Krstaki ratovi

1095. Urban II poziva na prvi krstaki rat koji traje od 1096. do

1099. godine (1078. su Selduci proterali hriane iz Svete zemlje)
kree se u oslobaanje Jerusalima i pomo vizantijskom carstvu da
zaustavi selduke
pokrenuo ga papa Urban II na crvenom saboru u francuskom gradu
Klermonu
Aleksej I Komnin je pozvao papu da mu pomogne u borbi to je
rezultiralo time to papa poziva i vernike u rat
Petar Pustinjak je bio francuski svetenik i glavni duhovni voa koji je
predvodio prvu neplaeniku vojsku (to su bili obini ljudi) u pohod koji
se katastrofalno zavrio. Oni su pljakali sve kuda su prolazili seljaki
krstaki rat
Gotfrid Bujonski je jedan od voa Prvog krstakog rata. Nakon
osvajanja Jerusalima bio je vladar jerusalimskog kraljevstva, tanije
imao je titulu uvara Groba Gospodnjeg. Prvi se sukobio sa Aleksejem
Komninom koji mu je traio zakletvu lojalnosti koju je ipak poloio.
Remon Tuluski je takoe bio jedan od voa. Bio je grof od Tuluza. Pre
poziva pape se borio sa Mavarima u paniji. Nije poloio zakletvu
Alekseju, ali jeste zakletvu prijateljstva.
II krstaki rat traje od 1147. do 1149. godine
pokrenulo ga je muslimansko osvajanje Edese i istoimene grofovije
nakon prvog rata osnovane su tri drave: grofovija Edesa, kneevina
Antiohija i Jerusalimska kraljevina, a kasnije i grofovija Tripoli
ukljuuju se razni drugi i veliki prevrati u savezima
Manojlo Komnin sklapa savez sa Turcima da ne bi jaala Antiohija
rat se zavrava pobedom muslimana
III rat traje od 1189. do 1192. godine, a pokrenulo ga je Saladinovo
osvajanje Jerusalima 1187. godine
nakon osvajanja Jerusalimskoj kraljevini je ostala obala od Tira do Jope i
dozvola da hriani imaju slobodan pristup Jerusalimu
Baludin IV jedva uspostavlja mir sa Saladinom
3 kraljevstva: Kraljevstvo Jerusalimsko (uglavnom Englezi), Antiohija
(Francuzi) i Tripoli (ostali)
krstai: templari, hospitalci
homo viator nova pojava u srednjem veku. Ljudi poinju da putuju
do velikih manastirskih kompleksa, katedrala i hodoasnikih mesta
kao to su Rim, Jerusalim, Santjago de Kompostela
armagedon konana borba dobra i zla; mesto te konane borbe
Vaznesenje je prva parusija. Desilo se na Maslinovoj gori

eshaton vreme posle Hrista

mappaemundi nastale su u srednjem veku; svet je prikazan kao
Hristovo telo, kao krug u ijem je centru Jerusalim, a na samom obodu
kruga su predstavljeni varvari
razvijaju se trgovinski putevi du reka Rajna Majna Dunav
otvaraju se univerziteti. Prvi u zapadnoj Evropi je Bolonja, a u istonoj
je Karlov univerzitet u Pragu
carmina burana pesme iz Bure mesto u Bavarskoj. U pitanju je
rukopisna zbirka aljivih pesama putujuih studenata i mladih
svetenika
Period oko 1000. godine
gradi se manastir Klini i itav red
manastiri dobijaju na znaaju jer su klju kolektivnog i linog oienja
poinju da utiu i na politiki ivot u zapadnoj Evropi
to se deava jer se 1033. godine iekuje apokalipsa, a razna
deavanja poput pomraenja Sunca, bolesti, erupcije vulkana uticale su
na to da ljudi jo vie veruju da e se apokalipsa zaista dogoditi
zato poseban znaaj u ovom periodu imaju relikvije, a samim tim i
manastiri u kojima se nalaze
opet se vraaju ranohrianski ideali, tipa sahranjivanje ad sanctus i
raste znaaj relikvija prvog reda poput asnog krsta, Bogorodiinih
suza itd.
kako bi manastiri pruili ljudima put proienja i spasenja, bilo je bitno
da u svom posedu imaju to vie relikvija, a to je uslovilo i
umnoavanje broja oltara u kojima e se one uvati
vraa se regulama Sv. Benedikta
manastiri se ujedinjuju sa lokalnom vlastelom jer se podiu na njihovim
posedima
zbog velike korupcije koja se javila u takvom odnosu, stvara se
manastir Klini koji e taj problem reiti. Klini je kontrolisao vie od 1000
manastira.
svaki manastirski red je imao tri ina monasi, vojnici i radnici i na taj
nain je uspostavljen red. Trojstvo u inovima se smatralo boijim
darom i nosilo je sopstvenu simboliku
od kraja IX veka papstvo je bilo pod vostvom monih rimskih
porodica, a Oton III je eleo da preuzme kontrolu nad papstvom, to e
dovesti do borbe za investituru koja e se zavriti tako to e se car
pokloniti papi u Kanosi 1077. godine
Klermon Feran je mesto u kom je Urban II pozvao na krstaki rat
Manastir Klini
910. godine osniva Viljem od Akvitanije. Posveen je apostolima Petru i
Pavlu i to je bio benediktinski samostan.
932. godine opat Odo dobija dozvolu od pape da iri klinijevske reforme
nalazi se na teritoriji Burgundije, a razvio se du itave zapadne Evrope

manastir Klini se nalazi na vanom hodoasnikom putu koji je vodio

do manastira Santjago de Kompostela gde su bile moti Sv. Jakova
Klini je imao tri faze razvoja, ali je za nas najvaniji Klini III koji je
nastao u vreme opata Iga 80-ih godina XI veka.
1095. godine Papa Urban II poziva na krstaki rat i tom prilikom
osveuje manastir Klini
posebno vana postaje muzika u liturgijskom inu smatralo se da
uzdie duh i telo i imala je kosmoloka svojstva gregorijansko pojanje
je usavreno u manastiru Klini (kapiteli)
Klini je znatno stradao u Francuskoj revoluciji
u muzeju se danas uvaju kapiteli gde su predstavljeni tonovi
gregorijanskog pojanja
itav manastir je uraen u ukrasu Strani sud je bio na ulau, a kapiteli
ukraeni scenama iz Hristovog ivota
poto Klini nije sauvan mi jasniju sliku moemo stei posmatrajui
dva, njemu bliska manastira Svetu Magdalenu u Vezleju i Svetog
Lazara u Otenu (obe nastale poetkom XII veka)
ove dve posvete su u vezi sa tadanjom popularnom legendom o
svetom gralu, a i krstaki ratovi se jo uvek vode. Marija je sveti gral, a
Lazara je sam Isus vaskrsao i pokazao tu mo na njemu pre nego to je
on sam vaskrsao.
na ovim graevinama nije sauvano slikarstvo, ali jeste skulptura:
Sv. Lazar Maiestas Domini i Strani sud
Sv. Magdalena Misio apostolorum Hristos odailja apostole da ire
veru
ova dva portala sumiraju poentu delanja klinijevskog reda, ali isto tako
iskazuju svoju politiku mo
Vezlej je mesto gde poinju II i III krstaki rat. Drugi je sazvao episkop
Klervo u cilju osvajanja zemlja nevernika i preobraenja njihovog u
hriane, to znaaj portala u crkvi sv. Magdalene ini neizmernim
Normandija
Vilijam od Normandije bio je vojvoda ovog dela Francuske. On i
njegova ena Matilda Flandrijska su bili veliki ktitori. Bio je izuzetan
ratnik i izvrio je invaziju na Englesku. U bici kod Hejstingsa 1066.
godine osvaja Englesku i tada dobija naziv Vilijam I Osvaja.
On i Matilda su u Normandiji bili ktitori 2 vane crkve: Sveti Stefan u
Kanu, Sveto Trojstvo u Kanu. Ovaj grad je bio glavni grad
normanskog vojvodstva.
U Londonu je izgradio dosta graevina, uglavnom zamke i utvrenja.
Najpoznatija je Bela kula ili London tower. U jugoistonom delu se
nalazi kapela Jovana Krstitelja.
Vana je i katedrala u Daramu na severu Engleske iz XI veka. Pri njoj
je postojao i skriptorijum koji je gajio tradiciju Umbrije. Osniva se i
katedralna kola, a kasnije ugledni univerzitet. Iako je tokom vremena
dograivana, njena struktura je ostala ista. Ovo mesto je vano jer je

tu prvi put upotrebljen estodelni krstasto rebrasti svod, to

e kasnije postati princip za razvoj ostalih gotikih crkava.
Tapiserija iz Bajea izvezeno platno irine 50 cm, a duine 70 cm.
uva se u mestu Baje, pa se zato ovako naziva. Oslikano je scenama
bitke kod Hejstingsa sa natpisima na latinskom (72 scene).
Nemaka
ovde se jako osea borba za investituru
u pajeru se vidi pokazivanje carske moi kopiranjem Karlovih
zadubina u elevaciji i osnovi. Ima i antikizirajue elemente poput
plitkih lizena i slepih arkada
kod crkava u Kelnu se vidi ipak vei uticaj Rima, tanije
ranohrianske umetnosti (polihromija crvene i bele boje). Tu su
dopremljene mnoge relikvije iz Carigrada jer je ovo bilo znaajno
episkopsko i hodoasniko mesto. Tu se nalazila i teoloka kola.
Monte Casino
uniten je u II svetskom ratu
sagraen je na paganskom manastiru i posveen Jovanu Krstitelju
opat Deziderije vri sveobuhvatno obnovu 1075. godine i tom
prilikom stvara itav manastirski kompleks i dovodi majstore iz
Carigrada
namerno njih poziva uprkos raskolu 1054. godine jer je smatrao da su
oni zadrali bolje rimsku tradiciju. Takoe su jugom Italije dosta
vladali romejski carevi koji su bili veliki ktitori
Lav iz Ostrije je napisao hroniku iz vremena Deziderija
car daruje povelje Monte Casinu
majstori su sauvali tehnika znanja koja su onda preneli lokalnim
majstorima koji su kasnije izvrnuli te tehnike i dobijali kontra efekat.
vizantijski carevi su se trudili da na jugu Italije deluju u duhovnoj sferi i
sferi utemljivanja naspram moi rimskih prelaza u svetovnoj vlasti
kako ova crkva nije sauvana danas, okreemo se drugim crkvama
koje su sagraene u isto vreme i od strane istih ktitora, tanije crkvi
Sant Angelo in Formis koju je sagradio opat Deziderije
ovo je trobrodna bazilika u kojoj je sauvano fresko slikarstvo, na
osnovu kojeg moemo naslutiti i program u crkvi Monte Casino
u ovom slikarstvu se vide elementi i istone i zapadne tradicije
u apsidi je prikazan Hristos u slavi vladar Kosmosa; to je u ovom
razdoblju u Vizantiji mnogo potencirano (mada se obino ovakva
predstava nalazi u kupoli)
na zapadnom zidu je Strani sud
u glavnom brodu, iznad kolonada su prikazana Hristova uda i
parabole
stil odlikuje ukrtanje tradicija karolinko - otonske (iz knjine
iluminacije jer su uvek pri benediktinskim manastirima bili veliki
skriptorijumi) jer je ta slika podeljena u vie registara, a to je neto to

moemo nai u Grandvalovoj i Vivijanovoj bibliji npr; ali i starije i

savremene vizantijske umetnosti, to se jasno vidi u nainu
oslikavanja inkarnata (oi i jagodice su naglaene, a to je postignuto
kombinacijom zemljanih tonova sa zelenom senkom), meutim, ovde je
obrnuto naslikan tako da obrazi izgledaju uvueno (za razliku od
vizantijskih predstava)
slikarstvo na fasadi je iz XII veka i tu je naslikana Maria Regina, to je
neposredan uticaj teoloke doktrine zapadne crkve Bernard od
Klervoa je bio inspirisan Pesmom nad pesmama i razvija doktrinu o
Mariji kraljici nebesa.
Vizantijska umetnost Robin Kormak
postoji razlika izmeu umetnosti u prestonici Konstantipolju i periferiji
menja se unutranji prostor crkve nakon ikonoklazma postepeno
nastaje kompleksna oltarska pregrada
znaaj ikone ponovo raste ikona se pred nama pojavljuje kao iva
osoba koja graciozno pria svojim ustima
Nebeske stepenice najvanija, sa Sinaja iz XII veka. Prikazuje
nagradu i kaznu (penjaje ili padanje monaha sa tih nebeskih stepenica)
Codex Ebnerianus narativne scene sa portretima jevanelista
Bogorodica Odigitrija ikona koju je Jovan II Komnin nosio u procesiji
do crkve Hrista Pantokratora (danas Zejrek damija u Istanbulu).
Ovo je najvea crkva posle Aja Sofije i imala je kapelu posveenu
Svetom Mihajlu. Ovde su sagranjivane dinastije Komnina i Paleologa.
danas postoji tri manastira u Grkoj koja imaju mozaiku dekoraciju:
Hosios Loukas, Nea Moni na Hiosu, Dafni (izmeu Atine i Eleusa)
Osios Luka mozaik je raen po uzoru na fresku Neverovanje Tomino
iz XI veka iz iste crkve koja se nalazi u kripti katolikona na
severozapadnom zidu. Mozaik se nalazi na junom zidu
ne zna se ko je davao novac manastiru, ali patron je bio car
Konstantin IX Monomah
Nea Moni na Hiosu u XI veku podie carska porodica Mihajlo IV,
Zoja i njena sestra Teodora, ali glavni ktitor je Konstantin IX
Monomah
Dafni cistercitski manastir od 1207. do 1211, a zatim postaje
katoliki do sredine XV veka. Naputen je u XVIII veku.
Arabljani i Vizantinci su izgubili svoje baze na Siciliji i junoj Italiji u XI
veku i zamenili su ih Normani
Bugarska, Maarska, Srbija postaju nezavisne sile i time tete Vizantiji
jer su bile pod njenom kontrolom
u Konstantinopolju se meaju stilovi Velika palata biva proirena u XII
veku u stilu islamske umetnosti
Veneto je glavna vizantijska luka u Italiji i tu se nalazila katedrala Sveta
Marija Asunta iz Xi i XII veka, u ijoj se apsidi nalazi Bogorodica, a na
zapadnom zidu Strani sud. Ovo su zajedno radili vizantijski i lokalni
majstori.

Crkva Svetog Marka u Veneciji

Justinijanovog doba.

je kopija Svetih apostla iz

Viktor Lazarev Epoha Duka, Komnina i Anela (1059 1204)

prva polovina XI i XII vek ine klasinu epohu vizantijske umetnosti. To
je vrlo postojan stil koji traje 150 godina
likovne umetnosti se razvijaju u strogim okvirima; utvruje se sveani,
uzvieni stil iji je zadatak da izrazi najdublje momente pravoslavne
religioznosti i duhovnosti
dominantan element postaje tanka, apstraktna i stilizovana linija (i
zlatna pozadina)
figure su izduene, dobijaju posebnu lakou i vazdunost; prikazuju se
strogo asketski likovi
u koloritu su guste, zasiene boje
najlake se evolucija stila ovog perioda prati u minijaturama uzor na
kojima su drugi narodi uili
retko se dogaa da minijatura zauzima itav list; to su uglavnom sitne
predstave na marginama i u tekstu (preuzeto iz sirijske tradicije)
rukopisi tree etvrtine XI veka su najvia taka u razvoju vizantijske
umetnosti u vidu ilustracije knjiga
siune figure su pune ljupkosti, pokreti su laki i neusiljeni, a pejzai i
arhitektura su maksimalno saeti i svedeni
Jevanelje iz Bea jedno od najboljih vizantijskih rukopisa
figuralni inicijal doivljava poseban procvat; nema vie helenskog
uticaja
krajem XI veka nastaje jo jedan talas dobrih rukopisa, ali ovde linija
sama sebi postaje cilj, poveava se suvoa obrade
u XII veku je ogrubela ornamentika u koloritu se pojavljuju dreava
intenzivnost i arenilo ivotinjska ornamentika postaje karakteristian
element
od sredine XII veka preovlauju potpuno povrinske forme, ukoeni
pokreti, uproene pozadine Sveta Sofija Ktitorski portret u
junoj galeriji Bogorodica i Hristos, a Jovan II Komnin i supruga Irina
prinose darove (1118. godine). Kasnije je dodat i njihov sin Aleksej II
(1122. godine). Deizis u junoj galeriji - sauvani su samo gornji
delovi figura; izuzetno dobro uraeni primetno je nijansiranje.
najpoznatije delo monumentalnog mozaikog slikarstva XII veka su
mozaici u efalu. Sagradio ju je normanski osvaja Roder II. Crkva
nema kupolu, pa je Pantokrator u apsidi. Ispod je Bogorodica
Oranta sa 4 arhanela, a ispod su dva registra sa 12 apostola.
Pripadaju grkim majstorima (insignirani su na grkom jeziku); Ovo je
razvijeni komninski tip sa naglaeno povijenim nosevima u
prezviterijumu ima i latinskih natpisa, to govori o tome da su
pomagali i lokalni umetnici. Sredinom XIX veka su ponovo restaurisani.
Fresko slikarstvo:

Sveti Pantelejmon u Nerezima (Makedonija) 1164. godine,

Aleksej Komnin, natpis nad portale priprate. U apsidi je freska
Priea, a ispod je Povorka svetitelja. U konhi akonikona je
Jovan Pretea, a u proskomidiji Bogorodica Oranta. Ispod njih su
po dva akona. Freske na zidovima su rasporeene u tri reda (gornja
zona jevaneoske scene, a dole su stojee figure svetitelja).
Priprata sa scenama svetog Pantelejmona. U stilu se vidi snana
linearizacija, zasiene boje i grki tipovi lica.
Sveti Dimitrije u Vladimiru
freske su unitene. Sauvano je samo na malom i velikom svodu hora,
a scena je Strani sud na velikom svodu je 12 apostola, a na
malom Raj sa Bogorodicom i pravednicima. Ovo je razvijeni
komninski tip koji odlikuje stroga proporcionalnost, prekrasni nabori i
kolorit. Ovo je blisko prestonikim spomenicima.
ikone menolozi nastaju u XI i XII veku

Monte Casino
Ima visoki krovni transept (T-transept); karakteristino

Sant Angelo in Formis

u apsidi Maiestas Domini, oko njega simboli jevanelista, a ispod su
prikazana 3 anela
na zapadu je Strani sud
u glavnom brodu je ciklus Hristovih uda i parabola i prikaz opata
Deziderija i ktitorski portret

San Pietro al Monte

sauvan je Strani sud. Majestas Domini, a ispod adaja.
svod Nebeski Jerusalim (uticaj Otkrovenja Jovanovog)

Sen Lazar prvi put potpisan umetnik; figuralni kapiteli sa

narativom

Hodoasnike crkve:
Sen Seren u Tuluzu (XI vek) oko 1080. godine, razvija se novi tip
koji omoguava vei broj brodova (5), transept ima tri broda, apsida
dobija ophodni brod i radijalne kapele
iznad ukrsnice je kula

Sen Foa, Konk

slian plan kao u Tuluzu, samo je svedenije dosta; opet kula iznad
ukrsnice koja prua svetlost itavom prostoru
na glavnom portalu je Strani sud (najbolje ouvan). Bio je obojen, ali
su boje vremenom izgubljene. Ima i natpis na latinskom
Santjago de Kompostela

portal se naziva Portico della Gloria prikaz mesijanskih vladar i

Hrista; sadri monumentalnu predstavu Jakova jer se tu uvaju njegove
moti (apostol Jakov zatitnik panije)

Sveti Petar u Moasaku skulptura

apokaliptina predstava Majestas Domini i 24 starca apokalipse
trimo stubi stupca koji je imao i simbolinu funkciju i tu su
predstavljeni proroci i fantastine zveri
javljaju se scene na kapitelima, npr. Samson i lav, sirene...

Sauvana dekoracija:
Raspee visilo je iznad ukrsnice ili na nekom vidljivom mestu; od
drveta koje je polihromno obraeno, arhaini izgled
Zastor tkanine, tapiserije predstava Stvaranja sveta
Statue nalazile su se na oltarskim menzama; obino ima prikaz
Bogorodice i Hrista; imale su funkciju relikvijara; pravljene su i od
metala, bisera, dragog kamenja, a mogle su biti i u drugom obliku;
Relikvijar iz Konka najbolje sauvan i ukraen zlatom
Oltarska slika na oltarskoj trpezi
Antipedijum istkana je ili od drveta i visi sa oltarske trpeze
Nalonj postolje na koje se stavlja knjiga; obino su to simboli
jevanelista predstavljeni ili sami jevanelisti

na zapadu Francuske javlja se pojava gde nije bitan samo portal ve

itava zapadna fasada

Sveti Trofim u Arlu (Provansa) dekoracija se posebno razvija; u

provansi su bile klesarske radionice sarkofaga jo iz doba antike i oni
su nastavili da gaje tu tradiciju, a to se odrazilo i na skulpturu; na
crkvama se naglaava arhitravna greda sa predstavama; stubovi i
kapiteli su esto spolije; pilastri su kanelirani; meandri, prepleti jug
Francukse
u zidnom slikarstvu XI i XII veka se razvijaju narativne scene

Slikarstvo
Sen Saven Gartam slikarstvo je sauvano na podunom
poluobliastom svodu; prikazane su starozavetne scene o Potopu i
oktrovenje Jovanovo, a u kripti su scene muenitva
San Klemente, Tahulj (Katalonija) u apsidi je Hristos u slavi
Santa Maria, Tahulj (Katalonija) Bogorodica i Hristos na
prestolu (Majestas) i 3 mudraca kako prinose darove (epifanija)
tekstil je izuzetno korien za diplomatiju vladari su slali i dobijali ih
na poklon
Severna i centralna Italija

razvoj trgovine, najvie zahvaljujui reci Po

glavni grad Lombardije je Milano
bitna je i Modena
Katedrala u Modeni bila je centar grada (graena je u XI i XII veku);
s obzirom na to da je Italija bila meta imperijalnih pretenzija, svaki grad
je imao svoje zidine i vojsku da se brani; ovo je vreme protorenesanse i
protohumanizma
veliko obnavljanje renesansa XII veka uz pomo razvoja trgovine
se deava; nastaju novi drutveni stalei i novi poredak
u XII veku Bolonja smisao studiranja kvadrijum i trivijum
u Modeni itava zajednica odluuje o izgledu crkve i njenom vizuelnom
identitetu. Ovo je trobrodna bazilika sa zasvedenim centralnim
brodom; glavni brod je izdeljen alternacijom stub/stubac; ima
galerije i oltarski prostor, a ispod, tanije, u ravni sa podom je
kripta (ovo je novina da gledalac moe da posmatra kriptu direktno) i
to je isti princip kao ad sanctos. Iznad ulaza je loa odakle su se vrili
bitni dogaaji, episkop i vladar grada su tu odrali govore. Portali su
jednostavni skulpturalna dekoracija je oko vrata (ploe i frizovi)
izbor scena je drugaiji nego u Francuskoj biblijski narativ, ali ovde
nije akcenat na Stradanju, ve na Spasenju, sotiroloki. (podsea na
rano hrianstvo)
luneta iznad ulaza je otvorena, a friz je na okvirima
uvodi se novi narativ, tanije heroji tog vremena i predstave basni,
a javljaju se i natpisi na narodnom jeziku Giljermo i Nikolo
protomajstor i skulptor

San Zenon u Veroni porta sa tremom (direktno antiko naslee),

trobrodna bazilika

Parma delo Benedikta Antelanija; itav kompleks katedrala,

krstionica i zvonik

Rim
u doba osvajanja Normana (XI vek) Robert Viskard osvaja i spaljuje
Rim, nakon ega se deava velika obnova
posebno se obnavljaju crkve na Itineru put od Lateranske bazilike do
Svetog Marka u Vatikanu Maggiore put
San Klemente u Rimu
San Klemente je bio Petrov uenik i udotvorac i ustanovio je biskupiju
na tom mestu je prvo bio mitreum, pa kasnije akonikon (u njemu su
se okupljale prve hrianske zajednice), pa onda bazilika
u aspidi je mozaik Krst na zlatnoj pozadini (krst kao lignum vitae
Drvo ivota)
figure ispunjavaju citati iz ranog hrianstva
estice svetitelja su ugraene u apsidu

ispod konhe je friz jaganjaca, a iznad u vrhu konhe je predstava

starozavetnog atora
gornja crkva je potpuno obnovljena u XII veku
Komnini
vladali su od 1081. do 1185. godine. Oni su poreklom iz Male Azije, a
na vlast su doli zahvaljujui vojnom uspehu
zaetnik je Aleksej I Komnin. Nasledio ga je sin Jovan II Komnin za
kog se smatra da je bio najbolji vladar ove dinastije. Tron predaje
najmlaem sinu Manojlu I Komninu, nakon koga vlada Aleksej II
Komnin.
nakon Manojla I idu teka vremena i brojna smenjivanja na tronu. To je
rezultiralo slomom i prvim padom Carigrada 1204. godine od krstaa i
duda Dandala. Tada se zavrava srednjevizantijski period.
Komnini razvijaju novi tip zadubinarstva koji se artikulie u ovom
periodu line zadubine porodice. Carevi nisu orijentisani samo na
obnavljanje starih zadubina; manje se nadovezuju i oslanjaju na staro.
Carigrad ima 7 brda (kao i Rim), podeljen je na 14 disktrikta.
Za nas postaje vaan 10. distrikt jer tu ima najvie zadubina Komnina,
manastiri (blizu su Sv. Apostoli i Sv. Polieukt)
grade manastire da bi se povlaili tu u monatvo i sahranjivali
novina je i to da ene doprinose ktitorstvu

Manastir Hrista Pantepopte Eski Imaret damija

osnovala ga je Ana Dalosena (majka Alekseja I Komnina)
nalazi se blizu Hrista Pantokratora
dosta saznajemo iz spisa Aleksijada koji je napisala Ana Komnin o
svom ocu

ovim distriktom stvara se novo sakralno jezgro. Sami vladari manje

borave u staroj palati, a vie u kvartu Vlaherne, gde se nalazi nova
palata i glavno sedite.

