m

po
t.c
o

L HIYAT FAKLTESI

YAYINLARI
LXXXIV

Ya

zi

ve

Ki

ta
p

.b
lo

gs

ANKARA NIVERSITESI

BN AL-KALBI

PUTLAR K TABI
( Kitb al - Asnm )

Rosa Klinke Rosenberger'in Almancaya evirisini Arapa

asl ile karlatrarak evirenin giri i ve notlar ile birlikte
Trkeye eviren

Beyza DU ISGEN

Ki

ve

zi

Ya
ta
p

po
t.c
o

gs

.b
lo

po
t.c
om

YAYINLARI
LXXXIV

Ya

zi
v

eK

ita

p.
bl

og
s

ANK ARA UNIVERSITESI ILkRIYAT FAKLTESI

BN AL-KALBI

PUTLAR K TABI

Beyza DUSGEN
Ankara niversitesi ilhiyat Fakltesi
Pedagoji Asistan

(71i74 1.1 e "7\le,

3- ' 1.4

po
t.c
om
og
s
p.
bl
ita
eK
Ya

zi
v

IINDEKILER
Sayfa

nsz

Kaynaklarn Listesi

Ksaltmalar
Giri

11

13

Tercme

23

Notlar

55

Indeks

95

Arapa Metin

om
gs
po
t.c
p.
bl
o
ta
Ki
Ya

zi

ve

NSZ

Hicri II. yzy l Arap aleminin nl soybilim, tarih ve hadis bilgini

bn tercmesini sundu umuz "Putlar Kitab ", Arap putuluunun menei hakknda olduu kadar, en eski dini mnasebetler hakk nda
da nemli bilgiler ihtiva etmektedir. Dinler Tarihi ve Din Psikolojisi bakmndan dikkate de er olan bu hacimce kk fakat muhtevaca zengin
eseri dilimize kazand rmak hizmetini yerine getirmi olmakla mutluyum.
Tercme alanndaki bu ilk almamda yard mlarn esirgemiyen hocalarma, arkadalarma ve eserin bas lmasn salayan lhiyat Fakltesi
Yayn Komisyonuna te ekkr etmeyi vazife sayar m.

Ankara Nisan 1968

Beyza DetINGEN

om
gs
po
t.c
p.
bl
o
ta
Ki
ve
Ya

zi

KAYNAKLARIN LISTESI

1. 'Abid b. al-Abras and 'mir b. at-Tufayl : : The Divans. Ed. by Ch. Lyall, Leyden 1913.

2. Abli'VAt6thiya. Divan. Mit Kommentar von L. Cheikho. 4. Aufl. Beirut 1927.

3 , Abulfeda: Historia anteislamica. Ed. H. O. Fleischer. Lipsiae 1831.

4. Alt, Albrecht: Nachwort ber die territorialgeschtliche Bedeutung von

Sanherib's Eingriff in Palaestina. Palaestina jahrbuch, 25. Jahrg. (1929), S. 80 ve dev. Berlin 1930.

5. 'Alkama b. 'Abada al-Fahl. Die Gedichte. Hrsg. von A. Socin, Leipzig

1867.

6. Arnold, Fr. Aug.: Chrestomathia Arabica. Halis, Londini, Parisis 1853.

7.
Abi1 Bad:- Mairmln b. Qais. Gedichte. Hrsg. v. R. Geyer.
London 1928.

8. Beer, Georg: Steinverehrung bei den Israiliten. Schriften d. Strassburger wissenschaftl. Gesellschaft in Heidelberg. Neue Folge. 4. Heft. Berlin u. Leipzig 1921.
9 . Beklawi: Commentarius in Coranum, ed. H. O. Fleischer. Lipsiae 1846
48.
10. Biblia Hebraica. Edidit Rud. Kittel. Editio tertia. Stuttgard 1929
1935.
11 .Blau, Otto: Arabien im 6. Jahrhundert. Z. D. M. G. Bd. 23, S. 559-592.
Leipzig 1869.

12. Breasted, J. H.: Geschichte Aegyptens. Deutsch v. H. Ranke, Heidelberg. Wien 1936.

13. Brockelmann, C.: Semitische Sprachwissenchaft. 2. Auflage. Sammlung

Gschen. Berlin u. Leipzig 1916.

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

14 . - Geschicte der Arabischen Literatur. I. Bd. Weimar 1898, 2. Bd. Berlin 1902.

15. Brnnow-Fischer: Arabische Chrestomathie. 4. Auflage Berlin 1928.

as-Sakih. 3. Band

Millik 1280.

ta

16.

Ki

17. Corani Textus Arabicus. Edidit Gustavus Fluegel. Lipsiae 1893.

Ya

zi

ve

18. Caussin de Perceval: Essai sur l'histoire des Arabes. 3 Bde. Paris 1847'902.

19. Die Diwane der Huddailiten. Hrsg. v. Joseph Hell, Leipzig 1933.

20. Divans of the six ancient Arabic poets. Ed. by W. Ahlwardt. London
1870.

21. Eichrodt, Walther: Theologie des Alten Testaments. Bd. 1, 11, 111. Leipzig 1933, 1935, 1939.

22. Eisfeldt, Otto: Einleitung in das Alte Testament. Tbingen 1934.

23. - Der Gott Bethel. Archiv f. Religionswissenschaftl. Bd. XXVIII, S. 1
ve dev. Leipzig 1930.
24. Enzyklopaedie des Islam. Hrsg. c. M. Th. Houtsma, T. W. Arnold, R.
Basset u. R. Hartmann. Leipzig 1913-1934.
25 . Fischer, A.: Der Gtze Ja0t. Z. D. M. G., Bd. 58, S. 869. Leipzig 1904.
- Der Wert der vorhandenen Koran-bersetzungen und Sura III. (Berichte d. Saechs. Akad. d. Wiss., Phil.-hist. KI., 89. Bd. 1937, 2. Heft).
27- Muhammad und Ahmad, die Namen des arabischen Propheten. (Ber.
d. Saechs. Akad. d. Wiss., phil.-hist. KI., 1932, 3. Heft, S. 19.)
28. - Pfeile aus Nab:-Holz. Z. D. M. G. Bd. 58, S. 877. Leipzig 1904.
29 Flgel, G.: Concordantiae Corani Arabicae. Leipzig 1875.

30. Fraenkel, Siegmond: Die aramaeischen Fremdwrter im Arabischen.

Leiden 1886.

31. Galling, Kurt: Biblisehes Reallexikon. Tbingen 1937.

32. Gaudefroy-Demombynes: Pelerinage a la Mekke. Etude d'histoire religieuse. Paris 1923.

33. Gesenius-Buhl: Hebraeisches und Aramaeisches Handwrtebuch. 17.

Aufl. Leipzig 1921.

34. Goldziher, Ignaz: Vorlesungen ber den Islam. 2. Aufl. v. Franz Babinger. Heidelberg 1925.

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

35 . Grether, Osk.: Name und Wort Gottes im Alten Testament. Z. A. W.

Beiheft 64. Giessen 1934.
36. Guthe, Hermann: Bibelatlas. 2. Aufl. Leipzig 1926.
al-Malcmt: 3. bask Beyrut 1903.

ta

27.

Ki

38. Hassn b. Tbit: Diwan. Ed. by H. Hirschfeld. Leyden-London 1910.

ve

39. Heilige Schrift, die. Die in Zrich kirchlich eingefhrte bersetzung.

Zrich 1936.

Ya

zi

40. Heitmller, Wilhelm:

Im Namen Jesu. Gttingen 1903.

41. Hempel, Joh.: Die althebraeische Literatur. Potsdam 1937.

42 Hess, J. J.: Von. den Becluinen des Innern Arabiens. Max Niehans, Zrich.
43. Jqt: Dictionary of Learned Men. Ed. by D. S. Margoliouth. 7 bde.
London. 1907-31.
44.

- Gtographisches Wrtebuch. Hrsg. v. Wstenfeld. 6 bde. Leipzig 1866

-73.

45 . bn Ishk: Das Leben Muhammeds. Bearbeitet von bn Hischm. Hrsg

v. Ferd. Wstenfed. 2 Bde. Gttingen 1859-60.
46. - Leben Muhammeds. Bearbeitet v. Ibn Hischm (bersetzt v. Weil).
2 Bde. Stuttgard 1864.
47. Ibn Duraid: Genaologisch-etymologisches Handbuch. Hrsg. v. Wstenfeld. Gttingen 1854.
48. Ibn Manir: Lisn al- 'Arab. 20 blm. Blk 1299-1308.
49. Ibn Sa 'd: Kitb at-Tabaqt al-Kabir. Hrsg. mit anderen v. E. Sachau.
Leiden 1905/40.
50. Koran, der. Deutsche bertragung v. Max Her ning. Leopzig 1901.
51 . Khler, Ludwig: Die Offenbarungsformel "Frchte dicth nicht" im Alten
Testamentes. Schw. Th. Z. 1919, Ifve.
52. - Theologie des Alten Testamentes. Tbingen 1936.
53. Krehl, Ludolf: Religion der vorislamisehen Araber. Leipzig 1863.
54. Kurzer Hand-Commentar zum Alten Testament. Hrsg. c. D. Karl Marti. Tbingen, Freiburg u. Leipzig 1897-1904.
55. Lammens, Henry: Le culte des Betyles et les Processions Religieuses
chez les Arabes Preislamites. Bulletin de l'Institut Francais d'Archeologie Orientale. Tome XVII, p. 39 f. Le Caire 1920.
9

om
gs
po
t.c

56 . Lane, E. W.: Arabic-English Lexikon. 8 Bde. London 1863-93.

p.
bl
o

57 . Laila wa-Laila: Tausend und eine Nacht. Hrsg. v. M. Habicht u.HL..

Fleischer. 13 Bde. Breslau 1825-43.

58. Leeuw van der, G.: Phaenomenologie der Religion. Tbingen 1933.

ta

59. Lhr, Max: Das Asylwesen im Alten Testament. Schriften der Knigs-

Ki

berger Gelehrten Gesellschaft 1930/31, S. 178 f.

Ya

zi

ve

60. al-Maydne: Mtcma'al-Amsal. Kahire 1310.

61 . Marmardij, Fr. M. S., O. P.: Les Dieux du Paganisme Arabe, d'apres

Ibn al-Kalbe. Revue Biblique, Tome XXXV. Paris 1926.

62. al-Mutalammis: Gedichte. Bearb. v. K. Vollers. Leipzig 1903.

63. Nldeke, Th.: Geschichte des Qorns. 2. Aufl. Bd. I und II bearb. v.
Friedr. Schwally. Bd. III. v. G. Bergstraesser u. O. Pretzl. Leipzig 1909
-1938.
64. - Robertson Smith's Kinship and Marriage. Z. D. M. G. Bd. 40, S. 148
f. Leipzig 1886.
65. - Wellhausens Reste der arabischen Heidentums. Z. D. M. G. Bd. 41,
S. 707 f. Leipzig 1887.

66. Nyberg, H. S.: Bemerkungen zum Buch der Gtzenbilder. Zeitschrift

"Le Monde Oriental". Jahrgang 1939. S. 346-66.

67. Riehm, Eduard: Handwrterbuch des biblischen Altertums. 2 de. 2.

Aufl. Bielefeld u. Leipzig 1893, 1894.

68. Rudolph, W.: Sanherib in Palestina. Palestinajahrbuch, 25. Jahrgang

(1029), S. 59 f. Berlin 1930.
69 . Smith, W. R.: The Religion of the Semites. Third edition. London 1927.
70. Sderblom, Nathan Einfhrung in die Religionsgeschichte. Leipzig 1928.
71 . at-Tabari: Annalen. Ed. mit anderen. von M. J. de Goeje. 13 Bde. Leiden 1879-1896.
72. at-Tibreze: Commentary on the Ten Arabic Poems. Ed. by Ch. Lyall.
Calcutta 1894.
73 . Wellhausen, J.: Reste Arabischen Heidentums. 2. Aufl. Berlin u. Leipzig 1927.

74. Wstenfeld, F.: Register zu den genaologischen Tabellen. Gttingen

1853.

75. Wright. W.: A Grammar of the Arabic languae. Third Edition by W.

R. Smith and M. J. de Goeje. Vol. 1, 11. Cambridge 1896, 1898.

76. az-Zahide, Muhammad Murtadcl al-Hanafe: Tac al-`Ares. 10 cilt Kahire 1306-07.

10

om
gs
po
t.c
p.
bl
o
ta
Ki
ve
Ya

zi

KISALTMALAR

P. K.
E. d. Isl.

: Putlar Kitab (Le Livre des Idoles), Ahmad Zaki Pa a'

nn ne ri, 2. bask , Kahire 1343/1924.
: Enzyklopaedie des Islam.

Z. D. M. G. : Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft.

A. R. W. : Archiv fr Religionswissenschaft.
J. B. L.

: Journal of Biblical Literature.

R. G. G.

: Religion in Geschichte und Gegenwart, 2. Aufl.

Z. A. W.

: Zeitschrift fr die alttestamentliche Wissenschaft.

TEVRAT'IN BLMLERININ ISIMLERI.

k , Tekvin, Levililer, Say lar, Tesniye,

Ye u, Hakimler, I. Samuel II. Samuel, I. K rallar,
II. K rallar, I. Tarihler, II. Tarihler, Ester,
Eyub, Mezmurlar, aya, Yeremya, Hezekiel, Ho ea,
Amos, Mika, Tsefanya, Malaki, Sleyman n Meselleri,
dil ve tarih
Yuvarlak parantezler iinde bn
ynnden a klamalar bulunuyor. Bunlarn konu ile do rudan do ruya ilgisi yoktur.
Keli parantezler iinde, Yiikrit'un ilveleri bulunuyor.
bak. P. K. nsz, S. 36, 12 ve dev.
( ( .) )

ift parantez iinde, Almana eviriyi yapan yazar n a klamalar bulunuyor.

Kuran Kerim ayetleri.

P. K. ksaltmas daima Zaki 1924 basksn iaret etmektedir ve onun,

ilgili sayfa ve sat r numaras n vermektedir, parantez iindeki numaralar
ise, bizim kitab mzdaki Ar a p a metnin ilgili sayfa ve sat r numaras n
vermektedir.

11

om
gs
po
t.c
p.
bl
o
ta
Ki
ve
Ya

zi

GIRI

Hicretin ikinci ve nc y lnda, Abbasiler a nda, Kfe ve Basra,

Irakta, iki me hur ilim merkeziydi. stnlk sava nda olan iki rakib filoloji okulu, burada at yorlard .
Fakat, Kitle okulunun daha ok ara trmaya meyyal yn, genellikle
teoriye nem veren Basra'n nki kadar ra bet grmyordu. Sonralar Filoloji, Badat saraynda, abucak ilim hvviyetini kazand ve temsilcilerine
iyi bir itibar sa lad. Tpk , Hmanistlerin, Italyan rnesans mn prens saraylarndan faydaland klar gibi.
lk Abbasilerin egemenliinde, ilmi almalardan kymetli bir hazine
ortaya koyan, 9. ve 10. yzy llarda ahikasna ula an ve hatta 13. yzy ln
Mool kasrgas na kadar mkemmelli ini koruyan Arap filolojisinin, en verimli a n buluyoruz.

Kitb al-A nam yazan, Him b. Muhammed b. as-S'ib b. Bi r al-KalKfe filoloji okulunun en parlak ahsiyetlerindendir. Onun knyesi, Abu'
l'Munzir'dir. bn al-Kalbi diye tannmtr. lmini, doduu ehir olan Kfe'de, eski Arabistann temayz etmi bir alimi, nl bir hadisisi olan ve
memleketinde en yksek itibara sahip bulunan, ilk Abbasi halifeleri a nda
yaam olmas muhtemel olan babas Muhammed b. as-Saib b. Bi r'in yannda elde etti.

bn al-Kalbinin babas , kendisini ilme vermezden nce, blgesindeki

orduya hizmet etmi ve ibn al-A 'a 'n kumandasnda Dayr al-Camacim
sava na kat lmt. (82 /701). bn al-Kalin babasnn, dier bilginlerin Halifa
b. Ijayyat, Muhammed b. Sa'd, Muhammed b. Abi's-Sari ve Muhammed b.
_Habib gibi hadisilerin okullar nda zengin bilgisini elde etti. Keskin bir zekya sahipti; yorulmak bilmeyen al mas sayesinde, soybilimin ve eski
Arabistan tarihinin e itli dallarnda karsna klamaz otorite oldu. Onun
reyine ekseriya ok uzaklardan bile ba vuruluyordu. (kar . P. K. nsz,
s. 17, 1. ve dev.)
13

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

bn al-Kalbe sonra, hretini geni lde yayaca ve nemli bir retim faaliyeti gsterece i Badata gitti. H. 204 de, bir di er rivayete gre
H. 206 da vefat etti. (P. K. nsz 19 /1).

Ya

zi

ve

Ki

ta

bn al-Kalbe hadislerin rivayetinde ok ihtiyatl idi, o kadarki, dikkatli

ve gvenilir hadisi diye me hur olmu tu. Bizzat i itmi olmad ka hibirey nakletmemi tir; veya yle sylerdi: "Ben bunu bilmiyorum", "Buna
dair birey iitmedim" (kar . P. K. nsz S. 15 /7. ve dev.)

Araplar n pek ok me hur eserleri bn al-Kalbrden iktibaslarla doludur

Mesel "Kitb at-Tabakat al-Kabir" (Hz. Muhammed'in, sahabnin ve hadisilerin H. 230 y lna kadar biyografileri) yazar bn Sa'd ve "Ta'rih arRasul va' 1-Muliik" yazar at-Tabarrnin eserleri. Bu ikisi, kitaplarnia, bn
al-Kalbrden pek ok ey almlardr; ayn ekilde "al-Bayan vat-Tabyin (Hitabet zerine)" in "Kitb al-klayavn (Hayvanlar Kitab )"n ve ba kalarnn yazar Cli ve "Muruc az-Zahab ve Madin al-Cavhir (Altn bilimi ve
mcevher kaynaklar )" yazar Al-Mas`di ona dayanrlar. Yakeit ve `Abd
al-Kdir b. 'Omar al-Bagdadi de bn al-Kalbrden pek ok iktibaslar yapm lardr. (Kar . P. K. nsz S. 12, 12. ve dev.).
,

Fakat bunlar n yannda, hadisiler aras nda, bn al-Kalbe ve taraftarlar na kar olan ve onlarda, sahih bir hadisin ravilerinden beklenen kalitenin bulunmadn iddia eden bir gurup vard Snniler de ona d manca
tavr taknyorlard ; onlar iin bn al-Kalbe sadece mteassp bir ii idi. AsSam'ne, ondan bahsederken: "Sa lam bir temele dayanmayan haberlerle
garaib ve acaibi anlatr" der. mam Ahmad b. Hanbel de ona kin besliyor ve
yle sylyordu: "Hism'dan kim naldediyor ? Fakat o sadece gece sohbetleri (samar) ve soybilim (nasab) yazar dr. Ondan birisinin birey nakledecei aklma gelmezdi." (P. K. nsz S. 14 /10 ve dev.) bn al-Kalbrnin hadislerinin gvenilmez oldu unu iddia eden daha ba kalar da vard .
Bilhassa taassup ynnden olan bu hcumlara ra men gerek udur
ki, bn al-Kalbe, kendi ifadesinden de anla ld gibi o unluka dikkatli
bir hadisi saylmaktadr: "Hadiste isnad, giyimde, kuma t' damgas gibidir" derdi. (P. K. nsz S. 10, 9)
Fakat u var ki, ibn al-Kalbrye dayanan ifadelerde, zaman zaman ortaya kan aykrlklar nas l izah edilecek? Wellhausen'e gre bylesi aykrdklar (Beste S. 12), "sadakati, yksek faziletiyle lleri bir arap hadisisinin kitab nda eksik olmaz. Bu szle, bn al-Kalbe, bamba ka bir gvenilirlikle temayz etmi tir, demek istenmiyor; fakat sadece, tenakuzlar onu
ele vermekten ok tavsiye ediyorlar, demek isteniyor. Babas , yalanc saylyor (Agard, 9, 19, 28; 19, 58, 22; 86, 2); unutulmamal dr ki, bu e it hkm14

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

ler hemen daima tarafgirdir; yalanc lk, bilhassa soybilimde ve Yemen hakkndaki haberlerde olagand r ve Kidtb al-Aganideki isnadlar, k smen, Kalbr
lere d manlkla atfedilen bir kitapla ilgilidir (9, 16, 18 ss.). Halife II. Yabir iirinde o, en byk soybilim otoritesi olarak amhyor (Agni 1,
16, 18) O ul, kaynak gstermekte ok gayretlidir ve e yann ve zamann
zelliine gre hkm verme e yardm eden btn iddialar kullanr, Dinler Tarihi ile ilgili beyanlarnda ise daima, en iyi Arap tarihisi bn 14.14
ile birle ir. Onun ilmibilgisi islm ufkunu a mtr. Arkada Viilcicti, onun,
fevkalde ma,s.ttlib bilgisi ve Arap kabilelerinin birbirleri iin anlatt klar
hicivli hikyelere vuktifu sayesinde, Halife Mehdinin yan nda, nas l itibar
ve servete ula tn anlatr. (Tab. 3, 528)
Putlar Kitabrnn ekinde (Zaki basks), S. 67 ve dev. bn al-Kalbrnin
telifi olan ve bn an-Nadim'in, hepsini Kitab al-Fihrist'inde (S. 96, 98) zikrettii 141 eser gsterilmitir. Ayn ekilde hepsi, bn al-Kalbrnin A -afadrnin Kitab al-Vafi brla-Vafayt (Biyografik lgat) ndaki (Msr Devlet
Ktphanesi, ifre 124 m ta'rih) bir biyografisinde gemektedir. Bunlar, Araplarn islmdan nceki tarihinden, onlar n zaferlerinden, muharebe gnlerinden, soylarndan, diri diri gmlen kzlardan, islm n en eski ve eski a ndan, lkelerden, iirden ve airlerden, hadislerden ve gece sohbetlerinden
(samar) v.s. bahseder.
Nyberg'in aklad gibi o zaman n adetince, bn al-Kabrnin yazlar ,
ounlukla, kk ders kitaplar ve rencilerine belli konularda verdi i
derslerin notlarmdan ibarettiler. "Birka yaz daha geni muhteviyatl olabilir; fakat muhakkakki bunlar, hemen sonra moda oldu u gibi, geni hacimli
kitaplar de ildiler. Bunlar, edebi yanlar pek olmadndan, ksa zamanda
kaybolup gittiler. Fakat ihtiva ettikleri materyaller, bol bol kullan ld, bu
bakmdan zannmzca bn al-Kalbi, ismi sk anlmasa da, Islam literatrnde ya amaya devam ediyor. (Nyberg S. 349)
Msrl bilgin Ahmet Zaki Pa a, durmadan, stanbul, Msr ve Avrupa
ktphanelerinde, bn al-Kalbrnin, elde bulunan yaz larn aryordu. Fakat o sadece, Camharat an-Nasab (Neseb Mecmuas Kolleksiyonu) kitab nn
bir ksm ile formaca kk, fakat bilgice zengin iki kitap bulabildi: Birincisi, Kitab Ansab al-Nail (At soylar kitab), ikincisi Kitab al-A nm.
Camharat an-Nasab kitab n kazand ve bn al-Kalbrnin ismini ebediletirdi; btn neseh ara trclar ona dayanrlar. Fakat kitap btnyle mahfuz grnmyor. (kar . elde edilen ksmlar iin, P. K. nsz S. 20
ve dev. ve Brockelmann, G. A. L., I, Suppl. Band, S. 211 ve dev.)
Kitab al-Ansab al-Ijayrde bulunanlar, bn al-Arbrnin ayn elyazmasnda bulunan ayn konudaki eseriyle birlikte Les livres des chevaux V011. G.
15

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

Levi della Vida, Leiden 1928 ba l altnda ne redildi. Kitap, eski Araplarn Cahiliye a nn, (tek tk de Islam a nn) en me hur atlar ndan bahseder.

Ki

ta

bn al-Kabrnin, Ahmet Zaki Paa'nn ara trmalar sayesinde bulunan

nc Yazma eseri, Kitab al-Asnm "Putlar Kitab "dr, bize Arap Cahiliye a nda bilgi verir.

Ya

zi

ve

Cahiliye a , yani Arap putulu u, yabanc tesirlere, bilhassa Gney

Arabistan tesirlerine dayanan y ld zlara tapman n, ve ayn zamanda
kahramanlara tapman n her e it izlerini ta r. Fakat onda en ok,ilahlara ve cinlere sayg ile birlikte genel bir ta a veya a a ca t apma gze
arpar.
Kahramanlara ve atalara tapmay , Pullar Kitab s. 51, 10. ve
dev. (32,17 ve dev.) da buluyoruz. (kar . Tevrat, Sleyman'm Meselleri 14,
13 ve. dev.)
Putlar Kitab 'nda Ta lara tapmaya, Kabenin Karata ' Irlacaru'lAsvad ile kahramanlara tapma olarak da niteliyebilece imiz Isf ve N'ila
P. K. S. 9; 29 (7,18; ve dev. 19,5), ve dev. Zu'l-ljalasa P. K. s. 34 ve dev..
(23 ve dev.); Sa'd P. K. s. 36 (24); al-Lt P. K. s. 16. ve dev. (11); al-Fals
P. K. S. 59 ve dev. girerler. Kar . Krehl, s. 69 ve dev. ve bn Tyayna
(Bayai I, 493, 12 ve dev.) ile P. K. s. 25-26 ve dev. (16,17 ve dev.).
Putlar Kitab 'ncla A aca tapma- ya da al-Tzza misaldir;
dev. (16, 17 ve dev).

P. K. S. 25 ve

Hristiyanlk, Cahiliye Araplar aras nda, bilhassa yarmadan n kuzeyinde olduka geni yaylma alan bulmutu. Yahudiler de as l Arabistanda oturuyorlard , mesela Medine blgesinde ve Yemende. (kar . Wellhausen,
Ek, s. 290 ve dev.)
Islam Arabistan iindeki zafer zincirine ba lad zaman, ilk itina etti i
ey, putlara tapman n btn izlerini kknden silmekti. Bu yzden Islamn
ilk anda mslman bilginler, herhalde, halk aras nda, frsat bulduka,
alk olduklar putlara tapmaya dn ler belirdiinden, Cahiliye a ile
me guliyetten ekindiler. Ancak yeni iman temelini sa lamla trdktan ve
putlara tapma diye bir eye dn korkusu kalmad ktan sonra, Arap Putuluunu tetkike cesaret edildi.
Nyberg, hakl olarak, m.a lubedilmi , bilhassa alalt lm bir dinin, muzafferlerin ilk nesli taraf ndan seve seve ve kasden unutturulmaya al lacana ve bununla ilgili rivayetlerin silinece ine dikkati ekiyor. Tevrat'ta
da grld gibi peygamberlerce sava lan ve ezilen dinlerin hepsi tamamiyle sndler ve daha sonraki Yahudilik, onlarla ilgili her gelene i unuttu. "Belki slamda da byle olacakt " diye yaz yor Nyberg, "e er, daha E-

16

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

meviler a nda bol bol fkran Bedevi romanti i, eski Bedevi yaay na
ait hatrann canl tutulmas na kuvvetle yard m etmemi olsayd". Muhakkak ki, eski Bedevi iirinde ve eski Bedevi efsanelerinde putulu un direkt
izleri, hayret edilecek derecede az ve zay ftlar; fakat herhalde izler daima
vard ve Arabistanda, hala ya amakta olan kabilelerin mahalli gelenekleri,
baz eski alkanlklar ve eski ayinlerin ta lam kalntlarn muhafaza ediyorlard. Btn bunlar hadisiler ve filologlar tarafndan gayretle topland,
manalandrld ve bylee Arap Putulu unun aratrlmas , nce filolog
ve tefsirciler al mas olarak do mu oldu. (Nyberg s. 348)
Baka sebepler de yeni dinin, nceki anlay ve gr lere ait hat ralar
geri itmesini ve reddetmesini kolayla trd. Krehl, tahrik edici taassuptan
baka, yaz l notlar n teferruatl olmaynn da bu gayrete yard m etmi
olduuna dikkati ekiyor. Elbette o zamana kadarki gr lerin bastrilnn da bir s nr vard. "Mesela" bilimine ok de er verilen soy kaytlarna
dokunulmuyordu; ilerindeki eski ok tanr l dini hatrlatan iaretler de
herhalde anlams z ve zarars z telkki edilmi olmalyd, aksi halde onlarmda yokedilmesi zorunlu saylrd. Bununla birlikte bu soybilim listeleri, bizim ilmimiz iin, en az ndan taurlarn isimleri ve onlara tapman n yayl
hakknda, en nemli kaynaklardan biridir. Burdan ba ka Araplarn, u veya bu ilahi varla sayg ile ilgili olan, saygy ifade eden ve zellikle sayg y
bunlardan birisine hasreden isimleri takma al kanlklar vard, mesela 'Abd
al-' Uzzi1=` Uzza ilithesinin klesi...Bu yolla, put isimlerinin pek oklar ve
onlar sayesinde zay f da olsa, ibadet edildikleri blgelere ait bir bilgi hat rtrlarda kalyordu". (Krehl S. 2).

Bylece Arap Putulu unun ara trdmasnda canl bir gayret uyan yordu. Byk tarihi eser al-Magazi ve' s-Siyar (Peygamberin Sava lar ve
Biyografisi) in yazar 151 /768 ylnda Abbasilerin II. halifesi al-Manurun
kendisini davet etti i Badatta len Muhammed bn shak, Cahiliye a
ile, Arap putulu u ile ura anlarn ve ondan kalan izleri arayanlar n ilki
idi. Onun orijinal eseri kaybolmu grnyor. Fakat `Abd al-Malik bn Hiam (takriben 218 /833) Sira'sme onun byk bir k smn kelime kelime aktarmt, onun iinde putlara ibadetle ilgili olarak okunacak baz eyler
vardr. (bak: Wstenfeld basks). As-Suhayli al-Andulusi (l. 581 H.) ve

Abu Zarr (l. 770 H.) bn Sira'sine yazdklar tefsirlerinde [asSuhayli: ar-Ravi al-Unuf (Kahirede ok kereler bas lmtr); Abu Zarr: Sarh
as-Sira (ed. P. Brnnle, Kahire 1329)1, urada burada ilmi yaz lardan da nk olarak bulup kardklar, putlara tapma ile ilgili her e it teferruat naklettiler.

17

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

Fakat, bn sbals'tan yakla k olarak yar m as r sonra len bn

bi, Kitab al-aneim "Putlar Kitab " eseri ile Putulu a zel bir al ma ayranlarn ilki oldu.

Ya

zi

ve

Ki

ta

Konu ile ilgili daha sonraki yaz lar, kaybolmu tur. Sadece bn an-Nadim'in "Kitb al-Fihrist"inde (H. 327 de yaz lmtr), Ykiit'un "Mu'cam
al-Udaba"snda (l. 626 H.) v.s. bunlarn isimlerini buluyoruz. Mesela, bir
Iranl olan Fuiayl b. Marvn, bir Kitab al-A nam yazd ; bn an-Nadim onu
Kitb al-Fihrist'inde ve Wilst, Mu'cam al- Udab'snda anyor. Al-Cal,i
da (255 H.) bir Kitab al-A nm yazd . O, bu eserini "Kitb al-ljayavn"n
nsznde an yor ve ad-Damiri "Hayat al-Hayadin" nda (Hayvanlarn Hayat) bu yaz dan blmler naklediyor. Bundan ba ka Filozof Ab, Zayd alBalla (340 H.) bir eser yazd : ar-Radd `al Abadti'l-A. nm (Putlara Tapanlar Tekzib (kar . bn an-Nadim, Kitb al-Fihrist S. 125 ve Ytildt, Mu'
cam al-Udab V, S. 112). Al-Azrakrnin (l. takriben. H. 244) "Mekke Tarihi"
nde de Arap putulu unun bir tasviri var ve nihayet Peygamberin btn
biyografilerinde bu konudan bahsolunur. (kar . P. K. nsz s. 23 ve dev.)

bn al-Kalbi'nin-Kitab al-A nm' gzel bir ans eseri olarak 12. yzyla
kadar ( bn al-Cavaliki H. 539, M. 1144 /45 de ld) filoloji okullarnda kesintisiz okutuldu ve korundu; ayn zamanda ona ok sayda erhler eklendi.
Kitab Islam filologlar nn gsterdikleri btn itinaya ra men, yine de bir
sre sonra ortadan kayboldu. Fakat YaKit'un eline (l. H. 626/M. 1229),
bn
elyazmas olan bir Putlar Kitab nshas geti (bak, biyografisi P. K. Ek, S. 89). O, eserin ok byk bir k smn (tahminen te
ikisini) Mu'cam al-Buldn'na (Co rafya lgat ) ald , ve eserinin dzenine
uygun olarak, dal isimlerine gre blmlendirdi.
Ayn nsha veya bir ba ka nsha da `Abd
b. `Omar al-Badadrnin (l. H. 1093) eline gemi olmal, nk o, Ijiznat al-Adab kitabna,
kaynak gstererek ondan pek ok aktarma yapm tr, fakat yazmas na ait
tafsilt vermemi tir, 1, 92. 111, 210. 242-246.
(l. H. 1342
Daha sonra Irak' n nl bilgini Mahniid kri
1924), Bul al-Arab fi Ahvl al-`Arab 11, 216-229 eserine, bn al-Kalbrnin
Putlar Kitab ndan ksmlar ald. Zaki Paa (P. K. nsz S. 25, 1 ve dev.),
bunlarn, al-Baddrnin Hznat al-Adab'inden istinsah edilmi olduu grnde hakhd r. Yaldit'un ve al-Badadrnin kullandklar el yazmas veya el yazmalar , kayplara kar mtr.
Kitb al-A nam'dan blmler, Zaki Paa'nn gzden kard, bn alCavzrnin (l. 597/1200) eserlerinde de vard r: Nakd al-`1Im va'1-`Ulam veya Tallois Iblis (Msr, as-Sa`da Matb. 1340), S. 56-63 (kar . Brockelmann, G.

18

po
t.c
om

eK

ita

p.
bl

og
s

A. L. Supp. Bd. I, S. 212). Ben eseri gremedim, fakat, Geheimrat Fischer

bey bana, bu blmlerin mhim bir de eri olmadn ve btn basknn
ksmen hatal olduunu bildirdi. Kitab n bn al-Cavzrnin kulland nshas aynen Zaki Paa'nn el yazmas ndaki hadisiler zincirine dayan r, yani
bn al-Kalbrtlen geriye doru Abd al-Cabbar a- ayrafrye kadar (bak. a aya) Metin, `Abd al-Cabbar a- ayrafrden ona `Abd al-Vahltab b. al-Mubarak yoluyla ulamtr (bak. Talbis Iblis) S. 56 ve dev.

Ya

zi
v

te 20. yzyln balarnda Ahmad Zaki Pa a, bn al-Kalbrnin Putlar

Kitabnn, hala mevcut olan ve merakl kitap kolleksiyoncusu eyh Tahir
al-Caztriri (l. 1338 /1920),nin elinde bulunan yegane yazmas na rastlayp, onu
satn alarak elde etti inde yukarda geti i gibi pek ok sevinmi ti. Kahirede Zaki Ktphanesinin kymetli bir paras n tekil eden bu yazmaya gre, Zaki nshas basks yapld (2. bask Kahire 1343/1924) ve ayn zamanda
orijinalinin iki sahife tpkbasm da eklendi (bak: P. K. nszn sonu s.
41 ve 43).
Putlar Kitab bize bizzat Ibn al-Kalbrye kadar kan bir raviler zinciri
ile ulayor [bak: P. K. S. 5 (3), Nyberg S. 351 ve dev ). Putlar Kitab nn
metnini, bn al-Kalbrnin yannda, H. 201 de bizzat tahsil eden ilk ki i, Abil7
l-Hasan 'Ali b. a- abbah b. al-Furat al-Keitib'tir; o bunu Abil al-Hasan
b. Ulayl al-Anazrye nakletmitir, raviler zinciri, metni, 463. olarak Muhammed b. Ahmad b. al-Muslima'n n rivayetiyle alan Abu'l-Ifusayn al-Mubarak b. `Abd al-Cabbar b. Ahmad a- ayrafrye kadar devam eder. Bayiler
zinciri daha sonra H. 499 y lna kadar uzanr; kar . P. K. S. 64, 3 (40,3). Putlar Kitab H. 494 n Muharrem aynda bir defa yksek sesle okundu. (bn
a- ayrafrnin nnde, kar . P. K. nsz S. 32, 6 ve dev.). Okuyan, Muhammed b. Na ir Atari-Fail idi; bn al-Cevilliki ile ile Muhammed b. al-Husayn
al-Iskaf da dinleyiciydiler.

bn al-Cevalilci, Muhammed b. at-'Abbas b. al- Furtit'm defterinden, Putlar Kitab metninin bir suretini kard ; kendisi, tarih vermiyor, fakat herhalde bu i , 529 ylndan nce olmu tur. Bu ilk suretten Ibn al-Cevalilti, H.
529 da ikinci bir suret daha kard ; kar. P. K. S. 64, 5 (40, 5). Ytildit, Mu'
cam al-Buldiin'nda, bn al-Cevalildnn ilk suretini kulland (kar . Ykt
111, 911, 19). bn al-Ceveililernin ikinci sureti Zaki Ktphanesinin elyazmasmn bu ikinci suretten fevkalade bir itina ile karlm olan nmunesidir. kar . P. K. S. 63, 8. ve dev.; 64, 2, 7 ve dev. (39,8; 40, 2, 7).
Bizim Putlar Kitab aslnda yle balamahyd : bn Cevillilci diyordu
ki: "eyh Abirl-Ilusayn al-Mubarak b. 'Abd al-Cabbar b. Ahmad as- ayrafi,
bize anlat yordu. eyh Abirl- Fail Muhammad b. Nir b. Multammad b.
19

po
t.c
om

og
s

kendisine okuyor, ben de Muhammed b. al-Husayn al-Iskf ile birlikte 494 n

Muharreminde dinliyordum."

ita

p.
bl

Metni, bn a- ayrafi'den naklen alan ve P. K. S. 5, 1 (5, 1) de "bize

bildirdi" diyen kii, Mavhb b. al-Cevliki'dir. (bak P. K. nsz S. 28, 5 ve
P. K. S. 5, not 1).

Ya

zi
v

eK

Esasen Ykt'un "Corafya Lgat "ndaki bn al-Kalbi'den zetlemelerini Wellhausen'in mkemmel eseri olan (Beste der Arabischen Heidentums)
"Arap Putulu unun Kalntlar"run ilk msmna borluyuz. (2. bask 1897
Berlin)

Pullar Kitaldnn tertibi, elbette, eksiksiz olan orijinalinin bulunmas ndan sonra, do ru olarak gzden geirilebilirdi. Kitap iki blme ayr lyor,
5 (5). sayfada, eserin ravilerinin zinciri ile ba lyor. 6,5 (5, 13). sayfada, putlara
tapmann douu ile ilgili bir giri var; sonra birer birer putlar anlat lyor.
Arap putlarnn bu stlahlar dizisi gerekten canl tasvir edilmitir ve eski
Arap airlerinin msralar ile Kur'an ayetlerine dayand rlmtr.
47,5 (30, 7). sayfada, Putlar Kitab nn ikinci ksmnda, konunun yeni
bir sunuluu bulunuyor. 5 (5). sayfan n uzun raviler zinciri, burada sadece,
bn `Ulayl al-`21nazi (al-Cavhari'ye rivayet eden) ve
b. a - abbah'tan
ibaret. Bu ksa raviler zinciri, birinci ksmda geen putlar hakk nda yeni
rivayetler getiren daha kk blmleri iine al yor. Bu ikinci blmde S.
50 ve devamnda (32, 3 ve. dev.). putatap cln douu, birinci ksmda
S. 6 (5,13 ve dev.) oldu undan tamamen ba ka bir ekilde sunulmutur (Eserin iki ksmll hakknda kar . Nyberg S. 353 ve dev.)
Putlar Kitab nn 33,9 ve 10 (22, 3 - 4). sayfalar nda, sanam ve vaan'n,
53, 11 ve 12 (33, 20-21). sayfalardakinden bamba ka ekilde bir a klamas
bulunuyor.
Bylece bn al-Kalbi, konusunu a nn adetine uyarak tamamen sistematik bir ekilde sunmaya dikkat etmi tir.
Kitaba, Zaldnin yazmas na gre 63. sayfada, al-ya'bb ve Bcar isimli
iki putu daha sokan bir ilve yap lm .
Daha sonraki bir ilvede (P. K. S. 107 ve dev.) Zaki Paa, baka arapa
eserlerde geen putlar ve tap naklar sayyor.
Kitab n her iki ksmnda da putulu un balangc hakknda birbirinden farkl olan iki rivayet, ' Amr b. Luhayy'm Putulu u Arabistana soktu u
meselesinde birle milerdir; bak: P. K. S. 8, 17,6 ve dev.); 13, 6 ve dev.
(9, 18)- S. 54, 6 ve dev. (34. 6); 58, 5 ve dev. (36, 16 ve dev.)
20

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

Krehl'de, S. 27 ve dev. eskia larn tarihini sadece sathi ve zet olarak

anlatan Arap yazarlar nn, garip bir ekilde, `Amr b. L dayy'n, brahim'in
eski dinini (yani Bir Allaha tap ), putulu u Arabistana sokmak suretiyle
deitirmi olduunda birle tiklerini yaz yor (kar : Abulfeda, Histor. ante islam. S.136; Hamza sfaheini I, S. 142; bn Durayd S. 276; ahrastni S.
430; bn Haiti/din Nr. 557). Amr b. Luttayy'n sebep olduu bu Bir Allaha
tapn deitirilmesini Hamza sfehani, o kadar nemli ve tesirli say yor ki,
onun vukubulduu yl, Araplarn islmdan ncesi tarihlerinin dnm noktas sayyor. Amr b. Luhayy', Hz. Peygamberin bir sznden tr [Krehl,
bu sz tahmin ediyor: "`Amr b. Lultayy'l cehennemde, barsaklarm cehennem alevinde srr grdm"; bak. bn Histim 50, 18, 51, 4, 442, 13 ve P.
K. S. 58, 6 (37, 4)] puta tapanlar n rne i saylyor ve bylece, Arabistana
putyapclnn girmesine sebep olan ki i de o oluyor.

