Sie sind auf Seite 1von 66

1

Tenek, Tantuyik, Veracruz Huasteco de Tantoyuca, Veracruz

2008

An tilab xechintalab ani xu watel

Vivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca


Portada-Tenek-1o.indd 1

03/11/2008 01:06:45 p.m.

Tenek, Tant'uyik, Veracruz Huasteco de Tantoyuca, Veracruz

2008

An t'ilab xechintalab ani xu wat'el

Vivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca


Tenek-1o(64p)3arev.indd 1

03/11/2008 01:08:30 p.m.

An t'ilab xechintalab ani xu wat'el (Vivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca), fue elaborado por la Direccin General de
Educacin Indgena, perteneciente a la Subsecretara de Educacin Bsica de la Secretara de Educacin Pblica.
La
agradece la participacin de los responsables de educacin indgena en las entidades, jefes de departamento, jefes
de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas tcnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y
autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los nios y las nias indgenas, a quienes va
dirigido este libro.

Secretaria de Educacin Pblica


Josefina Vzquez Mota
Subsecretario de Educacin Bsica
Jos Fernando Gonzlez Snchez
Directora General de Educacin Indgena
Rosalinda Morales Garza

Jefe del Departamento de Educacin Indgena del estado


de Veracruz
Valente Velzquez Bernab
Coordinador del Proyecto en el estado de Veracruz
Mara Gelacia Santiago del ngel
Mara Adalberta Hernndez Bautista
Revisin de textos en lengua huasteca
Mara Gelacia Santiago del ngel
Mara Adalberta Hernndez Bautista

Edicin
Direccin de Apoyos Educativos
Coordinacin editorial
Marco Julio Linares
Guadalupe Ambriz Rivera
Cuidado de la edicin
ngela Morales Vera
: 970-742-069-3
Primera edicin, 2008
Impreso en Mxico
Distribucin gratuita/ Prohibida su venta.
D.R. Secretara de Educacin Pblica, 2008
Argentina nm. 28, Centro,
06020, Mxico, D.F.

Tenek-1o(64p)3arev.indd 2

Diagramacin
Ins Patricia Barrera
Texto de la presentacin en espaol
Alejandro Torrecillas G.
Reconocimiento especial al trabajo de Martha Flores, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pint color a las
palabras de las nias y los nios, autores del presente libro.

03/11/2008 01:08:33 p.m.

Exol

ndice
Xlk'xtlb ............................................................ 5

An ch'ejwxtlb .................................................. 19

Presentcin ............................................................ 7

An chkm xi tnchu' .......................................... 20

Waydhax ajatlab / Arrullo


An bechek'tlb....................................................... 9

Ajtintalab / Cancin

An ch'ojontl ........................................................... 9

An chkm kech'................................................... 22

Ki wychich........................................................... 10

An k'w' ni n ch'ojol ......................................... 22

An jtlb.............................................................. 10

An kwit' ............................................................... 23

An exobl............................................................... 11

Te' ku chu'uxin ...................................................... 23

An ik' ...................................................................... 12

Chkm k'itsj ...................................................... 24

Lejkidh labidh t'ilab / Poesa

Tenek-1o(64p)3arev.indd 3

An tenek kwitol .................................................... 21

An chkmtsik ...................................................... 25

An j' ...................................................................... 13

An t'okoxtlb ...................................................... 26

An pkdh' te' lom ................................................ 13

An t'okox kmblek.............................................. 27

N'n ..................................................................... 14

K'itsj ..................................................................... 28

An wich ................................................................. 14

An koneltsik .......................................................... 29

Xow' nn' u exobnl......................................... 15

Bn kwentsl elel j' ............................................. 30

An tj exoblomtlb .......................................... 16

An kimdhlom ...................................................... 31

An t'ojnl inik ....................................................... 17

An tenektsik .......................................................... 32

An ko'neltsik xi pebedh ........................................ 18

Exlowl .................................................................. 33

03/11/2008 01:08:34 p.m.

Kwetsotsol bixnel / Ronda

An t'ok'tok ni ich'ik'li ....................................... 49

An ko'neltsik .......................................................... 34

An belkol j' ........................................................... 50

Ka chalpay janey / Adivinanza .................................... 35

An punel ................................................................ 51

Dhuk'at t'lab / Trabalenguas

An yejche chn ...................................................... 52

An dhk t'em ....................................................... 42

An koy.................................................................... 53

An pk'k............................................................... 42

An tiyl ut' n tsuts ni ts'itsik koy .................... 54

An t'idhidh ............................................................. 43

An xi'idh inik ni n chemelom........................... 55

An t'idhb kwentsl ............................................. 43

Xantli ne'ech ka t'aja' / Instructivo

An pch'lom ........................................................ 44

Xnti jlk'un ...................................................... 56

An dhikom ty ...................................................... 44

Yb ti kin tk' ..................................................... 57

Ani t'ilab / Cuento

An ko'neltsik .......................................................... 58

An tspsm k'l n ut' ......................................... 45

An chpik b ......................................................... 59

Jun i tiklb k'l in k'imdhil............................... 46

Xntu tk'nl nu kwentsl .................................. 60

An pnil tumin ..................................................... 47

Xi t'ojlab an kawintalab / Glosario .............................. 61

Chb n pik'o' ....................................................... 48

Tenek-1o(64p)3arev.indd 4

03/11/2008 01:08:36 p.m.

Xalk'axtalab
Jntu ulnl d, noche k'l n kwintl Yb ch'l tm ull tenek
k'ij wt'ts ch'xixil ni n kl chmmdh ni lbidh Anchn ne
k ch' tm ull k'l kwintl jelti mx t't' ni in t't'tsik, in
pulektsik ni in pulektsik, ni ejtl in exlowltsik kin ulu junxk'ij ni
nchn jelti mx u junkunl in kwidh kl xi tt' ni n t'ilbtsik k
ch'tme' kwidh ni tjx
Jxtm i le' k ko'oy je n jumtlb, xi t'jdh, xi k'wj dhutsdh k'l
n kwintl bl k bijiy k'k'l n k'k'l, j' n j', ik' n ik'
ni ich' n ich', bl n ottsik, k lej ch'xk'in, k lej chmnbe' n
j' ni n ik'.
Bn Direccin Generl de Educcin Indgen jxtm i t'jm je n
jumtlb, xonti t tolmixin, niy t exobl n ok'tsixltsik, n t't'tsik
ni n tiklbtsik xi t kwentsl; i le' k jytsik ni k kulbetn' k'l
n exlowltsik ni k'l n kidhtl; ni tu utsl, k junku in chlpil
n pkeltsik, k tj' k'l n chlpk'ij n t'ilb, tu t'iltsi x t'jl b
n kwentsl ni ki junxn xi le' ki bjw ki t'j'. K'l n t'ojlbil i
kulbetnl ki pidhn' it i jumtlb xi dhutsdh k'l n kwintl, bl
i chlpyl n k'ejtsik kwintlb xu kwnb bin bitsowil n Lbtom
chbl jelti mx i k'ejtsik muklb xi yb w'ch pil kwintlb bl
ki bijiy xtkich. K chlpyk'ij mx junwek'ij ybich k w'chin xi
yxni' O xi chkni' O xi yxuxul Jnti tm in mulklbil n tom,
n te'tsik, n xich', n bleytsik ni n j' xi ln pujl

