12
De meerwaarde van interieurensembles
De som der delen
In het verleden is men niet altijd even zorgvuldig om-
gesprongen met historische interieurs en hun meubilering.
Veel is verloren gegaan, door bouwkundige ingrepen,
nieuwe ergonomische eisen, een gewijzigde functie van het
gebouw en – last but not least – verandering van smaak.
Recent is er meer aandacht voor het interieur, maar er valt
veel in te halen.
Eloy Koldeweij
De Raad voor Cultuur heeft op 20 juli jongstleden haar Tussen-
tijds advies ‘Stelseldiscussie Monumentenzorg’ aan minister Plasterk
[1]
gestuurd. In dit advies benadrukt de Raad met name ook de con-
text van ons monumentale erfgoed. Naast allerlei stellingen over
de gebiedsontwikkeling, een hoger ruimtelijk schaalniveau en
modernisering van de monumentenzorg, gaat zij ook expliciet in
op de problematiek van interieurensembles. Als stelling nr. 11
heeft zij geponeerd: ‘Het ontbreken van bescherming van histori-
sche interieurs die in directe relatie staan tot onroerende goede-
ren vraagt om aanvullend beleid’. Hiermee roept dit belangrijke
adviesorgaan de overheid op om invulling te gaan geven aan
een bescherming van een bijzondere categorie van ons historisch
erfgoed: de zogeheten interieurensembles.
Deze vraag om aandacht voor gebouwen en ruimten met hun
bijbehorende historische inrichting komt niet onverwacht. De
laatste decennia is hiervoor een toenemende aandacht te constate-
ren. Begrijpelijk, want weinig zaken worden zo met teloorgang
bedreigd als interieurensembles: het historisch interieur met zijn
Cr 3 2007
meubilering.
In 1990 werd als gevolg van een gemeentelijke herindeling het
raadhuis te Usquert gesloten. De gemeente Eensmond, waarvan
Usquert deel ging uitmaken, vestigde haar gemeentehuis in de
1 Burgemeesterskamer van het voormalige raadhuis te Usquert (Groningen)
met het originele meubilair van de Oosterbeekse meubelfabriek Labor Omnia
Vincit (L.O.V.) uit 1929. Foto: RACM, T. van der Wal, 1992.
voormalige gemeente Uithuizen. Het in 1929 door H.P. Berlage
gebouwde raadhuis van Usquert kwam leeg en werd overge-
dragen aan Vereniging Hendrick de Keyser. Deze overdracht was
de redding voor het monumentale interieur: vrijwel de gehele
meubilering bleef ter plekke behouden. Voor vele andere raad-
huizen die gesloten werden als gevolg van de gemeentelijke
herindelingen vanaf met name eind jaren ’90 is het lot anders
bezegeld. De voormalige raadhuizen van Helvoirt, Kloosterburen,
Deil, Heteren en Heemskerk, om slechts enkele van een lange
reeks te noemen, doen nu dienst als kantoorgebouw, Bed and
Breakfast, basisschool en hotel-restaurant en hebben hun origine-
le inrichting geheel verloren.
Ditzelfde lot treft de inboedels van de vele kerken (onder
meer de Mariakerk, Besoyen) en kloosters (o.a. Sint Paulusabdij,
Oosterhout) die worden gesloten, maar ook bedrijfscomplexen
(voormalige ijzergieterij de Dru, Ulft) en winkels die worden
opgeheven, evenals kastelen of buitenplaatsen (Kasteel Borg-
haren, Maastricht) die na generaties lange bewoning ter verkoop
komen. Zeker in het geval van historisch waardevolle inboedels,
is het uiteenvallen van het ensemble te betreuren.
Wat is de meerwaarde van een monument waarin de oorspronke-
lijke waardevolle inboedel nog staat? En wat is de meerwaarde
van een object als deze zich nog in de oorspronkelijke context
bevindt? Het in 2004 verschenen onderzoeksrapport Van object
[2]
naar samenhang gaat uitgebreid op deze materie in. Interieur-
ensembles blijken een lieu de mémoire bij uitstek te zijn: het is
de materiële bron van de geschiedenis van de bewoners en
gebruikers en van de historische identiteit van de samenleving in
het algemeen. Hierbij doet het er in beginsel niet toe of de waarde
van het interieurensemble wordt bepaald door het (cutuur)-histo-
rische, artistieke, wetenschappelijke of technische belang. De
meerwaarde van een interieurensemble is dan ook beduidend
groter dan de waarde van een afzonderlijk object of gebouw.
Het is duidelijk dat het geheel meer is dan de som der delen.
Interieurensembles zijn dan ook een belangrijke bron van infor-
matie over ons erfgoed en onze historische identiteit.
Wanneer een interieurensemble zijn historische functie verliest,
betekent het vrijwel altijd het einde van dit ensemble, tenzij het
geheel tot museum wordt getransformeerd. Maar dat is een grote
uitzondering. Functieverlies of de dreiging daartoe zijn zoals
bekend aan de orde van de dag. Door de huidige versnelde maat-
schappelijke veranderingen worden op dit moment vooral boer-
derijen, kerkelijke gebouwen en industriële complexen getroffen.