Bogorodica u Vlahernama
tu se nalazila udotvorna Bogorodiina ikona i plat
vezuje se za istoriju delovanja ikone Odigitrije
ovaj kult se utvrivao od 7. do 10. veka
sagradili su je Aleksej i Irina Duka

Aleksej i Irina II podiu dvojni manastir Hrista Pilantroposa

(Aleksej) i Bogorodice Keharitomene (Irina Bogorodice
blagodatne). Ovim se oni poistoveuju sa Hristom i Bogorodicom.

Jovan II Komnin i Irina Piroka podiu dinastiki mauzolej Hristos

Pantokrator, a Manojlo I im se prikljuio u ktitorstvu. Kompleks se
sastoji od 3 crkve, unutranje i spoljanje priprate. Gradi se od 1117.

do 1137. godine. Danas je to Zerek damija. Poto je malo materijalnog

sauvano, dosta saznajemo iz tipika ovog manastira (kako je izgledala)
vizuelna kultura je imala kljunu ulogu u liturgijskim radnjama. Npr.
Paladijum carstva je bila ikona Bogorodice Odigitrije koja je svakog
utorka ila na litiju kroz grad. To je prenoenje svetosti ulicama
(efemerni spektakl). Dolazila je i do Pantokratora, groba ktitora i tako
se carska porodica stavlja pod njenu zatitu i to je privatizacija
sakralnih objekata.
Seminarski radovi
Klini

jug Burgundije
posveen prinevim apostolima, Petru i Pavlu
podie ga 910. godine Viljem od Akvitanije
oko 1000. godine vreme proeto strahom od apokalipse i II Hristovog
dolaska koje se oekivalo 1033. godine (jo od Justinijana), a emu su
doprinele erupcije, pomraenje sunca i razne bolesti (predloak
Otkrovenje Jovanovo)
krivac je pronaen u monatvu gde se pojavilo raskalatvo, pa se
monasi okreu manastirima u cilju osloboenja od greha. Manastiri
postaju klju iskupljenja grehova i sredstvo spasenja, nukleus
duhovnog ivota.
kult relikvija se razvija, a samim tim se umnoava i broj oltara gde e
se te relikvije uvati (sve u cilju Spaseja i voenja narodu ka Nebeskom
Jerusalimu)
zaivljava sve to je ivelo u prvim vekovima hrianstva, tipa ad
sanctos
manastiri se vraaju osnovnim naelima, regulama Sv. Benedikta
932. godine klinijevski opat, Odo dobija dozvolu od papstva da iri
klinijevske reforme i dozvolu za podizanje drugih manastira koji e biti
pod okriljem Klinija (erke manastiri, a Klini je matica)
kompleks se tako razvija po itavoj zapadnoj Evropi, a to uslovljava
pojavu hodoaa. Manastiri na hodoasnikim putevima bie izuzetno
vani zbog programa.
1095. godine papa Urban II u Klermonu poziva na krstaki rat i tom
prilikom osveuje ovaj manastir tada vladaju Otoni i deava se borba
za investituru
usled nove reforme monatva, crkve se grade tako da odgovaraju
potrebama hodoasnika
muzika postaje bitan element liturgijskog ina, a to se najbolje vidi na
kapitelima gregorijanskog pojanja u Kliniju koji se danas uvaju u
muzeju Klini u Parizu
itav Klini je bio ukraen to je bitno jer je to bio vaan manastir na
hodoasnikom putu i preko vizuelnog se vrila edukacija naroda
Klini u dobrim odnosima sa papstvom

Glavna crkva je nastala u poslednjoj fazi razvoja, a sauvana je i danas

Klini III petobrodna bazilika odvojena stubovima i stupcima. Glavni
brod najvii i najiri, a boni su sve manji. Ima 2 transepta, zapadniji
vei, nad ijom se ukrsnicom nalazila kula. Taj transept je imao jo po
jednu kulu sa severne i june strane i dve manje kule na krajevima
transepta. Danas postoji samo juna kula istonog transepta. Na istoku
je apsida sa ambulatorijumom oko kojeg su zrakasto postavljene
kapele. Pored glavnog portala, postoje jo i Porta Germanorum
(severni) i Porta Galilea (juni). Kompleks je imao sve to je potrebno
jednom manastiru i bio je opasan zidinama (ima Lady Chapel sa
klausterom).
Cluniacum/ Rimska stanica franaka vila u kojoj su svojevremeno
boravili Karolinzi opat Berno je priznaje kao reformisani manastir, na
ijem e severu biti podignut manastir Klini
crkva je osveena 927. godine, ali je rekonstruisana u vie navrata
zbog velikog priliva hodoasnika
Klini II je osveen 981. godine, dobio je narteks i bavasti svod
Klini III pored jako dobro osmiljenog programa (Strani sud na
zapadnom portalu i u trpezariji), bio je duhovni centar celog
klinijevskog reda, najveanstveniji.
uticaj Deziderija neobino postavljene arkade i svodovi i strogo
potovanje matematike
arhitekta Gunzo oslanja se na Vitruvija
konana posveta 1130. godine od Inoentija II
apsida visoka, ali ne koliko i glavni svod. Pet uzvienih kapela se izdiu
nad ambulatorijumom sa arkadama otvorenim ka oltaru
tu su skulpture malih dimenzija koje govore o monakom ivotu i
vrlinama
dva kapitela kod oltara ilustruju Prvi greh i Avramovu rtvu, divan uvod
u scenu Hrista u slavi na svodu apside
Een Viole-le-Dik klinijevska kola kritikuju ga
Sveti Lazar u Otenu
uzor u arhitekturi i duhovnosti Klini
u Otenu su se uvale moti Sv. Lazara, pa se ova crkva raa 1120.
godine i dobija kriptu pogodnu za uvanje motiju (u oblinjem Vezleju
je crkva Sv. Magdalene, Lazareve sestre podignuta malo pre ove crkve)
kult Lazara vaan zbog Hristovog uda u Vitaniji kada je vaskrsao
Lazara to je simbol pobede ivota nad smru, ali i najava samog
Hristovog vaskrsenja
izgradnja zapoeta 1120. godine biskup Otena, Etijen de Ba, zalae
se za klinijevski red
juno od starije katedrale posveenu svetom Nazaru gde su se pre
ovoga uvale moti
1130. osvetio ju je papa Inoentije II, ali je izgradnja trajala do sredine
15. veka kada su moti svetog Lazara prenete u ovu crkvu

trobrodna sa tri apside i transeptom; boni brodovi duplo ui od

glavnog broda, a svodovi zasvedeni prelomljenim lucima
elevacija u naosu zona arkade; zona slepih triforijuma i zona prozora.
kula nad ukrsnicom gotika
18. vek zazidam veliki deo obraenog timpanona zapadnog portala, a
ostatak uklonjen, severni portal i grob Lazara oteeni; Viole-le-Dik
restaurie sredinom 19. veka i obnavlja zapadni timpanon sa
predstavom Stranog suda
Poetkom XII veka, skulpturalna dekoracija na zapadu poinje da izlazi
iz enterijera i zauzima prostore fasada, timpanona, portala... Ova dela
su bila monumentalna, velikih dimenzija i raena od vrstih materijala i
postavljena javno kako bi ulivala strahopotovanje.
ranohrianski uticaj skulptura podreena arhitekturi; horizontalna
podela (kao sarkofazi)
umetnik Gislebertus ostavio potpis ispod Hristovih nogu u Stranom
sudu (verovatno radio i na Kliniju i Vezleju); izduene figure, naglaene
draperije, izrazi lica uproeni
timpanon sa predstavom izaziva i one koji u crkvu ne zalaze
danas je sauvana dekoracija zapadnog portala, delimino je
sauvan reljef severnog portala, kao i niz figuralnih kapitela
Zapadni portal stepenasto uvuen sa predstavom Stranog suda;
predvorje je zasvedeno u drugoj polovini 12. veka i pratilo je trobrodnu
osnova naosa (kao Klini verovatno); tu su se sahranjivali donatori i
monasi i ova funerarna funkcija naglaava simboliku smrti, pokajanja
i spasenja. Timpanon izdeljen na 29 ploa
u centru je Hristos na prestolu u mandorli koju dre 4 anela, a
ispod nogu je potpis; figura je predimenzionirana (verovatno kao u
Kliniju). Sa desne strane Hrista je Nebeski jerusalim sa apostolima,
anelima i Bogorodicom, a sa leve pakao sa arhanelom Mihajlom koji
sa avolom meri due. Nadvratnik sveopti vaskrs sa anelom u
sreidni koji odvaja grenike i pravednike. Naglaena je ekspresivnost.
Na arhivolti su zodijaki znaci i kosmoloki ciklusi koji aludiraju na
Hrista kao gospodara kosmikog i zemaljskog.
kapitel postaje glavni nosilac biblijskih pria Ne dotii me se,
Pranje nogu, Bekstvo u Egipat, San kraljeva... Postoje i isto
ornamentalni kapiteli sa isprepletanim lozicama i floralnim motivima
portal na severnom kraku transepta ostao samo deo arhitravne
grede sa predstavom Eve; Eva je horizontalno postavljena, a veruje
se da je Adam bio sa druge strane. Predstava je senzualna i neobina.
Jednom rukom ukazuje na obraanje Adamu, dok drugom uzima jabuku
sa Drveta poznanja. Na timpanonu je bila predstava Vaskrsenja
Lazarevog, ali je izgubljena.
veruje se da je romanika skulptura poznavala boju (zapisi Viole-leDika)

Sveta Magdalena u Vezleju

osnovana u karolinkom periodu sredina IX veka erar de Rusijon
u Burgundiji, na hodoasnikom putu za Santjago
u 11. veku crkva uva relikvije Marije Magdalene, pa raste njen znaaj
manastir je bitan i jer je bio polazna tana II krstakog pohoda
sredinom 12. veka
benediktinski manastir
nova zgrada crkve sa horom i transeptom je osveena poetkom 12.
veka, ali je ubrzo unitena u poaru
naos je iz karolinkog perioda i ostao je sauvan
sredinom 12. veka je dozidana priprata sa spoljnim portalom koji danas
ima novi portal
krajem 12. veka izgraen je gotiki hor i transept
skulpture na fasadi iz sredine 12. veka su razorene tokom francuske
revolucije
sredinom 19. veka Viole-le-Dik restaurie oronulu crkvu u Vezleju
trobrodna bazilika sa pripratom na zapadu, naosom i sloenim
oltarskim prostorom sa horom na istoku (krstasti svod). Tri portala iz
priprate u naos i bone brodove.
stupci i stubovi formiraju krst u osnovi
prva crkva kojakoristi poprene lukova za podelu na traveje
timpanon iznad portala koji vodi iz priprate u naos, izgraen u
prvoj polovini 12. veka najvaniji u Burgunediji
Misija apostola spojena sa varijantom Duhova gde je prisutan
Hrisots. Okolo su narodi koji ekaju da im se propovedi jevanelje
Na timpanonu sredinjeg portala je Hristos na prestolu i Silazak
svetog Duha na apostole (glave su oteene). Radijalno oko
timpanona su predstavljeni narodi, a u medaljonima arhivolte su
zodijak i meseni radovi. Na arhitravu su predstave naroda i paganskog
rtvovanja ivotinja, a na trimou Jovan Krstitelj flankiran sa po jednim
apostolom. Na levom dovratniku su dva apostola u razgovoru, a na
desno Petar i Pavle u razgovoru
apostoli su gestovima snano individualizovani i postavljeni radijalno
na timpanonu severnog portala priprate je u donjoj zoni Pria o
Emausu Hristos sree dva apostola, Veera u Emausu i
Povratak uenika u Jerusalim, dok je u donjem redu Javljanje
apostolima ili Vaznesenje, a u zoni kapitela severno fantastine
ivotinje, a na dovratniku aneo i avo; juno personifikacije tonova
crkvenog pevanja, a na dovratniku avo i demon
na timpanonu junog portala priprate su u donjem redu scene
vezane za Hristovo detinjstvo Blagovesti, Susret Marije i
Jelisavete, Javljanje pastirima, Roenje. U gornjem redu je
Poklonjenje kraljeva. U zoni kapiteli su severno figure Odiseja i
sirena, na dovratniku aneli, a juno fauni i demoni, a na dovratniku
aneo.
program 12. veka eli da ostvari nedostinost Boga

Sen Foa u Konku

u Averonu u Francuskoj, na hodoasnikom putu ka Sanjtagu
prenoenje motiju muenice Vere iz Aena, devojice koja je
postradala u vreme cara Maksimijana, u selo Konk, tanije njihovo
preotimanje furta sacra bilo je presudno za ovaj manastir
manastir dobija na znaaju zbog legende da su moti vratile vid
jednom hodoasniku
prvobitna crkva iz IX veka, ali nema izvora
10. vek nova crkva posveena Svetom Spasu duplo manja od
dananje crkve
veliki priliv hodoasnika zahtevao je veu graevinu ija izgradnja
poinje u vreme opata Odolrika, sredinom 11. veka.
veoma je dobro ouvana; trobrodna je, ima transpet i apsidu sa
ambulatorijumom i zrakasto postavljenim kapelama, a nad ukrsnicom i
proeljem ima kule
glavni brod je relativno mraan, osvetljen je prozorima bonih brodova
i galerija i kulom
prozori se uklanjaju da bi se obezbedila sigurnost visokih svodova
u prvoj polovini 19. veka restauriu se oni delovi crkve koji su
neophodni da ne bi propala (jer je znatno stradala tokom Francuske
revolucije) i tad crkva dobija kule nad proeljem koje nije imala
prvobitno
graena od blokova pravilnog kamena, pa deluje masivno i usaglaeno
najstarijoj skulpturalnoj dekoraciji pripadaju elementi iz druge
polovine 11. veka proporcionalne figure, nenaglaeni detalji i
statika (za razliku od Burgundije); glave predimenzionirane; prati i
rimsku tradiciju korienjem korintskih kapitela i antikih motiva
(sirene, kentauri, grifoni); vani su kapiteli koji ilustruju Suenje
svetoj Veri, kao i odreene scene iz ciklusa stradanja apostola
Petra. Unutranjost krase brojni reljefi, poput predstave Blagovesti.
danas je ostala sauvana dekoracija u luneti iznad zapadnog
portala crkve koja se datuje u sredinu 12. veka izvedena u utom
krenjaku, kompozicija je dobro sauvana predstava Stranog suda
koja je sauvala prvobitnu polihromiju. Scena je izdeljena horizontalnim
i vertikalnim linijama. U centru je Hristos na tronu u mandorli,
okruen nebom, zvezdama i anelima, obuen u hiton i hemantion sa
dugom kosom i bradom. Rukama razluuje Raj od Pakla; iznad njega
dva anela uznose krst, a sa strane su Bogorodica, sveti Petar, kao i
Antonije Veliki (osniva) sa svetiteljima; sa leve strane su etiri anela
koji tite Hrista. Dole je Raj sa Avramom i duama pravednika i drugim
svetim linostima. u trouglastim povrinama izmeu timpanona je
Sveta Vera i sveopti Vaskrs. Mihajlo sa kantarom je pod Hristovim
nogama, a pod zabatom avo i grenici.
izrazito su prikazana muenja grenika i to je imalo za cilj da ulije
strah, kao i ukoenost lica koje prikazuje nemo pred Paklom

12 leoninska stiha prate eshatoloku kompoziciju

crkva ima bogatu riznicu sa predmetima iz 5. veka, antikim
kamejama, kao i velikim brojem bogoslubenih predmeta, brojnim
emaljnim predmetima iz 11. veka, a najvaniji je oltar svete Vere,
naruen za opata Begona oko 1100. godine sastoji se od alabastera i
dva srebrna okvira; prvi je uzan i ukraen geometrijskim i floralnim
motivima, a drugi krasi drago kamenje prvi primer elijastog emalja
na bronzi
najistaknutija je zlatna statua svete Vere sa njenim motima.
Relikvijar predstavlja svetiteljku koja sedi na tronu i okrenuta je
frontalno, a njen torzo je od drvenog jezgra prekrivem zlatnim i
srebrnim listiima. Vidljivi delovi drvenih ruku pridodatih torzu su
pored zlata i srebra, optoeni dragim kamenjem i antikim
kamejama. Zlatna glava iz galo-rimskog perioda za koju se veruje da
je bila poklon cara i koja je svakako portret muke osobe, veoma je
izmenjena po prenoenju motiju muenice svete Vere iz Aena u
Konk.
San Minijanto al Monte
Izvan zidova Firence
Sveti Minijas jevrejski princ, prvi firentinski muenik; strada u 3. veku
na hodoau za Rim legenda odsekli mu glavu, on doao do nje i
spojio je sa telom, posle eka odlazi u pustinjake na al Monteu gde se
gradi svetilite, a od 8. veka kapela
ktiptu iz 11. veka je sagradio eiskop Hildebrand
trobrodna bazilika, 3 traveja odvojena stupcima i lunim gredama.
Meu stubovima i kapitelima ima dosta spolija koji uokviruju polihromni
rezbareni oltar u kome su bili ostaci Sv. Minijata; hor je uzdignut i
postavljen u centar apside, ukraen panelnim arkadama i mozaikom u
polukaloti; pod je od mermera i ima predstavu zodijaka; fasada
mermerna
Firenca u drugoj polovini 12. veka centar velike reforme
donja fasada ukraena sa pet polihrmnih delova, to se ponavlja i na
gornjem delu fasade; gornji deo je kao proelje klasinog hrama sa
prozorom iznad (tu se nalazi mozaika figura Hrista, Sv. Minijata i
Bogorodice oko prozora) koja izgledaju kao vrata koja su nedosina
vernicima; samo glavni brod i kripta ostaju dostupni narodu
mozaik na zlatnoj pozadini Hristos izmeu Bogorodice i Sv.
Minijata je nastao sredinom 13. veka, nalazi se na fasadi
oltar je ograen mermernom tranzenom i govornicom, a to je rad
ovanija di Gaiole i Franeska Dominika; u polukaloti Hristos
blagosilja;
Desno od bazilike je crkva Palazzo Dei Vescovi, izgraena krajem
1295. godine.
Obnova crkve San Ambroo u Milanu u 11. i 12. veku