K chlpyk'ij jik't mx ybich k wchin n muklbtsik ni ejtl k


chu'u jyech'k'ij o yb mukudh Anchn ne k tmun mx k uk'tst
xowkich n kwintlb xu kwnb Lbtom Chbl ni xi putl n
k'yll!
Jxtm i t'jm je' n jumtlb, ts'utst n ch'ilbtsik k'l n
mukuxtlb ni m ts'utsk k'l n lbidh kwintl, bl k kulbetn',
k tel', k ch'' in lbidhtl xi w'ch b n kwintl; bl yb k
k'ipchon, bl yb k uk'tst in kwidh ni n muklbtsik ni xin
ejtowl kin lbidhmedh' tm junxit' in kwnl K'l jun i kw
bl yb k k'ipchon ni ki ejto ok'tsixin k'l i t kidhb , xntu ulnl
xtkich k'l n k'ejtsik, kwintlb bn Lbtom chbl; bl ejtl i
yentsl ki cho'obn xow' xi yxuxul ni xi m chmml ni xow'
j xi le' m yxuxul ni xow' xi k'lpidh yxu'.
Jxtm i junkum n k'ejtsik dhutslb b je' n chkm jumtlb, xi
dhutsdh k'l n kwintl, xi b bitsowil, bl ejtl u lbtomlbtsik,
j'ich i kwintl ni bitsowil.
K jy ni k kulbetn' je n chkm jumtlb, xi t'jdh k'l i
kulbetlb, ni dhutsdh k'l in t'ilbil n weje' pkeltsik xi k'l in
t'ill n k'k'l, bl k chlpy ku ok'tsixin ww' tu kidhblb, bl
k ejto xntu ulnl jumtlb, exlowl k'l ejtl n kwintlb xi
Lbtom Chbl.

5
Tenek-1o(64p)3arev.indd 5

03/11/2008 01:08:37 p.m.

Tenek-1o(64p)3arev.indd 6

03/11/2008 01:08:37 p.m.

Presentacin
Cmo se dice d en tu lengu Cmo se dice noche en tu idiom
No hs sentido que cundo lo dices en tu propi lengu el d es ms
brillnte y ls noches ms clmds y bonits Esto ps porque si lo
express en tu propi lengu es como si tus pps y sus pps, y los
buelos de sus buelos, y todos tus migos lo dijern junto contigo, y
entonces es como si sus voces se juntrn con l tuy y ls plbrs se
oyern ms fuertes y ms clrs
Por eso hemos querido que tengs este libro, que est escrito con ls
plbrs que se usn en tu lengu pr llmr sol l sol, gu l
gu, ire l ire y lun l lun, pr que esos stros brillen ms,
el gu refresque ms y el ire se ms clro.
En l Direccin Generl de Educcin Indgen hemos elbordo este
libro, en el que prticipste t, tmbin tus comperos, tus profesores,
tus pps y ls persons de tu comunidd; desemos que lo les y lo
disfrutes con tus migos y tu fmili; l mismo tiempo, te invitmos
recopilr los sberes de tus myores, crer tus propis nrrciones,
que nos cuentes lo que hces en tu comunidd y comprtir tus sueos.
Con ese mteril nos gustr poder entregrte otro libro pensdo y
escrito en tu propio idiom, porque creemos que cd lengu que se
hbl en cd regin de Mxico es como un color distinto, que no existe
en ningun otr lengu, pr nombrr ls coss. Te imgins que de
pronto y no existier el verde O el rojo O el zul De qu colores
sern el psto, los rboles, l sngre, ls snds o el gu del mr

Te imgins si de pronto no existiern los colores y todo se vier igul,


sin color Pues lgo s es lo que psr si se olvid culquier de ls
lengus que se hbln en Mxico y en el mundo!
Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y ms
lleno del color de ls plbrs de tu lengu, pr que los disfrutes y
te llenes los ojos y los odos con los mtices que hy en tu idiom; pr
que no se pierdn, pr que no se olviden los sonidos y los colores que
sbe pintr cundo lguien lo hbl En un plbr, pr que sign
vivos y podmos ensernos, unos otros como hermnos, cmo se
dicen ls coss en cd lengu de Mxico; porque todos necesitmos
sber cul es el zul ms fresco y cul es el zul ms verdoso, y cul el
zul ms cribeo.
Por eso hemos recogido muchos reltos en este librito, escritos con ls
plbrs de tu lengu, el idiom de tu regin, que tmbin, por ser todos
mexicnos, son nuestro idiom y nuestr regin.
Te invitmos que les y disfrutes este librito, que fue hecho con
mucho crio, y est escrito con ls misms viejs plbrs con ls
que tus buelos le plticbn l sol, pr que ls recuerdes, y pr que
nos ls ensees nosotros tus hermnos, que hblmos otrs lengus
mexicns, ver si s tmbin prendemos plticr con l lun y con
el sol Pr prender cmo se dice libro, y cmo se dice migo,
en tods ls lengus de Mxico.

7
Tenek-1o(64p)3arev.indd 7

03/11/2008 01:08:38 p.m.

Tenek-1o(64p)3arev.indd 8

03/11/2008 01:08:41 p.m.

Waydhax ajatlab

Arrullo

An bechek'talab

An ch'ojontal

U k'wjb' n bechek'tlb
bl k wyich
nu chkmil jik't
n ik' chmml,
in le' ti bechek'
u niwkyl k'l u k'ubk.

K'l je' n jtlb


xi nn' u jtnl
bl nn' in ch'ojontl
xontik'ij tu k'nidhl
n lejwl chkm
in uch'l yn n yuj
bl lbel k pubey
ni yb t'ilil k pubey.

U witsel ni u k'lel
u witsel ni u k'lel.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

Emelia Doroteo Santiago


Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

9
Tenek-1o(64p)3arev.indd 9

03/11/2008 01:08:46 p.m.

Ki waychich

An ajatlab

Jlich ki kw'tey chkm,


jlich k'l nn'
k liktsi, k liktsi
bl ki koyo chich
k liktsi ki tsich teche' ltj
bl xo' klech ne'ech tu koyol.

