Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
2008
2008
An t'ilab xechintalab ani xu wat'el (Vivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca), fue elaborado por la Direccin General de
Educacin Indgena, perteneciente a la Subsecretara de Educacin Bsica de la Secretara de Educacin Pblica.
La
agradece la participacin de los responsables de educacin indgena en las entidades, jefes de departamento, jefes
de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas tcnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y
autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los nios y las nias indgenas, a quienes va
dirigido este libro.
Edicin
Direccin de Apoyos Educativos
Coordinacin editorial
Marco Julio Linares
Guadalupe Ambriz Rivera
Cuidado de la edicin
ngela Morales Vera
: 970-742-069-3
Primera edicin, 2008
Impreso en Mxico
Distribucin gratuita/ Prohibida su venta.
D.R. Secretara de Educacin Pblica, 2008
Argentina nm. 28, Centro,
06020, Mxico, D.F.
Tenek-1o(64p)3arev.indd 2
Diagramacin
Ins Patricia Barrera
Texto de la presentacin en espaol
Alejandro Torrecillas G.
Reconocimiento especial al trabajo de Martha Flores, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pint color a las
palabras de las nias y los nios, autores del presente libro.
Exol
ndice
Xlk'xtlb ............................................................ 5
An ch'ejwxtlb .................................................. 19
Presentcin ............................................................ 7
Ajtintalab / Cancin
An ch'ojontl ........................................................... 9
An chkm kech'................................................... 22
Ki wychich........................................................... 10
An jtlb.............................................................. 10
An kwit' ............................................................... 23
An exobl............................................................... 11
An ik' ...................................................................... 12
Tenek-1o(64p)3arev.indd 3
An chkmtsik ...................................................... 25
An j' ...................................................................... 13
An t'okoxtlb ...................................................... 26
An t'okox kmblek.............................................. 27
N'n ..................................................................... 14
K'itsj ..................................................................... 28
An wich ................................................................. 14
An koneltsik .......................................................... 29
An tj exoblomtlb .......................................... 16
An kimdhlom ...................................................... 31
An tenektsik .......................................................... 32
Exlowl .................................................................. 33
An ko'neltsik .......................................................... 34
An punel ................................................................ 51
An koy.................................................................... 53
An pk'k............................................................... 42
An t'idhidh ............................................................. 43
An pch'lom ........................................................ 44
An dhikom ty ...................................................... 44
An ko'neltsik .......................................................... 58
An chpik b ......................................................... 59
Tenek-1o(64p)3arev.indd 4
Xalk'axtalab
Jntu ulnl d, noche k'l n kwintl Yb ch'l tm ull tenek
k'ij wt'ts ch'xixil ni n kl chmmdh ni lbidh Anchn ne
k ch' tm ull k'l kwintl jelti mx t't' ni in t't'tsik, in
pulektsik ni in pulektsik, ni ejtl in exlowltsik kin ulu junxk'ij ni
nchn jelti mx u junkunl in kwidh kl xi tt' ni n t'ilbtsik k
ch'tme' kwidh ni tjx
Jxtm i le' k ko'oy je n jumtlb, xi t'jdh, xi k'wj dhutsdh k'l
n kwintl bl k bijiy k'k'l n k'k'l, j' n j', ik' n ik'
ni ich' n ich', bl n ottsik, k lej ch'xk'in, k lej chmnbe' n
j' ni n ik'.
