Di tho Nguyn Trng T

Trng B Cn bin son

DI THO S 1
BN V NHNG TNH TH LN TRONG THIN H (*)
(Thin h i th lun)
(Thng 2-3 nm T c 16 tc thng 3-4 nm 1863)
Ti l Nguyn Trng T, b ti nc i Nam tng trn ra nc ngoi xin em nhng iu
m ti bit v thy mt cch chnh xc v s th trong thin h, mo ti knh bm.
Trm ngh vic trong thin h ch c th m thi. Ch th l ni bao gm c thin thi nhn
s. Cho nn ngi bit r th th khng tri tri, khng mt thi, khng hi ngi, khng hng
vic.
Hy ni v thin o trc. Kh t l t Bc n Nam, vn tri t Ty sang ng, theo H
(1) th thy v phng Bc, ha v phng Nam, kim phng Ty, mc v phng
ng. Thu th dit ha, kim dit mc, y l k t nhin ca tri t lun lun nh vy.
Ngy nay cc nc phng Ty, bao chim sut t Ty Nam cho n ng Bc, ton lnh th
chu Phi cho ti Thin Phng, Thin Trc, Min in, Xim La, T Mn p Lp, Tro Oa,
L Tng, Cao Ly, Nht Bn, Trung Quc v cc o ngoi bin, k c Ty chu, khng u l
khng b h chn hng bm lng. Nc Nga th t Ty Bc n ng Nam gm tt c cc nc
i Uyn, Ct Li Cn, Mng C v cc x pha Bc Mn Chu, khng u l khng chim
t v n dch dn nhng ni . trn lc a, tt c nhng ch no c xe thuyn i n, con
ngi i qua, mt tri mt trng soi chiu, sng m thm ng th ngi u u t chn ti,
nh tm n c nut, u thun vi h th phc, ch no tri vi h th ha; ai ha vi h th
c yn, ai c li th dng binh lc giao tranh; trong thin h khng ai dm khng c li h.
Nh th, nu khng phi l tri nh, a th xoay vn, th sao khng ly s ng ca bn
i chu m khng c li ngi Ty phng? Hung h nc Vit ta l mt nc b nh, ti sao
li mun tri o tri m lm nhng vic thin h kh lm c?
n nh a th Trung Hoa chim 1 phn 3 ng phng (2) nhn s n 360 triu, uy th ly
lng, ai cng phi thn phc h c, th m t thi Minh v sau, ngi Ty phng vt bin
sang ng, hai bn nh nhau, thy cht thnh ng, sau phi ging ha khng bit bao nhiu
ln. Cn nh ta l mt x nng, gn k Qu Hi (3), l trm ngh chn ca ngi Ty phng
trn ng sang ng. Con giao long khi thy m vc th ngh cch m mnh ch khng th
chu b m i.
Mi y, ngi Php tha th nh xong tnh Qung ng, a qun tinh nhu xung pha
Nam, lm Nng tht th. Khi y gi s ta c 10 vn qun, cng khng nh nhau c vi
h. Phm vic binh ct thn tc, h bit r rng qun ta mi nghe thanh th h phch lc
hn xiu ri, hn na cng Nng cch cc doanh tri (4) ta chng bao xa th ti sao h khng
tha th ch tre, xua qun tinh nhu tin ti m li thi? Sao c thong dong nhn h khng cn
li dng th tc chin? Hay v h ngh rng ta phng b cha kin c. Bi l ta cng phng b
kin c chng no th cng t r c ci nng lc cng ph ca h chng y. H khng cn
tha ch s h m nh xut k bt nh i vi nc ch c th lc ngang nga vi h. Hn
na, ngi Php n y, mt l hi ta v sao git hi gio s, hai l hi v sao khng chu giao
thip, ba l xin ta ct cho mt vi ch lm ng giao thng nh cc nc thng lm. Lc
u h khng c nh cp nc ngi. Nu nhng yu sch ca h c tha mn, h s
chm dt nhng hnh ng gy hn nh c nh ch u n ni dy da lan rng ra nh
1

th. Cng v nh nc lt, ngi hiu bit th thun theo th nc m cho chy xui, nc
chy v sng v bin th ht, nu ngn ng li th ng ni ngp g, tc li th tri nh tri ca.
Cho nn ngi kho tr lt, th vic lm ht sc n gin.
Hin nay qun Php chnh c thnh Gia nh v cc ph huyn thuc ht, h o kinh p
lu tr k lu di t ra khng chu i, nh h v rng, rng xung bin. By gi nh ta
mun c th thnh tr i cho h t lit th tht chng khc no mun qut sch l rng, tt cn
nc bin. Khng ha m chin, khc no cu la thm du, khng nhng khng cu c
m cn chy nhanh hn na.
Ti thng nghin cu s th trong thin h m bit rng ha vi Php l thng sch. Hn na
Chu u vic v b ch c nc Php l ng hng nht, hng mnh nht khng thua ai c. H
li c tnh khng khi, hiu chin, vi uy phong ca mt qun i c xe st. Tuy dng binh
nhng cng bit trng ngha gi li, khng nh cc nc ch chuyn th li. Khi ko qun i
nh th kh th hin ngang, thi hn hoan. Khi lm trn th xng pha ti trc, khng chu tt
li. Khi thng trn th c nc hoan h, d tn tht nghn mun ngi cng chng tic, ch sao
cho uy danh hng trng, quc th c bo ton lm trng. Cc tng th gan d, nhiu mu tr,
tho binh php, thu chin, lc chin u rt gii. Tht ng nh sch DOANH HON CH
LC chp vy.
Nu nh ngy kia Php a qun n th vic vt bin cng nh i trn t bng, tro non nh
i trn ng b. Nc ta t ni k bin, a th nh mt con rn di. Nu h dng ha thuyn
chia nhau nh ct cc tnh dc b bin, li cho cc tu u ngoi ca sng ln trit s vn ti
ng bin ca ta, li cho mt o qun ng gi Honh Sn chn ng tip t bng
ng b v ct ng qua li ca i qun Cn Vng, ri li b tin nh cc ch xung
yu, gp rt truyn hch khp Nam Bc, chiu m bn gic cp n nu dng lm bn dn
ng, th thu binh ca ta s tr thnh v dng. B binh th i l khng thng. Ch cn ng
Vn Tng, Ai Lao, Trn Ninh v t Cao Min th li him tr kh i mt nhiu ngy thng u
ui khng lin lc c vi nhau. Nu h nh mt trn th ta b ci th chia nm x by (5).
D cho c tr dng cng khng kp ra mu. i th mt, lng qun s la th cn ai nh
gic na? a li nh th th khng th trng cy vo u c.
Qun lnh ca ta li chuyn dng gm dao gy gc, khng tho sng ng, d phc binh ci by,
nhng trn nh vy ch hp cho nhng tnh th khng cp bch, ch nh c gn ch khng
nh c xa. Nu h dng sng trng t xa bn sut ti, th qun ta cha gip trn m gm
gio tan tnh. Khi h n gn th dng li l xung phong mt ngi ng c c 100
ngi, xng ln nh nc sng chy xit. Lc ngng li th nh ni dng, xng vo chng qua
cng nh chun chun lay ct m thi.
Hn na, h lo luyn chin trn nhng phng php ca ng phng nh d ch, kiu
binh, a li, ha cng, sp hm, thuc c h u bit c, d c ngi tr xo n my cng
khng nh c h. Hung chi vic thng bi li do nhu kh. H t xa n, dn thn vo ch
cht vi kh th mt ra i l khng tr v (6). Cn qun lnh ta xa nay vn nht gan, li cha
quen nh trn vi nc khc, mt ngy kia gp phi qun ch mnh m, tuy c lng dng cm
nhng kh th suy, li nh u thua , va mi nghe bng nghe gi mt ht hn va,
tham sng s cht l l thng tnh. Ch trc khi ra trn m c lng quyt thng ch th mi
khi cht. Nay bit h c th tt thng, ta c c d thua, li khng bit php ra qun ca h
bin ha nh th no m em qun nht nht ca mnh ra nh li qun v ch ca h tht
chng khc no nh bt mui i ni, em d u h, r rng l li tn cng nh vy khng dng
c na.

Theo binh php, mun c th phi c hai iu kin: mt l thnh tr, hai l nhn tm. Lc ch
mi n th phi gp rt chn nhng ch xung yu m ui n i. Nu k ch thc su vo c
im, th phi c thnh cao ho su hm k ch mt mi. l thng sch. Ngy nay qun
Php c ho thuyn vn ti th vic vt mun dm cng bng cho mt mi cho m thi.
Nu ta mun ngn b tuyt lng ca h cng khng th c. H mun tng thm qun sang
ta th theo ng Bin ch bn nm tun l n ni. Nu cn lm th gi giy xin qun
Anh ng n , Tc Lc, Hng Cng, Thng Hi th sm chiu l c th n ni
gip. Li c qun ca Y Pha Nho L Tng, n dn sc tn cng.
Qun Php nh thnh khng cn dng nhng phng php bc thang ng hm, xe kim, bao
t (7), m i pho bn ra th ni l g sp, thnh v, th ta tuy c lng tin nhiu, gm
gio sc v c phng php gi thnh cng tr nn v dng. Hn na, ngi Php nh ta, tro
thnh nh ln m gi, s d lu nay h cha dng n l v ct c g cn g phi dng dao m
tru. Nu gp i th th nh trn nh Bin en nm trc, Ty Ba S a Bc L l mt
thnh kin c nht thin h, Ng l mt nc cng ch bc nht trong thin h c trm vn
qun, gi vng trong hai nm, th m ri cng b hm. Ly ta so snh vi Nga cng nh ly
ng, Tit m so snh vi Tn, S (8). Nga nh th m chng khng c cn b nh tan tnh,
ta u c s him yu no c th mong cy c!
Hin nay tnh hnh trong nc ri lon. Tri th sanh tai bin cnh co, t th hn hn tai
ng, tin ca sc lc ca dn kit qu, vic cung ng cho qun binh mt mi, trong Triu
nh qun thn ch lm tr h cho vui lng vua, che y nhng vic h hng trong nc, ngn
chn nhng bc hin ti, chia ng lp phi khuynh lot nhau, nhng vic nh vy cng
nhiu; ngoi cc tnh th quan tham li nhng xng hng xng b tc phc tc oai, p bc tn
nhn k c th, bn rt m dn, c khot tu nc, vic xy ra t lu ri. Nhng k hn
i ght k gian t, nhng k tht ch vong mng, phn nhiu n np ni thao d, chnh l lc
Thng, Qung (9) s tha c ni dy. Th m sao i ngoi th khng c cch no ng n
mt my may lng ca qun Php, cng chng thuyt phc c ai gii vy cho, li i tn st
dn mnh, gin c chm tht, khin cho dn b ci hi chy nh v ly. Tht ng nh cu ni:
o ao ui c, ni gio cho gic. Cy ci trc ht t n h mc sau mi b su c; nc
mnh trc ht khng bit t gi th din th ngi ta mi khinh mnh; dn lon bn trong, ri k
ch mi nhn m vo. Nh th lon khng phi ch t bn ngoi m ngay trong nc vy.
Than i! Dn chng phng s quan trn, ng thu np t, mong c sng yn thn, th m
by gi li ly nhng th nui sng ngi lm hi ngi, n khin dn chng vp phi ha
binh ao, n tranh ginh ci nh m b ci ln, cng nh mun bo tn cnh l m li em n
c ci gc. Cho nn mi ni: khng s th gic ngang tng m s lng ngi ri rc. Lng ngi
ri rc, mun chng mt, th d c thnh tr bng kim loi, c ao nc si cng phi b m
chy, ai chu cht m gi cho!
S th hin nay ch c ha. Ha th trn khng cng li tri, di c th lm cho dn khi
kh, chm dt c s dm ng ca bn gian nghch, ngn chn c s tranh ginh ca nc
ngoi, tht l hay khng th k xit. Cn vic binh ao th tht l tai ha n l cho v go con
ci, tn thng ha kh ca tri t, sinh ra hn hn lt li. Thnh nhn bt c d mi phi dng
binh dp lon. Nu khng nh m khut phc c binh lnh ngi mi l nh gii. Nay c
nh h cng khng i, ha h cng khng i. H ch xin mnh ming t m thi, nu c kin
quyt khng cho, h s lp mu cp ht, t khch quay li lm ch. Nh th l tic mt hai
mnh t m em c nc trao cho h. Nu bit r, h n l khng i, h th vo nhng
nc khc, th nh vi h tc l mt ci ln khng ng mt m cn t ra mt l v bt lc,
khng hp tnh, khng ku ni g c; chi bng ha m chu mt ci nh khng th khng mt
3

m cn t ra mnh ngoi giao bit iu v l vic hp tnh hp l c hn khng? Nu bo qun ta

mnh, la go ta nhiu, cha chi vi ha s thin h ci ch chng? Ni nh th tc l
khng nhn nhc vic nh lm vic ln vy (10). Khng thy mt nc Trung Hoa to ln l
th m cn phi ct t cu ha. Li na, nh Thi vng b t Mn (11), Cu Tin th vua
Ng, vic ha thn ca Hn (12), vic cng np ca Tng (13), tt c u ly vic khng nh l
hn, m cn trng sinh mnh na. Lun vic ny c ai cho l tht sch u?
Hoc gi c ngi ni t ai t tin li khng c a gang tc no cho k khc. Nh vy
l qu cu chp m hng vic nc. Sao khng xem xa nay c ai l ch giang sn mi u.
Nh Tn b H (14) gy lon, Tng mt vo tay Nguyn, Minh mt vo tay Thanh, h ny thay
th h kia chng phi do s tri sp t sao? () T xa, cc bc vng, mi khi thay h
i ngi th con chu khng c t cm di, u do tic ci t mt ci nhiu.
Hn na, thin h l ca chung ca thin h, cc bc vng d nhin khng th em thin h
m cho ai, ch c iu l bit khng th cho c ri sau mi c th cho c. Nu khng tu
thi liu nh, cho m gi, chng may th s chuyn dn th r rng l phi a ht tt c cho
ngi ta. Th nn, Cu Tin chu nhn nhc c cn nc Vit, vua Vn Hong mn binh
lp c nghip, u l mun bo ton thin h c. Xa nay, cha c ai khng n nhn vic nh
m lm nn vic ln bao gi.
Theo cch ngy nay th nn qun lnh ngh ngi, ri lm theo chc Hn Cao T ct Quang
Trung cho Hng V ngay xa h gi b ci cho mnh, nh c h bo trong rng th chn co
khng dm bn mng ti. Th nhng mt tc t m nhn dn li v cng. Nh th chng phi
l lm vic chung cho thin h sao? Ngi xa cng lm nh th thi, khng th b cch
m theo mu khc c. Th l xoay chuyn mt ci m k sng ngi cht u chu n, tht l
sng r, r nh nh la ri chng cn hnh tch g ng ngh na c. Dn yn sau s khin k
hin ti vt bin, sang cc nc ln hc cch nh trn gi thnh, hc tp tr xo ca thin h,
giao thip vi h lu di, mi bit lng sc o ti, bit ht tnh trng ca h. Hc cho tinh vi
mi sinh k xo, rt mc k xo mi mnh, by gi s dng uy sc nhu, i thi hnh ng,
mt pha ng th ly li pha Ty, cng cha mun g. (15)
V li, nhng iu m nc Php xin, chng qua l m bn tu; lp ph x, thng ca b
bun bn, lp nh th ging o m thi. L thng nhng ni c bun bn, th tt khng th
m thng trng, lp c xng. Nh ngi Trung Hoa nc ta cng vy. Ly c i khng,
khin Nam Bc ha hp, ca ci hng ha lu thng, tiu dng tin li, cuc sng y u
nh c. Xa nay cha c ai bun bn m m mu chim nc ngi ta bao gi. Cn nh
gio s th h ch ly vic m rng o gio chng li gian t, lm trch nhim, chng lin quan
g n nhng vic tranh thnh tranh t c. S d h xin b vic cm o chng qua l c s
truyn o c d dng m thi. Nu ni h c m mu g khc th c Th T Cao hong
(16) vi gio s lu ngy tng cng bit t nhiu hnh ng ca h. Nu qu nh ngi
ta ni, ti sao khng phng ngn cm trc chi n nay mi cm, khin ngi Php mn
c trch ta? Nu ni h d d gio dn trc ri mi gy hn vi ta, th sao h khng tha c khi
ta mi bt u dng c nghip m em qun c nc nh ly c Nam Bc phi i n hng
chc nm di v sau mi tnh mu? Phi chng v h cha c thng thng cho nn cha lp
mu ly nc ta, th th ngy nay h thng thng c vi nc ta u m c th thng
c ta? Nu h quyt chin thng th d nh ly vt trong ti, i no li chu ging ha vi
ta. Nhng vic qu r, khng i phi ni mi bit c. Cn ta nu khng chu ha, th
h xa nay vn hiu thng, i no li chu thi. Cho nn ti ni ha vi h l tin li, l mt
vic rt tt ph hp vi l tri t. Tri t ha mi c ma mc ti nhun. Bn ma ho vn

vt mi sinh n. Hai nc ha b ci mi an ninh. Triu nh ha trm vic mi chnh n. Xa

nay cha c khi no bt ha m lm xong vic c.
Vy knh xin i nhn tu li y (17). Cho h mt ming t th chng nhng cc s phu
trong thin h mun lm quan Triu nh mnh, ngi bun trong thin h ua nhau n bun
bn trong nc mnh, m nc nh s c vng nh bn thch, l dn s trnh c kh lm
than, gi vng c nghip.
Ti nc ngoi lu bit r sc ca h, tinh tng tnh hnh ca h. Xa Hn D c ni:
Bit m khng ni l bt nhn; ni m khng ni ht l bt ngha. V vy, ti tuy thn giang h
m lng vn ni khuyt. Tht khng n lng thy t nc b chia ct, trm h b la tan,
cho nn khng ngh mnh a v thp hn, dm c gan n ra. nu nh li ti ni l gian tr,
hoc c ai xui khin ti ni th ti xin np mnh trc ca , lm chng sau ny. (18)
Ti xin gi km theo y mt bn ch gii r nhng iu ni trn y.
Knh xin soi xt. Sau ny nu c yn, ti xin ch thn n trnh by r ni lng ring by
lu p ca ti.
Nay bi bm
Ngy thng nm T c 16
Nguyn Trng T k
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/1 t 34-45; Hv 634/1 t 40-58; Hv 135 t 38-50; NAM
PHONG, s 100 trang 47-58.
- V ni dung, bn NAM PHONG, trong chi tit, c nhng li l di dng v khng chnh xc
bng ba bn kia.
- V ngy thng nm, th ch c Hv 189/1 l ghi T c thp lc nin, nguyt. nht.); cn
ba bn kia th khng ghi ngy thng. T Ngc Nguyn Ln, sd, c trch nhiu on ca Thin
h i th v ni: Khng r ngy thng.
- V u , thi NAM PHONG ghi: Nguyn Trng T iu trn Thin h i th nguyn tp
(nguyn danh quc t thng giao thng chi chnh sch). Hv 634/1 ghi: iu trn thnh ha
i Php quc khai ph thng thng, cn Hv 189/1 v Hv 135 khng c u th. Chnh
Nguyn Trng T, trong Trn tnh, ni: Thin h phn hp i th lun v trong cc bi vit
sau ny, nhiu ln ni n Lun phn hp. ng Nguyn Ln ni: Thin h i th; ng
o Duy Anh ni, Thin h i th lun.
T nhng d kin nu trn, chng ta c th tm kt lun l Nguyn Trng T vit, thuyt
phc Triu nh Hu phi ho vi Php, vo hai thi im khc nhau:
a. Theo bi Trn tnh, th nm 1861, Nguyn Trng T c gi cho Nguyn B Nghi mt bi
Bn v vic ha (Ha t), v trong Trn tnh c trch mt on ca Ha t, li l hon ton
ging nh trong bn NAM PHONG v cc bn Hv. Bn vn ng trong NAM PHONG c th l
bi Bn v vic ha ca nm 1861. Bi v bn NAM PHONG so vi cc bn Hv, li l khng
chnh v khng khc chit bng. Hn na bi Bn v vic ha hnh nh c vit cho nh
vua c, nn tc gi ni: Phc vng chun thn s kin: knh mong cc kin ca thn c
chp thun, trong lc cc bn Hv ni: i nhn c chuyn tu: knh xin i nhn tu li
y . Bn NAM PHONG li c ph : Nguyn danh: Quc t thng giao thng chi chnh
sch.
b. Cng theo bi Trn tnh, th nm 1863, Nguyn Trng T cn c bi Thin h phn hp i
th lun. vit bi ny, Nguyn Trng T ch ly bi Ha t sa cha li cho chnh v gn
gng. Lc u, hnh nh Nguyn Trng T nh vit nh mt th vn c mo u, c nin hiu;
5

nhng sau c th sa cha gi km theo bi Trn tnh nh mt bi ngh lun, nn khng

c mo , khng c nin hiu. y l bn c sao chp li trong Hv 135 v Hv 634/1 m
cc tc gi nh Nguyn Ln, o ng V u tham kho v ni l khng r ngy thng.
Bn c sao chp trong Hv 189/1 c l l bn tho ban u c sao chp li gi cho Phm
Ph Th. u bi c ghi: Gi tp k d thn Phm Ph Th (Bn ny gi thn Phm Ph
Th). y c th l li ca Ni Cc hay Vin C Mt.
(1) H : Thi ng Phc Hy lm vua thin h, c con Long m i bc (tc l bc v)
hin ra sng H, ng Phc Hy theo ci vn bn trong bc y vch ra 8 qu ng vi 5
iu thu, ha, kim, mc v th l gia bc .
(2) NAM PHONG ni: 2/3 ng, Nguyn Ln sd trang 129 cng ni: mt phn ba ng.
(3) Nam Hi.
(4) NAM PHONG ni: Nng i kinh ( Nng kh Kinh). Nhng ni nh vy l lc
Nguyn Trng T nh gi cha ng l do ti sao qun Php u nm 1858 khng tin nh
Hu m li hng vo Nam b.
(5) Nhng ch xin khng c trong NAM PHONG.
(6) Nguyn vn l Ph ph trm chu chi th. Do tch: Ngy xa Hng V em qun i nh Tn,
lc n gn chin trng ng bt p v ht c ni cho nu cm, nh m thuyn, ch
mang lng thc va n trong ba ngy, t cho qun s bit rng nht nh phi quyt
chin, nn ai ny phi liu cht.
(7) Xe kim: L mt loi xe ng trc c mi nhn bng st hc cho thng thnh, bao t;
dch ch th nang tc l bao ng t sp ng m tro thnh.
(8) ng, Tit l hai nc rt nh. Tn, S l hai nc rt ln thi Xun Thu (Trung Quc).
(9) Thng, Qung: Trn Thng, Ng Qung tng t tp nng dn, chng li Tn Thu
Hong.
(10) y bn NAM PHONG c mt on nh sau: Ti trc y i Thanh thy nc
Php k ha c vi i Thanh ch c 5 ca bin m thi. Sau s bin Qung ng, Php
bn cng Anh chim Qung Chu. i Thanh li phi cho Php c t t Kinh Chu, Hn
Khu xung ca sng Dng T chn ly mt ni tt nht. n nm Hm Phong th 2, Tng
Vng hu b ha c v gy s, Php lin b Nng hp cng vi Anh nh Thin Tn,
Tng Vng thua chy ln pha Bc, Php tin ln Thng Chu nh thng vo Hu Uyn. Hm
Phong chy sang Nhit H sai Cung Thn Vng ging ha, chu bi thng 800 vn lng bc,
li phi nhng thm Thin Tn, ca sng i C v Lai Chu thuc tnh Sn ng, Qunh
Chu, i Loan thuc tnh Qung ng. Chuyn Trung Quc tht ng nh cu ni: Ging
la khng ch nng khng chu i tht l tht sch.
(11) Mn: tn c ca mt nc Trung Quc, a vc hot ng u tin ca thi Chu nay l
gip tnh Thim Ty.
(12) Hn ha thn vi Hung n.
(13) Np tin v hng ha cho nc Liu v nc Kim.
(14) Lon Ng H.
(15) y bn NAM PHONG c mt on nh sau: Vic y hin c cn c s tht. Ti xt
qua nhn ti cc nc phng ng thy t nc no hn nc mnh. Ngi Php cng phc
ngi Nam c nhiu tr xo. Ti tng cc nc xa v pha Ty nghe h u ni cc mn
Thin vn, a l, Cch vt, tr xo, ha xa, ha thuyn, ng h ngi Nam hc rt thng
minh lanh li. Nhng ci bnh ca ngi mnh l cu n th cu, chung vn chng, khng ra
khi nc nn thy, nghe cha rng, khin h ch ci. Nu cc danh nho cao s ca ta c
qua li giao thip vi cc nc th khng y 10 nm s nh Mc ni:
6

Giang ng cn lm ngi ti gii

Cun t trn v li c phen!
(16) Vua Gia Long
(17) NAM PHONG ni: Xin chp nhn cho kin ca thn. (Chun thn s kin).
(18) Bn NAM PHONG chm dt y.
DI THO S 2
BN V T DO TN GIO (*)
(Gio mn lun)
(Ngy 11 thng 2 nm T c 16 tc 29 thng 3 nm 1863)
Trm ngh rng ci c ln ca tri t l s sng. Sng l g? L lm cho mun vt u c
bo ton thin tnh ca n. V vy m trn tri c sao sng my p th cng c gi ln ma to;
di t c la ti thc tt th cng c c xu su c. Tuy tt xu khc nhau nhng u c
sinh n khng ci no b hi. Nh vy mi sng t ci i ton ca tri t. Ch ci g p th t
bi, ci g xu th dp b, ci g hay th che ch, ci g d th hu hoi th khng lm sao thy
c ci v i, ci k diu ca to vt. V sao li ni nh vy? Bi v nu trn i ny c ngt
m khng c ng, ngi ta s khng bit v ng l ng yu; c m m khng c lnh, ngi ta
s khng bit c ci thch th ca s m p; c trng m khng c en, trng khng th t mt
mnh ph by ci p c; c hoa m khng c gai, hoa cng khng th mt mnh tt ti
c. Cho nn tri t khng v tt xu m phn bit ma xng, khng v vn minh d man m
phn bit s che ch. Mun vt sng chung ng vi nhau nhng mi vt u thun theo tnh
ca n, u t thch nghi, thnh hoi thng vi nhau, tn mn c th u quy v mt mi,
khng b mt vt no cng khng ring tc thnh cho mt vt no c. S d tri t v i l v
th. Ti sao ring loi ngi li khng nh th?
Vua i vi dn, xem b ngoi tuy c tn ty khc nhau, nhng b trong cng cng mt l sinh
thnh ca to vt m thi. To vt i vi mun loi, cc vic n ngh ham mun u c theo
xu hng ca n, khng cng p phi lm khc i ci iu n yu thch hay ha ng vi ci
iu n khng a. V vy cho nn tuy sng chung ln vi nhau m vn thnh i quan ca v tr,
khng c g khc. Nu nh mun loi phn li ci c hiu sinh khng chu theo thin tnh t
nhin m i tn hi ln nhau, ly ln ngc i nh, hp nh chng li ln th chng bao lu s
b tiu dit. chng phi l iu ti k ca to vt hay sao?
Vua i vi dn, l ngi thay tri m chn dt, theo tri m hnh ng. Dn sinh trn i,
tuy ting ni khc nhau, s yu chung khc nhau, k x lnh ngi x nng khc nhau, n hay
i, nghch hay thun, min sao bit trung hiu l c cn g phi cu n hnh tch bn ngoi m
khng xt n ci gc trong tm, cng p phi ging nhau gy ra ri lon? V th cc bc
thnh vng sa i lut php m khng thay i tp tc, sp t vic chnh tr m khng thay
i ci g vn thch nghi cuc sng. Tuy chng Vng ch trong Kinh L c ni bt t o,
sch Lun Ng c ni chng d oan. Th m thin h khng bit bao nhiu ngi b Pht
theo Lo, thnh vng cng khng n c tuyt. Bi v ght ngi ta cho lm ch gy thm mi
lon m thi, v li thnh vng cng khng dm lm tn thng n ci to tt bao dung ca tri
t.
Phm con ngi sinh ra trong tri t, trung hiu vn l bn tnh ch khng phi ci g gi to t
bn ngoi gn vo. V cng nh nc la thun theo th ca n th nc chy vo ch trng, la
chy ni kh. Nu c ci th khc lm ri lon khng cho la bc ln, nc chy xung, th
ch l tm thi mt s bnh thng m thi, cn bn tnh ca n vn khng bao gi mt. Du dn
7

(1) cng l ngi, ai li khng c lng trung hiu? S d phi trnh i xa m mong nh cu gip,
gi ngi khc bng cha, gi ngi khc bng m l v thi cng th bc, cc chng phi tm
trn trnh ch u phi trong lng mun nh vy! Khng thy nh con i vi cha m sao?
H b n nh th chu, n ln th b chy l v li hi thit thn, khng th khng c. V vy
s thun mnh cng c khi khng th lm c.
Xt ra o Cng gio (2) vo nc ta t thi L. Trc tin cc gio s B o Nha n ging
o tnh Hng Yn, tip n c cc gio s ngi Php, ngi Y Pha Nho n, c nhiu
ngi tin theo. Lc by gi gio dn v nhng ngi trong ba o (Pht, Lo, Khng) tuy tn
ngng khc nhau nhng vn n i tip n nhau, l ngha i i nhau, nng lui ti vi nhau
khng c g him nghi, u l con dn ca nc nh m thi. T khi ban hnh lnh nghim cm
th mi sinh ra ghen ght k th nhau, do ghen ght k th nhau mi sinh ra ti l. T y gio
dn b phin nhiu n ni phi lu ly tht s m mc vo vng hnh pht. Nc vn trong, c
quy ln mi b c, nu ngng th chc lt s trong tr li.
Gio dn cng l ngi trong nc, u l ngi c, cng l dn ca tri, s n c lin quan
nhau, vui bun lin quan nhau. L no bn ny ng m bn kia li yn c sao? Mt nc v
nh mt thn th. Mt ch b au th ton thn cng khng yn. Mt cc tht tha, mt ngn tay
eo tht ht sc v dng th m ct b i th au, hung chi l tay chn hu dng! Tri t i
vi cc hnh tinh, mt nc i vi dn chng, s lin quan l thuc duy tr cng mt l nh
nhau. Nu trn tri c mt hnh tinh b ng, cc hnh tinh khc cng nhn m c cht bin
i, hung chi dn l gc ca mt nc, dn b tao ng l no nc khng sinh ha lon?
Khng thy thng l cha t cai tr cc nc cng nh vua l cha t tr v mt nc sao?
Cc nc khc nhau rt xa v ngn ng, phong tc v s a chung, nhng thng cng ly
mt l m i chung c vn vt khin tt c u thun theo trt t, u tha nguyn, khng bt
tt c phi ging ht nhau. C th mi sng t ci ti nng ln, ci uy quyn trng v ci
lng rng ri. Trong mt nc, tuy nhn dn c phn chia nh ca khc nhau, nhng vua cng
ch ly mt quyn m thng tr dn chng, ly mt tr m lin kt mun dn, khin dn tnh u
c yn n, hnh ng tuy khc nhau nhng u lng thin, ch hng khc nhau nhng u
ng qu c. Nh th th chng nhng khng tn hi v mt chnh tr m cn cho thy ci ti
kho trong vic tr nc na.
Phm c vn th khng ging nhau th gi l giu, khng ci g khng cha ng c ht gi l
ln, chng cht thnh ng nhiu lp m khng chng chi nhau gi l kho, nhiu th lc khc
nhau, nhiu tnh tnh khc nhau m hp c lm mt s dng gi l gii. Cho nn to vt
nn c ra khng ng mt hnh dng, mt khun kh, mt ngi v, mt x s m sinh ra v s
hnh thi khc nhau, phng hng khc nhau nhip tr. Th mi thy c ci giu ln kho
gii ca to vt. S d thng ch tr i a cng nh con ngi ta lp cc tn gio ring,
khng bt p ci ny phi nhp vo ci kia l v c thm trong .
Vua m ang cng vic gip thng khng phi l vua c th bit lp mt tri t m mt
mnh cm quyn c, chng qua ch l nhn cc dn vt c thng to thnh an bi
m thng yu lm cho an n, thng sut ci ch ca thin h, soi thu ci tnh ca mun
vt m thi. Nh th sao li mun chn hng hay tiu dit c tri li tri hay sao?
T xa n nay trn mt t ln lao ny c nhiu o khc nhau c thnh lp nhiu ni.
o Cng gio khi t Tiu Ty, Hi gio t Thin Phng ( Rp), Pht gio khi t Thin
Trc (n ), Ty Tng c Lt Ma ta sng, Trung Quc c Nho, Mc, Trang, Lo. Phm ni
no c du chn ngi t n th cc tn gio cng theo ngi m truyn vo. H nc no c
thanh danh vn vt, x no c giao thng tr mt th ngi theo o ng c. Nc cng thnh

vng th tn gio cng nhiu. Nc d man th tn gio t. Ly tn gio nhiu hay t m xem
nc y c hng thnh hay khng th thy tn gio nhiu, nc cng hng thnh.
Tuy vua cc nc tu theo mi i c s a thch khc nhau nhng u tin o gio do mt
ngi truyn b ra, k tip theo c hng nghn vn c ngi ph ha theo, v cng c vn c
ngi bi bc li. Nhng cha tng thy o no v c ph ha m chn hng c ht c,
hay b bi bc m b tiu dit ht c. Ngoi ra cn c cc ngoi o cc nc nh, v cc x
ven bin khng k ht c, nhng cng cha nghe nc no v o gio nhiu m phi mt
nc. Quay ngc v xa m xem th gic Khn Vng (Hong Cn) vn v theo Lo T, lon H
vn bi theo Mu Ni. Ngoi ra nh Hong gio, Bch gio v cc ng i Thnh, T on
t tp qun chng xng lon, m cng cha tng nghe cc triu i y dng hnh php nghim
khc tiu dit cc tn gio y. Thc ra nhng t hi l do ngi lm ra m thi. L thuyt
v l vn ca cc tn gio tuy c khc nhau, nhng em ht sch ca cc tn gio m xem th
khng tn gio no khng ly trung hiu lm gc. Nu khng nh th th ngi c lng tm ai
chu tin theo.
Xa nay, nhng lon thn tc t ai l ngi khng c sch, ai l ngi khng phc li ca
Khng Mnh. C sao li trm ly ci tr nng ca thnh nhn m lm thn o tc? Nh th l li
ti ai? Ti ngi hay ti tn gio? Nu c ai ng vi mnh th d t cng b qua, cn ai khc vi
mnh th ch trch kht khe m cho gio php y khng tt, th hi cng l u?
T xa o Cng gio pht hng min Ty phng ng, min Nam phng Bc, min
ng phng Ty, nht thng ton thnh nh i Tn (tc La M), tung honh ct c nh nc
Mng C v nhng nc rng n 5, 6 nghn dm la lit nh sao trn tri, by b khp nh qun
c, vua tng cc nc y quyn qu, thng minh, hng h, u ni dy mu hi gio . Hn
300 nm nay, s gio dn b git hi, thng k s ngi c tn h b chn nh c n trn
mi triu ngi; cn nhng ngi v danh khc b vi lp nh kiu gio dn Bin Ha (ca
ta) thi khng k xit. Lc by gi nh hai nc Php, Y Pha Nho, s gio dn b c hi cng
hng h sa s. Nhng git mt ngi th c nghn ngi theo, git mi ngi th c vn ngi
theo thm. Vua tng cc nc khng tiu dit ni o, m tri li c o cm ha. V sao
vy? V phm vt g c sc ln m li c gc ngun th cng b quy ri di ng cng xut hin
mi mi khng cng. Nh nc v la, c ai c th mc ht nc, dp tt ht la?
o Cng gio thnh hnh t i Ty, Tiu Ty ri dn dn chuyn qua ng Nam. V
300 nm nay cng b cc nc y ngn tr st hi nh phng Ty trc kia. Th m ngi
theo o ngy cng ng. Theo thng k Trung Quc thi Minh o c hn 60 vn. Cn
nh ngi nc ta, Nht Bn, Cao Ly, Min in, Thin Trc, Ba T, Ty Tng, Hung N, L
Tng v cc o ngoi b th khng k trong s ny. Cng cm m ngi theo cng ng l v
sao vy? V rng to vt qu trng s sng v cng, thng hay ph tr nhng ngi b mu hi.
Nu khng ph tr m cn gip k c th lc c tha lng st nhn th thin h s b k ln
mnh nut ht, m k nh b s khng cn ni ging na. Hung chi cc vua thng nghim
cm o m ngi truyn o th vn tip ni nhau i ny sang i khc khng thi. Tuy hoc
c lc hi b p ch nn tm ngng, nhng lc y, chnh l lc cng c vun bi s pht sinh
thm na. V nh sui trn ni, ngun sui cng su cng di, th nc tun ra cng xa cng
mnh. Nh th l nhng ci g m tri dung th ngi khng th tiu dit ht. Nu nh qu l tri
dung m ngi dit th l no to vt khng c quyn lc x vic ?
Gio dn cng do to vt sinh dng v o gio cng do to vt bo dng, hung chi gio dn
cng l mt thnh phn ca nhn dn trong nc? Trong s nu c k bi nghch chng qua
cng ch mt phn nghn phn trm m thi, ti sao khng minh xt, m c rit cho tt c l
nghch? Do mi coi nhng ngi theo o v lun ln b tr gi, trung nnh tr ngu u ng
9

xua ui st hi nh chim non chut thi. Nu lm nh th m hp vi lng ca to vt, th to

vt vn l bc cha m ca mun loi sao khng sm tiu dit o y i cn truyn lan lm g
cho khp th gii phi sa hm mc by? Chc chn khng phi nh vy
Ni tm li, bt k trong o gio no, h ai phn nghch lon thng u l ngi c ti trong
tn gio, c p dng hnh php khng tha cho o gio c trong sch. Cn ai yn phn tun
theo php lut th cho h t nhin c hi g u? ng hnh m khng nghch nhau l c,
cn g bt phi nht t nhng ci m to vt khng th nht t, cng khng cn thit phi nht t,
lm tn thng ha kh? Knh mong i nhn ra sc hi thin (3) em lng hiu sinh bc cu
cho kin qua (4) c cng vi tri t gp phn ch dng. Ni mt ting khin gio dn c
mang n mt phn. cng l hp vi cu i c vit sinh (5) vy. Xin dng li th ngu,
knh mong cao minh lng xt.
Nguyn Trng T k
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/1 t 45-53; Hv 634/1 t 109-111; Hv 135 t 105-117; NAM
PHONG s 118 trang 65-70
Ni dung ca c 4 bn u gn hon ton ging nhau, ch tr mt vi ch do chp sai, chp st.
Bn Hv 189/1 c tiu , c ngy thng (11-2 nm T c 16) c th l bn tho ban u, c
lu gi trong gia nh Nguyn Trng T.
Cc bn Hv 634/1, Hv 135 v NAM PHONG s 118 c th c sao chp t mt bn chnh thc
gi km theo bi Trn tnh, v th m khng c tiu , khng c ngy thng nm. T Ngc
Nguyn Ln, sd, tr.123, c trch mt on ca bi ny, nhng khng ni xut x, cng khng
ni ngy thng.
NAM PHONG s 117, cui bi c ghi 23 thng 7 nm T c 19, nhng chc l chp lm, bi
v vo thi im ny, vua T c c d tha o, ngi Cng gio c gp kh khn phi
chng l do a phng.
(1) Du l c xu ph hi cy la. Thi Cng gio b ngc i, trong khong t Minh Mng
n gn cui T c, ngi Cng gio b gi l Du dn phn bit vi lng dn.
(2) Trong nguyn bn bng Hn vn, Nguyn Trng T dng t o gio, nhng o gio
y l tc gi mun ni Cng gio.
(3) Hi thin: Lm cho vua hi tm ngh li. Tch Trung Huyn khuyn can ng Thi Tn b
vic tu b cung Lc Dng. Ngi ta gi Trng Huyn c sc hi thin. y c ni khuyn
vua b vic cm o.
(4) Bc cu cho kin qua (bin kiu ngh) do tch Vng Tng i Tng bn Trung Quc l
mt ngi tng u trng nguyn lm T tng. Thu nh c hm nhn i qua mt ch c
nhiu t kin b nc ngp, ng bn ly cnh tre bt ngang lm cu cho kin b qua khi ch
nc chy, khi b ngp cht tri. Tc gi dn tch ny ct ni tr nh m c lng nhn c bit
qu trng s sng. V vy m v sau tr thnh mt v danh thn. ni cu c nhiu sinh linh.
(5) Cu Thin a chi i c vit sinh ngha l c ln ca tri t l s sng.
DI THO S 3
BI TRN TNH (*)
(Ngy 26 thng 3 nm T c 16, tc 13 thng 5 nm 1863)
Ti thu b khng c dy bo, ln ln lu lc nhiu ni, nhng nhng hoi bo v vic lm
ca ti c ch khc hn ngi.
10

T b ti thn trng trong vic giao du, thch yn tnh, i vi tt c nhng s cu danh, ln
lt, ginh cng, tham li ti u coi nh my bay nc chy. V li, ti khng ham thch kinh
doanh, khng thch chuyn v con, on tuyt vi hai cm by ti sc. Ngi ta i s d
khng c thanh thn t do m phi chm m trong li trn tc, lc theo phng phn
nghch, u do hai cm by ny m ra c. Ti thot khi vng , cho nn vic lm ca ti c
khc ngi, nh nhng iu sau y l nhng bng chng xc thc. y l iu khc th nht.
n lc ln ln ti chu du cc nc, nhng iu mt thy tai nghe gp li thnh mt s ch dng
ln. V vic h, khng mn no ti khng ti: ci cao ca thin vn, ci su ca a l, ci
phin toi ca nhn s, cho n lut lch, binh quyn, tp gio, d ngh, cc mn cch tr, thut
s, khng mn no ti khng kho cu, nht l nghin cu v s th dc ngang, tan hp
trong thin h. Thng nhng ngi hc c nh vy hay dng lm phng tin cu
vinh, tin thn, cn ti th dng n p li ci m tri cho ti hc c, ch khng
mong kim chc mt ng tin no. y l iu khc th hai.
n lc o sp b dit, ti qua sng vt bin gi ly ci chn l. Tuy nhin n cc nc
ngoi, trc mt nhng ngi quyn qu, li ni vic lm ca ti u gi th din cho nc
mnh. Nu ai lm nhc n cc bc cng khanh nc ta, ti u bin bc ngay khng cht s st.
Nh ngi khc a v ti lc y, tt h mnh tn xng ngi, ci u lun lu c yn
thn. Cn ti th ti bin bc ngang nhin, t r ti nng ca mnh, tn dng rt mc nhng iu
s trng ca nc mnh v che nhng iu s on. Ti khng c chc phn ca ngi s
gi ngoi bn phng, m lm c nh th. y l iu khc th ba.
Kp n lc ngi Php gy hn vi ta, ti cc lc chi t li mi ca h. Nhng sau ngh
rng tnh th nc ta hin nay tm ha l thng sch. V cha sc chng chi c vi h,
cho nn, phi un nn m theo h. Nh th may ra gp c mt phn nh i vi vic bn ha.
Ni kh tm ca ti phi uyn chuyn c chu ton tht khng bt mc no t c. Nhng
lu vi nc T u phi l ch nguyn (1). Ti d nh trong lng t lu, nu nh vic
c thnh cng th ti li bay bng cao xa ngao du khp bn b. Nh trc kia ti c a cho
ngi bn Trung Quc cu th rng: Thnh cng ti s ngao du (Cng thnh ng dic tm hn
mn). y l nguyn vng ca c i ti. Nh th th tuy sng cnh giang h m lng vn lo
tng n ni lng miu Triu nh. y l iu khc th t.
Sau ri i n (2) tht th, ngi Php giao cho ti gi vic giy t. Ti tht nh mi tn
nm trn lng cung. Th nhng li l trong cc giy t, mt bn ti gi l quan binh, mt bn
ti gi l triu binh. H c nhng li th b nhc m, ti u sa li cho c trang nh
nghim chnh, khng khi no da th m qun i ngha. Ngi xa trong hng trn m khng
tht l vua ti. Ch chng cng c b trn yu qu. Cn ti ang trong lng ch,
khng quyn khng th, chng tc uy tc phc trn u m gi c l ngha nh th l no li
khng hn nhng ngi xa hay sao? Hn na ti cn lm trung gian iu ha hai bn,
gim bt s h khc gay gt ca k ch, cu gip nhn dn khi vng nc la. i vi
nhng ngi chu s gip kn o , ti cng khng ly lm iu n c. Mi khi thy
cc quan ca triu nh b nhc, ti coi h nh cha m mnh m m thm t lng cung knh, an
i, tm cch sp xp cch c x, trnh s ngc i ca k ch. Nhng ti cng phi kho lo
khng l du tch, s k ch sinh nghi. Vic nay xin hi quan lnh binh th bit r. Nu nh
ngi khc a v y s honh ho cu lp cng, thm du thm la, xui ch git hi, tha
mn th hn. Cn ti, ti vn ngh ti lun thng o l, khng dm m lng phn n, tn
thng danh phn. y l iu khc th nm.
Sau khm sai Nguyn i nhn (3) n bn vic ha hiu. Ti vui sng khng bit bao nhiu
m k. Thng khi gp phi vin trn tu, ti gi v ch tri ch t nh ni nhng chuyn
11

khng u, m thc ra trong c v s nhng mt thuyt c mu, mong phi vin nghe c m
em v chuyn t. Tc nh ng gic Qung Yn lc y tuy cha pht l, m ti ni r vi
quan Phan (4) bm ln Triu nh bit m phng trc (vic y l vo khong thng ba
nm T c 14). n lc bn gic ni ln, ti li ht sc ni vi mi ngi rng: Bn chng
khng lm g c. Ai m theo chng tt s lm qu khng u. Cng c nhiu ngi nghe n
th lc ca chng to ln ph ha theo, ti li cc lc ngn cn v ni rng: Nu tri khng c
mt, chng n mi honh hnh c. Ti ni ti s ln v, hp nhng ngi on ght chng,
cht cng quyt nh, th khng chu lm dn ca chng n (5). Nhng li ni ca ti hin
nhng tn trong bn o v ngi ngoi ai cng bit. Ngy trc ti cng c a cho Phan i
nhn mt cu th:
Qung Yn c chu sng bao lu,
Gia nh la (6) ku k cng.
Xin xem cu y th bit ti. By gi ng vn chuyn lng thc cho qun th Bin Ha
gp kh khn. C mt ln tu Php tun hnh nht c mt b cng vn. Quan Php dng
nhng ch s 1, 2, 3, 4 vit ln trn mi trang ri a v tu giao ti phin dch. Trong ti
chn ly mt hai iu khng lin quan n vic qun s em dch ra, s cn li th ti dch
tro tr li vn lm cho h khng hiu c. Trong c mt khon ni v k hoch b mt vn
chuyn lng thc. Ti bn ly mt t giy khc nh s ri em tro vo , b mt ly t giy
kia giao cho tri ph Phan Vn Kh mang v.
Li c mt ln na, ngi Php bt c bn ghi tn cc nh b h Phc Lc, Tn Ha by
lu ln lt ch la go lng thc n Phc Tuy nh Phm C Chung v.v Ti cng a thay
i ct giu, nu khng th my ngi ny cng khng c t m n nu na!
Cn nh cc ha c ca hai bn trao i hng chc ln th trong ch Php c ch no nhc m
khng khim tn, ti u b ht khng dm vit ra. Cn nhng cng vn c l thng li hay c
ch cho vic nc ti u dch rt r rng y . Lc y ha c tuy cha thnh nhng tng
Charner cng dn dn c thi ha du, chu bt cho s bc bi thng v gim s t
phi nhng. Chng may, c mt bn ti c vic phi i xa, quan Php v c mt o cng
vn giao cho vin gim c ngi Php nh mt ngi Hoa phin dch, trong c my khon ni
v vic treo gii thng cho nhng ngi chm c qun v quan Php. Tng Php thy th,
lin cho l Triu nh gi ha. Ti tuy nhiu ln gii thch, nhng trong giy li c ghi ngy
thng lm cn c nn khng th lm sao c, trong lng ly lm lo ngi. Do y tng Charner
chn nn tht vng thu xp v nc.
Ti li gi cho Nguyn i nhn mt bc th. Khi y ti d bit tng Bonard sp sang. Ba
tnh sp mt. Pha trong phong b bc th , ti ly bt ch mt vit my hng: Xin i nhn
phi gp mt ngi lanh li c tr nh tt, n ch ca ti, ti c vi iu b mt cn ni
ngi v trnh li, xin iu nh ngay kp cu vn tnh th. pha ngoi, mt sau phong
b ti c vit my ch: Xin xem bn trong phong b. Nu phong b y cn n ngy nay, th
hin du ch ca ti lm bng chng. Khng bit v sao khng thy Nguyn i nhn phi
ngi n hi. Ti mong i n my ngy. Ri tng Charner xung tu v nc, l mt c
hi y. Ti nh ngm ngi than th m t ngh rng: Phi chng Tri khin th? Ngi du c
cao mu ti tr cng khng th cng c. (7) ng trc tnh th kh khn y, nu qu ti l
k c lng phn bi T quc th sao ti li c th cn thn suy ngh, b mt lo liu c nh
vy?K tng Bonard sang. Ti thy ng ta c nhng hnh ng nghch li vic bn ha.
Tnh th kh li kh thm, ti mi quyt nh xin thi khng lm vic na. h khng chu xt.
(8) Ti nht nh t, khng nhn bng lc. Ai cng ch ci ti l ngu. Mc du h c sai ngi
n c ni p trao cho ti, ti cng b i lnh mt. Thy lng ti quyt nh, ch ti vng chc
12

h li em quan chc ra d ti. Ti ni: Nhn quan chc th c bng lc, khng nhn th d
bn cng n phi lm a n xin cng ht lm a n xin ch khng chu theo m phng s
cho h. Cu ni ny hin c c Ha (9) v nhng ngi lc by gi cng nghe. Xem th th thy
ti cng trc n nh th no. Hn na, mi khi ni chuyn vi nhng bc tr thc, ti u
ni n nhng hnh vin v chnh sch h khc ca h. Tuy nhin cng cn gi l ca k trng
phu nn cha dm nng li, v ngay i vi hng ngu phu n dch ti cng dng li l nh
nhng. Nhng v sau n lc qu qut khng chu c na ( y ti dng rt nhiu li l
ni), v h nh ngi n b mi v lm du, thi xu tt h cha manh nha l dng. i
vi hng a chung quyn th li lc th ti bo nh th l v ming n m khng ngh g n
t cch ca mnh. i vi hng ngi cho chng l ln mnh m s th ti gin ra mt v bo
nh th l lm tng trng nhu kh ngi ta, m t dit uy phong ca mnh. i vi hng
ngi cho chng l giu c th ti mng nhic rng: th n my n ca nh ai cng chc
tng. i vi hng ngi cho rng chng c th lc vng, c nhiu li th hn c th chu
ng lu di th ti bo rng chuyn hng thnh suy vong l iu v thng. Ti li em
nhng li hi ca phng Ty xa xi ra so snh thy rng chng mnh ch l tm thi m d
yu, cn ta tuy yu m d mnh c lu di. l iu ti thng em ra tranh lun mi
khng thi. Xin hi nhng ngi chung quanh s bit ti ni c ng khng. V vy, ngy trc
ti c a cho Phan i nhn mt cu th rng:
Khi la tri Nam ri s dt,
Phng Ty binh gip tm hng thi (10)
Ti ngh rng thi k khi phc nc nh c xc chng bn b, d tnh c tng lai. i
theo con ng no mi c? Con ng phi theo khng th tm trong nc m phi tm
trong thin h. Nh trong t bn v vic nn ha nm xa (11), ti mt trnh vi Nguyn i
nhn rng: mt l mnh phi kho lo ngn chn ng h tm c sinh s lm lan rng ra; hai l
hy thong th sp t i lc h s h; ba l dn th thi cng c sc lc. Nh on cui
trong bi c ni: Dn yn ri th sau s a nhng ngi ti hin i ra bn b hc tp cc
nc ln nhng phng php tn cng, phng th, phn tn, tp hp. chung vi h lu ngy
th mi o lng cc c tnh, cc lc lng m bit tnh trng ca h. Hc c tinh thng ri
mi c k xo. K xo gii th mi mnh, dng uy sc nhu i thi m hnh ng. Nh th th
tuy mt min ng m ly c min Ty (12) cng cha ly g lm mun.
Cn nhng iu m Triu nh thm mu mt ngh c nhin khng phi l nhng iu m k
tho d ny dm bn lun c lng n. Nhng tnh th ln trong thin h bin i v cng,
thng thng c nhng ci m con ngi khng tnh trc c. D l thnh nhn cng khng
th khng hc m hay. Hung chi ta vi h phng ng v phng Ty, ng t xa nhau,
mt cha thy tai cha nghe, tnh cm cha thng hiu, s c cha r hnh. Cha ra khi nh
na bc, th lm sao bit c h? Cho nn, Mc cng (13) i Tn tuy c Bch L H, Thc
Kin, Mnh Minh l nhng ngi hin nhng xy n s th Ty Nhung cng phi i D Do
bo tin ri mi bit. L no trong triu c ba hin lng nh bn L H, Thc Kin, Mnh
Minh m li khng bng mt D Do sao? R thc con ngi du l tr tu cng c ch khng ,
d l thng minh cng c ch khng bit. n nh Hn Cao T khng phi khng thng minh,
th m vic tang Ngha phi i ng Trng Cng ni ri mi pht tang. Khng T khng
phi l khng c tr tu cao vt, th m b ngi dn qu bt mt nga cng phi i ngi gi
nga ni h ri mi c tr li. l v vic ln trong thin h khng phi mt mnh c th
bit ht. Tnh tnh con ngi mi ni mi khc, nu khng phi cng ni ging, khng th hiu
r c. Ti tuy phn thp hn nhng tnh th ln dc ngang trong thin h, tnh trng li hi ca

13

nhng nc ngoi cng u bit s qua mt vi iu. T lu m p trong lng cha c ni ra!
Cho nn trc kia ti c a cho Phan i nhn mt bi th rng:
Dt mn thn Ty chng phi ngho?
Khung ci nh ngi sn y theo
Gm vc cung ng nh hi n
Kim vng trn trng nn ng thu (14).
Ti li a cho Phan i nhn my cu:
Mt tri cho du khng soi n
Hng Dng xin vn np hoa qu (15)
Xem y cng thy tm lng nhit huyt ca ti.
Trc kia cng c mt ln Hip lnh Phm i nhn (16) n ch ca Gim mc Hu (17) ti
thy i nhn c lng lo cho vic nc bo v cng l, hi han n cn chu o. Thy vy ti
mng thm v xin hn vi ngi hm no ci trang n mc thng n ch ti tin vic mt
trnh. Nhng lc by gi v quan Php nghi ngi Phm i nhn qu lm, phng rt k cng.
Ti s vic l ra s lu n i nhn nn phi c thi giu u che ui. Ri khng bit Phm
i nhn nghi ng lm sao khng n ch ti . Ti tht vng v cng.
Xem my vic trn bit dng tm su kn ca ti nh th no. Nay Gia nh, nhng ngi
trong tnh cnh ng lo s, tr cc thuc quan nh ca Triu nh ra, ch c mnh ti m thi. V
lc trc ti c i vi ngi Php, bt c d phi lm ci vic thn Hn tm Hn. V tnh
th tuy khng thn, nhng ai thu r ngun cn? Xa nay nhng ngi sa chn l bc lu lc
tha hng cng nhiu. Tuy sng t khch nhng ngi no ch c gc, ai li vong tnh c
quc c. V sau cng c ngi nhn y lp cng, cng c ngi sut i sng lu lc, nhng
c hai u khng trnh c cng lun n li nghn thu. Ti mi ln c th tr li ca L
Lng (18) gi T V khng lc no khng ri l rn tc. Tht l mt ln sa chn l bc m
nut hn sut i. Nhng lc gp phi cnh tri ngc nh th tht l kh x tr. Bi v trong
danh gio hng ngi bit xt r ngun cn rng lng khoan hng, bit t php lut ra
ngoi m xt theo tnh khng h khc, bit vin nhng l l trong php lut ra m bnh vc k
cng ng l bc, chng qua ch c mt hai ngi. Cn nhng k ch bit nhn v coi trng
vic trc mt th c n hng nghn vn. Cho nn, h hp nhau th tuy ni l s nhng li cng
thn, cn vic nghch nhau ri th d c ni tht cng nghi. Th thng nhn tnh l vy. Bi
th nhng k s khi gp cnh tri ngang, thng thng thn bi danh lit, lu lc khng v,
lung em kh ut c tm l m vi chn ni ct vng c a m thi. y chnh l s th ca ti
ngy nay. Cnh ng tuy c khc nhng bn lnh ca ti khng v hon cnh m i i. Nng
thn ni ca ngi nhng th quyt khng by mu cho h. Nh nm trc ti c gi cho ngi
bn Trung Quc mt cu th rng:
Ngu To sng gi: T Nguyn Trc
Tn L khng th: L Trng Lin (19)
Cng c lc ngha kh trong lng v s tc gin m bc l ra. Anh em bn ca ti cho rng,
c ci ch kh nh vy sao khng b mt lm ni ng? y trc kia tri ph h Phan cng ni
n. Ti ly cu hi ca D Nhng (20) rng: Khng mun lm vic d m lm vic kh
tr li v xin i n ngy sau s bit. Xem th thy thm ca ti l gi ly ci chnh
khng dm lm iu sai lm. Nhng iu dng tm kn o kh khn ca ti b nhng nhng tr
ngi, li cng gay go hn th na.
T lc ti ln ln, bc chn ra x khc, chng c Triu nh bit n, th m khng s phm
ti, qun mnh l k hn mn dm ni n vic cao xa, chng trnh him nghi dm trnh by li
hi. Nh th tht l ngo mn. l ti th nht.
14

 Triu nh ti khng c a v, yn tic ti khng d. Nhng vic trng i ti khng c lin

quan g, th m khng bit gi mnh sng bp bnh theo chng l hn. Hung chi trong vng
ca qun ch m li m ch khc. May ra du thnh cng cng khng trnh khi s ch bai. Nh
trng hp v c ca Mi Thn quay u tr v xin chu ti (21). Cho d lng b bao dung
cng cha chc khng khi c iu lo ngi v sau. L ra lng ngi kh chc, sa c bi l th
thn chu mt mnh, no ai bit n. Th th ti g m lm nh vy? l ti th hai.
Xa nay nhng k trung thn ngha s, ai chng mun em ti ra gip nc. Nhng mt mai vic
khng thnh b dm che th thn danh bi hoi s nghip tiu tan. Hung g ti vo hon cnh
kh bin bch, d b nghi k, m li lm vic vt ngoi phm vi ca mnh, khng bit giu tn
che dng cu ton thn li cn em thn hn mn hin dng kin. Mt git nc b ch g
cho ni sng? Sao m ngu vy! l ti th ba.
V ti l k t bit r mnh, thy mnh mt cch chnh xc, bao nhiu nhng vic th tnh nham
him, hon hi ba o khng vic g khng bit, nn mi cam tm chu ba ti y. Chuc ly mi
lo khng phi thuc phn s ca mnh, m ly nhng vic kh lm, ch mi c th gi c.
Ngi xa xt ngi khng xt thnh bi m xt ch c hay khng c tm lng. C lng m
gp thi c dng l iu may. C lng m gp phi trc tr lun lc, l iu khng may. C lng
m gp thi khng tt, n phi c qunh khng chn nng thn li cn mc ti, l iu rt
khng may. Nhng nu ly iu khoan dung nhn hu m xt, th nhn vo lm li ca mt ngi
c th bit c lng nhn hu ca ngi . Hung chi ti nay nh con c voi gia b, trong
gia nh khng h lu v con, ngoi x hi khng lo b km ch, th m bit nh v c , cm
gin qun th. Cho du mt ngy kia may m thnh s, ti vn bit kh trnh khi li d ngh m
yn thn c. Hn na ti cng bit r rng ti trc kh chuc v k c ti th d rc ly tai
ng. Ti vn l ngi hiu su o gio. Vic i c mt vinh nhc ti u xem nh ngoi
vt, ch cn bo ton ly ci iu rt qu ni mnh l ri, nhng thy ngi c vic bt bnh
cng phi tut gm cu gip, m bn thn khng mong ngi bo n. Ch khi no khng
mong ngi bo p ngi ta mi lm c nhng vic phi thng, khng khi. Hn na, ti
cn thy mt ci g cao thng hn s so o n n tr ngha theo cch thng tnh i. Nh
trc kia ti thiu hu c mt tp vn th c ghi tn Phm C Chung l mt chng c.
Ngoi ra nhng vic lm nh minh oan cu ngi, ni nhng li li cho nc th khng th k
ht. Ti vn khng c trch nhim v vic cng, khng mong khen thng, khng mong bao p
sau ny, m lm c nh th, khng phi l khc hn ngi sao?
Xa, ng Phng Sc dng th t tin c mnh, ton khoe khoang nhng ti nng bn lnh ca
mnh khng h giu gim t no. Ti tuy khng hi hot k khng bng Phng Sc nhng thm
hiu nhn tnh th thi, bit r iu li hi, nhng o l cao sa, nhng iu b n tinh vi, so vi
Phng Sc cn c phn hn, cho nn khng s ghen ght nghi ng c ni ra ht thy, thy
rng k s trong thin h khng b rng buc th cch c x ca h thng vt ra ngoi khun
so. Th th khng nn ly ci lun on thng tnh m cu thc h, ri khin cho h cng s
cht gi trn mt bin, cng bun thm nh nhng ngi xa m thi.
Ci xin i nhn ly quan nim cao c rng lng m vt ra ngoi nhng xt on hp hi,
thng k vong thn bt hnh ny, b qua nhng hnh tch b ngoi m xt thu tm lng thnh
ca ti. Nu nh i nhn vui lng nhn nhng li l vn vt nay, ti knh xin dng my bi
Thin h phn hp i th lun, T cp lun, Gio mn lun cho ngp nc nivng
chn tru dm may ra c th chy thu ra bin c. c th th nc qua trm dm may ra c
th gip c t nhiu. Nh th, ti du cht vi ni chn mng mi cng t c tm lng
khng qun ngun gc.
Mun nh n. Knh bi.
15

Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/1 t 53-64, Hv 135 t 129-145, Hv 634/1 t 85-103, NAM
PHONG s 117 trang 54-59
Bn Hv 189/1, so vi ba bn sau, c nhiu cu, nhiu ch chnh hn. y c l l bn m
Nguyn Trng T, khi sao chp li gi cho mt v i thn no , c chp bt thm; u
bi ghi: T cnm 17, trong lc thc s bi Trn tnh ny, theo nh ba bn kia v cc tc gi
khc nh ng Nguyn Ln v ng o Duy Anh ni: 26 thng 3 nm T c 16.
Bn chnh thc gi cho Trn Tin Thnh c lu gi ti th vin Bo i; trc nm 1945 cc
ng Trn Mnh n, o ng V, Nguyn Ln u tham kho. iu ng ch l ng
Nguyn Ln, trong sch dn trang 57 c trch mt on nm trong s khong 428 ch m
ba bn vn Hv 135, Hv 634/1 v NAM PHONG khng c. on ny lin quan n thi lt
lng ca Php c th do NAM PHONG t c b. Cc bn vn Hv 135 v Hv 634/1 c l
c sao chp t mt bn gc ging nh bn c sao chp cho NAM PHONG. Cn bn chnh
thc lu gi li Th vin Bo i cng nh bn Hv 189/1 lu gi trong gia nh Nguyn Trng
T th c .
V u , th Hv 135 v NAM PHONG ni: Trn tnh khi; Hv 634/1 Trn tnh. Ring Hv
189/1 th khng c u , nhng c mo u: Ti Nguyn Trng T trn tnh khu bm: Ti
Nguyn Trng T ci u by t ni lng.
(1) Nguyn vn: Cu T phi ch: trch li ca Mnh T, c ni: lu vi nc T khng phi
l bn ch ca Mnh T, v lu vi nc Php khng phi l bn ch ca tc gi.
(2) Tc l n K Ha b trn ngp ngy 23-24 thng 2-1861.
(3) Tc Nguyn B Nghi c phi n thng thuyt vi Charner thng 3 v 4/1861.
(4) Nguyn vn l Phan qu vin tc mt vin chc h Phan, ch khng phi Phan Thanh
Gin bi v trong on sau khi ni ti Phan Thanh Gin, th tc gi ni Phan i nhn. V
chng Phan Thanh Gin ch ti Si Gn k ha c 5-6-1862 (T c 15). Quan Phan ni
y l Phan Vn Kh on sau?
(5) ng gic Qung Yn m tc gi ni n y l ng L Duy Minh, cng c ni gi l L
Duy Phng hay T Vn Phng, t xng l dng di h L ng ln chng li nh Nguyn. Theo
linh mc Le Grand de la Lyraie, thng dch vin ca qun i Php (1858-1873), ngi c quen
bit L Duy Minh l thy ging ca linh mc Castex, th L Duy Minh theo Ba Khut hot ng
ti vng Qung Yn t nm 1851 nhng tht bi sang vi cc tha sai Php ti Hng Kng
(i tn l Phng), v nm 1858 theo Le Grand de la Lyraie v Nng lm thng dch cho
Php, tm cch lm p lc Tng Php nh thng ln Hu, nn b tr v Hng Kng, u
nm 1861, c Charner em v Si Gn manh nha lp ng quy ph Bc b (iu m
Nguyn Trng T pht hin v phn nh vi Phan qu vin) nm 1862 l lc L Duy
Phng c Php h tr mnh lm p lc bt Triu nh Hu phi k ha c 1862. Lc ny
l lc Nguyn Trng T trao cho Phan Thanh Gin cu th Gic Qung Yn nh c trong
chu, tc khng sng c lu, sang nm T c 19 (1866) th ng L Duy Phng b tiu dit
hon ton v L Duy Phng b bt v x t.
(6) La ku: Trch truyn ca Liu Tng Nguyn, nh vn thi ng, c k l t Kim
vn khng c la, nhng mt ngi em mt con la t ni khc n th trong rng. H thy
la to ln, th tng l v thn, nghe la h th s, nhng ri dn dn nghe quen, nn li gn, la
tc gin tung v h. H sn ti nhy ln cn c la n tht. Do cu th Gia nh la ku
k cng c ngha l bn Php Gia nh cng ging nh con la t Kim h ln th
ti nng cng l ra ht ri, chng c g ng s na.

16

(7) on ch xin ng trc tnh th kh khn Xin hi nhng ngi chung quanh s bit
ti ni c ngkhng. V vy khng c trong NAM PHONG v Hv 135.
(8) on ch xin Ti nht nh t m phng s cho h li c trong T Ngc Nguyn Ln
sd trang 27.
(9) Tc linh mc Croc, c tn Vit l c Ha, sau ny l Gim mc gio phn Vinh.
(10) Nguyn vn hai cu th c ch Ly ha v oi kim.
Ly ha: Ly phng Nam thuc ha, m ch vic binh ao nc ta c ngy s khc phc
c; oi kim: oi phng Ty thuc kim, m ch nc Php tm thi xng hng.
(11) Li bn v vic nn ha (Ha t) l mt bn vn ca Nguyn Trng T gi cho Nguyn
B Nghi thng 3-4/1861. y c th l bn Thin h i th nguyn tp ng trn NAM
PHONG s 100 thng 11-1925.
(12) Nguyn vn: Tht chi ng ngung, thu chi tang du cu trong Hu Hn th, Phng D
truyn. ni mt min ng (mt tri mc) m ly li min Ty (mt tri ln).
(13) Mc Cng, vua nc Tn i Xun Thu.
(14) Bi th ny ng ni rng: Cng nh nhng c gi i dt thu thn Ty khng phi v
ngho m v mun hc ngh c th dy cho ng hng nu cn, Nguyn Trng T i vi
Ty cng khng phi v ngho m v mun hc hi gip Triu nh nu Triu nh cn n.
(15) C ni rng: Tuy Triu nh khng dng, nhng lng tc gi vn lun hng v Triu
nh, lo toan n quc s.
(16) Tc Phm Ph Th.
(17) Tc Gim mc Gauthier, c tn Vit l Hu.
(18) L Lng, mt vin tng thi V nh Hn, cm qun nh nhau vi Hung N, nhng v
th yu li khng nhn c vin binh nn buc phi tm u hng. V c tin L Lng u
hng git v con h hng L Lng. Sau T V i s sang Hung N, L Lng vit th cho T
V k ht ni lng.
(19) Nguyn vn:
K thn To th, T Nguyn Trc
Bt Dinh Tn, L Trng Lin
i Tam Quc, T Nguyn Trc theo Lu B, b To Tho bt mt m, nn phi v theo h To,
nhng nht nh khng by mu cho h To.
i Chin Quc, L Trng Lin cho nc Tn l man r, nn khng chu tn Tn Thu Hong
lm hong . ng ni: Th nhy xung sng m cht ch khng chu lm dn nh Tn.
(20) D Nhng, ngi nc Tn, thi Chin Quc, ca Tr B, Tr B b Triu Trng
T git, D Nhng lm cch ci trang nhm git cho c Triu Dng T.
(21) Chu Mi Thn, i Hn, ngho b v b. Sau ng c lm quan, v xa tr li, ng ly
bt nc y xung t v bo v nu mc li y c, ng chu ti hp.
DI THO S 4
K HOCH DUY TR HA C MI (*)
(Khong 11-17 thng 2 nm T c 17 tc khong 18-24 thng 3 nm 1864)
Ti l Nguyn Trng T xin knh bm,
S th hin nay rt kh x, cn phi tm ngi gip, ba li bn mt, h khng c honh
hnh, th bn minh c (1) mi lu di c, phi ly kinh nghim cc nc khc b trng m
k ca h lm gng, v bt chc nhng mu m m cc nc khc ch ng c h.
Hai li y l vic rt gp cho tnh th hin nay. Ti trnh by s lc vi hai v ph s v bi
17

s (2) rng vic y mi phn chc chn khng nghi ng g na. V h ngh rng nc ta t
trc cha bao gi giao thip vi nc ngoi, cha hiu r cc mnh kho nn h mi dng
nhng k thi th cc nc khc ra thi th vi ta. Nu i nhn (3) c mu k ring ri,
th ti khng dm bn na. Cn nu mun mu tnh vic thin h, khin nhng bn ght nhau t
xu x ln nhau, ta c nhn m hng li, nh xa kia Anh mt Hp Chng Quc l v
c nc Php xen vo; Khang Hy c chia b ci vi ngi Nga v b H Lan d d; Nh in
khi b thn phc Th Nh K v c Anh, Php gip . Cc nc Nht Nh Man (4) khi b thn
tnh l nh c cc nc ln gi cho. L do v sao c nh th, trong t trnh by thng trc ti
bm qua ri. Ci xin i nhn soi xt tm lng thnh em vic chuyn tu ln. Nu ngy kia
c vic (5), ti xin c ph gip, ti cng c th trnh by mt vi kin chuc ti trc.
Hin nay ti mun i qua kinh nc Anh. Nhn nc Anh c m i hi cch tr, h thng
sai ngi i khp cc nc n cc u ph phng vn v tnh hnh ngi phng Ty giao t
vi cc nc khc nh th no (vic ny c tng quan n i th tung honh, phn hp ca cc
nc). Ngi ny n Gia nh, phng vn ngi Php gn y th no, i Nam th no,
nhng ngi Php khng chu ni s tht. Y nghe ting ti, t n hi thm. Tht tnh c bng
mun gp nhau nn nhn y mun mi ti cng i, ti mng thm cho l c hi tt khin ti
c th n tn nc Anh, nh trong t mt bm ngy trc ti ni l do cn i nc ngoi l
v th.
Vy ci xin i nhn cho ti mn b I VIT S KY1 (ti sao li cn dng b sch y, ti
nh hai v ph s, bi s chuyn trnh ri). Nu c i nhn cho mn, th xin giao cho ngi
thng ngn ca ha thuyn (ngoi b nh : c Ha (5) nh Phc nhn) cm v cho ti. Khi
no xong vic, xin tr li t t. Mun i n i nhn.
Nu c vic g nc ngoi, cn dng n ti, th xin cho bit gp, ti xin i Gia nh.
Khng th ti xin i trc. Hoc i hoc li, xin theo nh ca i nhn.
Thng trc, ti bm ln quan Thng th b Binh bit rng: H mun lm k bng tai n
trm trung, cho nn gp rt phi thuyn n Kinh xin hon thnh cng vic (7). y l mu k
c c. C hai l (hai l y ti bm r ri). V li trong t ha c h c buc mt iu kin
l: C thun cho thi hnh mi c thi hnh (8), chnh l mu ngn chn ngi khc chia li
vi mnh sau ny vy. V gn y cc nc k ha c chung vi phng Ty, phn nhiu u
c cc nc cng chng vo, nn kh b t mun lm g th lm. Ch c ln ny h em k y
thi hnh nc ta. H bit chc chn th no ta cng s vi phm trc. h mun mn c y
pha Nam ly Cao Min, pha Bc thng ln Vn Nam (h nghe ni t Vn Nam tt nht thin
h, li nghe Hi Dng c m than) ch khng phi ch v ba tnh m thi.
May phen ny (ngi Anh nghe h thng thng vi Cao Min rt gin) Triu nh ta cng
quyt sai s sang Ty, h tng l ta khm ph c m mu ca h ri (v nc h c hai
ng: Mt l Vin Cng Hu, mt l Vin Th Dn; Vin Cng Hu th hay b vua, cn
Vin Th Dn th cho vic y l bc hip ngi ta, v nc ta cha c sai li g ln, m lm nh
th l cha hp ngha; v li Vin ny nhiu ngi c thin cm vi o gio, cho l nu gy s
cn by, s thin h ch ci, cho nn d lun xn xao khng thun. Nay ta mun mu vic cng
phi ngm thng vi Vin ny mi c; nu cn ngm thng, cng phi tn nhiu cng sc,
bit nhiu ng ngch, nay cha ban n kp). Cho nn h lm k tm cho li (k ny 200 nm
trc, ngi Anh thi hnh 5 x n , ngi Anh thy lng dn cha phc, nu hip ch
phi tn km nhiu sc binh lnh, cho nn gi v khng tham m tr li, ch dng th quan thay
h cai tr. Sau h ht sc d d, v ly ca tt mua lng. Lc u, thy th quan cn c lng
v nc, h cng gi lm khng nghe bit. Ri lu ngy sinh t, v tnh con ngi ta cha thot
khi nim tc, t ngi khng b ca ci mua chuc; v li dn dn t lt a vo, cng v n
18

nang, m d xiu ngi; lu ngy v sau, phn na bn th quan, b h li dng. Hung h h

li am hiu phong th, nn sau ch cn nh mt trn l tiu dit; trong cng c bn mun
lm Hong So (9) chng li, nhng khi sc h bao trm ht, th d c Hong So cng
nut lun).
H tr li cho ta mt l v danh ngha p buc (iu ny ngy trc ti cng bm ln quan b
Binh bit r. Xin i n khi v Kinh xem li k cng).
Hai l ly lng (iu ny cha dm ni r).
Ba lm tm mua h danh, ri s thong th thc hin (Ti tng d bit c chc chn
khng sai, h cng bn bc vi nhau rng: S b nc Nam sang, m ta c gi kh kh
khng cho, s sinh s khng tt p, nh my vic ti ni trn. V li h gi cha c
vng, s ngi khc gip ta, m thm chn hng h. Chi bng b ngoi gi ting l cho chuc
m nng cao gi ln. Nu ta chu ht iu kin, th hin nay h c li. Ngy sau ta khng khi
tri c. Lc y hai mi li h u c, m ta th khng c li l g bc bch vi thin h, h
mi c th gi c bn vng lu di, nh vic ngi nc Anh trc kia. Hoc l mun ta cho
s th c qu nng, li tng ta khng bit ng li, kh tm c ngi gip , ch c lng
tng ly nng nh lm iu, ko di ngy thng. Hoc ta nghi ng m khng chu, hay chu m
khng theo ng li h yu cu, th h s c li l vi thin h, m ci c ly li cng
thm vng chc. iu y trong h tnh c by phn. Trc y, nhng iu ta chu ht, trong
h ch c ba phn. Hai iu y, ta rt kh x tr. Cc nc tng b k c c y ca phng
Ty. Nu ni rng h mt mi m tr t li cho ta, th hin nay cha c kh nng nh th).
Nhng m mun nn vic ln, phi tranh ginh hng trm nm, ch khng phi ch tranh ginh
mt lc m c. H dm ng t ta, cu thnh cng sau vi mi nm, th ta mun trn p c
h, cng phi cu hiu qu sau vi mi nm, ch khng th mt lc m c. H ly c
Gia nh, t cho l ni thin nhin him tr, c th ua ui vi ngi Anh. C iu l ta phi
bit x kho ng cho lan rng ra.
Vy mt l phi tm c ngoi vin ph mu ca h (iu ny c nhiu ch c yu, kh ni
vn tt c).
Hai l phi tm nhng ti du cn ca nc no c giao hiu vi h, m thm n nc ta (Tuy
bn chng cng c nhiu ngi mun theo ta nhng ta cha bit tm ng y thi. Cn nh
bn v li cc nc, tn mc khp ni, cng c nhiu ngi rt l mnh kho gan d. Nu ta
bit kho dng thng thng c chng ra sc liu cht. Ti bit hng ngi y mang ti
phiu lu, khng cn g trn i ny c. Ch cn c no m khoi lc th d c cht cng
khng t. Nu ta dng c th c li rt ln) gieo lng nghi hoc cho h.
Ba l phi hc ht cc mn khn kho ca h, m trong khi qua li giao t, phi nhng cho h
ba phn. i phm em chuyn phi l m buc cho ngi, tt nhin phi c da vo mt l l
no . Nu ta khng c iu g h c th chp l c th chc chn h phi im khng dm
hnh ng g. C ba vy bn mt ri ch khi c t (T ny ti d on khng sai, 10 nm
sau s thy) mi c th mu c.
Ti xem qua cc nc t 500 nm li y, s d ch ng c h, khng ngoi ba iu trn v t
nht cng phi dng n hai iu. Nu khng c ba iu y, t trc n nay, ti cha thy c
mu chc g c c. Nhng thi khc, th khc. Hin nay b quyt chng gic ca Triu nh
c nhng bc ti tr nh thnh ngh ra, u phi hng hn mn nh ti c th suy on c.
Nhng i nhn c lng h c, nn ti t ngh, ni m c vic, th d c ti cng cam lng.
Mong sao nhng dng nc nh c chy xung b, du khng b ch g, nhng cng c c
ch hng v.

19

Ti xin em hiu qu c th thu c iu th nht m tnh mng trc. Cn nh i ng

ng no, th trn Triu nh c sn k hoch, ti u dm vt phn m ni cn.
Xa vua o Quang nh Thanh tng ni: Chc chng r gic, hay nht ch c mt ng l
dng r nh li r. Nhng v h li ly vic t h mnh lm xu, cho nn cha thy cng hiu
ln ca chc y. C iu thy r l ngi Nga s d khng dm yn t Mng C, v nh
nc H Lan: Nht Bn b ui ra ngoi b cng bi B o Nha. Cn cc nc khc c
hiu qu nh vy, khng th k ht.
Ti xt thy s th hin nay ch ngi Anh c th cng tc c vi ta. V Anh v Php c mi
th truyn kip. Nay ngi bc ca vua Php b ngi Anh y ngoi mt o xa xi, ngi
Php ly lm xu h.
Ngi Anh mt Hp Chng Quc do Php ht cng; ngi Php s d tm thi hp tc vi ngi
Anh v ngi Anh gii v ng bin. Nay nu c nh nhau th ngi Php ch gii v ng
b, khng th bin ha c (Khon ny c nhiu iu li hi, nhng khng quan thit n ta,
nn khng ni k lm g). V li, ngi Anh hin lm ch c tnh th phng ng, hn
gp 10 Php cho nn Php phi min cng ho thun vi Anh. Nhng tnh ngi Php hay kiu
iu, li hay nghe dm pha, nn cng d ly gin. Ngi Anh tuy gi c nhiu ni, nhng cha
ch no him tr bng Gia nh. Nay nu Php ly c Gia nh th s bt li cho mnh. Nn
nu c c hi thun tin, l no ngi Anh b qua. Nay nu ta t cu vin ngi Anh, th cng
d ni. y l mt iu li.
V li nc Php vi nm sau tt s c ni lon, m thuc a Anh li nhiu ch gn thuc a
Php. Gia nh l ni thin nhin him tr, m t lu ngi Anh hn ngi Php chim
c, th s mun cp git li cng su sc. S mt ngy kia, Php b ni lon, khng quan c
c ni xa, ri em ch ny i ly ch kia, th liu ta c khi ci nn ui hm ca trc, rc
si ca sau khng? Cho nn ngi qun t lo mu phi ngh lu di n con chu v sau. Nay
nu ta thng hiu vi ngi Anh, th ngy trc h mu vi thin h ngn tr ngi Php,
t vic h lm l gip ngi hon nn, g vic ri ren, mai sau chng may s th i thay, th
h lm sao bng c ht mt thin h, ngi ra m thun chu i chc vi ngi Php? Thin
h l no li khng c ngi nh ngi Anh ng chc ng sau hay sao? Ngn trc, phng xa,
y l hai iu li.
Hin nay ngi Php mun lm gip ta vi m m (iu ny khng cn ni r cng hiu)
nh nm trc h thi k y vi nc Rma (10). Nu xong vic th c hng na phn li.
Nu vic khng thnh th v c ngi khc chu. Nay nu ta ngm nh ngi Anh d xt, chng
may vic c bi l, th ngi Anh vi ta c l l ni vi thin h. Ri sau ly vic m
trch ngi Php, s tri c ni chu. Nh ngi gip ta, l vic ngay thng m d ni
(iu ny s dn n nhiu vic quan trng, nhng cha th trnh by). c th th chng
nhng min Bc yn, m min Nam cng c th khi dy c. y l ba iu li.
Ngi Php vi ta, s vic cha bit n u l cng. Gn y, nhiu khi ngi Php cng mi
ngi Anh cng i i vi h. Nu nay ta khng gp rt thng hiu vi ngi Anh trc, vn
nht ngy sau li sinh chuyn, m Php vi Anh i i vi nhau ri, th ta chu sao ni? Nay
nu ta bit liu trc s c th giao ho c vi ngi Anh, th th d sau ny c xy ra vic g
t h s mt l s danh ngha, hai l v cm tnh m ha hon. y l bn iu li.
Ngi Php tuy t khoe khoang giu mnh, nhng so lc lng cng chu nhng ngi Anh.
Nay nghe ta thn thin vi ngi Anh, t bit ta s lp mu ngn cn h. Nay nu ngi Php
em nhiu li ly gin, th li s ngi Anh thy r tm a m ch ci. Tuy ngi Anh cha
cng khai gip ta, nhng ngi Php cng bit, nu c hnh ng g, chc ngi Anh cng s
ngm bo tin cho ta. V mi th ngy trc, to nh ni; lc no ngi Php cng lo ngay ngy
20

s ngi Anh kt hp vi ta. Ln trc Php giao kt vi Nga toan ngm chng Anh, nhng
nay sinh him khch v t bit b c lp. Lc by gi nu mun c h chuyn nng sang
nh cho ta, th c hi cng d. y l nm iu li.
Trc y vo khong nm Gia Khnh nh Thanh, bc vua Php by gi gi l Naplng, xut
thn t trong binh lnh ni ln, giam Y Pha Nho, hm o i Li, t Nga La T, ph H Lan,
hip i Li, nh ch Nht a, cp Nht Nh Man, xm lng Anh Ct Li. Cc nc
phng Ty khng nc no khng b c hi. n nay cc nc vn cn tc gin. V li, ngi
Anh tuy ni cng tc vi Php, nhng ch v li ch m hp tc th lm sao lu di c? Gn
y, nc Anh li sm sa binh thuyn, gp ba ngi Php trong lun lun mun tr mi th
mt Hp Chng Quc. Gi s thi c n m c ta trong ni ra ni vo, kho iu nh
khu gi, vn nht n chuyn ra th Anh Ct Li chn ng thu, Mc a Li p o ng
b, Y Pha Nho bc pha Nam, tr ci gin lm chung m chim li ring mt mnh. H Lan,
B Li Th n pha Bc, Nga La T theo sau tip ng. phng ng ngi Anh em binh
lnh n chn ng v, cn ta th ngi m hng li. y l mt mi li rt to.
Su mn li (11) k trn l ti hy tm ly ci d thy, ci cng dng ln m ni, cn nh nhn
vic m xoay dn, tu c m chuyn bt, thng thng nhn nh m c ln, nh cc vic
qua cc nc Tn Th Gii, kh c th k ht. Cn nh s sp t ca Triu nh, vn khng
phi ngi ngoi thy c.
Nhng lm c su iu li trn, d nhin cn c nhiu ng li, tu s th m xoay chuyn,
khng th bn nht nh trc c, s vng vo gn d, khng dm di dng.
Nay knh bm.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/13 t 63-71 v Hv 634/3 t 34-46.
Hai bn hon ton ging nhau, ch khc mt vi ch sai st ca ngi chp.
V nin hiu th ch c Hv 634/3 ghi T c 23 vi u iu trn hin tnh. Nhng qua
ni dung, chng ta c th on chc rng bi ny c vit gi Phan Thanh Gin vo khong
gi thng 2 nm T c 17 tc h tun thng 3-1864.
Thc vy, chng ta bit l Phan Thanh Gin, cng vi hai ph s v bi s, Phm Ph Th v
Ngu Khc n, i s Php v, mang theo mt bn d tho Ha c, thay th cho Ha c 56-1862. Theo d tho Ha c mi: Php tr li cho Vit Nam ba tnh pha ng v ch gi li
mt vi a im lm ni bun bn. Ngc li, Triu nh Hu phi tr cho Php mt khon tin
bi thng rt ln hng nm. Phi b Phan Thanh Gin, phi lu li Si Gn t 11 n 17
thng 2 nm T c 17 tc t 18 n 24 thng 3 nm 1864, trong lc ch tu tr v Hu.
(1) Bn minh c: Tc bn d tho Ha c mi c thng thuyt ti Paris gia phi b
Phan Thanh Gin v Aubaret cui nm 1863.
(2) Ph s v bi s: tc Phm Ph Th v Ngu Khc n.
(3) i nhn: tc Phan Thanh Gin, chnh s.
(4) Nht Nh Man: tc lin minh cc nc c (Confdration du Rhin).
(5) Vic: y l vic i giao thip, thng thuyt hay i ra nc ngoi theo nh k hoch c
trnh by trong bi vn ny.
(6) C Ha: tc linh mc Croc, lc lm thng ngn cho Php v linh hng cho cc b dng
Thnh Phaol (Nh phc, phc gia).
(7) Xin hon thnh cng vic: (Cu thnh gi) tc vic phi b Bonard n Hu thng 4-1863
lm l trao i bn Ha c c vua nc Php v vua T c ph chun.
(8) Thun cho thi hnh mi c thi hnh: (Don hnh tc hnh), y l iu 4 ca Ha c 56-1862, trong c quy nh rng: Khi vua nc Nam c k ha c, trong c vn xt
21

nhng t cho mt nc khc, th vua nc Php c ng mi c k kt, khng cho k kt

th khng c k kt. (i Ph Lng Sa Hong thng don hnh tc hnh, bt don hnh tc
bt hnh).
(9) Hong so: Ngi t Oan C, tnh Sn ng, Trung Quc ni ln nh ui vua Hy Ty,
nh ng (862-877) ln lm vua.
(10) Vi nc Rma: tc vic Naplng (Napoleon) III em qun sang gip Gio hong gi
t Rma ca Ta thnh.
(11) Su iu li: Trong bi Lc li t (Di tho s 5), sau ny Nguyn Trng T s trin khai
rng hn 6 iu li ny.
DI THO S 5
K HOCH LM CHO DN GIU NC MNH
(D ti t cp bm t = Lc li t) (*)
(Thng 5 T c 17 khong 20-6 n 18-7 nm 1864)

Trm ngh, trong nc c nhiu vic, dn chng phi lo gp vic sinh sng v tri gip ngi
li ngoi mun ca ngi. Cho nn Mnh T c thuyt: ch quc ngoi hon (1); tin nho
c cu: Thin tm nhn i (2). Do t vic ngi m xem, cc nc trong bu tri, cha nc
no khng do c nhiu bin c m vt ln xa c; t o tri m xem, li cng k diu hn.
To vt ban phc cho con ngi, ci phc cng ch c dn dn, ln dn dn, phi lu ngy
mi thy. Ngi bit r l tri s khng v nhng iu lo bun trc mt m on trch tri. V
rng, to vt sinh ra mun vt cho con ngi s dng m khng tic mt th g. ch v con
ngi phn ng ch thch nhn khng chu ra sc su tm pht hin nhng ca ci n giu, nn
nhng th qu gi ca rng ni, bin c, di t, trn tri cha c s dng ht.
K t khi c loi ngi, loi vt n nay gn 7.000 nm, thng k s li hng trn mt t
ca c thin h cha y 4/10. V li, to vt sinh ra loi ngi u do cng mt ngun gc nh
nhau c. Th m ngy nay trn a cu, ngi vn minh th t ngi d man th nhiu, chng l
to vt li c hu i, bc i khc nhau? chng qua cha n thi m thi. V d nh cha m
i vi con ci, a ln th bo lp nghip lm n sinh sng, a b th phi dy cho bit s mc,
ng i c tun t nh vy. Do suy ngc li th mi nh sp xp ca to vt khng c
ci g l khng tm n. y chnh v mun cho con ngi c m rng thm tr thc, lm
sng t thm ci tinh anh ca tri t, tc l ph cho loi ngi mt nguyn vng v cng, khin
loi ngi phi tm kim nhng iu mi l hay ho. To vt li s con ngi yn phn th
thng khng chu qua li vi nhau, nn v t ai mi sinh ra c th nghi khc nhau, tt xu
khc nhau nhn giao thng qua li vi nhau, ngi bit trc by k bit sau, d man
bin thnh vn minh, gip vo nhng vic m to ha cha kp lm, nu r ci cng dng
k diu ca linh tnh loi ngi.
Nu ci thy, nghe, n, ngh ca con ngi, ch bit tun theo t nhin nh loi vt khng c
linh tri linh gic m khng giao cho con ngi quyn iu khin vn hnh th lm sao phn bit
c con ngi linh hn mun vt? V vy trn lc a nm chu li c bin ln bao bc bn
pha, c cc sng ln thng sut trong cc chu, ni lin cc ng bng xe thuyn i li,
nhng cng c nhng hang ni cn ng, o i chn li, khin con ngi phi t khai ng
thng n nhng ch t ai c ca bu. trn mt t, s sp xp k diu ca to vt nh
vy rt nhiu khng th k xit.
22

Ni tm li, loi ngi chng ta c chung mt tri che, chung mt t ch, chung mt mt tri
chiu, chung mt mt trng soi, mt khng kh y trn, mt hi nng m p, mt th nc thm
nhun, mt ngn gi mt m, do mt l chi phi tt c, do mt tnh cht ng nh nhau tt c
bui u do mt m sinh ra, cui cng li hp li lm mt mi thnh tu ci cng dng to ln
ca c tri t. Xem y th cha to vt khng n ci l l ln lao ca tri t cui cng phi
n ch b tc, cng khng n cho ci dng hng ngy ca loi ngi cui cng khng pht
trin c, nn by ra nhiu cch m mang tr tu, du dt nhau tin ln con ng i
ng Trc y 3.500 nm, phng ng l ni u tin khai ph c ci phong kh th
s thun phc, m lm c hng trm cng vic, cho n thi trung c th cng ngy cng
thnh. Lc by gi, phng Ty ang cn giai on mng mui d man, cho nn cc r min
Ty Bc phng ng thng hay n xm chim cc nc phng Ty. Do phng Ty
tim nhim c vn ha phng ng. Ri nhn nn binh ao xy ra m hai bn c s qua li,
do thm tnh hnh ca nhau. Nhng ci g bn ny cha c th ngh cch tro non vt bin
cp v, cn bn kia b km thua th cng lo hc ci phng php m h dng thng mnh
i ch li.
Xem nh nc ta xa b Trung Quc xm chim tn ph. Vic tng nh to vt gieo ha
nhng chnh cng l lm phc. V nhn m nc ta tr thnh mt nc vn hin. min
Nam Hi c ba nc: nc ta, Min in v Xim La. Nhng hai nc kia cn trong tnh trng
km ci, cn lu mi ui kp nc ta. Th chng phi do nhng c ni trn sao? Thi nh
Chu, nho s nc Pht Lm qua Trung Quc, n thi V nh Hn t nc Thn c
thng sang i H, thi Nam Bc triu, r Bc chim sang c phng Ty. n thi Th T
nh Nguyn trong lc cha ci ot xong nc Kim Nguyn m lo khai thng min Ty
Bc, min Ty Nam ca phng ng, min ng Bc ca phng Ty v min Bc ca
phng Nam. H ni no c hnh th p t ai mu m, l khng khi b chng tin chim,
lm sao cho ng b hai bn ng Ty thng lm mt vi nhau. n cui i Nguyn, c v
ph m Tt M Nhi T Thin ca nc Cp Lit uy danh lan khp Ty Vc, c ngi phng
Ty u qun vo hng ng ca ng ta, nhn y h em theo v thuc sng v cc th vt
k l khc. Ngi Ty v lon lc lu nay mun tr yn nn bt chc phng php ch
sng iu thng, chng li, v nhng th k xo khc u ly phng ng lm kiu mu.
V sau, vic hc thut, vic ch to nhng kh c ngy cng c tinh vi. Hc thut c tinh vi
th sinh ra k xo. K xo n cc im th tr nn mnh v lm thay i hn ci hn km
mng mui trc kia. Cho n thi Minh bc tin u Ty ngy mt ln cao vn vt, n ni
khng c ch th ci ti dng ca h na. Do , h chuyn dn v pha Ty, v bng nhin
tm c Ty Chu (tc Tn Th Gii) v chim ly lm t ca mnh, khai thc vng t ai
my ngn nm hoang vu, ci tin phong tc tp qun my ngn nm h lu. Lc u ngi dn
bn x cn xem h nh th ch, dn dn chu gn gi v ngy cng tr nn thn thit, nhng
ngi dn y hc c ht nhng ci k xo ca ngi phng Ty, cho nn khng y
100 nm sau ui c ngi phng Ty ra khi t mnh. Nhng nc ph thuc phng
Ty xa kia, nay tr thnh nhng nc thn phng Ty. Cc nc y nh phng Ty m
thay i nhng tp qun c tr thnh giu mnh, ngi phng Ty cng nh vo ngun li
chu cp cho mnh. Xa th nghin rng cm th, nay thnh tnh ngha anh em tt p
bn b.
T khi quyn li ca ngi phng Ty cc nc ny gim bt, nhng v lng tham khng
chm dt, h bn quay tu tr sng hng v cc nc phng ng. Cc nc phng ng
tuy l ng t ca trm ngh, nhng bn tnh li mi m s an nhn vui th khng thch i mi.
V li ngy xa tng xng hng xng b trong thin h, t mn t tc, ngh rng thin h
23

khng ai hn mnh. Cho nn chuyn chung h vn ph phim, hc li xu ph nnh b c

ci ph qu mng manh trc mt. Vic ny n bui mt vn th li cng qu lm (y l ch
chung cc nc). Khi c k ch bn ngoi thot n, th coi h nh l k d, tr xo l i, m
khng bit rng nhng ci khn kho ca ngi phng Ty ngy nay chnh l lm lt c ci
d tha ca phng ng mnh ngy xa . Cha to vt trc kia gip ta cho ta th , m ta
cha dng ht ci hay th to vt em ci ta gy ha cho h gip h. H c ci d tha ca
ta th h rt trn trng mi ngy mi trau chut ngy mt p thm ri li em bn cho ta thu
li ln. (Nhng mun vt h n cng cc th s ngc tr li, xa kia khng c ci thut g l
khng b ph m d c ci thut ring i na th cng c ngy phi ht. Khng ngoi my trm
nm ri cc nc phng ng cng s nh y m nh bi phng Ty. Hin nay nm min
n gn c du hiu bt u ri y. Cho nn ti ni rng ngi phng Ty l k bn ci
tr ci dng, nu ai bit kho mua th chng bao lu cc th h c s tr thnh ca mnh. Ly ci
li v cng cha dng ca sng ni chng ta m i ly ci tr ca h, th h l k v hoang m
ta th hng ci thnh qu nh cc nc Ty Chu vy. V rng, ta hc ht ci thut ca
h, nh Bng Mng (3) ngy xa, ri sau ly ci tr tu vn c sn ca chng ta thm vo ci tr
tu ta mua c ca h. t l t ca ta, mn ci tr xo ca h cng ngy cng gi nua cn
ci tr xo ca ta th mi m tr trung, em hai tr m ch li mt tr, l no khng thng c?
Nh trng hp Ty Chu l mt chng c vy) (4)
Thit ngh, to vt sinh ra t ai l ct cho c loi ngi hng dng ch khng phi cho
mt ngi chim ly lm ca ring. Cho nn lc u cy c bi b cha khai ph th cho loi
ngi phn tn c tr ri rc khp a cu, u th khai thc pht trin m hng c y. n
lc ni sng thng, him tr ht th li khin c trao i bun bn, ni c i cho ni
khng, vic s dng c thun li, vic sinh sng c y , suy xt lai lch m dn
dn nhn ra rng nguyn xa vn l anh em, cng chung mt gc m bit thng yu nhau, ly
ch d tha m b vo ch cha , thng cng i vic, gip ln nhau, ri sau hp c thin
h lm mt nh hng ht ci diu dng ca tri t. Nu khng nh vy th ngi min ni
thiu c, thiu mui, ngi min bin thiu th, thiu g, nc ta thiu thuc, Trung Quc thiu
go. To vt l ng nhn i cng bng, coi mi ngi nh con, ti sao khng cho nc no
t tc ly dng ca nc y khng cn n nc khc, ngi no t tc ly dng ca
ngi y, khng cn nh ngi khc gip khi qua li cho thm phin phc?
Nhng nhn tnh trc tri sau hp, th s hp y mi cng thn. Vic i trc gp kh khn
m sau thnh cng, th s thnh cng mi bn vng. Cho nn lc sp hp sp thnh tt nhin
phi c ci hi ca s nghi hoc v khn n, ri mi c ci li ca s yn n lu di. V c
s nghi hoc th cn phi c sng t, c khn n vt v mi ngh n s ngh ngi. Cho nn
lc hiu ra c th mi bit l do s sp xp ct t ca to vt khng c lm tri khc i.
Cho nn, theo l l phn trn m ni phn di th cc vt u gip ln nhau lm ng
u nhng iu mong mun cho nhau. Nu khng nh th, th loi ngi l con ca to vt, nu
c cho ngi ln mnh chuyn c phn li mi, m khng gip cho ngi nh yu trong
c sng cn mi mi, c hng li ch to ln lu di b vo s thit hi trc, th sao
gi l ch cng c?
Nhng iu ngh lun trn y l mt iu trong bi Thin h phn hp i th lun. l
nhng s tht, l thc ca tri t. T thu khai thin lp a n lc co chung cng ch c th
m thi. D c ngi gii bin bc n u cng ch bi bc c tm thi, ch khng th bi
bc mi mi c.
Nay ti trch ra trnh by nh trn, l v cc hc gi nc ta ngy nay phn nhiu c vin xa
chng nay, ni quy qu lm ri lon vic chnh tr, m lun x xo, chia b lp ng m bi
24

bng Triu nh. H c bit u thi th i thay, c nhiu ci ca i xa khng th p dng

cho i nay c (5). Cho nn bc tin hin tng ni: Ngi tun kit l ngi bit vic i
nay, ch khng phi l ngi bit vic i xa. Bi v vic cn, mt, yn, lon nu khng tr tu
khng th no bit c. Cn nh vic ngi khen ngi xa th d ngu cng bit tha. Cho nn
k tr bn vic i cn phi th hin vic lm, cn nhc s vic m lp ra mu tr, tu thi thay
i cho lng ngi hp vi tri. Nh ngy nay cc v i nhn em cc iu ra hi k tho
d m khng cu n thng tnh chnh l v vy.
Nay ti xin em nhng iu cc v hi ni s qua vi nt trc v cui cng xin ph thm mt
on ca bi T cp lun, sau s ni r s l ca nm su iu li ln. l nhng iu cp
thit hin nay, mong rng khng nn xem qua ri thi. (6)
1. XIN K RA CC PHNG PHP LM HT N V C SNG, C KIM LOI
CNG CC MN QUANG HC, C HC, HA HC, KHAI THC M THAN (7)
iu ct yu thc hin cc phng php trn, trc ht phi c kh c. Cc mn y phi
c thi hnh thc s. Vic hc l thuyt thc ra khng kh, m thc hnh th kh, hn na
ph tn rt nhiu, nhng thu li cng rt ln.