K'l je' n lbidh jtlb


ne'ech ki wyich
bl jun i lbel tsidhn
ne'ech ti tsi'dhntsij jun i ubt'lb
bl ku k'wjy u kulbel
n nnlb u dhbl k'yll
ne'ech ti uts' bl ki wyich
ne'ech ti ch'uch'bntsy
ni ne'ech ti beletn'.

Emelia Doroteo Santiago


Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

Emelia Doroteo Santiago


Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

10
Tenek-1o(64p)3arev.indd 10

03/11/2008 01:08:52 p.m.

An exobal
Tu bl bn Atj exoblomtlb
bl k ejto kdhuts nbij
bl tm ki pubey yb ne k ch'j t'ojlb
t jum.
Jl' xo' chkm, wnch tu ubt
jl' xo' chkm, wnch tu te'nl
chkm kwitol xo' ne k chu'uj
nn' ne tu bjw ne'ech k chu'uj.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

11
Tenek-1o(64p)3arev.indd 11

03/11/2008 01:08:59 p.m.

An ik'
Wt'ts n ik' tm wkl
jxtm n chkm u ch'ybel
bl wt'ts n ik'
mx jik'wxich
in ch'ejnl n t'el
jney ki uw' bl k wychich
ne'ech ki jtintsi jun i jtlb
bl kin mpuy in ts'itsik wl
bl k wychich
bl klech.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

12
Tenek-1o(64p)3arev.indd 12

03/11/2008 01:09:06 p.m.

Lejkidh labidh t'ilab

Poesa

An ja'

An pakdha' te' lom

Yxuxul u ymimil n lw'tlb


yb u koyol n ti bololol
u ochel u klel n lwtlb,
tin wl u lbel n t'yblb
bl ki kulbetn' ejtl ti ynil,
bl ki ko'oy xi yentsl
junx k'l n lw'tlb.

Tchn xonti yxuxul n te'


yn i ch'chin xontik'ij w'ch
u kulbel ejtl, juntsik
u jt k'e'et u dhubl
niyn tin eb in ko'ol in px
juntsik in ko'olich in t'm
wch yn n wich ni
ow tejw lbidh.

Teodoro Prez del ngel


Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

Emelia Doroteo Santiago


Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

13
Tenek-1o(64p)3arev.indd 13

03/11/2008 01:09:13 p.m.

Na'na

An wich

Tu le' n'n ni tu k'l


yb jik'i' ne'ech tu uk' tsi
bl tt' tin ok'tsl
jxtm tu chlpom ech'ek'ij.

Bn te'lomtsik u jk'pinl yn n wich,


tm n k'k'l k'ij
ne k chu'uj dhkni',
ne k chu'uj chkni',
ne k chu'uj mn,
xon ti k'wj in k'im' n Jun,
ne k chu'uj chkikil
bn kwentsl Dhkil.

N'n tm in pulekich'
yb jik'i in ne'ech kin xe'chin pil
u ch'l kin k'wjy k'l tt'
ech'ek'ij xont xe'ech.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

Emelia Doroteo Santiago


Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

14
Tenek-1o(64p)3arev.indd 14

03/11/2008 01:09:23 p.m.

Xowa' nana' u exobnal


An t'ojlb k'l n pch'
lbidh u t'jnl n tt
in mukyl k'l xowkich n mukuxtlb
bl k jilk'on lw'
bl ejtl k ch'ytsin
k'l n ch''um
juntsikil wklich yb u ejtowl ku nujuj
ybich tm ne ku ko'oy n tumin
bl ku ch''y n k'pnel.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

15
Tenek-1o(64p)3arev.indd 15

03/11/2008 01:09:46 p.m.

An ataj exoblomtalab
An tj exoblomtlb
tsudhey, k tsudhey
ww' i bch'wl n tsubxtlb,
n chlp ni n tk'ixtlb
xow' in pidhnl n ok'tsix
tsudhey k tsudhey.
An tj exoblomtlb,
wn ki k'nidh'
bl jj' tu pidhl
tin chlmil bl
ku exoblomch.
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

16
Tenek-1o(64p)3arev.indd 16

03/11/2008 01:09:53 p.m.

An t'ojnal inik
Nn' u chu'tl lw' n k'pnel
xo'w' tokot u k'ibel j'ich n ch''ixtlb
yb u ko'ol i tumin bl in ch'ojontl
ne'ech ku t'y' we' n my
bl k k'wjy u kulbel n tiklb
ni jey ne ku t'y'n idhidh
bl ku ko'oy we' n wy
bl ejtl i kulbeltlb.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

17
Tenek-1o(64p)3arev.indd 17

03/11/2008 01:10:02 p.m.

An ko'neltsik xi pebedh
Wt'ey yn n dhk joj
ni in tmu n ekwet
in konoy tm xonti w'ch n k'pnel
ni in uts': tt' nik'ij t' it kw'j l j'
bl ww' yn i k'pnel i ell
nchn in jilm n dhbl k'ylll
bl yb ki wt'n' i k''inb
tt' yb w'ch n k'pnel,
nchn tx jiln ejtl t'ilil.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

18
Tenek-1o(64p)3arev.indd 18

03/11/2008 01:10:08 p.m.

An ch'ejwaxtalab
Tu pidh' jun i wich
u el' tu' bn bel
jn ti yb ne tu pidh'
bl tt' tin wixk'ntsij
nu itsich bl ybich k
yjbej jxtm nn' tu le'
j'ich n ch'ejwlixtlb
tu pidh' k t'p' lw'
bl yb ti kin uk'tsij.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

19
Tenek-1o(64p)3arev.indd 19

03/11/2008 01:10:16 p.m.

An chakam xi tanchu'
U le' nu chkmil jelti n dhbl k'yll
tm yb tin t'jl ti K'ij in uk'nl
bl n chkm tin chu'tl
u tsi'el dhik ti kin ch'uch'by
tm juni' in t'ilolol k'l jj' in exbyl
bl n k'e'etsik yb ti kin te'tsikiy
tm kin wt'ey bin k'im'
ni juntl yb ne ki ej'to
ki chmk' n tiklb.
Emelia Doroteo Santiago
Escuela Profesor Rafael Ramrez
Mamey, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

20
Tenek-1o(64p)3arev.indd 20

03/11/2008 01:10:28 p.m.

An tenek kwitol
An chkmtsik tenek jelti n k'i ts'
tm tsitsik u ch'kil jik't
Ani in tolmiyl in tttsik.
Yb u chekeltsik.

Tm i k'lel ti exobl u kulbeltsik


bl in exbyl yn i jumtlb
tm ye'jchelich u chekelich
jelti n k'its' tm wklech
uk'lel ti wyl pil
nchn n tenek chkmtsik
jil.
tm k pubey u k'lel pil ti k'wjil.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz

21
Tenek-1o(64p)3arev.indd 21

03/11/2008 01:10:44 p.m.

