1.

Organska kemija je grana kemije koja prouava spojeve ugljika koji ine
ivi svijet. To je relativno nova znanost jer je poela rasti tek poetkom 19.
stoljea. Ugljik je u organskim spojevima uvijek etverovalentan. Danas je
poznato preko 20 milijuna razliitih organskih spojeva. Glavni je razlog tomu
sposobnost ugljika da se na razliite naine vee u prstenaste i
lanaste molekule.Po svojoj strukturi, organski su spojevi
uglavnom kovalentne nepolarne molekule. Atomi ugljika su uvijek
etverovalentni, a kut izmeu dva (od etiri) vezana atoma je 109.5. Zbog
nepolarne strukture organski se spojevi ne otapaju u vodi, nego u nepolarnim
(organskim) otapalima. Tekui su organski spojevi zbog niskih vrelita hlapljivi
i zapaljivi.
Podjela[uredi VE | uredi]
Prema strukturi[uredi VE | uredi]
acikliki (alifatski) - atomi ugljika ine lanaste molekule.
zasieni - atomi ugljika su vezani samo jednostrukom kovalentnom vezom.
nezasieni - osim jednostruke, izmeu atoma ugljika postoji i dvostruka i/ili
trostruka kovalentna veza.
cikliki - atomi ugljika ine prstenaste molekule.
karbocikliki - prsten je graen samo od atoma ugljika.
zasieni - atomi ugljika su vezani samo jednostrukom kovalentnom vezom.
nezasieni - osim jednostruke, izmeu atoma ugljika postoji i dvostruka
kovalentna veza.
aromatski - u prstenu su jednostruka i dvostruka kovalentna veza poredane
naizmjenino.
heterocikliki - u prstenu postoje i drugi atomi (koji se nazivaju
heteroatomima) osim atoma ugljika (npr. atom kisika, duika, sumpora...).
2.
Hibridizacija orbitala u hemiji je koncept mijeanja atomskih orbitala, pri
emu nastaju hibridne orbitale. Hibridne orbitale u sklopu teorije valentne veze
objanjavaju oblik molekulskih orbitala kod molekula. alifatski spojevi (grki),
acikliki ili lanasti organski spojevi u kojima su ugljikovi atomi poredani u
otvorene nizove ili lance koji se mogu i granati (npr. alkani, aldehidi, alifatski
alkoholi, masti). Zasieni alifatski spojevi su oni u kojima su ugljikovi atomi
meusobno vezani jednostrukim vezama (alkani ili parafini), a nezasieni ako
su te veze viestruke (alkeni, alkini).
3. Cikliki spojevi (gr. krug) organski su kemijski spojevi kod kojih se jezgra sastoji od
atoma sastavljenih u prsten. Dijele se na homociklike (karbociklike) spojeve u kojima je
prsten sastavljen samo od atoma ugljika, npr. benzen (C 6H6) i cikloheksan (C6H12), i na
heterociklike spojeve koji u prstenu sadre i druge elemente, npr. piridin (C 5H5N). Cikliki
spojevi s dva ili vie prstena bicikliki su, odnosno policikliki spojevi.
Izomerija je pojava da dva ili vie jedinjenja imaju istu molekulsku formulu, a razliite osobine.
Ovaj pojam se uglavnom vezuje za organsku hemiju i veoma je esta pojava u istoj. Za jedinjenja
koja imaju prethodno navedene osobine se kae da su izomerna, odnosno nazivaju se

izomerima. Ona nastaje kao rezultat injenice da se isti broj ugljenikovih atoma moe na raziite
naine meusobno povezati. Postoje dve osnovne vrste izomerije. To su:
1. strukturna izomerija
2. prostorna izomerija
Strukturna izomerija ima vie podvrsta, a najvanije i najese pominjane su izomerija niza i
poloaja. Prostorna izomerija ima tri podvrste: konformacionu, konfiguracionu i optiku izomeriju.
5. Vrste C-atoma

primarni C-atom - vezan za samo 1 C-atom kovalentnom vezom

sekundarni C-atom - vezan za 2 C-atoma kovalentnim vezama
tercijarni C-atom - vezan za 3 C-atoma kovalentnim vezama
kvaternarni C-atom - vezan za 4 C-atoma kovalentnim vezama
6. IUPAC nomenklatura je sistem za imenovanje hemijskih jedinjenja i uopte
opisivanje hemijske nauke. Razvijen je i aurira se pod okriljem Meunarodne unije za istu i
primenjenu hemiju. Prva etiri alkana: metan, etan, propan i butan nazive su dobili
po svojim svojstvima ili poreklu. Naime, metan je dobio ime prema grkoj rei
za metil-alkohol; etan ima dva ugljenikova atoma kao etil-etar, pa je po njemu
dobio svoje ime; propan sadri tri ugljenikova atoma kao propionska kiselina po
kojoj je dobio ime; butan je dobio ime po buternoj kiselini koja takoe sadri
etiri ugljenikova atoma. Naziv ostalih lanova niza alkana sadre korene grkih
(ree latinskih) brojeva koji oznaavaju broj ugljenikovih atoma na koje se
dodaje nastavak AN.
7. Alkani Fizika svojstva alkana ovise o broju i rasporedu atoma ugljika u molekuli.