Putlar Kitab, en eski dini mnasebetleri a a karyor. Eski ibadet

ekilleri hakknda e it e it efsaneler ve rivayetler sunuyor. Eski Arap iirinden msralar ok esasl bir ekilde btn destekliyorlar ve dinin bu
basamann Arap Putulu unun pek ok eski, karakteristik ekiller gsteren
ilkel adetlerinden bir tabloyu nmze seriyorlar.
Pullar Kitab'mn tercmesi, sadece arabistler iin de il bilhassa arapay hi okuyamayan veya ancak glkle okuyabilen dinler tarihileri iin
de (onlar iin notlar ksm da ok nemlidir) ilgi ekici olacaktr. Kitap, nce
eksiksiz bir tercmeye vesile olmaktad r, sonra onun yardmyla Wellhausen'
in "Reste der arabischen Heidentums" kitab ndaki tercmeler de dzeltilebilecektir, nk kitap, Wellhausen'in dayanmakla yetinmi olduu, YiiIdt'un, birok yerlerinde memnuniyet verici olmayan Wstenfeld basksmn
metninden daha isabetli mteaddit blmler getiriyor. Daha ok Kitab alA nmdaki msralarla me gul olan Fr. M. M. S. Marmarci, nin deerli makalesi de "O. P., Les dieux du paganisme arabe (Revue biblique XXXV, 1926)",
kitabmzn tercmesini lzumsuz k lmaz.
bn al-Kalbi'nin Putlar Kitab , dinler tarihi bakmmdan ok de erlidir; Nyberg hakl olarak, S. 366, onun, "din de iimi probleminde ok nemli yeri oldu una" i aret ediyor. Kitab, Arap Putulu u hakknda yegane
eski Arap monografisidir ve onun gzel bir tablosunu gzmzn nnde
canlandryor.
R. Klinge-Rosenberger

21

po
t.c
om
og
s
p.
bl
ita
eK
zi
v
Ya

TERCME
bn al-Kalbi
PUTLAR KTABI2

om
gs
po
t.c
p.
bl
o
ta
ve

Ki
kenarnda unlar yaz ldr:

Ya

zi

"Zaki Ktphanesi"nde bulunan yegane elyazmas nn

"Ahmad b. Mut ammad al-Cavharrnin rivayeti 3 , al-Hasan b. 'Ulayl al`Anazi'den, onunki 'Ali b. a- abb(ib'tan, onunki de ondan [yani bn alKalbilden".
"ayh Abu'l-klusayn al-Mubarak b. Abd al-Cabbar b. Ahmad a -Sayrafr
onunki Aba.
'Ubayd Allah Mul ammad b. 'mran b. Masa al-Marzubarddendir -Allah

nin rivayeti, Aba Ca'far Multammad b. Ahmad b. Muslima'den,

rahmet eylesin-.

II
Kenarn alt ksmnda bir ba ka yaz ile bir blm daha var, onun
sonradan eklenmi olduu anlalyor. yle yazyor:

"As-Succa 4 atlar ((at lk)) demektir. As-Sacca ise, Allah'tan ayr

olarak tap lan bir puttu. Hz. Peygamberin (Allah'tan ona selam olsun) bir
sz onunla tefsir edilmi tir:- Sadakalar nz veriniz, nk Allah sizi Succa
ve Bacca'dan kurtard, emin kld. Ayrca al-Bacca6 iin derler ki: Bacca
((bir devenin canl vcudu)) yar larak, aktlan kandan yap lan ve eski Araplarm ktlk zamanlar nda yemeyi adet edindikleri bir sucuktur. Kelime,
bacc (yarmak) kknden gelmektedir, nk kan ak tan, ((devenin)) damarm yarmaktad r."

"Muhkam"den.7

25

om
gs
po
t.c
p.
bl
o
ta
Ki
ve
zi
Ya

Balayan, Esirgeyen Allahn Adyla

eyh Abir l-Husayn al-Mubrak b. 'Abdu' l-Cabbr b. Ahmad a- ayrafi 9 bize' anlatt , ona okunurken ben dinliyordum, dedi ki:
Abd Ca' far Muhammad b. Ahmad G. al-Muslimair
anlatt, dedi ki:

463 ylnda bize

Bize Abd 'Ubayd Allah Muhammad b. 'Imrn b. Ms al-Marzubani 2

icazetli" olarak anlatt , dedi ki:
Abd Bakr Ahmad b. Muhammad b. 'Abd Allah al-Cavhari" bana anlatt,
dedi ki:
Abd 'Ali al-Hasan b. 'Ulaylis al- 'Anazi bize anlatt , dedi ki:
Ma' l-Hasan 'Ali a- abbh G. al-Furt" al-Ktib bize anlatt , dedi ki:
Ben Hi m b. Muhammad al-Kalbrye 201 ylnda okuyordum:
Babam ve dierleri bize anlat yorlard -ben onlarn szlerinin hepsini
aynen yazd m:' 7
brhim'19in olu smil 9'in (Allahtan ikisine de selm olsun) Mekke'
ye yerle tiinde pek ok ocu u oldu ve bunlar Mekke'yi doldurarak Amalikahlar2 oradan srdler, zamanla Mekke kendilerine de dar geldi ve aralarnda harpler, d manlklar kt . Bir ksm dier bir ksmn srdler, srlenler, lkede yay ldlar, yeni geimlikler arad lar.
Onlar putlara 21 ve talara tapmaya srkleyen sebep u oldu: Mekke'
den uzakla an" bir kimse, Kutlu Eve saygsndan ve Mekke'ye olan derin
ballndan tr, yanna kutlublgeden 23 bir ta ' almakszn uzaklamazd. Nerede konaklarlarsa 25 onu bir yere koyarlar 26 ve t pk Kbeyi tavaf ettikleri gibi kendilerine u ur getirsin diye ve sayg ve sevgilerini ifade amacyla onu tavaf ederlerdi 27 (evresinde dnerlerdi). Kbe'ye 28 ve Mekke'ye
olan sayglar da devam ediyordu. Hz. brahim ve Hz. smail'den rendikleri zere haccediyor 29 umre 30 yapyorlard.
,

Bu davranlar onlar, gitgide, ho larna giden eylere tapmaya gtrd, as l dinlerini unuttular, brahim'in ve Ismail'in dinini (Allahtan onlara

26

po
t.c
om

Ya

zi
v

eK

ita

p.
bl

og
s

selam olsun) ba kasyla de i tirdiler. Putlara tapt lar ve kendilerinden nceki toplumlarn durumuna dndler. Hz. Nah'un (Allah'tan ona selam olsun)
kaviminin tapm olduklar putlar, hatrladklar kadar, yeniden ortaya
kardlar. Aralar nda brahim ve smail (Allahtan onlara selam olsun) a larrun adetlerini devam ettirenler de vard : Kiibe'ye sayg, onu tavaf, hac,
umre, Arafat'ta 31 ve Mzdelife' "de vakfe", kurban sunmak, hac ve umre esnasnda lebbeyk 34 diye a r gibi -bu adetlere kendiliklerinden birtak m
adetler daha katarak.
Nizar 35 kabilesi ihll srasnda yle derdi:
Buyur Allahm! buyur!
Buyur, Senin orta n 36 yoktur! Ancak bir orta n vardr, o da
senin hkmndedir.
Sen ona ve onun sahip olduklar na hkmedersin!
Telbiye" ederek Onu birliyorlard , ilahlarn da yanna katyorlard ,
fakat sahipliini yine Onun eline veriyorlard . Allah ( anx ycedir) peygamberine (Allahtan ona selam olsun) "Onlardan o u Allah'a, ancak Ona ortak
ko arak inamrlar 38 " buyuruyor. Yani onlar Beni, Bana yara t ekilde
deil, yaratt klarmdan birini Bana ortak ko arak birlerlerdi, buyuruluyor.
'Akk 39 Kabilesi telbiye s ras nda o ullarmdan siyah olan ikisini nlerine katarlar, bunlar kervanm nnde yrrler ve yle sylerlerdi:
Biz 'Akk

kabilesinden iki kargay z! 4

Onlar takiben 'Akk

'Akk

kabilesi de yle sylerdi:

kabilesi Sana teslimdir, Yemenli kullar ndr,

Bize izin ver, ikinci defa haccedelim!

Rabi'a 41 kabilesi haccettiklerinde, artlarn yerine getirip durulacak
yerlerde durduktan sonra ilk nafrde42 dalrlar, tarikin43 sonuna kadar beklemezlerdi ((mslmanlar gibi)).
Ismail'in (Allahtan ona selam olsun) dinini ilk de itiren, putlar diken,
S'iba, Vasila 44 Baldra 44 ve Ifmiya 44'y getiren ki i, 'Amr b. RabVa'cl r ki,
o, Lultayy 45 b. 1Jrisa b. 'Amr b. 'mir
ve ljuzet'a' 46nn babasdr.
,

'Amr b. Lultayy'm annesi, 'Amr b. al-1.1ri 47'in. kz Fuhayra idi. Mudad al-Curhumi 4"nin kz Kam'a oldu u da sylenir.
Al-lfri , Keibe'nin yne ticisiydi. 'Amr b. Luhayy byynce ynetim
iinde onunla anlamazla dt, smailoullart ile birle ip Crhm 49 ile
sava t. Onlar yendi, Keibe'den uzakla trd , Mekke'nin dna srerek Kutlu Evin bekiliini zerine ald . 5
27

po
t.c
om

Ya

zi
v

eK

ita

p.
bl

og
s

Sonra a r bir hastal a tutuldu, kendisine denildi ki: Suriye'de Ba/10 1

denilen yerde s cak bir p nar vard r, oraya gidersen iyile irsin, Oraya gitti,
ykand ve iyile ti. Orann halknn putlara tapt n grd.-Bunlar nedir?
diye sordu; dediler ki.-Biz bunlar n aracl ile yamur ve d mana kar
yardm isteriz. Bunun zerine, bunlardan kendisine de vermelerini istedi 82
verdiler. Onlar Mekke'ye getirdi ve Kbe'nin evresine dikti.
,

1-Munzir Hi am b. Muhammad dedi ki:

((Babam)) Al-Kalbi'nin ((bana)) AM Salih'ten, onun da bn 'Abbas'

tan nakletti ine gre Laf ve Nila " (Crhm kabilesinden lilf b. Ya' M delen bir erkek ve Zayd'in k z Nila) vard . saf Yemen'de Nila'ya a k olmutu, kabileleri hac iin Mekke'ye geldiklerinde ikisi Kabe'ye girdiler,
insanlarn gaflette bulundu u bir s rada evde yaln z kaldlar ve birle tiler,"
hemen de iki ta haline geldiler. 55 Ertesi sabah onlar ylece buldular, kardlar, durmakta olduklar yerlere diktiler. Daha sonra. Ifuza' 56a, Kuray 57
Kabe'ye hacca gelen herkes onlara tapt ."
veArapldn

( smai/o ullarndan ve dier topluluklardan, Ismail'in dinini terkettikleri srada, onlar hatrlad klarma gre ilk adland ranlar) ve bu putlar ilk
edinenler Huzayl 59 b. Mudrika idi.
Onlar Suva"1" put edindiler. Put, Yanbu' 61 blgesinin Ruht 62 yresinde
bulunuyordu. Yanbu 'Medine evresindedir. Bekisi Lihyan" o ullaryd. Ben
Huzayrin iirlerinden onunla ilgili bir ey iitmedim, sadece Yemenli bir adamn iirini iittim.

Kalb 64 kabilesi, Dmat " al-Candal'deki Vadd'i 66 put edindi.

Mazhic 67 kabilesi ve Cura 68 halk Yagils'u 69 put edindiler. air yle dedi:
Yaa ((Mutlu ol)) Vadd, 70 nk art k bize helal de ildir
Kadnlarla, oyna mak ", din i i ciddiye ald .
Bir ba kas yle dedi:

Ya as 72 yrtt bizi Murad'a 73 do ru,

Tan atmadan sald rdk onlara!

Ijayvt'n 74 kabilesi Ya'uk'u 75 put edindi. O, cnVya 76 Mekke ynnde

iki gecelik 77 uzaklkta bulunan Hayvan isimli bir kyde bulunuyordu. Ham(Van'n veya dier Araplar n onunla isimlendiklerini 78 iitmedim; onlar n veya dierlerinin onunla ilgili iirlerine de rastlamad m. Zannediyorum
bunun sebebi, onlar n an'erya yakn bulunular, Himyarlilerle 79 karm
olmalar ve Zil Nudis 80 yahudi olduunda, onlar yahudi olurken birlikte
yahudi olulardr.
28

om
gs
po
t.c

Himyarliler Nasr'i 81 put edindiler.

Ki

ta

p.
bl
o

Onlar ona, Ba/la,"2 isimli bir blgede tap yorlard . Himyarlilerden onunla isimlenmi birisini " duymadm, onlarn veya dier Araplardan birinin iirinde de onun amld na 84 rastlamad m. Bunun sebebi herhalde, Himyarlilerin Tubba' 85 zamannda putlara tapmaktan vazgeip Yahudili e
girmi olmalar dr.

Ya

zi

ve

Himyarlilerin an'ircla Ri' tim" isimli bir tapnaklar87 daha vard , ona sayg gsterirler, yan nda kurbanlar keserlerdi. Iinden sesler 88 iitildii sylenir.
Tubba' Irak seferinden dnd nde, Medine'denberi kendisine arkada lk
eden iki haham da birlikte geldi. Kendisinden Ri'm' ykmas n istediler.
Tubba' -Istedi inizi yap n, dedi. Onlar da tap na yktlar. Tubba' ile birlikte Yemen halk yahudi dinine girdi. Bunun iin ne Ri'm'a, ne de Nasr'e
herhangi bir iirde veya isimde rastlamad m.
Araplar iirlerinden sadece islamdan k sa bir sre ncesine ait olanlar n
koruyabildiler.

Hiam Aba' l-Munzir dedi ki: Ben s rf Ri'Cm zerine iir iitmedim,
fakat di erleri hakknda i ittim.
Bunlar Nuh kavminin tapt be puttur, Allah ( an ycedir) peygamberine (Allahtan ona selam olsun) indirdi i Kitabnda ((Kur'an)) onlar and : [Nuh dedi ki:-Ya Rabbi, onlar bana isyan ettiler, mallar nn ve evlatlarmn kendilerine byk ziyandan ba ka bir ey getirmedi i kiilere uydular, byk bir hile dzdler ve dediler ki:-Putlarm z sakn brakmay'',
Vadd'i,
Ya'iik'u ve Nasr'l terketmeyin. Onlar ok sap ttlar,
zalimlerin sapklklarndan ba ka bireyini arttrmal. 89

'Amr b. Luhayy putuluu yaynca Araplar da putlara tapt lar ve onlar ilah edindiler.
Onlarn en eskisi 1VIanat" idi. Araplar "Abd Manete i" ve "Zayd Mant"
diye isimler koyarlard .
Manat, Mekke ile Medine aras nda Al-Mu allal' yresinde, Kudayd 93
denilen yerde, sahilde dikiliydi. 94
Araplarn hepsi onu sayarlard (evresinde kurbanlar keserlerdi). 35 Avs"
kabilesi, Hazrac96 kabilesi, Mekke'de, Medine'de ve kom u blgelerde oturan
herkes ona sayg gsterir, kurbanlar ve hediyeler 97 sunard.
Ma'add 98 o ullar, smail'in (Allahtan ona selam olsun) dinini'', kal ntlarna ba l idiler. Rabia 98 ve Muzar 98 da onun dininin kal ntlarna balydlar.

29

om
gs
po
t.c

Hibir kabile Manat'a Avs ve Hazrac kadar sayg gstermedi.

p.
bl
o

Aba' l-Munzir Hi am b. Muhammad dedi ki:

Ya

zi

ve

Ki

ta

Kuray'ten 99 birisi bize, Ab 'Ubayda b. Abd Allah b. Ab 'Ubayda b.

'Ammr b. Ylisir'den (Avs ve ljazrac'i en iyi tanyan ki iydi) naklen anlatt :
Avs ve Hazrac kabileleri ile Yasrib 130 ve dier yerler Araplarndan onlarn
dinine uyanlar haccederler, vakfelerde herkesle birlikte dururlar, fakat ba larn tra ioi etmezlerdi. Tavaf bitirdikten sonra Manat'a gelirler, ba larn
bu putun yan nda tra ederler ve orada dururlard . Bu son hareket olmakszn haclarnu tamam saymazlard . Avs ve Hazrac'in ((Manat'a olan)) a r
saygs iin Abd al-'Uzza b. Vadra al-Muzani veya ba ka bir arap yle der:
Burada gerekten do ru, samimi bir yemin ettim,

Hazrac kabilesinin kurban yerinde, 102 Manat'in yannda.

Cahiliye anda Araplar n hepsi, Avs ve Hazrac'e topluca Hazrac derlerdi. Bunun iin "Hazrac kabilesinin kurban yeri" diyor.

Allah n ( an ycedir) and 103 Man& budur:* Ve teki nc Mant*

O, Huzayre ve Huzeta'ya aitti.
R-urays ve btn dier Araplar da ona sayg gsterirlerdi. 1" Durum
Allah n elisinin (Allahtan ona selam olsun) H. 8. y lda Medine'den kma kadar bylece srd. Bu y l, Allahn (Mekke'nin) fethini bah ettii
yld. Medine'den kal drt veya be gece oldu unda, peygamber `Alryi
gnderdi, 'Ali onu ykt ve orada bulunan eyleri ald. Bunlar peygamberin (Allahtan ona selam olsun) huzuruna getirdi. Ald eylerin aras nda
assan 1 5 krd. Haris b. Aba amir 1 6 al- assanrlin hediyesi olan iki kl
vard : Birisinin ismi "Mihzam', brnnki "Rasb" idi. Bunlar, Alicama' 1 "
nn iirinde and , al-Haris'in iki klcdrlar: 1 8
Demirden iki g s zrh stste ve zerlerinde
ki kymetli kl: Milzam ve Rasab!
Peygamber (Allahtan ona selam olsun) bu iki k lc da 'Ali'ye (Allah ondan
raz olsun) verdi. Sylendi ine gre, 'Ali'nin klc Zu' 1-falcar bu ikisinden
biriydi.

`Ali'nin bu kllar' Fals 109 mabedinde buldu u da sylenir 11 Fals, peygamberin (Allahtan ona selam olsun) `Alryi gnderdi i ve 'Ali'nin de ykt, Tayy kabilesinin putudur.
Onlar daha sonra al-Liit' 112 put edindiler.

Al-Lat Ta'if" 13te bulunuyordu. Manlietan sonrad r. O, drtk e bir

kaya paras ndan 114 ibaretti. Bir yahudi onun yan nda bu day dvmeyi 115
adet edilmi ti.
30

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

Bekileri,n 6 Sak f 117 kabilesinden 'Attb b. Mlik o ullaryd. Onun zerine bir bina n' yapmlard. Kuray ve btn Araplar ona sayg gsteriyorlard.

ve

Ki

ta

Ona nisbetle Araplar "Zayd al-Lt II 9 " ve "Taym al-Lt 12" diye isimler
taky-orlard .Lat, bugnk Ta'if camiinin sol minaresinin yerinde bulunuyordu. Bu, Allah n ( an, ycedir) Kur'an' Kerimde and al-Lt'tr: 121 *AlLt ve al-' Uzz hakknda ne dersiniz ?*.

Ya

zi

'Amr b. al-Cuayd ondan yle bahseder:

Eer ben Ka's'a 122 olan ba mdan geersem,
Tapmaktayken

al-Lt' terkeden ki iye benzerim.

Al-Mutalammis,' 23 'Amr b. al-.111unzir hakkndaki ta lamas nda ondan 124

yle bah eder:
Sen beni, ta lama korkusundan srdn, fakat hay r,
Al-Lt ve dikilmi ta lar hakk iin ((benden)) kurtulamazs n!
Bu durum Sakif kabilesinin mslman olu una kadar srd. Allah n
elisi (Allahtan ona selam olsun), Mugira 125 b. u'ba'yi gnderdi, o da onu
ykt ve ate leyip yakt. 26
Bununla ilgili olarak, addd b.
al-Cusami, putun ykl ve yanig' sras nda, Saldflileri ona dnmekten alkoymak ve ona d man etmek
iin yle sylyordu:
Al-Lt' korumay nz, onu yokeden Allaht r!
Kendini korumayam siz nas l korursunuz ? 127
te ate te yand, alevlendi;
Talar uruna sava mad bile, deersiz! ' 28
Allah n elisi lkenize geldi inde,
Dner, ve o puta 129 hi kimse yard m etmez.
Avs b. Ifacar." al-Lt'a yemin ederek dedi ki:
Al-Lt'a, al-'Uzz'ya ve ona hizmeti tan yan herkese yemin ederim,
Ve Allaha da yemin ederim ki, Allah onlar n hepsinden ycedir!
Sonra al-'Uzza'y put edindiler.
O, al-Lt'tan ve Manetan sonrad r. Ben Araplar n al-'Uzz'dan nce
bu ikisinin adn takt klarn iittim.
Tarnim b. Murr'un, o luna, "Zayd Mant" b. Taml n b. Murr b. Udd b.
Tbiha ismini koyduuna ve "Abd Mant" ismine, al-Lt ismini de a'laba
31

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

b. 'Ukaba'nn. oluna, "Taym al-Lat" diye takt na ve "Taym al-Lt" b. Rufayda b. Savr, "Zayd al-Lt" b. Rufayda b. Savr (b. Vabara b. Murr b. Udd
b. Tbiha), "Taym al-Lat" b. Namir b. Kas t, "Abd al-'Uzza" b. K' b b. Sa'd
b. Zayd Mant b. Tamim isimlerine rastlad m. Bylece al-'Uzza ilk ikisinden

ta

sonra oluyor.

Ki

Abd al-'Uzza, b. Ka'b, en eski Arap isimlerindendir.

Ya

zi

ve

Al-' Uzay edinen kii, Zalim b. As'ad idi.

O, Suriye Naly/a' 132snn kuzeyinde, al-umayr'in karsnda, Mekke'

den Irak'a kta sa da, Llarai isimli bir vadide bulunuyordu. Bu vadi, Zt
`Irk'n, al-Bustn'a do ru dokuz mil yukar sndadr. Zalim b. As'ad onun
zerine bir ev 133 yapt rmt . Iinden ses 134 iitirlerdi.
Araplar ve Kurays ((ocuklar na)) onun ad yla "Abd al-'Uzza" diye
ad koyarlard .
O, Kuray'in en byk putuydu, onu ziyaret ederler, ona hediyeler sunarlar, yan nda kurbanlar 135 keserlerdi.

Allah n elisinin (Allahtan ona selam olsun) bir gn ondan bahsetti ini iittik: "Ben kavmimin dinindeyken al-'Uzz'ya boz bir koyun sundum".
Kurays kabilesi Ktbe'yi yle syleyerek tavaf ederdi:
Lt hakk iin, 'Uzz hakk iin!
Onlar yksek turnalard r,'"
Onlarn efaatine mit 137 balanabilir!
ncleri Mant hakk iin!
Derlerdi ki: Onlar Allah n kzlardr (ha a), 138 Onun yannda efaatidirler. Allah, elisini gnderdi inde ona yle vahyetti: *Al-Lt, al-'Uzza
ve ncleri Mant hakknda ne dersiniz ? O ullar sizin de kzlar Onun
mu? O zaman bu haks z bir le tirme olur. Onlar sadece, sizin ve atalar nzn Allahtan hibir selhiyetleri olmaks zn takm olduklar isimlerdir.*' 39
./uray ona, Liurai vadisinde, Sulsn"" isimli bir da yangn mesken." 1
t ve oras Kabe'nin kutlu blgesi gibi kutlu olmu tu. Ab Cundb yapm
al-Hgali, al KrdCnin, tutkun olduu bir kadn hakknda sylemi olduu
szlerde yle geer (kad nn 'Uzz'ya olan yeminini hat rlatr):
Btn varlyla yemin etmi ti,"2 byk bir yemin;
Suldim tepelerini kutlula tran tepeye"' and miti:
"Elbisemi gndermezsen, git!
Hayatmz n sonuna kadar seninle aslal" konu mayaca m!"

32

po
t.c
om

p.
bl

og
s

Ummu ljuvayris'ten ayrlk ona"' ac veriyor,

Meram , ne ekilde olursa olsun durumul 46 dzeltmek!
Dirham b. Zayd al-Avsi de ona yemin ediyor:
' Uzz Vnn kutlu"' sahibine"' andolsun,

ita

Evinin nnde SariP 49 bulunan ilhal" andolsun.

eK

' Uzann kurban kesilen bir meydan vard , oraya Gabgabm denirdi.

Al-Huzali, 152 Asma isminde gzel bir kad nla evlenmi olan birisini ta -

Ya

zi
v

larken ondan bahseder:

Asm bir danac n enesiyle evlendirildi,

Ban Ganem' s 3 den bir adamn kurban etti i boz bir danan n!
Danay Uzzirnn gababna srd srada,
Gznde bir leke farketti ve da tmakta" 4 acele etti!

Kurban etlerini, o s rada oraya gelenler ve orada bulunanlar aras nda

letirirlerdi. Gabab, Nuhaykatu'l-Fazarrnin Amir b. at-Tufayl'el" olan szlerinde de geer:

Ey' iimir" 6, eer mzraklarmz sana eri ebilseydi,

Mina'ya.is' ve Gabab'a ko an develer hakk iin,
[Ya kendini, bir klcn drtnden, kaarak kurtar rdn,
Keskin"' ve kana susam ((bir klcn)); ya da erefsiz" 9 bir ekilde geberirdin]
Ondan Kays b. Munlsiz b. 'Ubayd b. Zt r b. Habalyya b. Sall 16 [alHuzet`i] de bahseder (Onu, Kiniina'mdan kludad oullarndan bir kadn dourmutur; baz lar kadn kludd Muharib'den sayarlar), bu, Kays b. al1Judadyya al-Fluzyya'dr:
Biz ilk and Allah n evine itik
Yoksa, abgab'daki dikili ta lara ierdik.
Kuray kabilesi ona bilhassa sayg gsterirdi.

Zayd 162 b. 'Amr b. Nufayl (cahiliye davrinde kendi kendine ibadet eder,
'Uzz'ya ve di er putlara tapmazd ), bu konuda unlar sylemitir:
Lat' da 'Uzztry da hepsini terkettim,
Kuvvetli ve sab rl olan byle yapar,
Bundan byle ne 'Uzze'ya ne onun iki kzna inanyorum,
Ne de Ganem oullarnn iki putuna giderim.

Hubal'i63 de ziyaret etmem

Ki o, aklmn ermedi i ada bize ilht.
33

po
t.c
om

p.
bl

og
s

'Uzzl'nn bekileri, Bant't Sdaym' 164den Banit ,ayldn b. Cbir b. Murra [b. 'Abs b. Riga b. b. 'Utba b. Sulaym b. Man tir] idi. Onlardan
son bekilik eden, Dubayya [b. Haram as-Sulami] idi. Ald' ijirass

zi
v

eK

ita

Dubayya'dan bahseder; kendisi ona gelmi ve bir ift iyi sandal, ondan
hediye olarak almt .
Sandalla= eskidiinde bana sandal giydirdi,

Dubayya, o ne iyi dosttu!

Gen bir kzn derisinden yap lma.

Ya

Biribirine uygun gzel bir ift sandal.

Ey yolcularm serin durak yeri!
Eyalarn, souk ve nemli rzgrm kam lad yolcularn!

Dubayya ahma kselerle kar koyuyordu.

Yuvarlak 166 reklerle dolu, eri tilmi ya ile rtl kselerle!
'Uzztt'ya ibadet, Allah peygamberini gnderinceye, peygamber de onu
ve br putlar yokedip tap lmalarn yasak edinceye kadar ve haklar nda
ayet 167 ininceye kadar devam etti.

b. UBu yasak Kuray'e ok zor geldi. Abii Uhayha 168 (Sa'id b.

mayya b. 'Abd ams b. 'Abd Manf), lm deine dnce, Abt't Lahab 169
onu ziyarete gitti ve a lar buldu. Dedi ki:-Niin a lyorsun ey Ab Uhayha,
lecein iin mi alyorsun? Fakat ondan kurtulu yoktur.-Hayr, dedi, korkuyorum ki, art k benden sonra 'Uzzil'ya tap lmayacaktr. Ald Lahab dedi
ki:-Vallahi sen ya adnca ona, senin sebebinle tap lmad, senden sonra da
senin lmn sebebiyle, ona tap lmaktan vazgeilmez. Abli Uhayha, Ab
Lahab'in ona tapmaktaki kuvvetli heyecan ndan ok memnun oldu ve dedi ki:- imdi anladm ki, benden sonra birisi bulunacak!
Fetih 170 ylnda peygamber (Allahtan ona Selm olsun), Wlid b. Valid 171
i ard ve dedi ki:-Batn Natda'deki a aca git ve onu kes! Gitti, kesti ve
Dubayya'r da yakalayp ldrd; Dubayya onun bekisiydi.

Ald Utrist

Dubayya iin yle at 172 yakt :

Dubayya'ye ne oldu, o gnden beri grmedim onu,

ienlerin aras nda; ktn, tavaf etti ini de grmedim?
Ya asayd ,'" sabahn erken saatinde (( arap)) dolu bir kseyle
kard,

Hatif'74 oullarnn yonttu u iki kaplarndan bir kseyle.

Onun byk bir kl yn' ve byk bir tenceresi vard ,
orba kab , k mevsiminin suyu szdran yalana 175 benzerdi.
34

om
gs
po
t.c

[Suldn 1 " sszlat, boald ; yalnz vahi hayvanlar

p.
bl
o

Ve araf aldklarnda h rdayan rzgar orada bar nr],

ta

(Abirl-Munzir dedi ki: Yatifu, at-aveifn'dan, tilfa-yatifu'dan gelir;

al-Hatif, Banli 'Amr b. Asad' n bir koludur; al-lakifu, dibine su vurarak atlam krlm su yaladr, (Arapada): Icad lahlfa'l-.Havu (su yala at-

Ki

lad) denir.

Ya

zi

ve

(Abli'l-Mun;ir dedi ki: Said b. al-A Abi't Uhayha, Mekke'de sark sard
m onun sarndan, ba ka kimsede bulunmazd ).

Al-Anazi Ald 'Ali 1 " bize 178 anlatt, dedi ki: 'Ali b. a- abbt*th bize anlatt, dedi ki: Ab'l-Mun;ir bize bildirdi. dedi ki: Babam bana Abri
ten, o da ibn 'Abblls'tan naklen, dedi ki:
Al-` Uzz, Batt . Natda'deki hurma a acnda 179 barnan bir di i eytand . Peygamber (Allahtan ona selam olsun) Mekke'yi fethetti inde Halid b. Valid'i gndererek dedi ki:-Batn Nahla'ye git, orada samura (hurma aac) bulacaks n, birincisini kes! Gitti ve kesti. Dnd nde peygamber (Allahtan ona selam olsun) sordu:- Bir ey grdn m? -Hay r, dedi.
- kincisini de kes! buyurdu. Gitti ve kesti, sonra peygambere (Allahtan
ona selam olsun) geldi,-Bir ey grdn m? diye sordular.- Hay r dedi.-ncsn de kes! buyurdular. Gitti, fakat ne grsn; nnde, salar karmakark, elleri ensesinde, di lerini gcrdatp duran bir cad , arkasnda da
Dubayya (b. Harami a-Sayblini) as-Sulami, bekisi. grnce dedi ki:
Ey 'Uzzet, 18 bir sald r saldr da, beni yalanc karma!
Yr, Halid'in stne, eteklerini dola rtn kald r!
nk bugn, sen,

ldrmezsen,

Utan iinde devrileceksin, kendini koru!

Heilid dedi ki:

[Ey 'Uzzet ],181 seni inkar gerek, sana vg de il!
Grdm ki, Allah seni alaltm !
Sonra ona vurdu, ba n kopard , o anda cad , simsiyah kmr oldu.
Sonra aac kesti ve bekisi Dubayya'yi de ldrd. Peygambere (Allahtan ona selam olsun) gelerek olanlar anlatt. Buyurdular ki:- te
Art k Araplar iin 'Uzil yok. Bu gnden sonra ona tap lmayacak!" 2
Bunun zerine Abil H r, Dubayya iin, yukar da geen beyitleri syledi.
35

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

Ab'l-Munzir dedi ki: Kuray liler ve Mekke'de oturan di er Araplar,

hibir puta, ' Uzz'ya gsterdikleri kadar sayg gstermezlerdi. sonar Lt,
sonra Mant gelirdi.

Ki

ta

Kurayliler, dierlerinden ayr olarak, yalnz ' Uzz'ya ziyaretler yapar,

ona hediyeler sunarlard . Bunun sebebi zannediyorum, ona yak n bulunularyd.

Ya

zi

ve

Kuray kabilesinin 'Uzz'y seti i gibi, Sakif kabilesi de Lt' semiti.

Ayn ekilde Avs ve Hazrac de Mant' semilerdi.

Fakat Hepsi de ona (yani ' Uzz'ya) byk sayg gsterirlerdi.

Amr b. L thayy' n getirdii be puta [Bunlar Allah Taaln n Kur'an

Kerimde andklar dr: 183 * Vadd'i, Suv' , Yags'u, Ya'k'u ve Nasr'i brakmayn!*] ise buna oldu u kadar veya buna yak n de er vermezlerdi. San yorum ki bu, o putlar n onlara uzak bulunu larndand .
[Kuray gibi ani184 ve Bhilai" da 'Uzz'ya taparlard . Peygamber
(Allahtan ona selam olsun) fj lid b. Valid'i gnderdi, o da a alar kesti, evi
ykt , putu krd ].
Kuray'in Kbe' 186nin iinde ve evresinde de putlar vard .
Onlarca bunlar n en by Hubal187 idi.
Duyduuma gre bu, krmz akikten, insan eklinde bir puttu, sa kolu krkt. Kuray onu bu ekilde alm , sonra ona alt ndan bir kol yapmlard.
Onu ilk diken Huzayma b. Mudrika b. al-Ya's b. Mu:zar idi. Bunun iin
ona ljuzayma'nin Hubal'i derlerdi.
O, Kabe'nin iinde bulunuyordu ve nnde yedi 1 " tane fal oku vard .
Birisinde "aril" ((saf)) yaz lyd, brnde "mulak" ((safdeil, ireti)).
Bir do umdan phelendiklerinde ona bir hediye sunarlar, sonra fal oklar n ekerlerdi. E er "saril" karsa ocu u kabul ederler, "mulsak" karsa
kabul etmezlerdi. lm stne bir ok, nikh stne de bir ok vard ; dier
nn ne ie yaradn renemedim. Bir meselede anla mazlk olduunda, bir yola veya ticarete niyetlendiklerinde, gelirler, onun nnde fal oklar
ekerlerdi. Ne karsa ona grel" hareket ederler, karar verirlerdi.
'Abdu'l-Muttalib 19 onun yannda, o lu Abdullah [peygamberin (Allahtan ona selam olsun) babas ] hakknda fal oku ekmi ti. Abit Sufyn b.
klarbu 9 lin, Ulffic/ 192 gn muzaffer oldu unda, hitabetti i put da budur:
Ycel Hubal! 93 (Yani dinin ycelsin!)
36

om
gs
po
t.c

Peygamber (Allahtan ona selam olsun) de yle karlam t :

p.
bl
o

Allah hepsinden byk, hepsinden ycedir!

Onlarn !saf ve Nailai" isimli putlar da vard.

Ya

zi

ve

Ki

ta

Bu ikisi ta olduklarnda, onlar , halka ibret olsun diye, Kilbenin yan na diktiler. Fakat stnden uzun sre geip de putlara tap lmaya balannca, onlarla birlikte bunlara da tap ld. ki tatan birisi hemen Kabe'nin yannda, br Zamzaml" kuyusuna yakn dikiliydi. .Kuray, Kabe'nin yan nda bulunana brnn yan na ta d . Onlarn yannda kurban keser, hayvan
boazlarlard.

Ab Talibl" (Kuray peygamber (Allahtan ona selam olsun) sebebiyle

Banti Him"97e kar andla tnda, onlara andierek) o ikisi hakk nda yle demi ti:
Soyumu ve kalbilemi Kdbe'nin yan nda topladm,
izgili Yemen rtsnden giysisini tuttum,
A 'ar' 198lar n bineklerini ktrdkleri yerde,

stif ve Neiila'dan kan sulara andolsun!

Al-Va elil izgili kuma demektir).
isaf'tan, Bi r b. Abet ljazim [al-Asacli] 99 yle bahseder:

(Dedi ki:

Banda kular2" oturuyormu gibi hareketsiz, ona yakla lmaz!

Haymblarm201 isafin202 nnde duru lar !
Araplar 'Abd 203 ile balayan isimler kullamrlard. Bunun putlarla 204 ilgili olup olmadn bilmiyorum. Mesela: "Abdu "Abdu Ganem",

"Abdu Kuled", "Abdu Ruiei".

Baz raviler, Ru:za,n111205 B an Rabra b. Ka'b b. Sa'd b. Zayd
Ma/diem tap na olduunu sylerler, al-Mustavgir206 onu ykmtr. (Bu,
'Amr b. Rabra b. Kez'b b. Sa'd b. Zayd Man& b. Tamin'dir. Fakat u iiri
sylediinden al-Mustavgir diye and r
Su balchrlarnda207 czrdyor,
Scak stte pi irme talarmn208 czrdad gibi!
Dedi ki: Al-yair, scak, kaynar demektir).

Al-Mustavgir, islamiyet anda Ruilt'y yktnda unlar sylemiti:

Ruzirya bir saldr saldrdm,
Karanlk fundalkta harabeye evirdim onu!
37

om
gs
po
t.c

Ve onun istemedi i ekilde 'Abd Allah

diye bardm,

p.
bl
o

nk ancak 'Abd Allah gibi birisi haram blgeyi zaptedebilir.

bni Adham (Kalb kabilesinden 'Amir b. 'Avf 2" oullarmdan biri) de

Ya

zi

ve

Ki

ta

unlar syledi:

Kavmimizden atllarla kar lhtn,

Seni 'Ayyr' n ekirgelerine benzettiler!
Onlar grnce rktn,
Tpk domuzun 210 scak 2" sudan rkt gibi!

(( bnal-Kalbi)) Dedi ki: Al-igr scak su demektir. 'Ayyr da Kalb kabilesinden bir adamd , so uk bir sabah ekirgelerin hcumuna u rad. 'Ayyr'
n bir dii eksikti, yeri de bo tu, ekirgelerim yemeye ba lad. Birisi di bo luundan d ar kat 'Ayyr dedi ki: Vallahi bu canh' (yani lmemi ). Beyitte geen ganazke,213 atllar seni 'Ayyr' n ekirgeleri214 sktrd gibi
sktrd lar, demektir).

Allh n elisi (Allahtan ona selam olsun) Mekke'nin fethi gn, zaferd.en2i 5 sonra mescide girdi, putlar Kbe'nin evresinde dikili duruyorlard .
Yaynn boynuzuyla onlarn gzlerine ve yzlerine drtmeye ba lad, ayn
zamanda yle sylyordu: *Hak geldi, bat l gitti bat l zaten gidicidir*.216
Sonra buyurdu, putlar yzst devirtti, hepsi meseidin d na karlp yakldlar.217
Rasid b. 'Abdullah as-Sulami bu konuda unlar syledi: 218
Dedi ki: 219 Gel ((eskisi gibi)) konu alm' Olmaz dedim,
Allah ve slam bunu bana yasak ediyor! 22

Muhammed'i ve mmetini grmedin mi,

Fetihten sonra, putlar k rlrken?
Asl sen Allah n nurunun yayln grmeliydin,
Sirkin221 yzn karanlk brrken!
Dedi ki: Onlarn Manf '1222 da vard.
Ona nisbeten Kuraysliler "Abd Manf" 223 diye isim koyarlard. Fakat
ben onun nerede bulundu unu ve onu dikenin kim olduunu bilmiyorum.
Hayzl 224 kad nlar putlarna yakla amaz ve onlara dokunamazlard ,225
anckbeliruz
kta dururlard .
Bu konuda, Bal'et226 b. Kays b. 'Abdullah b. Ya'mar, czzaml olan aaddetl al-Laysi ile ayn kiidir, unlar sylemitir (Hiam b. Mulammad
bana babasndan naklederek
Abii'l-Munzir dedi ki: Ifilid b. Sa'id b.
38

po
t.c
om

og
s

dedi ki: Kendisinden soruldu-Bu nedir ey Bara? Dedi ki:-Bu, Allahn parlatt klcdr):

p.
bl

[bn al-Hurayz'227 Zamem'da 227 braktm,

Arkada laryla birlikte; agzl 228 ku lar evresinde dnyorlard !

Ya

zi
v

eK

ita

Atlarn ilerlemesine, ancak

Zayf yetimlerin inleyi leri kar 229 geliyordu!]

Dmanlar da braktm, ku lar biraz uzaklar nda bekle iyorlard

Hayzl kadnlarn Mann'l evresinde bekleyi leri gibi!

( (( bn al-Kalbi)) Dedi ki: Al-Mu'tanizu, bir yerden beride duran demektir).

Dedi ki: Mekke'li her ev sahibinin bir putu 2 " vard , evlerinde ona taparlard. Birisi bir yolculua niyetlendi inde, evinde yapt son i , eliyle
ona dokunmak2 n olurdu; yoldan dnd nde de, evine girer girmez, yapt ilk i , ayn ekilde, eliyle ona dokunmak olurdu.