Ajtintalab
Cancin

An chakam kech'
Je' n chkm kech' wt'ts tu dhjnl
ybbel in ejtowl ti bell
k ok'tsi ti dhil
bl kin ejtoj ti jek'x.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

An k'wa' ani an ch'ojol


An k'w' ni n ch'ojol
yb jyechk'ij
n cho'jol yb u bell
n k'w' u t'iwknl, u t'iwknl
t'iwknl, u t'iwknl.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz

22
Tenek-1o(64p)3arev.indd 22

03/11/2008 01:10:52 p.m.

Te' ku chu'uxin
Te' ku chu'uxin j'ublbtsik
ok'onich n exoblch
ni in kulbel in ne'ech ti tj
ni ne ku chu'uxin klm
ni ne ki onsi tu exobl
ne ki exl' ejtl n jumtlb
xi ku ok'tsin bn tj exoblomtlb.

An kwita'

Ygnacia Flores Hernndez


El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

An kwit' xin k'l n chnub Jun


u pet'om buklb k'itsj
u pet'om jun, chb, ox, che',
u pet'om bo', kk ,ni buk.
ko, ko, ko, ko, ko, ko.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz

23
Tenek-1o(64p)3arev.indd 23

03/11/2008 01:10:58 p.m.

Chakam k'itsaj
Chkm k'itsj
exomich t klel
jel mx ullich
tsudhech.
Ani ow u chu'tl
n tj exoblomtlb lbel
jelti n lbidh wich.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

24
Tenek-1o(64p)3arev.indd 24

03/11/2008 01:11:18 p.m.

An chakamtsik
U ko'ol n lwtsik
ubt'lb k tel'
xn tu ch'knl
k'yum ti k'yum
ni junwek'i ne t t'ikwnl
ejtl ne t pik'il t k'ubk
bn jumtlb
jun, chb ni ox
ejtl, ne tx t'kchok'
ix bixnel
ni ix t'ikchok'.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

25
Tenek-1o(64p)3arev.indd 25

03/11/2008 01:11:33 p.m.

An t'okoxtalab
U t'kl nu ts'itsik k'ubk
ni nu chkm wl
k'l i j' ni k'l i t'okoxtlb
bl kin telxin lw'.
Abl kin chu'uxin lw',
u t'k'l nu ts'itsik wl
k'l i j' ni k'l i t'okoxtlb.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

26
Tenek-1o(64p)3arev.indd 26

03/11/2008 01:11:42 p.m.

An t'okox kamablek
U t'k'l nu kmb
k'l i t'okoxtlb kmblek
bl k dlk'n
nu k'mb
n t'okt chkmtsik
ko'ol ki ko'oy ni
ts'its'ik kmb t'ok okol
tm ku ok'on tu k'pul.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

27
Tenek-1o(64p)3arev.indd 27

03/11/2008 01:11:54 p.m.

K'itsaj
Chkm k'itsj
it klel teche'
it kwetsotsol, kwetsotsol.
nuw' it ochel.
Ani klm ne'ech
juni k'ij ki k'wjy
k'l nn'.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

28
Tenek-1o(64p)3arev.indd 28

03/11/2008 01:12:02 p.m.

An koneltsik
Jl' ne'ech t ubt' k'l nn'
nn' u cho'ob bl ne'ech kin kulbetn'
in le' ku ch'' xnti in t'jl n mixtu
miu miu.
Jl' kw' tu ubt' k'l nn'
nn' u cho'ob bl ne'ech kin kulbetn'
in le' kin ch'' xnti u jt n pek'el
ki ki ri ki, ki ki ri ki.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz

29
Tenek-1o(64p)3arev.indd 29

03/11/2008 01:12:08 p.m.

Ban kwentsal elel ja'


Bn kwentsl elel j'
u el' jun i pk'wk'w.

Kw, kw, kw
jun i pk'wk'w.
Bn kwentsl, elel j'
u el' jun i mixtu.
Miu, miu, jun mixtu,
kw, kw, jun pk'wk'w
ne ki uluj yn i ko'neltsik.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz

30
Tenek-1o(64p)3arev.indd 30

03/11/2008 01:12:14 p.m.

An kimadhlom
Bin k'im' xi n uxum in bij t Pz
ejtl u kulbel tm u t'ojnl
bin k'im' n uxum in bij t Pz
ejtl u t'ojnl ni ney nn'.
Anchn in t'jl, nchn in t'jl
xu t'ojom bkn.

Bin k'im' n uxum xin bij t Pz


ejtl u kulbel tm u t'ojnl
bin k'im' xi n uxum in bij t Pz
ejtl u t'ojnl ni ney nn'
nchn in t'jl, nchn in t'jl n t'ojom
t'ujub tj.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz

31
Tenek-1o(64p)3arev.indd 31

03/11/2008 01:12:19 p.m.

An tenektsik
K tel' je' n tenek
wtts ti kututul wtts ti kututul
ne'ech ti nujul.
Jney in nujwl
jney in ne'dhl
jney in ne'edhl
bl kin nuju'.
An tiklbtsik yn i t'u'udh n tsi'dhl
t'u'udh u tsi'dhl bl ki nuju
ybtsik in le'en' ti k'pul
l ll l ll l ll l.
(In nujwl: lnx, uch'un, k'weet ni xitkich in le ti nujul).
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz

32
Tenek-1o(64p)3arev.indd 32

03/11/2008 01:12:24 p.m.

Exlowal
Wn' ejtl tu ubt'
junini' ne ki t'j' juni ubt'lb kwetsotsol.
bl ne ku jtin ni ne'ch tu te'nl
ejtl ne'ech ki kulbetn'.

Anchn u te'nl n ju'ujum u u u u


nchn u te'nl n t'el i i i i
nchn u te'nl n kwit'
nchn u te'nl n tsitsik mixtu' e e e e
nchn u te'nl n che'chem o o o o.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz

33
Tenek-1o(64p)3arev.indd 33

03/11/2008 01:12:30 p.m.

Kwetsotsol bixnel
Ronda

An ko'neltsik
Jl' ne'ech tin ubt k'l tt'
nn' u cho'ob lejich ne'ech k kulbetn'
wn ki ch'' xnti in t'jl n mixtu'
u ool tm u kulbel.
Jl' t ubt' k'l nn'
nn' u cho'ob ne'ech k kulbetn'
in le' kw' kin ch'' xnti u jt n pek'el
ki ki ri ki, ki ki ri ki.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz

34
Tenek-1o(64p)3arev.indd 34

03/11/2008 01:12:37 p.m.