Bn Direccin Generl de Educcin Indgen jxtm i t'jm je n
jumtlb, xonti t tolmixin, niy t exobl n ok'tsixltsik, n t't'tsik
ni n tiklbtsik xi t kwentsl; i le' k jytsik ni k kulbetn' k'l
n exlowltsik ni k'l n kidhtl; ni tu utsl, k junku in chlpil
n pkeltsik, k tj' k'l n chlpk'ij n t'ilb, tu t'iltsi x t'jl b
n kwentsl ni ki junxn xi le' ki bjw ki t'j'. K'l n t'ojlbil i
kulbetnl ki pidhn' it i jumtlb xi dhutsdh k'l n kwintl, bl
i chlpyl n k'ejtsik kwintlb xu kwnb bin bitsowil n Lbtom
chbl jelti mx i k'ejtsik muklb xi yb w'ch pil kwintlb bl
ki bijiy xtkich. K chlpyk'ij mx junwek'ij ybich k w'chin xi
yxni' O xi chkni' O xi yxuxul Jnti tm in mulklbil n tom,
n te'tsik, n xich', n bleytsik ni n j' xi ln pujl
5
Tenek-1o(64p)3arev.indd 5
Tenek-1o(64p)3arev.indd 6
Presentacin
Cmo se dice d en tu lengu Cmo se dice noche en tu idiom
No hs sentido que cundo lo dices en tu propi lengu el d es ms
brillnte y ls noches ms clmds y bonits Esto ps porque si lo
express en tu propi lengu es como si tus pps y sus pps, y los
buelos de sus buelos, y todos tus migos lo dijern junto contigo, y
entonces es como si sus voces se juntrn con l tuy y ls plbrs se
oyern ms fuertes y ms clrs
Por eso hemos querido que tengs este libro, que est escrito con ls
plbrs que se usn en tu lengu pr llmr sol l sol, gu l
gu, ire l ire y lun l lun, pr que esos stros brillen ms,
el gu refresque ms y el ire se ms clro.
En l Direccin Generl de Educcin Indgen hemos elbordo este
libro, en el que prticipste t, tmbin tus comperos, tus profesores,
tus pps y ls persons de tu comunidd; desemos que lo les y lo
disfrutes con tus migos y tu fmili; l mismo tiempo, te invitmos
recopilr los sberes de tus myores, crer tus propis nrrciones,
que nos cuentes lo que hces en tu comunidd y comprtir tus sueos.
Con ese mteril nos gustr poder entregrte otro libro pensdo y
escrito en tu propio idiom, porque creemos que cd lengu que se
hbl en cd regin de Mxico es como un color distinto, que no existe
en ningun otr lengu, pr nombrr ls coss. Te imgins que de
pronto y no existier el verde O el rojo O el zul De qu colores
sern el psto, los rboles, l sngre, ls snds o el gu del mr
7
Tenek-1o(64p)3arev.indd 7
Tenek-1o(64p)3arev.indd 8
Waydhax ajatlab
Arrullo
An bechek'talab
An ch'ojontal
U k'wjb' n bechek'tlb
bl k wyich
nu chkmil jik't
n ik' chmml,
in le' ti bechek'
u niwkyl k'l u k'ubk.
U witsel ni u k'lel
u witsel ni u k'lel.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz
9
Tenek-1o(64p)3arev.indd 9
Ki waychich
An ajatlab
10
Tenek-1o(64p)3arev.indd 10
An exobal
Tu bl bn Atj exoblomtlb
bl k ejto kdhuts nbij
bl tm ki pubey yb ne k ch'j t'ojlb
t jum.
Jl' xo' chkm, wnch tu ubt
jl' xo' chkm, wnch tu te'nl
chkm kwitol xo' ne k chu'uj
nn' ne tu bjw ne'ech k chu'uj.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz
11
Tenek-1o(64p)3arev.indd 11
An ik'
Wt'ts n ik' tm wkl
jxtm n chkm u ch'ybel
bl wt'ts n ik'
mx jik'wxich
in ch'ejnl n t'el
jney ki uw' bl k wychich
ne'ech ki jtintsi jun i jtlb
bl kin mpuy in ts'itsik wl
bl k wychich
bl klech.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz
12
Tenek-1o(64p)3arev.indd 12
Poesa
An ja'
13
Tenek-1o(64p)3arev.indd 13
Na'na
An wich
N'n tm in pulekich'
yb jik'i in ne'ech kin xe'chin pil
u ch'l kin k'wjy k'l tt'
ech'ek'ij xont xe'ech.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz
14
Tenek-1o(64p)3arev.indd 14
15
Tenek-1o(64p)3arev.indd 15
An ataj exoblomtalab
An tj exoblomtlb
tsudhey, k tsudhey
ww' i bch'wl n tsubxtlb,
n chlp ni n tk'ixtlb
xow' in pidhnl n ok'tsix
tsudhey k tsudhey.
An tj exoblomtlb,
wn ki k'nidh'
bl jj' tu pidhl
tin chlmil bl
ku exoblomch.