Allah peygamberini (Allahtan ona selam olsun) gnderdi i, o da onlara

Allah n birliini bildirip, yalnz Ona ibadet etmelerini, ortak ko mamalarn syledii zaman, dediler ki: "Ne o, ii:ablan bire mi indirdi, 232 dorusu bu
alacak bir ey! 233 "Putlarn kastediyorlard .
Araplar putlara tapmay ok basitle tirmilerdi:
Baz lar bir tap nak, baz lar da bir put edinmi lerdi.
Bir puta veya bir tap naa gc yetmeyen, Kbe'uin veya dier tapnaklard.an birinin nne ho una giden bir ta diker, sonra tap na tavaf 234
lara al-An eb2" derlerdi.
edrgibonutavf.B
Bunlar heykel eklinde olursa, yani belli birer ekilleri olursa, bunlara
al-A nm veya al-Av dn 236 derler, onlar tavaf etme e de ad-Davr237 derlerdi.
Birisi bir yolculuk s ras nda konakladnda, drt tane ta alr, ilerinden en gzelini seerek onu il:ah edinir, di er n de tenceresine pi irme
ta 238 yapard , ayrlrken onu orada b rakrd . Baka konaklaylarnda da
ayn eyi yapard .
Araplar btn bu ta lara kurban keserler, hayvan bo azlarlard , bylece onlara yakla rlard, bununla birlikte Kebe'llin hepsine stnln
tanrlard : Hac ve umre iin ona giderlerdi.
Yolculuklar srasndaki davranlar da, s rf Kabe'deki hareketlerini
hatrlayarakt, ona olan derin e ilimlerinden tr byle yapyorlard .
39

po
t.c
om

p.
bl

og
s

Talarnn ve putlar nn yannda kestikleri koyunlara al-'At'ir 239 diyorlard (aVatira Arap dilinde az-zabila, ((bo azlanm)) demektir); kurban kestikleri yere de al-'itr, (sunak) derlerdi.

eK

ita

Bu konuda 240 Zuhayr b. Sulm 2" unlar sylemitir:

Onu 242 brakt 243 ve bir gzetleme kayas nn 244 tepesine utu,

Ban kurbanm kana bulad 2" bir kurban ta gibi! 2"

Ya

zi
v

Ijuzira'dan Mulayl oullar -bunlar Taha at-Talalffit'n 247 soyudurlar248

cine
taparlard. Onlar hakknda u ayet indi: *Muhakkak ki, Allahtan gayri tapt klarnz da sizin gibi kullard r*! 249
Bu putlarn aras nda Zu'l-lalasa 4" da bulunuyordu.

Zu'l-halasa, zerine bir e it ta oyulmu ak bir ta t. Mekke ile Yemen

arasndaki Tabla'da, 251 Mekke'den yedi gecelik uzaklkta bulunuyordu.
Bekileri, Bhila b. A' ur'dan Umma oullar yd. Has'am, 252 Bacila,253 Azd
as-Sart 254 ve Havzin 255 Araplar ndan onlara kom u olanlar ona sayg gsteirler ve kurbanlar sunarlard . [Ayn ekilde, Tabla'da oturan Araplar
da ona sayg gsterirlerdi.] Onlardan biri unlar sylemitir:
Ey Zu'l-l alasa, e er sen kan davas yla grevli olsayd n,
Benim gibi, ve senin baban gmlm olsayd,
D mann ldrlmesini yasak etme hatas na dmezdin!
Bu adamn babas ldrlm t, intikam almak istiyordu, Zu'l-lalasa'ya geldi, nnde fal oklarm 256 ekti, fakat yasaklay c ok kt, bunun
zerine, yukar da geen beyitleri syledi: Bu beyitleri f nraa'l-Isays b. Hucr
al-Kandi'ye 2" atfedenler varsa da yanl tr).
?ula 258 b. Zuhayr
bu konuda, aralar ndaki bir andla may
kastederek, kendilerini bu andla mada aldatan A 'a b. Valzt, al-Ha'amr
ye 2 " der ki:
Ona aramzdaki 2 " ilahi hatrlattm
Ve uzun sredir mevcut andla may , hatrladysa!
Tabla gnndeki ak 26 ta da hat rlattm,
Hristiyan oldu u 262 an-Nu'mn 263 hapishanesini de!
Allah n elisi (Allahtan ona selam olsun) Mekke'yi fethetti inde, Araplar mslman olduklar ve temsilcileri ona geldikleri zaman Cad- b. 'Abd
Allah 264 da mslman olarak gelmi ti. Peygamber (Allahtan ona selam olsun) dedi ki:-Ey Carir, beni Zu'l-lalasa'dan kurtarmaz ~m ? -Hayhay!
dedi. Peygamber (Allahtan ona selam olsun) de onu gnderdi. Gitti, Bad,la'dan "mas oullarn da beraberine alarak puta yrd. ija 'am ve Bhi40

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

la putu korumak iin onunla sava tlar. Bahila'dan, o gn, onu koruyanlardan 100 kiiyi, Has'am'hlarclan da pek ok ki iyi ldrd, Ban Kuhfa
b. b. ljas'am'dan da 200 ki i ldrd. Onlar yendi ve bozguna u ratt
Zu'l-halasa tapnan ykt , ate e verdi, tap nak yand . Olanlar zerine Has'

ta

am'dan bir kad n unlar syledi.:

Umma, al-Valiyya'da 265 yn 266 yn dkldler,

Ki

Ban

Ya

zi

ve

Hepsi de karg yaralar yla 267 inler halde!

En nemli ileri iin gelmilerdi,
nlerine, k lelarlyla kkreyen arslanlar 268 kt !

Ahmas kahramanlar', Ha 'am kadmlarma da

Her yana da lan hakaretten pay d rdler!
Bugn
eiidir.

( bn al-Kalbrnin a nda) Zu'l-halasa, Tabla eamiinin kap

Biz Allah n elisinin (Allahtan ona selm olsun) yle syledi ini iittik: "Davs'ler, al k olduklar ekilde, tekrar Zu'l-halasa'ya taparken, kadnlarnn klar birbirine arpmad ka 269 dnyann sonu gelmiyecektir".

Kinana'nn 270 iki o lu olan Mlik 27 ve Milkn 27 boylarnn, Cudda 271

(Cidde) kysnda Sa'd 272 isimli bir pullar vard.
Bu uzun bir kaya idi. Onlardan birisi bir gn develeriyle, develeri ona
vakfetmek ve bylelikle onun tarafndan takdis olunmak iin puta vard .
Tam puta yakla t srada develer rktler [nk putun zerine kan dkme adeti vard ] Herbiri bir tarafa da larak kendisinden ayrldlar. Adam
ok zld, bir ta alarak puta frlatt ve dedi ki: "Allah senin ilhl n kaldrsn! develerimi karttn." Sonra [gitti, onlar arad, buldu, bir araya getirdi ve] yle syleyerek uzakla t :
Biz Sa'd'a bizi birletirsin diye geldik,
Fakat Sa'd bizi darmada n etti. yleyse biz Sa'd'dan de iliz!
Sa'd artk ldeki kayadan ba ka bir ey de il!
Ona ne e ri ne de do ru iin dua edilir! 273
Davs'in, 274 yani Munhib b. Davs oullarnn Zu'l-kaffayn 2" denilen bir
putlar vard.
Mslman olduklar nda, peygamber (Allahtan ona selm olsun) AtTufayl b. 'Amr ad-Davd, 27"yi gnderdi, o da onu yakt, ayn zamanda unlar sylyordu:

Ey Zu'l-kafayn, 277 sana tapanlardan de ilim!

Bizim do umumuz seninkinclen daha ereflidir!
te senin iini ate le doldurdum!
41

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

Azd soyundan al-Wris b. Ya kur b. Mubar o ullarnn Zuara 278

denilen bir putlar vard.
Al- atarif'ten biri onunla ilgili u beyti sylemi tir:

ta

Zu' -arC'lln nnde epeevre yer ald k

Ve gl kuvvetli ordumuz, d manlarn balarn kopard.

zi

ve

Ki

KuZiia' 279nn, Lahm' 280n, Cztm'281n, mi/a 282 ve atafan' 283 n suriye
boylarnda al-Ukaysir 284 isimli bir putlar vard .
Zuhayr b. Aba Sulnni

ondan yle bahseder:

Ya

Ukays r'n kutlu ta lar na anditim!

Balarn ve bitlerin kaz nd 285 yere anditim!
Rabi' b. 2abu' al- Faz61,2 " de u beyti sylemi tir:
evresindeki insanlar n vg ve alk 287 namelerinin
Sahibi 288 olan Ukaysr'a andolsun ki ben 289 .
Fahm' 2"in mttefiki a - anfara al-Azdi ondan yle bahseder:
Evet, 'Amr ve gurubunu himayesine alm olan biri,
Ukaysr'n291 giysilerine andolsun, bana glk karr!
Muzayna292 kabilesinin Nuhm293 isimli bir putlar vard .
Ona nisbeten "Abd Nuhm"diye isim takarlard. Nuhm'un bekisi, ljuil'i b. 'Abd Nuhm isminde biriydi Muzayna'den 'Addtt 294 oullarndand .
Peygamberi (Allahtan ona selam olsun) i ittiinde puta ko tu ve u
beyitleri syleyerek onu k rd :
Yannda kurban kesmek iin Nuhm'a gittim
Her zaman yapt m gibi ibadet iin
Aklm kullanarak kendime dedim ki:
Bu da ilah m, hi d nmez misiniz

? 295

Vazgetim, bu gnden sonra benim dinim Muhammed'in dinidir.

Halim da G n vgye layk, yce lahi!
Sonra peygambere (Allahtan ona selam olsun) gitti, mslman oldu
ve kavmi Muzayna'nin de mslman olaca na teminat verdi.
Nuhm'dan Umayya b. al-Askar de bahseder:
Eer koyunlaryla iki obana rastlarsan,
Nuhm'a andi en 296 iki siyah obanc a,
42

om
gs
po
t.c

Aralarnda bltrlm etten 297 artk olduu halde,

p.
bl
o

Ge git, et i tahm. kabarmas n!

Azd as-Sart'in. da

;V/111 298

denilen bir putlar vard.

ta

Zayd al-Hayr,299 yani Zayd al-Ijayl at-Tiii ondan bahseder:

andolsun ki, onlarn ekillerini bile tan myorsun!

ve

Ki

nne gelene onlar bozguna Ilgi-att n sylyorsun,

Ya

zi

'Anaza' 300nn da Su'ayr" 1 isimli bir putlar vard.

Kalb kabilesinden Ca'far b. Ab Hals3 2 devesiyle kmt ; putun nnden geti i srada hayvan ((kanl puttan)) rkt, 'Anazalar o srada orada kurban kesmi lerdi. Ca'far bu olay zerine u beyitleri dzd:
Yavru devem bo azlanm yatan"' kurbanlardan rkt,
Yakdum'un iki o lunun ziyaret etti i Su'ayr' n evresinde!
Yazkur gurubu onun her iki yan nda dikkatle, ilgiyli bekliyorlard.
O ise onlara bir szle olsun cevap vermiyordu!

(Abu'l-Munzir dedi ki: Yalcdum ve Yazkur 'Anaza' 304nn iki oludurlar;

air bunlarn kabilelerini Su'ayr' tavaf ederken grd).
Araplarn toz renkli dikili ta lar da vard , bunlar da tavaf ederler, yanlarnda kurbanlar keserlerdi. Bunlara al-An b,3" bunlar tavaf etmeye de
ad-Davr 306 derlerdi.
Bu konuda 'mir b. at-Tufayl (bir gn Can b. ur'a gider, onlar o srada dikili ta larn tavaf etmektedirler, k zlar da beraberdir, onlar n gzelliini grr) yle der:
Ke ke day larm anner olsayd !
Onlarn her ak am bir clavr vardr.!

Al-ljris'ten ve al-K'b'den olan 'Amr b. Cbir de bunlardan bahsetmi tir:

utayf'hlar 307 yemin etti, srlerini ekmiyecekler,
Ben de An b'a, dikili talara yemin ediyorum ki onlar tehdit
etmiyece im.

Al-iVlu aldab al-'Abdi,3 " Amr b. Hind,e 309 bununla ilgili u beyti syledi:
Kck o lanlar ta larn tavaf ediyorlar,
Kalar henz kararmam kkler!

(Ijucn, sbyan demektir).

43

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

Al- Faztiri 310 (Kuray uygunsuz bir hareketinden tr ona k zm ve

Mekke'ye girmesini yasak etmi ti) bu konuda demi tir ki:
Kutlu tam arkamda ta yarak 311 kurbanm sryorum,

ta

Kavmim iinde benzerim var m benim?

Ya

zi

ve

Ki

Banii 2amra 312 dan birisi aralarndaki bir sava ta bunu and :
Kutlu ta lara ve rtye 313 yemin ettim!

Al- Mutalammis az-2uba'i bunu anarak, ' Amr b. Hind'e, kendisine ve

Tarafa b. al-' Abd'a yaptklar hakknda unlar syledi:
Sen beni, ta lama korkusundan srdn, fakat hay r!
Lt'a ve kutlu ta lara andolsun ki kurtulamazs n! 334

(Yani, ((Benim seni ta lamamdan)) kurtulamazs n, demektir. atradtu'

dan geliyor, taradtu'dan deil).
' Amir b. Va ila Abu't-Tufayl al-Laysi islmiyet anda, ya ad bir
sava anlat rken bunu anar:
Sen bilmezsin, baz akn
Bartlak srsne benzer; Ard arkas kesilmez!
Yzm evirdim, bir k rmz at ki, 335
Kurban kanlar na bulanm kutlu ta a benziyordu!
Havhin' 316111arn da 'Umyanis 3 " isimli bir putlar vard, liavliin lkesinde bulunuyordu.
Iddia ettiklerine gre, hayvanlar ndan ve mahsullerinden bir k smn
rzalarna ermek iin onunla Allah (an ycedir) aras nda ((e it olarak)) bltrrlerdi. Fakat, 'Umyeinis'in hakkndan Allah nkine geeni ((puta))
geri verirlerdi de, Allah nkinden putunkine geeni ona b rakrlard.
Bunlar, ljav/n'lllar n "al- Udi m" 318 veya "al- Ustm" denilen bir boyu
idiler. rendiimize gre onlar hakknda u ayet indi: 319 *Onlar Allah iin,
Onun yaratt ekin ve meyvelerle hayvanlardan bir hisse ay rdlar da, kendi bo zanlar nca u Allah n dediler, u da ortaklarmz olan putlar n. Ortaklarna ait olanlar Allaha ula maz amma, Allaha ait olanlar, onlar ortaklarna gider. Hkmedegeldikleri bu eyler ne ktdr.*
kiassiin b. tibit," Nahla'da bulunan 'Uzzf iin dedi ki:
Allah n izniyle tanklk ederim ki,

Muhammed

Yukarda gklerin zerinde olann elisidir!

44

po
t.c
om

og
s

Yahydnn babas ((vaftizci)) ve

Yahyt, ikisi de

Allah n yannda makbul olan dine hizmet ettiler;

p.
bl

Batn Nahla'de bir vadide oturana gelince,

ita

Ve ona inananlara; iyilikten 321 yoksun ve uzakt r onlar!

Ya

zi
v

eK

[Yahudilerin d manlk etti i, Meryem'in o lu da

Arn, sahibinin elisidir, peygamberdir!

phesiz o Ahkerl 322 kii de, kendisini knadklar na
Allah adna sava m ve adaletten 323 ayrlmamt.]

(Hieim dedi ki: Al-fallu, faydas ve bereketi olmayan verimsiz toprak

adamndadr. (( air)) 'Uzzdy buna benzetiyor).
Wris 324 b. Ka'b o ullarmn Nacrn' da 325 bir Ka'ba' 3261eri vard, ona
sayg gsterirlerdi.
Al-A'dnn 327 and budur. iddia edildi ine gre oras , bir ibadethane
deil, and kiilerin toplant odas yd.
Bu iddia do rudur san rm, nk ben hibir iirde Heiris o ullarnn
onunla isimlendi ini i itmedim.
yeid'n,328 K lfa ile Ba ra aras nda, ?.ahr denilen yerde, Sindeid' 329da
baka bir Kdbaleri vard . Al-Asvad b. Ya'fur'un and 33 bu olsa gerektir.
ittiime gre buras bir ibadet evi de il sadece erefli, nemli bir evdi, bunun iin bahsetti.
Cuhayna'den 33 'Abdu'ddar b. Hudayb denilen bir adam halkna dedi ki:
"Gelin bir ev yapalm (lkelerinin al-Havr denilen yerinde), Keibe'ye benzetelim, ona sayg gsterelim, bylelikle bir ok Arab kendimize ekeriz".
Onlar ise bu fikre de er vermediler, yana madlar. O da bunun zerine u
beyitleri syledi:
Bir ev yaplsn istemitim;
Ne gnahtr, ne de gnaha yol aar!
Fakat onlar, ne zaman nemli bir i e arlsalar,
Srt evirirler, raz olmazlar ve Kavdam' a

332

ekilirler! 333

arlsalar da a rlmasalar da yerinirler,

Yz evirirler, hele baz s dilsizler gibi yz evirir!
Faydalar bakalarnadr, akrabalar nda ise
Atklar yaralar, kzgn bir demirinki kadar derindir!
Hieim b. Muhammad dedi ki:
45

po
t.c
om

Ya

zi
v

eK

ita

p.
bl

og
s

Abraha al-A ram, 334 an'ii'da 3 " bir bina 336 yapt rmt, al-Kalis3 " ismini
verdii bir kiliseydi bu, mermerden ve ok gzel yald zl aatan 338 yap lm t. Habe kralna da yle yazmt : "Sana yle bir kilise yapt rdm ki, benzerini kimse yapm deildir. Araplar , haccettikleri evden evirinceye kadar
rahat b rakmyaca m." Aylar ayarlayanlardan 3 " birisi bunu iitti, kavminden iki ki iyi, gidip kiliseyi kirletmeleri iin gnderdi; gittiler, kirlettiler. Abraha bunu iittii zaman fena halde kad ,-Kim buna cret etti ? dedi.
Kabe'ye saygl olanlardan baz lar , dendi. Toparland , fille ve Habe lilerle
yola kt. Sonra bilinen 340 olaylar oldu.

Hasan b. 'Ulayl 34 ' bize 342 anlatt , dedi ki: Bize 'Ali b. a - abbah anlatt ,
dedi ki: Bize Abirl-Munzir Hi am b. Muhammad anlatti, dedi ki: Alia, Miskin bana babas ndan naklederek dedi ki: mra' alkays b. Hucr, Bana Asad'e 343
baskn yapmak niyetiyle Zu'l-halaa'ya 344 urad (bu Tabala'de bir puttu,
Araplarn hepsi ona sayg gsterirlerdi, nnde fal oku vard : ((buyurucu)) al-mir, ((yasaklay c )) an-nahi ve ((mhlet verici)) al-mutarabbi),
nnde defa ok ekti, her seferinde de yasaklay c ok kt . Bunun zerine
oklar krd, putun surat na frlatarak dedi ki: "Baban n organn srasn! 345
er senin baban ldrlm olsayd, beni alkoymazdn". Sonra Bana A- E
sad'e saldrd ve kazand .
Bu olaydan sonra art k Zu'/-4 a/aa'dan bir ey sorulmad , sonra Allah
islan' gnderdi. mra' alkays onu terkedenlerin ilki oldu.
Al-Anazi bize anlatt , dediki: Bize 'Ali b. a - abbah anlatt , dedi ki:
Hiam b. Muhammad yle syledi: Bana, knyesi 346 Ab Bi r olan, '"Imir
b. ibl adnda bir adam anlatt , adam Carm 347 kabilesindendi, dedi ki:
"Kuza, Lahm, Czm kabilelerinin ve Suriye halk nn al-Ukayr348
vard. Ona haccederler, yan nda ba larn tra 349 ederler- denilbrputa
di. Onlardan birisi ne zaman ba n tra etse, her sa demetiyle birlikte bir
avu,4` 0 unu kartrarak atarch". (Ab'l-Munzir dedi ki: Al-kurratu, avu
dolusu demektir).
Yine dedi ki: te Havzinliler onu tam bu s rada ziyaret ederlerdi. Eer bir avu una, sala birlikte 3 " atlmazdan nce yeti irse, sahibine derdi ki:
Unu bana ver. Ben Havzir 'den bir muhtacm.
Fakat e er yeti emezse sa bitleri ve unlar ile birlikte alr, ondan bir
ekmek pi irir, yerdi. 352 Carm ve Ca'da353 oullar, al-Akik denilen bir su yznden peygamberin (Allah'tan ona selam olsun) nnde kavga etmi lerdi.
Allahn elisi (Allahtan ona selam olsun), Carm lehinde hkm vermi ti.
Bunun zerine Carm'den Mu' viya b. 'Abd al-' Uzz b. Zir u beyitleri
syledi:
46

om
gs
po
t.c

Gerekten bildi iniz gibi ben Carm'den birisiyim,

p.
bl
o

Topluluklar peygamberin yan nda bir araya geldiklerinde,

Siz onun hkmyle ikna olmadysanz da,

ta

Ben peygamberin hkmyle tamamen ikna olmu um!

Ki

Carm'i grmediniz mi, nas l ykseldi, babalar na

Ya

zi

ve

Bitlerle birlikte Ukaystr'n kuyular na"4 dalarlarken ?

Bir avu un at lrken der ki: Bitsiz at,
Ben Havzinli 355 bir muhtac m.

Btn bu insanlar n arasnda siz nesiniz?

Evet sizler sadece kuyruk ve ayaklars nz!
Gerekten siz k sa olumu iki kk parmak gibisiniz,
Btn dier parmaklar o ikisini geerken!

Abit'l-Manzir Hism b. Muhammad dedi ki: As- arki356 bana, Kinna

o ullarndan Suralsa b. Mlik b. Cu' um al-Mudlici' 357 den bu konuyla ilgili
u beyitleri okudu:
O size -ey babas zlar- 3 " bize kfretmeyi yasak etmedi mi?

Cuzm, Lahm

ve

Mavsim yz evirdi,

Ve anaklar Razv359 dandaki havuzlara benzeyen

Her Kuitti, size yaptklar ktlklerle alakla tklarndan 3 " tr
Burunlar yere srnm olduu halde"'
Bylesi adam utanmaz ve iyi yemez! 362

Ab 'Ali al-'Anad bize anlatt, dedi ki: Bize 'Ali b. as-Sabbh anlatt,
dedi ki: Bize Abli'l-Munzir Hism b. Muhammad b. as-Sib al-Kalbi anlatt ,
dedi ki: Bana babam anlatt ,
Balangta putlara tap 363 yle oldu: iidem (Allahtan ona selm olsun) ldnde, A'clem'in. olu Sit'in o ullar onu, Hindistan'da, ilk indi i
yerdeki bir maaraya gmmlerdi. (Bu da a Nav z 364 derlerdi, yeryznn
en verimli da yd . yle bir sz vard r: Navfden verimli, Baral'it'tan 365
Bara/da, Hadramavede, Tin'a denilen bir kyde bir vadidir. Al-A- orak:
nad bize anlatt , dedi ki: Bize 'Ali b. as-Sabbh anlatt, dedi ki: Abii'l-Munxir dedi ki: Bana babam anlatt , o, Ab Cilil'ten o da bni 'Abbs'tan iitmi , dedi ki: nanmlarn ruhlar , am'da al-Cbiya'da,3 " mriklerin ruhlar ise, Baraht' 3 "dad r).
47

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

Ab 'Ali al-'Anazi bize anlatt , dedi ki: Bize 'Ali b. as-Sabbah anlatt,
dedi ki: Bize Ab'l-Munzir babasndan-babas Ab Shl'ten, o da bni 'Abbas'tan i itmi-naklederek dedi ki: Sit 368
ma aradaki cesedin' giderler, ona sayg 369 dnnde bulunurlar ve rahmet dilerlerdi. Adem'
in o lu I(bil'in 37 o ullarndan birisi dedi ki: "Ey Kabil o ullar ! it oul-

Ya

zi

ve

Ki

ta

larnn bir Davr' 371 var, onun etrafnda dnyor, ona sayg gsteriyorlar,
sizin bir eyiniz yok!". Sonra onlara bir put yapt , bylece o put yapanlar n
ilki oldu. 372

Al-Hasan b. 'Ulayl bize anlatt , dedi ki: Bize 'Ali b. a - abbel anlatt
dedi ki: Bize Ab'l-Munzir anlatt , dedi ki: Bana babam anlatt :

Vadd, Suya', Yags, Yat k ve Nasr, dindar, iyi ki ilerdi, hepsi de ayn
ayda ldler. Akrabalar ok zldler. Kabil o ullarndan biri dedi ki: "Ey
hemehrilerim, size onlar n eklinde be put yapaym m ? yalnz ruhlarn
veremem?" -Yap! dediler. O da t pk onlar gibi 3 " be put yap p dikti.
Artk herkes karde ine, amcas na,'" ye enine geliyor, ona sayg gsteriyor, etrafnda dnyordu; Bu bir ku ak boyunca bylece srd. Bunlar, Yarad 375 b. Mahla'il 6.376 Kaynn b. Aniis 377 b. Sit b. dem a nda yapld.'"
Sonra baka bir ku ak geldi, bunlara, ncekilerden ok daha fazla sayg gsterdiler.
Onlardan sonra nc bir ku ak geldi, bunlar dediler ki: Bizden ncekiler bunlara muhakkak, kendilerine Allah n yannda efaat etsinler diye
sayg gstermi lerdir, ba ka bir sebeple de il. Ve onlara tapt lar. Yapt klar i byd, kfrleri artt . Allah onlara dris'i (Allah'tan ona selam olsun) (O, Ahnal 379 b. Yrad b. Mahl'il) [b. ./aynn'd r] peygamber olarak
gnderdi. O, onlara do ru yolu gsterdi, fakat onu yalanlad lar; Allah onu,
yanndaki yce makamlara kard ,'"
Bu durumlar , bn al-Kalbrnin 381 Abil ilh'ten, onun da bn 'Abbas'
tan bildirdiine gre, ./Vh 382 b. Lamk b. Marsalah b "nah yeti inceye kadar gittike azd . Allah onu peygamber olarak gnderdi, o s rada Nah 480
yandayd 120 yl sren peygamberli i boyunca onlar Allaha ard . Ona kar geldiler ve onu yalanlad lar. Allah ona gemi 383 yapmas n
emretti. Gemiyi yapt ve 600 yanda olduu halde iine bindi. Bo ulanlar
bouldu, bundan sonra o, daha 350 y l ya ad. Tufan ykseldi ve btn yeryzn kaplad . Adem'le Nuh arasnda 2200 384 yl vardr. Tufann sular bu
putlar Nay; dandan a a att. Aknt, dalgalar ve kabarmalar blgeden
blgeye artt ve nihayet putlar Cudda blgesinde karaya frlatt. Sonra sular ekildi, bunlar k yda kald lar. Rzgr kumlar srkledi ve zerini tamamen rtt.
48

om
gs
po
t.c

Hasan b. 'Ulayl bize anlatt , dedi ki: Bize 'Ali b. a-Sabbh anlatt, dedi
ki: Bize Abirl-Munzir Hi am b. Muhammad anlatt, dedi ki: E er bir put,

p.
bl
o

tahtadan, alt ndan veya gm ten insan eklinde oyularak yap lm ise o
anam'dir; e er ta tan ise vaan'dir. 385

Ki

ta

Ali Anad bize anlatt , dedi ki: Bize 'Ali b. a-Sabbh anlatt, dedi ki:
Bize Ab'l, Munzir babasndan o, AM taili'ten o, da 'bn 'Abbs,tan,34 naklen anlatt : Tufan sular ndan son kalan, Czam blgesinde Islismet' 387 dadr.

ve

Tufan 40 yl srd, sonra sular ekildi.

Ya

zi

Ab 'Ali al-` Anad, bize anlatt , dedi ki: Bize 'Ali b. a-Sabbh anlatt,
dedi ki: Abirl-Munzir dedi ki: Al-Kalbi yle syledi:
"Amr b. Luhayy (o, Rabra b. Haria b. 'Amr b. 'Amir b. Hari a3 " b.
a'laba b. mra'a' l-lcays b. Mzin b. al-Azd'dir, ljuza'a'n n babasdr, annesi
kz olduu
Fuhayra bint al-Hri 'tir, onun Crhml b.
da sylenir) kahindi. 389 (Mekke'ye hakim olarak, Crhmlleri yurtlar ndan
srm , mabedin bekiliini39 zerine almt). Onun cinlerden Ab mma
isimli bir dostu.'" vard , ona dedi ki:
"abuk Tihma'den yola k, saadet ve selmet yoluna, korkma!" 393
"Evetdi,gckmy

im!"

Cin devam etti: "Cudda kysna git, orada haz r putlar bulacaks n. Onlar Tildtma'ye getir, korkma! Sonra Araplar onlara tapmaya a r, sana
uyacaklard r."

'Avf b. 'Uzra 394 b. Zayd al-L& b. Rufayda b. avr b. Kalb b. Vabara b.

Tagliba b. Hulvn b. 'mran b.
395 b. Kud'a ona uydu, O da Vadd'i 396
`Avf b. 'Uzra putu Vdi al-HUra'ya gtrd ve Dmat al-Can-onaverdi.
dal'e dikti. Oluna "Abdu Vadd" ismini verdi, bylece 397 o, bu ekilde isimlenenlerin ilki oldu. Bundan sonra Araplar bu ismi takar oldular.

'Avf, olu 'mir'i -ona 'mir al-Acdar derlerdi-puta beki yapt. Allah
slm gnderinceye kadar onun soyu bu i i yapmakta devam etti.
Abtrl-Munzir 398 dedi ki: Al-Kalbi 899 dedi ki: Bana Mlik b. 40 Wtri a alAcdari anlatt, o bu putu grm, dedi ki: Babam benimle ona st gnderirdi, derdi ki: -ilahma iir! Ben de ona iirirdim 401 Sonra Isllid b. Valid'in onu
nasl paralad n grdm.
Allahn elisi (Allahtan ona selam olsun), Ijlid b. Valid'i Tabilk 42 savandan putu ykmas iin gnderdi. Hlid'e kar 'Abdu Vadd oullar ve
'Amiral-Acdar 43 oullar sava tlar Hlid onlarla, onlar ldrnceye kadar
savat. sonra onu ((onun zerindeki evi)) y kt, ((putu))krd. (O gn ldrlenler aras nda bir adam vard ) 'Abd Vadd oullarndand, Katan b. u-

49

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

rayl diye andrd. Annesi ona rastlad (onun lm olduunu grd, drorek) u beyirleri sylemeye ba lad :
Ah,45 sevgi devam etmez!

zi

ve

Ki

ta

Mutluluk da zamanca srmez!

Bir yavru da keisi de olaca a kar duramaz,
Sarp 'uyarm tepesinde efkatli bir annesi olsa bile!

Sonra yle devametti:

Ey Toplayan, ba rsaklar ve karaci eri toplayan!

Ya

Ah ke ke annen do mam ve do urmam olsayd !

Sonra kendini o lunun zerine att , bir soluk soludu ve ld.
Ayn ekilde Dmat al-Candal'in efendisi al-Ukaydir'in 406 amcasnn
olu Hassn b. Masd da ldrld.
Hlid Putu ykt.
Al-Kalbi 4" dedi ki: Mlik b. Hri a'ya dedim ki: Vadd'i bana yle tarif
et ki, onu gzmle grm gibi olaym. yle tarif etti: "Erkeklerde olabildiince uzun boylu bir adam n heykeliydi, iki elbise giymi vaziyetteydi,408
49 ( zr), dieri stlk (rid) olarak grlyordu. Bir k l ku an- birslk
mt, omuzunda da bir yay ta yordu. nnde bayrakl bir karg ve iinde
oklar bulunan deriden 41 bir torba ((yani ok torbas )) vard".
Dedi ki: 4" Biz konuya dnelim (yani putlar n menesi konusuna):
'Amr b. Lulfflyy'a, Muiar b. Nizr da uydu. O da Huzayl'den al-Hri
b. Tamim b. Sa'd b. Huzayl b. Mudrika b. Ya's b. Mudar denilen birisine Suv , 412
verdi. Suv, Batnt Nahla'de Ruht isimli bir yerdeydi, Muiar'dan
ona yakm oturanlarca tap llyordu. Araplardan biri u beyitleri syledi:
Reisleri iin didindikleri grlyor,
Huzayl'in Suv' iin didindii gibi!
Her obann, en deerli hayvan , Ona kurban 413 olarak yannda
yerlere serilir,
Mazhic kabilesi de ona uydu. O da An'am b. 'Amr al-Murcll'ye 414 ya_
gus'u 4" verdi. YagaS, Yemen'de Mazhic isimli bir tepenin zerinde bulunuyordu. Mazhic' 4161iler ve onlara kom u bulunan kabilelerce tap lyordu.
Hamdn da ona uydular. O da Mlik 417 b. Marad b. Cu am b. Hsid b.
Cuam b. Hayrn 4" b. Navf b. Hamdan'a Yak'u 419 verdi.
Put, Hayvn isimli bir kyde bulunuyordu, Hamdnitlar ve Yemenlilerden onlara komu olanlar ona tap yorlard.
50

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

Himyar'liler de ona uydular. 0 da Zist Ruayn'den Ma'clikarib denilen

birisine Nasr'i 420 verdi.

ta

Nasr, Saba'da Ball a' diye an lan bir yerde duruyordu, Himyar'liler
ve ona yakn olanlar ona tap yorlard. Z Nuvas onlar yahudile tirinceye
kadar, ona tapmakta devam ettiler.

ve

Ki

Bu putlara, Allah peygamberini (Allahtan ona selam olsun) gnderinceye ve ona putlar ykmasn buyuruncaya kadar tap ld.

Ya

zi

Hiam dedi ki: Al-Kalbi bize Ab Salih'ten naklen anlatt, o da bn

'Abbs'tan. iitmi : Peygamber (Allahtan ona selam olsun) dedi ki: Cehennem bana yakla trld,42 "Amr b. Luhayy'l ksa boylu, ak tenli, mavi gzl,

barsaklarn ate te sryen biri olarak grdm, Bu kimdir? diye sordum,

dendi ki: Bu 'Amr b. Luhayy'd r; al- Bahira'y, as-Siba'y, al-1.-Itimiya'yi ilk getiren, brahim422 peygamberin dinini de itiren ve Araplar putulua gtren adamd r. Peygamber (Allahtan ona selam olsun) devam etti:
Onun soyundan gelen ve ona: en ok benzeyen Katan b. 'Abd al-'Uzzet'clr.
Katan atlarak dedi ki: Ey Allah n elisi. Ona benzemek bana bir zarar verir mi ?-Hayr, dedi sen mslmans n, o ise kfirdi! Peygamber yine devam
etti: Daccal423 bana gsterildi, grdm ki, tek gzl, esmer, k vrck sal
biri. 'Amr'in soyundan ona en ok benzeyen Ak am 424 b. 'Abd al-' Uzztrdr.
Bunun zerine Ak am aya a kalkt . Ey Allah' n elisi, ona benzemekli imin
bana bir zarar dokunur mu? -Hay r, buyurdu, sen mslmansm, o ise kfirdi!

Al-' Anad, Abil 'Ali bize anlatt , dedi ki: Bize 'Ali b. as-Sabbith anlatt,
dedi ki: Bize Hitim b. Muhammad Ab'l-Munir anlatt , dedi ki: Bize Ald'
l-Bsil at-Tai, amcas 'Antara b. al-Ahras'tan nakletti, dedi ki:
Tayy 425 kabilesinin al-Fa1s4" isimli bir putu vard . Aca diye anlan kara
dalarnn ortas nda, krmz bir burundu bu, insan heykeli gibiydi. Ona
taparlar, hediyeler sunarlar, nnde kurbanlar keserlerdi ((Uygunsuz bir
hareketinden dolay)) hayat tehlikede olan, onun yan nda emniyette olurdu, ald sr ile birlikte ona snan soyguncuya, sr b raklrd , bylece kutlu blge 427 inenmemi olurdu.
Bekileri, Banti Bavln idi. Baylan ona ibadete ba layan kiiydi. Onun
soyundan gelen son beki, Sayfi adnda biriydi. Bu adam, 'Ulaym oullarmdan asil Mlik b. Kulsm a-,amacrnin himayesinde 428 ya ayan, Kalb'li
bir kadnn yeni yavrulam bir devesini429 alcl,43 onu al- Fals'in avlusuna
gtrd. Kad n gitti, Mlik'e Sayfrnin devesini al p katn haber verdi.
Mlik hemen plak bir ata bindi, m zran ald ve onu izledi. Fals'in yannda ona yeti ti, deve de Fals'in yannda duruyordu. Ona dedi ki: "Kora.-

51

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

umun devesini b rak!" "O art k rabbinindir", dedi.-"z deveyi!" dedi tekrar. -" lahma hakaret mi ediyorsun?" dedi. Malik M zra n ona evirdi.431
Sayfi deveyi zd ve Malik deveyi alp uzakla t.432 Beki sonra Fals'in
nne geldi, Malik'e doru bakt , elini kaldrd, onu iaret ederek unlar
syledi:
Ey rab, bak Malik b. Kulsm
Senin blgene ya l, kaba bir deveyle hakaret etti,
Bu gne kadar sana byle cebri 433 davran lmamt !

Byle syleyerek onu, onun aleyhine k krtyordu. 'Adiy b. klatim o

gn onun yannda kurban kesiyordu, bir ka ki i de oturmu lar, olanlar zerinde konuuyorlard. 'Adiy b. Htim tela lanmt, yle sylyordu: Bakn grn daha bugn onun ba na neler gelecek, Fakat gnler geti, Ma/ik'in bana hi birey gelmedi. Bunun zerine Adiy ona ve putlar n hepsine tapmaktan vazgeti, hristiyan oldu. Allah islam' gnderinceye kadar
hristiyan ya ad , sonra mslman oldu.

Malik,
itibarn kranlarm ilki oldu. Ondan sonra art k beki
ne zaman deve alsa, 434 kendisinden geri al nd. Fakat Fals'e ibadet peygamberin (Allahtan ona selam olsun) grevler diriliine kadar srd, peygamber
(Allahtan ona selam olsun) 'Ali b. Ald, Talib'i 4" gnderdi, o onu ykt, assan krd Haris b.
amir al-asseinrnin ona ba lad Milzam 436 ve
Rasab isimli iki klc 4" alarak peygamberin (Allahtan ona selam olsun) huzuruna geldi (bunlar Alkama 438 b. 'Abada'nn iirinde and kllardr), peygamber (Allahtan ona selam olsun) onlardan birisini ku and, sonra onu 'Ali
b. Ab Tttlib'e geri verdi, bu 'Ali'nin daima ta d kl oldu.
[Putlar kitab tamamland , alemlerin 4" Rabbi
olan Allaha hamdolsun]

52

440

om
gs
po
t.c
p.
bl
o
ta
Ki
ve

(Baskda kullandm nshann sonundaki ek) 441

442

Ya

zi

-Bu, Tayy kabilesinden Cadadnn 443 putudur. Onlarn

bir putu vard , Asad o ullar bu putu onlardan alm lard. Onlar da bunun
yerine al-Ya'b'b'u edindiler. ,Abid 444 dedi ki:
lhlarnn yerine al- Ya'bb'u ilh edindiler,
Artk msterih olun ey Cadila ve saknn!
(Yani bunun zerine yemeyin, imeyin! Bu putu da elinizden ald rmayin!)
Bar 445 - bn Durayd dedi ki: Bu cahiliye a nda, Azd kabilesinin ve
Tayy ve Kuza kabilesinden onlara kom u olanlarn putuydu. Ona taparlard. Bcar olarak geti i gibi, Bcir "6 olarak da geer.

Bu nsha, allme mam Ab Man r Marhab b. Almad b. al-Cart likr

nin (Allah rahmet eylesin) el yaz s ile olan bir nshadan istinsah edilmi tir,
sonra elden geldi ince onunla kar laurlmtr
Alemlerin Rabbi olan Allaha hamdolsun ve efendimiz Multammed'e,
onun ailesine ve arkada larina O,'ndan selm olsun.

53

om
gs
po
t.c
p.
bl
o
ta
Ki
ve
zi
Ya

"Zaki Ktphanesinin" nshas nn son sayfas nn kenarnda unlar

yazhdr:
bn al-niCavtihkrnin(Allah rahmet eylesin) elyazmas ndan bu kitabn
sonuna unlar aldm:447
Ben 448 ve Muhammad b. al-Husayn 449 al-iskgif Putlar Kitab 'n , bandan itibaren, ayh Muhammad b. Net r b. Muhammad b. 'Ali'
nin okuyuundan dinledik ve H. 494 ylnn Muharram aynn sonunda tamamladk.
Ben onu,4 529 ylnda Muhammad b. al-'Abbas b. al- FurCten 452 elyazmasndan aynen yazd m bir nshadan yazdm 453 ((ikinci bir nsha olarak)).
Allaha ok kr. ki yazmay, 529 ylnda olum Aba Muhammad asa
snCtil Cbr...4" ile birlikte, ben okuyup o dinleyerek kar latrdm, br
olum olan karde i Ald' Thir 456 de birlikte dinledi.
imdi bana gereken "Her alimin stnde A/Lin 457 vardr "szn rnek
edinmektir, hayr, daha iyisi "Allah en iyi Bilen'dir' szne uymaktr.

54

po
t.c
om
og
s
p.
bl
ita
eK
zi
v
Ya

1 Kar . E.d. Isl. II, S. 737 s.v. (Brockelmann), ve Brockelmann, Geschichte d.

arab. Literatur I, 138-140 ve ekcilt I.
2 Kitb al-Asnm. anam kelimesinin asl iin kar . Gesenius-Buhl, Hebr. u.
aram. Handwrterbuch, kelime tsalem ve Zimmern, Akkad. Fremdwrter 2 S. 8, M.