Vic hc tp v sm kh c phi thc hin ng thi, khng th thiu mt. Nu c hc qua

loa nh ti m khng c kh c khi gp kh khn li khng c ngi ch v th cng ch bit l
thuyt (8) v cng dng m thi, v cng cn kh em ra thc hnh c. Nu em ra thc hnh
cng phi qua nhiu ln th, loi b nhng ci tr ngi mi tn dng c ch tinh diu. V
chng vic sng tc dng th cng c ci d thnh, c ci kh thnh, m ci kh thnh nhiu lc
li xy ra tai hi bt trc. Nu hiu c l thuyt s lm c cng dng ln, nhng nu bt cn
s , my mc n v th nghn vng d c ch ngi gii kh tm, trm thanh gm bu
khng bng mt ngi th c gii. Nhng iu li hi l nh th y. Vic trong thin h c ci
li ln, tt c ci hi ln, nu khng tun theo th t ca n, th chng nhng li bt cp hi m
cn lm hng c cng vic na.
Nay trc ht ti xin hy lm cho nc nh giu c (nh trnh by on cui ny) chi dng
chi ph cho vic hc tp v mua sm kh c. Khi mua sm c kh c ri s cng thc hnh vi
vic hc tp l thuyt. Nh th th s s dng my mc l no li khng thnh cng, ti kho l
no li khng tin ln c?
Ni tng qut th phng php c sng n v ch ht n cn nht c hc, v c c quang hc
gip vo. Cn php c kim loi v khai thc m than th cn nht v c hc v c ha hc gip
vo. V php li tu th ct quang hc v c trc lng hc, ton hc gip vo.
C hc l nghin cu tt c nhng g dng sc gia thm vo th cht sinh ra ng lc, m
khng lm bin i bn cht. gi l c hc. C hc c hai loi kh c chnh: kh c n gin
v kh c phc tp. Hai loi li chia lm ba: nng, sc v im ta. Tt c nhng kh c u l
php tinh xo to nn tr lc. C khi dng phng php khin cc kh c pht ra sc k xo,
ta h nh chnh t n c mt sc sng.
Kh c ca tr lc c ba th: n by, trc quay v mt nghing. l nhng vt dng c bn.
Ngoi ra li c ba th na: bnh xe, my ct, inh c. l nhng vt dng th yu. Tt c mi
cng dng thc s ca c hc u quy v my iu k trn. Nhng vic hc cng phc tp kh
khn, nu khng tinh thng vt l khng th xem xt phn bit c, m khng xem xt phn
bit c th khi s dng cc loi my mc thng gp tai ngn nguy him. Tt c mt trng,
mt tri, cc hnh tinh, s ng t v nhng cht lu ng nh, nhng cht lu ng nng,

25

nhng cht c nh cng vi nhng vic do sc ngi lm ra vi tt c nhng sc nng ng,

sc nng u thuc v mn hc ny, cho nn phn bit cho r rng l iu rt kh.
Cn quang hc th dng quan st nhng ch cao ch su. Phm tt c nhng vt trn i,
trn mt t, di mt t, nhng quang sai, th sai, phn vi v cc ng vt, thc vt mt thy
c hoc khng thy c v c nhng bn , a mch, sn vt, ci tht ci gi ln ln u
phn bit c, l nh quang hc.
Ha hc th c th lm cho cc th cht bin ha. Khc vi c hc, ha hc c dng quan
st kim loi v cht nng, cht nh, cht c nh, in kh, nam chm phn bit nhng tnh
khc nhau ca chng, thch hp vi cng dng ca chng, khin cho cc cht rn, mm, gip
nhau lm thng bng s vn ng. Cc ngnh khai thc m, thuyn my, my hi nc u
thuc v mn ny.
Cn php lm ht n th cng nh php c sng, tuy c phn d hn, nhng iu ct yu l
kh c c. V rng ngi th mun cho cng vic lm c tt trc ht phi c kh c tt,
nu khng c kh c th ly g m lm?
Ni tm li, nhng iu trn y, nhng l thuyt ca n u khng ngoi sc t nhin. Nu
trc ht khng bit r ci sc l c s, th d hc sut i, cng vn m m khng ln ra
mi. Tuy cng c th dng c mt i ci nhng chng qua l lm theo khun c sn m thi,
ch khng bit bin ha nhn ci ny bit ci kia, lm c tinh xo hn. Cho nn sc t
nhin l im u tin phi hc, khng th khng hiu trc ht. Cc iu ni trn c sch
chuyn mn chp r. Vic khng th chp trong mt lc ht c, hn na, mt cha nhn
thy cng dng ca n, li khng c ngi ng bn cnh v d, ging gii, thi cng kh
hiu ht c ngha ch, cu vn. Cho nn y ti ch a ra nhng iu i cng m thi.
Cn phng php khai thc m than, trc ht phi bit r a mch, bit r cc loi kim khong
v cc cch chuyn ng ca v qu t. Nu by gi cho vi ngi nh ti i khp nc su
tm thm nghim khong 3, 4 nm mi c th bit. l v m than su hn cc m khc, m
phn nhiu li hay c min ng bng, t c ni ni hang v ni nc chy. Nu m than l
thin th than khng tt m ly cng chng ht. V li m than thng c x lnh, t c x
nng. Nhng ngy nay x nng cng tm thy mt vi ch c m than th ti tng rng
nc ta cng c. M than li hay c nhiu ch gn m st. l do ci cch sp xp vn dng
rt hay ca to ha. Li c nhng ni t bn, ni rng ni xa kia hnh nh cng c m than,
nhng than y ch dng un bp, ch chy my tu th khng sc nng. Nghe ngi ta
n tnh Hi Dng c m than, ti ngh y cng l rng ni xa kia m thi. Ti tuy cha
n , khng dm ni qu quyt, nhng min Hi Dng qu na l ch c tng nc chy.
y cng l mt chng c ni rng khng c m than. Phng php tm m than c nhiu ci
n tch khng th ni ht c. Nhng vic tm m khng kh, ch c vic khai thc than mi
kh, lc u ang cn cn th dng sc ngi cng c th ly c, n lc xung su m li
phi o xin mt hai nghn thc nu khng dng my mc rt ht nc th khng th ly c
than. Li na, trong t thng xng ln cc kh c nu gp la n s n bng lm ngi cht
ngay. V vy, phi c phng php kho lo v phng php lm thng gi nh ca ngi Ty
u mi trnh khi tai nn. V li o xin vo rt su hay d b sp, nn phi lm sn bc ngang
phng.
Phng php ly than ni trn y phi dng cng rt kh, nhng li ln gp mi m bc,
m vng, cho nn phi ngh ht mi cch ly.
Cch lm cho nc mnh l ch to c nhiu ca. Ca ci nhiu th lng thc , kh gii
tinh, thnh tr vng, cng qu di do, cc vic li ch do y sinh ra, cc vic tai hi do y

26

gim bt. Mt khi c bin c ln xy ra, ch cn ly ca ci trong kho nh nc, khi phi phin
lu n dn. Li ch khng th k xit.
Nay nc ta, ca cng ch nh vo thu, m thu nh c hn, ch khng c cch g lm cho
ca ci c nhiu nh phng Ty. Ci ti gi l lm cho c nhiu ca y khng c ngha l
ni bn rt ca dn lm cho nc giu, m l nhn ngun li t nhin ca tri t sinh ra
ca. Do nc giu m dn cng giu.
Nc ta mt b gip b, mt b ta vo ni, gia l mt gii ng bng, li c nhiu sng chy
ngang qua, t b bin n tn cng rng ni mt 5, 6 ngy m thi, khng nh cc nc khc xa
bin xa ni, hoc bin t ni nhiu, hoc ni nhiu sng t, hoc nhiu cn ct sa mc, hoc nhiu
t kh cn, tht l mt ni a th tt nht trn qu a cu. Ngi cc nc tng ngi khen,
chnh cng v ni sng gn nhau, cn nhau, mi li ca n rt ln. Hn na, ngi nc ta tm
vc va phi, nhiu ti tr, li kho bt chc ti k xo ca ngi khc. Ngi nc ta c ci
tnh bit hc tp ci hay ci tt ca ngi khc, khng t kiu t mn nh ngi Trung Quc.
Cho nn cc nh thng thi cc nc khi bn v i th trong thin h u cho rng nc ta c
a th tt li c nhn tnh tt ngy sau t s phn vinh v cng. Nhng ch tic l ngi mnh
cn chp nn tp tc c, b li hc t chng b buc, nn cha th tung honh ni bn bin
(Ti s vit dng ln mt bi v a th nc ta vi mi trang. Xem s thy phn khi).
Ngy nay nu ta bit dn dn chnh n nhng thi c, ngh cch lm li cho cng, lm li cho
t ta c c phng php hay ca mnh li c c c nhng phng php hay trn th gii
mi sng to ra na, hai ci cng thc hnh song song vi nhau khng tri ngc nhau (Nhng
phng php hay ny cha kp trnh by c). Nh th th nhng ci thin h mi c, ta cng
ng thi c. Cn nhng ci ta vn c th thin h khng c. Nh th ai cn dm khinh nc
mnh na?
2. SAU Y TI XIN A RA MT KHON V VIC LM SAO CHO NC NH
GIU C CU GIP LC KHN CP:
Mt l ngun li v bin. V bin th khng c ngun li no ln bng c vi mui.
Hai l ngun li v rng. Rng th khng c g ln bng g.
Ba l ngun li v t ai. t ai th khng c g ln bng t gai.
Bn l ngun li v m. V m th khng c g ln bng ng v thic.
Bn ngun li y, ngoi vic tu theo th nghi m thu thu ra, cn phi ngh nhng phng php
hay nh ca Ty u thu nhiu sn vt. Sau cho tu b nh nc ch ra bn cho cc nc,
ri li ch v nc mnh nhng hng cn dng m nc mnh khng c. Ci li bn mua qua li
nh th thng c gp ba. Tr than ra, nh ng, thic gi Bc k mt quan nu em ra
nc ngoi bn c th c ti tm quan. Ngoi ra cc th t, gai, c, mui cng th. V li, Bc
k ni lin Vn Nam, m t ca Vn Nam l tt nht th gii. Ngi Php s d mun t Bc k
thng thng Lng Giang, t Nam k thng ng Tin Giang l v th. Vic y trc y ti
ni r, nay xin thi khng ni na.
Phm th vn cng suy th thin h khng ai l khng ui theo ca ci m tranh ginh. Ngi
ginh li ca ta, l no ta li khng bit ly li ca ngi? l lut vay tr t nhin khng th
trnh c. Hoc c k ni rng bc vua cha c vic thi hnh nhn ngha th t nhin c li, cn
g phi khi ci lng ham li cnh tranh vi dn! Sao khng bit rng ni nh vy l rt sai
lm v chnh tr? Bc tin hin c ni cu y thc, ct cu vn ci t hi thi by gi, v s
rng ch bit lo lm li m khng ngh n nhn ngha. Nhng nho gia sau ny v khng suy
nguyn ci y nn by t ra bn lun nhng iu th din qu cao. Nhng xem vic lm ca
h th thng li v iu li hi m khng gi c tit tho trong sch. Cho nn ngi ta bo
nhng k y l li ni tin m vic lm li hn h. Hy xem Yn Vng nc T v ngha
27

m b dit, T Khoi nc Yn hc bt chc vua Nghiu m b mt, Ai Cng nc L ham o

Nho m b suy nhc, vua nc i ham theo o Mc m b tn t! Hc theo xa khng phi l
lun lun khng hay, nhng ch c bn ng y b quc ph thn vong l v gp lc thi th
khc xa ri. n trm th khng g ln bng trm nc. Th m thnh cng th lm vua, bao
nhiu ngha s chen chn ni ca ch hu. Cho nn dng gp thi tc l nhn ngha, tht thi tc
l bo ngc. Nhng nh nho cu n khng kho bin ha, thng hay un li ma mm, sau
khi s thnh bi r nh gng chiu ri mi bn lun anh hng. Gi th bn thn h vo
cnh ng by gi th chng nhng m mng khng bit tnh ton ra sao m iu nhn ngha, vic
phi chng cng khng phn bit c. V sao vy? Chng qua v h cha lm n a v y, m
lun bn n nhng iu cao xa ngoi s tng tng ca ngi ta t tn dng ln nhau,
ct cho nhng ngi c quyn lc ng thi n m thi. Nh th chng khc g ngi
thch v ma qu m ght v ch nga (9).
i phm s tnh trong thin h mn ting tt lm vic xu l ngi ngu; chu ting xu
lm vic tt l ngi khn. Trong thin h kho bit dng th c ting hay, khng kho dng
th mang ting d. Kho dng hay khng kho dng l g? Chnh l ci ti li. V ti li, nu
nh bit kho thu nhp th c nhiu m khng ai trch on, thu nhp c m khng ai
trch on li bit kho s dng ca thu nhp y, l nn tng ca nhn ngha. Cho nn to vt
khi cha sinh ra ngi sinh ra mun vt trong thin h trc lm ngun ca ci. Nh Kinh
Dch ni: C tri t mun vt sau mi sinh ra trai gi. Chng c v vic rt r rng.
Thi thng c khi loi ngi bt u phn thnh th bui tra c hp ch tin vic trao
i nhng thc cn dng, ri sau vic gio ha mi dn dn hng thnh ln. Bi v to vt yu
ngi nn thm dy nhng vic cp thit trc, vic cha cp thit th dy sau.
Tt c nhng ci tm thng dng thng lm hng ngy ca con ngi t thng c, trung c
n tn th khng c ci g l khng do to vt by ra. Nhng ci m to vt by ra u khin
vua nm quyn m mang sp t. Vua thay quyn to vt chn dn, lm li cho dn, th
nhng vic li ch nn lm trong dn gian l no vua khng t mnh ra gnh vc ly, t mnh
xng xut ra? Thi trung c ngi ta cha hiu c l y nn mi by b cho nh th l tranh
li vi nhn dn, nn mi c chuyn xa kia lm n quan i phu th khng cho v dt ci
na. Nh th l khng bit rng, c nc m c mc cho ca cng t b thiu ht, n phi
yu nhc khng chn hng ln c, chnh l v c . Sao khng suy xt xem vua mun lm
giu c phi cho ring mt mnh khng? Nu khng th th mt mnh tiu xi cng c hn, d
xa hoa phung ph cng cc cng khng ht c. Vy ca lm g nu khng phi cho
dn cho nc? V nh cha m lm n kh nhc c ca ci, l mun li cho con chu.
Ngi khng bit th ci ch cha m, cho rng lm nhng vic vt v kh nhc y l tin,
th chng phi l tri vi lng thng ca cha m lm sao?
Nay ni v vic nc, khi c ca ci ri th lnh trng thu ca ci trong dn chng cung
ng cho vic nc s ngy cng gim bt m s nghip cng c cho nc mnh s ngy cng
tng. Mt khi nu xy ra gic gi cn phi nh dp yn b ci an ninh xm lng, qun i
nh dp mi ngy tiu ph hng ngn vng th ly ca cng m dng bo v ti sn ca dn
chng. Nh vy l khng c nhn ngha n hu no ln hn th na. Ch ni mt vic ny cc
vic cng nh th thi. Nh th m cn c ngi a ra thuyt cng dn tranh li ngn tr
ph hoi vic nc, cho bc qun ph mang ting ny n, th c phi l trung khng? Thu
xa Thi Cng c phong lm vua nc T, chn k ti nng chung ngi c cng v git cao
s ng Hi (10) l v th.
Nay ti xin hy lm cho ca ci nhiu thm. C nhiu li lm giu, nu em ra thc hnh trm
nm cng cha ht. Nhng ti ch a ra 4 cch cp thit trc tin cp cu trong nht thi.
28

To vt cho nc ta mt a li tt m lm th Triu nh phi c ngi ng ra xng

xut cho dn theo. Cn nh nhng phng php no hay ho th Triu nh c nh sp t
ri ti khng dm bn n na. Nu lm c nh th th tht l v chn hng li ch cho dn
ch khng phi ly ca nhn dn. Ngy nay cc nc trong thin h u theo phng php
lm giu mnh. Thin h lm trc, mnh l theo sau, ai dm ch trch?
Li xin cho nhng nh giu gn ca b c th mua tu ln vt b ch nhng vt
nc mnh d khng dng n em bn cc nc, ri li ch v nhng th thit dng cho nc
mnh v nh thu xut nhp tng thm nhng th cn dng trong nc. Nu ngi no mua
v c nhiu th c li cho nc th cn nhc m ban thng khuyn khch h c gng
thm. y l mt iu li ln. V rng, nhng hng ha mnh c, tr s cn dng ra, cn tha
em ch bn cho h, h li bn cho nc khc, nh th h khng cn phi n nc mnh lm
g. Nu h mun a hng ha sn vt ca h sang th c tu ca nc mnh em v mua
bn trao i vi ngi cng qu hng x s, chng d lm hn mua bn nc h hay sao?
Nh th t nhin h khng cn phi tm n mnh na. S d h tm n cu thng thng vi
mnh l v ngi mnh khng th i xa m thi.
C ngi nc ngoi ni rng k y rt c. Nu lm c th khng ngoi vi nm ngi Ty
t nhin b t m i khng cn phi nh chc g na. V li h da vo vic ta khng ra
khi ca, nn dng th lc cp li ca ta, nay ta theo cng l ngn lng tham ca h, ly li
ca h th chc rng trong khong u u minh minh y tri s thm lng gip ta vy (11). V rng,
to vt qu trng s sng v cng, cho ta a li tt, li cho ta nhn vt tt, t s gip ta thnh
vng hp thnh ra s p tt ln trong v tr. Vy ta nn thun theo cha to vt m
ng ch li m bit lo lng chuyn ti ha thnh phc, chuyn tht bi thnh thnh cng,
em ht ci tr khn tri cho khai thng mi ci b mt trn tri di t. K h nho sao
khng bit thi th bin chuyn, c cu n vo ngha l sch v, ni ba bi rng: Triu nh m
ca ng n k cp vo. Sao khng bit rng: Lc thi th n, khng th ngn c, lc
thi th i, khng th chn c. To vt sp t nh vy sao ta khng bit liu cch tm
thi lu thng vi h, t phn u cho hp vi ca to vt? Ca b ca khp cc nc
phng ng to vt khai thng c th ti sao mt mnh nc ta li c th ng kn c?
Hung chi, vic li ch ca mt nc, quyn lc hnh vi do vua nm, v cng vi quc dn chia
s mi s vui bun. M trn c to vt thm sai khin, vua ch cn theo tri lm mi
vic. Nhng vic ln nh ly i hay l cp cho, bit u chng phi do to vt ngm ngm sp
t. To vt nhn i i vi vua t m rng n mun dn. Th m trc mt, hi thy
vic bt bnh th k h nho bit g m dm ch bai trch c? Ti ni nh vy khng phi ha
vi ch m chnh v s bn h nho khng bit tri vic ngi. Trc y bn h c nhng
ngh sai tri, lm hng cng vic, nay thi th n th li cn khng bit gip Triu nh,
hp lc ng tm lo vic nc khin Triu nh lo ngoi li phi lo c bn trong, th hi
nh th th cn lng d no? Th xem 5 x n nm Cn Long th 17 v khng chu cho nc
Anh mt thnh m sau phi mt trn c nc, Min in nm o Quang th 4 v khng chu
cho Anh mt mnh m sau phi mt na nc. Tt c u v khng bit ngi bit mnh nn n
ni hng vic nc nh th. S d, nm xa ti khng s ti m dng li bn ha, chnh l v
c y.
3. HIN NAY CC DIN CHA BIT S DIN BIN N U, TI XIN KNH
DNG IU KHN CP NHT TRONG BI T CP LUN, L TM S TR GIP,
C S TR GIP S C SU IU LI LN. Tn T ni: D sc nh th gi, d
sc nh m li c ngi gip th c sc mnh. Hung chi nc ta nay khng sc nh
l no li khng cn s gip sao? (12)
29

Trong t bm nm ngoi, ti trnh by r rng tnh hnh cc nc phng Ty hin nay ging
nh thi Chin Quc. l mt iu trong bi Phn hp lun. Vua o Quang nh Thanh c
ni: Ci k hay nht nh ch khng g bng ly ch nh ch. Theo ti, nhn chung cc
nc trong thin h t ba trm nm tr li y tuy c nhiu cch c th lm cho k ch lm
nguy, nhng ci cch bn mt pht trng ngay, th phi l ly ch ui ch. l l do m
trong t Trn tnh nm trc ti ni vic khi phc khng phi tm trong nc m phi tm
ngoi thin h. Bi v t 15 nm nay ti bit r chc chn phi c mi lo nh ngy hm nay,
nn ti ra sc tm ti hc hi tr khn ca mi ngi thm s hiu bit cho mnh, ch
khng phi ch mi mt ngy.
Tm li, ni gp trong mt li m tc l: Ch c ly ci vic thin h b trng qu k ca
ch lm iu rn, phng dch, ri li ly ci phng php m ch b trng qu k ca
thin h m ui ch, th khng th khng thng li. V rng k ch tng i khp thin
h, em ci k thi hnh nc ny m trng, th li a ng dng sang nc khc na.
Nhng thng thng ci k ca ch rt cuc ri cng lm hi ch. Ngi hay ln di nc
tt phi c ngy cht chm, l l ng nhin. To vt l cha m ca tt c cc nc, th
khng n mt a con no n phi chu khn kh (13). Nay ti xin em su iu li ln
trnh by nh sau:
Th nht l nh k khc ngn chn h. Anh v Php xa nay vn th hn nhau. Trc y hai
bn nh nhau hng trm nm mi khng thi. Cho n nay hai bn vn ch ci khch bc
nhau, c nc u nh th c. Hin nay vua Php ang ngm ngm tm k c bo th vic
vua Anh trc y bt y vua bc ca h ra tn o xa xi (14). Ngi Anh l no khng bit
vic ? Nhng h vn n nhn cng s vi ngi Php, v h cn e ngi nc Nga chc sn
sng sau . Hai con tru khng hc nhau bn cnh con h, v ci th cn ngi h. Li vo cui
i Cn Long, nc Anh nh nhau vi Hp Chng Quc, ngi Php dn c binh lc vt
bin sang gip Hp Chng Quc. Do ngi Anh khng gi c phi b. Mi th
khc thu xng cha tiu. V vy nm trc khi Php ln vo Qung Nam, Anh hay tin, c nc
xn xao ku m rng Php uy hip ta, cho nh vy l khng ng. Hn na, ta t xa tng i
li n ngha vi ngi Anh, sao khng nhn thy thng tin tc cho h, ri nh h thng bo n
nc Nga, nc o nh cc nc gii quyt gip ta? Tuy nht thi cha chc cc nc lm ngay
c, nhng cng nhn c th ngm ngm tm cch gip ta hi Php. Php hi th ta li. l
iu li th nht.
Th hai l xui k khc gy s vi h. phng Ty th lc hai nc Anh Php i khi tng
ng nhau. Php li v ng b, Anh li v ng thu, khng bn no chu nhng bn no.
Anh t khi mt vng t Hp Chng Quc, th li may mn c ngun li n . Nhn
chim c 5 cng ca Trung Quc, na nc Min in v cc thng cng ln bin ng
(15), t ngh c th dng th lc trn p c Php. Duy c nc ta l ha mc vi Anh. Anh
khng c c cp nc ta. Php hn v nhng ming bo b b Anh phng trc nn nhn
lc n cha hon ton thuc v Anh, ngi b th mnh ly, cng kim chc c 5
thng cng nh. Nhng nhng ni khng phi l hang rng ngch h nn cng kh ng
vng. Mt mai c vic g xy ra phng ng th cng kh thng ni Anh. Do , Php bt
chp danh ngha, t nhin chim Gia nh v t cho l tm con rng m c ngc. Hn na,
Gia nh vn l ni thin nhin him tr, sut mt di b bin u l bng bin rm rp, him
tr hn nhiu so vi cc ch khc phng ng, chim c ch ny l sc khng ch
thin h. Tm li, ngun li phng ng, u nm trong tay ngi Anh, ch v i sai mt
nc c m th lc b phn tn. iu cha bao gi ngi Anh qun c!

30

Nc ta phi dng li l tht t tn v tin bc tht hu sang nc Anh, ni ht nhng iu sai

tri ca Php, nh trong bi bm trc y ti ni r. Li phi dng nhng li ngt ngo vin
dn cc l l cu nhc ph suy tn dng th ln mnh ca Anh xem hng h th no.
Nu nhng li ni c h nghe th s ni tip rng: ngi Php khng ni li l g minh
bch trc m t nhin t nhp ln nh chng ti mt cch bt ng. Nay ngi Anh n gip
chng ti mt tay khi phc li, chng ti s vui lng nhng qu quc mt thng cng ln, k
thc vnh vin v sng nh anh em vi nhau, nh Trung Quc vi B o Nha trc y vy.
May m tri cho gp c hi, Anh s nhn lc Php chn ng cha vng, em nhng l l phi
tri tuyn truyn su rng khp cc nc lm chng c, th s mau chng p buc c Php.
Th ca Anh th mnh, m th ca Php th yu. May ra vic thnh ta v Anh u c li, cn
khng thnh th ha c ch chu. Nu bo rng ci k cng ch l cch rc si vo ca sau
m thi, nh th tc khng bit rng i nu phi tai ha th hy chn ci ha nh. Mt d m
c tru th ai khng thch ci mt y? Ngi Anh tuy thch vng vy xm lc phng xa,
nhng cng thng gi l ngha, ch khng hay phn phc bt thng nh ngi Php. V li
khi h c c Php ri h cng khi lo b chn p na. D khng c thng cm no h
cng vui lng, hung chi ta cam kt gi li ha, l no h li c th hi ta? M gi s iu
xy ra th bit u Php s chng t hp cc nc nh li Anh? Nh th, Anh s phi theo li
giao c m dng li, chng phi ch v l m cn v c chnh h na. Hn na tm a ngi
Anh rng ri, khng bit chng cn tr li cho ta m khng cn ly t nhng, c ting
thm trong thin h. Nh nm xa h tng lm 5, 6 vic ging nh vy. Tuy n nay h cn
ht sc bo h l v khng b ngi ta na ng. Anh i x vi cc nc nh vy, l no
li khng i x c vi nc ta? Nhng iu cng cn tu thi nc ta i vi h nh
th no trc . Nu vic ny thnh cng, l iu li th hai.
Th ba l nh ngi khc n ly gin h. Anh v Php xa nay vn ghen ght nghi ng nhau,
tuy tm thi cng tc vi nhau, nhng Anh vn ginh phn hn: v cc php dng binh, tr dn
v bt k cc vic ln nh hai nc u xung khc nhau. H v li m hp nhau th khi li ht t
phi la nhau. C mi khi Php c mu g khc th Anh tm cch ly gin (c nhiu vic khng
th k ht). Anh li kho giao thip, cn Php th t chi thn vi ai. t chi thn th a nghi, l
l tt nhin. Nay nu ta nng i li vi ngi Anh hoc thm ving, hoc mua bn, hoc hc tp
nhng vn ha l nghi vi ngi Anh mt cch nhit tnh thn thit hn i vi ngi Php th
ngi Anh cng s i x vi ta mt cch xng ng. Ci k ca ta , cha chc ngi Anh
nht nht gip ta hon thnh, v cn tu c hi kh hay d. Nhng d sao ngi Php thy t
sinh nghi, cho rng ngi Anh em ht nhng mu m qu quyt, nhng vic lm c c ca
h ni cho ta bit ri v cn by v cho ta nhng k thm c (c hai k phng Ty lp minh
c vi nhau l khng by v cho ngi khc) lm hi h, h lng cm th. H cn lo s
ngi Anh s nhn d ta em mi li ca h chia cho ngi Anh v h bit r ngi Anh kho
thu phc nhn tnh h kh b kp. chnh l l do khin trong t ha c nm trc c mt
iu ni rng: C bng lng cho ct t mi c ct t (16). Nhng ci k y ca ngi Php
l qu tham lam v c ch khng th thi hnh c. Bi v phng Ty khng c ci lut y,
khng c l g cha ly ht c t m c quyn nh vy. Nay nu ta em iu y ni vi
ngi Anh chc ngi Anh s gip ta phn gii. Nh th, ngi Php li tng rng ta em
nhng vic lm sai tri ca h ni ht vi ngi Anh, nh vic nm trc h li tu vt bin
gii bt Qun Tin y ra ngoi o xa. Quan ca h tng ni l vic lm rt sai tri, nu
nc Nam em chuyn ny ni vi ngi Anh, ngi Anh s khng tha th u. Nh nay ta
giao thip mt thit vi ngi Anh, tuy ngi Anh cha hn to bo gy kh cho Php, nhng
ci th ri dn dn cng s n. Nh vy ngi Php bit ta c ngi gip tay, li c trinh
31

thm d xt mi ng tnh ca h; li b ta dng k ba li bao vy bn pha (c nhiu iu,

nay cha kp ni); li bit lc lng ca ta dn dn chng li h; li bit ta ph v mu
k ca h; li bit ta phi m h tri th phi s m chn khng dm hnh ng na. Sau s
nhn ci t ca h m ta thc hin mu k th cng d dng thi. Nu khng th nh bi bm
nm trc ti ni n hai con ng pha Nam thng Cao Min, pha Bc thng Vn Nam.
Hin nay ba tnh ngoi h khng tr (17) ba tnh trong li lm le mun ly, ri tng lai s
gy bin ng g na, c suy vic trc t bit. Nay nu thc hnh ci k ngi Php s nghi
ng m xa la ngi Anh. Ta s li dng tnh trng m xoay tr cng vic. l iu li th
ba.
Th t l nh nc khc ly danh ngha m p ch h. Ci k mu sinh ln ca cc nc
phng Ty qu na l do ly t nc ngoi. B o Nha l nc khi u vic , ri cc nc
khc tip theo sau. Phm trn th gii, tt c nhng ch no c nhiu li lc chng u tr mt
vn tay chc mu tnh c. Mi li no cha vo tay th s ngi khc phng, khi lt tay ri
th s ngi n sau git ly. Mnh c th khng mun ngi khc cng c nh mnh. Mnh
khng c th khng mun ngi khc c. V s rng bn ny li th bn kia hi, bn ny thnh th
bn kia suy, cho nn ci mu k tung honh khng hn m gp. Phm nc no hip c ngi v
l th cc nc s hip lc vi nhau nh li. Trc ht ly danh ngha ra m trch, nu bit
tri m dp th thi. Hin nay cc nc nh phng Ty v cc nc khc trn th gii tng
b phng Ty xm lng ngc i, khng nc no khng dng k ny cu an. Thng
thng cc nc ln hay nh ln nhau m cc nc nh th ngi xem thnh bi, khng h mt
mt mi tn. Nhng chng c nh th rt nhiu khng th k ht. Ngy nay, nuta bit qua li
giao thip vi cc nc ln phng Ty, gy c mi tnh cm, ri dng ci xo k ly nc
ny, hp vi nc kia. Ngi Php d mun tha c hi nhng nu cc nc chu tuyn b gip
ta mt li th ngi Php cng s lo s khng dm lm cn, s ng n s phn n ca cc
nc, h cn s cc nc s ngh n vic bo th vua bc ca h trc y tin binh chinh
pht (ng vua ny dit H Lan, ph Y Pha Nh, ly B o Nha, thn tnh i Li, Thu S,
cc nc Nht Nh Man (Germanie), qu na Ph L S, ly cc nc o i Li, ch Nht a
(?), an Mch v xm nhp th ca ngi Nga. Nhng vic ny xy ra nm Gia Khnh th
10). Nu ngi Php v qu tham m khng nh th cc nc s dn lc thc hin li tuyn b
trn. Ting l lm vic ngha nhng thc l bo on y. Ri ta li qua nc La M thng hiu
vi Gio hong. Gio hong tuy khng dng binh quyn nhng thc ra l ngi chit trung mi
vic tranh chp ca cc nc v vn c cc nc khm phc chim ngng. Nu Gio hong
cng cho vic gip ta l phi, th mi ngi u vui lng thc hin, ta khng lo ngi Php
khng nghe. Nu k thi hnh c, th sm mun ta cng thot khi s rng buc ca ngi
Php nh cc nc vy. l iu li th t.
Th nm l nh cc nc phng cc nc. K ny rt l lu di, cng rt thng sch.
Khng y 10 nm sau ta li c mi lo khc, cho nn nu ngy nay sm bit phng, th ngy
sau mi c cng vic. Bi v ngi phng Ty thng hay nhn lc ngi ta c ni lon m
cp ot mi li ngoi ca ngi ta. Cng c khi v xa khng trng coi c m dng cc ly
xa i gn. Nhng quyn li phng ng hin nay 10 phn thuc v nc Anh n 6, 7
ri. Duy c Y Pha Nho ch cn L Tng, H Lan ch cn Tro Oa v linh tinh mt s nh na m
thi. Cn ngi Nga th bao chim tt c min Bc ca phng ng. Nhng s thng
thng sang phng ng ca ngi Nga phi theo ng b, nn chm, cn ngi Anh th theo
ng bin nn nhanh. Hin nay i Thanh cho ngi Nga phn na t ai pha Bc Ct
Lm. Cc vng thuc Hi gio Ty Vc cng nhp vo bn nc Nga ht c ri.
ca ngi Nga s cn mun dm ng c n na. Ni v lc lng th ngi Anh khng bng
32

ngi Nga, nhng ni v k thut th ngi Nga khng bng ngi Anh, m sau ngi Anh l
n ngi Php. Vic chim ot phng ng, Anh Nga n trc, Php n sau. Hn na,
hin nay vua Php ang m mu lm mt vic m c phng Ty rt ght v to vt cng rt k.
phng Ty t trc n nay cha nc no phm vic , m khng b bi lon c. V vy
hm trc ti bm vi Phm, Ngu (18) hai i nhn nn ly k hn 10 nm khi phc
chnh l v l . Nhng ta vi Php th xa m Anh vi Php th gn, nu xy ra vic g ch trong
mt ngy c th bit ngay. em binh lnh hng cng ca phng ng dn ht lc lng ra
tranh hng vi ngi Php b li s thua thit trc kia, vn l ci ngn thng dng ca
ngi Anh. Tt c nhng nc Php, H Lan, B o Nha, Y Pha Nho, i Ni (?) c nhng
thng cng phng ng v phng Nam xa kia, nay thuc v Anh n 8, 9 phn 10 ri.
y l do ly ci ny i ci kia, hoc nhn lc suy yu m nhng t cho Anh mong ngy
sau s chuc li, hoc thy ngi Anh c vy nn khng nh na m t rt lui gi nhn
tnh. Ba trm nm nay gia cc nc nhng chuyn trao ci n i ci kia, cp i git li, c
khi mt th trng nh m thay i i li nh th n my chc ln. Ngi Anh tuy thng gi
l ngha nhng trong bng vn thm mun ci thin nhin him yu Gia nh ca ta, chng
phi mi mt ngy u. Mt mai, nu ngi Php c vic g ngi Anh s ly mt thng cng
no Ty Chu gn thuc a ca Php i cho Php. Nu khng, xem ra ci th c th
cp c th cp ot lun bao chim ht c nhng ch quan trng ca phng ng. Th
ngha l c min t ai y khng ngi ny chim th ngi kia chim. Nu ngy nay ta bit
giao ho vi ngi Anh trc phng ng bin, sau s thng thng vi nc Nga
phng ng b. Cho du sau ny thi th bin i th trc kia ngi Anh ly ci vic ngi
Php tm c cp nc ta cho l tri l, m nay li th tiu tnh bn b cp nc ta m cho l
phi hay sao? V li, trc kia ngi Anh c cm tnh nng hu i vi ta m ht li tn
dng chnh ngha ca ta gii thot cho ta. Vic c thin h u nghe thy. Th m nay li
thy li qun ngha. Th th trc kia ngi Nga cng tng c cm tnh vi ta, nay thy vic
bt bnh nh vy bit u chng v ta m t Ty Vc chong ngay vo so huyt ca Anh? Nu
sm dng k ny th khng nhng tnh trc c lu di m cng do y t c ci li gn
nh ni trong 4 iu trn. Nu khng, c s ui Tn ny li sinh mt Tn khc(19), c ngh
rng mt ln ng cn c, ng ln na th b thng. mi tht l mi hi ln. Mu tr ca
ngi qun t li chng ring cho bn thn mnh m ct cho con chu. Hung chi y l
vic nc v cng trng i l no khng sm lo liu hay sao? l iu li th nm.
Th su l dng ngi khc nh h. Ta thc hnh nm cch trn y cu gip t bn
ngoi, nh con rt mt trm chn khng ng l do c nhiu chn vy. Sau mi nh ngi
ngoi gip bn trong. Nay nhn sang phng Ty th d a b con cng hiu c ci tm
l l hai nc mnh khng chu thua nhau, ch khng phi ch ring nc Php mi nh th.
Nu ta i li vi Anh, bit r tnh tnh ca h ri chiu m nhng ngi Anh sng lu vong hi
ngoi, cho h tin ca, c x tt c lng h, ri nh h hun luyn binh lnh qun ng cho
ta (Binh php ca ngi Anh rt gii). Nhng ngi ny khng suy ngh g vin vng c, h
c tha thch l h xng ln, khng nh qun ta s trc ng sau. Hung chi y li i u
vi k m h ght, xung tay vi k tng tranh. Cho nn trc y khi Php nghe n nc ta
thu nui ngi Anh, h rt lo ngi. V h vn c bng s qun Bc k mt vi phn, nu c
ngi Anh c sut iu khin na th h cng thm nao nng. Bi v h bit r nhng ngi
ny c th liu cht v ngi khc, li gii dng binh, gi thnh. Cc nc s d chng c vi
phng Ty cng u dng k . Nh trong thi Cn Long, ngi Anh ln dn nh tm n
c 4 min ng, Trung, Ty, Nam ca n , duy ch c min Shikhs bc n dng ngi
Php lm tng, cho nn ngi Anh thu gio v bn chuyn ha hiu, cha dm manh tm. i
33

n khi vin tng Php kia cht ngi Anh mi em qun xm nhp ct chim hn na phn
t. Li nh cc nc Ty Chu gii thot c bn tay c ca phng Ty phn nhiu cng
dng k . V li ngy nay ta dng k l ct t cng bn trong. Con mnh h c mt
trn ni th by co khng dm ngp ngh. Nh vic dp gic lon bn trong khng kh m
phng hon nn bn ngoi cng d. V rng ngi Php bit ta sc phc th tt s t hp
cc nc khc ng vin. Nhng ta c s ng tnh ca cc nc ri, th tt cc nc
cng nhn m ngn chn li. Nu ngi Php thy phi m khng chu nghe c mun cp
nc ta, th s b c th khng ai chi vin, cn lc lng ca ta th c cng c, nh th
cng chng ng s. Hung h ngi Anh vi ta th chnh ph Anh tt phi theo gip, nu
thua s tn hi uy danh. Hin nay Php em thm qun lnh sang v tng lai nhng binh
thuyn s thuc phng ng cng s dn dn tp trung v Gia nh lm ci th chim
ng ch trng yu. Thm vo Y Pha Nho ngy nay mt ht quyn cc nc thuc a
Ty Chu, ch cn o L Tng phng ng m thi, o ny li gn Bc k ta. Y Pha Nho
l mt nc rt sng m o gio (20), gn y nghe tin min Bc vic git gio dn cha yn,
cng s nhn c m trch ta khng gi ng li ha, ri s gip nghch ng chng ta. Cn
ngi Php nhn nay nghe tin qun Bc vo Bnh Thun, mai nghe qun Bc vo Gia nh (tin
n ny do cc thng thuyn pha Nam Qung nam vo Gia nh tung ra) th tt c nhng ng
quan mun lp cng hi ngoi s tu ln lon x chng minh cho lp trng ca h. Ngoi
ra cn c bn gic pha Bc lun lun qua li hai nc, dng li xo quyt thc hin mu
ca chng. Vy nay ta phi x s cho kho, bnh tnh phng ng hai nc tm c
ch h no ca ta c. Li phi thng hiu gp ng chng kt hp li vi nhau, phi gp rt
chiu m nhng tay vong mnh p o kh th ca h, trc hy lm cch khng th thng
chun b thng ch. l iu li th su.
thc hin c su iu li ri, dn dn c c hi, ti xin em cc iu ngm ngm lm tn
hi ch trong bi T cp lun ra thc hin dn dn th s nh ly trm kim m chch lm cho h
nm ngi khng yn. Sau bi lun cho mt nht dao th th no cng cht. Hung chi T cp
lun l thu tm tr khn ca thin h 500 nm nay, u phi chuyn mt ngy c th lm c
ht. Mt nc dng k trong mt nc cng ch cn phi mn ti nc ngoi. Nhng
mun ch ng thin h th cng phi dng mu tr ca thin h mi c vic. Bi v i th
trong thin h thng c 6, 7 trm nm c mt ln bin i ln, th ci tr thut cng theo thi
th m tng, vic lm cng phi ty theo thi m nh liu. Nu li cho dn th khng c phi
theo xa, nu thch hp th khng c phi chy theo c, nu hc iu khn th khng c l ca
ch hay ca ta. Kinh Dch c ni: Khi con rng ang nm n nu th khng nn dng n. Cu y
c ngha l khng nn tri thi.
Nhng iu trn y l trnh by i th, ni chung l trc thun theo s t nh ca to vt,
sau ra sc thc hin cu vn tnh th. Vy mun p dng k ny phi gp rt khai thc cc
ngun li v phi nh ngi khc gip sc. Cc mu k nu c gp rt ng dng th dn
dn s thy kt qu. Nu chm ng dng th d chm n u cng khng th no b qua khng
dng nhng k , m c th chng li c vi ch. Cn nh t Triu nh thy mu k chc
thut g hay hn, iu ti khng dm bit. Nhng theo kin thc ca ti thu thp c trong
thin h, th nu b k s khng c k sch no khc na. Hn na dng k ny khng nhng
chng c Php, m cn phng c thin h. Nu cho rng k ny qu phin phc m
chm, tc khng bit rng mun thnh vic ln phi u tranh hng trm nm, ch u phi mt
hi m c. Nh ng mt Lng Hoi (21) phi n hng ba chc nm mi khi phc c
hung chi y l mt k ch hng mnh. Cho nn bt chim, u phi ch c mt mt li m
c. Nay dng mt mt li m mun bt c chim th lm sao c? B c hng vn l
34

hang ch chn mt l m mun bt c c th lm sao c? Trn th gii c nhiu nc nh

thc hin c, sao ta li khng lm c?
Trong bi c ni v cc khon khai thc ngun li d k ch c bit cng khng hi g. Cn nh
cc iu khon ni v ngi gip , nu tit l ra khin h tm cch ngn chn ta s kh thc
hin c mun, cho nn phi ht sc cn thn. Cn nh s lm theo ng li no v s dng
ngn ng g th ti s cng vi ng Nguyn Hong xin ht sc lm gip mun mt.
Nay knh bm.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/1 t 2-23
Hv 634/4 t 78-127
Hv 135 t 75-103
NAM PHONG s 119 trang 3-11.
Nu so snh cc bn vn, chng ta thy:
Hv 189/1 v Hv 634/4 ging nhau hu nh hon ton: C hai cng chp st mt on khong
237 ch; c hai cng c u D ti t cp bm t; c hai ghi u bi 11 thng 2 nm T
c 16.
C l ngi chp Hv 189/1 v Hv 634/4 tng lm bn vn ny l T cp lun, l bn vn c
gi cng vi Gio mn lun (11 thng 2 T c 16). Nhng bn vn ny khng phi l T cp
lun, bi v c trch dn T cp lun. Ni 11 thng 2 T c 16 l qu sm, bi v trong bi
c nhc n bi Trn tnh nm trc.
Hv 135 v NAM PHONG cng rt ging nhau, ch c vi ch do chp sai, sp ch sai hoc do
nh bo t sa cha hay ct b. C hai cng c u Lc li t, nhng li khng c phn
cui ni v su iu li, c hai cng ghi cui bi: Ngy 23 thng 7 nm T c 19, c th
l do ngi sao lc lm, bi v ni 23 thng 7 nm T c 19 l qu mun, bi v trong Khai
hoang t (thng 1 nm T c 19) c nhc ti Lc li t nm trc.
ng T Ngc Nguyn Ln, sd, c nhiu trch on ca Lc li t thng 5 nm T c 17.
ng o Duy Anh v o ng V cng c ni ti Lc li t nm T c 17.
Nguyn Trng T, trong nhiu bn vn sau ny, c ni nhiu n Lc li t, m khng h ni
ti D ti t cp bm t. Tuy nhin bn vn m chng ta c trong Hv 189/1 v Hv 634/4 l mt
bn vn rt hon chnh gm mt li m u trin khai mt phn bi Phn hp i th lun ni
v l mt cn v hng thnh ca mt quc gia cng vi ba phn r rt:
Phn mt: tr li nhng iu cc v trong Triu nh hi v c sng v cht n.
Phn hai: ni v nhng k hoch lm cho t nc giu mnh (D ti)
Phn ba: ni v su iu li (Lc li) trong k hoch ngoi giao chng Php.
Bi ny c th trin khai rng nhng iu ni trong di tho s 4. Trong bn vn ny c ni:
Hm trc ti c bm vi hai i nhn Phm, Ngu (xem ch thch vn bn s 4)
(1) ch quc ngoi lon: Nc th ch, hon nn t bn ngoi. Mnh T ni: Nc ta khng
c ch quc ngoi hon th thng d b mt.
(2) ng Trng Th ni rng: Lng tri thng yu ngi nn sinh ra nhiu chuyn bt ngi
phi suy ngh, tnh ton.
(3) Mt nhn vt truyn thuyt, mt ngi gii ngh bn.
(4) on gia hai ngoc n ch xin (Nhng mun vt chng c vy) khng c trong
NAM PHONG, c th do nh bo ct.
(5) on gia t Cho nn bc tin hin cho ti ch bit l thuyt bn Hv 189/1 chp st.
35

(6) T y tr xung, tc gi s ni n ba phn nh trong cu ny tc gi gii thiu.

(7) Phn I, tc gi trnh by s lc cc phng php lm ht n v.v tr li nhng iu
c hi n.
(8) on gia t Cho nn bc tin hin(5) cho ti ch bit l thuyt bn Hv 189/1 chp
st.
(9) Nguyn vn: Ho ha ly m nhi tng ha cu m, cu ca Hn Phi T. Ngha l thch v
ma qu v ma qu khng c chn dung, khng c thc hnh, mun v th no cng c, ai bit
ng sai u m ni. Cn ght v ch nga v c hnh dng c th, nu v sai l ngi ta bit
ngay.
(10) ng Hi cao s: Ngi c hc c danh ting n c ng Hi, khng chu lm vic m
ch ni sung, thng by ra nhng lun iu cao k lm tr ngi vic nc. Thi Cng ngh
rng ng ta khng c g li m c hi, nn em git i.
(11) on ch xin C ngi nc ngoi n gip ta vy khng c trong NAM PHONG,
c th do nh bo ct.
(12) Bn NAM PHONG chm dt y vi cu: Ngy 23 thng 7 nm T c 19. y l phn
III tc gi ni v s l ca su iu li ln. l iu khn cp nht trong bi T cp lun ca
tc gi.
(13) Bn Hv 135 chm dt vi cu ghi: Ngy 23 thng 7 nm T c 19
(14) Napolon I b Anh y ra o Elbe ri li y ra o Saint Helne.
(15) Tc Thi Bnh Dng, ch khng phi l ng Dng, Nam Dng ngy nay. Nguyn vn
ni: ng Dng, nhng ng Dng l bin ng, Nam Dng.
(16) Ha c 5-6-1862 iu 4.
(17) Khong thng 6, 7-1864, tuy Aubaret ti Hu thng lng v Ha c mi thay cho Ha
c 5-6-1862, nhng trong lc Aubaret trn ng v Si Gn th chnh ph Php in cho
Lagrandire khng r li ba tnh. Ba tnh trong (ni tam tnh) tc ba tnh Gia nh, nh
Tng, Bin Ha v ba tnh ngoi (ngoi tam tnh) tc ba tnh Vnh Long, Chu c, H Tin.
(18) Phm Ph Th, Ngu Khc n trong thi gian phi b Phan Thanh Gin Si Gn ch
tu i Hu (t 18 n 24-3-1864).
(19) Mt Tn Thu Hong th li vp phi Hng V. Cu trn ni Hng V th cng c khng
km Tn Thu Hong.
(20) Ch cho o Cng gio.
(21) Tc Hoi Bc v Hoi Nam. i ng gi cc min t pha Bc v pha Nam sng Hoi
l o Hoi Bc, o Hoi Nam.
DI THO S 6
V VIC MUA V NG THUYN MY (*)
(Cui nm 1864 u nm 1865)
Ti nghe Triu nh mun mua ha thuyn. iu ny rt tt v cng chng cn xin php h, ch
thng bo cho h bit m thi. Nc Php xa nay khng dm c hnh ng cm cn ngi ta tu
chnh vic v b. Nhng h cng c bng hp hi. Nu ta n h yu cu ch v ng li, cha
chc h tn tm gip ta. Ch ngi Anh l c tm lng rng ri, gip vic cho ai cng u c
n c hu. Hn na vic mua my mc cng c nhiu ch kh khn ng quan ngi. Ti xin
trnh by s lc mt hai iu xem liu c dng c iu no chng.
V my mc, n vn ch l vt c nh, nh kho lo iu khin m thnh vt chuyn ng, khi
thnh vt chuyn ng m gp tr ngi nu khng c ngi gii, c chnh sa by b th s thnh
36

 b. Cng nh thn th con ngi khi gp bnh nu ngi khng gii mch lc m c chm
ct ba bi th s thnh ph nhn. Hin nay nc ta cha c tay lnh ngh nu vi vua v khng
khi phi mn thu th ca h. Tn ph rt ln m cng c nhiu ch ng ngi. Cn khng
mn h, ho thuyn mt thng khng s dng cho my chy, my s b cu r sau kh chnh
li cho tt. Xa nc Lc M mun i ch vi nc Phi Ni Ty ngm sai nhng tay th kho
nc mnh ln sang nc ch lm cng ri ngm hc ci cch li tu hn mt nm, khi li gii
mi c th i trn lp cng c. Hin nay Nga La T cng sai ngi sang Anh Ct Li lm
cng, hc cc thao tc. Cch thao tc rt kh. H tch lu nhiu nm mi gii c nh vy.
Hin nay phng Ty v cch thao tc thuyn b khng c ai l i th ca ngi Anh c. Cho
nn nhiu ngi n hc. Nay ta cha thao tc iu khin c m mun sa cha th lm
sao khi b h hng. Ti thit ngh hin nay ta cha c nhiu ngi thng tho ting nc h,
l mt iu kh. Nu mun sang hc ngi Anh, h cng chng hp hi, nhng mt l phi chn
c nhiu ngi tht tm v nc khng ngi i xa mi c, hai l phi dng nhiu thng
ngn, gp rt nh th kh tm c, l hai iu kh. Cn mt bn sang hc mt bn thu
mn th so ra vic sang hc tn ph cn gp i vic thu mn (L do v sao, vic ny ti cha
kp trnh by r).
V my mc c loi my cao v my thp khc nhau. My cao th dng cng gin d nhng d b
hi. My thp th dng cng phin phc nhng tin. Phi c ngi hiu r l thuyt mi khi
mua lm. Ngoi ra c loi 200 sc nga, 300 sc nga cho n 1000 sc nga khc nhau. Nu
khng bit cng sut p lc, khng tnh c sc nga nhiu t. Gi r th d mua lm. Ni
chung, my cao sc nga t, gi r, my thp sc nga nhiu, gi t. l iu phi phn bit
cho r.
V khon th ba ni v nh vt nh my mc chng hn th theo nguyn l t mi n c,
khng phi nh sinh vt t nh ri n ln. Cho nn tt c cc nh vt do ngi vn chuyn dn
dn s hao mn h hoi, d c tu b cng khng th i c thnh mi li c. Do thuyn
ch khch hoc thuyn bun b h h mun em bn th h sa cha li. Cng nh ng h vy,
nu ngi mua khng bit cch s dng, khng quan st cho tinh vi th vo tay khng bao lu s
hng ngay. Phm thuyn c hoc thuyn s dng lu rt kh quan st nhn xt. Tt hn chi
bng n thng xng ng thuyn chn mua ci mi. Nhng nh th cng gp phi mt nhc
im l thuyn cha chy th. V vy nnmua thuyn no chy mt vi ln mi tt. Thng k
v ha thuyn trn th gii th tt nht m r nht ch c Hoa K, nhiu xng ng thuyn nht
ch c Anh Ct Li. Qu na ho thuyn ca Php u mua t nc Anh v cc nc phng
Ty phn nhiu cng u mua thuyn ca Anh. Bi v cch ng thuyn ca cc nc u theo
phng php ca Anh Ct Li. Nay i mua thuyn phi theo ng li nh vy, li phi chn
c ngi mnh c bit qua cc loi my mc bit la chn ci xu ci tt mi c. Nu c
theo li h ni th th no h cng che giu ci xu ci t. Theo ti thit ngh hin nay ngi
Nam ta bit qua cc loi my tu v cc l thuyt iu chnh tu sa, khng ai hn c ti, t
nay v sau th no th khng dm ni. Nhng giao dch vi nc ngoi, phn nhiu c l phi
ng khon tin u (iu ny c nhiu chi tit cha kp trnh by r), phi n trc mt quan
h xin dng cng n ng vo mi khi t ny.
Khon th t, nu mua c my chic th phi mua my iu chnh, cc my mc c h tn
th lng th tu chnh, sc t cng nhiu. Nu khng, thu th ca h tin cng rt cao. Hn na
c mi ln h ci g li phi mi h iu chnh cng phin phc.
Khon th nm thuyn nc h gi mua v tin cng rt t, khi bn sang cho ta li phi gi li
3, 4 ln mi chu bn. Nu mua c vi mi chic th ph tn khng t m s dng cng c
hn. Ti thit ngh trc tin nn mua vi chic p ng nhng vic cn dng khn thit. Sau
37

mua mt b cc loi my nu c v cc my vn dng to tc (Danh mc cc loi my ny rt

nhiu cha kp trnh by y . Tuy ni trong danh mc nhng mt cha trng thy cng kh
hiu r). Nhng loi my ny, c th th mnh c th lm c th khng cn mua, cn nhng
th th mnh khng lm c (C my nng n mt vn cn khng th vn chuyn bng tay
c, phi nh my nu c hoc cc loi my cng c mi lm thnh c) th mua ht em v
thit lp mt xng thc hin vic nu c. Ban u tuy cha tinh xo, nhng t vng ri s
n kho, t th s ri mi n tinh xo, lu ngy t mnh c th thng hiu nguyn l ca n.
H l ngi g? Mi u bt qu cng vy thi. Khi c my lm khun ri, t ch bin ra
bao nhiu loi k thut khc nh bnh xe nc, my cy, my dt, dng hng ngy, binh kh
v.v cng u ng dng t mt nguyn l m ra ( l sc t nhin). Mi ngy mt canh tn,
canh tn thm na, cng chng phi l vic kh. Nhng trong cc loi c kh, duy cng lc ca
ha thuyn l phin phc hn c. Nu mnh khng hiu su i s, ha hc, trng lc hc v.v
th cng kh thnh tu. Tuy nhin ni vy khng c ngha l mnh khng th lm c. Ch c
iu l b trn phi c tm sc, lm m khng hn ch, lm lu mi thy hiu qu. Nu cho rng
to tc khng ng php, quyt khng thnh cng, ti xin lm mt so snh nh sau. Vt liu v
gi nhn cng ca ta rt r. Nu em s tin mua c mi chic ca h m ta t ch to th s
c 30 chic. Cho du s khi to 2, 3 chic cha c tinh xo, nhng n ln th t th nm
s tinh xo. Nh vy d trc c mua ca h 2, 3 ln nhng s tin cng cha y mt phn
ba s tin hon ton mua ca h. Nhng ta ch to th dn dn mi ngy mt tinh xo s c li
v cng, l mt, thnh tu c nhn ti l hai, cho h bit nc ta cng c ngi l ba.
Nm khon trn y ti ch mi ni i lc, cn cc chi tit cha kp trnh by r. Nhn v chn
ti b t bi sp thnh k ph nhn, nm nga ra m vit, tinh thn bun bc ri lon, t bit ni
nng khng th t. Nhng tt c l s tht, mun trng ba v i nhn thng tm lng nhit
thnh ca ti m lng th cho.
Nay knh bm.
(Ti nghe ci ng h khng chy. Nu tin xin gi n, ti s ch thn chnh li s tt. Nu ti
bnh cha khi, ti s thu th Ty chnh li cng tt. V th Ty bit ti cng chnh c nn
khng dm lm cu th. Cn cc loi ng h chung ti u hiu r ht, khng nhng chnh
c, d loi mi cng c. C iu l ti cha mua c my chnh).
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn ch c trong Hv 634/4 t 185-192.
Bn vn ny khng c ghi ngy thng nm. Nhng ni dung bn vn cha cho thy l trc
c vic mua bn g c th, mua c th th thng 8 nm T c 18 (tc thng 9-1865), Triu
nh mi mua thuyn my u tin l thuyn Mn Tha (xem i Nam Thc Lc, bn dch Nxb
Khoa hc X hi, tp 30 trang 168). Hn na di tho s 7 (khong thng 2-1865) c nhc ti
t bm trc v vic mua thuyn my. Do vn bn ny c th c vit t Si Gn (Nguyn
Trng T ni l mnh ang b t lit, nm nga m vit) vo khong cui 1864 u 1865.
DI THO S 7
V VIC O TO NGI IU KHIN V SA CHA THUYN MY (*)
(Thng 2 nm 1865)
Ti l Nguyn Trng T xin dng ln i nhn soi xt.
Hin nay thuyn ca Ty n Kinh, ti ngm hn vi ng Hong cng i vi ti l c thm
ring:

38

Mt l, ln ny thuyn Ty n tr li thng l khng tr 3 tnh, m cn tin cho bit s i tin

bi thng hng nm. Ti ngh c l Triu nh c li bn ring vi h, nhng vin thng
ngn b h sai khin, nn h c li ni no khng hp vi h, th hn ta bnh che khng dm
ni ht li. Nh th th tht hng vic. Nh vic phin dch ca Trung Quc i vi cc nc
ngoi trc kia, v do nhng s thm bt s vic m n hng vic nc. Cho nn ti thm
hn vi ng Hong cng nhau n y. Nu Triu nh c nhng vic g cn ni cng hoc cn
u du c vic ni thng khng ngi g.
Hai l, trc y phi vin tung tin ra rng Phan i nhn v Phm i nhn c sai ngi n hi
ng Hong v vic ha thuyn. Lc by gi cha th trnh by r, nay nu cn hi t m r rng
th c ng Hong y. Nu c iu g ng cha hiu thu th ti s cng ng ta bn bc ri s
bm r. V chng v vic i thuyn v c kh th trc y ti trnh by s lc ri. Nu
mun mua nhng th c sn th phi theo cch mi c (trc y trnh by r). H8c
mun sang nc h hc tp ch to nhng th , theo ti phi c nhng ngi kho tay chn
ly khong ba bn mi ngi t ba mi tui tr ln, i hc ch to, li cn c nhng ngi
thng minh chn ly mi ngi t hai mi lm tui tr ln, i hc i s, vi phn cng cc
mn trng lc hc, ha hc, quang hc v.v Hai khon ny nu thiu mt khng th thnh vic.
Li phi sang kinh thnh nc Php hoc kinh nc Anh hc khong 8, 9 nm mi bit c
i khi. V rng sang hc ti ni th ca h, th mt l kin vn rng ri vic hc d thnh
t; hai l lu vi ngi nc h, thng hiu c ngn ng, phong tc ca h, sau ny c vic
g sai phi i v cng d. Cn nh Si Gn, cc loi my mc hin c ch to t bn Php ch
qua y chng qua l nhng loi xu, h hng m thi, khng c g ng hc.
Nu Triu nh mun thc hin hai th va k trn ti v ng Hong xin tnh nguyn ra sc cng
sang Ty vi hai lp ngi ni trn, thng dch ngn ng, gii quyt nhng iu h cha hiu r,
ph gip cho nhng ch h khng theo kp th khng ngoi mi nm, vic hc s thnh t. Bi
v i vi l thuyt ca hai khon ny ti bit c nhng iu quan yu. Li thm ng
Hong l ngi rt gii ting Php, gii thch, phin dch c r rng, nu cng i vi nhng
ngi ny th s trc tip v d dng hn. Hin nay Nht Bn, Min in cng phi ngi
n kinh nc Php hc k ngh. n nh nc Nga phng Ty m cng cho ngi n
nc Anh nc Php hc tp. Tuy phi dng cng lu di, chi ph rt ln, nhng cng thu hoch
c nhiu. V rng mun thnh i s phi mt hng trm nm ch u phi mt ngy l c.
Cho nn ngi qun t lo toan mi vic chng nhng i mnh m cn cho con chu na. Nh
nc Nga 100 nm nay vn thng c ngi n Bc Kinh hc tp Hn vn, c 10 nm li i
mt lot ngi khc, li cho ngi n Thin Trc hc tp m ng (1). ca h l xin la th chi
bng ly ci g ko la, xin nc th chi bng o ging ung. Hin nay cuc din cha bit s
n u. H khng tr cho ta ba tnh ngoi, m ba tnh trong cng nm trong nh ca h
ri (trong t trnh trc ni ti). M Y Pha Nho cng n min Bc, nu khng n nh ngi
gip khin cho h yn i khng dm ng (trc y khi Si Gn ti c t trnh r vi
hai v ph s bi s, nay khng ni ti na), ly ci mu m cc nc b mc vi h nh li
h, li ly ci h tng thi hnh cc nc bp h. V hin nay th tung honh nu
khng nh vy th cha thy k hoch g khc c th trn p c h (trong t trnh nm ngoi
ti cng ni ti). i nhn mang trng trch ca Nh nc xin sm liu nh, e rng nu
chm th kh li cng thm kh. Ti xa nhng vn l di quyn ca i nhn, khng c ci
g bit m ti khng ni, nu c g khng hp vi s king k v thi s, xin i nhn tha th
cho. Li xin i nhn nu c bn chp v quc s t L n Ty Sn nu c th cho xem xin gi
cho mt bn, nh ti c nhiu gii thuyt chng li nhng ph thuyt ca gic. Ti li xin
gi km theo y mt ci hp g th knh tng qu cng t dng ng thuc ht, mong i nhn
39

nhn cho. (Ti hin nay b bnh t thp cha khi. Xin qu cng t thng tnh cho ti 5 ng
cn qu qu. Sau ny lnh bnh tm lng khuyn m chng dm qun n).
m khuya bi ri nhiu vic thi s cha kp trnh by tng tn. Mt ln na knh chc hai
ph bi s i nhn vn phc.
Nay knh bm.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/1 t 65-66 v Hv 634/4 t 73-77.
Bn vn ny cng khng c ghi ngy thng nm, nhng chc chn l c vit vo khong gia
thng 2-1865 ti Hu. Bi v trong bn vn c ni ti vic tu Php n kinh. y l tu do
trung u hi qun Chavalier ti Hu (t 10 n 17 thng 2-1865) chnh thc bo tin l chnh
ph Php vn gi nguyn Ha c 5-6-1862 v i Triu nh T c tr tin bi thng chin
tranh hng nm nh quy nh.
(1) Ting Phn.
DI THO S 8
K HOCH KHAI THC TI NGUYN T NC
(Khai hoang t) (*)
Ngy thng ging nm T c 19 (15-2 n 17-3-1866)
Knh dng my li trnh by nhng iu mt thy tai nghe v ng li c hu trong vic khai
hoang ca ngi phng Ty. Nc ta phi gp rt tnh liu mu k trc chim u th,
mu li ch vnh vin, gim bt nhng bc thit hin nay.
Nguyn phng Ty 500 nm nay, tt c nhng ni no h vng chn v khng c g tr ngi
th trc ht h dng li mm do cu xin. Nhng s tnh trong li xin ca h ti ni r trong
t bm trc. Nu vic xin ca h gp kh khn tr ngi h cng khng cng p m c dn dn
dn thi hnh cc m mu qu quyt mu chim ly ht. Nhiu nc b nh vy ri.
Hin nay h sai ngi i theo Tin Giang dc thng ln cc ng n tn Vn Nam. Nhng
nc nh pha Ty ven sng thuc Xim La thng b h dng k ly gin d b sai khin.
H cn ln ting xin nc ta cho h sai ingi dc theo ng ni t Bnh Thun ra Bc n
Tuyn Quang d ng trc, ri s sai binh thuyn dc theo ven bin t Bnh Thun n
Qung Yn qua cc cng khu v mt bin, d nng su, v vo bn . S d h cn lm nh
th l khng nhng ch mu li m cn dng rt thm, ti mt bm ri, nay khng dm ni
r na.
Nhin chung cc nc trong thin h phm nc no chim c u th th mt l do c ngi
gip hai l do phn r ch khch. Nu ta tnh ton trc cng vic trn p h th khng nhng
hin ti c th c hng li 7, 8 phn 10 m v sau c th c ci li vnh vin v cng nh
Hp Chng Quc Ty Chu. Cho nn gn y cc bc c tr trong thin h bn v l v th ni
rng: Th lm khch lm ch ch khng lm ti lm t. Cu ni tht l ng. Thng tnh
con ngi ta khi lm khch lm ch vi nhau th mo din tt phi cung knh, tnh phi nng
hu. Gi s c li l phn trn cnh co ly vic trc cnh gic vic sau th chng qua l ly
tnh b bn gip nhau m thi, ch khng phi nh phn hc tr phi b sc ra phc dch thy.
Nu trong khi giao thip c iu g xch mch tri th v th din hai bn s dn dn tm cch
gii quyt. Cn nh thy tr th c nhiu iu b x c phi l lm ch khng phi mt m thi
u. Hin nay cc hi bun ca h sang nc ta c hi mun xin m ng xe la sut c Nam
Bc; c hi mun xin khai thc m dc theo cc ni, c hi mun xin cho thuyn i dc theo
bin tiu ph, c hi mun thng ng bun bn. Cc ngi ny mt mt xi gic cc quan
40

ca h, sm lm cho thnh chuyn, mt mt nh ting xin dn d xem nh th no. V li

vua quan ca h cng c thm ring. T quan n dn khng ai khng c ch mc vo nc ta.
Ti bit r tnh hnh ny, cho nn trong cc t trnh trc ti nhiu ln cp mt cch t
nh, nhng v l nhng vic him nghi hu k nn cha ni r ht c m thi. Nm trc ti
ni vi h rng nhng phn t pha ng t Tin Giang thng n Vn Nam xa nay thuc
v ta, dn y hoc np cng, hoc np thu. Bn ca ti l mun ngm cho h bit trc
sau ny khng th khng cho ta cng hng li. Ri sau dn dn dng k d d dn y
theo v ta theo li nc Nga dng k ly cc b Ty B Li .
Tuy cha thc hin, nhng thm tm mt k ti d nh ng i nc bc nh th ri. Cho
nn t bn ha nm trc ti c ni: Mt bn ng thu li bn Ty l ngm phc sn s
vic ngy nay vy. Nay nu bit phng trc c th c li ln sau ny. Vy xin trnh by
my im sau y:
1. Nc ta c mt di ni chy di t Bc xung Nam li thot dn v pha ng. l mt th
ni tt nht trn a cu. Nn ca n rt c, do cha nhiu kim loi qung cng cc ngc
bu, cc vt him l. Nhng nh a l cc nc tng khen ngi. Nhng ta cha h khai qut,
n iu m to vt ban phc cho ta thnh ra v dng. Nay ta cha ti khai khn, li cha c
ph tn nhu dng th l m ca bu m chu ngho mi, l no khng bit thn m cn em
ci li by ng mch nc cho ngi ta? Nu khng bit khi pht trc ch ng h,
khng cho h tha th, th s cam chu cho h sai khin c mt phn li, nh trng hp
mt vi nc nh Ty Chu. Hn na, ven ni pha Ty theo ha ca h u thuc v ta.
Nh ti ly nhng ngi mnh tng i li nhiu bit r phong tc tnh l ngn ng ca th
dn ra lm chng. Ngy nay nu ta a ra nhng chng c c thc bo h tr li cu ta gip
, nu ta thnh thc gip h chia nhau ngun li pha Ty, nh uy chiu d nhng dn
man mi th h cng sung sng v hp vi thm ca h. Ta cng l cho h bit nu h b l
chuyn g ta s ngm gip h mt tay. Nh th h s vui thch v ht sc gip ta, mong ta
gip h sau ny. Nu thc hin k th t ven ni ra pha ng, h n no chim ot? Cn t
ven ni pha Ty ta vi h cng c li, tuy c mt mt phn t cng chng qua l ly ca ngoi
ng mua ci tnh ngi y thi, ta c tn hi g u? V li, h ly k cn ta, th ta cng
tu k m chi li h khng c sao? Nhng k rt kh, phi kho iu nh mi c, hy
i ti t t d xem h, bit r chn tng s c ca h ri mi lm.
2. Ngi Php xa nay tng coi ngi vua l qu, chc quan l trng, v vic lm ca h th ct
li cho dn. Nu thy nc no cn theo tp tc c, em lng nghi k i vi ngi khc khng
chu thng hiu vi nhau, th h s ly cu li mnh l li ngi m suy din ra cho rng to
vt sinh ra t ai vn cho c nhn loi hng dng, ch u phi cho mt nc, mt vua
no chim ly lm ca ring? L on u trong bi Lc li t ti ni r. Nu hai bn
khng lu thng trao i cng c iu hay, chung iu li th ta b ngi ly khng c sao?
Nay nu bit m ca bun bn vi nhau, h khng ngn cn ta qua, ta khng ngn cn h li,
ha hp vi nhau, ng nh thnh thng minh d rng: Cc nc bn phng hin nay
lin kt giao thng vi nhau. Nh vy l liu trc s vic s xy ra, n kp thi th khin
h phi l khch m ta l ch. Nh th h s cho rng ta bit r thi th, nn n u cng yn
phn gi li c, gi danh ngha, khng dm c khc m cng khng cn c khc lm
g na. Thng tnh con ngi ta, cu li m khng c li mi khng k g ngha l m liu
vi ting xu. Nhng ngi ta cng c nhiu cch che y mong trnh ting tham xu xa.
Nay c ci li nh , li trnh c ting xu na, m cn mu ci li khc liu chu
ting nh, l no c tnh i nh vy? Ti xem xt ht cc nc h u c ngi ca h cu
tr m nc n tn tnh vi h, th khng nhng trnh c ha bn ngoi m mi lo bn
41

trong cng ht dn. V rng mi ha khc lit thm hi nht khng g bng ha binh ao. Nu h
n cng ta th khi c ha bn ngoi xy ti h cng s b v ly, bun bn khng thng, khi
c hon nn bn trong h cng s lu n thn gia nh kh bo ton. V vy, hai trng hp
ta khng cn gip t nhin h cng s gip. Nhn ra cc nc phng Ty v Ty Chu, vua cc
nc thng giao vic nc cho cc i thn m chu du cc nc m rng kin vn, khng
phi lo vic bn trong na, v c nhiu ngi lo gi cho ri. S d c th v danh ngha
lp, ngi v nh, l chnh, th ng, phi tri thin h u bit, x s hp vi cng lun, tung
honh lin kt nc ln nc nh, ha hiu hp vi cc nc, mt ngi lm tri th c m g
cho. Ngy nay vic cai tr c lu di yn n u do s bit kt hp, khc vi thi xa ly
bn m trt kn ca t bo v l th.
3. Ngy nay ci m ta thiu thn nht l tin ca. V khng c tin ca cho nn trm vic, vic g
cng khng lm c. Hn na, dng kh c ca ta cha , ti tr cha vn ti, li cha c
tin ca mua my mc k thut. Nay nu em mt na s nhn ti c nc v mt na ca ci
ra thc hnh cng phi i vi chc nm sau mi c hiu qu. Hung chi trc khi cha c li
s c mt bin c g khc xy ra th ti lc ca ta c khi li b ngi khc dng. Hn na dn
tnh yu ght cha ging nhau, kin cn cha thng nht, th v tt hiu r c ngha tm
thi tn ph c yn n mi mi. Phm vic g ch tnh n ci li nh trc mt, th v tt
tnh ton kp c ci li ln n con chu. Cho nn, ai lo phn ny, nh ai bit ny, th v tt
hp c cng t vi nhau nh dn cc nc phng Ty. Tc ng c cu: Mun vic kh
bc u. H thy vic ln m khng c li ngay th tm thn ch mt mi r ri khng chu
lm xong vic. i trong mt nc phm vic dn nh vic hng li, tuy do ngi trn xng
ln, c khuyn khch hng o r rng, nhng do c nc di lm. Nu nh trn vic g
cng c t lm ly c th s phin phc tht khng k xit. Vic lm ban u th li quy v
dn m cui cng l quy v nc nh cc hi phng Ty. Nhng d trc hay sau cng u
c li chung gia cng v t. Vn ny c nhiu chi tit cha k ht ra y. nay ta nu bit cn
nhc s cp thit m mi h khai ngun li cho, th dn thy vic lm ca h c li, s ha
nhau m theo. l l th nht.
Phm vic thue mn nhn cng, trc ht h phi thue dn ta, nhng ngi ngho kh khng
c k sinh nhai thy c li nhiu s r nhau ra lm, nh th s trnh c ci thi du th du
thc trm cp, nh ngi Tu x n Cu Kim Sn v Tn Kim Sn (1) trc kia vy.
l l th hai.
Phm nhng iu li m h c tt phi qua dn ta trc, ri mi n nc khc. Phm nhng
cn dng m h xut ra nh cc loi ung, thc n, kh c tt t nc khc chuyn ch ti.
H c nhng cn dng m ta thiu v cn thit, th cng nhn h c m ta c. l l th ba.
Tr cc iu li giao c, ngoi my phn thuc v nc ta, cn h c my phn th dn ta
cng c nh, nh no l vic bun bn cc tp dng cho n mi s kinh doanh nh khc
linh tinh rt nhiu khng th k ht. Ri li c cng nhn cc nc ko n ng o th tt phi
mn t ta dng nh, ngi thu nh ng th thu nh cng nhiu, ta li c ci li nh
ngi Anh H Chu (2), khng nh thu thuyn bun m ch thu thu nh m thi, y l ct
ch ngi ng. Cho nn nc no khai m th dn c y giu c ng o, nh Ty Chu l
nhng c r nht. l l th t.
Phm ch no h i n th h u dng mi cch gy tnh cm c lng vua v ti,
d b thu mn nhn cng v c cc s bo h trong khi n , s ph tn khng th k
xit. Nh th khng nhng ta c ci li thng tnh lm ch cho nc, m dn chng cng
c ca ci lu thng t cp. l l th nm.

42

Nhn s cn mn ca h lm phn chn s u m ca dn ta; nhn ci sc lc thnh thuc ca

h gip cho ci sc lc ang nui dng ca ta; nhn ci li hin c ca h gip cho ci mi
bt u ca ta; nhn s qua li cc nc ca h m m mang cc ng giao thng ca ta. l
l th su.
Phm ch no c h n, hi yn dm l h lp cc hi nh nh thng, vin dc anh, vin t
bn, vin b th, trng hc min ph, dn ta s c nh. l l th by.
By iu trn y u c th gip ta bc u gii quyt nn thiu tin ca.
4. Hin nay ci ta thiu l s hc tp ti ngh. Nay ta mi h n, phm ch no c khai qut, th
c quan qun ca ta ngi thu thu. Do s i li ni nng v mt thy nhng iu c th dng
c ta u hc ly. Dn ta vi h cng nhau lm vic, ni gn nhau, n mc ging nhau, trong
khong mi nm th ti ngh trong dn gian chng g khc h na. Nh th nh nc khng
mt mt ng tin no m vic hc ca nhn dn vn thnh t. Ta li c nhiu cch khen
ngi nhn dn, th dn s ua nhau theo hc nhng ci thc dng y. Trong khi hc tp li c tin
cng ca h t nui mnh. Sau khi hc thnh ti s ngh n kinh doanh vic khc ng
gp cng vi nc nh. Nh th ai khng ht sc, khng tn tnh? V chng vic m h gip
c cho dn ta cng ch l lc mi u cng vic cha bit, k xo cha tng, ni nng i
p cha lanh, tnh tnh cha hp m thi. n khi mi vic thng hiu, t lp ri, th ta
s ri b h m tr v vi ta, tt s ngh n chuyn c Bng Mng (3). Dn l dn ta, h khng
th cng p i theo h c. Th l lc u h dy ta, ch v cho ta nhng ci kh, m cui
cng l ta c hng ci thnh tu, ta t iu khin d dng. Ti thy khp cc nc cng nh
tnh ngi u cng vy, khi thiu th phi da vo ngi, khi ri th tr v vi mnh. l l
th ng nhin, khng i by t mi bit. Cho nn ni rng ngi m hng li l vy.
5. Ngy nay ci kh ca ta l ch bt u. Nu chn ch khng bit nm ly c hi trc, th
vic h thm thung nh di khng phi ch mt ngy, th tt h s dng trm cch c lm sao
nm ly cho c. V nh trong nh c mt ch b mt khng h m cho ai thy t s khin
ngi ta sinh nghi. Bn cp khng phi trn tri xung, tt cng l ngi trn t ny, chng s
ly k c nhng th ct giu mi thi. Nay nu ta m toang cc ca, cho h thy r mi
vt u c ch, th khng th tha c gy hn, ch c dng li mm do xin m thi. Khi
quyn nh ot thuc v ta. Ngy nay nu ta nhn c h xin m m cc cng khu thuyn b
cc nc ra vo, ta ngi m thu thu tng quc dng, nh Trung Quc. C thuyn my qua
li trn mt bin th bn cp bin dn dn s tiu. S sinh sng ca dn ta s dn dn thnh
vng. Hai con ng s gip ta chi ph mt vi ch trong lc u. Phm h i ti u, mi
vic lm tt phi t xut tin m lp ni c tr n tri v cu cng ng s v.v hoc o
mng, hoc x ni vn chuyn hng ha, li cn phi thit lp cc th kh c lm vic.
Tt c nhng xy ct to dng u trn t ca ta. n khi h va lng mn ri th chn,
hoc vt b m v, hoc bn r. Nh th l ta khng kh nhc g m c hng chim, khng
ra khi nh m mua c. Tht l nht c lng tin. Hn na, h xy dng nh ca nc ta,
th nhng ni tr mt ng c, hng vng thnh li u phi ch ring h c? Ka, ngun li
v cng ca ni bin cha dng ht, v cc loi cy c la m trn mt t sinh sn mi mi, h
ch no c du chn h n l h khai thng ng s cho mn hn ri th vt s tr v vi ch,
h khng th cun ht ni, bin, t ai ca ta m mang i. Th tc l h v hoang m ta hng
thnh qu, nh cc nc Ty Chu l mt chng c. Chng c rt mi, c thin h cng
khng th bi bc. l v l m cng v ci th na. V rng to vt nh sn m nguyn t
loi ngi cng sp xp trc. Tuy h tm thi c hng na phn li, nhng cui cng
cng khng th no i khch thnh ch c. Chng qua l to vt dng h chn hng cc
nc. Xt n cng cng khng khc g lm thu cho ngi khc m thi. Ngy nay nu ta bit
43

 phng trc cc ng ngch, li ni phi nghim ngha l phi chnh, i h n xin, nh

th r rng l ta lm ch. i khi h xin, th ta ng thun ngay chn mi him khch. Dn dn
ta cho h mt vi ch; lc by gi s c nhiu thng ngh giao c, nay cha ni n. Nay xin
gp rt mi vi ngi Ty c th tin cy c, hu i h, tc tc cng vi ngi ca ta thng
hiu s vic trc ht dc theo ven ni bin tm kim, ch nh ri sau chn ly nhng m tt
nht m d ly, dnh li v sau t khai thc. Tr nhng m no m ta khai thc, cn nhng
m no mi tm c m kh ly th ta giao cho h ly, ta hng na phn li. Mt mt cu
ngoi bang gip trn th 3 tnh, bn trong th khai ngun li chn s gy hn, phng
h ly ngm, phng gip khi lon, chn ng bn ngi rnh m xi by, tng lai thu
li cc li khc. Mt khc, t lnh s cng c ha ngh, thng thng thuyn b khi
tranh chp. Mt mt phi gp rt chn hng nhng mn li gn gii cu nhng bc thit nht
thi; mt khc phi gp rt ni r cho cc nc bit ci i th kin c tiu tr nhng ngh
ca bn Thng, Qung (4), thun theo bng mun lp cng ca tng Ty, m ci mun ly
ba tnh trong cng ngui dn. V to c s thng hiu vi ta cng l mt cng ln ri, m
cn khng th gy him khch g c na. Nh trong t trnh trc ti ni: Bn pha ba
vy ba khin cho h khng dm ng tnh l nh th.
Nay xem Triu nh ca h c mt ngh, mun ly trn su tnh hp vi ton x Cao Min
lm ca ng ly vng t hai bn sng Cu Long dc ln tn Vn Nam lm nh chnh, pha trn
ly Vn Nam lm vn sau, v ly nc ta lm b giu pha ng, chng gi mt bin.
Nhng u nm trong d nh ca Triu nh h nh con th o ba l hang l nh th.
Cc tng Ty gn y d nh trong vng ba nm hoc s ly ton b su tnh hoc chim c
Cao Min, hoc khai ph ng pha sau thng Vn Na; hoc s thng thng chung li vi
ta m mang ro pha ng. Ba vic th no cng phi thc hin c mt. Nay nu ta
khp p nc rt v pha Ty, ly Cao Min v pha Ty lm ch trng h chuyn
vo . Ta li lm ci cch ng bn cnh bi vo, nh on trn ti ni th mi c th lm
dn c tnh trng cng thng ca ta. Cn ba tnh trong c h qua li t nhin ng
phng hn ch g c xem nh mnh cng vi h sng chung. Th l tuy h khng ly ba tnh
trong, m vn c thun li cng nh ly ri. C nh vy mi duy tr c ba tnh trong lm
k sau ny. iu trong binh php ni: To c tnh hnh th ch phi theo.
Nu Triu nh khng nghi ngi g m thc hin dn dn cc k th i s s khng xy ra.
Nhng iu ti ni c th c mt vi ci khng nghim, nhng nu khng gp rt lo liu th
chng nhng t trnh ny m cc t trnh khc trc y cng chng rng li ti ni khng
sai. iu mong mun thit tha ca ti l li ni ca ti khng nghim ch khng mun thy
rng li ni ca ti l khng sai. Bi v bit phng trc khi s vic xy ra, th li ni ca ti
d c ch khng nghim cng l iu phc cho nc nh, m cn phc cho c anh em ti. Cn
bo l v cng hay v t th sau ny s c ngy hiu r, khng cn phi bin bc.
Vy knh dng.
Ngy thng ging nm T c 19.
Ch thch
(*) Bi ny ch c Hv 189/1 trang 67-79
Nguyn Trng T, trong nhiu bi iu trn sau ny, thng nhc n bi ny di tiu
Khai hoang t v ngay cu u ca bi ny c ni ti hai ch Khai hoang (Cn thng
ngn vi tng chn tri chc kin Ty phng tun hnh khai hoang cu l).
Nhng khai hoang y khng c ngha hp l khai ph t hoang, m l c mt k hoch khai
thc tim nng ca quc gia bng cch thu ht s u t ca ngi nc ngoi.
(1) Cu Kim Sn: San Francisco. Tn Kim Sn: Melbourne
44

(2) H Chu: Singapore.