Ka chalpay janey

Adivinanza

Wisisil u wisisil,
tm ku p'y ti chbl
mx yb tsi'dhl n chlm
ch' i ne'ech.
Jney u ey

Ti bel in tsi'dhb,
ti bel in jilnl,
ni putlk'ij in
k'wjt.
Jney u ey
(An pojodh)
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

(An )

35
Tenek-1o(64p)3arev.indd 35

03/11/2008 01:12:51 p.m.

In chi'ik ni yb in t'inom,
mn u ot'ol ni yb in lnx
dhkni' u ko'ol lk'idh ni
yb in k'oyej.
Jney u ey

Pulek jelti tkb


mn jelti n lnx
in xeket ch'xixil
tm yb tokwidh.
Jney in ey

(An it'dh)

(N k'itsj)
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

36
Tenek-1o(64p)3arev.indd 36

03/11/2008 01:13:00 p.m.

Bin ok' in junl


bin ok' in tsi'dhl
yb xit' tu wixk'ntsb
bl jj' in beklk.
Jney in ey

Nn' in dhkni'
u wedhmedhl n k'pnel
tin eynl n ch'ojontl ni
xi yb' ch'ojontl
ejtl tin yentsl.
Jney u ey

(An pml beklek)


(An t'em)
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

37
Tenek-1o(64p)3arev.indd 37

03/11/2008 01:13:11 p.m.

Tm i k'k'l
in jt u
olnl bl yejtich
n kotelch, n
k'k'l chpik bl
k wyey n kotelb.
Jney u ey

Tm k'ij in wyl
tm kl in jt
tltsik in chlpyl
bl in bnlk'ij
tltsik in ull
bl u chu'tl i y'ul.
Jney u ey

(In ich'ikli')

(In ju'jum)
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

38
Tenek-1o(64p)3arev.indd 38

03/11/2008 01:13:19 p.m.

In jumnl jyk'ij n t'ek't beldhx


pt'l, in xe'ech u yl nu
k'puwl tin tsumtsik n te'
jelti n dhum ni n wlilb.
Jney u ey
(An ch'ichin)

In jtitil, in jtitil
u chu'tl exom ti wixchl n te'tsik
u k'pl n jodh ni n
it'dhte',
yb xt' u wll u
k'ijidhmedhl n k'ij.
Jney u ey

Teodoro Prez del ngel


Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

(In kuku')

39
Tenek-1o(64p)3arev.indd 39

03/11/2008 01:13:26 p.m.

U bubul, u bubul
jelti n ts'itsik mul
in lonyl xonti w'ch
n wichlom,
wetsik, ti wetsik in
junkuwl n chi'ik
ti n k'im'.
Jney in ey

U cholk'l n lnx
ni u cholk'l n it'dh
nchn tin k'pul
yb xit' ti kin lbn'
u wytl u t'jl
lk'idh bn te'.
Jney u ey
(An che'chem)
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

(An tsptsm)
40
Tenek-1o(64p)3arev.indd 40

03/11/2008 01:13:34 p.m.

Tm in dhlm
nu xi'il chkni'
tm in wynek
nu xi'il t'unuy.
Jney u ey

Nn' u cholk'l n te'


ni yb in pt'l
in jumnl t'ek't
ni u xeket milim
u ko'ol u kojl chkni'.
Jney u ey

(In wy')
(In che'chem)
Lucio Morales ngela
Escuela Josefa Ortz de Domnguez
Loma Larga, Tantoyuca, Veracruz

41
Tenek-1o(64p)3arev.indd 41

03/11/2008 01:13:43 p.m.

Dhuk'at t'lab
Trabalenguas

An dhak at'em

An pak'ak

An dhk t'em
wt'ts ti ch'puj
tin jil' n t'k'tsil,
t'ikwnl u t'ikwnl
n chkm tm ti dhik'pn
bl k'dhpin n t'ktsil in
k'nl.

An pk'k' xi pkdh'
wt'ts ti pukmdh,
pukmdh wt'ts xi
pkdh' n pk'k,
toldh' ni k'otsdh'
nin xekel ni in kn
n pkdh' pk'k'.

Teodoro Prez del ngel


Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

Teodoro Prez del ngel


Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

42
Tenek-1o(64p)3arev.indd 42

03/11/2008 01:13:51 p.m.

An t'idhidh

An t'idhab kwentsal

An t'idhidh xi chkni'
yb in jill n ti bell
u k'dhil u p'il
bn pkdh' te'
sni bn nkdh' tj
fhik'wik'wiil, dhik'wik'wiil
tm ynenekich, xonti
u xe'chinl ti k'dhidhil.

An t'idhb kwentsl
k'wjt wl ch'en
xk'udh k'l n ch'lm
xk'udh k'l n ch'en
u t'ynl n xk'ub
u t'ynl n pk'k'
ejtl u t'ojnl
bl kin tolmiy tin b'.

Teodoro Prez del ngel


Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

Teodoro Prez del ngel


Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

43
Tenek-1o(64p)3arev.indd 43

03/11/2008 01:13:57 p.m.

An apach'lom
Tu' ln ch'lm w'ch
jun boye' n pch'lom,
tsitsik ni pkdh'
t'ek'dh' ni ch'dh'
k'otsdh' ni nkdh'
dhlm ni yejnek,
tj' u dhubl n tsuts,
u dhubl u dhubl n tsuts
tu'bn pch'lom, ln ch'lm.
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

An dhikom tay
Dhkni' dhkni',
xlits n dhikom ty,
tm u dhikom dhbudh
in dhm,
k'l jun i dhdh'
dhbuxtlb xonti u
dhutsum,
dhububul u dhububul
n dhikom ty
tm in dhymich
in dhikxtl,
in dhm ybich dhbudh.
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

44
Tenek-1o(64p)3arev.indd 44

03/11/2008 01:14:16 p.m.

Ani t'ilab
Cuento

An tsapsam k'al an ut'


An tsptsm dhjwe' in tujwl n ti t'ojnl, in junkuwl n chi'ik bn
wichlom, juntsikil u k'lel owdh' ti lim wich, ni nchn in t'jl n
wedh' chi'ik.
Jun i k'ij jun i ut' xe'ech ti belelel lte', in el' n chi'iik n tsptsm,
yb' in chlpy mx lw' xney ne kin tmu, in juxtsij ejtl n ti
chi'ik.
Ani t'e'pin tm n tsitsik tsptsm ni in tuju juni kin t'j' ti it' n
chi'ik, bl jj'tsik yb jiki' u koyol.
Yb k ko'oy ti kwent mx yb u klel lw' n t'ojlb, wn ki ontsi
tu t'ojnl.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

45
Tenek-1o(64p)3arev.indd 45

03/11/2008 01:14:23 p.m.