3 Kar . Brnnow-Fischer S. 58 d. Gl. sub snd.

4 Zakrnin as-sacca okuyu u yanltr; as-succa diye okunacak. Prof A. Fischer'
in ifadesi. Bak. Lisn III, 119-17.
5 Bak. Wellhausen, S. 67.
6 Hz. Muhammad kan yemeyi kafi olarak t yasak etmi ti: Sure 2, 168. 5, 4. 16, 116.
Bak. Wellhausen, S. 118 ve S. 169; Smith, S. 234 ve not 3.
Bak. Lisn ve Tc, scc ve bec kklerine.
7 bn Sidah'n nl, byk, fakat henz bas lmam lgat. Bak. Brockelmann,
Gesch. d. arab. Lit. 1, 309, ekcilt 1.
8 "Bismillahirrahmanirrahim" (koruyucu ve esirgeyici olan Allah n adyla) balama eklinin, tasmiya veya basmala'nin Tevratta da benzeri vard r: Be em Yehova (Tekvin
4 4,26. 12,8. 13,4. 21. 33. 26,25. k 33,19. 34, 5,6. 1. krallar 18,24 ve dev. aya 64,6. Mezmur
lar 79,6. 105,1.)
Kar. E. D. Isl. 1,700 s.v. (B. Carra de Vaux).
nemli i lerden nce mslman bismi'llh der, yahudi Be em Yehova der, hristiyan ise "Allah'n ad ile" veya " sa'nn adyle" der. Bu ifadede m'min iin byk gc vard r.
Kar . Heitmller S. 30. 55. 137. 154. 168.-Grether S. 18 ve 19.
9 As-Sayrafi l. H. 500 - Kar . P. K. nsz S. 32,10 ve 33,7.
10 Konuan, mam Mavh ab b. Ahmad b. Muhammad b. al-Hazir al-ayan.ki'dir. H. 466, do mu 539 da Badad'da lmtr.
Bak. P. K. nsz S. 28-5 ve Ek S. 89; Brockelmann, Gesch. d. arab. Lit. C. 1, S. 280
sub Mavhub b. al-Cavaliki u. a.
11 Yaki t, Geogra Wb. 111, 912,6 da b. al-Muslim olarak geer.
12 Al-Marzubni, H. 296,2 Savval 384 - Bak. P.K. nsz S. 81 ve dev.
13 caza, iczet, retme izni. Nyberg S. 351 e gre, bir retmenin bir otoriteden,
belli bir metni retmek iin, ondan bizzat dinlemi olmaya mecbur olmaks zn alm olduu
yazl yetkidir. Tafsilt iin bak. E.D. Isl. 11,475 s.v. caza (I. Goldziher)
14 Nyberg S. 353 e gre, Ba datl olan bu bilgin az tannmtr. Hatib al-Ba dadr
nin Tarih Ba dad'nda ksaca anlr (14 cilt olarak Msr'da H. 1349/1931 de bas lmtr),
V, 44 (Nr. 2400), hocalar ve talebeleri say lr, bundan baka yanlz H 333/944-45 ylnda retmenlik yapm olduu ifadesi vardr.

57

po
t.c
om

Ya

zi
v

eK

ita

p.
bl

og
s

15 bn 'Ulayl l. H. 290 - Bak. P.K. Ek. S. 88.

16 Bunun hakknda bak. P.K. Onsz S. 27-13. inde sekin vezir Muhammad bn
al-Furat' n ve Muhammad b. al-`Abbas b. al-Furat'm bulundu u tannm bir ailedendir; bunlar hak. bak. P.K. S. 64,5 (39,12) ve P.K. ek S. 80. Kar . E.D. Isl. 11,400 ve dev.
17 Burada bn al-Kalbi'nin putulu u anlatnn birinci ekli balyor.
18 Kar . E.D. Isl. 1.459,60 s.v. (A.J. Wensinck).
Mekki srelerde brahim peygamber Kbe'nin kurucusu olarak hi al nmaz; o, dier
peygamberler gibi bir Allah elisidir. Medeni' srelerde ise o, brahim dininin kurucusudur
ve o lu smail ile birlikte Kbe'yi yapmtr (Sure 2, 118 ve dev.; 3,60, 89-91. 16, 121---124.
21,52-68).
Ibrahim Yahudilikte, Mslmanl kta ve Hristiyanlkta peygamber say lr. o Allah n
gvenilir kiisi ve dostudur; kar . I say a 41,8; 2. Tarihler 20,7 de Ohev olarak; yakub. 2,23.
sure 4,124 de Halilu'l-lah olarak geer. Arap efsanesi brahim'i kars Hcer ve o lu smail ile birlikte, Kabe'nin temellerini att klar Mekkeye gtrr.
At-TabarL Annalen 1,274. Caussin 1,161 ve dev., 170 ve dev.
19 brahim'in olu ve Msrl cariye Hacer (Tekvin 16,11 ve dev. 21,9 ve dev.).
Bilindii gibi ondan smaill arap kavmi trer (yani orta ve kuzey arap kavimleri).
Bak. E.d. Isl. 11,581 s.v. (A.J. Wensinck). Kar . at-Tabari 1,351. Caussin 1,
164 ve dev.; 175 ve 176.
20 Kar. E.d. Isl. 1.341 s.v. (M. Seligsohn).
Arap rivayetlerine gre Hicaz, Amalikal larn memleketi olmah. Kar . Nldeke:
ber die Amelikiter, in Orient und Occident. 11, 614 ve dev. (Ayr basm Gttingen. 1864).
21 Va an, o. av an Fraenkel'e gre S. 273 gney arapas dr. Va an ile anam
aras ndaki fark zerinde bn Durayd durur, Kitb al-I tikak, S. 302. Kar . P.K. S. 33,
10 ve dev. (22,4 ve dev). ve S. 53,11 ve dev. (33,20 ve dev.). Bak. lane sub anam.
22 Kar . Caussin S. 197 ve dev.
23 Bak. Smith, S. 150: "The root hrm, which is mainly employed in Arebic, but runs
through the whole Semitic field, undoubtedly conveys the notion of prohibiton, so that a sacred thing is one which, wether absolutely or in certain reations is prohibited to k lnan use. In
Hebrew this root is manly applied to such consecration, i.e. the total destruction of any accursed thing, or in modern times excommunication."
branice hrm: "Yehova'ya bir eyi temelli olarak adamak, o eyi haram klmak."
Arapa harama: "istisna etmek, engel olmak, yakla lamaz yapmak"tr. haram: "ha-

rem, kadnlar dairesi"; haram (dinde) "yasak, kutlu, i nenmez"dir. Al-Haramn: "Mekke ve Medine"dir.
Bak. Wellhausen S. 105 ve 106; Smith S. 142.
24 Talar Samilerce mukaddestir; kar . bn al-Kalbl, P.K. 33,9 ve 10 (22,4 ve 5).
34,8 (23,2). 37,1 (24,12). 59,3 (37,15). Tekvin 31,44 ve dev.; 35,14. Hakimler 6,20. 1. Samuel 6, 14. Wellhausen S. 102 ve dev.
An b, arfy "svanm" diye de isimlendirilir. Bu ismi, kurban kan m kutlu tan zerine dkmek adetinden alm lardr. Bu aslnda manal bir davram tr, bununla birtakm kuvvetler uzaklatrlmak istenir.-Kar . Tekvin 28,17,18: Burada da ta lara ibadeti buluyoruz.
Beyt Elohim burada ila= oturdu u ev veya eydir; Yakub, ta taki uluhiyete hediye olmak
zere tan zerine zeytinya dkyor. Kar . Yua 4,5. 24,26. 1. Samuel 7,12. 2. Samuel 20,8.
I. Krallar 1,9. Putlarn ve dikili talarn yasak edilmesi hakknda kar.: Levililer 26,1. Saylar
33,52. k 34,13. Tesniye 12,3. nemli tarihi olaylar iin ta lar dikilirdi Kar . Tekvin 28,22.
Sonra bu yerlere ziyarete gidilir, daha sonra da bunlara tap lmaya balanrd . Mrik araplar
ilahlarm talarda oturdu una inanrlard . Tpk sraillilerce Yalve'nin gruneksizin "Kap-

58

om
gs
po
t.c

poret"lerde, Kerubimler aras nda daima mevcut oldu una inanld gibi.
Bak. Smith. S. 201: "The altar is only a modification of the nosb, and the rude Arabian

p.
bl
o

usage is the primitive type, out of which all the elaborate altar ceremonies of the more cultivated Semites grev. Whatever else was done in connection with a sacrifice, the primitive rite of
sprinkling or dashing the blood agannst the altar, or allowing it to flow down on the ground

ta

at its base, was hardly ever omitted."

Kar . Krehl S. 71 ve notlar; v.d. Leeuw S. 34.

Ya

zi

ve

Ki

25 l alla arapada "inmek, oturmak" anlam ndadr, asl "zmek"tir, yani hayvan n
eyerini zmek. Kar . Tekvin 24,32. "zmek" kelimesinin as l anlam ayn zamanda "izin vermek"tir, buradan arapa hill gelir. "izin verilmi ", ibranicesi de hill' ddir. Bunun kar t harama'nn asl anlam "kapatmak"tr (ayn ekilde ibranicede de herem = bahka buradan
gelir.
26 Kar . 2. Krallar 5,17. Naeman, Elisa taraf ndan ciizamdan kurtar lan Suriyeli kle

reisi, iki e ek yk a rlnda srail topra n bir mebed kurmak zere Suriyeye gtrmek
istiyor. Kenan ilinin Rabbi, kendisine sadece kendi topra nda ibadet edilmesini istiyor.
27 Cahiliye a nda Araplar, mabedlerini plak ayakla tavaf ederlerdi, kar . bn Hi m 128 ve 921 1. Samuel 19,24 -Wellhausen S. 110 -Caussin 1,281; 111,226,291. Ne olursa olsun tavaf gnlk elbiselerle yap lmazd, nk aksi halde bu elbiseler mukaddese dokunduklarndan tr tabu olacaklar ve art k giyilmiyeceklerdir, mabede b raklmalar gerekir.
Kar .: lim'ya, bir puta ait olan alana kaan develer art k binilemez oluyorlard .-Buhrr
ye gre 1,218 Cahiliye a nda il rm esnas nda hums'dan, yani Mekke'nin haram' nda
oturanlardan husus! elbiseler al nrd . (Kar . Tekvin 35,2. k 19,10,14. 2. Krallar 10,22.)
Wellhausen S. 55 de, Galsad putuna kurban sunacak ki i din grevlisinden dn bir elbise
alr. (Yeni Zelandada da bir Wahi-Tapu'ya, yani bir kutlu blgeye giren ki i elbiselerini karmaya mecburdu). Kar . 2. Krallar 6,14, burada Davud gnlk elbiselerini karm , bir para
rt iinde Rabbin evinde, sand n nnde raksetmi ti.
Kar . arapa tavf, ibranicede de pasah, 1. K rallar 18,26: burada da bir tavaf, bir
eit dans var, bu danslarda mabedin etrafnda sekmeler, kendine has vcut hareketleri vardr.
Kar . v.d. Leeuw S. 354.
28 Wellhausen S. 215 e gre ba ka bir kabileyi yerinden sren bir Arap kabilesi yaln z
onun topran deil, tanr sn ve tapnau da benimserdi. Fakat kurban bayramlar nda, ylda sadece bir iki defa olmak zere eski tanr smn bulunduu yere haccederdi.
29 Bak. E.d. Isl. 11, S. 211 s.v. (A.J. Wensinck).
Kar . Wellhausen S. 110, S. 141. Sure 2,192-195. Kelime sami kktendir ve "dini dans,
bayram dans , merasim" anlamlarna gelir; haqag "bir bayram kutlamak"; hug "bir evreyi anlatmak" demektir. Ha c e'l, artlar tayan her mslman n mrnde bir defa yerine getirmesi gerektir. Kar . Juynboll: Handbuch des islamischen Gesetzes, S. 138 ve dev. Bak.
v.d. Leeuw S. 378: "Hac ehirleri, mukaddes alan bir e it ikinci vatandr. Yahudi, bayram
gnleri Yeru alem'e gider, mslman n mrnde bir kere Mekkeye haccetmesi gerektir. Btn
halklar ve cemaatler byle birer ikinci vatana sahiptirler: Yahudilerin Yeru alem'i Mslmanlarn Mekke'si, Hristiyanlar n Roma's ."
30 Kar . E.d. Isl. IV 1101, s.v. (R. Paret).
Kar . Wellhausen S. 78 ve not 4. `Umra, kk hacd r, az bir merasimle her yl hac
aylarnda yaplabilir. Kar . Juynboll, S. 138 ve dev.
31 Ar afa veya 'Arafat, nl hac da nn ve onun yan nda bulunan ovamn addr, Mekke'nin 6 saat do usundadr. Bak. E.D. Isl. 1,435 s.v.
32 Muzdalifa, hemen hemen Min ile 'Arafat' n ortas ndadr. Kar . E.d. Isl. 111,
864 s.v.; Wellhausen S. 81 ve dev; bn Hi m S. 77.

59

om
gs
po
t.c

33 Vukf, "durmak, mola vermek" demektir, terim anlam ise, toplu bir ibadet olarak,
haclarn Allahn nnde durmas dr. k 19,17: Buradaki duru da Araplarn `Arafat'taki

p.
bl
o

duruuna benzetilebilir. 1. K rallar 8,14; Levililer 9,5 deki de: "Btn topluluk Yahve'nin nnde duruyordu", ayn durutur. Vukf islamdan ncedir ve islamca benimsenmi tir. 'Arafat'ta ve Muzdalifa'de duru hakknda kar . Wellhausen, S. 81 ve dev.; Juynboll,

Ki

ta

S. 152 ve dev.; E.d. Isl. IV, 1235, s.v. (R. Paret).

Kar . P.K. S. 41,5 (26,17). Yaktit 111,94,13 ve dev.; Smith S. 340.
34 Bu labbayk a rsdr. "buyur, emrindeyim" demektir.

Ya

zi

ve

Kar . Wellhausen S. 110 ve dev. not 3 ve S. 111 not 1. ahalla " ikayet etmek, ba rmak, Allah armak (bir kurban esnas nda), labbayka nidasnu karmak demektir. halla,

1, 11 ve IV. bablarda "e lence sesleri karmak, Tanry vmek, ark sylemek "; ibranicede
karl hallya! "vl Yahve!"dir. Arapa tahlil, takbir, talbiya, tasmiya kelime-

lerinin anlamlar aras nda yakn ilgi vardr. Smith'in a adaki anlay da burada anlabilir:
"Among the Semites the shouting (hallel, tahlil) that accompanied sacrifice may
probably, in its oldest shape, have been a wail over the death of the victim, though it ultimately took the form of a chant of praise (Hallelujah), or, among the Arabs, degenerated into a
meaningless repetition of the word labbaika. S. 431; S. 432. not 1: "The Arabic ahalla, tahin is primarily connected with the slaughter of the victim...Meat that has been killed in the
name of an idol is m uhilla ligayri'llah, and the tahlil includes 1) the bismillah of the
sacrificer, 2) the shouts of the congregation accompanying this act, 3) by a natural extension,
all religious shouting. f, now, we note that the bismillah is the form by wich the sacrificer
excuses his bold act. and that tahlil also means "shrinking back in terror"...,we can hardly
doubt that the shouting was originally not joyous, but an expression of awe and anguish." v. d.
Leeuw S. 382 ye gre ark sylemek, sevin nidalar karmak, ikayet etmek, sade konu maktan daha kuvvetlidirler, ve ibadet esnas nda tekrarlanan Halaluya, min, teybe ve af dileme gibi blmler, mistik nlaylaryla ok tesirli gce sahiptirler; belli kaideleri olan, ton
ve ritimce belli deyi leri olan szler de ayn gce sahiptirler.
35 Bak. E.d. Isl. 111,1015 s.v. (G. Levi della Vida): Nizar b. Ma'add, kuzey Arabistan kavimlerinin en byk ksmnn atalar sayhrlar. Soylar : Nizar b. Ma'add b. 'Adnan (Wstenfeld, Genaolog. Tabellen, A.3). Nizr ismi Arap iirinde ancak son a larda
ortaya kar (kar . W. Rob. Smith: Kinship and Marriage in Early Arabia, 2 S. 5. ve dev.,
283-89 ve I. Goldziher, Muh, Studien 1, 78-92). Emevi a ndan nce Nizar' n bir kabile
ismi olarak kullamlnn yegane izi, Cahiliye a airlerinden Bi r b. Abi Hazim'in
bir beytinde (Mufazzaliyat S. 667,15) ve Ka'b b. Zuhayr' n bir beytinde (Tabari 1,1106.
10) dir. Fakat Nizr isminin kaplam ve anlam daima belirsiz kalyor. Emeviler ann sonlarnda Nizar (ayn zamanda Nizariya eklinde), Yamniya'run kar t olarak kullanlyor; bu a dan itibaren Banii Nizr, Kuzey Arapl mn temsilcileridirler.
36 Kar . E.d. Isl. IV, 408 s.v. sirk (W. Bjrkrnan).
M rik, Allahn birliini inkar edendir; kar . Sure 112 (Tavhid suresi); 4, 116; 6, 94;
28,62 ve dev.; 31,12;39,4,39.
Goldziher'e gre (S. 41, 107),btn slam ilahiyat', Allahn birli i etafndaki maka alardan ibarettir. irkten, herhangi ba ka bir varl Allaha ortak yapmaktan korkulduu kadar hibir eyden korkulmaz.
37 Bu da ihlal gibi labbayk nidas n karmaktr; labb II: "bir a rya uymak demektir".
Kar . E.D. Isl. IV, 693, s.v. (A.J. Wensinck): talbiya, labba'n n masdardr, labbayka'
dan yaplma bir fiildir, labbayka "hizmetinde, emrinde!" anlammdad r. Yerli gramerciler labb'y , tekrarlama bildiren ikil olarak tammhyorlar.
Kar . Caussin S. 172.

60

om
gs
po
t.c

38 Sure 12,106.

p.
bl
o

Wellhausen. S. 217 ye gre, Allah kelimesine kitabelerde s k sk rastlar z, M. 6. ve

7. yzyllarda O, btn putlar u ban yemi tir. leri ciddile tiinde, byk tehlike ve yokluk anlarnda mrikler daima Allaha ynelirlerdi. herhangi bir puta de il. Mrikler iin

ta

de Allah, ulhiyetin as l sahibi idi. Muhammede (A.S.) gereken, sadece, onlar n, putlar Allahn Allahhna ortak etmeleriyle sava makt .
39 Kar . E.d. Isl. 1.253 s.v. (Reckendorf).

Ki

`Akk "yksek s caklk" , "ok s cak" demektir; nceleri bir blgenin ad yken sonra orada yerle enlerin ad olmu tur. Akk Harju `Akka veya Akko'yu kurmu olduklarndan nadiren

ve

szedilir. Ktkleri iin bak. Wstenfeld, Geneal. Tabellen, A. `Akk kabilesi daima gney

zi

Arabistanl olarak grnyorlar, lkeleri Yemen'in Tihma (ukur blge, sahilboyu) s dr.

Ya

Oradan kuzeye Cidda blgesine kadar kmlardr.

Kar . yine Wstenfeld, S. 55; Blau S. 564; Caussin 1,186.

40 P.K. S. 7, not 1 e gre "Araplar n kargalar", a rib at

arab, aralar ndaki zencilerdir. Hepsi siyah renklerini annelerinden al rlar. Cahiliye a nda ve slamda en nl kargalar, 'Antara, Ab `Umayr, Sulayk. ljufaf, Hi am b. `Ukba, Abd Allah b. ljazim, `Umayr, b. Abi `Umayr, Hammam, Munta ir b. Vahb, Matar b. Avf, Ta'abbata arra, a - anfara ve Ijaciz'dirler. (Tac al-Arf s'tan).
Kar . Caussin 11,518.
41 Wstenfeld S. 378 e gre kavimlerin ayr l srasnda Rabi'a'lar Necid yaylasn , Hicaz' ve Tihma boylar n aldlar. Z Nuvas a nda o blgeleri braktlar ve sonra
onlara nisbetle "Rabia'mn lkesi" Diyr Rabia diye isi nlendirilen Mezopotamya'ya getiler.
Kar . Blau, S. 579.
42 Nafr, hacdan dn tr. Bak. Wellhausen S. 80. an-Nafr al-avval iin bak.
Lane sub nfr.
43 Bunlar Mina'da geirilen gndr.
Kar , E.d. Isl. IV, 748 s.v. (R. Paret).
Ayya n at-Ta rik, Zilhiccenin 11-13. gnleridir.
Wellhausen S. 80 e kar lk R. Paret, bu gnlerin isimlerini, art k yenip bitirilemiyecek olan kurban etlerinin saklanabilmesi iin "paralara kesilerek kurutulmas " i inden
aldklar fikrininden phe ediyor. Kar . Lane S. 1541.
Kar . Juynboll S. 156 ve dev. ve bak. Sure, 2, 192-195 ve k 23,18.
44 Mslmanlarn ifadesine gre burada as l, saf dinin de itirilmesi ve sap k adetlerin
sokulmas bahis konusudur. Kar . Sure 5,12: "Allah, bahira, saliba, vasila ve l ami'den
hibiri hakknda birey koymamtr; fakat kafirler, Allaha ra men yalan dzerler". Burada,
mrik araplar n adeti zere, mukaddes eylere ve ilhlara adanm olup serbeste otlaklarda
gezen ve art k binilemez olan develere ait birtak m terimler buluyoruz. Deve araplar n en nemli hayvandr; o, onlarn yk ve binit hayvandr, postu ise ad r bezlerini te kil eder. Diisinin eti ve st ba lca gda maddeleridir; deve srleri en nemli servetleridir. Bu sebepten mrik araplar, srlerini birinci derecede k ymetlendiren deve yavrular n ve deve ayg rlarn bir kr ifadesi olarak ilhlara adarlard . Burada m rik hurafeleri rol oynad ndan
Muhammed (A.S.) bu deve adama i ini yasak etti. Kar . Sure 6, 139: "Dediler ki: Bunlar....
yasak edilmi develerdir ; yle develer vard r ki onlarn srtna binmek yasakt r". Bu develer, harm, tabu, dnyevi kullan tan rak, ilhlara adanm idiler.
Arap dilcileri tarafndan e itli ekillerde tefsir edilmi olan bu terimlerin di er anlamlar hakknda; kar . at-Tabari, Tafsir, Msr 1325, Vu. 56 ve dev.; Buhari 3,106; bn Hi am 57,58; Lisn, as-sa`iba 1,460; al-bahira V, 106; al-va ila XIV, 225 ult.,

61

om
gs
po
t.c

mi XVIII, 220; Lane sub vocibus as-s`iba, al-bahira, al-va ila, al-hmi. Caussin
S. 225,226. Wellhausen S. 112, 113. Nyberg S. 347.

p.
bl
o

Bu dini terimler P.K. S. 58,7 (37,5) de tekrar ortaya kyor.

45 Kar . tamamen efsaneyle kar k olan `Amr b. Luln ayy hakk. E.d. Isl. 1,352 ve

dev. s.v. (Seligsohn); bak. bn Hi m 51; Ykf t 4,652,17; Nyberg S. 355 ve dep. Wellhausen S. 15; Wstenfeld S. 75; Caussin 1, S. 222.

ta

46 Kar . E.d. Isl. 11,1058 ve dev. s.v. (Krenkow).

ve

Ki

Kkn hemen btn soybilimcilerin `Arr r b. Lul ayy'a kardklar gney Arabistan kavmidir, Kuray lilerden nce Mekke'yi idare ediyorlard ve onun a nda Crhm

zi

Kabiiesini Mekke'den kov nulard .

Kar . Wstenfeld S. 136, Blau S. 591.

Ya

47 Caussin 1,195 ve tabl. VIII app A.u.

48 Kar . E.d. Isl. 1. 1113 s.v. (Fr. Buhl).
Eski kaybolmu bir Arap kavmidir, Yemenden g etmi olmalar muhtemel olup bir
zamanlar Mekkede oturmu lard . Arap gelene ine gre Mekke hkmranl ve Kl e'nin
idaresi, smil'le akrabala an Crhmllerin ellerindeydi; sonralar , Ijuzl lar Mekke'ye ve Kbe'nin idaresine hakim oldular. Kar . Zuhayr, Mu`allaka (ed. Lyall, Calcutta 1894) beyit 17: "Kurey lilerin ve Crhmllerin yapt ve onlar n temsil ettikleri
eve andierim?"
Kar . Caussin 1,176.194 195. 218.
49 Zakrnin nshas nda Curhuma; Bagilcli ve Aliisrde ise Curhuman diye geiyor. Her iki okuyu ekli de do rudur.
50 Kar . Yht IV, S. 652,16 ve dev.
51 Kar . E.d. Isl. 1,647 s.v. (Fr. Buhl).
Dou Filistinin gney yarsna Araplarn verdi i isimdir, kar . al-Bakri, Geogr. Wrterbuch (ed. Wstenfeld) 160; Ylst, Geogr. Wrterbuch 1, 728; Caussin 1, 225; 11, 233.
52 Kar . 2. Krallar 5, 17.
53 Kar . Wellhausen S. 77. E.D. Isl. 11, 563 s.v.; P.K. 29,1 ve dev. (19,5). Kar .
Dozy, De Israeliten te Mekka, S. 197; Caussin 1, S. 199.
54 Hac ve umrede ihrm s rasnda cinsi mnasebet yasakt r. Kar . Agni XIV. 67;
al-Ahtal, Diwan, S. 120; Wellhausen S. 122; Smith S. 481 ve dev. Juynboll, Handbuch
des islamischen Gesetzes.
D rm hali dier sa ni dinlerde de cinsi mnasebeti yasak eder. Kar . 1. Samuel 21,5,
6; 2. Samuel 11,11.
55 Birok ta lara ve kayalara Araplar, ta lam insanlar olarak bakarlar. Bak. Dozy,
Israeliten te Mecca, S. 201.
56 Krehl'e gre s. 27, Ijuza kavmi daha nce Sira'ya taparlard ; kar . bn Hi m
(Handschrift d. Leipziger Universittaetsbibliothek, Manuscr. Refa. no. 308 fol. 1, v.): ya'nf na bi' - i'r an-nacm allazi knat Huzatu ta'budul ii va-kana avvala man
al ada a - Ur Abf Kab va-smuhi) Caz'b. `Glib al--Huz'i; yani "a - ir,
Huza kav ninin tapt yldzd r. Bu yldza ilk tapan Abi) Kab , yani, Caz' b. Glib
al-Huzrdir."
Kar . Sure 53,50: "Ve O Sir'n n Rabbidir." Bayzvi bu konuda 11, S. 295: "A - ir
a - ir abr'dur. Bu y ld za, peygamberin bir selefi olan Ab Kabs taraf ndan taplmt ." diyor.
57 Kar . E.d. Isl. 11, S. 1203 (H. Lammens).
Kuray liler Araplara peygamberi (A.S.) bah eden nl kavimdirler. Onlar Kinna'dandlar ve ba langta fakir bir oban kavmiydiler, Mekkelilerin kervanlar na nclk

62

om
gs
po
t.c

ederlerdi; yegne amalar Huza'y Mekkeden koymak ve K benin sahibi olmakt , peygamberin do umundan 100 y l kadar nce de bunu ba armlard . islm ncesi Kuray , tica-

p.
bl
o

ret ve para zerinde borsa oyunlarlyle geinirlerdi.-Kar . Caussin 1,229, 326; Blau S. 591.
58 Arapa abada'n n eski ekli ibranice avad'dr; bak. A. Fischer, Chresth., Glossar
S. 77. 'ibda, arapa ibdet; ibrnice avida. (Yeho va) eve d, ibrnice "(Yahve'ye) tapan"
ve arapa 'abd, o . 'ibcl birbirlerinin ayndrlar. Kar . Nyberg S. 365.

ta

59 Kar . E.d. Isl. 11,349 (J. Schleifer).

Ki

Huzayl bugn hl Ta'if evresindeki s rada lar olan Kora da lar nda ya arlar;
onlar, Mekkenin bir d mahallesi olan Mabede'de de otururlar ve hurma, tah l ve hayvan

ve

ticaretiyle geinirler. Kar . Wstenfeld S. 333, Blau S. 591.

Ya

zi

60 Kar . Wellhausen S. 18 ve dev.; P.K. S. 57,2 (36,8).

61 Bak. Ykt 11, 878, 10.
62 Kar . E.d. Isl. IV, 1253 (A. Grohmann).
Yanbu', adn naba'a, "kaynamak" fiilinden al r (yanb', ok. yanbr "water sp-

ring, streamlet"), ok say da kayna olduundan tr. Bak. Ykfit IV, 1039.
Isim Medine'nin bir limamyle ilgilidir ve ondan 6-7 saat kuzeydo uda bulunan bir yerdir. Yanbu' esir ticaretinde hl rol oynamaktad r; refahyle mehurdur; ayn ekilde hurma
lklanyle de tannmtr.
63 Bak. E.d. Isl. 111,28 (G. Levi della Vida).
Huzayl'n bir koludurlar. Hicz'm kuzeyindeki kaz lar ve bununan yzlerce kitbe,
islmdan yzlerce y l nceki bir Lihyn devletini ortaya kar yor. Bu Lihyn kitbelerinin dili, klsik arapadan sadece birka zelli iyle ayrlan kuzey arapas dr (mesel ha-,altak smn kar hdr; munfa'il yerine nif` al kullan lr).
64 Bak. E.d. Isl. 11,736 (H. Lammens).
Kalb b. Vabara, Kuza'mn en gl gruplar ndan olan bir Suriye-Arap gebeleri
topluluunun, Kalb kabilesinin atas dr. Kalb'in Islmdan nceki tarihi ok belirsiz ve
ksmen efsnevidir. yle grlyor ki, di er kabilelerle hi mnasebeti olmam . Azlar baz
zellikler gsterir. Hicret a nda Suriye'nin en nemli gurubuydular; o a da hristiyan dinini
tamy-orlard . Yava yava mslmanl kabul ettiler.-Kar . Wstenfeld S. 265.
65 Kar . E.d. Isl. 1,1071 (J. Schleifer).
Dmat veya Dmat al-Candal kalesi, Suriye l s nrndadr, Tabiik'ten pek uzak
de ildir. Dmat al-Candal, Cavf as-Sirhn'da en nemli ehirdi veismini, Ismilo ullar ndan birinin ismine nisbetle edinmi olmal . Bugn iin bir nemi yoktur; kar . J. Euting, Tagebuch einer Reise in Inner-Arabien 1,113-140; kar . Riehm 1, S. 330; Malaki 1,3.
66 Kar . Wellhausen S. 14 ve dev; P.K. S. 55,2 (34,19). Bak. Ibn Hi m 52. Vadd
ve Vudd, "sevgi, dostluk, meyil" anlam ndadr, fakat bu konuda Nldeke yle yaz yor Z.
D. M. G. 41, 708; "zannederim, Vad d burada sevgi anlam nda de ildir, "seven, arkada " anlamndadr". Buna gre Vadd, ya us'a benzer bir anlam ta yor "yard m eden", ve biz burada, Wellhausen tarafndan defalarca isbatlanm olan, put isimlerinin yak n anlaml kelimelerle yer de i tiriinin bir rne ini gryoruz."
67 Kar . E.d. Isl. 111,88 (H. Braeu).
Yemen kavmidir. Vatanlar , Yemen yolunda Tarc'da olsa gerektir. Kar . Blau, S. 561;
Caussin 1,113; 11,259.
68 Cur , kuzey Yemende en nemli ehirdi.
69 Kar . Wellhausen S. 19 ve dev.-P.K. S. 57,7 (36,12).
Ya su, "yardm eden" demektir; sa, ya;gnsu "yard m etmek"; lyk "yardm"
ve av .- Ya su, belki ibranice yeu 'dur; bak Tekvin 36,18; burada Esav' n kars Ohalibama'nn o ullar arasnda prens Yeu olarak gemektedir. Kar . Ges-Buhl sub. yeu .-

63

om
gs
po
t.c

Ya u iin kar . Yakilt IV, 1022,16 ve A. Fischer'in Z. D. M. G. deki makalesi 58,869

ve dev.

p.
bl
o

Smith, S. 226,. Ya f15'u "aslan-ilh" olarak tan mlyor. Belki de Ya Mazhic kabilesinin totem hayva nyd . Kar . Nldeke, Z. D. M. G. 40, 161, 168, bu gr kabul etmi-

ta

yor. Smith, Journal of Phil. IX, 99, misal olarak nehu tan' "tun ylan", Dvud'un evinin
totemi sayyor (2. Krallar 18,4; Saylar 21,89).
70 Sevgili.

Ya

zi

ve

Ki

71 Wellhausen'e gre S. 220, hac ehirlerinde ibdete ra bet en byk ekicili ini, bu
sralara rastlayan pazarlardan ve panay rlardan al yordu. Bu gnlerin ok ne eli havas olurdu, aka, oyun, arap, kadn ve ark ile eylenilirdi; Yahudiler ve Hristiyanlar da bu gibi
elencelerden habersiz de ildiler.
Bu trl e lenceler nceleri Vadd'in yannda da adetti. slmn burada nas l kesin ve
kat davrandn , bu Vadd'e veda arksndan anlyoruz.
72 Yani putun resmi. Kar . notlarmzdan 112, 131, 311. Kar . A ni XIX, 79-80, orada al-Lt, evi, kubba'siyle birlikte sava yerine ta nmtr. bn. Hi m'a gre S. 55,17,
Mant da sava a birlikte gtrlm grnyor: "Kavimler kamak iin Menat'a arkalar n
dnmeyeceklerine anditiler."

Kar . 1. Samuel 4,5: "Rabbin ahid sand ordugha girdi i zaman Filistiler korktular:
Tanr ordugha geldi. Vah bize! Bizi bu gl ilhlar n elinden kim kurta r? Kar . 2. Samuel
11,11; 15,24 ve dev.; Ye u 3,3 ve dev.; 2. Samuel 5,21: Dvud'un Baal-Peratsim'de Filistilere zaferi zerine, Fi;i3tiler, sava a birlikte getirdikleri putlar n brakp katlar.
Ya us'un bundan ba ka seferlerde de s k s k yerinden alnp gtrld anlalyor;
kar . Wellhausen S. 20 ve dev.
73 Kar . E.d. Isl. 111,784 (G. Levi della Vida).
Murd, gneyde bulunan Mazhic grubundan bir Arap kavimidir. Gney Arabistan
kltrne kom u olmalarna ra men, tipik bir bedevi karakteri gsterirler. lkeleri, Nacrn'
n do usunda, ta lk ve verimsizdir. (kar . Kit b al-Agni XVIII, 135). Halk soygunculukta n kazanmtr. Kar . Wstenfeld S. 323, Blau S. 562.
74 Kar . P.K. S. 57,9 (36,15).
Gney Arabistan, Yemen kavmidir, bak. Yakt 11,512,7.
75 Kar . Wellhausen S. 22 ve dev. P.K. S. 57,10 (36,2). Ykt IV, 1022,17; de Lagarde, bersicht ber die im Aramaeischen, Arabischen und Hebraeischen bliche Bildung
der Nomina, S. 133.
76 Kar . E.d. Isl. 11, S. 260 (J. Schleifer).
Hamdn byk bir Yemen kavmidir. lkeleri , Balad Hamdn, eski ve yksek bir
arap kltrnn merkeziydi, an''nn kuzeyinde bulunuyordu ve (Yemen'in ba kentiydi).
imdi Balad Hamdn diye adlanan blge, nceki geni lkenin sadece bir blmdr. San', do u S art'dad r; ok eski bir ehirdir. Efsanenin bildirdi ine gre ehri Sam kurmutu];
Tekvin 10,27. 530 ylnda kraln temsilcisi Abraha, anTy merkez yapt . San', air, tarihi ve soybilimci al-Hamdnrnin do duu ve ld yerdir. Kar . E.d. Isl. IV, 153 (R.
Strothmann); Blau S. 563; Caussin 1,75.
77 Arapa metin "gece yolculu u" diyor; araplar gece yolculu una gre hesaplarlard .
nk geceleri yolculuk yapmay tercih ederlerdi.
78 Kar . Ykiit IV, 1022, 11: ya'ni m kal 'Abd Ya'f ka, yani "Abd Ya'k demezlerdi".
Wellhausen, S. 1,e gre, bizce yerli rivayetleriyle tan nan M. 6. yzylda, arap isimlerinin ba nda, arkas nda ilh isimlerinin tamlayan olarak bulundu u, kle, hediye, yardm
gibi kelimeler bulunurdu. En ok kullan lan n isim 'Abd, diisi Amat idi, Ibranicede, Feni-

64

po
t.c
om

Ya

zi
v

eK

ita

p.
bl

og
s

kecede ve Arapcada oldu u gibi. Kar. A. Fischer, Muhammad und Abmad, die Namen
des arabischen Propheten. (Ber. Saechs. Ak. d. Wiss., Phil.-hist. Kl. 1932,3. Heft S. 19).
79 Kar . E.d. Isl. 11,329 (J.H. Mordtmann).
Himyar, eski bir Yemen kavimidir.-Muhammed (A.S) elisini Yemen'e gnderdi inde artk bir Himyar devleti yoktu ve Islam hemen hi mukavemetle kar lamad. Azlar
kuzey arapas ndan baz zellikleriyle ayr lr. Kar. Caussin 1,54.
80 Kar . E.d. Isl. 11,329 (J.H. Mordtmann).
Z .C1 Nuvas "a la chevelure flottante" diye adlan r. Yemen kraldr, yaklak olarak,
M. 521-526 yllarnda hkm srm tr. Nuvs, H. Arethas' n kahramanca hareketleri
nakledilen hristiyan takibini, Nacran'dan yrtm t 521 de Himyar prensleri Z Nuvas'n kkrtmasyle Habe istilasma kar ayaklandlar. 526 da Zil Nuvas sava a girdi. Kar. Nldeke, Geschichte der Perser und Araber z. Zt. der Sasaniden, S. 173 ve dev. 185,187
ve dev. Kar . Caussin 1,121.
81 Kar . Wellhausen S. 23; bak. P.K. S. 57,12 (36,18).
Nasr "kartal, akbaba" demektir. Suriyede kartala tapma hakk. bak. Dussaud: Notes de Mythol. Syr. (1903), p. 3.
Kartal-Bak, herhalde Ilimyar'in totem hayvan yd . Kar . Z.D.M.G. XXIX, 600.
82 Balk Saba lkesindedir. Bak. Ykt 1,714,18.
83 Yak lt IV, 871,1: ya' li kal: 'Abd Nasr; yani "insanlar 'Abd Nasr diye isimlendirirlerdi."
84 Fakat Nasr bir beyitte geiyor. Yakt IV. 7814 onu Emevi airlerinden al-Abtal'a
atfediyor, Tab. 1,761,17 ise bi Cahiliye valyesi olan 'Amr b. 'Abd al-Cinn'e atfediyor.
Kar . Diwan des Ahtal S. 249 ve yan not, burada yay nlayc Anton alibani beyitlerin alAltardan bakasna ait oldu u grndedir, belki de 'Amr b. 'Abd alCinn'e aittir. Beyitler yledir:

"Evet, heryana akan kanlara andolsun!

'Uzza tepesine veya Nasr'a
ntikam sebebiyle dklen kanlara!
Ve vglere andolsun!
Rahiplerin her kilisede papazlar n papazna,
Mesih'e, Meryemin o luna sunduklar vglere!
'Amir bizden sava gnleri iin,
L a'la' danda snamak iin
Bir kl ald, bunu o,
Elinde sallad zaman
Kemikleri bile keser!"
Bak. Fischer-Braeunlich, Schawahid-Indices, unter den betr. Reimen.
85 Tubba' hakk. kar . E.d. Isl. 11,330 (sub Himyar, J.H. Mordtmann). Arap
tarihinde Himyar krallar byle isimlenirlerdi. Fakat yaz tlardan renildiine gre, Saba
ve Himyar krallar Malik nvann kullanyorlard, Tubba' ismi de Hamdn kabilesinden sekin Bata' soyunun isminden gelse gerektir.
Kar. bn Hi am, 13; M. Hartmann, Der islam. Orient, Bd. 11: Die arabische Frage,
S. 473, ve dev.; Caussin 1, 64, 92-95.
86 Wellhausen S. 68.
Zaki Pa a burada Riym yaz yor, fakat P.K. S. 12,2 ve 3 (9,8-9 ve 15), S. 13,1 (9,11)
de ve baka yerlerde hep Ri'am yaz yor.
Bak. bn Hi am 17 ve dev.: "Ilimyargilerin puta tapma zamanlar iin Ri'm isimli bir tapnaklar vard , onu ok sayarlar, yannda kurbanlar keserler ve fallar na baktrrlard .

65

po
t.c
om

p.
bl

og
s

Iki haham bunun iin Tubb'ya yle sylyorlard : O sadece halk yollarndan sapt ran kt bir ruhtur, bunun iin onu bize b rak. Tubba' onlara izin verince onlar da Yemenlilerin
inancna gre, mabedden d ar siyah bir kpe i salverdiler ve onu ldrdler. Sonra mabedi
yktlar ve bana anlat ldna gre, harabelerinde hala oraya dklen kanlar n izleri vard r."
Kar . Blau S. 563.

ita

87 Sami, tap na sadece "ev", beyt diye isimlendirir. O, ilahi evi ile tan r; kar . P.K.

eK

S. 44, 12 (29,3) (Nacran'daki Ka'ba) ve S. 45,5 (29,8) (Sinclad'daki Ka'ba).

"Hah ibadet yeriyle ayr lmaz ekilde baldr. Bilhassa Samiler, ilaha evi ile ayrlmaz bir

Ya

zi
v

btn olarak d nrler?" Wellhausen S. 9.

Kar , O. Eissfeld: Der Gott Bethel. A.R.W. 1930, S. 1-30, ve R. Kittel: Der Gott

Bet'el J.B.L. 44. 1925, S. 123-153.