(3) Bng Mng hc c chc hay ca Hu Ngh ri th git cht Hu Ngh lun.
(4) Trn Thng, Ng Qung l nhng lnh t nng dn ni ln chng li Tn Thu Hong.
DI THO S 9
V VIC MUA TU LONDON (*)
(Khong thng 2 hoc 3 nm 1866)
Nguyn Trng T knh bm.
Ci ha thuyn ny nu qu khng c giy t ca phi vin th cng khng quan ngi g, nhng
trc ht xin hy ni r nguyn do v trnh gp cho Ty soi bit, th d h khng chu rt lui
m li v Hng Cng cu vin quan h, Ty soi cng s dn xp cho ta. V theo Ha c th
nc no mun sinh s vi nc ta cng phi c quan Ty tham d xem xt phi tri. Mt
mt ta phi t cho Hip bin i nhn em u ui s vic nh Nguyn c Hu vit r ra bng
ch Ty v km theo bn dch ra ch Hn mt bn.
Hm trc Hip bin i nhn giao giy cho ng ta lm gp gi ha thuyn nht trnh v
Hng Cng giao cho vin lnh s Php bit r vin lnh s phn gii vi qun Anh cho ta.
Hn na, hm trc Gia nh c nht trnh ni r rng: Thuyn ny l thuyn ca ngi
Anh, nc Nam cha mua xong, cng l mt chng c. Nhng ti suy ngh k th d h
khng th bt p ta mua nhng trc y ta giao hn v ln ny h n Gia nh ta li khng
kp ni gp vi h h tin vic khin n nay h phi qua li tn km, th khon tn ph ta
phi b cho h mi trnh ci ting x s khng phi vi thin h. Hoc l ni vi h rng mua
th cn mua nhng phi i cho chic khc m phi ng l binh thuyn mi c. Ri theo l
cng bng ta nh ngi xem xt v nh gi cho. Khi , nu h i gi cao m ta tr gi h, nu
h bn th ta mua c ci tt, th cng chng sao. Nu h khng bn, th h t chu ly v kh
bt ta tr tin ph tn. Nh th mi khi mang ting khng tt. Tuy nhin cng phi tn nhiu
vn ng lm mi xong c vic. Mt ng l khng mua m phi tr ph tn, mt ng l i
ri mi mua trnh ting. Tm li ch c hai con ng m thi xin i nhn tham kho.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/4 t 3.
Khng ghi ngy thng nm, nhng chc vo khong thng 2 hoc 3 nm 1866, bi v trong vn
bn Nguyn Trng T c ngh l nn t cho Phan Thanh Gin Vnh Long ti Si Gn xin
Ty soi can thip v theo bn bo co ca La Grandire ngy 30-1-1866 (Kho lu tr B Php
quc hi ngoi Indochine A 30 (9) Centre 11), th hm 22-1-1866, Phan Thanh Gin trn ng
t Hu i Vnh Long c gh Si Gn m khng ni g ti vic ny. Hn na chng ta cbit l
theo bo co ca Trn Tin Thnh th ngy 25-3-1866, Nguyn Trng T ri Hu i Qung
Bnh. Trong th gi Trn Tin Thnh ngy 19-3-1866 (vn bn s 10), Nguyn Trng T c ni
rng: Ti phn cng vic v y, chng my thng m bnh c tng ln. Nh th l
Nguyn Trng T phi c mt Hu t cui thng 1-1866 cho ti 1-4-1866. Di tho ny phi
c vit trong thi gian Nguyn Trng T Hu.
DI THO S 10
THO TH GI TY SOI (*)
(Nguyn Trng T son)

45

Trc y ch v bn triu cha hiu r s th phng Ty, m qu soi trc kia (khi
Nng) li n t ngt, khng ni r rng lm cho bn triu khng hiu, n ni bt c d phi
em binh ti ra chng . cng l do tnh th bt buc. Mong qu quc cng khng v th m
trch gin lu di. K n khi gc gio bn vic ging ha qu quc i phi tm ct t bi
thng chin ph, bn triu lp tc nghe theo, chnh v mun ging cao uy danh ca qu
quc, m cng v tin tng sau ny qu quc cng s hiu r tnh hnh giao ho ca bn triu m
cho thng thuyt chm chc tr li. Xa kia, vua Anh Ct Li c ni: Ta cha ln ging
ng th cha dm ci o. Chng ti ngh rng qu quc v thy bn triu hin ti cha r s th,
nn tm thi bt phi ct t bi thng i khi no bn triu hiu r i th qu quc, cng
nhau lin hp lu di, cho nhn dn hai nc chung hng hnh phc ha bnh, th qu quc khi
s ly tnh m c x, bn triu v cc nc thy r tm lng qu quc l i lc c th
ci o th ci ch v tt c thm mc mi chic o . Nu khng, l no qu quc cha
bao gi mi n x no i x nghim khc ngay vi x y m li ring i x vi bn triu
sao? C l tnh khng phi vy m th phi lm nh vy. Hin nay tnh giao ho ca bn triu
i vi qu quc tht gi ra sao, dn s nhn ci c m bt an nh th no, quc k chp v
hao ht nh th no qu soi cng r. Ba tnh thuc qu ht, dn chng cha ng lng, kh
b sai khin. Tuy vi th lc ca qu quc, kinh doanh tn km lu ri m cn nh th, th tnh
hnh ba tnh trong nh th no cng c th suy ra m bit c. Dn thuc qu ht am hiu
phong tc lut l bn triu nay bng chc thay c i mi tt s cho l chng tai gai mt. Hn
na li c nhng k da th hi ngi, nay th phao tin ni qu quc sp thi hnh nhng chnh
sch tn bo, hi dn, mai li ni bn triu sp tin hnh khi phc git dn, khin n ni dn
tnh Nam Bc nghi ng s hi. Phm nhng chuyn n i nh th khng phi t g, tng qu
soi cng bit r. Nh th th chng nhng qu quc kh b qun tr, m bn triu cng b hi
ly. Dn qu ht v bn pha xung quanh tng c qu quc dy d dn dt lu m cn
nh th th nhng ni xa xi v nhng min man mi s nh th no. Roi di vn khng vn ti
c, l vic d nhin. Tuy qu quc gp rt vic ua ui ni xa ng tr lu di cu t s
mong mun ln, tuy bn triu gp rt xa b nhng li gim pha, m lng thnh tht vi qu
quc cng chung hng iu li, nhng hai bn vn cn mt ng ngn cch. Khng c
cch gii quyt kho lo xa b ng ngn cch y th lm sao lin hp vi nhau c? Bn
triu thit ngh qu quc phm n nc no cng trc dng uy ri sau thi n. Trc nm l ri
sau c x bng tnh. Uy v l l tm thi, n v tnh l trng cu. Uy v l l m ca cho n
v tnh. Khi vo khi ca ri th nh mt nh sum hp vui v cng nhau, th l ly ci n tnh
trng cu m b li ci uy l bt c d trc kia. u c chuyn v nhng li n i vu v m
n b ci lng chn thnh thin o vn c ca qu quc? Bn triu tht thy r nh vy, nn
ngy m suy ngh mong sao mi quan h vi qu quc thn li cng thm thn, cht t
ng ngn cch y i, v trong bng cng thnh tht tin tng qu soi s rng lng khng v
nhng li phao n m mt tnh hu ngh. Tht nh th th t nay v sau, hai bn c th ly
quyn lc ca vua m iu ha sp t, ha kh thnh d, bin d thnh ng, ni c b ni
khng, nhn dn tng tr ln nhau, bn triu vi qu quc tuy hai m nh mt. Th lc ca bn
triu l th lc ca qu quc. S cng thnh ca qu quc tc l s cng thnh ca bn triu.
Con rt trm chn th khng ng. Nh th th c nc no dm khinh mit c? V rng ngi
bnh thng mun giao nh vi nhau phi da vo tnh bn mi thnh. Nu c th nhau mn
i th ngi ta phi tm ngi bn khc lm k thn thit gip ln nhau, ch c ai sng
c lp khng cn s gip m thnh c vic u. Bn triu thit ngh hin nay cc nc
phng Ty i loi u nh th, cho nn thit tha mun c t nhiu gn n th sng ng
hu mi mi nh thanh th ca qu quc m m my m mt trong thin h, v qu quc cng
46

c th nng cy lu di vo bn triu nh l phn giu che ch cho qu quc, gy nh hng

rng ln phng ng. Hai nc lin hp vi nhau lu di, chung nhau iu hay, mn li, th
nhng iu s cu ca qu quc mi hp vi lng tm, v gi gn c bng n tt vi bn
triu, cho thin h bit r qu quc khng phi ly th lc n p ngi nh cc nc khc.
Nh th th bn triu s trnh c ci ting x s hp hi, khi phi ch i g na. Vic
cng do t qu quc thi hnh ra trc . Bn triu li thy r ngi phng Ty phm n x
no th trc ht d c da vo th lc ca mnh chim c th trng, nhng cui cng cng
phi da vo quyn lc ca x kinh doanh khai thc, ch cha h thy dn ngi c nc
mnh n y, b ci gc m lo ci ngn bao gi. Gi s vua x y khng hiu l tng thng c
dy binh chng mi th cuc tng tranh cng khng chm dt c. Ci thay v nui ngi
tr thnh ci lm hi ngi. Cho du c quyt nh ly ngi ta cho c th cng ch tm mt
thi m thi v ci c cng b vo ci mt, ngi b hi nhng u phi ta ch c li m
khng c hi? Cui cng vt g qu cc ca n th n s phn ngc tr li. u c th no an
nhin ta hng mi trn t x ngi ta? Nh cc nc Ty Chu l nhng bng chng cho
iu ny vy. Bn triu hiu r l l y cho nn khng chu mt c hai, bn triu chng
nhng mun mnh vn ton m cn mun cho ngi vn ton na, v th cho nn c on tm
tnh trn y. Mong qu soi hiu cho lng thnh tht ca bn triu. V rng nhng s th ny
khng th em ming li gi di ra m ni c. Cch ngn ni: Bit trc ri sau mi
mun. Bn triu bit ri, nn mi mun nh vy. Thit tha mong qu soi ng v vic
qua m nghi ng vic sau ny, tng thm s iu nh hn na bn triu gi c vn ton
ngha lin hp lu di, v qu quc cng mi mi trnh c ci ting ly th lc chn p ngi.
Nh th th hai triu nh s c kt thng ng, v i hong qu quc vi i hong bn
triu mi mi gi c ting thm trong thin h, nhn dn hai nc ly tnh thn i l ngha i
i vi nhau, chung nhau mi li cng nh s vui bun, nh ngi trong mt nh. Nh th l tt
p, qu soi c ngh nh vy chng?
Nay knh
Ngy thng 2 nm T c 19
(17-3 n 14-4-1866)
Chu ph:
Bi ny l l rt mm do, khng chng, khng theo, cng rt nghim chnh v trang nh khin
cho h bit r c th cng khng th c, tht l khng thm dy m dy cho h vy.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/4 t 17-20.
Cui bi thng 2 nm T c 19 tc khong t 17-3 n 26-3-1866 l ngy Nguyn Trng
T ri Hu i Qung Bnh. Nguyn Trng T tho th ny trong lc Hu vo u nm
1866, tr li mt vn th no ca Ty soi phin trch vic quy qu ca ngha qun
trong ba tnh nhng cho Php.
DI THO S 11
TM S VI TRN TIN THNH (*)
(Ngy mng 3 thng 2 nm T c 19, tc 19-3-1866)
Ti l Nguyn Trng T xin knh bm.
Ti trc y b m nng Gia nh iu dng gn hai nm nay mi phn gim 5, 6.
Ti cng nh i xa, mt l tha iu nguyn c trc kia, hai l mong c bnh phc sc
kho sau ny bo p n trn. Nhng thi th cn c iu tr ngi, do ngi i cn ght k
c ti m chn tay li, ngay n ngi c quyn lc nh i nhn m cn gp kh khn, hung
47

chi ti l ngi thn hn ti mn mong da vo i nhn hnh s th cng cha th c.

Khng c c g m vic ln c ngm ngm ny sinh ra nn ti khng th khng tr v tu
bm r rng, ng hu c th phng c s vic trc lc pht sinh. Ti ngh rng lng ca
ti khng mun vo tay ngi khc h sai khin, m li c cch trnh c tai ha,
tng mi ngi cng c ci lng nh ti, cho nn khng dm tic tm thn hn sp cht ny m
khng tr v Kinh ni r cy ch ca thin h nh vy. S d ti tr v tu bm chnh l
.
Nhng iu trnh by trong cc t bm trc khng phi l nhng iu thy nghe nht thi m
ti vit ra. l nhng iu m p hng nm, cho nn mun th l chn tnh, trt ht tm
huyt, mc ch khng phi cu cho li ni ca mt mnh ti l thc m ch mun khp thin h
chng minh cho s thc. Hn na, ti ang trong hon cnh b him khch, cha chc ai tin
ngay li ti ni, nn phi kin nhn i ch, khng dm ui theo ti li, nh cam chu cuc
sng ngho kh m bc, ct chng minh cho li ni ca ti l khng v mt ci g, khng
mng c mt ci g, khng b ai sai khin, khng c mt g khc m tht l vt ra ngoi
l thng tnh. Theo l thng m ni, th nhng vic lm ca ti nh vy tht l kh hiu, by
lu nay v ti khng gnh vc gia nh, khng thit tha ti li, c Ty Nam cng u thy, nh
th ct gt lc ch, o luyn tnh tnh m bo dng vic hc tp ca mnh. Tt c nhng
iu vn l i thi hnh s, mong lm c mt vi iu lng hng m p, trn n
trn, trn th s, ch u phi cam chu chn mnh trong cnh ti tm tch mch? Trung v
hiu vn l hai iu kh gi vn. Nhng nu ch ni sung khng ngi vo, khng d vo ch
bit thn mnh, nh mnh, theo thng tnh, cn vic an nguy ca quc gia th coi nh chuyn
ca nc S nc Vit, khng ht lng bo p n nc nh, mt mai bn phng xy ra nhiu
vic th thn thch ca mnh cng s cng s phn vi vic mt cn ca t nc. Trung khng
thnh th hiu cha hn gi c. Ti thy r rng nh vy nn mun vun p bo b cho
tng lai, ch khng mun lm gng p mt cch tm thi n lc phi than th m ti m
cht. Xin i nhn xt li nhng hnh trng ca ti xem ti sao ti khng chu lm iu danh li
cho mnh trong lc cn tui tr v trong nhng ngy c nhiu thun li y, m li cn c ci
khc trong lc bnh hon tri buc, mun mng gian nan? Nu thy nhng l do th bit c
lp tm ca ti nh th no. Nay ti nhn vic cng v y, ch my thng bnh c tng ln,
tuy c i nhn chiu c cho thuyn i li m cng kh b bn tu vng mnh. Nhng lng ti
yn sao c m dm yn nhin nh th? Ci tnh y tht kh ni. Ci xin i nhn gia cng ti
bi cho chm li t lu ti c kho li mi c th ng mnh. Ngy bo p ca ti vi Triu
nh v i nhn cn nhiu, tr phi ti cht mi thi, ch quyt khng dm thay i ch hng
mt i ci kin nhn ca my nm trc kia l khng cn nhn tnh khng mu danh li. Knh
mong i nhn xt cho tm lng ca ti. Sau khi ti tr v, nu bnh khi khng i gi ti cng
n, nhng nu cha bt th d c lnh gi ti cng xin i nhn lng th cho. Nu c vic g
c th sai phi nh mua sch, hoc trnh by vic ny vic khc vi h, gip lnh s lp
mi him nghi v.v Nhng vic nh th ti c th gip trong mun mt. Cn nhng vic c tc
dng ln khc th th cha th lm c, s bnh ti pht th kh xong vic. Nu i nhn truyn
gi iu g, xin hi ni Gim mc Hu, v xin ni cho bit r vic g, i u, i lu hay i chng
hoc tm v ri i na, hoc i xa, hoc Kinh ti d b mang theo nhng dng cn thit
phng bnh v t nhiu tin chi dng khi phin lu n ngi khc.
Rt mong.
Nay knh bm.
Ch thch
48

(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/1 t 80-82.

Bi ny c vit lc Nguyn Trng T ang Hu, gip vo vic tu London. Ln ny
Nguyn Trng T tuy c c hi han, nhng khng c s dng trong cuc thng thuyt v
tu London, nn c v ch, chn nn nn mi xin v Ngh An.
DI THO S 12
NHNG VIC GIM MC GAUTHIER C TH GIP (*)
(4 thng 4 nm T c 19, tc 17 thng 5 nm 1866)
Ti l Nguyn Trng T xin bm r nhng iu Gim mc Hu mun gip Triu nh m xt
thy c th lm c:
Nm trc chu ph: Liu c gip c vic g khng (1).
V vic Triu nh mun xin tr li ba tnh th theo ti l vic qun vic nc v cng quan
trng, mt gio s khng th lm c. V l v th u cn c ch tr ngi, thit tng Triu
nh cng r khng cn phi ni na.
Nay Triu nh mun nh Gim mc mi cc k s n hc tp, l iu cp thit hin nay.
Nhng cc k s ny u l nhng ngi c ti lc tr xo h khng mun xa qu hng. Hn
na thy Triu nh cha m ht ca tha nguyn k xa mun n gip Triu nh, khin h
chn bc khng tin ti c. Nu l bn lc phch du dn vic g cng ly ti li lm trng,
tm a khng ra g, th khng th no so snh c vi nhng ngi ch c lng mun lm hay
lm tt cho ta. Nay mun thay i tnh th m khng cn thn trong vic tm ngi hp tc, th
thng s b ngi xc xim, bn rt. Mi u khi s, cha thy li m thy hi, tt s nh
tnh trng v nghn hng m b n, rt lui khng tin, th th lm sao thnh vic c? Xe
(2), ti rt ly lm lo bun. Nm trc linh mc Ha Gia nh c t trnh by (3). Ln y
ti cng c hai t trnh by v vic mua bn v hc tp (4). Gim mc cng ng trc vi ti
nh vy. Bi v iu khn thit nht trong o gio l yu ngi nh yu mnh. Cho nn gio s
n u cng quan tm n vic vui bun ca nc y. H nc no c nn chnh tr tt khng
lm tr ngi o gio ngi u ra sc gip . Ch c iu cha thy b trn suy lng d nh
th no m thi. Cn ci tnh ngay tht trong lng ny, sau nht nh s c ngy Triu nh hiu
r. Th mi bit ch k diu ca o gio, khng nh thng tnh th hn n chn i l vy.
Trc kia khi Kinh, nhn lc i nhn cn dn linh mc Ha (5) ti my ln thy vic Gim
mc gip cho mt tay l cn thit. Khi tr v ti trnh by li k cng, Gim mc v cng hn
hnh cho rng Triu nh mun yn tr t cng th tt sau ny c nc v gio dn u c
ban n nh cc nc trn th gii vy. Do Gim mc tuy xa nhng hiu c tt ca
Triu nh. Vy xin em nhng iu c th gip c m khng tr ngi g v mt gio l ca
o gio trnh by s lc vi iu sau y.
Nu mun sang thng hiu hoc chn ngi sang phng Ty hc tp quan st cc c xng k
xo nh th no, cc php thin vn a l, li thuyn hng hi nh th no, nhng cch phn
bit cc th kim loi qung v tho mc nh th no, cc php tm kim khai qut cc m nh
th no, cch lm cc kh c thng dng hng ngy nh th no, cc binh c kh gii nh th
no, cc mu lc tung honh nh th no cng l cc l php ngoi giao nh th no, mua cc
my mc to nh hoc xem cch s dng hoc ly mu nh th no, cch chn nhng ngi dy
k xo nh th no, tm ngi trung tn c th nh v tm nhng ngun li trong nc ta nh
th no, cc phng php mi pht trin kinh t, chn ra ci no nn lm trc ci no nn
lm sau v ng dng nc ta nh th no, nht nht phi nhn cho r rng m lm, li hi hon

49

gp ra sao u phi ng lng hp sc mi s c tha ng. Tr nhng ci bt ng

ngoi s tr tnh ca mnh ra, cn th sau ny mi ngi c th m lm.
Cc vic trn y, tr nhng khon ph tn v vic i li ca Triu nh ra, cn cc khon ph tn
do Gim mc sai phi cc linh mc hoc gio qua li gip cng vic u do Gim mc
t i th, khng phin Triu nh phi lo, m cc vic Gim mc u giao cho Nguyn
Trng T tham d t u n cui. Nhng d nh gip y l li tht tnh tht ca Gim
mc ch khng phi ni qu s thc u. V th t lm ci no trc ci no sau s do Triu
nh quyt nh. Khi bt tay vo vic s c nhiu iu phi bn chung na, giy bt khng th k
ht c. Nu nh c vic g ln loa rc ri m ngi ca Gim mc khng lm c th Gim
mc s thn hnh ra lm, khng n kh nhc, nh trc kia B a Lc i cng tin hong
vy. Nhng khi no bt u th Triu nh phi gi th n Gio hong trc thnh mnh mi
c.
My iu trn y, dm xin by t ni lng d Triu nh c nghi hay khng nghi cng vy. V
rng s th ri tt c ngy thy li hi ca s nghi ng hay khng nghi ng. i nhn l k lin
quan n s khinh trng ca nc nh, xin em tm lng thnh ny ca ti tu gip ln cho
hong thng r thu, ti tht v cng cm kch.
Knh bm.
Cc iu trong t trnh ny u ng vi li ca Gim mc nn Gim mc ng du vo y
lm bng.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/1 t 95-98; Hv 634/4 t 9-14.
Bi ny c vit t Ngh An.
(1) Chu ph trn Vn th ca linh mc Ha nh ni trong bi ny. (xem ch thch 3 di y)
(2) Xe trc (Tin xa k phc): Phi chng l Nguyn Trng T mun ni n chuyn
lng gt v chic tu London?
(3) T trnh ca linh mc Ha nm trc: Vn bn ny hin khng tm thy u c.
(4) Tc vn bn s 6 v 7 ca Nguyn Trng T trc y.
(5) Linh mc Ha cng c mi v gip gii quyt v tu London cng vi Nguyn Hong
v Nguyn Trng T
DI THO S 13
NGI VUA L QU; CHC QUAN L TRNG (*)
(Thng t nm T c 19, tc cui thng 5 nm 1866)
Knh tha,
Trong bi Khai hoang t trc y, iu th hai ti c ni: Ngi Php xa nay ly ngi vua
lm qu, chc quan lm trng. Trong phn cui iu cng ni: Vua cc nc thng giao vic
nc cho quan i thn chu du cc nc, m rng kin vn, m khng phi bn tm vic
trong nc na. V vic yn tr lu di l do lin kt giao thip vi cc nc, khc vi thi xa
ch bit ly bn trt ca t gi l th Trong bi y, c 5 iu, nhng iu ny l cn bn.
Cc vic phc li trong nc u do m ra.
Ti s d khinh b danh li ct Triu nh tin nghe, v thm ca ti l sang cc nc xem
nm tnh hnh, khng nhng nn nng chng t mnh l ngi khng c hi, c th lm c
nhng vic chnh ngha cho vua m cn tr thnh mt k mu tr gp lo chng hon nn
cho nc nh na. Cho nn by gi li bc bch tm huyt mt ln na cho ht t u n cui.
Sau ny d c ngn vn ln na cng khng c g thm.
50

Ngi xa c ni: Dn l gc ca nc. Ni nh vy cng cha ng. Ti cho rng vua quan
l gc ca nc. V khng c vua quan th chng bao lu dn s lon, tranh nhau lm trng,
ginh git ln nhau, tn st ln nhau, on th ln nhau. Cho nn nc d c vua bo ngc cn
hn khng vua. Trong kinh thnh xa ca o gio c ni: Tuy vua bo ngc dn cng khng
th hai lng. V nu dn dy lon th cha tn hi n vua m trc ht l hi dn.
Ng lun th vua quan ng u. o gio coi vua hn cha, cho nn gi trung ph l cho o
vua c tn nghim hn. V nu khng c o vua th khng thnh th gian. Phng Ty gn
y khng c ai phm ti git vua, khng c hnh vi khinh th qu tc. Tuy nhng x man mi
nh Tru, C (1) cng khng khinh ln, v hiu r ch ca Kinh thnh. Trong kinh xa cn
ni: To vt tng v ti ca vua quan m trng pht dn i ny. Li ni: Vua tuy v o
cng khng c gi bng thng, v st hi ba bi. Bi v pht dn th trong nc ch hi nh,
cn pht vua trong nc th s b hi ln; m thng khi hi dn c ti, Cha cng t bit mn
vua quan lm roi vt thay Cha m trch pht. Cho nn git vua chng khc g git Cha. Vua
c coi trng n nh vy. Ci l ny xa nay cc sch Nho cha tng ni r.
Nh Mnh T c ni: Dn l qu, ri mi n vua. Cu ni ny tng m ng cho v s
bn h nho sau ny ly c mn vic cng lm vic t. Thnh Thang git Kit. V Vng
git Tr. Thang, V tng l b ti Kit, Tr th m li git Kit, Tr. Nu cho ngi khc
git ri sau cp ly thin h trong tay ngi th mi khng hi danh ngha. Nu bo l
nguyn vng ca nhn dn th gi s dn bo lm iu bt ngha cng lm hay sao? Phm nhn
th phi thun hu, ngha th phi cho trn vn. Trong lc giao phong phi cu ngi v ti. Nh
th l git ngi m cu ngi. Nu mo danh git vua c ci ngha cu dn th ci ngha
cng cha trn vn. Th m xa nay cc bc thnh hin u ngi khen Thang V l ht sc
nhn ngha.
n nh Khng Phu T m cng khng ch r iu sai lm sng t ci ngha vua ti,
cho Thang V khng c ch trn trnh trong khong tri t ny na. Nay Thang V c ch
trn trnh ri. Mi y mt khi khi ra khin thin h i sau dm ng ngi vua, ri thm
nhiu ting c cho bc qun ph che giu ci xu ca mnh. Cho nn trong bi Lc li t, ti
c ni: Mi quyn li hnh vi trong mt nc phi do vua nm, v cng vi quc dn chia s ni
vui bun. Ngoi quy lut ny ra u l ti c. Ti xem khp cc nc trong thin h, h nc no
c mt h c b ti i i gip rp th tuy c i khi suy vi nhng trong nc cng khng
n ni c lon ln. Nh Nht Bn my nghn nm, Th Nh K nghn nm, cc nc
phng Ty u nh th c, Nam Ty Chu cng vy. S d dn y phn nhiu ch c lon
nh m khng c lon ln l v danh ngha xc lp ngi v n nh, nghe thy quen t xy
ra vic thon ot lm lon. Bi v nu tc l d di li lng, th nhn dn mt khi thy c iu
khng nh , khng bit t hi li ni ba l vua quan khng xng ng, ri ch trch lung tung,
bn chuyn th phi, mu h khc ln thay, hoc hy vng c mt s thay i no , ng ni
ny cho ni kia l cao hn nhn tnh i nh vy. T ba ra th nhng cu sm, bo
l c im ng hin gy phin ng trong dn chng. Do d sinh ra ha lon. Cc nc
phng Ty hiu r ci l do.
K lm vua bit r ci iu tri ph thc cho mnh l nng n, mi phc ha u do trch nhim
vua, cho nn t h mnh ghp vo vng php lut. Ngi lm dn bit r ngi tn qu nh
ri, quyn hnh c ngi nm ri, phn s c t ri, ci th c ngi gi, cho
nn quy ting p ln trn. Mi ngi t do ly danh ngha ca mnh khng dm manh tm gy
chuyn ha lon. H bit r mnh c nhiu ti c, Cha dng nhiu tai bin rn e, nn mi c
nhng s chnh lch khng ng u, ch khng phi do vua quan gy ra nn khng dm on

51

gin b trn. Nhng iu hay p ny l do tnh vua vi dn hp nhau hoc xut pht t tnh cm
m ra.
K lm dn ch c mt iu gip vua, knh trng quan m thi. Vua quan nu c iu sai tht,
th cc nc u au n kh s. V th m thnh thi quen, h u ly vic ging cao uy tn
ca nc, bo v th lc ca nc lm trng, chy ngc chy xui chng gic nh s khng
kp, ln vo nhng ni nc si la bng nh i vi ni bnh thng, c nc c mt ting xu
th coi nh do t mnh m ra. (Nhng iu tt p trn y l ni v ton th, l ch v i dng,
tuy nhin trong cng c vi iu nh nht khng phi vy).
i vi nhng iu ny, l s phu b phi hc, ln phi lm. L ngi thn d, trong nh ngoi
xm phi bn lun khuyn bo nhau. Nh dn dn tr thnh truyn thng, thun phong m
tc c lu truyn. V du ai c lng d no khc, cng khng th khng theo i th, khng
th khng theo ci chung. Bi v tr xo con ngi ta do tp tnh m c, thin c bt ngun t
hc thut v phong ha cng do t hc thut sinh ra. Trong sch dy nh th no, thy gio ch
v nh th no th ngi hc phi lm sao cho hn nhng g sch dy, thy ch. Trong nc
ai ai cng phi c thi hc tp nh th, v hnh vi nh th. Bt k ng Ty, l ci l l
chn xc khng bao gi thay i. Bi v:
1. Cc nc c thun phong m tc ri m cc vua quan li bit kho nhn thi lp th, bit r
php tung honh kim ch ly nhau, da vo nhau, cc nc u lin hp vi nhau, m
toang cc lp ca th ta v ngi u bit r mi vt u c ch.
2. i li giao ho thn tnh vi nhau, tnh k n lu di vi nhau, khng chu gip h khc ln
thay ngi vua m mnh cha bit tnh h y nh th no.
3. B trn lo gi php , lo vic nc th ch dng ngi hin, theo cng l gi php lut th
trn s hp in ch khng ai d ngh, s nghip khng suy n.
4. K lm dn thy thin h ca tng vua mnh, so snh ngi v ta, th ht lng lm sao cho thin
h knh trng vua mnh hn.
5. Cc b ng bit r danh phn ca vua quan nh, th v tt trong mt lc m cc nc u
gip cho mnh lm by.
6. Cc nc Tn Tn T S sc lc u mnh ngang nhau khng chu cho ai li m mnh hi.
7. Ngi th lc trng yu bit r nhn tm c ch chuyn hng, nhng ngi ng liu
lin kt ngoi giao, th lm sao c th thuyt phc ht ngi ny n ngi khc, cn g phi
ngm ngm kt b kt ng ring na, bi v ch s tn hi cho mnh m khng c li g c.
8. Nu lp mt h khc thay ngi th phi c mt s thay i ln, may m c ngi khc gip
cho toi ring, th nh th l lm hi chonhng ngi an phn th nghip, li ring th t m hi
ngi th nhiu, e rng mi ngi s on gin kh m lm c.
9. Cc nc u bt chc nhau, tranh mnh ln nhau, t phn u cho ti xo ngy cng thnh.
10. Ch c v ch khng giao thng trao i vi nhau, chung nhau ci hay, ng nhau ci li, bt
chc ln nhau cho o c phong tc c thng nht.
11. iu thng l cong u cng b ra cho thin h, vic sai ng phi cho mi ngi bn lun,
khng dm t mnh che giu bo cha cho ci xu.
12. Vua c bn phn ca vua, quan c bn phn ca quan, dn c bn phn ca dn. Danh phn
mi ngi u c ci qu trng ring. Ngi qu k tin khng cp ot ngi th nhau. Cho
nn ngi ni nghip, t nh khng dm lm sai bn phn ca mnh, ln ln thi hnh phn s
tt phi tinh thun, cng khng dm vt qua phn s m ci i s nghip, v e rng trong bng
khng c ci ch bo phc, th mt khi c vic g cp thit s kh b chng . Hn na, mi bn
phn c mt ci cao qu ring, khng c c tng c voi i tin.

52

13. Mi ngi u c t mt v tr. Kh nng no th vo ngh y. Trch nhim nh th d

n b. Chc v nh th d gi. Ngh tinh th khng sai. Dng chuyn th khng b xm ln. Vic
bnh thng th khng n ni b ph.
14. Mi ngi tinh mt ngh. Mi ngh c ci k diu ng qu ca n, u c ting hay ting
tt ng khen ca n, khng c s so b bn khinh bn trng. Nh ci o, c ci rng ci hp, ci
di ci ngn khc nhau thch dng cho hnh vc tng ngi. Ngi thp th khng ght o di,
ngi nh th khng ch ai rng. Mi vic c ci qu trng ring ca n, khi thnh cng th u
gi tr nh nhau. Nh tay chn trong thn th ngi ta, tuy c cao h qu tin khc nhau nhng
cng khng v th m ght b lm tn thng ln nhau. Cho nn mt ngi c ci k xo th mi
ngi u thm vinh, mt ngi c ti th c nc c tng phn knh trng. Mi ngi ti gii
u cm thng nhau th khng c ci hn ta hn ngi thua, khng c tnh trng ta mnh ngi
yu. Cho nn trn di u ht lng vi vic lm ca mnh, khng c ci bnh ghen ght k ti
hin.
Trn y l mi my iu i cng rt trong ci thut tung honh m ra. Ngoi ra trong nhn
dn cn c nhng s lin kt vi nhau ph gip ln nhau nh l k ng bn cnh gip vo,
gip thm vo mi my iu kia th khng th no k ht c. (Cn nh c nhng ng
li chnh tr nh th no ng vi tnh cm v l l ny m hp vi chnh tr nc ta th cng
khng th k ht, khng cn phi ni r y.)
l nhng iu m sch kinh i xa ghi chp nh vy, cc bc hin trit lm khun
php nh vy, nhng ngi khai sng to lp quy m nh vy, phong tc kt thnh nh
vy, cc nc noi theo trt t nh vy, m mt mai c ngi mun lp li mt ci g khc, tht
cng kh c th lm c. Cho nn, bc lm vua bit r ci th trng cu c, khng c bng
nghi ng b ti di, k lm dn bit r ci li hi ca vic tr vic lon nn khng c ci ch
phm thng. Trn di t mnh khng nghi cng khng ng ln nhau. Mi vic g u c s
ph thc r rng, ngi nhn lnh vui lng, khng c iu g ti tm, lo lng, cho nn d i n
ch ng n, d by t, d ci m, d phn gii, tt c u l do tht lng tin tng nhau, cho
nn d c s bt bnh cng tin nhau, khng n trch c h khc. c nh vy l u do khng
nghi k g nhau m ra. Nu nghi th hi n lng tin. Khng tin tng th a k, a k th hi
n tr khn, tr b tn hi th d b hng vic, vic hng th sinh hi, hi sinh th c lm iu lo
bun, lo bun nhiu th tm lon ri sinh ra lm s s hi, s hi nhiu th kh cht km i m
sinh ra nhu nhc, nhu nhc th mi vic chn ch do d khng dm quyt on. Nu trong
bng khng c nh kin ch tr th khi c ngoi hon ni ln tn cng ta, ta s khng c ci g
i ph li, tt s tn lon tan tnh, i th s ngy cng gim. Nhng ci u do ch ta vi
ngi nghi ng nhau m sinh ra c.
Ti nhn chung thy ci th cc nc trong thin h xa nay, cc nc phng ng phn nhiu
ci hon y do tch t lu ngy thnh thi quen. Nhng v hc thut th cng c ci ging nhau
ci khc nhau. Nhng hng bin hay m lm cho ri rm iu phi tri khin ngi ta c ci b
y theo kia. l do ci t qu cao hoc qu h thp m ra. C ph qu ri mi thy c tt;
vinh nhc nh ri mi thy iu tranh chp, nhn tnh l nh th y. Ngh T c ni rng:
a v nh th th ai m ch mun lm. Cho nn khi c gia n ln th chim gi ly ch
quan trng ri ha hon sinh ra t trong tay o. c tr tt c lon, l l thng tnh.
Ngi hay sinh chuyn th li mn c ngi ta ni vua tht c, tri sinh tai bin lm thc
chng, m ly ci c vng sai lm ca mnh. Lm quan khi c iu g sai tht, th ngi ta s
nhn lc b trn nghi ng m dm pha vu khng, khin ngi ta bt chc lm con trng m,
s n h ln mt ting th c ngi b ui. Ngi no cng lo gi ly mnh, khng dm c pht
minh sng kin g. Ngi th khng tinh k xo, ngi hc tr khng lo h mi sau ra lm
53

quan. H c nhiu nhng chuyn trc xut, ging chc, i chc, iu ng, th nhng mi lo
c lo mt lun lun hin ra trc mt. Nhng tung y ngi ta tin mnh ln, rnh m sau
lng, ng chc m nh l ngi trn m c kim chch, lm vic th lo nh l b gai m,
khng c thung dung pht trin iu hay.
K c thi bit c con ng c th tin thn, c th tha c c, cho nn c mun vt ngi
ta m ngoi ln. Nh ngi xa ni: Th lm a chn tru u n, ch khng lm ng quan
ln hng nh trong triu. Bit c ch phc th, bn ngi c ch, c hn h m i quyt h
ci hn c lm vua thua lm gic, nh ngi xa ni: Khng lu ting thm mun thu, th
ting xu vn nm. Li c mt loi ngi, ng mt t l mn thnh hin, h c vic bt
bnh th vi i ph lp.
C ci ch nh Y Don cng nn. Sao khng bit rng ngi u phi ai cng l Nghiu Thun
c m vic g cng lm c hay c tt c. Theo l thng tnh m ni, th vua quan u c
phn s ring, ai chng mun cho yn hng cho lu. Cho nn ra lm iu g th mun vic
cho c, cng cho thnh, l bn ch ca mi ngi. Nu c lm iu g sai lm ngoi
mun, hoc c hi lm ln th lo thay i gp cho ngi ta khng sa i kp. Nh th l gio
dng ngi rt kh m vt b ngi th qu d. ng ti c xt ra khng cng du mun
ot ht ly ti c trong thin h cng khng ly ht c. Nh ung nc sng, tu lng
cha ca mnh rng hp, nhng tt c u c no , khng cn phi ot ly ca ngi lm
di do cho mnh.
Hn na, hin ti l sinh lc ca quc gia, sinh lc con ngi ta m mnh th mi gn ct trong
ngi u mnh. Th th ti sao khng ngh n li ch chung, khng lo n hnh phc chung?
Mnh khng tt li cn mun ngi khc xu chia ci xu vi mnh. Nh ngn ng Trung
Quc c cu: Ko ngi ta xung vng nc do mong cng lm nh mnh. Mnh khng c
ti th khng mun cho ngi c ti khi l ci d m ca mnh ra, ri lm cch chn
vi ngi ta i. Nh ngi ta thng ni: Ti l hay i vi ci ha, tht l ci ha ca s c ti
vy. K s bt k c ti gii hay khng, c vo triu l sinh t c. Th th nc nh cn mong g
m dnh ti c? S phu ti g m m ti hi thn? Li c mt loi t hn, ting l o to ti,
nhng thc ra vt b ti. S d c thnh ti phn nhiu l do tch lu thun o, nh ngi ta
thng ni: Con nh tng ra ca nh tng.
Nay h nghe khen th mi v, nghe ch th ui i. Vic cha gi ti ngun gc ca n tht su
xa, m vic dng hay b ti th li bng chc tm b. Nh vy chng nhng c ph vic cu ti
ca trn m k c ti cng v dng; khin n ni k c ti sau ny b tc khng ng thng
tin; khin k c ti m khng gp hi phi vt b ht bao cng lao trc kia m thay i ngh
nghip nh Ha Hnh, tht l chua cay, khin n ni sau ny c ci hn lm iu thin m
khng c bo p, nh ngi xa c cu than th gin mnh lm l lm kip nh Nho.
Cho nn nhiu ngi tc ti tht vng, tht ch khng c ni nng ta phi mc vo nhiu
ti c. Ngi ta u phi g tr tr, ai khng mun sa cha ti li tr thnh ngi hin lnh.
D c k ngu ngc khng i nt th cng nn ngh n cng lao trc kia ca ngi ta,
khuyn khch k hu tin, b p cho hu o, ai li n mnh lm quan i thn m con ci
i n xin. n ni khin ngi xa c cu: C th lm quan thanh lim c, nhng khng th
lm. Con chu ca Thang V cng khng c t cm di.
Nh th th hin nay ai chu b s hng dng c mt i i ly ci c cu ngy sau cha
chc chn y? Cho nn ngi i xa c cu: Ci ch chi mng mc thy, Quan to lc hu
th y c lm. Nhng ci u do bit r ci th khng c lu di, hng vong cha n
nh, thnh suy khng bit lc no, phi tri khng ch xc, c mt bt thng, thc h khng
phn bit, thng pht khng lu di, ra lm quan hay nh khng nh trc, tin thoi khng
54

tnh liu, nh nc trong ng xe p nc, nh sng ni trng giang, nh ting so iu, nh

hnh my cu vng. K tht phu ln lm vua th khng k g th h. Vua xung lm dn qu th
tnh chi n chuyn cao thp. T trn xung di khng ai l khng m ci qui thai y. Cho nn
phi gii quyt ci cn bn l phi thy c ci g lm cho lng ngi dao ng.
Cc nc ln phng ng, xa nay ln xung i loi u nh th c. L v khng tinh
thun o hc, khng ng nht tm thut, khng c ci th lin hp, khng coi trng danh v m
gy ra c.
Cn nh cc nc i Ty, Tiu Ty cng cc nc Nam Ty Chu th tri li, ng nh u
mi bi kinh ghi, tuy c sm mun khc nhau, nhng n nay u dn dn bin i c ri.
Khi cha bin i, cc nc y cn t hn phng ng, iu s c u c ghi chp, ch
nhn qua cng thy r. Nhng nhng vic thuc v d vng khng ni lm g, by gi ch
nhn vo s tn tin ca h cng chng t s xa v ngay khc nhau rt xa. Ngi ta ai cng
lo gp phng b hon nn, m khng bit cch lm sao cho hon nn ng sinh ra, khng bit
lm sao cho ht hon nn, m ch lo sm nhng cng c phng b hon nn. Nh th th d c
xua ht thin h ra lm cng khng . Nu bit da vo sc v nh vo th ca nhiu ngi, sao
cho mi ngi u quan trng vic cng v lng ngi u tn knh b trn, nh Gi Ngh ni:
Gieo vo lng ngi s tn knh th thin h khng c lon. V rng danh nh, v lp, l
chnh, th ng, cc nc u nh vy c; l no mt nc li c th tri vi cc nc m
ng ring mt mnh mt ci c sao?
Ti hiu r ci chnh l ca o trong i trong kinh, bit r danh v l li ch cho nhn dn,
thy thin h c s yn tr lu di, li ch to ln l do ch mt h cm quyn, do ch i i
truyn ni. M ch ng c nhn tm l do tr l v kinh t, v duy tr c i i di lu l
nh ngoi giao. Cho nn ti thit tha mun cho nc nh cng c hnh phc tt lnh nh th.
Knh bm.
Ch thch
(*) Bn Hn vn: Hv 189/1 t 83-94.
u bi ghi l Thng 4 nm T c 19 tc t 14-5 n 12-6 nm 1866. Nhng theo bi tu
ca Trn Tin Thnh ngy 19-4 nm T c 19 tc 1-6-1866, th c nhn ca Nguyn Trng
T gi t Ngh An ba bn, chc trong c bn Ngi vua l qu, chc quan l trng, nn bi
chc phi c vit trc 1-6-1866 tc vo cui thng 5-1866.
(1) Tru, C: Nhng nc nh i Xun Thu (Trung Quc).
DI THO S 14
TNH HNH LNG GIO NGH AN (*)
(22 thng 4 nm T c 19 tc 4 thng 6 nm 1866)
Nguyn Trng T knh bm.
Ti sau khi t Kinh v n X oi tnh Ngh An, nhng iu mt thy qu ng vi nhng g
nghe c m cn hn th na l khc. C theo ci ny th s vic s lan ra mi cha bit
khi no dt. u mi ca s vic l do s phu, nhng ci gc ca n cng do nhng ngi c
quyn lc xng xut ra na. Cho nn ti c ni ra khng s on trch; d sau ny c v ni
nhng iu ny ra m phi cht ti cng khng qun. y l nguyn vng thit tha ca tm tnh,
v hai v i nhn m ni. Bi v dng quyn lc m sinh s th mun yn vic cng phi
dng n quyn lc mi c.
Trc y, nhn chuyn ngi Ty t nhin n, Triu nh cha r v g, nn tin hnh vic
phn thp (1) tm thi gii ta s nghi ng. Nhng vic lm ca Triu nh l do mun yn
55

dn, ch khng nh vic lm ca bn ngoi gian, la thm du, lm iu c c ngoi php

lut, rp tm mun git cho ht mi thi! i ngi xa khc k c ti, lm tnh ng ngi trong
ngc, ti nghi th x nh, n c tnh ngi ai li khng vui? Thm ch, c ngi cn khng
mun lm quan miu ng, m xin lm vin qun ngc, chnh v c thng ngi ng
loi.
Ci c ln l qu trng s sng. iu ng ght l ti c, iu ng yu l tnh ngi. tuy di
dn phm lut ng git, nhng i vi quan trn, phi chm ngi cng l iu ng khc
thng. Nh th m ha kh tch t di, iu tt lnh ng trn; lc bnh thng bao nhiu
vic tt lnh lin tip n, khi c bin nhng vic qui d cng s tiu tan. Nh th cng kho
trnh c, khin ngi phm ti t nhn ti, m khng lm iu g hi n ha kh. Bi v khi
con ngi ta mang ti vi php lut dng gian, m mnh cn cho ngi ta bao nhiu ting
c na, th mnh cng c ti ni u (2), c hai u c ti nh nhau.
Nhng ngi c lng nhn i i xa khng nhng ly iu thin ca ngi khc coi nh iu
thin ca mnh, hn na cn nhn iu c ca ngi khc m em lng thng xt, su dy
o c. Bi v ngi c ti, c khi ng ti, nhng cng c khi lm ng, cha th bit c.
Tuy phi chu lut php ca vua, nhng cui cng phi do s phn quyt ca o tri, hoc c
khi cn c ci n l ng khc. Nu mnh ghen ght k ngi ta, tuy b ngoi hoc cha
gi nhng th on c c, nhng trong lng ci c y kt thnh, do trong thm kn c
thn linh tru pht, vnh vin khng bao gi ci ci n y c. Khng nhng th m thi, phm
cc loi c sinh ra trong th gian, khng loi no to vt khng mun cho n sinh trng
nhiu thm. Tuy c lc nga nghing, c khi b dch l m tiu hao t nhiu, nhng khng tr
ngi g n vic sinh sng. th sao c ngi li mun ct t thin cn, lp bng a o (3),
khng chu chung vi nhau, cng sinh cng dng.
Hin nay tnh Ngh hai bn lng gio lng ang si sc. Mt bn ni khng th no chung
sng, phi git cho ht tit mi thi. Mt bn ni con th m b khn qun cn cn cn hung chi
l con ngi? Nu bn kia khng cho cng sinh cng dng, th bn ny cng khng b
tay chu tri Nh no ng no cng xn xao bn tn chuyn . Ti ly lm lo ngi m khng
c cch no gii quyt. Bi v s phu trong tnh ht c nhiu kin khc nhau. ni ra kh vi
li c. Hn na s th hn ny su sc, vic lm c c ny ko di, lng khng sao yn
c. Cho nn khng ai chu t gii thch cho mnh, cng khng chu gii thch cho ngi khc.
ng nh o d ca Thnh thng trc y c ni Gio dn tnh Ngh hn tm vn, trong
c nhiu tay khng va, tr phi c chiu ch r rng ca Triu nh mi khng dm khng c.
Cn gia dn vi dn th nh nhau c, nu bc bch h lm sao h chu yn c?
phng Ty trc kia c ln i lon gi l chin tranh tn gio. l ci gng cho
chng ta soi. V li, hai ch lng, du chng c quan h g n s th quc gia c. Th m
khp c tnh ngi ngi u lun mm ly hai ch nhc m nhau. Mt li ni m khng
chu l xch dao n chm nhau. l iu t m Triu nh cm. Nhng trong lng xm
ngi ta cn cy th lc ho l p ch nhau, cn da vo tc l m tch on thnh ha. Li cn
mt t oan na l trong bnh dn (4) c nhiu ngi quyn qu v nhng ngi c th lc quan
trng lin kt vi nhau nn d b by t khin mi ngi nghe theo. Ngay nh trc y khi
Triu nh phn thp h lm nhng iu c c phi php, khp nc cha c u nh tnh
Ngh. h mun git cho ht khng st mt ai, nh th h n nut mi tri! Bi vy khi nghe
c n chiu ca vua, h lin ni: Triu nh hnh s nh tr con. Th on c c tht qu
lm vy. Nay s gio dn kin quan, bt bi thng nhng ca ci m trc kia h ly cn ca
gio dn, nn h ni nhng li e da. Nay th ni Triu nh sp ph Ha c s git chng
bay. Mai li ni chng tao sp cng nhau git chng my. Triu nh c chiu lnh iu ha
56

lng gio th cc ph huyn gi kn khng chu thng tri ra. Gio dn ch nghe phong thanh m
thi. Nh vic ln trc Triu nh min thu cho nhng ngi gio dn sau khi b phn thp
mi tr v, th m dn chng ai bit. V vy nhiu lng b l dch vn c trng thu s. Tuy c
i n m cng dn chng c hng t g. Vic ln cn vy th bit vic nh nh th no.
Li c mt loi ngi ba ra rng ta y vn bit thm ca Triu nh: Ngoi th ha nhng
trong th s. Nh trc kia c ln bt k khai ht gio dn np ln quan, c ln truy hi mi
x c my linh mc. Hai vic y h gii thch xuyn tc rng: Quan ln ny ni: dn dn s
tnh, quan ln kia ni: phi ngm ngm phng bn o, quan ln khc li ni: bn o
khng bit dao k sau c, nh chim n trong nh, chng lu lc g na u! V quyn qu ny
ni: Triu nh ngm ngm cu vin, nh ngy ni ln git Ty. Lc bn chng tao s
ng thi git chng my. Khng tin c xem trong bnh dn nhiu ngi rn kh gii ri .
Nu chng phi Triu nh ngm cho nh th hi ngi ta dm lm hay sao?. Nhng li by t
da nt nh vy i u cng nghe ni. Cho nn, gio dn mt mt th s, mt mt th hiu lm,
ngi n bo ngi kia, s s hi ngy mt gia tng. Thm ch c ngi khng thit lm n, s
thn nh c trong chu. Thm ch c ngi khng lm vic g na, ch lo tri trn vnh quyt.
Thm ch c ngi chy cht n nhng ngi bnh dn xa, mua chuc cm tnh lo trc
ch n thn.
Dn tnh th y hi lm sao yn n lu di c? Xt cho cng cng bi mt l do n trn cha
c rng khp, hai l do sai lm trc cha gii thch c, ba l do bn n khng ngi ri ba
t m gy lin lu, bn l do bn cng ho tc uy tc phc ngoi php lut, nm l do bn
quyn qu mn uy th da nt ngi, su l do dn o khng yn tm phi lun lun ng
trc nhn sau. Nhng iu n khut nh vy, y mi iu ti ch mi ni mt m thi. bi
v chuyn i thng trong th nh m ngoi x ra to. Hung chi nhng vic bnh dn da nt
u phi mi mt ngy mt ba, lu ri phi khin ngi ta tin m s. (5)
i nhn l ngi quan h n vic khinh trng ca nc nh, nn ti dm em trnh by r vic
trn. Nguyn trc i nhn x cho ti ci ti bit m khng th khng ni. Ring ti cng t
tin rng ti khng ni di. i nhn chn xa xi ngn dm, nu nh ti, king d khng ni ra,
th nhng iu n khut lm sao thu n i nhn c?
Nay knh bm.
Ch thch
(*) Bn Hn vn Hv 189/1 t 98-103.
Bi ny c vit t X oi, Ngh An, ngy 22-4 nm T c 19 (tc 4-6-1866).
(1) Phn thp: Phn l chia tch ra: thp l cy vo. Chnh sch thi T c chia tch cc
cng ng gio dn ri cng bc a i ri rc nhng vng xa xi khng c o c lp
v qun thc h.
(2) U hoc minh u ch a ngc, ni ti tm u m m ngi c ti phi chu hnh pht
sau khi cht.
(3) Thin cn: ci gc ca tri. a o: o c ca t. ni tri che t ch, c ln bao
dung.
(4) Ch bn lng.
(5) Nguyn vn: u tr nhi khi ngha l nm con thoi m ng dy. Tch m Tng Sm dt
ci, c ngi n bo cho b bit Tng sm git ngi. B cng khng tin, v con b l ngi
hin, nn c tip tc ngi dt vi. Li c ngi n ni Tng sm git ngi. B cng khng
tin. Sau nhiu ngi ni nh vy qu, cui cng b nm con thoi ng dy m xem. Th ra l
Tng Sm trng tn ch khng phi con b. Chuyn khng ng m ni nhiu qu, khin ngi
ta cng phi tin.
57

DI THO S 15
LI TM S VI TRN TIN THNH (*)
(Ngy 3 thng 5 nm T c 19, tc ngy 15 thng 6 nm 1866)
Ti l Nguyn Trng T xin knh bm.
Trc y khi Kinh ti thy c ni lo u v vic nc ca cc v i thn, lng nhit
huyt ca cc v phi ngh n nhiu vic, mt lc m chng cht trc mt rt nhiu. Ti
thy r i th trong thin h c ci c c th thnh c th suy, thy r tnh hnh nc ta gp lc
c nghi ng, kh khn ln, thy r ci n cha cht trong lng dn cc tnh trong nc, thy r
cc quan a phng lm vic cng, vic t nh th no; thy r bn Thng, Qung gc r cha
dt, cn nhiu th lc ngm gip, cn nhiu c gy s; bit r bnh dn v gio dn cn nhiu
mu thun tt s c mt bn b t thng, m kh b x tr; bit r gio dn c nhiu ngch ng,
c nhiu ti tr, sc lm vic chung, cng sc t v; bit r bnh dn trc kia th cht
cha th hn, lm nhng iu phi php hi ngi, n ni lm cho lng ngi khng yn; bit
r ngi Ty cn nh h rnh mi, sc ta cha , nu khng kho iu nh s ng theo bnh xe
trc; bit r nc ta c nhiu khim khuyt, nhng phng php c hon ton v dng m
cn cu n ngn tr cng vic, cn nhiu ch nghi nan cha tiu tan, kin cha ng nht,
chng bnh tch t li cha tiu tr, nhng yu nhc tch t li cha phn chn, ng hin ti
cn b tc, tr hc cha m mang, nhng t hi cn cht y, nhng tai ha cn dn n cha
chnh n ht c; bit r nhng phng php mi nn lm, tp tc c nn i, m ca bu m
chu ngho i s ngi khc ci ch, ch cho ngi mn li s h tranh phn, ca ci hao ht
kh b khi s, thnh tr tn hi kh b chng , ngun li y t m kh khai thc, tung
honh cha c, cha ai gip , khng lm th khng xong vic, m lm th li khng c
ngi. Nhng tnh th t nc nh vy cc nc khc ngi ta lo liu hng trm nm ri, m
nc ta mi thy mt ngy. Cc nc lm thc s m ta th ch ni sung. Cho nn Triu nh
sm chiu nhc mt, xoay s khng kp, cha bit tnh sao, ngh tnh cnh cng kh lm vy.
Nhng iu trc y khi Kinh, ti mt thy tai nghe. Th nhng nc ta vn c nhiu
ngi cha hiu thu tnh cnh y ca Triu nh v cng cha bit lm cch no. Ti bit r i
nhn cng cng ni kh y, m tri m th chng my ai. Ti l ngi tri bit nhiu ngi
nhng tht kh m c c mt ngi by t, lng nhng cha cht kh chu, cho nn dm
em nhng iu ny ni vi i nhn. V i nhn l ngi ti lc nh vy, cng chia s mi
lo vi Triu nh m gip cho vic la chn ngi, bit u s chng nh trng hp theo Khng
T th c Trng Do, mn h Mnh Thng Qun ch c Phng Hoan l ngi sau cng gi c
kh tit. Knh mong i nhn xt k, khng nn v hin ti cha r s th, khng nn v mi mt
ngy cha li ti nng (1) m nghi ng k s trong thin h.
Ch thch
(*) Bn Hn vn Hv 189/1 t 103-104.
Bi ny c vit t Ngh An, khng bit c c gi i hay khng c gi v c ct gi
trong gia nh Trn Tin Thnh, ch khng thy lu tr trong Th vin ca Triu nh, bi v
hu nh khng ai c c bn vn ny. Bn vn chng ta hin c trong Hv 189/1 c l l bn
tho c ct gi trong gia nh Nguyn Trng T, do ng o Duy Anh sao li c.
(1) Nguyn vn: V c thoi chu ngha l: Mi kim cha c l u ra?, ly cu ni ca
Mao Toi thi Chin Quc. Mao Toi l mn khch ca Bnh Nguyn Qun. Khi nc Tn nh
nc Triu, vua Triu sai Bnh Nguyn Qun chn 20 mn khch gm vn v i theo, nhng
ch chn c 19 ngui. Toi xin i theo cho s. Bnh Nguyn Qun c ng ti nng ca
58

Toi, Toi ni: Ti by gi mi nh cy kim cn ct trong bc, c dng mi li mi ra.

Qu vy, sang nc S, Toi dng ba tc li thuyt phc c vua S cho qun i cu nc
Triu.
DI THO S 16
BI BT MNG O XONG THIT CNG (*)
Tng nghe:
ng to vt lp nn tri t, m sng ngi lm mch lc, dng ni non lm xng ct.
Hai ci ny gip nhau m lm vic. Nu xng ct c ch gy gp th mch lc cng t khng
th thng thu nhau c. cng l ci bnh tc ca t. Khn kho nh to vt m cn
li khuyt im ny cho t phi c iu ng tic. khng phi do vng v m to ha
mun vy!
Th to cn sinh ra mun vt trn t lm ci cng c to ln p ca t, m tt c u nh
vo nhng ging nc lu thng ha hp. Nu c ch no ging nc khng t n th
mun vt trn mt t cng b chia la cch tr khng th t im cho mt t hon ton p
c. cng l ci bnh bt tc ca t. Nh bin thiu g, ni thiu c. Kho sp xp
nn vic nh to vt m cn thiu st cho t, khng c ng u nhau. khng phi do
vng v m to ha mun vy.
mun nh th no? Gi nh tri t ch c mt vt khng c linh gic m khng c con ngi
thng minh tr tu sng trong nui nng iu ng, gip cho to ha nhng ch thiu st
th ci cng dng to thnh tri t to thnh vt loi cng cha hon ton v cha lm t r
c ch k diu ca to vt. Gi nh s bi tr trn mt t ny m khng c ch cch tr th
con ngi chng ta c t nhin hng dng chng gp phn g vo vic , ch lm theo t
nhin m chng bit g c, th c khc g loi vt khng linh gic, m loi ngi cng ch c g
l ng qu.
Trong tam ti (1) con ngi vo gia c th sai khin mi vt, phm trn t c ci g khng
ng u, u c th thng ng ha hp, hnh th trn mt t c ch no cha c hon ton,
u c th cha tr b khuyt ph vo ci k diu ca to ha sinh ra con ngi chng ta.
Nh th l to ha c lm ra nhng ch cha hon ton ny dnh cho chng ta b tc, m do
mi c con ngi sinh ra gia tri t ny. C th b tc c cng vic ca to ha th
cng ng vi to ha. Cho nn phi c con ngi siu vit mi c th c ci linh gic to ln m
c ngun mch m cha ci bnh b tc ca a hnh.
Nay xin k s thc ca nc ta chng minh. T khi c tri t, sng ni nc ta vn y nh
c. Phm c ch no ng nc cha thng th tri sinh ngi th h no gii quyt cng
vic th h . i vi nhng knh no c th o vt c th tin nhn o vt v hon
thnh c ri. Duy c mt Thit Cng ny Triu nh trc tn khng bit bao nhiu tm lc
vn khng lm xong. cng v tin bc th t m cng vic th qu kh, li khng lng sc
mun cng li ci cng vic m to ha c lu chm li n ngy nay, cho nn khng th
xong vic c. Nu c th tri thm gip nh Cao Bin vi kn Thin Li chng hn th tr
gip cho Triu nh trc ri. Knh kia tuy hon thnh nhng tri chia cng mt na khin
con ngi khng c lm trn vn ci p ca ring mnh. V nh th cng cha lm t r
ci k diu ca o tri vy (2).
Phm vic g nhiu i mun, nhiu ngi cu m khng c, ci mi v i mi qu bu,
th m mt sm c ri hon thnh ci ch thiu st ca t. Vic bc ch nhn u c
k cng, m bt mc li l cng khng th no k ht c.

59

Nay i nhn va gp ng lc trn lm t r ci b mt ca tri m li tha k tin nhn hon

thnh c ci s dc s cu, th l khng nhng ngi sng chu n m k cht cng m lng
cm kch, hn na khng ph ci tri lu chm li i ngy nay vy. i nhn qu
tht b tc c ch thiu st ca tri t v trn vn c ci a v m tri dnh cho con
ngi xut chng.
Cn ni v ci li v cng i vi t nc m ring tnh Ngh c tha hng nhiu hn th
t nay v sau con ngi sinh mi sinh mi khng cng, cng nghip y cng di lu khng ht.
c bia ming ngn i khng mn khng mt khng khng h, khin tn ca i nhn
cng lu truyn vi con knh ny cng , cn g phi bt chc ngi xa ung cng xy
dng bia khc vn chng cho ma dp gi vi ru phong c lp ? Nu mun ni s li ch
rng ln ca con knh ny th ch c hai ch v cng mi ni ht c v c nhng ngi
chu n v cng thut li cho, u phi k tiu t ny trong mt lc ni my li trn mt trang
giy m thut ht c. Vy xin dng bt chng dm nhiu li.
Nay knh dng li bt ny chc mng.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/4 t 21-24
(1) Tam ti l tri, t v ngi
(2) y Nguyn Trng T nhc n s tch v cng Thin Uy m Nguyn Trng T gi l
cng Thin Li, theo Nguyn s chp rng: Cao Bin i tun dng Dng Chu, thy lng
sng lm , thuyn b i li khng tin, bn sai Lm Phng v D Tn C ua qun i khi
vt, gp mt ch c hn ln lm, ng tr tr gia dng, qun lnh khng lm th no m
ph tan c. Mt hm tri ma to gi ln c chng hai trm ting st nh lun vo, lm cho
hn y v ra, t dng sng mi thng. V c uy ca tri sm st, ci knh y mi thnh,
cho nn t tn l Thin Uy Cng. (Xem bi ca Nguyn c Tnh: Cc ni c tch t
Ngh Tnh, NAM PHONG s 138, thng 5 nm 1929, trang 247.)
DI THO S 17
DNG GIM MC LINH MC VO VIC CANH TN (*)
(Khong 17-18 thng 8 nm 1866)
Knh bm,
Nay gim mc ln Kinh , nhng iu trc y ti bm iu g hon iu g gp gim mc
c th trnh by r c. Cn vic sp t v sai phi nh th no s do Triu nh quyt nh.
Trc y gim mc tng bn bc vi ti rng nu Triu nh mun ln lt canh ci lm
theo phng php mi th ngi rt vui mng ng h. Ch v nay ta cha c ngi. Nu tht tm
tin nhau khn khon yu cu, gim mc s a cc linh mc v o , mt s c kh nng am
hiu ting Ty, hc qua mt vi phng php ca phng Ty nh Nguyn Hun, Nguyn
Hong, Nguyn iu, Nguyn Lu (1) chng hn sang Ty trc, hc gp cc k thut mi mi
th mt nm ri v sm gip vo vic p dng thi hnh. Bi v bn h hc s qua gp rt trong
mt nm vn cn kt qu hn l Triu nh m trng mi ngi Ty n dy hc trong mi
nm. l nhng iu gim mc ni ring vi ti nh vy. V phn ti, ti ch dng li kho lo
dn d gim mc v cc ngi y h vui v cu tin m thi, ch ti khng c quyn sai s.
Nu Triu nh mun gp rt thc hnh tm thi ng dng th ch nn bt u mt hai ngi
v trong khi thng ngh cng gim mc nn nu r tn nhng ngi Triu nh mun khn phi
sang Ty hc tp. Gim mc s khng t chi c. Nhng khng nn ni cho gim mc bit
l nhng iu ti gp trc vi Triu nh.
60

Cn nh vic ba tnh trong, hin nay l vn khn cp. Trc y Kinh ti c ni

bi bm ni r cc cch i ph chng li s lp cng ca Ty soi. Cc cch tuy c hon gp
khc nhau, nu sm p dng mi c th chng c. Bng khng, mt khi ri vo tay h, chc
chn kh mc ra c. Nay trong khi hi kin cng gim mc, nht thit ch nn cho vn ny
l khn yu m xin gim mc gip . Chc chn gim mc s khng dm nhn li. Ch cn yu
cu gim mc vo Gia nh sm, my hm th i Ty ngay. Trong khi tip xc ni chuyn
cng cc quan Ty cn phi trng dn gii thch khc chit v dng kho lo.
Th d nh ni r rng hin nay ta tht tnh mun ha hiu v gi l ht sc cn thn. Mc du
c ting n i qua li, chng qua do bn cht cha on th mun mn vic ba ra ch
chng lin quan g n i th quc gia c. Ni r rng Triu nh rt tin tng gim mc, ph
thc cho gim mc sang Ty tm kim cc phng php mi. Ni r rng Triu nh mun gim
mc n La M o t ln Gio hong v mun giao ho. Ni r rng Triu nh mun sai
ngi sang Ty hc tp v mi ngi Ty sang nc ta m trng dy d. Ni r rng Triu
nh mun cng chia s iu hay iu li vi ngi Ty. Ni r rng nhng vic lm ca bn
qun i tht nghip Nam k khng phi do Triu nh ngm ng h. Ni r rng tt c nhng
thnh cu ca ngi Ty m khng quan ngi n th din nc Nam u c Triu nh vui v
p ng.
C thong th em cc s tnh y truyn rng ra cho nguyn soi v cc i hc s, cc nh
quyn qu, cc gim mc bn nc y u bit rng Triu nh hin ang lm nh vy khng
phi mun hp nht vi Ty l g? l ccch ta xen vo bn trong m tuyn truyn r tai vy.
Ti thit tng gim mc ch c th gip c nh th. Cn nu c yu cu ch thn gim
mc trc tip ch vic ni r vi Ty soi, chc chn gim mc s khng dm nhn li. Hn na
lm th s c nhiu quan ngi. Bi v nu Ty soi bit gim mc lm thuyt khch th li gim
mc s kh lt vo tai. Ngy sau nu c chuyn g khc, s khng c ai d tin tc cho. Phm s
i li ni chnh thc khng hiu qu bng li gii thch ph, nh gp khng bng nh ln.
V li vic dng ngi cng tu s nng, cy g ln c th dng nh thnh nhng khng th
dng o hang chut. Nu sai sy th bao cng lao cng tr thnh khng. Cn v phn ti
cng nht tr dng ci l l t ngoi ni ph vo, nh th cng c h ngm gip c mt i
iu. Hn na nu ti n Gia nh tm kim cc quan Ty ngy trc chng i Ty soi ngm
hi h xem theo tnh hnh nc Ty nh vy c cch no cu vn tnh th ca ta khng, vic
ny xin cho Nguyn Hong cng i vi ti mi c. Bi v trc y khi Gia nh ti c
quen bn, nm quan Ty chng li vic lp cng ca nguyn soi. Nhng ngi ny mun hp
vi ti gy tr ngi bn trong. Nay nu ti gp h cng c th em vn quan trng bo co
cho h bit, nh h vit th gi cho cc i hc s Ty triu xin d lun ng h, cng quyt
khng can thip vo nc ta.
Hn na ti rt am tung vic ny, ti s c l l xc ng thng lng vi h ng vi k
hoch ca mnh. ng thi cng ni vi h rng nu h gy tr ngi c i vi cc Ty soi,
ngy sau Nam triu cng s c g n p h. Mc du h chng trng i g chuyn , nhng
h c hi lng l lm cho nguyn soi hng mt , th h cng sung sng lm ri. Nu
Triu nh dng k ny, xin sm gi Nguyn Hong v kinh gp cng ti gp rt i trc.
Xin ch ni cho gim mc bit rng ti v Nguyn Hong ang thc hin mt cng vic ring
nh vy. Gim mcs s nu s vic bt thnh l du vt s b nguyn soi trch. Ring ti
ch mun gip cho cng vic i cht, d b trch cng chng h g. vic ny rt nghch
chng Ty soi, xin ht sc gi b mt. l k sch ti d b trong lng nh vy, nn xin bm
r truc. S tnh ba tnh ht sc khn trng nh vy. Ngy trc ti c bnh tr v ch v
thi. Nu khng sm thc hin k ba li bn mt nh ti ni trong bi Lc li t thc
61

nghim li ni ca ti th khng bit s th s ra nh th no. Cn nh khi i Ty, Triu nh nu

mun mua cc th my mc, la th gi r m dng c th ti s lm tn mi Ba T i theo
ch l phi vin, nh vy cng nht c lng tin. Mt ln na xin trong lc thng ngh bn
bc cng gim mc, nht thit ch cho cc o cng n d nghe, s c nhng tr ngi khc.
Nay knh bm.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 634/4 t 14-20.
Bn vn ch ghi T c nm th 19, nhng chc l c vit lc Nguyn Trng T mi cng
gim mc ti Hu (17-8-1866)
(1) Theo S tch ng Nguyn Trng T, th nm 1858, gim mc Gauthier c em theo vo
Nng c Khang, c in (ngi An Ph), c Hun (ngi Trung Hu) khi y c ba ng cha
chu chc thy c. Sau ny chng ta ch thy Nguyn Hong, Nguyn iu v Joannes V cng
i Php vi gim mc Gauthier v Nguyn Trng T (1867-1868). Cn Nguyn Lu th c thy
ni ti trong chiu hi sai i tm m vi H Vn Long thay Nguyn Trng T.
DI THO S 18
V VIC HC THC DNG (*)
(23 thng 7 nm T c 19, tc 1 thng 9-1866)
Nguyn Trng T knh bm.
Ti trm thy my lu nay Triu nh lo gp v vic t cng, m rng ng ngn lun, t ra
mc mi, khin cho trong nc ti ngh g cng khng b, mt iu hay g cng khng
st. Dng tm ca Triu nh chng nhng l cn yu m cn thit thc na. Tuy nhin ngoi
vic khoa c thng l cha thy c ngnh no khc hng ng p li lng mong mun ca
Triu nh. Chnh l v vic bi dng nhn ti cha c liu trc.
Thng trc, ti c mt tp trnh by v Ngi vua l qu, chc quan l trng. l nhng
ci rt cn bn. Nhng iu phc li trong nc u do m ra. Thc l mt ci mu cht quan
trng ca s thng trm xa nay, ca s thnh suy gia ta v ngi. Bn lnh hc thut ca ti l
nm cho c ci .
Nay ti xin thm mt tp ni r v vic hc tp bi dng nhn ti tc con ng rng ln
i n giu mnh. Nhng iu ti ni trong y ta h nh b c theo mi, tn ngi h mnh.
Nhng mng Pht tc yu Pht, vy xin thu cho ni kh tm ca ti y, m rng lng tha
th.
Trm ngh, nhn ngha o c l bn tnh ca con ngi, d ngi d man cng khng th b
nhng tnh m gi c nc, d gic cp cng khng th b ngoi tr hiu bit sng sut
y m khut phc c ng bn. Th nhng bn v nhn ngha thng thng thy rng ngi
ta hay b ci li lm cho tr no hn m, l v khng c ti ngh t bi dng ci s hc.
Cho nn mi thy li qun ngha. Lng ham mun m thng th b mt o l. Ngi xa ni:
Kho lm y ri mi bit l tit. Cm o ri mi bit vinh nhc. Nu b ci ngho thc
bch th lo k sng cng khng xong, cn hi u m bn l ngha. Cho nn Mnh T ni: Nhn
l phi da vo ca ci. Khng T ni: Tn th trc ht phi n. Xt thm y th trc ht
phi giu c ri mi ni n gio dc. C ti ngh mi thnh cng. V rng c gii ti ngh mi
hiu thu l l ca ngi v vt bi dng ci cn bn o c. Cho nn chnh ci thnh
chnh tu t (1) ch thnh tu c sau khi cch vt tr tri (2) m cng phu cch tr y l do
hc tp.
62

Ngi xa ni: Mt vt g m khng bit th nho s ly lm xu h, ch khng ni mt ch

m khng bit. L v thc ra tri t ngi v ta u l vt c. Ngi xa bit r php cu o th
ni: Gn th cu ly bn thn, xa th cu ly vt. Nh vy hc tp bn thn, hc vn vt,
hc ci ti ngh tc c th sng t o l.
Ngi ta sinh ra i, nn mng ca c nghip phi xy dng t khi cn t tui. V vy, i
xa khi mi bt u dy hc th dy cho su ngh (3). Tc l khi c c c nhn lm ch y
c ri mi dy cho hc. Cng gi l du ngh bi v ni ngh tc l c thu c chung. i xa
s d gi l i thnh, l v ngi bit m mang cc vt phc v nhn sinh. Phc Hy, Thn
Nng, Hong sng ch dng c, n Nghiu Thun th bit sp t cc ngh th, sa sang nh
ca, i V tr thu phn chia nc vo rung, Thang V nh dp m mang c nghip, Chu
Cng (4) thu gp nhng ci hay ca i trc t ra in l, Thi Cng (5) bit t ra chnh ph
(6). Thi y cha ai ni n ch vn chng c. T Tam i (7) v sau lm vua th nh Ng
B (8) v n Tn, Hn, Tu, ng, Tng, Nguyn, Minh nhng nh sng nghip m mang
cng cha tng thy dng k vn hc ra lm quan lm tng. Cn nh Qun Trng (9) gii ni
chnh, Tin Chn (10) c ti dng binh. T, Trng (11) thng tho thut tung honh. Tiu, To
(12) t ch ngha, cho n Trng Lng, ng V (13), Khng Minh (14), Phng, , Quch
T Nghi (15) v.v cng cha c ai nh cu vn chng ch ngha m nn danh c. i Chu c
Him Don, Hn c Hung N, ng c t Quyt u l nhng Bc ch (16), Ty nhung (17)
c. Lc by gi nhng nc cng thnh m st Trung Quc nhng vn khng th xm ln
chia ct lu c. Bi v lc by gi c nhiu ngi ti gii ngh hay s dng.
Nay xem cc sch binh th, lut dch, phng dc kh ngh (18) u t trc i ng v sau
Ng (19) truyn li th bit chuyn mn thi y nh th no. V sau, Tng, Minh li
chuyn v vn hc lm th nc yu km n phi mt cho Nguyn, Thanh. Tuy c th do
vn hi xui nn nhng cng do thiu ngi ti gii gip . phng Ty cng vy, ng thi
vi ng, Hn Tng th La M l mt triu tht thng, v cng vang lng bn b, uy linh rung
chuyn ba phng, h c nhiu ch tc k d lu truyn mi n nay. Nhng t trung th k v
sau v nhng ngi cm vn mnh ch lo yn hi mua vui lm trng, k lm quan th ly vn t
lm bc thang tin thn. mt thi bao nhiu qun t ra i u chuyn chung ch ngha vn
chng, vit sch lm lun t cao lp d dn dn b mt ci hc thc dng, n ni nc Ty
Bc trn qua nh ph m tan thnh tng nc nh.
n nay ngi phng Ty vn ly lm rn. Cho nn khi chn quan h khng h t ra mt
khoa vn chng no c. Tr Trung Quc, Nht Bn, Cao Ly v nc ta ra, khng c nc no
ly vn chng chn nhn ti. cng v th ph khng ui c gic, nghn li khng
c mt k sch, cho nn thay i i m ly nhng iu to ha hnh s lm ci hc thc dng,
v to vt l bc thy v i ca mun dn. Phm nhng vic lm ca to vt u l thc dng,
nh bn ma thay i mun vt ha sinh, kh bc ln, nc ri xung, mt tri, mt trng, loi
chim, loi c, ng vt, thc vt trn mt t, s vn ng, s kinh doanh ca loi ngi tt
c mi ci sinh sinh ha ha m ta thy u l s vt thc t c. Chng ta l nhng ngi ca to
vt, m li khng theo nhng hin tng t nhin dy by, khng tp nhng hnh dng c th
, khng hc nhng quyn lc k xo , khng nghin cu s vn ng ca hnh tinh,
khng bit khai thc kho tng qu bu trn ni, di bin, khng dng nhng c tnh qu bu
di do m tri ban cho. Tt c nhng kh lc ti cht ca to vt sinh ra, nhng c nghip lu
di to vt li, li em gi c vo nhng vn t sung rng v dng m khng ngh n cch
tc thnh nhng g to vt li, khng bit kho dng nhng g to vt ban cho. n khi s th
cp bch xy n th li than tri rng: Sao tri lm cho ta bn cng khn kh. Th chng ha ra
lm nhc to vt sao! V vy cho nn hc tp ti ngh l bt chc theo cc cch thc ca to
63

vt, nh ngi i xa thy hoa bng bong xoay trn m bt chc ch ra xe, thy mt trng
khuyt m bt chc ch ra cung, ly hnh dng ca cc vt m ch ra ch vit, nghe gi thi m
t ra m nhc, bt chc hnh ngi sao m ch ra dng, xt a th xy dng nh ca, mi
khun mu ch tc u nh th c. Hin nay cc nc phng Ty tt c nhng kh c k l,
khng c mt ci g l khng da vo sc t nhin ca tri t lm. Do nh c hc c ni
rng: S tinh xo ca nhng my mc ln nht cng ging nh ngi d man ly que g di t
gieo ht. C iu ngi ta khng xt th khng bit thi. Cho nn phm nhng vic hc tp
u l hc nhng ci m to ha dy cho, phm nhng tri thc u l sc hiu bit nhng ci m
to ha hnh thnh, phm nhng cng vic lm u l nhn nhng ci m to vt to ra, phm
nhng ci c c u l hng nhng ci to ha li. Th mi gi l con ngi hon
thnh cng vic ca tri vy. T xa n nay mi vic trong thin h khng c ci g khng suy
ngh m bit, khng hc m hay c, d thnh nhn cng hc khng bit chn, hung h ngi
thng. Hc nhng g thc t th s c thc dng, hc nhng ci vn vt th ch c ci vn vt,
trng u c u, l l t nhin, khng ai c th lm tri vi o l c. Cho nn nu
chng ta mun ly ci hc t k (20) m cho l v vang th cng ch c nhng s v vang nh
l nhng u mi cht li m cng cho l p. Cn nhng ci n mc, th vui tiu khin l tt
c ch ngha vn chng th lm sao chng ta c th tn dng c ci k diu ca tri t!
Ngi phng Ty cng l ngi, h u c th vt ra ngoi tri t m hc, th sao ci hc
ca h c cng hiu. Nh ti bm trong bi ni v: Ngi vua, chc quan l do h bit ly
nhng thc t ca to vt ra m hc. Cho nn trong m thm h c mc khi lm nn ci
diu dng ca tri t, gip to ha nhng ci m to ha cha kp lm. Ngi nc ta khng
phi con dn ca to vt sao, th m by gi li thp hn lm vy! Nhng iu ti trnh by
y khng phi l mun b ht ci c m mu cu ci mi. Nhng phi ly ci hay ca mnh c
sn, cn phi gm c nhng ci hay ca thin h mi sng to ra. Nh th nhng ci mi thin
h c mnh cng c v nhng ci mnh sn c th thin h khng c. Ly hai iu bit m ch li
mt iu bit nh on gia ca bi Lc li t ti trnh by. Nh th ai dm khinh r nc
mnh?
Nay xin Triu nh t ra nhiu mc giao v cho cc quan a phng truyn hi bt k ngi
no, bt lun lng hay gio, ai tm c thc l, thc s th theo u vit thnh bi np ln.
Hng thng cc quyn y c a v Kinh mt ln kho duyt. Bt k quyn no gip ch
cho vic cn gp th c ban thng v khuyn khch, ri sc cho ngi y y theo quyn m thi
hnh. Nu vic lm ph hp vi li ni v c ch cho vic cng ca nc nh th chiu theo khoa
m b dng. Nu nh c ch cho vic t trong dn gian th c cp bng t ch to ra m
pht hnh. Nu nh quan a phng c k th ngi no m giu bi i thi ngi y c
php ln tn Kinh t co. Nhng mc xin k ra nh sau.
1. Xin cho cc trng quc hc, tnh hc, cc trng t v cc bi thi Hng thi Hi u ch
trng vo tnh hnh hin ti, nh lut lch (21), binh quyn, cc chnh s v cng hnh li l (22)
tt c u c ni thng, khng giu gim, c ci g t hi, c ci g hay ho, ci g nn li, ci
g cn thay i, nhng ci cn thit trc mt, nhng ci c th phn tch t m xc ng hp thi,
th c coi l trng cch (23), cn nhng chuyn c th ch l th yu.
2. Xin t cc khoa hi li. Nhng ngi bit lm mui theo cch thc mi, tm ra cc phng
php chi li ghe thuyn ng nh c, nui c, p c v.v hay hn cc phng php c
th s xt m ban thng.
3. Xin t ra khoa sn li. Ai tm c khong sn mi nh nhng m kim loi v ai ngh ra
phng php d tm nh th no, phng php luyn kim nh th no, phng php khai qut
nh th no, li ngh ra nhng cch hay sn bt t gic, voi, tm ca qu, ly g rng v
64

cc ngun li ca ni rng hoc cn c vo a phng gn ch mnh v c y hnh th

nhng hang su rng thm cao nguyn o c c xa gn, rng, hp, cao, su him yu ghi
ch r rng tng khon mt, ri np ln trn, trn s tu mc xt li ch ln nh ban
thng.
4. Xin t ra khoa a li. Phm nhng ni c t hoang, khng k rng ni, hoc bi bin,
hoc doi sng ct bi, hoc ao h ly li, mt mt c ai ngh ra phng php hay khai ph
bi p phng c hu hon, mt mt c ai xt th nghi y trng th cc ging cy nh
du, ay, lc, u m c tt ti khc thng th cng tu theo li ch m ban thng.
5. Xin t ra khoa thu li. Khoa ny ch li rt ln. C ai ngh c phng php mi nh v
o knh, p p, hoc gi nc phng hn, hoc tiu nc chng ng, hoc dn nc t
xa v ti rung, hoc tm c mch nc su ly nc ung, nu dng th thy kt qu,
phng php c th truyn b th ban thng nhiu n b cng lao (nh T Tuyn (24)
thng b thu tai. Nu ai ngh cch tr dit c mi ha , th nn dng gp lm li cho
dn).
6. Xin cho lm nhng kh mnh thng dng hng ngy xem c ai ngh ra cch ch to, da
theo ci c m ch ra ci mi, va tin li m gi khng cao hn vt phm thng.
7. Xin ngh n cc thc n ung xem c ai vi vt thng dng ngh ra cch lm cho nhiu
thm hoc lu khng h hng m mi v li thm ngon hn trc, hoc l tm c nhng vt
no xa nay cha tng dng n m li c th n c nh cc loi thc n cu i.
8. Xin ngh n cc v thuc c nhiu nc ta. Hn na kh cht ca n thch hp vi tnh cht
ca ngi nc ta. Nu ai ly c v thuc no ging nh ca Trung Quc, ngh cch tinh ch
ra ging nh v thuc Bc, v nu ai ly c cc v thuc tc truyn cng nh cc v thuc m
cc dn tc thiu s thng dng, tm cch trng v bo ch c th khng k nhiu t a ra
xt nghim thy xc ng s cho bin vo bn tho ban hnh.
Ba khon ni trn l kh mnh, thc n ung v v thuc u nn phn bit thng cp, cho
php ngi tm ch ra c hng li th lao cho h.
9. Xin cho nhng ai i ra nc ngoi m ly c cc th th sn, chn nhng th thch hp th
nghi nc ta, a v trng trt xt thy qu thc c sinh li th cng thng nh ngi tm ra v
thuc.
10. Xin cho nhng nh bun trong dn gian bit gp vn lp hng bung m tin vn n 100
vn, hin c xc thc th ban thng cho h. Do gp vn hay l vn ring ca mt nh ng
c thuyn ln hay l mua c thuyn th bt lun kiu loi g m c th i sang i Thanh
(25) hoc ra nc ngoi bun bn cng ban thng cho h.
11. Xin cho trong dn gian nhng ai lp cc hi cu t nh cc loi hi cu ha, hi bo him
thuyn bun, hi khi cng thu thu, hi thay nh nc sa cha xy dng cu cng ng s
nh ca, hoc xut tin cho nh nc vay hng nm ly li, hoc quyn tin cho nh nc
lp ra cc nh nui tr m ci, nui ngi ngho kh bnh tt, v t nguyn ng ra qun l
nhng vic y, hoc khi nh nc c vic khn cp c th cho vay tin t mt vn tr ln, u
xt theo cng lao s vic ln nh m phn bit ban tc phm, hoc tng c bin khen ngi.
12. Xin khng k ngi no h bit ting nc ngoi nh Y Pha Nho, Anh Ct Li th xp vo
hng 2, ting Tro Oa, Trung Quc th xp vo hng 3, ting nhng nc gn bin gii pha Ty
nc ta nh nc Min, Lo, th xp vo hng 4, bit ting Php th xp vo hng nht. Nu qua
kho hch c ng th ly danh hiu l Hnh nhn (26), T ti m chm chc min nhiu
dch cho h hoc vi nm trn i. Nu ai tinh thng cc sch v my mc k thut ca phng
Ty c ch cho vic thc dng th dch ra, theo bn v li hoc mt b, hai b, ba b khng

65

hn ch, nhng sch dch ra ly 1.000 trang lm tiu chun, np ln B ri cng vi Ty soi
duyt xt khng sai th ban cho l C nhn ti gia.
13. Xin cho cc ch t cng ngoi Kinh thnh nu c nh giu no xut tin nh ra xy nh
ngi cho thu, cn nh tranh th d ht i, th s tuy theo nhiu hay t m ban thng. Cn tin
cho thu th trch 2/10 cho vo cng ch. Khon ny c nhiu tr ngi ln, c nhiu li hi, Triu
nh cng hiu r, ti khng dm ni thm.
14. Xin cho lp vin dc anh, vin dy tr, y l mt ngnh hot ng trong o gio, cc nc
phng Ty ch no cng c. Nay nu nc ta thit lp c th vit th cho nc Ty cho php
cc hi bn y c n lm cng tc cu t. Xa, chnh sch nhn hu ca Vn Vng (27) ly
vic ny lm u. Nc ta hin nay ang bn nhiu vic ln cha th thc hin ht, v cng kh
chn c nhng ngi chu ra lm vic ny. Nhng thit ngh, nu b ph mt mt ngi tc
ph mt mt phn ca t nc. Nay nu c ch nui dy khin chng c sng cn v nn c
tnh tt, cn hn xy my t ph (28). Nh vy vin dc anh va dy ch Ty ngh Ty, va
dy ch Nam, ngh Nam, song song c hai, nam n u hc cho n tui trng thnh. Cc hi
khc cng lm nh th. Triu nh l cha m ca mun dn. l cha m th thy ci g c ch
cho con ci, m th c th lm c th khng k xa gn y kia u phi ngh cch ly v nh.
Nh vy, nu c chun y th mi tnh lp mt vin v ly cc gim mc lm qun l. Vic
ti xin lo liu. Vin dc anh c ch cho tr con rt nhiu.
Cc iu k trn l ti ch chn nhng iu tm thng d lm dn ti nhiu tc dng to ln
sau ny. ch l tot yu my cng ln m thi. Cn cc mc nh trong khng th
ni ht tng ci mt (Dng nm su trm trang giy cng cha th vit ht). Nu Triu nh
mun a ra vn no, ti xin ln lt trnh by r tng iu mt. Ngay nh khon tnh hnh
chnh s hin ti cng rt nhiu, m cng c th thay i dn dn. iu ny tht l cn gp,
tht l trng yu. Cn nh cc cng trnh to ln, cc my mc tinh xo, sau ny cng s dn dn
lm mt vi ci xng sut cho dn. i phm s yu hay ght, theo hay b ca k di u
do s khuyn khch thng pht ca b trn ch khng phi v ng Ty m khc tnh nhau. H
b trn qu trng ch no th di dn tranh nhau hng n ch . Ngy nay, ci m nc
mnh qu trng l Nho. M Nho th qu trng ch nhiu vn chng ch ngha. Nu nh
ly ci cng phu bn b di mi ch ngha vn chng m hc c ci phong ph v vn ca to
vt th s c bit bao nhiu iu qu bu. Bi v, vn vt chia ra nhiu mn loi, mn loi no
cng c ci k diu ng qu ca n. Chonn ngi ta bo rng mi vt u c mt thi cc.
Nu chia ra tng mn, tng loi m hc th trong mt nc c nhiu ci ng qu, nh th chng
hn l ch qu c mt ci c nht sao? V li tnh tnh ngi ta khng ging nhau, mi ngi c
mt s trng thch ng vi s vt. Nay ta ch dng mt loi s trng th nhng ngi c
nhng s trng khc cn hy vng g na m em ht sc ra lm?
Nhn chung li ngi phng Ty h tu theo tnh cht ca con ngi m bt chc nhiu s
thc ca to ha, ly ch s c di dng tnh tnh, m quy v o c. Cho nn ngi dn
cng c nhiu thnh tu p ng trm cng vic. Nc ta th ch qu trng Nho s, cho nn
dn cng ch bit theo con ng hc Nho m thi. Nay nu cho dn bit r rng Triu nh cng
qu c nhiu ngh khc, th s khng my nm, dn chng cng s cng hin c nhiu ngh
cho Triu nh.
Nay knh bm.
Lc b thng th, lit v i nhn soi xt.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/1 t 108-111
66

Hv 634/1 t 171-190; Hv 135 t 55-74; NAM PHONG 122 trang 45-50.