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz
16
Tenek-1o(64p)3arev.indd 16
An t'ojnal inik
Nn' u chu'tl lw' n k'pnel
xo'w' tokot u k'ibel j'ich n ch''ixtlb
yb u ko'ol i tumin bl in ch'ojontl
ne'ech ku t'y' we' n my
bl k k'wjy u kulbel n tiklb
ni jey ne ku t'y'n idhidh
bl ku ko'oy we' n wy
bl ejtl i kulbeltlb.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz
17
Tenek-1o(64p)3arev.indd 17
An ko'neltsik xi pebedh
Wt'ey yn n dhk joj
ni in tmu n ekwet
in konoy tm xonti w'ch n k'pnel
ni in uts': tt' nik'ij t' it kw'j l j'
bl ww' yn i k'pnel i ell
nchn in jilm n dhbl k'ylll
bl yb ki wt'n' i k''inb
tt' yb w'ch n k'pnel,
nchn tx jiln ejtl t'ilil.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz
18
Tenek-1o(64p)3arev.indd 18
An ch'ejwaxtalab
Tu pidh' jun i wich
u el' tu' bn bel
jn ti yb ne tu pidh'
bl tt' tin wixk'ntsij
nu itsich bl ybich k
yjbej jxtm nn' tu le'
j'ich n ch'ejwlixtlb
tu pidh' k t'p' lw'
bl yb ti kin uk'tsij.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz
19
Tenek-1o(64p)3arev.indd 19
An chakam xi tanchu'
U le' nu chkmil jelti n dhbl k'yll
tm yb tin t'jl ti K'ij in uk'nl
bl n chkm tin chu'tl
u tsi'el dhik ti kin ch'uch'by
tm juni' in t'ilolol k'l jj' in exbyl
bl n k'e'etsik yb ti kin te'tsikiy
tm kin wt'ey bin k'im'
ni juntl yb ne ki ej'to
ki chmk' n tiklb.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz
20
Tenek-1o(64p)3arev.indd 20
An tenek kwitol
An chkmtsik tenek jelti n k'i ts'
tm tsitsik u ch'kil jik't
Ani in tolmiyl in tttsik.
Yb u chekeltsik.
21
Tenek-1o(64p)3arev.indd 21
Ajtintalab
Cancin
An chakam kech'
Je' n chkm kech' wt'ts tu dhjnl
ybbel in ejtowl ti bell
k ok'tsi ti dhil
bl kin ejtoj ti jek'x.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz
22
Tenek-1o(64p)3arev.indd 22
Te' ku chu'uxin
Te' ku chu'uxin j'ublbtsik
ok'onich n exoblch
ni in kulbel in ne'ech ti tj
ni ne ku chu'uxin klm
ni ne ki onsi tu exobl
ne ki exl' ejtl n jumtlb
xi ku ok'tsin bn tj exoblomtlb.
An kwita'
23
Tenek-1o(64p)3arev.indd 23
Chakam k'itsaj
Chkm k'itsj
exomich t klel
jel mx ullich
tsudhech.
Ani ow u chu'tl
n tj exoblomtlb lbel
jelti n lbidh wich.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz
24
Tenek-1o(64p)3arev.indd 24
An chakamtsik
U ko'ol n lwtsik
ubt'lb k tel'
xn tu ch'knl
k'yum ti k'yum
ni junwek'i ne t t'ikwnl
ejtl ne t pik'il t k'ubk
bn jumtlb
jun, chb ni ox
ejtl, ne tx t'kchok'
ix bixnel
ni ix t'ikchok'.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz
25
Tenek-1o(64p)3arev.indd 25
An t'okoxtalab
U t'kl nu ts'itsik k'ubk
ni nu chkm wl
k'l i j' ni k'l i t'okoxtlb
bl kin telxin lw'.
Abl kin chu'uxin lw',
u t'k'l nu ts'itsik wl
k'l i j' ni k'l i t'okoxtlb.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz
26
Tenek-1o(64p)3arev.indd 26
An t'okox kamablek
U t'k'l nu kmb
k'l i t'okoxtlb kmblek
bl k dlk'n
nu k'mb
n t'okt chkmtsik
ko'ol ki ko'oy ni
ts'its'ik kmb t'ok okol
tm ku ok'on tu k'pul.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz
27
Tenek-1o(64p)3arev.indd 27
K'itsaj
Chkm k'itsj
it klel teche'
it kwetsotsol, kwetsotsol.
nuw' it ochel.