88 Kar . P.K. S. 12 not 1 e gre al-Chiz, Kitab al-lJayavn' nda, IV, S. 61: "Baz
rivayetlerde slmdan nceki a da kutlu ta larn iinden bo uk seslerin i itildii geer... Hi
phem yok ki, mabed bekileri, kazan iin, her e it hile ve beceri e bavuruyorlard ..
Bedevi araplar ve onlar n benzerleri byle esrarl arlara inanmaktan geri durmuyorlar,
bilakis inanmayanlara ayorlard . Buraya al-A' a b b.Basil b. Zurra'i Asadrnin
esrarl bir a ry i ittii haberi de dahildir:
Banu Fihr'in (Hay r bah eden) ya muru ld!
Yce, nl ve gl "Cmert ki i!," dedi.
Ona sordum:
"Ey sen, hay rsever ve cmert ki inin lmn bildiren,
lmn bize bildirdiin Bar n. Fihr'li bu ki i kimdir?"
O zaman unlar ilave etti:
"Cmert, asil ve yksek rtbeli bn Cud'n b. 'Amr' n lmn bildiriyorum "
89 Sure 71,20-24.
90 Bak. Wellhausen S. 25-29; E. d. Isl. 111, 251 sub Mant (Fr. Buhl).
Okurken zerinde Duruldu u zaman Manal olarak okunur).
Araplarn kader ilahi (bilhassa lm kaderinin).
Kar . Sure 53,19 ve dev.; i aya 65, 11. Kar . W. Caskal, Das Schicksal in der alt-arabischen Poesie (Morgenlaendische Texte und Forschungen, hrsg. v. A. Fischer, 1 /5).
Kar . bn Hi am 303: "Medine'de ileri gelenlerden ve muhteremlerden biri olan 'Amr'
n evinde a atan Mant isimli bir put vard r, dier kibar ki ilerde de adet oldu u zere ona
tapyordu."
Kar . La nmens, S. 69, o, bn Hi am'n grn kabul etmiyor.
91 Bu yolla kendilerini bu putun tap c s olarak tantyorlar.
92 Bak. Yakt IV, 42, 11.
93 Medine ile Mekke aras ndaki haclar yolunun bir istasyonu olan Vaddn kynden
pek uzak olmayan bir da dr. Kar . E.d. Isl. 111,251 s.v. Mant.
94 Al-Azrakrye gre (ed. Wstenfeld), Chronik d. Stadt Mekka, 1,76,82,154, Manal., siyah, ekilsiz bir ta t .
95 Arapa zabaha, ibranicedeki zavah't r.
Arap kurbannda (hayvann boynu harbe ile kesilir), kutlu ta hayvann kanyla bulanr
ve bylelikle ilha sunulmu olur; veya hayvan n kan kutlu ta larn aras nda bir ukur olan
ab ab'a aktlr. Kurban hayvannn eti genel olarak puta d mez. kurbana kat lanlar arasnda payla trlr. Bylece sofra ilahla birlikte haz rlanm olur. (Kar . Wellhausen S. 118)
k 24,6-8 de kzlerin kanlar nn bir ksm mabede serpiliyor, di er k sm da halkn
zerine. Burada da dal ile halk aras nda bir Communio sacramentalis haz rlanm oluyor. Bak.
Levililer 1,5, bu eski ibadetin bir kal nt s olarak kutlu ta kana bulamyor.

66

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

Bunun bir benzeri de 1. Samuel 14,32-35 de, bo azlanm hayvann kannn mabed tann zerine dklmesi eklinde geer.
Kar . Lavililer 18,20: Mabedin ve putun kurban kan yla sulanmsyla ev sulha kavu uyor; mabed srailoullarnn gnahlarndan temizleniyor, kurtuluyor.
96 Kar . E.d. IsI. 1, S. 544 (Reckendorf).
Al-Avs bir Medine kaymidir. isim k saltlmtr; tamlayan (herhalde Mant) eksiktir.
Avs'lar ok defa sekin karde kavimleri olan Hazrac ad yla temsil edilmi olmallar. Avs'
ler gney Arabistanldrlar; Hazrac ile birlikte Medinenin yahudi kavimleri aras nda otururlard, ehir onlarn elindeydi, fakat zaman zaman hkmranl onlarn elinden koparabiliyorlard .
Kar . E.d. IsI. 11,1007 (F. Kre kow).
Al-Hazrac, karde kavim al-Avs ile Medine blgesinde otururlard. islmn yayl
srasnda her iki kavim birlikte Ansr diye adlan rlar, yaylta nemli rol oynamlardr. Peygamberin a dalar ve sdklar olan airlerden Hassn b. Sbit, Ka'b b. Mlik ve 'Abd
Allah b. Ravha Hazrac kavmindendirler.
Kar . Caussin 1,215; 11,202,203,212.
97 Kar . k 23,15: "Benim nmde bo ellerle grnmeyin." ilhm nne hediyelerle
klr, "onun yzn yumu atmak" iin, hila panay, "onun yzn a artmak iin."
Kar . 1. Samuel 13,12; 1. K rallar 13,6; Mezmurlar 119,58; Malaki 1,8.
98 Kar E.d. 181.111,62 sub Ma'add (H.H. Braeu) ve sub Nizr b. Ma'add (111,
1015). Ma'add kuzey Arabistan kavimlerinin (Muzar, Rabra) m terek addr, Yemen kavinkrinin kar t olarak kullanlr. Gelenek, islmdan nceki a da Ma'add ile Yemen arasndaki sava lardan haber veriyor. (kar . Yalst 11,434). Rabra, Muzar, Anmr, iyd,
Nizr b. Ma'add' n drt o lu saylrlar.
99 Kar . Blau S. 591.
100 Kar . E.d. Isl. 111,88 sub al-Madina (Fr. Buhl).
Yasrib, peygamberin ehri Medinenin as l arapa ismidir. Bu eski Ya rib ismi Kuranda yalnz bir defa geer (Sure 33,13). Al-Madina, Medinta, aramcadan gelir, o dilde "mahkeme
yeri" demekken sonra daha byk ehir anlamn kazanmtr; bu bir deyimdir " ehir."
Kar. A. Fis cher, Zeitschrift Islamica 1,552.
101 Kar . P.K. 48,4 (30,20).
Sa demetini atanlar bu hareketleriyle ihramdan karlar. ihram s rasnda arap hac ykanamazd , taranamazd , tra olamaz ve san kesemezdi; o, san "pislik ve bit iinde" b rakmaya mecburdu. (kar . Wellhausen S. 122, Smith S. 333, Juynboll, Handbuch d. islam.
Geseues, S. 145).
Tevrattaki Nasrani ada ile buradaki aras nda paralellik vard r, Adak sahibi Nasrani
de ada devamnca san kesemez. Kar . Saylar 6,5; Hakimler 13,5; 16,17; 1. Samuel 1, 11.
islmdan nceki haclar ve Muhammed (A.S.) de ihram s rasnda herhalde salar n yaptrm olmaldrlar, bu durumu daha dayamlabilir klmak iin (Buhrl, Sahili, Kit. al-ljacc,
bb 126).
102 mahill okunur; bak. Sure 2,192; 22,34; 48,25.
103 Sure 53,20.
104 tu'azzimuhu. hu ah s zamiri, put ve ilh olan Ment't r; sanam dir.-hti iin
bak. A. Fis cher: Die Quantitaet des arabischen Personalsuffixes hu (hi) in "Oriental Studies
dedicated to Paul Haupt" S. 374 ve dev.
105 Kar . E.d. Isl. 11,150 sub Gassn (J. Schleifer).

Suriyedeki Yemen soyu aras nda, Bizans Kayzerinin egemenli i altnda bulunan prensler soyu (hristiyanlar) Rivayete gre, Gassnl lar, gney Arabistan kavimlerinden Azd'
den gelmektedirler. Isimlerini, Suriye lndeki assn glnn civar nda uzunca sre o-

67

om
gs
po
t.c

turmu olmalarndan almahlar.-Kar . Nldeke: Die assan, Frsten aus dem Hause Cafnas; Caussin 1,204,11 S. 228; Blau S. 569.

p.
bl
o

106 Kar . P.K.

S. 61,9 (38,17).

107 Kar . P.K. 62,1 (38,18).

108 Diwan des 'Alkama, ed. Ahlwardt 11,27; ed. Socin 1,27.

ta

109 Wellhausen S. 51 ve dev.; P.K. S. 59,3 ve dev.)

ve

Ki

Yakiit 111,911,17 ismi "Fulus" olarak yaz yor. Eams'ta Fils diye geiyor. P.K. S.
15, not 9, ve S. 59, not 1 e gre, Zaki yazmas n n kenar nda iki kma vardr. Birisine gre,
al- lazimi, ismi "Fuls" olarak yazyormu ; ikincisire gre bn shak diyorki: "Fils, Tayy

Ya

zi

kabilesine ve T ay y' n iki da arasnda, S al m ile A c a'aras nda onlara komu olanlar n putuydu"
(kar bn Hi am 56). Vezir Eas m diyorki: "Soybilimciler aras nda itimada layk olanlar onun "Fals" olduunda birle iyorlar". bn Durayd'in Camhara' adl eserinde (111,38,b)
unlar var: "Al-Fils, Cahiliye a nda Tayy'e ait bir puttu. " bn Habib yle sylyor: "AlFuls, Necidde Tayy kabilesince tap lnu bir putun ismidir." (Kar . Krehl S. 16).
110 Kar . P.K. 61,8 (38,15).
111 Kar . E.d. Isl. IV, 675 sub Taiy (H.H. Braeu).

Yemenli eski arap kavmidir. Tayy kabilesinden olana

likler gsterir.

T al deniyor. A zlar baz zel-

Kar . Wstenfeld S. 436.

112 Kar . Wellhausen S. 33 ve dev.; S. 208. E.d. Isl. 111,20 s.v. (Fr. Buhl u. a.).
Al-Lt, Allah kelimesinin di isidir.
Kar . notlarmzdan 72,131,311.-Tabari'ye gre 1,1395,3, Abi) Sufyan, al-Lt ve
al-Uzza'y Uhud savana birlikte gtrm t.-Al-Lat'a pek ok airler yemin ederler, misal olarak, Abi) Sa'd ( bn Hi am, S. 567,7), Mutalammis (ed, Vollers S. 2,1), Avs b. Hasar (ed. Geyer S. 11,2), al-Ahtal (Kitb al-Agani, VII, 173).
Smith bu konuda unlar sylyor S. 56: "The Arabian Lt was worshipped by the Nabataeans as mother of the Gods, and must be identified fith the Virgin-Mother, whose worship
at Petra is described by Epiphanius....From the time of Herodotus downwards, al Lt was
worshipped in these regions side by side with a god, and the evidence of De Voge's inscription and that of Epiphanius agree in making Lt the mother and the God her son. Epiphanius
implies that the Virgin-Mother was worshipped also at Elusa; and bere Jerome, in his life of
S. Hilarion, knows a temple of a goddess whom he calls Venus, and who was worshipped "ob
Luciferum", on account of her connection with the morning star."
113 Kar . E.d. Isl. IV, 672 (H, Lammens).Mekkenin 75 mil gneydo usunda, Sart da larnda, 1650 m. ykseklikte bir ehirdir. Burckhardt (Voyages en Arabic, bers.
T
Lbnandan ayr ldktan beri kar la t ehirlerin en gzeli oldu-

Eyries) 1,110-113,

unu yazyor. ehir eskidenberi Mekkenin varl kl ailelerince sevilen yazl klardandr. T'if,
S akif kabilesinin merkeziydi. S akif halk nn kurnazlklar ve hileleri darb mesel haline gelmitir. Hicret a nda T'if, Hicazda sekin bir ehirdi. Halknn seviyesi, bedevilerin ve
yerleik halkn ortalama seviyesini a m olmal .
114 Bak. Yakf t IV, 337,5: "Denildiine gre, al-lt, beyaz, drtk e bir kaya bloku
idi." bn Hi am 871 de, al-Lt, kolyeler ve kpelerle ssldr, diyor. -Ta'irde hala duran
al-Lt kayas n grm olan ingiliz seyyah James Hamilton kitab nda yle anlatyor:
Sinai, the Hedj az and Sondan, London 1857, S. 150: "At aishort distance outside to the
West'a five-sided block of granite rising in a slant from the ground is pointed out as the idol
of al-Lt. In its greatest length it measures abaut twelve feet and four feet and a half to
T 'ifin tapt , al-

its highest edge." Doughty, Travels in Arabia Deserta 11,517 ve dev. da

Uzza, al-Lt ve Hubal'i resimlerle gsteriyor.
Kar . Philby, The Heart of Arabia 1,196.

68

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

115 latta, yaluttu "ezmek, kk paralar halinde k rmak", fatta "paralara ay rmak ufalamak" ve sahaka "dvmek, ezmek" ile e anlamldr.-Lane: latta's-savik = "bulguru biraz su ile veya eritilmi tereya ile veya baya ya ile slatmak ve kartrmak". AlLt, ismini, yamnda, bulguru eritilmi tereya ile kartrarak slatmay adet edinmi bir adamdan almtr; adam al-Ltt = "bulgur yap c" diye adlandrlm, sonra da put onun sebebiyle ayn ismi almtr
Kar . Ykt IV, 336,21 ve dev. ve bak. Lane sub latta.
116 Wellhausen, S. 29 u. , sdin'i papaz, din adam diye eviriyor; fakat "beki, bakc" diye evirmek daha uygundur, nk arap putulu u bir papaz s nf tanmaz. Grevleri putu, beyti gzetmektir. Kar . Wellhausen S. 130. Kar . k 33;1. Samuel 3.
117 Kar . E.d. Isl. IV, 795 (H. Lammens). Sakif, 1isi isimli, Sakif nvanl bir
atadan gelmektedirler, kas tl bir rivayet onu, Abraha'n n Habe ordusunu Mekke yoluna
sren Ab l Ri l'le ayn ahs olarak gsterir. T 'ifliler gibi bunlar da kurnaz ve hileci tamurlard. Sakirlilerin asl oturduklar yer, T' a'if ehri ve evresiydi.-Sakilliler, Allah ,

ar-rabb diye isimlendirdikleri gibi, al-Lt' da ar-rabba "ilhe" diye isimlendirirlerdi.

Kar. Wellhausen S. 218.)
118 Lt mabedi Mekkedeki Kbe gibi bir rt ile rtlyd.
P.K. S. 16, not 3 e gre, al-Cbiz Kitb al-Ilayavn' nda 7, S. 60 der ki: "Sakiflilerin, bekisi olan bir tap naklar vard; bununla Kuray 'i taklit ederlerdi."
119 Bu, sahibini "Tanr vergisi" olarak tammlayan bir isimdir, Vahb al-Lt, Zayd
Mant ve ibranicede natan ile birle ik olan Yonatan, Mat aniyah isimleri ile Yunanca
Theodor, Isidor v.s. isimleri gibi.
120 Yani kul (='abd), Lt' n kulu.
121 Sure 53,19.
122 K a's ismine, yalnz eski airlerde de il, kadn ismi olarak sk sk rastlanr. Bak. Guidis Index zum Kitb al-A ni ve Index zu Taban'', Annalen.
123 Kar P.K. S. 43,1 (27,16).-Kar . Diwan des Mutalammis, ed. Vollers, 11,1. Kar .
E.d. Isl. IV, 717 s.v. Tarafa (Krenkow). Kar Mutalammis divammn Vollers' bask s= giri i; Brockelmann ve Rescher'in Mutalammis, Tarafa ve di er airler hakkndaki
edebiyat tarihleri.-"Mutalammis'in mektubu" atasz haline gelmi tir. Kar . Wstenfeld
S. 326. Freytag, Arab. Prov. 1,721. Caussin 11,348.
124 Buradaki (h) zamiri de putla ilgilidir.
125 Kar .

bn Hi m 918.-Wstenfeld, S. 304.

126 Ilhe ta ta barrd . Kar . k 20,25 ve 26. Burada da ilhm ta n iinde oturdu u
dnlyor ve bundan tr, onun nnde, insanlarn plaklnn almamas iin, ta yontularak merdiven yap lmayacaktr. Bak. G. Beer, Steinverehrung bei den Israeliten, S. 10.
127 kar . Hakimler 6,31: "Baal'e siz mi yard m edeceksiniz? Ona yard m m etmek istiyorsunuz? Fakat e er o Allahsa, mezbah nn yklmasndan tr kendisi iin kendisi dava
asn."
128 hadar, basit mastard r ve "bo a gitmi deersiz ey" demektir.
129 bih Yk it'ta da oldu u gibi IV, 338,2 lah okunacak olmal.
130 Avs b. Hacar XI, 2.
131 Kar . Wellhausen S. 34 ve dev.; E.d. Isl. IV, 1157 s.v. (Fr. Buhl).
al-A'azz' n diisidir (Allah n 99 gzel isimlerinden birisinin); al-kubr'
nn al-akbar'in diisi olduu gibi; anlam "en kudretli, en gl"dr. Kar . Yk lt 1,296;
111,664,5; IV, 765 ve dev.; Ilassn b. Sbit (ed. Hirschfeld XCI, 3).-Tabar" 1,1418: Abil
Sufyn (Uhud gnnde al-Lt ve al-'Uzz'y birlikte getirmi ti): "al-`Uzztt bizim iin,

69

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

sizin iin de il!" diye ba ryordu; kar . bn Hi m, S. 582: "Yaa Hubal!" -Kar . notlarmzdan 72,112,311.
Bak. Smith, S. 521: "Al-Ozz with Allt and Man t, the there "daughters of Allah"
in the Coran, is the "lady Ozzai" towhom a man in a South Arabian inscription offers a golden image on behalf of his sick daughter Amath-Ozzai (Nielsen, Der Dreieinige Gott, 318).
Human sacrifice and licentious practices distinguish her cult. Isaac of Antioch identified her
with Beltis and calls her the "Star"."
Wellhausen S. 41 de burada hat rlanmaya de er:
"Al-'Uzz, Venus yldz, Suriyelilerde de g n kraliesidir...Bunun iin Araplar n
'Uzzirya tap m, Isaak (von Antiochia, Opera, ed. Bickell 1,244), geygamber Yeremya' nn

yahudi kadnlarn azarlad ibadetle benze tiriyor (7,18; 44,17). "Yeremya'ya sor da ondan
ren, kadnlar Yeruaim'i, gn kraliesine kurban sunmalar yznden yktlar. O zamandanberi braniler puta taparlar, onlar bu yzden ok azarland lar, esir edilmediler, fakat onlar byle gk tanrasna taptklarndan Allah patriklere verdi i szleri hkmsz kld ve halk Babil'e srd"... Wellhausen'e gre, Isaak iin benze tirme noktas , kadnlarn
damlarda kurban sunu lardr. Fakat Yeremya'n n and, rek piirmek adeti de Araplarn
Yldzlarn lhesine tapnda karln buluyor, nk hi phe yokki, m rik arapken
'Uzz ilhesine tap n olanlar, Hristiyan olduktan sonra onu Meryem ilhe ekline soktular
ve Meryem'e rek sunarak 'Uzz ibadetini Meryem'e ibadet ekline evirdiler, Davranlarlardaki bu Meryeme rek Sunmakla da Uzzaya ibadeti Meryem'e ibadet ekline soktular. dikkat ekici benzeyi karsnda, eski branilerin de G n Kraliesi adyla Venus yldzma tapm olup olmadklar sorusu akla gelebilir.
132 Mekke'den uzak de ildir; bak. Corafya Lgatlar ve Siyer Kitaplar.
133 Kar . Wellhausen S. 37-f.
Ykt 111,664,2 bildiriyor: "Al-'11zz bir hurma (samura) a acyd, Gatafnl lar
ona taparlard ve zerine bir ev yapmlard . 5. satrda da: " bn Habib dedi ki: Al-'Uzz,
N ahla'de bulunan bir a at , yannda da kutlu bir ta vard ." -Herhalde bu ta , zerinde kurban kesmek ve a acn kutluluuna iaret olmak iin konulmutu. Eski-srail de Hallar kutlu
aalarn iinde veya yannda aramlardr. bak Ho ea 3,12 ve 13; ilhm buralarda oturdu u
dnlyor. Aalardaki hrt illnn sesidir. Tepelerde ve ye il glgeli aalarn altnda da
ibadet yerleri aranyor, bak. aya 1,29; Hezekiel 6,13; Ho ea 4 13. Buralarda kurban sunuyorlar ve buhur yak yorlar. Ayn ekilde mee a acnn altnda da tap nlyor, Tekvin 12,6;
35, 4; Tesniye 11,30. Bu ekem'in balca ibadet yeriydi. Kar . Ye u 24,26: "Ye u byk bir
bir ta ald ve onu Rabbin mabedinin yanndaki byk bir me e aacnn altna dikti." Bu
olay, Tekvin 35,4 e gre, Yakub'un btn yabanc putlar altna gmd aacn altnda olmutur; Hakimler 9,37 de Sihir Me esi diye isimlendirilmi olan da bu meedir.
James Hamilton, Sinai, the Hedjaz and Soudan, London 1857, S. 151, ona T'if'de
"an unhewn stone with a depression or hollow on the north side resembling a waterworn boulde" eski al-'Uzz olarak gsterildi ini anlatyor. Hamilton ise bu efsanenin gerekli inden
phe ediyor (kar . notlarmzdan 114kar . van d. L eeuw S. 371).
134 Kar . P.K. S. 12 not 1; bn Hi m S. 832; Yk't IV, 465,8; Wellhausen S.
65,6 ve dev. S. 66 st k sm ve S. 67 orta ksm ; kar . G.H. Hlscher: Die propheten, S. 85.
135 Al-'Uzz'ya esirlerin kurban olarak sunuldu u sabittir (Wellhausen S. 42 ve dev.
Nldeke, Sasaniden S. 171). Isaak von Antiochia (5. yzyl), Opera, ed. Bickel 1, S. 220:
O lanlar ve kzlar Cahiliye araplar tarafndan 'Uzz 'ya kurban edilirlerdi". (Kar . Wellhausen S. 40).
Kar. 1. Samuel 15,33: "Ve Samuel, Gilgal'de Rabbin nnde agag' paralad." Eski
srail de di er pek ok toplumlar gibi insan kurban etmeyi tan d ; insan kurban olarak Yah-

70

om
gs
po
t.c

Ki

ta

p.
bl
o

ve'ye de sunmulardr; Mika 6,7; fakat bu Yahvecili in daima reddetti i bir harekettir. sraillilerde insan kurban etme hakknda kar . Tekvin 22; Levililer 18,21; Hakimler 11,30 ve dev.;
2. Krallar 6,3; 17,17; 21,6; 23,10; Yeremya 7,31; 19,5; 32,35; Hezekiel 16,20 ve dev.
Kar . Otto Eissfeldt: Molk als opferbegrilf in Punischen und Hebraischen und das
Ende des gottes Moloch; Beitraege zur Religionsgeschichte des Altertums, Heft 3). Halle (Saale) 1935.
136 al- arnik e itli ku lar iin kullamlr, daha ok turnalar iin, kar . Lane s.v.
urnaicq. al-Lt, al-'Uzz ve Mant putlar Allahn yannda efaati saylyorlar; bunun

Ya

zi

ve

iin ykseklerde uan turnalara benzetilmi lerdir.

Kar . Wellhausen S. 34; Nldeke-Schwally, Gesch. d. Korans S. 101 ve dev.
137 Sure 53,20. Mslman rivayetlerine gre surenin ilk okunu unda peygamber, Kuray liler onun peygamberli ini bu yolla tasdik etmek istediklerinden bu ikinci beyti and .
Fakat ertesi gn her iki beyti de eytann vesvesesi olarak a klad ve onlarn yerine surenin
21. ve 23. ayetlerini koydu.
138 Yani kzlar olmasndan; k zlar olmak araplar iin hi de eref de ildi.
139 Sure 53,19-23.
140 Bak notlarmzdan 176.
141 Him, Sami dillerde ortak olan hmy "korumak, esirgemek" kknden geliyor. Kutlu blge, Temenos, "buss" veya "beyt"in daha eski ve as l eklidir. Gebe, ilahma ancak
son alarda bir "ev" yapm tr. Wellhausen S. 212 e gre cinler de ilhlar da tap naklarda
otururlard nceleri birinciler, sonra ikinciler. Ijim tekin de ildir, yani genel olarak kutludur ve korku ile evrilidir, sonra ise belli bir ilha ait ibadet yeri olmu tur. Aalar, ma azalar, pnarlar cinlerin barmaklar dr, daha sonra da bizzat birer ilgili olmu lardr.
Him ilhlara ait bir blgedir ve oradan insanlar n faydalanmas yasaktr, aa kesilemez, av avlanamaz. I im tabudur.
Kar . Smith S. 151: "Every place and thing, which has natural associations with the
God is regarded, if 1 may borrow a metaphor from electricity, as charged with divine energy
and ready at any moment to discharge itself to the destruction of the man who presumes to
apporoach it unduly."
Horeb de kutlu blge idi, ayn ekilde Hermon srada lar da; Hermon, haram'dan
gelmektedir, arapa harama: "Geilmez yapmak, istisna etmek, yasak etmek" demektir. Karmel de kutlu blgeydi. Buralara srlm srler dokunulmaz olur, kaak ta burada emin bir
barnak bulurdu. (Kar . Smith S. 155,156 ve nor 1).
Arabistanda laim blgedeki tabuya dikkati ekmek iin ta larla evriliydi. (Kar . Smith 155 ve kar . k 19,12. Tekvin 31,52 de de bir s nr ta, bir snr gzcs vard r; bekinin talarda barnd dnlr. Kar . 1. Krallar 7,21, burada mabedin eyvanma dikilen
iki direkten birinin ismi "boaz"dr, "kuvvet bunda" demektir. Bu direkler ibadet ynnden
ok manaldr; onlar kuvvet ylddrler, kerubiler gibi koruyucudurlar.
142 Kar. WellhausenS.186.
143 kar. P.K. S. 26,5 (17,9).
144 ubclika,l ubdika yerindedir. Yeminlerde olumsuzluk ekinin d t nadir
de ildir.
Bak. Wright, Arabic Grammar 11,305 ve dev.
145 Yani sevgiliye.
146 Yani mnasebetleri kurmay .
147 S a'id islmiyette cennetliklerin ad dr. cehennemlikler akiy'dirler.-As-Sa'ida
bir Cahiliye a ilhnun addr. Bak. Wellhausen S. 65.

71

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

148 Lammens S. 81, not 4, rabb bayt al-'Uzz diye okuman n daha iyi olacan
umuyor. O, buradan Wellhausen gibi Allah deil, 'Uzz'ln evinin bekisini anlyor.
149 Sarif bir yer ismidir, Mekkeden alt mil uzaklktadr. Kar . Bakrrnin Co rafya Lgat, S. 772 ve Ykt 111, S. 77,23 ve dev. Kar . Caussin 111, 209.
150 Nldeke, Z. D. M. G. 41,711, Hubal'i anlyor. Bunun hakknda daha kat! bir ey
sylenemez.
151 Bak. bn Hi m 55; Tabari 1,1075; Ykt 111, 772, 18 ve dev.
Wellhausen S. 103 de yle yazyor: "Mekkedeki Kbede ab ab, kuyu olarak isimlendirilir, Eer bir restorasyon esnas nda karlan kutlu hediyelerin Zemzem kuyusunda bulunduu doru ise, gerek bir kuyu da aksine ab ab olarak kullanlmtr. Yeralt suyu ile
balant, Hierapolis'de de vard r. orada tap na n altnda ok kk a zl bir maara vard,
Sisytos onun yanna bir mihrab kurmu tu, nk tufan onun iinde kaybolmu tu."
Kurban hayvan= kan , ab aba aktlrd . Bunun bir benzeri, artan kan n kurban
yaklan mezbaha dklmesidir, bak. Levililer 4,7. Belki bu da, yeralt cinlerine ahl al-ard bir
smutu.
Bak. bn Hi m 258. Kar . Tevrat' n ov'u (aya 29,4).
152 Herhalde Abit tl r . Bak. P.K. S. 20, not 3 ve Diwan des Ab Hir , ed. Hell
("Neue Hudailiten-Diwane", Leipzig 1835) Nr. 39,7 ve dev.
153 Zakrnin yazmas nn kenarnda: Kinna'dan anm b. Farras (veya Firas) yazldr
154 Wellhausen S. 35: "kurban etini her yana da tyordu." Bu tercme bn Hi m'
a dayanyor, S. 55,7: favassa'a: "bol bol da tyordu". Ykt 111, 773, 6 da da fa-vazza'a
"datmakta acele ediyordu" diye yaz yor. Zamab ari, F'iq sub qd' de na afa, "blyordu" diyor.
155 Bak. ` mir hakk bilhassa. Ch. Lyall'in airin divamna kendi basksnda yapt
giri . Kar. Wstenfeld, S. 68; Caussin 11, 564-68; 111,297.
156 Ykt: y ' mu.-' mu veya ' mi, ' miru'nun ksaltlm hitab eklidir. Ksaltlm hitabda her iki ekil de do rudur.
Bak. Wright, Grammar 11, S. 88.
157 Min (Mekkenin birka mil do usundadr), Mekke hacc nda nemli rol oynar.
158 ftikin murr an.a herhalde imkns zdr. Ben Lane S. 565, sub bassaba, ile birlikte murhafin barrna okuyorum.
159 ayra muhassab: kar . Lane S. 565 sub bassaba: not honoured, or not shrouded,
or not pillowed; yani " erefsiz olarak veya bir kefene sar lmakszm veya dmdz, sa kolunu
yastk etmeksizin gmlm olmak" ayra mul assab: being variously rendered: one person prefers the meaning: "not buried". Az says that the signification of burial in stones in stones and that of wrapping in grave clothes assigned to the verb, were unknown to him; and
that gaira muhassab signifies: "not supported with a pillow".
kinci beyit: la-t akita v.s. "kendini byle korurdun" k smn Zaki Pa a Lisn'dan
(l sb kk) eklemitir.-Araplar ly, kolunu ba nn altna yastk yaparak gmmeyi severlerdi.
160 Bak. isim iin P.K. S. 21, not 3.
161 Kar. E.d. Isl. 11,1094, s.v. (F. Krenkow).
Islmn balangcnda Mekkenin etrafnda adrlarda ya ayan byk bir Arap kavmidir. Kuray ve peygamber de bu kavimdendirler.
ed. Wstenfeld, S. 105-108; Caussin 1,
Kar . bn Durayd, Kitb
193; Blau S. 564; Wstenfeld S. 268.
162 Kar. E.d. Isl. IV, 1293 (V. Vacca).

72

po
t.c
om

p.
bl

og
s

Zayd b. 'Anar Mekkeli idi ve Kuray tendi, bir olan Allahn aray cs ve l anifti, Arap putulu unu brakm, fakat ne Yahudilie ne de Hristiyanla meyletmiti. Yeni do mu
kzlar diri diri gmme iine kar gelmiti. Muhammedin (a. S.) peygamber olu undan az
bir sre nce lm t Kar. Caussin 1, 309; 323-26; Wstenfeld S. 466.
163 P.K. S. 27 ve dev. (17,9 ve dev.).

Ya

zi
v

eK

ita

164 Kar. E.d. Isl. IV-560 s.v. (H. Lammens).

Kays-'Ayln grubundan kuvvetli bir kavim; kuzeyde Medine blgesiyle, gneyde Mekke ile s nrlanyordu. Sulaym blgesi altn ve gmce zengindi ve at yeti tiricilikliriyle n kazanmlard .
Kar . Caussin 11,409; Wstenfeld S. 427.
165 Diwan ed. Hell (Neue Hudaliten-Diwane'nin iinde) VII, 1 ve dev.
166 Kar . bu zor blm: P.K. S. 23 not 3; Wellhausen S. 36; Hell a. a. O. S. 31 ve
Lane s. furniyun,
167 sure 53,19 ve dev.

168 Ab Uhayha Sa'i d b. ark peygamberin en sert muar zlarndand ; hicretin 1.

veya 2. ylnda at-T'irdeki iftli inde lmtr. Kar . Wstenfeld S. 350.
169 Ab Lahab, bilindi i zere, hakknda 111. surenin indi i, peygamberin me hur
amcas ve hasmdr. (Kar . A. Fischer, Der Wert der vorhandenen Koran-rbersetzungen
und Sure 111. Berichte d. Saechs. Akad. d. Wiss., phil.-hist. KI., 89. Bd., 1937, 2. Heft.) Onun
asl ismi 'Abd al-'Uzz b. 'Abd al-Muttalib idi. Kar . E.d. Isl. 1,103 s.v. (J. Barth);
Wstenfeld S. 273. Caussin 111,73.
170 Yani 630 ylnda.
171 islmn ilk alarmn nl dhi kumandan .
Kar . E.d. Isl. 942 s.v. (K. Zettersteen).
Peygamberden, "Allahn klc" eref nvan n kazanmtr.
O. Mller (Der Islam 1,257) onu yle anlatr:
"O,o trl yaradlmlardand ki, kumandanl k dahas ayn zamanda btn ruh hayatyd ; tpk Napolyon gibi sava tan baka birey tanmad, tanmak istemedi."-Kar. Wstenfeld S. 126.
172 Bak. Hell, Diwan des Ab Ijir XII, 1-4.
173 Bizim tercmemiz, Wellhausen S. 37 den ayr lyor: "Yaasayd, erkenden, Ban'
1-Hatirin yonttu u tahta kselerle dolu bir testiyle onlar n yanna gelirdi. Onun byk bir
kl ykm ve byk bir kazan vard , ksesi, k mevsiminin geirgen su yala m andrrd.
174 Ban'l-Hatif byle kseler ve kaplar yontarlard , bak. AV Hir 'n Divan , metin k sm, dipnot 2.
175 al-munhili'yi al-manhali "yalak yeri" diye okunmak gerek.
176 Zaki Pa a bu drdnc beyti, ayh Muhammad Mal mild a - inkitrun
Huzaylilerin arklar" isimli elyazmas ndan eklemitir, eyh kenarda yle aklama yapar:
"Sukm, gurb lsnde (dilbilgisi ynnden) bir vdidir, fetha ile de yaz labilir, yani sakm olarak (Kmus'a gre)" Ayn ekilde bak. Hell, 4, dipnot metnin 68. sayfas .
177 Burada, Bat l Nahla'da 'Uzz'nn krl blmn aan kk bir raviler zincirini buluyoruz P.K. S. 25, 4-26,7 (16,15-17,11). Ayn kk raviler zinciri. P.K. S. 47,5
(30,7) den itibaren daha kk blmleri a yor Byk raviler zincirinden burada sadece son
yeleri buluyoruz P.K. S. 5 (5).
178 Konuan belliki, Ab Bakr Ahmad b. Mul ammad. 'Abdallah al-Cavhari'
dir, byk raviler zincirinde al-"Anazi Abisi `Ali'den nce gelir.

73

po
t.c
om

p.
bl

og
s

179 Kar . Smith S. 133.

Araplar, Na cr n'daki kutlu hurma a acna taparlar ( bn Hi m 22) ve ona yldan yla
olan bir bayramda ssl elbiseler asarlard .-Hudaybiya a ac , Sure 48,18, bereket istenmek
zere hac lar tarafndan ziyaret edilirdi. Sonra bu a a halife mer tarafndan kestirildi, nk
o, bu aaca da ilerde al-L t ve al-'Uzz'ya oldu u gibi tap lmasmdan korkuyordu (bak Ya-

ita

kt 111,261,2).

Ya

zi
v

eK

Kar . Ykt 1,393,5: "Zt Anvt, byk, ye il bir aat , putperest Araplar her y l
ona gelirler, taparlar, k llarn asarlar, kurbanlar keserlerdi. O, Mekke'nin yak nnda bulunuyordu. Yine anlat lr ki, Araplar Kbeye haccettiklerinde h rkalarn bu a aca asarlar, kutlu

blgeye hrkasz olarak girerlerdi, bylece Kbeye kar sayglarn gstermi olurlard ; bunun
iin bu hrkalar anvt diye isimlenmi tir. Denir ki: nta a - ay'a, yantuhii, navtan,
'allaka "asmak" anlammdad r. "Wellhausen'e de bak S. 104.
180 P.K. S. 26, not 1 e gre, btn yazmalarda 'Uzz diye geiyor; fakat burada Zaki yazmas nn kenarnda i aret olundu u gibi a-'Uzz'u olmas gerek, bylece l de do ru
oluyor.
181 P.K. S. 26, not 2 ye gre, (y 'Uzzu), al-Ba ddi ve al-A.li si'ye uyularak eklenmitir, Zaki yazmas nda ve Y triit'ta bulunmamaktad r, fakat lnn do ruluu bakmndan gereklidir.
182 P.K. S. 26, not 3 e gre, Zaki yazmas nn kenar nda unlar yaz l : "Al-makrizi,
(henz bas lmann olan) eseri m t ' al- A sm 'da al-V Iki d l'nin bir rivayetine dayanarak
demitir ki: "H lid b. al-V alid arUz z 'y , H. 8. ylda, Ramazan ay nn 25 inde kesti; bek-

isi, Ban Sulaym'den Aflal b. an-Na r a - aybni idi. O, peygamberin emri uyar nca
nc defa olarak onu yoketmek zere geldi inde, klcn syrd , fakat, kendini uu an salaryla plak, siyah bir kadnn nnde buldu. O s rada bakcs da ba rp a rmaya balamt . Halid diyordu ki "Omuzlar mda bir rperme hissettim". Beki ciyak ciyak ba ryordu:
"Ey 'Uzz, sald r, midini krma!
Ey 'Uzz rtn at ve kendini koru!
Ey 'Uzz, e er sen imdi Hlid denen herifi ldrmezsen,
Yakn bir felkete u rayacaks n!
u halde bann aresine bak!"
O zaman Hlid yle syleyerek klcyla ilerledi:
"Sana hakaret yara r, vg de il!
Gryorum ki Allah sana alakl k nasibetmi !"
Klcyla bir vuru vurdu ve onu iki paraya ay rd . Sonra peygamberin (Allahtan ona
selm olsun huzuruna dnd ve ona olanlar anlatt . Buyurdular ki: "Evet, i te 'Uzz; ona
artk birdaha tap lmayacak." Hlid yle kar lk verdi: "Ey Allahn elisi, Allaha hamdolsun, sayende bizi mahvolmaktan kurtard ."-Ab Utrayl a lm d e indeyken, Abii Lahab ziyaretine gitti, sordu: "Niin byle kederlisin? cevap verdi". Korkuyorum ki, benim
lmmden sonra 'Uzz yokolacak. Ab Lahab dedi ki: "zlme, senin lmnden sonra
onu ben kollayaca m." O diyordu ki: "E er al-'Uzz stn gelirse, onu kollad m iin, onun
tevecchn kazand m, fakat Muhammed stn gelirse,-hi ummuyorum- o da nihayet benim kardeimin o ludur. Bunun zerine Allh ( an ycedir), 111. sureyi indirdi: "Abil Lahabin eli kurusun" Denir ki: Abil Lahab bunu al-Lt iin sylemi tir (al-`Uzz iin deil).
183 Sure 71,22,23.
184 Kar E.d. Isl. 11,148 (J. Schleifer).
Kay-s b. `Ayln' n kolu olan kuzey Arabistan kavmi. Gatafnia karde , Tayy'la

74

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

komudurlar. :nl Cahiliye a airi Tufayl b. `Avf (gzel at tasvirleri yazd iin Tufayl al-Ijayl diye an lr) bu Gani kabilesindendir.
185 Gani ile karde bir kabile.
Kar . E. d. I sl. 1,599 (J Hell).
Kuzey Arabistan bedevi kavmi. nceleri Yamma'nin gneyinde otlaklar vard . sonra Basra blgesinde; ok kt hretleri vard ; Bhili (Bahila'11) ismi kfr ifade ederdi.
186 Kar . E.d. Isl. 11, 625 s.v. (A.J. Wensinck).
Binann evresinde hemen hemen 360 tane put dikilmi olmal . Kbenin iindeki ukurun zerine 'Amr b. Luhayy, Hubal putunu dikmi olmal Kar. Wellhausen S. 73 ve dev.
Caussin 1,270.
187 Bak. Wellhausen S. 67,75;221.-E.d. Isl. 11,347 s.v. bn Hi am 1,50 ve dev.;
Caussin 1,215 ve dev.
188 Kar . P.K. S. 35,6 (23,9). Bak notlar mzdan 256.
189 Fal oklarnmr konuma dilindeki ismi: Zalam ve bidb; kutlu oklar, mabedin bakcsnn koruyuculuundadr. Kar . Sure 3,39:* Onlar fal oklar n atarken sen yanlar nda deildin*. Wellhausen S. 133 e gre, fal iin 100 dirhem denirdi ve ilave olarak da bir deve
kurban edilirdi.

190 'Abd al-Muttalib, peygamberin dedesi, e er on tane o lu olursa, birisini Kbenin

nnde Allaha kurban edece ine yemin etmi ti. Sonra peygamberin dedesi 12 o ul ve 6 kz
babas oldu. O ullarndan onu gelime ana erdiklerinde onlara yeminini bildirdi. Onlar kura ekmek zere. Kbeye, Hubal'in nne gtrd, On tane usuz okun zerine on o lunun
ismini yazdrd . Sahib al-Azlm, oklar kartran ve ekimi yapan ki i, vazifesini tamamlad . Ok, Muhammedin (A. S.) babas `Abdullah'a kt . Abdulmuttalib onu, kurban yeri
olan sf ve Nila putlar nn yanna gtrd, b an ald ve onu ldrmek zere elini kaldrd . Kuray liler onu bu i ten vazgeirmeye al yorlard . Kar. bn Hi am, 1,97 ve dev,
Caussin 1, S. 266-68.
191 Abi). Sufyn bilindii gibi Emevilerin atas dr, Emeviler Uhud da nda Bedir'
in intikamn almaya al rlarken onlar n kumandanyd .
Kar . E.d. Isl. 1,114 s.v. (Fr. Buhl).
Abi" Sufyn, Kuray 'ten 'Abd Manf soyundand r; zengin bir tccard ve Muhammed'e (A. S.) d manhkta birle en Mekkeli asiller partisinin yneticisiydi.
Kar . bn Hi am 1,463 ve dev.; 543 ve dev.; 583, 666, 753, 807, 993. Kar . Caussin
1,342;111,30,36 ve dev.; 224-27.
192 Mart 625.
193 Kar. bn Hi am S. 582,18; Wellhausen'in Vkid tercmesi S. 137 v.s. Kar .
Yakf t IV, 950,8; Caussin 111,108.
194 Kar . P.K. S. 9,2 (7,18).
195 Wellhausen'e gre S. 76 not 2, Zemzem, Mekkenin biricik p nardr ve herhalde
tapnan ehir oluunun da sebebidir. Hlid al-Kasri, Allahs zd ve kendi verdi i isimle
eski kt bcekli suyu bir kanalla yoketmek istiyordu, fakat bu kanal hemen y kld . Zemzem putperest Araplarca da kutluydu ve Smith'e gre S. 167, kuzey Samilerinin kutlu saydklar kuyulara daima yapt klar gibi, ilha sunduklar hediyeleri onun iine at yor olmalydlar.
Zemzem kuyusunun suyu, hamlar tarafndan birlikte gtrlyordu, nk onun kendilerine s hhat ve bereket bahedece ine inanyorlard . Ayn sebepten bugn bile dnyann
drt bir yanndan Hristiyanlar, rdn suyunu ielerle evlerine ta rlar.
Kar E.d. Isl. IV, 1312 (B. Carra de Vaux).