V nin hiu, th Hv 634/1 ch ghi: T c 19, trong lc Hv 189/1 ghi r hn: 23 thng 7 nm
T c 19. Cn Hv 135 v NAM PHONG 122 ghi Thng 9 nm T c 24.
Theo chng ti, bn vn ny c vit ngy 23 thng 7 nm T c 19 (tc 1-9-1866) nh vy
Hv 189/1 ghi nhn l ph hp vi thc t. Bi v u bi c ni: Thng trc (tin nguyt)
ti c mt tp v Ngi vua l qu, v bi Ngi vua l qu thng 4 nm T c 19.
Bn Hv 135 v NAM PHONG 122 c th c chp t mt bn c sao li thng 9 nm T
c 24. u bi ny, thay v ni thng trc (tin nguyt), th ni ngy trc (tin
nht).
(1) Thnh chnh tu t: Thnh: thnh , phi thnh thc; chnh: chnh tm, lng phi ngay
thng; tu: tu thn, sa mnh cho tt; t: t gia, sp xp vic nh cho tt.
(2) Cch vt tr tri: cng ni l cch tr, tc l nghin cu suy cho n cng, hiu thu mi l l
ca s vt.
(3) Su ngh (lc ngh): l: l nghi; nhc: m nhc; x: bn cung; ng: tp ci nga; th: tp
hc c, vit sch, bi; s: ton hc.
(4) Chu Cng: Chu Cng n.
(5) Thi Cng tc Thi Cng Vng tn l Khng Thng i Chu.
(6) Cu ph: Chn kho ca ci tin t ca nh nc do chn chc quan coi, l nhng Thi ph,
Ngc ph, Ni ph, Ngoi ph, Tuyn ph, Thin ph, Chc ni, Chc kim, Chc t.
(7) Tam i: H, Thng, Chu.
(8) Ng b: Hon Cng nc T, Vn Cng nc Tn, Tng Cng nc Tng, Trang Cng
nc S, Mc Cng nc Tn.
(9) Qun Trng (T)
(10) Tin Chn (Xun Thu)
(11) T: T Tn (i Chin Quc); Trng: Trng Ngh (i Chin Quc)
(12) Tiu: Tiu H (Hn); To: To Tham (Hn).
(13) Trng Lng (Hn), ng V (Hn).
(14) Khng Minh (Tam Quc)
(15) Phng Huyn Linh (ng); Nh Hi (ng); Quch T Nghi (ng)
(16) Bc ch: Bc ch ging ngi man r pha Bc Trung Quc, theo quan nim ca phong
kin Trung Quc.
(17) Ty nhung: ch ging ngi cha khai ha pha Ty Trung Quc.
(18) Binh th: sch qun s; lut lch: sch thin vn; phng dc: sch thuc; kh ngh: kh
c, k ngh.
(19) Hong , Chuyn Hc, Cc, Nghiu, Thun.
(20) Ci hc t k l ci hc cc b, ch quan xoay quanh bn thn con ngi, ly con ngi
lm trung tm m o lng v tr. Ngi xa ni: Nhn thn tiu thin a. Ngha l con
ngi l mt v tr nh, c suy t con ngi th bit ht.
(21) Lut lch: thuc v thin vn, kh tng, lch.
(22) Cng hnh i l: thuc v b my thng tr b Cng, b Hnh, b Li, b L ca Triu nh
phong kin ngy xa.
(23) Trng cch: thi .
(24) T Tuyn: 4 tha tuyn min Bc. Tha tuyn tng ng mt tnh.
(25) Trung Quc i Thanh.
(26) Hnh nhn: ngi bit ting nc ngoi v phin dch c cho cc on s b.
(27) Vn Vng: Tc l Chu Vn Vng thi Tam i Trung Quc.
67

(28) Ph : thp th Pht. Tc ng Vit Nam c cu: Du xy chn t ph , khng bng

lm phc cu cho mt ngi.
DI THO S 19
PHI TM THI DA VO PHP (*)
(25 thng 7 nm T c 19, tc 3 thng 9 nm 1866)
Knh bm.
Trm ngh ngi m kho lo toan bit c thi c s n m khng th dng c, th thun
theo th m khai thng, trnh ci hi xy ra, nh vic Hn Cao T chu phong Ba Thc vy.
Bit ci th khng th gi c c th nh b ch tm thng gi ly ch quan trng, nh
vic Lm Hi b s vi ng gi nghn vng vy. Thy nc khng th gi vn c th b ni
bin cng m gi ni c bn, nh Thch Tn b L Long, Bnh Vng b K Phong vy. Cng
c ci phi m khng vi tranh, nh vo m chng lon, nh Tng nh li nc Liu
m dp yn c cc nc vy. Cho nn ngi hiu bit thy thi c sp n, bit s th sp
thnh th on trc t ngoi xa vn dm khng cho n vo trong phm vi nc mnh, y li n
n tn my i sau n khi ngn tr mu c ca mnh. Chia tch ra bt n phi thun i theo
bn tri ta c chuyn tm mu tnh theo ng phi, dn dt khin n vng mc k ch
ngoi ta c thung dung lo tnh vic bn trong.
Cho nn ni rng ngi hiu bit l phi bit xoay chuyn, ch khng c nh mt ch. Bi vy
ngi hiu bit l phi xem vic i xa m mu vic i nay, khng dng nhng mu dng
m dng nhng g c th lp ra mu, khng theo nhng khun php thnh m theo nhng g
minh c th lp ra khun php. Cho nn gp c nhiu c hi, i ch m thnh cng ch
khng chp nht mt ch. Xa Khng Minh khng tranh t Kinh Chu chuyn ha vi nc
Ng lo nh Bc Ngu. Nu nh nh c Hn th khng ch ring g Kinh Chu l ca
mnh m thi. Nam Tng nu khng ha vi Kim th nghip vua cng kh m yn c. Nu
nh chu bi dng sc lc cho lnh v cho dn, bit nh th l ri t bo v, khng cn
phi nh dp n ni suyu nhc th ging Trng Giang him tr kia cng ha vi
Nguyn ri. Ngi bnh lun trch Khng Minh khng bo th ch trc, Nam Tng khng ra
thn cho tin nhn. Nh th l cha bit ht ni kh tm ca ngi ng thi. V m ng
cho Ty Nam i l cht t cnh tay Hung N cho rng nu Bc ch khng cht th Hn
triu khng yn, lo xa n th.
Th m ngi bnh lun li i trch V , tht cng ng ci vy thay! Bnh Vng b K
Phong cho Tn, Tn phi ng u vi Ty Nhung, nh th mi c th ko di triu ng
Chu n 400 nm. Anh Ct Li b Hp Chng Quc cho Ty phng cng c li Ty Chu,
nh th mi thot khi s vng mc mt mnh bao chim n . Nu Bnh Vng c tranh
mi c th cng vc nh Chu cha chc gi c; ngi Anh nu khng chu b hm
vng d ngi khc vo tranh nhau ly th n l ni ngc la kh mt mnh chim trn
c. Xa Y Pha Nho (tc nc Ty Ban Nha) b Hi Hi chim ng 180 nm, tc ny cng
thnh c n vi mi vn ngi, n khi Y Pha Nho vng dy phc quc, ui ngi Hi v tn
duyn hi min Nam, nay y thnh so huyt ca bn trm cp m Y Pha Nho cng nhn
suy yu mt cch nhanh chng. Nc o i Li xa b nc Hung Gia Li chim c mt na,
dn o cng sng chung ln vi dn Hung, cho nn sau ny Hung bin thnh o v hp thnh
mt, nc o nhn ngy cng ln mnh.
Hai ng li hi u c chng c s ui hay khng ui. S th trong thin h thay i khng
ngng, c mt bt thng, nhng nhn chung li ch hai ch: Mt l, nu mnh sc ri th
68

hy t cng c, khng gy s vi ngi khc tn tht lc lng; hai l sc mnh cha t v

th nn kho mn sc ca ngi khc dng cho mnh. Cho nn, thuyn ln th phi dng mi
cho 7 thc mi c th qua c h vt c bin, ly nc lm ch da. Thnh vng s d
c ti l bit da vo ci th thin h lm th. Ngy nay nc ta ang b vo ci th xung
t, ng Ty tranh ot ln nhau, nn c hai ci li (1) l Nam th Gia nh, Bc th T
Tuyn; nhng li c ba ci hi (2) l Bc th Vn Nam, Nam th nc ch, Trung th c bn bt
mn chy ng chy Ty ri li t tp v li mt ch l nh th. Hin nay ta cha vi dng thut
tung honh lp ci th con rt trm chn c nn phi tu thi giao thip thn mt vi ngi
Ty tm mn th lc ca h, chng li ba ci hi trn, thu ci li bn pha Ty dn
dn lo k sau ny hoc l khi gp vic g th c th cu .
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/1 t 119-121.
Bi ny c vit lc Nguyn Trng T ang Hu.
(1) Hai ci li: Nam th Gia nh, bc th T Tuyn. Gia nh v bn tnh pha Bc l vng t
giu c.
(2) Ba ci hi: Bc Vn Nam (Trung Quc, Tu ph), Nam ch quc (Php xm lc);
Trung, nhng k mu ph lp.
DI THO S 20
V VIC LY LI BA TNH MIN NG (*)
(19 thng 9 nm T c 19, tc 27 thng 10 nm 1866)
Ti l Nguyn Trng T knh bm:
Hm trc Kinh nhn Hip bin i nhn (1) v H b i nhn (2) nhiu ln b mt hi ti
rng ba tnh ngoi (3) c th cn c c hi no khc na khng? Ti n Gia nh d thm k
s th hin ti, th thy cng c phn na ging nh nhng kin m hm y ti bm. Hin
nay, ngi Ty c mt ngi tn l Di Minh nguyn xut thn v bin, nm trc anh ta hc
c ting ta, mi phn bit c su by; anh ta li hi bit ting quan thoi Trung Quc na,
xem c mt ch, gn y khi th anh ta lm thng ngn, hoc lm kinh doanh. Anh ta sng vi
dn mnh cng rt c cm tnh. Trong cuc sng, anh ta tuy khng tht phi l ngi tt,
nhng anh ta cng khng c g tranh chp th hn vi ngi mnh. Nm nay Ty Ninh anh ta
hay ngm ngm qua li vi cc qun i n ni Ty soi sinh nghi v bt giam lng anh ta ba
thng. Hin nay anh ta chung mt nh vi my ngi hc tr hc ting Ty ca ta. Anh ta nghe
tin ti t Kinh v, ln n ch ti b mt trnh by mi vic.
Theo anh ta ni th hin nay Ty soi tuy rt mt pha nam nhng th cng cn tr ngi.
Mt l nm trc Ty soi k vi vua Min t c bo h, nhng nay th ngi anh ca vua
Min (4) rt hn ngi Ty khng chu dng nc cho y, ngm theo ci k ca D Nhn i
Tn b chy ra ngoi ri t binh em v nh nhau vi Ty git quan qun Ty hn ba bn chc
ngi. Hn na, dn Min cng ni ln theo ng ta, vua Min v lnh Ty nh nhau vi qun
ca anh vua Min thng du Nam Vang b thua phi b chy. Hin nay Ty soi dn dn a
qun ln Nam Vang, cha bit s th sau ny s ra th no. Nhng nu pha Min m h ng
mu vi nhau th pha bo h cng khng l b ngi gia ng. Lm ci vic nh Thnh Hnh
i Xun Thu, ngi Ty s khng khi tn thi gian, cn rnh u m mu vic khc? Thm
vo ngi Ty sang y bun bn khng c, mc n phi b v, nhng ngi ny s em
nhng iu bo co vi vua nc h rng: Gia nh mi vic u b tc, quan Ty ch lo
69

lp cng nc ngoi, trm phng nghn k lm sao tng cng cho c m thi n ni
khin dn Ty bn ny phi tht nghip khng bit da vo u. Cn dn Nam th b bc bch
m sinh lon. Nay xin vua Ty mt l theo y li ca H Ba L (5) trc y hoc c th i hoc
min. Nu khng th xin tr li cho ngi Ty s tin m h mua tu t vn Gia nh. Tt
c dn Ty y u c vit th v Ty ni ging nhau c. V cc quan lnh Ty chng vi Ty
soi cng u cho li ni ca dn Ty l ng. Hin nay Ty triu li c thuyt rng: Nguyn
trc tin hong lm t giao c va gp lc nc Ty i lon khng c vua nn khng lm
cn c. Th th vic vn theo li giao c m ly ba tnh vn khng phi bn ca vua h.
Ch v s th l ri, khng th khng theo, nhng xt theo l cng bng th cng hi hi hn
v s khng cn c y. Bc th ny do mt thn nhn ca anh ta lm quan Ty gi cho anh
ta. Hin bc th cn trong cp ca anh ta. V li theo s bn lun ca mi ngi th cng ph
hp nh vy. y kh ni cn k tc t c. Nay Triu nh nu mun nhn c hi ny th
cho anh ta ln Kinh bm r u ui xem ci g c th lm c th lm. Nhng khi n Kinh,
anh ta ch ni l nghe Triu nh nh gim mc v Ty thu ngi, anh ta nhn y ln Kinh
xin cng n vic lm. n y mi c th trnh by ht s c phi tri. Nu Triu nh ng
thun, anh ta s tr v Gia nh ngay, ni gi v rng cha c vic lm no va . By gi hoc
anh ta s tr v Ty. Hoc s vit th cho bn hu, i n lc vic mi phn tha ng, anh
ta s ln li Kinh cng vi s gi ca Triu nh sang Ty lm thng ngn. Ting l ni v
thm, thc ra l n y xem mi vic cho r rng chn xc, nu ph hp nh li ni ca anh
ta th s em vic m xin vua h. Khi s vic nht nh ri th Ty soi cng khng lm g
c na. l anh ta theo iu s nguyn ca nhng ngi ng hng ca anh ta l lm phc
cho nc khc, ch khng phi ch nhm chng Ty soi. Sau khi xong vic, d c th lao t i
anh ta cng vui lng. Nhng khi cha xong vic th khng dm xin g c ch cp cho anh ta n
ung m thi. T u n cui, khi lm vic phi gi ht sc b mt.
Trn y l nhng iu anh ta ni ra, ti ch trnh by s qua m thi. Theo thin kin ca ti th
tt c nhng li di dng cng ng mt ng li nh m trc ti bm vi i nhn.
Ti l c hi Nguyn Hong v tnh th nhng iu nghe thy bn ngoi th ng ta ni cng gn
ging nh vy. Tuy Ty soi c khc nhng dn bun bn Gia nh th xn xao khng ngt.
Hn na vic quan Ty v Ty soi ghen cng ln nhau cng thu tn Ty triu v pht thnh
d lun, khin anh ta nghe bit c. Hn na anh ta tng ngm ngm tri chng vi Ty
soi. Cho nn nu anh ta ln Kinh th d Triu nh ng hay khng ng cng cn gi cho anh ta
khi b nghi ng. Anh ta cng kh thng hiu binh php sng n v mt vi ngh vt. Nu nh
dng c vic g th cng d sai khin. Chc chn anh ta khng dm phn nghch li ta v s l
n tnh ca anh ta. Hn na anh ta li thng tho ting ta th vic g cng d hiu khi cn thng
ngn na. Nh th rt d dng hn ngi khc.
Ti thit ngh, hin nay ba tnh nh ngc chm vc thm khng c cch g m ln c, m
li c ngi t mnh xin lm vic y, ta chng phi tn km nhiu th hy th mt ln na xem
sao. cng l chuyn thng tnh vy. Vic ny ti cha dm bo m s thnh, nhng bit m
khng l khng ni. Ch mong Triu nh t chn, ti u dm v thy vic kh lm m khng
bm ln trn. V tm l con ngi ta, i vi vic mun lm tuy cn ngi cha chc thnh cng
hay khng, nhng thy c mi manh c th ln ra c th cng mng thm khng n b qua.
Hung chi y l vic v nc v dn? Nu nh ng chun cho anh ta ln Kinh, nu khi y ti
i Ty ri th xin t sc cho quan tnh Vnh Long ngm sai hai hc sinh bit ni ting Ty n
mt bo cho anh ta bit v nu tin th n ngay Vnh Long xung tu, khi cn phi qua Bnh
Thun lnh bng i ng b cng c. Nhng phi bo trc cho cc quan Vnh Long, Bnh
Thun bit. Anh ta cn ni rng nu nh t cho anh ta ra Bc th xin trong t t hy ni vic
70

khc, nht thit khng c ni r cho cc quan khc bit c s thc. Li na nhng iu anh
ta ni vi ti u ui mi vic u thy c th tin c c. Khi mi u anh ta gi v nh v
tnh m ni, ti cng lm nh v tnh m tip chuyn, nhng dn dn vo trng ri, ti mi ni:
Anh c th lm vic y thnh ngi tt, lm phc cho anh em ti c khng? Anh ta ni:
C hi v ng li l th. Nu Triu nh cho php anh ta c gp mt bm r, xem c th
lm th lm, khng th thi. Cn nh nghi l c ai xc xim th bng ta nh th no th ti
dm chc l khng c iu .
Li nh Nguyn c Hu bm th hin nay ng ta tm c hai ngi Ty cng kh, mt
ngi coi vic li tu b th mi thng phi 300 bc, mt ngi coi v my n th mi thng 200
bc, h tnh nguyn ht lng ch bo. Nu vic thu mn ngi ca tu Mn Tha mn hn,
m thy c th p ng yu cu ca anh ta th nhn lc c tu cp bn Vnh Long hy bo cho
anh ta bit anh ta cho ngi n lm giao ko, ri ly giy chng ca Ty soi. Nh th khng
bit c c hay khng cng xin bm lun.
Nay knh bm.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/1 t 122-127; Hv 634/4 t 1-9.
(1) Hip bin i nhn tc Trn Tin Thnh.
(2) H b i nhn tc Phm Ph Th.
(3) Ngoi tam tnh, tc 3 tnh Min ng, gm Gia nh, nh Tng v Bin Ha.
(4) Anh vua Cao Min Cm B (Poulo Kombo).
(5) H Ba L tc Aubaret.
\DI THO S 21
K HOCH VN NG PHP GI BA TNH MIN TY
(19 thng 9 nm T c 19, tc 27 thng 10 nm 1866)

Ti l Nguyn Trng T knh bm.

Sau khi thuyn Ty t Kinh v nghe Ty soi trnh by vi gim mc rng: Triu nh tr li
nh vy. Tuy cha gii quyt c nhng s vic c manh mi, cng nn i xem nh th
no. Cn cc quan Ty mun cu cng th cho rng: ca Triu nh hnh nh ch dt khot,
bi v nu r rng thun theo thnh nguyn th s ngi trong nc bn tn xn xao. Nu ta nhn
c hi m ly quch th ri Triu nh cng thun theo ta thi v c th che mt bt tai thin
h khng can ngi g. Bn h li ni rng: Theo Ha c Triu nh phi trit thoi ht cc
quan vin tim tng trong ba tnh ngoi th ta mi giao tr Vnh Long li. Nay Ty soi bt
c bng chng rng cc quan vin ba tnh trong (1) ngm ngm thng ng vi cc qun
i, hin c chng t chnh xc, r rng l ngm ngm vi phm Ha c, nh th th ta ly li
Vnh Long cng l l ng nhin vy!. Khng bit h nm c bng chng u m ni nh
vy?
Theo thin kin ca ti nhn xt th ba tnh trong vn nm trong ca h ri, nhng hin tnh
trc mt th cng cha chc nhanh chng ri vo tay h c. V rng:
- Mt l Cao Min vn l mt nc nh yu, khp ni c rng rm chng kh, m qun ca anh
vua Min li xut nhp bt thng, nu qun Php khng ra chng th khng gi trn li c
bo h tn uy v i vi thin h. V du mun ui th n cng rng th chng khc no
71

dng n qu bn chim s, dao m tru ct c g k cng tri l. Nhng ci th kh na chng

b d, m mun cy qut cho bng nhng ch g gh th vic tn km khng th k xit. Mt tn
gic qun y kh m b c ch , mt tn gic b nh y m khc chng ra nut chng vo.
Nu nh Triu nh h bit c s vic th tt c nhng li ni ca quan dn lnh trc y
quay mt phn i s c chng c thm. Nh th chng nhng vic cu cng khng thnh m
b bi l nhng iu tng cng trc y. C ch dng dng khng xui nh vy cho nn tuy
trong bng c ring, cng phi git mnh v phi ci sai lm l vn li u mt.
- Hai l, Triu nh h mun y theo li ni ca H Ba L trc y, li c ting ku bt bnh
ca dn h, li c ci tnh ca Triu nh ta l phm vic g cng nhng h mt bc, r rng ai
cng nghe thy, li c s na cc quan ca h khng mun nhc sc lm thn mt con ch lp
cng, li c gim mc trnh by ci mun ha ca Triu nh ta. Nhng vic Ty soi u
nghe thy ht c, trong lng cng ly lm lo ngi y, nhng nu lm cn tt s c ngy cng
ng m b b cng nn. Ti cn thy lc gim mc mi n Ty soi i i rt thn thit
nhit tnh. Nay th dn dn lnh nht, c l v Ty soi nghe c nhng iu cc quan ni, gim
mc ni, v s giao ho thnh tht ca Triu nh ta, ta h c cn c. Tuy l ni v tnh nhng
trong bng vn mang n , cha chc s khng ang tm gy chuyn. Th nhng cng kh m
ming ni vi ai, nh ngm ng nut cay m thi. Cho nn xem c v khng a g gim mc
v ti. Nhng cng bt buc phi theo hai ng (mt l ha, hai l ly) lm vic phiu lu cu
may hm vua vo ci th s ri tt phi theo c cng u, sau s trt ci gnh kh
gi cho ngi mi n v nhn du ni thn d. Du mt ngy kia c v danh ngha p buc,
m vua h c lnh cho h v nh h cng chng k g. Chuyn cng cha bit. y
nhng kin on chng ca ti khng bit c ng hay khng.
Nay ti mun nhn lc gim mc i Ty xin Triu nh nn vit mt bc th cho i hc s ca
Triu nh bn y ni r rng tt c s l v duyn do chuyn i Ty ln ny ca gim mc t
r lng chn thnh ca Triu nh ta. Trong th cn vit thm mt hai iu v nhng tnh trng
kh khn nan gii nh dn tnh ba tnh ngoi, s th ba tnh trong v Triu nh ta cng trng
tr nhng quan i theo qun i, ly lng h. Li thm mt hai on t nh ta mun
thng ng vi h nhng v trong nc cn nhiu chuyn, cha kp sp xp c. Bc th ny
khng nn dch trc ra ting Ty, ch nh gim mc b bng ch Ty gi cho Ty triu m
thi. i n bn y, tt h s nh gim mc dch ra, th th no nhng ch mp m h s sinh
nghi m hi k, hi nhiu th gim mc cng tr li nhiu, nh th ta mi ni ht s tnh c.
Li xin vit mt bc th na giao cho ti b mt gi cho H Ba L, trong nhc li ci tnh
cm nng hu m ta i i vi ng ngy trc, v ni ci tnh cm tt i vi nhau y vn
cn cho n mai sau. Nh ni trc y ng tht c lng mun tr ba tnh, tuy vic khng thnh
l do tnh th, nhng tm lng tt vn cn mi. Li ni, ng l ngi vn am hiu s th Nam
triu, nay Nam triu nh vy nh vy nu ng c cch g hay gip cho Ty Nam vnh vin ha
ho th xin ng ch gio cho. ng thi gi biu ng ta mt t mn chi t tnh thn i.
Nhn c th y ng ta s ngh li rng: Lng tt ca Triu nh nc Nam thu chung nh
vy, khng v vic trc kia khng xong m bt bnh; trc y ta c ni qua th m c Triu
nh y hu i, ch v l do ring nn vic khng thnh khin ta cng mt mt. Nay li nghe li
bn bc ca Ty triu cng ging nh nhng kin ca ta trc y, sao ta khng nhn c hi
ny m ph ha vo thc hin li ni ca ta trc y h ci hn b khuynh lot trc
kia.
Ti cng ly ci tnh thn thin b mt vit cho ng ta mt bc th ni s cho ng ta bit ni kh
tm ca Triu nh ta v hnh nh c mun em vic quan trng nh ng ta, nhng cn s tr
ngi nn giu kn khng ni ra. ng ta vn hn Ty soi li c th ti nghe k s th hin
72

nay Gia nh nh vy tt s bt bnh ngh cch i ph vi Ty soi v s khng lm l

chuyn ca ta m ta th ngm ngm c li.
Trn y l kin tho thin ca ti, khng bit c nn hay khng. Nu thy dng c xin tr li
gp, sm lo liu.
Nay knh bm.
Hai tp ny khng dm a cho Ty soi s chuyn tit l. V vy xin phi qu vin thn hnh
mang n Vnh Long gi gp.
Nguyn Trng T k.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/1 t 127-131; Hv 634/4 t 20-27.
Bi ny c vit ti Si Gn v gi cng lc vi vn bn s 20
(1) Ni tam tnh, tc 3 tnh Min Ty, gm Vnh Long, An Giang, v H Tin.
\DI THO S 22
BO CO V VIC GP VIN LNH S TY BAN NHA (*)
(26 thng 9 nm T c 19, tc 3 thng 11 nm 1866)
Ti Nguyn Trng T knh bm.
Ti v Nguyn Hong c Hip bin i nhn b mt dn d cng phi vin ln n gp vin
lnh s Y Pha Nho. Lc u, chng ti ch ni chuyn tnh th hin nay. Thy ng t ra bt bnh
v vic ngi Ty mn c ph iu c c, chng ti khi y mi em nhng mt ca i
nhn ni r vi ng ta. Chng ti ni: Triu nh chng ti trc y c ch thiu st vi qu
quc, chng qua l do tnh th khc gy nn, ch khng phi bn ca Triu nh chng ti.
Hin nay Triu nh chng ti v c b quan Ty i hi qu ng, khng bit ly g p ng ni.
Li ngh n ha c trc kia vn do nc Ty v qu triu lp nn, nhng i tng ca qu
triu Triu nh khng i chia t, m cn c th ni c t th mt anh em, mi thy
kin ca qu triu v ngi Ty ngc nhau nh th no. Nay quan Ty li mun sinh s na r
rng l khinh nhn qu triu, ta nh coi iu c ca ng minh trc y l khng cn c.
V th Triu nh chng ti ly lm l dm em vic b mt ny n ha hi ch khng nh thi
thng l c chuyn mi n cu cu, xong chuyn th thi. (1)
ng ta lin ni: Ty soi vic g cng t chuyn quyn, m Ty triu th ch bng vo mt
pha kin ca Ty soi m thi ch khng i cht g, khng c ai bn cnh gip Nam triu
c. i phm con ngi ta gia ng thy s bt bnh lng cn cm tc rt gm thay. Nay bn
chc tuy hn mn cha quyn sc gip Nam triu, m bn triu vi Ty triu th sc
lc ngang nhau li l nc thng gia vi nhau, nu Nam triu tin tng th hy vit mt bc mt
th giao cho bn chc, bn chc s chuyn v bn triu nh tm gii php. Bn chc cng s
vit mt bc th ring ni r Nam triu khim cn nh th no, ba tnh ngoi sinh lon nh th
no, cng nhng l l m Ty soi vn vo u cha chn xc. Ta ng minh vi Nam triu, m
nay c th n trnh by s vic nh vy l no ngi nhn m khng ni mt li? D c ni m
Ty triu nghe hay khng nghe mc h ta cng trnh c ting xu. Nhng nu Nam triu
khng ni mt li lm chng th ta h t bn triu ra ngoi cuc, m bn triu li vi lm
li n vic khng lin can g mnh th cng khng hay. Nay nu Nam triu thy c th ni c
iu vi bn chc th nn b mt gi gp cho bn chc mt bc th. Mt mt bn chc ly
bc th ca qu triu km theo bc th ca bn chc na v, mt mt tin cho lnh s Tch
Lan ( ng Nam n , nay c ng dy in tn t ti nc Anh) nh nh in tn cho
73

bn triu bit trc. V li nm ngoi c mt s ngi ngoi Ty triu cng t mun theo li
H Ba L, nay tuy mun ri, nhng nu c bn triu bn vo tng h cng s hi tm. Nh
th khng nhng c th duy tr ba tnh trong m cn thun tin cho vic cp n ba tnh
ngoi.
l li ni ca vin lnh s. Xem sc mt v khu kh ca ng ta thy t ra thnh tht ch
khng c g xo tr. ng ta li ni: Nhng vic lm ca ngi Ty thy cng ng hoan
nghnh, ch v Triu nh khng bit ng li nn Ty soi mi c nhng manh tm khc l.
ng ta cng tng ni chuyn vi gim mc. Xem li ni ca ng ta th qu tht l ngh sao
ni vy ch khng c n mun th lng ta. Ti thit ngh, hin nay tnh hnh ba tnh rt khn
cp, m cc l l vin lnh s trnh by cng rt ng. Vy chi bng nhn y kho i ng hn
mn hn dng vo vic ca ta. Xt s th trc sau, th vic y k cng nn lm, chng can
ngi g. Bi v: Mt l v trc kia nc Y Pha Nho cng d vo vic k iu c. Nay ngi
Ty t mt mnh bi c, nu Y triu khng c mt li vi thin h th r rng l h cng ng
lng. Hai l, theo ci th tung honh ca h, nh trong Lc li t trc kia ti ni, th nc Y
vi nc Ty vn gn st nhau, m nc ny dn dn ln mnh ln th cng chng li g cho
nc kia. Nu mt khi xy ra vic nh chc vi ai th nc Y l nc u tin b h ko qun
qua. Nay c c hi c th dng ch ng nhau th d c hay cha c cng phi lm
khi hi hn b mt c hi. Ba l, vin lnh s ny c ch khng ng Ty soi m li mun
thng tnh vi ta c ting vi Triu nh rng ng ta l mt ngi kho ngoi giao. Nu
vic thnh th cng rng danh l ngi c sc lm c vic kh. Vi ba l l , nu nay ta
em ra lm th cng chnh l iu mong mun thit tha ca ng ta.
Nay ba tnh trong ca ta bc bch nh th, m mun tm ng gii ta th phi ni cho nc
Y bit. cng l l ng nhinm cn hp vi th tung honh na. D sau ny Ty soi bit
c cng kh tranh chp vi ta. Nu ly vic m trch ta, th r rng l gin c chm tht,
khinh mit nc Y Pha Nho, ngn c khng mun h thn thit giao ho vi ta. Nc Y tuy hi
yu nhng l mt nc ln phng Ty, vn c ci th tung honh lin hp, m li khng bin
bc ni vi mt quan Ty th cn g l quc th na? Nay nu ta dng li kho lo gi n h,
i n khi s vic t r th dng cch khch h mi h. l ci k ca Triu xu Ngu,
khng bit nh th c c khng?
Li c mt k na l, nc rt trng o gio. Gim mc ca h cng c quyn ln. Nm
trc h hng ng chnh sch ca ngi Ty l v ta git hi gio s ca h. Nay nu mt mt
vit th cho cc gim mc ngi Y min Bc ni r nc Y vi ta c tnh giao ho vi nhau.
Nay ngi Ty khinh th nc Y, em lng bi c. Trc y nc Y giao hn vi bn quc
l chuyn ly o gio lm trng, khng lm iu chia ct chim c. chnh l iu nc Y
mong mun. Cn ngi Ty th li mun ngm ngm phn bi. Nay Triu nh nghe c cc
gim mc cng vi nc h c th ng u c. Vy nu c th gi th cho tng c L
Tng ni r l do ti sao li nh th xem c cch g c th gip cho mt vi phn khng,
nh th th o gio li c ci li ln m sau ny tm tnh kim i ca Triu nh cng tng
thm. Nay theo ci k y mt mt th da dm h, mt mt cu nh h tng cng c th gip
c t nhiu.
Li c mt k na, nguyn trc y Ty soi thm tm mun ly min Nam lm, nhng cha
c chng c r rng. Nay h cho thuyn ln Kinh dng cc l l yu sch nh vy l c chng
thc r rng ri. Nay hoc Triu nh nhn lc bn Ty c l u xo, sai mt vin s mang
nhiu mt hng him l sang gi ni rng: Nay Ty Nam ha ho ri th Nam triu c g Ty
triu cng thm ly, do sai s sang Ty d u xo v vn an Ty triu lun, t tnh tng
hp vi nhau. Li vit mt bc quc th giu k, i sang bn d c r rng lng chng
74

ca Triu nh h nh trc y ti bm, cng nh Di Minh ni v H Ba L ni, cng

nh nhng ngh lun ca quan Ty dn Ty, cng l nhng li bn ca gim mc, li thm s
bin gii ca Y triu, khi y mi em th ra trnh by nh th, nh th. Vin s ca ta mt mt
li em th cho Y triu, v cng nhn trn ng i m thm hi Y triu lun. Li cng nn i
qua nc Anh, nc Nga du lch m rng kin vn. Triu nh h thy ta bit c ci k ca
h nh th v nhng vic lm ca h u l v c hip p khinh th ta th tt c s hi tm suy
ngh. Hn na, nm trc Triu nh h tuy c b mt bn vic mun thng con ng pha sau
sng Cu Long, nhng h sai ngi sang thm him hai ln th thy y him tr kh thng
m dn Cao Min th li mi r ngu n kh chiu m sai khin. Cho nn h mun ly su tnh
ca ta lm ca trc m ba hang nh ti bm on cui bi Khai hoang t. Ti ngh
rng Triu nh h ngy nay cng chn nn phn no, li thm hin nay h ng cha vng,
nu c tham i theo con ng kh i, na ng hng mt ci cng sp thnh, hoc gi sau
ny Nam triu thy c nhn tm m dng ci thut tung honh th s x tr nh th no? Hn
na, my lu h lo s th lc ln mnh ca ngi Anh phng ng, kh m gi c
ngi Anh khng tm cch mu lt mnh, tt h phi s gi no th t dy m xy n nhng
vic khng ng. i phm cng lo luyn trong chin trn th cng r ci l th . ng bo
Triu nh h khng c ngi ngh n iu . Hn na con ng Vn Nam Ty Tng h vn
cha qun, nay v ng pha Ty him tr kh qua, nn cng c th h s thun tnh vi Nam
triu mong c th thc hin ci k mn ng pha ng. D h cha cam tm, nhng ta ch
cn c th gin phen ny mu k sau. Vy th nhn lc hin nay h cn tm trng do
d cha dt khot nht nh, m lm ci k hon binh chc cng d. Tuy Ty soi nghi ta sang
d u xo khng th khng c g khc, nhng lm sao ngn cn c vic ta i vn an
nc bn? T hn s ngh bng: Nu khng thong th ch xem nn chng th no vn nht
Triu nh ta c kin g mi hoc Nam triu tm c mt th lc no khc, th kh m chy
chi ci ti gi di cu cng v ngn cn nhng kin chnh ng, khin bao nhiu cng lao
ca ta ngy trc chng ha ra cng d trng sao?
Li c mt k na l, nay nhng s vic h yu sch r rng ri, nn ta c th gi trt cho cc
gia nh c danh vng cng lp mt t k tn tt c vo ni rng: Nghe tin Ty soi tm c bc
hip bt nhng ba tnh trong, tuy Triu nh b i th bc khng dm ni ra, nhng dn tnh
khng th no chu c. Nm trc nhn dn ba tnh ngoi c gp tin xin chuc li,
khng phi v h khng a ng li chnh tr nhn c ca Ty, nhng v b Ty soi th lm
iu phi php nh th. Cho nn nhn dn tht nghip khng bit nng nu vo u, phi t tp
m sinh ra trm o. Th m Ty soi khng bit li mnh li iu on cho Triu nh
bt p ly ba tnh. Nu qu nh th th d Triu nh khng c cch g chng nhng chng ti
s tm cch cu cu. Chng nghe chuyn Ha Tri Lan ngi H Lan trc xut ngi Y Pha
Nho sao? Nhn dn chng ai phc th lm sao c th git ht tt c c? Nu khng c th
chng ti th nhy xung bin ng lm thn sng cho ri ch khng n nhn thy cnh l chut
hi ngi nh vy.
Mt mt vit th cho i hc s Triu nh h ni r vic su tnh ca Triu nh ta l ch nng
ta ca Bc k. T khi thun nhng, dn Bc mt ch nng ta on trch Triu nh. Cho
nn my lu dn tnh si sc khng yn. H mun quyt mt phen thng ph vi qu quc (nhn
h c bng s dn Bc k mt vi phn) du h khng bit lng sc cng c a tay khng ra
m chng xe. Bn nm nm nay bn triu tn nhiu cng sc vn cha gii d xong, xp t
cha n. l do lng on gin ca mi ngi m gy tai ha c, ch bn triu rt tha thit s
thnh tht giao thip, s mt tnh thn i vi qu quc. Th m ngi ta c trch mc tht ly l
kh tm lm! Nay qu soi li c nh khc, dn min Bc nghe tin ai ny u xn xao bn tn.
75

Nu h li tri mnh lm nghch nh qun i trong Nam s tn thng n th din qu quc.

Nu qu soi khng soi xt r rng th bn triu kh li cng kh thm. V li, bn ca qu
quc l mun thng thng giao ho vi bn quc. Nu c ko di s xn xao nh th, chng
nhng kh x cho bn triu m cng chng c li g cho qu quc c.
Th ny km vi th ca dn tnh trong gi sang Ty triu. C chng y cch may ra c th cu
vn c s th.
Tm li, hin nay s th ba tnh trong kh bc bch. S th ba tnh ngoi cng gn c c ri,
m Ty triu th cn ang ci th lng l. Nay Triu nh ta phi nhanh chng kim k duy
tr, nu em ht sc ngi ra m yn c t nhiu cng l phc cho sinh linh, nhng nu ht sc
ri m khng c l do tri thi. Nh th cng c th em tm tnh ny m t cng thin h v
lu li ngy sau lng luyn nh vic c, ng hu thu phc giang sn sau ny. Nu ni s vic
khng thnh m vi him nghi, th ta nay c iu g ng him nghi m chu cho h yu sch
ta sao? Chng qua l do lng tham xui khin h m thi. Nu c theo ci lng tham y th d c
c hay khng c c, ch cn c ci th c th ly c nc ta l kim c trch ta thi. Nh th
vic g ta cng lm vui lng h c sao?
Nay ta em ht sc lm thc hin k duy tr th khng k g tn km, tt c la v lng yu
dn m thi. Nhng h li ly ci vic ta mu tnh v dn, cho l ci c gy s th o tri
l u khng c ngy soi sng cho ci n ny? th th nu v t him m cui cng cho mt th
chi bng c mc cho him nghi m lm c vic c hn khng? V rng nu khng c mt ln
lm cho minh bch th ci k tng cng ca Ty soi s ngy cng su n ni ta khng hi sc
u m i ph nhiu rc ri na ch khng ch c th m thi u.
Ti c my kin th thin nh vy, khng bit c c hay khng. Nu cn thng thuyt vi
lnh s th xin tin cho bit gp (khong trong vng 20 ngy) s chm s khng kp.
Xin knh bm.
Lc b lit v i nhn soi xt.
Nguyn Trng T k
Chu ph:
Bi ny s l un khc rc ri, nu khng hiu su nhng l s t trc n nay gia hai bn
Ty v Nam th khng th hiu c mch lc.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/1 t 139-144; Hv 634/4 t 37-51.
T ny c vit lc Nguyn Trng T Si Gn ch tu i Php.
(1) Nguyn vn dng cu tc ng cp lai bo Pht, ngha l khi c vic gp rt ngt ngho
khng bit lm sao th n m Pht m cu cu.
DI THO S 23
BO CO V MT S VIC CN LM (*)
(26 thng 9 nm T c 19, tc 3 thng 11 nm 1866)
Ti Nguyn Trng T knh bm.
Hin nay ngi Ty mi ch ra loi sng iu thng mi pht (mt gi 60 pht) bn c 100
pht. Khng bit Triu nh c ng mua mt khu v lm mu chng?
Li c Di Minh bm rng, nu thun li xin ca anh ta, anh ta c nhiu anh em v Ty lm k
phn gin. Anh ta xin t ci thnh ngi Anh, tr v nc Anh phao tin khp ni lm xao

76

ng Ty triu. Sau khi xong vic anh ta s v nc ta tr li c tr v ly v ngi mnh (ngi

Ty vn c ci l , cho nn anh ta lm c khng tr ngi g).
Trc y c hai v quan Ty, mt l quan hai lc qun, mt na l quan ba thu qun u
tng ni vi Nguyn Hong, mun Nguyn Hong xin cho h c ln Kinh lm ngi gip
vic. l tnh tht. V tnh tnh ca ngi Ty thng thng nh th, ti bit r, ch khng
phi c ai khc xui khin m lm nh vy u. Xem th th iu Tm ngi gip bn trong
m ti bm trong Lc li t trc y c c hi ri y.
Li xin Triu nh phng bin gii pha Bc. Hin nay nghch ng t tp Hng Cng,
cng c ngi qua li Gia nh chiu m ngi theo.
Li bm nu nh Triu nh sai s i Ty th xin cho ti c i cng c th cng vi phi b
bin bc vi Ty triu, v nu khng c tn th h s khng coi ra g. Vic xin ny l v cng hay
t ngy sau Triu nh s bit r. V thng ngn th dng Nguyn Hong sut t u ch cui
mi c. Cn gim mc th nh ni gip cho mt hai li, nh th mi c vic. Nu mun thi
hnh k gp ny th xin khi hnh ngay mi c.
Ti h bit th ni, nu khng hp s l xin Triu nh lng th cho ci ti ngu mui khng
phi y.
Knh bm.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/1 t 122-123. Vit ti Si Gn trong lc ch tu i Php.
DI THO S 24
K LY GIN GIA ANH V PHP (*)
(18 thng 11 nm T c 19 tc 24 thng 12 nm 1866)
Nguyn Trng T knh bm.
Nm trc trong bi Lc li t on th nm ti c ni: Nu vn nht xy ra vic g, th th
lc ca ngi Anh phng ng mnh m s tranh hng vi ngi Php b li ch thua
thit trc kia. Vic s xy ra khi no nc Php c ni lon, by gi h s cp ly mi li
bn ngoi ca Php. Hin nay nc Php chia lm ba ng.
Mt ng ni: Ba, bn nm nay, v c i nh nhau vi qun Mc Ty Ca (1) Ty Chu tiu
ph v k m chng c ci g c n ni ph cng v ch. l do lng tham hay gy
chuyn nh nhau m ra c. Nay li ng thuyn hm (2) toan mun i theo vt chn c vua
bc(3) trc, khin nc no cng rt ght. Nu c theo ci ny th nh vua t s b mi ha
i lon khng th lng c.
Mt ng khc cho rng nh vua lm nhiu vic c on, khng cng b cc l phi tri cho
mi ngi trong nc c bit, hn na cn dn dn lm cho ngi trong nc mt t do, b
nhiu iu b buc, khng hp vi th l ca cc nc phng Ty. Chi bng ph b m i theo
php lp Tng thng nh Hp Chng Quc. V nc Php trc kia cng c l y ri.
Mt ng na cho rng Gio hong La M l cha chung ca cc nc. i vi cc nc phng
Ty, nc Php c coi nh l con c ca Gio hong. Trong cc cng vic ca Gio hi, nc
Php xa nay vn ng u. Nm trc La M c lon, vua Php em qun sang nh gi,
nay khng bit v c g li rt v lm cho nc Php mt mt vi thin h, khng xng vi danh
hiu con c.
C ba ng ny u mu vic ph lp, nhng kin bt ng tt sinh mi lon.

77

Li 50 nm trc y dng nh vua c ngi chy sang nc Anh, hin nay ang cn bn y.
Ngi Anh cng theo gip ly ting l nc rng ri bit thu np ngi ngoi, iu
cng cha bit c.
Mi y Ph L S nh nhau vi nc o i Li (4) m ngi Nga li em qun n ng
bin cnh pha Bc Th Nh K toan mun nh ha. Ngi Php th li mun lp mt ngi
phng Ty lm vua Mc Ty Ca (5), nu vic khng thnh b mi ngi ci ch. Theo tnh
hnh hin nay nh th th s vic sau ny cha bit s kt cuc ra sao.
Ti cho rng nc h tt c mt phen i lon, mi ph hp vi li bm trc kia ca ti rng
10 nm c mt k khi phc. Nu c lon th khng trnh khi vic h ly Gia nh i cho
ngi Anh, bng khng ngi Anh cng s chim ch ca Php, ng nh trong Lc li t
ni, mt Tn ny th sinh Tn khc. Vy trong Triu nh sm phng trc i s bin xy ra.
Khong thng ba, thng t nm nay c mt quan khm sai ngi Ty n thm st Gia nh
tr v tu vi vua Ty rng: S th ba tnh khng c g kh quan. Nay li c ngi anh ca vua
Min (6) gy lon, cy c ch him yu chng li Php, qun Php phi chy tho thn, nhu kh
st km. Mi ngi u ni rng Ty soi tt s b ti phi triu v thi!
Nay c mt k rt hp vi s th nhng phi c ngi kho ng i mi lm c. Nm trc
Ty soi c vit th ni vi vua Xim La rng tt c nhng thuc quc ca Xim La min
thng du sng Khung (7) khng c bt h cng np na, hy h t tr. Cng nh nm
trc h bt ta khng c nhn Cao Min lm nc thuc h. Ngi Xim bit ci k
mi h rng lnh. Nay tuy ngi Php v ngi Anh cng trn t Xim, nhng ngi Xim
c cm tnh nng hu vi ngi Anh hn. Nay nu ta cho ngi i ng tt n ni vi vua
Xim rng: Ta v h vn l ng bnh. Nay ngi anh ca vua Min ang lm cho Php khn
n. Sao ta khng ngm gip vo cho ngi Php nguy khn thm? Th mi c li cho c h
v ta. Li kho dng li l bo vua Xim ni vi quan ngi Anh rng, nc Min vn l nc
thuc h ca ta, li c li ln ca bin h. T khi ngi Php chim c n nay, h lm cho
nc Min hao tn rt nhiu. Ta v ngha m mun cu, nhng th lc ngi Php to ln, nu
khng c ngi Anh gip sc th Min khng th chi tr ni m cui sng s ri vo tay ngi
Php mt. Ngi Php c thin nhin him yu ca Gia nh, nu h chim trn c Cao
Min na th chng li g cho Anh. Nay nu Anh nhn lc ngi anh vua Min ang thng m
ngm cng ta gip Min, sau khi thnh s li s chia i. V li, ngi Anh c qun lnh
ngi B cng mt chng tc vi ngi Min, nu cho ln trn vi lnh Min ngi Php
cng khng th phn bit c. Nh th khng c g tr ngi. Li ni: ngi Php tham lam v
, sau ny s sinh bng ny khc. Nay nu vua Xim lm cho Anh Php tch ra khi nhau th
cng l mt li ln cho Xim. Nu k ny c thi hnh th ngi Anh mt l s cng ngi
Xim chia nhau phn t; hai l ng cn c min thng du i lc no s h th trn xung
pha ng nh chim so huyt Gia nh b li ch thua thit ngy trc. Nh vy t ngi
Anh s nghe theo. Ri sau ta cho ngi n mt bo vi ngi anh vua Min (phi dng li l
kho lo xi ngi anh vua Min) rng Anh Php vn c th vi nhau lu i. Nu mn k lm
cho Anh Php him khch nhau th mi h ci hn ngi Php bo h vua Min. (). Ngi
Php by lu c bng nghi, khng bit ngi no ngp gip anh vua Min m dm hung hng
nh vy. Nay nghe tin ny h chc chn s gy chuyn vi ngi Anh. Hn na ngi Php
c bit ngi anh vua Min mun ly li su tnh th s khng nghi ta ngm gip cho ngi
anh vua Min. V rng ngi Php tng b ngi anh vua Min lm khn n, b tn uy v rt
nhiu, khng bit tm li no lp lim ci s on v cha thn cho mnh. Nay nghe c ngi
Anh gip sc, tuy c vi ba phn cha tin nhng h cng vi vng ra ng u biu dng
vi thin h bo v ting tm ca mnh. Nu ngi Anh c ng mu th s nhn khng chi v
78

ngi Php s gy hn ln vi ngi Anh. Cn nu ngi Anh khng c ng mu th s mnh

bo bin bc vi Php. Ngi Php l ni cng s khng chu nhn sai, th tt s c sinh s
xy ra.
Hoc l ni vi ngi anh vua Min rng: Ngi Php rt s ngi Anh, nay nu nghe ni l
ngi Anh ngm gip, mt mt th mua kh gii ca ngi Anh v b mt mn mt ngi gii
Anh vn lm cc loi nht k hnh s v sm cc thc n dng ca ngi Anh. C du ch ca
ngi Anh ri gi cch lm nh thua chy vt b vng vi ra cho ngi Php lm c,
hoc th cho tri t cc thng lu sng Php lm c th tt h s nghi trong lnh Min c
ngi Anh, h s khng dm hnh qun i su. Nu khng sm dng k ny th d c nh vo s
kin c m thng c th cng ch tm thi thi, v ngi Php qu xu h thnh ra gin m
nui ch phc th khng thi, sau ny kh gi c khi hon nn. Nu ngi anh vua Min
dng k sch ny lm cho Anh Php tch ri nhau th y cng ca Ty soi khng thnh tt s
phi v triu chu ti. V ci k con th c ba hang trc y cng khng thi th c. V li
phng Ty, th ngi Anh hoc s nhn lc nc Php c bin c m ra tay khng ch trc.
l ci l th tung honh phi lm nh vy. Nhng ta phi kho bit cch ly hp mi c.
nc Xim c nhiu ngi dn ta bn . y h rt c vua Xim tin dng. Ti cng c
quen bit, nu mun sang h th phi ci trang m i, gi lm ngi bun bn, trc l thng ng
ngch, d xem h th no, sau mi b mt th l vi vua Xim nh th, nh th th Xim cng
nh ta cng mt mi hn, tt s cng chung ra hn. Nu thy kh tha c hi c th lng l
tr v ch mt mnh ngi anh vua Min lm k cng c. Nh vic m khng c
th cng nn cng ngi Php p trt nc v bn Min, trnh hon nn cho ta, tr th
vua Min trc y ph n m b ta. V nhn mn uy chiu d cc dn thng du sng
Khung, nh trong bi Khai hoang t ti bm i khi nc Php c bin th tha th m
ly ton b Cao Min lm so huyt pha Nam, v khi ta hp tc vi ngi Php th ta cng
c cn bn bn Min ri. Hai con ng nh vy khng bit c c khng?
Knh xin lc b i thn soi xt.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 189/1 t 133a-138; Hv 634/4 t 27-37.
Vit ti Si Gn trc lc ln tu i Php.
(1) Mc Ty Ca tc Mhic, mun ni n cuc chin tranh tn km v v ch do Napolon III
ch trng Mhic (t thng 1-1862 n thng 3-1867).
(2) Thuyn hm: Nm 1859, Napolon III cho ng chim hm thit gip u tin, trc c Anh
na, lm cho hi qun Php tr nn hng mnh.
(3) Vua bc: tc Napolon Bonaparte, ni ch trng bnh trng gy chin tranh khp ni
nh Napolon Bonaparte. Napolon III l con c ca Louis Bonaparte, em rut ca Napolon I.
(4) Chin tranh Ph-o xy ra khong thng 7-1866. Nga ng h Ph, Php th lo ngi Ph ln
mnh bao trm tt c cc dn tc c, khng mun cho Ph thng o, nhng Ph bp o
ngay trong trn u, Php mun ra tay gip o, nhng bn Mhic.
(5) Vua Mc Ty Ca: Php gip cho i Qun Cng (Gard duc) Maximilien, ngi o, ln
lm vua Mhic t 12-6-1864. Maximilien ch gi c ngai vng l nh s hin din ca
qun i Php. Thng 3-1867, Php rt ht qun i khi Mhic, Maximilien b bt v b hnh
quyt thng 6-1867.
(6) Anh vua Cao Min l Poukombo bt u khi ngha t thng 5-1866 v nh cho Php thua
nhiu trn ling xing. Thng 7-1867, Php xua i qun v y li c Poukombo. Thng 121867 Poukombo b bt v b hnh quyt.
79

(7) Sng Khung: Khung giang tc sng Cu Long.

DI THO S 25
V HI NC NGOI (*)
(Cui nm 1866)
Knh bm.
Hi ny, gi l hi nc ngoi. Hi c hai cng vic l c ngi du hnh v c ngi quan st
cc ni lm cng vic nh sau:
1. Dy ngi tp lm cc th c li cho vic sinh sng m hay hn cc phng php c, nh o
knh dn nc ti rng, hoc em cc vt t nc ny n trng, hoc cc cch trng du nui
tm lm cho pht trin, sinh si ny n thu hoch c nhiu, thu li gp bi.
2. Bun bn. Hi ny sai ngi i khp cc khu bun bn thm d gi hng hoc bn vt
ca mnh, hoc mua hng ha ca ngi cho c li. Nu nc no c ngi t qun l c th
hi s nhn hng ha t em i bn, sau khi tr cc khon tn ph ra s tin li s c tnh ly
mt phn mi b vo hi.
3. Hi ny sai nhng ngi gii ngh i tm khp nc ta nhng ch no c m than, cng cc
th kim loi khong cht. Nu tm c s tm cch khai thc cho c hiu qu. (Nhng khi mi
tm, mi khon tn ph u do hi ny t chi. Trong t giao c ni r, nu tm c phi chia
nh th no, sau mi bt u i tm. Khi tm c ri, hai bn c theo ng t giao c
khng c thay i kin).
Cn nh nc no cn hi gip nhng phng php k thut mi nh o knh, p ng,
cha thnh cha n, p ca bin, lp cng xng, ng thuyn b v tt c nhng cng
trnh ln th phi cng hi c nh gi c trc ri mi bt tay vo lm. Hi cng c th thu
mn ngi khc lm th, ci tu hi, mnh ch ngi ch kt qu m thi. Cn mnh mun
mua hng ha g, vt liu g th hi s thn hnh bo v c xng chnh mua em sang, gi c
cng b r rng khng phi nh vic mua i bn li ca hiu bun.
Hin nay ti chn c mt hi tn gi l Hi nc ngoi. y l mt hi gm nhng ngi
c c s giu c. Hn na ngi trong hi u c cp bng chuyn mn v ngh nghip, chc
chn c thc dng c lc, khng phi nh loi ngi khoc lc phng i ni mt ng lm mt
no.
V vic ny c hai cch tin hnh nh sau: Mt l, nu mi vic u do nc ta ng ra lm cho
n khi tm c v bt tay khai thc, hi ch cho mt vi k s gip vic thi. Nh th, k t
khi bt u khai thc tr v sau tr cc khon ph tn v kh c vt dng n ung v tin cng tr
cho ngi Ty gip vic ra, s li thu c th mi phn ta c chn, hi c mt. Hai l,
nu mi vic u do hi t lo liu th cng tr nhng khon chi ph nh trn ra, s li thu c
mi phn ta c mt, hi c chn. C hai cch trn, d do ta t lm hay do hi t liu, t lc
mi bt u cho n khi tm c m, mi chi ph trong khong thi gian y u do hi chu c.
Ch k t khi bt tay khai thc v sau th hoc do ta liu hoc do hi chu, ri s li cn c bao
nhiu c theo t giao c m chia nhau. Hai th thc trn do ta t chn, hoc mun lp giao ko
r rng trc khi khi s tm hoc tm c ri mi lp giao ko cng c. Ch c iu l
trong khi k giao ko m ta thy c ch tr ngi khng ng thun khin hi phi ra v hoc
ngi ca hi ti Kinh m ta khng ng thun t rt lui, th hai trng hp y ta phi tr tt
c cc ph tn cho hi. Cn nh khi hi tm khp ri m khng c g mi th chi ph y do
hi chu, ta khng tn g c. Ngoi ra, nu ta cn thu th chuyn mn hi cng c th c ngi

80

cho, nhng tin cng mi thng mi ngi cng phi trn di 2.500 quan v phi tr ph tn i
v cho h na.
Cc khon trn y, t sau khi lp giao c, nu nh ngi no lm iu g khng ng th c
hi ti. T ny dch t bn chnh ca hi y, nguyn bn ti cn gi.
Cc khon trn y l nhng im chnh do hi bn nh nh vy.
Knh mong Triu nh xem xt th no v sm tr li cho bit.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/1 t 105-107. Khng ghi ngy, thng, nm nhng chc chn l
c vit ti Si Gn cui nm 1866, trc lc Nguyn Trng T i Php.
Trong bi vit t Php, ngy 12 thng 5 nm 1869 (di tho s 27), v trong mt t vit ti Hu
ngy 12 thng 2 nm T c 21 (di tho s 29), Nguyn Trng T u c ni ti t bm v
vic khai m Gia nh.
Knh xin lc b i thn soi xt.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 189/1 t 133a-138; Hv 634/4 t 27-37.
Vit ti Si Gn trc lc ln tu i Php.
(1) Mc Ty Ca tc Mhic, mun ni n cuc chin tranh tn km v v ch do Napolon III
ch trng Mhic (t thng 1-1862 n thng 3-1867).
(2) Thuyn hm: Nm 1859, Napolon III cho ng chim hm thit gip u tin, trc c Anh
na, lm cho hi qun Php tr nn hng mnh.
(3) Vua bc: tc Napolon Bonaparte, ni ch trng bnh trng gy chin tranh khp ni
nh Napolon Bonaparte. Napolon III l con c ca Louis Bonaparte, em rut ca Napolon I.
(4) Chin tranh Ph-o xy ra khong thng 7-1866. Nga ng h Ph, Php th lo ngi Ph ln
mnh bao trm tt c cc dn tc c, khng mun cho Ph thng o, nhng Ph bp o
ngay trong trn u, Php mun ra tay gip o, nhng bn Mhic.
(5) Vua Mc Ty Ca: Php gip cho i Qun Cng (Gard duc) Maximilien, ngi o, ln
lm vua Mhic t 12-6-1864. Maximilien ch gi c ngai vng l nh s hin din ca
qun i Php. Thng 3-1867, Php rt ht qun i khi Mhic, Maximilien b bt v b hnh
quyt thng 6-1867.
(6) Anh vua Cao Min l Poukombo bt u khi ngha t thng 5-1866 v nh cho Php thua
nhiu trn ling xing. Thng 7-1867, Php xua i qun v y li c Poukombo. Thng 121867 Poukombo b bt v b hnh quyt.
(7) Sng Khung: Khung giang tc sng Cu Long.
DI THO S 26
T TRNH V VIC K HP NG VI HI NC NGOI (*)
(Ngy 9 thng 4 nm T c th 20 tc ngy 12 thng 5 nm 1867)
Ti Nguyn Trng T knh bm.
Hin nay gim mc tm c hi khai hoang, tng i li bn bc. Xem n ni t v hnh
trng lu nay ca h th khon ny cng c th thc hnh lu di c, nh t bm trc ca
gim mc tm tt i lc. Nhng ly kin ring ca ti nghin cu s th trc sau, v
nhng chi tit li hi s sinh ra sau khi thi hnh nh th no m so snh, th nhng li ni ca h
trong th t cng cn nhiu ch mp m cha r rng. S d ti xin Triu nh bn bc li cc

81

l, l cho k cng thm. H c ch no cn nghi ng theo tng khon th hi li cho r, i h

tr li ra sao, ri li bn nh li mt ln na. Lc s mi h n mi n tha hn.
V vic ny quan h lu di, mi bt u kh quyt nh s li hi mt cch vi vng, t phi
thong th xem thi c mi khi n hn v sau. Nhng cng xin Triu nh tr li sm, gim
mc bo tin vi h cho h yn tm. S nhng ti Ty bun Gia nh bit c, chng dm pha
m sinh kh khn.
Nay ti xin ly kin thc nng cn chia ra tng khon trnh by nh sau:
Th nht: Theo trong li bm ca h, th hoc l h t kinh l ht ri ta ly mt phn. Hoc
Triu nh ta liu l ht ri ta ly chn phn. Xem hai ng y, dng nh u n c. Xin phn
bit nh sau:
Mt l: Ta sn c t ai, ta gn cn h xa, cho nn trc lc h tm c m khai thc
phi c nhiu vic a n tn km, ta khng th thoi thc c, m cng c nhiu vic lt vt
kh tnh ton. Tuy ni l do h t lm ly, ta ch thnh thong gip h vic ln, ri tnh vic
ly tin cng. Nhng n nhng vic nh nhen, th cng kh b m ming. Li nh c m
bnh thng th chng ni lm g, nu may m gp c m ln, lc ta cng kh b ni li,
m c th ni na th s xy ra bin c khc. Nh th th in tung nh ly t ta, ca ta m nui
ngi nc ngoi, e khng khi hi tic v sau ?
Hai l: Cc kh ngh trong t hp ng h cng khng ni r n lc tnh ton li l c khu
tr tin hay khng. Nu h t xut cc kh ngh y lm vn, m khng chit tr vo tin li,
n khi hn, do h t liu, th ch ni lm g. Nu c mi ln chit tnh m khu tr, ly ring
ra mua thm mi v tu b hng th nhng y ging nh nhng dng chung cho c
hai bn. Hoc mi vic do ta t bin ly cng th. Nn tnh ton cch no cng cha ni r.
Ba l: Lu nay h lm vi cc nc khc, k hn c khi lu n 6, 7, 8 mi nm, nh th s l
qu lu. Nu ta t liu ly, th khng cn k hn, nhng nu h n chn phn hay l n mt phn
th cng phi ngn hn mi n. Nu khng th lc u ta cn lm chung vi h l cc chng ,
n sau khi ta sc t lp ri m h vn c ngi dai n bm, th s tnh sao? Ci khon hp
ng di hn ny tht l kh x. Khng bit by gi h c chu i li lm ngn hn hay khng?
Bn l: Nc ta cn nhiu t cm, m nhng mch qu cng c khi di n hai ba ngy ng.
V li hng ca cc mch y cha th nh trc, kh b king trnh. Nu khi tm c m
ri m gp phi ni t cm, khng th xuyn qua m h khng chu thi th liu th no?
Nm l: H vn l ngi Php li c quyn th vt lc. Nu trong t hp ng khng c quan to
ca h k chng, n sau hoc c s xch mch th ta cng kh tranh chp vi h. Lc quan
h cng s ni rng: Lc u ti cng khng c bit n nn nay cng kh phn x. y l ly
trng hp ta b thua thit m ni. Cn nu h b thua thit th tuy quan h khng k chng,
nhng th no cng s bnh vc dn h m lm kh d vi ta. cng l chuyn tnh i khng
th trnh c. Vy trong t giao c, c cn phi quan h k chng hay khng, ti cha bit th
no l ng. Trc y Gia nh c bm hai ngi khai hoang, khng bit v g khi chng ti
bn bc vi h, h c dn rng: Trc khi cng vic cha nht nh khng nn l cho nguyn
soi bit. Xem h dng nh c che giu, khng bit trong c mu m ngot ngoo g
khng? C l vic ny c quan h n vic xin lm chng hay khng nn lm chng cng cha
bit chng.
Su l: Ti d hi th h ni cc dng khi mi bt u, c chng 5 vn quan. Cn sau khi
khai mi th h cha ni. Nhng ti tng cc dng trong khi khai m, cng khng qu 7, 8
mi vn quan. Cc kh c u lm bng ng bng st. Nu dng ng phng php cng
cha hn h hng ht trong khong 8, 9 nm. V li mt kh c y cng c th thay i
dng, a ch ny qua ch khc, khng phi khai mt m m ht ngn y ph tn c. V th
82

cho nn ph tn ln u khng th ngoi mt trm vn quan. n sau thi c th ly t tin li m

chia cp. Li cng c th dn dn theo th thc m t lm ci khc dng, khng phi c mi
nm mi xut tin vn ra na. Nh th th tn ph di chuyn cng khng nhiu lm. V li, cc
m cng c nhiu t, kh d khc nhau, nu gp ch nhiu m d nh m bc ni A Nh Thi
(pha Bc nc Hung) mi nm sn xut c chng c hn hai trm vn ng. Ch khc cng
c nhiu m, o ly 200 nm, nay cn cha ht. M st nc Anh mi nm sn xut c
chng c 30 triu thch. Than mi nm sn xut c chng 80.000.000 thch, cn
cng ngy cng ra khng ht. n nh kim cng, phn nhiu sn xut vng ct si x i A.
Mt khi nng chng ba cn ri, gi n 10.000.000 lng bc. Cn nh vng bc, n ch ca
hang, nhiu khi c khi ln sng choang hoc c khi nng n 7 nghn cn, n 100 cn tr
xung chng hn. Nu tri cho t ct ca ta m c hng ngc qu, ng kim y, th kh dng v
chi ph chng qua ht mt hai phn trong c vn, khng ngha l g m ta ch c mt phn h
c nhng chn phn. V li lu n mt hai k (1), chng ha ra qu nng ? V th cho nn,
trong bi Khai hoang t trc y, ti tnh ton trc v xin mi gp mt vi ngi phng
Ty, phn bit cc loi m trc (d mi ngi Ty cng ch nn l ra) ri sau mi nh l ta
khai hay h khai. Nh vy mi khi n hn v sau. V khon khai hoang ny, mt mt mun
hng li gp, mt mt mun cho h bit vt u c ch thi khng lm cng khng c.
Nhng nu mun c li gp, m khng chm i ba bn nm phn bit li hi, th c khi
h c n m cn ci ta l di th lm th no? Cc khon quyn li ti bm trong bi Khai
hoang t trc ni nhng ci c lu di v sau l nh th , ch khng phi ni nhng
ci c lc ban u m thi.
By l: Nu c bn ci nn thm bt nh th no th phi ni trc khi lp t giao c, cha bt
u vo vic, ch nu sau m ni i ni li, th sinh nhiu kh khn ln. Chng c rt nhiu,
khng th k ht. Nay ti xin tm k mt vic xem.
Nc h c mt hi khai cng Bin . Nm trc vua nc Ai Cp cho khng hi y mt
khonh t ct hoang m khng ni r sau phi tr li. n nay nc Ai Cp thy h kim c
nhiu li, mun i t li. Vua Php lin ni: Nu mun ly li th phi bi ph tn 9.000.000
quan. y l ci hi do lc u thng lng khng ni r.
Nay hi y xin ly chn phn, c v qu nng. Ti nhiu cch tm hi cc hi, v vic my lu
nay chia li nh th no, th khng k ngi trong hi hay ngoi hi, u khng chu ni r. Ti
thit ngh rng tuy l ngi ngoi hi, nhng tng lm vic cho nc ngoi nhiu nh hin
nay ngi nc Nht Bn cng mi h n m xng ng thuyn, theo nhng phng php
mi. Trung Quc, Xim La, Min in cng vy. Nay mt khi ta hi n h, t h d on sau
ny s c ng li nh cc nc kia, nn khng ch ng, nhn ch lm ca ta m thi k b
mt kim li. S d tt c mi ngi ca h u khng chu ni r, c l l v th. Nu khng th,
th phng Ty ba bn trm nm li y tng cung cc nc khai m, rt l nhiu, ch l
khng c mt hi no lp iu l phn minh, ch i n khi c vng bc ri mi tha h xu x
nh bn qu ginh thc n di hi Vu Lan (2) ? Mi y c mt ngi trong hi y, khi mi
gp gim mc, lin ni hi chng hin c bn in iu l c, hm sau s a cho xem. Hm sau
c hai ngi n, a mt ming giy vit; gim mc khng nhn. Chng li tr v. Vi ngy
sau li em n mt bn giy vit, gim mc theo trong giy dch ra nh th. Gim mc khng
dm hi k, s sinh iu quan ngi g khc. Xem qua bn chng th hnh nh c iu g mun
giu gim. Ti khng bit r iu l ca chng. M nay tranh lun khinh trng vi hi chng,
khng c quyn, li ni mm, khng bng c s chng hiu c t m ca ti, ri sau ny c
cng i vi chng, chng s che giu, th trong ch v tnh, kh m d c lng kn ca

83

chng. Ti s d khng dm hi k chng, chnh v l . Cho nn phi i Triu nh c theo

tng iu khon m hi chng mi c.
Nhng c mt iu c th n tha c l hi chng ni r trc rng: n khi tm c m
ri th do ta t liu l ly cng c. Nu tm khng c th h v khng, ta khng tn km g,
li nh tm c m, th khng k ta khai thc hay h khai, cng khng tr cng ph ban u, ch
tnh t khi khai qut v sau m thi. Nh tm c m hi y t liu bin ly th c theo giao c
ny. Nu Triu nh ta d bin th theo giao c kia, nh th mi phi. V trong lc d tm cng
phi hai ba nm mi xong vic. Lc by gi nu ta c ngi tm kn o cng i vi h cng
c th xem xt dn dn m phn bit chn ly, tng cng khng n hng vic. Nu tm khng
c m v khng th ta ch mt cng gip m thi, du c tn ph t nhiu cng vui lng.
Nhng khng tm th thi ch tm th tm k, tm khp, nh th thng thng tm m ny li
gp m khc, nh phng Ty phn nhiu ngi ta tm m than m c bc, tm ng li
c vng. V mch lc cc m thng lin lc vi nhau, gn gi nhau, cho nn cha bao gi c
chuyn tm m khng c ci g c. Nh th th d h khng va lng, nhng ta cng nhn
m bit ht mch t tm vt dng khc, mn li khc.
Tm iu trn y l theo trong t ca hi y trnh by ra. Cch th nht l mi cng vic u do
h liu l, ta ly mt phn, cch ny suy ra c nhng tr ngi v sau nh th y.
Nu mi vic u do Triu nh tr liu ly, h n mt phn, tr nhng chi ph cng lao kh nhc
ca ngi mnh ra, th cc t bm trc ni r. Nay khng ni li na. Ch ni ta chu thit
vi h th c ba iu:
Mt l cng tc phc dch v chi ph ca ngi nc ta u theo li tit kim, cn h th tiu
dng qu xa ph, ta cng kh ngn cn. Tc ng ni rng: Gi ni n ni y l thng tnh
khng trnh khi c. Nay ta tr tin cng cho h ri mi chia li. Nu h c bng him, ch
khng cn dng nhiu cng nhn Ty, h cng phi n nhiu ngi, ngi m chia li, hoc ch
phi mt hai ngi snh ngh ri xen vo nhiu ngi th vng r cng th ta bit u m xt
hi, e khng khi nh t thi so gian (3)? y l mt iu khon kh x. V th cho nn phi
hi h trc, mi m ch cn dng mt ngi snh ngh, cn my ngi lm ph, phi chia th
bc m tr lng. n sau ngi mnh t lm ly c khng cn by v th nn em nhng
ngi cng nhn Ty i khai m khc mi n.
Hai l: Mi vic do ta t liu bin, h ch by v m thi. Tt c dng v tin cng u ly
tin li ht. C nh khon h t liu bin m ly 9 phn th cng phu, sc lc ca ngi mnh
gip , gi c khng bng h, vy trong s tin li, phn tin cng ca ngi mnh th c t.
Khon ny m ta ly chn phn th h n tin cng trong s tin li li nhiu, lm sao m cng
bnh c. Hay l ch trong hai khon ny, mt bn th ch v phng php, mt bn th c sut
cng vic, bn ta th thm vo, bn h th bt i, sao cho tin cng hai bn bng nhau, ngm
ngm phng h. n ngy sau ta t liu bin ly, th d h c n tin cng nhiu, cng khng
n ni qu sai lch.
Ba l: H ch nhc mt bo ban bui u vi nm m thi, tuy c kh nhc nhng cng hng
c nhiu ri, n sau ta dn dn c th ph vic hoc t lm ly c, khng phin n h ch
bo, h cng ngi khng ly tin cng. Hoc gp c m ln, h cng khng d vo cng vic,
m h c ly mt phn, m li ly lu di e khng khi nghing lch ? Khon y bnh tnh m
ni, th h tuy sau c thong th nhng trc phi vt v, li c tn ph i tm lc u. Tn ph
b ra i tm cng va tin vn, th v sau h c hng li lu di cng hp l. Ch c
bn nng bn nh cha n m thi. Trong iu c th khon ny nn ch r ba on: u, gia
v cui, ln lt v gim bt i bao nhiu phn, tng cng hp l. Nhng on gia khi
c li ln ri, th tn ph lc u i tm ht bao nhiu, nn tnh tr li cho h mi hp tnh l.
84

Ba iu trn y l ch ch thin lch trong y. Ly hai ng so snh m xem, tm ch ng

th hoc gi bn h em ngi c ti ra ch v, h t xut tin ra chi dng, bn ta c ngi trc
sau c sut, ta t cp pht ly. Cn kh dng tn bao nhiu, hai bn chu chung n khi tnh
li th trong 10 phn ta ly trc mt phn thu t, cn li 9 phn, li chit ly tr tin cng cho
nhng ngi lm lao ng. Cn d na th chia cho u, nhng ngi thy th ca h th n
phn li bn h, quan vin ta th c Triu nh nh liu. Nh th th d tin cng h cao, h n
dng xa x, ta cng khng thit hi g, m hai bn cng khi him v nhiu t. Hay l mi vic do
ta t liu ly h ch c ngi lm th thy. Trong 10 phn, h ch n mt phn m thi, khng
c n tin cng ring na. Nh th c l hp l hn. Hai iu khon y, cha bit h th
no. Cn khon th ba, c thng cp tin lng th k cng n, h chng qua l ngi lm mn
m thi, khng c quyn g, mun lm mun thi u quyn ta. Khon ny, trong t bm trc
Gia nh, ti ni r. Cng nh on cui trong bi Khai hoang t bm d thm trc
phn bit li hi th cng mt ng li nh vy. Nguyn trc chng ti d bit c rng khai
hoang cng c l chia li. y l bn Ty bun Gia nh ni ra, m khng phi thin lch nh
kiu n mt phn hay n chn phn. Cho nn khi Kinh ti bm v vic thu th c 13 khon
kh, l mun khi b h chim phn hn. Nay ta n chn phn, th mi ph tn v ta v c thng
cp lng, tuy lc u c nhiu iu kh nh th cng cn hn l ta ch n mt phn. Nu nay h
c th thng thuyt li c nh th no, m hai bn u c phi chng, th lc u h chu
kh nhc v hoang, ta ly ci d, hng ci kt qu, th cng c. V nu khng c h dn
ng ch li ta cng kh thnh cng. Cho nn phi mn ti tr nc ngoi. H em tr tu
nghin cu hng trm nm m i ly tin bc vt b ca ta th tng cng b ri. Nh th th
ta ly ci li t nhin khng ht ca ta m i ly ci khn kho tch lu ca h, th sao m ch
c? Nu nay qu h chu thng lng li, cho hai bn c qun bnh, th ta nn m rng
ht ca ng, mau c li.
kin chng ti nh th, khng bit phi chng th no. Hoc gi Triu nh cn c ch no
quan ngi, th nn chia ra tng khon hi h, h thng lng li, nn hay khng nn, hp
hay khng hp u trnh by r, gi n lc ta li xt liu v quyt nh, ri bo tin cho h ln
Kinh th mi tha ng.
Li xin tha thm, hin nay ti bit c gi c ca nhiu th, lc v s xin bm r Triu
nh bit. Ch mua mt vi hng gi r, t hai ba nghn quan tr xung em v, cn na i khi
no c dng vo khai m, theo s gi mua cng c. c chng vo khong thng h tun
thng by mi v. Khi v ti Gia nh, cha bit phng tin ca gim mc i ng thu
ng b nh th no. Cn ti th xin i ng b v Kinh bm qua. Li khi i ven dc ni sng,
h ch no tnh th c mch lc, ti s ghi nh k, i sau n thng ch tm kim, khi phi
trng ngng thm ph th gi.
y l ti c nht c lng tin, khng bit c chng? Nu cho l phi th xin t trc cho
quan kinh lc ba tnh trong, bo ti v Triu lnh bng i trc. Li xin t sc trc cho khp
c nc bit, h ai tm c m mi, bo ln th thng cho trc, n sau khai khn c
nhiu, li thng thm na. Nu tm c th cm tiu trc, i khi hi chng n ni thu h
phn bit th , ri thng lng vi chng chia t nhiu phn li. Cn ch no khng c
hnh tch g r rng, th c mc cho chng i tm.
Li xin t cho cc m Tuyn Quang, Hng Ha, chn ly mi ni mt bao t, hoc c vi,
cng nn v, i ngy sau th nghim. Li nh cc s th ring, gim mc cng ni vi
cc quan to ca h, xem ng h cn p m khng nht nh, hnh nh h cng cha chu. Xin
Triu nh xt k v giao dch cn thn phng bin c khc. Hn na ta vi h u c mt b
tim rut ring, kh b gip nhau, ch c th tung honh mi xong vic c.
85

Knh bm lc b ng i thn i nhn soi xt.

Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/3 t 1-73; Hv 634/4 t 51-72.
Bi ny c vit trong lc Nguyn Trng T ang Php vi gim mc Hu (Gauthier).
Gim mc Hu tha thun c vi mt Cng ty khai m gii thiu vi Triu nh Hu.
Nguyn Trng T phn tch li hi v cc khon trong hp ng Triu nh la chn.
(1) Mi k 12 nm.
(2) Tc l hi rm thng by, cng gi l Tt Trung Nguyn.
(3) Do tch i xa Trung Quc c mt ng vua thch nghe thi so thu 300 ngi thi so
cng mt lc. Do khi thi c nhiu ngi thi hay nhng cng c mt s ngi thi d thm
ch c ngi khng bit thi cng tr trn vo kim n, khng th phn bit c.
DI THO S 27
TM VIC CN LM GP
(T cp bt iu) (*)
(Ngy 20 thng 10 nm T c 20, tc ngy 15 thng 11 nm 1867)

Ti Nguyn Trng T xin em nhng iu tm thi cn phi lm gii quyt nhng vic khn
cp tha r nh sau:
Trm ngh n ci th ln trong thin h cng ging nh con ngi ta vy. Con ngi t thu
nh ri n tui thiu nin, trng nin n gi lo k l mt i. Phm nhng vic lm lc nh,
n lc thiu nin mi bit nhng vic lm y l ng bun ci. Nhng vic lm trong lc thiu
nin, n tui trng nin mi bit c nhiu lm lc. Duy nhng vic lm trong thi trng nin
mi l nhng vic lm nh ot s c mt. Nu nhng vic lm y thnh t c, mi c th
xa b nhng li lm trong thi th u v li hiu dng cho lc tui gi. Nh th mi lm trn
bn phn con ngi.
Vn hi trong thin h cng th. Nhng vic lm thi xa ch em li nhng nhu cu cn thit
cho nhn loi, nhng cha tp hp lm nn cng dng hay ho g. Nhng vic sa sang
gip i tr th, cng chng qua thi th lc by gi phi lm nh vy, mi dng c nh
vy m thi. Nhng n i sau xem li, nhng vic lm y khng khc no tr nghch t khi
cn b.
Ngi thi nay phn nhiu khng hiu c s th xa nay i i ra sao, c ca tng thi xa,
cho rng i sau khng th no bng c. Lm vic g h cng u mun i ngc li theo xa.
Bn Tng Nho s d lm hi t nc, lm t nc hn yu khng pht t u do t tng ny
m ra c.
em th h ra m bn, chc con chu khng c ch bai ng cha m phi em nhng vic lm
ca tin nhn ra ca ngi. iu v l th cng ng. Nhng nu bn v vic phi lm thc thi,
m bo rng t tin xa ngho nay ta cng phi ngho khng c bt chc kinh doanh lm n,
t tin xa l thng dn, nay ta cng phi lm ngi dn thng, khng c hc hnh mu
cu quan chc. Th chng ng bun ci lm sao? Ngi xa lm cung tn chng gic, s
dng gii c th thng. Nhng nu nay em ra i ch vi i pho th cung tn cng ch l tr
chi con nt m thi. Cho du c ti bn hay cng kh trnh khi thua bi. Suy mt vic ny, bao
nhiu vic khc cng th. Ti sao ngi thi nay c rnh rang ging gii lun bn, bt chc ci
tr chi tr con ? Nh th c c g chng cng ch l dng tm, ch g cho tui trng thnh
86

v tui gi c? Nc ta t triu L tr v trc cng nh con ngi tui ng nin vy, t

Trn tr v trc nh tui thiu nin vy, n nay mi l tui cng trng sc lc di do, c c
hi lm c nhiu vic. Thi i no c ch y. Con ngi sinh vo thi i no cng ch
lm cng vic ca thi i y m thi. Vy th ngi sinh vo thi xa lm xong cng vic ca
thi xa. Ri dn dn thi th i i, lm sao c th mi mi m gi php xa mi c?
Con ngi ta tui u th suy ngh khng qu khi ci sn nh, do chi khng ra khi vn
nh, cha tnh k g lu di, cha mong cu ci g su sc, cha ra khi xm lng dong rui
bn phng, n lc trng thnh mi ngh n chuyn ri nh ca m dn bc tang bng.
Thnh hay bi l thi k ny vy.
Xt ra phong kh vn hi trong thin h, t khi bt u n hi kt cuc, khc no mt i ngi.
Mt nc v vi thin h, cng ging nh mt ngi. T xa n nay cc nc khng no khng
nh th. Ni chung cc nc ni ting phng ng nh Trung Quc, Mng C, Rp, Ba
T tuy c ln quy ng xm ln cc nc chung quanh nhng cng ta h nh nhng anh
lng ging nh m ln nhau thi ch cha c kh nng dc ngang bn b nh ngi phng
Ty ngy nay. Chu M cng th, trc y ba bn trm nm cc b lc sng ri rc cha thng
thuc nhau li, n khi b ngi phng Ty nh ph mi thc tnh, ngc xui chng tr, t
quen tho chin u, hng hi khai thc, dn dn n ngy nay thnh lp quc gia, kin thit
th, tt c u t lp c. H n lc trng thnh. Xem th th thi th vn hi trong
thin h n lc tin dn n thi trng thnh, tung honh bn phng. Gi nh c mt nc
no ngy nay mun ng ca khng tip khch hng yn vui mt mnh cng khng th
c. Bi v ta khng n ngi, ngi cng s n ta. Nu ta khng th chn bc ngi tin
ti th chnh ta cng phi ct bc tin ln lm cn bng ci l qua li vi nhau. Khng th,
ngi n ta t s yu sch mt s l vt em v, m ta th khng th n ngi ung mt
chn ru p l. Th chng phi l b khch ln p ch sao? V nh nhng bn cp, nu bn
ny khng th ku gi b ng n nh bn kia, th chc chn bn kia s dn ng bn n
nh bn ny. l th tt nhin. Ch khi no bn ny c th sang nh c bn kia, th mi
khi b bn kia n nh mnh. Ch v nay ta khng th pht huy v lc ra cc nc chung
quanh, nn mi b cc nc mang binh n ta. D ta khng ch tm nh ai, nhng cng phi
sa sang bin thu, sit cht hng ng trong nc, c mt lc lng c th nh c ngi
ta, nhng ch ch ai n th nh m thi. Nh vy mi khi hon nn.
Hin nay chng kt b nhau sang y, m ng m n ngy mt thm nhiu. Ngi Anh
xin nh Thanh cho lp mt qun cng Qunh Chu l mun g? Y Pha Nho cn hm hc
chuyn c, cha thi dm ng. Tng Php th thng hi nhng ngi i thuyn t Bc vo
Gia nh xem ng tnh ca vua ta ra sao? lp ngi k v cha? Cu hi y c thm ch
khng phi khng c l do, cng chng phi cm tnh chn tht tt p g c. Nay h li thy
ngi Anh p st ng pha Bc nc ta. Nh vy nc ta chng khc no mnh t Kinh Chu
ang nm trong ci th tng tranh. Cho nn h khng khi c m mu nh Khng Minh i vi
Tam Qun xa kia vy. D tm thi c ha c cng khng th trng cy lu di c. Hn na
h cha mt ngy no b qun con ng Vn Nam Ty Tng. Cn cc binh thuyn ca h
phng ng th ln lt ko v Gia nh chim gi th trng yu. H s lm g y? iu
cng c th on bit trc c, nh ti tng trnh by trong bi Lc li t nm trc.
Li nh trong nc ta, t Qung Nam tr ra phn nhiu c nhng bn bt mn ln lt trn vo
Nam c mun c gip binh m m mu ph lp nh Thch Knh ng i Hu Tn. Ta
c nhng ch s h c th xen vo, cn ngi Php th t lu lo s ci th lc ln mnh ca
ngi Anh phng ng. Nay li thy ngi Anh sp ra tay, h s b ngi Anh ot mt. m
mu ca h, nh ti ni trong t trnh trc, l s thi hnh 5 k c (1. Gip bn lm lon
87

chia ct nc ta. 2. Gi ha c ri nh ta bt thnh lnh. 3. Lp ngi son v ri chuyn quyn.

4. Mn ng dit gic. 5. Ly m bng cch hi l). Ta phi gp rt i ph. Ngy xa ngi
Anh ly n v H Chu (bn o M Lai) nh th no th ngy nay i vi ta, ngi Php
cng bt chc nh th. Hy th xem mi trong vng 6 nm, chn ng cha vng m h ly
c 6 tnh mau l nh vy, th sau mi nm dn li s nh th no y? l ni v chuyn
cp bch nc ta, nu em tnh hnh phng ng ra m bn th ngi phng Ty u cho
rng bt qu 50 nm na chc chn phi thay c i mi. Gi s c mt vi ngi ngoan c c
mun nm di ng mi chc chn cng s b h qut roi cho thc dy sai bo. Nh nm xa
n l mt bng chng.
Trong t ngh ha nm trc ti ni rng ngi Nga t ng Bc tin v ng Nam, Anh
Php th do Ty Nam tin v ng Bc chng bao trn phng ng ri, gi y s cng
nhau tm ly. Nay knh o Xu ch ca Ai Cp hon thnh, cc nc phng Ty va mi
hng thnh chc chn s sa son tay chn, ni gt n anh, m quy ng can qua. Nh th liu
phng ng c th an nhin v s c khng? Nay bn h li mun hp nhau lm con ng
pha ng, t phng Ty thng n Qung ng. Ngi Php nay mun t ng dy in tn
di bin t Qung ng n Cn Gi, ri t qua H Chu n Tch Lan ri tip tc ni lin
n phng Ty (Hin c ng in tn t Tch Lan sang Ty). Ngi Nga c ng in
tn t th vt Trng thnh pha ng vo Bc Kinh. Nh vy phng ng c c ng
g khng y mt ngy ngi phng Ty u bit ht bn tnh vi nhau. Li nh cc o ln
thuc pha Bc nc Nht v Mng C, Ngoi Minh gip vi Triu Tin u nhp ht vo bn
nc Nga. Ngi Nga cn toan m xa l bc ra ngoi pha ng Bc sng Hc Long, ng
thuyn duyt binh tnh mun cng Anh Php th cu nh li cc nc trong vng Bin ng
chia nhau v vt ht li lc. Ngi Php cn ang tnh ngc sng Cu Long chim Ty
Tng ri sau pha ng s xui dng sng Kim Sa xung T Xuyn vo gia lng Trung
Quc, pha Bc s dng k binh vt Thanh Hi men theo pha Bc m Sn chim vng thng
lu sng Hong, t pha Ty s theo dng S H vt N Giang xung, cp ly chn ng
pha trn ca Min in, ri sang sng Tng dm ng Mnh Lp Gia. Bi v con ng Ty
Tng bao gm cc vng thng du ca phng ng, ni pht nguyn ca nhng ni to sng
ln. Chim c ni y th pha ng c th nm u Trung Quc, pha Ty thc lng nm x
n , pha bc tri tay cc r Hung N cn mt Nam th Min in, Xim La v nc ta u l
ca ng ra vo. Nh vy liu c th c tuyt khng cho h mn ng ra vo c chng?
V ng thu, ngi Php tuy khng gii bng ngi Anh nhng ng b h chng thua g
ngi Y Pha Nho i vi cc nc Nam M. Cho nn h bit r con ng mt sau nc ta
c hai di ni ln, t ni Cn Lun chy xung, bao hai mt ng v Ty cu dng Cu Long.
Nc ta tr thnh bnh phong pha ng, Xim La l thnh lu pha Ty. C hai u c th
mn s dng lm cn c so huyt. Bi hnh th him yu trong thin h, cha c ni no
hn y. Hn na hai dy ni chy t Bc thp dn v pha Nam (phm cc dy ni no chy di
v Nam phn nhiu u c khong sn) c nhiu ngun li lm sn v khong sn nht phng
ng, cung ng kinh ph cho h hng dng. Cho nn va mi n Gia nh, ngi cha yn
ch, h mu tnh ngay. Thc ra h m p trong lng t trc khi n y, nn mi hnh
ng mau l nh vy. Cn nc Xim tuy ha hiu vi Anh Php, nhng vn l nc giu m
km tr lc, nn hai nc vn lun lun rnh c hi phng tay trn. Ngi Anh th mun chim
trn pha Ty cho nm x n phng ng c mnh thm nn mi o knh Ma Lc
Gip thng qua Vng Cc. Ngi Php mun thu trn pha ng, hp vi nc ta lm ca
ng, cng c cn c Ty Tng, Vn Nam. V vy m h ht sc bo h vua Min, c th
thng vi bin thu pha ng ca Xim. Th m ngi Xim c mt nh m chng r mi
88

manh, t cho l yn n c th ph thc trn i cho hai nc. Mc du chng cng c cht t lo
lng, nh cho ngi sang du hc phng Ty, v m cc lnh s qun cc thng cng ln
(nh Hng Cng, Thng Hi, Ba L T, Lng n). Nhng ngi Ty cho ngi Xim thiu
thng minh, chc chn khng th tin b lu di c. Chng qua cng ch l bt chc hc i
nh Ai Cp, Th Nh K m thi. Nc Xim nay tuy mun b c theo mi, nhng chnh vic
cho thy ci qu ma ngu ngc ca chng. Chng vn mun hc ci thut tung honh cng
c th lc, nhng chng c bit u rng hai tn cha cp kia mng thm, v ti ch ca bn h
ng ca ti then, l gi ca gim cho bn h. Cho nn hai nc y vui mng thy nc Xim
nh mn trong ti, khng sm th mun cng ly c thi. Nu khng ai m trn vo mt
tay mnh th ly di M Nam ct chia i cho nhau. ngh ca bn h nh nh vy. Cn bn
nc ln thuc vng Ty Vc nh Ba T, A Ph Hn, Ti L Chi, Rp th Rp tuy l con
ng qua li, nhng t xu dn ngho, li quen tnh cp bc khc thun dng, hn na
nghe n o Hi l ngi ta khng dm gn gi. Cho nn t lu ngi phng Ty chn b,
chng qua ch dng n lm con ng tip vin cho ng pha ng m thi.
Cn ba nc kia nh Ba T v.v xa nay vn l bi chin trng, nay k st pha Nam ngi
Nga. Ngi Nga mi t L Hi (bin Caspienne) ng thuyn tp binh thc vo pha Bc Ba
T, li t sng A Mu (Amou-Daria) o ng n thng vi pha Ty ni Thng Lnh
(Himalaya), pha Ty th cp mt ng ca bin dng lm ci ao ca pha Nam. Nh vy ba
nc ny chng khc no Tam Xuyn ca Tn ngy xa, n nh ci b ao ca nc Nga vy.
Anh Php cng kh ng vai nh T S m tranh ly t Trung Sn ca Tn. l do a th
xa gn m ra.
n thuc Anh khng phi bn na. Min in v Xim La l thn c chu. Cn li nc
ta v Nht Bn coi nh th ln ca vng Bin ng, Triu Tin bn cnh nh mt ci ph nh
ch cho bn chng im tm bui sng, chng quan trng g. Nht Bn tuy cng mnh hung
hn, nhng cc tiu hu phn chim tng mnh ch sc lc khng u nhau, tr ngi cho vic
tip ng. Hn na nc ny bn mt b bao bc, chng c hng xm lng ging vi ai, rt cuc
cng kh tranh hn vi ba bn ch th ln, chuyn vy vng trn bin. Mi y Hp Chng
Quc li m ng xe la qua pha Tn Kim Sn (San Francisco), thuyn b ca h phn nhiu
t tp v y. H cn tnh o mt con knh ti eo t nc M Ty C thng ra Thi Bnh
Dng. V nc ny giu c nht thin h m trong 80 nm tr li y cc nc Nga Anh Php
khng dm xem thng. Sc mnh ca nc ny cha nc no hn c. Nay ngi Nga li
bn cho h mt phn t pha Bc, M Ty C li ph ha theo pha Nam th nghim nhin
tr thnh mt ch th to ln. Hp Chng Quc xa nay i vi th gii c ting l ng gi ha
bnh nhng nay h b ng li y. H li thy Nga v Php sp ra o gip Thi Bnh
Dng th l no h li ngi yn xem ming mi y lt vo tay ai. Chc chn h cng s hi
gm vc sng vo ci ch ln Trung Quc m nh chn vi cc nc phng Ty. Cn nc
ta v Nht Bn nh l hai con ng ln ca hai u ch y, chc chn s l ni bn chng
bung gnh ngh vai. iu sm mun s xy ra khng sao trnh khi.
Nht Bn v Trung Quc dn dn r c hi , nn Nht Bn cho nhiu ngi sang cc
nc phng Ty du hc, ng thi d xt tnh hnh. Hin c mt hong t v 35 ngi cng
i vi mt linh mc mi n Ba L v thit lp mt i hc x phi ngi sang hc.
Nh Thanh Trung Quc trc y c mi hai ngi Php Gia nh sang lm vic ti Thng
Hi (trong lc chng ti i Php). Nay h li t mt vin quan ti thnh Ba L (gim mc Hu
c tip chuyn vi vin quan ny) trng coi vic mua v chuyn ch my mc v nc. Vin
quan ny c Triu nh nh Thanh cp lng thc mi nm 15 vn qun (Vin quan ny v
Bc Kinh). H cn mi ngi phng Ty n thit lp mt xng my ln ti tnh Giang T.
89

Thanh triu xut cho nhng ngi ny 25 triu quan t do s dng, li mi cc hc gi phng
Ty n Bc Kinh, nh vic Khang Hy ngy xa, dy cc mn thin vn, a l, cch tr v.v v
cho tranh lun so ti vi cc vn thn Trung Quc. Vua Thanh hin c ra mt o d rng:
Nhiu vn nho cho vic hc ngi nc ngoi l s nhc. Cn theo trm th khng bng ngi
ta mi l nhc. Nu hc ngi m bng c ngi mi t ra mnh cng c ti khng thua g
ngi, khin ngi khng dm xem khinh mnh, nh th c g l nhc? Nu khng hc k di
cho ngi ta mi mi em ti tr kiu ngo mnh, th hi ng no xu h hn!. Trong o
d y c dn rt nhiu s l khuyn rn, ch tm tt i yu nh vy.
Va mi sp sa m trng dy hc, cc vn thn nht t dng s ln ni: ng ng
mt nc Trung Quc m khng c nhn ti lm thy c hay sao phi i rc ngi Ty
dng v lm thy mnh, khng s thin h ch ci? Triu nh tr li: ni th tc cng
c tm huyt. Vy mt mt cho nhng ngi trong lin danh dng s y c m trng quy t
hc sinh, dy d theo li c ca Trung Quc. Thy tr c cp bng y nh trng kiu phng
Ty. Nht thit phi tin hnh khng c rt lui. Mt mt mi cc hc gi phng Ty m
trng dy theo phng php mi. Mi nm hp hc sinh hai bn li kho st s hn km.
Ngoi ra nh Thanh cn mi cc k s phng Ty ng thuyn my ln, cho ngi Hoa i theo
hc tp. l nhng cng cuc chn hng ca nh Thanh hin nay nh vy. C th mi hp
vi ci l tu thi thay i cho ng ng li vy.
Xa nay phng ng cha nc no ngo mn t tc, ch khp thin h l mi r nh nc
Trung Quc ngo mn. Th m nay h bc b lun iu ca cc nh Nho xa, chng m
xa li ni ca ngi thi by gi, hng hi tu chnh c nh th, l v hiu rng i vi dn
chng ch c th cng vui hng khi thnh cng, ch khng th cng mu tnh lc mi bt u
c. Hn na tnh th n lc khng th khng lm. Nu bit s phi l thuc ngi, b
ngi sai khin, th chi bng hy i h nh khch. Nu khng chu coi nhau nh ch khch,
chc chn s b ngi sai khin. Ch c mt trong hai trng hp y thi.
Phm k c tr trong thin h l ngi khng phi khng c lm lc ban u, m l ngi bit
thay i hnh ng, khng phi khng c sai lc, nhng bit sa iu sai thnh ng n, khng
xu h v phi sa i ci c, m xu h v khng lm c iu g mi, khng nhn lui d vng,
m chuyn mu vic tng lai, khng ngh n bo ton tn tui ring mnh, m lo ch li chung
cho t nc. Th mi gi l tr. Nu s rng trc kia ch trng sai lm m nay phi sa i
cng vic th s b ngi ch ci nn xu h khng lm, th l khng bit chnh v chu thay i
ch trng mi phi mi mi cam chu sai lm. Nh vy c ng h thn hn khng? Chnh v
vy m nh Thanh tnh ng, mnh m, gp rt tin hnh theo ng li mi.
Nhng iu trnh by trong na u ca on trn l nhng iu cui trong bi Phn hp
lun ca ti. Nay xin ni thm v tnh th cp bch hin thi thy nhng bn m mu dm
ng nc ta t bn pha ko n ri. Tht l nguy cp! Tuy nhin, nu ta n trc thi c lm
ht sc mnh cng c th cu vn c.
V vy ti xin knh cn em mt vi iu trong bi T cp lun trnh by s lc nh sau:
iu th nht: Xin gp rt sa i vic v b.
(Mi khon di y so snh s kh v d gia vn v v. l ni chung cc nc chung v
ch khng phi ch ring nc ta)
Vic v thc l rt kh! Hc kh, hnh kh so vi vn gp my ln. Xin phn bit nh sau:
1. Ci kh ca mn hc ny l ngi hc v hc cc sch binh th trn. Hc sch xong phi
th nghim tp tnh. Hc ci g tp luyn ci ny. c phi sng sut, ci nhn phi nhanh nh
thn mi nm vng c ct cch mau l. Khng nh php lm vn, cu no ch no thy khng
xp t c th tm ch khc cu khc in vo.
90

2. K hc v hc cc php ng tnh nh m ng chn truyn mi khng sai khi ng dng.

Khng nh k tp vn chng trau chut li sung chuyn c, du di ch n x ch kia.
3. K hc v i vi nhng ni him yu c tnh cch sinh t, nhng hnh th c tnh cch quyt
nh thng bi, phi gi to hin a, lp trn , ch thn luyn tp (binh php phng Ty nh
th) mi th nhn c r rng. Khng nh k hc vn ch nghin cu sch v trn mt giy m
thi, khng th no xut thn tr li ci th gii thng c kho st vic xa.
4. K hc v quan st thnh lu n bt xem mt no c th nh c gi c, hng no c
th ra c vo c, phi chnh mt xem xt r rng hnh th a l v ghi nh trong lng (v
quan phng Ty nh th). Khng nh k hc vn lm th ph ca iu, c th th tm hn vo
ci th gii mng lung hong ht.
5. Nhng ai hc v u phi s dng kh gii, bit ngh thut ch to, ch sc lc ht sc nhc
nhn (ngi phng Ty cho iu ny l quan trng), phi suy lng tnh ton mi quen tho
c. Khng nh vn chng, mt cy bt, mt t giy, nm nga trn ging cng lm c.
6. Nhng ai hc v l theo ci nghip xung phong hm trn, vo sinh ra t. Cho d cha xy n
cho mnh nhng trc sau khng sao trnh khi. Tinh thn ca h dng cm thay, nhng v tnh
cm h khng khi lo bun. Cn k theo nghip vn tin th c th tt, khng cng v hi,
chng gp mt s him nguy no. l ch khc nhau v tm tnh bun vui ca hai bn.
Su im trn mi ni v thi k hc tp, nu lun v thc hnh li cng kh hn na.
1. Phm trong hng ng, khi i hnh qun ai cng phi vai eo vc nhng vt nng n. Li phi
i tun canh gc, ngy c vic ngy, m c vic m, khng lc no rnh, ngi no vic ny
rt mt sc nhc lng. Khng nh vn, c vic th lm, khng vic th thi. C vic nhng tm
gc li cng c, hay chc gim m ha ra khng phi lm cng c. Ch vn dng ming
li, tr c, cho du c nhc cng ch nhc tm suy ngh m thi.
2. Con nh v khi ra trn tn n trc mt, gm gio sau lng, tin ln th cht vo tay gic,
thoi lui th lut nc khng cho. Lnh xut qun ban th qun nh, trng thc qun gic
th qun mnh. Tranh tnh mng trong tch tc, nh thnh bi trong tng gi. Khng nh con nh
vn: Hoa rng ni tng nh, n cm treo ngang n sch, c theo gi gic m gii quyt cng
vic, theo hon cnh m x l, tra n, ti ngh, ht ry cn mai, vic c thua th quyt nh
khng y mt khc, cn vic thng ging th ko di n vi ba nm, d b chy vy.
3. Con nh v bc cu p ng, dng n lp lu. Cng vic ca h lm thin bin vn ha.
Nng theo ch m tm cch thng ch, tu theo a th m lp cch phc binh, xut qu nhp
thn khng theo mt phng thc sn c hay mt khun kh nht nh. Cho nn ci k diu ca
nh binh khng th bo trc c. Cn con nh vn c thu th thu, c vic th x, c lnh vua
th tha hnh, c lnh quan th tra cu. Phm lm vic g c theo lut quyt nh l xong c.
4. K theo nghip v khi lm trn, bn b u l ngi tranh ginh vi ta, l cu ch vi ta,
nghch li ta, mun git ta. Nu v vic cng m sai sy th ci cht n sn trc mt, bao nhiu
cng lao u b ht, c n tnh mng cng hon khng, ni g n t nc. Chnh v th ngi
xa bo rng K lm tng xem tm thn tht chng khc mt cn say vy. l nhng
gian nan quan h bit chng no? K theo nghip vn i u n u cng thy ton l con dn
ca mnh, chnh quyn ca mnh, thng tnh thun cnh, nht h bch ng, sai bo d dng. C
ra lnh cho cp di th cng l bn phn cp di phi lm, m lm cng d. Ban ngy i
u cng chng e ngi, ti ng yn gic sut m. D c v cng vic m mc ti phn nhiu
cng c khoan hng cha ni tan thn mt nh.
Mi khon trn y, mi ni i khi cng thy ci hc v hnh ca i bn khc xa nhau
nh th no. Nu ni v cng li cn quan trng hn na.