Milano vaan zbog Ambrozija Milanskog

prvobitna bazilika izgraena u drugoj polovini 4. veka kada ju je
osvetao tadanji milanski biskup, Ambrozije i u nju uneo moti svetih
muenika Gervazija i Protazija na ijem je mestu stradanja
podignuta
nakon Ambrozijeve smrti, njegove moti su poloene u kriptu crkve
pretrpela brojna oteenja i obnove (u karolinko vreme joj je dodat
zvonik (Torre dei Monaci) uz junu fasadu (9. vek), kao i zlatni oltar i
ciborijum)
velika obnova u 11. veku
romaniki stil, ali to nije jedinstven, pa koristimo termin lombardijska
umetnost
trobrodna sa trolanom apsidm i atrijumom biva nadograena
veliki atrijum dobija novi znaaj (ranije da omogui pristup to veem
broju katihumena, ali sad se podrazumeva da su krteni) tu se
okuplja graanstvo, vode se polemike
u 12. veku se gradi jo jedan zvonik, Torre dei Canonici uz severnu
stranu crkve, (1230/40) stilski nije u skladu sa ostatkom, ve je
primer lombardijske arhitekture
italijani ih zovu campanella zvonce
naglaene su horizontale na ovom zvoniku, kao to je to sluaj sa
italijanskim crkvama 11. veka jedine vertikale na fasadi su pilastri
koristi se opeka, kamen i malter
atrijum spolja ini 5 nia u vidu slepih arkada, a centralna nia
predstavlja ulaz; istoni deo atrijuma ima funkciju narteksa; atrijum
zasveden krstastim svodom
figuralne predstave na kapitelima su iz 12. veka i radio ih je lokalni
skulptor prepleti biljnih i ivotinjskih motiva u uglavnom plitkom
reljefu; predstava dva anela koji dre toak; predstava bika i vepra
iznad narteksa je balkon triforom otvoren ka atrijumu; kapiteli koji nose
luk trifore su ukraeni u plitkom reljefu vegetativni motivi u
prepletima, kao i predstave oveka i orla u desnom uglu centralnog
luka simboli dvojice jevaelista (restaurisane u 17. veku)
iznad najistonijeg traveja glavnog broda je kupola izvedena
trompama; spolja je osmostrana
na zapadnom zidu su tri portala; reljefni ukrasi na bonim portalima su
u vidu kamene ploe sa reljefom i datiraju iz ranog srednjeg veka;
glavni portal je flankiran grupisanim pilastrima sa dekorativno
obraenim kapitelima na koje se oslanja arhivolta; u luneti iznad
portala ne postoje reljefni ukras, ali je arhivolta dekorisana; u 12. veku
je obraen nadvratnik u ijem se centru u medaljonu nalazi Agnus
Dei, dok su sa strane predstave bika i lava; izmeu su kruni prepleti
biljnih motiva; na pilastru su lav i bik, a ispod krst ukraen trolanom
trakom; vrata glavnog portala su od drveta sa scenama Davidovog
ivota, rekonstruisane oko 700. godine; na njih su dodate ruke u
obliku lavljiv glava od bronze u 11. i 12. veku

slabo je osvetljena prozorima na istonoj i zapadnoj fasadi i kroz

galerije bonih brodova
glavni i boni brodovi su zasvedeni krstastim svodom, a samo svod
glavnog broda je ojaan rebrima od opeke sa intarzijom belog kamena
kapiteli: u zapadnom delu naosa preovlauju ivotinjski motivi (lavovi,
orlovi, konji, fantastina bia) a postepeno se gube ti elementi ka
istoku naosa; u galeriji dominira apstraktna tematika floralni prepleti;
na ulazu u crkvu na slobodnostojeem stubu je bronzana skulptura
zmije, nehustan (Mojsije) iz 11. veka
u glavnom brodu je sarkofag iz 4. veka ukraen biblijskim scenama, a
iznad je amvon koji poiva na arkadi stubovu koju krasi lombardijski
reljef tematika zasnovana na Ambrozijevim spisima; centralna tema
je greh i iskupljenje; amvon ograen mermernim ploama bez ukrasa
u prostranom oltarskom prostoru su zlatni oltar i ciborijum, iznad kripte
Ambrozija; u konhi apside je mozaika predstava rezultat brojnih
intervencija kroz vekove centralna figura je Hristos na prestolu
iz 11. veka, dok su medaljoni sa svetiteljima ispod Hristovih nogu iz
12. veka; boni delovi sa scenama Sv. Ambrozija i svetog Martina iz
Tura su iz karolinke epohe. Ostatak mozaika su restaurisani u 18. veku
poslednja obnova je bila po zavretku II svetskog rata, kada je vei deo
crkve bio prilino uniten; uprkos tom razaranju, uspela je da sauva
odlike lombardijske arhitekture
Santa Maria de Tahull
bitna zbog toga to je u paniji (gde i Santjago)
sagraena izmeu 11. i 12. veka katalonska romanika; na istoku
panije, blizu San Klemente
trobrodna; stubovima izdeljena na 3 broda; nakon rekonstrukcije samo
jedan brod; oltar ima tri apside, bone su uvuene; zvonik je ponovljen
iz crkve San Klemente iz 12. veka, ima slepe arkade i dekorisan je pod
uticajem lombardijske umetnosti
pretrpela je brojne promene, ali joj je prvobitan izgled vraen
rekonstrukcijom 20. veka
vrhunac u ciklusu fresaka crkvi u Tahulju; ovde se nalaze kopije fresaka
koje prikazuju Pakao i Strani sud, dok su originalne u Nacionalnom
muzeju umetnosti Katalonije
cela bila oslikana; osvetao ju je Vilijam de Roda-Barbastra
u polukaloti apside Bogorodica sa Hristom Maiestas Mariae
tema proizvedena iz vizantijske ikonografije Bogorodice Kiriotise;
Bogorodica je na tronu, ali je ona sama tron Hristu; oboje ih opkruuje
mandorla; Isus dri pergament sa zakonima u levoj ruci, a desnom
blagosilja, tri mudraca mu odaju poast prinosei darove rukama
prekrivenih velom u znak potovanja
u zoni ispod je niz lukova u ijim su okvirima apostoli

nie je ornamentalna traka u kojoj su oslikana fantastina bia u

medaljonima, a pod njima je ornamentisana draperija freska na gipsu
retuirana temperom.
okolo su paralelne figure organizovane arhitekturom, a simulirane
nizom lukova
uz Bogorodicu prikazuje Melhiora, a sa druge strane grupie druga dva
mudraca
fragmentarne scene: Majestas Domini sa jevanelistima (tetramorfno)
na bonim zidovima su biblijske scene i svetitelji u razliitim zonama
sa bone strane apside je sinteza Tri mudraca u posedi Irodu i
Poklonjenje Hristu; na stubovima su svetitelji i proroci
na zapadnom zidu je borba Davida i Golijata dobra i zla
forma, geometrizacija odee
karakteristike: iroke linije koje odvajaju figure i ograniavaju polja;
koriste se paralelne linije gusto raspo rasporeene po naborima, zbog
ostvarivanja konstrasta svetlosti i senke. Posebno se oslikavaju nakit i
ukrasi, gde se vidi uticaj Vizantije. Izraena je geometrijska otrina.
ista boja, esto zasiene zbog slabe osvetljenosti. Neke simboline
crvena (patnja) i plava (samoa) kod Bogorodice; a neke estetske
Hristova tunika ponavlja boju Bogorodiine haljine na plavoj pozadini
da se ne narui jedinstvenost.
Svetlost gotovo da ne postoji jer se likovi smetaju u bezvremenski
prostor boanskog. Nema perspektive. Postoji slikana arhitektura,
takoe bez perspektive. Vidi se hijerarhijska norma u odnosu figura
Bogorodica vea od ostalih, da se prikae njena veliina. Figure
frontalne bez volumena vizantijsko naslee.
Santa Maria u Tahulju ne prikazuje svet onakvim kakav jeste, ve
namerno pokuava da ga odalji od ovozemaljskog i to upravo koristei
vizantijske uzore.
San Klemente de Tahulj
prva polovina 12. veka
trobrodna bazilika tri apside, jugoistono ima estospratni zvonik
kvadratne osnove; spolja ukraena lombardijskim stilom (kula);
slikarstvo je pre ove crkve bilo pod uticajem ikonoklazma i islama, pa
figure nisu bile ekspresivne, a ovde postaju
pansko slikarstvo 12. veka je ili pod uticajem Mavara (izduene glave
sa efektom spljotenosti) ili pod vizantijskim uticajem
sauvano je u fragmentima u glavnoj apsidi, a verovatno nastalo 1123.
godine
Hristos u slavi i mandorli sedi na fragmentima luka (nema trona);
signiran sa alfa i omega desnom rukom blagosilja, u levoj dri knjigu
na kojoj pie Ja sam svetlost sveta; okolo su jevanekisti sa
simbolima i heruvivima; pod nogama Hrista je fragment rajskog vrta
ispod kog je monofora apside dok su sa leve i desne strane stojee
figure apostola sa natpisima; na svodu je fragment slike u tondi sa

predstavom Agnus Dei sa sedam oiju, a na luku istonog traveja slika

u tondi sa Rukom bojom ove freske su u muzeju Katalonije u
Barseloni; usled dananjih rekonstrukcija, ovu scenu okruuju scene
Hristovih uda i one vezane za Kaina i Avelja
slikar iz Tahulja: bogat kolorit, osobenost forme, izduena lica i
prodorne oi. Vizantijska stroga frontalnost, kompozicija i tematika.
Razliito postojanje mandorle i segmenta luka umesto trona.
Primetan je engleski uticaj krstai. Uticaj Francuske u reljefima
crkava. pansko ruenje uobiajene forme.
Bazilika San Klemente u Rimu
blizu Koloseuma; ime po Petrovom ueniku
originalna bazilika iz 4. veka, ali otkriveni i ostaci starijeg i stradalog
mitreuma iz Neronovog doba
restaurisana vie puta, a poetkom 12. veka izgraena nova bazilika,
podie je kardinal Anastasijus (to pie iznad episkopskog trona)
gornja bazilika sledi plan donje bazilika, pa je tako trobrodna sa
apsidom na zapadu, atrijumom na istoku, a srednji brod je vii od
bonih
za oivljavanje mozaika je zaduen Deziderije, a vizantijska umetnost
sa vie strana dopire u Rim; razni rukopisi utiu na razvoj mozaika u
apsidama ovog perioda
apsida: mozaik na zlatnoj pozadini, Raspee; pored su Bogorodica i
Jovan; ispod je vinova loza koja se iri i titi crkvu koja je ilustrovana
malim figurama crkvenih otaca rimokatolike crkve ije su se estice
ovde uvale
krst je drvo ivota; predstave malog jelena tome doprinose sprema se
da napadne zmiju; ovo je tema iz fiziologa od stare crkve je nastala
nova; ovo je predstava rtve, ali i pobede koja je usledila vaskrsenjem;
zlatni venac simbolie trijumf; dimenzijama se istie patos Bogorodice i
Jovana ekspresivnost; ispod akantusa su 4 rajske reke sa jelenima;
golubovi su simbolino apostoli
svaka figura ima simbolino znaenje; puti, rajske ivotinje, ptice i
jeleni su ranohrianski motiv
tri figure unutar loze predstavljaju ivot i veru
u apsidi su estice krsta, zub Jakova i zub Ignjata ugraene u Hristovo
telo iznad natpisa koji o tome govori natpis uporeuje Hristovu crkvu
sa ovom lozom osuena je da se osui, ali joj Hristov krst prua
ponovo zelenilo. Jakov, Ignjat, Grigorije i Ambrozije su prikazani iznad
natpisa. Motiv ptice u kavezu pored Ambrozija Hristos je zatoen u
naim gresima (to se vidi u crkvi maria in trastevere u Rimu)
u najvioj zoni trijumfalnog luka je poprsje Hrista koji blagosilja u
medaljonu flankiran jevanelistima; sa obe strane su Petar i Pavle;
pored Pavla Lavrentije sa reetkom, a ispod je prorok Isajia; desno je
Petar, a pored Kliment ispod kojeg je laa; ispod je Jeremija sa svitkom

Ispod proroka su Vitlejem i Jerusalim sa stadima ovaca koje idu ka

Jagnjetu bojem u apsidi
na potrbuju su dekorativne loze i cvee ranohrianski uticaj
Bazilika Monreale
u provinciji Palermo, Sicilija
nakon normanskih osvajanja, hrianima biva vraena stara katedrala
u Palermu; Vilijam II odluuje da ovde sagradi katedralu benediktinskog
reda kako bi istakao mo, ali i proirio katolianstvo
najbolji primer normanske arhitekture danas
radovi zapoeti 1174. godine, a posveta je Vaznesenju Bogorodice
1182. podignuta na nivo mitropolije
unutranja dekoracija uraena 80-ih godina 12. veka
pored bazilika tu su i brojna zdanja potrebna monasima; sve je
opasano zidovima i ima 12 kula; to je tokom vremena rueno i ponovo
graeno, malo ta je autentino
sudar rimskih, katolikih i grkih, ortodoksnih elemenata
irok srednji brod kao ranohrianska bazilika
trodelni oltarski i horski prostor su vizantijsko naslee
drvena tavanica oslikana je jakim bojama
narteks na zapadu flankiran sa dva tornja
sa june strane je klauster
mermerni kapiteli sa predstava biljni, biblijski i alegorijski motivi
Vilijam sa katedralom; predstave normanske istorije na Siciliji
figure kao na tapiseriji iz Bajea
6500 m2 mozaika skoro sve slobodne povrine
naslee vizantijske tradicije, ali su neki detalji (spoljanjost apside)
uticaj islama, a klauster je raen u benediktinskom duhu
porede se sa mozaicima u Palatinskoj katedrali u Palermu; u obe
imamo 5 ciklusa (2 o Monrealu direktna kopija iz Palerma o ivotu
Petra i Pavla, razliito samo mesto slikanja Palermo u bonim
brodovima, a Monreale u proskomidiji i akonikonu); ciklus o Hristovom
ivotu originalnih; sline su starozavetne predstave i nalaze se na istim
mestima u crkvi
2 scene prikazuju Vilijama krunisanje care (izraen inkarnat,
hladnije boje)i ktitorski portret (lice bledo, meke linije) razliite
grupe umetnika simultano rade
mozaici na prvi pogled vizantijski uticaj dolazi preko Sicilije ili
benediktinskih manastira poput Monte Casina u vreme Deziderija
ipak, nije vizantijski prekriti itave povrine mozaicima
nisu u skladu sa arhitekturom, a to je u Vizantiji bio sluaj
scene u glavnom brodu su male za takvu povrinu, pa ih je teko
sagledati odstupanje od vizantijskih uzora
u ovoj zdanju vladaju sivi i smei tonovi (a u Vizantiji plavi i zeleni)
pojavljuju se i anr scene (odstupanje od vizantijskih uzora)

glavna apsida, vrh konke Hristos Pantokrator na zlatnoj pozadini

dominantan; poprsje, rairene ruke sa svitkom Ja sam svetlo sveta;
ali njegova druga ruka ne blagosilja ve pokazuje gest koji se koristio u
ikonografiji da prikae uitelja; ispod se nalazi Teotokos, Bogorodica sa
Hristom na tronu, okruena anelima i ostalim svetiteljima, poput
Tomasa Beneketa, Klementa, Silvestera
svod oltarskog traveja hetimasija sa serafimima i heruvimima
bone apside predstave Petra i Pavla na tronovima (proskomidija i
akonikon njima bila posveeni) + mozaika dekoracija sa opisima
njihovih ivota
hor 5 nivoa stojee figure svetitelja; natpisi vie na latinskom,
manje na grkom; ovde su tron kralja i episkopski presto; iznad
kraljevog trona je prikaz Vilijama II kako Bogorodici predaje model
crkve, a iznad je Vilijem II kojeg Hristos krunie. u junom delu je
sarkofag Vilijama I, a ena je sahranjena blizu, ali u mnogo manje
raskonom sarkofagu
u donjem registru zidova u brodu je visoka mermerna oplata
(vizantijski); izmeu mermernih panela dekoracija raznih boja; iznad
na zidovima su mozaici na zlatnoj pozadini svi rasporeeni
horizontalno i vertikalno; scene u glavnom brodu poinju sa
predstavama Knjige postanja predstave starozavetnih otaca i
proroka; iznad luka koji odvaja glavni brod od transepta prikazuje
Boiju Premudrost Svete Sofije; u medaljonu je ena u vizantijskoj
carskoj odei sa rairenim rukama od kojih kreu dekorisani venci u
kojima su aneli preko kojih se ta boija premudrost prenosi dalje
ovde postavljena jer postoji pre stvaranja sveta i svega ostalog i
proima sve ono kasnije stvoreno. Scene se reaju u pravcu kazaljke na
satu, kao u kapeli Palatini; poinju na junom zidu, sa istone strane
gde je u gornjem registru prikazano Stvaranje Eve. Sever Prvi grh,
Izgon iz Raja, Kain i Avelj i Noje. Donji registar junog zida glavnog
broda scene koje se itaju s leva na desno scene iz ciklusa o
pravednom Noju i Avram i tri anela. Zapadni zid scene sa Lotom i
kerima i pria o unitenju Sodome; ciklus o Adamu se nastavlja na
severnom zidu sve do Avramove rtve
u transeptu su novozavetne scene ciklus Velikih praznika i Hristovih
stradanja najraniji delovi jevanelja od Blagovesti Zahariji, Mariji,
Roenju, Poklonjenju Maga, pa do Krtenja, Preobraenja, Vaskrsa
Lazarevog, Ulaska u Jerusalim, Pranja nogu i Tajne veere.
boni brodovi nastavak ciklusa novozavetnih scena: juni brod juni
zid Hristova uda i parabole; nastavak na severnom zidu severnog
broda; poune prie iz jevanelja - ovde se nalaze jer se u ovom delu
vri najvee kretanje vernika tokom misa . da podsete na Hristovu mo
proskomidija Sv. Pavlu; akonikon Sv. Petru; prikazani u
polukalotama apsida na tronu; najvaniji momenti iz itija: Pavle Put u
Damask; Krtenje, Rasprava sa Judejcima, Bekstvo iz Damaska... Petar
U zatvoru, Osloboenje, Isceljuje bolesne, Raspee...

korelacije izmeu scena treba da pomognu verniku da shvati itavu

mozaiku dekoraciju kao jednu celinu (Bogorodica na tronu u apsidi i
Eva na zapadnom zidu ideja da je Eva prefiguracija Bogorodice (ovde
prikazana Immaculata Bezgrena), to povlai vezu izmeu Adama i
Hrista, koji e iskupiti ljudske grehe); kako diemo pogled prvo vidimo
Bogorodicu i Hrista (saznajemo ljudsku stranu jer je u majinom krilu),
onda ugledamo Pantokratora iznad i uviamo boansko i na kraju
vidimo hetimasiju koja ima eshatoloku simboliku
grobovi Vilijema I i II su uniteni u poaru u 19. veku; tada uniteni
predmeti od drveta, vei deo krova i brojni mozaici u horu sve je
rekonstruisano
severna strana grobnice ene i sinova Vilijama I i urna Svetog Luja IX
podni mozaik od mermera u horu opus alexandrinum, uticaj
arpaske kulture
dve barokne kapele naknadno dodate
crkva ima dvoja bronzanih vrata zapadni portal je delo Bonana
Pizana iz druge polovina 12. veka najvea vrata tog vremena;
podeljena na 42 kvadrata sa biblijskom tematikom; manja bronzana
vrata su rad Barisana da Tranija 28 panela sa svetiteljima i
jevanelistima uramljena mozaikom u arapskom stilu
Mozaici bazilike efalu
rimokatolika katedrala na Siciliji, izgraena 1131. godine nakon
normanskog osvajanja
prema legendi Roer II je podie nakon to se spasen od oluje da
bude grobnica kraljeva jer je bio prvi kralj Sicilije
arhitektura spoj vizantijske, islamske, normanske i rimske kulture
zavrena do 1240. (naslednici Roera) u svedenijem maniru, pa to ovo
dalo primat katedrali u Palermu
svedenost se vidi u ornamentalnim lucima; enterijer je pojednostavljen
i arhitektura ima za cilj da istakne mozaike
posveena Petru i Pavlu
prestonika tradicija se sledi:
apsida Hristos Pantokrator (nije imala kupolu); ispod Bogorodica
Oranta sa 4 arhanela, a ispod 12 apostola u dva registra; mozaici
imaju samo grke natpise i delo su grkih majstora
naglasak na linearnost u poreenju sa Dafni; obrada je suvlja i figure
pljosnatije
obrada draperije, stroge proporcije, dubok kolorit Carigradski slikari
svod poprsja 4 arhanela sa po dva heruvima i serafima, a na
zidovima figure svetitelja
u gornjoj zoni starozavetne teme sa medaljonima u kojima su Avram i
Melhisedek izmeu stojeih figura Davida i Solomona i Mojsija; tu je i
red proroka, a u donje dve zone su figure svetitelja crkveni oci,
akoni, ratnici

izuzev Vasilija Velikog, Jovana Zlatoustog i Grigorija Bogoslova, ostali

svetitelji u prezviterijumu su signirani na latinskom jeziku
ornamentalno linearna podela lica ima analogije u fresama u
Nerezima iz sredine 12. veka
skulpturalni ukras ranije, kapitel je uglavnom ukraavan biljnim,
zoomorfnim i antropomorfnim oblicima, a sada se ukljuuju i narativne
scene Stari i Novi zavet, satirine scene i alegorije
ima klauster
nakon restauracija 2004. godine, manastir je otvoren
Sveti Petar u Moasaku
najstariji sauvani romaniki klauster i vanu i bogatu skulpturalnu
dekoraciju
severozapadna Francuska na hodoasnikom putu
crkvu podigao Hlodovek, pretrpeo tete u napadima Mavara i Normana
obnavlja ga Luj I Poboni poetkom 9. veka
u 11. veku poar i velika obnova kada je pripojen opatiji Klini pod
igumanom Duran de Bredonsom, tada je ponovo osveten
klauster za monahe sainjen od etiri natkrivena trema oko otvorenog
vrta i juni portal sa naglaskom na skulpturi iz ovog perioda
dovren oko 1100. godine
u centru manastirskog kompleksa (kao Sen Galen, Klini), klauster je
uraen obinim i udvojenim stubovima sa zajednikim kapitelima koji
su kombinacija impost i korintskog kapitela, a na uglovima su stupci;
na mermernim ploama stubaca su 9 apostola i opat Durandus; kapiteli
na sreditima krila 76 bogato ukraenih sa starozavetnom i
novozavetnom tematikom, motivima ivotinja, biljaka i fantastinih
bia, a polovina sa predstavama iz itija svetaca
uloga kapitela da upozore, ali i tite
iako pod okriljem Klinija, ova skulptura je srodnija Tuluzu
glavni portal je sa june strane, jer je tako okrenuta ka ulici; uraen
je u prvoj polovini 12. veka tipian romaniki portal duboko uvuen
trem sa tri luka; na bonim zidovima trema su predstave: istoni zid o
Hristovom ivotu, na zapadnom zidu je Hristovo udo (Lazar), a pored
su predstave koje se vezuju za smrtne grehe pohlepa i poude kao
suprotnost Bogorodiinoj vrlini aludira na Evu
u luneti je Hristos u slavi kao vladar na prestolu u trenutku II
dolaska; u jednoj ruci dri kodeks, a drugom blagosilja; uz njega su
simboli jevanelista, 2 serafima i 24 starca apokalipse sa svicima
tu su i figure stareina manjih dimenzija u odnosu na Hrista zastraeni
prizorom
nadvratnik je ukraen rozetama i nadahnut islamskom umetnou
trimo na eonoj strani ukraava 6 isprepletanih lavova uvari hrama,
ali i demonska uloga; dovratnici i trimo imaju talasaste obrise to je
islamski uticaj (elja hriana da preobrate muslimane)

portal je nastao posle prvog krstakog pohoda krajem 11. veka, zato
kontakt sa islamom
trimo na bonim stranama ima predstave Pavla zapadno i Jeremije
istono
ova figura proroka je vrhunac skulpture ovog perioda izduena i
povijena figura da bi odgovarala stubu; noge prekrtene, glava
savijena; na kamenim ploama su jo dve stojee figure, verovatno
Petar i Isajia.
spoljanji zd trema juno Roer, severno Benedikt
Mappaemundi
po uzoru na antike prikaze sveta
od 8 15. veka nastaju mape sveta kojih je do danas sauvano preko
1000
ovek srednjeg veka ne razmilja o fizikim odlikama, ve je za njega
bog stvorio svet za 7 dana
ljudi nisu putovali, slika se zasniva na veri i imaginaciji (osim
hodoasnika koji su koristili ove mape i pisane izvore)
Isidor Seviljski Etimologija opisuje biblijska mesta, objanjava
kosmoloke pojave i daje im hriansko znaenje; prihvata ideju o
sferinom obliku sveta, iako se misli da su srednjovekovni ljudi smatrali
da je vet ravna ploa; do pogrenih zakljuaka se dolazi zbog
dvodimenzionalnog naina prikazivanja sveta (jer tehniki nije vie bilo
mogue)
predstavljaju tada poznate kontinente Aziju, Evropu i Afriku
pored naseljenog sveta prikazuju i deo koji je naseljen nehrianskim
narodima
preuzimaju se toponimi iz Ptolomejeve Geografije (antike mape nisu
sauvane, ali su sigurno bile dostupne u periodu ranog hrianstva)
pojavljuju se fizike odlike reljefa reke, planine, ostrva
geografski kontekst dopunjen istorijskim i religijskim
13. vek, najpoznatije mape: Hereford, Ebstorf i Psaltirska mapa
imale za cilj da pomognu oveku da shvati svet oko sebe
slika sveta slika je bila orue edukacije za nepismene
najvei broj srednjovekovnih mappaemundi su pronaene kao stranice
iluminiranih rukopise i to najee Biblija i psaltira, pa su bile u vrstoj
vezi sa tekstom
imale su svoje legende, a izvori su klasini i biblijski tekstovi
mape su smatrane slikama
one prikazuju duhovnu istoriju prema hrianskom shvatanju vremena,
od postanka sveta do njegovog kraja, odnosno Drugog Hristovog
dolaska
izraivai nisu bili kartografi ve iluminatori nastaju u
skriptorijumima, izrauju se i u drugim tehnikama tipa vitrai, freske,
podni mozaici i skulpturalna dela