75

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

Zemzem, Ismail'in kuyusu diye de adland rlr. Zemzem arapada "bol su" demektir, Mslman kaynaklar na gre, melek Cebrail, lde susuz kalan Hacer ve o lu Ismail'i
kurtarmak iin bu kuyuyu meydana karmtr. lk defa Hacer, kuyunun etrafn talarla
evirerek suyu toplamtr.-Kar. Caussin 1,165. Gaudefroy-Demombynes, S. 84 ve dev.
nda Zemzem'in etrafnda ylba gn yaplan bir su trenini tasvir ediyor, bylelikle, memlekette btn yl suyun eksilmeyece ine inanlrd .
196 Peygamberin me hur amcas ve koruyucusu.
Kar. E.d. Isl. 1,115 (Fr. Buhl).
Abit Tlib 'Abd Manf b. 'Abd al-Muttalib, peygamberli ine inanmam olmakla
beraber, de imez bir sadakatle daima ye eninin yardmna haz r bulunmutur. Kar . Caussin, 1,238; 264 ve not 1.
197 Bilindii gibi peygamberin soyu.
Kar. E.d. Isl. 11,304 (Fr. Buhl).
Ha im b. 'Abd. al-Manf, Ha imilerin atas dr. Iddia edildi ine gre bir ktlkta,
alara ekmek bltrdnden (haama) bu ismi almtr.-Kar . Caussin 1,256-59; 401.
198 Yemen kabilesidir. Bak. Caussin 1, tabl. 11;1,186,204. Bak. Wstenfeld S.89.
199 Cahiliye a aridir. Kar . E.d. Isl. 1,760 (T.H. Weir).
Bi r, an-Nabi a'mn yannda, sayl airlerdendir, ikva'dan, (yani kafiye hecesinin
sesli harfinin yaln olarak deimesinden) kanmaz. Beyitleri o unlukla, Mufaiialiyat'
da ve Camhrat A 'ar al-'Arab'da bulunur; orijinal say lr Mimli lirik iirleri mehurdur.
200 Wellhausen S. 203 e gre, ku larn yapt her ey, mizac buna uygun olan iin
manaldr, onlarn sada veya solda grn leri, ykseli leri ve inileri, ty dkmleri veya banlar, v.s. Barp aran kazlar, Ali'nin lmn haber veriyorlard . "Kargas uuyor"
(Agani 19,48), "lyor" demektir; "ku u oturuyor" demek de iyi bir mana ifade etmez. "Bann zerinde ku duruyor gibi" sz s k sk kullanlr, "abalamaya mecali yok" "demektir. Tepeli ku, yeil aakakan, s rck hep manal drlar, fakat en ok karga; o daha ok felaket kuudur. lm haber verir, dostlardan ve sevgililerden ayr l haber verir. Bu anlamda "btn arklarda usan verecek derecede ba rr".
201 Kar . P.K. S. 32,10 (21,12) ve bn Hi am 15 alt ksm, Yakut 1,236,8. Temiz
olmayan hibir kadn bir puta veya bir mabede yakla amazd .
Kar. E.d. Isl. 11,231 s.v. haiz.
Hayzl olan kadn Cahiliye a nda eylencelere ve kurbanlara kat lmazd . O, slamda
da hkmen kirli saylr. Namaz ve tavaf affedilir; oru tutamaz, Kur'ana el sremez, ondan
bir ayet okuyamaz, camiye giremez. Kar . Juynboll, Handb. d. islam. Gesetzes S. 174 ve
dev, ancak belli gnlerden sonraki byk y kanma (gusl) ile tekrar temiz say lr. Kar. Levililer 15,19 ve dev.
202 Kar. P.K. S. 32,10 (21,12).-Yakat 1,236,8.
203 Kar . Wellhausen S. 1-4.
204 Yani ikinci ksmn bir putu mu i aret etti ini, yoksa bir ahsi veya eyi mi i aret ettiini, mesela 'Abd C alil derken v.s. (Calil, eski bir put muydu, yoksa bir ahs myd ?)
Kar. Wellhausen S. 4,9 ve dev.
205 Kar . Wellhausen S. 58 ve dev.; bn Hi am 56.
Wellhausen S. 58 e gre, isim "ltuf, memnuniyet" demektir, yani Vadd ile kar la trlabilir. Kral ismi Ratson da buraya kat labilir.
Al-Ba dadi, Ituia olarak yaz yor. Bu telaffuz, P.K. S. 30,10 (20,4) e dayan yor. Zaki yazmasnn kenarnda yle yaz ldr: "Do rusu Rui'u'dur, nunlanmaks zn." Kar . P.
K. S. 30, not 2.

76

po
t.c
om

Ya

zi
v

eK

ita

p.
bl

og
s

206 Kar . bn Hi am 56,16 ve dev. "iddia edildi ine gre, al-Mustav ir 330 yl ya
am ve Muiar soyunun en uzun mrls olmu tur" kar. Ab Htim as-Sicist ani, Kitb al-Mu'ammarin, ed. J. Goldzier (Abhandl. z. arab. Philologie von J. G. Teil 11), S.
7 ve dev.
207 Yani, scak, terlemi bir ksran baldrnda. Beyit, Lisn al-'Arab VII, S. 149
ve XIII, 279 da ve Tac al-'Ars sub rbl ve v r de aklanyor.
208 Piirmenin ve kzartmann en eski ekli, byle kzgn talarla olan ekil olarak grlyor.
209 Kar . E.d. Isl. 11,736 (H. Lammens).
Kalb b. Vabara, gl Kui'a grubuna ait olup, bir Suriye-Arap gebeler
Kalb'in islamdan nceki tarihi, e itli efsanelerden ibarettir. A zlar eitli ayrlklar gsterirdi. islamn balangcnda Kalb, Suriyede en nemli Arap toplulu u idiler ve o a da hristiyandlar; yava yava slm'a girdiler. Zengin hayvan yeti tiricileriydiler. Onlarn devasa
srleri Suriye ile Irak aras ndaki lleri doldururdu. Dmat al-Candal, Tabk, Palmir a gibi ticaret merkezleri vard . sonralar Emesa'nn ve aa Oront'un bir ksmn da ticaret
merkezi edindiler.-Kar . Wstenfeld S. 265.
210 Kar . eski Arabistanda domuzun durumu hakk. Faenkel, S. 110: "Domuz Arabistanda ok nadir bulunurdu. Eski iirlerde ancak bir defa geer. lk olarak zerinde durulduunu Kuranda gryoruz, Muhammed (A. S.) yahudi yasa na uyarak onu en sert ekilde
yasak etmitir. Bu yasaklay, Arabistanda domuza ancak nadiren rastlanabildi inin en gzel
delilidir. ok bulunsayd , halkn beslenmesinde herhangi ekilde nemli rol oynasayd , Muhammed (A. S.) onu yasak etmeyi d nmezdi, nk o, yahudi adetlerine uydu unda, daima halknn menfaatlerini gzetirdi..."
211 Yani kesmeden nce.-Bizim metnin anlay na gre byle. Kar . dier anlaylarla:
Lisan ve Tc al-'Ars ni, v r kelimeleri ve Maydni, Proverbia, ed. Freytag 11, S. 178.
212 Yemenliler ekirgeleri yerlerdi, Huzayl'liler yemezlerdi. Bu gn ya llar de iyi bir
yiyecek saylr, zayf ve kurular ise misafire ikram ,edilmez. Kar . Wellhausen S. 169.
213 Burada daf'a'l-caradatil-'Ayyaru szlerinde a adaki hadiste grld gibi
bir sz dizimi buluyoruz: va baccu'l-bayti man-istata'a sabilan, "gc yetenin Kutlueve haccetmesi". Kar . P.K. S. 31, not 1.
Bu dizim hakk. Bak. A. Fischer, Islamica, Bd. V, S. 492 ve dev.
214 Yani: yenmek zere a znda bulunan ekirge.
215 M. 630 Ocakta Muhammed Mekkeye girdi.
216 Kar . Sure 17,83.
217 Kar . bn Hi am 825: "Muhammed Mekkenin fethinde, Mekkeye devesine binmi olduu halde girdi ve Kbeyi de onun zerinde tavaf etti. Kabenin evresinde kur unla
pekitirilmi putlar bulunuyordu. Muhammed, elinde tuttu u kamsyla putlar iaret ederek yle sylemeye balamt : "Hak geldi, bat l gitti, batl zaten gidicidir." O, de neiyle bir
putun yzn gsterir gstermez, put s rtst dyor, arkas n gsterirse, yzst d yordu, hepsi yllncaya kadar byle sylemeye devam etti." -Kar . Wellhausen'in VakidiTercmesi S. 336 ve dev.
218 Kar . Yakt IV, 950, 14 ve dev.
219 airin sevgilisi.
220 Kar . Vadd'e veda arks P.K. S. 10,5 (8,11).
221 va'- irka yerine va' - irku okunacak; btn bir hal cmlesidir. (Prof. A. Fischer'in ifadesine gre.)
222 Wellhausen S. 56 ve dev. E.d. Isl. 111,247 s.v. (A.J. Wensinck; at-Tabari
1,1091 ve dev. Isim "yce olmak" anlam na gelen nvf kknden gelmektedir.

77

po
t.c
om

Ya

zi
v

eK

ita

p.
bl

og
s

223 P.K. S. 32, not 1 e gre, as- uhayli, RavZ al-Unuf (1,6 M s r basks 1914) da,
'Abd Mallarn peygamberin Kamar al-Batba "Mekkenin ta l vadisinin ay" isimli bir
selefi oldu unu, annesi tarafndan Ma/lira kul edildi ini ve ona nisbetle 'Abd Manat diye
isimlendirilmi oldu unu yaz yor. Sonra babas Kl ayy, ismin 'Abd Manat b. Kinana
ile kartn farketti (bak. Wstenfeld, Geneal. Tabellen, Nr. 9) ve onu 'Abd Manf olarak de itirdi.
224 Kar . P.K. S. 29,11 (19,16) ve bak. 32,10 (20,13) ve notlar mzdan 201.
225 Onlardan ifa ve sa lk dilemek iin.

226 P.K. S. 32, not 2 ye gre al-Cbii onu anm ve iirlerinden pek o unu al-Hayayan kitab na ve al-Bayan va-t-Tabyin kitab nn birinci k smna S. 22,24,215 almtr.

-O, bunun dnda da tannmtr ; mesela J. Guidis "Tables alphabetiques du Kit b alA ani."
227 Belirsiz isimler.
228 Kar . Wellhausen S. 57: "Akbabalar ok tedbirlidir; le iin can atarlar, fakat yanamaya cesaret edemezler, henz canl olabilir diye korkarlar."
229 lk iki beyti Zaki Pa a Yakfit IV, 651,7 dan eklemi tir.
230 Tevrattan rendiimize gre, srail o ullarnda da baz evlerde bir Terafim, bir
ev putu bulunuyordu. Kar . Tekvin 31,34; 1. Samuel 19,13.
231 Bylelikle kutlula acaklarnn umarlard . Burada putlarda bulunan gce eri ebilmek
iin yaplan bir hareket buluyoruz, mesela, kutlu bir ki inin elbiselerine, eline, sakalna dokunmak gibi
Putlarn ve kutlu ta larn plmesi veya onlara dokunulmas , Yehova'ya ve Baal'e
ibadette de bulunur; bak. Ho ea 13,2; Eyub 31,27 ve 1. K rallar 19,18. Arapa masaba, ibranice ma ah'n ayn dr.
232 Peygamber.
233 Sure 38,4.
234 Yani Mekke'nin Kabesi.
235 nu ub o . ansab, ibrauice matsevah gibi n b "dikmek" kknden geliyor.
236 Kar . P.K. S. 53,11 ve 12 (33,20 21 ve 6). bn al-Kalbi, anam ve va an'n
aklamasnda ok defa tenakuza d er.
237 Etrafnda dnme adetinden tr kutlu ta n kendisi davar "etrafnda dnlen
ey" ad n almtr. kar . W.R. Smith, Religion 1889, S. 221, burada davar, bayram, eylence diye a klanyor. Kar . notlarm zdan 306 ve 371.
238 a afi, tencerenin oturtuldu u ta tr.
239 P.K. S. 34, not 1 e gre, al-' atir a, Recep kurban na aittir; o . 'at'ir. Ceylandan da Receb kurban olmutur, yani ucuz olan ceylnlar, gerek, k ymetli koyun ada yerine
kurban edilir, bylece Wall aldat lr. Bununla ilgili olarak al-Haris b. Hilliza al-Yaskuri
[Mu'allaka v. 69 (51)] der ki: "Kt ve haks z davranla, a ldaki koyunun yerine ceylan
kurban eder gibi, Al-Cabii'in Kitb al-blayavan' ndan, 1. k sm, S. 9.
240 Diwan, ed. Ahlwardt X, 24.
241 nl, byk eski air.
Kar . E.d. Isl. IV, 13,38 (F. Krenkow).
Imra-alkays ve IN abi a ile birlikte eski a n, nl airi saylan Cahiliye airi. En
nl iiri olan iki Arap kabile reisine vg ark s , M l'allaka'da yer al r.
242 Yani, ahin.
243 Yani, paralanm bartlak ku undan: al-katah.
244 Kar . A'lam a - antamarrnin Zuhayr' n Divanna Tefsiri (M sr bask s , S.
46) ve kar . P.K. S. 34, not 2.

78

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

245 Yani kanla lekelenmi .

246 Arap. nasaka: as l anlam "sulamak", sonra "kurban kann dkmek". branicede
nasah "dkmek" demektir. branicede arap kurban , arapada hayvan kurban iin kullanlr, nk kan ta n zerine iirilerek dklyor. Kar . N ldek e, Z. D. M. G. 1887, S. 719 (A.
Fischer, Nldeke'nin a klarnalarndan phe ediyor) ve Wellhausen S. 118 ve S. 142.

ve

Ki

ta

247 Kar . Wstenfeld S. 438.

248 Kar . E.d. Isl. 1,1091 (D.B. Macdonald).
Onlar, Cahiliye a nda ln insanlara dman perileri ve cinleriydiler. Mslman ggne gre onlar, yel veya alevden vcutlard r, aklldrlar, elle tutulamazlar, grn ekil-

zi

lerini deitirebilir durumdad rlar. Kur'an Kerimde 55. Surenin 4. ayetin gre, Allah, cinni, dumans z alevden yaratmtr. ifrit, si'lh, cinnlerin s nflardr. Kar . D.B. Mac-

Ya

donald, Religious Attitude and life in Islam, Kap. V ve X, kar . Indeks.

249 Sure 7,193.
250 Bak. Wellhausen S. 45 ve dev.; E.d. Isl. IV, 623 ve dev. s.v. Tabla (J. Tkatsch) ve kar . P.K. S. 47,7 (30,9).

Wellhausen S. 47, Zill-Hala a'nn ilhn asl ad olmayp nvan oldu unu sylyor. 11 ala , hala a bir e it gzel kokulu sarma k bitkisidir. u halde, Z al-Ijalasa'dan
bu bitki ile sarlm bir ta tasavvur olunabilir. Buna benzer ba ka put isimleri de vardr:
Zfi'l-Kaffayn, Zat Anya -C-Kar . bn Hi am 55.
251 Kar . E.d. Isl. IV, 623 (J. Tkatsch).
Kuzey Yemenin do usunda yer al r. Hac yeri oldu u kadar pazar yeriydi de. Araplar
aras nda verirnlili iyle me hurdu; Tabla havzas m Tabla ahzar "ye il" diye isimlendirirlerdi. Kar . Ykt 1,164; abidrisi, ed. Jaubert, Paris 1836, 1,148, oray , devaml akan sular , ekin tarlalar ve hurmal klar olan bir yer olarak anlat r.
252 Kar . E.d. Isl. 11, s.v. Ha 'am (G. Levi della Vida).
Bu kabile M. 6. yzy ldan beri Ta'if ile Nacrn aras nda, Yemenden Mekkeye giden
kervan yolu boyunda otururlard . I:la 'am etnik bir birlik gstermeyen e itli boylardan meydana gelmi ti. isminin etimolojisi de bunu gsterir: t aha ' a m a "kendi zerine kan fk rtmak"
(bir birle me kurulurken) demektir.-Kar . J. Pedersen, Der Eid bei den Semiten, S. 21-22,
25-26.
253 Kar . E.d. Isl. 1,580 (J Hell).
Gney Arabistan'dan kuzeye do ru gederek, T'ifdeki S ar at s radalarnn orta
ksmn ele geiren bir Arap gebe kabilesidir. Daha slmdan nceki a larda kabilenin
yk ksm dier kabilelerle kar mlardr.
254 Kar . E.d. Isl. 1,550 (Reckendorf).
Azd Sart, Sart da larnda otururlard ve dokumac lklaryle mehurdular, bu sebepten de alay konusu olurlard .
255 Kar . E.d. Isl. 11,311 (J. Schleifer).
Byk kuzey Arabistan kavmidir, Naci d'in Yemene bakan k smnda (Mekkenin yak nnda), Hicaz n do usunda otururlard .
256 Kar . P.K. S. 28,5 (18,13).-Sure 5,4 yledir: "Fal oklar na danmak haramdr"
Fal oklar usuz ve tysz oklard . stiksam unu ifade eder: Birisi mabedde putlar n
nnde oklar sallar eker, o ne emrediyorsa yapar, neyi yasak ediyorsa yapmaz (Kar . Wellhausen S. 132, not 3.)
Arapa istiksm' n karl (anlam herhalde puttan karar rica etmektir), ibranicede
kesem'dir ve kesem fiili asl nda "oklarla karar aramak" demektir, sonra "fal bakmak" olmu tur. Kar . Hezekiel 21,26 ve saylar 22,24 Terafim ev ilah dr, fal hizmeti grr, tpk Efod
gibi (bu da bir put olmal), Efod, 1. Samuel 21,10 da, Noba tap nann nnde bulunur. 1. Sa-

79

om
gs
po
t.c

nuel 23,6 da, Abiatar, Ahimelek'in o lu, Davud'a Efod'u getirir; 1. Samuel 30,8 de Davud put vas tasyla fal bakar. kar . Hakimler 17,5; 18,14. Efod daha sonra haham clibbesi

p.
bl
o

olmu tur, zerinde, Ruhani reisin , Firim ile Tummim'i " k ve adalet", kutlu kur'a oklar n
koruyan cebi "h a en", vardr. (Babilonyallarn yaradl efsanelerinde de "kader levhalar "
g ste ta n r). trim ve Tummim de fal bakmakta kullan lan bir e it kutlu oklardr (1.

Ki

ta

Samuel 14,41 ve 42; Ester 3,7), iki kk ta cktrlar: Evet ve Hayr-ta cklar , belki de alef
ve tay denenler, veya iki kk ubuk veya iki ok veya bir taze ve bir ye il dal. Kar . Ho ea
4,12: Burada bir ubu un, daha do rusu bir daln yeillenmesiyle veya solmas yla fal netice-

Ya

zi

ve

leniyor. Kar . Saylar 17 (Harun'un ubu u). Ahidsand da tpk Efod gibi fal bakmada hizmet etmi olmal ; kar . 2. Samuel 5, 19 ve dev.: Davud, evet cevab n ald bir soru soruyor.
Belki de sand k nceleri kutlu ta lar n, evet ve hayr ta larmn mahfazas yd . Bak G. B eer,
Steinverehrung bei den Israeliten, S. 8,31.
Kar . W. Eichrodt, Theologie d. A. T. I, S. 50 ve dev.; 538; 1582.
257 Kar . E.d. Isl. 11,508 (Cl. Huar t) ve Arap Edebiyat Tarihleri. nl Cahiliye a ' airi. "Al-Kays'dan biri", as l ismi IJunduc b. 1-1ucr'dur, Kinda'mn Yemenden ge-

den soylarndandr. Bir selefi olan Hucr Ak l al-Murr, Necid'de bir prenslik kurmu tu.
Babas tarafndan kovulmu ve onun lmnden sonra tac n ele geirerek al-malik
" a kn kral" nvamyla taht elde etmi ti.
mra'allsays, Arap beyit sanat na belli kurallar getiren, kasideye de ba ka bir ekil
veren ilk ki i olmal . Kasidelerinden biri Mu'allakat'a al nmt .-Kar . Caussin 11,302 ve
dev. ve 325.
258 Bak. eski airlere ait yerli biyografik eserler; Caussin 1, tabl. X, A; 1, 311, 315.Havzinli bir airdir.
259 Kar . Wstenfeld S. 93.-Herhalde Ha 'am kabilesinin Cahiliye a ndaki hkmdar . kar . Wellhausen S. 45, not 2.
260 "Allah seninle benim aram zdadr" ok kullanlan bir yemin eklidir. Anla ma trenlerinde Allah daima nc ahstr. Kar . Tekvin 31. 44-53. Burada da bir ta yn "seninle benim aramda" ahittir. kar . Yeremya 42,5; Ye u 24,27.
261 Baka beyaz kutlu ta lar da vardr. Kar . 'Uki'm kutlu beyaz ta hakk. Wellhausen S. 45.
262 Wellhausen (S. 45), bizim okuyu umuzdan ayr olarak Yalst'un okuyu una gre
11,462,12 ve dev. ceviriyor. "Ona aram zdaki antla may ... hatrlatyordum...ve beyaz ta ,
sonra Tabla'y ve an-Nu'mn'daki toplulu u..."; men muddatin "oktanberi" sz eksik.
Yavma Tabla yerine Ykilt umma Tabala ve malybasa yerine: maclisa yaz yor.
263 An-Nu'mn b. al-Munzir hakk. bak. E.d. Isl. 111,1030 s.v. (A. Moberg).
Wra'daki Lahmiler Evinden son k raldr. Yakla k olarak M. 580-602 yllarnda hkm
srm ve hristiyan olmu tu; byk kral II. Ijusr av tarafndan hapse atlm ve orada lmt. Kar . Nldeke, Gesch. der Perser und Araber, S. 347, not 1.
264 Bak Wstenfeld S. 182. Caussin 11,311; 111,292. bn al-A ir, Usd al-Gaba
1,279.
265 Ykt 11,462,19, amalan' amlan okuyor ki tercihe de er.
266 Zaki yazmas na gre, bir yer ismidir.
267 Unbiibun, Zaki yazmas na gre, kanan'dr.
268 Yiiist 11,462,20, asadan yakubbu okuyor, Wellhausen de bn al-Kalbi'ye
karlk daha iyi olarak sdan t akubbu diye okuyor.
269 Kar . Wellhausen 46 not 2, kitaba 4, 188,28 mracaat ediyor. Buradan, bir bereket ibadeti anlayan Nyberg'e S. 360 glkle hak verilir.-A. Fischer'e gre: "burada k yamet gn, kilhince bir haber bahis konusudur."

80

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

270 Kar . Wstenfeld S. 284 ve 294 ve notlar mzdan 161. Mlik ve Milkn, Kinna'nn kollarydlar.
271 Cudda, bilindi i gibi Mekkenin limandr
272 Bak. Wellhausen S. 59 ve dev.; E.d. Isl. IV, 38 (J Ruska).
Herhalde soyut bir ilh ismidir "mutluluk".
273 Yud' mmkndr. Fakat herhalde Zaki yazmas yla birlikte yad' veya tbn
Hi m 53 ile birlikte tad' okunmal dr (ahratun ile de uyu ur).
274 Kar . bn Hi m252 ve dev.; A ni XII 53 ve dev.; tbn al-A ir, Usd al-Gba 111,54 ve dev. Caussin 111,254, 256,257.
275 Bak. Wellhausen S. 65.
Bu bn Hi m S. 254,9 a gre, Davs'li 'Amr b. Humma'n r ev putuydu. !bn Ili m'n ve Wellhausen'in bu gr ne H. Lammens yazsnda (Le Culte des Betyles et
les Processions Religieuses chez les Arabes Preislamites, S. 69 ve dev.) itiraz ediyor. E raf, kibarlar, ileri gelenler, ev putlann n sahipleri de il, aksine putlar n ve mabedlerinin koruyuculanydlar ve bu grev ailelerde nesilden nesile geerdi. Onlar, putlar evlerine dikmezler, aksine kabilenin tap nana dikerlerdi; fakat sonralar tapnak, koruyucunun yanna kuruldu, Zuriba 'alayhi'l-kubbatu (A ni XIV, 105,13). S. 19 da Wellhausen belli belirsiz Lammens'e uyan bir ifade kullan yor; An'um ve A'l soylar , nesillerdenberi putlar n sahipleri
deillerdi, bilkis sadece putu ve kubbesini koruma grevinin sahibiydiler.
ZWI-Kaffayn "iki elli" demektir. Z-ile pek ok Arap ismi vard r. Kar. Goldzier:
ber Dualtitel, W. Z. K. M. Bd. XIII (1899) S. 321 ve dev.
276 islm oluu ve lm hakk. bak. bn Hi m 252-254; Usd al-Gba 111,54 ve
dev.
277 al-Kafayn, al-Kaffayn yerinedir, P.K. S. 37,10 (25,3), iir zaruretindendir. Kar
P.K. S. 37, not 6.

278 Wellhausen S. 48 ve dev.; E.d. Isl. 1,1006 s.v. (Fr. Buhl).

Z0' - ar, "a - ar'dan olan". Bunun bir benzeri, Grimme, Z. D. M. G. 50,573 e
gre, Hakimler 5,5 ve Mezmurlar 68,9 daki ze Sinay "Sina'dan olan" ifadesidir. (Fakat Budde, H. K. A. T., Abt. VII, Buch d. Ri. S. 41 de bu gr n kar sndadr.)
279 Kar E.d. Isl. 11,1172 (C. Brockelmann).
Arap kabileleri topluluklar dr, kuzey Iticzda otururlard , veya Arabistan, Irak, Suriye ve Msr arasnda gebe olarak dola rlard . Hristiyanlik bunlar aras nda taraftar bulmu tu.
Kar . Wellhausen S. 231; Wstenfeld S. 138; Caussin 1,209.
280 Kar . E.d. Isl. 111, S. 12, s.v. Lahm (H. Lammens). Cuzm ve
kabileleriyle karde kabiledir. Efsane kabileyi Ibrahim'e kadar karr. Bir Lahmi Yusuf'u kuyudan karmtr. Cuzml lar gibi Lahm kabilesi de Hristiyanl kabul etmilerdi. Suriyede
Lahmi tampon devleti Hira'y kurmulard .-Kar . Wstenfeld S. 272; Caussin 11,12.
281 Kar . E.d. Isl. 1,1105 s.v. (H. Lammens).
Lahm ve 'Amila ile karde kavimdir.
Hicaz, Suriye ve Msr arasndaki
llerde otururlard . Kar . Caussin 1,349; 11,232; 111,157-59.
282 Kar. E.d. Isl. 1,343 (H. Lammens).
Yemen kav-midir. 6. yzy lda Filistindeki tuz glnn gneydo usunda otururlard .
Kar . Abulfeda S. 190; Caussin 1,23.
283 Kar . E.d. Isl. 11,152 s.v. (T.H. Weir).
Yerleik olduklar yer hakk. bak. Wstenfeld S. 171: Necid'de tticz s nrnda otururlard, Tayy kabilesine kom uydular.-Kar . Caussin 11,409.
284 Bak. Wellhausen S. 62 ve dev; E.d. Isl. IV, 1076 s.v. (G. Levi della Vida).
Kar . P.K. S. 48,3 ve dev. (30,18).

81

om
gs
po
t.c

Al- ak ar'n kltme ismi "en ksa", bir putun insan eklinde temsili (veya bir tap nan ufaltlm ekli) hakknda.-kar . Ykt 1,340 ve dev.; kar . Chiz, Hayavn V, 114.

p.
bl
o

285 P.K. S. 38, not 2 ye gre, kaynak eserlerde subilyat yerine: subjfat yazar. Bu do -

ru bir okuma ekli olmal , fakat as l ve tannm okuma ekli k iledir. Anlam iki halde de ayn dr. Kar . Lisn, Beyit bundan ba ka a adaki ekilde de nakledilir:

ta

fa-aksamtu candan bi'l-manzili men Minan

Ki

va-m suhikat fihi'l-makdimu

Bak. P.K. S. 38, not 3. Buna ra men bn al-Kalbl'nin rivayati do ru olabilir. kar .

ve

Wellhausen S. 63, alt k s m.

286 Kar . E.d. Isl. 11,97 s.v. (J. Schleifer).

Ya

zi

Kuzey Arabistan kavmidir.

Fazra, Zubyn' n bir koluydular. Onlarn da Hall adnda bir putlar vard , kar .

Ykt 11,302, 16.

287 innanrnin yklemi eksiktir; herhalde o, ikinci bir beyitte bulunuyordu, onu

bn

al-Kalbi almad .
288 Ykt 1,340, 13. Wellhausen S. 62 de yle eviriyor: "insanlar n evresinde trkler yaktklar

Ukay ir'e andolsun!..."

289 Buradan Ukay ir putu anla ld .

290 Fahm b. 'Amr, bir kuzey Arabistan kavmi, bak. Wstenfeld, S. 62.
291 Ykt 1,340,15: kad cra; bu okuyu ekli, Wellhausen'in S. 62 tercmesine
temel te kil ediyor. Bizim buradaki tecih edilir.
292 smili bir kavimdir, IJicz'da otururlard . Muzayna, bugn hal ayn isimle Sina yar madasnda oturan kavimdirler (Robinson, Pal. 1, 219,226 ve dev.) Kar . Wstenfeld, S, 297; Blau S. 589.
293 Wellhausen S. 57 ve dev.
294 Ykt IV, 851,21: 'Acliy.-Zaki yazmas nn kenar nda: Do rusu 'Id` yaz l .
Wellhausen S. 58,1 de 'Ad diye geiyor.
295 P.K. 40,1 (26,4) deki okuyu ekli: ayyukum ve Ykt IV, 851,23 deki 'bakum, Fleischer ile m terektir, Ykt V, 477 deki abkamun, abkamu'yu sakin yapmak iin ona beyitte verilen ekildir.-Kar . Wellhausen S. 58 de Ykt IV, 851,23 e dayan r:
"Tekrar d nmesi iin kendime dedim ki: Bu bir ilh m , yaz k size, anlay szlar!"
296 "Bir puta yemin etmek", ona sayg mn bir i aretidir. Bylece insan onun ba llarndan olduunu gstermi olur. Kar . Tesniye 6,13; 10,20; Amos 8,14; Yeremya 4,2; 5,7; 2,6;
Tsefanya 1,5; aya 48,1.
297 Gelip geenler isterlerse kurban etinden paralar al rlard . Wellhausen S. 58, not 2.
298 Wellhausen S. 66.
Ykt 111, 596,15; A ni 16,57.
299 Kar . bn Hi m 946 ve dev.; 'Usd al-D ba 11,340 ve dev.; A ni XVI, 47 ve
dev.; Caussin 1, tabl 11,1,104 (Note); 11,632-40; 111, 279, 280.
300 'Anaza nceleri Tihma'da otururlard , sonra Irak llerinde, daha sonra da Haybar blgesinde oturdular. Kabile bugn hal vard r, eski ismini devam ettirir ve Suriye ile Mezopotamya aras ndaki yaylada otururlar. Kar . Wstenfeld S. 82. Kar. E.d. Isl. 1,362 s.
v. (Reckendorf); kar . Caussin 1,190.-'Anaza bu ismi, kabilenin atas nn ksa karg ile

biiasani ldrm olmasndan alm olmal .

301 Kar . Wellhausen S. 61: "Su'ayr' n daha do ru sylenii, Bakri S. 55 de geen
ve Lisn 6,31 de 'Anaza'dan Ru ayd b. Rumayd'a atfedilen beyitlerden anla ld gibi,
S a'ir'dir. Gerek bu beyitlerde gerek Ykf t'ta geenlerde S a'ir'in belirlilik tak s vardr; "yanma" demektir ve bu anlamda Kuranda s k sk geer."

82

om
gs
po
t.c

Zaki, P.K. S. 41, not 1 ve S. 42, not 2 de Su'ayr' savunur, fakat Wellhausen hakl
grnyor.

yazlm .

p.
bl
o

302 isim ak ve seik de il. Bak P.K. S. 41, not 2. Herhalde Hallas okunacak
303 P.K. S. 41, not 5 e gre, Zaki yazmas = kenarnda surri`at kelimesi nin zerinde: bir ba ka okuyu ekline i aret olarak veya ayn kelimenin aklamas olarak. zubbil at

Ki

ta

304 Wstenfeld S. 82 ye gre, 'Anaza b. Asad' n sadece bir o lu vard : Yazkur.

Bundan Yakdum ve Aslam trediler; bu e it farklar soybilimde nadir de ildir.
305 Kar P.K. S. 33,9 ve 10 (22,3-4), notlar mzdan 21.

Ya

zi

ve

306 Burada davar ile kutlu bir merasim ve tavaf kastedilmi tir. air bunu arzuluyor,
nk bylece gzel k zlar grebilecek ve e lenecektir. Kar . notlarmzdan 237, 371.
Arap putlarnn ibadet trenlerinde resmigeitler bulunurdu ve gen k zlar bunu en gzel elbiseleriyle yaparlard . Kar . mra' alkays' n Muallaka's beyit 64 (kar . mesela Com-

mentary on Ten Ancient Arabic Poems by at-Tibrizi, ed. Lyall 1894, Calcutta): "O esnada
karmza bir antilop srs kt , inekleri, tpk gen kzlarn putlarn tavaf ederken uzun elbiseleriyle yrdkleri gibi sal narak yriiyorlard ." Kar . Divan des 'mir, ed. Lyall, Suppl.
8,1 ve XI, 9.
307 Kar Wstenfeld S. 173.
308 Cahiliye a airidir, bak. bn Qutaiba, Liber posis, 233 ve dev.
309 Kar . E.d. Isl. 1,352 s.v. (A.J. Wensinck).
M. 554-570 aras al-Hira kral , ok zalimdi; onu "yak c" diye isimlendirmilerdi. Mut al am mis ve Tarafa ile B al rayn'deki naibine gnderdi i u ursuz mektuplar naml dr.
air 'Amr b. Kul ln onu ldrmtr. Kar . Caussin 11,123; 349-51.
310 Kar . Wstenfeld S. 117.
311 Kar . P.K. Isl. 33,11 ve 12 (22,5-6), burada tamamen tersi syleniyor. Put
genel olarak blgesinde ve yerinde kal r; ekseriya bu ta lar o kadar byktr ki, ta nmalar
imkanszdr. Belki de burada geen daha kk feti talardr da, gz alc ekil ve grnleriyle al-Fazarrye esrarl grnm lerdir. Onlar kendisini korumalar ve uur
getirmeleri iin arkas nda, devenin srtnda ta yordu, Wellhausen'in gr nde (S. 102),
"Arap kabileleri gederler, fakat tap naklar etmez, ta lar birlikte gtrlmez, aksine bulunduklar yerde sabittirler" bir dzeltme yap labilir. nk: Mrik araplar n sabit olan talarnn yannda tanabilir de olan kutlu ta lar vard , hatta bunlar sadece korunma niyetiyle sayalara birlikte gtrlen ta lardan ibaret de illerdi; konak yerlerini de i tiren kabilelerce,
birlikte gtrlen, ta nabilir tap naklar da vard .. Kar notlarmzdan 72, 112, 131.
312 Zamra b. Bakr, Kinf na'nn bir boyudur, bak. Wstenfeld 153 ve Caussin
1, tabl. VIII; 1, 194.
314 Kar . P.K. S. 16,12 (12,3).
315 Vard, sevilen bir at ismiydi; bak. "Les Livres des chevaux" par G. Levi della Vida, Reg. S. 132.
317 Bak Wellhausen S. 23.
P.K. S. 43, not 3 e gre, Zaki yazmasm n kenarnda "Ammu anasin (Sira S. 53,4)"
yazldr. Zaki ilave ediyor: "Al-Ya'mari, bn Hi am'a uyar ve eyh Ahmad al-Badavi a - inkitrnin an-Nasab "Soybilim Dire i" kitabndaki de ona uyar, bu kitabn bir yazmas Zaki ktphanesinde vard r:
"Putlar 'Ammu Anas onlar saptryordu!
Yamursuz kaldklarnda,
Yamur iin ona kurbanlar sunarak yalvar yorlard .
Ve utanlarn en by uydu:

83

om
gs
po
t.c

Ona ve Allaha hayvanlar ndan ve mahsllerinden bir blm ayryorlard ,

Eer putun hissesi k t olursa

p.
bl
o

Allah n hissesi puta veriliyordu

Putunki ok oldu unda ise Allaha bir ey verilmiyordu."

Zaki devam ediyor: "Bu 'Amm Anas ismi benim elime geen gvenilir filolojik eserlerde gemiyor."

ve

Ki

ta

Kar . Wellhau sen S. 23 ve dev., o, 'Ammianas diye okuyor ve ismi a klyor.

318 P.K. S. 44, not 1: "Ylyt t 111, 731,7 de: a1s13"zm, zal ile, Fakat Zaki yazmas nn kenarnda: al-Adim. Bu daha do ru."
319 Kar . Sure 6,137.

Ya

zi

320 Peygamberin nl hususi airi, Kar . E.d. Isl. 11,306 s.v. (T.H. Weir).
Hazrac kabilesindendir. iirleri Islmn balangc iin nemli bir kaynaktr. Hicvini

ve ilhamuu Muhammed'in hizmetine koymu tu, bylece peygamberin aleyhinde bulunan

mrik airlere kar kyordu.-Kar . Wstenfeld S. 218.
321 fallun okumaktan daha iyisi fillun okumakt r. Kar . P.K. S. 44, not 3 ve Lane
sub fillun.
322 Kar . Sure 46,20: "Ad kayminden o ki iyi hatrla, hani o, al-Abkrda halkn uyaryordu."
Kasdedilen Hd peygamberdir. Kar . E.d. Isl. 1,194. Al kf, kumullar demektir. Arap yarmadasn n gneyindeki tamamen terkedilmi kum l byle isimlenir. Al-Allsf
ayn zamanda 46. surenin ba ldr.-Kar Wstenfeld S. 210; Blau S. 562. Kar E.d. Isl.
1,680 s.v. Baraht (J. Schleifer). Iddia edildi ine gre Hd peygamberin mezar Bi'r
Bar aht'un yak mndadr. 0, Allah tarafndan Ad kavmine gnderilmi ti ve onlar tarafndan vurularak ldrlmt. Bu mezar gney Arabistamn en nemli ziyaret yeridir. 11 abanda btn Hairamutlular oraya giderler, ayn zamanda orada byk bir panay r da kurulur.
323 Kar . Diwan des Hassn, ed. Hirschfeld. XCI.
Bu beyitler, 'Abdullah b. Ravl a'ya da atfedilir. Kar . P.K. S. 44, not 2 ve lane sub
fillun
324 Kar . E.d. Isl. 11,285 s.v. (J. Schleifer).
Yemen kavmidir. Nacrn'da otururlard ve Hamdn'a kom uydular. Cahiliye a nda kabilenin bir ksm Yakii putuna taparlard . Dier bir k sm da hristiyan olmu tu. Kar .
Wstenfeld S. 210.
325 Nacrn hakk. bak. E.d. Isl. 111, S. 890 s.v. (A. Moberg).
Kuzey Yemende bir vadi ve ehirdir, verimlili i ve sk hurma ormanlaryla tannmtr.
326 Kar . P.K. S. 11,5 ve dev. (9,4) an''daki Ri'am mabedi; kar . P.K. S. 45,5
ve dev. (29,8) Ban Iyd' n Sindd'daki Kbesi.
327 Kar . E.d. Isl. 1,495 s.v. (A. Haffner).
Kastedilen elbette tan nm A' Maymiin b.
medhiye yazmtr, fakat mslman olmam tr.
Kar . Wstenfeld S. 292.

O. Muhammede nl bir

Bak. divanndaki ilgili beyit Nr. XXII, 26 ve P.K. S. 45 not 1,; yle tercme edilir:
"Ve Nacrn' n Ka'ba'si senin (deven), kap snda diz ktrlnceye kadar, vazgeilmez
hedefindir."
328 Kar . E.d. Isl. 11,604 s.v. (J. Schleifer).
smililerden byk bir Arap kavmidir. Kabilenin bir k sm hristiyandlar. nceleri
Tihma'da oturuyorlard ; 3. yzylda do u Irak'a, sonra da Mezopotamya'ya g ettiler.Kar . Blau S. 567.

84

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

329 Kar . Ykt 111, 164,21 ve dev.: "Va-knat Iyd tanzilu Sidd...va-kana
'alayhi kasr tal uccu'l-'arab ilayhi. Va-huva'l-ka r allaz zakarah al-Asvad b.
Ya'fur; yani: "Iyd kabilesi Sindd'da ad r kurard Yaknnda bir saray vard , araplar
onu ziyaret ederlerdi. Bu al-Asvad b. Ya'fur diye an lan saraydr."
330 Burada i aret edilen ve Zakrnin P.K. S. 45, not 3 de and al-Asvad b. Ya'fur
ifadesi Mufaiialiyt XLIV, 9 da bulunur: "Al-Havarnak, as-Sadir, Barik, ve Sindd'
daki yksek mazgall saray halk."
331 Kar . E.d. Isl. 1,1107 s.v. (C.H. Becker).
Kui'a'mn byk gney - Arabistan guruplar kavmidir. nceleri Necit'te, sonra
Medine yaknlarnda, Kzldenizle Vdrl-Kur aras nda otururlard . Kar. Wstenfeld
S. 186.
332 Kavdam, kdm kknden bir fav 'al'dir, t pk k r kknden kav ar gibi. Manas belli deildir. Ykt'a gre IV-197, 18, bir da n ismidir.
333 yalhavna all yerine Fleischer'le birlikte, Ykt IV, 198, 1 de oldu u gibi yalhavna ill okunacak. Zakrnin bu anlay kabul etmemesi isnads zdr (P.K. S. 45, not 6).
334 Kar. E.d. Isl. 1,76 s.v. (Fr. Buhl).
Yemende Habe lerin kral naibidir (537-70). Hristiyand . San''da onun tarafndan
yaptrlan kilise muhte em bir bina idi Kar . notlarmzdan 338.
335 Yemen kral Tubba'nn hkmet merkezi. Kar . notlarmzdan 77.
336 Fraenkel S. 275 e gre, kanisa, Aramcadan geliyor. Arapadaki kns'nin apayr
anlam vardr. Kar . E.d. Isl. 11,768 s.v. (C. v an Arendonk). Kanisa "sinagog, kilise",
hristiyan ve yahudi ibadet evinin arapadaki ismidir.
337 Fraenkel S. 275 e gre, Kalis, sonralar fu"ayl'a benzetilerek kullays olmu tur (Ykt VI, 170,19) Nldeke, Sasaniden 201, not 1, taraf ndan ecclesia olarak tan mlanmtr. Arap etimolojileri bunun iin Ykt 11,171 i verir. Arapaya do rudan do ruya
yunancadan gemi olmal ; Aram a z buna uygun de ildir.