Agregatno stanje:

1-4 atoma C: plinovi

5-17 atoma C: tekuine

vie od 17 atoma C: krutine

Vrelite im raste s porastom relativne molekularne mase, a pada s veim stupnjem razgranatosti
lanca.
Kao i ostali organski spojevi ne otapaju se u vodi, a dobro se otapaju u organskim otapalima.
Alkani nisu kemijski aktivni - pri standardnim uvjetima ne reagiraju s kiselinama, bazama ni
jakim oksidacijskim sredstvima.
Zapaljeni na zraku gore, pri emu nastaje ugljikov(IV) oksid i voda.
Piroliza alkana nastaje kada zagrijavamo alkane bez prisustva zraka. Pri pirolizi metan i etan se
razlau na ugljik i vodik, a ostali alkani na manje organske spojeve.

Reagiraju samo s halogenim elementima, i to samo uz prisustvo vidljive svjetlosti. Dogaa se

reakcija supstitucije (zamjene), pri kojoj seatomi vodika zamjenjuju s atomima halogenih
elemenata te nastaje odgovarajui halogenovodik npr.:
CH4 + Cl2 CH3Cl + HCl
CH3Cl + Cl2 CH2Cl2 + HCl
CH2Cl + Cl2 CHCl3 + HCl
CHCl + Cl2 CCl + HCl
Redni broj

Ime

1.

metan

CH4

CH4

2.

etan

C2H6

CH3 - CH3

3.

propan

C3H8

CH3 - CH2 - CH3

4.

butan

C4H10

CH3 - CH2 - CH2 - CH3

5.

pentan

C5H12

CH3 - (CH2)3 - CH3

6.

heksan

C6H14

CH3 - (CH2)4 - CH3

7.

heptan

C7H16

CH3 - (CH2)5 - CH3

8.

oktan

C8H18

CH3 - (CH2)6 - CH3

9.

nonan

C9H20

CH3 - (CH2)7 - CH3

10.

dekan

C10H22

CH3 - (CH2)8 - CH3

8. Alkeni

Molekulska formula Saeta strukturna formula

Redni broj

Ime

Molekulska formula Saeta strukturna formula

1.

eten

C2H4

H2C = CH2

2.

propen

C3H6

CH3 - CH = CH2

3.

buten

C4H8

CH3 - CH2 - CH = CH2

4.

penten

C5H10

CH3 - (CH2)2 - CH = CH2

5.

heksen

C6H12

CH3 - (CH2)3 - CH = CH2

6.

hepten

C7H14

CH3 - (CH2)4 - CH = CH2

7.

okten

C8H16

CH3 - (CH2)5 - CH = CH2

8.

nonen

C9H18

CH3 - (CH2)6 - CH = CH2

9.

deken

C10H20

CH3 - (CH2)7 - CH = CH2

Fizika svojstva alkena openito su jednaka fizikim svojstvima alkana. Ona takoer ovise o broju
i rasporedu atoma ugljika u molekuli.
Agregatno stanje:

2-4 atoma C: plinovi

5-17 atoma C: tekuine

vie od 17 atoma C: krutine

Vrelite im raste s porastom relativne molekularne mase, a pada s veim stupnjem razgranatosti
lanca.
Slabo se otapaju u vodi (ali bolje od alkana), a dobro se otapaju u organskim otapalima.

Alkeni su kemijski aktivni spojevi zbog specifine strukture dvostruke kovalentne veze. Ona se
sastoji od slabe -veze (pi-veza) i vrste -veze (sigma-veza). Pri reakciji, -veza se kida te se
na nju veu atomi (ili skupine atoma) drugog reaktanta, a -veza ostaje u vidu jednostruke
kovalentne veze.
Reakcije alkena:
1. s halogenim elementima
2. s hidridima halogenih elemenata
3. s vodikom, uz katalizator (platinu)
4. lako se oksidiraju
5. lako se polimeriziraju
6. zapaljeni na zraku gore tvorei ugljikov(IV) oksid i vodu.
9. Alkini su acikliki nezasieni ugljikovodici koji u molekuli pored jednostrukih imaju i
trostruke kovalentne veze

Redni broj

Ime

Molekulska formula Saeta strukturna formula

1.

etin

C2H2

HC CH

2.