u zrelom srednjem veku postaju detaljnije i izrauju se u veim

formatima
najreprezentativnije su bile izraz moi i stvar prestia, pa su imale i
politiku funkciju (Hereford mapa prikazuje uveanu Englesku da bi
izrazila nadmo)
prikazuju glavne hodoasnike centre Rim, Jerusalim, Santjago
prema Bibliji, svaki od Nojevih sinova naseljavaju jedan kontinet, pa je
karakteristino za ove mape da budu orijentisane ka istoku (kao i
antike mape), to znai da se azijski kontinent nalazi u gornjem delu
mape, a Evropa i Afrika u donjem
vodene povrine koje dele kontinente iskazane su linijama
Jerusalim je najee u samom centru mape
U gornjem delu prikaz Majestas Domini ili Deizis
na obodima sveta monstruozna bia nekrteni narodi
Adam i Eva u gornjem delu mape u Rajskom vrtu u trenutku Prvog
greha srednjovekovni ljudi smatrali da je postojao Raj na zemlji koji je
nedostupan grenom oveku
nakon krstakih ratova se izrauju mape jer je Sveta zemlja osvojena
ponovo najpoznatija iz Haga, nastala oko 1170-80. godine, u donjem
registru su ratnici na konjima Jerusalim je krstom izdeljen na 4 dela
zbog simbolike Hristovog stradanja
apokalipsa se prikazuje uglavnom iznad mape, pa mapa postaje simbol
sveukupnog vremena, prolosti i budunosti i prostora u vizuelnom
prikazu
psaltirska mapa uva se u Britanskoj biblioteci u Londonu,
pronaena u Vestminsteru; zapravo je minijatura nastala oko 1265.
godine i ukraena je mnotvom detalja iako je malih razmera; svet je
prikazan kao krug, okruen okeanom; istok je na vrhu sa prikazon Raja,
Adama i Eve, a ispod proistiu 4 rajske reke; u centru je Jerusalim; na
severu (u desnom delu mape) su monstruozna bia bez glava ili sa
kueim glavama ili telesnim deformitetima; iznad prikaza sveta je
Hristos koji blagosilja, flankiran sa dva anela, a ispod su dva zmaja
tipian primer ilumancije mappaemundi
mapa iz Herefordske katedrale nastala oko 1280. godine; ogromnih
razmera, najvea poznata srednjovekovna mapa koja je ostala
sauvana; izraiva je Riard iz Holdingema i Laforma, u okviru
poetinog teksta i njegov portret je naslikan u donjem desnom uglu,
kako na konju pozdravlja lovca; u levom uglu je Cezar koji daje
instrukcije da se izmeri svet; ucrtano je mnotvo detalja gradova,
linosti, dogaaja, bia; raj u gornjem delu, na istoku, a Jerusalim u
centru mape; Engleska disproporcionalno uveana, a mapa je
verovatno bilanamenjena nekom vladaru ili izraavanju politike
nadmoi; monstruozne rase na obodima sveta; u vrhu Hristos u
Stranom sudu okruen anelima, dok su ispod njega spaene i
proklete due; na marginama pie mors aludira na kraj sveta; moda
je bila deo triptiha i da su bono postojala dva krila koja su je zatvarala,

a sa unutranjosti je bila predstava Blagovesti, kao aluzija na

otelovljenje logosa;
Ebstorf mapa, unitena u II svetskom ratu, danas imamo samo
fotografske reprodukcije; pronaena u benediktinskom manastiru u
Ebstorfu (sever Nemake); u vrhu je Hristova glava, ruke sa leve i
desne strane, a noge na dnu mape; mapa simbolie Hristovo telo, ali i
prikazuje grobna mesta apostola Marka, Bartolomeja, Filipa, Tome;
imala je i praktinu namenu; oko mape je ispisan tekst koji je
objanjavao razne prirodne pojave, opisivao ivotinjske vrste i sl. U
gornjem desnom uglu je bio natpis koji govori da ona treba da da
instrukcije putnicima i da prikae stvari koju su na putu najprijatnije
oima
Sen Deni i obnova pod opatom Sieom, vitrai
bazilika u Parizu, izgraena sredinom 8. veka; stubovima izdeljena na
brodove i ima drvenu tavanicu; grobna crkva merovinkih vladara;
snaan uticaj Rima se vidi u trobrodnosti, apsidi na istoku i transeptu
ispred apside; uraena u gotikom stilu, umnoava se broj brodova,
pokrivaju se krstastim svodom sa rebrima i prelomljenim lucima;
podiu se boni tornjevi, osvetljava se prostor velikim prozorima i
vitraima
oko 1140 poetak gotike obnavljaju se horovi Sen Denija pod
opatom Sieom
10. vek, Francuska procvat trgovine, porast stanovnitva i
blagostanje ova crkva odigrala kljunu ulogu u monatvu i bila je
centar manastirskom ivota
Sie fasada za zapadni deo crkve; nije bila striktno gotika, ali se
uklopila u koncept arhitektonskih obnova u kolini; stil hora je stoga
odgovor na pokrete koji se javljaju ovih godina i to se ogleda u upotrebi
rebrastih svodova
znaajno je da se eksperimentie sa rebrastim svodovima i pre Sen
Denija
francuski kraljevi sebe smatraju naslednikom Karla Velikog koji je ovde
krunisan za kralja, a Karlo elavi je ovde i sahranjen
Sie obnavlja grob Karla elavog i u tom se ogleda potreba za
potovanjem karolinke tradicije
ovde sahranjen i zatitnik Francuske, Dionisije Luj IX lino nosi
ostatke Sv. Dionisije od kripte do gornjeg hora prilikom ponovne
posvete
ponovno potvrivanje starih tradicija uspostavljanje direktne veze i
legitimiteta
obnova kao nain priznavanja i vraanja u prolost
Prema opatu Sieu karolinka crkva Sen Deni imala je dva nedostatka.
Ulaz je bio previe uzak za gomile hodoasnika i prostor oko glavnog
broda nije bio dovoljno veliki tokom svetkovina kada su se relikvije tu i
izlagale. Prvi nedostatak eliminisan je 1140. godine kada je zavren

zapadni deo. Kada je graevina na zapadu dostigla horizontalni nivo

iznad takozvane kamere i kada su njene zidine zavrene, Sie se
okrenuo obnovi istonog dela. Stari hor nije bio sreen sve dok zidovi
novog hora pored njega nisu dostigli odreenu visinu. Sie opisuje kako
su stara kripta i kapela na istonoj strani korieni da bi se podigao
novi hor na veem nivou kako bi se relikvije lake sagledale. Sie je
zapoeo i izgradnju ambulatorijuma koji se nalazi u istonom delu, iza
apside. Oko ambulatorijuma bile su kapele polukruno rasporeene u
kojima su se nalazile relikvije. U romanikom periodu ove kapele su
bile odvojene prostorije, a Sieova ideja je bila da otvori taj prostor
kako bi svetlost mogla nesmetano da ulazi u crkvu. Opat i arhitekta su
verovatno zajedno odluili ne samo da imaju jedan ambulatorijum sa
sedam kapela oko glavne apside ve i da izostave zidove kapela tako
da kreiraju jo jedan dodatni ambulatorijum oko prvog. Na ovaj nain
reen je problem prisustva velikog broja hodoasnika.
Obnova ove katedrale u 12. veku predstavlja kljunu poziciju na polju
srednjovekovne arhitekture. Dve kule na proelju, hor sa
ambulatorijumom i kapelama koje su postavljene polukruno jesu
zapravo prvi poznati primeri prave gotike arhitekture. Kako Panofski
istie, obnova Sen Denija jeste delo jednog inteligentnog oveka koji,
ne samo da je obnovio crkvu u novom duhu, ve je napravio i novi stil
u arhitekturi.
Sie je napisao dva spisa o tome ta je radio. U prvom spisu navodi
trokove koje je imao pre poetka obnove. Prema njegovom miljenju
obnova je ve bila nagovetena i navodi razloge zbog toga. Navodi i
kako je traio odgovarajue materijale, grede, kamene blokove,
dragocene metale za opremanje ukljuujui i neuspeo pokuaj
uvoenja mermera iz Rima. Prvi poduhvat poeo je 1137.godine kada
je sruena karolinka fasada i kada su podignute na krajnjem zapadu
dve kule, narteks, kao i hodnik koji ih spaja sa brodom koji je iz doba
Karolinga. Zavreno je posvetom 9.juna 1140.godine. Drugi poduhvat
poeo je 14.jula iste godine, a zavrio se sveanim osveenjem 11.juna
1144.godine. Tokom ovih godina zavren je ambulatorijum sa
kapelama, premestio je karolonku apsidu i kriptu. Moti su izvedene iz
kripte i nalazile su se u najsvetijem delu crkve, u sredini zajedno sa
relikvijama. Obnova je obuhvatala i izmenu horova sa oltarima,
oltarskim brodovima, hodnicima i postavljanje bojenih prozora.
Iako se vitra koristio jo u kasnoj antici, prve potpuno sauvane
vitrae imamo tek iz oko 1100.godine. Nove celine se pojavljuju tek oko
1140.godine da bi se neprekidno koristii do kraja srednjeg veka.
Simboliki, svetlost vitraa tumai se kao odraz boanske svetlosti.
Ranogotiki vitrai esto sintetiki i alegorijski prikazuju sloene
crkvene teme, pre svega iz Starog i Novog zaveta. Od 13.veka, zbog
vie pedagokog odnosa prema vernicima, program se obogauje
narativnim prikazima ivota svetitelja. Sie je insistirao da u crkvi budu
postavljeni i mozaici, ali su ipak vitrai postigli obe namene. Oni su

proizveli nestvarnu i tajanstvenu gotiku svetlost koja ublaava smenu

svetlosti i mraka u modulaciji i ujedinjuje prostor crkve atmosferom
mistinosti. Kako i sam Sie kae ,,oni prelivaju unutranjost predivnom
i neprestanom svetlou.
Serija vitraa zapoinje Lozom Jesejevom koja poinje u kapelama
ambulatoijuma. Prozor sa scenama iz Mojsijevog ivota je najbolje
sauvan prozor iz 12.veka u Sen Deniju. Sastoji se od pet registara, a
svaka scena na tom prozoru predstavljena je u krunom centralnom
panelu. Mnogi naunici smatarli su da su Mojsijeve scene u ovoj
kraljevskoj katedrali posebno istaknute i vane budui da je on bio
voa Izrailja, to ga ini arhetipom francuskog kralja koji predvodi svoj
narod. Ovaj prozor je vaan i zbog toga to je Sie ostavio opise ovih
scena i odreene stihove koji objanjavaju njihovu simboliku. Prikazane
su scene poput pronalaenja Mojsija u kolevci od strane faraonove
kerke, scena Neopalima kupina, scena faraona koji je potopljen u
moru zajedno sa svojim konjanicima, Mojsije prima zakone i Mojsije i
bakarna zmija. Ove scene nalaze se u severnom delu.
Sledei prozor sadri scene koje se vezuju za apostola Pavla. Od pet
panela koji se nalaze na tom prozoru samo su dva iz 12.veka. U pitanju
je scena sa Aminadabom i scena Hrista izmeu Eklezije i Sinagoge.
Takoe se nalaze u severnom delu. Jo neke scene sa ostalih prozora
koje su nastale u 12.veku jesu scene Blagovesti i Roenja Hristovog.

Kenterberi katedrala
Krajem estog veka po pozivu Etelberta (802-239), paganskog
saksonskog kralja Kenta, misija predvoena Avgustinom, priorom manastira
Grigorija Velikog se zaputila u Britaniju. Avgustin je 597. godine stigao na
sam jug saksonskih naseobina u vreme kada je saksonsko drutvo irom
ostrva jo bilo u stalnom menjanju. Zajedno sa svojom monakom
zajednicom, bili su smeteni u Kenterberiju, do tada rimskom gradu, koji e
imati veoma bitnu ulogu u istoriji engleske crkve. Ono to je Avgustinu i
njegovim monasima bilo potrebno je duhovni centar u kome bi oni mogli da
delaju. On e na tom mestu obnoviti graevinu, za koju se verovalo da su je
sagradili Rimljani, i uz pomo Etelberta preoblikovati je nalik na crkvi Svetog
Petra u Rimu. Avgustin je takoe pokuao da pridobije podrku keltskih
episkopa, ali se to neuspeno zavrilo. Vie od jednog veka je keltska crkva
bila odseena od Rima, i to u vreme kada je rimska crkva menjala svoje
obiaje. Ipak, Avgustin je imao vie sree meu Englezima. Istoni Saksonci
su pokrteni 604. godine i odmah su dobili episkopa sa seditem u Londonu.
Kada je 605. godine Avgustin umro, inilo se da je u Kentu hrianstvo
utemeljeno.
U jedanaestom i dvanaestom veku, plemii i svetenici su bili skoro jedini
naruioci zidnog slikarstva, i iz tog razloga je njihov ukus ostao zabeleen na
svim delima nastalim u tom periodu. Od slikarstva je ostalo jako malo, i ono
se danas nalazi u kapeli sv. Anslema sa june strane oltarskog prostora i u
kapeli posveenoj arhangelu Gavrilu u kripti. Kapela sv. Anslema se nalazi sa

june strane ambulatorijuma i ima posvetu sv. Petru i Pavlu. ivopis je

prilino uniten, i samo je jedna predstava danas ouvana iz ciklusa ivota
apostola. Ouvana je scena kako poskok napada sv. Pavla na obalama Malte
(Dela apostolska 28). Obzirom da je kapela posveena Petru i Pavlu , mogue
da je postojala i figura sv. Petra na suprotnom zidu, korespondirajui sa
Pavlom. Na freskama je primetan uticaj vizantijske umetnosti nastale na
Siciliji. Pri izradi korien je plavi pigment koji se dobija od lapis lazuli
kamena, najskupljeg srednjovekovnog pigmenta. Pretpostavlja se da je
umetnik poznavaoc vizantijskih rukopisa koji su uticali na ivopisanje ove
kapele.
Kapela posveena arhangelu Gavrilu je graena oko 1130. godine. Svod
apside je bio ukraen apokaliptinim majestasom. Mandorla je bila flankirana
etvoricom anela, sa nebeskim Jerusalimom i staklenim morem sa zapadne
strane. Na donjem delu istonog luka, su predstavljeni aneli i Jovan Krstitelj,
koji pie. Drvee ivota i zvezde upotpunjuju predstavu. Heruvim na bonim
stranama flankiraju zid. Polukalota apside prua idealnu povrinu za ovu
scenu. Slikar je veto naglasio njenu konkavnost, inei aneoske figure kao
da lebde iznad glave svevideeg i sveznajueg Boga, nalik slikarskom maniru
poznatih vizantijskih verzija ove scene. Zidno slikarstvo u apsidi kapele
posveene sv. Gavrilu pokazuju sklonost ka ranijim iluminiranim rukopisima u
potpunosti, ali mnogo vie stilskog poklapanja se moe primetiti u jedinoj
sauvanoj figuri na zidu kapele sv. Anselma.
Scene su naslikane sa obe strane apside u dve zone, koje poinju sa
Gavrilom predvianjem Jovanovog i Hristovog roenja. Ispod su scene
blagovesti Zahariji, roenje i imenovanje Jovana, kao i poklonjenje kraljeva
koje je u veoma loem stanju. Dekoracija koja je velika zamisao, izvedena je
na jednolian nain. Scene su okruene figurama, koje imaju velike glave.
Modelacija je postignuta snanim senenjem istih boja istaknutim
korienjem linije. Efekat vizantijske forme i metoda je oigledan, ali je on na
neoigledan nain apsorbovan. Najblie stilske paralele se mogu pronai u
iluminiranim rukopisima Kenterberija. Ovo slikarstvo se datuje u period
izmeu 1130-40, i pretpostavlja se da je deo dekorativne sheme koju je
naruio prior Konrard.
Osim zidne dekoracije, do danas je pretrajalo nekoliko primeraka vitraa. Ti
vitrai pripadaju periodu obnove nakon poara 1174, dok pre toga nema
podataka od postojanju dekoracije te vrste. U horu oko glavnog svetilita
nalazile su se u dva reda figure koje predstavljaju praroditelje Hristove, kao i
scene iz Starog zaveta, koje se datiraju u period oko 1180. godine. U
horskom prostoru se nalazilo dvanaest prozora dekorisanih temama Starog i
Novog zaveta, od ijih sakupljenih fragmenta je formiran vitra u kapeli sv.
Trojice. Tu je scena uda i najverovatnije scena ivota i muenitva sv.
Tomasa Beketa. U Koroni , na krajnjem istoku su prozori u vidu medaljona
(tonde) iz 1220, sa scenama biblijskog karaktera.
Ono to je crkvu u Kenterberiju nainilo velikim duhovnim centrom jesu moti
arhiepiskopa Tomasa Beketa. On je bio arhiepiskop ove crkve od 2. juna
1162. do 1170. godine, kada je i ubijen. Dok je Tomas Beket bio na

episkopskom tronu, u isto vreme na vladarskom tronu je sedeo kralj Henri II.
Ubrzo po stupanju na arhiepiski presto dolazi do razmirica izmeu Beketa i
kralja, koje su se odnosile na crkvena prava. Obzirom da su oni bili
dugogodinji prijatelji kralj je oekivao crkvenu podrku dravnoj politici,
meutim Beket se sve vie priklanjao papi. Tomas Beket je smatrao da
arhiepsikopija je vanija od samog kralja i kraljevstva, i da iz toga razloga
crkva treba da poseduje veu mo. Iako je i sam papa Aleksandar III
pokuavao da rei sukob ove dvojice, Tomas, arhiepsikop Kenterberija, ubijen
je u utorak, 29. decembra, 1170. godine. Ubistvo su izvrila etvorica viteza
kralja Henrija II, u katedrali arhiepiskopije. Ubrzo nakon smrti, 1173. godine
papa Aleksandar III e ga kanonizovati i proglasiti svetim.
Kenterberi svedoi o dvoznanom odnosu engleskih graditelja prema
francuskom graditeljstvu tog vremena. Oni su se divili i oponaali ono to se
smatralo vodeim evropskim stilom, ali su ga uvek smatrali tuim i tetnim
za svoju duboko ukorenjenu tradiciju. Ovako arhitektonski ureen prostor,
bio je jedan od vanih taaka na hodoasnikim putevima, kako zbog
relikvija, tako i zbog svetilita sv. Tomasa Beketa. Strahopotovanje prema
ovom mueniku je izazvalo lavinu hodoasnika koji od tada dolaze kako bi se
poklonili njegovim motima. Ugledajui se na ovu crkve mnoge okolne e
promovisati kult svetih linosti kako bi stekli ugled kakav je uivao
Kenterberi. Bitno je naglasiti da osim ovog vanog kulta, potreba za ovakvim
mestima je bila veoma izraena oko i nakon hiljadite godine u ljudskoj svesti.
Zbog konstantnog iekivanja drugog Hristovog dolaska menja se i sama
arhitektura. Gradi se mnogo kapela uz samu crkvu koje pohranjuju relikvije i
moti svetih kako bi vernici bili u to neposrednijem dodiru sa njima kao
njihovim posrednicima do venog ivota. I ako je prolo dosta vremena nakon
hiljadite, ljudi jedanaestog i dvanaestog veka ele da budu sahranjivani blie
svetima i u to veim hramovima, jer je to ono to e im omoguiti spasenje.
Crkva Svetog Pantelejmona u Nerezima
Godine 1018. teritorija dananje Makedonije pridruena je oblasti
Vizantijskog carstva zahvaljujui osvajanjima vladara dinastije Makedonaca,
Vasiliju II Bugaroubici. Sruivi Samuilovu slovensku carevinu, proirio je
granice carstva do Dunava i zauzimajui tako celo Balkansko poluostrvo,
uvrstio je svoju vlast solidnije nego bilo koji osvaja pre njega. Sam Vasilije,
koliko je poznato, ne podie zadubine na novoosvojenoj teritoriji ali posle
njegovih osvajanja dolazi do akumulacije bogatstva to njegovim
naslednicima omoguava podizanje velikog broja graevina.
Poljuljana
ratovima, stranim osvajanjima i pustoenjima, Vizantija poinje da se
oporavlja krajem XI i tokom XII veka, za vreme vladavine dinastije Komnina.
Kako V. Markovi navodi, vreme Komnina je period zastoja u opadanju
Vizantijskog carstva. Drugom polovinom XII veka zadubinarska delatnost
prelazi okvire same prestonice te dolazi do podizanja velikog broja manastira
u provincijama kakva je bila oblast dananje Makedonije. Carigrad kao
prestonica i dalje je centar donoenja svih odluka, a obnova umetnosti posle

pada ikonoklazma zavisila je upravo od ovih odluka. U Makedoniji to se

odnosilo na guenje bogumilske jeresi koja se irila meu slovenskim
narodom i sa kojom borbu vode vizantijska crkva kao i sam car Aleksije I
Komnin. O iskorenjavanju ove jeresi govorilo se na crkvenim saborima u
Carigradu, odranim 1140, 1143, kao i 1156. godine. Nakon borbe sa jeresi,
ve toliko poznate vizantijskoj istoriji, obnova likovne umetnosti razvijala se u
strogim okvirima i samo unutar tih normi mogla se rairiti, iz prestonice, ka
udaljenijim provincijama carstva. Na temeljima tih naela, koja su se ubrzo
toliko ustalila da nisu mogla biti poljuljana od strane tuih uticaja, nastaje
uoblien stil koji se tokom 150 godina odlikovao relativno velikom
postojanou. Ovaj sveani, uzvieni stil ima za zadatak da izrazi najdublje
momente religioznosti. U irenju prestonikog stila van Carigrada veliku
ulogu imali su bogati svetovni feudalci. Razvojem sistema haristikije, ne
samo da su upravljali manastirima i manastirskim imanjima, ve su svojim
posedima neesto prisvajali seoska imanja to je u velikoj meri proirilo
njihove mogunosti kada je re o ktitorskoj delatnosti. irenje feudalnih
poseda dovelo je do podizanja tolikog broja manastira da je monatvo u
Vizantiji ovladalo celim drutvom, crkvom i dravom.
Veliki broj tih
manastira podignut je za vreme XII veka u oblasti dananje Makedonije,
tadanje provincije Vizantijskog carstva, u kojoj je slubovao Aleksije Aneo
Komnin, sin Konstantina Anela i erke Aleksija I Komnina, ,,porfirorodne
Teodore. Kao lan carske porodice i imuni svetovni feudalac, Aleksije je u
blizini svog sedita Skoplja, na obroncima planine Vodno, kod sela Gornji
Nerezi, podigao svoju zadubinu, manastirsku crkvu Svetog Pantelejmona.
Crkva je podignuta 1164. godine o emu, kao i o ktitorstvu, svedoi grki
natpis na mermernoj arhitravnoj gredi glavnog portal koji vodi iz priprate u
naos. ivopisana je iste, ili ve naredne godine. Spoljanjost crkve je
skromna, malih ali harmoninih dimenzija (slika 1). Graditelji su doli iz
Carigrada ili iz njegove neposredne blizine, ali kako tvrdi uri, nisu bili
medju najreprezentativnijim majstorima tog vremena. Crkva ima osnovu
upisanog grkog krsta, saetog tipa, sa pripratom (slika 2). Na zapadu naosa
nalaze se dve kapele, jedna na severnoj, druga na junoj strani, dok oltarski
deo, odvojen ikonostasom, ima apsidu, iznutra polukrunu, spolja trostranu, i
dve kapele koje imaju funkciju protezisa i akonikona. Ove dve kapele imaju
po dva ulaza, jedan iz naosa i jedan iz oltarskog prostora, dok su sa istone
strane zavene sa po jednom apsidom malih dimenzija. Poput nekih crkava iz
IX veka u Carigradu, i ova graevina ima jednu veu kopolu, iznutra krunu,
spolja osmostranu, nad ukrsnicom krsta i etiri manje kupole, iznutra krune,
a spolja etvorostrane, koje zasvouju ugaone kapele. Polihromna fasada
sainjena je od kombinacije lomljenog kamena, uzetog iz neposredne blizine,
i opeke koje su majstori sami pekli od gline nadjene na terenu. Kamen i
opeka spajani su vidljivim slojem maltera. Ipak, istaknut znaaj crkve Svetog
Pantelejmona u Nerezima proistie, ne toliko iz njene skromne spoljanjosti
koliko iz njenog izrazito bogatog i velikim delom sauvanog ivopisa. Daleki
uticaj Carigrada i tradicija prestonikog monumentalnog slikarstva naao je
svoj najsjajniji primer u maloj provincijskoj crkvi XII veka. Od precizno