Ani klm ne'ech
juni k'ij ki k'wjy
k'l nn'.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz
28
Tenek-1o(64p)3arev.indd 28
An koneltsik
Jl' ne'ech t ubt' k'l nn'
nn' u cho'ob bl ne'ech kin kulbetn'
in le' ku ch'' xnti in t'jl n mixtu
miu miu.
Jl' kw' tu ubt' k'l nn'
nn' u cho'ob bl ne'ech kin kulbetn'
in le' kin ch'' xnti u jt n pek'el
ki ki ri ki, ki ki ri ki.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz
29
Tenek-1o(64p)3arev.indd 29
Kw, kw, kw
jun i pk'wk'w.
Bn kwentsl, elel j'
u el' jun i mixtu.
Miu, miu, jun mixtu,
kw, kw, jun pk'wk'w
ne ki uluj yn i ko'neltsik.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz
30
Tenek-1o(64p)3arev.indd 30
An kimadhlom
Bin k'im' xi n uxum in bij t Pz
ejtl u kulbel tm u t'ojnl
bin k'im' n uxum in bij t Pz
ejtl u t'ojnl ni ney nn'.
Anchn in t'jl, nchn in t'jl
xu t'ojom bkn.
31
Tenek-1o(64p)3arev.indd 31
An tenektsik
K tel' je' n tenek
wtts ti kututul wtts ti kututul
ne'ech ti nujul.
Jney in nujwl
jney in ne'dhl
jney in ne'edhl
bl kin nuju'.
An tiklbtsik yn i t'u'udh n tsi'dhl
t'u'udh u tsi'dhl bl ki nuju
ybtsik in le'en' ti k'pul
l ll l ll l ll l.
(In nujwl: lnx, uch'un, k'weet ni xitkich in le ti nujul).
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz
32
Tenek-1o(64p)3arev.indd 32
Exlowal
Wn' ejtl tu ubt'
junini' ne ki t'j' juni ubt'lb kwetsotsol.
bl ne ku jtin ni ne'ch tu te'nl
ejtl ne'ech ki kulbetn'.
33
Tenek-1o(64p)3arev.indd 33
Kwetsotsol bixnel
Ronda
An ko'neltsik
Jl' ne'ech tin ubt k'l tt'
nn' u cho'ob lejich ne'ech k kulbetn'
wn ki ch'' xnti in t'jl n mixtu'
u ool tm u kulbel.
Jl' t ubt' k'l nn'
nn' u cho'ob ne'ech k kulbetn'
in le' kw' kin ch'' xnti u jt n pek'el
ki ki ri ki, ki ki ri ki.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz
34
Tenek-1o(64p)3arev.indd 34
Ka chalpay janey
Adivinanza
Wisisil u wisisil,
tm ku p'y ti chbl
mx yb tsi'dhl n chlm
ch' i ne'ech.
Jney u ey
Ti bel in tsi'dhb,
ti bel in jilnl,
ni putlk'ij in
k'wjt.
Jney u ey
(An pojodh)
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz
(An )
35
Tenek-1o(64p)3arev.indd 35
In chi'ik ni yb in t'inom,
mn u ot'ol ni yb in lnx
dhkni' u ko'ol lk'idh ni
yb in k'oyej.
Jney u ey
(An it'dh)
(N k'itsj)
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz
36
Tenek-1o(64p)3arev.indd 36
Nn' in dhkni'
u wedhmedhl n k'pnel
tin eynl n ch'ojontl ni
xi yb' ch'ojontl
ejtl tin yentsl.
Jney u ey
37
Tenek-1o(64p)3arev.indd 37
Tm i k'k'l
in jt u
olnl bl yejtich
n kotelch, n
k'k'l chpik bl
k wyey n kotelb.
Jney u ey
Tm k'ij in wyl
tm kl in jt
tltsik in chlpyl
bl in bnlk'ij
tltsik in ull
bl u chu'tl i y'ul.
Jney u ey
(In ich'ikli')
(In ju'jum)
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz
38
Tenek-1o(64p)3arev.indd 38
In jtitil, in jtitil
u chu'tl exom ti wixchl n te'tsik
u k'pl n jodh ni n
it'dhte',
yb xt' u wll u
k'ijidhmedhl n k'ij.
Jney u ey
(In kuku')
39
Tenek-1o(64p)3arev.indd 39
U bubul, u bubul
jelti n ts'itsik mul
in lonyl xonti w'ch
n wichlom,
wetsik, ti wetsik in
junkuwl n chi'ik
ti n k'im'.