Maar ook in de andere categorieën van het gebouwde monumen-
tale erfgoed waaronder de buitenplaatsen vallen belangrijke
[3]
ensembles uiteen, ongeacht de specifieke ensemblevorm.
Met uitzondering van het kerkelijke erfgoed, dat door de SKKN
wordt gedocumenteerd, zijn interieurensembles echter tot op
heden nooit systematisch onderzocht of uitgewerkt. Dat interieur-
ensembles nooit het onderwerp van een systematisch documen-
tair of wetenschappelijk onderzoek zijn geweest, klinkt misschien
verbazingwekkend, maar dit is minder vreemd dan in eerste
Raadhuizen doen nu dienst als kantoorgebouw,
Bed and Breakfast of basisschool.
instantie lijkt. Het gehele kennisgebied interieurs is immers in
opbouw. Gedurende de laatste jaren is er op dit terrein in versneld
tempo veel vooruitgang geboekt, niet in het minst door de
landelijke ‘Manifestatie Historisch Interieur 2001’ en de vele deel-
projecten die in het kielzog hiervan hebben plaatsgevonden,
[4]
zowel landelijk als lokaal. Desalniettemin valt er nog veel werk
te verzetten om het kennisgebied ‘interieur’ op een enigszins
gelijkwaardig niveau te brengen als dat voor veel andere onder-
werpen van ons (in)materiële erfgoed het geval is. De ensembles
is slechts een van de vele deelonderwerpen dat wacht om bij de
kop gepakt te worden. Talloze andere deelaspecten van het inte-
rieur behoeven nader onderzoek en uitwerking daarvan: van
vloeren en stookplaatsen tot plafonds, van regionale verschillen
tot nationale trends, van gordijnen en sanitair tot kleurstelling en
materiaalgebruik, van winkelinterieurs tot schuilkelders. Maar ook
13
allerlei immateriële aspecten van het historische interieur ver-
dienen nadere bestudering, waaronder ‘upstairs-downstairs’,
‘onderhoud en schoonmaak’, ‘sociale stratificatie en interieur’,
‘woontijdschriften’ om slechts enkele thema’s te noemen.
Interieurensembles vragen echter wegens hun kwetsbare
karakter, hun maatschappelijk en cultuurhistorisch belang en het
in versneld tempo verdwijnen ervan, om een prioritering in
uitvoering van een onderzoek. Hopelijk is dit gedurende de
komende jaren te realiseren en zal dit interdisciplinaire onder-
zoek vorm gegeven kunnen worden.
Eloy Koldeweij is adviseur interieurs bij de RACM.
[1] Tussentijds advies ‘Stelseldiscussie Monumentenzorg’ van de Raad voor Cultuur aan de minister
van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen, de heer dr. R.H.A. Plasterk, dd. 20 juli 2007
(kenmerk: mon-2007.03547/8). Te downloaden via de website van de Raad voor Cultuur:
http://www.cultuur.nl/files/pdf/advies/200707250959270.mon-2007.03547-8.pdf
[2] Van object naar samenhang. De instandhouding van ensembles van onroerend
en roerend cultureel erfgoed, Den Haag/ Rijswijk/ Zeist/ Zoetermeer, juni 2004 (Rapport van
de werkgroep Onroerend/roerend). Te downloaden via de website van de Erfgoedinspectie:
http://www.erfgoedinspectie.nl/page/collecties/publication?id=287
[3] Het rapport Van object naar samenhang onderscheidt 4 verschillende ensemblevormen,
waarvan ook verschillende voorbeelden worden genoemd, verspreid over het gehele land:
1 Ensembles waarvan de samenhang wordt bepaald door historische continuïteit, ofwel ensembles
die gekenmerkt worden door continuïteit van bezit en gebruik.
2 Ensembles door samenstelling, ofwel ensembles die in één periode zijn samengesteld of vervaar-
digd, maar niet volgens een integraal architectonisch concept.
3 Ensembles door totaalontwerp, ofwel ensembles die zijn ontworpen volgens een integraal
architectonisch concept (het zogeheten Gesamtkunstwerk).
4 Ensembles door herkomst, ofwel ensembles waarvan de samenhang werd bepaald door een van
de zojuist genoemde ensemblevormen, maar waarvan de roerende zaken zich niet langer in situ
bevinden.
[4] Zie onder meer: F. van Burkom e.a., Leven in Toen, Vier Eeuwen Nederlands
Interieur in Beeld, Zwolle 2001; Interieurs belicht, Themaboek RDMZ, Zeist/Zwolle 2001;
prof.dr C.W. Fock e.a. (red.), Het Nederlandse Interieur in Beeld, 1600-1900, Zwolle
2001; K Heyning e.a., Anders bekeken. De geschiedenis van het Zeeuwse binnenhuis,
Zwolle 2001; I. Montijn, Huis en Haard. Monumenten van het wonen, Amsterdam
2001, Amsterdam 2001.
2 Raadzaal van het voormalige raadhuis
van Usquert, met het originele meubilair.
Foto: RACM, T. van der Wal, 1992.
Cr 3 2007