propin

C3H4

CH3 - C CH

3.

butin

C4H6

CH3 - CH2 - C CH

4.

pentin

C5H8

CH3 - (CH2)2 - C CH

5.

heksin

C6H10

CH3 - (CH2)3 - C CH

6.

heptin

C7H12

CH3 - (CH2)4 - C CH

7.

oktin

C8H14

CH3 - (CH2)5 - C CH

8.

nonin

C9H16

CH3 - (CH2)6 - C CH

9.

dekin

C10H18

CH3 - (CH2)7 - C CH

Fizika svojstva alkina vrlo su slina fizikim svojstvima alkana. Ona takoer ovise o broju i
rasporedu atoma ugljika u molekuli.
Agregatno stanje:

2-4 atoma C: plinovi

5-17 atoma C: tekuine

vie od 17 atoma C: krutine

Vrelite im raste s porastom relativne molekularne mase, a pada s veim stupnjem razgranatosti
lanca.
Slabo se otapaju u vodi (ali bolje od alkana i alkena), a dobro se otapaju u organskim otapalima.
Alkini su kemijski aktivni spojevi zbog specifine strukture trostruke kovalentne veze. Ona se
sastoji od dvije slabe -veze (pi-veza) i jedne vrste -veze (sigma-veza). Pri reakciji, -veze se
kidaju te se na njih veu atomi (ili skupine atoma) drugog reaktanta, a -veza ostaje u vidu
jednostruke (ili dvostruke) kovalentne veze.
Reakcije alkena:
1. s halogenim elementima
2. s hidridima halogenih elemenata
3. s vodikom, uz katalizator (platinu)
4. lako se oksidiraju
5. zapaljeni na zraku gore tvorei ugljikov(IV) oksid i vodu.
10. Supstitucija je u organskoj kemiji reakcija kod koje se atom ili dio molekule zamijenjuje
nekim drugim atomom ili skupinom atoma. Supstitucija je kemijska reakcija zamjene jednog ili
vie atoma u spoju atomima nekog drugog elementa. Obasjamo li smjesu klora i metana
ultraljubiastom svjetlou, te e dvije tvari kemijski meusobno reagirati. Jedan ili vie vodikovih

atoma u molekuli metana zamijenit e se atomom klora. Opisana reakcija zove se reakcija
supstitucije.

11. U organskoj hemiji reakcija adicije je reakcija kojom se dva ili vie molekula kombinuju da
formira jedan vei molekul. Reakcija adicije je ograniena na hemijska jedinjenja koja imaju
viestruko vezane atome, kao to su molekuli sa ugljenik-ugljenik dvostrukim vezama, i.e., alkeni,
ili sa trostrukim vezama, i.e., alkini.
12. Polimerizacija je kemijska reakcija u kojoj se velik broj monomera povezuje kovalentnim
vezama u polimere. Dugaki lanac nastao spajanjem monomera naziva se polimer. Prirodni
primjer su proteini: oni su polimeri s vie od 100 aminokiselina u svom sastavu, gdje svaka
aminokiselina predstavlja jedan monomer, a kada se spoje nastaje polimer odnosno protein.
Takoer primjer prirodnih polimera su krob i celuloza
Reakcija se moe provesti u masi, otopini, emulziji, suspenziji, plinskoj fazi, a prema reakcijskom
mehanizmu i kinetici moe biti stupnjevita i lanana.
Lanana polimerizacija se dijeli na:

radikalsku polimerizaciju,

ionsku polimerizaciju,

13. Aromatski spojevi su velika skupina ciklikih organskih spojeva izrazite kemijske
postojanosti (stabilnosti). Takvi spojevi, iako nezasieni, ne podlijeu lako reakcijama adicije, ve
su za njih karakteristine reakcije supstitucije. Mogu biti benzenoidni (benzen i
homolozi, naftalen, antracen i dr.), kojima je osnovna jezgra benzen, heterocikliki (piridin, tiofen i
dr.) te nebenzenoidni (ferocen, azulen i dr.). Aromatskima su nazvani zbog otra mirisa nekih
najjednostavnijih benzenskih derivata. Najbrojniji su benzenoidni spojevi. Ima ih u katranu
kamenog ugljena (aromatski ugljikovodici: benzen, toluen, ksilen, naftalen, antracen i dr., zatim
fenoli, aromatski amini itd.). U strukturnim formulama benzenski se prsten redovito prikazuje bez
ugljikovih i vodikovih atoma, katkad i bez dvostrukih veza, kao pravilan esterokut s upisanom
krunicom.[1]
14. Reakcije benzena

Sulfonacija. Aromatska sulfonacija benzena je reakcija, v kateri se vodikov atom zamenja

s sulfonsko funkcionalno skupino SO3H, tako da nastane benzensulfonska kislina. Za
sulfonacijo se uporablja kadea veplova kislina (oleum):

Nitracija. Benzen pri 50-55 C reagira z nitronijevimi ioni (NO2+), tako da nastane
nitrobenzen:

Hidrogeniranje (redukcija). Benzen se s hidrogeniranjem pri 450 C in tlaku 10 atm v

prisotnosti niklja kot katalizatorja pretvori v cikloeksan.