Jney in ey
U cholk'l n lnx
ni u cholk'l n it'dh
nchn tin k'pul
yb xit' ti kin lbn'
u wytl u t'jl
lk'idh bn te'.
Jney u ey
(An che'chem)
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz
(An tsptsm)
40
Tenek-1o(64p)3arev.indd 40
Tm in dhlm
nu xi'il chkni'
tm in wynek
nu xi'il t'unuy.
Jney u ey
(In wy')
(In che'chem)
Lucio Morales ngela
Escuela Josefa Ortz de Domnguez
Loma Larga, Tantoyuca, Veracruz
41
Tenek-1o(64p)3arev.indd 41
Dhuk'at t'lab
Trabalenguas
An dhak at'em
An pak'ak
An dhk t'em
wt'ts ti ch'puj
tin jil' n t'k'tsil,
t'ikwnl u t'ikwnl
n chkm tm ti dhik'pn
bl k'dhpin n t'ktsil in
k'nl.
An pk'k' xi pkdh'
wt'ts ti pukmdh,
pukmdh wt'ts xi
pkdh' n pk'k,
toldh' ni k'otsdh'
nin xekel ni in kn
n pkdh' pk'k'.
42
Tenek-1o(64p)3arev.indd 42
An t'idhidh
An t'idhab kwentsal
An t'idhidh xi chkni'
yb in jill n ti bell
u k'dhil u p'il
bn pkdh' te'
sni bn nkdh' tj
fhik'wik'wiil, dhik'wik'wiil
tm ynenekich, xonti
u xe'chinl ti k'dhidhil.
An t'idhb kwentsl
k'wjt wl ch'en
xk'udh k'l n ch'lm
xk'udh k'l n ch'en
u t'ynl n xk'ub
u t'ynl n pk'k'
ejtl u t'ojnl
bl kin tolmiy tin b'.
43
Tenek-1o(64p)3arev.indd 43
An apach'lom
Tu' ln ch'lm w'ch
jun boye' n pch'lom,
tsitsik ni pkdh'
t'ek'dh' ni ch'dh'
k'otsdh' ni nkdh'
dhlm ni yejnek,
tj' u dhubl n tsuts,
u dhubl u dhubl n tsuts
tu'bn pch'lom, ln ch'lm.
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz
An dhikom tay
Dhkni' dhkni',
xlits n dhikom ty,
tm u dhikom dhbudh
in dhm,
k'l jun i dhdh'
dhbuxtlb xonti u
dhutsum,
dhububul u dhububul
n dhikom ty
tm in dhymich
in dhikxtl,
in dhm ybich dhbudh.
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz
44
Tenek-1o(64p)3arev.indd 44
Ani t'ilab
Cuento
45
Tenek-1o(64p)3arev.indd 45
46
Tenek-1o(64p)3arev.indd 46
An panil tumin
Ti weje' i k'ij b jun i kwentsl tenek jun i tiklb in chu'tl u klel n
k'ml b jun i chkm ch'en xonti jj' u k'wjil, ni chlpxin tm, in
t'iltsi n tiklbtsik ni in chlpy bl ne'ech kin cholk'' n chbl bl
kin chu'uj xney w'ch, tm xo' tin xlk'nich in chu'uj n yejche weje'
pts ts'utst k'l n weje' tumin xi yn in jlbil. Ani k'l n tumin xin el' in
lejkiy n tsubxtlb ni in t'j' in k'im' t'ek't ni lbel k'l i tujub, in
ch''y n bell pt'l xu jobl chbl, bl kin t'y' yn n tomlom ni in
mpuy jey n pulek chbl ni tm kw'jy ti wiltlb bqn kwentsl. In
tolmiy n k'wjiltsik kin wil' n tsubxtlb xi bn kwentsl bl ejtl k
belech lw' ni k t'ojon bl jjtsik tin lw'bil.
Anchn ti ok'on je' n weje' t'ilb xnti in t'ill n pkeltsik.
Celso Jeronimo Florentino
Escuela Miguel Hidalgo
Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz
47
Tenek-1o(64p)3arev.indd 47
Chab an pik'o'
Chb n ko'neltsik utey tin wl n jool ni in chu'u' tm jun i tumin
l n j', in uts' tm n jun:
Jchn n tumin nn' ne ku dhbln', yb k tk'!