91

iu lm cho bn gic lon s l uy v. Ngi xa c ni: Kinh Xun Thu san nh xong lm
cho bn ti lon con nghch phi khip s. Nay th em Kinh Xun Thu treo trc ca bn y
xem chng c khip s khng? Nc ngoi s d khng dm xm phm ta l v ta c v lc
mnh. Ngi xa bo: Mt li ni hn c mi vn qun. Nhng nu ta khng c uy danh lm
cho ch n s trc, m ch ngm mt bi th, ni mt cu ch c th ui c gic ? Cho
nn khi quc gia hu s, m khng c v cng trn p th c quc gia, quan quyn, s dn, chnh
tr, php lut phi dng ht vo tay ch. Chng liu bn vn c cai tr c khng? Th xem
Gia nh ngy nay th r. Bn chng tham kho p dng lut l sn c ca ta m cai tr sai khin
dn ta. Th th chnh tr lut l ca ta c hay ho cng ch gip cho gic m thi. Phi c v lc
nh thn mi ui c chng. Nh Tn a Ty dng dng chin thut tp kch thng gic,
M Thn ng dng dng thuc c git gic, T Lc (Sulu, qun o gia Phi Lut Tn v
Borno) ng dng liu sng cht vi gic mi bo tn con chu, thi hnh nn chnh tr ca
ta c.
Bao nhiu thy rng ci l nhc ca bn vn phi ch c v lc trc ri sau mi thi th
c. Vn v nh chic o p, v v nh kh huyt cng trng. Ngi khng c kh huyt th
cht, c o tt cng v dng. Cho nn theo ch lm quan phng Ty, bn vn ngy no cai
tr dn th ngy y l quan. Mt ng quan l do dn la chn ngi c hnh c ln, mt ng
do nhng ngi cc khoa ra ng c. Bt lun cp bc no, khi Triu nh cho v hu th cng
tr li lm dn m thi. L v vic hnh chnh mnh tr c quy tc nh sn c theo m thi
hnh, khng c g gi l lp cng c. nu c lm c g li ch, sa cha t hi, th cng l vic
bnh thng, nh nhng ngi khng lm quan nh kinh doanh s nghip m thi, khng phi
do mo him lp c cng lao g c. Cn bn v nu lp c mt cng vi quc gia th c
nh thng mt cp, hng mi s lng cp bc . Gi s sau c ti cng ch pht ti v
khng cho thng cp m thi. Cn lng bng cp bc c khng b nh nc tc b. Bi v
ngy trc i sinh mnh m lp nn cng. Cc nc phng Ty qu trng v cng nh th
mi c th giong rui khp ni, ngang dc bn bin. Cng lao nng th bo p c nhiu.
Nay nc ta nu khng gp rt sa i theo mi, khin vic gio dc v b ngy mt suy, lng
ngi ngy mt yu, th ly g chng gic bo v nhn dn?
Nay ti xin hy em cc sch binh th xa nay (ti c cht am hiu vic ny) ra xt li. Phm
sch no, ch no ngha l khng xc ng, kh gii li thi, k thut khng hiu nghim, a th
khng cho php, kh hu khng hp v tt c nhng g thi hnh s khng kt qu phi b ht, ch
la ly nhng g hp vi ngy nay, lin quan n tnh th nc ta, mi mi a ra thc nghim
ri son thnh sch a ra hc tp. Ti c nhiu binh th v cc sch linh tinh khc ni v
vic binh, mi bit php chin u xa nay khc nhau xa lm. Ch c mt im v mu tr trong
sch xa l cn c th em ra bin ha m dng cho ngy nay m thi. V vy phi gp rt son
li khi ri tr ngi hc. Thm vo hy mi nhng bc c tn tui, nhng ngi c ti hay
chc l, c k xo, bit quyn bin, cng nhau kho cu vit ph thm vo sch y. Ngoi ra
cng phi mua cc sch binh php thu b ca phng Ty dch ra tham kho hc tp. ng
thi rc nhng ngi phng Ty gii v qun s (vic ny khi v s trnh sau) phi hp vi v
quan ta hun luyn binh s mi ngy. Cn binh php ca ta th s thong th dy ring mt ni
khc. i vi quan v t cp bc ng trng tr ln bt buc phi bit ch c binh th. Mi
thng ra mt bi cu hi gi n cc trng v b hng tnh st hch. V d nh:
1. Gi s ch nh thnh, ta gi hoc ch gi thnh, ta nh. Nu ch dng phng php ny,
ta phi dng phng php no ph? ch dng phng php kia, ta phi i ph bng phng
php no? V phng din nh thnh gi thnh c rt nhiu phng php v k thut nay cha
cp c (Ch sau khi thi hnh, ti s ln lt son gi).
92

2. V bn trn th khi lm trn (Phi hiu r a l ca binh php mi ra ny c). Gi s

ta v ch ang nhng im cao thp, xa gn, trc sau, t hu, ni i hoc thung lng, ng
trng hoc sng h ra sao v nh th th phi b tr tnh ton nh th no?
3. V chin lu n bt: Ch no c th lp n tr lng, dng tri lnh, ch no c th phc
binh, ch no t sng, ch no c th tin li, ra, vo? a hnh nh th no th lp n hnh
trn, hnh ngi sao, hnh mi nhn, hnh ch khu, n gi by, n tm, n di chuyn, n di,
n c gc, n nghing, n hai tng, n ba mt, n phng ha t ch, n ch sp
hm, n bin, n trn ni, n h, n sng, n ao, n ngoi thnh, n hnh ci
hoa, n c hai li i, n c t my ni vch (cc loi n trn y ti dng theo binh php
mi). Ngoi ra cc loi n v trong sch c, hy nhn xt xem ci no ngay nay cn thch hp,
mi mi phi hi r rng xem trnh hc thut ca h n u.
4. V tnh hnh ch v th lc binh lnh: Hai iu ny bin ha i thay lun khng nht nh v
do ngi lm tng vn dng tr l xt on. Tuy nhin cng nn hi qua on xem c ti
nng lm tng sau ny.
5. Nn gp rt phi ngi gii v a l binh php i khp trong nc v r bn tng ni
mt. Cng phi la ra trong cc sch vit v hnh th nc ta t trc n nay, trong c m t
v ni sng h bin sui ngun thung lng ng ni, nhng hnh th li lm cao thp, nhng a
th c tnh cch sng cht, nhng ch him ngho, ni quay mt, ch da lng (Ti thy li v
bn ca ta tht qu s si, xem bn y khng bng ch thn n ni thy tn mt), ng
thi m t s thay i v kh hu, thi tit ro hay m, cng l nhng yu t quan trng i
vi vic hnh qun. Phi v v ch thch r rng ri cn c tng khon m kho st k lng.
6. Phi em nhng sch v binh mu k thut la ly nhng ci thch hp vi binh php em ra
bin ha m p dng th. Bi v tng gii xa nay khng ai khng tinh thng mt ny, nn phi
em ra kho hch m rng thm mu tr.
Su khon trn y l nhng iu hun luyn qun s lc bnh thng. Cn khi ra trn, binh s c
vui v hng hi hay khng l do lc bnh thng ta c to c tnh cm gn b n ngha vi
nhau hay khng. Nu binh s khng c tinh thn chin u th d c nhng phng php hay nh
trn cng tr thnh bnh v.
Ti thy cc binh s phng Ty gii v qun s m trc khi hnh qun ai ny nhy nht reo
h nh sp c n ni vui sng. Tinh thn binh s nh vy lm g khng chin thng? Bi
binh lnh ca h u tr tui, cha c gia nh, tnh tnh hiu ng khng quyn luyn v con.
Nu b thng hay tn ph s c nhng ngi nh xinh xn cho h . Nh ti thnh ph Ba L c
mt ngi nh s rt p c mt ci thp cao hn tt c cc thp trong thnh ph, c thp
u m vng. cc thnh ph khc cng c nhng ngi nh nh vy. Cc trng binh ti ng u
trong nhng c s kin trc p chc chn khng khc no dinh th ca cc i thn trong
su B. Ngoi ra cn c vn hoa h vui chi gii tr. cc nc phng Ty mi thnh ph
u c nhng vn hoa nh vy. cc thng ph binh cn c cp dng n ung y v
c hng lng sut i y nh lc cn ti ng cha b tn tt vy. C tha th em chu cp
cho cha m anh em ca h. Nu ai c gia nh m tnh nguyn nhp ng th lng cao hn c
tha m ph cp cho v con h. Ti thy binh s ca h lng cao nht l 15 ng, thp nht l 4
ng mt thng. l khng k hng ngy, theo tiu chun, c cp pht no ru, tht, bnh,
ng, tr, c ph, mui, du, dm, rau qu, m. Nu v nc hy sinh, v s c lnh lng
chng sut i. V c x, ngoi k lut nh binh nu tng t s quan no lm dng quyn hnh
s nhc h hip ngc i binh s, binh s c quyn git cht. Xem th bit binh s c u i
l dng no! Tng quan khi hnh qun ra trn th i trc binh s. C ai au m th h chia
ngt s bi, tnh i x gn b hn sn keo. Ch ca s quan cng nh ch binh lnh. S quan
93

cn nhng ch tt cho lnh, chm nom, sn sc lnh cn hn bn thn h. l nhng iu

chnh mt ti trng thy. Ngoi ra cn nhiu u im khng th k ht.
i vi binh lnh cn nh th th i vi cp tng t s quan n tnh i x ca quc gia cn
gp bi hn na. Chuyn khng cn phi ni. Nh ln ny hai phi vin trng thy c mt
vin quan ba t Gia nh v Php. Thuyn thiu mt bung khin vin s quan nm ngi khng
c thong th. Ch thuyn thy vy cp thm cho vin quan n mi thng 60 quan, h gi l
m i x nh vy .
Quan v mn hn v hu cng c n lng nh cn ti chc. Nu v nc hy sinh cng vy.
Quan vn quan v mn hn v hu u y theo l ny. cho rng h s sng nh ng lng
khng phi cy cy vt v. Cc quan trong lc cn kho mnh chp hnh mnh lnh quc gia,
nay i x ny mai i sang x khc, khng k n thn mnh ni g n vic mu sinh nui
v con. Tt c ch nh vo ng lng m thi. Du l k lm thu i na c cm n cn phi
c tin mn hung chi l quan. Nu mn hn v hu, l lc tui gi sc yu, m quc gia rung
b h nh th nga gi tru yu, th cn khuyn khch c ai ra lm vic na?
Phm cc quan vn cng nh v ai c ti g th pht ti , ch khng trng pht bng lng
bng. i phu khng bao gi b ghp ti hnh, khng lm kh nhc thn h. Quan chc phn
nhiu c thng hn pht ging. Nu c lm ln th cho i cng chuc ti, trung tn v trng
lc nh vy .
Quan ch nc ta phn nhiu ngc hn li, i vi binh lnh li cn t hn. Cp dng cho
ngi ta khng sng mt cuc i bn hn, th m i hi ngi ta phi nhy vo nc si
la bng bo n! i x vi ngi ta nh t y n l, m mun ngi ta x thn xem nh
ci cht! Tc ng c cu: Nht t nh binh (mt l cht hai l lm lnh). Cu ni cho thy
cng lun trong dn gian nh th no, khng cn phi ch ra tng vic.
Nay xin Triu nh hy sa i dn dn, chn ly trng binh tui t 20 tr ln cha c gia nh.
Ngoi ra phi thi bt binh lnh gi yu. Bt i mt na s lnh, ly s lng cp gp i cho s
trng binh cn li.
C xem nm trc Anh Php nh Bc Kinh ch c hai vn nm nghn qun, th bit binh cn
tinh nhu ch khng cn nhiu. Ngi xa ni: ng mt ngn ngi m khng thiu lng,
mun ngi t li m khng ai khng c vic. Vy h tt phi cho ng? Phm binh lnh hy
cho h chuyn luyn tp, m khng sai lm nhng vic tp dch khc, nh binh lnh cc nc
phng Ty vy. Nu nh nc c cng vic g cn thc hin, phi d tr trc mt phn ngn
khon, ri bt cc dn binh v bn t lm. V d nh trc y x thn c 60 lnh th nay
gim i mt na s cho v lm dn binh. Nhng ngi ny ngy thng nh chuyn lo vic
lm n, tuy nhin cng c chia thnh i ng c tn trong s b. Cc i trng, ng trng
ch t tn ch khng c quyn khng hng lng. Ngy no c vic cng th cc i ng dn
binh c gi ra lnh lng lm vic, xong vic li hon dn. Nu c nhu cu qun s th gi ra
lm cng vic vn ti khing vc. Cn binh lnh chnh quy th hng ngy ch chuyn lo luyn tp
qun s ra trn tc chin m thi.
V lng thc c xin i dn bn ra cho dn, n ma la mi th mua vo. Nu binh lnh n
go c s thiu b dng m cn sinh bnh. Vic bn mua nh th ny c li ln. V nhn lc gi
go cao m bn ra nh nc s c li, lc go r mua vo lnh s c n go ngon. Hn na khi
go cao bn ra m gim gi cht t cho dn th dn cng c li.
V s quan iu khin cng phi gim bt na s. Bi v iu cn yu l binh lnh phi mt lng
tuyt i phc tng mnh lnh, ch khng cn phi nhiu s quan km ch h. Nh binh lnh
Nht Bn, binh lnh t dn trn tc chin m khng i phi c ngi sp t cho. Quan v cn
gii ch khgn cn nhiu ngi d. Nay mt v sa i li cn mt ngn ngi, mt i cn mt
94

trm ngi v ch cn mt chnh mt ph qun v cng iu khin. Bi v quan v c ti, d

nhiu vic cng tha th gi gii quyt, cn bt ti th chnh bn thn cng khng sp xp c,
ni g n vc qun l iu khin ngi khc. Cho nn phi thn trng la chn quan gii v
thi bt quan d, ly s lng ca hng ny cp thm cho cc quan gii nh th mi tha
ng. Nu nhng quan khng c kh nng, d h l con chu cng thn, con nh tp m, hoc do
gp may m c cng ch khng phi do thc ti, th ch nn cho h tc lc ngi khng m
hng thi, ng lm quyn hnh s, di hi s khng t.
n nh ngi tng iu khin qun binh l hng ngi rt kh kim. Bi v l hng ngi
c tr thut vt hn ngi thng, khng th ch kho hch mt ln m phi ht sc phn bit
nghim xt mi c. ng nh ngi Nht ni: Nhng ngh lun trong thi bnh khng
nh gi ngi anh hng trong thi chin.
Nhng iu k trn l nhng iu cn yu, phi hc tp theo cch mi sc iu khin quan
binh, v Triu nh cng phi hu i quan binh nh th s dng h khi hu s. Cn v vic
chnh n uy th quc gia, xin c my khon sau y:
1. Phi ln lt xem xt cc a hnh, chun b xy n p lu khng ch nhng ch quan
yu (khon ny ti cng kh hiu). Trc tin t Kinh thnh tr ra Bc n cc ca bin Qung
Yn, phi xem xt tht r a hnh theo li mi, xy ct n lu theo kiu mi. Li phi ch
v xy hai bn ca bin theo hnh quanh co v cht cho nhiu, dnh dng khi hu s. V
mt Bc gip vi ni a Trung Quc ti nhng ni c ca i, c cc nhnh sng t ni a Trung
Quc chy vo nc ta phi ct thm n lu nga lon ng tr v. Nhng n lu mi ct
phi c lnh ngy m canh gc cn mt nh l c gic n vy. Bi v cn thn l phi d dt
trc, ch khi hong ht th khng cn cn thn c na. Nu khng phi quan qun gi n
tuyt i khng ai c ra vo. Cc quan qun trong n khi c vic cn tip xc ngi ngoi,
d b con bn b cng ch c tip ni nh tm ngoi n m thi. Mi s giao dch khc
cng vy. Cn bn trong n phi trng cy cho nhiu theo phng hng hnh trng ca binh
php, ch no t cy nh ln th cht cho bng ngang vi mt tng ca n Ti nhng ni
gn ca bin, mt sau cc n bn trong v n bn ngoi, mt quay ra bin phi trng chui cy
thnh hng tht nhiu tht dy mi c, li phi trng lau xen k vo hoc c th cm cy
cho nhng loi dy leo b ln mi tt.
2. Phi ch to cc loi v kh mi l c th i ph c vi gic, ct vo kho v kh s dng
khi hu s. Xng ch to phi gi nghim mt. Nu c nhng ngi tr thc chuyn mn v
kiu cc loi n thnh hay kh gii, phi em th nghim ni b mt. Cn v qun s thng
thng th c din tp cng khai, dn chng c th c hc tp tuyn dng sau ny.
3. Phi tch tr vt liu. ng thi trong tnh thnh ni no c t trng th trng nhiu loi cy
danh mc ly g. Trng khp ht trong thnh cng tt. Kinh thnh phi trng cy hai bn
ng ci; mi cy cch nhau mt trng. Trong vn cc dinh v th c mt trng ri vung,
bn gc trng bn cy nh hnh bn c, chn trng loi cy no va n c qu, va dng c
g. Cn cc th cy tp nhp lau lch cht b ht. Bi v Kinh thnh l ni dn c ng c, do
c nhiu thn kh u c, d sinh bnh tt. Cy c c tnh ht thn kh m nh ra dng kh,
nh mi c s iu ha khin t kh tr thnh sinh kh, b tc cho nhau. Hn na mt khi c
nn nc la pho n, cy ci cn che ch c, c tc dng ln v mt qun s khng th ni
ht. V vy phi gp rt trng cy mi nm sau m dng.
4. Nh ca trong Kinh thnh bt lun l ca quan hay dn u phi xy gch lp ngi. V li cn
phi sp xp li phng hng cho hp vi binh php (khon ny ti c bit qua). Nh vy mi
c ch li ln. Nh cc nc phng Ty dng nh ca lm thnh. ng s qua li chng cht.
nhng ch quan yu c pho i nh. Quan dn nh d phng th. Mt khi c bin, dn
95

chng u rt vo nh ht. C ai chy ln xn ngoi ng th l quan binh hoc qun lon

nghch m thi nn d kim sot tm n. Ch khng nh thnh ph ca ta, nh ca ct ln xn
chng theo hnh th trt t g c. Li cn ng mn ng tt cy ci bi b, bn phng tm mt
u cng c th n np c. Ngoi ra trong thnh ngoi thnh no tng nh tng ln, b t,
g ng ch vi tay cng c th tro qua c. Xem th tuy trng c v nghim ngt m k thc
s h v cng.
Ti thy cc nc phng Ty, cc ca bin v tnh thnh, Kinh thnh ch no cn c tng
ho u xy o ngay thng chnh t. ng s cng th. Mi trng qua tng khng c th t
nhng xt k th c hnh th rt quan trng, du khng ngi m cng nh c ngi vy. tt c
nhng ni nh cung vua, dinh quan, kho qun s, cng thnh, ng s v nhng ch quan yu
trong thnh ph cng nh ngoi thnh cn phi phng th th khng k ma gi ngy m canh
gc nghim ngt nh l ang c gic bao vy tn cng vy. Cn nhng ni qua li t do tuy tht
gin d, nhng khi c ng tnh th ch no cng c lnh, nghim nhin nm th ch ng mt
cch vng vng. Th l n gin m rt nghim, nghim m tht n gin. l nhng g ti
trng thy, tm c v mun hc hi. Bi v ti cng c nghin cu binh php nn phm thy
ci g ti u nhn xt k lng v hnh th bi tr ca n. Nh th ti thy c ci m ngi
khc khng trng thy, ch khng nh nhng ngi du lch ch bit thng ngon.
Ti cn thy cung vua dinh quan ca h c li phn b hnh th rt kho. Du c k tha s h
m vo cng cha d vo ngay bn trong c. Cn trong nh ra sc chng c th du c sng
n cng chng lm g c. Khng nh dinh ph trong thnh ca ta, ln cao m trng th r
khng khc trong lng bn tay. Kinh thnh m cn nh th ni chi n nhng ni khc.
Con ngi ta mcd u c ti tr tm lc em ra thi th m hng dng nhng cng phi c
nhng kh c bn ngoi bo v, mi c th an nh tm thn m thi th k xo c. Nh bi
ngh ha nm trc ti c ni: Phi c k xo cao mi sinh dng cm. Nu tay khng nh
cp m thng, ch l iu may ch khng phi l ng li vn ton. May ri l iu khng
th em bt c vic g ph thc c, hung na l vic qun s ht sc quan trng, hung na
l Kinh thnh, sch lc v cng quan trng.
Vy xin chnh n dn dn bng cch vn ng cc nh giu b tin ra ct nh ti nhng ni cn
xy ct trong Kinh thnh. Cch xy ct nh th no phi do s quan v kiu. Ai ct c 50 gian
tr ln s c thng. Nu gp vn ct c nhiu nh, s xt theo s lng nhiu t m c
thng. Ch nh c quyn cho ngi thu . Th l thu mn nh ca s do B n nh nh
mi gian nh mi nm gi tin thu bao nhiu, phi np thu bao nhiu (Cc nc phng Ty
ly thu ny chi ph cho cc chng trnh kin thit trong thnh ph) tu theo 3 hng nh:
hng nht, hng nh, hng ba. Cn tt c nh tranh, du ca ai, u phi d b ht.
ng s, cu cng, ch ba bn trong v bn ngoi Kinh thnh, tt c phi chnh trang li. Bi
v nhng cnh tng u m bn chung quanh lm nhim kh hu nh hng n tnh tnh con
ngi, khin sinh ra li bing b tha. (L l ny rt su xa m chn xc. Nay cha tin trnh
by). Phm nhng ch su xa cn phi di i, ni no cn phi cao, thp, rng, hp, ln, nh,
xa, gn, tt c u phi v thnh bn ri t t xt theo tu chnh to cho Kinh thnh mt
kh th hng mnh. Tt c nhng dn ngho khng c ngh sinh sng, cng nhng khch tr t
cc tnh bn ngoi vo, bt lun s nng cng thng, nu khng c c s lm n lu di u
khng c trong thnh (vic ny khng phi khng c l do). Xin xem cc iu khon sau, t
nhin s r. Cn nhng ngi bun bn nh nh thuc l, bnh ko, nhng th lt vt linh tinh
by bn hai bn v ng th ch cho php vo thnh sau khi tri sng mt ting ng h v
trc khi tri ln mt ting ng h phi ra khi thnh. Ngoi ra trong thnh ph phi x nhiu

96

knh rch dc ngang dn cc vt u ra ngoi v cn phng nhng vic khc sau ny. Vic
ny cng hp vi l th qun s, c tc dng rt ln.
5. Phi quan st r trn di vng T Tuyn chn mt ni him tr ct thm mt thnh ln giao
mt i thn trn gi, ri m mt con ng ln theo m ni gn pha bn trn n thng thng
n thnh ny.
6. Tt c nhng ng thu t H Tnh n Kinh on no cha lu thng c phi o vt
cho thng.
7. Khon ny c mt vic quan trng dp khc s trnh by r. Gi y trong s cc quan vin
vn v c nhng v no qu Lc tnh Nam k, Triu nh phi c bit u i h. Cho h thng
xuyn v qu thm anh em h hng. Phi i ng h tht thn mt nng nn hn trc, khuyn
b con h hng ca h khng nn di nh ca i ni khc, ng lnh i xa.
Cc khon trn y, on cht khon th by rt quan h n i th lu di ca quc gia.
Trong cn c ch phi king d cha tin ni ht. i khi no c th ni c hoc tnh th
c th tin hnh c, ti s trnh by r. Nay ch c bit trnh by nhng iu tai nghe mt thy
v phi lm nh th no m thi. Cn nh vc o c hnh th, v bn , v kiu ti trnh
by trong cc khon trn, xin Triu nh c a cc khon mc ra thi hnh rng ri chc chn s
c ngi hng ng tham gia, ng ngh rng trong nc khng c ngi. Vic sa sang v b l
nh vy.
iu th hai: Xin hp tnh, huyn gim bt s quan li v kha sinh.
Phm lm quan, cn phi thanh lim, c ti cn v sing nng sng sut mi lm trn chc phn,
li phi kho iu nh phn x mi gim bt nhng phin nhiu cho dn. Ngi gii hnh chnh
th mt tnh i vi h cng ch nh mt huyn, mt huyn cng nh mt tng m thi. Cn
ngi khng kho x tr cng vic th d cai qun vic nh cng khng lm ni, hung chi mt
tnh mt huyn. em cng vic mt tnh ln ra m ni th cng binh, lng, thu kha, cc ban
cng v c khc no mt tnh nh u, khng thm bt mt vic g c. Mt t cng vn cng c
th i chu lu khp nc, k g mt tnh. Hy xem tnh T Xuyn ca Trung Quc c th ln
bng mt ln ri nc ta. Hai tnh Qung ng v Qung Ty hp li c th gp i nuc ta.
Mt huyn ca Trung Quc c th tng ng mt tnh ca ta. Trn th gii c nhiu nc
phn chia tnh huyn cn ln hn c Trung Quc na. Trung Quc c nhiu v quan xin gim bt
s vin chc, hp tnh huyn li, cho rng nhiu quan th Triu nh tn nhiu lng bng, dn
gian bn rn n a, yu sch. Li c nhiu vin chc hiu s a moi mc chuyn n chuyn
kia c ting sing nng, khin sinh nhiu t oan khng th k xit. V vy m ngi xa
c cu chuyn mi con d chn ngi chn, mt con nga hai ngi gi. Ph huyn Trung
Quc ln th m cn i ct gim quan li, hung h l ta.
Ti thy cc quan Kinh thnh bn rn cng vc khng k ngy m. Th m cc quan ph
huyn th nhn ri n ca xng vnh. H i u th t trt i trc bt dn chu chc nghinh
n. Nh th th lm sao i vo trong dn gian tm hiu nhng u un ca h c? Lm quan c
c bit kho lo gio ha dn chng l phi i tun hnh trong dn gian nhng gin d d
dng cho dn. y mi l iu phi bt chc ngi xa. Cn quan vin ta ngy nay ngi gia
cng ng ngoi ci n th bn c ra khng cn bit vic g khc. Nhng cng vic trong ht
nh phong tc dn gian tt xu th no, t ai hoang ph ra sao, la thc phi tch tr nh th
no, rng r ao m cn phi gii hn n u tt c u ph mc cho my tri nc chy khng
cn bit n. Xa Khng T lm chc t khng, trc ht phn bit tnh cht nm th t ri lo
chnh n nhng thi h tt xu trong dn gian. Ba ln khen p B ngi u khen rau rng
nhiu, rung nng bit sa sang, nh ca chc chn, cy ci tt ti. Ngi lm quan thi nay
ngoi cc cng v tm thng ch thy bn vn nho ra vo tng bc ln nhau, bn ph ho chu
97

chc mn uy cy th m thi. C ai thanh lim sing nng th h ch nho rng: lm b

c ting tt cu a v cao. Ta th ba ln lm quan ba ln b trut cng chng ngha l
g! l ni nhng phng quan li xu xa km ci. Quan trn cch xa mun dm lm sao bit
c s tnh. Nh vy m phn ng c bo l chnh lnh trong sng dn chng yn ha. Cho
nn bn gic cp ln lt honh hnh, qua li thng bo cho nhau cn nhanh chng hn l vic
nc m Triu nh khng h hay bit cng phi!
Nu Triu nh tm c ngi no c lng ngay thc vt hn thng tnh xin phi h ra Bc
k v vo Gia nh gi lm dn thng thm d dn chng mi thy nhng li ni ca ti khng
phi l vu co, m cn thy r ph huyn cn trm phn t c tn cha dm ni ra.
Nhng nhng t oan trn y nay thnh tp qun kin c su dy kh mt sm mt chiu
sa i ngay c. Vy xin gp rt xt xem a th, hp hai ba tnh thnh mt tnh, hoc ba bn
huyn lm mt huyn, ly s lng d ra cp thm cho cc quan hin chc. H c cp
lng tin y , gip h gi c thanh lim, by gi nu h khng thanh lim th mi c
th trch. Ti tnh lng tri huyn mi ngy khng qu ba, bn mch (1) nh vy nui mt ngi
cn khng hung chi nui mt gia nh nh quan. bit r thiu ht m c em li ni
sung khuyn ngi ta thanh lim, nh th l ngm cho ngi ta tham nhng. Chng nghe
dn gian c cu: Ch ci mng nhic mc h, quan ta tt th y hay sao? Tr nhng v c
c hnh khc thng th khng k g n chc tc bng lc. Cn thng tnh m ni bt c ai
t hi lng mnh ri cng s tha th i vi bn ng liu cng cnh ng. Ti thy lng bng
mt nm, tnh ht tt c cc khon ca mt Lc b i thn nc ta khng bng hai ngy ri
lng ca mt nguyn soi nc Php. Mt ngy lng ca mt Tng c nc Anh tng
ng mt nm lng ca mt quan i thn nc ta. V vy ngi phng Ty c ni: Cc
quan li nc Nam tr nhng ngi qu tham khng ni cn bao nhiu nhng ngi khc
thng thng sau khi xong cng vic h nhn lnh ca biu xn, t n, iu cng khng
ng trch. Bi v c cm n o mc ri mi ni n chuyn vinh hay nhc, m mun vic
i c bn l s nui sng. Nu khng nui sng, bn thn cn khng bo tn c ni g n
chuyn khc ngoi bn thn. Cc nc ngoi nghe quan li nc ta lng bng t i nh vy h
rt ch ci v ta h h khng th hiu ni ti sao li c th nh th c. V vy ti xin
ngh ly nhng ca ci ph phim xa hoa trong dn gian thm lng cho cc quan binh. l
l do ht sc chnh ng (Cc nc phng Ty cng tng thu bng cch cp thm cho
quan binh). Nu vy m h cn tham mi c th trch c. Cn nh cc thnh ln c tng
c trn gi, phi dng phng php mi tu b li chc chn to sc mnh cho ci th ch
ng (khon ny ti c bit qua). Ngoi ra cc thnh c cc tnh c st nhp, ch cn t
mt v quan n tr hun luyn binh s m thi khng d vic dn s. Cc vin chc tha hnh
cng v thuc cc tnh hoc thuc su b, phn nhiu nn ly nhng ngi t ti c nhn sung
vo, thi bt ngi c cho v dn lm cng dch. Nu cn thiu mi tuyn la nhng tha li c
kh nng b sung vo. Bi v c nhn t ti l nhng ngi c n hu quc gia hn nhng dn
thng m ch ngha h cng dng. Cho ra lm vic h thc hnh ci s hc ca h. Nu
tht s c ti c c h cng c th tun t thng trt. Nh th mt l h c dp tp s vic quan,
hai l h c c hi n n nc, c c i bn. Nu bo h cha thi v, cn phi hc
thm, th ti sao chm h u? Hay l cho rng h hc c cha kh, phi hc c thm na?
Ni th li cng khng hp l v lm hng cng vic hin ti. Ti thy nhiu quan li ni
nng hot bt, chuyn trn tri di t th thao thao bt tuyt, th m t bt tho mt cng vn
giy t g th phi nh th li. Tht ng bun ci! Phm nhng g ngy mai em ra ng dng,
chnh l nhng g ngay nay tm ti hc hi. Xa cng th. Cn i vi hng ngi m ci hc

98

ngy nay khng em ng dng c ngy mai l do hc v hnh tri ngc nhau. V l
phng Ty ngi ta chuyn hc lut l, chnh tr, thi v m khng dng sch c.
V n t cc nha s, xin ch la nhng g ng lm n mi lm, nh trm cp gic gi chng
hn th lp n. Cn nhng v kin tha thng thng ch cn phn x trc mt. n t th vit
bng quc m cc thy kin khi dng mnh kho xo quyt, quan d thu c chn tnh. V
nhng tay chuyn dng vit vn th ti cc phng tnh cng nh Kinh thnh, ch nn dng
mt t vit cc tu s m thi. Ngoi ra cc loi giy t khc ai vit cng c min r rng
c c th thi, khng cn phi vit chn phng. Nh th s gim c na s nha li, bt
ph tn cho Triu nh.
i vi cc quan trong cc B Kinh thnh t chc Vin ngoi lang tr ln cn phi tng thm
mt na s lm thay cc cng vic ca B. Cn cc i thn ca su B th ch nm ly i
cng iu khin tng qut m thi. Nay cc i thn trong cc B cng phi thn hnh lm
nhng vic lt vt khng k ngy m nh cc thuc vin y. Th th cn u th gi rnh rang
u c trong sng suy ngh sp t nhng vic ln. Ti thy cc quan phng Ty, chng hn
nh i hc s th mi cng vic c cc vin chc t tham tri tr xung lm ht, ch c vic g
kh gii quyt mi trnh bm m thi. Cn cc quan i thn th ch hi hp bn bc cc cng
vic li hi ca quc gia, gii quyt nhng vic kh khn trng i nht v quyt nh cc vic
nh k lin minh hay tuyn chin m thi.
Th thng Triu nh ca h nh th, c u nh cc i thn nc ta ngy nay cng lm nhng
vic lt vt ngy m khng khc no cc vin chc nh. y l chnh th thng ca Triu nh
ng l ti khng nn ni, nhng thy th gii nh vy nn vt phm vi m mo mui trnh
by s lc thi. Cn ni v th thng th vi mi trang giy cng khng trnh by ht c.
Nu Triu nh cho php, ti s xin trnh by tng tn.
V khon nhiu hc (2), ti thy ch c nc ta, trn th gii cha tng c nc no lm nh
vy. Th ti sao nc ta khng thy c nhiu nhn ti, cn cc nc nhn ti vn dng? Nh
th c phi l ta c thi n m khng c n n chng? C l cc nc trn th gii ngi ta
cho rng con ngi ai cng tm cu giu sang li nhun nhng mn hai ch cng danh che
y c nhn mnh m thi. V mt nh nc cng mun cho p li l ni tm nhn ti nhng
k tht l mn ngi lm. Nh vy ngi i hc ra lm quan cng nh ngi nh lm n sinh
sng. Ch c iu l i lm mn th nghe n hn m khng tnh khng ngha, cn lm quan th
sang qu li c danh ngha em thn gip nc. Cho nn d c sng cht v nc i na, suy
cho cng cng ch l hnh ng cho bn thn m thi. Nh c Th ni: c sch l l sng
ca bn hc tr nho. l danh ngha hp vi thc t vy. Nu c nhng ngi ti gii, ngay
thng hin lnh, quyt tm quyt ch ht lng lo vic nc, l s rt t. Thi Ty Hn c nhiu
quan li khng xut thn t khoa bng, l mt bng chng.
Ngi ra lm quan th lm vic nc, n lng nh nc, li c khi i lnh, khi lm xu,
l l t nhin. Nhng nu cn ang nh hc tp th cha chc sau ny s lm quan hay lm thy
thuc, thy bi, thy kin hoc nhng ngh lt vt khc. Chnh mt ti trng thy (di y ti
ch ni nhng hng ngi hc khng n ni n chn ch khng ni chung tt c nho lm) c
nhiu ngi khuyn nhau rng: Hy rng hc ch ngha, d khng t lm quan cng c
min lnh trng, min xu thu, thong th sut i nh n b! Cng c nhiu ngi hc mi kha
kh, truy hoan, ngy no cng mi mit trong cuc en, thng lui ti cc ch n ha vi
ngi ta rng: i ti d mt ting trc cng trng thi th mi vic gia chng ta s tt p
c! Rp tm hnh ng nh th, r rng l qun trm cp ca cng ch cn g? Hung chi Triu
nh trng vng ngi vn hc, iu ny tr thnh tp tc trong lng xm. Do c nhiu x
theo s kha sinh ti tnh ch mt hai kha sinh m ti x th n su by nhiu sinh. Nhiu dch
99

phi thm vo cho cc dn inh khc gnh chu. Cho nn ting l trng nho m tht s rt tri
l cng bng. Theo thng k tnh Ngh An, s kha sinh n vi ba nghn ngi m s nhiu sinh
trong dn chng cn gp bi hn na. Trong s nhng ngi sau ny c th ra lm vic nc
nhiu lm vi ba trm ngi l cng, cn li l kha sinh nhiu sinh cho n gi. Mt tnh m c
lm ngi nhn nh th, hp c nc, con s s n mt tnh nh. Nu qu c lng theo ui
vic hc, lp ch cng danh, khng k cng lao ph tn, th sau khi thi lm quan, con ng
tp m, v c phong, trc lm rng r gia nh, sau li c ngi k nghip. Triu nh ban
cho n hu nh th, tng cng n p cng lao hc hnh ngy trc, cn gphi ra n trc
khi bit h s lm vic cng vic nc hay lm vic ring t. Nu ni khng nh th h s khng
th tin bc trn con ng hc vn, th ti sao t Hn, ng v trc k ln n i Tam i
cha h c ch u i ny m vn c nhiu nhn ti? Cc nc phng Ty cng th, sao h
li hng mnh?
Phm trng th sinh kiu, nhn th sinh s. l l t nhin. Gn y nhn dn nc ta mi ngy
mi sinh lm chuyn m Triu nh cng nhn l kh sa tr. cng l nhng ngi bit cht t
ch ngha xi gic gy nn. Ti nghe c ng nghch tn Phng em dn lu ko vo Gia nh,
trong s nhng ngi t Honh Sn tr ra hng ng rt ng v s ngi bit ch c n
by tm phn mi. Do c th bit rng nhng ngi bit ch c c sch, thy trong
ni nhiu n nhng li lc vinh hin m thm thung cha t c s c mun. Trong khi
mi kha thi ca ta hin nay, trm ngn ngi thi khng qu mt hai ngi . S cn li bt
mn i tm con ng khc, ch khng nh dn thng dt nt ch bit th phn m thi.
Hin nay nc ta c nhiu vic, bn ny khng gp sc th cng phi ng gp tin ca
cp cho nhng ngi ra lm vic nc, th mi hp tnh hp l. Nu th m on trch th hai ch
trung ngha h hc cng tr thnh v dng.
Mi vt sinh ra trn i, vt g cng c phn th hng v phn cng hin ca n. Cha tng c
mt vt no tn ti mt mnh khng quan h dnh dng vo u c. L l ny rt nhiu khng th
k r ht c. Con ngi cng vy, vua, quan, binh, dn, nam, n ai c phn s ny. Tuy vic
lm c cao thp, ln nh khc nhau, nhng khng ai l trng trn chng lm g c. Nu c ai
hon ton nhn h khng quan h vi bt c ai bt c ci g trong khong tri t ny, nh th l
ngoi lut to ha v khng th mnh danh c l ngi g. Ngay nh nhng ngi ngu ngc,
tham lam, ic ui m nh binh cn dng c thay hung h nhng ngi khc. c sinh
lm ngi ng trong tri t, trong x hi c php lut c t chc m khng h dnh d g,
khng my may gip ch g cho vic lng nc th lm ngi th no c? Tuy ni n nc
nhng oi nhn bn thn xem c ci g gi l n tr ci n ln ny khng?
Li c mt hng ngi khng trn khng di, kiu ngo t cao, bo rng: Ly c lm trng,
ngi giu c th vua cng khngbt lm ti c, ch hu khng kt lm b bn c. Nh
th l mt ci vt g ngoi vng tri t ri, sao gi l c c? l cu ni ca hng ngi
coi trng mnh m khinh r tt c mi ngi. Th m ngi ta tn th nh l kinh in g hay ho
lm! T c cho s l qu ri ch bai k khc, chng bng b trn, tuy trc mt c s st
quyn th i cht khng dm phng ngn ba bi nhng trong bng chng coi ai ra g, ai cng
thua mnh c. H c cht g khng va hoc bt c ch th quy ng lut php quc gia, ch
bai hu bng. Phng tng n th m cn gi l hc sinh c sao? Cn ng c u i
chng?
Ngoi ra h li cn dn nhiu sm v tin tri kiu Trng Trnh, Trng Lng (3) ni im ny
triu kia, vn s c tri, gy hoang mang trong dn chng. Chnh ti nghe v nhiu ln bc
b. cng l do nhng bn n khng ngi ri gy ra c.
Vy xin Triu nh phn bit sa tr cho h thy r bn phn ca h c chng?
100

iu th ba: Xin gy ti chnh bng cch nh thu xa x.

iu ny nhm tr b nhng xa x v ch m ngm ngm gy t hi ln. y khng phi k
hoch gy ti chnh thc hnh theo phng php mi nh ti trnh by Kinh nm trc.
iu ny c hai ci li, mt l sa i dn dn nhng tiu ph khng cn thit ca dn chng
h c giu c thun hu, hai l dn dn b sung ti chnh cn dng cho quc gia m khng tn
hi g n thng dn c. C by khon xin trnh by nh sau:
1. Xin nh nng vo thu c bc.
Trong dn chng c nhiu ngi np mt quan tin thu m ta h b ct mt mt ming tht, rn
sit than van nh b cng p ly mt tin mt cch phi l. Th m n sng bc th cm nh bn
ca ci khng tic. C nhng hng giu c phong lu, n my chu chc trc ca c ngy
khng xin c mt ng iu, ngi lng thiu thu chng vay mn c mt quan. Th m
n chn n chi th ngn vng mua mt trn ci, trong cn st pht trm vn ch t mt ting.
Sao li c hng ngi lng st d th n nh vy? Hai hng ngi ny nhiu lm, khng xe no
ch ht c. Ni v ti ca h nh khng bit trung, ngha, nhn, i, l, tit v.v th khng bt
mc no k ht c. Du bn chng c lt li dng gian cng khng sao trnh khi bn n
ni m ph. Dng php lut ghp chng vo ti dn gian c cng cha xng ng hung chi
ch ly mt t tin tm thi chuc bt ti li ca h m thi.
Vy nay tt c cc sng bc bt k u nm ngy Tt, bt lun thnh th thn qu, xt a im
m thit lp, mi sng bc mt nm phi np thu t mt ngn quan n hai ba ngn quan. Cn
ai trn thu ln lt c bc th cho php ch sng hoc ngi ngoi bt np lnh thng. Ngi
trn thu ln lt c bc s b tch bin mt na gia ti b vo cng qu. Bi v bn ny chng k
g cha m v con m ch ngh n chuyn c bc. Vy l em gia ti dng cho bm bc.
mun em dng gia ti th thi hy gi vo kho nh nc, cn gip ch cho anh em b con
xm lng, hn l em cho khng nhng bn cn du th du thc!
V vy cc nc phng Ty nh thu c bc rt gt. Ai c bc tri php s b pht tin rt
nng. Nu khng tin np pht phi b t my nm. H pht nng nh vy l khng cm m
cng nh cm vy.
2. Xin nh thu ru.
Ru lm hi bit dng no! Sch c rn, lut c cm, nhng hon ton khng thy ni n
chuyn pht. Do ngy mt sinh t, chn chng lu khng ai khng bit. Hn na ru
khng ung i c m li hao tn la go rt nhiu. l ci hi rt ln. Cho nn cc nc
phng Ty c l cm ru rt gt m cng khng tuyt c, ch cn mt cch nh th nng
mi c th cha bt c thi. Nay xin bt lun ni no, thn qu mi nh nu ru mi nm
phi np thu mt trm quan, thnh th mi nm t ba n bn, nm trm quan. Nh vy nh
bn ru phi bn gi cao, ngi ung s gim bt.
3. Xin nh thu thuc l.
Ht thuc vn khng li ch g cho s sng m dn dn thnh ra tn km. Chng qua l lm ra v
phong lu m thi. Vy xin mi ch cho m mt tim bn s. Nhng ni khc u do tim ny
phn phi ra bn. Mi tim bn s mi nm phi np mt trm hoc nm mi quan. V thu
thuc phin xin nh gp nm, su ln thu thuc l. Nu khng s lan rng trong nhn dn gy
tai hi ln. Lm quan m ht thuc phin phi cai hn nu khng s b thi hi.
4. Xin nh thu tr.
Nu c thuyn Trung Quc vo cng th phi nh thu tr ring, cn cc th tp ha khc u
theo l c, tuy vy cng phi tng ln. i vi cc nc phng Ty, phm hng ha nc ngoi
bt lun th hng ha g u phi phn bit loi hng qu v hng thng thu thu v phi thu
cao hn hng trong nc. Cn nhng th khng cn thit cho i sng nh trang sc, xa x
101

th phi nh thu gp bi hn na. Vy xin cc ch tim no c bin quan cho php mi c

bn tr. Nh gi tr mt quan, phi np thu mt quan. ly thu khi thuyn Trung Quc vo
cng li cn ly thu sau khi by bn ch. Nh th cng khng qu ng. Bi v ung tr Tu
ch c hng giu c phong lu m thi. Nc ta cng c tr, ung cng gii kht thanh t c.
Th m h cn tha tin hoang ph thi phong lu, mt th gi cn b b cng vic, l mt
ci hi ln. tn km nhiu v ch hao tn tinh thn cn lm giu thm cho ngi Tu, chi
bng ly em dng vo vic nc gi yn gia nghip! H thiu tinh thn ngha v th nh
nc cng bch ly lm ngha v cho h. cng l l nn lm.
5. Xin nh thu hng t la hoa m.
Nc ta vn c nhiu t la, th m nhiu ngi cho l khng p c tm kim hng Tu, khin
dn ta khng ra sc trng du nui tm, lm cho hng t ngy mt t gi. T trng ny u do
m ra c. Nhng nh giu c khng cn hng Tu ch dng hng ta cng c. Ti sao hng
ta d c tt cng xem thng, cn hng Tu d c xu cng ua nhau khen p? Ti sao li
khinh mnh m trng ngi n th? Khng trng hng mnh m trng hng Tu, r rng l ch
khoe khoang thi xa x. Ti sao h khngbit chuyn i ci tm tnh y quyn tin lm li
ch quc gia nh nhng nh giu cc nc phng Ty vy? ( phng Ty khi quc gia hu
s, cc nh giu ua nhau quyn tin gip, thng thng s tin quyn gp qu d nh nc
phi tr li). Th hi h u m an hng s giu sang y. Nu h l ngi sng ngoi vng
tri t th mc h lm g t . Nhng h trong t ca vua, lm dn ca vua m ch bit ua
nhau xa x, lm giu cho con bun nc ngoi l iu khng th c.
Nay xin cho cc th vi vc hng may mc trong nc u x l theo l c. Cn tt c cc loi
hng Tu h gi mi quan th nh thu nm quan. H c tin mua hng p th cng c tin
np nm quan dng vo vic li ch quc gia, iu cng khng phi l qu ng.
6. Xin nh thu du h.
Trong dn gian c nhiu ngi b ra hng chc hng trm quan tin xem ht, nht l dn
thnh th. V vy nhng phng v li du ng khng chu chm lo lm n chuyn da vo ngh
ny kim tin, m th sinh trm cp v khng c ngh no nui sng. Li c nhng k ln
lt ban ngy gi danh luyn tp ma ht, m th lm nhng chuyn c c. Xa nay nhng v
bin lon bt ng xy ra phn nhiu c che y bng nhng cuc hi h vui chi hoc nh
m t l. Nh trng hp V Vi Gio, Bch Lin Gio v.v Trung Quc.
Cn nh chuyn ht ma t thn li cng v l. Do ngi i sau thiu c nn ngi ta em
thn linh ra h nht, em chuyn yu qui ra gt gm, to ra bao nhiu iu huyn hoc di oan.
Nh trong sch Hc Thng dng nhng l l chnh ng r rng bc b nhng d oan, t
thuyt ht ng trn trnh. Ring mt vic ma ht cn hi dn rt nhiu.
Nu thn l linh thing sng sut th ch mt nn hng thnh tm bi l cng h tt phi i
hi ci ngh hn mn y mua vui. Bn tm thn khng cho l vui, khng hng ca phi l th
thn phi chng minh cho ngi ta bit l sai. Nu khng th ch l nhng hnh tng gi,
ba t by ra v khng khi mang ting hi l. Hung chi dn cn thn mi cn. Thn
khng cn ci th vui hn mn y th phi ni r dy d dn ngu bo em ci s tin thu ht y
chuyn vo cng qu, th mi l bo h quc gia i s.
Ti thy trong dn gian phn nhiu h c cng sai n thc gic thu kha th no c hng ho
l dch cng lnh mt. Th m ngy cng thn th khng thiu mt no c. Nh vy l r rng coi
trng vic thn hn vic nc. Trong dn gian c nhiu lng c l dn chng lun phin nhau
cng thn. Mt nh cng, c lng no n. C nhng gia nh khng c kh gi, qua mt k
cng thn phi mang n sut i. C ngi cn phi b x i phiu lu. Th m h khng h
on trch chuyn thn thnh phin phc cng t nng n li i on trch su cao thu nng.
102

Thm ch c cu ni: th thiu thu nh nc ch khng thiu l lng. Chuyn thnh tp

tc m khng chu sa i, tht l coi trng vic lng xem nh vic nc. Nu qu thn c linh
th cng phi bit r rng dn v cng t m n ni phi ngho, khnh tn gia sn, b cp mt
ci phn dnh nui cha m v con h. Mn danh ngha thn m k tht dn lng no bng
m thi.
Cng c nhiu ni thn hin ln trch dn sao khng theo l cng t ng k, khng chu sa
sang n miu m khng cp g n vic nc vic dn c. Nh th l thn cng ch ngh lo
cho thn c yn thn no bng m thi. Tang Vn Trng t Si cn b ch l bt tr th nhng
ai t chi s xu m cng khng khi b ngi ta ch ci. Ti ni th c v nh m gh co u
con chng vy. Ch v ti qu ght nhng t oan y.
Nay xin nhng ai lp gnh, bt lun u, tr vic nc ra, gnh ln mi ngy phi ng thu
50 quan, nhng gnh nh th ng thu t hn. Cc con ht phi c giy php quan cp mi c
hnh ngh sut i. Nu khng con ht ln ch gnh u b pht. Mi con ht cn phi ng thu
mi nm 50 quan.
Ngoi ra xin iu tra trong dn gian xem ni no c l lun phin cng thn qu tht a n tnh
trng c ngi khuynh gia bi sn th ra lnh bi b. Cn chuyn lm pho tre cng tht v ch.
Nu gi bn 10 quan, xin nh thu 20 quan.
7. Xin nh thu nh nhng ngi giu.
Trong dn gian c nhiu tc l xu. Nh trong s b trn quan mt cng inh phi ng thu bao
nhiu, th trong lng mt tay i ph cng ng chng thu, khng b st t nhiu g cho nhau
c. Nh vy l tri ci ngha xm lng gip ln nhau ri. Thm ch c khi quan trn gic
gp m l dch cha kp thc gic dn ngho th mn cc nh giu tm np cho nh nc,
vy m cng c nhiu ngi khng cho mn, c k li n tin li. C k thy lng c vic th
xut tin ra mua nhiu dch sut i. C k b tin ra cha c bc mu chim rung tt ca
ngi khc. Cng c k b ra c mt quan cho vay m dn d ly ht gia sn ca ngi ta.
Nhng vic lm nhn tm tri l ca bn nh giu rt nhiu, khng bit bao gi mi dt c
nhng t hi y cho dn ngho. Vn ny xin tm gc li. Nay ch ni mt khon v nh cao
ca rng cn phi nh thu trc.
Phm nhng ngi giu c l ngi chu n t nc rt ln, hn c nhng dn ngho. Cp
cng mun cp ca nh giu, trm cng mun trm ca nh giu, th cng th ngi giu, on
cng on nh giu, hm da cng hm da nh giu. Trong khi cho vay nng li, lm nhng
vic bt ngha khin dn ngy mt ngho, l bn nh giu. C nhiu rung mu m, t b b
hoang m li mong cho mt ma c min gim thu kha, cng l nh giu. Nh giu s d
giu c, mt phn do v vt ca lng xm v lng ging chung quanh, mt phn do quc gia
bi p cho h. H s d yn hng c s giu sang l cn nh hnh chnh v an ninh ca
quc gia. Nu khng, ci nh h bo v gia sn , bt c ai cng c th t c, th hi
h c yn n ca vnh c khng? T im nh mnh cho p chi bng b ra cht t t p
thnh tr ca t nc c vng chc. Thnh c vng chc nh mi vng chc. Chng dn kh
mnh trong nh cho kho cho tinh chi bng b ra cht t lm cho kh gii ca nc nh tinh
nhu. Khi gii tinh nhu gi c nc th nh nh mi cn. V vy cc nc phng Ty
ly thu nng nh ca nhng ngi giu, th mi hp l cng bng.
Nay xin chia nhng ngi giu lm ba hng, nh hng nht ng thu mi nm mt trm quan,
hng nh 50 quan, hng ba 20 quan.
By khon trn y (cn nhiu khon na, i khi no thi hnh c ti s trnh by thm) l
nh thu vo nhng tp tc lng ph khng cn thit tng lng bng cho quan binh. V li,
ti sn ca dn l do huyt mch ca quc gia m ra, nay dn li em ci ca ci hu dng m
103

tiu hao vo nhng chuyn v ch, hn na cn gy ra v s ti c th Triu nh l bc cha m

dn thy dn ngu lm nhiu vic sai lm l tt nhin phi gp rt sa i li cho tt. Bi v dn
xi tin m sinh ti cng nh con nt ma kim lm t hng th ta phi git kim i, khi no bit
ma mi c dng. Cc nc phng Ty s d dng cho vic nc l nh nh thu nh
nhng ngi giu c v cc c s thng mi th m dn khng on than v l th thu chnh
ng. Nu dn ngho th ch bt ng gp mt t cng tc thi. i vi dn h tu theo giu
ngho m ng thu nhiu hay t, lm sao cho cng vic nc c phn phi thch hp vi mi
ngi. Ngoi ra, tu theo tc l v dn tnh, mi lng mi x c th tu nghi uyn chuyn p
dng theo mi a phng, min sao hp php khng c thin lch, cho ai ny u tun
hnh nh lut php quc gia vy.
Php lut nc ta hin nay cn s st, hung na l tc l dn gian. Cho nn nc vi dn ta h
mi ng i mt no. Ti khng phi hng ngi ch bit gp nht li nhun, a ra by khon
trn l v thy n hp l v chnh ng, mun sa i nhng iu khng tt cho c tt m thi.
Dn gian phn nhiu c nhng sai lm ti li l v do s dng tin bc khng hp l m ra c.
Cng nh phng trm cp, cng c nhiu kh c ngh cng gip chng lm nhiu chuyn
bo ngc thm. Nay dng bin php nh thu sung vo nhng cng vic cn thit, m cn
sa cha c t hi cho dn. Nh th cng t u li.
iu th t: Xin sa i hc thut, ch trng thc dng.
Khng c mt nn hc thut sng sut th phong tc s ngy mt bi hoi, lng ngi s ngy
mt gi di, ph phim trng rng. Tp tc s lm thay i con ngi, d ngi tt cng khng
trnh khi nh hng, hung g nhng hng di. Lng ngi h hng th kh tm c
ngi chung ngha thc tm st sng vic cng.
Nm trc, trong mt tp trnh by v Ngi va l qu, chc quan l trng, ti c ni: Ch v
khng bit ng n ci ni dung ca s qu trng nn mi sinh lng d n kia. l ni chung
phn bit tt c l l phi tri c mt ca cc hc thut ng Ty kim c. Nay ch ni ring
nc ta, nhng cng xin vin dn mt vi trng hp nc ngoi sng t thm.
- Vy hc l g?
- L hc nhng g cha bit bit m em ra thc hnh. (Nhng thc hnh ci g? Thc hnh
u?) l thc hnh nhng g thc t trc mt v cn li l ch cho i sau na.
Nhn li s hc ca ngy nay, nhng iu thy dy, nhng ci hc tr hc, u ton nhng
chuyn xa xa. Tuy trong sch i ch c ni n nhng vic thc t nhng chng truyn dy
c, v ngi xa khut khng th dng m ln hi. Bi vy ngi xa c ni: C th hc
bit php tr nc ca thi ng Ngu, nhng ci cch lm th no tr nc th khng th hc
c. Li ni: Vic lm cng ging nh gy n cm n st, mi ngi c mt cch ci iu
ring. Chnh l th. Gi s c mt vi ngi t hai ba ngn nm trc cn sng n nay, ta em
chuyn c trong sch tm n hi h v c h truyn dy. Nhng mun em nhng iu c
truyn dy ra thc hnh th cng phi tr ngc li vi nhn dn thi thng c m chn
chnh li phong tc tp qun thi thng c cho hp vi h thi. Khng th th thi ch ngy nay
cng chng ai theo na.
Ngy nay chng ta, lc nh th hc vn, t, th, ph, ln ln ra lm th li lut, lch, hnh. Lc
nh hc no Sn ng, Sn Ty mt cha tng thy, ln ln ra lm th n Nam k, Bc k. Lc
nh hc no thin vn, a l, chnh tr, phong tc tn bn Tu (m nay h sa i khc ht
ri), ln ln ra lm th li dng n a l, thin vn, chnh s, phong tc ca nc Nam, hon
ton khc hn. Lc nh hc nhng l nhc, cch n ung, c x chin u, doanh tri t xa xa
ca Tu, ln ln ra lm th phi dng n l nhc, cch chin u, php n theo quan dn nc
ta ngy nay. Cn bit bao nhiu nhng vic tng t nh th, mn bt kh mi cng khng k
104

ht. Xa nay cc nc trn th gii cha tng c nc no c nn hc thut nh vy. Qu tht l

i! Tuy Nht Bn, Cao Ly cng c sch Tu nhng ch lm vui (Phi c sch ca nc h
mi bit s tht. Nu xem sch Nho th bao gi cng thy ni khp thin h u hc theo php
Nho ca mnh c. ch l ni khoe tt, khng tin). Cn ra lm th u lm theo sch ca
nc h, cng vic ca nc h, cha bao gi thy h hc v dng nhng g m mt khng trng
thy, chn khng t n nh li hc ca nc ta.
Nc ta trn cng c tri che, tc thin vn, di cng c t ch, tc a l. Trong khong tri
t, nc ta cng l mt t nc tt lnh hn hoi, u phi mt min ph dung ca Tu. Trong
cng c vic ca con ngi, lun thng o l ca con ngi, tc l nhng g ta phi xy
dng cho hin ti cng nh cho con chu ta mai sau. Nc ta cng c t tin. Cc vua quan i
trc, cc s tch lu truyn, c th cho ta tm hiu nguyn nhn ca s c mt, kho st l do
ca s tr lon. l nhng gc gc lai lch ta cn phi bit.
Lit t ca Hong triu ta t sng nghip n nay c ci c ph d tr dn nh th no, l
ci m quan v dn ta phi bit r cm i v ra sc gi gn. Nhng non sng b ci hnh th
bin h n thnh v t ai trong nc ta thay i nh th no, l ci m ta phi bit r
khi ra lm vic trnh khi lm ln. Lut nc, l lng, cho n nhng u im, nhc im,
nhng l li dy d, nhng tc hay tc d trong nhn dn nc ta, l nhng ci ta cn phi hc
hi tm ti hiu r, sa i v b cu, nu khng thc hin c trong mt tnh mt ph th
cng phi th nghim c trong mt lng. Nh th mi l ci hc tr nc gip i. Nc ta
di t c nhng m kim loi, qu, ngoi ra c nhng loi th nui, cy trng, l nhng ci
ta cn phi phn bit khai thc pht trin t cp t tc. Nc ta hin nay bn b b p, ngi
ngoi sp chim lm hang , l ci m chng ta phi hin dng tr khn sc khe ra chng gi
bo v nc nh. Nc ta c nhng v danh thn trong cc triu vua trc cn li danh
thm ting tt, cng nh cc danh thn v cc quan chc trong Triu nh hin nay m vic lm
ca h c th lm khun php cho i, ti sao khng em ra truyn tng cho mi ngi c
hng khi (Cc nc phng Ty thng lm nh th cho ngi ta bit m bt chc), m c
ngy m lun ming ku ro nhng ngi t bn Tu, cht my ngn nm, nh Tiu H, Hn
Tn! Phi chng chng ta ngy nay cn mang n h? Phi chng thi nay khng b kp ngi
thi xa? Hay mun ku cho h sng li? Nh vy m c hc cho n bc tc, tht l qui g
khng th no hiu ni!
Nc ta hin nay trong dn gian c lm ngi khng cy rung m mun c cm n, khng dt
vi m mun c o mc, khng c ti m mun c a v, khng hc m mun lm quan, cho n
nhng bn lng d hp hi, tnh kh kiu cng, khng lo bn phn, chng ra lun l, chng n
ny ln lt phnh d khin nhng ngi hc vn khng c cn bn m ra hoang mang, mt d
hai lng, ri chng ngm ngm kt ngha, ung mu n th. C bn l vo Gia nh xem xt
a th. Bn ny m mu thng ng Nam Bc, hnh ng nham him mun tiu dit dn ta. Ti
sao khng li chng ra m gn hi, dy d, n p chng bit r rng hnh ng nh chng
th trong tri t ny khng cn ch no dung thn c na. l vic sa k t a v ng
chnh, mt vic trng i nh vy cn ci hc no hn? Vic k s phu, ngi dn thng ai
cng lm c, ti sao khng lm?
Nhng vic trn y, dn ta hin nay cn t ngi , m t tr n gi, t trng cng n
trng t ua nhau trau chut tng cu hay tng ch kho. Sao m t mt n th! Nu em ci
cng phu b tm tr mt i ra trau chut ch ngha m hc nhng vic hin ti nh trn ,
binh php, p thnh gi nc, s dng sng ng th cng c th chng c gic. Nu em ci
cng lao na i ngi dng hc thuc lng nhng tn ngi tn x, rp khun vic chnh
tr, nhai li nhng ngha l cn b xa xa ca Ngu, H, Thng, Chu, Hn, ng, Tng,
105

Nguyn m hc nhng vic hin ti nh binh, hnh, lut l, ti chnh, thng mi, xy dng,
canh nng, dt v nhng ci mi khc th dn dn cng c th lm cho nc mnh dn giu. Ti
sao n nay vn cha nghe dn chng khuyn nhau hc nhng ci thc dng y, m ch a
nhng chuyn k d xa xa, bn bc nhng chuyn t h Hi Hong? Cn vic nc, dn tnh
c mt u ph mc cho Triu nh. Vy phi chng h t xem h nh con nt? Khng phi li
h m chnh hc thut. S d hc thut cha thun l do khng nhn r Ngi vua l qu,
chc quan l trng cng nh mi quan h gia dn vi nc ra sao. Cho nn bt c ci g cng
t ci v t v k l trc, khng tht tm lm vic v cng ch. Chnh l do mnh lm li
li lm lm li cho ngi khc.
Ni v hc thut m khng c ng li sng sut r rng, mt phn do sch v v mt phn
ti Triu nh. Tuy nhin ti cha dm ni r, s c iu quan ngi (Nu ng bt ti m cho
php ni, ti s ni r). Bi v phong tc dn tnh ngy nay ra sao Triu nh cng bit r ht
ri. Nay nu mun nht thi sa i ht tt c t oan y, s sinh nhiu mi nghi ng, hoang
mang, chng bng ln nhau lm cho lng ngi khng yn. V vy cn phi tm hc ci hc thc
dng, phn chia ra cc khoa, cc mn, ban thng nhiu cho nhng ngi d thi vo cc khoa,
mn ny khuyn khch dn dn a n kt qu li ch th cc t oan dn dn s mt i.
Nay xin lp cc khoa sau y.
1. Khoa nng chnh
Hng nm dn chng mang cc cng c mi ch tc dng tin li hn cc th c, nhng hoa
mu th sn thu hoch c cng nhng phng thc trng trt em ln tnh d thi v lnh
thng. Cc nc phng Ty giu mnh c cng nh chuyn v khoa nng nghip. Cn v
ngun li khong sn th cn phi c bit chm sc. Nay trc ht xin tin hnh xut bn mt
b sch NNG CHNH TON TH. Ri sc khp trong nc t trc n nay u c
phng php nng nghip g thch hp vi t ai, thi tit sm mun ra sao, trng loi la thc
g, chn nui ging g, thu hoch nhiu t ra sao, bo co tt c v tnh, tnh v B phi hp
vo sch Nng chnh. Nu thy nhng g c th pht minh c s son thnh sch hc. Cn
nhng sch nng nghip c khng thch hp kh hu t ai nc ta th loi b ht. Ngoi ra xin
lp mt B Canh Nng nh cc nc phng Ty. Bi nng nghip l gc, n mc v hng trm
nhu cu khc cn cho i sng u nh nng nghip. Ngi xa ni: Ngi ta khng c ci n
ci mc th khng cn o vua ti. Nu con ng ny khng pht trin di do th dn lo kim
n cho khi cht i cn cha kp, rnh u m ngh n l ngha. Nay ngnh trng trt chn
nui ca nc ta u ph mc t nhin, khng c quan vin by v, gio dc, c sut, dn
chng c theo l li c m lm khng c g mi m c th lm sao c th hy vng mi ngy mt
giu thnh ng gp thm thu kha cho nh nc?
Chnh mt ti trng thy c nhiu ni nu chu b ra i ba trm quan bi p th hoa li mi
nm c th thu c gp trm ln. Cng c nhiu ni ao m h vng, nu cho rt i chng mt
thc nc th u c th cy la c, th m cng khng bit cch ngn p cho nc chy
ra b tng ht cc bn ct cng nhng vt u i. C nhiu ni nu p p cng chng tn bao
nhiu cng, vy m ngi ta c b khng lm ch cho le c hu hn. Cc t hoang trong s
b ca quan cho l khng th cy cy, hu ht l nhng loi m ti k. Ti c hi dn nhng
ni y th k bo khng tin, ngi bo khng sc. C ngi bo thy a l ni khng nn cho
nc t li, hoc p s lm ng a mch khin hng ho hng lo trong lng m au.
C ngi bo nu p lm nc, cc x thn bn trn s lm n kin. C ngi bo khng
dm p v s ng t ai trong x hoc ng m m nh quan x gn bn. Nhng chuyn
tng t nh th nhiu khng th k xit.

106

Ti rt ly lm tic nhng khng bit lm cch no cho dn ht nhng t trng ny. Ch c cch
nh php quan m thi. Xa nay trong sch c chp nhiu v vic nhc nh dy bo dn v nng
trang, nhng ch l ni sung khng thy thc hnh. Cn i vi cc nc phng Ty, khon
ny tn rt nhiu cng phu. Nu khng gii lm sao cho ng vi th t t nhin, nu khng
c ti m ch n p ch kia sao cho hp th khng th lm cng vic ny c. Cn hc vn
chng, d c gii khai, tha, chuyn, hp, rnh cc thanh bnh, thng, kh, nhp, mt mai sa
c l vn, cu m no cho mt thn mnh cn cha c ni g n chuyn lm cho dn no m?
(Lm c nng chnh nh cc nc phng Ty, khng phi chuyn d, ch khi no thy tn
mt mi ni c). Vy xin m gp khoa ny cho dn hc tp ri dn dn mi thng tho c.
2. Khoa thin vn v khoa a l.
Hai khoa ny l gc ca mi vic. Tr xo con ngi mi ngy mt tng, tnh tnh con ngi mi
ngy mt ngay thng u nh hai khoa ny (Hai cu ny c nhiu s l, dp khc ti s ni r)
nhng n thm nhp dn dn, t t m tin ch khng th ly nm thng m tnh c. Nay xin
gp rt duyt li cc sch Thin vn a l t trc n nay, chn ly nhng g hp vi thin
thi a th nc ta, chc chn c tht l tht s, c th thy nh vt trong bn tay m khng
xem n chuyn thut s phong thu, nhng chuyn ph phim qung xin, son thnh sch ban
hnh. Li phi tham kho cc sch Thin vn a l ca phng Ty. Nhng sch ti chn
mua trong chuyn i Ty va qua, trnh np ri mn ngi dch ra, tm tt nhng ch quan
trng, hu dng tham kho ng dng cho mi ngi bit r rng chng ta trong tri t,
phm tt c nhng an nguy, hng ph, ph qu, ha phc u t trong m ra c. Nay ta khng
bit r u ta i g, chn ta p g, nh ci g m ta sng, ta bt u t u, s d ta c sinh ra,
c nn ngi l g? S tnh mp m nh th, o l thiu xt nh th, vy m khng chu
hc thy r, c bng lng vi ci dt nt ca mnh. Nh ngi ch bit ni ton chuyn hoang
ng th lm sao c th tn dng c ci k diu ca tri t?
V lch, cn phi thu ngi thng tho, kho st s kh tit nc ta son thnh mt quyn.
Ly chu k l 100 nm. Sau , mi nm c y bn m in ra khng phi mi nm mi tnh na.
Cng vic ny cc gio s c th lm c. Khi lch php thnh nht nh ri th nhng vt v
ca cc quan i thin vn cng bt i rt nhiu. Nh lch Ty, ai cng bit khng phi tnh
ton g c. cc nc phng Ty khng c ai i thin vn lm sai. Bi v phng php gin
d d lm, cng chng c g quan trng nn khng cn bnh ngh kh nng. Cn mt ngi lm
v thin vn nc ta th sao m u i thi qu m li sai lm qu nhiu. Dp khc ti s ni r,
sai lm l bi cha nm c ci hiu dng ln ca thin vn m thi.
Cc nc phng Ty thit lp chim tinh cn c nhiu cch tnh ton theo phng php mi
nhm em li li ch ln cho vic dn vic nc ch khng phi ch chuyn lm lch. Bi v
trong tri t c bit bao nhiu vic khng phi ch mt chuyn coi lch coi ngy bao qut tt
c. V vy cn phi hc gp khoa ny mi bit c s tht ca tri t.
3. Khoa cng k ngh.
Hy tm trong cc sch Nho t trc n nay xem c ch no ni n c xo d mt vi cu
cng nht ht ra, thu thp sa li cho ng. Ngoi ra, la ly trong cc sch Ty, ch no ni v
nhng cn thit hng ngy, th d nh cc sch vit v ngun li khong sn cng nh tt c cc
sch Ty vit v my mc (ti c mua hai quyn ln trnh np ri, trong ni c) ri xin
cc gim mc a phng mi ni cho hai linh mc rnh ting Nam v Kinh cng dch thut
vi cc nh bin son. Cng xin mua mt my in in ra xut bn. Tuy nhin trc tin phi lp
khoa ny, t th l hn hoi cho thy r rng Triu nh xem vic ny l trng, ai hc s c
thnh danh lp nghip. Nu khng, h vn c ua nhau mit mi vn t theo ci hc khoa c m
thi.
107

4. Khoa lut hc.

Bt lun quan hay dn, mi ngi u phi hc lut nc v nhng lut mi b sung thm t Gia
Long n nay. Ai gii lut s c lm quan. V lut bao gm c k cng, uy quyn, chnh lnh
ca quc gia, trong c tam cng ng thng cho n vic hnh chnh ca 6 B u y .
Quan dng lut tr, dn theo lut m gi gn. Bt c mt hnh pht no trong nc u khng
vt ra ngoi lut. Bi vy cc nc phng Ty, phm nhng ai nhp ngch B hnh x
on cc v kin tng th ch c thng trt ch khng bao b bim trut. D vua, Triu nh cng
khng ging chc h c mt bc. Nh vy l gip cho cc v ny c thong dong trong
vic chp hnh lut php khng b mt b buc no c. Phm nhng ti ng hnh u do cc v
ny x. Vua cng khng c on pht mt ngi no theo mnh m khng c ch k ca cc
quan trong B y. Lm th l cho dn chng thy r o cng bng. V li vua khng d vo
nhng vic ng hnh t o nhn i. Nh ch xa, vua c tam ho (3 ln tha). Bi v nu
c ti phi git th l quc dn git.
Bit rng o lm ngi l khng g ln bng trung hiu, khng g cn thit bng l ngha.
Nhng cc sch Nho ch ni sung trn giy, khng lm cng chng b ai pht, c lm cng
chng c ai thng. Bi vy xa nay hc nhiu m my ai i c tm tnh, sa c li
lm? Cho nn Khng T c ni: Ta cha h thy ai thy c li mnh m bit t trch pht.
T xa n nay cc vua cha nm quyn thng tr cu nc gip i u nh hiu lut, cn cc
sch v khac cng ch l ph thuc. Nu trong nc khng c lut, th d c vn quyn sch
cng khng th tr c dn. iu ny qu r. Bi v sch v ch chp no l s tch chnh s
thi xa ca c nhn, no l nhng bi lun hay ho ca ngi xa li, no nhng ng vn
chng trau chut ca ch t, no nhng tiu thuyt d s ca nhng ngi hiu s t by.
Trong hay c, d c, k ni ny, ngi ni khc, xt k th sch v ch lm ri tr thm
chng c tch s g. Cho nn Khng T ni: Chp nhng li ni sung chng bng thn hnh
ra lm vic. Th xem c nhng nh Nho sut i c sch, ng l c ch ca h phi lm
khun thc cho i, vy m ti sao c nhiu ngi cuc i ca h v s ng x ca h cn t
hn nhng ngi qu ma cht phc? Nu bo lut l ch tt cho vic cai tr ch khng c o
c tinh vi, th l khng bit rng tri lut l ti, gi ng lut l c. Nu tn dng ci l cng
bng trong lut m x s th mi quyn, php u l o c. C ci c no ln hn ch cng
v t khng? Ch cng v t l c tri. Trong lut ci g cng khng bng hp vi c tri, nh
vy m khng ng gi l o c tinh vi sao? Ch s con ngi khng tn dng lut m thi.
Nu tn dng cng trn vn o lm ngi ri, bt tt phi i tm ci g khc.
Vy xin cho tt c nhng ngi d thi trc tin phi thi khoa lut v cc khoa khc thit thc
cho hin ti. Cn th ph ch ngm hoa vnh nguyt, ch i c th em ra nu n cho no
bng c u? Kinh ngha c cc nh nho tin bi ch gii r rng ri cn g phi v vi
thm. c kinh sch ch ct hiu r ngha l, khng phi hao tn tinh thn, tiu ma ngy thng
vo ci th vn chng bt c v dng y. Cn vn sch th c ni mi nhng chuyn Hn tr tp
b, ng tr v thun. Tp b, v thun ca ngi ta mc k ngi ta. Mnh hy ni chuyn tr
nc ca mnh ngy nay ra sao thi. Nc cha giu, sao khng t k hoch giu? Binh
cha mnh sao khng chm lo v b cho mnh? Dn cha khn sao khng em o l ra gio
dc? Nhn dn i kh sao khng lp k sinh mu cu? K ch bn ngoi sp mun n dch
dn ta, cp bc ca ci ta, ti sao khng hi han nhc nh nhau tm mu lp k ngn nga?
Dn gian khng bit lut, phm nhiu sai lm, sao khng ch dy r rng bit m trnh? Ti
sao khng em tm lc ra m lo nhng vic cn kp trc mt, li em dng vo nhng chuyn
xa xi khng thit thc? Ti s k ch xung quanh ang bc bch ta ngy kia s em ci gio
ha lut l ca chng n sai khin chng ta. Chng n nn sao kp!
108

5. Dng quc m.
Phm con ngi ta mun gi by ci g trong lng phi nh ting ni. M ni th ct phi r
rng khin ai nghe cng hiu, nh vy mi hp vi ngn ng t nhin. Khng th th ch l
ging ni khng trong tro r rng ca nhng ngi gi c hoc c tt ch khng phi do t
nhin tri sinh ra nh vy. Ngy nay c nhng ngi mi ln m ming ra ni li phi nh ngi
khc dch gii, chng khc no ngi nc ngoi. Ta mt nc sao li c hai th ngn ng? Hai
th ch vit? Hai ln hc? Th c phi nc th mt m ngi th chia hai khng?
Ni v ch vit th ch l nhng k hiu c bit thay li ni ghi chp cng vic m thi.
Nc no cng th. Hi mi c loi ngi cha c ch vit nhng cng vn l ngi khng mt
mt sai lm g. V sau cng vic mi ngy mi nhiu mi c sai lm thiu st. Do nhng
ngi c tr tu tm ra mt th hnh v ghi li. Cng nh li lm ra bn tnh vy, ban u ly
hng mt lm hng n v ri ln n hng chc ri ln trn na l hng ngn. Dn dn tri qua
nhiu th h, cng vic cng tng nhiu thm, s hnh v do cng phi tng ln. Ch vit tng
theo ting ni. Nu bo ch xa khng th thay i tng thm, th l sai. Th xem ch vit ca
Trung Quc t xa n nay tng thm v thay i bao nhiu cch ri. Cc nc cng vy.
Nc no c ch vit ring ca nc y, c ln ai nghe cng hiu. Hc l ch hc cch vit ra
ch m thi. V li tri sinh ra mt nc th cng c mt th ch, mt th ting ca nc y.
Nc ta l mt nc c tn tui vo hng nh ca phng ng vy m ch mt mnh nc ta
khng c ch vit. C phi ti tri khng thng ta chng? Khng, l li ti ta hc ch
ncngoi li tn sng thi qu, cho nn d c k ti tr xut chng cng khng dm sng to ra
ci khc, s ngi d ngh!
Khi quc gia ban hnh chnh sch hay mnh lnh g, chc chn l mun cho tt c mi ngui c
mt u c thy, c tai u c nghe ch u phi ch mun mt na s ngi bit thi, cn
mt na phi tm ngi thng dch mi bit. Nay ta khng c ch vit ring m ch dng ch
nho vit thay. V pht m khng theo ng ging Trung Quc cng khng phi ting ph
thng ca nc ta. Ngi mi hc phi thuc mt ch bng mt li phi vn dng tr nh nh
nhng pht m l tai. m vn ca th ch ny ch c ai hc mi bit, khng hc th nghe cng
nh vt nghe sm m thi. Th c phi ph hn mt na cng phu tr c khng? Nay nu hc
sch quc m, hc sinh nh c n b con nt nghe cng hiu, nh vy tuy khng i hc m
cng hc c. Hn na nu dng quc m th lc nh c cha m dy, ln ln i hc ch hc
nt vit m thi. Th c phi gim bt c mt na cng phu khng? em mt na cng phu
hc ting l m hc nhng vic thit thc cho i sng c phi ch li ln hn khng? Phm
hc ting hc ch l hc lc cn b, cn ln ln th phi em nhng iu hiu bit trong sch ra
m lm. Tr phi c giao thip vi nc ngoi mi hc ting nc ngoi, ch ti g ln m cn
hc nh con nt nc ngoi hc vy?
Ngy nay nc ta nhng k thng minh lanh li u ua nhau hc ch, khng lp cng dng
nghip nhn lc thanh nin cng trng, m ch vi u n sch ht nm ny sang nm khc.
Phi chng h mun tr thnh ngi Trung Quc? Th m em ni vi ngi Tu, ngi Tu
chng nghe, ni vi dn ngu, dn ngu chng hiu. Mt t trt a xung, k hiu th ny, ngi
hiu th khc. Mt ch trong lut, k ni ti nh, ngi ni ti nng. n t n lnh th bn thy
kin v quan ta qu quyt lt ngc lt xui. S tnh khai bo trong dn gian th tro tr thin
bin vn ha. Cng vic cht chng phn nhiu b bp mo khng t r c s tht. Thng co
yt th ca nh nc truyn xung phi qua ngi bit ch c v dch li cho dn, nhng phn
nhiu vin dn tht thit, ging ngha khng r khin dn thng khng hiu bit, ch ca Triu
nh b xuyn tc. Thm ch c ngi vit ci g cho ai bng quc m th b khinh thng. Lm
thy thuc m xem quc ng th b cho l tm thng. Ni ting m m khng xen ch nho
109

vo th b cho l qu ma. Ngoi ra li cn c mt th vn t chuyn dng nhng ch him hc

cu k ct cho ngi c khng hiu, nghe khng ra. Th mi cho l k diu tuyt vi. Phi
lm sao cho nhiu tay cao kin hay ch, gin gii bt b n ni mt ch ra hng trm ngha,
tng lp l nc i khng ti no quyt nh c, th mi l tay c phch trong lng vn!
Xin hi: ch vit l thay th li ni. Ni l cho ngi nghe hiu. Nay m ming ni m
khng ai nghe hiu c th khng phi ting ngi na ri. L lng cha? Hn g ngui ta bo
l mt th ch k cc cng phi. Nhng chuyn i loi nh th rt nhiu khng sao k xit.
bn Ty, mi ngi n ng c mt ngi m ch, mi ngi n b c bn ngi khng
hc ch. Mc du khng bit ch nhng chiu, ch, t, trt cho n bo ch sch v, c ngi
c cho nghe th u hiu ht. L v ch ca h u vit bng quc m. Con nt h i hc ba nm
th khng ch no khng c hiu c. Khng phi nh ch nho hc cho n cht cng cha
nh ni mt phn ba. Ti thng k ch nho c 4 vn 4 ngn ch. Trong , ngi hc rng s
dng khng ti mt vn ch, ngi trung bnh chng 4, 5 ngn cn ngi thng chng i ba
ngn m thi.
Ch l nc ta khng c ai gii c th lp ra mt th ch vit ting ta hay sao? V ta dng
ch nho lu nn khng cn thay i tt c, s lm cho ngi ta l tai l mt. Vy xin dng ch
Hn lm mu, la m ca ch no hp vi m ting ta, nht nh khng thay i th c nh
ting ta khng cn gii ngha. Ch no c m gn ging ting ta th thm nt ph vo ri c ra
ting ta. Ngoi ra gp ht ting ta li chia thnh mn loi, lm t in, trc tin ban hnh trong
cc c quan chnh quyn v trng hc cho ngi hc d dng s dng. Khi no ch Hn
c c thnh m ting ta ri th bt c ai bin chp vic cng vic t u phi dng th ch
ban hnh, khng c thay i. Cn cc nh vn ai mun dng ch Hn theo m nho tu
nhng trong cng vic lm th phi dng th ch Triu nh ban hnh.
Ta hc ch Hn m khng c c nh ngi Hn li thm mt ln pht m khc, thm mt
ln gii thch ngha, khin ngi c ti tr phi mti tinh lc na i ngi di mi vo ci hc
y, khng cn th gi tm tr hc nhng ci khc. By gi ta c ly ch Hn chuyn c ra
quc m, khng cn hc ngha, th cng vn dng ch Hn c g m khng c? Th d nh
ch Thc phn th c l n cm, hoc vit ch n cm thay ch Thc phn. Nh vy
m cn ai cho ch Thc phn l qu trng, ch n cm l khinh thng, nht nh c chp
ch nho l qu trng, l d, cn ch ta l tin, l khinh, l kh th du tri l gii phn bit mun
loi khinh trng qu tin cng khng ci li bn ny.
Nay ly ch Hn c ra quc m th khi c ln ai nghe cng hiu c phi va d dng va bt
c bao nhiu phin phc khng?
Ti tnh quc m ta c chng hn mt vn ting, trong ch c li ba ngn ting khng th
vit nh ch Hn. Trng hp ta dng nhng ch Hn tng t ri thm hip vn vo mt
bn m thi. Cn su, by ngn ting vit c nh ch Hn th c vit, ch c nh quc m
thi. gi l ch Hn quc m. T nay h c dch cc sch mi hoc c ngi gii trc tc
nhng sch v thi v th bt buc dng ch Hn quc m. Nh vy ngi hc sau ny ch hc
mt ch thi, khng phi tn nhiu cng phu hc ci ting chng phi Hn chng phi ta. C
phi gii quyt c d dng nhng vic khn cp m thu c li ch rt ln khng?
Bi v s hc c cng dng ln cho quc dn. Khi s hc gp phi kh khn rc ri th c nc
phi chu s kh khn y i n n i kia ch u phi chuyn nh.
Lp lun ca ti khng khc nh ngi hc Pht tr li mng Pht, nhng v xu h bi cc
nc trn th gii u ch ci nc ta khng c ch. Hn na thi th bt buc phi lm nh
vy ch khng phi ti dm lp d theo kin ring ca mnh.