15. Alkoholi ((kasnolat. < arap. al-kuhl: antimon u prahu [za bojenje onih kapaka], potom
proiena tvar) su organski spojevi koji sadre hidroksilnu (OH) skupinu vezanu za ugljikov
atom, ako taj nije u sastavu aromatske jezgre; prema broju hidroksilnih skupina dijele se na
jednovalentne, dvovalentne, trovalentne i vievalentne, a prema poloaju ugljikova atoma na koji
je ta skupina vezana mogu biti primarni, sekundarni i tercijarni.
Metanol (CH3-OH) je alkohol sa jednim ugljikovim atomom. Metanol je lako ispariva tekuina.
Etanol (CH3-CH2-OH) je alkohol sa dva ugljikova atoma. Etanol je lako ispariva tekuina.
Temperatura vrelita mu je 78 C.

Nukleofilna substitucija
(CH3)3C-OH + HCl (CH3)3C-Cl + H2O
16. Etanol (obini alkohol, CH3-CH2-OH, C2H5OH) je najvaniji lan skupine alkohola. Etanol je
primarni alkohol sa dva ugljikova. Etanol je pri sobnoj temperaturi bezbojna, hlapljiva i lako
zapaljiva tekuina ugodna mirisa. Vrelite mu je 78,3C, talite -117,3C, a gustoa 0,789g/cm 3.
Reagira neutralno i higroskopan je. Mijea se s vodom u svakom omjeru, pri tom joj se smanjuje
obujam i razvija toplina. S vodom i s razliitim organskim tvarima etanol stvara azeotropne
smjese. Aktivan je sastojak opojnih (alkoholnih) pia, u kojima nastaje fermentacijom eera uz
pomo kvasca. Najjaa alkoholna pia ne sadre vie od 45 % alkohola, dok je volumni udio
etanola u apsolutnom alkoholu 96 %. Ako ovjek popije (eksa) 500 ml istog etanola moe
umrijeti. Alkohol se upotrebljava kao otapalo (jako dobro otapa masti, ulja i boje) i sredstvo
za ekstrakciju, dezinfekciju, konzerviranje i za izradu (proizvodnju) umjetnih alkoholnih pia.
Alkoholno vrenje je najstariji nain dobivanja alkohola. To je proces u kojem se uz katalitiko
djelovanje enzima kvaevih gljivica ugljikohidrati pretvaraju u etanol. Industrijski se etanol
proizvodi adicijom vode na eten pri povienoj temperaturi i tlaku uz fosfornu kiselinu kao
katalizator:

CH2=CH2 + H2O (uz katalizator (najee H3PO4), tlak = 200 bar, temperatura = 300 C)
CH3-CH2-OH
17. Fenoli su grupa organskih spojeva ija je opta formula Ar-OH, gdje je Ar- fenil, supstituirana
fenil ili neka druga aril grupa. Razlika izmeu fenola i alkohola je u tome to je OH-grupa u
fenolima vezana za aromatski prsten. Najjednostavniji spoj i predstavnik je fenol. Jednostavni
fenoli su tenosti ili vrste supstance i imaju nisku taku topljenja. Taka kljuanja im je dosta
visoka, zbog stvaranja vodikovih veza. Fenoli su dosta kiseli spojevi, pa se po tome razlikuju
od alkohola. Reakcijom sa vodenim rastvorima baza, nastaju soli fenola. Soli fenola su
rastvorljive u vodi, a nerastvorljive u organskim rastvaraima. U zavisnosti od pH,
postoji ravnotea izmeu fenol i fenolat (fenoksid) . Osim kiselosti, vana osobina fenola je
mogunost reakcija elektrofilne supstitucije. Zbog velike reaktivnosti, fenoli podlijeu i drugim
reakcijama: dobijanje etera, estera, supstitucija u prstenu.
18. Eteri (gr.:isti gornji zrak; nebo) su organski kemijski spojevi u kojima
je kisikov atom povezan s dvama ugljikovim atomima iz dvije alkilne skupine. Eteri su uglavnom
hlapljive i lako zapaljive kapljevine (tekuine) karakteristina mirisa, kemijski inertne, netopljive u
vodi, a dobro topljive u alkoholu. Iznimka je samo najjednostavniji eter - dimetileter (H3C-O-CH3),
koji je plin.
Najvaniji je dietil-eter.
Dehidratacijom alkohola s pomou sumporne kiseline.
Zagrijanjem alkil-halogenida s alkoholatima (npr. natrijevim alkoholatom).
19. Aldehidi (krat, od lat. Alcoholus dehydrogenatus: dehidrogenirani alkohol), organski spojevi s
jednovalentnom skupinom CHO (aldehidna skupina). Kad je otopljen u vodi, postojati preteno u
obliku hidrata.
Nii aldehidi redovito su bezbojne tekuine karakteristina mirisa; plinovit je
samo formaldehid (HCHO), najjednostavniji aldehid, dok su vii aldehidi vrsti. Nastaju opreznom
oksidacijom primarnih alkohola (npr. formaldehid nastaje iz metanola, acetaldehid (CH3CHO),
iz etanola), a daljnjom oksidacijom prelaze u karboksilne kiseline (
i djeluju kao redukcijska sredstva, a ketoni ne. Podlijeu nekim karakteristinim adicijskim i
kondenzacijskim reakcijama, pa se upotrebljavaju kao polazne tvari u mnogim sintezama.
Stvaraju adicijske spojeve, npr. s cijanovodinom kiselinom daju cijanhidrine, s
alkoholima acetale. Zbog postojanja karboksilne skupine mogue su reakcijske adicije:
Reakcije s alkoholima:
-nastaju acetali i ketali,
Reakcije s mjeovitim metalnim hidridima:
-nastaju kastati i alkoholi,
Reakcije s organometalnim spojevima:

Grinjarovi reagensi u kojima nastaju sloeniji alkoholi.

20. Ketoni su organski spojevi koji imaju za funkcionalnu skupinu karbonilnu skupinu gdje je
atom ugljika vezan s atomom kisika dvostrukom kovalentnom vezom. Na karbonilnu skupinu su
vezane dvije ugljikovodine skupine.
Ketoni nastaju oksidacijom sekudarnih alkohola. Npr., iz butan-2-ola oksidacijom nastaje butan-2on odnosno keton. Ketoni u svom nazivu imaju zavretak na -on, odnosno, imenu
osnovnog ugljikovodika se doda nastavak -on.
21. Karboksilne kiseline su organske kiseline ope formule R-COOH, pri emu je R- Alkil, a
-COOH karboksilna skupina karakteristina za sve karboksilne kiseline.
Karboksilne kiseline mogu biti mono-, di- i poli-karboksilne kiseline ovisno o broju -COOH skupina
a dijele se na zasiene, nezasiene iaromatske. No karboksilne kiseline su openito slabe
kiseline iako imaju otar i neugodan miris.
Karboksilne kiseline se imenuju tako da se ispred nastavka -ska kiselina doda ime alkana ovisno
o broju ugljikovih atoma. Tako e na primjer kiselina s tri C atoma po alkanu propanu biti
imenovana propanska kiselina iako je njeno puno ee koriteno ime propionska ilimlijena
kiselina (jer ju nalazimo u mlijeku). Karboksilnih kiselina ima mnogo. Najjednostavniji niz
karboksilnih kiselina gradi se prema homolognom nizu alkana. Kao primjer, prve etiri (po broju
atoma ugljika) su:

1C - metanska kiselina (mravlja kiselina) saeta strukturna formula (ssf): HCOOH,

nalazimo ju u alcu pele i kod mrava.

2C - etanska kiselina (octena kiselina) ssf: CH3COOH, nalazimo ju u octu.

3C - propanska kiselina (propionska ili mlijena kiselina) ssf: CH3CH2COOH, nalazimo ju

u mlijeku.

4C - butanska kiselina (maslana kiselina) ssf: CH3CH2CH2COOH, nalazimo ju u

ueglom maslacu ili ljudskom znoju.

22. Reakcije na karboksilne kiseline: 1. Priprava estera ESTERIFIKACIJA, 2. Cijepanje vodom

HIDROLIZA, 3. Priprava acil-halogenida, 4. Priprava anhidrida, 5. Priprava amida, 6. Reakcije
kiselina s bazama NEUTRALIZACIJA, 7. Redukcija.
23. Esteri (njem. Essig-ther, stari naziv za etil-etanoat) su u kemiji organske tvari u kojima
organska grupa zamjenjuje jedan ili vie atoma vodika u hidroksilnoj skupini. Kod estera
hidroksilna skupina reagira sa karboksilnom skupinom i nastaje nova skupina koja se naziva
esterska -COO-. Najpoznatiji esteri su karboksilni esteri, no postoje i esteri alkohola i anorganskih
kiselina, a jedan od najpoznatijih takvih je nitroglicerin. Nitroglicerin se dobiva reakcijom
trovalentnog alkohola glicerola i duine kiseline uz prisustvo sumporne kiseline.
Esteri nastali kemijskom reakcijom s karboksilnim kiselinama imaju opu formulu RCOOR.