Ani n jun in uts':
Nn' u k'l ni tm in uluj n jun.
Yb'!, nn' ne ku kldh' ok'ox, ni in kwi'n' tm tin b' l
n j'. Ani n jun in chu'u' tm xnti u pkwel n tumin bl in
kwi'lomtl ich' ni yb' tsubx i tumin k'w'jt bn j'.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz
48
Tenek-1o(64p)3arev.indd 48
49
Tenek-1o(64p)3arev.indd 49
An belkol ja'
Jun i k'ij jun i uxum k'l in tsidhn ichk' k'l ti ik'tom j' bn wlj',
bl k ulich bn wlj' w'ch jun i pulek p'b ni uttich bin wl n
wlj' w'ch jun i ch'en ni u xymnl n bel.
Tm ti n uxum k'l in tsidhn ichk' exomich ti pi'l tin wl n wlj'
xon tu tujel ti xymnl n bel in chu'u tm jun i tiklb exom ti
tsim, ni in yk'w' tm n bel k'ejtsik, k'ejtsik bl k ulichtsik wl
n wlj', n tm xo' ti ulnekixtsik konoxintm jit' in el' n tsim
Yb xit' in el', ni n ichklb jik'ey tm bl yb w'ch n bel
xonti kin ok'n n tsim.
An uxum in uts' tm nin ichk' bl yb k jik'ey jchn n ejtlb
jch n belkol j' nchnich ti ok'on je n t'ilb.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz
50
Tenek-1o(64p)3arev.indd 50
An punel
Ti owenekich, b jun i pulek lelb u dhbl jun i tiklb xin ko'ol yn n
tumin, u t'jnl wi'ik yn i tiklbtsik, ni tm k ch'ejkn n k'itsj u koyol
bl kin k'k'dh' n bkn xin k'pl.
Tin wl b jun i pulek tj xon tu t'pb yn xt'kich, n tm xo' tin ch'tsik
tl jun i punel ulich kin jpiy n wi'leb ni ochich tm ni in kldh' yn i
kitlb, in pltsi n bitsim tyk'ij juni ti k'lej ni n t'ojnl tiklbtsik yb
k'uchuntsik lbn bl ltj yb w'ch ni jun i kitlb jelti xin jun'.
U telx k'i tokot ti k'wjy ni in chlpy kin wewn'tsik n punel ni k'ipchon
b jun i p'b wl i wlj' ni n t'ojnl tiklbtsik in t'iltsij in t k'imdhtsik
bl nchn in chu'utsik utsn bl kin liy n ltsix bl k illiytsik yb k
ywlxtsik bl jchn n telomtlb yb lw'.
Celso Jeronimo Florentino
Escuela Miguel Hidalgo
Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz
51
Tenek-1o(64p)3arev.indd 51
An yejche chan
Ti owenekich u k'wjil jun i ch'ojontl k'imdh bl k k'puch u k'lel kin loniy jun
i tomlom xon tin ell xowkich i k'pnel t'ulek b jun i tomlom xin k'l jun i tiklb
xin ko'ol yn n tumin u tk'nl bn bitsow in bij Pltn Snchez.
An ttlb j'ich u k'lel n ti lim t'u'lek tsudhey k tsudhey bl kin wt'' n
k'itsj ni jun i k'ij k'le ti lim n tin k'puwl ni ybich witsiy ni in k'imdhil in
oltsi tm n dhbl tomlom bl ni jey k'ptsinekich ti ko'neltsik.
In t'll n t'ojnltsik xin k'yl n tomlom bl in chum xon tu xpel n chn in
jill n chemnek ko'neltsik xi yb in tll.
Ani tm n dhbl tomlom in eyn' n bell pt'l xu lejkix bel bl k jobn n
ch'en bl k xlkn n lbx ni lbntsik bl kldhj jun i yejche chn ni n
tiklb tjnltsik in tolmixn' kin pok'o n chn ni kldhj putt n k'ipchonel
pylomlb lim t'ulek ni chu'tt tm bl tj' lej ti k'wj lin tsukul n lbx.