P.K. S. 46, not 6: Zakrnin yazmas nda

zerinde "bylesi do ru" yaz yor.
Fakat elyazmasnn kenar nda ifade olarak u var: Bu syleyi Kms'un ifadesine aykrdr,
nk (al-K alis), kubbayt lcsne gre yap lm olmalyd (yani kullays olmalyd).Bu
syleyi ekline al-Ba ddi uyuyor.
338 P.K. S. 47, not 20 ye gre, as-Suhayli, ar-RavZ al-Unuf'da, varak 20 b (Kahire Basks 1332/1914, S. 40 ve dev.), bu kiliseyi anlat r: "O, bu isimle (al-Kalis) tan nrd,
nk binas okadar yksekti ki, onun zerinden 'Ad an ehrine baklabilirdi. Abraha, Yemen halkn onun binasnn yannda son derece alaltt ve onlara her e it tapnmay ykledi.
B e 1 k 1 s sarayndan renkli mermer stunlar ve altn yaldzl talar ona naklettirdi. onu gzellik ve ihtiamca istedi i dereceye eri tirinceye kadar u rat . Iine altn ve gm ten halar,
fildi i ve abanoz minberler koydurdu. Yemenden Habe hakimiyeti kalknca kilisenin civar sszlat ve hi kimse onu birdaha kalk ndrmad . evresinde bir sr vah i hayvan ve
ylan tredi. Araplar ona yakla maktan korlarlard ve iddia ederlerdi ki, onun y kntlanndan
birey alnrsa cinlere u ranrd Kilise Ab'l-'Abbas as-Saffl zamanna kadar bylece
kald. Ab'l-'Abbas as-Saffl, vekili Ab'l-'Abbas b. ar-Rabryi Yemen'den gnderdi ve onun kymetli kalntlarndan pek o unu ald . Mermerlerden, altn yaldzl aa ve benzerlerinden satabildiklerini satt . Bundan sonra onun izi silindi ve haberleri kesildi, hat ras
snd. inde bulunan putlar aras nda aatan bir heykel vard ki, ykseklii 60 kolboyu idi
(bir kol, 55-80 cm. aras nda deien bir birimdir), yan nda bir ba kas vard. Rivayete gre
birincisi Ku'ayt putunu, ikincisi de kar sn temsil ediyordu."
Kar . Nldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, 200 ve dev.;
kar,. Caussin, S. 143.

85

om
gs
po
t.c

339 Kar . Sure 9,36 ve 37: "Gk ve yer yarat ldndan beri Allahn yannda aylar oniki-

p.
bl
o

dir. Bunlardan drd haram aylard r. Onlar geciktirmek kfr artt rmaktr. manszlar bylece dini do ru yoldan evirirler. Onlar onu bir y l haram sayarlar, bir ba ka yl hell sayarlar, Bylece Allah n haram kldna sayca uyarlar da haram k ld asl eye uymazlar."
Kar . E.d. Isl. 924 s.v. Nasi' (A. Moberg).

Ki

ta

340 Kur'an tefsirleri nasi'ye u anlamlar verir: 1) Hacc' Allahn kararla trmad
bir aya itmek 2) Haram bir ay haram olmayan bir aya nakletmek 3) nasi daha eski bi ifadeye
gre, ay yln uzatmak iin son ay n ayarlanmas demektir; bu, panay rlarla ilgili olan hacc ,

ve

uygun bir mevsimde tutabilmek iin gerekliydi. Bu ayarlama hakk nda kar . Birni, Chro-

Ya

zi

nologie, ed. Sachau S. 11 ve dev ve 62 ve dev.

Kar . Sure 105: "Rabbinin fil sahiplerine ne yapt n grmedin mi? O, onlar n niyetlerini bo a karmad m ? O, onlarn zerine sr sr ku lar gnderdi, ku lar onlar n zerlerine

pikin tuladan ta lar yadryorlard . Bylece, onlar yenik ekin yapraklar na benzetti."
Kar . Abraha'n n Mekkeye kar efsanele mi seferi hakk.: E.d. Isl. 1,76 s.v. Abraha (Fr. Buhl).
Sure 105, Abraha'n n (fil ylnda) Mekkeye ve Kbeye kar olan seferine i aret eder;
veba onu geri dnmeye mecbur etmi tir.-Kar . Caussin 1,268 ve 277 ve dev.
Kar . 2. Krallar 19, 32-36: "Bunun iin Asur k rah hakknda Rab yle diyor: O, bu
ehre gelmiyecek ve ona hi ok atm yacak, bir kalkanla da ona kar kmyacak, ve ona kar
meteris kurmyacak. Geldi i yoldan geri dnecek, bu ehre gelmiyecek, nk kendim iin ve
kulum Davud iin bu ehri koruyaca m. Ayn gece Rabbin mele i kt ve Aur ordughnda
185000 ki iyi vurdu. Sabahleyin kalt klarnda hepsi lydler, s rf ceset. A ur lural Sanherib
g edip gitti, yurduna dnd ve Nineve'de kald ." Tahmin olunaca gibi burada da Abraha gibi Sanherib'in, kutlu ehre girmesine veba yoluyla engel olunmu tur.
Bak. W. Rudolph: Sanherib in Palaestina.
341 Burada tasvir yeniden ba lyor ve ayn eyler, ba larnda kk ravi zincirleriyle
daha kk blmlerle anlat lyor bunun gibisi bir kere de P.K. S. 25,4 (16,15) de blmn
giri i olarak gemi ti.
342 Konu an, uzun raviler zincirinde Ab 'Ali al-Hasan b. 'Ulayl al- 'Anazi'den
nce gelen Abi]. Bakr Ahmad b. Muhammad b. 'Abd Allah al-Cavhari'dir.
343 Aralksz olmamakla beraber, Medine ile Basra aras ndaki alanda otururlard .
Kar . E.d. Isl. 1,492 s.v. (Reckendorf), yine E.d. Isl. 11,508 s.v. Imra'alkay - s
(Cl. Huart); Caussin 11,305 ve dev.
Kinda prensi abliri b. 'Amr, o lu Ijucr'u Hucr'a kar bir ayaklanma esnas nda

bu kanl harekete maruz kalm olan B an Asad'e k ral tayin etmi ti, Hucr, daha sonra bunlar tarafndan ldrlm olmal . Bu sebepten o lu mra 'alkays, onlara kar ar kan davas at , fakat onlar egemenli i altna alamad . Bak. onun hakk. notlarmzdan 257.
344 Kar . P.K. S. 34,7 ve dev. (23,1 ve dev.).
345 Beddua ekli.
346 Kar . E.d. Isl. 11,1200 (A.J. Wensinck).
Eski Arap adetlerine gre bir erkek veya kad n ilk ogullarmn do umundan sonra knyelenirdi (Abisi..., Umm...), fakat bazen de daha kendi do umu srasnda hayali olarak knyelenirdi.
347 Carm, Yemenlidirler. Kar . Wstenfeld S. 183,265.
348 Kar . P.K. S. 38 ve dev. (25,10 ve dev.).
349 Kar . P.K. S. 14,5 (10,11): Mant' n erefine de tepe t ra yaplrd .
350 Wellhau sen S. 63 e gre, kurra herhalde "kurba a" anlamna geliyor. E er un tam
manasiyle kuru de ilse ve kapal elde ekil alyorsa, benzetme bir dereceye kadar anla labilir.

86

om
gs
po
t.c

ve

Ki

ta

p.
bl
o

351 Wellhausen, Yht 1, 340, 20 a gre eviriyor, Yht ma'a yerine: 'al okuyor: "Unu saa bulayp atmazdan nce."
Kitb al-But al'snda, S.
352 P.K. S. 48, not 2 ve S. 49, not 2 ye gre,
237 ve Kitb al-klayavn' nda V, S. 114 buraya i aret ediyor ve yle sylyor: " bn alKalbi dedi ki: "Havzin ve Asad kabileleri, kurra yediklerinden tr yeriliyorlar, bu bitli
undur, Yemenliler Min'da ba larn tra ettiklerinde bir avu unu ba larna koyarlar, sa
tra edildi inde un da birlikte dklrd ve bu unu sadaka sayarlard . Asad ve R.ays
kabileleri halk ise unu alrlar, san ayrarak ve kullanrlard ."
353 Kar . E.d. IsI. 1,1033 s.v. (J. Schleifer).
Ma'ad, smili guruplardandr, Yemma'nin Falac blgesinde otururlard . air

Ya

zi

Nbiga al-Ca'di bu kavimdendir.

354 P.K. S. 49 not 1 e gre, al-cafr, "al-bi'r" demektir. Yht 1,141 ve Cl ii, Kitb al-Buhal, S. 247 de: hafr olarak geer. Bu okuyu ekillerine bir diyecek yoktur, nk al-hafr ve al-cafr her ikisi de "geni , byk kuyu " demektir.
Kitb al-Uayavn S. 237 de bu beyti ve
355 P.K. S. 49, not 2 ye gre,
nceki, Ban Asad'i ve Havzin'in bir k smn yeren beyitleri zikrediyor, diyor ki: "Her ikisi de bityiyenlerin o ullardr ve al-kurra, sala kar k un demektir. Onlardan hibiri ban , tepesinde bir avu un olmaks zn tra etmezdi, bu un fakirlere sadaka, kendilerine de temizlik vasifesi grrd. Bu unu kim yemek zere al rsa yerilirdi.
356 Belli ki bu, ZakVnin de P.K. S. 49, not 6 da tahmin etti i gibi, nl iir ravisi a - arki
b. al-Iutami'dir. Bak. bn Iutayba, Handb. der Geschichte, S. 268.
357 bn Hi m' n Sira's ndan tan nr (1, 331, 432, 474 v.s.).
Bak. Wstenfeld S. 432. Balangta peygamberin hasmyd , fakat sonra mslman
oldu.
358 ok kullanlan beddua ekli.
359 Kar . Yahfit 11,790.
360 Kelime kelime: "Burunlar toza yap rken".
361 Mum yerine herhalde fihim okunacak.

362 Bu beyitler, ok kapal ve belli bir tercmeye elveri li deil. Metinleri ksmen bozulmu olmal
363 Buradan itibaren, putulu un dem'in oullaryle balad ikinci bir rivayetle kar
layoruz.
364 P.K. S. 50, not 1 e gre, Zaki yazmas nn kenar nda unlar yazldr: Ab `Ubayd
al-Bakri, Mu'cam m'sta'cam'inda (nl co rafya lgat nda, ed. Wstenfeld): "ArRhn, Hindistan'da bir da dr (Serandib, Seyln adas nda), dem aleyhisselmn cennetten kovuldu unda indi i da da bu dadr." Rhn ta "tabiri de bununla ilgilidir". diye
yazyor. Al-Hamdni: "O. daha ok Rhm, n ile, dadr, nk devaml yamurlar (rihm) orada hemen hi eksik olmaz." ranllar ona, Navz veya Bavz derler. Mu' cam m'
sta' cam'de, Wstenfeld'in ta basmas nda (1877, S. 426): ar-Rah r diye geiyor, elifsiz.Yht 111,83, onu S arandib adas ile ilgili notlarnda ar-Rahn diye isimlendirir, Lisn
al-`Arab ve Tc al-' Ars'da ar-Rhf n diye geer.- bn Batt. ta (IV, S. 181) bu dan
zerinde bulunan dem'in ayak izini anlat r: ayn ekilde bn Fadl Allah, Maslik alAb r fi Mamlik al-Am r (1, S. 52) de onu anar.-Bak. E.d. Isl. 1, S. 134 ve dev. s.v.
Adam (M. S eligsohn). (Efsaneye gre, Adem'in ayak izi, 70 kol uzunlu undadr ve kayalara
gmldr).-Kar. Tekvin 4,16.
365 Zaki, P.K. S. 50, not 3 de Yht'un Navz ve Wadd, okuyu eklini Zaki yazmasnnkine tercih ediyor [amra'a (IV) Navz va-acdaba (IV)Barht], nk burada maksat stnlk (af'al at- tafiiI) ve ata sznn kal plamasdr. Ve ismi Yht ve

87

om
gs
po
t.c

I.mfts'a dayanarak, Zaki yazmasmdan ayr olarak (sakin r ile: B arht), Baraht olarak
harekeliyor.

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

366 Kar . Yls lt 11, S. 3,14 ve dev.; E.d. Isl. 1,1030 s.v. (H. Lammens): Cbiya,
"Cabiya, K ral", assn'n Cafni emirinin merkeziydi ve am'n bir gnlk mesafede
gneydo usunda orta a da ok nl olan Golan blgesinde bulunuyordu (Filistindeki Galile
glnn do usunda yeralan da lk blge. Yunanl larn ve Romallarn Gaulanitis'i, Havran'a
komu). Bu blgeye Tevratta s k sk geer; kar . Tesniye 4,43; Ye u 20,8; 21,27.
367 P.K. S. 51, not 1 e gre, bn Fadl Allah, Meslik al-Absr ft Mamlik alAmsr C. 1, S. 232 (1924) de: "Baraht kuyusu, Yemende Hadramavt denilen yerdedir,
derinliinin ne kadar olduu bilinmez ve kimsenin de onun iine inmi olduuna dair bir ey
iitilmemitir."
Kar. E.d. Isl. 1,680 s.v. (J. Schleifer).
Baraht, Hadramavt'da, cehennemlik ruhlar n ve kfirlerin iinde kalacaklar mehur Baraht kuyusunun bulundu u bir vadidedir.-Hamdni, Cazira (ed. D. H. Mller)
S. 128,201,203 de yle yazyor: "Allah onun izlerini sildi, onu yoketti ve onun ruhunu Baraht'un imanszlarnn yanna gmd." Kar . bn B attuta (ed. Defremery) 11, S. 403: T abari, Annalen (ed. De Goeje) 1,2007.
Hadramavt'daki Baraht kraterinin grlemesi, mslman efsanelerinde, mahvolmu ruhlarn iniltileri olarak telakki edilir. Kar . Ykf t 1, S. 154, 598; ve De Goeje, Hadramaut, S. 20 (Rey. Col. Intern. 1886).
368 5 it peygamberin o ullar : Ban t.
369 Kar . Smith S. 156; v. de Leeuw, S. 7.
Baraka ("bereket, kutsama", bilhassa ac lardan sakatl klardan kurtulmadr; Arap
inanlarnda nemli rol vardr), atalarn, kahramanlar n, velilerin kabirlerini ziyaret etmekle
kazanlr. (A. Fischer'e gre, velilerin gerek veya farazi torunlar na iyi hediyeler sunmakla.).
370
o ullar : Ban
371 Burada davr ile kutlu ta kastedilmi tir. Kar . notlarmzdan 237 ve 306.
372 Bizim metinde 'amilah; Yki t'ta: 'amilah.
Wellhausen S. 14 de Yfkiit'a gre evirir: "O, bir put yapan ilk ki iydi".- 'amilah
phesiz daha uygundur.
373 Kar . Fraenkel S. 294 ve Zimmern, Akkadische Fremdwrter S. 27.
374 kna ya'ti 'ammahi (kar . Tekvin 25,817; 35,29; 4933; Say lar 20,24; 27,13; 31,
2; Tesniye 32,50: "o, kavmine kat ld", ayn deyi Hakimler 2,10 v.s. Ve btn o nesil de atalarna katldlar). Atalara tapmann bir benzeri de Tevrat n terafimlerinde (gaipten haber sorulan insan eklinde put) vardr (Stade, Gesch. 1,467; Schwally: Leben nach dem Tode,
S. 35 ve dev. bu ev ilhlarnda da atalara tapmay gryorlar). Herhalde bu putlar atalar n
timsalleriydi. Kar . 1. Samuel 9,13; Tekvin 31, 19, 30, 32, 34; Hakimler 17,5 ve dev. Kar . Yeremya 2,27, burada a ataki ruha baba veya anne olarak hitabediliyor: "Onlar a aca: babamsn, ta a: bizi sen do urdun, derler" (Burada Israillilerin dinleri zerinde m rik komularnn
tesirleri grlyor.)
Kar. W. Eichrodt: Theologie d. A. T. I, S. 515; S. 1582. Bak. L. Khler, R. G. G.2
C. 5, S. 1051 ve E. Riehm, Bd. 2, S. 1673.
375 Yardi yerine elbette, Ykt IV, 913,18, P.K. 52,7 ve 22 (33,7) ve di er kaynaklarla birlikte Yarad veya Yrad okunacak. Kar Tekvin 5,15.
376 Kasdedilen Mahl'il (Mahalalel) dir; kar . Taban 1, 1122,12. Kar . Tekvin 5,
12.
377 YlFt IV, 913, 18, Ans. Kar. Tekvin 5,6.

88

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

378 P.K. S. 52 not 4 e gre, as-suhayli, ar-Ravi al-Unuf'da, Kahire bask s 1,6 a:
inna buduvva' 1-a nm kna fi zaman y r d b. Mahl'il, yani "putlara tap , Yarad
(?) b. Mahl'il'in anda ortaya kmt ."
379 Bu idris'tir. Kar . Sure 19, 57-58; 21, 85.
Kar . E.d. Isl. 11,478 s.v. Idris (A.J. Wensinck).
Kar . Nldeke, Zeitschrift fr Assyriologie, XVII, 84 ve dev.; R. Hartmann, Z . f.
Assyriol. XXIV, 314 ve dev.; bn Kifti (ed. Lippert) S. 1 ve dev.; Weil, Bibl. Legenden d.
Muselmaenner S. 62 ve dev.
380 Kar . Tekvin 5, 21-24, burada dris'ten yle bahsolunur: Hanok ( dris) Allah
ile yrd; ve gzden kayboldu; nk onu Allah ald . (lakah oto Elohim). Kar . 2. Krallar 2, 9-10. dris gibi lyas da ortadan kaybolmu tur.
381 Yani, Muliammad b. as-S 'ib, yazarn babas ; o, Ab lih'den o da bn 'Abbs'tan rivayet ediyor. bn al-Kalbi, bn al-cavzi, Talbis iblis 57,7 e uyarak
sadece Kalbi diye de okunur.
382 Bu Nuh peygamberdir. Kar . Sure 7, 57-62. 11, 27-51. 23, 23-31. 26, 105-22. 37,
73-81. Sure 71. Taban (ed. Goeje) 1, 174-201. Goldziher, Z. D. M. G. XXIV (1870) S. 20711.
383 Kar . Sure 11,39 ve dev.: va- na'i '1-fulka....va-ya na'u` 1-fulka.
Kar. E.d. Isl. 11,123 s.v. fulk (H. Bauer).
Fulk, geminin Kurandaki ismidir; safina sadece drt defa kullan lmtr. Hussi olarak fulk, Nuh'un gemisi anlam ndadr. Sure 11,46 ya gre, gemi Cildi da na inmitir, kar .
E.d. Isl. 1,1106 s.v. (M. Streck).
Kar. G. Weil, Bibl. Legenden der Muselmaenner (1845) S. 45.
384 Wellhausen S. 15 de yanllkla 1200 yl diyor, halbuki Ykt IV, 914,16 ve P.
K. S. 53, 6 uyu uyorlar. Kar . Tekvin 5.
385 Kar. P.K. S. 33,9 ve 10 ( 22,3-4), burada a nm ve avsn e anlaml grnyorlar.
386 Peygamberin me hur ye eninden.
Kar. E.d. Isl. 1,20 s.v. (Fr. Buhl).
Onun rivayetlerine gvenilir.
387 Kar . Caussin 111, S. 158. Hism blgesi, Akaba krfezinin do usundadr. Bak.
Ykt 11, 167. 388. Ykt IV, 914, 11: RabPa b. 'Amr b. 'Amir b. Hrisa v.s.
389 Kar . E.d. Isl. 11,669 s.v. (A. Fischer).
Khin, mrik Araplarn bilinmezden haber vericisi, falc sdr, Ibranice kohen ve
aramca kahen ile ayn dr A Fischer'e gre, Yahudice kohen, arapa khinden tamamen
ayrdr. Kohen, herhalde bir zamanlar falc anlamna geliyordu, sonradan sadece oklar veren
ve kurban balayan, usul reten, bilirki i oldu. Khin (von Kremer'in, Studien fr vgl.
Kulturgeschichte 111, IV, Sitzungsbericht der phil.-hist. KI. d. Wiener Akademie Cxx, Abh.
8, S. 73 ve dev. ve Wellhausen'in aksine S. 134) bir din adam deildir ve kohen'in yukar daki grevleri ona ait gsterilemez.-Btn nemli olan resmi ve hususi i ler iin khinin dil alnrd . Wellhausen'e gre S. 135, khin bakcl srasnda rtnrd. bunun iin Zfl'
1;11imr "rtl adam" lkab n almtr; (Musa'nn peesi de bu sebepten olsa gerek ( k
34,33 ve dev.)
Hz. Muhammed de bir peygamberlik nbeti beklerken rtnrd (nk bu s rada ate
nbetlerine tutulurdu).
390 sidna, hicba demektir. mabed bekileri hacabi diye de isimlenirlerdi.
391 cinn z arapadr; cinn, cann habe e gnen'le ayndr. arapa canna "rtmek"
demektir.

89

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

Kar . Nldeke, Z. D. M. G. 41, S. 717.

392 Yakis t IV, 914-19: va kna lahla mavlan mina' I-einn; yani "onun cinlerden
bir dostu vard". Kahin olarak 'Amr b. Luhayy, tabi, arkada , dost veya maiyyet diye
tammlanabilen, tabiatst bir varl k arac llyle, bir cin veya ey-tanla uyar lyor. (kar . E.d.

ta

Isl. 11,669 s.v. (A. Fischer)). Khinin cini eski arap putulu unda s ksk ra'1y diye adlamr.
A. Fischer ra'iy'i, bilinmezden haber verici anlam nda aktif olarak anl yor.- Al-Cal ii'a
gre, Kitb al-11ayavan, VI, 62 ve 63, Kitb al-Bayan va't, Tabyin, 1,159 gelenek,

Ki

sadece belli ve bilhassa nl kahramanlara ve bilinmezden habervericilere bir ra'y tan yor.

ve

Hz. Muhammedin lmnden sonra Ban Hanifa'y Yema na'de Medinelilere kar ayak-

Ya

zi

landran yalanc peygamber Musaylima'nn da byle bir ra'iy'i olsa gereti.

393 Kar . Yeremya 1,8; Hezekiel 2,6; Tevrat'ta Yehova, peygamberlerine, peygam-

berlikle grevlendikleri ve tayin edildikleri zaman al-tira "korkma" diyor.

Bak. L. Khler: Die Offenbarungsformel "Frchte dich nicht" im Altan Testament.
Schw. Th. Z. 1919, 1 ve dev.
394 Kar . P.K. S. 55,5 ve 7 ve dev. (35,3-4 ve dev.); Nyberg S. 363.
395 Zaknain
al-Hafi diye okunacak; bak. bn Durayd, Geneal.-etymol,
Handb. S. 313,
396 Kar . P.K. S. 10,3 (8,10).
397 fa-huva avval man summiya bihi (P. K. 55,3 (35'1)) ibaresi Yakt'ta IV, 914,
21, yoktur, ona uyarak Wellhausen'de de S. 16,3, yoktur.
398 Bu bizim yazar bn al-Kalbidir.
399 Bu bn al-Kali:X/1in babas dr.
400 Bu Aedarilerin soyundan gelen son mabed bekisidir.
401 Wellhausen S. 16-10: "Yani o, ime st al yordu."
402 Bu yollama 630 ylnda olmutur. Kar . E.d. Isl. IV, 642, s.v. (Fr. Buhl) ve Peygamberin Biyografileri. Tabk, hac lar eaddesinde ve amdan Medineye giden demiryolu
zerindedir.
403 Wstenfeld S. 265 e gre, 'Avf b. Kinna dnyevi ve 'uhrevi gc kendisinde
birletirmi grnyor, ona ba kan olarak bir adr kurulmu , din adam olarak da Vadd putu teslim edilmi olmal . Her iki grev daha sonra o ullar aras nda paylatnlnu , 'Abd Vadd
adr , 'mir b. 'Avf da al-Aedar nvamyla putu alm t . Bizim metne gre 'Abd Vadd
o ullar ve 'mir al-Aedar o ullar , Avf b. 'Uzra'mn o ullardr (bak. P.K. S. 55, 1 (34,
3 ve dev.)).
404 fa-a rat taktilu yerine: fa an a'at takalu okunmas lazm.
405 ada: uyarma szc - Bir nida bir uyarma esnas nda sk sk kullanlr. kar . Brnnow. Fischer, Chrestomathie S. 118.
406 Kar . E.d. Isl. 1,1071 s.v. Cavf as-Sirlian (J. Schleifer).
Dmat al-Candal, kuzey Arabistanda Suriyeye bakan en byk ehirdir. 9/630 ylnda peygamber, Hlid b. Valid'i, Kindalilerden hristiyan bir prensin hkmranl ndaki
ehre kar gnderdi, bu prens sonra mslman olmu , fakat peygamberin lmnden sonra
tekrar dnmtr.
407 Yine

bn al-Kalbrnin babas .

408 Veya boyanm .

409 z r , ibranicesi e z o r.
410 Bak. P.K. S. 56, not 3: bn Barri, a - anfara'dan yle anlatyordu:
"lah vafiatun fih alastina sayhafan
iz nasat l'l-'adiyi 'k a 'arrati."
"Onun, iinde otuz sivriltilmi ok bulunan bir torbas vard .
Saldran d man farketti inde titrerdi."

90

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

411 Yani bn al-Kalbi.

412 Kar . P.K. S. 9,9 (8,7). P.K. 10,1 (8,8) de bekilik grevini yapanlar olarak Banu Lihyn tan tlmtr; burada bekilik grevini zerine alm olan ailenin atas al-Hris
b. T amim'dir.
413 Bu iki beyit Tc aliArf s'da da, V, 390,3, geer; bak. Wellhausen S. 18, not 2.
414 An'am herhalde bu beki ailenin atas olacak.
415 Kar. P.K. S. 10,4 (8,11).
416 Nyberg S. 363 e gre, burada Dinler Tarihi bak mndan balant bilhassa aktr.
Mazl ic, tepe olarak bir ilh olmal ; bu ill ya takma adn tayor; Masl ic ilhndan
Mazl ic kavmi soylanyor. phesiz Mazl ic tepesi aslnda kabilenin toplanma, muhakeme
ve ibadet yeriydi.
417 M lik b. Mar s ad herhalde beki ailenin atas olacak.
418 Ykt IV, S. 1022,7: Hayvan; isim P.K. S. 57,11 (36,16) de ve P.K. S. 10,8 (8,
15) de de ayn ekildedir. Hayrn ekli herhalde Zaki yazmasn n bir hatas olacak. Bu
ahs ismi ile, putun dikili olduu kyn ismi arasndaki tutarl k gze arpyor.
419 Kar . P.K. S. 10,8 (8,15) de de ayn .
420 Bak. P.K. S. 11,1 (8,20) ayn .
421 Yani "cehennemi uzaktan grdm." Bak. Lane Lex. 1121.
422 Zaki, P.K. S. 58, not 5 de, Zaki yazmas nda, Ibrahim yerine ismil yaz l olduunu sylyor. Fakat bilindi i gibi, din ve cemaat sadece Ibrahim ile ilgilidir; bunun iin
Ykf t'un okuyuu, IV, 915, zerinde karar k lyor.
423 Bir e it eytandr.
Kar . E.d. Isl. 1,924 s.v. (B. Carra de Vaux).
Deccl, arap efsanelerine gre, canavar olarak d nlr, fakat ok e itli tasvirleri
vardr.
424 Kar . Wstenfeld S. 55, burada Ak am b. al-Cavn olarak geer.
425 Tayy kabilesi, al-Fals'den nce Suhayl y ldzna tap yorlard, bu yldz felaket
getirici olarak tan nrd Kar. Mutanabbi (ed. Dieterici) S. 128, 11:
"va-tunkiru mavtahum va-an Suhaylun
tala'tu bimavti avldi z-zin'i."
"(Benim hasetilerimin) lmlerini yalanhyordun, fakat ben, soysuzlara lm y ldz olarak do uyorum." (Bak. Krehl S. 15).
Wellhausen S. 231 e gre Kui'a ile Rabi'a-Tamim'in a ortas nda bulunan
Tayy kabilesinin, Hristiyanl kla eski mnasebetleri vard .
426 P.K. S. 15, 10 (10,1) de de ayn .
427 Al-Fals'in kutlula m olan blgesi, tabu idi. Onun himayesine snan emin olurdu. Hatta kan davalar bile burada onun engeline arpard . Him'mn tam bir benzerini, Tevrat' n serbest ehirlerinde buluyoruz; bak. Say lar 35, 11 ve dev. (Ye u 20,1 ve dev. Tesniye
19,1 ve dev.): "Kendinize s nak ehirler seeceksiniz, bilmiyerek birisini vuran, c alandan
oraya s nacak. " Kar . 1. Krallar 1,50 ve dev.; 2,28. Kurban yak lan yerin k elerindeki drt
boynuz da belli bir s nr izer ve geilmez alan tekil ederlerdi. Kim bu boynuzlar tutarsa,
ilhn alannda bulunur ve onun koruyuculu unda sayhrd. Mabedlerin koruma hakk kakk.
kar. Aen. 11,761; Ovid, Fast. 111, 431 ve dev. Herodot 11,113. Kar . Max Lhr, Asylwesen im Alten Testament. P.K. S. 59, not 3 e gre, al-l aviya (ganiya lsndedir) her
eyin alan evresidir" (Im s s'a gre). Manas da, "onun alanna ve haram na gelen ona
braklr" olmal . Kar. Lane sub. hawan.
428 Arapa cr' n karl ibranice gev'dir "koruyucu, hem ehri".

91

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

429 P.K. S. 60, not 1 e gre, an-nka al-baliya ifadesinin lms'ta pek ok anlamlar vardr. Zaki bize en ok uyan seiyor: yavrulam bir dii devedir, bu esnada ok stl
olur. yavrusu alt ndan alnarak bir ba ka devenin alt na konur, bylece st sa ma
Kar. Lane sub haliyun.
430 atrada VIII. baba gre, ttarada "ka rmak" (hayvan iin) okunur.
431 Kar . tabir iin Lane sub bawwa'a.
432 Haram olann, tabu'nun i nenmesi, tabiatst, tehlikeli bir gce kar gelmektir.
Kar. Yeu 6,18; 7,11 ve dev. burada Akan' n hrszl yznden btn aile ve servet cezaya
arptrlyor.
433 Kar . Hakimler 6,31.
Kar . il n Hi m 303 ve dev.: 'Amr b. al- Camb, Ban Salima'n n ileri gelenlerindendi. Evinde Mant isimli a atan bir putu vard , dier ileri gelenlerin de yapt gibi
ona tapard . te B an Salima'dan birok mslman genler, bu arada o lu Mu'z da mslman olunca, geceleyin putunu ald lar ve insan pisli i ile dolu bir ukura ba aa
attlar, 'Amr sabahleyin putu arad, bulunca ykad, temizledi ve kokular srd. Fakat bu
birka defa tekrarlan nca, onu tekrar y kayp kokulandrdktan sonra klcm boynuna takarak dedi ki: "Vallahi bilmiyorum, sana bunu kim yap yor; e er sende iyi bir ey varsa, ona mani ol, o iyi eyi koru!." 'Amr ertesi gece uyuyunca, putun k lc alnd, yerine bir kpek ls
baland ve tekrar pislik dolu bir ukura at ld. 'Amr onu bu durumda bulunca, mslman
oldu.
Kar.
Kitb al-Hayavn VI, 99: "Eskilerden birisi dedi ki; putunu, kafasna bir tilki iemi halde bulunca" Bu da bir ilh m , kafasna tilki iemi ? Fakat tepesine tilkilerin i edii birisi artk rezil olmu tur!
Kar . T c al-Ars, S`lb maddesi, burada airin ismi hakknda ve bu beyitlerin sebebi
olan hikye hakknda geni bilgi vardr. Bahsi geen put Suv'd r. Kar . P.K. S. 47, not 2;
kar . Lane sub. a'labun.
434 atrada yerine yine: ittarada oku, VIII, "srp gtrmek" (hayvan hakk ), "almak" anlamnda elbette.
435 Kar. E.d. Isl. 1,296 s.v. (Cl. Huart).
Bilindii gibi Hz. Peygamberin ye eni ve damad ; peygamberden Abti Turb "Toprak babas" lkabm almtr. Kar. Nldeke, Z. D. M. G. 111, 29 ve dev.; kar . Wstenfeld
S. 438; Caussin 111, 278 ve dev.
436 Kar . Ykf t IV, 665,8: Al-Muntabik putu k rldnda bir kl bulundu, Allahn
elisi bunu kendisi iin seti ve ona Milzam ismini verdi. Wellhausen S. 67.
437 bn Hi m da, S. 56, iki kl anyor: "Bir bilginin bana anlattna gre, Allah n
elisi Ali b. Abi T alib'i puta kar gnderdi (ba'asa ilayh; Fils di i olarak kabul edilir),
o onu krd (fahadamah) ve ondaki (fih) iki k lc ald. Birisinin ismi ar-Rasb, di erinin al-Mil zam idi. Onlar Allah n elisine getirdi inde, o onlar ona hediye etti, i te bunlar
Ali'nin iki klcdrlar."
Ykt (111, 912,2), kltan bahsediyor: Mihzam, Rasb ve el-Yamni.-Caussin 111,278 de bu k lc anyor. Kar. I. Samuel 21,10, burada Golyat' n klc Nobe tap nanda Yahve tarafndan takdis edilmi ti.
438 Kar . P.K. S. 15,6 (11,5).
439 Kar . Brnnow-Fischer: Arab. Chrestomathie, 4. Auflage 1928, S. 86 des Glossars sub 'Im.
440 Al-hamdu lillh, k smen Tevrat' n, baruh Yehova "Yehova'ya kr" takdis
forwlne benzer.
441 Bu Ahmad Zaki Pa ad r.

92

po
t.c
om

eK

ita

p.
bl

og
s

442 Zaki P.K. S. 63, not 1 de bu putun bir at eklinde olabilece ini tahmin ediyor.
Ya'bb, hzl uzun gidili attr veya ko uda hafif yar atdr, ya da uzun mesafelere dayanabilen attr. Araplar sahibolduklar byle me hur atlar Ya'bb diye isindendirirlerdi.
443 Kar . Wstenfeld S. 175; Caussin 1, tabl. 11; 11, 606.
444 Ed. Lyall 11,6.
445 Wellhausen S. 64.
446 P.K. S. 63, not 2 ye gre bn al-Asir, Nihya's nda isim iin nc bir okuyu
ekli veriyor: Bcar, Bcir ve Bahar.
447 Bu bn al-Cavaliki'nin ikinci nshas n istinsah eden ki idir. Bak. P.K. nsz

Ya

zi
v

S. 32,15; 29,12.
448 Bu bn al-Cavlikrdir.
449 Kar . P.K. nsz S. 30,18; 31,13; 32,2 ve 8.
450 Kar . P.K. Ek. S. 92, orada biyografisine bak labilir.
451 Yani Putlar Kitab .
452 Kar. P.K. Ek. S. 80 deki biyografisi.
453 Yani bn al-Cavaliki 529 ylnda, bu nshay, bn al-Eurt'tan yazd ilk nshadan yazmt .
454 Kar . P.K. Ek S. 93 deki biyorafisi.
455 P.K. S. 64, not 2 ye gre, Cbr...kelimesinin devam , ciltinin hatas ile yokolmutur ve Zaki Pa a onun tamamn tesbit edememi tir; herhalde Cbr...,Aly Muhammad
smil b. Ab Man ur Mavilitb b. Al mad alsCavaliki'nin nvan veya lkab deildir.
456 Kar . P.K. S. 94 Ek deki biyografisi.
457 Yani Allah.

93

om
gs
po
t.c
p.
bl
o
ta
Ki
Ya

zi

ve

INDEKS

Ab'l-Hasan 'Ali b. a abbah b. al-Furat

Abbasiler, 13, 16, 17

`Abd, 37
"Abd, Allah, 38

Ab Ihr , 35
Abu'l-blusayn al-Mubrak b. 'Abd al-Cabhr b. Ahmad a -Sayrafi, 19, 25, 26

al-Ktib, 19, 20, 25, 26

Abbasi, 13

`Abd al- Cabbr a - ayrafi, 19

Ab Lahab, 34

"Abdu'ddar b. bludayb, 45

Abd muhammed smail, 53

Abdu Ganem, 37

Ab Miskin, 46
Abu'I'Munzir ( bn al-Kalbi), 13, 28, 30, 35,

Abd al- Kadir b. 'Omar al- Bakcldi, 14, 18

36, 43, 46, 47, 48, 49

Abdu Kull, 37

Ab Salih, 28, 35, 47, 48, 49, 51

Abdullah, 36

Abd Sufyn b. Harb, 36

`Abdu'l-Multalip, 36
`Abd al-Mlik bn Hi am ,

Ab Smma, 49

17

Abd Manaf, 38

Abi"' Tahir, 53

Abd Mant, 29, 31

Abd Talib, 37
Abd "Ubayda b. Abd Allah b. Ab 'Ubay-

Abd Nuhm, 42

da b. `Ammar b. Ysir, 30
Abd `Ubayd Allh Muhammed b. ` mran

Abdu Rui, 37
`AM al-"Uzz, 17
Abd al-Uzz b. K'b b. Sa'd b.