datovanog fresko-ciklusa sauvano je oko 20 scena , kao i mnogobrojne

stojee figure svetitelja i svetih ratnika. Po reima V. N. Lazareva, na
oslikavanju crkve u Nerezima radila su tri ili etiri umetnika. Glavni umetnik
je, po svoj prilici, doao iz Carigrada, to dalje podupire tvrdnje o snanim
vezama izmeu prestonice i udaljenijih provincija carstva. Ovaj slikar, ije
ime ostaje nepoznato, svoje visoko teoloko i slikarsko obrazovanje pokazuje
uzimajui na sebe oslikavanje najodgovornijih i najosvetljenijih delova crkve.
Pripisuju mu se scene poput: Roenje Bogorodice, Vavedenje, Sretenje,
Preobraenje, Ulazak u Jerusalim, Skidanje sa krsta, Oplakivanje Hrista, kao i
veina svetiteljskih figura i figure crkvenih otaca u glavnoj apsidi crkve.
Smelim i laganim potezima nanosi boju u debelim namazima koji ponegde
obrazuju reljefni sloj boje. Draperiju, vlasi kose i brade, kao i svetlosne
akcente na licima i telu figura podvrgava snaznoj linearnoj stilizaciji. Guste,
sirove i zasiene boje sijaju poput skupocenog emalja, zamenjujui time sjaj
zlata i mozaika koji odsustvuju u dekoraciji crkve Svetog Pantelejmona. Skoro
ornamentalni prepleti koje obrazuju kontrast tamnozelenog inkarnata i belih
svetlosnih akcenata, kao i prelivanje tonova doprinose stvaranju vee
irealnosti koja odraava blistanje nezemaljskog sveta. Glavnom ueniku
ovog carigradskog slikara date su na odgovornost prikazivanje scene
Evharistije, kao i figure svetih ratnika na junom zidu zapadnog kraka
upisanog krsta. U delima ovog slikara ve nedostaje sigurnost poteza koju
ima stariji majstor, dok su namazi boje postali razreeniji. Pripratu i susedne
ugaone kapele oslikavali su jedan ili dva slikara koji jo vie zaostaju za
glavnim umetnikom. Verovatno slikari iz lokalnih radionica, u ijim su rukama
prestoniki uzori esto bili izloeni uproavanju, pokazuju mnogo manji nivo
znanja, tehnike i sigurnosti pri oslikavanju zidova zapadnog dela crkve. Za
razliku od strogog, preciznog crtea glavnog majstora, njihov crte je krut,
oni slabije oseaju formu, a boje su blede i povrinski nanete. Ako se krene
sa istoka crkve, u apsidi nalazi se Priee u dve zone (slika 3). U gornjoj
zoni, iznad trifore, nalaze se manje figure apostola koje prilaze sreditu
kompozicije u kom su predstavljena dva anela oko stilizovanog ciborijuma
(slika 4). U donjem delu prikazana je povorka crkvenih otaca veih dimenzija,
insigniranih na grkom jeziku, u ijem sreditu, ispod prozora dva anela sa
ripidama flankiraju Hetimasiju sa simbolom Svetog Duha, raspeem i trnovim
vencem. Ova kompozicija ima simboliku liturgijske rtve, ili scene Poklonjenje
jagnjetu. U konhi akonikona nalazi se poprsje Svetog Jovana Pretee, dok
se u konhi protezisa nalazi poprsje Bogorodice Orante (slika 5). Ispod ovih
figura naslikane su po dve figure akona. Ostali zidovi oltarskog prostora, kao
i stubovi, ispunjeni su dopojasnim figurama svetitelja u medaljonima, meu
kojima se po svom koloritu i ekspresivnosti posebno istiu svetitelji Kuzman i
Damjan. Na zidovima pored ikonostasa nalaze se figure Bogorodice sa malim
Hristom, na severnoj strani oltarske pregrade, i figura Svetog Pantelejmona,
sa june strane, kome je crkva i posveena. Figura Bogorodice sa Hristom je
oteena u veoj meri, zajedno sa celim ikonostasom, dok se prikaz Svetog
Pantelejmona nalazi u bolje ouvanom stanju (slika 6). Sveti Pantelejmon
prikazan je kao nean, produhovljen mladi, sa skalpelom u desnoj i kutijom

sa lekovima u levoj ruci, kao atributima zatitnika zdravlja i lekara (slika 7).
Ove figure, postavljene pored ikonostasa, odvojene su od ostalih scena luno
zavrenim ramovima raenim u tuko dekoraciji. Kako se odmie od
oltarskog prostora, u naosu su sauvane scene uglavnom vezane za Hristov
ivot. Freske su podeljenje u tri zone. Gornja, potkupolna zone je oteena i
ponovo oslikana u XVI veku, zona u sredini je sainjena od novozavetnih
ciklusa iz Hristovog ivota, dok prizemnu zonu ini galerija stojeih figura
svetitelja. U sredinjoj zoni, u znaajnim fragmentima, sauvane su scene:
Roenje Bogorodice, Vavedenje u hram, Sretenje, Preobraenje, Vaskrsenje
Lazarevo, Ulazak u Jerusalim, Skidanje sa krsta i Oplakivanje Hrista. Ove
scene su raprezentativni primer sigurne i nadarene ruke
majstora iz
Carigrada na kome je bio zadatak da prenese tradiciju prestonikog slikarstva
u malu manastirsku crkvu koja se nalazi u neposrednoj blizini Skoplja. Slikar
naputa volumiozno obraivanje likova, figure imaju izduene proporcije, one
su lake i vazduaste, dok su im pokreti podreeni najstroijim pravilima.
Ipak, i u okviru tih normi, spretna etkica carigradskog slikara uspeva da u
asketskim figurama, koje izraavaju najdublju produhovljenost, ispolji, pa ak
i da naglasi izuzetnu dramatinost situacije. Vrhunsko delo glavnog majstora
je svakako kompozicija Oplakivanje Hrista (slika 8) koja se razlikuje od istih
scena slikanih pre i posle crkve u Nerezima. Ono to izdvaja ovu scenu, od
drugih, po temi istih scena, je pre svega naglaena dramatinost i isticanje
unutranjih oseanja prikazanih linosti. Bogorodica je prikazana kao prava,
obina majka koja tuguje za svojim mrtvim sinom, bolna grimasa na njenom
licu izraava stanje duboke alosti (slika 9). Suzdrani gestovi ovde su
ustupili mesto od bola savijenim telima Bogorodice i Svetog Jovana koja se
nalaze u harmoniji sa talasastim oblicima stena oko njih. Jake emocije
odjekuju celom kompozicijom pa se suze Bogorodice prenose i na lica anela
koji u alosti posmatraju. Upravo taj emotivni naboj je ono to ovu fresku ini
neponovljivom i odlikuje visoku vrednost vizantijskog slikarstva. Ovakva
kreativna interpretacija poznatih teolokih tema ostvarena je i u ostatku
programa crkve Svetog Pantelejmona, a posebno u kompoziciji Skidanje sa
krsta (slika 10). Na izrazito plavoj pozadini koja dodiruje maslinasto zelenu
zemlju, prikazan je veliki drveni krst za ije su daske i dalje prikovane
Hristove noge. Ostatak Hristovog beivotnog tela pridrava Nikodim, dok su
oko njega Bogorodica, sa leve strane, koja ljubi lice svog sina i Sveti Jovan
koji se klanja sa desne strane i ljubi Hristovu ruku. Ceo zapadni zid zauzimaju
dve scene: Roenje Bogorodice (slika 11) i Vavedenje u hram. Obe scene u
su veoj meri oteene ali se strunost i iskustvo majstora mogu prepoznati
u detaljima. Pa je tako na kompoziciji Roenja zanimljiv detalj kupanja male
Bogorodice u kamenoj kadi (slika 12), dok se na sceni Vavedenja zapaaju
produhovljena lica mladih devojaka (slika 13). Veto naslikani detalji
primeuju se i drugim kompozicijama, kao to je Ulazak u Jerusalim (slika
14). Zbog veeg oteenja, Hrist koji prilazi gradu na magarcu se jedva
razaznaje, ali se ouvala grupa graana na kapiji jerusalimskoj, meu kojoj se
izdvaja ena koja podie svoje dete na ramena kako bi bolje videlo Hrista.
Scene Preobraenja, Sretenja i Vaskrsenja Lazarovog se nalaze na istoj strani

naosa i sauvane su u znaajnim fragmentima. Na predstavi Preobraenja

(slika 15) izgubljen je lik Hrista, ali se on raspoznaje po sjajnoj mandorli koja
ga okruuje kao i delimino sauvanim insignijama na grkom jeziku. Detalj
koji K. Balabanov istie jesu sitni cvetovi crvene i plave boje koji su pritisnuti
izmeu stena. Scena Sretenje (slika 16) je oteena na sredini ali se i dalje
razaznaju likovi Bogorodice sa malim Hristom, proroice Ane i starca
Simeona koji su okupljeni oko asne trpeze. Na detalju (slika 17) se jasno
primeuje to linerno tretiranje akcenata na vlasima kose i brade, kao i na
dreperiji od kojih umetnik stvara finu i tananu ornamentiku. Iako je polovina
kompozicije Vaskrsenje Lazarevo (slika 18) do danas nestala, sauvao se lik
Lazara i deo arhitekture iza njega, shematizovani do te mere da odaju utisak
pozorinih kulisa. Glavni umetnik crkve u Nerezima imao je zadatak da
naslika i stojee figure svetitelja. Oni predstavljaju neponovljivu galeriju
likova sa jasno izdiferenciranim fizionomijama. Svaki od njih ima individualne
crte lica, pa se stoga razlikuju dobroudni, strogi, namrgoeni, zamiljeni
svetitelji. Figure svetih ratnika naslikao je uenik glavnog majstora kao mlade
i jake, u pancirnim kouljama i kompletnom ratnom opremom. Lokalnim
umetnicima dato je oslikavanje ugaonih kapela u zapadnom delu naosa, gde
su predstavili Hrista Pantokratora, Hrista-svetenika i figure svetitelja, kao i
ivopisanje priprate sa scenama iz ivota Svetog Pantelejmona. Crkva i njen
ivopis su mirno stajali na obroncima planine Vodno sve do velikog
zemljotresa 1555. godine. Zemljotres odnosi prvobitnu kupolu, dok su
svodovi i kalota apside teko oteeni. Iako se Makedonija tada ve vie od
150 godina nalazila pod vlau Turaka Osmanlija, monasi nisu ekali dugo sa
poetkom obnove manastirske crkve. Nepoznati slikari pokazali su smisao za
ocenu visokih vrednosti starog slikarstva XII veka, te su se trudili da sauvaju
fragmente starih fresaka podreujui im svoj crte i kompoziciju, to se
najbolje moe videti na kompoziciji Priee apostola u oltarskom prostoru.
ivopis iz gornjih zona crkve je bio potpuno uniten, ali su slikari XVI veka
najverovatnije obnovili scene koje su se tu nalazile. U kupoli su naslikali
Hrista Pantokratora, dok su se na tamburu, izmeu prozora, nalazile figure
proroka. U kaloti apside ponovo je svoje mesto nala Bogorodica sa malim
Hristom, a kompozicije Velikih praznika popunile su zidove svoda. Program je
u odreenoj meri bio i izmenjen, pa se meu ovim kasnijim freskama naao
se i lik ruskog sveca Jakova, episkopa rostovskog, koji je bio kanonizovan
1549. godine. Celokupan ivopis iz bio je preslikan i zaboravljen u XIX veku.
Godine 1926, na inicijativu N. L. Okunjeva, poinje otkrivanje i prouavanje
starog fresko slikarstva Nereza, kako onog iz XII, tako i iz XVI veka (slika 19,
slika 20). Okunjev je uoio izuzetan znaaj koje je ovo slikarstvo imalo za
istoriju vizantijske umetnosti, ali je samim tim otkriven i uticaj koji je program
Svetog Pantelejmona imao na stil ivopisa crkava u vekovima koji su usledili.
Krajem XIII i poetkom XIV veka, dolaskom vladara dinastije Nemanjia na
ove prostore, uoen je znaaj stila prestonikog monumentalnog slikarstva iz
perioda komninskih vladara. Sama crkva Svetog Pantelejmona pomenuta je u
povelji kralja Milutina, 1300. godine. Bitno je spomenuti da sa slikarstvom
Nereza imaju slinosti ve i rake graevine XII veka, obrada lica i osvetljeni

delovi koji podseaju na ornamentalni motiv mogu se pronai na freskama

urevih stupova kod Novog Pazara. Svakako, crkva Svetog Pantelejmona je
carigradskim stilom svog ivopisa uticala i na slikarski program drugih crkava
na tlu Makedonije, kao to je crkva u Kurbinovu. Danas se posmatra ne samo
uticaj koji je crkva u Nerezima imala na svoje sledbenice, ve i uticaj koji je
Carigrad imao na zadubine svojih provincijija. Bliska uzajamna veza moe se
videti kako u putovanjima carigradskih majstora koji su donosili tradiciju
vizantijskog slikarstva u udaljene delove carstva, tako i u analogijama
monumentalnog slikarstva sa prestonikim rukopisima. Prouavanje fresaka
u Nerezima unosi niz korekcija u tradicionalna rasuivanja o slikarstvu XII
veka, ispravljajui, do skoro, jednostranu predstavu o optoj slici razvoja
vizantijskog slikarstva. Zahvaljujui pojedinanim figurama, poput ouvanog
lika Svetog Trifuna, mladia nenog i produhovljenog lica, ali i uspeno
ostvarenom celokupnom programu, slikarstvo ove crkve ubraja se meu
najznaajnija dostignua vizantijske umetnosti uopte.

Nea Moni na Hiosu

Kada je re o crkvama iz oko 1040. godine njihova karakteristika jesu
iroke kupole koje poivaju na ugaonim trompama, a ne na pandantifima.
Strukturalno one su mogle biti podeljene na dve vrste, jednostavnije ija
se kupola oslanja direktno na spoljne zidove i sloenije, gde je jezgro nad
kojim poiva kupola okrueno dodatnim prostorom.
Najraniji primer jednostavnijeg tipa jeste Nea Moni ( Novi manastir) na
grkom ostrvu Hios, gde su posebno u unutranjosti vidljivi uticaji naina na
koje se praktikovalo ukraavanje u prestonici. Prema pisanim izvorima zna se
da je crkvu podigao Knstantin IX Monomah, trei mu carice Zoje, iz dinastije
Makedonaca koji je vladao u periodu od 1042 do 1055. godine. Iako nije bio
posebno uspean vladar , u plitikom smislu, Konstantin IX je dosta panje
posveivao kulturi i umetnosti.
Izgradnji katolikona Nea Moni prethodi proroanstvo tri hioska monaha, koji
su oko 1042. godine, osnovali manastir na mestu gde je otkrivena
udotvorna ikona Bogorodice. Tri kaluera su putovala na Mitilenska ostrva,
gde su se sreli sa Konstantinom, koji je tada bio u izgnanstvu, i predvideli su
njegov dolazak na presto Vizantijskog carstva. Konstantin im je obeao svoju
pomo u podizanju Bogorodiine crkve, ako se njihovo proroanstvo ispuni.
Kada se vratio u prestonicu i postao trei mu carice Zoje, a samim tim i
vladar, setio se svog obeanja, a njegova podrka za izgradnju Nea Moni
nastupila je odmah i ozbiljno. Za izgradnju katolikona Konstantin IX alje
zanatlije i materijal.
Crkva ima oblik upisanog krsta , ija kupola poiva na ugaonim trompama, a
izmeu trompi njen oslonac, na zapadu, severu i jugu, ine spoljni zidovi dok
na istoku ulogu oslonca imaju dva stupca, koja ujedno oltarski prostor dele
od naosa. Sem na trompama, takoe se i na delovima izmeu njih, formiraju

polukalote u gornjim delovima i na taj nain bazu ini oktogon nad kojim
poiva masivna kupola.
Na istonoj strani formiran je pravougaoni trodelni oltarski prostor sa tri
apside koje su spolja trostrne, a iznutra polukrune. Glavna i najvea apsida
pripada centralnom delu oltarskog prostora, a dve manje akonikonu i
protezisu, koji ine zasebne delove oltarskog prostora.
Centralni i najvei deo hrama ini kvadratni naos koji je zasveden, prethodno
spomenutom kupolom. Njemu prethodi trodelni narteks, nad kojim poiva
slepa kupola, nad centralnim delom, dok su druga dva bona dela zasvedena
poluobliastim svodovima. Nad njim se nalaze tri kupole, nad svakim
travejem po jedna, dok se na severnoj i junoj strani nalaze bone konhe.
Fasade su, takoe obraene na nain kako je to bilo uobiajeno za grku
oblast. Reanje kamena i opeke, u vidu hoizontalnih traka zastupljeno je u
nioj zoni fasade. Glavna apsida katolikona na spoljanjoj strani ima tri
prozorska otvora uokvirena niama, a u zoni iznad nalaze se stepenasto
uvuene slepe nie izvedene u opeci, to pokazuje prestoniki uticaj.
Stepenasto uvuene slepe arkade nalaze se du bonih zidova crkve u
kojima su postevljeni jednodelni i dvodelni prozorski otvori. Posebno u lunim
zavrecima slepih arkada istie se ukras koji je ostvaren postupkom pri kome
se opeka utapa u malter i postavlja tako da formira razliite geometrijske
oblike. U potkrovnom delu nalaze se testerasti venci koji kontinuirano teku
oko itave graevine.
to se tie ukrasa u unutranjosti, on se takoe vezuje za uticaje iz
prestonice. Ti uzori se primeuju u korienju mermerne oplate u niim i
mozaike dekoracije u viim delovima hrama, kakvi su prisutni, pre svega, u
crkvi Svete Sofije u Carigradu.
Raspored mozaikih scena prati topografiju i hijerarhiju likova koja je
uspostavljena jo u drugoj polovini 9. veka, kada se posebno istie predstava
Bogorodice. Nije sluajno to su ikonofili Bogorodiin lik istakli u prvi plan.
Ona je neraskidivo povezana sa dogmom o ovaploenju, kojoj se u tom
periodu pridavao poseban znaaj... Ikonofili su svesrdno naglaavali Hristovu
oveiju prirodu. Otuda se javlja pojaano interesovanje za ciklus stradanja.
U centralnoj apsidi nalazi se predstava Bogorodice sa Hristom detetom , dok
su u bonim apsidama arhaneli Mihailo i Gavrilo. Mozaik u kupoli je uniten,
ali se program moe rekonstruisati na osnovu pisanih izvora. U centru kupole
je Hristos Pantokrator okruen sa devet anela. Izmeu polukalota koje
formiraju oktogon baze kupole, na istonoj strani se nalaze dva heruvima. Na
zapadnoj strani su dva serafima, dok su jevanelisti smeteni na severnu,
odnosno, na junu stranu. Jovan je na jugozapadnoj, Marko na
severozapadnoj, Luka na jugoistonoj, a Matej na severoistonoj strani. Neki
od ovih mozaika su sauvani, dok su neki u potpunosti uniteni, kao na
primer, predstava heruvima i jevaneliste Mateja. Iznad svake od osam
konhi, koje sadre hristoloke scene, u medaljonima su predstavljeni likovi
apostola. Roenje, koje je bilo smeteno u istonoj konhi, je u potpunosti
uniteno. Blagovesti su u severoistonoj konhi, a Sretenje u jugoistonoj i
ouvani su u delovima. Krtenje u junoj, Preobraenje u jugozapadnoj,

Raspee na zapadnoj, Skidanje sa krsta u severozapadnoj i Vaskrsenje u

severnoj konhi su velikim delom sauvani.
Mnogo bolje su sauvani mozaici u narteksu. U vrhu male slepe kupole kojom
je zasveden centralni deo nalazi se poprsje Bogorodice. Oko nje su predstave
muenika, a medaljoni sa predstavama Joakima i Ane, Stefana Prvomuenika
i Pantelejmona su sauvani na pandantifima.
Najvanija predstava u
narteksu je poprsje Hrista u luneti iznad istonog ulaza, koji vodi u naos, ali
koja je u potpunosti unitena. Na zapadnom zidu centralnog dela priprate,
nasuprot Hristovoj predstavi, smetena su etiri proroka. Dvojica su
predstavljena u punoj veliini, dok su druga dva lika u medaljonima. Od ove
etiri predstave dve su sauvane, a ostale fragmentarno. Na potrbujima
lukova, koji nose kupolu, nalaze se medaljoni svetih, po sedam na svakom
luku. U bonim delovima narteksa nalazi se osam scena Hristovih stradanja i
pojedinane predstave svetaca. Na severnom zidu narteksa smeteno je
Pranje nogu, sauvano u dobrom stanju. Vaskrsenje Lazarevo, Ulazak u
Jerusalim, kao i pripremna scena za Pranje nogu je delimino unitena. Na
junom zidu je Molitva u Gecimanskom vrtu i Izdajstvo Judino, koje su u
dobrom stanju, dok su Penjanje na krst i Silazak Svetog Duha na apostole,
veoma oteeni.
to se samih mozaika tie, tu dominira raznovrsni kolorit u ljubiastim,
smaragdnozelenim, tamno plavim, bledoruiastim i crvenim tonovima koji
se sjedinjuju sa zlatnom pozadinom. Zlatna boja je bila bitna jer je imala
izrazitu simboliku. Vezivala se za Hrista odnosno za Epifaniju.
itav mozaiki ciklus, sa svim svojim elementima, linostima svetih, boja i
zlatne pozadine pokazuje dogmu o iskupljenju kroz Hristov dolazak na svet i
njegovo stradanje.
U stilskom pogledu, Nea Moni je karakteristina jer se u njoj primeuje
evolucija vizantijskog stila, gde su primetna suva asketska lica i izduene
figure tela. Naglaena je linearnost, kao i uproavanje crtea. Svi ovi
elementi karakteriu pozniji perid umetnosti u doba Makedonaca.
itav slikani program katolikona objedinjuje praoce, proroke, apostole i svete
oce Crkve, svetitelje i muenike, tojest sve one koji su predskazali trijumf
Crkve i koji su se za nju borili i doprinosili njenom jaanju.
Portret Komnina u carigradskoj Svetoj Sofiji
Katedrala vizantijske prestonice, Sveta Sofija, sagraena je na
najistaknutijem mestu Carigrada, uz samu carsku palatu. Ovo izvanredno
arhitektonsko postignue sluilo je u odreenim trenucima kao pravoslavna i
katolika crkva, kao damija, da bi od 1935. godine pa do danas sluila kao
muzej. Sveta Sofija nikada nije dobila mozaiki ukras koji bi pokrivao sve
raspoloive povrine ove ogromne graevine. Na tribinama Svete Sofije se
nalaze votivni portreti Komnina, iz XII veka, koji nam pruaju usamljeni
primer mozaika iz tog razdoblja u prestonici Vizantije. Ime ove crkve je
prvobitno bilo Megale Ekklesia ili Velika crkva, da bi re Sofija, u poetku bez
Sveta, postalo popularno u ranom V veku.
Sveta Sofija je graena u vie navrata. Arhitekte ovog
izvrsnog dela vizantijske arhitekture bili su Antemije iz Trala i Isidor iz Mileta.