Jun i atiklab k'al in k'imadhil


Ti owenekich jun i tiklbtsik k'l in tomtl k'l ox in chkmiltsik,
jun i k'ij witsiy ti t'ojnl l in lej k'ijye n tiklb, ni kwchij ti wyl
junwek'ij yb owey ti wyl tm xo' ti ejech, in chu'u tm jelti mx
wt'enek yn i tmub kwjlnekich k'l in weje'tl in k'im' n ybich'
in el' in tomtl nibl in chkmiltsik, yb in cho'obn' xonti k'l o
jney in tmutsik. Ani in chlpy mx jich kl n ch'en ti wydhj
ni ti yejchelbej kwetem n tiklb. Anchn tu t'ilnl ti weje'.
Celso Jeronimo Florentino
Escuela Miguel Hidalgo
Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz

46
Tenek-1o(64p)3arev.indd 46

03/11/2008 01:14:29 p.m.

An panil tumin
Ti weje' i k'ij b jun i kwentsl tenek jun i tiklb in chu'tl u klel n
k'ml b jun i chkm ch'en xonti jj' u k'wjil, ni chlpxin tm, in
t'iltsi n tiklbtsik ni in chlpy bl ne'ech kin cholk'' n chbl bl
kin chu'uj xney w'ch, tm xo' tin xlk'nich in chu'uj n yejche weje'
pts ts'utst k'l n weje' tumin xi yn in jlbil. Ani k'l n tumin xin el' in
lejkiy n tsubxtlb ni in t'j' in k'im' t'ek't ni lbel k'l i tujub, in
ch''y n bell pt'l xu jobl chbl, bl kin t'y' yn n tomlom ni in
mpuy jey n pulek chbl ni tm kw'jy ti wiltlb bqn kwentsl. In
tolmiy n k'wjiltsik kin wil' n tsubxtlb xi bn kwentsl bl ejtl k
belech lw' ni k t'ojon bl jjtsik tin lw'bil.
Anchn ti ok'on je' n weje' t'ilb xnti in t'ill n pkeltsik.
Celso Jeronimo Florentino
Escuela Miguel Hidalgo
Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz

47
Tenek-1o(64p)3arev.indd 47

03/11/2008 01:14:35 p.m.

Chab an pik'o'
Chb n ko'neltsik utey tin wl n jool ni in chu'u' tm jun i tumin
l n j', in uts' tm n jun:
Jchn n tumin nn' ne ku dhbln', yb k tk'!
Ani n jun in uts':
Nn' u k'l ni tm in uluj n jun.
Yb'!, nn' ne ku kldh' ok'ox, ni in kwi'n' tm tin b' l
n j'. Ani n jun in chu'u' tm xnti u pkwel n tumin bl in
kwi'lomtl ich' ni yb' tsubx i tumin k'w'jt bn j'.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz

48
Tenek-1o(64p)3arev.indd 48

03/11/2008 01:14:40 p.m.

An t'ok'tok ani a ich'ik'li


B jun in k'we'el n te' k'wjt jun i t'ok'tok' k'l ichik'li' ti t'ilolol.
N ich'ik'li in uluj.
Nn' wt'ts ti lbidh in jt yb jelti tt'.
tok'chin n t'ok't'ok' k'l in lwtl:
Nn' in jt bl u kulbetnl; bl kin xlk'' xney in ull n
ich'ik'li' in tuju tm ti jt kwidh ni owt ni in it'ixbedh' ejtl n
ko'neltsik xi tj' ti k'wjt utt ni buk'lntsik.
Ani n t'ok't'ok' in bel' ti jt xnti jj' in ejtowl ni tm ti n
k'e'etsik in ch'' ti jt n t'okt'ok ejtl kulbetsik.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

49
Tenek-1o(64p)3arev.indd 49

03/11/2008 01:14:47 p.m.

An belkol ja'
Jun i k'ij jun i uxum k'l in tsidhn ichk' k'l ti ik'tom j' bn wlj',
bl k ulich bn wlj' w'ch jun i pulek p'b ni uttich bin wl n
wlj' w'ch jun i ch'en ni u xymnl n bel.
Tm ti n uxum k'l in tsidhn ichk' exomich ti pi'l tin wl n wlj'
xon tu tujel ti xymnl n bel in chu'u tm jun i tiklb exom ti
tsim, ni in yk'w' tm n bel k'ejtsik, k'ejtsik bl k ulichtsik wl
n wlj', n tm xo' ti ulnekixtsik konoxintm jit' in el' n tsim
Yb xit' in el', ni n ichklb jik'ey tm bl yb w'ch n bel
xonti kin ok'n n tsim.
An uxum in uts' tm nin ichk' bl yb k jik'ey jchn n ejtlb
jch n belkol j' nchnich ti ok'on je n t'ilb.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

50
Tenek-1o(64p)3arev.indd 50

03/11/2008 01:14:56 p.m.

An punel
Ti owenekich, b jun i pulek lelb u dhbl jun i tiklb xin ko'ol yn n
tumin, u t'jnl wi'ik yn i tiklbtsik, ni tm k ch'ejkn n k'itsj u koyol
bl kin k'k'dh' n bkn xin k'pl.
Tin wl b jun i pulek tj xon tu t'pb yn xt'kich, n tm xo' tin ch'tsik
tl jun i punel ulich kin jpiy n wi'leb ni ochich tm ni in kldh' yn i
kitlb, in pltsi n bitsim tyk'ij juni ti k'lej ni n t'ojnl tiklbtsik yb
k'uchuntsik lbn bl ltj yb w'ch ni jun i kitlb jelti xin jun'.
U telx k'i tokot ti k'wjy ni in chlpy kin wewn'tsik n punel ni k'ipchon
b jun i p'b wl i wlj' ni n t'ojnl tiklbtsik in t'iltsij in t k'imdhtsik
bl nchn in chu'utsik utsn bl kin liy n ltsix bl k illiytsik yb k
ywlxtsik bl jchn n telomtlb yb lw'.
Celso Jeronimo Florentino
Escuela Miguel Hidalgo
Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz

51
Tenek-1o(64p)3arev.indd 51

03/11/2008 01:15:05 p.m.

An yejche chan
Ti owenekich u k'wjil jun i ch'ojontl k'imdh bl k k'puch u k'lel kin loniy jun
i tomlom xon tin ell xowkich i k'pnel t'ulek b jun i tomlom xin k'l jun i tiklb
xin ko'ol yn n tumin u tk'nl bn bitsow in bij Pltn Snchez.
An ttlb j'ich u k'lel n ti lim t'u'lek tsudhey k tsudhey bl kin wt'' n
k'itsj ni jun i k'ij k'le ti lim n tin k'puwl ni ybich witsiy ni in k'imdhil in
oltsi tm n dhbl tomlom bl ni jey k'ptsinekich ti ko'neltsik.
In t'll n t'ojnltsik xin k'yl n tomlom bl in chum xon tu xpel n chn in
jill n chemnek ko'neltsik xi yb in tll.
Ani tm n dhbl tomlom in eyn' n bell pt'l xu lejkix bel bl k jobn n
ch'en bl k xlkn n lbx ni lbntsik bl kldhj jun i yejche chn ni n
tiklb tjnltsik in tolmixn' kin pok'o n chn ni kldhj putt n k'ipchonel
pylomlb lim t'ulek ni chu'tt tm bl tj' lej ti k'wj lin tsukul n lbx.
Celso Jeronimo Florentino
Escuela Miguel Hidalgo
Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz

52
Tenek-1o(64p)3arev.indd 52

03/11/2008 01:15:12 p.m.