110

Thng tnh, ai li khng yu qu nhng ci vn c ca mnh, d n khng ng gi? Ai li

chng mun lnh nng tm nh, lm t c nhiu? D cho ci vn c ca ta khng tin dng, c
hi, ph sc v kh lm, bt c d phi b ci ca mnh v theo ngi, nhng trong lng khng
khi h thn. Nay nc ta coi khinh ci vn c ca mnh m qu trng ci him l ca nc
ngoi, ngha l b ci quc m ca ta m em mt na cng phu tm cu ci ngot ngoo, tht
ma mai thay!
Ti thy nhiu ngi son tho mt bi t m v u bp trn cha vit nn li, suy i ngh li,
nn th ngng thn nh gp vic g to tt lm, nh phi quyt nh mt vic g kh khn lm, th
m vn cng chng di do rc r hp dn g cho cam! c phi l ti khinh r ci ca mnh
m i bt chc ci kh lm ca ngi ta hay khng?
Nu Triu nh chp nhn l k sch ln lu di gin tin th xin cho lm th xem sao. Cng
xin em s k, phong th k nc Vit ta v cc sch dy ngh cng vi nm khon ti trnh by
v hc thut trn y cho hc tp.
Ngoi ra xin em cc tp Ng ch v cc sch ca Hn lm sch no hp vi thi v ra ban
hnh. Cn kinh s t truyn ch dng kho nghim mt vi vic m thi. V cng xin t l
cho cc hiu nh cho sch no in trc, sch no in sau. Ngoi ra cn phi n hnh mt t nht
bo ng ti cc chiu, ch, s, d, nhng vic lm ca cc bc c ting tm, nhng cng v quc
gia hin thi cho hc sinh c bit cng vic trong nc. cng l mt ch li hn (ch li
y rng ri nh ma mc thm nhun, khng th ch ra tng ci c, lm s thy ngay).
Cn nh nhng tiu thuyt, chuyn hoang ng, ba ch, sm v, nhng chuyn ngng lo
khng king d v nhng chuyn truyn ming v on nh c tri kh s, lu truyn trong dn
gian ca Trng Trnh, Trng Lng, lm h hng lng ngi rt nhiu, gy dao ng bt an trong
dn chng (ti rt au lng nhc c ng chm vi ngi ta v phi vt v vi nhiu ngi v
nhng chuyn ny lm). Nhng chuyn khng c truyn thut, m lun hoc in ra xut
bn.
Ti thy bn Trung Quc c nhiu ngi thy chuyn l by bn quyn tin mua nhng sach
y t i. ngh ca h tt, nhng vic lm ca h ch ng mt chn nc dp tt sao ni mt
ng ci, no c b ch g? Ch cm ngt h may mi dt c gc m khin cho lng ngi ch
trng vo ci hc thit thc cho nhng cng vic hin ti. Nh th mi c th dn dn tin ti
ch tt p v ch li.
Ti thy bn Ty ngi ta hc nhng ci ca quc vng, danh thn, danh s ng thi lm ra
vit ra. Cn c vn ch dng kho nh. V ai cng cho rng li ni vic lm ca vua ti quc
gia hin nay l ng v cho rng nhng vic ng n ca ngy xa thua hn ngy nay. Nh
ngi xa khoe thi bnh, thnh tr, ti tr, ph cng v.v chng qua ch l nu ln mt ci tt
m b qua hng trm ci ti t khng ni n. Nu tm ti hc hi, thm hiu cc l thi th i
thay mi thy li ti ni khng ngoa.
Ti sao ngi thi nay c ni khng thnh tr bng thi xa? H c mt t tai bin g lm khng
va th em xa chng bng nay, ch bai on trch, nhng hng ngi nh th sao khng t i
tm thi thng c m sng hng thnh tr? Ti sao khng chu suy ngh rng thn ta, i ta
ngy nay hin ang u. Phi bit sng theo hon cnh mi l ngi sng sut hiu ng o
l. Sao li mit th s tht, m tng chuyn qua n th! Tt c nhng s vic nh th do li
hc thut khng c ng li sng sut gy ra c.
Ni tm li, hc xa th lng ngi hng v ng li xa mun c nh xa, hc nay th
lng ngi hng v thi nay m mun thnh t mt s nghip g. Hc xa hc nay c th i
khc lng ngi nh th. Vy dm xin hy sa i hc thut dn dn cu vn lng ngi tr
li.
111

Nm khon trnh by trn y ti ch ni s qua nhng t hi thng thng, cn rt, d thy

sa sang li hc thut m mong nhng iu ti ni ra s khng b buc ti. Cn ni n nho
phong ngy nay gy ra t hi ln cho Trung Quc cng nh nc ta nh th no, ch r ra
phi n my trm khon cng cha ht. Nhng m nu ni ra, chc ti khng dm v nc!
Triu nh c mun nghe khng?
iu th nm: iu chnh thu rung t.
Xa ly thu mt phn mi. Ngoi ra cng c cc khon khc, nh cng, tr, trit tu lc
ch khng nht nh. Thut c nng c nh tu vic ch khng phi theo ring hay tnh cm
thin v g c. Nh Hn V tnh thu thuyn, xe, mui, st. Tng thu tin min dch (4), tin
la non (5), ri xung n Minh, Thanh cn thm nhiu th phc tp khc. Nhng ci cng
ch tm thi t ra tu tnh th, gii quyt cng vic trong tnh th . C g m khng hp?
Chnh bn nho s i sau, bn thn khng c kh nng m ng cng vic nh vy, hoc v
mt a v m on hn, mi lm k ngoi cuc, ng ngoi ph bnh ch trch. Nh th khng
c l l chnh ng li cn m ng cho nhng bn n khng ngi ri, nhng phng tht ch
bt mn, t nm hp ba x xo bn tn lm dn chng hoang mang, ch bai on trch b trn. H
thng v vua nh Tn Thu Hong, Hn V ; v ti ca vua nh Trng Thang, An Thch.
Mc du h ni ln lt vu v khng bit u buc ti c, nhng s khinh ch chng bng ca
h c th lm ri lon chnh tr, ti y rt ln, chc chn chng khng th no lt li m ph
c. Lng dn m p bt bnh th th nc t sinh tai ha. Vic chc chn do bi nhng
bn tn xn xao ph bnh v trch nhim ca m hu nho x s gy ra c.
iu ti xin ngh y khng phi xin tng thu nhiu thm m xin cn bng li ch tha ch
thiu. V trong dn gian c nhiu b in th lc trc ch lp b nhng ch cao ro cn nhng
ni thp ch su th khng ghi vo s b. V sau hoc v c khc sng bi ct, hoc v phn rc
lp y, hoc v bin ngng t bn, hoc v m nc cn, nhng ni ny ng l phi c ghi
li l rung thng hng. Th m dn y theo c np thu. Cn nhng rung y th hoc b bn
ph ho chim hu, hoc ly lm rung t ca lng tiu ph vo cc khon lt vt nh cng t,
ht xng, sa nh sa miu, m trong bn hng ho l dch n bt n phn na. Nu c
ai vch ra th chng bo l rung cng t. Li c nhiu ni rung c mi phn m s b ch
ghi ba bn phn. Li c mt vi ni lm ngh nh c, c mt nm lng thu trn mt ngy c
trn tt c cc ghe ly tin sung vo qu lng, s tin c khi n ba bn nghn quan u dng
vo nhng vic linh tinh khng cn thit. Vy m dn chng ai phn nn g c, ch nh thu th
h s ku ca rn xit rng dn ngho kit xc. Cng c lng khng tin cng qu m mun lm
rnh rang khoe tt vi lng bn th ai ny vui lng xut tin ti ra cho bn hng l lm nhng
chuyn v ch. Cn vic cng th cha bao gi thy h ng gp mt cch st sng nh vy. Li
c nhiu ni rung cao c thu li mt ma khng thu c g c, cn rung thp khng c thu
th li c ma, th m chng b st cho nhau t no. Li c rung vn lm la ma h m
ngch thu c ghi l la ma ng. S thu hoch trong ma h tiu dng ht n ng phi vay
n ng thu, lm cho dn ngy mt ngho kh. Li c nhng bn l dch ly rung ca dn
tro ch n i ch kia, thu thu ca dn th nhiu m np ln quan th t. Li c nhng lng
vn gn rng ni t rt rng, nhng ngi chung quanh thiu rung v ra cy cy. Sau bn l
dch di trn vn ngch thu qua ch mi khai ph bt phi gnh chu. Nh vy l qu na s
thu lt vo ti bn l dch chng khc no chng c t phong hu n lc vy. Li c lng
ven sng t b sng xi l khng cy cy c, hoc c ni vn t b hoang khng khai khn
c th m vn b bn l dch chiu l tng thu. Li c nhiu ni c nhiu rung lu thu
khng khm ph ra c bi ti p v qu quyt ca bn l dch. Nh vy trong dn gian k
giu th giu thm, ngi ngho cng ngho mt, phn na l do li ny gy ra, m quan trn
112

cng phi nhc nhn phn x mi khng dt. T oan gy ra bi s gian ln ca dn. Trong
dn c nhng bn l dch l lm ngoan c, th chu tra kho ch khng chu khai tht (Quan
canh nng bn Ty ch thn i o c r rng ch khng theo s khai bo trn giy t) th m
dn khen l dng cm lm c vic ch li cho dn. Nu c l dch no nht nht khng lm
c th th rt ly lm xu h. V vy h bt chc nhau cho nhng ngi khng chu th tht
vi quan l l dch tt. Nu lng no giu c nhiu rung t nh thu th ngi chung
quanh cho l c phc. H bit u chnh l i v phc v mc ti rt ln vi tri vy.
Lun v vic lm ca h lm m m thin l, mt lng tm khng th k ht c.
Nc s d ng vng c l nh binh lng. Binh gi nc. Lng nui binh. Th m
trong dn gian cn nhiu ngi cha hiu l l y. Nu c ca ci m khng c quan binh bo v
th qun gic k trm honh hnh, thn cn khng gi c, gi sao c ca ci? Dn khng
th mt mnh mnh bo v c thn mng, nh ca, ca ci th b ra mt t lng thu nh lc
lng quc gia bo v s nghip to ln lu di ca mnh cho. l b ra th t thu vo th nhiu,
chng qua cng l mt li trao i vy thi. C l no ch mun ngi khng m hng, khng
mun trao ca ci ca mnh i ly sc mnh quc gia? i vi s sn ca mnh th mun
c bnh an thnh li, m i vi cng vic bo v cho mnh th c sc gian ln trn trnh.
Nh vy r rng l mun khng c vic nc, c n khng c bn thn na.
Ni n dn vi nc b ngoi d nhin c sai khc nhng suy n ci ngha sinh tn t nhin th
hai bn c s tc thnh cho nhau, lin kt nhau ht sc cht ch mt thit, ch khng phi nh
bn b, thn thch mun hp mun la mun nng ta nhau khng nng ta nhau tu . Bi v
khng c quc gia th khng thnh dn s. Khng c o vua th khng thnh quc gia. l
mi lin lc tng quan ht sc mt thit m to vt sp t (Tuy nho s t gi c o hc
cng khng th nhn r l ny). Khng mt ai c th vt ra ngoi c. V vy m ngi ta bo
mt quc gia cng nh mt thn th, cng vui cng kh vi nhau. C l no nhng chi tit trong
mt c th li la di gian ln nhau? l chuyn xa nay cha tng c. Nay gian ln la di
tc l mun vt ra ngoi ci lut tng quan nht nh ca to vt, l mun vt ra ngoi ci
lut tng quan nht nh ca to vt, l mun ct t chn tay ra khi thn th. Th th cn u
l nhn tnh? phn nhn tnh m cn bo v ti ? Cho nn ti ni i v phc v mc ti ln
l v vy. Ti sao dn gian s th khng hiu ci th kt hp ny, ly ti lm phc, coi chuyn
quc gia l ca quc gia, chuyn mnh l ca mnh, chng dnh lu g nhau, ta h nh sng
mt ci tri t no khc. Th sao gi l trn o lm ngi c?
Nay Triu nh nu bit dn gian phn nhiu phm ti ny m lm tng cho l phc sao khng
sa cha li mt phen cho minh bch cng bnh cu dn khi ci xu xa m m. Dn khc
no tr con, bnh ngt c thuc c cng i cho c, v n ngon ngt. Lm cha m thy th
phi git b i. Vy mi l thng con. Nu n vo s chy rut khng sao cu c.
Ti ni u ny tht khng c g khc. l l t nhin ca tri t, ch bi ngi khng hiu
m thi. Nay xin trc ht hy chn ngi thc tm gip vic, tuyt i khng nhn li nhn nhe
gi gm ca ai. Nhng ngi ny s i khp nc v r ranh gii rung t. Th d nh a phn
trong mt x bt lun rung ln nh xa gn u phi m t hnh dng, o ng thc tc v vo
bn (Cch ny rt tt, khng st mt tc t) ri phn chia phng hng, ranh gii, nh s
r rng vo bn . Mt x c my trm my ngn s rung phi ng du xc nhn vo bn .
Xem xt t ai tt xu phn chia th hang. Nu rung xu, thu hoch chng bao nhiu th
gim thu. Nhng rung b hoang xt thy khng c cch no cy cy c th loi ra. Phm cc
t oan ti vch ra trn u chnh n li ht. Nh th th nhng s gian di, lu thu, thin
v s li ra ht. Nh nc nh s thu c ng mc thu, c li rt ln, hp cng bng, dn
khng so b than on. Cc quan canh nng bn Ty thng i thanh tra rung t xem d thiu,
113

tt xu ra sao (H c nhiu cng vic khc nhau nhng khng c vic no thin v lch lc). T
chp ni n lng sng h khng st lt mt tc t no m dn vn vui lng khng than on.
l nh ng li chnh tr cng bng ca quc gia. Nay hy c ht sc lm s tr c gian
ln, c cng bng khng cn lch lc.
iu th su: Sa sang li cng gii.
(iu ny lin quan vi iu th nm. Nu iu ny c thi hnh mt cch tng tn th iu
th nm c r rng thm. Quc dn s c li ln nh cc nc phng Ty).
Cnh vc ca mt nc rng hp bao nhiu cng nh mt nh c bao nhiu vn rung. Ch
nh m khng bit ht gia sn ca mnh c bao nhiu vn rung, ta lc u, nh th l thiu
st i vi gia o. i vi t nc cng vy, nu khng nm vng cng gii mt cch chnh
xc ( nm vng mt cch chnh xc tnh hnh cng gii phi dng phng php mi ca
ngi phng Ty ngy nay ch khng th theo php tnh in ngy xa. Nh vy s c li
v k) th s khng bit r tnh th trong nc ra sao, ch no ni rng, ch no sng rch, ch
no h bin, ch no rung nng, ch no nc nghn, ch no t hoang, ch no t tt, ch
no si , ch no sa mc, ch no thung lng, ch no thnh th, ch no thn qu, ch no t
bng, ch no him yu, ch no n i, ch no cao khn chng c, ch no c th sn g
thch hp nhng ging g, ch no c ngun li t ai khong sn qu, ch no mch ni ln cao
xung thp, ch no ra vo qua li c, ch no c th o, lp, khai quang, ch no p linh,
ch no k quan thng cnh, ch no c tch, ch no c quy cch ra sao, ch no hp vi a l
binh php (y l im quan trng v chin lc qun s ca quc gia), ch no xa nay tng
thay i, ch no s c li hi ra sao. Tt c nu khng o, v trnh by ra cho thy th khng
nhng khng r c c nghip quc gia m cn phm nhiu thiu st i vi bao nhiu vic ln
vic nh. (em nc ta so vi th gii m xem mi thy mnh c nhiu thiu st. T xem mnh
s thy r rng y . Bi v ci g mt cha thy th tm suy ngh cha n. Nu sau khi quan
st th gii ri chu nghin cu cho su, hc cho ht; sau nhn li nc mnh mi thy li ni
ca ti l thit thc xc ng). Bi th xa Kinh Th c Thin V cng, nh Chu c chc quan
chc phng i khp bn phng, nm a trong thin h, Trng Khin do ht sng h
ng rung ca Hung N, cho n nhng iu sch a d chp, binh th ghi, khng sch no
khng ngi no l khng ch trng n hnh th cng vc. Cc vua hin tng gii u n cn
vn ny. Tht vy, i th ca quc gia u xut pht t . Cho nn xa nay ai cng lo kho
st phn bit vn cng gii. n nay trn th gii c nhiu nc hon b ri cn lm hon
b thm. (Ti thy bn cng gii ca Trung Quc ngy nay r rng hn ca ta gp bi nhng
so vi cc nc phng Ty, Trung Quc ch ng mt phn mi).
i vi cc nc phng Ty y l mt ngnh khoa hc quan trng c ti nghin cu rng
ln. Nh h mi tu chnh hon b c ni b, m cn bnh trng th lc ra ngoi, tm kim
ngun li cc x khc b p vo ch thiu ca h. Nh ngi Php va mi n Gia nh
vi v lo vic khn hoang cho l k sch quc gia ht sc quan trng. Tri li nc ta
chnh sch ln v cng gii cha r rng g c (Theo ti thy th cn s si lm). Bi vy k
sch quc gia thng tht bi, trong dn gian xy ra nhiu v tranh chp, ngy mt tn hao mt
phn l do m ra. Cho nn c ngi ni: Nn chnh tr c nhn c chc chn trc tin
phi lo tu chnh cng gii.
Nay xin v bn tt c cc x trong nc. V a phn mi tnh, huyn, x, thn, phng, sch,
ng, trang phi o c li ht cho ph hp bn bn, xa gn, rng hp, ng thi m t hnh th
mt t, nh ti ni trn, ri ghi ch r rng vo bn cc nc. Trong bn phi c
thuyt minh thy r cc mi lin lc. V bn phi thc hin nhiu loi, c loi v phn tch
ra tng phn, c loi v tng hp chung tt c cc phn vo mt (Nh li v ca phng Ty),
114

nhng ni chung cc bn u phi ly s bng dm vung d suy ton (Khon ny ti

c bit t nhiu).
Nc ta xa nay vn xem thng vic ny, hnh nh cho l cha cn thit, nhng tht s n c
ch cho ta rt nhiu khng th k ht. Sau ta xem r a th o nhiu knh cho ghe thuyn i
li gip nhn dn tn km, ri li lp nhiu bn quan thu thu thu (Khon ny lm li
cho dn cho nc nhiu lm, sau s thy). Hn na knh cn dn nc ti rung phng hn, ta
nn t chc quan chuyn trch v vic ny thu tin ph tn o vt nh bn Ty c lp ra mt
b trng coi v vic thu li nh o knh cha nc hoc vt knh tiu nc v.v
(Khon ny ti cng hiu i cht).
Ti thy nc ta c nhiu ni ghe thuyn phi i vng mt hn thng nhng nu i tt ch mt
chng nm, su ngy. Hoc c ni chy mnh khng th ngc ln c nh on sng t Nam
nh ln H Ni. Trng hp ny khng nhng mt nhiu th gi tn hao tin bc m cn nhiu
lc nguy him n tnh mng. Nu o knh i tt, hng ha lu thng nhanh chng, mi vic
cng t i li d dng, li bit bao nhiu. Gi s i vng i chm ph tn mt 30 quan cn i tt
i thng ch tn 5, 6 quan. Th th quan c thu thm 7, 8 quan na cng chng nhiu nhi g. Ci
li ca vic o knh ai cng thy. Ch c mt khon nc xung trong ma bo lt thng
gy nhiu thit hi cho ta. Tuy nhin khng phi khng c cch i ph. Tr khi nc bin dng
ln th khng cch no ngn ni, ch nc ma th khc. Nc ta nhiu ni t ng bng, khi
ma nhiu nc ma b ni cn khng thng nn dn b hi. Nay nu ta x nhiu kn dn nc
chy (Khon ny ti c bit qua) th nc s yu khng lan trn ngp lt c. u b cng
vy phi xe knh chia ra nhiu ng dn nc i. l thng sch.
Tin triu p nh Nh tht bi l v khng r a th i bt chc Hong H ca Trung
Quc. chnh l n li ci cn b ca ngy xa m khng tiu ha! Cho nn trm ngn nm
nay c v hoi, dn b thit hi v cng, quc gia tr tnh tn km bit bao nhiu, cn ht tm
tr sc lc m khng chng ni. Vy m khng chu thay i, rt cuc nh chu b tay.
Nay ti xin phn bit ch thnh cng ca Trung Quc v ch tht bi ca ta ci m ci sai
lm t ngn xa li.
a th Trung Quc pha Nam gp sng Hong H, pha Bc c hai cm ni ln. Trong khong
tuyt nhin khng c mt con sng no xuyn qua. Xt bn th a th cao n ngang
my. Hn na hai cm ni ny, mt chy t Lng Hu qua Hn Trung, H Nam n H Bc. Tt
c cc sng V, Lc, Chng, Hoi u pht nguyn t m xung Hong H; mt cm na
chy t Thng Cc, Ging Chu n thng cc qun H Bc. Tt c cc con sng H Bc
u pht nguyn ni ny m vo Hong H. T i H ra n bin ch c mt con sng ny
khng th phn nhnh ra c. Dng nc thng lu chy xit do gn bin c vi trm dm.
Vng ny ton ni v i ct. Sc nc mnh nh th m cn khng ph ni lm nhiu nhnh
hung l sc ngi? nay d mun o nhiu knh phn con nc ra nhiu nhnh t mn
thng du, khng nhng khng o th no c mt con knh di ngn dm, li cng khng th
o thng hai mch ni ln cho nc rt vo mn Bc cc tnh Sn Ty, Trc L v mn Nam
cc tnh H Bc, An Huy.
Cng nh sng Lam Ngh An, nhnh Bc ca n chy qua Tng Dng xui xung, cch
Hong Mai khng xa, cng khng xuyn thng c ni chy xung Qunh Lu m phi
quanh v pha Nam n huyn La Sn l v b th ni chn ng.
Cn cc nhnh nh hai bn Hong H u bt ngun t hai cm ni kia m chy ra sng. a th
hai bn b sng nh th l cng xa v pha Nam, Bc cng cao dn, cho nn cc nhnh sng y
khng th chy ngc m vo ch khc c. l mt chng c rt r. Nay nu o knh
dc theo hai bn sng s lm tc ca khu ca hng trm nhnh sng khng nc ra Hong
115

H. l iu r rng khng th c. i Lng p p sng Hoi khng thnh cng l mt

bng chng.
Trc kia Trung Quc c nhiu ngi bn v vic phng chng nc sng Hong thy bt tin
mun x knh vng pha ng ca sng cho chy v pha Bc vo sng C, nhng ni non
trng ip khng thc hin c. ngh ri cng b qua. Gi Nhng th cho rng phi di
dn K Chu i, ri phng mt con knh cho nc chy v pha Bc ra bin, l thng
sch. Do ta c th thy rng khng phi ngi Trung Quc khng bit vic m cc con knh
chia th nc, nhng khng th no thc hin c cho nn buc lng h phi p nh c.
Cn a th nc ta th khc. Mt gii sng L t Sn Ty xung, tuy c chia ra mt t sng
nhnh nhng pha Ty sng L nh vng Bc Ninh, Hng Yn, Hi Hng, H Ni, Nam nh
u t ng bng, c nhiu ch trng li cch bin khng xa, sut b bin l bn, c mt vi
ch cao cng d o. Khng nh Hong H, ng Ty tr ngi v i ct, Nam Bc b mch ni
chn ng. Nay nu ta o nhiu knh trong cc tnh Hi Dng, Hng Yn, Nam nh, H
Ni, Ninh Bnh v.v phn tn th nc th nc s yu khng chy mnh nh trc. D c
ngp trn cht t cng ch nhng ch t thp m thi khng n ni cun tri nh ca.
V li cc nhnh sng Ph Lng bt ngun t Vn Nam, mt na lng nc chy vo nc ta.
Li thm nc vng thng bn cc tnh Cao Bng, Tuyn Quang, Hng Yn, Sn Ty tt c
dn v H Ni. Nay dc hai bn b sng ch rng nht khng qu hai dm, di t trn
xung di khng qu mt trm dm. Vi mt khi lng t chng m chu ng sc nc
ca my chc tnh to. Tc l mng hp m sc cha ln lm sao khi ph v c?
V pha Ty Bc Vn Nam ni cao cht vt, ma ng ma Xun tuyt ng cha tan, sang cc
thng H, Thu mt tri chiu tan xung. vy, ma ny c nhiu trn mato. Hai th hp
li xung rt d di. Li na t Sn Ty ln n Vn Nam mt t dn dn cao hn mt b
n su by trm trng. Mi mt git nc u x xung ng bng. Nu ngay ngn li cho
chy vo mt con sng thi th khi nc ln mt nc s cao hn ng bng i ba trng. Lc
by gi cc huyn gn , nu b v, s b hi rt khc lit. Cn cch cng xa, th nc cng
yu s t thit hi hn. l bng chng cho thy rng nc nn khai thng khng nn ngn
chn.
Lc nh ti c i dc theo hai ba ngy, thy mt cao hn mt rung n ba trng. Bn
trong dc hai bn sng c nhiu ng ct bi cao hn rung ngoi mt hai trng. Th l
khi nc trn nhng n ct bi ny khng khc nhng qu ni chn nc li. Nh vy du
bng cng khng chu ng ni hung h bng t! Ti li trng ra xa bn pha dc theo
sng thy c nhiu rch, knh, ao, vng. V t H Ni ra n bin i li bn nm ngy, khng
phi nh Hong H, t Chu Phong, T Chu ra n bin phi n my nghn dm ng.
Nay khng cn phi ph m xem a th o thm vi chc con knh ln tip gip vi ca .
Ri ly t p hai bn b knh lm thnh nh tip gip vi ln thoai thoi xa dn.
Ngoi ra xem a th, o thm nhiu ng nc nh khi nc trn th chy vo khng hi
rung, tin i li cy cy gt hi, bt tm c v dng n nh nhng ci h nh cha nc khi
c nc ln (Hai bn sng c nhiu ao h th t khi b ngp lt, nh sng Trng Giang Trung
Quc).
Nhng con knh ln ny pha Bc ra Hi Dng, pha Nam ra Ninh Bnh th khi lo nc
chy ngc tr li vo sng nh trng hp Hong H.
V nc t trn cao xung, khng c nc triu ln xung s tng ht rc rn bn ly th
khng y vi ba nm knh s rng su thm khi phi vt i vt li.
Nu thc hin th ch khi nc ln tnh xem mc nc i n bn trong l my thc. Sau
tnh din tch t Nam ch Bc s bit s nc cha l bao nhiu vn thc khi. Tr s nc
116

di lng sng ra, ch tnh s nc dng t b sng tr ln m thi, th s bit phi khai bao
nhiu con knh, su my rng my, mi c th cha ht s nc . Nc c ng thp
chy th lm g c nn ngp lt?
Cc nc phn nhiu c nn lt ngi ta u la th x knh tho nc i. l dng sc ngi
thng thin nhin. Cn ta c ph mc t nhin. vy cn ngn p ci khng nn ngn p.
Hy xem sng Cu Long lng nc ca n nhiu hn bn nm ln lng nc ca sng L m
Vnh Long khng bao gi ngp lt v nh c nhiu nhnh sng ln. l mt bng chng rt r.
Dng sng di i bt thng th cng phi sa i theo, tn cng mi mi. Chi bng thun
theo th nc m dn n i th d dng tin li.
Nu Triu nh cho l phi th trong hai nm u hy cho ngi cm tiu theo khc sng hp t
Din Vng ln n H Ni, c cch bn nm dm cm mt cy. Khi c nc s sai ngi n
ch xem nc ln n mc no, nc cn n mc no phi ghi chp tht r rng.
Ngoi ra truyn rao cho cc nh giu xut tin cho nh nc vay. Trc tin tu s tin cho vay
nhiu t s c ban khen. Sau tin li s c tr khi knh o xong v lp trm thu. Mi
nm, quan s ti tr tin li c mt vn l mt trm quan. Khi no tin li c gp i s tin
cho vay th chm dt v khng hon vn li.
Trc khi khi cng ba bn nm phi phi ngi tho v o c a th tnh ton tht r xem
tn ph nhn cng, tin bc bao nhiu cng nh chun b trc tht y cc th dng c cn
thit.
Cn trong nc nhng ch no xa cch ng nc cng phi tm cch o knh em nc
vo rung v tin giao thng.
Pha Ty nc ta, ni ln cao hn mt bin, t mn trn gn chn ni cao hn t mn di.
Nay nu o nng mn trn s a c nc ngt v ng bng. Nu c hn hn cng
nc ti, cn ma th c ch tho (Trn th gii nc no c nhiu ni cao, nc c nhiu
ngun li v k).
Ngoi ra bn b knh xem ch no c th dn nc c th lm mt ci ca ng m thu l
ph, cng t u c li (Nhng vic trn y ti c th lm c).
Phn ng cc nc trn th gii lm vic ny ri, ch c nc ta cha lm thi. Nay xin c
gp ngi i hc tp khoa ny. ch su by nm cng c th dng c ri. iu ny rt quan
trng i vi chnh s quc gia, khng nn cho l cao xa kh lm m khng chu ht lng ht
sc. Nc giu mnh khng phi ch t rng dn ng m ch bit s dng t y dn y
nh th no. Nu cng gii r rng, khai thc ht a li, ca ci di do th kin thit cng
d. iu khin cng vic nc cng nh iu khin cng vic nh, khng phi ch lo m rng
o l ca t tin m thi u!
iu th by: Nm r nhn s.
Nc vi dn nh cha m i vi con ci. Cha m m khng bit mnh c bao nhiu con, giu
hay ngho, ngh nghip ra sao, sng hay cht, m au hay lnh mnh, vui hay bun th cha trn
o lm cha m. Mt nc cng nh mt nh. Cha m qu con, Triu nh qu dn.
Bi v ni tr tc l tr ngi. Nu st mt ngi l mt ngi bt tr, lt mt ci g l thiu uy
quyn ci . Cng vic cng vy. Mt vic lm sai, tc lch ra ngoi ng li.
Nu Triu nh khng bit trong nc mi nm dn sinh c bao nhiu trai gi, ngi gi yu
bao nhiu, cng trng bao nhiu, bnh cht bao nhiu, giu ngho bao nhiu, dn chng lm n
sinh sng ra sao th rt thiu st trong o tr nc.
V vy phng Ty ngi ta giao cho l dch ghi r tt c s ngi sng, cht, th, yu, giu,
ngho, tr, ngu, quan, dn, binh lnh khng st mt ngi no. Mi nm ngi ta cn bin chp
s hng ha xut nhp khu, tu b ra vo ti cc cng thng mi, s khch tr, s ngi ng
117

c, ngi chnh qun, ngi di chuyn i ch khc ti cc ph th. ng thi cn nh gi tnh

hnh vt gi nh la thc, sc vt, lm sn, hi sn, khong sn, sn xut ln xung nh th no,
gia sn giu ngho ca dn chng ra sao, tt c u ghi r khng st mt vic g v gi ln Triu
nh. Nh th Triu nh mi bit ht c s thnh suy li hi ra sao iu tit vic thu chi.
V chnh s bt lun ln nh u phi tim tt khng c sai st mt vic g. Vn ny kh
nu ht c. V thu kha nn nh nhiu vo cc nh giu v nhng ni phn hoa thng mi.
Bi v h th n nhiu th phi bo p nhiu, nh trc ti ni r.
Nc Php, thu mi nm thu vo hn hai nghn triu quan (thu thuc l trn mt trm triu,
thu ng trn hai trm triu, thu ru trn ba trm triu, v rt nhiu th thu khc) m dn
khng than on g c v vic lm phn minh, trn di thng sut. Cho nn dn bit r ci l, ci
th, ci o, ci bn phn phi lm nh vy.
Th xem nc B o Nha, dn s c hn mt triu. Cn nc ta dn s c n hai mi triu
(ni chung tt c mi ngi). Vy m mi nm s thu ngi ta thu vo gp mi ln ca ta.
Dn chng li chng cho l thu kha h khc. V sao vy? (chng no nn hc thut nc ta r
rng, lc mi thu c nhiu thu nh phng Ty m dn khng ku ca).
Nay nc ta, i vi cc vic k trn u coi nh khng. l ti ta khng lm ch khng phi
khng lm c (chng no c th lm cc iu trn, ti s em cc phng php hay ho ca
phng Ty i chiu vi nhng u khuyt im ca dn ta, ln lt trnh by r).
Nhng iu trn s em li li ch khng th k xit. Ch c lm mi dn dn thy hiu qu, mi
dn dn pht sinh nhiu phng php hay. Gi y khng th ni ht ra m hnh dung c.
Phm quc gia i vi nhn dn mun vic chng khc no huyt mch trong thn th. Nu lu
thng tr ngi, nht nh s sinh m au. l s tht t nhin (L ny kh thy r, nhng xt
k trn i khng c s tht no hn).
Ngy nay chnh quyn quc gia hy cn xa cch vi dn chng. Dn chng c iu g th gian
di che y chnh quyn. Trn di khng thng sut nhau, r rng khin s gian di ca dn
chng ngy mt nhiu thm, quyn lc quc gia ngy mt gim st. Do nc cng ngy cng
yu, dn chng cng ngy cng phn tn (Vic ny tn mn ln xn kh ni r nhng rt quan
h). Ri trn di lng d khc nhau, ng no lo mu li ring cho ng y th lm sao thnh
mt th thng nht c?
Ti xin iu tra dn s khng phi mun tng thm thu ngay. Nhng trc tin l chm dt
mi gian di xu xa trong dn chng, cn vic mu nhng li ln cho quc gia th s tnh sau
(Hin nay ti thy dn chng l dch h n ca quan, bt lun chuyn ln chuyn nh, m
ming ra l di. l mt thi rt xu m khng bit tm cch sa i).
Trong tri t bt c u, lm mt vic gian di u c ti. Gian di nh ti nh, gian di ln
ti ln. Gian di Triu nh l gian di ln, ti cng ln hn na. Bi v chuyn lm
c th cn chuyn g khng lm c? gian di c th cng c th lm phn c. Nu
cng ng khng gian di c th m ra on trch mun ph nhn o ngha sinh thnh. Th
cha chng li c nn min cng phc tng, k tht trong lng phn bi. Ci do u?
D nhin do lng dn khng c mt o l ngay lnh no hng dn nhng cng ti Triu nh
khng r mi vic mi gy ra t oan ny.
Phm quc gia khng s thiu ch s khng cng bnh, nu c bn trng bn khinh tc khng
cn cng bng v t na. T sinh ra nhiu t oan khng th k xit.
Theo lut nc c iu khon trng tr v vic n giu nhn khu. Vy m khng tr c t
y l v khng thy r t y nh th no? Chnh cc quan cng ngm bit dn gian c giu gim
nhn khu nhng c lm l nh khng bit c ci c khoan dung d di, kim cht phc
v sau. Tht chng bit chng l phc c g c. Phc l phi thi hnh ng li chnh sch
118

cng bng, lm cho dn ht gian di. Cng c k khoan nhu bo rng nu khng th dn s
khng chu ni. Cho nn khng iu tra cho ng s tht. Nu lm r rng ng lut l hnh
chnh ca Triu nh m dn khng kham ni th l lut khng c hon thin. Nu lut
hon ho, m ngi tha hnh li hp l th s tnh th c g gi l khng kham ni? Nu nay
cn c ngi c ngh nh th r rng l lut cha hon ho. Li c ngi ni: Tuy c st lt
trn quan nhng trong dn th chia ra m chu. Chia nh th u phi Triu nh chia m do bn
th ho chia. Bn hng ho l dch c n nh m n cho no bo nn chng mi gian di
cch, chu nh n mu li ring t. n khi c ngi bt bnh pht n kin, by gi quan
mi trng tr. Nu th sao trc li m thm l i cho sinh t ri sau li dng hnh pht bo l
gian di? Nh vy c phi l gt gm dn khng? Ti sao trc khng lm cho sng t r rng
sau khi sai quy? Ngun nc khi khng th no chn dng nc chy c. V vy m
trong dn gian c x thn no mc du vn tr mt nhng b tt dch cht mt vi ngi th tm
cch chy cht hi l quan li ni l tn tht nng n, s inh gim kh nhiu. Bn ny ni rng:
Mt vi trm quan tin chng bao nhiu m gim s inh c nm su ngi, li y mi lu
di. Th m bo l li, tht ht ch ni (Nhng t oan do bn l dch v quan li ny gy ra
nhiu khng k xit). Cn dn cc lng ngho khng tin t lt th ch c mt hai ngi. Tuy
c ku ni hai ba lt, tn ca tn cng cng khng c xt g v quan nghi l c vu khng.
Do ngy mt h hao phi tri git bn phng l v vy. S d n nc khng th chia st
ng u, vic sp t khng c cng bng, m mm khng phn bit tht gi l do khng
nm r s sinh s t trong dn chng. Thm vo lc bnh thng c bao che cho k iu
ngoa xo quyt nhn th li, mnh kho gian xo ngy mt tinh vi. Cn k ngay tht chng
c gi n li c phi cong lng chu thu. Chi bng hy iu tra r rng xc thc nh phng
Ty; suy, thnh, tnh trng no thch hp tnh trng ny; nhiu, t, mnh, yu, khng thin v bn
no c. Nh th mi c th chm dt ci ti la di quan trn.
Do ny ra kin mun tng s inh, nc ta t l duyt li. Nhng ngi ta ch da vo s
lo nhiu, lo hng, tuyn la li in vo cho s. Lm th l c theo l m bt dn. Do
dn cng phi theo l m tm cch i ph. Kt qu chng rch ri phn minh g c, khc no
ngi bi cu may, c tt hay tt c xu hay xu, c cng bng g u?
Phm con ngi sinh ra, nhiu, t, nn, h u theo mt trt t do to vt xp t ch tr. Xem
trong mt nh, mt lng thy c y, vi, h, thc, khng bng nhau. Nhng tnh chung trong
ton tnh hoc c nc th thy c mt th k s ngi li tng ln gp i. l l nht nh.
Phng Ty ngi ta tnh r rng mi nc c trong khong ba mi nm, i chiu s sinh s
t th thy s cht mt m s sinh gp i. Tc l cht mt sinh hai, v s con trai nhiu hn s
con gi l mt phn mi mt. l con s chc chn.
Nhng trn a cu, c ging tt phc, c ging v phc. l l tin nh ca to vt, nu
khng xt k ngun gc tri, t, ngi, vt, khng th no hiu thu v tin tng l y c.
Tuy nhin c xem cc nc xa nay cng c th bit r chuyn y c tht. Ging tt phc
ng Chu (ng bn cu ca qu t l ng Chu, Ty bn cu l Ty Chu) nh ngi
phng Ty, ngi n , ngi Mng C, ngi Trung Quc, ngi Nht Bn, ngi nc ta.
Nhng ging dn ny mi ngy mt thnh, mi th k tng ln hai ln ri. C xem dn ta t khi
vo t Bin Ha n nay gn mt trm su mi nm m ny n rt phn thnh. l mt
bng chng. Cn ging v phc nh cc dn da en phng Nam, dn Th Nh K, dn M
Lai ( cc o ngoi bin) dn Min in, Xim La, Cao Min, Chim Thnh v cc nc Ty
Vc. Ging dn ny ngy mt iu tn, nay ng li khng pht trin na. Cn nh Lm p,
Ph Nam gn nc ta, nay khng bit bin mt tiu i u. l mt bng chng.

119

Phm loi ngi h ging c phc th mi ngy mt thnh. Nc ta l mt trong nhng ging
c phc trn qu t ny. Nay tuy c b th thch i cht, nhng lu di v sau, chc chn s
c m rng ci b, lm sng t ci b tng ca tri t. Ni sng hai bn b dng Cu Long,
ni v gi hng nhn ca nc ta, ang sn sng ch n. Nc ta uc t l t
phc lu di trong tri t. Ti sao khng phn khi tha hng. Ti sao cho s m mang l
sai? Nh th l li nhc, hm h! To vt mun cho dn ta tng nhiu, th m li giu gim
gim bt i. Trn dng l l rng buc di, di dng l l cch ny cch n che giu
trn trnh trn. Nh th th lm sao c?
Phm dng l ch dng trong vic x on hnh pht, m khi no khng dng tnh c th mi
dng n l. L l mnh lnh gt gao. Tnh l ci n hu ha du. Nu trn di khng i x
vi nhau bng s ha du cng hng phc m bng s st pht gt gao th mi ngy s suy
tn m thi. To vt s d mun dng ging tt ri khp tri t v cho quyn lc sai khin sp
t ging loi l hon thnh ci ca to vt, phn chia cho tc loi mnh nhng phn t
m cc ging v phc khng ng hng!
Hy xem lit t Triu nh ta khai thc t min Nam, chm lo di dn m t. n nay t i
Vn vo Nam, ging ta ngy cng ng c, man mi ngy mt tiu dn, li cho quc gia
khng bit bao nhiu n nhun thm. l m rng t ai xy dng ging ni (on sau ca
iu ny ti xin di bn t ti v lu manh vo min Ty cng do ). Nh th khng ng
phn khi sao?
S th mun dn sao khng ngh rng ca ci ca quc gia nn giao ht cho Triu nh gi
quyn nghi phn b ng u, ai cng c hng ci phn ng hng ca mnh, khng tranh
ginh ln p, phi ngi phi ta, cng hng yn vui lu di. Triu nh chng qua l i din
lm cng vic thu pht cn hng l dn hng.
Nu dn bit by r chn tnh, quan thun theo m iu tit th t nhin cao thp, ln nh u
c cng bng tho nguyn. Nh ngi thp chng tranh ly o di lm chi, mi ngi u
gip nhau xy dng s sng cn, khng ai thi qu, khng ai bt cp, cng khng cn tm a
xu xa phn bit chia r na (y l chuyn chc chn c th lm v tt hu trong o lm ngi
ch khgn phi nh thuyt T vt hoang ng). y l mt chn l rt k diu, khn thit i
vi nhn loi. Ch v khng r chn l y mi c cnh qun t phm l ngha, tiu nhn phm
hnh lut m chng ai ly lm l thn nhin nh khng n ni c nc mnh hip yu, th
nghch mu thun nhau m sut i ch tm cch che y, di tr chng li b trn. Du c ngi
cao thng, thu o cng b vng mc tc lng m khng khi ri vo t lu y. Lm quan
trn m khng nm vng s h khu nhiu t, iu hp thnh mt khi, th lc quc gia do
s ngy mt hao mn. Nh th l tuy mun li mnh m thnh hi mnh.
Nu nc nh khng yn, th hi nhng lng x giu c, ng dn, nhng bn trn xu lu thu
c trn ln tin c khng? C cy cy lm n c khng? Trng hp ny cng ging nh
hai ngi khing mt vt m bn nng bn nh khng u. Nh th lm sao khing ln c?
Nu cng bch khing ln, trt chn mt ci, khng nhng bn nng nt m bn nh cng tan.
chnh v lng ring t m hi n vic chung c nc.
Phm vic i nu khng em tnh ra c x vi nhau th o lm ngi khng iu ha, n
hu v uy quyn khng tha ng. T nhng bn ngang tng tri l mi quy ri gy chia r,
cch ly trn di. C oan kh kh gii by. Mun thng pht khng sao nh c. Lng tng
ngp ngng nh a tay vng li, ct bc sp hm. Trn khng cn cch no tr dn cho
kho, di khng c cch no yn n lm n (i khi chuyn i l th, nhng tht kh m
phn bit, nu khng su sc tnh i khng th thy r c). l do nhng bn thiu tnh
ngi gy tai hi. Tht r rng nh vy.
120

Do mi thy rng l vn do tnh m ra. Ngi tr nc qu h ch thu sut tnh dn. C

tnh th mi c dn.
Vic nhn s khng g quan trng bng nhn s. Tr nc m khng nm r nhn s cho giu
gim st lt th cn chuyn g khng st lt?
Cc nc phng Ty lp php rt cht ch th m li rng ri. Bi v tt c u c lut php
khng th gian di c, cho nn ngi ta khng gian di, cng khng c ngh mun gian di.
H sng yn n trong lut php, khng cm thy b lut php rng buc, nn ta h nh lut
php y rng ri.
Cn ta cng lp php m khng ngn chn ni t oan l v lut php nc ta cha cht ch, cn
s h t oan sinh ra. H cng ngi, cng nc, cng dn, sao lut php thi hnh c cn
ta th khng?
Cc nc phng Ty cha bao gi c chuyn bi t gim thu m tnh gn b gia dn vi
nc thn thit khc hn tnh trng nc ta bit my (iu ny ti trnh by trong tp Ngi
vua l qu, chc quan l trng). Bi v h c th theo o tri lm ng l ti bi ch che, x s
hp l. Cho nn lut php tuy nng n ta h v tnh m li rt c tnh. Chnh v l y Khng
Minh ni: Tr i bng c ln ch khng bng n mn.
Nay nu Triu nh khng chnh n li th k sng trong php lut t, k ngoi php lut nhiu.
Quan trn qu h nm l li c nhiu t v nn khng th ht l. Di dn qu h tnh li c
nhiu gian di khng th ht tnh. Tnh l khng thng lm sao xy dng t nc tt p c?
Nay xin lp s b thng k li y khng lun trai gi gi tr. Vic ny giao trch nhim cho
tri huyn v tng l phi ghi r rng trnh ln. Nh chnh qun bao nhiu, ng c bao nhiu, ngh
nng ngh dt bao nhiu, ngi hc ch bao nhiu, lm th bao nhiu, bun bn bao nhiu, bao
nhiu ngi khng c ngh nht nh, bao nhiu ngi m ci cha m, ga v ga chng, bao
nhiu ngi tn tt, bao nhiu quan, binh, chc sc, bao nhiu ngi lm thy thuc, thy bi s.
Mi nm u ghi r di l cn tip tc hnh ngh c hay i ngh khc. Cng phi ghi r
mi nh sinh c bao nhiu trai gi, cht v l do g. Nu l dch v nhn dn ai c khai di s
b trng tr nng. Nhng trc ht Triu nh phi co th cho dn chng r l nh nc s thi
hnh nht lut nh vy v lm th khng phi tng su thu m mun em li s tht, chn
ng mi gian di. Hn na dn dn nhn bt ch nhiu thm ch t cho hp l, tng tr ln
nhau cho ngy cng tht cht mi lin lc trong nhn dn. Ai trc y giu gim s inh,
ln ny phi khai tht s khng b ti.
chun b vic iu chnh, trc ht trong nhng nm u mi nm phi sot li s inh xem
tng gim ra sao, sau mi phn loi xp hng, chnh n ton b li ht. C nh vy su thu
mi cng bng thch hp, tnh trn di mi khng cn ngn cch.
Vic chnh tr trong nc khng g quan trng bng s inh. S inh n nh ri, by gi mi
c th t t tnh ton sp t mi vic trong dn gian, nh ni on trc.
Ngoi ra cn c nhng bn t ti, n ca nh nc th phi lm vic, khng nn chng
khng. V n khng l gc ca mi ti li. C xem nhng t thng phm th bit chng u l
nhng k n chi bing nhc khng mun lm vic, hoc am m ht xng, hoc khng c
chuyn g cn thit m c bn tu ngc xui, cho n nhng bn cn n m nhau bi bc
ru ch ri sinh s iu ngoa by mu kin tng, cho n nhng bn bi khoa, xem phong
thu, ba ch. Li c nhng k mn c dy hc kim n th m ln li khng st mt ch no,
li ni v hnh ng ca h gy nhiu tai hi v ri lon trong dn chng.
Vy sau khi kim tra nhn s mt cch r rng chc chn ri, hy tm n rng ri nhng bn
ny tp trung li qun thc gt gao, t chc thnh i ng, cp pht o cm, ri b sung vo lm
vic binh dch. Phi bt chng cc nhc th xc, khn n tinh thn, chng mi hi u tnh ng.
121

Hoc di c gia nh chng n nhng ba rng xa xi khai khn t ai, ph ni m ng.

Nu lm c s cho chng c quyn hng dng vnh vin.
Xa t Ng Lnh tr vo Nam vn l vng ng hoang nc ng. Tn Hong, Hn V a t
ti n khai khn, nay tr thnh min t ph nhiu thu li v k.
Cc nc phng Ty cng dng cch ny m lm cho Ty Chu ngy nay tr thnh giu c
sung sng. Nhng vic l y t m cng l lm phc cho t vy. Hin ny ngi Anh
vn cn di c nhng m dn ngho n cc vng hoang vu cho khai khn, nhm thu li trm
nm sau.
Nhng ch st bin gii pha Ty nc ta cng nn dn dn chnh n li. Nhng lng x no c
dn ngho khng k sinh nhai thng b i lng khc v nhng bn v li u gnh x ch u
phi la i ht ra khi lng. Ti thy trong dn c nhng hng ngi lng xm khng a, do t
mc cm h gy nhiu ti li. Nu nhng ngi ny cht hoc i u cho khut mt th ai
cng mng. Li c nhiu bn n cp mc ti. Ph ch no cng c bn ny, bn no c a phn
y. C bn cn cu kt n chia vi hng ho lm cho dn ch kh m dn nhng ch bun bn
cng kh hn. Nhng bn ngi bt nhn ny l gic d man i vi dn chng, sao khng
dp yn i, a ht bn chng ra ngoi bin gii cho hp vi mun ca dn? Hy la trong
chng nhng tay qu qut nht m khng nh ca, tp trung qun thc bt i lm cc dch v
cng cng nh o knh, v t, trng cy l phng php hay nht. i vi bn thn
chng, c li ch v ci to t tng hnh ng, dn chng th c yn n v quc gia th
c li ch khng th k ht. Nay xin nu mt s d thy nht nh sau: Mt l dn khi b hao
tn m hi, hai l khi nn trm cp, ba l khi kt b ng lm ti c gia bn ny bn kia, bn
l khi b cp git gia ng gia ch, nm l khi t tp chuyn nh lm ra to, su l khi
ly xu sang ngi khc, by l trnh cho dn khi ti v tc gin chi ra chng, tm l trnh
cho dn khi b bn chng vu oan gi ha, chn l bn nh giu c c khng cn bn ny
mn chng i hnh hung con n n nh quan nha quyn th, mi l bn gic khng cn
u gi dng thng tin tc cho nhau, mi mt l gip chng c cch lm n sinh sng, mi
hai l c th lm cho chng tuyt ng hung c, mi ba l c th qua th thch chng tnh
ng hi li tr v no lnh, mi bn l b bt buc lm vic mi ngy s b c tt li bing,
mi lm l do b bt buc lm vic mi m quen ngh, mi su l c bn ny lm cc to
dch khi cn bt dn, mi by l t Kinh n tnh c bn ny qut ng, trng cy ti
nc, rc, ng s sch s khng kh trong lnh dn t bnh, mi tm l c rc gch ngi x
bn c bn ny em i lp nhng ch snh ly bin thnh rung tt, mi chn l c khai m
c bn ny khing vc chuyn ch khi mn nhn cng, hai mi l nhng ni rng su hoang
vu c bn ny khai ph dn dn tr thnh khang trang. Vi mi iu k trn em li li ch
ln cho quc dn v c cho chng na. Tuy nhin trong cng khng khi c iu t. Nu kho
dng chng th t t m li nhiu. Bn chng c a n u th quan quyn qun thc
chng li phng nhng chuyn khng hay xy ra. Sau cho php cc linh mc v o
n cc im tp trung, nh cc vng bin gii cc chu, sch xa xi, ging o gip
gio dc chng. Bi v cc gio s c nhiu phng php hay giu thin ch, nhn ni v chu cc
gii mi c th vi chng c.
Phng Ty xa c nhiu ging dn hung d cha khai ha, nh dn Bn Man, Vn Tng ngy
nay, phn nhiu u nh cc gio s chu kh m mang gio ha m v sau dn dn tr nn thnh
li. Chuyn y s sch cc nc phng Ty cn ghi v sch Doanh hon ch lc ca Trung
Quc cng ni n ch khng phi ti dm ba ra ha theo ni tt cho h u.
Phm nhng ngi ch mi gy nhng ti c nh cha n ni no, nhng nu khng sm x tr,
dn dn s tr thnh ti c ln. Ti c nh m cht cha sut i cng bng mt ti c ln. V
122

nh nc lm m thuyn vy. Nc vo thuyn bng l ln hay rn vo khe nh cng th. Nu

khng nt s lm m thuyn nh nhau. Xa nay nhng v lon nghch khi u tuy ch do
nhng bn ham giu sang xng xut ln, sau mi t tp nhng bn lu manh m xi gic
chng. Th m bo nhng ci xu c nh khng c hi sao? Hn na, nhng ngi ny vn cng
l dn lng, cng nhau chung sng, l no khng c tnh tng thn tng i. Th m nay chng
lm cho mi ngi khng chu ni chng, th sao gi l khng c ti c? Pht chng l hp
l cng bng. Nay tch chng ring ra l phi. Nh th tuy ni l pht m thc ra l gio dc
chng. C g m phi ti nghip? Dit c xu khi lm hi la. Bn lu manh du ng trong
lng ging nh n dch phi sm dng thuc cha tr, khng s truyn nhim lan trn, khng th
tr hon c. Nu bo rng gom chng li mt ch chng li cng gy nhiu ti c hn. Th l
cha hiu. S d chng dm ngang tng l v m ngi bnh dn lng thin khng mun hn
thua nhng chuyn nh mn vi chng. Hoc gi c ngi ngh rng nh c khng nh ht r s
b bn chng tr th. C ngi ngh rng gii np mt tn trm phi mt cng ch chc hu ta
khai bo phin phc, khng bao lu chng li c tha v lng tr li. V vy m ngi ta b qua
nn chng khng king s g c. C ch dung tng lm iu c, cng lc chng cng lng
hnh. Nu gia bn chng vi nhau th a no nh a ny s km ch ln nhau khng th tr
ngn ngang tng vi ai c. Khng lm c c, tc t n c ci thin trong ri. Cn a
no hung d qu th xing li, bt lm kh sai, nh con nga chng c dy cng hm thic,
khng cn vo u c. ( phng Ty nhng ngi ti nng khng b x trm hay x gio
m ch x kh sai chung thn, tr trng hp phm ti c nhiu ln ng cht mi x gio). y
l iu quan trng i vi vic tr t lm phc. Trong c nhiu chi tit rt quan h vi nhau.
Xin quan st dn gian ngy nay v suy ngh k mi thy bn ny l mi tai hi ln ca nhn dn.
phng Ty ngi ta y nhng bn ny qua Ty Chu v qua cc o xa xi cho chng khai
hoang. Nh vy trong nc t trm cp, nhn dn yn n lm n. Nay ta cng nn phn loi ra
thi hnh dn dn, s thy c kt qu.
iu th tm: Lp Vin Dc Anh v Tri T Bn.
Vua Vn Vng thi hnh chnh sch nhn c trc ht l i vi hng ngi c c. Vua
Nghiu vua Thun thng ngi trc ht l hng ngho kh. l th theo ci c ln ca tri
t m b p ch thiu st ca loi ngi. Bi v trong th gian c ngi ngho kh mi t r
c ci c b th, c k m ci mi c ci n dy d. l to vt cha ch thiu st cho loi
ngi to n c. Nu khng, Nghiu, Thun, Vn Vng khng lm sao sng t ci o c
ca mnh c.
Con ngi ta mang n nng ca cha m l ch nui nng dy d, che ch, xy dng nn ngi.
Nu ch c cng sinh ra m thi, th chng khc no loi vt. V l tnh t nhin. Bi vy loi
vt khng c o hiu tho. Loi vt thnh c loi vt hon ton do sc t nhin ca to ha,
khng quan h my may g n n dy d xy dng. Cho nn i vi loi vt ci n y thuc v
to ha. Chng c sinh sng trong iu kin t nhin m khng h bit n. Chng khng th
lm sng t ci ch trng c tnh linh sng sut nh con ngi. V th to ha mi dng con
ngi hon thnh ci c dy d nui nng ca tri.
Nay th bt mt a nh ri v m em b ch ho lnh khng ngi. Khng cha m nui
nng che ch chc phi cht, lm sao khn ln nn ngi c? Vy th ci n sinh ra cng
nh khng sinh. Nu sinh ra m cho kh no n cht l khng lm ht ci o lm ngi, th
chi bng ng sinh cn hn. Ni v cng sinh , d nhin khng th ph nhn n, nhng k tht
vn l l t nhin ca to ha, khng sinh khng c. Vy ci quyn sinh ra khng thuc v
cha m. Cho nn ch ni sinh m cha ni n thnh. n lc sinh ra ri, mun nui hay
mun b l quyn ca cha m. Nh Trung Quc sinh con gi th b, nh man r n con. Nhng
123

a tr y nu bit, chng s on hn v cng k sinh ra chng, cn ni g n n ngha? Vy

ci cng bo ton khng thuc v to ha m thuc quyn ch trng ca cha m, nn mi
gi l sinh thnh. Ti ni nh th khng c khinh bc ci cng sinh , nhng bn v ci cng
nui dy so vi sinh thy nng hn nhiu. Nu vy th nhng k m ci khng ni nng ta
b vt ngoi bi ngoi b m c ngi nui dy ln khn nn ngi, th hi cng y c hn
cng cha m sinh ra khng?
Phm con ngi c lp ra vua, nc, lun thng, uy quyn, chnh s, lut l, cng th, trng
pht v.v Tm li mi s cng ch hon thnh con ngi, sao cho sng cht khng c iu
n hn m thi. Cho nn ci c ca tri t l bo ton nui dng mun vt cn bn phn ca
loi vt l t bo v gn gi ly mnh. Chnh v vy to ha sinh ra mun vt u ban cho ci bn
nng bo v. Ring loi ngi hnh nh cn thiu. Khng phi to ha c lm thiu, k tht l
cho ta c ci c gip nhau, hon thnh cho nhau thi. Nh trong sch o c ni:
Trong con ngi gm tt c nhng ci tt xu ca mun vt.
Hin nay trong nc c mt hng ngi khng khn ln nn ngi c, khng sng trn i
c. Lm k b trn c quyn hnh trong tay, nu khng gip chm nom h tc thiu st ci
c hon thnh cho nhau. Cho nn bn phng Ty, nh nc c bit ng h khuyn khch vic
nui tr m ci v gip ngi ngho kh. Anh c o lut ni rng nu trong lng c ngi
no ngho kh khng th t nui sng c th giao cho nhng ngi giu c trong lng nui.
C nc nhng ngi c tin ca, hng nm u xut tin gip ngi ngho trong lng, t nht
cng nm trm quan. l lut nc bt buc, ai cng phi lm, tr nhng ngi c lng tt
thng ng ra xut tin pht chn. Ngoi ra cn c nhng trng dy tr min ph, nh tr, nh
dng lo, ni phc hi nhn phm cho gi mi dm, nh thng, nh nui tr m ci, ni nui
cha ngi tn tt. Nhng c s t thin ny u cng c, khng nhng do nhn dn v lng
thng xt tit gim lng ph quyn gp lm ra, m cng do nh nc kho biu dng khuyn
khch na. Cng bi v o nhn i, vic cn kp trc ht l nui tr m ci, th n l cu gip
k ngho. Cn i vi nhng ngi trng thnh, nhng gia nh sung tc, t h gn chu
ton ri u cn cu gip na? Vin dc anh t bn l lm cho nhng k sp cht c sng li.
Cng c y tht v lng!
Ngi ta thng ni: Ngi cht khng th sng li, vt h khng th lnh li. l lut thnh
hoi ca to vt. Nhng i vi con ngi, iu cha lm tha mn. Nay c ngi cha n
ni phi cht m sp cht, ngi ta c th lm cho sng, vt cha n lc h m h, ngi ta c
th lm cho nguyn lnh c. Nh th chng hn lut nht nh ca to vt hay sao? Cho nn
trong sch c cu: Ca ngi s gio ha nui nng ca tri t th cng c th tham d c vi
tri t. Ai l ngi n ci c ca tri khng th khng su vo cu ni ny.
V cng vic cu t, bt lun nc no, o no, l ngi khng ai khng cho l vic o
c tt p. Bit vy nhng t ai lm. Ti sao vy? Nu ni kh vi d th t bn cn d hn dc
anh. D cn khng lm hung chi chuyn kh. Nh Trung Quc xa nay xng l nc l ngha
th m cha h nghe vic ny c ni n trong chnh sch nh nc! Thnh thong tuy c nhc
n, nhng ch l mt s xc ng lng tm nht thi m thi, cha c mt chnh sch thi
hnh nht nh nh lut php phng Ty. l cha ni n nhng k tha hnh di chng
xem nhng li nhc nh y c gi tr. Ni chung, tuy trn khng th lm ht mi vic, nhng
trong dn gian cha nghe c ai hp nhau li, em lng nhn i ra m bn lun vic lp hi t
thin cu t nh phng Ty. Ti thy hin nay Trung Quc cng nh nc ta, ngi ta
thng dn nhiu t ku gi ngoi ng. ng u phn nhiu l nhng ngi danh vng
nho nh. Nhng ni dung th ku gi lp n cng t, hoc ht t thn, hoc c tng Pht, hoc
lp bi v thn, hoc c chung, sa cha, hoc hi hp vn chng, hoc lm nh lm m,
124

dng vn chng li l hay ho vui lng p mt, hy vng li cun c nhiu ngi. Nhng
ngi ny ai quyn gp c nhiu th bo l ho thin! Chng bit nhng vic y c thin g m
gi l ho? Ch c ho danh m thi! Ngoi ng c ngi i xin ming cm tha canh cn
m cn nhn tm khng cho. Gn nh c tr m ci ngi khc bn vch cn n nhm mt b i.
Vy m bo l ho thin? Ti mc kch khng bit bao nhiu nhng chuyn gi o c
cu danh, cn ci o c chn tht hp vi to ha th b n i nh u. Th th ng ly
lm l ti sao tai ng hon nn lan trn khp x. l v ung dng ca i m khng bit
kho dng ci phc i to vt ban cho ta, chia st cho ngi bt hnh.
Ti thy hin nay Triu nh c xut cng qu lp vin t bn nui ngi ngho kh. Nhng
v ngi tha hnh khng lm ht nhim v, nn ch c danh ngha m thc t nhng ngi
ngho kh khng c hng s cu gip bao nhiu.
Khng bng phng Ty ngi ta t m n in, ct nh ln, nhiu ngi ho tm b tin ra
gip. cc nh th, trng hc t, nh chung v.v u c t hm cu t. Ai mun gip bao
nhiu th c b tin vo hm. Mi ngy m hm ly tin chia ra cc ni. Hi thnh thu ht
nhng ngi ngho v nui, cha bnh. Ngi no kho mnh th dy cho lm rung v cc
ngh vt. Ngi tn tt th c cng vic tn tt, khng ai khng. Ngoi ra cn dy h lm cc
ngh th cng bn ly tin ph thm vo vic chi ph sa sang trong vin. Nu cn d th mua
rung vn chn nui sinh li thm na. Cn rt nhiu cch lm hay khc khng th k ht.
V mt nh nc th cm tuyt khng cho k i n xin. Nu ai v c i n xin dc ng, r
rng l k gian tr hnh, bt c u h gp l bt ngay em v tra xt ri xing li sung vo
cng dch. Lm c th ngi ngho c ni nng ta m bn cn bt lng kh ng
trn trnh. Vic y c l chng ta cng lm c ch?
Cn vic nui tr rt kh kim ngi. Chc chn phi nh nhng ph n phng Ty tnh
nguyn vo trong vin vi tr mi lm c vic v chc chn c hiu qu tt. V d nh Gia
nh, ngi ta sn tin li c ngi thc tm lm vic mi c th lm m m tr m ci c.
Bt c tr no ngi ta u nui dy. Trai hc theo trai, gi hc theo gi. n tui trng thnh
ngi ta ng ra dng v g chng v chia cho ca ci. Ti thy h thng yu nui nng cc tr
m ci nh con d ca h vy. Cc tr m ci lc cn nh, trai gi u c phng ring. Ch ngh
ngi cng phn bit. T mi tui tr ln, con trai con gi u c nh ring v ch ring bit.
Nhng ph n phng Ty ny u c thn khng lp gia nh, nn nh bn tnh lm m h
chu ng c mi s u. Nu ai cho con nt mi sinh, h s thu v nui trong mt nm ri.
Ngoi ra h cn cha bnh pht thuc khng ly tin.
Nu Triu nh cho rng vic ny nn lm th s nh cc gim mc mi ngi n, mi mi tnh
mt nh nui tr, khng bao lu s thy kt qu ngay. Gi nh cc gim mc c giao c trc
mt cch r rng rng: Nu cc tr m ci ln khn s c mang v Ty lm dn bn y. Ti
ngh nhng tr m ci ca ta khng ngi nui nng sm mun cng cht th h nui ly
cng c. Hung chi nh nui tr d lp u, bn tr con khi ln khn cng s phn tn ti
cc ni . Dn l dn ca ta, c ngi b tin b cng ra xin nui dy. Xa chng l ngi b
ri m sau c nn ngi. Nhng ngi lm m nui chng nhiu ngi mi n gi cht
trn x ta. Nh th chng t tm lng t thin ca h nh th no.
Phm l vic t thin th bt c ng Ty Nam Bc u xut pht t ci c ca tri m ra c.
V vy ci g bt chc c c bt chc, ci g lm theo c c lm, khng ngi g c. ng
cho rng hp tc lm nh vy s ngi ta d ngh. Lm cng vic t thin nh th m cn c
ngi ch bai chng bng, ti khng hiu nhng hng ngi y lng d nh th no?
phng Ty, tin nui tr m ci phn nhiu l ca tr con cho. V khi vo trng hc, thy
gio ct ngha cho cc em hiu rng trn i cn c nhiu tr em ngho kh khng ni n hc.
125

Chng cng l anh em ca cc em. Ngy nay cc em nh cha m c cho n no mc m li c

tin d mua bnh tri, chi, tiu ph v ch, chi bng cc em chia st cht t cho cc anh em
ca cc em ang i rt sp cht c hn khng?
Nh li ging gii ca thy gio, cc em ua nhau b tin vo hm cu t. Mi trng mi thng
thu c hai ba trm quan. Cch dy ngi lm vic thin ca h tht l kho! Ta khng phi
khng c ngi ho tm ch ti cha c ai xng thi.
i vi cc k sch, iu ny hnh nh cha cn kp lm, nhng ng trn o lm ngi v v
phng din ci thin quc gia, tht cng v cng khn cp, nu khng bt tay vo vic ngay,
khng bit n bao gi mi lm c?

Tm iu trn y, trch trong bi T cp lun, u l nhng vic cn phi lm trc ht i vi

tnh th nc ta. Cn v th tung honh s c mt tp khc suy din rng ri hn, y khng
th ni r ht c. Trong tp ny cng c mt vi iu khon nh mi thm vo. Cho nn tm
iu ny tn tuy c nhng cc vic u mi, pht sinh t tnh th nc ta hin nay. Nu lm ng
nh th s bng c nh ngi ta hoc hn ngi ta. Nu khng lm, nht nh phi thua st
thin h. Trc kia ta lm cc vic tr nc u c tnh cch lm qua loa cho xong chuyn. Gi
y mi l lc nhng vic lm ca ta khng nhng ch nhm thi hnh trong nc m cn phi
i ph vi thin h. Tnh th nay khc xa lm ri.
Trong on u, ti c trnh by tnh hnh cp bch uy hip chung quanh ta, mc du c hi c
thay i bt thng, trc sau, sm mun c khc, nhng i th nht nh s khng thay i.
Nu vic lm ca ta khng theo vic ngi, chc chn s h trng khng nh.
Xa Cu Tin, vua nc Vit, b nhc Ci K mi gng sc tri dy m lm b ch c thin
h. Th T Cao Hong nc ta mc nn lu vong mi n nhn nui ch ln thng nht t
nc. Cu Tin b gi lm con tin, khng cn th lc nng ta, ch mt nim quyt tm m gy
dng c nghip, hung chi nc ta ngy nay sn ba nghn dm t vi hai chc triu dn!
Ti thy nc ta t lu dn th mi ngi mt khng hp nht vi nhau, Triu nh th bn rn
i ph khng cht rnh rang mu vic khc. Cn chng th thn tnh thm phn t ln
ca ta cng c th lc mnh thm, m thm mu tnh, thong th sp t. Tng lai nc ta s
ra sao, c nhn vic qua cng c th tng tng c.
Ti bit chc iu , suy tnh k v thy r rng, nn trc y trong on cui bi Lc li
t ti c tha rng c thc hnh, dn dn s thy hiu qu. Nu tr hon th d tr hon n bao
gi cng khng th b nhng k sch y m c th chng li chng c. Nu khng lm cho
cng lc cng suy yu khc no bnh au lu khng p tm phng cha tr, bnh tnh s mi
ngy mt trm trng. Nu lm d c khi c khi hng khng vn ton, nhng ht sc mnh th
sau s khng n hn.
Xa Khng Minh lo tnh k hoch nh Ngu sut ngy ln m ngay c trong gic ng m
mng (Cu ny ti ghi su trong lng v thng nhc lun ming). Ti tuy ti km nhng lng
d c tha, khng c phn nhng c ch, cho nn mt thy tai nghe c g, lo ngh suy tnh
c g, th c tng nh l mnh c th lm c vic ln vy. Ti quyt khng v thi th m
thay i ch hng hay dm cho lng ngui lnh. Cho nn lu nay ti trnh by dng di
m khng ng rng nhng chuyn ngoi phn s ca mnh!
Nhng iu trn y, khn cp nht l vic Chn chnh v b. B sung vo l vic Dp tr
t oan, gy ti chnh. Vic Chnh n hc thut l ci gc ln ca quc gia. Cn Kin tra s
inh, Kim tra in th, Sa sang cng gii l nhng vic cn gp lm cho nc mnh.
Ti ch nu ln l l v ra nhng nt i cng m thi. Cn vic thc thi phi chm chc

126

nh th no cho tha ng l quyn ca Triu nh. Nhng nu mun thi hnh trit th phi
tnh ton liu l t m. Vic ti cng c th ng gp mt t ti hn.
Xin trnh by thm v khon s dng st.
Ti vi gim mc Hu, linh mc iu c i thm mt xng c st ln Ba L. ng xa
bng t Kinh n Ngh An. Chng ti hn mt tun xem ht tt c cc cch c st mi
bit ci li lm cho nc giu mnh ca h khc ta nhiu. Xng c khong hai vn cng nhn
(Xng ny ca hi t khng phi ca nh nc) v hn mt ngn gin my khc nhau c
my tu thu, tu ha v nhiu dng c khc (mi gin ln bng mt chic tu thu). Mi gin
my tr gi vo khong nm mi vn quan. Xng c mi lm l nu ln. Mi l mt ngy
mt m nu c chng ba vn cn st (By nm mi xy li mt ln). Cc nc u n y
mua my mc, st tm v nhng loi kh c bng st. St tm sau khi c xong, mi tm di t
hai mi thc tr xung (Mun di mt trm thc cng c). Ming hnh vung mi bn t
na phn n nm tc. Ming mng t na phn n mt tc. C ba loi c gc: Loi hnh nh
T, loi hnh nh L, v loi hnh nh U. C kiu vung, trn, kha, gc. Li c nhng l st
mng nh t giy, dy t mt n hai ba phn rng t mt thc n ba bn thc, dy, ngn,
rng hp th, th no c gi ny. Bt lun kiu no, gi tin cn c vo cht st tt xu. Gi
thp nht, mt trm kil (hn 166 cn ta) l mi tm quan. Th tt nht mt trm k l ba mi
lm quan. Nu mua ch hng s ch n ca bin M Sa giao hng. Cn mun gi n Gia nh
th mi trm k l phi tr cc ph t bn quan tr xung. Ngoi ra cn ng tin bo him
(Nh ng tin bo him cho hng ri m mt hng, h s bi thng) mi mt trm quan l
ba quan.
Theo ti st l mt vt cn dng nht cho quc gia v nhn dn. Nc ta tuy c nhiu m st
nhng cha bit cch c st nh h v cng cha c my mc ch to ra cc dng hp vi
nhu cu s dng. Nh cc x phi np st, thng h khng mua st c np. Nu c np
s th st cng chng ra hnh dng g li phi thu th rn nh ra tn ph tht nhiu. Nh vic
lm inh chng hn, nu dng st ca h, mt si di hoc vung hoc trn mt ngy lm c
mt ngn ci inh th st ta lm khng ti mt trm ci m inh cng chng tt (C my dp
inh gi vo khong bn ngn nm trm quan, mt ting ng h dp ra su ngn cy inh tht
p). Nh vy th dng st ca h tn cng gp bi. V nh loi st m dng x bnh li
trn nhng thuyn ln ca ta gi n c trm quan v to v kh rn. Cn nh nhng st tm b
mt ba bn thc di ba bn chc thc, th ta khng c cch no lm c. Ti xem k cc
loi st ca h rt tin dng. Bt lun kiu no u c lm sn khi mt cng rn li d n bit
bao nhiu. V li cc loi st y cn dng ch to cc loi v kh, lm nhng my mc to
nng hoc dng vo nhng vic khc cho binh php cng tin m th ta khng ti no lm c.
khng c cc kiu st y th khng th no kin thit c theo cc phng php mi. Nay
ta d mun nu st c st nh xng ca h (Ti c mua mt b sch dy cch nu st c st
rt y np ri) cng cha tin sc lm. Ch sau s thong th lm dn. Nay xin
sc cc x t trc np st c np bng tin. Nh vy rt tin cho dn. Ri mi nm quc gia
dng bao nhiu st c vit th t hng cho ch hng bn y, ngi ta s lo liu tt c. Khi no
st v n Gia nh, ta n nhn hng v tr tin, khng c g ng ngi c. Nh vy tin cho
nh nc m cng tin cho dn na. Hn na so gi tin mua vi gi ca ta cn li hn nhiu v
st lm thnh vt c ri. V li gi tin nh th no lu nay ngi ta cng bit c ri. Nu
mua dng sau s thy r. H c pht n t hng ti cc nc, trong ghi r st tn g, kiu
loi no, gi bao nhiu, c th so snh bit c (Hin nay cc nc Xim La, Nht Bn mua st
ca xng rt nhiu). St Ty hin c bn Gia nh gi mt trm cn Tu l tm ng.
Nh th mua st ch n bn Gia nh cng li nhiu ri.
127

Nu Triu nh cho l phi, hy mua th mt ln, mi th mt t em v dng th ri so snh.

Nu qu thy tin li mi t mua nhiu cng c.
Cn v vic lp xng st i khi no ti v Kinh trnh by ri s tnh sau.
Xin trnh by thm v khon lm sng ha mai.
Ngy trc, khi chng ti mi n Ba L, linh mc iu i d hi cc ni v vic ny. ng
bit c c mt gia nh ch to sng ha mai ngoi xa thnh ph v iu nh vi h v
vic hc lm sng. Ch khi no hai phi vin n, linh mc iu s gii thiu cho hai bn giao
c vi nhau. Hm nay, hai phi vin vi Nguyn Hong p tu ha n xng ny quan st
xem liu c hc c khng. Ch xng ni nu chu mua sng ca h nm su chc vn ng
(Th t nht gi mi cy mt trm l mt quan, hai bch) h s cho ti xng ba thng tn
tm ch dy cho hc m khng ly tin cng dy, cng khng tnh tin n. Nu khng mua m
ch hc khng th hc ph i ba trm quan i vi h chng nhm nh g h chng thm dy
u, m ly i ba ngn quan th hai phi vin khng chu. Xem li l ca ch xng th hc ph
hai ba nghn quan c v h chu dy. Hai phi vin mun hc lm nhng v hc ph qu nng nn
chn ch khng quyt nh.
H cn hng dn cho xem cc cch lm sng, cc gin my. Cng trnh rt l s. Mi ngy
xng c th sn xut mi vn cy sng. Cng nhn trn ba trm (Ngi Nht hin n mua
ca xng mt trm vn cy sng, mua cc gin my v thu hai cng nhn v Nht Bn lp
xng). H cn cho hai phi vin bit nu mun hc lm sng phi hc ha hc trc cho gii,
sau ch hc ba thng l rnh ngh. Do hai phi vin khng th quyt nh c, phi tr v.
Hn na khi ra i, hai phi vin cha c Triu nh dn d r rng vic ny, cn chng ti
cng khng c tin c th gii quyt c. Nn phi i v trnh li r rng. Nu quyt nh
lm cng c cch khc c th lm c.
Xin trnh by thm v vic o knh.
o knh l mt vic lm quan trng em li li ch lu di cho t nc. Nc ta l mt trong
ba ni trn a cu b bo thi qua (mt bin ng Nam, hai bin n pha Ty Chu).
Hn na b bin nc ta ko di t Ty Bc xin xung ng Nam m lung bo thng ni ln
ng Bc tt ngay vo b bin lm ngi li tu kh trnh c. Tht ng nh li ngi xa
ni: Tu bin khng s gi ch s mc cn. V i din ngoi bin xa c o Hi Nam v B La
Chu u l nhng ca bn cp bin. Thuyn quan thuyn dn qua li ni y khng b cp
cng b bo. Thot khi hai nn ny l iu may mn lm. l ng bin thiu an ton. Nc
ta Kinh nh ci bng, Bc k nh ci u. Mi ci g cng do t ming vo bng. Nu qua c
b nghn th tht l mt bnh nng. Cn v lu v di, mt khi c s c xy ra th bn cha cp
cc nc phng Ty s li dng c hi bt cht ta. Chuyn khng th khng phng trc
(cu ny c mt ngha c bit. i khi ti v Kinh s lm mt t trnh ring trnh by r rng).
Nh v vic vn chuyn lng thc, Triu nh ht sc lo liu m vn cha n. Phn nhiu
mt thch lng thc n c Kinh phi hao ht dc ng mt nm su u. l cha
ni n nhiu v b chm ghe, b nh cp. Cc sn vt khc cng vy. Cn ghe bun ca dn
mi nm chm khng bit bao nhiu m k. Dn ngho th nc cng ngho. Ci hi ln y u
do ng bin gy ra. nay xin xem xt k a th t Hi Dng n Kinh , o mt con knh
ln c th lu thng c tt c cc ghe ln ghe nh thuyn quan thuyn dn, ri ct trm thu
thu. Xong ng thuyn chuyn ch theo kiu phng Ty (ti bit vic ny) thuyn nh m
chuyn ch c rt nhiu. Hai bn b kn ni no c th p ng c th p ng cho
tru nga ko, nhc sc ngi. Ngoi ra cn s dng dn binh (nh iu trc ti trnh
by v vn dn binh) vng no tip cn vng y. Lm th th t tn km, an ton v tin li.
C ch no knh i quanh (ti bit cch chia dn th nc) c vic o thng. Nh vy khng
128

nhng quc gia v cc tnh c li ln v lu di m dn gian bun bn lm n, i Nam v Bc,

du t vn cng lm c. Li ch rt ln. H ghe thuyn nhiu th thu nhiu, nh nc c li.
Cn nhng ch tr ngi v ct kh o xin c giao cho ti. Tn dng cch th ni cng
xuyn qua c hung g nhng ni b tc. Lc trc ti c xem qua ch Nh H Qung Tr
thy cng c th xuyn qua c. Ch c Honh Sn l ti cha xem k. Nu quan st nghin
cu k hai ni ny m thy c th o c l o llin. Sau khi o knh xong khi lo bo
v cp bin g na m cn c mt k hay. S l chng mun dm ng Bc k v c nhiu
ngun li. Nhng chng cng s bin nhiu bo. B bin t Kinh ra Bc t vnh no thuyn
ln c th vo u c, ca bin li cn. Nu thuyn ca chng chim ly ca bin lm cn c,
chng mi dm i su vo ni a ca ta. Nu ngay trong ni a ta o c con knh su rng
th mi dch v v thuyn b t cn n ng bin na. Lc by gi cc ca bin su t by
trm thc tr xung, dng xy cho chc v xy quanh co kh cho thuyn l t nhp thnh
lnh. Ngoi ra ta cn xy n lu kin c nh cc nc phng Ty phng ng. Chng s
thy lc bnh thng ra vo cn kh khn thay, hung chi mt khi chuyn g xy ra. Trn n li
c qun ta chng gi, kh cn kh hn. Cn nh s ta kh vo ra th quan v dn ta c
nhng thuyn con qua li, khng dng ng bin cng chng hi g. Nu thuyn ng ln ca
quan mun lui ti nc ngoi th t Kinh vo Nam c nhiu vng su v ca Qung Yn,
Thi Bnh c th neo u c. Thuyn quan cc nc phng Ty khng phi ca no cng v
ra c u. Mt nc c chng nm su ca bin cho thuyn quan gh u l ri.
Nu thuyn ln ca dn mun i bun bn nc ngoi th ra vo u c hn nh, mi nm ch
vi ba chuyn thi, u phi nh ghe nh ra vo thng xuyn m s rng kh. Cn ghe nh c
th li khng c g tr ngi.
Khi cha i su vo ni a ca ta th chng cy c ng bin. Nay c thin thi gy bt
trc, li c sc ngi kin c na th chng cng kh tha mn trong mt sm mt chiu
c.

Nu Triu nh mun thc hin li ch lu di ny, trc ht phi cho ngi i xem xt k a th
v trnh by y v tr tnh xem nh th no. Nu thy c, nn ht sc thc hin. Cn thy
khng th lm c th ti xin trnh by mt k hoch khc sao li cho dn, chng gic gi nc.
Tuy nhin vic o knh ny d lm hn. Hy lm th xem sao!
Knh trnh qu quan Lc b i thn suy xt.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/2; Hv 634/2; VHv 170.
Bn chp ca Tun san VN N, do ng Phm nh Khim cung cp cho chng ti.
T cp bt iu c vit trong lc Nguyn Trng T ang Php.
(1) Mch cng c l Bch. Mt bch n 60 hay 70 ng tin.
(2) Xa ngi i hc c khi ng thu thn, gi l min nhiu.
(3) Trng Trnh tc Nguyn Bnh Khim. Tng truyn c nhiu cu sm bo trc nhng
chuyn sp xy ra trong tng lai.
Trng Lng hay Trng Ln? Tt c cc bn vn u chp Lng. Nhng Trng Lng l ai
th cha r.
(4) Nhng ngi yu au khng i lm xu dch c th phi ng mt khon tin thu
ngi khc lm, gi l Min dch tin.
129

(5) L thu tin la non c t nh ng. n nh Tng lp k hoch thu l nu dn khng c

tin ng th quan xut tin qu ra cho vay ng, khi la chn gt hi th tr tin li 2 phn,
gi l Thanh miu tin.
DI THO S 28
BIU T N VUA (*)
(u thng 3-1868)
Chng ti (1) knh cn lm bi biu t n tri (2).
Thit tha xin cc i thn B Binh, B Hnh, B Li t ln cho chng ti biu vn ly t n
tri.
Phc d (3).
V tri rc r, chiu khp ni ng hm hang cng. Lng b bao hm, khng b st phng kia
ci n. Lng qu hng mi, nim bc khn n.
Chng ti trm ngh:
Ni Thi Sn chng t v cao m b tc t. Bc thnh nhn cha tng t mn m b ti hn.
Gc tnh ngi th ba o (4) chn dng (5) lu hnh khng tri. Rng ng hin th tc nhnh
phn chi nht nhnh khng ri. Xa nay i ng hn thng, th gp vic mun t khng th
c. Nu khng xem k b, th my bay v nh cng l vinh. Dng khch dch li, Khang
Hy chng n gio s (6). Ti nhung phc b, Mc Cng cng ly D Do (7). Mt li t xa, ngy
nay li thy.
Knh cn ngh rng:
Hong b h: Thng minh quyt on. Thao tng theo thi. Nm xa pht nh (8) ra uy, th
lng vng . Ln ny lng nhn cng vy, n khch m ng. Gip nc nh sn nhu hoi
(9) m o gio cng hng ng li lc. n ng ti to. c c ba khng (10).
Chng ti y: Mt dn th phng ngoi (11). Mt tin s Ty bang (12). Ngu Su (13) cht
ti, khn snh Sm Linh (14) ni ci th. Ti hn v dp, h dm u tay thc gip i. Khch
du may mn, thuyn b c nam chm (15). Phng phi cng i, vt bin sn ch chn g
(16). Mi mong ni ch c n anh, x sng c gi. nga p mu su Triu nh, theo ui
di lu. T thy cha trn, lm sao xng c!
Khng ng n vua rng khp, khng st tn nh c bn v ng nc Tng. Ai hay t trng
khn cng cng c lm xen vo hng quan trt triu ng. Ban cho o mo. Ngn h by
lt i ngi (17). Nui tng bc vng. L thu trm ln i li (18). Ngh mnh h thn, chng
bit tnh sao. Trc y hai ht (19) xa ban, Hip bin i thn thay t. Nay li bch bng (20) n
t, B ng qu chc mang sang. Ly nhn t thy kinh hong, nh c xit bao vui sng.
Trm ngh hy nhng l tt, du khgn theo T Cng thi kiu xa (21). Nhng ngh nn t l
phi, lng nh th Dng khng nhn tc (22). Knh xin gi li nghn vng, np v chn
ph (23). Tuy n trn cho chng dm t, lng mong th l. Duy ch nguyn mc sc phc r
rng, ma mc tri Ty khng thm c. Nga mong sao trn uy linh ba xung, cho hai
bn bin c lng ba o. Ci vng t tc inh ninh, lng quyt sn Tn khng khut phc
(24). Ghi khc mu m tr trng, ch nhng toan thu ngc Triu em v (25). y thit ba sinh
(26) may mn. Du cho chn cht (27) khng t. Nay c n su nh bin m, git nc t
teo sao ng bo n. Ngy no du sng ui my bay, non nc mnh mng ai khng cm
kch. Ngy ny i ny, ch tri ch thnh.
Ch thch
130

(*) Bn vn ch Hn ca bi ny: Hv 189/4 t 1-2.

Khng ghi r ngy thng, nhng chc c vit vo gia thng 3-1868, lc Nguyn Trng T
v phi on gim mc Gauthier i Php v c vua n thng. S tch ng T c ni l:
c cha, ng T c lm s dng ln t n vua.
(1) Chng ti: y l Nguyn Trng T v Ng Gia Hu.
(2) y ngha l t n vua.
(3) Hai ch m u ca vn khn vi trnh tha iu g vi tri thn thnh thing ling. y
m xng vua l tri nn dng hai ch ny.
Phc ngha l np, nm rp xung, tng trng cho ngha qu s st knh trng. D ngha l
em ra, a ra, a ln.
(4) Ba o do ch Tam gio: Nho, Pht, Lo.
(5) Chn dng do ch Cu lu. Theo Hn th ngh vn ch th x hi c phn chia, phn loi
lm 9 dng phi: Nho gia, o gia, m dng gia, Php gia, Danh gia, Mc gia, Tung honh
gia, Tp gia v Nng gia.
(6) Khang Hy nh Thanh dng gio s thng dch cho nhng cuc triu kin vi ngi phng
Ty.
(7) D Do vn khng phi ngi ng tc vi Mc Cng, Mc Cng dng v Do c ti gip vic
xy dng c nghip b.
(8) m ch vic cm o.
(9) Lng nhu ha du dng mm do.
(10) Do ch Tam v. Kinh L, Khng T ni: V thanh chi nhc, v th chi l, v phc chi
tang. Th chi v tam v, ngha l ci m nhc khng c ting, ci l khng c hnh thc, ci
tang m khng ch. l 3 ci ln khng c g bng.
(11) Nguyn Trng T t m ch mnh, so vi Kinh th ng l ngi x min ngoi.
(12) Ch Ng Gia Hu, ngi Php.
(13) Ngu tt v Su lu mt th thuc loi c v mt th thuc loi cy hoang di. C hai u
l v thuc Bc.
(14) Thuc Bc c nhiu loi sm u l v thuc qu c. Phc linh cng l v thuc Bc qu.
(15) ni c s ch o ca vua v Triu nh.
(16) Sch Truyn ng lc c ni s tch mt nh s thng dng ci chn bng g th xung
mt nc m qua sng. Khng bit tn g, ngi i gi ng l Bi thin s. Bi ngha l
chn, ngha l qua sng. y ni thun ng i mt lo khng tr ngi.
(17) Do ch Tht tng trong Kinh Thi, l ni by ln i ngi ca sao Chc N.
(18) Theo sch Hn Phi T th sng L Thu sinh ra vng, ngi n ly cp em ra ch bn
rt nhiu, sau ngn nc li p cn sng m ngi n tm vng vn nm np.
(19) Nh vua ban cho hai ci ht.
(20) Ch trong Kinh Thi ngha l rt nhiu lc.
(21) T Cng, ngi nc V thi Xun Thu hc tr Khng T gii khoa ngn ng c ti kinh
doanh, giu c nht trong s 70 t ca Khng T, kt giao hu tnh, n nc no vua xung
sn m n.
(22) Dng mt h kp. Sch Trang T ni: S Chiu Vng tht quc c ngi Dng
nguyn theo vua. Sau Chiu Vng phc quc gi thng tc lc. Dng t chi rng vua
mt nc Dng cng mt, vua c nc Dng cng c, c g m thng.
(23) Do ch Cu ph l 9 kho cha ca ci ca Triu nh. Nh Chu lp 9 ph c chc quan
bo qun ca ci ca Triu nh theo 9 loi ring.
(24) vng lnh vua d gp bo lc nh Tn cng khng khut phc khi nhc mnh vua.
131

(25) Nc Triu c sn xut th ngc bch rt tt. y ni thu hi su tnh v cho t nc.
(26) Do ch Tam sinh ngha l chuyn sinh n ba i. Sch Truyn ng lc k chuyn c mt
ngi nm m thy n mt hang ng c v thin s bn trc c cy nhang cn ang chy.
Thin s ch vo cy nhang bo rng cy nhang ny do ngi thp cng, nhang chy cha ht
m ngi chuyn sinh ba ln ri.
(27) Do ch Cu T. C hai ngha. Theo S T l 9 ln cht, l mt li ni qu thuyt. Ngha
th hai, theo Hn Th, l trong 10 phn ht chn phn cht ch c mt phn sng, ni cc k
nguy him.
DI THO S 29
T CHC GP VIC KHAI M V O TO CHUYN VIN (*)
(Ngy 12 thng 2 nm T c 21, tc 5-3 nm 1868)
Ti Nguyn Trng T knh bm.
i vi nc ta hin nay ngun li l iu rt cp bch khng th khng tin hnh khai thc.
Trong c hai ng li: Mt l bn thi hn cho h, mc h t lm ly nh kiu Ty Chu.
Hai l hai bn cng lm. V phn bit hai ng li y, nm trc ti bm r. Nhng v
khon bn thi hn cho h, th Triu nh cn nghi ngi, cha thi hnh c, hy xin nh ch.
Cn khon hai bn lm chung v khon thu mn nhn cng, nu thng lng n tha, th lm
cng khng c g ng ngi lm.
Ti lu nay cng ht lng tr tnh k ng li, nn cng c th phn tch r s l, nh trong cc
t bm trc ni. Chuyn i ln ny, tuy cha thnh cng, nhng cng khng phi v ch. Ti
suy ngh, d bit s l tm tnh ca h, th thy cng c th tm khi s c. C iu Triu
nh s d chn ch cha quyt l s h sinh li thi, nhng ti cho rng nu lm c li, h
cng c mt phn. V buc vo vn php, th khng th sinh s c, chc h cng khng
sinh s.
Nu sau khi thng thuyt thnh ri, Triu nh c theo phng php phng Ty, lm t
giao ko, ri trnh Ty soi k chng, sau mi bt u lm. Th th v sau d c mun sinh
s, cng chng qua lt vt m thi, khng n vic g to ln lm.
Cho nn i vi hai khon sau, ti cha bao gi nn. Nu tin xin sai mt phi vin v mt
ngi thng ngn (nh Nguyn Hong mi c) cng i vi ti ln na. Mt ln cha trng,
lm ln na c sao u. Nu ln th hai m vn cha trng, bt c d s ngh cch khc. Lc
mi phi ngi i hc tp gp. Mt mt chn hng m no d lm, ri mua dn ngh v khai
qut ly, lm dn t d n kh, nh ti bm trong t trc (lc Gia nh). Tuy nh th kh
thu c li ln ngay, nhng c iu hay l ngi mnh t lm ly, khi sinh nghi ngi. Nu cn
dng g gip sc ng dng lc lm thi ta s gi mua dn. Cn phi dng g, th ti
bit r ht, khi cn gi mua cng chng kh g (Gi mua s c nhiu ci khng va , v khng
th t mnh phn bt c xu, tt).
Cn v khon dy hc, hin nay tuy c ngi phn bit c kim loi nhng cha c ai
thuyt minh c cng dng rng ln ca n. Phi c nhiu phng php nh cc nc phng
Ty, mi gip nhau m thnh c. y chng qua mi tm phn bit c nhiu t, kh d m
thi.
n nh vic khai qut, t phi c nhiu ngi ch v, nhiu dng c c luyn, nhiu cng
nhiu ca, mi c li ln. Vic y phi c cc quan to i qua Ty, n xem ch khai m, mi
thy tc dng ca n, khng phi ni ming m c.

132

Cn nh cc khon hc tp, nh ni trong t bm ca gim mc, chng qua mi m bc

u, khin cho ngi nc ta sinh lng ham mun, cu tin dn vo thc dng, m dn con
ng t nh n ln v sau, lm k nm gch ra c ngc m thi. Nu buc phi c hiu
qu mau chng nh phng Ty, th chng ti quyt khng dm lm.
Th nhng hc tt phi c ch. Nh chng ti lu nay hc cc mn hc mi, cng c s c t
nhiu, tuy cha thi th c g, nhng c cn bn. Nu gp vic c th lm c, t th n
tinh, tuy trong cng cn c mt hai ch cha hiu r ht, nhng theo ch hiu m suy rng
cng s bit c, chng hn khng hc hay sao?
Nu nay hc sinh gia tm hc tp, cng phi mt mt s nm mi bit c nh chng ti ngy
nay. By gi nu gio s m lp ging dy m khng c chng ti thay gio s ging li cho hc
sinh nhng ch khc mc cha hiu, th cng kh b tin ch.
y l i lc ng li dy d phi nh th.
Nay xin: Mt mt dn phn bit t m, mt mt c ngui i Ty nn chn mua mt t kh c,
nh nhng o m, c sc, luyn kim, dt vi, nu ng, c sng ln, sng nh, dp inh,
c ha mia theo li Ty v.v v cc dng thng ngy, d lm v c th dng lm mu
(Cc , ti mua sch bm np ri, v xem xt cc ph bn Ty. Nhng dng y,
bt lun g trng qua ti c th phn bit c ci tt ci xu, nguyn l v cng dng ca
chng. Tuy c ci cha tng trng thy, nhng ch hi h mt vi ln, cng c th thng hiu.
Ln cc phi vin i vi ti, cng bit ti c th phn bit c cc c kh ) em v
dng ngay vo vic khai thc ngun li.
Mt mt, nn i thu th, tm cng dng ln.
Ba mt y, hin nay ng l phi khi hnh ngay trong mt lc. Nu khng lm, th mt ngy li
mt ngy, mt nm li mt nm, ngi ta tin th mnh li, quyt khng th ng yn c.
Knh bm Lc b i thn qu lit v soi xt.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/3 trang 19-21; Hv 634/4 trang 127-132
DI THO S 30
MC CH CA S B I PHP (*)
(Ngy 16 thng 2 nm T c 21, tc ngy 9 thng 3 nm 1868)
Ti Nguyn Trng T knh bm.
Trong cc t bm cc nm trc cng c phn na ni n k ba li bn mt. Mt l duy tr ba
tnh trong; mt l khin h khng dm dm ng Bc k. Nhng m s th ngy cng sa ,
n ba tnh trong cng b h bc ly. Tm s trc y ca ti, i vi cc din, tri theo thi
gian, cn ni li lm g? Nay ch theo sau s ri m gng gi tm cu, tht cng kh vy!
My chc nm nay, ti bn tu trong thin h, thu thp nhng tnh th bin thin xa nay em
nhng iu c trong sch nghim ra vic i. D trao i vi ai mt li ni, mt cu chuyn,
thm tm ti cng c mun thu ly s hiu bit ca ngi lm ca mnh, cho nn khng k
lphi un nn cu hc hi, cng rt kh tm lm (1). i lng d mu m ca h, cha tm
thu ht c thin h l cha thi hung chi i vi nc ta. Nhng ci k h em ra thi hnh,
c khi hon khi gp, khng ging nhau thi. gp nh ngi Php ly A Nh Cp, hon nh
ngi Anh ly n . Nhng theo tm l ca h th hon l thng sch m gp l h sch. V
ly gp s tn nhiu tm lc m hon ton tht nhn tm, hon th ri ri nh tm n du, m c
nhn tm mt phn. Cho nn bn trm nm tr li y, h n nc no, cng thm d k lng
tnh hnh nc trc ng dng k hon hay gp.
133

em ci th mnh v binh lc nc h m i vi ta th khng phi h khng ly gp c,

nhng v h bit r tnh th nc ta. Lu nay nhng ci thut ta dng chng li h, h
tnh ton c ri (Xin xem li nm k c m ti bm trc). H tm theo tnh th, kho li
dng sc ca ta m thi th t t cng ri cn g phi gp? Phm nhng qun cp, c khi nh
vo s quy thun ca ngi ta, m cng c khi nh vo s chng li ca ngi ta. Thun hoc
chng th no h cng li dng c mt pha.
Nm T c th 15, th 16 trc y (2), s d h vi v pht thuyn ln Kinh cu ha, v h
bit r cuc ha ca ta cha n, cho nn mun em cuc ny cu ta, ly ba tnh trong ngy
nay vy.
Chnh ta, ta cho l gi bn ha c, m chnh h, h cho l ta m thm ph ha c. H c th
m ta khng, th li ni ca ngi c th bao gi cng ng, cn k khng c th th khng
lm sao bin minh c. Nay h ly xong su tnh, ri li n ni chuyn ha vi ta, l
xem thy sau lng ta ri vy (S l on ny rt di, nu ni ra c nhiu iu tr ngi). Khng
th th xa nay lm g c chuyn nc mnh i n ni ha vi nc yu? h l ch s ta ha
tht, ch khng s ta ha gi. H mun mn s ha gi ca ta, lm bc ng tin ra Bc
k. Nu ta ha tht m li kho x s vi h hp tnh th lm cho h khng c cch no thng
ta na th h c c su tnh m thi, cn trng mong g hn?
Nu sc ta chng li h, th khng cn ha. Nay khng th chng c m cn xin tr
t li. Th hi h a nhn dn vt trng dng n y, h mun lm g? V th m ti bo
vic y l kh. Th nhng tnh i gp bt bnh th ku, m ku cng phi dng li l kho lo
mi khi nhc quc th.
Nay ta n ging thuyt vi nguyn soi ca h th s vic cn nh, ch qua ging thuyt vi
Triu nh nc Ty, th s vic s lan khp phng Ty. Nu khng thnh, th s nhc quc th
li cng nng, m li thm bay ting khng hiu thi th ra khp thin h. Sau ta d c mun
giao thng vi cc nc khc, i thi th (Chu ph: Nh th th rt kh) th ngi ta cng
khinh mnh cho l kh cng s m khng chu thm giao vi mnh (iu ny tuy nay cha lm
kp nhng khng th khng lm). Nh th chng ha ra ta b c lp ? c lp ri, th sau ny
thi th i thay d c ui c mt Tn ny li sinh ra mt Tn khc, nh nm trc trong bi
Lc li t, ti bm iu th nm.
Nay xin: (Chu ph: T y tr xung mi l tht) khi n Gia nh, nn ni r trc vi
nguyn soi rng: S b ta i ln ny, khng phi ch v xin tr li ba tnh, m cn mun mi
ngi khai hoang (C c hai khon nh vy mi khng nhc quc th) v mua sm my mc,
t lm cho hai nc cng chung thnh li. Ch v dn chng Bc k xn xao bt bnh, nn Triu
nh bt c d mi em nguyn vng ca h bt ln Ty triu. Nu c th thng thuyt
hai nc tt vi nhau th qu ha; cn nu c ch quan ngi, cng xin nguyn soi gip cho
mt phen, chm chc cho nhiu khon khc, bn triu c trnh trch nhim vi quc dn.
Nguyn soi thy ta khng c bng cng trch sinh s, m c ph thc chc chn, th y s yn
tm m khng tm cch ngn tr ta. i khi s b ta n Ty triu ri, ngm tm ng li,
xem chng c th xen vo c (Vic ngm tm ny th ly hai khon mn ngi v mua my
mc m che y qua li trnh ting tm) th cng quyt xin. Cn th khng th c th lm
thinh. (Chu ph: on ny cha ng), nhng vn da vo nguyn soi. Y thy ta khng c tnh
tit g khc, th cng hi tm phn no, v bt ln Triu nh cho ta, t s c vic t nhiu.
Mt mt, sau khi nguyn soi v Ty, m ta cn i ngy i, th nn n nguyn soi mi, d
tnh xem th no. Nu c hi l ra l nguyn soi trc sai, th ta li giao kt thn mt vi y,
m xin k hoch ca y (Chu ph: C ).