Prva crkva Svete Sofije je zapoeta u vreme Konstantina, a verovatno je bila

zavrena u vreme Konstancija II, 360. godine. Potom je 415. godine osveena
druga crkva Svete Sofije, nakon to je, 404. godine stradala u poaru. U toku
poznate pobune Nika, koja se dogodila 532. godine, crkva je ponovno
stradala. Na njenoj rekonstrukciji zapoeto je u vreme vizantijskog
imperatora Justinijana. Sveta Sofija je osveena 27. decembra 537. godine.
Meutim, dvadeset godina kasnije, odnosno 558. godine, pala je velika
kupola usled zemljotresa koji su pogodili Carigrad. Kako arhitekte ove crkve
nisu vie bili meu ivima, obnova Svete Sofije je poverena Isidoru Mlaem.
Na prostoru samog Carigrada, iz XII veka, sauvala su se dva mozaika, koji se
nalaze u junoj galeriji carigradske Svete Sofije. To su velianstveni Deizis i
portret Komnina, poznatiji pod nazivom Mozaik Jovana II Komnina, postavljen
oko 1118. godine. Juna galerija je u kasnijim vekovima sluila carskim
porodicama da obavljaju kraljevske dunosti a da ne budu vieni od strane
mase ljudi iz naosa. Iz tih razloga je razumljivo da su se ovde sauvali
portreti carskih porodica.
Rodonaelnik loze i osniva dinastije Komnina, iji e neposredni ili poboni
potomci vladati carstvom do kraja njegovog postojanja je Aleksej I Komnin.
Samo pedeset godina nakon smrti Vasilija II carstvo je bilo na rubu propasti.
Velika obnova koja je ve krajem veka usledila pod dinastijom Komnina
predstavljala je novi impuls, novu etapu u konstruisanju tj. obnavljanju
saveza izmeu Boga i Novog Izrailja, i potrebu da se ponovo potvrdi i starimnovim sredstvima naglasi bogomizabranost i bogomuvanost prestonice, sve
to obojeno izrazito eshatolokim uverenjima koja ine vanu osnovu za
razumevanje politike i verske istorije kao i vizuelne kulture itave epohe.
Carevi komninske dinastije su bili voeni oekivanjima bliskog kraja dana, a o
tome govori i injenica da je Aleksije I Komnin sebe video u ulozi poslednjeg
hrianskog cara. Za carsku palatu je poruio mozaik sa predstavom
Stranog suda, a ove jerusalimske preokupacije vodile su i njegovog
naslednika Jovana II Komnina. lanovi roda Duka su Alekseja I Komnina, u
prolee 1081. godine istakli i podrali kao svog kandidata za carsku krunu.
Meutim, Aleksejev dolazak na vlast, osvajanjem Carigrada na Veliki etvrtak
1. aprila 1081. godine, nije znaio i uspostavljanje dinastije Komnina, ve je
krunisanje, od strane prestonikog patrijarha Kozme predstavljalo poetak
velike i dugotrajne borbe Alekseja I Komnina za stvaranje dinastije i
priznavanje njenog legitimiteta. Jedanaesti vek, istovremeno, za vizantijsko
carstvo burni vek, sa sobom je doneo i potpuno i konano uvrenje ideje
dinastije u teorijski nenaslednom carstvu Romeja, i to na pomalo
paradoksalan nain: ostavljajui po strani prvu etvrt jedanaestog stolea,
obeleenu jednom od najsnanijih linosti vizantijske povesti, monim
vasilevsom Vasilijem II, u poslednjim decenijama vodila se neprestana i
snana borba za dobijanje carskog legitimiteta i podjednako za stvaranje
dinastije, odnosno stvarno obezbeivanje naslea prestola svojim sinovima ili
izabranicima. Stvarni legitimitet dinastije je ostvaren tek duboko u
Aleksejevoj vladavini. Dinastija Komnina je ve u vreme Jovana II Komnina
postala vrsta politika realnost i snana ideja kojom je Aleksejev sin isticao

svoju povezanost sa ocem i rodonaelnikom vladarske loze, prenosei

stvoreni legitimitet i na svog sina prvenca koji je dedino ime i nosio. Jovan II
Komnin je u dinastijskom pogledu bio najsvesniji i najodgovorniji vladar ove
dinastijske porodice. etiri godine nakon preuzimanja vlasti, 1122. godine,
Jovan II Komnin krunie svog sina prvenca Alekseja. Ovim krunisanjem je
konano uspostavljena dinastija Komnina. Meutim, smru krunisanog
Alekseja i smru njegovog drugog sina Andronika, sav trud ovog vasilevsa da
uspostavi dinastiju bio je uniten. Svojom poslednjom voljom, jednom vrstom
usmenog testamenta donosi odluku o nasledniku carske krune, opredeljujui
se za namjlaeg sina, Manojla I Komnina, ruei tako starosnu hijerarhiju
svog potomstva. Ovakvim dolaskom na vlast, Manojlo e itavog ivota biti
optereen senkom nelegimiteta svoje vladavine, a suparnitvo sa starijim
bratom Isakom je karakterisalo veliki deo Manojlovih napora na stvaranju i
izgradnji legitimiteta svoje vladavine. Nakon smrti monog Manojla Komnina,
24.septembra 1180. godine, razdor i sukob najbliih krvnih srodnika ukazao
je u svojoj punomoi na izumiranje zajednistva carevih potomaka
istovremeno sa nestankom jake porodice kao i porodinog ideala iz
komninske ideologije.
Arhitektonsko
dostignue vizantijskog carstva, Sveta Sofija imala je naos izdeljen u tri
broda, oltarski prostor na istoku, dok je na zapadu bio narteks. Narteks
Svete Sofije predstavlja vano ostvarenje i u arhitektonskom i u
konstruktivnom smislu. Njegov osnovni oblik je nasleen iz antike
arhitekture. Ispred Svete Sofije je bio postavljen prostrani atrijum, uokviren
tremovima u ijem je sreditu bila esma za ablaciju, to je bio dobro poznat
obiaj iz ranohrianske bazilike. Na zapadnoj strani crkve sagraena je
zatvorena galerija. Sredinji i najvei deo prostora prekriva visoko udignuta
kupola, velikog prenika (31m), postavljena na etiri oslonca. Cela zamisao
graevine je podreena kupoli. Prostor ispod kupole je na severnoj i junoj
strani obeleen kolonadama, koje, u prizemnom delu, odvajaju bone
brodove od sredinjeg prostora, a na spratu su galerije. Unutranji prostor
crkve je obraen sa najveim i najviim ambicijama. Za obradu je korien
skupocen materijal, od mermernog poda, preko stubova, kapitela, venaca,
parapeta i zidnih povrina, do mozaika u kupoli. Posebno treba pomenuti
prokoneski mermer i zeleni kamen, vaen iz tesalijskog kamenoloma.
Korien je i plemenit metal, srebro u raznovrsnoj obradi, dok su mozaici
postavljani na zlatnoj osnovi. Sveta Sofija je imala i izuzetno mesto u sklopu
ceremonija, koje su bile vaan deo javnog ivota vladara, njegove porodice i
okruenja. Na istonom delu srednjeg polja junog broda se nalazila loa za
vladara. Carica sa svojom pratnjom je imala mesto na junoj galeriji na
spratu, dok bi se za severnu i zapadnu spratnu galeriju moglo rei da su bila
namenjena uglednim linostima koje su pratile liturgiju.
U razdoblju od ikonoklazma do krstakog pljakanja Carigrada, vizantijski
umetnici su u zidnim mozaicima stvorili najznaajnija dela. Dolazi do
oblaganja crkvenih zidova mozaikom, ija vladajua tema nije bila samo
dekorativna nego hrianska ikonografija. Iako nije bilo neke naroito nagle
promene u karakteru umetnosti sa dolaskom na vlast dinastije Duka (1059-

1081) i Komnina (1081-1185), u XII veku je, u svakom sluaju, roen novi,
osobeniji i liniji stil. U umetnosti se konano utvruje sveani, uzvieni stil,
iji je zadatak da izrazi najdublje momente pravoslavne religioznosti. U prvi
plan izbijaju maloazijski uticaji. Tanka, apstraktna, stilizovana linija postaje
dominantan element u slikarstvu. Zlatna povrina dobija najiru primenu, a
nekada bogati arhitektonski pejzai postaju shematizovani. Figure dobijaju
posebnu lakou i vazduastost, njihovi strogi, asketski likovi izraavaju
najdublju produhovljenost. U koloritu vodeu ulogu igraju guste, zasiene
boje, ije nijanse podseaju na skupoceni emalj.
Ovaj klasian vizantisjki stil je dostigao
najvei procvat u samoj prestonici vizantijskog carstva, u Carigradu. Carigrad
postaje glavni umetniki centar od druge polovine XI veka, a njegovi uticaji
se radijalno ire u svim pravcima.
Bez obzira na to to su granice
Vizantijskog carstva postale ue, i to se njegovo blagostanje smanjilo, u
poetku su, ipak, jo uvek izraivane divne mozaike dekoracije prema
uzorima crkve Nea, Vasilija I.
U velikoj crkvi Svete Sofije u Carigradu sauvani su mozaici, kako sa
prizorima iz Svetog pisma, tako su ouvani i mozaici sa predstavama careva.
U apsidi se nalazi predstava Bogorodice na prestolu sa Hristom. Oboje imaju
nimb. Ovaj mozaik datira, odmah nakon perioda ikonoklazma. Iznad vrata
koja vode iz narteksa u crkvu prikazan je Lav VI Mudri na kolenima pred
Hristom, a iznad njega su medaljoni, jedan sa Bogorodicom, i drugi sa
anelom. Predstava arhanela Mihajla iz desetog veka, koji je prikazan kako
stoji i dri skiptar u desnoj ruci, i globus u levoj ruci. Arhanel Gavrilo je
predstavljen sa suprotne strane, i ova predstava je sauvana u delovima.
Iznad junih vrata na mozaiku postavljenom verovatno za vlade Vasilija II,
izmeu 986. godine i 994. godine, odnosno, iz perioda poznijeg desetog
veka, prikazani su Konstantin i Justinijan sa Bogorodicom. Konstantin je
prikazan kako prinosi maketu grada Bogorodici, a Justinijan maketu Svete
Sofije. Drugim reima, ova predstava pokazuje dva monarha koji su ispunili
svoje dunosti prema crkvi i dravi. Justinijan je oznaen kao svetac. U junoj
galeriji Svete Sofije nalazi se velianstveni Deizis. Ovaj mozaik predstavlja
trijumf mozaike umetnosti u Carigradu. Od prvobitne kompozicije sauvali
su se samo gornji delovi figura. Meutim, u junoj galeriji ima i drugih
mozakih predstava sa predstavama careva. Mozaik jednog carskog para,
postavljenog vek ranije no portret Komnina, na kome su predstavljeni
Konstantin IX Monomah i Zoja, dovren oko 1042. godine. Carica Zoja je bila
udata za tri vasilevsa: za Romana III (1028-34), Mihajla IV(1034-41) i za
Konstantina IX Monomaha (1042-55). Na mozaiku je predstavljen Hristos
Pantokrator kako sedi na tronu, i dva monarha Konstantin IX Monomah i Zoja
kako Hristu prinose vreicu srebra i svitak. Druga mozaika predstava
prikazuje imperatora Jovana II Komnina i njegovu suprugu Irinu Piroku, sa
kasnije dodatim portretom sina Alekseja, oko 1118-1122. godine.
Ovaj
votivni portret Komnina prikazuje Bogorodicu, koja ispred sebe dri malog
Hrista, a sa strana stoje Jovan II Komnin (1118-1143) i njegova supruga Irina,

kerka ugarskog kralja Ladislava. Tokom 1122. godine, kad je Jovan proglasio
svog sina prvenca Aleksija za savladara, na bonoj strani susednog pilastra
dodat je i Aleksijev portret. Figure zauzimaju strogo frontalne stavove, i
deluju nekako kruto iako je kasnije dodati portret cara Alekseja znatno
osobeniji. Centralna figura mozaika je Bogorodica. Njena figura je izrazito
naglaena tamno plavom bojom. Njeno lice je ozbiljno, ali izuzetno mlado.
Podsea na lice Bogorodice, vieno na najlepim ikonama. Carski par je
odeven u raskonu odeu, posutu dragim kamenjem (divisioni sa lorosima),
dok su im glave ovenane krunama. Jovan II Komnin u rukama dri vreicu sa
zlatom, a Irina svitak pergamenta. Kompoziciona shema ovog mozaika
ponavlja raspored figura na starijem mozaiku s predstavama carice Zoje i
Konstantina Monomaha. Ceremonijal koji je vladao na vizantijskom dvoru bio
je toliko krut da umetnik nije mogao da odstupi od njega. Otuda potie
frontalno, strogo simetrino postavljanje figura, kao i verno reprodukovanje
carskih odedi.
Na
mozaikom portretu Komnina dolazi do pojaavanja linearno-povrinskog
naela, to se posebno primeuje u obradi likova carskog para. Ovde je
linearni stil uticao na tehniku rada, jer su mermerne kockice na licu
postavljene u otrim paralelnim linijama, a najsvetlija mesta data su, sa do
tada nepoznatom otrinom. Na licu Bogorodice se zapaa zaobljenost formi,
dok su lica imperatora Jovana i njegove supruge Irine uraena u lakom
grafikom maniru, zbog ega izgleda da njihova voluminoznost iezava u
povrini. Rumenilo je naneto u tankim rafurama. Umetnik je najuspenije
uradio lik Irine, ije zavodljivo lice nosi na sebi peat rafiniranosti, dok se
obrada Aleksejevog lika odlikuje daleko veom beivotnou. Aleksejev
portret je uradio drugi, manje siguran umetnik, sve linije je izvela manje
sigurna ruka. Tanke grafike linije neutraliu volumen, tako da je opte
shvatanje forme ostalo isto. Kolorit mozaika s portretima Komnina odlikuje se
naglaenom otrinom. U njemu se zapaa da je boja privlaila umetnike kao
sredstvo za stvaranje iluzije skupocenosti. Umetnici zloupotrebljavaju zlato
koje koriste u kombinaciji sa crvenom, tamnoplavom, grimiznom i belom
bojom. Neutralno-priguen ostaje jedino ljubiasti ton mukih divisiona.
Sveta Sofija ili Velika crkva
bila je od posebnog znaaja, ne samo za istoriju vizantijske arhitekture, ve
je njena mozaika dekoracija doprinela izuavanju vizantijskog slikarstva
uopte. Svojom arhitekturom, kupolom velikih razmera i skupocenom
obradom unutranjeg prostora, kao i mozaicima na zlatnim povrinama,
odavala je, u to vreme, sliku idealno zamiljenog kosmosa. U unutranjem
prostoru Svete Sofije postavljeno je vie vrednih mozaika, nezavisni jedni od
drugih, i razliitog datuma, ali ove mozaike predstave nam pruaju pregled
istorijskih prilika u to doba, a mozaike predstave monarha prikazanih na
zidnim povrinama ove crkve nam pokazuju koliko je Sveta Sofija uivala
ugled i od naistaknutijih linosti onoga vremena.
Rukopisi Komnina

Slikarstvo u rukopisima Vizantinci su duboko cenili. Ono se negovalo sa

velikom panjom od strane poznavaoca slikarskih tehnika. Poeci ove grane
umetnosti, koja se razvijala uporedo sa radionicama u kojima su se
prepisivale knjige, datiraju se jo u prve vekove nae ere. U samoj Vizantiji,
ova grana poinje da se razvija u 4. veku, da bi doivela slabljenje za vreme
ikonoklazma. Svoju obnovu rukopisi su doiveli u 9. veku nakon pobede nad
jereticima. Psaltiri su meu prvim ostvarenjima koja su nastala nakon
ikonoklazma. Najstariji primerak prikazuje liturgijske obiaje Svete Sofije u
Carigradu. Raznolikost rukopisa ogleda se u temama koje su se koristile i u
nainu prikazivanja istih. Svi rukopisi imaju bogatu koloristiku, sve figure su
detaljno obraene s obzirom koja je preciznost bila potrebna, a sve se
drugaije postavljaju u odnosu na tekst. Koristili su se ornamenti, figure i
arhitektonska zdanja za ukraavanje. Ono to je karakteristino je precizno
obraivanje draperije, koje e se u narednom periodu odraziti i na zidno
slikarstvo. Preciznije je rei da su se najverovatnije ove dve grane umetnosti
razvijale paralelno, s obzirom na mnotvo analogija koje je mogue uoiti. U
svim rukopisima svaka predstava je potpuna slika, a scene imaju izraenu
dramatinost. To je postignuto upravo isticanjem figura i jasnoom njihovih
pokreta, kao i mimikom lica. Takoe, dosta se panje pridavalo i
ornamentalnim ukrasima koji su okruivali scene, dok su na nekim primerima
te dekoracije koriene da bi se u njih umetala scena i tako su one postajale
ramovi za slike. Umetnik tei da itavu stranicu u rukopisu predstavi kao
jedinstvenu kompoziciju, emu doprinose dekoracija, figure, ukraene
zastavice sa scenama i eventualni ukrasi na marginama.
Iluminirani rukopisi komninske epohe (pregled, najvaniji spomenici, stil)
Umetnost iluminiranih rukopisa bila je iroko rasprostranjena za vreme
vladavine Komnina. Ona je nastavljala antiku tradiciju i nije bila vezana
samo za religiju, ve su se esto oslikavale i knjige o medicini i lovu. U ovoj
oblasti umetnosti slikari su mogli uvek da ostanu verni nainu slikanja i
temama koje su koristili. Materijal na kome se slikalo je uvek bio isti, koristio
se pergament jo od antike, a teme su i dalje bile iste i sam nain njihovog
prikazivanja i obraivanja samo je nastavljen po tradiciji. Pergament se
pripremao na proveren nain, a ustaljeni naini slikanja koristili su se za
prikazivanje portreta i scena.
Upravo se u minijaturi, meu ostalim
tehnikama, moe videti koliko je vizantijska umetnost bila naprednija u
odnosu na umetnosti koje su se razvijale u ostalim delovima sveta. Vizantinci
su postavili osnove za raznovrsniju umetnost i unapredili antiko naslee u
tradiciji oblikovanja ljudskog tela i draperija, a sve to radei vodei se
osnovnim teolokim obiajima u umetnosti. U ovom period vizantijski stil u
minijaturi dostie svoj vrhunac. Primetna je zrelost koja se bazira na antikim
principima, tradiciju koja je dugo vekova izuavana i potovana. Kompozicije
su skladno reene i vodilo se rauna o proporcijama ljudskog tela. Figura
sada biva usklaena u odnosu na ostale elemente koji su prikazivani. Takoe,
korieni su geometrijski oblici koji su na skladan nain bili kombinovani sa

tim elementima. Vrhunac rukopisi dostiu u 12. veku kada se u ilustracijama

javlja perspektiva, a sporedni elementi kao to su predmeti i arhitektura
dobijaju skraenje. Time se naglaava dubina prostora a istiu se figure koje
su u prvom planu. Ovaj period moe da se nazove nastavkom
poznomakedonske epohe. Rukopisi koji su nastali u ovom periodu uobliili su
stil vizantijske vizuelne umetnosti. Postoje odreene razlike u odnosu na 10.
vek. Minijature u rukopisima vie nisu samostalne ve se one vrlo veto
kombinuju sa tekstom, inei tako jedan skladan koncept. Pismo kojim je
teskt pisan uglavnom je bio latinski i izveden je sa takvom vetinom da se
ini da je gotovo kaligrafski. Inicijali u tekstu su lagani i prefinjeni, kao i same
figure. Istoriari umetnosti esto uporeuju rukopise iz ovog perioda sa onim
koji su nastali u Francuskoj u 13. i 14. veku. Mogu se pronai slinosti u
dekoru, koloritu i preciznosti. Jasno je da se i rukopisi, iako su nastajali po
istim principima i iako se jasno diferenciraju od ostalih koji su nastali za
vreme Vizantijskog carstva, razlikuju jedni od drugih u zavisnosti od toga u
kom delu veka su nastajali. Ipak su ih izraivali razliiti umetnici iz razliitih
radionica, a sam stil se naravno vremenom usavravao. U daljem tekstu
analizirani su odreeni rukopisi koji su, meu mnogobrojnim koji su nastali u
periodu od dva veka, svojom tematikom i slikarskom vetinom uobliili pojam
iluminarih rukopisa i koji su postali uzor za naredne vekove.
Parazinus grekus 74 (Par. gr. 74), oslikano etvrorojevanelje, jedan je od
najdetaljnije ilustrovanih rukopisa 11. veka. Njegove brojne minijature
klasifikuju ga i odvajaju od drugih iluminiranih rukopisa ovog perioda. Datuje
se u treu etvrtinu veka i nastao je u radionici manastira Studion u
Carigradu. U rukopisu postoji mnogo scena ali jasno se izdvajaju najbitnije.
Na kraju jevanelja po Matiji, pre scene Priea apostola, dve stojee figure
naslikane su ispod lukova koji su flankirani palmama. Leva figura, odevena u
tamne nijanse, predstavlja opata manastira u kome je rukopis nastao. Opat
prua ruke Mateji kako bi primio jevanelje od njega. Rubovi njihove odee
naglaeni su zlatnim efektima, to postaje karakteristino za sve figure u
ovom rukopisu. U rukopisu je takoe prikazan i Strani sud. U donjem levom
uglu strane predstavljen je opat sa grupom monaha izmeu trona na kojem
sede dve figure. Ova scena aludira na raj i opatovu molitvu da sebi obezbedi
mesto u raju, koja je jasno prikazana na njegovom licu i u njegovom stavu.
Na kraju Markovog jevanelja, opat i jevanelisti prikazani su ispod duplog
luka. Sveti Marko ne predaje svoje jevanelje opatu, kao to to ini Mateja u
prethodnom primeru, ve podie ruke ka Raju, iz kog se pojavljuje ruka
Gospodnja. Iznad ove predstave naslikano je Raspee. Od svih predstava u
ovom rukopisu ova se najvie istie svojom detaljnou i prefinjenou, a
jasno je da je tematika jedna od najbitnijih u umetnosti. Ovaj primer rukopisa
tano opisuje prefinjenost u obraivanju figura i predmeta, koji se bogatim
koloritom istiu na svetloj pozadini istiu i ine celine savrene skladnosti.
Detalji na draperiji, koja je linearno obraena, uraeni su od zlata.
Rukopis sa sinaksarom jo jedan je od izuzetnih primera rukopisa ovog
perioda. Datuje se u poslednju etvrtinu 11. veka. Danas se uva u Vatikanu.
Meu mnogo scena koje su u ovom rukopisu ivopisane, izdvajaju se Josifov