An koy
Xe'ech lte' jun i koy ti k'pupul ti tom, ni tm ti kwjln b jun i cholx chbl ni yb
in ejtoj k kle in le'n' kin ontsi kin cholk'' n chbl ni yb in ejtoj bl chpik ni
wt'ey jun i pik'o' in le'n' kin kldh' bl kin k'puj, in jy n koy ni kwjln xonti
k'w'j n koy ni n koy jik'ey in uluj tm yb ti kin k'puj ne tu pidh' ejtl n tumin xi
je w'ch bl ki k'wjy lw' ni n pik'o' in konoy n koy.
Jnti ne ku kle teche'
An koy tok'on:
Kit jn chpik bl ki ch'n, wt'ey jun i chitlb in ch'' u j n pik'o' ni in
tolmiy k kle k'le dhik tin k'im' ni n chkm in pln' n pik'o' bl k oltsin xonti
k'wjt n tumin. Tm ti n chkm in ln' l n jol in chu'uj ch'xixil n tumin, ni k'l
kin iki' in tt' ni in kldh' ejtl n tumin.
Anchn je' n pylomlb wenk'on ti pulek dhbl tumin. An inik in jun' n chkm koy
ni in mpuy l in pt'l kim'. Ani n pik'o' in ontsl kin chu'uj n tj.
Yb xit' in cho'ob ne kin kulbetn' n t'ojlb xin tm k'l in t'ojlbil n k'e'et.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tamemas, Tempoal, Veracruz

53
Tenek-1o(64p)3arev.indd 53

03/11/2008 01:15:18 p.m.

An tiyal ut' an tsuts ani ts'itsik koy


Xe'ech n lte' koy ti k'pul tom, tm xo' ti wt'ey jun i k''ilom tsuts, in le'en' kin
k'puj n ts'itsik koy ni ech'ek'ij xe'ech ti dhikbel ti k'pul yb jyk'ij u jilnl ti k'pul,
jun i k'ij k'wjt ti k'pul n koytsik ni tm xo' ti utey n tiyl ut', utsn tm:
Jnt'oj tx k'pul jik't
Tok'chintsik tm n ts'itsik koy.
Ech'ek'ij yb tu wlkl n tsuts tu k'pul in le' ti ku k'puj.
Yb kix jik'ey utsn k'l n tiyl ut' u cho'obich xnti ne ku dhindh'.
Tmxo' ti ulich n tsuts n tiyl ut' in uts' tm.
Ybich k ubtn' nu t exlowltsik n ts'itsik koy n tsuts tok'chin.
Jitj ne'ech ti kin txkntsi nu chlp
Nn', tok'chin tm n tiyl ut' u te'e'el, tt, tok'chin tm n tsuts u te'e'el ni u
bolililil k'l i kulbexnix bn tomlom ni in uts' tt' i chipil ni yb ne k ejtoj k'l nn'.
Utey tm n tiyl ut' xon ti k'wjt n tsuts ni in wlkntsi tm tin t'x ik'l, jchn
tm n k'ij n tsuts yb witsiy kin ubt'n' n ts'itsik koy.
Alw' ki tolmiy xit' tu yentsl.
Ygnacia Flores Hernndez
El Palmar, San Gabriel, Tantoyuca, Veracruz

54
Tenek-1o(64p)3arev.indd 54

03/11/2008 01:15:25 p.m.

An xi'idh inik ani an chemelom


Ti owenekich jun i xi'idh inik u k'wjil tin k'im' wt'ey ti lyb k'll jun i chemelom ni
n xi'idh
tok'on in tomtl in uts' bl yb te' k'wjt ybk'i' in le'n' kin xlk'' ni lejt n
inik chink'on tin l n wytlb ni in ulu tm n chemelom:
Ne'ech kin witsiy ku liy ni ne ku jun' ni n xi'idh inik in uts' tm in tomtl bl
k t'jtsin yn tin ch'inil bl ne'ech ti t'ojnl ow tm k witsiy n cchemelom yb ti kin
el ni nchn ne kin lo'ey.
Ani n xi'idh inik k'lej k'ij ti k'pul yb t'ojon ni witsiy tin k'im' kw'jy ti chlpx bl
tm k witsiy n chemelom ne'ech k ln ni ne k junj, ni in uts' tm in tomtl bl
ne'ech k kxun olim bl yb k exlj k'l n chemelom ni ne k k'wjy bn koyoch
wichlom ti jum uw bl yb k exlj, ni ulich tm n chemelom bn koyoch wichlom
yb exlj kulbe' tm n olim inik tm ti chb wt'ey xo' in ul tm n chemelom tin
it'ixbedhl je n olim inik bl yb' u el' n xi'idh inik xo' ne'ech ku jun' je' n olim inik
nchn ti ok'on n t'ilb.
Celso Jeronimo Florentino
Escuela Miguel Hidalgo
Mancornadero, San Lorenzo, Tantoyuca, Veracruz

55
Tenek-1o(64p)3arev.indd 55

03/11/2008 01:15:32 p.m.

Xantli ne'ech ka t'aja'


Instructivo

Xanti jalk'un?
Je n ubt'intlb in t'jl n exobltsik.
Ybich'k'ij in chu'tl bl kin chlpy
bl ubt' b jun i kwetsotsol xin t'jl jun i kwitol.
U tell ok'ox tm ti k'le bl yb ki chu'u jit ne'ech
in jlk'uy tm in knl n kwitol xi k'le ni kin uluj xit'
yb k'wjt xonti kw'jt ok'ox ni nchn ne'ech ki ontsi
kin t'j' bl kin ejtoj ki chu'u xit' in ejtoj kin uluj lw'.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz

56
Tenek-1o(64p)3arev.indd 56

03/11/2008 01:15:41 p.m.