134

Mt mt, khng nn ni li vi y v khon Lng Xu Bi trc y (Chu ph: Phi), cng khng
nn nh n vit th s l manh mi. i khi n Ty triu, s ngm tm ch n, cng cha mun
g.
Mt mt, khi n Ty triu ri th nn ngm ngm tm cc tay c th lc trong vin Th dn,
thi hnh k hoch.
Mt mt, nu mun dng thut tung honh th khi n Ty triu, sau khi by t qua loa s tnh
ri, th lin xin vi quan Ty rng: C mt hai ngi trong s b mun i ht cc nc, rng
ng nghe thy, khng bit nn i nc no trc, xem h i p nh th no ri sau s i.
Trong t bm nm trc, ti c ni nn dng chc tung honh, l mun thi hnh trong tnh th
thi th, ch khng th tung ra thi hnh trong lc cp bch. Nhng khi n nc h ri, th
hy xem c hi c th lm c th lm, khng th thi. Khon ny rt kh, tt phi c ngi kn
o kho ni, thuc ht s th thin h, mi nhn iu h ni ra, m bit nhng iu h cha ni.
Hoc l khi nhng vic h lm m thm d hng h. Nu c tht th ngay thng m
ni ra, th li gy thm chuyn.
K ny phi thi hnh thong th mi c, ch khng th mt lc mt ln thnh cng ngay. Xin
hp ht tnh hnh ngoi giao trn th gii trong 500 nm li y m xem, th mi r mi manh,
ch khng phi mt t mt trang c th ni ht c.
Cc khon trn ny tr khon tung honh ra cn tt c u l mun cu vn s c hin nay trong
mun mt. Nu khng kho x th chng nhng khng cu vn c, m cn sinh ra nhiu vic
na.
Cc s l ni r on trn, tht l nghn kh mun kh. Khi sang n nc h, mi bit s tht.
Ai cho l d th tht khng bit h vy. Th nhng, nu tri c thm gip ta, m xui ta n vo
lc nc h xy ra bin c (Chu ph: t l c bin c) th phi b hy nn lu bn , gng
tm ng li (Chu ph: ng li no) chc s c vic. Nh vy nhng iu ti bo l kh
l bn v tnh th bnh thng bn y m ni. Nu gp tnh th c bin c xy ra th iu ti
bo l kh y li tr thnh d. l iu m trong lng ti ht sc mong mi nh vy ch khng
phi ti ni vu v.
Cc khon nn lm k trn ti mi ch ni tit mc i khi m thi. Cn n lc ra lm phi tu
c ng bin. iu ny i hi phi bit r l th bn ta bn h (Chu ph: Hi y-tc Nguyn
Trng T c mun i theo m gip thc hin li ni ca mnh khng?) m tu theo ng
dng ng li cng rn hay mm do, bt mc khng th ni ht c.
y l nhng mu k lt vt, tm dng trong lc cp bch m thi. Nu mun c k sch ln, th
phi em ci tnh hnh ca ton th nc ta ra m ku gi tnh tnh nc no chng ch c
h, th mi c th ni n u lm n c (Chu ph: Nh th th thng vi nc Anh?
Hay l tnh tnh nc Anh cha chc). Nu khng th, bit m ng vc chn mng khng lm,
sau hi hn cng thm nng, chng th khng bit cn hn.
Nay knh bm ln i thn su B soi xt.
Nguyn Trng T k.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/3 t 22-27; Hv 634/1 t 163-171; VHv 170 t 47b-50b.
(1) ni i theo cc tha sai nc ngoi, i ra nc ngoi hc hi, l cn thit, nhng
lm cho Triu nh d ngh, nghi ng.
(2) Thng 3-1862 (T c 15) tu Php Fabin n Ca Thun yu cu Triu nh Hu c ngi
vo Si Gn thng thuyt v k Ha c 5-6-1862.

135

Thng 4-1863 (T c 16) phi b Php v Ty Ban Nha n Hu lm l trao i cc vn

kin ph chun Ha c 5-6-1862.
(3) H Ba L: Aubaret.
(4) Langxubi?
DI THO S 31
V VIC LP S QUN V C PHI B (*)
(Ngy 19 thng 2 T c 21, tc 12 thng 3 nm 1868)
Ti l Nguyn Trng T xin em cc cng vic ngoi giao bm r sau y:
Mt l, cc nc u c cng s nc mnh lu tr Kinh thnh cc nc khc. iu ny rt
c ch. Nm T c th 19 trc y, trong mt t bm, ti bm s qua v khon . Phm
nc no c vic ln, th gi th ngay cho cng s nc mnh tr Kinh nc , cng s
c quyn i khng thng lng vi Triu nh nc y. Nu ha ho t t c th thi. Nu
Triu nh nc y khng chu, th cng s nc mnh cun c m v, ri mi gy vic binh
ao.
Cc cng s cc nc cng ng Kinh thnh nc khc lu ngy, kt giao vi nhau, cng
ngy cng thn. Cho nn mt khi xy ra vic g, s c nhiu tay gp phn g ri, nhiu ngi
gp gip , nn thng thng vic ln ha ra vic nh. Bng chng nh th rt nhiu,
khng th ni ht.
V cng s quyn nng hn nguyn soi, bt lun vic g, trc ht phi thng qua tay cng s,
vn bt c d mi giao cho nguyn soi liu nh.
Nm trc, lc h mi bn ha vi ta, c theo th l phng Ty, th ta vi h u phi t
cng s. Sau h thy ta mt mc t chi, h bit ngay s t chi l hi cho ta, m li cho h,
nn h c gi b yu cu hai ba ln cho ta cng sinh nghi m cng t chi. Do h mi
c tha h mun lm g th lm. Nay nu mun giao thip vi cc nc th ta qua h, h qua
ta, sau lu ri cng phi t lnh s cng s nc ca nhau, m khon ny ta cha lm c,
v ta cha bit r l th giao kt tung honh phi nh th. Kh l v vy.
Hai l, nu m rng ca ng giao thng vi nhau s c li ch ln, nh trong bi Lc li t
ni v bi Ngi vua l qu, chc quan l trng trnh by 14 khon cng cc l l ni r
trong bi Khai hoang t. Nh th th h vi mnh cng nhau qua li n mi vic r rng, d
iu hnh. Nhng hin nay ta cn nhiu tr ngi, cha lm c. Kh l v vy.
Hai khon ny, trong cc t bm trc, ti ni qua. Nay c s b i Ty, nn ti xin nhc li
r s nn hon, nn gp trong vic ngoi giao. Nu th cha lm c th khng nn i chu
du cc nc, thm ph tn. Hai khon ny l bc u khi s, c nhiu tr ngi kh khn.
Nu cn nghi ngi th hy nn li s c i sau cng cha mun.
Cn nh i th phn hp ti ni r on u trong bi T cp bt iu, th sau ny d ta
khng mun lm, ngi khc cng s lm thay ta, ri bt buc ta cng phi theo ui. y l s
th nht nh khng thay i.
Nu th s b i Ty ln ny, cng nn i giao thip cho rng, ht sc thm d mt phen, v
quyt nh xem nn lm hay khng.
Cn nh chuyn i ca s b ln ny vi nhng s th trong nh ca Triu nh, chng ti
ngh k, tnh k tnh th ca h, th mi vic cng cha chc mun phn u c nh mun.
Nhng c mt iu ln, nh nhng li ti ni on cui trong bi trnh by v vic duy
tr ba tnh l Nay ta ht sc lm ci k c th duy tr tht l ht lng ht d thng dn. Nu
vic thnh cng th phc cho nhn dn, cn ni n phi ni cng sng ht m phi giao cho
136

tri nh ot, th cng c th em tm tnh ny m t cng thin h v cn lu li cho ngy sau

lng nh su tnh c m khi phc mai sau. y l mt iu ln s t c trong chuyn i
ny.
Sau na nu th khng th vn hi c my may th trong khi lp iu c, ti s bm r tt c
trong nn giao c nh th no, c th bo m sau ny, h khng dm trn lan ra ch
khc (Nhng ta phi ng phm li trc th mi c th giao kt lu di c) c th ko di
ngy thng, khin cho ta c th t cng, m dn dn mu vic bo phc. y cng l t c
mt iu ln.
Sau na, phi ht sc d xt th tung honh, phn bit vic g nht nh lm c, vic g
cha th lm c. Vic g c th lm c th ht sc lm ngay. V sau nht nh c ch li
ln, nh Ty Chu. Nu mun tri vi mi ngi m ng ring ra mt mnh, th lc v ti s
bm r sch lc th hai, m ht sc thi hnh trong vi nm, cng sc t cng c, th khng
chung sng vi h. Cn nh vic thnh hay bi, u ph cho tri. V li ln i ny quan h n
i th, cho nn em kin thc th thin m ni ht ra, nu c s g mo phm, y l do mt
tm chn tnh, v khng am hiu s th m ra. Mun ln mong Triu nh rng lng tha th,
m ng n ni.
Xin bm thm: Nu s b cn tiu dng chi ph, xin ni r vi Ty soi trc n nc h
mn tin m tiu, ri tr Gia nh. Nu mang tin Gia nh sang Ty, mi ng ch i
c 4 quan 9 tin hoc 5 quan m thi m cc ph li khng thng dng. Ngy trc chng
ti em tin Gia nh mua bn y, khng li m li kh tiu dng. V c ca cng nn
b vo hm to chc chn (Mi hm nng chng bn nm ngi khing) mi bt ph tn. Nu
dng hm nh, th bao b nng m ng chng c my. Li nn dng vn nh ng inh vo
cho chc chn (Xin phi th n s qun, mn mt ci hm khng v lm mu). Nu khng,
i cha n na ng m c ca ci h hng.
Nay knh bm.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 189/3 trang 28-32; Hv 634/1 trang 155-161; Hv 135 trang 117-123.
DI THO S 32
V VIC T CHC CHO S B I PHP (*)
(Ngy 19 thng 2 nm T c 21, tc 12 thng 3 nm 1868)
Ti Nguyn Trng T xin em nhng vic phi chun b phi b i Ty bm r nh sau:
Ti trm ngh: Xa nay bt lun nc no, h c s b i ra nc ngoi, iu quan trng l lm
sao biu dng uy th, bo ton th din cho nc mnh v khng nhc mnh vua. V s thn
thay mt cho nc, mt ngi tc l mt nc vy. Nu c vic g khng hp th thng, s
khin ngi ngoi tm dm ng khinh nhn. Hung chi hin nay cc nc trn th gii u
giao thng lin lc vi nhau, nc no cng em ti sc quyn th tranh hn vi nc khc.
Nu c vic lm g khng cn thn th bo ch s loan tin khp th gii, mi ngi u nghe
thy, quan h khng phi l nh. V li thi i ging vi mnh th vui mng, khc vi mnh th
ch giu. Cho nn vua H V ngy xa, vo trong nc ca nhng ngi trn trung, th ci o
m i. S d b tp qun c ca mnh l mun thun tnh ngi khc, mong cho c vic.
Nm trc ngi Xim La i s sang Php, lc n t Php, thy nc h rt mc phn hoa,
bn em ht triu phc mc vo m i. Khi vo s qun ri, trc ny yt kin vua Php, h
gi b trong phng ha hon ri ku rng triu phc b chy ht. Ngi Ty phi sm li
137

triu phc cho h. Khi h v nc ri, ngi Php bit l gi di, nhng ch lm g c. Tr l
ca ngi Xim l nh vy.
S b ta i Ty ln ny, cch n , h n u, phi lm nh th no, ti s ni trc vi quan
chnh s, bn bc phi chng, tm theo tc h, trnh s ch ci. Cn nh o qun, dng,
cn phi t chnh sch s. V ngi Ty ght nht l n mc bn thu. Tr l phc ra, o lt mnh
mi ngi t nht cng phi 40 b, mi ngy mi thay i. Khn mt phi dng vi Ty trng, t
nht mi ngi cng phi c 30 chic. Nhng hm rng mang theo cng phi bng nhong.
Nu cha c th tt th khi n Gia nh mua cng c. Nu dng nhng th ta thng dng
nh trp ng tru chng hn, th tht trng khng c mt t no.
Cn nhng tng vt k nim, xin ch em nhiu snh s. V nhng th y ca nc ta rt
th s. Nn mua nhiu tr ngon v cc th hng Tu, chuyn ch d, li cng d gi. Cn
mt vi snh s, xin mua th rt tt, khng nn em nhng th th kch nh ln trc, li
s vng v, li tn tin ch. V cc loi vt dng ca cng, nn chn nhng loi rt nh mi tt.
V khng k i tu thu hay ha xa, mi ngi cng ch c mang theo 60 cn m thi, cn
ngoi ra u phi tr tin cc. Nu ch nhiu nng th ph tn rt nhiu, m cng khng ch
g.
V nhng ngi hu h cng khng nn em theo nhiu. V t Gia nh tr i, khng k nh
tr hay thuyn, u c ngi Ty phc dch. Ta ch cn mt s rt t sai bo m thi. Nu
mt thuc vin li c mt ngi hu ring, th xe, thuyn, hay nh tr, ngi y cng phi
tr tin nh thuc vin. Tin ph tn i v ca mt ngi t nht cng phi mt vn quan. Nhng
nu ngi i theo hu h qu t, m b h ch ci, mt th din, khng i khng c, th d
tn bao nhiu cng khng nn tic, gi th din. Nay tri li nu em nhiu ngi, th li mt
th din, v b h ch ci, v phng Ty khng c tc y. Cho nn cn phi gim bt.
Li na, cc ngi trong s b phi xt chn ngi no tht cn phi i, mi phi i. Nu khng
cn lm, hoc gim i cng khng tr ngi g th nn gim. Nm trc s b ta i Ty, tr tin
mnh phi chu, cn ra quan Ty khon i s b tn ht gn 45.000 ng. Nay i ln ny, u
do mnh t liu ly c, tr khi n nc Ty hoc c khon i ra, cn dc ng ta u phi
chu ht. V th nn t ngi l tt, cng t cng tt. V li s b ch dng i p, ch khng
phi nh chc g. Ln trc cc nc nghe s b ta i n hn 60 ngi, u ly lm qui
l, khng th hiu ni. Ln ny nh i bao nhiu ngi, nhng ngi no nn k r h tn chc
phm, vit th vo Gia nh trc qua Ty, cho h bit trc mi c.
Li cn tc i chn t, ngi Ty cng cho l rt xu. Xin u phi i giy, giy Tu, giy Ty,
th g cng c, min ng chn khng l tt. Ngoi ra cn phi dng bt tt trng bao
chn. Mi ngi t nht phi c 4, 5 i giy, cn bt tt phi hai, ba mi i thay i lun
mi c.
Li nh ln ny kh hi phm nhng ch trn ng i qua nh thuc a nc Anh, qua
thm lnh s Php, th cng phi qua thm cc quan s ti ngi Anh. y l l phi nh th.
Li nh nm trc s b ta i Ty, c vua nc Ai Cp qua khon i 4, 5 ngy. Vua Ai
Cp vi ta xa nay vn khng quen bit, s d lm th l mun vui lng vua Php m thi. Nay
nu s b ta c i ngang qua , cng nn c phm vt g biu tng mi hp l. Cn nh vic n
i li, tt c tp qun cc nc nh th no, ti cng bm r v xin nn lng chu kh tm
theo tc l ngi ta, mi khi chng tai chng mt ngi, nh th mi bo trng c th
din nc mnh. Cn s thnh cng l tri. Tuy nhin bo ton th din kho c lng
ngi, th cng l mt cch thnh cng.
Khon ny hon ton do mnh, ch khng th li cho ngi khc. V th nn ti chng trn
trnh m ni ra, nghe ra nh c phn v k nhng chnh l s th phi nh vy. Nu ngi ta
138

ch ci mt ngi, cng nh ch ci mt b phn ca c nc, hung h ch ci s b th

s nhc quc th li chng ln hn sao?
V th ti knh bm ln quan b L soi xt.
Nguyn Trng T k
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 189/3 trang 32-36; Hv 634/1 trang 148-155; Hv 135 trang 123-129.
NAM PHONG 120 trang 17-18.
DI THO S 33
V VIC GI NGI SANG PHP HC (*)
(Ngy 20 thng 2 nm T c 21, tc ngy 13 thng 3 nm 1868)
Ti Nguyn Trng T knh bm.
Nay vng li hi ca quan b L v vic phi ngi i Ty hc, ti xin trnh by r cc kin
nh sau:
iu ny rt nn lm. C mt iu hay ln l khin thin h bit r nc ta ngy nay sp sa
vn ln cng nhau ua chen vi cc nc. Vic tuy nh, nhng danh ngha ln c th khin
cc nc bit rng ta dn dn ri cng qua li giao thng vi h, c th t cho thin h bit rng
nc ta ha ho v gi vng li c vi nc Php. l vic lm khng cn ru rao m chnh
co tri cho khp th gii bit. Vic c ngi i Ty hc cn khin cho nc Php dn dn tin
ta tht bng ha hiu. Vi cc l trn, th vic ny lm mt m c mi. Tuy nhin ti chnh
nc ta hin ang khn n, cng phi kho tit kim bt tn. Nay xin t cho Ty soi xin
cho i theo thuyn nh nc. Nu i thuyn bun ph tn s gp nm ln. Vic hc l cng trnh
hng nm n thng kia khng phi chuyn gp rt.
Nu s b i trc, n Kinh thnh nc Php, hi trc ch n xong xui, tm ngi gi
gm, th sau ny hc sinh sang hc khng n ni phi lng tng, s b khng tr ngi g. S i
li th nh quan Ty, s dy bo th nh hc hi (S b sang Ty n c nh hc hi xem s
thy r mi manh). V hc sinh phi tm ch c quy c m n , mi khi lu lng m tin ch
c. V bn lnh c chnh, th thi hnh mi tt. Nu bn lnh khng chnh, d c ti cng thnh
ngi v dng. Th xem nc Ai Cp nm trc phi 15 ngi qua thnh Ba L hc tp. n
lc hc xong v nc, ch gii nhng ngh chi bi phng ng, n mc phong lu m thi. V
Ba L l ni rt phn hoa. Nu b li khun php th d ngi lo thnh kin nhn, cng d b
hoa nguyt r r, hung l bn hc sinh tr tui.
V li mi u, nn tm trng nh m hc. Tin hc, tin n u r, ri dn d hc ln, mi
khi m m nh trng ra b khi. Nu t ngt vo ngay trng ln, th tn ph nng m
gio s cng kh t h thp mnh xung dy ring cho. Nh th tn km nhiu m kt qu t.
V li khi vo trng ri, tt nhng s n, , mc u do nh trng lo. Hng nm tnh chung
li mi tr. Tin ph tn y hoc do s b cng vi Vin Truyn Gio lm giy vay, mi nm
tnh ra bao nhiu ri giao s tin y cho gim mc a phn nc ta cng c, hoc do quan
Ty cp ri s tin y tr li ti Gia nh cng c.
Nhng hc sinh hc my mc th tui phi 20 tr ln, hc ch Anh, ch Php th phi 12, 13 tr
ln.
Nhng cng vic i hc bn Ty l nh th.
Nay knh bm.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 189/3 trang 40-42; Hv 634/4 trang 132-135.
139

DI THO S 34
TR LI CC CU HI CA TRIU NH (*)
(B tc vn bn s 29)
(22 thng 2 nm T c 21, tc 15 thng 3 nm 1868)
Nguyn Trng T xin em cc iu c hi bm r tng iu mt nh sau:
- Th nht v cu H tnh ton c ri.
H bit r th nc ta yu, khng bng mt phn mi ca h. H li bit r my lu nay
Triu nh ta bn bc nhng vic qua li vi h, c nhiu kin bt ng. Phm nhng vic c
li cho ta, ta u chn ch m b mt ht. H cn bit r nhng vic lm ca quan dn ta u
c ch c th vn ly bt b. H cn bit r l ta cn b c lp, khng c vin tr. H cn bit
r ta c ch h tha c xen vo, sau ny c th gip cho ti phin lon chia ct. H cn
bit r ta cn cu chp, cha bit tu thi bin thng nh nhng ci ngi khc sn c.
H cn bit r ta khng lo t cng gp nh cc nc m ch tranh ginh tng tc t, thc
t.
Nhng iu k trn l ti tnh c nghe c cc quan Ty ni chuyn vi nhau v ch ta khng
kho x tr. Thng ging nm nay, ti nghe cc quan Ty ni rng: Sau khi s b ta i Ty v
h s nh ly Bnh Thun, cho ta li i Ty na, ri sau khi v h s nh ly Bc k, xem
ta cn i u, cho thin h ci ch! H bit r mu m ca ta m ch nho ta nh th. Tht
l h khng xem ta ra g c. y l nhng li ti nghe c, m l th cng l nh th. V
king k ti khng dm ni ht, xin xem trong T cp bt iu.
- Cu lp thi t cha?
Ti ngh Triu nh cng ngm hiu nn khng dm ni na.
- Cn cu H xem thu sau lng ta: cng ging nh cu trc khng phi ni li.
- Cu Giao thng vi thin h:
Tuy rt kh, nhng vic ln khng g bng gi nc, cng khng g kh bng gi nc. Nh
trong bi Trn tnh nm trc ti c ni: Thi k khi phc tm thin h, ch khng phi
tm trong nc mnh. Li on cui trong bi Lc li t c ni B k y quyt khng
chng c h. u c chuyn gi nc m li s kh ?
- Cu n nc Ty ngm tm ng li:
y l ni tm ngi gip ta, nhng ngi Php u phi khng c tnh yu nc? Nh th
ngha l c th h v mnh m cng l v h. Vic ny phi n nc h, tu thi c m lm. V
nhiu s vic s din tin khng th ly li l m bo trc c. C iu l h cng bit r ta
ni khng nht nh, khng nh nc khc, ni mt li l nht nh. V sao th? V ta cha hiu
r tnh tnh ngi phng Ty vy. Nu ta tm c ng li, m th c th ch c vi Ty
soi th mi nn thi hnh.
- n nh cu Nc h sinh ra bin c:
l hin nay nc h chia r vi nc Nga li c him khch vi nc Ph L S; Vin
Th Dn cng mun gy ri, trong khi con chu vua trc cng mun ly li nc. Khi ti
Ba L, d hi c chc chn nh th. Khng bit by gi c thay i g khng? Nu c y
th chc s c bin c ln. Ngy trc Vin Th dn c ni rng: Vua Php t ngy sinh s vi
ta n nay v ngm xch mch vi Gio hong La M th nc ngy cng chng gim st. Tuy
trong Vin Cng Hu cng c mt vi nnh thn ton ht vua gi tc v, ch mun sinh vic
vi cc nc ngoi. Nhng khng bit Vin Th Dn cht cha nhiu bt bnh. T 10 nm
li y, tn ph khng bit bao nhiu. Nhng vic lm, phn nhiu sai hng, cho nn h u
140

vit th mun lm lon. Ngy trc hin bt c 4, 5 ngi. S th ca h l nh th. Du

cho c lon, nhng c mt nguyn soi gi cht Gia nh, th mnh cng chng lm g c h;
v th ta phi giao thng gp, i c hi.
- Cu Gng tm ng li:
Ngha l nu gp c c hi ca h hin nh th, bit r nay h cha th sinh s c vi ta,
th ta cng khai em s vic mau vi nc Anh, nc Nga, mt mt em ht tnh tit ngm
by t r rng vi Vin Th Dn, xin tr li t ai ca nhn dn cho ta. Ta ch lp Ha c
m cc ca b, cng nhau n bun bn m thi. Nu c hi ni lon y gn pht ra, m ln
ny cha th xong vic c th phi lm gp su iu li, i bin c.
- Cn cu Bit r l th ca ta ca h, tu c ng dng ng li cng rn hay mm do:
Ci l quyn ca cc quan i thn lo vic nc ti khng dm d bit. Nhng nu c hi th
ti xin tr li, c nghi th ti xin gii p, mun bit in c, mun bit tnh th hin nay ti u
c th bm r. Hoc cng vi thng ngn i trc d xem tnh hnh c hay cha, hoc
ngm tm ngi quen d hi tnh th, nhng vic ti u c th lm c.
- Nhng cu Tnh nguyn i theo gip:
Ti cng kh ni r c. Ch v vic y rt l kh khn, tuy c mt vi c hi, nhng kh
quyt nh nn vic. V lu nay ta cha i li giao thip to s quen bit c tnh cm vi
ngi ta trc. Cn nh tnh nguyn gip mi vic, th y l iu m ti rt mun. Nu ti
khng c bng y, th ch c mt b m gi, kh g chng cng em m i trn c, m phi
tr v? Cng khng phi v tnh th bc bch m phi tr v. Nh th, tm lng mun gip
ca ti r rng ri. Nhng nu Triu nh c mun sai phi vic g th xin c ni thng. Ti
xin ht lng m thi. Nu c b ch c phn no, th l do oai linh ca Triu nh, bng
khng c b ch g, th l do s th xui nn ng bt ti th ti mi dm vng lnh. Ln ny
m bt ti ni tu nguyn th tht cng khng dm. V nu c vic th chng ni lm g,
khng c vic th li sinh nghi nan. Mt phen khng trng m hi v sau, nh th l ci s
hc ca ti mun em ra gip , khng phi ch chuyn ng i, ti s khng khi m hn
m cht ?
- Cn nh cu em ci tnh tnh ta m ku gi c
Ngha l trong thin h cng c mt vi nc bit r s th ca Ty, nh cc nc Ai Cp,
Ty Chu v.v mi c th dng k sch ln, c giu mnh. Ngha l qua li giao thng
vi phng Ty m ht ca ng, nh trong Khai hoang t ti bm trc. Phi nh ci k
m cc nc dng chng li phng Ty th mi gi l k sch ln. Nc ta nu c kin
thc nh h, tnh tnh nh h, mi lm c k y. K y ti ni qua trong cc t bm trc.
Nay khng phi ni li na.
Nay knh bm.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 189; Hv 634.
Khng ghi ngy thng. Nhng c l l 22 thng 2 nm T c 21. V trong t tu ngy 21
thng 2 ca Vin C Mt, vua T c c chu ph nghi vn: Trong t tu ngy 23 thng 2,
Vin C Mt tr li v phc p ca Nguyn Trng T.
DI THO S 35
NI R THM V VN BN NGY 16-2 T C 21 (*)
(Ngy 22 thng 2 nm T c 21, tc 15-3 nm 1868)

141

Ti Nguyn Trng T vng sc hi cc s l ni cha c r rng trong hai t bm trc ca

ti, xin theo tng khon m bm r li nh sau:
Khon mt, cu S b ta i Ty ln ny khng phi ch chuyn mt vic xin tr ba tnh m
thi, v.v
Ti ngh rng: Trong vua ti nc h, vn trc mun ly 6 tnh ca ta, hp vi nc Cao
Min lm mt, ri sau mi lp mu k m mn nc ta lm hng ro pha ng cng c
vng t chnh hai bn sng Cu Long. y l mt mu k trm nm m h nhm lp so
huyt phng ng cho h. Nu nay ta ni thng l i li ba tnh trong, tht l nh thc mt
ci vo tim h, s h cho ta khng hiu s th nn c nht quyt lm ry r, ri h s pht cu
khng chu nhn nhng cht no cho ta tuyt ng bao gi c ngh y na. Nu qu nh
th, th khng nhc quc th lm sao?
V li h thy ta nay xin tr mai xin tr, h bit ta cha cam lng chu h, th l ci mu 100
nm ca h cn b cn tr cha n cha tin. Th tt h phi ly gp Bc k ca ta, ta khng
cn th gi u m lo liu, h mi c th ngi yn m tnh ton sch lc c. Cho nn cc
quan h (cc quan y l cc quan thuc h, ch nguyn soi th kn o, khng ni l ra, s ta
bit m phng b) nghe ta i li ba tnh trong, lin ni gin m ni rng: S ly nt Bc k,
xem ta cn i u! y l mun vn c t trong thm tm ca h, cho nn ngu nhin v
m l ra li ni vy.
Trong bi T cp bt iu trc y u tin v iu Chnh n v iu, c mt khon ni
rng: Xin p mt thnh ln T Tuyn vng thng du, m dng mt v i thn thn tn gi
, chnh l v c y. V ti liu trc, c nh a l v binh php th t H Ni tr xung,
cng kh cm c lu di c vi h, cho nn ti xin ni kn nh th, v l vic king k,
khng dm ni r. Nay nu ch ni vic i tr li ba tnh, th s ngi tm s h, cho nn mun
km thm vo vic mn ngi khai m v mua my mc ngn bng ng vc ca h. V hai
khon ny l tht lng mun chung iu hay iu li vi h, cho nn h ngm tng l ta c
lng nh th, th h cng d hp tc vi ta m c th hon vic thi hnh ca h (Nh trong bi
bm ti ni h i xm chim cc nc cng ch dng hai ng li hon hay gp ny m
thi). Nh th ta c th th th m lo t cng, khng cn cp bch na.
Li h lm tng ta c bng y, m nu khng tm chm chc cho ta mt vi khon
thun tnh phn no, th cng c phn s ta xu h qu ha liu, m nh ba mt trn, li va
gp lc trong nc h ang c vic, th h ngi Gia nh cng kh yn n.
Tuy h bit r ta khng sc chng li h, nhng nu h cht mt ta cht trm ngi, h
cng b thit hi, khng phi l k sch hon ton tt, chi bng thun tnh ta cht t m dng k
hon, th khng ph sc. Cho nn ti mun thm vo hai khon y, dng k ly thuc n tr
bnh hn vy.
Khon hai, cu Cng nh nguyn soi gip mt phen.
Nguyn soi s d gp rt bn ha vi nc ta l mun cuc ha tm xong ly ting ha m
v phc mnh vi quc vng. Nh th l vic ca y b tc m thot ra c, trt gnh cho
ngi khc v hng th vui thn qu, nh ti ni trong mt t bm trc lc Gia
nh. Khi tm ha vi ta th sau ny ta s em t ha y sang Php m xin thm vi quc
vng iu g, nu c tc l do Triu nh Php v tnh m cho, ch khng quan h g n
vic ngoi mt trn ca nguyn soi.
Lc y, nu Triu nh Php c hi nguyn soi l l g, th y bit tnh hnh ta trc y s d
tm ha vi y l thnh danh cho y, nn y cng bit n ta, m ta li c xin gip y, th y cng
ngh n tnh l ca ta m ni vi Triu nh Php rng: Nhng iu Nam Triu xin , cng
nn chm chc. C iu khi Gia nh y khng dm thun theo tt c nhng li ta xin, l
142

mun lu ci vic ban n nng cho Triu nh Php. V trong y cng s rng nu tri
nc ta qu, vn nht xy ra vic g th iu ni ha vi ta trc tu v Triu nh Php cng
cha xong g. Nh th th nay y c xin Triu nh Php mt vi iu g cho ta cng l v y na.
Tnh th y cng l chuyn tt hu i vy.
Cn cu Lm thinh nhng vn c ch nguyn soi.
Cu ny cng cng mt , khng phi li ni na.
Khon ba, cu n nguyn soi sau m d t.
y l bt c d mi tm k th hai. Nu ta khng hon thnh vic tm ha vi nguyn soi
trc, th vn ba tnh trong cha xong, m nguyn soi mi va nhm chc thy cng vic
ri ren nh th t cho l nguyn soi trc thot n trt gnh nng cho y, y di g gnh ly ci
kh thnh cng cho nguyn soi trc? Hoc gi y ngh kim cch n tt vi nc Nam,
nc Nam thng mn mnh mnh mu lp cng sau ny. Vy nay mnh lp mt vi
mu cho nc Nam gii quyt cuc din cha xong ny, lu tnh ngha vi nc Nam
mnh c thung dung sp xp cng vic. y cng l cch cu cng m nhn tnh tt phi c.
Nhng ta phi n Gia nh thm d thm nguyn soi mi vi nguyn soi c thn s ra sao
ri ni chuyn, bn bc vi nguyn soi mi, xem y n ni ra sao, khm ph c tnh chn
tht ca y ri mi c th cu kt vi y c.
Khon bn, cu Ngm tm H Ba L v.v
Ngi ny vn c thm th vi nguyn soi. Nm trc ng ta ni gip vi Triu nh Php
nn tr li ba tnh ngoi cho ta, nh th tc l trc Triu nh Php chc ng cng dng
nhiu l l ni r vic lm nn tr li khin vua Php sai ng ln Kinh ni v chuyn
tr li. V khi ng ln Kinh, Triu nh ta tip ng rt hu, v ng ta cng ghi nhn c cm
tnh y. Nhng ch v nguyn soi cu cng li tu v Php bc ht cc l ca ng, nh th r
rng l nguyn soi p lng t i ca ng ri. V nm trc khi ti thnh Ba L lc
ng tr v; ti cng c nghe ng ni rng chuyn sinh s ca nguyn soi l sai. Nu s
b i Ty, ngm tm c ng ta, dng li l kho lo m cu k vi ng cng c.
Khon nm, m thm tm ngi ch.
Hai ch ngi ch ti chp nhm, chnh l ngi cu ch khng phi ngi ch. Nhn nm
trc khi chng ti qua Ty c mang th ca Lng Xu Bi gi cho cu ng ta, nhng sau cu
ng ta khng bit chng ti u nn vic phi b d.
Trc y Nguyn Hong em th ca ngi cu gi cho ng ta dch ra ting ta v np,
s l trong th chc Triu nh cng r. V ngi cu y hin l mt quan ln trong Vin
Th Dn.
Nay s b ta i Ty, cng nn ngm tm n ngi cu ng ta m nhc li chuyn trc, nh
ng y by k cho ta nh th no, ri nhc li khon Lng Xu Bi trc kia Gia nh mun
xin, ni cho ng bit. ng y nu em s vic ngh k, thy chc chn yn n c th lm c,
th s by k cho ta m cn giao kt b co vi ng liu ( Vin Th Dn) i nghch vi
Vin Cng Hu. Nu thy th khng lm c, th ng l mt quan ln, c tnh ngha vi ta,
ha vi ta mt li th chc chn khng tit l ra, lm hng vic ca ta. Nhng khi n y
cng phi n ni khn kho mi c. Cn s th nc Php, th Vin Cng Hu v Vin Th
Dn th lc ngang nhau. Trong khi Vin Cng Hu th mong c chuyn lp cng, cn
Vin Th Dn th ly vic dn xp cho yn nc lm cng. Cho nn hai bn i n khin ch
nhau i n ch phi gii quyt tha ng.
Nm trc khi ti nc Ty, cng gim mc n ch o m c st. Nhng s tai nghe
mt thy, ti ni r on cui trong bi T cp bt iu nm ngoi.

143

 y c mt v cng t ng u hi, y l con mt ng quan ln nht trong Vin Th Dn

(ng ny l Vin trng Vin Th Dn, nh t tng). Chng ti nh cng t y mt tun
v c ni chuyn nhiu vi cng t rng nc ta vn mun cng tc vi nc Php c
thnh li chung, y rt thch. Ti cng ni vi y rng khi v nc s em ht nhng g c xng
ca y c bm ln Triu nh bit sau ny c mua sm g s nh y liu bin cho, nh Nht
Bn, Xim La vy. nu tin dn dn s xin cho mt vi ngi sang nc ta xy dng l c
st cho ta ging nh ca y. Nhng vic s ch Triu nh liu dn, sm hay mun ti khng
th ni trc c, ch em cng vic bm ln m thi. Y ni, nu c nh th, y xin m
nhn.
Nay i ln ny, c th tr li ch ca y, mua mt vi th my mc cn dng, ri thong th em
vic by t vi y, nh y ni gim vi cha y. Nu cha y bng lng gip ta, th may ra c vic.
S th nh th, nu c tr ngi g, th ln ny ta vi y c cm tnh, sau c vic g cng d ni
chuyn. Ta nu nhn c cng t m c gp cha y, em tt c u ui s vic ni vi cha y,
bit u cha y s hi tm ngh li m chng ci vi Vin Cng Hu bn bc chm chc cho
ta. Nu ln ny cha c nh nguyn th mt vi th my mc ta mua ca y cng ch thit hi
g. V li, nu mun tm cc th my mc theo kiu mith khp nc Php, khng u hn
y. Nu cc quan ta n y nh c s mua bn v sau nh Nht Bn, c g m khng c?
V th cho nn ch dng k ch y cng tt.
Cn cu m thng mi vic vi Vin Th Dn vi cu ngm tm cc quan ln Vin Th
Dn lm k y v.v th s th cng ging nhau, khng phi ni li na.
Khon su, cu th xin vi quan Ty.
y l nu nay ta vi vng qua li giao thip vi cc nc th nghch vi Php, th quan Php
tt bit ta ngm dng thut tung honh, tm ngi gip. Chc chn s nhn lc ta cha thm
giao c vi cc nc gip ta, m nh gp ta, th qun cu vin cha n m gic n
trc, ta lo sao kp? Phm nhng nc gip nc khc, tt trc phi xem nc mnh gip
c th ng vng c khng, ri mi chu gip. Nu xem th gip khng kp na, th ch di
g m rc ly ting gip khng nn cng. Nay s b ta i Ty, m mun m thm giao thip,
th tt phi t nc Php trc, mi khi b nghi. Nu lm vi vng, th h s bit k, m tm
cch ngn chn v nh ly gp nc ta. Nh th th ta x tr th no c?
Khon by, cu Qua li vi cc nc phng Ty, m rng cc ng li ca ng v.v
Phm vic i khng k ln nh, cha c vic g hon ton tt p mi phn m khng h
hng cht no, cng cha c vic g hon ton h hng mi phn m khng c ch li cht
no. C iu l phi cn nhc li hi ln nh nu li th c li ln m nu hi th ch hi
nh thi. Khon m tt c cc ca ng ny nu lm gp th c li sm, chm th li chm. Nay
tuy ta khng mun lm, thin h cng chng cn bit ta c mun lm hay khng m s cng
quyt thay ta lm. y l s th nht nh nh th, khng th tri c. cho ngi ta lm
sao bng t mnh lm. V nu ngi lm li s v ngi, mnh lm li s v mnh. Nu ta
khng chu m ca giao thip vi thin h, th t b ngi Php m. b k ch ca mnh m
ca, sao bng ta m ca cho k n xin mnh. Hai vic y li hi th no qu r rng!
V th cho nn trong Ha c trc c iu khon: C cho lm mi c lm. l h
mun mt mnh h m ly tm ht mi li. Nh th th ta cn trng mong g na? Li
khng c, th hi u m phng hi. Nay nu ta m ca gp th s xoay chuyn c s th m
dn dn ngn chn cc t hi; tuy rt tn cng lao nhng cng c li. Cn hn l i n khi
trng thy t hi m khng sc ngn chn hay sao?
Th xem nc Ai Cp, ni m s b ta i qua. Nu khng c nhiu tay gip , th ngi
Anh nut chng i ri, c u ngi yn hng c nh ngy nay!
144

S th y r rng, nn ly lm gng.
Nay knh bm.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 189/3 trang 42-50; Hv 634/3 trang 1-13; Hv 170 trang 53-59.
DI THO S 36
BI B VIC C S B I PHP (*)
(Ngy 15 thng 3 nm T c 21, tc ngy 7 thng 4 nm 1868)
Ti Nguyn Trng T knh bm.
Khon s b i Ty ny, ti ngh k, thy c nhiu iu tr ngi cha tha ng. Nu tm
phng php khc cho c ch, th s th s c nhiu ch khng hp vi s ch nh ca Triu
nh, cho nn ti chn ch khng dm ni. Nhng khng ni th khng ht lng, nn ti em
kin ring trnh by trc tt c. Nu c ch khng hp, ci xin Triu nh rng lng tha th,
m ng n ni.
Trong t trc ti ni, h thng dng hai k hon v gp ly thuc a. Nhng nc
ta, h ch mi th nghim Nng. Cuc ha khng thnh, h bit l nn dng k hon,
th khng tn sc. h mun kho mn sc ta m dng. Nh trong t bn ha nm trc, ti
c bm h ch s ta phng th thnh tr khng kin c. Nhng n nay, dn dn thy h
mun dng k gp. Cng bi nc ta s th ngy cng sinh ra, v c c xui h khng th khng
dng k gp. Lng ti rt kh chu, khng th khng ni ra. Ka khp ng Chu, Ty Chu hai
b, khng ch no h khng t chn n, ring nc ta h n sau, y l tri thng ta vy!
Nu ta bit kho xep phng php hoc nh hoc ha ca cc nc m chit trung kho x
s vi h, th ha s l phc, nh nm trc ti bm on gia trong bi Lc li t.
Nm trc khi h mi ly ba tnh ngoi, ti bit r, chng chng th chy, ba tnh trong cng
s khng cn l ca Triu nh ta na. Cho nn my nm gn y, ti ht lng trnh by
nhng kin thc ngu hn ca ti, lm k duy tr. Cng mun tm dng thut tng k tu k;
ly ci k hon ca h m lm th gin tnh hnh cp bch ba tnh trong ca ta (c rt nhiu l
do nhng vic qua khng cn ni li na).
Nhng s th ngy cng sa , tt c nhng k hoch Triu nh dng qua li vi h, b
h khm ph c. Cho nn ba tnh ngoi khng ly v c, m ba tnh trong cng k tip
mt lun. Cc s th thi c t trc, mc cho tri xui, m Triu nh cng rt nhc lng mt
sc.
Nay h va ly trn c su tnh, h cho l tm yn lo kinh l t Cao Min v ng
pha Ty. Ch v trc y ta khng hiu r th lc ca h, c tm cch ging co ba tnh ngoi,
khin h phi ly gp ba tnh trong tr tuyt cho xong. H ngh rng ta t hiu ngm l tru
h v ch m li b h cn, t ry hy dp tt nh i, m n tt vi nhau, hai bn u c
li th mi kh c.
Nay h bit r chng nhng vic mi ta cha chu m vic c ta cng cha chu, nh vy
ng kinh l ca h sau ny cng cha n nh. Th tt h phi lm cho ta mt phen kinh hn
ling xing m khng dm ng n Ty Nam na mi khi tri nguyn tc ca nh binh. Cng
nh con cp mi v c ming mi ngon cha kp n m ta c li quy ri lun, nh mun
git ly ca n, th tt n phi ni gin m cn cn, y l l thng. Nay ta c ch tha
c hi c nh ti ni on u trong bi T cp bt iu l: Ti bt mn vi Triu
nh ngm ngm vo Gia nh v.v Hung chi nhng vic ta lm, li ng nhm lm lu
145

cho h, th h tt phi ngh cch thot iu lu m trt trch nhim nng cho ta. y l l
thng tnh ca con ngi.
Lm lu cho h l th no? Ngha l h b cc qun i ngha qun nh ph, m h cho l
do ta xi gic, cho nn h ly gp ba tnh trong, tuyt ng i li. h t cho nh th l c
sch. Nay ta li lun lun i tr li, m khng c, th h bit l ta m hn trong lng, s tm
cch ph h. y l mt iu lm lu cho h.
i th ca ta cn vng. Tuy mt hn su tnh, nhng cng cn trng mong ly li. Cho nn
h phi gp rt kim c, lm yu hn th lc ca ta, th mi ct t c lng ngi ca ta,
li cho h. Nu khng c ko di ngy thng th lc ca ta ngy cng mnh ln, mt mai
bn nc h c vic, hn thua cha bit ra sao. y l hai iu lm lu cho h.
Nu Gia nh m cuc ging ha khng thnh c vi ta, th t gy s nghi ng cho mi
ngi. Ngi ta s cho l do h khng kho x tr, nn cuc ha khng xong. V xa nay ging
ha u di thnh, ch khng Kinh . Kinh khng phi ch ging ha. y l ba iu
lu cho h.
Nu n Ty triu th h cng phi khon i hng khch khng mi m n, tn ph nhiu,
m khng c li g c. Tuy trc mt, h phi gi th din, nn phi th, nhng sau lng th
khng khi cau my cho l ta khng bit th tt nhn tnh, m lm vic v ch nh th. Nm
trc s d h ht sc tip i s b ca ta, ph by ht nhng ci hay kho ca h ra cho ta
xem l mun cho ta thy r th lc hng mnh ca h, ta nn lng im hi, cho h c
thong dong mu k hon vy.
Nay h d bit, s b ta i v u b mi ngi ch trch. Nu ni tht, th b mi ngi tha
m. Ni Ty nh yu th ai ny hn hoan. Thm ch cn nghi l n hi l ca Ty, nn tn tng
oai phong ca Ty. V th m mi ngi u cn rng ngm ming khng dm ni tht. Do
ta khng hiu thu tnh th thin h, khng bit r thi c ca ta ca ch h thc th no, thnh
kin tht kin c, khng th ph c.
Trc y, s d h n cn tip i s b ta, l mun cho ta hiu r i cht phi chng hai
bn c tm yn th h mi dn dn lo k hon c. Nay tt c tht vng, m cn nghe n
o hn trc. Tuy h khng tn hi g ln, nhng cng c nhng tr ngi v cp lu nh. Mt
ln nh th l qu ri. Nay li sang quy ry ph ri ln na, li cn mun lm ha c
bun bn, th h khng th no chu c. Nu iu nh vi ta cng phin, m khng iu
nh vi ta cng phin. Cho nn nguyn soi ni: Nu s b ta i Ty th y khng chu i
cng mt thuyn. Ni nh th th ta cn ra th thng g na? Xa nay hai nc giao t vi
nhau, cha bao gi c l nh th. Nhng lng y cng c gng ht sc, bt c d m phi
ni ra.
i! H mt Triu nh, ta cng mt Triu nh, m khng chu nhng nhau n th, th sau
y n Kinh h, l ch t hp cng s cc nc thin h, nu c mt s g khng nh nhn,
th s nhc nh s truyn khp hon cu, nh ti ni trong t bm trc. V rng, h bit
ta quy ry m khng trng mong g na, th khng th chu phin mi m phi ngh cch ngn
chn, m mun ngn chn th phi ni nht nh khng thng thuyt na, dp tt ngha
ca ta khi i li thm phin, m cn ngh cch lm cho ta mt phen khn n, khng cn
ngo ngoe ca quy lm ry h na mi dng tay. Nh th ta lm sao khi chng sinh thm
nhiu chuyn?
H lo luyn trong vic chin trn, hi thy mt t l h hiu ri. Tt c nhng vic h
thng lng vi ta bt lun vic g u c li cho h c. Tuy hoc ta c li, nhng cng nh
h thi. Nu khng, th l no h va mi ra tay m li nhng cho ta chim th thng phong
? Cho nn trong bi Khai hoang t trc y ti c cu: dng k tri li m h, nh
146

th mi v tay mnh c. Nay nu mun h tr t ai ca nhn dn li cho ta, t phi i lc

no h bit chc chn h c th chung iu li iu hay vi ta mi tr li cho ta, m vn c th
mn s dng c, nh kiu nc Anh vi mt nc nh n , th h mi chu tr.
Hoc l v mt th lc no khc bc bch, khng tr khng c th h mi tr. Nhng vic
khng phi thng c.
Ti xem khp thin h t 500 nm li y, nhng nc b ngi phng Ty xm chim, cha
h c trng hp t dng v c em t chim c m tr li c (nm nc s b qua
Php, vua Php v b d lun ca Vin Th Dn thc bch nn ni tr. Nhng bit u chng
phi l k thi t nc S, i lm con tin nc T? Cho nn khi s b v n Gia nh, ti
bm r vi hai quan Phm, Ngu rng: Vic ny rt cuc ri cng b tr tay thi, v nguyn soi
c quyn to v nht nh cn tr, tt c th bc b li bn. V sau vic qu nh th) (1) Hung
chi h bit r l tr li, th sau t sinh chuyn, m khng tr ta cng ch lm g c h. Nh
cc quan Triu nh Php ni vi gim mc Ng rng: An Nam chn thnh hay khng chn
thnh, ta cng khng thit hi g, chng qua h t lm hi h m thi. Xem h ngang ngc
nh th, m nay ch v mt li ni ca ta, vi vng tr li cho ta, ti tng khng c vic nh
th c.
C nh on u ti bm trong bi T cp bt iu th d tr li hay khng tr li, sau ny
cng khng khi sinh ra bin c khc. Nay Triu nh ch lo phng b nhng vic sau khi hon
nn, m khng ngn nga nhng nguyn do sinh ra hon nn, ch ht tm lc, ht ca ci
lm ci vic m kim y bin, m khng chu tm lc ngh ngi, nui dng kh th, hu gi
ly hn ngc trong tay, bit ni lm sao by gi!
i! Ngi kho lo vic bit ci c s n m khng lm c, th phi thun theo chiu m m
ng cho xui, trnh v nh Hn Cao T chu nhn nhc i n t Phong l th y.
Bit s th khng th c c hai, th b ci khinh gi ly ci trng, nh Lm Hi b vin
ngc bch ng gi nghn vng l vy. Khi t nc khng th gi c hon ton, th phi b
bin b gi ly cn bn, nh Thch Tn cho t L, Long; Bnh Vng b t K Phong l
vy. Cng c khi m khng vi ginh, nh m ngn hon nn ( ny cng cng vi
cu c h trong ni th chn co khng dm ngp ngh m ti ni trong t bn ha.
Chng 6, 7 nm sau, mi thy r rng), nh nh Tng yn nc Liu bnh nh cc nc
khc vy.
Xa Khng Minh khng ginh Kinh Chu, ch chuyn vic ha vi Ng lo nh Ngu,
cho rng nu dit c gic Hn th chng nhng mt Kinh Chu l ca mnh m thi. C
ngi bo Khng Minh khng bo th cho ch c, ni th m khng s ngi ta ci cho sao?
Nu Nam Tng khng ha vi Kim, th c nghip cng kh yn mt pha c. Gi s c
vic ch ha, nui dng sc qun cho hng hu, th dng Trng Giang, ni him tr thin
nhin kia sau ny cng chia i thin h vi Nguyn. Khng bit lm k y, m c khi
nh khi ha, n ni Tng, Kim u ln bi, cui cng nh Nguyn l ng ng c li.
cng do cuc ho khng nht nh gy nn. S th cc nc phng Ty cng vy, khng cn
phi ni ht.
Cho nn ngi khn, thy trc c c sp xy ra, s vic gn hnh thnh, m n trc t
ngoi mun dm, khng cho vo nh mnh, y lui n my i khng cho ph quy mu
mnh, tch ra bt i ng tri, mnh theo ng phi ngn ly bt yn bn ngoi, mnh
lo bn trong. Sc mnh t cng c, th cng khng nn chc ngi, tn sc mnh.
Sc mnh cha , th li phi kho n , mn sc ngi m dng cho mnh. Th gic ang
hng, th thun tnh cho n kiu cng, dng mi tt nh cho n yn, mnh c ngh
vai, m lo vic khc. ch mun lm thn vi mnh, th cng nn nghe theo vui lng chng
147

m khng gp rt nh mnh. K s tnh th tuy c bin ha, nhng ly kinh nghim ch ny,
ng dng vic ch khc cng c th thnh cng c. Cho nn ni rng ngi khn nh chic
vng quay trn khng th ly mt ci g cng nhc nht nh m bin bn c.
Th nc ta ngy nay, ci mt th kh b ly li, ci cha mt hy cn c th bo ton c.
Hai s kin y, ci no gp, ci no hon, khng i bn cng r ri.
Nay s b i Ty, vic mun lm cha chc xong, m li gy ra nhiu chuyn th phi gia ta
vi h. Lm mt vic cha chc, m phi tn ph mt my chc vn, tht chng khc no ngui
ta ni mang con tro tng, mt ngi sy chn, c hai u b thng.
Hay l nay, mt mt mnh lo cp tc chnh n nhng vic mnh c th lm c nh ti
bm trong cc t trc, i khi h c s s h g c th tha c c. Mt mt ch i n
Gia nh m bn vic. Tuy bn vi nguyn soi sau, nhng cng nh vi nguyn soi trc, ta
ch tm ni mt hai cu v vic xin tr li. Nu h khng chu th li ni: Lu nay s d bn
triu xin tr l ht tnh v nhn dn m thi. Nay nu tnh th khng th c, th qu quc qun
l thay, chng ti cng vui lng, m xt ra s th cng nn nh vy. Ch xin qu soi chm
chc cho mt vi khon khc, t tnh giao ho m thi.
Li trong khi lp iu c mi, phi tm l l b cho c khon: C cho lm mi c
lm ta cn c th giao thip vi cc nc khc sau ny.
T sau khi lp Ha c ri, trong nhng khi qua li giao thip, tuyt nhin ng nhc nh
n hai ch Xin tr na, v h lm vic g cng u t cng khai cho h thy r, ct lm
sao cho h bit ch thc l ta gi vng ha c, khng ngh g n su tnh na, h ung
dung kinh l min Ty, m khng lo mu tnh ta gp. Sau khi lp ha c, hy i hn mt
nm sau mi c s b qua Ty thm ving v em t giao c cho Triu nh h k p vo.
Lc by gi h khng nghi ng ta chuyn g, ta mi c th n Ty triu m ngm tm
ng li, nh ti ni trong cc t bm trc. Nu c c hi c th c, th mi thng
thuyt li, bng khng th nhn lc h khng nghi ng ta chuyn g i li cc nc ngm
dng k giao thng tung honh, mi bo m khng tr ngi. Khon ny tng i n tha
hn. Nu ln ny i ngay s gp phi nhng iu h k v nhng rc ri kh khn ca h, s h
qut li; tn cng tn ca v ch m cn buc h phi ch ng ta gp, e sau ny s hi hn l
mnh tht sch.
Cn ln i sau, cng nn phi ngi i hc mt th, ng thi chn mua my mc em v
dng, biu l ta giao thng vi h. Mt mt li em s ha hiu bn vng lm r cho c
nc u bit, ngi trong nc ta bit cuc ha ho gia ta v Php bn vng nht nh,
lm tiu tan nhng bn Thng Qung ln vo Gia nh. V nu bn ny bit ta tht ha
vi Php ri, th kh b gim pha. y l mt iu cn yu ln dp lon, nga hi.
Cc l ni trn l do s hiu bit nng cn ca ti m trnh by ra nh vy. Bn l mun cho
h tm yn m khng gp rt ngh n vic ta, v phm nhng vic h mun lm li cho h
nc ta, th ta cng nn quyn nghi xem vic g c th thun c th nn thun yn lng h
khi nghi ta tm thi c li, nhn m tnh k lu di, dn nui dng sc ta, dn i giao
thip, i khi nc h c lon th mi c th gy kh cho h, m khin h khng dm mun
lm g ta th lm. Tm li, nghn mu mun k, cng ct lm sao cho h b lng ng vc, ri
sau ta mi thi hnh k hoch c.
Ti c kin nh th, khng bit nn chng.
Nay knh bm.
Lc b ng i thn, i nhn soi xt.
Nguyn Trng T k.

148

Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/3 trang 50-61; Hv 635/3 trang 14-33.
(1) Xem di tho s 4.
DI THO S 37
V VIC THNG THUYT VI PHP TI GIA NH (*)
(Ngy 20 thng 3 nm T c 21, tc ngy 12 thng 4 nm 1868)
Ti Nguyn Trng T knh bm.
Ngy trc lc ti Ty c nghe nguyn soi tu v vua Php rng: Ba tnh trong ly
xong, h qun Ty i n u th dn Nam n tip nh ngi nh. Nay xin c ton quyn
quyt nh vic ha c vi ngi An Nam v.v
Lc y tng cuc ha c xong, khng ng my lu nay ht sc bn bc mi vi ta,
m vn cha xong, n ni phi m hn m v nc. Th no y cng trnh by vi Triu nh
Php l v ta dng dng khng quyt, v cng v vi ni thm s th ch li ca su tnh v
trc v ngi mnh m thm ph ri, lm cho y khng c ngi yn. Ch t nay v sau,
y mi mong yn n thnh li m kinh l x Cao Min. K l by nhiu s tnh l
khoe khoang cng vic m cng vc ca y.
Xem khu kh trong th tr li ca y, khng chu thng thuyt khon g, m li khng
chu nhn s bc 40 vn ng, th ci tm a y d tnh i hai mt cng r rng ri.
Ngy trc Gia nh, y tng ni vi gim mc Ng rng: Y rt mc chu nhn
nhng bn bc vi Khm sai Trn i nhn thch ng nh th, nu qu hn na, th th
quyt khng th c. Xem li li ni y, cng thy hp vi trong th ngy nay li ni nu
ta n Triu nh Ty, y cng s c y. Th r rng l ni ta n Ty cng khng sao thot
khi tay y.
Nay nu s b nht nh i Ty, cng nn liu gp, kp k ny. Nu c bn bc g ring
cng nn lm gp trong k hn chuyn i ny. Vy nn vit gp mt bc th gi qua Ty
triu cho nguyn soi c ni r rng ta mun thc hin nh li y ni trc kia l ch ging
ha Gia nh. Trong th y cng ni n nhng khon g ta xin thm u cm phin
nguyn soi t ln Ty triu liu gp cho v phc th s gi qua nguyn soi mi lm
thay, cng nh nguyn soi c vy. Trong th cng ni thm rng: Ngy trc nguyn soi
cng c ni v Ty ri s tr li. Nu qu nh th th nh nguyn soi em cc s l ca
chng ti t ln Triu nh gim bn nh, nh s b chng ti qua Ty vy. Nu nh
n nguyn soi m thanh tha c mi vic, ri tr li Gia nh hon thnh cng cuc bn
ha ngy trc vi chng ti, th mi thy r tnh giao ho thu chung. Hn na Triu nh
chng ti cng ngh rng nguyn soi s khng tri li ni, cho nn by gi mi vic
chng ti u xin nghe theo nguyn soi ht. V th Triu nh chng ti rt vui mng v
vic nguyn soi tr v Ty trc, v coi nh l chnh Triu nh chng ti i Ty vy. Cho
nn Triu nh chng ti cn nn n i th tr li ca nguyn soi ri mi quyt nh vic
i hay khng. y l mt mi chn tnh u khc ca Triu nh chng ti, tng nguyn soi
cng khng n ph tm tnh ny vy.
ng thi ta cng vit th cho nguyn soi mi, ni r duyn c gy tnh cm vi y. Ri
sai mt vin quan ln i Gia nh, bn bc mi vic v sau, vui lng y, v xem hng y
nh th no; liu c th gip ta c mt tay khng.
Cn th gi cho nguyn soi c, nu ni c chn tnh, mi phn r rng th chc y s tr
li lm xong cuc bn ha ngy trc. Nu y c tr li th trong khong mt vi nm,
149

nc ta cng c th khng c g xy ra, v y vi ta i li c n tnh, chc khng n li qu

v k mt ln na. Nu y khng chu tr li, th cng c th tr li ca Ty triu (v trong th
ta cng ni nu bn ha Gia nh hay phi v Ty xin tr li r rng cho bit). Ta c
xem r hng th c thi gi thong th i li vi nguyn soi mi. Nu vic xong c
th nhng ci cng hon thnh ha cuc ny cho nguyn soi sau, gi l n ca ta, cng
c vy ch!
Ti c mt s kin th thin nh vy khng bit c c chng?
Nay knh bm.
Lc b i thn, i nhn soi xt.
Nguyn Trng T k.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/3 trang 3. Hv 634/3 trang 30.
DI THO S 38
TIU TR GIC BIN (*)
(Thng 8 nm T c 21, tc t 6-9 n 15-10-1868)
Gic bin l mi hi chung cho c nc ta, nn gic ny lu lm ri chng phi mt sm
mt chiu na m tng lai cng khng bit n lc no th ht, nghim nhin l mt gic
dai dng. Nhng th gic khc cng c lc bi vong, ch bn gic bin ny th cha truyn
con ni. Nc ta b chng nhiu li, nu ch mt vi nm cn c th dn d mong khi, nu
ch c mt vi ln cn c th tm cch bt. Nhng n nay chng ti lui chng phi ch mt
hai nm, cp bc git hi chng phi ch mt hai ln na. S tn tht ca cng v ca t
mi nm k c s vn, ng thng mi khng thng, hng ha ng, tht l mt ci hi
ln cho sinh dn. Nm ny qua nm khc chng thit hi hng c triu sao? Dn ven
bin, nhng nh bun bn giu sang l ca hng ca c dn thng bn h bn, th m my
nm nay b chng cp ph git chc khng bit bao nhiu nay tr thnh ngho cng. Th
xem ni tnh hnh Ba Trang hin nay khng ni ht c, th suy ra c nc cng c th
bit nh th no. C hng sn mi c hng tm, dn nu i kh th tuy c bng thch vic
ngha vic cng cng chng lm c g. S d nc Anh cng thnh cng ch do trc ht
thi hnh ci k sch lm cho ca ci di do, v sa sang binh b cng ly vic nui dn lm
trc ht. Nh th c th ni h bit c ci cn bn. Nc ta mt mt l b bin, t hp
m di, ng b kh i li, khng nh hnh th nc khc hoc trn hoc vung i li
khng xa. Cho nn ci m ta nh vo ly xa lm gn th duy ch c ng bin m thi.
Nhng ng bin li c ba ci hi ln: Mt l gi bo, hai l gic bin, ba l ngi Ty.
Mun tr c ba ci hi th ch c k khai cng. on cui trong bi T cp bt iu
ti ni k. l k hay nht. Th n, tuy cng c nhng mu k khc nhng u thit
st khng c trn vn, trong ci li c ci hi, ti xin phn tch nh sau:
ng duyn hi nc ta t Qung Yn tr vo t Bnh nh tr ra l mt trong ba ng
gi bo trong a cu ny. (Ba ng gi bo y l: mt bin ta, mt vnh Mnh Gia n
v mt vnh Mch Ty Ca ngoi ra khng u c gi bo na). Bin th ba mt ng
Nam Bc c rt nhiu o m khng ht. Ngi Thanh trn cc o ny t nhau lm gic.
y l s gic bin nhiu nht trn a cu. (Trn a cu c hai ch c gic bin, mt a
Trung Hi nay dp yn, duy ch c hnh th Nam Dng tc Thi Bnh Dng th khc.
Ngi Thanh qu ng khng c cch g tr ht c). Gi bo th phm vo thin thi,
150

gic bin th phm vo a li, c hai th lm hi rt gh gm, mi mi khng thi, rt kh

x tr. Cn ngi Ty th gii v thu l, nc ta kh chng c. Ch c cch bnh tnh
m i ph, gi ha bao vy, kho b x s th h cng cha vi nhiu hi ta, m tri li
cn gip ta na. Trong cc bi t trc ti bm r. Ni v vic khai cng th rt cn thit
i vi vic tr hai ci hi gi bo v gic bin ni trn (Trc bm r s l, nay khng
ni na), cn i vi ngi Ty th ta h nh cha cn thit. Nhng c theo nh bi ti
ni trc y l sau ny khi ta sc gy kh khn cho h th ci khon (khai cng)
tht l thng k. Ci li hi ca n gi bo gic bin khng sao so snh c. Cho nn khai
cng l mt k ln c li di lu cho nc ta, th m nhiu ngi khng hiu r ci quan h
li hi i vi quc dn sau ny, ch thy ci cc nhc tm thi trc mt m bn chuyn cn
tr, l iu do cha suy ngh k m thi. Bi v thi thng ngi ta ch lo cu hon m
khng bit lo lm sao cho mi hon khng sinh ra. i cho hon nn sinh ra ri th ngy no
cng lo cu khng xong cn ni g n li c na? Nu khin chohon khng sinh thay v
cu hon th c th ni rng khai cng l khin cho hon khng sinh ra vy. Cho nn mi bo
l k rt hay. Nu ta bit c x tha ng vi ngi Ty th s cng nhau sng yn n v
s, m li c th tng cng tiu tr gic bin khin chng khng dm lui ti. Hai vic
cn c th lm c, cn i vi gi bo m khng m cng th khng th lm c. Nu
ng cng lm thnh ri, th ba ci nn kia khng th lm hi c ta na, nh th mi l
k vn ton. Trong bi t trc ti ni rt r nay ch ni s qua l l ca n m thi. y
l k sch lu di khng phi l vic c th lm trong mt lc. Nay trong nhng vic cp
bch tun t c bn iu k sch sau y tng cng c th lm c.
1. Nh vo th lc ca Ty.
V by lu ta b bn gic b cp ph git chc, n quan lnh cng khng th phng ch
c, hung na thng dn trong tay khng c mt tc st. Vic t lu mi ngi tai
nghe mt thy, thin h khng ai khng bit, khng th che giu c. Nc ta s d b ngi
ta xem l yu hn v c nhiu l m y l l th nht. Gic bin so vi binh thuyn ngi
Ty th cng nh chut so vi h m thi. n bn ph hn mn nh th m ta cn khng th
tiu tr c, hung chi l k ch ln. Cho nn bo rng ta yu l v th. Nay nu khng
mn binh lc ca h th hn yu m vn khng c li g, vn hon hn yu. Nu h thay
ta tiu tr th tuy mang ting hn yu nhng c li ln, ci ting hn yu tuy khng khc,
nhng li hi th c khc, nhng ci u do ta c. Xa kia Thn Hu nh Nhung binh tr
ni lon, ng Thi Tn nh t Quyt ly thin h, cho nn ni chu nhn nhc c
vic ln th c g xu h u? Nay nu ta thnh tht i li vi h, coi nh anh em, em vic
ni rng: Bn gic bin ly bin lm vn, ly nc lm nh, n hin bt thng, nc ti
c lm vic khng th phng tiu c ht, nay Ty Nam ha hiu m ng i li Nam
Bc khng thng nh th cng chng li ch g cho qu quc, qu soi trc c li nh
vy nay nu thnh thong tun hnh trn mt bin bt ht thuyn ph giao cho nc chng ti
x tr th chng nhng thng c ng bun bn m cn lm tng thm tnh giao ho gia
hai nc. Nh th h s vui lng gip ta, ta c th ngi hng li. Nu bo h i li
ng bin, ra vo ca cng nh th, lu ngy s c bng ny khc, nh ngi xa ni: Dn
lang binh tr ni khu, nhng s th by gi khc khng th c ni mi mt cch nh vy
c. Nu c thi c c th quy nhiu ta th d khng tiu ph h cng t nhp t ta. D
khng qua li m nc ta khng c ch no h khng bit, che giu cng chng c no!
Ti thy trong thin h cng c nhiu nc cha tng c mt ngi dn o, mt v gio s,
mt Ty phng ra vo th m h ch n mt ln chim trn c c nc. Th th bn
sao?
151

Nm trc c mt quan Ty tn l V An (Vial), ln Kinh n s qun ba ngy ri tr v Gia

nh. Ti gi hi ng ta hnh th Ph Xun, xem tm mt nhn xt ca ng ta nh th no.
ng ni: Ch y rt c hnh th, nhng s b tr cn nhiu ch tht th khng hp vi a l
binh php. Nu ngi Ty m y th d lc lng no cng khng th xm nhp c.
Ti ni: Nu ngi Nam m b tr ng phng php nh ngi Ty th th no? ng ta
ci ni: Tuy c cng c nhng khng c ngi bit s dng iu khin thy mt gc m
c th bit c bn mt, cho nn mi ni nh th. Cn ch no c th ngn tr c h
u? Nu ta i x kho vi h th mi hon sau ny cha chc sinh ra ngay m hin ta
th tr c hi ln. Th th ta nhn li ch lm con ng i n giu mnh khng
c sao? H s d c bng gip ta nh ph cng l mun thng ng bun bn vi nhau,
cng l v li cho h m cng nhn y d xem ta c thnh tht vi h c li cho ta ph
ci thm k ca h, h khng gp rt mu tnh c ta (Trong cc bi trc ti bm
r). Nh th th ta mi c thung dung tm k khc. l gi cch thun vi h, trng
vng h c li. Cch ny trong binh php gi l ty m kiu l th. Nu bo rng chu n
ca h th sau ny hoc c yu sch g cng s kh b thoi thc. Theo tnh th hin nay m
ni th ta tuy khng chu n h, m vn nht h c nht nh a yu sch liu ta c th c
sc chng li c khng? Ta cng khng th chng c th bt k chu n hay khng chu
n cng b s phin nhiu . Chi bng chu n m c li, ri cam chu s phin cn
hn. Nhng yu sch l vic cha chc xy ra m ta c th th gin c tnh th cp
bch hin thi, nhn ci vic cha ch c m c ci li nht nh, chng cn hn
l i n lc khng th chi t m chng c li g c hay sao? V li, ta tng chu lu
h m cha c n b, nay h bng nhin mun thi n cho ta phi chng tri ly lm
s n b cho ta cng cha bit chng, nh th sao li khng chu? Xa kia, quan nh Thanh
cng tng nh ngi Anh hp lc tiu tr gic bin m cng cha h thy ngi Anh ni
g n n vi hu. Trung Quc cn nhn mnh c li hung h ta? em kh khi ra m
ni th cng kh nhn mnh thc y, nhng ci cu tuy bi m vinh ca ngi xa tht
to sai lm cho khng bit bao nhiu ngi. l ch ngh n ci danh ring m khng bit
v ci li ch chung. Binh php c ni: Tin khng cu danh, ch lm sao bo v c dn
m thi. Ni v ci dng c ngha th nhng vic lm v nc v dn ai c th bo l sai
tri? Cho nn ci k nh vo sc ngi Ty hin nay c th thc hnh c.
2. Nh ci k lp hi bun ca cc nc.
Trc y khi Gia nh ti thy c nhiu nh bun ngi Ty mun n v Kinh xin
c thu h tr gic cp. Tt c mi vic trn mt bin u xin giao mc h c, bt lun
thuyn nh bun, thuyn ca dn nu b nn h s bi thng. Tt c cc thuyn ln nh mi
nm s np cho h mt s thu. Tt c cng khu no thuyn h c th vo xin cho h c
ra vo bun bn. Cch ny cng c nhiu nc lm. Ln ny h bn bc vi nhau nh vy
nhng v thy nc ta cn nghi k, nn phi b d. Nay nu mun theo cch ny th nn vo
Gia nh thng lng vi h, nu thy hai bn khng c g tr ngi th mi thc hnh.
Nguyn nm trc s thng nhn t Bnh Thun tr ra b kh nhiu v gic cp em
vic y ni vi h, cho nn mi c s bn bc nh vy; vic ny vi vic thu ngi Thanh
bt ph tuy cch lm ging nhau nhng s th th khc. Bi v thuyn ngi Thanh v thuyn
bn ph ging nhau kh phn bit, vo cng th bun, ra cng th cp, lm sao xt hi r
rng c. Hoc c th h gi v h tng thuyn nh nc, ri sau li thng ng vi bn
ph khc nh cp chia li vi nhau. Hoc c th cc tnh, cc cng bun c ngi
Thanh bit u trong khng c ngi chc rnh m thuyn bun ra vo ri thng bo
cho bn ph bit. Hoc c th quan li ta d xt tuy bit qua tnh hnh nhng s vic cn
152

un khc, cha lm g c, th cng kh xc minh. Hoc c th h gi v khng bit cho

xong chuyn, hoc c cho ph o thot chia li, hoc bit chc l thuyn bn ph
bt gii ri, nhng li c bn ph t lt cho kin li khin ngi khc thy chng l co
vi khng dm li thi na. Nhng t hi nh vy u u cng nghe. Cho nn ting l
phng gic m thc ra l lm nhiu gic thm. Nh hi thng tm, thng chn nm nay cn
c cp m nm trc khng c. mi chnh l dn lang binh tr gic vy. Cn nh
ngi Ty lp hi th c quan Ty coi sc. Mt l nu c ai lm iu phi l th t cho quan
Ty sa tr. Hai l, h v ta ngn ng bt ng, nn cng kh tr trn trong ta lm by. Ba
l, thuyn ca h qua li ra vo hnh dng khc nhau, kh b khi vo cng th bun, khi ra
cng th lm gic cp. Bn l, nu thuyn ca ta b mt cp th s c bi thng. Nm
l, h vi ngi Thanh khng phi l mt tc loi, nn kh v tnh m bao che. l nm s
th khc vi vic mn thuyn ngi Thanh, nn c th thi hnh c.
3. Ta t mua sm ha thuyn.
Mi tnh ln nu c th mua c vi ba chic binh thuyn chc chn, c va va, vo c
cng ca ta, trong thuyn c y kh gii nh l thuyn ca ngi Ty, th gi th cho Ty
soi nh h thu cho mt ngi cm my; mi thng tr lng nhiu nht l 150 ng bc,
li nh thu cho mi thuyn 12 tn thu binh pho th v do ngi cm my ch huy, lng
mi thu th mi thng nhiu nht l 30 ng bc. Lnh Ty cng vi thu binh ta coi vic
iu khin i bc, nhng c khong hai chic mi c th vy hp c. V than th ch
khi no hp chin truy ui mi cho vo l, cn bnh thng th khi vn ti i li ch dng
than ci cng c. Tng cng s tin lng ca ngi cm my v 12 tn lnh Ty mi nm
l 6.120 ng. S tin chia cho cc thng thuyn hng nm phi ng gp. Nhng
thuyn ln lc bnh thng th vn ti khi c ph th ui bt, bt c thuyn th ly ca ci
trong thuyn bt c cho ht quan lnh trong thuyn. Cn bn ph th y chng ra cc
vng ven ni, bt chng lm kh dch khai khn t ai nh trong bi T cp bt iu trc
y ti c mt on trnh by r. Nhng mua th phi n tn xng ng thuyn bn Ty
mi mua c thuyn tt. Nu H Chu, Hng Cng m c thuyn tt th ngi ta
dng khng bn, ch bn ci h m thi, hn na gi tr cao, kh chn mua c. Cho nn
phi n Ty mi c. Nu ta mua c mi tnh ln mt vi thuyn th chng nhng c
th tiu tr c bn gic m ngi ca ta lu nay quen thuc ng bin s c li ch rt
ln, i vi vic nh binh cng c ch dng to, th nc s thm mnh, mi li tht khng
th no k ht. B bin ca nc ta di m thuyn ca bn chng th ti lui v nh, n bt
thnh lnh th khng nhng cp trn mt bin m cn c th t nhp vo cng cp na.
Thuyn ca ta nng n kh c th trong chc lt m i cp cu c, tc tc phi bo c.
l s bt tin ca a th. Nay nu c ha thuyn i t Bc vo Nam ch mt vi ba ngy,
nh th bao vy ui bt khng kh, bin xa thnh gn. Nu cc tnh c thng tin bng
in th mt khi bn ph vo tnh ny, cc tnh hai bn tc thi s c bo tinh. Ha thuyn
s chia lm hai cnh t ngoi bin xa dn dn tin vo, khi trong cng cng xut binh hp
chin. Nh th bn chng trong ngoi u b chn nh khng th no thot c. V li,
bn ph thy ta c ha thuyn tun hnh nh vy, khng nh chng cng t tan r v s cha
cp m b bt. Lu qu chng lm n g c trn mt bin nc ta, t chng phi tm
ng i ch khc. Th l dn dn ta s ht mi lon ny. Nu ch dng my cch c by lu,
chng nhng khng tr tit m ngc li dn dn cn tng thm. Bn chng ngy cng ng,
m mt bin th khng cho chng vy vng. Gi s dn ta c ngi nh Trn Ngha Long
dn chng ln b th mi ha li cn gh gm hn th na.
4. Phn bit tht gi.
153

Thuyn ca ngi Thanh xa nay ra vo cc cng khu thnh thi quen, trong c ci
bin thnh thuyn n cp, c ci tr thnh thuyn bun bn, c ci khi vo th bun khi
ra th n cp, c ci nm trc i bun nm sau i cp, c ci i bun l vn tr li n
cp. Ch v bng hiu ln xn kh kim tra r rng nn bn ph ny mi c th che giu
chui rc trn thot nh chut. Xt k s thuyn ngi Thanh n nc ta, ch c a phn
duyn hi Qung ng gip Qung Yn nc ta l nhiu nht, th n l thuyn ca ngi
Qung Chu, Qunh Chu, Triu Chu, Phc Kin v.v Nu thuyn nhng ni ny mun
i H Chu th i ngoi bin khi khng gn t ta. Thnh thong c mt vi chic vo thng
bin Bnh nh, Ph Yn, nhng phn nhiu u khng phi ca ngi lng thin. Nu l
lng thin cng phi bit trnh n khng i thng hung na li i lt vo trong. Theo lut
th l gian khng th chi ci c. Nay xin t cho cc quan nh Thanh vng duyn hi
Qung ng, Phc Kin rng: Phm nhng thuyn no ca ngi Thanh mun n nc ta
phi lnh t chp chiu ca a phng y, vit r nm thng v vo cng khu no. Li ghi
r kch thc hnh dng ca thuyn. Phi nht lut i thng. Ghi r ngy ri bn ca h. n
cng nc ta c trong vng mt thng, th mi tht n Qung Yn. Ch gip cn vi ta
th c trong mt tun. vo cng ta th neo ri, bt lun bao nhiu ngy thng, khi tr
v phi ly t chp chiu ca quan ta, c ghi r nm thng, li ghi r c hnh dng thuyn
nh th no na, ng thi ng du vo t chp chiu, ri ra khi cng m i thng v. Nu
mun gh cng khc ca ta th phi lnh bng ca cng gc c ghi r ch vo cng y m thi,
khng c vo cng khc. Nu mun i H Chu hoc Gia nh th khng c gh hi
phn ca ta, tr khi c bo. Nu n hi phn nc ta m khng giy chp chiu ghi ngy
thng gn y, hnh dng thuyn khng ph hp vi hnh dng ghi trong chp chiu th u
coi l thuyn gian. Khng k c thy cp hay khng, c tang vt hay khng c tang vt u
nht lut bt tr ti. Li vit th cho cc ni Hng Cng, Qung ng, M Sc, H Chu
em vic ny yt ln cc ph cc thng nhn thuyn cho nhau bit r rng phm c
thuyn vo cng ca ta m ngy thng ghi lu ri tc l i n cp, ra khi cng ca ta
ri m khng v thng, hoc gh vo cng khc m khng ghi chp r rng th u coi l n
cp, hoc khng c bo m cng gh vo cng, hoc khng phi lc m n (nh Nht
Bn mt nm ch c my ngy gh vo cng thi, ngoi nhng ngy quy nh u b ui
ra ht) hoc u lu khng chu v, hoc khng c vic g m n, hoc lui ti trn mt bin
v n cc o thuc nc ta, u nht thit bt tr trng ti khng c vin l g ht. Bo
cho h bit trc nh th. Phm vo nc ngi ta m khng hi r tc l nc ngi ta th
b bt, khng phn nn g c. Trong vng mt nm co th r rng ri m cn gp thuyn
nh vy trn bin th u c quyn tm bt ht. Quan nh Thanh v bn ph cng khng th
bin bch g c m cc nc cng khng th cho ta l h khc. Bi v nc ta b nn gic
bin qu nguy kch, nn khng th khng ng ca t khch nh th. a th nc ta Bc k
l u, Trung k l bng, Nam k l chn. Nay Nam k b hm ri, th Kinh s phi da
vo Bc k thi. Nay ng i gian nan nh vy m vic tng lai cha phi n y l ht,
nu khng ra sc ngh cch khai thng th mch mu b nghn tc, thn th lm sao yn
c?
Bn iu trn y u nhm thc thi trong tnh hnh cp thit c th tm ng dng c. Ti
ch ni n ci li m khng ni n ci hi. Cng c ch khuyt im ch khng phi hon
ton, trong ci li cn c ci hi, khng bng vic o knh l vn ton hn c. Ngoi ra tuy
cng c mt vi k sch nh nhng ti khng mun ni y. Nu o cng m gp phi
mt vi on v ni ghnh cch tr th m ng b, cng khng phi l chuyn kh. Mun

154

qua ni cao phi theo cch cho i vng quanh c th chn, lm khng kh m cng chng
tn km l bao. i n lc o knh m ng ti s ngh cch lm sau.
Ti c mt vi kin th thin nh vy, khng bit c c hay khng?
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 189/1 t 4-16. Bi ny c vit t Ngh An, ni m Nguyn
Trng T tr v t cui thng 4-1868.
DI THO S 39
K HOCH THU HI SU TNH (*)
(Ngy 12 thng 12 nm T c 23, tc ngy 1 thng 2 nm 1871)
Ti gio s Nguyn Trng T knh bm. (1)
i phm vic thin h, thi c tri qua m hi tic, vi thi c cha n m cng lm,
u sai lm nh nhau c. Cho nn ngi khn tu thi m gii quyt cng vic, tu vic m
ra mu, gp thi lm c th gp rt ra tay, khng b qua c hi.
Hin nay ngi Php ang gp vn hi thay i ln. Chnh l lc ta nn gp rt t k hoch.
Nm trc ti ni k hn khi phc trong mi nm, l cng liu trc s c c hi
ny, ch khng phi ni qung ni ho. Nhng li trnh by ca ti trong nhng nm gn
y, tt c u quy vo vic tm ha ngh sc, canh tn mnh th ca ta, cu vin
gip thm cho ta. Cn dng binh lc quyt lit mt phen th cha ni n. V mun khi
phc li c, tt phi i mi tin ln v giao thip rng. C hai ci y lm c s, binh lc
mi t m ra. nhng lm hai iu ny phi kh lu ch khng phi k nm k thng m
c. Nu khng lo lm nhanh, mun li mun thm, khi thi c n m phng tin
cha , ha chng ng tic lm ru?
Nhng vic qua ri. x tr tnh th cp bch hin nay, cng cn c mt k, y l gp rt
i Ty, xin tr li su tnh.
Hi ma xun nm T c 21, nguyn soi Gia nh c ni v vic ha. Nu ln y i Ty,
th d c hay mt, vic cng ng ng ri, nay cng kh m thng lng li. Nhng
Triu nh cha vi i Ty, nn nay vic vn cn l mi, y l mt iu may.
Nay nguyn soi Gia nh cht, v cc vin chc ln hay sinh s vi ta, qu na cng
tiu iu ri rng, khng cn ai ngn tr ta, y l hai iu may.
Tt c nhng vic ngy trc, vua h ng chun cho nguyn soi Gia nh lm, th nay vua
h b cm t ri, khng c quyn c chp kin trc, l ba iu may.
n cui ma thu nm T c 22, vua h vit th thi thc vic ha c, m Triu nh li
chn ch, cha chu hon thnh vic ha vi vua h, y l bn iu may.
Hin nay tuy nc h tm lp quc trng, nhng quyn bnh cn lu vn cha n nh,
chnh s trong nc cn bn ni lung tung khp ni, y l nm iu may.
C nm iu may ln y l c thi th cho ta vy.
Nay xin cho mt i thn vo Gia nh, em vic y bn kn vi nguyn soi mi, nu liu
th y c th dn qun v gi mt ni, cn cc ni khc tr li cho ta ht, nh trong t bm
trc ti by t, y l k hay nht. Nu khng c nh th, th hy tr v ch i t lu.
Mt mt mt sai ngi i khp su tnh, xui dn u u cng d b lm lon, v tung tin
khp ni, khin cho y bit c vic y. Nu y mun tm mi manh bt git, s khng tm
ra chng c r rng. Li s su tnh nhn khi bn nc y c vic, m Triu nh ta cn ni

155

cng ngoi kch na, l bng n ra, cha bit hn thua th no. Nh th chc y phi trng
ngng ch i, cha dm thi hnh ngay th on c c hi dn.
Mt mt sai ngi i Hng Cng bo cc khch bun giu, ha ngy sau s cho bun bn
mt hai ca bin ln v cho bn nha phin c nc m khng nh thu, nhng trc ht xin
h xut tin cho mn mua mt s i pho, v nh thu cho mt s ngi Anh lu vong.
Li cc ca Thun An, Ngh An, Nng, sng Gianh xy mt s pho i theo kiu Ty,
ni l phng b ti gic cp khc. Nh ni rng: Ngy trc s thn Y Pha Nho tc gin
m b i, nay y i lp vi nc Php, thi Ha c trc, do hai nc ng , nay
khng c gi tr na, nh th s s ly v n ta. V li min Bc c lon, cn phi phng.
Nh th y cng kh kim c tranh chp ngn cn khng cho ngi Anh lm. Trong mi n,
xen vo vi chc ngi Anh, canh gi luyn tp vi qun i ta, tip i t t ly lng h.
Phng b c nh th th y d mun em qun lnh Gia nh ra gy s, thy ta phng b,
cng khng dm bc hip ta.
Mt mt t Ngh An tr vo Nam, gi v thi thc qun lnh, ban r hiu lnh. Tt c dn x
u u cng u phao tin l dng sc dng mu, khp mi ni ni ln nh gic, th chc y
cng s nghe bit.
Mt mt mt sai ngi i Cao Min, tm Cm B ly li khn kho xc s y trn y ni dy
trc, di ny ta s nh thc ln, th y mt l cn cm mi th trc, hai l mun ui
ngi Php ginh ngi vua Min, nn d cha lm c g to, nhng cng chn tay
ngi Php.
Mt mt cho i phao truyn rng ri rng: Phm nhng ngi Nam c Php hun luyn
lm lnh tp, m t, tuy ni l lm vic cho Php, nhng trong s nhiu c b con b Php
hm hi. Trong s cn c nhiu ngi ngha kh, c quan to ngm sai, gi i lnh cho
Php d xt tnh hnh ngi Php, i c c hi lm c l s lm ni cng cho Nam
triu. Hin nay nc Php c lon ln, th tt khng gi c su tnh. V vy m gi a
thm lnh mun dng oai din v, yn lng ngi thi. Chng ta ai l ngi cn c
lng ngi, cn nh n T quc, hy tt c u sn sng.
Cn nhng ngi Trung Quc, t trc n nay cng n vi ngi Nam, mi vic u
c t do, m ngi Trung Quc li c ngi Nam bit i, v vang bit bao. T lc
ngi Ty n y khng k mi c, ngi Trung Quc u phi c giy tu thn, li phi c
giy php. Mi vic u b b buc ngc i, chng khc g ti t, ch rng ri vi ngi
giu m thi. V cc ngi tuy l khch, nhng nc Nam lu, cha truyn con ni, cn
hn l t nc qu hng, nay b th Ty c hip nh th, khng g bng nhn lc lon ly,
ngm tip tay vi ngi Nam, ui chng ra khi nc th cc ngi chng nhng c
tin li lu di, m li c cng ln vi chnh ngha, ngy sau cn c nhiu i x tt hn
na.
Li ni ht vi cc quan ph huyn v nhng ngi nhn chc v ca Ty rng: Chng ta
trc thy th Ty mnh, bt c d phi theo h, kim k nui thn, nui gia nh, ch
khng phi bn tm mun theo Ty. Lu nay thy ngi Ty chim , Triu nh cng khng
can thip g, tng chng ta cng c th tm yn, da Ty lm ni Thi Sn. Khng ng vn
tri c khi xoay vn, khin cho bn vo ci thut xo tr cng c ngy cng, m k c th
cng kh th mi c. Nay gp lc nc h c lon ln, nu Triu nh ra sc u tranh
th h cng kh ng vng. Du chng khng sm thy thi c m i i vi Triu nh th
nu binh quan nh khng thng, cng khng n bi l c mu ta ra. Cn nu thng c,
th chng ta thng tnh trc, cng c ch lp cng chuc ti.