Celso Jeronimo Florentino
Escuela Miguel Hidalgo
Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz
52
Tenek-1o(64p)3arev.indd 52
An koy
Xe'ech lte' jun i koy ti k'pupul ti tom, ni tm ti kwjln b jun i cholx chbl ni yb
in ejtoj k kle in le'n' kin ontsi kin cholk'' n chbl ni yb in ejtoj bl chpik ni
wt'ey jun i pik'o' in le'n' kin kldh' bl kin k'puj, in jy n koy ni kwjln xonti
k'w'j n koy ni n koy jik'ey in uluj tm yb ti kin k'puj ne tu pidh' ejtl n tumin xi
je w'ch bl ki k'wjy lw' ni n pik'o' in konoy n koy.
Jnti ne ku kle teche'
An koy tok'on:
Kit jn chpik bl ki ch'n, wt'ey jun i chitlb in ch'' u j n pik'o' ni in
tolmiy k kle k'le dhik tin k'im' ni n chkm in pln' n pik'o' bl k oltsin xonti
k'wjt n tumin. Tm ti n chkm in ln' l n jol in chu'uj ch'xixil n tumin, ni k'l
kin iki' in tt' ni in kldh' ejtl n tumin.
Anchn je' n pylomlb wenk'on ti pulek dhbl tumin. An inik in jun' n chkm koy
ni in mpuy l in pt'l kim'. Ani n pik'o' in ontsl kin chu'uj n tj.
Yb xit' in cho'ob ne kin kulbetn' n t'ojlb xin tm k'l in t'ojlbil n k'e'et.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tamemas, Tempoal, Veracruz
53
Tenek-1o(64p)3arev.indd 53
54
Tenek-1o(64p)3arev.indd 54
55
Tenek-1o(64p)3arev.indd 55
Xanti jalk'un?
Je n ubt'intlb in t'jl n exobltsik.
Ybich'k'ij in chu'tl bl kin chlpy
bl ubt' b jun i kwetsotsol xin t'jl jun i kwitol.
U tell ok'ox tm ti k'le bl yb ki chu'u jit ne'ech
in jlk'uy tm in knl n kwitol xi k'le ni kin uluj xit'
yb k'wjt xonti kw'jt ok'ox ni nchn ne'ech ki ontsi
kin t'j' bl kin ejtoj ki chu'u xit' in ejtoj kin uluj lw'.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz
56
Tenek-1o(64p)3arev.indd 56
57
Tenek-1o(64p)3arev.indd 57
An ko'neltsik
An ts'itsik chkmtsik yejt k kle bn eleb bl
kin t'jtsik kwetsotsol n ok'tsix in utsl bl k
beley t''l in t'jl n kwetsodh tm ne kin uts'
ejtl bl kin och'owiy xnt'om ko'nel ne kin uluj
ni n chkmtsik ne kin ch'ilby xnti in t'jl;
jelti mx kin ul: pek'el, n chkmtsik ne'ech ti jt
jelti n pek'el ni mx kin ul pml beklek: ne kin
ch'ilby xnti u dhjnl mx tltsik k uk'pin jj'
tm ne k wt'ey ti ok'tsix.
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz
58
Tenek-1o(64p)3arev.indd 58
An chapik ab
Je i ubt'intlb u t'jnl jelti tm u ulel i b bl kin chu'uj ni kin
exl' xnti k'wj in t'u'ul.
T''l wn ki t'j' jun i kwetsodh ni jun ti jun ne'ech k wt'ey ti
t'ilom.
Xi kw'' junx ch'ejel ne'ech kin ts'utsbiy jun tin eb xi k'wjt bn
kwetsodh ni n je' tm ne'ech jey kin t'j' xin t'jl xi junx ch'ejel.
Ani nchn jun ti jun ne'ech kin ejtoj k wt'ey ejtl tm junil k'e'etich
ne'ech ku yo'in ni ne'ech ki oln' jun ti eb, mx jun tin eb yb k
ts'utsbiyt yb xnti k yo'in ni nchn ne'ech ki ontsi kin t'j' n
yo'i'iltlb xi kin k'ipdh' ti ubt'.
Ne'ech k kle bn kwetsodh.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tamemas, Tempoal, Veracruz
59
Tenek-1o(64p)3arev.indd 59
60
Tenek-1o(64p)3arev.indd 60
Xi t'ojlab an kawintalab
Glosario
Tenek-1o(64p)3arev.indd 63
Tenek-1o(64p)3arev.indd 64
2008