Yab ti kin taka'


Je' n ubt'intlb u t'jnl bl ki chu'uj xit' in ejtowl yb k yo'in.
In knl jun i kwitol xin le' ti ubt' xow' ne'ech ti ykom, in utsl
xonti ne'ech ti dhil ni yb ne k k'le bin ubt' chbl.
Tm kin uluj ejtl chkm tm, chkm tm
ne'ech k k'l ejtl junini'.
Ejtl ne'ech k k'le ni mx k'e'et yk'wxin tchn ne'ech k jilk'on
kubul yb ne k yo'in bl kin liktsi ti ubt' juntsik i kidhblbtsik
ne'ech k wt'ey tin l in ch'ejet n mx k yo'in jj' ne'ech ti kjkol.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tempoal, Veracruz

57
Tenek-1o(64p)3arev.indd 57

03/11/2008 01:15:50 p.m.

An ko'neltsik
An ts'itsik chkmtsik yejt k kle bn eleb bl
kin t'jtsik kwetsotsol n ok'tsix in utsl bl k
beley t''l in t'jl n kwetsodh tm ne kin uts'
ejtl bl kin och'owiy xnt'om ko'nel ne kin uluj
ni n chkmtsik ne kin ch'ilby xnti in t'jl;
jelti mx kin ul: pek'el, n chkmtsik ne'ech ti jt
jelti n pek'el ni mx kin ul pml beklek: ne kin
ch'ilby xnti u dhjnl mx tltsik k uk'pin jj'
tm ne k wt'ey ti ok'tsix.
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

58
Tenek-1o(64p)3arev.indd 58

03/11/2008 01:16:00 p.m.

An chapik ab
Je i ubt'intlb u t'jnl jelti tm u ulel i b bl kin chu'uj ni kin
exl' xnti k'wj in t'u'ul.
T''l wn ki t'j' jun i kwetsodh ni jun ti jun ne'ech k wt'ey ti
t'ilom.
Xi kw'' junx ch'ejel ne'ech kin ts'utsbiy jun tin eb xi k'wjt bn
kwetsodh ni n je' tm ne'ech jey kin t'j' xin t'jl xi junx ch'ejel.
Ani nchn jun ti jun ne'ech kin ejtoj k wt'ey ejtl tm junil k'e'etich
ne'ech ku yo'in ni ne'ech ki oln' jun ti eb, mx jun tin eb yb k
ts'utsbiyt yb xnti k yo'in ni nchn ne'ech ki ontsi kin t'j' n
yo'i'iltlb xi kin k'ipdh' ti ubt'.
Ne'ech k kle bn kwetsodh.
Mara Herlinda Nicols Constantino
Escuela Licenciado Benito Jurez
Manantial, Tamemas, Tempoal, Veracruz

59
Tenek-1o(64p)3arev.indd 59

03/11/2008 01:16:07 p.m.

Xantu tak'nal nu kwentsal


wn tu ubt' ne ki ch'ilby xnti u t'ojnl n wiltlbtsik xi ti
kwentsl, wn' ki bijiy n wiltlbtsik. Ne ki bijiy jun i wiltlb k'l
n kwentsl juni wiltlb k'l n tj exoblomtlb juni i wiltlb
ok'tsix, chb i ok'tsix, jun i wiltlb k'l n tj xonti u chu'tb n
y'ultsik, ne kin k'wjb' in bij k'l n pkdh' dhutslb tin tmet
ni tm ne k kubey tin tmet n ltj, tm ejtl xi k'e'etsik ne'ech ti
tiklbtsik ne'ech kin konoy jney in t'jl n punk'udhtsik, jnt'ok'ij
ti bijidh, ni nchnich tm ne'ech n ti kw, jun ti jun xnt'oj in
chlpy kin t'j'.
Mx jun xi bijidh ti wiltlb yb kin ejtoj kin uluj xow' ne kin t'j'
ne'ech k p'y ti tiklb, ni xu konox ne k k'dhiy ti wiltlb.
Teodoro Prez del ngel
Las Agujas, Xilozuchil, Tantoyuca, Veracruz

60
Tenek-1o(64p)3arev.indd 60

03/11/2008 01:16:14 p.m.

Xi t'ojlab an kawintalab
Glosario

An t'ilab wat'nel: In exobnl ejtl n wt'nel xi u t'jnl ni xow'


xlk'nek.
An t'ilab: Xow'kich xu t'ilnl.
Ani t'ilab: J'ich n t'jmstlb xi wt'enek, xi yb tsubx ni xi u
chlpybk'ij.
Dhukat t'ilab: J'ich n dhutslb xi t'ojlb k jy ni k kwn.
In t'ilbiltsik i jtiktsik: U t'ilnlk'ij n tsubxtlb ni xi bell u
wt'bntsixk'ij.
Ka chalpay janey: U eynb n chlp bl kin lujuy xin lujtl.
Kwetsotsol bixnel: Tm ynil u kwentsotsol u jt ni u bixnel.
Lejkidh labidh t'ilab: Exbdh dhutsdh lbidh t'ilb.
61
Tenek-1o(64p)3arev.indd 61

03/11/2008 01:16:16 p.m.

Te'endhax t'ilab: An t'ilbtsik xu te'endhx ni xu te'tsikix.


Tok'ox dhutsadh t'ilab: J'ich i dhutsdh t'jmstlb xu olnb tmetlb
ynil tin eb.
Tsubax t'ilab: J'ich n t'ilb xi yb lujt ne kin uts' jun xit.
Utsaxtalab: Tu bijtsl xnti ne ki t'j' xtkich.
Waydhax ajatlab: U jtinsb n tsitsik chkm bl k kijidme' ni k
wyich.
Weje' t'ilab: Xu t'iloxnbk'ij.
Xan ti uwats: Tm i ull xtkich xnti uwts.
Xi tamum: Xi wt'nl k'ejtsik n tmnel.
Xuk'udh lejkidh t'ilab: J'ich n lejkidh dhutslb xu t'jnl k'ejtsik peje'
xin olnl i k'nidhxtlb ni chlptsik.
62
Tenek-1o(64p)3arev.indd 62

03/11/2008 01:16:19 p.m.

An t'ilab xechintalab ani xu wat'el

Vivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca

Tenek, Tnt'uyik, Vercruz / Husteco de Tntoyuc, Vercruz


1
se imprimi por encrgo de l
Comisin Ncionl de Libros de Texto Grtuitos,
en los tlleres de xxx
Col. xxx
Delegcin xxx
C.P. xxxxx, Mxico, D.F.,
en el mes de xxx de 2008.
El tiro fue de xxx ejemplres
ms sobrntes pr reposicin.

Tenek-1o(64p)3arev.indd 63

03/11/2008 01:16:26 p.m.

Tenek-1o(64p)3arev.indd 64

03/11/2008 01:16:26 p.m.

Tenek, Tantuyik, Veracruz Huasteco de Tantoyuca, Veracruz

2008

An tilab xechintalab ani xu watel

Vivencias y sucesos cercanos en lengua huasteca


Portada-Tenek-1o.indd 1

03/11/2008 01:06:45 p.m.

Das könnte Ihnen auch gefallen