san i Bekstvo u Egipat. Ovo je klasian primer podraavanja Starog zaveta,

koristei scene koje su bile este i u ranohriansko doba, u prvim primerima
slikarstva u katakombama. Nain na koji su ove scene i figure obraene
predstavlja klasinu tradiciju kojom su se vodili umetnici u radionicama. Ono
to ovaj rukopis povezuje sa ostalim su oslikane figure na marginama
stranica, to postaje jedna od glavnih karakteristika. Kolorit kojim su figure
naglaene kao i svi dekorativni elementi veoma je izraen. Rukopis odie
preciznou i prefinjenou, kao i svi ostali rukopisi ovog perioda.
Rukopis sa zastavicom i inicijalom u vidu figure apostola Jakova datira se u
sam kraj 11. veka. Danas se uva u Moskvi. Na ovom primeru moemo jasno
da zakljuimo osobine rukopisa ovog veka. Tipian je primer carigradske
umetnosti u radionicama. Ono to ovaj rukopis odvaja od drugih je
promenjen inicijal. Ovde je upotrebljena figura, to samo pokazuje raznolikost
u korienju odreenih detalja u dekorisanju. Najee su inicijali bili floralni
ili zoomorfni motivi. Ovom promenom potiskuje se tipian ivotinjski
ornament koji se do tada najee koristio. Zastavica u ovom rukopisu je
veoma precizno oslikana, sa zlatnom i plavom bojom. Ovo nam dokazuje
detaljnost kojom su se umetnici bavili obraajui panju na svaki deo
stranice. Ostale delove dekoriu akantusi, koji se uglavnom nalaze na
poetku poglavlja.
Sa kraja 11. veka postoji jo jedan rukopis u kome se umesto ornamenata za
inicijal koristila figura, tanije u ovom primeru dve figure. Ovaj rukopis nastao
je za cara Mihajla VII i primer je namenjenog iluminiranog jevanelja. U
zastavici se nalazi scena koja takoe sadri dve figure kao i inicijal.
Pored ovih rukopisa, na kraju veka nastaju rukopisi koji prikazuju razliite
stepene askeze. Oni se potpuno diferenciraju od ostalih i ine jednu potpuno
novu grupu rukopisa koji takoe pripadaju carigradskoj umetnosti. Figure u
ovim rukopisima su liene teine i voluminioznosti. Potpuno su satkane od
linija koje modeluju forme, a same figure su izduene. Na licu se primeuje
isposniki izraz i upravo ove osobine mogu da se poveu sa figurama u
zidnom slikarstvu. Pozadine u ovim scenama isto nemaju volumen i nisu
jasno definisane i na taj nain se stvara iluzija pozorinih scena. Ovaj tip
rukopisa sa askezom postaje posebno znaajan za ovaj period jer je
monatvo i dalje bilo vaan aspect ivota u prestonici, koji postoji jo od
utemeljivanja hrianstva.
Jedan od najkomplikovanijih ilustrovanih rukopisa datira se u sredinu 12.
veka. Ovaj prefinjeni rukopis vezuje se za Svetog Grigorija Nazarijanskog. U
njemu je naistaknutija predstava Roenja Hristovog, sa ukraenim inicijalima
i zastavicama, to je postalo ustaljeno u ovoj grani umetnosti.
Ovaj vek doneo je najbolje minijature vizantijske umetnosti, koje prikazuju
zrelost u iluminaciji i obraivanju elemenata. Ono to ovaj period karakterie
je preovlaivanje povrinskih formi. Prikazivanje figura usavrilo je sve
tehnike koje su se koristile u prethodnom veku. One su prikazane skoro bez
pokreta, a meusobno se razlikuju po izrazima lica, koja su oslikana sa
zelenom podlogom i izuzetnom preciznou, sa akcentima bele boje, to se
takoe moe primetiti i u monumentalnom slikarstvu. Pozadina, koju ine

arhitektonski elementi ili pejza, skoro potpuno se stapaju u jednu formu, to

jo vie naglaava figure. Ostali elementi, zastavice, inicijali i ostali
dekorativni detalji, ostali su isti u odnosu na prethodne primere. Sve ove
karakteristike predstavljaju tipian stil srednjovekovne umetnosti koja se
razvijala pod uticajem carskog manastira. U drugoj polovini 12. veka
primeuju se odreena odstupanja od ustaljenih tradicionalnih naina
iluminacije. Figure vie nisu vezane za zastavice ili inicijal, ve su nasumino
rasporeene po marginama pa ak i u samom tekstu. One se i dalje obrauju
sa visokom preciznou, meutim nisu vezane jedna za drugu ili za pozadinu
ve samostalno predstavljaju jedan dekorativni element.
Ikona Blagovesti sa Sinaja
Ikona Blagovesti iz manastira Svete Katarine, u pondoju planine Sinaj,
je delo raeno u tehnici tempera na drvetu, dimenzija 61x42,2 cm i datira se
u poslednje dve decenije XII veka. Rezultat je ikonografskih i stilskih inovacija
u vizantijskom slikarstvu tokom XII veka, uglavnom pod uticajem Patristikih
tekstova i kljunih promena u vizantijskoj liturgiji. Zasien zlatni tonalitet ini
delo izuzetno sofisticiranim, a nita manje nije znaajna razraena poruka
predstave.
Formalnost stila ikone se moe objasniti njenim sadrajem. U umornom
liku arhangela Gavrila i njegovom uznemirenom stavu tela, koji okree lea i
jo uvek rairena krila prema posmatrau, prepoznat je neodluni arhangel,
kojim su se bavili vizantijski pisci od osmog veka pa nadalje u svojim
liturgijskim himnama i propovedima. Neodlunost se odnosi na njegovo
kolebanje u vezi posete Bogorodici. Aneoski glasnik ovde je pretvoren u
razboritog i zamiljenog mudraca koji preispituje fatalnu poruku koju mora
preneti, i koji je najbolji nain da je saopti Bogorodici. Figura arhangela je
dinamina i nestabilna u poreenju sa pasivnom i sedeom figurom
Bogorodice, koja je posveena svom vezu do trenutka dolaska arhangela,
kada se okree njemu sa upitnim pogledom. Njegov lagani korak daje sceni
disbalans i naglaava nejednakost arhangelovog i Bogorodiinog sveta. To je
u skladu sa naklonou samog perioda tom energinom i elegantnom stilu,
koji kombinuje ekspresivnost oseanja sa rafiniranom tehnikom.
U pozadini je bogata arhitektonska dekoracija sa jasnom topografskom
simbolikom. Jedna od zgrada prikazuje kuu Bogorodice, druga crkvu
Nazareta, kao i sam grad Nazaret. Bogorodica sedi na zlatnom tronu iza
koga se uzdie bogato zdanje sa svadbenim zastorom u formi crkve, ime je
simbolino prikazan dom Gospodnji. Na gornjem spratu zdanja se nalazi
krovni vrt koji se odnosi na Marijino devianstvo, koje se vezuje za zatvoreni
vrt iz Pesme nad Pesmama.
Ti si vrt zatvoren, sestro moja nevjesto, izvor zatvoren, studenac
zapeaen.(Pjesma nad Pjesmama, 4:12)
Vrt je i simbol polodnosti to naglasva gnezdo rode iznad njega. Plodna
je i reka i njen biljni i ivotinjski svet. Prisustvo biljnih i vodenih elemenata u

prvom planu kompozicije naglaava visok nivo inspiracije koja se krije iza
metafora korienih u Ptristikim tekstovima. Zapravo, kada je 560 godina
posle dogaaja, Justinijan ustanovio proslavu praznika Blagovesti na 25.
mart, povezanost praznika sa proleem je ohrabrila vizantijske pisce da
koriste metaforu godinjeg doba u svojim propovedima za Blagovesti, ime
podseaju da je vreme Hristovog zaea upravo prolee. Veina ovih pisaca
stalno pravi paralelu praznika Blagovesti i prirode kao simbola plodnosti.
Koriste cvee, plodni rajski vrt, pa ak izvor ivota koji iklja iz stene kao
metaforu za Bogorodicu. Najznaajniji primer ovakve vrste metafore je
Akatist Bogorodici, u kome pesnik koristi dugi niz alegorinih slika, kako bi se
viestruko naglasilahvala Bogorodice.
Ideja udesnog zaea Hristovog, kao i njegovog ovaploenja, je takoe
izreena u drugom ikonografskom detalju koji je, iako jedva vidljiv, od velikog
znaaja. Radi se o nagom telu malog Isusa, okruenog mandorlom,
monohromno predstavljen pored Bogorodiinih grudi. Ona dodiruje rame
embriona istom rukom kojom dri nit iz njenog veza. Ovako postavljena
purpurna nit kojom bi prebalo da izveze veo hrama, dogaaj opisan u
Protojevanelju Jakovljevom, a koja je povezana sa malim Isusom, aludira na
pupanu vrpcu koja povezuje dete sa njegovom majkom. Ovi ikonografski
detalji istiu neposrednost zaea i ine ideju ovaploenja jo eksplicitnijom.
Meutim, vredna pomena je i elja da se predstavi teoloka priroda scene
kroz prisustvo goluba upisanog u svetlosni disk, koji simbolizuje svetog duha.

Ikona Blagovesti sa Sinaja jedna je od mnogih, ijim je otkriem

promenjen pogled na ikonopisanje uopteno. Otkrie ikona u manastiru Svete
Katarine na Sinaju je dovelo naunike u poziciju da iznova izuavaju istoriju
ikona. Nakon to su se pojavile brojne nove-stare ikone, univerziteti Prinstona
i Miigena su organizovali ekspediciju koja je prouavala u manastiru po
nekoliko meseci godinje od 1956. do 1965. godine, bavei se pritom
fotografisanjem i restauracijom ikona. U okviru ekspedicije otkriveno je oko
tri hiljade do tada nepoznatih dela. Izdati su i prvi tomovi kataloga koje je
sastavio prof. Kurt Vajcman.
Najvei deo zbirke ine ikone nastale od IX veka u centralnim vizantijskim
provincijama i u samom Carigradu, kao i veliki broj ikona nastalih na Kipru.
One predstavljaju jasan pregled razvitka stila. Veinom su stigle u manastir
kao poklon hodoasnika ili su proizvod krstake umetnosti.
Manastir je bio stanica na hodoasnikom putu ka Svetoj Zemlji. Cilj
hodoasnika je bila Sinajska Gora iznad manastira, mesto neopalime kupine i
Mojsijevog susreta sa Bogom. Osnovao ga je Justinijan I u VI veku i do danas
je zadrao svoje originalno utvrenje. Znaajna zbirka ikona pronaena ovde
upuuje na gubitak materijala na drugim mestima. injenica da je ovde
sauvan toliki broj ikona moe se objasniti zabaenou lokacije,
fortifikacijom manastira i pogodnom klimom za konzervaciju. Takoe, blago
manastira Svete Katarine nije se nalo pod udarom krstaa jer je za vreme

krstakih ratova ovo podruje ve bilo pod muslimanskom vlau. Manastir je

uvek odravao crkvene i kulturne veze sa Jerusalimom, a za vreme krstakog
perioda potpao je pod Latinsku patrijariju, pod jurisdikciju podrunog
episkopa Petre.
Ikona Blagovesti se navodi kao delo carigradskih mastora, ali je vrlo lako
mogla nastati u radionici manastira Svete Katarine. Na takav zakljuak
navode sjajne krune povri koji se od zlatne pozadine, iako i sami zlatni,
odvajaju drugaijem tretiranjem boje. Na sinajsku radionicu ukazuje i detalj
lika Isusa na Bogorodiinim grudima koji se, iakao nije karakteristian za
sinajsko slikarstvo, moe dovesti u vezu sa simbolom Bogorodice kao
neopalime kupine sa Sinaja.
Naizad, ovo je ikona visokog naunog sadraja, i sa druge strane nena i
dirljiva predstava. Njena poruka je vedra ali i racionalna, prepuna detalja koji
navode posmatraa na razmiljanje. Kao takva predstavlja sintezu
divergentnih elemenata i sa pravom se smatra reprezentnim primerom
vizantijske umetnosti.
Krstake ikone na Sinaju
Sveti rat za osloboenje groba Gospodnjeg od muslimana, sveopte
prihvaen na crkvenom saboru u Klermonu 1095. godine, propovedanjem
pape Urbana II, predstavljao je i podstakao hodoaa velikih razmera u
Svetu zemlju. Hrianski narod prostornu dimenziju sveta shvatao je kroz
sakralnu topografiju i Jerusalim je predstavljao sredite istog. Mnogima
destinacija hodoaa nije bila samo Jerusalim, ve i druga biblijska mesta
istonog Mediterana. Po uspostavljanju Kraljevine Jerusalim (1099-1291), kao
i Latinskog carstva (1204-1261), latinski hodoasnici poeli su da pristiu na
Sinaj u velikom broju .
Jo od ranog hrianstva Sinajskom poluostrvu, prostoru na kojem su se
odigrali dogaaji iz knjige Izlaska, mesto teofanije prorocima Mojsiju i Iliji,
sklapanja saveza sa Gospodom, posveivani su velika panja i potovanje.
Oko 330. godine carica Jelena, majka prvog hrianskog cara Konstantina I
(306-337), podigla je kapelu na mestu na kom je Mojsije ugledao plameni
grm kupine. Kada je car Justinijan I (527-565) podigao crkvu Preobraenja
Gospodnjeg na istom mestu, novi katolikon je obuhvatio staru kapelu. Car je
isprva posvetio Presvetoj Bogorodici i vekovima su na ovom svetom mestu
njen kult i kult Mojsija najvie potovani. Dananje poimanje kulta Svete
Katarine kao glavnog u manastiru, ije se mirotoive moti uvaju u crkvi,
potie iz zapisa hodoasnika iz zapadne Evrope. Period krstakih delovanja
na Istoku, bio je izuzetno znaajan za sinajski manastir zbog priliva
hodoasnika, irenjem kulta muenice Katarine na Zapadu. O njihovom
prisustvu svedoe mnogobrojni predmeti koje su ostavljali na dar manastiru.
Izmeu 1956. i 1965. godine izvrena je ekspedicija na Sinaj, u kojoj su
saraivala tri univerziteta. Predstavnik Univerziteta u Aleksandriji bio je
profesor Ahmed Fikri, Univeriteta Prinston profesor Kurt Vajcman i
Univerziteta Miigen profesor Dord Forsit.
U manastiru su otkrili

izvanredna umetnia dela: mozaike, freske, dela primenjene umernosti,

iluminirane rukopise i ikone. Meu vie od dve hiljade ikona koje ova
monaka zajednica poseduje, otkriveno je vie od sto dvadeset koje se
pripisuju umetnicima sa Zapada. Generalno posmatrajui period latinskih
delovanja na Istoku, krstai su izvrili izvestan kulturni i umetniki uticaj,
mada je uticaj Istoka na Zapad bio znatno jai i vaniji. Ve su kritiari
renesanse uoili ovu pojavu, izuavajui italijansku umetnost XIII veka, i
smislili za nju termin maniera greca tj. vizantijski manir. Posebno krstake
ikone pronaene na Sinaju, koje se veinom datuju u trinaesti vek, pokazuju
prihvatanje vizantijskog stila, ponekad u tolikoj meri da ih je bilo teko
razlikovati od vizantijskih dela.
Izuavajui manastirske ikone Kurt Vajcman, profesor Odeljenja za umetnost i
arheologiju na Univerzitetu Prinston, koristio je termin locus sanctus (sveto
mesto), sa namerom da oznai dela koja prikazuju svetitelje, mesta i
odreene pojmove, koji se mogu pripisati ovoj svetoj lokaciji, i formiraju
sinajsku ikonografiju. Na primer, to je predstava nesagorive kupine ili Sveta
Katarina. Poput vizantijske princeze, koja nosi loros i carsku krunu sa
prependulijama, muenica je prikazivana jo od jedanaestog veka irom
Vizantijskog carstva, ali retko i uvek u prisustvu drugih svetitelja. Njeno
prisustvo na Sinaju likovnim putem poinje sve vie da se istie tokom
trinaestog veka, pratei razvoj njenog kulta povezano sa velikim
interesovanjem Latina. Na krstakim ikonama ona nosi i carsku kuglu, to
odgovara zapadnoj tradiciji. esto je slikana u paru sa Svetom Marinom, kojoj
je u manastiru bila posveena jedna kapela, a zajedno su slikane jer su obe
ene-muenice, postradale za veru. Mnogim drugim svetiteljima posveene
su kapele u manastiru i njihovi likovi se takoe pojavljuju na ikonama i
formiraju sinajsku ikonografiju . To su svakako proroci Mojsije i Ilija, Simeon
Stolpnik i drugi.
Takoe, na Sinaju se razvio jedan novi ikonografski tip, Bogorodica
Neopalima kupina. U etvrtom veku, Grigorije Nazijanski uveo je poreenje
nesagorivog grma kupine sa devianstvom presvete Bogorodice. U predstavi
gorueg grma kroz koji se Gospod obratio Mojsiju, sadrana je metafora o
neporonom zaeu Majke Boije i Hristovom ovaploenju.
Njihovo
poistoveivanje dobilo je na Sinaju i likovni izraz prikazom Bogorodice koja je
obuhvaena plamenim grmom, mada se na mnogim ikonama prepoznaje kao
Nepoalima kupina samo natpisom Vatou, to na grkom jeziku znai grm.
Ovaj ikonografski tip pojavljuje se prvi put u periodu trinaestog veka,
istovremeno sa ubrzanim razvojem manastira kao hodoasnikog centra.
Uoavanje sinajskih elemenata na ikonama pomoglo je istraivaima da u
odreenoj meri raspoznaju one koje su u manastir donete, od onih koje su
nastale u manastirskim radionicama, kao i to kog su porekla bili majstori.
Njihovo prepoznavanje u kombinaciji sa stilom, elementima ili izborom
svetitelja svojstvenim zapadnoj tradiciji, dalo je znaajan zakljuak da su u
samom manastiru bile formirane radionice u kojima su radili veinom
francuski i italijanski umetnici, koji su meusobno esto i saraivali. Tvrdnju
potkrepljuje i postojanje velike grupe srodnih ikona, kao i postojanje dva

epistila sa ikonostasa, koja se pripisuju latinskim umetnicima, a koje su zbog

njihovih preciznih dimenzija umetnici morali da se rade na licu mesta.
Prve ikone latinskih majstora u manastiru Svete Katarine datuju se u
dvanaesti vek i dospevale su tamo samo sporadino. One pokazuju da
vizantijski stil jo uvek nije u velikoj meri uticao na latinske majstore, kao to
e to biti u trinaestom veku. Krajem dvanaestog veka nastala je ikona ije
poreklo objanjava izbor svetitelja. Istraivai su na osnovu toga zakljuili da
ikona nije nastala u manastiru, ve da je doneena kao dar. Predstavljeno je
est svetitelja rasporeanih u dva reda: Sveti Pavle, Jakov Stariji i Stefan su u
viem redu, dok su u niem Sveti Lavrentije, Martin iz Tura i Leonard iz
Limoa (ikona br.1). Umetnik izostavlja vrlo bitnu karakteristiku vizantijskog
teolokog razmiljanja, hijerarhijski red po kojem bi u gornjem redu uvek bile
naslikane boanske linosti, npr. Bogorodica izmeu anela ili scena Deizis.
Ali na ovoj ikoni najistaknutiji je Sveti Jakov Stariji, koji je prema predanju bio
prvi jerusalimski episkop, zbog eka ovde stoji pre svetog Pavla. Desno od
Jakova stoji sveti Stefan, koji je muen u Jerusalimu. Profesor Kurt Vajcman
smatra da njihov izbor ukazuje na to da je ikona verovatno u Jerusalimu i
nastala. Svetitelji iz donjeg reda su potpuno sa Zapada. Sveti Leonard iz
Limoa je zatitnik zarobljenika, na ta je ukazano parom okova, i ije je
predstavljanje razumljivo zbog ratnih zarobljavanja. Stil slikanja i ikonografije
je u osnovi Zapadnjaki.
Krstake ikone na Sinaju trinaestog veka interesantne su po broju i
raznovrsnosti. Ve pomenuto, radionice latinskih umetnika ostavile su grupe
srodnih ikona ije se slinosti mogu u odreenoj meri definisati. Kada su u
pitanju ikone francuskih majstora, to se ini i uporeivanjem sa francuskim
minijaturama raenim u Akri. Akra je bila prestonica Latinskog Carstva posle
pada Jerusalima 1244. godine, pod muslimansku vlast. Takoe, ona je
postala umetniki centar zahvaljujui podstreku izrade bogatih iluminiranih
rukopisa i ikona, od strane kralja Luja IX, kasnije Svetog, koji je prvi put
boravio u Svetoj zemlji od 1250. do 1254. godine. Minijature koje su za njega
izraene i u kojim se pronalaze slinosti sa sinajskim ikonama jesu minijature
Misala u Perui i Biblije koja se danas uva u biblioteci Arsenala u Parizu.
Karakteristina obeleja francuskih radionica jesu iroko otvorene oi sa
pokretnim onim jabuicama (rolling eyes), naglaena oseajnost, kojom se
stvarala vea ljudskost prikaza, pozadina koja sadri filigrantski ukras na
gipsanoj pozadini - pastiglia, pri emu nije obavezno da svako delo sve
navedeno i sadri.
Na primer, karakteristino obeleje francuskih predstava Raspea, a koje e
preuzeti i italijanski majstori, jesu jedinstveni pokreti Bogorodice i Svetog
Jovana: Bogorodica palcem dodiruje ugao usana, a Sveti Jovan malim prstom
dodiruje nos. Ikona Raspee i svetitelji (ikona br. 2) sadri i filigrantski ukras
pozadine, i naglaenu oseajnost vidljivu u predstavama anela koji plau,
dok Bogorodica i Sveti Jovan prave pomenute pokrete. Meutim, ona je i
locus sanctus slika, jer iroki ram ispunjavaju linosti sinajskih kultova, koji su
posrednici u prestavi Veliki Deizis, koja se nalazi na vrhu.
Prvi su
predstavljeni proroci Mojsije i Ilija, u gornjim uglovima rama. Zatim, na

bonim stranama rama u parovima slede apostoli Petar i Pavle, koji bi u ovoj
predstavi, prema hijerarhiji, trebalo da budu naslikani pre proroka. Redosled
je odreivan prema jaini kulta u samom manastiru i navodi na zakljuak da
je ikona tu slikana. Zatim slede sveti ratnici ore i Teodor, kapadokijski
crkveni oci Jovan Zlatousti i Vasilije Veliki i svetiteljke Katarina i Irina. Sveta
Katarina, patron manastira, predstavljena je tipino poput vizantijske
princeze, ali ona dri i carsku kuglu, to odgovara zapadnjakoj tradiciji. Na
dnu su naslikani Sveti Simeon Stolpnik, Pavle Tivejski, Onufrije, Maksim
Ispovednik i Sveti Dometije. Simeonu Stolpniku posveena je posebna
kapela, dok je Sveti Onufrije iveo u peini nedaleko od manastira. Umetnik
je verovatno neko vreme radio u manastiru Svete Katarine i dobro upoznao
sinajsku topografiju. Na ovoj ikoni vide se iste osobenosti kao na minijaturi s
Raspeem iz Misala u Perui (slika br. 3).
Pomenutu saradnju umetnika razliitih nacionalnosti otkriva jedan triptih.
Prednje strane krila oslikao je francuski majstor, dok je sredinju plou, kao i
zadnje strane krila, oslikao italijanski umetnik. Na sredinjoj ploi oslikana je
Bogorodica na prestolu (slika br. 4a), a zadnje strane krila sadre predstave
Svetog Nikole i Jovana Krstitelja (slika br. 4b). Meutim, prednje strane krila
otkrivaju jo osobenosti francuske radionice, prema kojim se mnoge ikone sa
Sinaja smetaju u istu grupu. Najpre se moe navesti tema Krunisanje
Bogorodice (ikona br.4v), u Francuskoj vrlo popularna, ali u Vizantiji u ovom
dobu jo nepoznata, a koja ne bi ni mogla biti prihvaena u pravoslavnoj
teologiji jer izjednaava Bogorodicu i Hrista. Profesor Kurt Vajcman ukazuje
na mnoge nevizantijske ikonografske elemente: u predstavi Hristos meu
mudracima (ikona br.4g), Hristos stoji meu uenim Jevrejima, dok mu sa
druge strane prilaze roditelji. Uvoenjem roditelja u prizor, stvorena je
prirodnija situacija, vie ljudska. Stil je vrlo blizak stilu minijatura iz
Arsenalske Biblije. Ova scena se u vizantijskoj ikonografiji prikazuje sasvim
drugaije: Hrist sedi na srednjem delu polukrune drvene klupe okruen
mudracima. U prizoru Oplakivanje Hrista (ikona br. 4d), Hrist lebdi iznad
otvorenog groba, dok prema vizantijskom uzoru lei poloen na porfirnu
plou koja je bila uvena relikvija u Carigradu. Uspenje Bogorodice (ikona br.
4d) dri se potpuno vizantijskih uzora, ali postoji ta naglaena oseajnost,
uznemirenost apostola koji oplakuju Bogorodicu i Hrist koji sa ljubavlju dri
Bogorodiinu duu. Pozadina ovih prizora ukraena je pomenutim
filigranskim ukrasom na gipsu.
Istoj radionici pripada ikona koja pokazuje Bogorodicu tipa Neopalima kupina
sa Hristom i tri svetitelja (slika br. 5). Locus sanctus ostvaren je kultnim
tipom Bogorodice i izborom tri svetitelja, Mojsijem i Ilijom, kao i Svetim
Nikolom, kome je u manastiru bila posveena posebna kapela . Bogorodica
Nesagoriva kupina je rani tip u kojem kupina nije prikazana, ve je tako
oznaena natpisom, a Mojsije je ovde predstavljen sa kratkom, gustom
bradom, kako se prikazuje na svim krstakim ikonama kao kompromisno
reenje, jer se jo od srednjevizantijskog perioda Mojsije u Vizantiji uvek
predstavlja bez brade, a na Zapadu s dugom bradom. Prisutni su izrazi
dubokih oseanja na njihovim licima, tipini za sva dela francuskih majstora.