Triacilglicerol (Masti i ulja) su esteri koji sadre tri hidroksilne skupine. Esteri se imenuju slino
kao i soli. Triacilgliceroli su tvari netopljive ili slabo topljive u vodi (lipidi).
Esteri se mogu dobiti reakcijom kiseline (obino organske) i alkohola uz prisutnost sumporne
kiseline kao katalizatora, iako ima i drugih naina dobivanja estera. Esterifikacija je povratna
reakcija u kojoj se esterifikacija dogaa istovremeno sa hidrolizom, pa je potrebno higroskopno
sredstvo koje bi reakciji uzelo vodu.

Alkoholi + karboksilne kiseline ester + voda (esterifikacija)

Ester + voda alkoholi + karboksilne kiseline (hidroliza)
Esteri se dobivaju:

esterifikacijom metanola i etanoata:

HCOOH + CH3OH HCOOCH3 + H2O

24.

nitro-spojevi, org. spojevi koji sadre nitro-skupine -NO

vezane na atom ugljika.

Dobivaju se nitracijom. Redukcijom daju aromatske amine. Slue kao eksplozivi.

25. Amini pripadaju skupini organskih spojeva i imaju najmanje jedan ili vie duikovih atoma u
molekuli. Amini se smatraju derivatom amonijaka i strukturalno mu slie, jedan ili vie vodikovih
atoma zamijenjeno je sa jednom ili vie alkilnih ili arilnih organskih skupina.
Slini aminima su amidi no oni su derivati karboksilnih kiselina i imaju karbonilnu skupinu vezanu
na amino skupinu, npr.: RC(O)NR2. Amidi i amini imaju razliitu strukturu i svojstva, stoga je
razlika u nazivu vana.
Amini su centralni spoj jednih od ivotno najvanijih kemijskih spojeva - amino kiselina.
Razlikujemo tri vrste amina: primarni, sekundarni i tercijarni, i to s obzirom na broj
ugljikovodinih skupina vezanih na duikov atom umjesto vodika. Slovo R oznaava organsku
(ugljikovodinu) skupinu. Aromatski amini na duikovom atomu imaju vezan aromatski prsten,
trivijalno se zovu anilini,
26. Masti i masna ulja su organski spojevi s velikom ulogom u izgradnji ivih bia. Prema
kemijskom sastavu su esteri glicerola i viih masnih kiselina pa se svrstavaju u trigliceride, a
takoer i u iru skupinu spojeva koji se zovu lipidi. Ne otapaju se u vodi, ali se otapaju u
organskim otapalima.
Masti su spojevi sa zasienim masnim kiselinama (palmitinska, stearinska), te su zato pri sobnoj
temperaturi u krutom ili polukrutom agregatnom stanju, a ulja spojevi sa nezasienim masnim
kiselinama (oleinska, linolna, linolenska) pa su zato pri sobnoj temperaturi u tekuem agregatnom
stanju.

ivim biima masti slue kao gradivna tvar i za prehranu. Iz njih se dobiva dvostruko vie energije
po jedinici mase nego izbjelanevina i ugljikohidrata. Takoer su vane kao otapalo
za vitamine A, D, E i K koji se bez masti ne bi mogli iskoristiti.
Masti su nune u ovjekovoj prehrani i kao izvor nekih masnih kiselina koje se potrebne
organizmu, a ne moe ih sam proizvesti, pa ih zovemo esencijalne masne kiseline (kao to
je arahidonska kiselina). U modernoj prehrani prednost imajubiljna ulja (kao to je maslinovo ulje)
jer sadre nezasiene masne kiseline, dok su neke vrste ulja dobar izvor omega-3 masnih
kiselina. Nekada su ljudi lovili ivotinje za prehranu pa su iz njih dobivali ivotinjske masti, koje se
i danas koriste za prehranu, a koje se osobito nalazi u mesu, no veinu ivotinjskih masti koristi
se u hladnijim krajevima (Island, Grenland i Arktik, a koriste ih npr. Tibetanci i Eskimi). Previe
masti uzrokuje debljinu (pretilost).
27. Bjelanevine ili proteini su, uz vodu, najvanije tvari u tijelu. Najvaniji su imbenik u rastu i
razvoju svih tjelesnih tkiva. Glavni su izvor tvari za izgradnju miia, krvi, koe, kose,noktiju i
unutarnjih organa, ukljuujui srce i mozak. Sastavni su dijelovi svake stanice, to ih ini
osnovom ivota na Zemlji. Izgraene su od aminokiselina koje su meusobno
povezane peptidnom vezom. Bjelanevine su kemijske tvari koje upravljaju svim ivotnim
procesima stanice. No, one se ne mogu same umnoavati. Izgraene su od dvadeset
razliitih aminokiselina, meusobno povezanih poput karika u lancu. Redoslijed i broj tih karika
odreuje specifine osobine svake bjelanevine. U biosferi je broj razliitih molekula bjelanevina
neogranien. No, u jednoj stanici neke vrste ih moe biti oko tisuu. Odreena smjesa razliitih
molekula bjelanevina upravlja svim biolokim funkcijama odreene stanice i specifina je za
odreenu vrstu ivog organizma (npr. za amarilis, krumpir, vjevericu, purana, medvjeda...).
Promjenom redoslijeda samo jedne karike u lancu, nastat e nova bjelanevina, potpuno novih
osobina. Dakle, za neku specifinu vrstu ivog bia, osnovno je odabrati redoslijed karika
(aminokiselina) u lancu bjelanevina. Tu zadau ima DNK.
Aminokiseline u bjelanevinama mogu biti dvovrsne:

esencijalne aminokiseline, koje se ne mogu samostalno obnavljati u organizmu pa ih

moramo uzimati u ishrani.

neesencijalne aminokiseline, koje se organizam moe stvoriti ili iz ugljikohidrata, ili iz

esencijalnih aminokiselina.

Ribosomi su "tvornice bjelanevina". U njima se povezuju karike (aminokiseline)

u polipeptidni lanac molekule bjelanevine. Po sloenosti[uredi VE | uredi]

Jednostavne bjelanevine(proteini) sastavljene samo od aminokiselina (npr.: histoni i

protamini)

Sloene bjelanevine (proteidi) sastoje se od proteinskog (polipeptidni lanac) i

neproteinskog dijela

(npr. glikoprotein, nukleoprotein, kromoprotein (hemoglobin + Fe,hemocijanin + Cu),

razliiti enzimi)

Po vrsti[uredi VE | uredi]

Strukturne bjelanevine oblikuju kosti, miie, korijenje, listove,

Hormoni reguliraju metabolike procese u organizmu (neki hormoni su proteini, neki

steroidi)

Antitijela (imunoglobulini) obrambeni proteini

Prijenosne bjelanevine prenose druge tvari; na primjer, hemoglobin prenosi O2

Enzimi ubrzavaju i kataliziraju kemijske reakcije u organizmu

Fibrilne bjelanevine strukturne bjelanevine u animalnom tkivu, netopive u vodi; na

primjer keratin (kosa), kolagen (tetive), fibroin (svila), miozin (miii)

Globularne bjelanevine kompleksna struktura, topive u vodi, osjetljive na promjene

temperature; na primjer enzimi, antitijela, hemoglobin, albumin

Po funkciji[uredi VE | uredi]

Strukturne bjelanevine

Regulatori

Izvor energije

28. U kemijskom smislu, aminokiseline su molekule koje sadre amino skupinu (-NH2) i
karboksilnu skupinu (-COOH). Njihova glavna bioloka uloga je izgradnjabjelanevina, iako
postoje i aminokiseline koje ne ulaze u sastav bjelanevina, a nazivaju se neproteinske
aminokiseline (npr. -alanin, ornitin i citrulin).
Aminokiseline su prirodni spojevi koji u prirodi rijetko dolaze u slobodnom stanju. Uglavnom su
meusobno povezane u makromolekule peptida i proteina. U proteinima se nalazi samo
dvadeset vrsta aminokiselina. Sve su one, osim prolina, -aminokiseline jer su amino i
karboksilne skupine vezane za isti, -atomugljika. Osim amino i karboksilne skupine, strukturu
aminokiselina odreuje i boni lanac koji se naziva i ostatak i obiljeava se s R.
R - skupina predstavlja osnovu za podijelu aminokiselina:
1. Aminokiseline nepolarne Rskupine: alanin, valin, leucin, izoleucin, prolin, fenilalanin, triptofan, metionin.

2. Aminokiseline polarne R-skupine (-ON, -N, -SONH2). Ove skupine omoguavaju

formiranje vodikovih veza koje su osnova za formiranje viih oblika organizacije
aminokiselina u molekulama
proteina: glicin, serin, treonin, cistein, tirozin, asparagin, glutamin.
3. Aminokiseline s kiselom R-skupinom (s negativno naelektriziranim bonim lancima): asparaginska
kiselina i glutaminska kiselina.
4. Aminokiseline s bazinom R-skupinom
lancima):

(s pozitivno naelektriziranim bonim

lizin, arginin, histidin.