Zayd

Ma-

nt b. Tamim, 32
Abd al- "Uzz b. Vadra al-Muzani. 30

b. Ms al-Marzubani, 25, 26
Abd Uhayha Said b. al-`As b. Umayya b.
`Abd ams b. Abd manf, 34

Abdu Vadd, 49,

`Abd al-Vahhb b. al-mubrak, 19

Abu Zarr, 17
Ab Zayd al-Balhi, 18

Abdu ylil, 37

Aca, 51

`Abid, 52

"Add, 42

Abraha al- A ram, 46

Hz. Adem, 47, 48

Abu 'Ali al- 'basan b. "Ulayl al-Anazi, 19,

"Adiy b. Hatim, 52

20, 25, 26, 47, 48, 49, 51

Ab Bakr Ahmad b. Muhammad b. 'Abd
Allah al- Cavhari, 20, 25, 26
Bsil at-Ti, 51
Aln Bir, 46
Ab Ca'far Muhammed b. Ahmad b. alMuslima, 19, 25, 26

aaca tapma, 16
A ani, 14, 15
Ahkf, 45
Ahmad b. Hanbel, 14
Ahmet Zaki Paa, 15, 16, 19
Ahmas, 40, 41
Almh b. yrad b. mahl'il, 48

Ab Cubdb al- Huzali al- K rdi, 32

'im, 43

Abulfeda, 21

al-Akik, 46

95

om
gs
po
t.c

'Aids, 27

al-A' , 45
al-`Atr'ir, 40

`Ali b. a - abbh, 35, 46, 47, 48, 49, 51

al-'afira, 40

Alhama, 30

"Attb b. Mlik, 31
`Avf b. '11.zra b. Zayd al-Lt b. Rufayfa
b. avr b. Kalb b. Vabara b. Ta liba

p.
bl
o

Akam b. 'Abd al-"Uzz, 51

Alkama b. 'Abada, 52

b. Hulvn b. ' mran b. al-Kf b. Ku-

ta

Allah, 21, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 32, 33, 34,
35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 45,
46, 47, 48, 49, 51, 52, 53

Ki

d'a, 49

Hz. 'Ali b. Ahu' Talib, 30 52

Ya

zi

ve

Avrupa, 15

mila, 42

Avs, 29, 30, 36

Amalika, 26

Avs. b. Hacar, 31

al-mir, 46

al-av n, 39

`mir (`Amir al-Acdar), 49

ayet, 34, 40, 44

"Amir b. 'Avf, 38

`Ayyr, 38

`Amir b. ibl, 46
"Anir b. V ila Abu't-Tufayl al-Laysi, 44
`Amr, 42

Azd, 42, 52
Al-Azraki, 18
Azd as- Sart, 40, 43

`Ahr b. Cbir, 43

"Amr b. al-Cuayd, 31
`Amr b. al-Hri , 27

Bar (Bcar, Bcir), 20, 52

Amr b. Hind, 43, 44

Bacca, 25

"Amr b. Lubayy, 20, 21, 27, 29, 36, 49, 50,

Baena, 40

51

Badat, 13, 14, 17

al-Badadi, 18

Amr b. al-Munzir, 31
`Artr b. Rabi'a, 27
`Anar b. Rabra b. K'b b. Sa'd b. Zayd Ma-

al-Badadi, Abd al-Kdir b.`Omar, 14

Bhila, 36, 40, 41
Bhila b. A' ur, 40

nt b. Tamim, 27, 37

Bahira, 27, 51
Baril b. Kays b. `Abdullah b. ya'mar, 38,

mir b. at-Tufayl, 33, 43

An'am b. "Amr al-Murch, 50
"Anaza, 43

39

al-Anazi Ab 'Ali, 35, 46, 49

Balla, 29, 51

al-anb, 39, 43

Balls, 28

`Antara b. al-Ahras, 51

Ban 'Ahr b. Asad, 35

Arafat, 27

Ban Asad, 46

Arabistan, 13, 16, 17, 20, 21

Ban Bayln, 51

arabist, 21

Ban

anem, 33

Arap, 13, 14, 15, 16, 17, 20, 21, 25, 28, 29, Ban Him, 37
30, 31, 32, 35, 36, 37, 39, 40, 43, 45, Ban Kuhfa b. 'mir b. Has'am, 41
Ban Rabra b. Sa'd b. Zeyd Mant, 37

46, 49, 50, 51

Arapa, 35
Arap Putulu u, 16, 17, 18, 21
Arap Putulu unun Kal nt lar ,
Asad, 52

20

Ban Sulaym, 34
Ban aybn b. Cbir b. murra b. "Abs b.
Rita'a b. al-Hris b. 'litba b. Sulaym

b. Manr, 34

A 'a b. Vah i al-Ha 'ami, 40

Ban Umma, 41

Asm, 33

Ban 2amra, 44

al-a nm, 39

Baraht, 47

al-Asvad b. Ya'fr, 45

Bara, 13, 45

A 'ar, 37

batl, 38

96

po
t.c
om

Ya

zi
v

eK

ita

p.
bl

og
s

Batn Nahla, 34, 35, 45, 50

Dirham b. Zayd al-Avsi, 33
al-Bayan vat-Tabyin, 14
Dubayy b. Haram'? as-Sulami, 34, 35
Bayiavi, 16
Diimat al-Candal, 28, 49, 50
Bedevi, 17
E
Berlin, 20
Bir Allah'a tap , 21
Emeviler, 16
Bir b. Ab Urzim al-Asadi, 37
F
Biyografik lgat, 15
Brockelmann, 15, 18
Fahm, 42
Bul Al-Arab fi Ahvl Al-` Arab, fal, 36, 40, 46
18
al-fallu, 45
al-Bustrn, 32
al-Fals, 16, 30, 51, 52
al- Fazrl, 44
C
filolog, 17, 18
al- Cbiya, 47
filoloji okulu, 13, 18
Ca'da, 46
Fuhayra, 27
Cadfia, 52
Fuhayra hint al- Urris, 49
Ca'far b. Ab Hals, 43
Fuiayl b. marvrn, 18
Cahiliye, 16, 17, 30, 33, 52
Crlii, 14, 18
Camharat an-Nasab (Neseb mecmuas Gabagab, 33
Kolleksiyonu), 15
ganazke, 38
Cad. b. `Abd Allah, 40
Ganem, 33
Carm, 46, 47
ani b. Asur, 43
al-Cavhari, Ahmed b. Muhammed, 20, 25, katil', 36
26
araf, 35
Cehennem, 51
assn, 30, 52
Cidde, 41
atafan, 42
Cin, 49
al- atarif, 42
Cinler, 16
Geheimrat Fischer, 19
Co rafya lgat , (ykrt), 18, 20
Geschichte der Arabischen LitteraCudda (Cidde), 41, 48, 49
tur, 15, 18
Cuhayna, 45
al- amayr, 32
Cura, 28
utayf, 43
Crhm, 27, 28, 49
gnah, 45
Cligrm, 46, 47, 49
Gney Arabistan, 16
Cgm, 42
H
D
Habe, 46
Hacru'l-Asvad, 16
Caccl, 51
ad-Damiri, 18
hac, 27, 28, 39
ad-davr, 39, 43, 48
haccetmek, 27, 30, 46
Davs, 41
hadisiler, 14, 17, 19
Dayr al- Camacim, 13
Hadramavt, 47
haham, 29
din, 36, 51
Hak, 38
dinler tarihileri, 21
Uttlifa b. Uayyat, 13
Dinler Tarihi, 15
Ulid b. Sa`id b. al-`As, 38
Les dieux paganism araba, 21

97

po
t.c
om

Ya

zi
v

eK

ita

p.
bl

og
s

Ilid b. Valid, 34, 35, 36, 49, 50

al- Ilmiya, 51
Hamdn, 28, 50
Hamdnhlar, 50
Iltimiya, 27
Hamza I fehani, 21
al- Hri, 27, 43, 45
ljri b. Ab amir al- gasstini, 30, 52
al- II eri b. Muii, 49
TIri b. Ka'b, 45
al- liri b. Tamim b Sa'd b. Hugayl b. Mudrika b. ya's b. mudar, 50
al- Hri b. yakur b. mubar, 42
Ha'am, 40, 41
Hasan b. 'Ulayl, 46, 48, 49
liassn b. Mad, 50
Hassn b. Sbit, 44
Hatif, 34, 35
Havzin, 40, 46, 47
Ifavln, 44
al- Ilavr, 45
Hayat al- Hayavn, 18
hayz, 37, 38, 39
Ijayyn, 28, 50
Ijazrac, 29, 30, 36
heykel, 39, 51
Hda b. Zuhayr al-`Amiri, 40
Hristiyan, 40, 52
Hristiyanlk, 16
Ilimyarliler, 28, 29, 51
Hindistan, 47
Ilism, 49
Historia ante slamica, 21
Hiam Abill-Mungir, ( bn al- Kalbi) 29,
45
Hiam b. Muhammad al-Kalbi, ( bn alKalbi), 14, 26, 38, 45, 46, 51
hitabet, 14
Ifiznat al- Adab, 18
Hubal, 33, 36
Hucn, 43
Hudd, 33
Hudad Muliirib, 33
32
Tluz'a, 27, 28, 30, 40, 49
Huz'i b. `Abd Nuhm, 42
lays b. munkiz, 33
al- Huzali, 33

98

Huzayl, 30, 50
Hu3ayl b. Mudrika, 28
Iluzayma b. Mudrika b. al- ya's b. Muiar,
36
hmanistler, 13

Irak, 13, 18, 29, 32

badet, 42, 45, 51

badet etmek, 39
badethane, 45
bn 'Abbs, 28, 35, 47, 48, 49, 51
bni Adham, 38
bn al- Arbi, 15
bn al- A`a5, 13
bn al- Cavliki, 18, 19
bn al- Cavzi, 18, 19
bn Durayd, 21, 52
bn ljallikn, 21
bn Hiam, 17, 21
bn al- Hurayz, 39
bn shak, 15, 18
bn al- Kalbi, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 25,
38, 39, 41, 48
bn an- Nadim, 15, 18
bn Sa'd, 14
bn a- Sayrafi, 20
Abu 'Ali al- Hasan,
bn `Ulayl
19, 20, 25, 26
bn `Uyayna, 16
Hz. brahim, 21, 26, 27, 51
Hz. Idris, 48
al- igr, 38
ihll, 27
lhlar, 16
ilh, 18, 29, 39, 40, 41, 42, 49, 52
mam Ab Manr Maikl b. Abmad b.
al- Cayliki, 53
mam Ab nad b. Ilanbel, 14
mraa'l-kays b. Hucr al- Kandi, 40, 46
Iran, 18
stif, 16, 28, 37
sf b. ya'l, 28
slm, 15, 16, 18, 21, 29, 37, 38, 44, 46, 49,
52
26, 27, 28, 29

ita

po
t.c
om

p.
bl

og
s

smailoullar, 27, 28
stanbul, 15
Italyan, 13
40
Iyd, 45
Izr, 50

Ya

zi
v

eK

al- K'b, 43
Ka'ba', 45
Kbe, 26, 27, 28, 32, 36, 37, 38, 39, 45, 46
Kbe Karata , 16
Kbil, 48
kabile, 17, 33, 36, 46
kafir, 51
kahin, 49
Kahire, 17, 19
kahramanlara tapma, 16
Kalb, 28, 38, 43, 51
Kalbi, 15, 28
al-Kalbi, Hi am b. Muhammed b. as- S5'ib
b. Bir, 13, 49, 50, 51
al- Kalis, 46
Kam'a, 27
Kds, 31
Katan b. `Abd al-`Uzzi , 51
Katan b. urayh, 49
Kavdam, 45
Kays b. al-Ijuddlyya al- Huzruyya, 33
Kays b. munki b. `Ljbayd b. Zgit r b. Habaiyya b. Sahil al- Huz`i, 33
kilise, 46
Kinna, 33, 41, 47
Kitab al-A ani, 15
Kitb al- A nam, 13, 15, 16, 18, 21
Kitab al- A nm (al-Clii'un eseri), 18
Kitab al- A nam (Fuiayl b. Marvn' n
eseri), 18
Kitab Ansab al- Hail (At Soylar Kitab), 15
Kitab al- Fihrist, 15, 18
Kitb al- Hayavn, 14, 18
Kitb at- Tabakat al- Kabil., 14
Kitb al- Vafi bi'la- Vafayg t, 15
Krehl, 16, 17, 21
Kudayd, 29
Kafe, 13, 45
Kur'an, 20, 29, 31, 36

Kuray, 28, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 37, 38,
44
kurban, 27, 29, 30, 32, 33, 37, 39, 40, 42,
43, 44, 50, 51, 52
al- kurratu, 46
Kutlu Ev, (Kbe), 26, 27
Kuia, 42, 46, 52
Kuii, 47
L

Lahm, 42, 46, 47

al- lakifu, 35
al- Lt, 16, 30, 31, 32, 33, 36, 44
lebbeyk, 27
Leiden, 16
G. Levi della Vida, 16
Likyn, 28
Les livres des chevaux, 15
Luhayy b. Hria b. `Anar b. 'mir al- Azdi, 27
M
Ma'add, 29
Ma'dikarib, 51
al- Ma zi ve's-Siyer, 17
Malmd kri al- Alsi, 18
Malik, 41
Malik b. ljria al- Acdari, 49, 50
Malik b. Kulsm a- amaci, 51, 52
Mlik b. Marad b. Cuam b. kl id b. Cu am b. Hayrn b. Navf b. Hamdn,
50
Manf, 38, 39
Manat, 29, 30, 32, 36
al- Mansur (halife), 17
Marmarci, Fr. m. m. s., 21
al- Marzubani, Ab 'Ubay Allah, 25, 26
malib, 15
al- mas`di, 14
Mavsim, 47
Mavhb b. al- Cevrliki, 20
Mazhic, 28, 50
Medine, 16, 28, 29, 30
Mehdi (Halife), 15
Mekke, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 35, 36, 38, 39,
40, 44, 49
Mekke Tarihi, 18
Meryem, 45

99

po
t.c
om

Ya

zi
v

eK

ita

p.
bl

og
s

Mescid, 38
Msr, 15, 18
Msr Devlet Ktphanesi, 15
Msrl , 15
Milzam, 30, 52
Milkn, 41
Mina, 33
Mool, 13
Mu'viya b. `Abd ab`Uzzg b. Zir, 46
Mu'cam al- Buldn, 18, 19
Mu'cam al- Udab, 18
Mudad al- Curhumi, 27
Mugira b. u'ba, 31
Hz Muhammed, 14, 38, 42, 44, 53
Muhammed b. al-`Abbs b. al- Furt, 19,
53
Muhammed b. Abi's- Sari, 13
Muhammed b. Ahmad b. al- Muslima, Abu
Cafar, 19, 25, 26
Muhammed b. Habib, 13
Muhammed b. al- Husayn al- iskFf, 19, 20,
53
Muhammed bn shak, 17
Muhammed b. Nair Abl- Fail, 19
Muhammed b. Sa'd, 13
Muhammed b. as- Saib b. Bi r, 13
Mulayh, 40
mulsak, 36
Munhib b. Davs, 41
Murd, 28
Muruc
Zahab ve Madin al- Cavi hir, 14
al- Musalskb al-`Abdi, 43
al- Mustav ir, 37
al- Muallal, 29
al- Mutalammis, 31
44
al- Mutalammis
al- mu'tanizu, 39
al- mutarabbi , 46
Muiar, 29, 50
Muzar b. Nizr, 50
Muzayna, 42
Mslman, 27, 40, 41, 42, 51, 52
Mslman bilginler, 16
Mzdelife, 27
N
Nacrn, 45
nafr, 27

100

an-nhl, 46
Nahla, 32, 44
N'ila, 16, 28, 37
Nila (Zayd'in kz), 28
Nakd al- 'llm va'1-`Ula nk 18
Nasr, 29, 36, 48, 51
Navz, 47, 48
Nizr, 27
Hz. Nuh, 27, 29
Nuh b. Lamk b. Mat alah b. Ahnl, 48
Nuhaylkatu'l- Fazari, 33
Nuhm, 42
an- Nu'mn, 40
Nyberg, 15, 16, 17, 19, 20, 21
P
Puta dokunmak, 39
Put, 17, 20, 25, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33,
34, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44,
46, 47, 48, 49, 50, 51, 52
puta tapanlar, 21
Putuluk, 17, 18, 20, 21, 29, 51
Putlar Kitab , 15, 16, 18, 19, 20, 21, 52,
53
Putlara tapma, 16, 17, 20, 29, 37, 39, 47
putyapclk, 21
Hz. Peygamber, 17, 18, 21, 25, 27, 29, 30,
34, 35, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 46, 47,
51, 52
Peygamber, 16, 45, 48, 51
R
Rabb, 52, 53
Rabi'a, 27, 29
b. 11Rabi'a b. Wrisa b. `Affa b.
kays b.
ria b. Sa'laba b.
Mzin b. al-Azd, 49
Rab? b. Zabu' al- Fazri, 42
al. - Radd `ala Abadt ti'l- Asnam, 18
Rasb, 30, 52
Rid b. 'Abdullah as-Sulami, 38
Razv, 47
az- Ravi al- Unuf, 17
Reste der Arabischen Heidentums,
20, 21
Ri'm, 29
rid, 50
Ruht, 28, 50
Ruz, 37

om
gs
po
t.c
S

ii, 14
Sirk, 38
Hz. Sit, 47, 48

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

as- Sa'ada Matb, 18

Saba, 51
T
as- Sacca, 25
Tabla, 40, 41, 46
Sa'd, 16, 41
at b k a4149, 14
a- afadi, 15
Tabk,
sahabe, 14
Ta'if, 30, 31
S'iba, 27, 51
Talbis Iblis, 18, 19
Said b. al- i Abil Uhayha, 35
Talha at- Talaht, 40
Sakif, 31, 36
Tamim b. Murr, 31
Sa'laba b. `Ukba, 31
tapnak, 20, 39, 41
as- Sam'ni, 14
tanrlar, 17
an', 28, 29, 45
Tarafa b. al-"Abd, 44
anam, 20, 49
Tarih ar- R asul va'1- Muliik, 14
Sarif, 33
ta a tapma, 16
arih, 36
tarik, 27
ayfi, 51, 52
tavaf, 27, 30, 35, 39, 43
s byan, 43
Taym al- Lt, 31, 32
Sindd, 45
Taym al- Lt b. Namir b. Kas t, 32
Sir a, 17
Taym al- Lt b. Rufayda b. Savr, 32
Soybihim, 13, 14, 15, 17
Tayy, 30, 51, 52
Su'ayr, 43
Tefsirciler, 17
as- Succa, 25
telbiye, 27
as- Suhayli al- Andulusi, 17
Tevrat, 16
Sukm, 32, 35
Tillma, 49
sunak, 40
Suriika b. Malik b. Cu' um al- Mudlici, 47 Tubba', 29
tufan, 48, 49
Suriye, 28, 32, 42, 46
a4- Tufayl b. 'Arar ad- Davsi, 41
Src, 28, 29, 36, 48, 50
Sleyman'n Meselleri, 16
U
Snniler, 14
al- Udfim, 44
Uhud, 36

al- Ukaydir, 50
al- Ukaysir, 42
a- adh al- Lay i, 38
al- Ukay r, 46, 47
addd b. 'kriz al Cu ami, 31
`Ulaym, 51
ahrastni, 21
Umma, 40
am, 47
Umayya b. al- Askar, 42
a- anfara al- Azdi, 42
Umxnu Huvayris, 33
arh as-Sira, 17
Umre, 27, 39
a- arki, 47
ayh Abffl- Fail Muhammad b. Nri ir b. `Umyanis, 44
al- Usm, 44
Muhammad b. 'Ali, 19, 53
ayh
Ilusayn al- Mubrak b. "Abd al-'Uzza, 16, 17, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 44,
45
al- Cabbar b. Almad a- ayrafi, 19,
25, 26
ayh Tahir al- Caz'irl, 19
eytan, 35

V
.

Vadd, 28, 29, 36, 48, 49, 50

Vadi al- Hura, 49

101

om
gs
po
t.c

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl
o

al- vair, 37
Valid II (Halife), 15
vakfe, 27, 30
Vakfetmek, 41
Vkidi, 15
al- Valiyya, 41
al- Va il, 37
vaan, 20, 49
Vaila, 27, 51

Z
az- Zabiha, 40
Zahr, 45
Zaki, 15, 20
Zaki Ktphanesi, 19, 25, 53
Zaki Pa a, 18, 19, 20
Zlim b. As'ad, 32
Zamm, 39
Zamzam, 37
Zt 'Irk, 32

Wellhausen, 14, 16, 20, 21

Wstenfeld, 17, 21
Y
al- ya'bb, 20, 52
Yas, 28, 29, 36, 48, 50
Yahudiler, 16, 28, 29, 30, 45
Yahudi letinmek, 51
Yahudilik, 16, 29
Hz Yahya, 45
Yakdum, 43
Yakiit, 14, 18, 19, 20, 21
Yanbu, 28
Yarad b. Mahla'il b. Kaynn b. An b.
it b. Adem, 48
Yasrib, 30
Ya'uk, 28, 29, 36, 48, 50
Yazkur, 43
Yemen, 15, 16, 27, 28, 29, 37, 40, 50
Yldzlara tapma, 16

102

Zayd, 28
Zayd b. 'Amr b. Nufayl, 33
Zayd al- Ijayr, 43
Zayd al- IJayl at-

Ti, 43

Zayd al- Lt, 31

Zayd al- Lt b. Rufayda b. Savr b. Vabara
b. Murr b. Udd b. Tbiha, 32
Zayd Mant, 29
Zayd Mant b. Tamim b. Murr b. Udd b.
Tbiha, 31
Zuhayr b. Ab Sulm, 42
Zuhayr b. Sulm, 40
Zu'l- falyr, 30
Zu'l- gala a, 16, 40, 41, 46
Zu'l- kaffayn, 41
Z Nuvs, 28, 51
Huayn, 51
Zuar, 42

p.
bl
o

gs
po
t.c

om

;CJJ k:LJ

I
%:,,j

L4

ve

Ki

ta

Lit;

J I JTI.;

Ya

zi

( ,,.:3Y

urb.

Jei

bloi]

jit:-

t; lL

10 5,4

o..:tes

cLu
,t T

:442;

at

j";11

utp

L.

ZIj.;,11

jp
5,4

1I rs IpLc. Jil L.,'L'...**L.

L .1

f9f
;I

:JA 4:12;
J

j..:pLc-41

tr
J

L3

[
L'it01 JAI, [y. t

.((T 411.,

39

`,r y

L.4.1.31

om
gs
po
t.c
p.
bl
o

Cy

fi jl>

47;>-ti

ta

45") .ti

ZSl;

ve

Ki

:41

: Jt;

j1:1;

Ya

Jlai

t,":1

41

zi

(. e.:511

.1.+4

Ct:i_p - j.;

ji ,:)!,Z,4

L.J1

JP

jA,

: Jeo

J LA; J

k:P

%)..
k.

:
o

L.9

. L

(1, r y 41

.51J1 4,!.ki..

u.

[ sip.

L3`1`

.744

-J :sil 4.i.>

\J3

JU.2.!

4:1P

\:-.;-b-1
. o.l

[ :11,1

r'cip

<:)t.< LJ,11 a

)43

]
38

om
gs
po
t.c

sx,, J5 f ,:4

p.
bl
o

'J

J ;

ta

: J ;

ve

Ki

zi
Ya

L3,4 5.i

Ww
A

fi

,`L. 11

~bwo j c 4:11..,;X 1,4;

c:5,1

J ; . ,:) sf. ,S

J Lai

s
>h;i-

:).4,9 [ 4J.
fi

Ji

r-

jiP j>

jt, t. 4;u" I

;,11

j,11

J ;

41P,jA J.4 )
O

.(

C.?

J sJ

L ij
Z.;

. L5

4_,

&

ob1 Lst:A;;,

j.,

: Ju j, y1.

jg)

j>- r l

L9,

1; ),.>1. Jl;

: JL;
cs.111

T,;i s- .

4J1

IJAS

Jvk
J k

11,

*GCe'' S

t2f I .j G 0 re,G
fi

fi fi

.1;5 '11. 4:J14

37

P o-Ur- ....);fiku

*;ks;

.,
. 'Ls4.",4

j Ut

h^^ ;-L.

st,..4 541:i

:j-A

po
t.c
om
og
s

'y4

p.
bl
ita

-. 4

CAL;1_-

415

G it

J Vi

1..4,9;

Ya

zi
v

eK

*-1,
.-C.f 5-4

4.),P

j?-_,

[ j]

kr;

L-129 :L.911 J ls

L:44

'5)

, 3

9..tij
;>

. J

-I*
.s

fi

,..L.4

;`1."

u-o;Jt
5

,5
,4

,
LA.J

5
.

(fi
l)

L:t ,:ZP

:4. (,,r4

4,1,4

.k;
j-4

4.),;)]

jA

1A;511.,

C. A.;

..)4, fit.,4

Le)

4j j

.01

fi

."k;

.T
5

36

po
t.c
om
og
s
p.
bl
ita
eK
zi
v
Ya

5.

cY )::;*.a, Ij}

,LA

95 o

o.

41 J IJ c .>,

L:4J. 4.54

: j.);.; [ :. .) L";11
!'

jp

3 5-.5?

, 9

35

gs
po
t.c

om

J; c:;,.,2.1

VL jj.:.1.i9

'dp

J;

5t,..fik11

cjir

p.
bl
o

LO

L4 c3t Cf

ta

jy.

Ki

J : JI; cl:;.411

..x.

ve

Ya

zi

C.1, .7w tL C:;

(*J: 4riL'

910

(*.J;

tf:1

5>.11
.,

- .) .()]
t,Y

:41 JUi

Cy

: J ti

traL.,0

: t:9*
".j_fj

1.p-U

e. lth

.12.44

1,t;

(31.0

C. VyL atTl.4

LJS'

4-.c.

4;11 ]

.113 4::11
34

om
gs
po
t.c

--9

j'. 5k$A

j A AF"

4-4c-

9 o ,

Lyi,P

CS - JJ.,

ta

Y L7,

e .

p.
bl
o

Lsr4-

Ki

A :

ve

4'

Ya

zi

t;irj I
'; .111 ...14P

rJJ.

r ylw ll

(J:J.. 34A

-CW;;:v

t;L, 1 asil 4" 9.

r t4P

'f J1; ,..1

c_yy

l j
2C.42

5 1-.5

411 LU, rbl,.,t; .

j o

, L.3 .?

AJL4

FaJe4 .

tr.

- 3?
.

c:Aj .
0.3,r4 [

j-;

Jt;

J ;

c:>" C-)1

Z .4

.s -U.1

L3:'"

c.) s- .:51

33

' s.t1A

J,1,7k)t
o -

r:"

( .

om
gs
po
t.c

;1

:Jt;

'.9 1.<51 Li-L,11

rU.,A

Ki

ta

p.
bl
o

: jl; L41 L.4

ve

zi
Ya

"r".;1"

cilkj)
:
t

5.

3 ...

t
LA:$2.J

:y4

[4.:Jite

J;

31 /.45-i;ly J; :J ;

..;-,f_x11

:Jt;
(

J;
j *.J.

J t;

4.5 5:.^1I

9.00:k.aPti...: 9

j,

ls, :

j>..)

J3J9*.

(*

:J; c"_;41

:25,.>. :J;
: Ji

:Ji L;1

Ji

(<5 c.P L ei;

;.
c:;1

ci IPA c

)_)

IP

c c er, j9,o L91,c.

LS-

es

32

om
gs
po
t.c
.

p.
bl
o

ta

L; 4

J-

ve

Ki

Ya

zi

c4; i c.)1,

.
J S

9- 14

3_

;,11

o ,

1. ot-A ...)U29

L9,.252
.

4)1

% I," Lf.

(--?"->-
O
!

. 1;1 *

t:
,4

Jl;
o

..

)11

"4.4

9;1 ,

o.

"

_
* lr

',;1;_, J

ho

-.7

I:
.

seLt.

ayi

4J,p -i

9)

. tj1.;

;li *

4..)

; ii 1:51
J .,s6

,,,1

_
1.2Z,A

: z T,;!
,

9 0

.3

t. o.
J

31

IA

J4'.3,11

(`

J5-.)

i.<1;,-1"

p.
bl
o

gs
po
t.c

om

4,.j;

pt.

.J .;

jfr,1

zi

ve

Ls-u

341

,,..s

Ki

4;,4

s- 112)

ta

.L;_th *:;i1

Ya

<:)tS.;

:J ;
:Jt;
'4.41:,J1

fi r ,...A

Jt;

j:/-A :

J :L:.1 ),y

*j: i v I 3;1'

;JW1

:t3kt 41 ;...;
. 5",
. 4.5=%t;,11

c 1

D : JUI
'-I
93o

.t3y1

;:;; PL4

o .3

. r 5k.4. 1 b.

3.fr.1

```"

.1;

0 j_62..a-

: a,a.s

:J/4

v ls,

: Jt;

jp

r u..A Jt; : Jt;

cy

Alz a

JU).

.9 ..-

'

; ;1 .)

Jt ;

.c;

.)3 e*.
o

J
30

om
gs
po
t.c
,

ve

Ki

ta

p.
bl
o

9.9

j L

c **.3C...p z.5"
9.

zi
Ya

. (6 f

49.

!..1'9J
L5.4:9P L

L!..U:k

Lj
.

bt. j ;

L5N

3k3. (.54

)
L9:5

jlg 4U.

. c.J

41P

--

j
3

0 .3

L519

U-4

o3

JUI

29

.);:n

: 4,4_,211

.(<

1/9.

.)L

.J.4.;-?

-`si

J s

og
s

p.
bl

-zu,

ita

: Li2j111
.;

zi
v

eK

po
t.c
om

r bk,;?1,

yt)

3 4

Zi

L54.>-)

c 5 .Jt;_._
*

Ly;

Ya

* RLi lS L5j

<,

L. )

0_,; c aJ 09r. 4s.111

.[
.

,Jt

((

3>" c1A

4J'..1

j>"
l

.3'.35 11

eib
.

Sei

'='(:'

;i) p J

9p

fi

4.1.11 L9.1 1

;j:LJ - .)CS

54..)

L52

`5S-

415
'

acil v^l^

co

- )4. ;S

.;:9:4 ith

llL5.4

512J.

5,4
r.11 s

4_411

[J-uu

28

po
t.c
om

og
s

5
5'-u ' 33

p.
bl

.-11 tr vI9Ja11

- o fi
L.>12fi

: JU;

J,ac!Ji

jA

fi
4.5tii

sJ

o,

Ya

zi
v

eK

):_a ^Z11

tA 9 _s""al

ita

/t'

oo fi

o.

* C,, *

O 31

J9;2?,

.o o

jP.5ki

ot:J4

fi

,
11 e" L3..)1-4-

Lj

b.L.

o o

J
4

4..1P

(..4;;; & ,4 -L9

`r-

4.3 Li t; j

) L5 .2

eo.-

o93
L5.;

J14 *

I,

.LAJI
-

!
.(

jA

L9-. -_;;;Ip

po
t.c
om
og
s
,

ita

9.

eK

b-

zi
v
Ya

o>

L-L& I "

4..11

J-Afik!

: J32,

p.
bl

-st-21

J.02.;LZIA

3,,j2;..1

o -

Ji 94:11*

U.1

4: 1c, 411

4,4

.
o99

jj.:2').

o
k9L

0.4

!r- g5

L;1...,);iit,.

.3

",,
-":

f`tp

J12,..

41

43

o ...

41 L1

, o ,

(-5

st

o ,

..."'"; ...."':""*"'" .9

.9

c,

31

((

C.k

,
G 0 .").....P

G 0.,UP

'4->:;

Ii?.

j ((

99.121.44

o ,

(.1`::-*-'3

Jl;)
J.,>"
26

po
t.c
om

og
s

r.;

cs :JI
L 4.3

eK

ita

p.
bl

: J, ,m ,

.JI:JI

Ya

zi
v

. 0

...

3.

J..,P L.,.....,.

-A
L.-5.>C2*--

t-.... cs...,J1

....:.:..3 -,:, cs2;..11 5

c..3 ,,....0 - C.)C.;432.: J - :-.L..l.c- j -. .1-:),)_

;:

.5 4:).3 . L. L.ri- C:....t:1:>.1

- . ,...., . .;...:1 j --;CP t..02-21.J ,AS,

' -; ):.5/
):;4,

: 4)

JJ;2.

jt,c,...P J1?-1 1". 1:).

JUJ.,
o

..-

e ...

* :;v4 ,:y A
0.1 1 .-CP L .. L54 ( -;C:..

25

...1t:z,* .t....t,I1

cs2,

:43 r ;

o9c

Lj

.)1

% -,.,J

43

om
:),::::51 ., j.ft_e-) -ZIA SuA9.., -,I.k.l., ,.., .. 4:.....;..C.... ,...,..

b..kto j G e.g....b

;Cil.,....; (......i. 4:,.. ,...,t,.

., t....),..;:ii . ,...k!...e.- ,:y: jALP. cj

,, ..
I I - JU

Ili

,....,A * JA L,. 9 , ( . ., jT. ffi , j. .. A...p

Ki

ta

. r:-

-:
C ) 44,.1
.9.

-h ")>..

ve

-'..,

t.,:ig.3 T.._,fil *

.J.,

*1O . ., G 4o02...__I
1- >=
1 L5

. -,
-'4'4 L4'T J^J
1.1i'5 ,4 4-- ::- 11b
4
,..f5Ci *o4".:4i w1 I .3 0,k?-lr. .3.5 1 .

Ya

zi

C:i Li9:JI - ,5.,l3

IC..
Ah 2. *

p.
bl
o

gs
po
t.c

.4 J L

Jl;
Lj

1,; \cs-

c.) .<

4 -;O s

fi

^J Gaw lz lgJa1
.[

J4 t:A J3:>-.)

4..tP 3I^f.

41.

'il ,t),is

1
'
! (s1:41'jP ,-:;;;-;
j/6 3

jtaf

o-

cs.,,t

[ 4r".4:

om
gs
po
t.c
p.
bl
o
ta

c;1.(j

ve

Ki

4;U
c.ls".3

-jp

Z:A

c.):

zi

":)

9
A,
4:) 123. (.14 ts1(:)9 :Y
:31--1:j

Yb

Ya

`jli c 4,.;"..;

:(.4.0.:1:;,.11
L.).;

cklb

JUI

jfr 0 Y.J..

, cJ s

ji

ZAJ 34fijj.:5 . J

42. ; 3t

.411

94 :

"

:.;z.<.;

:(.4:.1_>.11

4.1'""

4:3 : I

om
gs
po
t.c
p.
bl
o

. LsIP

Ki

ta

4;1 ji2S

ve
zi
Ya

Afi

*) ...,>r.:L.Qr Le
r1.9

.); ',1

z,u)
. 5 4..?;; J.4] IDI, o ,.,1

^.

.
.

;P (te1Y,11

j 415- ..es

(,) j j

fi

tt.tp

4,:fit

(z_,LL..1

9 it3

t - Jii

z.;1* -' uij

.CIA"

J,

z :141

4.52

"ah

11

2.5 L5 A

C,LA

J.LCJ
. .,

- ;1 P

4:),o

;J.

IJI wc,)
22

om
gs
po
t.c
p.
bl
o

- o

CyT L5 J.51'

.lr

Ya

zi

ve

Ki

ta

)Tj :

. Lro
Jt;

:
:

.Cl11

y I le :

Li

Li

'511 j,;..!
*

-.>,*]2! 1

: Jt; )

. (

L51.9

4;

. )L3 j

)13'

;_;:r

4-1

4J

._)1 5 40

:1,11s c 41

JT.5 ID

1A

lA J) vIs c

,111

1A o

t:41i

ULdb

3 "

21

Gt/'1

j t;

59t il

p.
bl
o

gs
po
t.c

om

Ki

ta

ve

I.)

st.o:;,5j

5k.;

cs.IP

..1A1 j

zi

.Cu

4 . "

Ya

9P

<..)

.4

. c..1

,,b

Jt9

;.;

(4"r'
9

g
O -9 9UP

Li.(

Cy4

Cy4

rih9

j;- 4-W

1)

j5.

(..)k5--

joto.9

..-

,uu 4sl :Jt; )

). 11 j o.le :

joei. =

J,4 d-t (J)-.)

AtIP

r L,,A
.

)s "j_ja,c;i1
-1,.,11 L,. .4

'J:i,c;5
*-5

: J,
.

4:6

Jlii;

45, 1
J

- 3

L.Q. ,,Ce

20

om
gs
po
t.c

uLl;

p.
bl
o

L51.

ta

5kP

J.,;!

jj..P
'
fi d.J

pul

j:0

JUI

Ya

zi

ve

Ki

J11 J-

J b

.L.t

c.)Ti

(4:A

c., s .5.111

JP

it-3

L4T:

L3 ;.1I ./

:(

j'

":31-4 1

L:46

.
*

"J

*
f! j2t,..,,,11 3 :
31

,L3

* 4,4

` ,1!

4.4""45.

VjfitII

o
((

((

19

po
t.c
om
L4..c9.5 L.5.1

og
s

L.5,b

j1,2 j

p.
bl

: JL;

Li

[.T

ita

zi
v

eK

Ya

1.49.11.;

e
Cy4 L5;t1J.

43

IJ

C)Ti .

" L

;k4

*4

. :1..U.Sb
:

;25.3

C,-/'

oi,r1

fo

I JP

Z5V; ., c:

U:4lb ...,.4L4U
C

j .51 J1

4).

-t11j ] L l

oLP

18

po
t.c
om

-(.5 :JIji ?: .1%"-",;.i

og
s

r5LJI a.i .

p.
bl

:J ;

"9_/"423

ita

5...4J%-

eK

.41t; GL.im.

!G.S;":`

Ya

zi
v

: J1;

Zul ftc..jj

L? L)19

.-U

.4

131

r.2:31

(5-4

, !rj .J 1

.9 G",
G.L.j,+ G 91 . .jP
e

JI

,tL

:JI;

1;J'.1

L tt,t
L

c.3

s:J 1

;9

t.4

tA.k,t9. 4.

Z;

5 ..jk

l
L.)-__~ >>-

- J :2-

.. ;4?. 5,

cj.,;51 1
.

17

.si]

,. ts 413- 3

gs
po
t.c

om

p.
bl
o
ta

ve

Ki

1.4

> cT

'..)15" yJ

_71:a...0
G .5t,:-:)1

. L.*J;.1.1
. [

Jw

cahil

Ya

zi

: a;

L;II '31_12; :
- -

5c-C.:J1

"X*

4, L)

(.9,-.4..

Ju

,A

.52 1

j2._;2*-1

:Jt.*6 5

(3T .3ati

4 t eJ

Jti )

.(
:
J ; L,t:p
L9.il C.: Z:Z; \1;

,.>12 J C:z

vIti c-f.1 : [

:Jl;

L5P

: J1.;

t o L,;, T

yt ,'

(..h.; C j

(it;

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

LS5)

Ltb
-,:.>301

ta
Ki

zi

ve

fiJift;.
S", ii ji

Ya

L
j$

';C;

L:r4

)1.4

L9J. j.j.4 [

J -YJI

$-.

-[

rr.

;.]

[ ,J s] _5

o .1,;

:J U;
'
P

4; 1

C}.:1;j
,L

...) I Jlwnl l vA

r. t.,.; (

4Ip

.9

)
J tr.
Ly.t..);

^ J

..)415J

5:1

L 0.5..9.*)

fi
. L5-1fit L5 ,;_.*J1

;-; f
15

fi

J;
tk

J;

om
gs
po
t.c

p.
bl
o

( lalir )t. r iAr j c5 .;

tr.

- j* I t

OL;

ta

ve

Ki

Ya

zi

1,

3 ei

-V

LT

,s;'1

4' cS2

c:j5

5.1..xb` IAI
*

r-211 e} <s.;--J

:51 111'

1;1. ;STJ

eri4b)..u4
j11 j

;1

!tp

,:j

vw9 Jji!.

,:y

4.0

,. Ir

i;L;

Ls

I 4>1 J$1-1

)[

(
-J:91

13

'<bt313.

Lrt?..) :';t"<i

om
gs
po
t.c
p.
bl
o
ta
Ki
ve
zi
Ya

eA

\<ti

,:jro

,s_u_.; L5..;

-L5 ,,;_
".c"i

43

Lit4

L.51,

_J
ri-

13

C;is
-,ss*

T,
3.,AL.5-?.

po
t.c
om

zi
v

eK

ita

p.
bl

og
s

! t;;JA,

Ya

Jjk

c3 J

5p k.A:t

J .Z

t:

j J;

5-1

cf.. )

t< j
.

'.s5k11 54 v.ar Les

s

'o' L.
j

-,

,*) [
[

"

Z..).15

3tA

-toe.4

(*.y.

(:".

1;5,11 -

>

(S )-^3 1

((

):211

12

po
t.c
om
c J .; J

og
s

4 :11 ;IP

p.
bl

(..) t . (

JLJ.

Li

) (sJ

eK

ita

t.h1..t1

.)IS

ut:- L ar J 1J J-4.) ji.

);:

JLai

zi
v
Ya

; [ U]

SI 9

....

J r-k-->,--

-'9Jt."A 51.a

.1U=2
(}4 )

Lyi*JJ 4;`1

:JP
[ jih

jej..;1!1 L.5

.1*
. a..gs (

is

L.z

(.5,4

Ly .t.)

: 4

J u yill

5,

C.; lS .

Jts- tr j

L:A`i11.1

L.; .;-$13

11

) . Jt.49 ,..)1JAJ j yil

po
t.c
om
og
s
S-J .[4.1...p.

410:1";*;

ita

451,.1 1

zi
v

eK

4,)

p.
bl

st

..).>e.3 I

Ya

L')A

Jei

.k.a4
c,..
( c.:;;;.11 i

v,
j J.Q;

Ly.,1;11

Lpt, L:.

I^lsj;11...:1

CjA etZ

S j ,t4k

4..;;;;:)1 . o.X.P

(. 1.2Pig

'-

1,Aut,

o-UP

Jj

.c.);>J1
JI

.
-

ztl 1

:J

,Z) ul L/4 j5"..5 ;11 0.2m A l A,

- .5

- e 9s

o
4.:11A;

54 (

41.c. Z j,0) L"

10

po
t.c
om
1 (ii

<1 .3

G 1G

J .11 [

d14.!.
..>4

cj I. Al

eK

ita

p.
bl

J1.*;4;

og
s

R.C.'"

1c:J""

zi
v

43

Ya

e.x.p
.3

Ii; IS,
L5W1

c.;"4

.jAi

.rU

As L.

...,"

L;JI
cs,;

J1;)

(r5k-11

gP)

jP-

4.;J

es.:1/4

J;1'

:;=-)
;,:;1_
"

tt

lb

K a
4.)

po
t.c
om
og
s

eK

ita

p.
bl

1.);

Ya

zi
v

[j

5-5
.2Sje -x:A

Li:;

Cj,
o ,

;154

e4J

Ij

jp1 v

Jt;

jb l

U
:

Jti,* 3

:911

1,,

JU, 4) 2, 2, <:A.(i

L;lp

tft,.;,3 '51 .,

&U.

121-1 i

po
t.c
om

LL c %LAL-

tAkkies.

ita

p.
bl

og
s

G sk,..A.C3 1

eK

;11

LY"j

zi
v

Ya

5Lil

4:

4:).4

` L3

J
.Y J
, o , 3 =

LiLaU

st

Sc

JJ*1-

....

41;

Y-1 C.7.

;.:xJ1., Jb

z.:)Y j

.jtp z-1
j ..3 .3

.55k.. ty

.yb.
c r Ld,

rui.k,clr.
tr.

L,d;t
12.r; 1 .31l2i Yol% L. : (.1La

Lot:o

o cf ;C
.J

/0U

4;1

j) 'Zeit;

kc-j ;

01-12:*).

j'. I LA;

Wa

om
gs
po
t.c
p.
bl
o

aftti

1 .,,,La

tr. et:A
3,

.);>r.:,,r

ta
Ki

ve

c..;'

. 41 1:;,- .3 (b}-b

":) e

lA

li.1;P c..) T

j.t.PL"1.

,c); b

Ya

zi

Y-A (

5.4 tY 9l

lA

c.:.j1 L91.P

11

L:9);;_l
_
L. 1:51 J.,2; ;!;_.;

!,!_,

J
743.'"

Lr41>'

4-r)A

2"4i

C:J)

o1"-

c99

.4.1A_J <e-J e

.(

L9-;

s. 0

b.b1).: -L;

1_,>."- 1;1 c'

Ulo G PY

SI

yWJ

:T .
5.4

om
gs
po
t.c
p.
bl
o
ta
Ki
ve
zi
Ya

tS 5;

: Jt; ) .c.1.
: Jt; c t -r
-c,s;b:j.,11

L.4
'

J'Y
y1 *2?..x.-

.4"t l
JI; :L;
. JI
,:y

:Jt; Lrstl
Jl; c y.

jtpu-

l:.35-tj,1
J,44

r
./1

.";
L9

`t:

,t^1.1 LA:Ir

c)s-

41; gi

,54

Z?,.<1t, e4i1j12,5
5

0 .".; L 1-C
-

om
gs
po
t.c
p.
bl
o
ta
Ki
ve
zi

Z:5;11 Z;I;;.11

Ya

L'i L
[ L91v l L5P

JA,,

,J1

..l04ol j)Le

CL:'4231

-1?-1

,31. cip Z- .511

at ,:y

<:)1.7.P

ji

.6.4 Jl?P s,1231

j

i y, s a

u I 4,)3.5 CjA

5) <

&1",:),l;

J.h11

:(

attP 45 1 ;.1...0)
. !

c...;tr L;.111

jr..;

'611 L59 Lsk,

eK

zi
v

Ya
ita
og
s

p.
bl

po
t.c
om

om
t.c
sp
o

t ;.?' 1 .4-^". :-' 1 6-11 :tas

Ya

zi

ve

Ki

ta

p.
bl

og

L'ul

Si

-1,-1 .*.L....7)11

1914 ..,z1

Fiyat : 12,50 TL.

zi

Ya
p.
bl

ta

Ki

ve

t.c

sp
o

og

om