Francuski umetnik koji je naslikao ikonu Bogorodica Odigitrija izmeu

svetitelja Petra i Pavla, Antonija i Evtimija (slika br.6), trudio se da sledi
vizantijski uzor,to se jasno uoava njegovim odabirom lika Bogorodice
Odigonske, ikone koja je bila paladijum Carigrada i njenim izdizanjem na
postolje, iznad svetitelja, ime je potovao hijerarhijski red. Odabir svetitelja
pokazuje da se kretao na relaciji Carigrad-Sinaj, i da je na Sinaju proveo
dovoljno vremena da dobro upozna sveta mesta. Sveti Evtimije je bio
patrijarh cargradski, koji je napisao nekoliko beseda i pesama posveenih
Presvetoj Bogorodici, dok se odabir svetitelja Petra, Pavla i Antonija vezuje za
umetnikov boravak na Sinaju, jer su trojici svetitelja u manastiru posveene
kapele. Jaoj potvrdi locus sanctus slike doprinose i predstave Mojsija koji
prima tablice zakona i Svetog Ilije kojeg hrani gavran, a koje se nalaze u
gornjem pojasu ikone.
U vreme krstakih ratova veliki broj ikona prikazivao je svete ratnike kako
stoje ili jau konje. Grupi ikona iji su slikari bili francuskog porekla pripisuje
se jedna, koja prikazuje Svetog ora i Teodora na konjima (slika br. 7). Na
dnu klei figura donora za koju grki natpis kae: ,,Moli se za slugu Bojeg,
ora iz Pariza;;. Ikonografija je vizantijska, ali sveti ratnici nose koplje sa
krstakim obelejem, crvenim krstom na beloj pozadini. Umetnik je uspeo da
istakne neustraivost ratnika i plahovitu narav konja, ali nije uspeo da im da
odmerenost i prefinjenost, karakteristine vizantijskom stilu .
Sauvane su ikone svetih ratnika koje su slikali i italijanski majstori. Ikone
Svetog Sergija i Vakha na konjima (slika br. 8) i Svetog Sergija koji jae (slika
br. 9) nastale su takoe u istom duhu, ali sa jasnim krstakim elementima. Tu
su opet crveni krst na belom platnu zastave, tita ili sedlu, zapadnjaka
odea, kao i dijadema okovana perlama, kakva vizantijskoj ikonografiji nije
poznata. Na drugoj ikoni predstavljena je i donorka koja klei, to je takoe
zapadnjai stav. Ona na glavi nosi kapu sa dugakim crnim velom, kakve su
na Kipru u to vreme nosile ene da bi izrazile aljenje zbog pada grada Akre
1291. godine, ili moda jo i pre, posle pada Jerusalima 1244. godine, to
daje vremenski okvir nastanku ikone. Eklektika tendencija koja se u to
vreme razvijala u Svetoj zemlji uoava se i na orijentalnim tobolcima koje
nose svetitelji na obe ikone. Istom majstoru pripisuje se ikona sa Svetim
ratnicima orem, Teodorom i Dimitrijem (slika br. 10), u stojeem stavu,
obueni u duge dvorske tunike i hlamidije, ceremonijalnu dvorsku odeu
Vizantinaca, dok ispod nose pancir koulje krstaa, kao i ikona sa dve tipino
sinajske svetiteljke, Svetom Katarinom i Svetom Marinom (slika br. 11). isto
vizantijska predstava naruena je ovde latinskim elementom carske kugle u
Katarininoj ruci. Ranije pomenuti triptih na kojem su zajedno radili francuski i
najverovatnije ovaj italijanski slikar, sada je ponovo bitno spomenuti i zbog
toga to otkriva mogue poreklo umetnika. itavu ovu grupu ikona raenih
na Sinaju, profesor Kurt Vajcman smatra da je naslikao majstor koji je bio
poreklom iz Apulije. Osim estih slinosti sa freskama u Apuliji, najvee
uporite pronalazi u predstavi Svetog Nikole (slika br. 4b ) na zadnjoj strani
levog krila triptiha . Nikoline crte lica pokazuju da je uzor bila uvena sinajska
ikona Svetog Nikole, koju je neto ranije naslikao vizantijski majstor, ali je

krstaki umetnik izmenio odedu, stavljajui mitru na svetiteljevu glavu i

dajui mu vladianski tap. Tako je vizantijski Nikola iz Mire pretvoren u
Nikolu iz Barija, iji su stanovnici 1087. godine traili svetiteljeve moti.
Ubrzo po dobijanju relikvije, postao je jedan od najpotovanijih svetitelja
itavog latinskog Zapada. Jaka linija koja formira ukoene figure, jasne boje i
slaba voluminacija, kao i sklonost ka interesantnim detaljima, jesu
karakteristike ovih ikona . Njihova umetnost nije bila toliko napredna, koliko
se to moe rei za grupu ikona sa vrlo slinim karakteristikama, koje su
takoe nastale u manastiru i koje se pripisuju venecijanskim majstorima .
Trgovaki grad-drava Venecija, kraj enove i Pize, imala je jake veze sa
Istokom, koje su jo ojaale poto su Mleani opljakali Carigrad 1204.
godine.
Ova velika grupa pripisuje se venecijanskim majstorima
uporeivanjem sa ikonom Svetog Andreja (slika br.12) koja se uva u muzeju
Korer u Veneciji. Na njoj se moe uoiti naglaena linearna obrada, kose
brade i bora, posebno na mestu gde se obrve spajaju, ali i draperija, zatim
pomalo kruno formiranje obraza, i otro osvetljavanje delova koje je
umetnik eleo da naglasi. Isto tretiranje formi i volumena pronaeno je na
velikoj dvostranoj ikoni koja na prednjoj strani ima prikazano Raspee (slika
br. 13) na blistavo zlatnoj podlozi, dok je sa druge strane bilo prikazan
Silazak u ad (slika br. 14a) na tamnoplavom nebu sa zvezdama. Lica Adama i
Eve (slika br. 14b) pokazuju izuzetne slinosti sa ikonom iz muzeja Korer, i
pritom se Eva u Vizantiji uvek prikazuje mladoliko. Scena Raspea pokazuje
da su pokreti ruku Bogorodice i Svetog Jovana postali odlika krstakih
Raspea, ne samo odlika francuske ikonografije. Tu je i izraajniji opis
telesnih oblika, dok se prikazuje i jedna neobinost, koja se u tom periodu
javlja u severnoj Evropi i koju Italijani vrlo brzo preuzimaju, a to je Hrist koji
na nonim prstima ima samo jedan nokat. Ikona je jedna od ukupno etiri
ikone koje se uvaju na Sinaju, a koje su signirane na latinskom.
Druga vrlo potovana i iz vie razloga interesantna ikona ove radionice
zapravo je diptih koji na jednom krilu ima prikazanog Svetog Prokopija (slika
br. 15), raenog po uzoru svetiteljev lik sa jedne jerusalimske ikone, a na
drugom krilu prikazana je Bogorodica Kikotisa (slika br. 16a), koja podraava
uvenu ikonu Bogorodice, koju je naslikao Luka, i koja je iz manastira Kiko sa
Kipra . Obe ikone su se nalazile u oblastima kojima su upravljali krstai, ali
diptih nije nastao ni u jednoj od tih oblasti, ve na Sinaju. Kao i na
francuskom Raspeu, i ovde su ramovi krila ispunjeni locus sanctus likovima i
prizorima. Najupeatljivija je predstava Bogorodice Neopalime kupine (slika
br.16b) naslikane na sredini gornjeg dela rama, iznad Bogorodice Kikotise.
Ovaj primer je jedan od najranijih, gde je Bogorodica prikazana kako stoji
okruena grmom. Okruuju je i njeni roditelji, Joakim i Ana, prikazani u
poprsjima, kojima je u manastiru bila posveena kapela, kao i caru
Konstantinu i carici Jeleni, koji se nalaze na donjem pojasu rama. Oni
okruuju Svetu Katarinu, koja je ponovo predstavljena poput vizantijske
princeze, ali uz krst muenitva dri i zapadnjaku carsku kuglu. Punom
figurom predstavljeni su Mojsije i Jovan Krstitelj, Vasilije Veliki i Sveti Nikola iz
Mire, Jovan Lestvinik, jedan od sinajskih igumana, kao i Sveti Onufrije,

asketa ija se kapela nalazila u blizini manastira. U centru gornjeg pojasa

rama ikone Svetog Prokopija, predstava Hrista zamenjuje scenu Deizis, da se
ne bi ponavljali likovi Bogorodice i Jovana Krstitelja. Njega okruuju biste
arhanela. Zatim slede stojee figure svetitelja hijerarhijskim redom: Petar i
Pavle, Jovan i Toma, Teodor i ore, i na donjem pojasu rama, opet dopojasne
predstave Kozme i Damjana koji okruuju Svetog Hristofora. Posebne kapele
u manastiru bile su posveene gotovo svim naslikanim svetiteljima. Program
diptiha je sinajski u najveoj moguoj meri.
Ovaj venecijanski atelje pokazao je jo u par navrata da je delao u samom
manastiru. Jedan primer je ikona Bogorodice koja stoji i pridrava Isusa,
flankirana Mojsijem i Jovanom Krstiteljem (slika br. 17). Bogorodica je ovde
oznaena kao Vatou (grki: grm), Nesagoriva kupina, iako grm nije prikazan .
Proroci se takoe uklapaju u sinajsku ikonografiju. Mojsije je po vizantijskom
modelu naslikan bez brade, dok je Pretea po istom uzoru naslikan
namrtenog ela i razbaruene kose, ali izraeni opis telesnih oblika, otar
crte lica i pojednostavljena, prirodnija draperija ukazuju da je delo
venecijanskog majstora.
Namenski raena za manastirsku kapelu Svete Katarine Franake, epistilna
ploa ikonostasa ove venecijanske radionice, sadrala je poprsja apostola,
umesto dvanaest praznika. Njih je bilo est, zbog malih dimenzija kapele.
Naslikani su Sveti Petar sa svitkom i kljuem, Sveti Pavle sa kodeksom (slika
br. 18a), etiri jevaneliste, i sveti ratnici ore i Prokopije. Smeteni su
ispod gotskih, zailjenih lukova, dok su na vizantijskim ikonostasima poprsja
postavljena ispod oblih lukova. Potujui vizantijsku tradiciju, umetnik je
Deizis postavio u sredinu. Meutim, jevanelisti Jovanu, koji se u vizantijskoj
umetnosti obino predstavlja sa potpuno belom bradom, a u zapadnoj bez
brade, predstavio je sa crnom bradom, a Jovanu Krstitelju (slika br. 18b) kao i
glavi Svetog Pavla dao je vei realizam, linearno obraujui bradu, kosu i
bore .
Postoji mogunost da su u manastiru postojale dve rimokatolike kapele. Na
tu pretpostavku navodi injenica da je sauvana jo jedna epistilna ploa
ikonostasa. To znai da su rimokatoliki monasi na Sinaju prihvatili
pravoslavni ikonostas. Izradili su ga majstori takoe venecijanskog porekla,
ali je re o drugoj radionici. Oni nisu bili toliko veti kao majstori prve
venecijanske radionice. Izraz herkulovsko telo koristi Kurt Vajcman da opie
Hrista na ikoni Silazak u ad (slika br. 14), dok tela sa druge epistilne ploe
ikonostasa naziva krupnim i zdepastim. Epistil ovog ikonostasa sadri ciklus
Velikih praznika kome su dodati i Tajna veera i Pranje nogu, ali je izostavljen
Deizis iz sredine. U duhu krstake umetnosti neke slike praznika strogo se
dre vizantijskih uzora, ali na drugim postoje odstupanja da bi se pokazali
posebni zapadnjaki elementi. Sa vizantijskom ikonografijom se manje-vie
slau Blagovesti, Sretenje, Krtenje, Preobraenje, Ulazak u Jerusalim, Silazak
u Ad i Vaskrsenje. S druge strane, jaki zapadnjaki elementi se javljaju najpre
na Roenju Hristovom (slika br. 19a), npr. individualizacijom dvojice od tri
mudraca. Mudrac koji stoji u sredini i nosi krznenu kapu, tipian je
Zapadnjak. Trei mudrac izgleda kao Mongol. Zna se da je Sveti Luj 1249.

godine poslao jednog izaslanika u Karakorum, velikome kanu, kojeg je hteo

da uvue kao saveznika u borbu protiv muslimana . Mongolski vojskovoa
Kitbuta tvrdio je da je potomak jednog od tri mudraca. Zato je u liku treeg
mudraca predstavljen Kitbuta. To pomae datovanju negde oko 1256-1258.
godine. Zatim, scena Vaskrsenje Lazarevo predstavljena je na nevizantijski
nain: Lazar nakon vaskrsenja sedi uspravno na poklopcu sarkofaga, umesto
da stoji na otvoru groba. Raspee (ikona br. 19b) sadri tipinu krstaku
ikonografiju, gde Bogorodica i Sveti Jovan ine tipine pokrete, tj. dodiruju
bradu i nos. Najjai zapadnjaki uticaj vidi se u prizoru Silaska svetog Duha
na apostole (ikona br. 19v). U svim vizantijskim predstavama ove teme Petra
i Pavle, kao prvi meu apostolima, zajedno stoje u sredini. Latinski umetnik
pokazuje svoju opredeljenost prema Rimu time to Petra postavlja u samo
sredite slike. Od vizantijskog kanona odstupa i prizor Uspenja Bogorodice
(ikona br. 19g): tamo gde se kao pandan figuri Petra, koji stoji elo
Bogorodiinog odra, postavlja figura svetog Pavla, krstaki umetnik je
postavio grupu od etiri arhanela, koji dre sfere i skiptre i aludiraju na to da
je Bogorodica Nebeska kraljica.
Ovaj epistil pripisan je venecijanskoj
radionici zbog stilskih i ikonografskih slinosti sa diptihom sauvanim u
Bernu, koji sadri minijature ispod gorskog kristala, i koji je izraen u Veneciji
krajem trinaestog veka za maarskog kralja Andraa III.
Sinajska ikonografija u datim primerima upuuje samo na manastir Svete
Katarine kao mesto nastanka. Zahvaljujui izolovanosti u kamenoj pustinji, u
riznici se ouvao veliki broj dela. Meutim, pojava ikonopisanja kao
znaajnog, novog vida krstake umetnosti, najivlja u periodu od 1250. do
1291. godine, stvorila je ikonopisake kolonije irom teritorija kojim su vladali
krstai (Palestina sa Jerusalimom i Akrom, Sirija, Kipar). Sveta Zemlja je bila
izloena stalnom pljakanju i unitavanju, tako da se van manastira malo ta
ouvalo. Umetnici sa Zapada sa velikim uivanjem su preuzeli vizantijske
uzore, a krstake ikone su samim tim imale ulogu posrednika izmeu
slikarstva Istoka i Zapada.
Pala dOro
Crkva Svetog Marka u Veneciji u periodu od jedanaestog do trinaestog
veka predstavljala je najvaniji centar religioznog i politikog ivota. Od
samog poetka ovo je bila apostolska crkva koja je posedovala veliki broj
relikvija, a meu najznaajnijim su moti svetog Marka koje se uvaju u
oltarskom panelu tj. Pali d'Oro.
Pala d'Oro
Jedan od najuvenijih spomenika u Veneciji iz ovog perioda predstavlja Pala
d'Oro . Ova oltarska ploa nalazi se u crkvi Svetog Marka i predstavlja jedan
od najambicioznijih pokuaja da se na jednom mestu okupe veoma dragoceni
vizantijski artefakti iz razliitih perioda i konteksta, i da se predstave u okviru
jedne venecijanske forme.
Pala d'Oro se nalazi na istonom delu crkve Svetog Marka i smetena je u
oltarski prostor. Ispred nje se nalazi asna trpeza, a sve je natkriveno
ciborijumom.

to se tie naziva Pale d'Oro, ono potie od latinske rei palla to znai
tkanina. U poetku ovakvi relikvijari su zapravo bili u obliku tkanine koja je
bila ukraena slikama svetaca. One su bile koriene da pokriju oltar ili
ulepaju njegovu pozadinu tokom crkvene slube.
Ove tkanine su zatim zamenjene zlatom ili srebrom i veoma esto su se
mogle nai u mletakim crkvama. Otuda Pala d'Oro nosi naziv, jer sama re
oro u prevodu sa italijanskog jezika znai zlato.
Pala predstavlja jedan prefinjeni izraz vizantijskog naina rada u zlatu. Uz to
ovaj oltarski panel upotpunjen je brojnim emajliranim medaljonima na kojima
su prikazani sveci koje su Mleani veoma potovali.
Pala se sastoji iz dva dela: od same Pale d'Oro i drvenog dela koji se nalazi sa
zadnje strane.
Od samog poetka Pala je bila otvorena samo tokom liturgijskih proslava u
bazilici, dok je sve ostalo vreme bila zaklonjena od vernika drugim oltarskim
predmetom, a to je slika na drvetu.
Najstariju ovakvu sliku izveo je Paul Venecijanski sa svojim sinovima u
periodu od 1343 1345., na kojoj je opisao prie o svetom Marku i drugim
svecima. Ova slika se danas nalazi u Crkvenom muzeju, a zamenjena je
drugom slikom, delom jednog gotikog majstora iz petnaestog veka koja i
danas stoji na Pali.
Scene
to se tie scena koje su predstavljene na ovom oltarskom panelu, tu su
predstave Velikih praznika, predstave jevanelista i drugih svetaca.
U centralnom i najvanijem delu pale nalazi se velianstvena figura Hrista.
On je predstavljen kako sedi na tronu, u levoj ruci dri Jevanelje, dok
desnom blagosilja. Predstava je izvedena na zlatnoj pozadini dok su njegov
nimb, Jevanelje i tron ukraeni draguljima.
Predstava Hrista u slavi dominira u centru pale i okruena je sa etiri
medaljona u kojima su predstavljeni etiri jevanelista. Oni su prikazani sa
otvorenom knjigom u kojoj su rei iz svetog pisma, meutim one su ovde
zamenjene draguljima kako bi se na taj nain predstavila dragocenost ovih
rei.
U zoni ispod Hrista u sredinjem delu nalazi se Bogorodica koja se moli. Ona
je sa rairenim rukama i po tipu je Bogorodica Oranta. Sa njene desne strane
nalazi se predstava duda Ordelafa Faliera, dok se sa Bogorodiine leve
strane nalazi predstava vizantijske carice Irine.
Ono to je karakteristino za ove predstave su neobini plavi nimbovi ovih
figura, to je neke istraivae navodilo na drugaije pretpostavke o identitetu
figura koje se nalaze pored Bogorodice.
U gornjem registru iznad Hrista predstavljena je Hetimasija, tj. Prigotovljeni
presto koji predstavlja pripremljeni tron za drugi Hristov dolazak na zemlju u
vreme Stranog suda. Sa obe strane ovog trona predstavljen je po jedan
heruvim i arhaneo.
Prostor izmeu svih ovih scena veoma bogato je ukraen draguljima.

Na bonim stranama ove centralne predstave, u tri registra jedan iznad

drugog, predstavljeno je dvanaest proroka, dvanaest apostola i isto toliko
arhanela. U zoni iznad predstavljene su skoro sve proslave vizantijske crkve.
Sa leve strane su scene Velikih praznika: Blagovesti, Roenje Hristovo,
Sretenje, Krtenje, Tajna veera, Raspee, Silazak u Ad, Vaskrsenje,
Neverovanje Tomino, Vaznesenje, Silazak Svetog duha na apostole.
Na bonim stranama, u vertikalnom poloaju predstavljeno je deset malih
scena. Levo su istaknuti dogaaji iz ivota svetog Marka, dok su na desnoj
strani epizode koje se odnose na njegovo muenitvo u Aleksandriji i prenos
njegovih motiju u Veneciju.
U najvioj zoni pale nalazi se friz koji je nastao od ikona koje potiu iz
manastira Hrista Pantokratora u Carigradu. U samom centru nalazi se
predstava Arhanela Mihaila koji je okruen sa est panela, po tri sa svake
strane.
Na prvom panelu prikazan je Hristov ulazak u Jerusalim, ili Cveti, pored je
scena Silazak u Ad, a do nje Raspee Hristovo. Sa desne strane arhanela
nastavlja se niz i prikazana je scena Hristovog Vaznesenja, zatim Silazak
Svetog duha na apostole, ili Pedesetnica i na poslednjem panelu prikazano je
uspenje Bogorodice.
Vremenski i istorijski okviri
to se tie vremenskih okvira, kao i istorijskog konteksta u kome pala
nastaje, to se moe sagledati na vie nivoa. Na samom oltarskom panelu
mogu se identifikovati tri faze u istoriji ovog velianstvenog dela.
Palu d'Oro naruio je mletaki dud Oredelafo Falier 1102. godine da se
izgradi u Carigradu i nakon tri godine 1105. pala je bila zavrena.
Prva faza datira iz ovog perioda i tada su nastali emalji sa priama o svetom
Marku koje se nalazi sa bonih strana. Iznad njih se nastavljaju scene est
akona, po tri sa svake strane, kao i kalendar sa datumima liturgijskih
proslava.
Gornji deo pripada drugoj fazi gde je prikazana serija od est proslava
vizantijske crkve, a u sreditu je arhanel Mihailo.
Ikone su stigle iz Carigrada u Veneciju najverovatnije nakon pada Carigrada
1204. godine, i one su pripadale manastiru Hrista Pantokratora.
Trea intervencija na pali izvedena je izmeu 1343-1345. godine pod
naredbom duda Dandola.
Zakljuak
Pala d'Oro predstavlja spomenik koji oslikava specifinost odnosa izmeu
Vizantije i Venecije, takoe i politikih veza koje su se ostvarivale izmeu
dudova i venecijanskih princeza. Tako se u zavisnosti od promena koje su
se odigravale na politikom planu menjao izgled, ali i poruka koju je Pala
d'Oro trebalo da prenese.
Venecija je od samog poetka pripadala vizantijskom carstvu i bila njegova
provincija. Veze sa ovom kulturom oduvek su postojale to jasno prikazuje
pala, koja na jednom mestu objedinjuje vizantijske tradicije u izradi ikona,
upotrebom zlata i emalja, a koja se nalazi na prostoru Mletake republike.

Ova oltarska ploa smatra se jednim od najvrednijih i najprefinjenijih izraza

vizantijskog genija i kulta svetlosti koji je shvaen kao podizanje oveka ka
Bogu, gde sami materijali od kojih je izraena upuuju upravo na to.