Najvanija kemijska reakcija aminokiselina je formiranje peptidne veze koja omoguava

povezivanje dviju aminokiselina i stvaranje lanca aminokiselina (peptidi i proteini). Peptidna veza
je veza izmeu karboksilne grupe jedne aminokiseline i amino grupe druge aminokiseline u kojoj
se atom ugljika vee za atom duika uz oslobaanje molekula vode.
29.Peptidna veza

30. Ugljeni hidrati, ugljikohidrati ili eeri su najrasprostranjenija jedinjenja u ivom svetu.
Prema stepenu sloenosti dele se na:

monosaharide,

disaharide

oligosaharide i

polisaharide.

Ugljikohidrati su velike bioloke molekule ili makromolekule sastavljene

od ugljikovih (C), vodikovih (H) i kisikovih (O) atoma, obino s omjerom atoma vodika i kisika od
2 : 1 (kao u vodi). Ugljikohidrati izvravaju mnoge uloge u ivim organizmima. Polisaharidi slue
kao spremita energije (npr. krob i glikogen) i strukturalne komponente (npr. celuloza u biljaka
i hitinu lankonoaca). Riboza, monosaharid s pet ugljikovih atoma, vana je

komponenta koenzim (npr. ATP-a, FAD-a i NAD-a) i kraljenica genetike molekule poznate
kao RNA. Srodna deoksiriboza je jedna od komponenata DNA. Saharidi i njihovi derivati ukljuuju
mnogo ostalih vanih biomolekula koje igraju kljune uloge u imunosnom sustavu,fertilizaciji,
spreavanju patogeneze, zgruavanju krvi i razvoju Najrasprostranjeniji ugljikohidrati u prirodi su
jednostavni eeri glukoza i fruktoza. Slatkog su okusa, topljivi u vodi, ali se otapanjem u vodi ne
mogu rastaviti.
Glukoza i fruktoza imaju istu kemijsku formulu C6H12O6, ali se razlikuju po strukturi koja im daje i
razliita svojstva. Glukoza je najrasprostranjeniji monosaharid u prirodi. Derivat je eera i bitan
meu proizvod pri pretvorbi hrane u energiju. Samo manji dio potreba za glukozom ovjek moe
nadoknaditi iz neugljikohidratnih izvora.
Sastojak je voa (groa preteito), meda, ivotinjskih tkiva, saharoze, te razliitih polisaharida
(celuloza, krob, glikogen, dekstran).

Fruktoza je monosaharid slian glukozi, ali umjesto aldehidne, sadrava keto-skupinu. Fruktoza
je ugljikohidrat, ketoheksoza, izomer glukoze. Obino postoji u L-piranoznom obliku (levuloza).
To je vrlo sladak eer koji je dobro topljiv u vodi. U prirodi se nalazi zajedno s glukozom u
slatkome vou i medu. S glukozom tvori saharozu gdje se nalazi u D-furanoznom obliku.
Slobodna fruktoza esta je u vou, a vezana na glukozu ini disaharid saharozu. Fosfatni esteri
fruktoze vani su meuprodukti u procesu glikoze.
Disaharidi su oligosaharidi graeni od dvije jedinice monosaharida. Za organizam ovjeka
najvaniji su disaharidi: maltoza, laktoza, celobioza i saharoza. Prema nainu vezanja
monosaharida u molekuli disaharida dijele se na disaharide maltoznog i trehaloznog tipa. U
maltoznom tipu reaguje poluacetalna grupa jednog monosaharida sa nepoluacetalnom grupom
drugog monosaharida. Pri tome jedna poluacetalna OH-grupa ostaje slobodna, pa ovakvi
disaharidi imaju reducirajue djelovanje, tj. daju pozitivnu reakciju na Fehlingov reagens i druge
kvalitativne testove. eeri koji nemaju slobodnu poluacetalnu OH-grupu su nereducirajui.
U reducirajue eere spadaju: maltoza, laktoza i celobioza, a u nereducirajue izomaltoza,
trehaloza i saharoza.
Polisaharidi su ugljikohidrati sastavljeni od velikog broja monosaharida (vie od 10).
Nemaju redukcione osobine jer nemaju slobodnih poluacetalnih grupa. Polisaharidi graeni od
jedne vrste monosaharida, nazivaju
se homopolisaharidi (krob, celuloza, glikogen, agar, pektin). Polisaharidi graeni od dvije ili
vie vrsta monosaharida nazivaju se heteropolisaharidi (heparin). Prema funkciji koju imaju u
ivim organizmima mogu se podijeliti u tri grupe: [1]

Strukturni polisaharidi - daju mehaniku stabilnost elijama i organima.

Polisaharidi koji veu vodu hidratisani polisaharidi, koji sprjeavaju isuivanje elija i
tkiva.

Rezervni polisaharidi slue kao rezerva iz koje se po potrebi oslobaaju i razlau

do monosaharida.