156

T khon: Luyn tp lm lnh tr xung ba khon, ta b mt cho ngi gi a th t qua

li vi nhng ngi ny, c lm ri, hoc chn ngi khn kho lun vo, hoc c gi
a nhm th cho ngi Nam, chn tay ca ngi Ty, lm cho chng n nghi ng ln nhau,
d xt ln nhau, n y ln nhau, th t cho rng qu thc c vic y. Nhiu ngi th s l,
quan Ty chc chn cng sinh nghi. Tuy bn chng cng ni thun phc chng no, ngi
Ty li cng nghi chng y, m lnh nht ngc i chng. Lc y ta mi c th d d chng
v vi ta, thi s tch phi l dn, ngi Ty cng thm nghi, m sau khng dm tin dng
ngi mnh na. Tuy bn thng ngn c tht s tng cng, nhng ngi Ty cng khng
dm tin lm na, nh th c th lm ri lon s nghe ngng ca h, ly khng lm c, ly c
lm khng, ta mi c th thc thi c k lt h, m cn c th c lp nhng bn tai mt
vy cnh ca h. Khng chp ngay thi c ny, thi hnh gp k ny nc h sau khi mi
vic yn bnh, thm n thu dng ngi mnh th s nh Vial ni nm trc: Tp luyn
c 7, 8 nghn lnh ngi Nam, mnh c th honh hnh c nc Nam, nh ngi Anh
dng lnh n , khng cn dng nhiu lnh Ty vy.
Nu mun thi hnh k ny, phng v sau, phi lm lc ny mi c c hi, v d lm cho
ngi Ty nghe nhm.
Mt mt mt sai cc nh i gia th tc trong su tnh hp nhau lm t thnh nguyn gi ln
quan Ty s ti rng: Hin nay chng ti b mt c bit Triu nh chng ti sp c hnh
ng, chng ti s sau ny khng bit li hi th no. Nu Ty triu khng th chiu c c
cho chng ti, th xin cho chng ti phng tin. Th d nh hoc c th chiu theo khon
Ha c ca tng Charner ni trc, m tr t ai li, ch c tr v bun bn vi chng
ti th Triu nh chng ti s y theo Ha c m chm dt mi hnh ng, mi tin li cho
c hai bn. Nu khng, chng ti ai cng c tnh quyn c gia nh, cng s phi la chn
nn theo bn no b bn no.
H ng lc khng dm h c th i vi su tnh, s phm lng cm phn ca dn
chng, m trong t thnh nguyn ca dn chng th ni lt pht c bn no ra bn no u
cng kh vin ly m lm ti. Cn nu h mun x phn nh th no, th nhng ngi ny li
ni r rng: Chng ti thng tic mng sng hn mn ca chng ti, v nghe nh vy, nn
s hi m ni ra nh th, phng ngy sau; hoc gi c xy ranh v nghch Khi, th cng
c th nh m lm k thot thn m thi. Nu quan Ty c th bo h c l khng c
vic g, th chng ti cng u vui lng sng di s ch che nh trc; c g ng nghi.
Nhng ngi ny ni li nh th, chc chn h s ly li dp dng an i, nhng trong lng
cng bit r l dn tnh khng phc, cn yn lng ch thi y thi.
Hoc c th nhng ngi ny cn s st, khng dm ni, th ta s mt em s li hai m
khch ng rng: By gi ng lc ngi Php gp hi nguy bc, nh cy g mc m ta
li c c hi nhn th m nm xung thi tuy nhng ngi ny cn ngi ngng nhng
s ta hn th cng phi ni.
Nu ta lm c my khon nh k trn, nguyn soi ca h t phi em s vic bm v
Ty triu. Hoc y c t giy sang hi ta, ta ch ni y chng qua l li ba t ni by. Y tuy
trong lng thm on l vic y khng th khng c, nhng cng khng dm ry r g ta.
Liu xong cc khon y ri, sai s sang Php, trc ht n Kinh nc Anh, tu c giao
kt, lm cho ngi Php sinh nghi, sau n quc trng nc Php, trc ni l qu quc c
vic, s b n ving thm, t tnh thn mt, k tn ra, i tm ng li, em vic bn
bc. Nu h hi: Sao n ni ny mi ni th ni Triu nh chng ti ngh qu quc va c
vic binh qua, nu trc em vic ngh ha ra bn bc, s lm phin nn chn ch, cha dm
ni thng, nhng n y chng l v khng, m nu ni ha th xin thc hin y nh bn
157

nh trc kia vi tng Charner, mi dm thng thuyt. V phi ni thm rng: Triu nh
chng ti khng phi dm nhn lc qu quc c vic, m t ngt n lm phin. Nhng v
cuc ha bn nm ri m cha thng thuyt xong, nay nhn thy qu quc ang c vic,
m bn triu lng l khng ni g n, th hnh nh cho qu quc ng c vic bi ri
khng sc lm xong cuc. Nh th ha ra ly bng khng tt m i ngi, i vi tnh
giao hiu, c ch cha tha. V li, vic ca bn triu i vi qu triu chng qua ch bn
bc mt ngy l xong, khng phin phi tn nhiu th gi tnh ton. Hung chi gp lc ny
bn triu khng n tha c i lp ci khc, m ch ly tnh ngha xin thun nh th th
mi r tnh giao hiu. Nu i khi qu quc bnh yn mi xin bn li cuc ha hiu, y li
v tnh th bt buc bn triu phi lm nh th. Nu th th gi s cuc ha c thnh chng
na, c hai Triu nh u c ch kh coi, kh c th gi c s yn n lu di khng xy
ra vic g.
Trc em cc l l y ni ra, cao th din cho h, m che giu c ci dng tm ca
ta l tha th bt p h, khin h khng n ni tc kh ni gin mi c th du lng m chu
nghe ta.
Li ni: Trc y vua trc c ni cho tr li ba tnh ngoi. Ch v nguyn soi Gia nh
cu cng qu ng, khin cng vic phi tr ngi m b d. Bi triu cng mun n qu
quc mt ln na bn nh li ha c c, nhng cha kp i th nguyn soi Gia nh
c hip m ly nt ba tnh trong, vin c rng v y l gic cp v v c kinh lc i
thn bn triu ngm gip cho Cm B chim ly, ch khng chu bin bch phi tri.
Li ba ra nhiu tnh trng nn ly, tu v vua trc cho n khp vi li xin, d tnh lm
ch t thnh cng sau ny. Qu quc xa mun dm, li ch nghe li ni mt pha nn
kh ch xc c. Bn triu bit r duyn c, mun n qu triu em s vic ra bin bch,
nhng vua trc qu tin nguyn soi Gia nh, giao cho ton quyn vic bin cng, m bn
triu l ngi s u c th ni nghe lt tai c bng ngi thn.
Nu khng th bin bch c r rng, li lm tr ci cho thin h, nh vic ln trc xin
tr li ba tnh ngoi, v th m chn ch cha dm. Nhng trong lng khng chu ni, ngh i
ngh li, cho rng qu triu cn nhiu qu quan, th lc c th p o c nguyn soi Gia
nh. Nu nhng v y r ht c s tnh phi tri t bnh vc cho bn triu i n l
phi. Cho nn cng toan hm h m n, kim cch i p. Cho nn nm trc nguyn
soi Gia nh qua li vi bn triu bn ha ngt mt nm, hai bn cn giy t lm
chng. Lc y bn triu ch chuyn ni v vic xin tr li v cn dy da khng dm hon
thnh vic giao kt, l mun i ngy t thn hnh n qu triu, gii by cho r rng m
thi.
Nguyn soi Gia nh rt gin bn triu v khng chu lm xong ci cng ha hiu ca y,
m li nht nh xin i Ty cho c. S l chuyn th phi nn nguyn soi Gia nh tm
nhiu cch bng bt ngn cn, li cn ni thng vo mt vi quan i thn bn triu rng:
Nu s b nc Nam i Ty, th y khng chu i cng. Ch mt li ni y, cng lm nhc
bn triu qu lm ri. n lc bn triu thy nguyn soi Gia nh v Ty trc, th bit r,
nu mnh quay gt sang ngay, cng kh i p vi y. Cho nn li chm thm hai nm,
i th tr li ca vua trc. Khi thy cc l trong th tr li cng y nh nhng li thng
thuyt ca nguyn soi Gia nh, bn triu ngc nhin, khng bit th no. Cho nn li nht
nh phi c ln i ny na. Nu qu bn triu c li cn nguyn soi Gia nh l phi, l
ng th c minh chnh qu pht, ri cng nhin em qun nh ly, sao li sai Vial ln kinh
ni ming trc, p bn triu nu ly tnh nhng giao tnh trong th s xa ht tin bi
thng binh ph, v thuyn b ngi Nam i li bun bn Gia nh u c min thu, li
158

ha tng cho thuyn ln, li phi thuyn i dp gic cp yn mt b? ng thi cn ha

v sau, nu trong nc c gic gi g, cng s ht sc n gip.
Bao nhiu nhng ha hn nh th i ly ba tnh, nay tuy khng c giy t g lm bng,
nhng Vial vn cn , l no li nut li? Nu bn triu tri ha ngh trc, m nguyn soi
Gia nh c th bt l c, th cn g phi ha hn nh th? V li nu bn triu tht c
bng chng tri Ha c, m ng n binh oai ca qu triu th chng nhng b mt t, m
cn phi bi thng binh ph na. C xem nh ba tnh ngoi, do qu triu gy s ra trc,
cho nn bn triu phi em qun ti ra hu, th m khi bn ha, Bonard cn bt chu bi ph,
hung h ba tnh trong. Nu qu bn triu c li trc, m nguyn soi Gia nh khng
bt bi thng binh ph, li xa cho n c, v phm nhng ngi, ca bt c thu c
cng u tr li ht. Nh th th phc cho bn triu bit bao nhiu. Th m bn triu li
khng thun nhng ba tnh trong, vn lt vo tay nguyn soi Gia nh ri, kch thm
lng gin ca qu triu. Bn triu c u li hng n th? Th lc nh qu quc, bn triu l
no khng bit, m trc sau vn ch mt mc xin tr, cng thy tnh l c ch cha c
camlng tha d.
V li lc by gi, cc quan i thn ba tnh trong v cc qun lnh thy nguyn soi Gia
nh n thnh lnh, u mt lot m ca rc vo, khng dm bn mt mi tn, t ra l
trit tun theo ha c. Trong u ngh rng s phi tri s c ngy t c phn hiu,
cho nn hy tm trnh uy quyn ca qu soi, mong c chiu c thng hi v sau. Nu
khng th d th lc khng ng ni, cng bn liu mt mi tn, m ng chy ht bn
phn ca ngi gi t, ch sao li cho qun quan qu quc c yn nhin ta hng
nh i d tic mng vy? Chc chn khng phi nh vy. V li lc y, quan qun bn triu
nu khng c nh kin trc, m ra i u vi qu quan binh, th tuy nguyn soi Gia nh
t gy s trc, nhng bn triu cng khng trnh khi ci li l ti sao khng trnh i. Cch
x tr ca chng ti r rng nh th, thy s cung thun v gi ha c bit dng no!
ng lc thng tht m cng khng lm iu g hp tp tri ngha, hung chi ng lc
thung dung qua li vi qu soi, m li c my may tri c, c th ch trch c sao? Xin
qu triu tm ti ht nhng vic qua li giao t my lu nay, nu c mt khon no c th bt
l khin bn triu ht li i p c th bn triu mi phc. Khng th, m qu triu khng
chu thng thuyt li, th r l qu triu ly th lc ngi, m khng c cng l vy. i!
Cc vic bt bnh trc y u do vua trc v soi trc gy ra, m bn triu cha c mt
ln trnh by ra, th cha ht l cha tha tnh. Nay qu quc ci min, bn triu thit
tng qu quc trng t c cch x tr khc. i i vi bn triu theo mt li mi tiu
nhng on hn xa c m to s vui v lu di, thng thng rng ri vi bn triu, m tr
li t ai th mi c th yn vui mi mi vi nhau c v.v
Nhng vic nh ly thng thng i li t ai, m ti trnh by trong cc t bm
trc, u phi a ra trnh by li mt ln cho r rng. Li dng nhng khon nh: thng
nhiu ng ngch, tm nhiu ng li cng vi cc quan nc h m cu gip ta v.v ra m
ni vi quc trng h, v cc quan ln cm quyn ca h. Chnh lc ny l lc ni hn
bao gi ht.
Xt s th ca nc h hin nay, tuy lp quc trng, nhng cha bao qut c tt c
mi quyn ln trong nc. Th tt phi c mt v ln c quyn th no c th khin ch
c quc trng. M quc trng cng ng cn thu phc lng ngi da m lm vic,
chc s khng tri lng ngi lm. Nu ta tm c v quan ln no m quc trng ang
da vo nhiu nht ri cu kt vi v y, th tt nn vic. V li vic nc ta u do vua trc
hiu chin, mun theo vt c ca vua bc, m ch trng bn trong, di th c mt na s
159

i thn xu ph theo cu tin. Cho nn nguyn soi Gia nh mi nhm vo ci s thch

ca nh vua, m lm cho nc ta tr thm nhiu vic.
Nay may mn vua trc mt quyn, nguyn soi Gia nh cht, cn nhng ngi xu ph
ngy trc nay cng u tm ch nng ta khc, nn chc chn khng dm em nhng vic
vua trc tht bi ra nnh ht ngi sau, m chuc on th vi Vin Th Dn. Nh th l
vy cnh b ng u tan r.
V li lc trc, khi ti Ty, nghe phao tin rng: T vua trc gy s vi Nam triu ti
nay, phm nhng vic lm, u b thin h ch ci tc ti (trogn c nhiu iu, khng
cn k li). V th m nhng ngi c lng mu vic nc, u tc gin m a ra cu ni y
xui dn hai lng. Nay nu c ngi v ta, ra sc gii thuyt, t phi vin vo li ni trc
chng thc vic y.
Hung chi hin nay nhng ngi cng lo vic vi quc trng, t trc ht phi lo chnh n
mi vic trong nc lm trng, m quc trng cng lo lp ng gy th lc ca mnh,
vy hai hng ngi u chc khng lm n vic lo chim nc ngoi. S d cn
bm ly Gia nh l t rng cn dnh lu vi mnh m thi. Nu thy ta c xin, m li l
na cng na mm bn h t phi thm ngh rng: Hin nay nc ta mi suy, cha bit s ra
sao.
Nu m m qu m s st, l khng kho x s trong khi mnh c bin. Sao bng tm tr
t li, m ng bun bn i lo tnh v sau mi l hp th. V li theo cc li l ca s
nc Nam trnh by, th nhng iu sai tri u quy v mnh. Nu khng bit nhn thi th
m bin i cuc din, chng may Nam triu nhn lc mnh ng nguy m sinh s v nc
mnh trng c ch ny th li mt ch kia, mt v pha Ty li lo v pha ng, hai
ng u hng c. V li nghe cc quan gn Gia nh mt t thuyt phc c dn su tnh
chun b s gy bin ng, m Nam triu th phng gi vng vng, cha bit h s lm g
y. Li nghe cc nh bun Anh gip binh kh cho h; hoc gi l nc Anh gip ngm
trong ht cng mnh chng? Thy s nc Nam qua Kinh nc Anh trc, khng bit
mu tnh vic g. Tnh hnh r.
V ngi Anh cha cng khai gy vic, cho nn vic mn ti vong mng n gip nc
Nam, tng cng l th tt hu. V li nh nc Y Pha Nho v nc Ph L S hin nay
th ch vi ta, m ha c nm trc Y Pha Nho mun ly Sn, nguyn soi ta s rng
ta ly hon ton ba tnh ri m Nam triu li cn b Y Pha Nho cng p na, th tt Ha
c s khng thnh, cho nn ta lun lun tm cch cn tr xong vic mnh, lm cho nc
Y khng tha mun, tt phi cm hn. M trong th Ba Lng Ca gi cho Nam triu c cu:
c rung t, mt lng anh em; li tip i s nc Nam rt trng th, khng phi l
khng l v khiu khch i vi ta, mua chuc lng Nam triu. Nay nu Nam triu li em
Sn cho h, th h c gin trc, li thm th nay m em ht qun L Tng hp vi
Nam triu, li c nc Ph xa gip thanh th, nh kiu ngy xa nc ta gip Hp
Chng Quc ui ngi Anh. Nu xy ra cng vic nh th, ta cng kh b xoay tr.
Thy s nc Nam cng sang Y Pha Nho, khng bit g. Tuy ngy trc, Nam triu c tht
l vi s nc Y, nhng ly li khim tn t li, cng ht him khch ri. V li ht
cng ta l vic ln, c Sn cng khng phi l mn li nh, m li c Nam triu
trong xui gic, chc h s nghe theo. Cc mu lc k trn, ai dm bo Nam triu khng c
ngi tnh ton n c nh th? Th xem ba bn nm li y, c dy da ng lc th
lc ta mnh nh th, m cn khng chu ging ha th ngang ngnh xin x qu lm, chc
l bit c nc ta hin c cuc nguy nan, nn c tnh dy da ch i. Ngy nay n
thng lng, li l li mm mng, khng khch bc, khng theo hn, cn cch lo liu li
160

u trng , rt hp vi th tung honh. Chc l ngi Anh b mt by v. Nu khng th

sao li hiu r s th phng Ty m ni c vanh vch nh th. Nay nu y theo li xin ca
s b nc Nam, lu nhn tnh, th mi chim c a v sau ny. Khng th Nam triu
b bc bch th khng chu c, dn dn i theo nc Anh, mi ngi Anh n chia li vi
ta, ta cng kh b lung lc c lu di. Nu ta tm ni tay ra, Nam triu khng gp rt b
mt giao thip vi ngi Anh, lc ta c thong th i thi, chim li mt mnh. Nu
ngi Anh nhn lc ta cha th mt mnh t tung t tc m xen vo ngm ngha nc Nam,
t s tranh ch vi ta. Th chng phi ta tnh ton sai lm sao?
Ty triu nu ngh li nh th (ta nu tm c vin quan ln, thy y c tnh v ta, th bo y
phi xng ln ngh kin nh th) th ta mi tha c yu cu. y l thng sch.
Cn nh khon thng thng, l quyn ta, lc by gi ta s dng k (cc mu k v
ng li ny rt nhiu, ti tnh ton sn ri) khin cho h khng c li ln, mnh
khng nh, h cng t tan r. Nu h li mun gy him khch, ta chun b cht ch, giao
du nng hu, ngi gip c nht nh, cng khng s g na.
Mt mt, trong lc i Ty, trc hy n Gia nh gh lnh s Y Pha Nho gi tnh giao hiu
c, t li xch mch xa. Ri sau mt em tnh th hin ti thng lng vi y, nh y vit th
thng bo v nc trc, by gi ta mi thun ng n Triu nh Y Pha Nho trc tm Ba
Lang Ca nh gii thiu, n t trc vi Triu nh nc Y, ri i mt hi kt cc hin thi
gia nc Y, nc Ph v nc Php nh th no? Hng i ti ca nc Nga nc Anh nh
th no? Nu thun tin c th tha c c, xin nh h t ngay qua nc Anh. Nu h
mun hp tc vi ta ui ngi Php th b mt nh mu vi h. Sau mi n xin
Triu nh Php ( trc mt nc Y, ch ni n Php, thm hi m thi, ch l bn ra).
Nu khng bng lng l ti li h. Lc th ta gin, Y th th, li c nc Ph hng ng t
xa, ly th nc Php lc ng suy yu, th cng t ch nguyn.
Cn nh nc Y, tuy ta c ha cho h thng thng, v tm cho mt ming t, nhng th
lc h khng mnh, m nc Ph cng khng ham vic ua ui cao xa, t l khng trng
trn nh ngi Php m lo s h lan rng ra. V chung vi k yu, cn hn chung vi k
mnh. Xt ra th s ngy nay, th khon nc Y cng d ri vo thut ca ta, v h xch
mch ln vi ngi Php.
V rng ly li m hp, th khi li ht t phi ly. Lc trc ngi Y ha vi ngi Php, cng
mun chia li, n khi thnh cng ngi Php li hc thi T Mn Vng (2) ngy xa,
chim ly phn nhiu. Tuy nguyn soi nc Y c nhiu ln mun gp mt s b ta ni
nhng ngi Php c kim cch thoi thc ngn tr. Y soi rt bt bnh. Tnh hnh y ti bit
r, nhng nay ni ngn khng th ht c, thi chng a ra lm g. c mt ln quan
qun nc Y vung tay ln, mun lon st quan qun Php may c gii cu mi thi. v
sau Y soi mun nh C Trng vit th p li Triu nh ta. Tuy c ni, nhng Y soi
li nghi, s C Trng thm bt li l. Cui cng khi ha c xong, Y soi bt c d mi
gp nh ti dch bi: c rung t, mt lng anh em a ln Triu nh. Mt l mua
cm tnh, hai l che xu h. y l thi mm nn rn bung m thi. ng lc y, ta
d mun dng k ly gin h, nhng c hi rt kh.
Nay mai Ph vi Y u ng ln i ch vi Php m ta li ly li n nh, t h s vui
mng gip ta. Nc Y tuy gp lc suy n, nhng cng l mt nc ln xa nay tng cng
pht. Nay li c nc Ph kt thn, nh cp c thm cnh, th th lc li dn ln mnh. Nu
ta sm n t li, t t vi h, th chng nhng trn p c Php, m cng c th tiu c
mi lo v sau.

161

Nu sau khi vic xong, Ph hp nhau vi Y, nu c hnh ng g, nh ti bm: Nc

Y cha ngui dm ng Bc k, th ta s liu lm sao?
Nay nu ta kho dng k m li phn nc Y thng vi nc Anh, th cng t tnh, m
ta s c Anh gip . S th y, ch nn gp rt dng vo lc ny, mi c th tm ra manh
mi. Nu c hi i qua sau ny cng kh bo m nc Y s khng ph tnh vi ta.
Nu qu lm c nhng k hoch k trn, th chnh l ngay gia miu ng ui c
gic, thng trn ngay ni bn tic vic.
Ti thnh tht c my kin nh th. Tuy bit r trn Triu nh khng phi khng ngh n,
m i ti phi ni ra, nhng trong tnh ca ti, cng nh tr em chy chi, hc c my
ting bi b, lin v ku m ln trc mt cha m. y l xut t tnh tht hn nhin, m
khng bit rng cha m dy cho mnh hc n hc ni, cn hn nhng ci mnh nghe lm
c rt nhiu.
Nhng rng v c cha m yu, nn tuy bit cha m phin h, m v tnh thng con, cng
vui lng nghe m khng n nh mng. Tc thnh mn my, mun trng tha th.
Nay knh bm quan Binh b i thn soi xt.
Nguyn Trng T k.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 189/3 t 71-90 v Hv 634/3 t 46-76.
(1) y, cng nh trong mt s vn bn k tip, chng ta thy Nguyn Trng T t xng
l gio s. Thc ra trong cc vn bn ca Triu nh, trc , gi Nguyn Trng T l
gio s. Nhng t gio s y khng c ni l chc sc trong o gio nh linh mc,
chng hn, m ch l nhn s tn gio.
(2) T Mn Vng i Chin Quc, khi cng ng minh nh thng gic th tranh ly phn
nhiu.
DI THO S 40
B TC K HOCH NH P GIA NH (*)
(Ngy 20 thng 12 nm T c 23, tc ngy 9 thng 2 nm 1871).
Ti Nguyn Trng T knh bm.
Ngy trc ti c bm ba tp, ngh i ngh li mi thy c nhiu ng li c th lm
c. C iu l mun suy ngh k cng cu n tha. Tm li ch c hai k m thi:
Mt l gp rt i Ty, ly li t ai v gy cm tnh vi Y Pha Nho, trnh him
khch. Khon ny khng k vic h yn hay cha yn, cng c nn lm. V nu vic h
cha yn, th ta li phi n nc Y dng k, cu Y gip ta ui Php, nh t trc ti
bm. Tuy h cn ngi sc cha nh Php, nhng cng mun gp tranh li bo
th, li c ta l bn chung mt k th, th chng nhng h da vo ta, m qun ta cng
thm hng hi, th mi mong c ch c.
Ngi Php phng ng cha c th ln quyt nh, m ngi Anh li ngm ngm
ght Php, khng gip Php, phng Ty, c nc Ph khin ch nc Php th Y mi
c th a ht lc lng phng ng hp nht vi ta m thnh cng c. V li ta c
giao c vi Y rng: Sau xong vic ri, chng nhng cho h thng thng, m bn triu
li xin vi Gio hong rt ht gio s Php v Ty, m sai gio s Y sang thay lnh vic o
gio, tin quy vo mt mi, nh th nc Y t mng, m li c gio s khuyn d lng
dn nc Y gip thm vo na.
162

Nhn nc Y rt trng o gio, m gio s li c quyn, nn cng gip vic cho ta. Ti
xin ly i th lu di ca phng Ty m bn. Nc Php m thm lm vic c, nn o
tri ging pht, th h cng tr ri. H tuy gp bin lon nh th nhng c hng thnh
vn cn, th khng ngoi mi nm s tr li nh c, nh ngi Nga vy.
Vng ven ni pha Ty sau lng nc ta, t ai rt tt, h lu, nu khng nhn lc
h suy n ny m tm cch phong ta, th khng th ngui c lng h. Nu nay khng
ui h hoc trn p h (thng thng vi h i li t, ri sau dng k m phn tn
nh cc li ti bm trc) c lp th h, n khi nc h phc hng, ri nhn c
s sn c c thm chi tit vo dn dn, th ta kh m yn c. V li gio s tuy vn v
tm vi th s, m sut i h ch lo mt iu l c hnh o c hay khng. Nhng
trong cng c mt hai ngi khng yn phn lo vic o gio. Trong khi ngi Php
chnh c nhng vng mi ly ca ta, cng mun mn thanh th ca h mu li
ring. Cho nn nm trc ti bm ming vi quan Thng th b Binh v b H mun
nhn lc i Ty m xin vi Gio hong rt gio s Php v, v ch cho gio s nc ta trng
nom hon ton vic o gio. Chnh l v th. Ti ni nh th, khng phi l phn o, m
chnh l bo v o.
Cn nc Y nay gip ta tuy c ct u cht t, nhng chng qua cng nh la m, khng
sng c my hi, m cc gio s mm yu qu hn ngi Php, nn cng khng ngi g.
Cho nn trong t bm trc, ti ni: vi k yu cn hn vi k mnh.
Nay nu ta bit nhn lc Y, Php ng chia r, m d Y vo li ta th tuy cha th ui
ht c ngi Php, nhng vic v l, Php tt phi chn tay m bn ha. Ch cn
thng thng vi h ta cng c th nhn y dn dn dng k m trn phc c Php. V
li nc Y hp tc vi ta, th kh m b d na chng. Lc ta li dng k xi h,
khin h khng chu ngh tay. H tuy suy vi, nhng c th tung honh vi phng Ty, th
cng d tm ngi gip, m ta cng nhn h giao thng vi phng Ty, mi c th trn
p lu di c Php. H hp tc vi ta, m tha c mt cht yu cu lc y ta
hi mnh, th h cng ng li th lc ca h nh th no, lo cch gi c ha mc lu
di, khng dm hnh ng cn, s mt mi li, nh th mi c th gn gi c s yn n
lu di. Ta nu khng sm lo hp tc vi h, m h c ngi gip, nhn lc ngi Php
ng lo t bo v mnh, cha kp tranh ln phng xa, khng dm rc ri vi h, mc
h t do, h s ly th lc nc Ph, m mn c sinh s th Qung Yn, Hi Dng cng
kh ngi yn c. Hn na, t vng ngoi T Tuyn, lng ngi cng dao ng, mt
khi bin cng c xy ra vic, s nhn m tip tng, th li thm mi lo.
Nay nu mun phng mi lo xa, nn nhn lc ny i Ty, trc chc mng quc trng
mi, v ly li vn an Triu nh h. Khi n bn y ri, lin i tm ngi gip gii quyt
cng vic cho ta, nh ti trnh by trong cc t bm trc. Nu h chu theo li thng
thuyt, m tr li t ai, th y l k hay nht ri.
Nu vic cn dy da th nhn lc h cha kp mu tnh vic nc ta, ta ly c qua Y Pha
Nho tnh ton mn n trc, khi n nc Y, b tr c k hoch xong xui nh cc
li ti bm trc, th lin nh mu vi h, hoc nn i giao du cch no, tm ngi
gip, cng phi b mt mu tnh vi h, chc chn h cng s ht lng ch bo hng dn
ta, gip ta ui Php, lm cho Php suy yu, h gin. Nh th ta t c li, v cng
nhn g c mi him trc, khin h ngy sau kh kim c sinh s.
Nu Triu nh cho l phi, xin hy lm gp. Cn nh s th nc Php bnh yn, ta
cng nn nhn lc chc mng bn ha lun. Nu Triu nh hoc mun thm d Ty
soi trc hoc nn gi th ri v, nh ti trnh by trong cc t bm trc, th xin bin
163

cho ti mt phong th lm bng, trong th ni rng: Triu nh mun th no, c

ming ti ni thay (Nhng khi n Gia nh, bit r th h dn tng th mi ni thng vo
vic m th lun). l v cha bit nguyn soi nh th no, cho nn cha dm cng
nhin vit th thng lng m ch b mt sai ti n, em vic mt ny ni ring vi
nguyn soi m thi. Nu thy c th lm c, th xin truyn ming cho ti v phc li.
V li ti quen bit nguyn soi, gi v ly vic khc n thm, trnh tai mt mi ngi.
Nh vy nguyn soi mi yn tm, bc l hng. Nu Triu nh cho quan triu i, mi
ngi u bit, nu vic y khng p ng c th nguyn soi khng vui, m Triu nh
cng mang ting l ni khng trng ch. Nu nguyn soi khng bng lng, ta cng c th
nhn lc tr chuyn d xem hng lo vic ta, v cng nhn thm d xem s th
ng phi vy cnh ca nc h ra sao quyt nh vic i Ty. y cng l nht c
lng tin.
Cn ng th hai tc l k nh p nh trong t bm trc ti trnh by. Nhng s
th trong t bm trc, ti ngh li k cng, cn c mt vi ch cha n, hoc c th d b
li mi ra c. i vi bn thn ti, d sao cng cam chu, nhng v Triu nh hoc gi
nhn th m sinh chuyn chng? Cn nh cc khon on sau trong t bm mi y, mi
bo m khi s l. D cho vic nc h yn, gic min Bc dp, ta cng c th
dng k y m chc chn h khng th khm ph ra c.
Nay ti xin ni nhng ch c th nghi ng c trong t bm trc. V ti i ln ny, tuy
trong b vn ni l i lo vic hc sinh, m mi ngi cng c k bo l s b i Ty, khng
phi ch chuyn mt vic hc sinh m thi. n sau thy mt mnh ti i thng vo Gia
nh li lu trong y, tuy khng bit lm g nhng cng sinh nghi. y l mt iu
Ti i vo Gia nh, lin i ging o th gim mc ni rt mng, nu tin s bo tin
ngay vi gim mc Hu, khin ngi ta sinh nghi. y l hai iu.
Tuy nguyn soi Gia nh bit ti khng c can d vic i, nhng vn bit ti c ti
ng dng vi i, chc chn nguyn soi Gia nh s em vic y ra hi gim mc Hu
xem c tht ti b ngi khc bc bch m khng dm v khng? Nhn gim mc s
bo ti ra lm vic cho y. Nh ln trc, lc ti Gia nh, nguyn soi Gia nh nhiu
ln mun em cng vic b Cng gio ht cho ti. cn nu gim mc Hu em ht lai lch
ca ti ni vi y, th y khng khi sinh nghi. y l ba iu.
Phm nh p ngi, phi tha lc xut k bt mi thnh cng. V li phi c nhiu
ngi Bc k cng lm vic , mi dng c kh th ca ngi Nam v ngi ta cng
tin l ng. Nhng nhiu ngi Bc s l vic, chc nguyn soi Gia nh s b mt
phng. Nh th vic khng thnh, s nhc mt ung cng, m li gy kh khn cho vic
dng li ci k mun ngm ngm lm tn hi h sau ny. Nh trong bi Lc li t trc
y, ti bm rng cc k m tn m hi phi thi hnh t t. Nhng khi y ti cha ni r
k hoch v cha n lc, ni ra s s lm tc nghn ci thm k ca ti mun dng
nh la h sau ny (k y nu v sau khi th lc h bn vng, ta s dng mi k m
khng xong vic, ti mi dm trnh by).
Nay xin Triu nh dng k i Ty trc, nu vic khng xong, xin tm gi v b ti lm
mt chc quan ln trong B Cng, ni rng: Nay nc ta mun thc hnh canh tn, m ti
l ngi sc cng ng cng vic u tin. Nu khng bt cho vt bc th khng
khuyn khch c ngi sau. Sau khi nhn chc, ti lin xin v lng mt hai thng yn
i m gi ri mi i nhn vic. Khi ti tr v, nhng ngi ng o s n hi ti sao lp
trng trc sau bt nht, sao li ra lm quan? Ti s tr li rng ti vn khng c lng cu
i lm quan, nhng v c lm quan th mi d b tu tha gip cho o gio. Sau khi ln
164

Kinh lm vic, ti s tu trnh nhiu khon v o gio. Nh th nhng ngi ng o ca

ti rt vui mng m khen ngi tt ca ti.
Sau khi ln Kinh ti s tu by mt tp, c ni nhng iu khng nn ni, m cn can
phm n php nc na. By gi B s ngh bn buc cho ti l mi nhn chc quan,
cha lm c g ni cn tri php, ng l phi nghim tr, nhng ngh n tnh trc,
nn cho y i Bnh Thun tr ti. Lc by gi ti mi ngm vit th cho gim mc Hu
ni rng: Ti vn c lng v nc v o, mi trnh xin nh th, khng ng li b trch
pht, tm s khng lm sao by t c. Khi n Bnh Thun, ti t tin hi l cho
quan coi t ri trn vo Gia nh gip Ty, lo tr th, mong gim mc b mt vit th
ngay cho nguyn soi Gia nh bit thm y. Trong th ni rng: Nu trng dng hn,
nc Ty s c mt tay gip vic c lc, v hn hiu r tnh th nc Nam. Nguyn
soi trc tng tm hn, nay may li c Nam triu ui n cho, gi y hn mi dt
tnh t c, m ht lng gip vic..
Ty soi c th, thy ti l quan ln ca Triu nh, c danh vng, c th thu phc
c lng dn su tnh. V li v o m b ti mi n y th mt l y s em lng
thng xt, hai l s trng t cch lm ngi ca ti m tin lm, khng nghi ng g m li
trng dng thm. Ti lin ni: Nu vi nhn chc quan to, s Triu nh ght m bt ti
anh em. Ti hy xin tm ngoi gip vec, i khi no bmt em c ngi nh vo
Nam, s nhn chc. Nay ch xin tm nhn chc quan sung m thi, cn bng lc th quyt
cha dm nhn (nu nhn bng lc ca h m li m k i vi h th hi ngha ti
khng yn lng). Lc by gi ti s gip vic cho h i cht. Chng bao lu, ti s mt
bo vi h rng: Nghe ni nc Nam, vic ngoi Bc yn, rt gin vic nc Ty
khng tr t ai li, mun ngm ngm xi dn lm lon ph ri ta, cha bit c qu
nh th khng? Nhng tnh hnh ny khng th khng c. Ti xin i khp su tnh b
mt thm d. Nu c quan Nam triu n np, ti s bit v mt bo v. Ti cn xin i li
nhng nh c th lc, v cc lng dn chu chc ca Ty, d xem tnh nh th no
chun b. Ti li em o gio d h, xem h th no. Ti li ly mu lm lon th h,
mi bit c ch xc. Nh ni rng: Ta tuy b Triu nh trch pht, nhng mi tnh t
c kh qun. V li vi ngi Ty ch c th chung hon nn, ch khng th chung hng
yn vui. Nh cc nc trn th gii b ngi Ty v.v Nay ti ngh, nu c su tnh
phn Ty, th chng nhng ta chuc c ti m cn c cng ln. Cc ngi cng vy, nu
qu khng qun lng trung ngha th c th cng ti mt nh lm vic ngha. Nu vic
thnh c, Triu nh s thng cng to. D d nh th, nu ngi no qu c lng tt
ng vi ti. Lc ti b mt ghi ht, bm ln i soi bit phng b. Ri kim c
khc m buc ti chng.
trc mt Ty soi ti mt mu nh th, th ngy sau ti i d d khp ni, nu c
ngi bit m mch li s b Ty soi ci thm. Nh th nhng ngi ng lng vi ti s
gi c v s. Ti hp c nhiu ngi, u chun b , nh cc khon ni
trong cc t bm trc. Lc by gi ti li ni vi Ty soi rng: Ti rt on ght nc
Nam, mun nhm hp nhiu ngi i ngy no nc Ty gy vic vi nc Na, s xin
ra gip sc h cn gin. Ti d c nhng ngi gii trong su tnh, phn nhiu c
lng bt bnh vi nc Nam, nhng ch v quan Ty nghi ng qu chng m khng dng
h gip vic. H yn c lc nghip y, cng mun c mt phen by t tm tnh,
ci m lng nghi m cha c c hi. Nay nghe ti c s bt bnh vi nc Nam, mun i
chiu tp bo th, cho nn bn h cng mun hp sc lm vi ti, t r l dt tnh
vi nc Nam ri. V nu ti nhm hp c bn h ti ch, bn h li nhm hp c
165

th h ti ch ri ghp thnh i ng, mn lnh kh gii, tu lc m luyn tp, cn ti

th i li cc ni c thc cng vic. n ngy ra nh Bc, c th dng h lm qun
tin phong cho ngi Ty. Vic thnh chng nhng ti h c cn gin, m bn h cng
t r c tm tnh. Lc i soi tu theo ti nng ct dng h tr cng lao, nh vy
ngi su tnh mi yu mn qu soi.
Nh th chng ti tp hp ngi ti ch chun b m ngi Ty khng th nghi ng g
c. Ti li ni vi Ty soi rng: Lc trc ti Bc k, tt c nhng ngi c thm m
ch khc t Qung Nam tr ra Bc, u i li vi ti, nhng ngi c ti nng dng c,
c chng bn, nm trm ngi, trong c chng 100 ngi rt l kit hit, tng ni
vi ti l mun vo Gia nh, nh thanh th ngi Ty, lo mu Bc tin, nhng ch ngi
khng ngi gii thiu, s Ty khng tin. Nay nghe ti vo Gia nh lm vic gip Ty,
u ng ca h c b mt gi th vo, nh ti gii thiu c cng vo trong ny lm
vic vi Ty, s ny hn ngi su tnh nhiu lm. n khi lng cnh thnh, s xin ra
Bc gy vic. Nu c, h xin ha vnh vin trung thnh vi quan Ty v.v Nay xin i
soi vit cho mt s mt hiu mi ming giy ct vung mt tc, c m hiu bng ch Ty,
chng 400 ci giao cho ti, ti gi ra cho u ng, h ai ln vo Gia nh, trnh xt mt
hiu, ri ti mi tu ch, giao cho chung vi nhng ngi ng lng vi ti su tnh.
Cn cc ph huyn, nu quan Ty mun dng chng sai khin, th cng tu theo m
phn b. Cch sp t u y nh li ni trong t bm trc. Nh th chc chn ngi
Ty khng lm sao bit c, m cn d c s hn l cch a ngi Bc vo, nh ti
ni trong t bm trc.
Cn mt hiu ca Ty ti s xin gi ra, ct gi ti B. By gi Triu nh s phi vo
nhiu ngi dng Tn Tht, cc quan v v nhng ngi tnh nguyn vo ng nh ti
ni trong t bm trc, v s trao mt hiu ca Ty cho h.
Ngoi ra li xin mt vin quan thn tn, gi lm u ng vo trc, trng coi vic y.
Cn ngoi ra, c quan no vo, ti ch ni vi nguyn soi y l hng kit hit. Cn nhng
ngi tnh nguyn vo ng c ln vo, ti s bo u l hng th h ca ng y, c th sai
khin c. Ri sau mi ph huyn dng k, cho nm su ngi c thn cn vi h, kt
hp vi ngi s ti Nam k, nh th cng nh p c.
V gn trc ngy c s, ti tm mt nh ngi c o (phi ng c o, Php mi
khng nghi) huyn Tn Ha, mt nh Gia nh, chun b tht chu o b mt. Ri quan
tng binh i thn gi lm ngi bun n huyn Tn Ha, quan ph i thn n tr
Gia nh ch th phng lc, b tr vng li. Cn ti th qua li truyn bo cch bi
tr.
n m khi s, mt mt ti dng k (khon ny cc cu bm trc cha ni n) ph
ngn nc th cc thuyn Ty mt di, khng k ln nh, b chm hoc b vi xung
di bn, hoc tri xung ng ba m tan r ht. Cn vic b tr trn ng b cng ging
nh cc t bm trc ni, nay khng bm li na.
Trong khi vic tm nh, Triu nh gi sai quan vin thng thng qua li vn an Ty
soi, m li dng li ni ngt khin hn thch h lng, ri gi v em tin n nghe c
nhng vic hin ti ra m trch hn chc chn hn s em vic bo vi cc quan mu s
ca ta. Lc by gi quan no c phi c s Gia nh u n Gia nh, gi b mt
bn tnh vi hn kim cch che giu Nam triu. V li ni rng c mu tit l, chng ta
cn phi gp rt son sa bin ng, s lu ngy Nam triu s chun b y , nhng
ngi cng s u gi v Gia nh c ri, xin nguyn soi nghin cu vic binh
quyt nh xem c dng c khng? Nhn y tin khi s.
166

V li khi vic gn c phn na, ti s ni vi hn rng: Tt c nhng ngi tim

phc Bc k, mt na vo Nam gip vic cho Ty, nh cp mc cnh. Nu ngy sau
Ty triu mun honh hnh nc Nam, theo y cng khng kh. Ch thiu mt iu l
cc quan v nc Ty khng kho tr dn, v th m n c cha thm vo lng dn. Nu
c quan vn n cai tr dn, nh nc Ty th rt tt. Nh th Ty soi tt s i ht
quan v, rt ht lnh chin u v lm cng trng cho mnh, m xin quan vn sang ngi
mt ch m cai tr, th th lc h li b c lp thm.
Ti li ni rng (khon ny cng lc cng vic lm c phn na): Tt c nhng
ngi min Bc vo, u mong ch nc Nam c bin c. V li i thu thp c mt
na ngi Bc k lm ni ng, mi hnh ng. Nu cha c c hi, th cn lm vic vi
Ty. Bn h u mang ting b nc, quyt khng dm tr v lng xm. Ch khi no
thnh s mi dm v. Nu khng th cht gi su tnh m thi. Bn h li gi xy dng
gia nh, vng lng Ty soi.
Ti li ni rng: Bc k t xu dn ngho, nu quan Ty c lng chiu m, ti xin vit
th mt gi v cho nhng ngi quen, mi vo n , nh th th phm nhng ngi chung
l u khng qun xa xi m vo. y l: Trong ca c ngi tt th ngoi ca ngi tt s
n vy. Lc i soi tu nghi xp t, khin cho bn h yn ha hp vi ngi min
Nam, th tin ln c th ly, lui v c th gi, khng phin phi phi nhiu lnh Ty tn
nhiu ca cng.
Nh th Ty soi chc mng lm, li tin l ti c lng v hn, c th tin dng c nh th
ti mi thi hnh c k hoch. Cn cc k hoch khc bi b cho k ny, ti ni r
trong cc t bm trc.
Lm c nh th, mi l mi phn tha ng v Ty soi phi tin phc khng my may
nghi ng g na.
Cn ti sau khi trn vo c, Triu nh cng nn sai mt vin quan thn tn vo theo
cng bn bc phi chng vi ti, lm ch trng ngng trc cho nhng ngi ng
lng. Nhng trc mt quan Ty, ti nhn lm ngi thn trong khi i chi ni chuyn
vi mi ngi, ti li ni kn vi quan Ty xin em ngi y gi lm quan triu mang
n tn, khin cc nh quyn qu c thy, th a phng mi tin l tht. Nh th m h
khng theo, c tuyt khng nhn, th mi tin l tht lng theo Ty. Nh th quan Ty s
cho l mu k tuyt diu, m v quan to y cng c cng nhin khng quan ngi g na.
Ti ly cc s l trnh by trong cc t bm trc, m suy ra k trong t ny, mi bit tht
l vn ton. Nhng k ny phi i hi khong hai nm mi thnh. Phi n dn dn Ty
soi mi khng nghi. Nu n mt cch gp rt t ngt, khng khi khin h ngc nhin,
suy ngh. V th m phi hai nm. Nhng cng phi tm ngi gip ngoi thi hnh song
song vi k ny, ngn chn vic h s bo th th mi c hon ton tt p. M tm
ngi gip tay cng phi nhn lc h c vic, mi d giao thip rng ri. K ny d khi
vic nc h bnh yn ri, dng cng vn c. Cho nn khng cn vi vng. Nu Triu
nh dng k i Ty trc m thnh cng c, th y l ngay ni miu ng m nh
c gic. Nu khng xong th lm k ny, mi h lng. n lc , cc quan ln Triu
nh sai i cng bit l lc ni cng sng ht ri.
Ch c mt k y m thi (k y ch thi hnh c mt ln, khng th thi hnh thm ln th
hai. Nu sai trt quyt khng th lm li ln na. Xin suy cho k), phi nut gin m vo,
tha lc h ng bung lng khng phng b mi c th ui git h c.

167

Nu ti c th phc v c g, nht nht ti xin theo s sai khin ca Triu nh, quyt
khng c s g n hn v sau. V vn sn c bng y mi dm ni ra, ch hi hn th c
ai p buc ti phi ni ra u!
Nhng c mt vic cha yn tm, l sau khi ti b y, m gi ti tt l au thng, khin
ti tri vi o hiu. Vic tht khng c k g g ra c. Nhng ti nhn quan chc
Triu nh, th phi lm vic cng m qun vic ring, khng th vn ton c hai c.
Ti li c vic tm s xin trn tnh mt li ln rng: Nu c Triu nh tin dng th trn
i c Hong , uy quyn Triu nh, gia nh cc quan tng binh ch v phng lc,
di nh tng s ng lng, may m qut sch qun th, khi tr v, ti xin t chc v
vn ngay phng dng m gi m thi. Khi no Triu nh c vic cn n, ti li
vng mnh, vic xong li xin v nh trc, cn tc lc quyt khng dm nhn.
y l tm s ca ti, mun trng Triu nh ha trc cho, ti mi dm nhn chc. Nu
khng th ti xin mnh trn cam chu sai phi m thi. Tc lng mn my, knh xin by t.
( o Tn a x Tn Chu, ngi da en trong mt m git ht ngi Php, khng phn
gi tr, hn mt vn ngi. Cng l ng lng nh p, nhng h bng chc ni ln, v li
a th cch nhau khng xa, li quy qun tp trung, vic tp hc d dng, khng phi c
nh mu trc).
Ti gio s Nguyn Trng T k.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 189/3 t 90-105 v Hv 634/3 t 76-100.
DI THO S 41
BN V VIC CHO PHP THNG THNG I LI SU TNH (*)
(Ngy 10 thng 2 nm T c 24, tc ngy 30 thng 3 nm 1871)
Knh bm.
Trc y trong bi Lc li t ti bm rng ci k mu sinh ca phng Ty, qu na do
ot ly t nc ngoi Phng php h dng ot ly, ch yu l xen ln v thng thng
bun bn. Nu s u m khng t c yu cu, h s cng chim t ai lm ch bo
v vic thng thng bun bn ca h. Nu c ngay khng c g tr ngi, c th cu ng yn
n, h khng cn cng bc chim ct (khng phi bn tm h khng mun chim ct, nhng
mi u, th buc phi lm nh vy). Trc tin h ch tin hnh thit lp cc ph bun tin
cu tr bun bn m thi, nh gn y bn chng lm Nht Bn, Trung Quc, Xim La
vy. h cho rng nu tranh chp sm kt on cng su (1).
Theo php lin honh v cn bng th lc trn th gii m ci gng thnh cng tht bi gn ta
nht nh nguyn do n mt ton lnh th, Min in b mt na t ai, Xim La, Nht
Bn, Trung Quc c li ln, c th thy c i khi l do khng bit thi th. Khng bit
thi th th tri thc cu chp, tm tnh hp hi.
Nu nh vy s kh mau chng quyt nh thng thng vi h i bn cng c li, khin
h khng th bt u lm vic d trc, h phi quyt chim ly su tnh lm hang qu, ri
sau t t khai thng. Tuy h cha c li ln ngay, nhng th buc khng th khng lm
vic kh. cng ti ta to cho h thi hnh mu k.
Trc y trong bi Khai hoang t ti trnh by k duy tr ba tnh trong. Trong k cng
c mt iu khn cp l phi m rng ng bun bn, cho nguyn soi Gia nh c c
cng, lm ngui ci chng mun ly gp ba tnh trong. Cng v ti ta trong t Ha c
168

 cho h c thng thng ba cng ln. Mc du khng ni thng thng ton c nc

nhng thuyn bun ca dn ta u ch hng ha n bn ti cc khu. Nh th khc no cho
thng thng ton c nc? Vy chi bng m rng cho thng thng duy tr ba tnh trong.
Hn na, nm ngoi khi h mang quc th n, ch kh kh i cho h c khon Don
hnh (2) m khng cp g n vic thng thng. Ti bo l mu k qu quyt. Bi
v h bit r nc ta a nghi, nay ni r xin thng thng tc chc cho ta ght. Cho nn ch
ly ci g ta d p ng thi. mt khi t c iu khon Don hnh ri tc nm c
u tc m ko, vnh vin khng th no vng vy thot ra c. By gi thuyn bun ca h
c t cn vo su, t gn n xa, lng gi thnh chn, chng nhng h thng thng bun bn
khp nc ta coi nh vic ni b ca h m cc nc khc trn th gii mun thng thng vi
ta cng phi xin php h trc. Nh vy l quyn li nc ta h nhm ly trn u ngn tay
h ri. Cho nn v khon thng thng l iu sm mun khng th trnh khi. C iu l h
bit cha th mu mt cch gp rt c, trc tin ch cn t cho c iu khon don
hnh, ba thnh li ging khp tri phng khng cho ngi khc xen vo, c th
thong th kinh l pha Nam m n nh hang . Nh vy mt khi h m ca ra th ng b h
bc sau lng ta, ng thu h bao trc mt ta, by gi quyn lung lc nm trn trong tay h.
Tt c nhng mu k trng cu thm c,h tr liu k ri.
Li na xt v hnh ng ca h th tuy cu li nhng h cng bit rng lm ci iu li khng
hp lng ngi (tc tranh chim) th kh, m lm cc iu thun lng ngi (nh trc tin
thng thng bun bn) th d. Tm thi phng tin cn nhc ci d ci kh cho ng th ai
chng mun lm ci d trc lm ci kh sau. Nay h ra tay trong lc cuc din ang cn kh
khn, tuy h cng thm Bc k n nh nc di, nhng bin cng hai ni tht kh x tr.
Cho nn ng pha Bc xa xi cha sm dong rui c.
Nay chng may nc h ang gp lon ly, cho n khi quyt nh c chc cng phi mt vi
nm. Nh th l kh li gp kh thm. Nay ta mun lt ngc ci th ca h m cht em
trnh ci d ra trc mt h, l no h khng ngh li m i . Nay mun xin ly li su tnh
ang trong tay h, chc chn trc ht phi cho h khinh mnh ri lt li cuc din m khinh
li h, mi l k hay. Bit rng nay h ang gp cn bin lon ny, nhng cng phi bit rng
nu khng c mt nc phng Ty no tha c chn tay h th ch ring mt gc tri khng
cn n s tip t vin tr ca nc h, th lc ca ta cng cha lm g c h.
Nu ch bng vo li ni sung ca ta tha lc ang nguy khn m trao tr ht cho ta, th chng
nhng b thin h ch ci m cn t cho Triu nh ta thy s yu hn ca h. Gi nh th ca
h khng gi c th h cng s em i cho ngi Anh hoc H Lan mong mt ngy kia
cng vi bn chng h cn c ng tr li. Nh trong bi bm trc ti c ni: H th chu
lp v vi phng Ty cn hn chu lp v vi ta. Nu nay ta cho h thng thng ht cc cng
trong nc ta xin i li t ai, chc chn h s ngh rng c li ln trong vic thng
thng th c tr li t ai cng che y c s xu h, m mai kia do con ng ny ln hi
cng c th c ch nc Nam. Xt ra th Nam triu tnh tnh chung s ha hiu, chc chn
cha c ci th nhy vt. Nu mai kia cng vic trong nc c yn bnh, mn s thng
thng m gy him khch mu ly li t th ngc la ngoi ph hy cn , ai vo y
tranh c vi mnh? Nu mnh khng tha c liu bin, Nam triu tha lon sinh tm cu
vin nc khc, mnh cng kh n cng. Th chng phi tht sch sao?
Nu h c m thm hnh ng g th cng nh cc t bm trc ti ni. Cho nn ta phi thi
hnh cc mu k trc cho h nghe bit th h mi c th tr li cho ta. Chnh l iu m
ti ni chu cho h khinh mnh trc. Sau khi ta thu hi su tnh v lp iu c thng
thng, lp tc phi i giao thip rng ri cc nc cu gip . Thng thng khai thc
169

ngun li. i ni th gp rt canh tn t cng cho th lc ta mnh. By gi d h sinh s th

ta c nhiu tay knh ch khin ch h. Phng ng kin c, th lc y , h cng
phi s m co rt li thi.
Nu nay khng dng k nh th, chc chn su tnh kh thu hi c. Hin nay nu khng ly
li c th sau khi nc h phc hng, nhn su tnh lp xong hang , h ra n thu dng
ngi mnh, nh t bm trc ti ni, ta l sao ngi yn c? Nay nu ta i Ty nn em
vic ny bin bo vi Triu nh h rng: Triu nh chng ti xem khp cc nc phng Ty
t trc n nay qua li cng cc nc trn th gii, ni chung v k sch ln u l lm cho
mnh v ngi c hai u c li. Khi u cng cuc mu dch vi phng ng l B o
Nha ri sau mi n Anh Ct Li v qu quc. Tuy nhiu ln xin thng thng vi Triu nh
nh Thanh nhng cng nhiu ln khng c nh .
Nhng ngi Anh cng cha tng v khng toi iu yu cu m vi khi hn. n nin hiu
o Quang bt u mi c ng chm cht t, sau lin lp iu c giao thng bun bn,
khng mun git chc nhiu hay ct chim t ai. Xem th thy nc Anh i vi ngi
cng cha c hnh vi v k qu lm. Bi v tri 200 nm qua li xin x my chc ln, sau
mi dng binh lc ra m ni chuyn ch u phi mi u dng n v lc ngay. Nay qu
quc i vi Triu nh chng ti t xa cha h c him khch v vic thng thuyt cng
hn mi ln. T nhin vo nm T c th 9 qu thuyn t ngt n khng cn ni nng g
c, ch trong vng 3 ting ng h bn i pho, nh th c khc no nh p chng ti?
Phng Ty t trc cha tng nghe c c ch hnh ng nh vy. Hung chi ngy nay vn
ha gio dc ph bin rng ri, ci thi nh ln ca phng Ty tuyt khng cn na.
Nu khng c bn vn tuyn chin r rng th mi ngi u bit li phi ti ai. Lc by gi
Triu nh chng ti c ngh l qu quc em chnh sch thi hnh A Nh Cp (ngi
Php chim ly ton c nc y) ra thi hnh nc chng ti. Cho nn bt c d phi em lnh
ti ra chu n. Tuy qu nguyn soi c mt hai ln a vn th n ni chuyn ha.
Nhng xt nhng vic lm ca qu nguyn soi th thy thuyn qu quc tng u i bn L
Phng, ni nng c ph L. Nhng s vic nh th hin cn c linh mc Trng bit, c th
lm chng. Do ngi trong nc cng thm nghi ng s st, cng thm c thi khng
thun, m ngh cch t v khin qu quc sinh gin. Mi bui u s giao m gi l vi nhau
bng cch tranh thnh tranh t, gip bn phn lon. Tnh ngi c nh vy c chng? Th
l tnh l u khng hp, l iu th nht. K n l vo Gia nh m khng bo cho nc
chng ti bit trc. Nh vy tht khng hp vi ng li chinh pht ca phng Ty.
Ln y Sa soi bn ha, tuy mi u cng i iu kin ly li t bi thng tin nhng rt
cuc li tc b ht. Chng may ri Sa soi vi quay thuyn v nc v Triu nh chng ti
cng mi gp vic gic lon ngoi Bc nn cha kp hon thnh vic bn ha. Ch khng phi
chng ti c khng mun ha. Khi B soi mi n Bin Ha ch trng vic ging ha th
li gi cht su tnh v bn trm vn ng. (Khi mi bt u vo thng thuyt c tng s y
nh iu c c ca Sa soi, khng ng B soi bt buc n nh th). Khng y hai thng
m nguyn soi c, nguyn soi mi chia lm hai. Triu nh chng ti khng hiu v sao.
Nhng bt c d phi hon thnh cho xong, tm thun theo ca nguyn soi y, hy vng qu
quc bnh tm s xin thng lng li cho c cng bng. Cho nn mi sai s b ln li vt
trng dng em vic ny khn khon xin vi qu triu t r ci lng khoan hng x s
ca qu triu. c qu triu ra n ni cho tr li, trn ng v s b ca ngi truyn dng,
mi ngi u thy nghe hay bit. By gi nhn dn ba tnh ngc xui thng bo v tay reo
mng, c nc khng ai khng ca tng tm lng i lng ca qu quc. n khi H Ba L
phng mnh tr qua hon thnh vic thng ngh, Triu nh chng ti mt phen thit l
170

long trng khon i lm rng r mnh lnh ca qu triu. Sa i cha xong vi sinh
khc khin Triu nh chng ti sao khi ci nhc i khng ri li v khng, b thin h ch
ci? a tht phu cn ni chng nut li hung chi l tnh giao t gia hai nc?
Xa ngi Anh nhn khi vua nc H Lan b qu quc ui chy m ot ly thng ph Tro
Oa. Sau khi H Lan phc quc em l xin li, ngi Anh lin tr li. Thng ph Tro Oa kia
cng ch l mt vt trn ng ci, H Lan c trc, ngi Anh ot ly sau. Mt p ngoi
bin cng, ngi ny ly ngi kia ly, tr hay khng tr cng chng hi g. Nhng v ci tnh
khn khon ni xin m quyt nh tr li, n nay cha tng ni ngc tr li bao gi. Th din
chnh l ch tn vi nhau.
Triu nh chng ti ngh rng Ha c ln u pht xut t ch b p buc m phi k kt. Ch
v nguyn soi ca qu quc phi thuyn n thi thc nn phi vng mnh theo ngay. Nhng
khi vo n bn Gia nh ri qu quan lin phn chia binh thuyn theo ven cc sng canh
gi 4 mt, khng cho mt ngi no ngi nc chng ti i thuyn c ln b, cng khng
cho mt ngi Nam no trn b c xung thuyn. n ha ho vi nhau m phng chng
nh th, xa nay c l no nh vy khng? By gi vin i thn nc chng ti thit ngh c
l qu quc s lm ci iu nh ngi Anh lm i vi Tng c Dip Qung ng. Nu
th th nc chng ti khng chu ha. Nhng liu sng mi mt trn th hi n sinh linh nn
bt c d phi k. Th chng phi bc bch p buc l g?
Ha c c hnh thnh. Tuy vic y khng pht xut t ch lnh ca vua nc chng ti
nhng v lng mun kt liu cng vic, ngh n sinh linh nn khng th khng chp nhn vic
ri thun theo ca qu triu, nhng trong lng cng ngh l tm giao nhng t ai
t uy danh ca qu quc i vi thin h. Ri sau s em l n xin li mt ln na lm
r ci i lng ca qu quc i vi ngi trong nc ca chng ti, cho nhn dn cm
mn qu quc cng nhau giao ho vui vy vnh vin c li cho c i bn. Cho nn mi thn
hnh n Triu nh nc Php, xin y theo cuc bn ha ca Sa soi trc y, m khng dm
khinh xut ni chuyn xin li ti Gia nh. Nh vy t r ci uy danh rt trng vng ca qu
quc. Qu triu khng xt r cho tm lng ny, mi u th bc ly, k n th khinh khi p ch,
ha tr li ri li hu b li ha. X phn nh vy Triu nh chng ti bit theo th no cho
va? l hai iu khng hp tnh hp l.
Sau chng ti li mun sang Triu nh nc Php em s vic tha ni r rng mt ln
na. Cho nn nh gim mc Hu sang trc cho hai bn tin nhau chng may Cm B Cao
Min lm lon, thng du ba tnh gic cp nhn nhng tay vo. i vi th lc ca qu
quc th nhng chuyn quy ri lt vt nh vy ch bng ngn tay mt ci l dp xong ngay no
c h hn g n i th. Th m qu nguyn soi nh d tin li n i, da vo th ngi ta
dm pha vu v cho rng Phan i nhn em binh ngm gip ngi Min, khng chu hp cng
Triu nh chng ti tra xt r l ngi no, th g, c ai chng kin khng, li vi c chp li
ni mt bn lm ci c ly ba tnh trong ri em binh bc ly! By gi Phan i nhn v
trng sinh linh, v lng gi Ha c m tp hp quan binh, tay khng m ca ra n. Trong
lng mi ngi u ngh rng phi quy s c ngy t r, ch trong lc binh ca qu quc ang
hng m tip n nh qun cch tc c i ch. Cho nn tm thi trnh oai ca qu soi, hy
vng sau ny qu soi s ngh li, em s cng bng ra ngh x bo ton tnh giao ho. Khi
hai nc v quyn li m nh nhau, cng lun cng bit quy li phi v ai ri. Hung chi
nay mt bn tin qun bc bch c tnh khiu khch, cn mt bn lui nhng khng p li mt
mi tn.
Theo thng tnh th nc ln c binh i ca nc ln, nc nh c s phng b ca nc
nh. Cho du hai nc tip gip nhau ha bnh khng vic g xy ra cng khng th trit b
171

binh i, ph hu thnh lu. C t nc phi c nh vy. nu khng sa sang v b tc l tht

k. Nay Triu nh chng ti, ba tnh trong khng dm o mt ci ho, p mt ci thnh,
cam chu mang ting tht k, chnh v mun xa tan lng nghi ng ca qu quc bo ton
tnh hu ngh di lu. Cng khng dm sai i thn ngoi Bc vo nm gi t, s khng am
tng l nghi m s sut iu g lm cho qu quan sinh nghi ng chng. Do min cng b
l l ca quan Triu nh chng ti, chuyn phi Phan i thn l ngi a phng lu tr lm
cng vic kinh lc, t r s tin nhau, cng c tnh ha hiu. Cn ba tnh trong bt lun
ni u, qu quan binh u c t do qua li khng ngi, khng lp gii hn g c nh ngi
Trung Quc, ngui Nht Bn. Tt c thng dn ca qu quc n bun bn v cc linh mc
Ty cng u c u tin i x nh qu quan vy. Tuy qu triu khng ly m nghim
nhin nh l t chung dn chung. Nh ngoi Bnh Thun cng vy, tt c nhng vic lm nh
th u lm t r ci chn tnh ha mc, cng nhau yn n di lu. Qu triu hy th xem
trn th gii cn c nc no c n i n nh vy khng? V ci tnh giao ho ca chng
ti tn trng tu thun n th no?
Bit rng tay hung hng khng nh mt ti ci. Lng ngi c nhin nh vy. Chim ct
khng nh con chim nm rp. S t khng v con th trnh chy. Loi vt cn th,
hung chi th din mt nc bn m ch v lng thng sinh linh, phi cun c m ca
thnh ra tip ! Theo php giao t gia cc nc, nu nc ny c nhng hnh ng g khin
nc kia sinh nghi cng c th dng quyn t v m hi cho ra l, ngh lun cho tho mn tt
p mi thi, cha nghe c mt t g l em binh ra ni chuyn. Hn na lun v giao ho
i, nu ta tn tnh em ht l ra bo p m ngi tht nhin quay mt i, nu l vic i s th
thng n phn ut m cht, v l mnh thi th m khng c bo p li. Khng hiu ti sao
qu soi khng chu bin cho r m tin hnh bc ly, khin Phan i thn hm oan nhn n m
cht. ng li nhn hu thng tnh c nh vy c chng? l ba iu khng hp tnh
hp l.
Li na xt ra Ha c ln u l do s bt buc, th m Triu nh chng ti vn th tn khng
bin minh g c. n nm T c th 20, nguyn soi Gia nh ly ba tnh trong th Ha c
trc tr thnh t giy ln. Xt v php minh c ca cc nc trn th gii, nu mt nc
trong ng minh vi phm mt iu no trong minh c th ton bn minh c c kh nng
c th hu b. Nu nh trn bn minh c c ni r nu phm mt iu nhng cc iu khc
vn phi tun th, hoc ch r trong bn minh c c mt hai iu no vnh vin khng c
hy b, sau ny d c xy ra vic g phi lp minh c khc cng khng c thay i iu
ny. Nay qu quc vch nh t Ha c trc khng c ni r. Nh vy xt ra sau ny khng
nhng qu triu li sa i ha c m cn th tiu ha c ly ba tnh trong. Th m lp
ha c x ha c u t qu triu bt u trc. Gn y thc gic ha c tc l ni bn
ho c trc hu b li trch ly mt iu khon Don hnh. Ly b nh vy c c
cng bng khng? Phi bit rng mt nc t ch vn c quyn t lp, nc khc khng c
bit n vic ni chnh nc y. Tuy nh gn y cc nc trn th gii thit lp i s vi
nhau ch l tham d vo cc cng vic giao thng gia hai nc ch khng th ch ti i
vi quyn ni b ca nc bn. Nay Triu nh chng ti i vi vicni b trong nc t xa
n nay, nc l nc ca chng ti, th m qu triu bng nhin thm vo mt iu khon
Don hnh, th nc y quyn y nh l ca qu triu vy.
Xa kia Na Bt Lc T c vic m Ph Nga o bn nhau mun d vo ni chnh nc y, ri
Nga Ph o cng mun bn nhau vo ni chnh ca Ty Ban Nha nhng u b Anh Ct Li
bc c. Hung chi i vi vn mun ct t hay khng mun ct t u l vn ni chnh
ca Triu nh chng ti m sao qu triu nh li mun ch ti? Th xem cc nc trn th
172

gii t xa n nay hi hp minh c nhau cng cha bao gi cp n khon ny. Nu qu

triu c rng lng, c theo cng l th vic ch nn cho xut hin trn giy t cng ch
nn tht ra li ni, hung na l lp trn ha c v em bo co ra thin h ? Gi s Triu
nh chng ti c v l do ring m mun nh vy, tng qu triu cng phi t khc bo
ton th din cho hai nc. Sao li cng nhin i hi, khin Triu nh chng ti khng cn
mt mi no vi thin h th cn g l tnh na? Nh nc Anh, trn th gii cng tng bo h
rt nhiu nc nh nhng cng khng ni n Don hnh, chnh v mun cng nhau giao ho
th phi ly tnh ngha cng bng lm u. Cn nu nh ch da trn th lc m ni chuyn, lm
s nhc nhau th tnh l u mt c, cn mt mi no qua li vi nhau minh c? Khng hiu
sao qu quc ni i ni li vn khng qun khon ny! nh nu ln lm nhc chng? Nu
th th a tht phu cn khng chu ni hung h Triu nh chng ti. Hn na nu gi l ha
tc c bn l mun em hai ch th ra thc hnh l php vi nhau, hai bn cam lng chp nhn
l ca nhau, th mi gi l ha. Cn nu em th lc ra m ni tc l gn nh hip ch, sao gi
l ha c? Gi s ngy nay ba tnh trong hy cn, ha c trc vn cn hiu lc, Triu nh
chng ti cng yu cu ct b khon y, hung chi ha c trc hy b m lp ha c
sau? l bn iu khng hp tnh hp l.
My nm tr li y c bn iu rt bt bnh khng hp tnh hp l y u do vua trc,
nguyn soi trc gy ra. Xt ra nm trc qu triu c ni n sa i ha c tr li ba
tnh ngoi. Vy ln ny ba tnh ngoi c s l phi tr li. Ch v nguyn soi Gia nh mun
lp cng thi qu, ra sccn tr, ri li bc ly ba tnh trong m khng c chng minh r rt.
Tc nh dn chng ni rng cui nm T c th 20 Gia nh c phao n rng quan i
thn in V Hin ca Triu nh chng ti ln n Tn Ha li cn dn theo nhng ngi Gia
nh tng phc s nhiu nm cho v i thn y. Trong khi gim mc Hu t Gia nh ln
Kinh hin thy r rng v i thn ang ti B. Xem th th tt c nhng chng c nguyn
soi Gia nh vn vo nh xi gic qun i lm lon, nhm gip vua Min v.v cng u nh
vy c. Qu triu xa xi mun dm, ch da vo li ni thin lch ca nguyn soi Gia nh
m quy li cho Triu nh chng ti th tht khng chnh ng. Nh qu li Triu nh chng
ti m nguyn soi Gia nh c th bt li mt cch xc ng th phi hp nhau i chiu
bit m gii quyt. Hoc khng th c bt l mt cch r rng chnh ng ri cng nhin nh
ly. Sao li sai Vial ln Kinh ming th ni yu cu Triu nh chng ti thun giao ba tnh th
khng nhng hy b hon ton s tin hai trm vn ng khng phi tr m mun gi cho thm
cng c, cn cho ha thuyn, cn cho min thu tt c thuyn ngi nam n Gia nh bun
bn, cn sai binh thuyn dp sch cp bin v.v Nhng iu ni tuy khng c giy t lm
bng chng, nhng nay Vial hy cn, c th chi c sao? Nu Triu nh chng ti c li v
nguyn soi Gia nh bt l xc ng th cn g phi ha nh vy? Xin qu triu hy em tt c
vic xa tch c hin cn qua ba nm hai bn giao t vi nhau cng vi nhng ngi y, vic y
suy tm k lng, nu c mt khon no lm st m khin Triu nh chng ti khng th tr li
c chng ti mi chu l. Tt c nhng s bt bnh trc y m Triu nh chng ti khng
c mt ln ging gii r rng hoc khng c nh mt nc bn chit trung cho th vic y
cha r, l y cha yn, tnh y cha cam, giao ho cha c hon ton.
Nay qu triu thay i quan nim, xin hy v Triu nh chng ti phn x li. C th mi
mt nc bn hoc mt v i thn Vin T php ca qu quc ng lm trung gian qu
quc khi mang ting dng th lc ln lt ngi v cho Triu nh chng ti tha mn, bit
r phn no l phn mnh c th c vnh vin khng dm bn tr li na. bit r nhng
ch khng hp trc y tc c th xa tan hn c, vnh vin tht cht nim vui mi, tm
quyn giao li su tnh nh trc bn v ch chn mt hai ni. Triu nh chng ti s tnh
173

nguyn lp minh c m rng cc khu cho qu quc lu tr thng thng, v tt c cc

nc phng Ty mun n lp minh c, chng ti s thnh gio kin ri Triu nh chng
ti s chc lng, m rng li ch vnh vin cho c hai nc.
Nu qu ng li chnh sch thay i c nh th th hai nc s cng nhau yn n, l gio
vn ha giao tip nhau, nhn dn hai nc ngy mt thm gn b, hng ha vn chuyn ngy
mt thm nhiu, hai bn s hiu bit, ch ngha, ngn ng ngy mt hc tp nhau nhiu hn,
li cng thm li, thn cng thm thn, yn hng vui vy nh mt gia nh vy. Nh th th
qu quc y nh chung quyn li chung t nc cng chng ti. Th cn hn cng bc chim
ly cho hai bn c nghi ng s st bt bnh nhau ? Ngy nay cc nc ven bin khp th
gii u giao thng vi nhau, ngi qua k li nh dt ci, thuyn bun ra vo nh rng, ci
c ci khng trao i cho nhau, ch d ch thiu thn bi b cho nhau, cng iu hay chung
iu li, ng nht o c hi ha phong tc, n chung ng, tip thu trao i nhau, l do
vn hi thi th xui nn nh vy, sc con ngi khng th i i c.
Tu theo thi th m to nn cuc din cng em li s tt p, mi mi l khch l ch ca
nhau chng cn phi cnh tranh th y kia mi yn tip ly ci cng dng k diu ca o
tri, mi lm trn ci bn phn to tt ca nhn loi. Nu ch s dng ci lng tham ca mnh,
em oai ra bc hip nhau, em sc ra chng chi nhau, ly s git chc nhiu cho l hn, ly s
m rng t ai lm thch th, th lm ngi ai chng c kh huyt, mt bn tham c c tham
hoi, mt bn s mt c lo c th bo v, bn no trong lng cng y cht gm ao, lm sao
c th v s c lu di m lm vic li ch? Phi bit rng vic i khng vic g khng ch
ng c, oai khng nn lm dng, on th khng nn kt su, xo thut cng c lc cng, th
lc cng kh ht, l v g qu cng m c mt cp, ni cn thnh n th chng cn lng
sc.
Trc y qu nguyn soi bo h em ca vua Min m ngi anh dm i ch li qu
quc l do gin ni ln chng ngh n thn. Bn da en Di Ni o Ty Chu, mt m
git sch quan binh ca qu quc l do sc mnh ca lng cm th chng k mnh yu th. Hoa
Nha dng chnh sch bo ngc thi hnh H Lan m A Tri Lan (C Xa) ni dy quyt lit, ci
li cai tr my mi nm khng b li ci hi ca mt lc tranh chin. Xt ra chng c
vic g c m no phi ch mt vic ny thi. Xa Y Pha Nho i vi cc nc min Nam Ty
Chu, quyn th bit bao m nay u cn? Khng nc no bng Hp Chng Quc, i vi th
gii khng cn chinh pht, cho nn ngi v mnh khng chng i nhau, thng li lu di.
Tng qu quc tng lch duyt khp th gii th nhng s c mt nh th ny cng
tnh k ri. Triu nh chng ti gn y cng bit c t nhiu v i th trong thin h, em
nghim vi o tri, suy ra vic ngi, xt n tnh ngha, phi hp vi thi th nn khng n
c hnh ng liu lnh s thng tn ha kh v hi n con dn ca Triu nh hai nc.
V vy m mt lng nng ta vo thng quc cu cho mnh v ngi u c bo ton,
ch c hi m by t tm lng thnh gii ta ni hm hc, dp b nhng s nh nhen cho
i ngha c vnh vin hon ton. Chnh nay l lc thi c n, qu triu c ngh nh vy
khng? Tng qu triu sng sut i vi nhng mu k ln v s c mt th chc chn
cng phi ly cn ng thng ng thng mi lm kt cuc, cho nn dm trnh by mt on
tnh hnh xin c mong n qu triu.
Trn y l nhng l s bin lun vi h. Nu i khi c th dng c mt hai iu, xin s
sa i b sung v dch sang ting Ty ph np mt bn Triu nh h hiu ht nhng tnh
th n khc ny mi c th quyn tm th x m nh c cng ta.
Theo thin kin i ba ln suy ngh th su tnh l mt a th rt tt. Su tnh hp vi Cao
Min v vng pha sau vng ni nc ta c th thnh mt nc ln. Dng th lc ca h m
174

kinh doanh khai thc, khng ngoi 10 nm s giu c thnh vng khng thua g nm x n
. V Cao Min v cc b lc dn tc ri rc hai bn sng Cu Long c th qut roi sai s,
nh ngi Nga i vi cc b B Li, khng phi nhc sc dng binh cng thu phc c,
khng nhng d cai tr m ng Ty li c hai dy ni ln to nn th him yu. Chim c
c vng ny c th sc chng chi vi ngi Nga, ngi Anh phng ng. Ci l th
y trong cc bi bm trc ti trnh by r. Nay m giao tr li su tnh th trong h tht
mun vn kh khn. Cho nn nc ta ni ha trc xin li su tnh th h chc chn s khng
chu ni ha l v l do . Nu nay ta c th m rng thng thng, chu cho h khinh,
nhng li ngm t du hiu cho h bit rng nu khng tm tr li th rt cuc cng khng th
no gi c. Nu su tnh y m mt vo tay cc nc phng Ty, sau ny s khng cn
trng mong g c na. Cho nn chi bng nay hy tr cn c hy vng m ly li. Nh th
mi c th tr ht c su tnh cho ta.
Li na nu i Ty ln ny, Triu nh thy cn nghi ngi cha quyt nh, tnh ton cha c
k, s nhc sc m v cng, tn km m khng b ch bao nhiu th hy nn i vi thng
xem ng tnh ca h ra sao cng c. Nu khng th th c i gp, dng ht mu k, tm ht
mi cch chuc v. Nu khng t c yu cu m cn c cch phi dng sc mnh ly li
th qua Y thng Anh cu gip ; nh cc k ti bm trong ba tp trc, chn ly ci no
dng c th dng cho ngi trong nc bit r Triu nh ht lng ht sc v nuc v
dn. Nh th khng nhng c th em tm lng ny gi vo s xanh m cn c th gii thch
cho ngi trong nc rng y tht l iu tri lm nh vy, ta bit ni sao? Ri t y v sau
nhng s vic trc gc qua mt bn chng cn d, ch sao mau mau hp ng lng chn
ly nhng nc mu tr trn th gii, lm theo nhng kinh nghim m cc nc y lm
c giu mnh. Nh vy mi c th mu bo phc.
V ti cng c suy ngh mt cch khc rng hay l ta b mt nh Y ni gim vi Nga v Ph
Nga ngm gip nc Ph chia lc lng sang nc ta. Bn trong, ta s c ngi tip ng dn
ng. Sau khi cng vic thnh ri ta s bi ph phn no cho nc y. Ti thit ngh Php Ph
chng nhau lu, nu ta dng k ny th ngi Nga vn tng hn ngi Php chc chn s
gip Ph lt Php, khin cho Php khng cn t tung t tc phng ng c na m h
cn c ci li thng thng vi ta, nn h thy ci th cng nn lm. C iu l nu th th
trc ht phi lp minh c nh hn vi h mi c th dn h n. Nu khng th s nh Ng
Tam Qu dn Thun Tr qua sng, li tht k na. Nhng khi ngi Php thy Nga Ph sp
hnh ng th s vt ca mnh s ri vo tay k th, chi bng nhng li cho nc bn cu
gip cn hn. By gi ngi Anh pha Ty s hp vi Php khin ch hai nc ny,
pha ng s em binh lc n cng nguyn soi Php gi Gia nh. Nga Ph cha s
trng v ng thu cng kh thnh cng c. Ngi Anh gip Php gi Gia nh cng
khngphi bn tm h mun nh th, nhng v mi h rng lnh, v nu b Gia nh cho
Nga Ph vo hp vi Nam triu c mnh thm, iu chng c li cho mnh. Hoc c
th ngi Php v th buc m phi nhng li cho Anh nh cy v mt qun s th chc
chn ngi Anh s a lc lng phng ng n ng ni him yu ny, Nga Ph cng kh
thnh cng c. Chnh v th ti mun dng k ny trc ht phi giao thip chc chn vi
ngi Anh mi bo m khng c hu lon. Nu qu tht ngi Anh hp nhau vi Php th
chng nhng khng thi hnh k ny c m ta hp vi nc Y cng khng th ch li vi
Anh Php (on ny cho thy rng bt lun thi hnh ng li no cng u ly Anh lm
trong. Theo tnh th hin nay, Anh ng v bn no th bn y thng. Nh trong bi bm trc ti
ni: Nu rt cuc Anh Php khng vo th chia r nhau th ta cng kh thot khi tay
ngi Php). Cho nn ta mun em lc lng ra chng chi, chc chn trc ht phi giao
175

thip rt hu vi ngi Anh, cho h thng thng h thu chung vi ta m hon ton ng
ra ngoi cuc th ta thi hnh mi c mu k.
Ti em s th ca chng m tnh ton tng lai nh th xin Triu nh thy ci no c th t
chn. Nh binh gia ni: Thng trc, sau mi nh. Xem ci l th nh trn th tn lc thu hi
c su tnh mi l k sch hay nht. Ngoi ra th li hi khng nh trc c, bin ha v
thng, phi kho c quyn mi dm lm. Nu khng th cng nn tha lc ngi Php cha
rnh tay dm ng n ta m giao thip rng ri gi ly nhng g cha mt (K ny khng th
lm l c ngay, phi gp rt nhn khi ngi Php ang suy lon mi c th lm c. Nu
thnh cng c ci k lin honh m li thot c ci iu Don hnh th nay tuy cha
c li su tnh, sau ny cng c th nhn k ny m cu c). Nu k ny c thnh cng
th ta mi c th an hng c nhng g ca ta. Nhng ci k nga hon ny ma cha ng th
d c c cng cha gi l tr, cha gi l dng m sau khi lu vi cc nc cng kh bo
m khng xy ra phin nhiu. By gi khng khi b ch ci l m ca n k cp v
ngi ta cn c th d ngh v sau na. phi bit rng ch lo phng b sau khi hon nn sao
bng chn ng cc nguyn do pht sinh hon nn. Ngi xem v ch cho hon nn n ri mi
ng dy kit lc lm khi hon nn, chi bng sao khng bit lm cho hon nn khng sinh
ra c yn ? Hy xem khi Nng, nu sm ha v cng h thng thng th su tnh
khng mt m k tht sm ha bo v su tnh. Ci cng ln y c ai nhn thy m quy
cng ngi ch trng sm ha? Nhng ngi xng ngh chng nhng khng c cng g,
m sau khi thng c mt i iu rc ri nh xy ra th li quy li cho ngi trc tin ch ha
cho rng dn gic vo nh di hon ngy nay! Hin nay ci li ch ln ca vic giao thng
cng ging nh cuc din ny. Ngha l cng xem thin h chng tr v sao thc hnh giao
thng m khng b ng li y c. Nhn vic qua m bit vic sp n. Cng c th bit
li hi ca n nh th no. Nu c th theo chng m tnh ton r ci li ca s giao thng
bun bn th c th phng c nhng ci hon nn ln lu di v sau, m cn m ra v s
li ln lu di (Nu mun trnh by r xin s trnh by tp tip theo). Nh th th phi lm
gp.
Nay ti c mt s kin nh th khng bit c c chng?
Knh bm.
C mt vin i thn i nhn soi xt.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 634/3 t 101-134; Hv 634 ch ghi T c 24. Nhng o ng V,
trong La Patrie Annamite s 243 ngy 26-3-1937 c trch dch mt on ca bn vn ny ni
l Ngy 10 thng 2 nm T c 24.
(1) Ngi chp bn Hv 634/3 ni trang 101 l: Bn chp b rch mt mt trang.
on b mt trong bn dch ca o ng V (La Patrie Annamite s 243 ngy 26-3-1937) c
phn nh sau: V, sm hay mun, ngi ta cng tm cch ly li. V th ngi ta khng chc
rng nhng mt mt do chin tranh c th c b p bng thng mi. Do th, theo h,
khng c g qu hn l giao thng mt cch hon ho. Nh th, i vi mt ngi nc ngoi
cc nc phng Ty bui u giao tip, khng c mt thi nht nh. Thi ny tu
thuc cch ngi ta i x vi h. H c th rt hung bo, nhng cng c th rt du dng.
C lc h chim mt vng t vnh vin, h c lc ch chim tm thi, ri sau tr li.
Ngi Php, khi va ti t nc chng ta, thy ngay l chng ta m tt v ngoi giao. H
bit l chng ta m tt v nhng g xy ra chung quanh chng ta. Mt n v M Lai, nhng
tin b ca Nht Bn v Thi Lan H thy l khng th da trn s m tt ca chng ta
176

thit lp cc quan h ha bnh vi chng ta v iu em h ti ch phi chim ng Nam

k v lp c . Tt c tnh trng l do thi ca chng ta vi ngi nc ngoi.
(2) Don hnh, tc Don hnh tc hnh, c cho lm mi c lm, mt khon trong ha
c 5-6-1862 m Lagrandire mun ni rng ra thnh hip c bo h. Nc no mun giao
thip vi Vit Nam hay Vit Nam mun giao thng vi nc no phi c Php cho php.
DI THO S 42
BN V QUAN H VI NGI NC NGOI (*)
(Ngy 16 thng 2 nm T c 24, tc ngy 5 thng 4 nm 1871)
Ti gio s Nguyn Trng T xin knh bm r v vn giao thip vi nc ngoi cn phi
nh th no.
Ti trm nghe rng: C thng hiu tnh hnh thin h, mi lm thnh vic trong thin h. Thng
hiu l th no? Ngha l em tnh tnh ca mnh m suy ra tnh tnh ca ngi tc l bit c
thin h. Trong thin h tuy ngn ng phong tc khc nhau nhng ai cng u c tnh cht nh
nhau. Nh vy ch cn suy bng ta ra bng ngi th c th bit ng Ty bn bin u nh th
c. Th gii nm chu u c tnh cht nh nhau. Thnh nhn ch dng mt tr hiu bit m
thu khp mun vt, do cng dng ca n mi khng cng. V vy cho nn c mun th bt
ng mi gi l phong ph, khng g khng thu cha ht mi gi v i, quy t cht cha
nhiu th m khng tri chng nhau mi gi l tinh xo, nhiu th lc khc nhau v tp hp
c thnh mt cng dng mi gi l k diu. Tri t sinh ra mun vt khng ch sinh mt
khun mu no, khng thin mt bn no, mt chc phn no hay mt vt no m sinh ra v s
hnh th khc nhau, xu hng khc nhau thu phc thng tr chng, do mi thy c ci
phong ph v i tinh xo k diu ca tri t.
Con ngi cng vy. Hy xem cc nc ln hng mnh trn th gii, khng nc no khng
thu phc c thin h v mnh, nhng ch em ci l l iu g mnh khng mun th khng
em iu y ra thi hnh ngi khc m i x. Cho nn c mi ngi u em cng dng
ca mnh ra cng hin. Bi v ch c ngi i lng mi c th kt thn c nhng hng
ngi cao qu trong mt nc. Mt quc gia c mt chnh sch i lng mi c th kt tnh
hu ngh vi khp cc nc trn th gii. Cho nn tt c cc nc khng nc no giao thip
qua li lin lc cht ch vi cc nc khc m khng c cng thnh. Sch Nghiu in ni:
Ha hp vi mun nc th dn c thay c i mi. Sch Cu Kinh ni: Mm mng vi
ngi phng xa n th bn phng quy phc. V quc gia ng nhin phi cn ngi quy
phc, m mun c ngi quy phc chc chn phi ly s mm mng ha du ra i i vi
h. C c ngi th c ca ci c cng dng. Nay c c mt bc i qun nh th th khp
k s thin h u nguyn lm ti Triu nh, ngi bn bun s tnh nguyn xut vn trn
ng thng mi, nc ln th triu yt, nc nh th bi phc, uy danh trng vng bit chng
no? Con ng ngoi giao l li ko thin h v mnh. Ta mun n ngi tc c vic cn n
ngi. Ngi mun n ta tc cng c vic cn n ta. Nh th l qun bnh v mt tnh tnh.
em tnh tnh ca ta th no m khng hiu tnh tnh ca ngi cng th y, ri ch em ci
bng suy k cp nhn ra m ng dng th thu thi c nhiu v cng v khp thin h, thu
thi ci g l c dng ci y. Ch vic g phi qu s st n ni cho ngi ta thy mnh l
hn yu? Xa Lu o Qui trn gi t Kinh Chu, mt hm Hon Xung tr li, nhiu mn
sinh v quan li c c bng mun theo v ch c. Bit vy o Qui ng m m ca thnh
cho t do ai mun theo c i, th m ngi ta khng n b i l v lng phc. Khng nghi
ng th tnh mi tha thip, hoi nghi th tnh ngi cch ngn. Tnh cch ngn th d trc
177

mt nhau cng chng qua li, hung chi thin h ht sc rng ln, lng ngi mun mt m c
th thng cm cho nhau c sao?
Nc ta t xa cha tng giao thip vi cc nc trn th gii. Duy ch tin hong khi thng
nht nc Vit mt ln giao thip vi nc Php m c c nghip trung hng. Khong thi
gian gia v c cch tr vi Php m gy thnh mi lo bun ca su tnh. Vy ci li hi ca
vic giao thip cng khng giao thip, bt tt phi xem gng khp thin h m ch ni trong
nc mnh cng sng t nh uc ri.
C iu l ti quan st tnh tnh ca thin h th thy rng h d giao thip vi ngi vi
ngi, cn tnh tnh ca ta th qu khc ngi, cho du mun chn la giao thip cng s
vic kh thnh. Phm bnh thng trong khi giao t vi ngi, mt khi m by tm lng l
thy thnh thc, th cn s cha tha lng thay. Hung chi ngi ni chuyn vi ngi ta m coi
b bi hi lo ling, nh ngi xy xm, mt c ng chng bn pha nh s qun vt g
ngi s ly cp i! Nh th l mnh em ci tm khng tt ra i i vi ngi ta m ngi ta
khng n hn l vic cha tng c, l mt ci kh. Gi s nu tuyt giao th c tuyt giao i,
cn khng th tuyt giao c m ging iu c nh mun c ngi ta th chng nhng
khng ch g li cn b ngi lm nhc na l khc. Th d nh nm trc vic linh mc
Trng ln kinh v gh thm nh quan hip lnh Trung m quan hip lnh lin b cch chc.
Th c khc no cch bim ngi Php? Khin n ni h reo m ln rng: Khng cho vo
nh th ta vo nc vy. Nh th m sau ny giao thip vi thin h, hoc gi c qu quan ca
nc h n triu bi, chc chn th no h cng n ving thm nh quan ta, v theo l ngoi
giao h rt trng s thm ving qua li nh vy. Ta sang nc h, h n nc ta m ri quan ta
li b ti lin lc vi nc ngoi. Nh th th ai dm ng x chuyn tr mc phi ci tai ha
khng ai mong mun y lm g? Nghe bit chuyn ny thin h u bo rng quan chc nc
Nam phn nhiu u hai lng cho nn lut php nc y cm khng cho giao thip nc ngoi
phng khi sinh bin. Xem th thy r rng lm sao c th cng nhau chia s gnh vc
vic nc c?
Xa kia di thi Gia Long, cc bc khai quc i thn phn nhiu u c bn b mt thit vi
ngi Php. T thi trung dip nh Minh n nin hiu ng Tr ngy nay, tt c cc quan i
thn ca Trung Quc trn gi cc vng t duyn hi tng ng th c x lu vi ngi
phng Ty nhng cha thy c cu chuyn no, sch no ghi li ch r mt vin quan no v
giao thip m mu phn. Hnh tch ca h ngy nay u cn . Nc ta ngy nay tt c nhng
ngi phi ra lm vic tip xc vi ngi Php, bt lun vic ln hay vic nh u cm thy
nh thm d ming cp, ch s thn danh sp bi v d gp cnh nguy him gian nan. Nh
th ai cn dm ni chuyn giao thip vi h? l hai iu kh.
Thng tnh con ngi ta khi n mt x l no, ai cng mun i do xem cho tha thch. Ta
n nc ngi, bt lun ch no u c th i qua c ht. Cn ngi n nc ta, tr thnh
ni l vng t cm th phi cm, ngoi ra cc lng xm nho nh vng ph cn th khng
trong lut cm, th m c mt ngi no mun xin n th bt phi tr hon ngy gi mi c
th ct bc c, ta h nh phi c th gi trai gii tm gi mi c! Li cn phi nhm
mt bt tai ta h nh eo gm ln in. Pha ta th quan nha chy xui chy ngc nh bay,
giy t chy i chy v nh cnh bm chng khc no nh ang b i dch bao vy, khin h
trng thy phi bt ci! H v nc s rao truyn rng ngi nc Nam mi khi trng thy
ngi Php th cung cung nh ang lm i trn! Ta tnh c m i th m khin ngi ta phi
vt v s st, chng bng khng i cn hn. Lm nh th tc t cho h thy mnh l khng bit
giao thip rng. Vy cn ai mun giao ho vi mnh gip mnh lm g? l ba iu kh.

178

Lm ngi ai cng c tai mt tm tr. Ch thy b ngoi tc c th suy bit trong lng th no.
Mi khi thuyn ca h n, thuyn dn bi ti trn t tn. Mt ngi ln b, dn c lng ng
ca n np. Phi nh khi c gic m s hi phng b nh th cng cn c, hung chi y l
lc giao t gia ch v khc. H cng l ngi c tm a, cng bit l ngha, u phi ging
si lang h gp ngi l cn u m khng dm gn? Th m ngi mnh lnh xa cn hn gic
th, trnh h cn hn trnh hi. V sao vy? Ch v s php lut ca ta m thi.
Xa Tiu phu nhn ln i ch mt ting ci m b bn nc gy ha. Nay h thy ta i i
vi h nh th chng khc no xem h chng ra ci ging ngi vy. Nu ta n ngi m
thin h i i vi ta nh th ta s hn n u? Thng tnh con ngi ta, nu b ngi mit
th khinh ch m th khng tr th c th thi, nu tr th oc l no li chu im? Nay h
thy ta s h n th, t bit r v sao ngi s mnh. Ch ni mt im ny thi cho bn
mu li ny sinh ra bao nhiu chuyn phi l thm tht vo cho ta, m ta cng v b khng
bit bao nhiu chuyn phin nhiu. Cho nn ai ai cng mun nh i ci inh trc mt cho ri,
u dm n cn giao ho vi h? l bn iu kh.
Phm ci l giao ho vi nhau th ngi v ta phi coi nhau nh b bn. Bn b phi kt hp
nhau bng tnh ngha. Nu mi bn khng c i x ng n, khng c theo s thch ca
mnh m c lm pht lng ngi th bt u l bn kt thc s l th, sinh nhiu ta hi, th
khng giao ho nhau cn hn.
i trong khong tri t ny, ci ngha vua ti l iu khng th trnh c. Th m thnh hin
cn rn d ch i i nh n l, ch bo p nh gic th. Hung chi i vi nc bn, bnh
ng vi nhau m li chi ngang c sao?
Nay nu Triu nh mun thc thi ng li ngoi giao rng ri m khng cng nhin cho thin
h thy lng mn chung ca mnh th cn tr ngi kh thi hnh c. Bi v t trc nc ta
i i hp hi vi ngi, trc bia ming loan truyn khp ni. Nu c ko di nh th
mi e ngi ta s em ci iu mnh i x vi ngi ta m i x li mnh cho ng u
ci l vay tr. Nh th li cng nhiu chuyn na.
Xin hy n o suy ngh k m lm mi c th ci thin c cho mai hu (1).
Knh bm C Mt Vin i thn, lit v i nhn soi xt.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 634/1 31-40; Hv 135/ 30-38; VHv 170/ 59-64; NAM PHONG
120/ 18-21.
(1) Trc cu cui cng, bn VHv 170 c ch thch mt on nh sau: Bi ny ti ch ni ra
nhng iu bnh thng m thi, khng dm ni ht nhng g mt thy. Trong nu ni ht
nhng chuyn pht lng ngi s c iu tr ngi m cn b coi l h thp mnh i ngi.
cn i vi h th nhng chuyn h khinh b ch bai ta, bn l tai ri, khng th nghe c
na.
DI THO S 43
M RNG QUAN H VI PHP V CC NC KHC (*)
(Ngy 18 thng 2 nm T c 24, tc 7 thng 4 nm 1871)
Knh bm.
Xa Cam La c ni: Php thng thuyt l tu c la li nh sng theo gi ni khng th nh
trc c. Do trong vic phn gii trnh khi hon nn cn phi bit r ci li hi trn
nm ca pha ta bin lun giao c vi ngi mi khi b thin lch. i nu phi thit hi
179

th c chn ci hi nh nht. Nu vo th bt c d th phi tm nhn ly ci nh cn hn

khng chu sau ny phi gnh ly ci nng n. Ta dng h tranh chp v x phn tt nhin
ta v h bn no cng c tm l v k c, bn no cng so o ci tt xu li hi, ta khng th
no chim ring phn li c. Hung chi ta li thng thuyt vi k m th lc ta khng ch
ni th lm sao c th thot trnh ht mi ci hi c? Khi gp nhng tnh th nh vy m
qun bnh c li hi, mi tht l ngi kho x tr.
Cn nh vn giao thng th ngi v ta hai bn u c li. Vn ny thuc v s tho
thun giao dch gia hai bn ch khng phi nh th ha c thua trn. Hn na v khon
ging ha ny ta phi bit r ci m mu qu quyt ca h, gi v thun theo ci k h dng
lung lc ta m m li h, hoc xem trong tnh th hin ti ca h s ny sinh iu g, tm thi
theo h suy ra xem ch v ta ci no li ci no hi, tu c m suy ngh, tu tnh th m
gii quyt.
im ny thuc v k thut binh gia. T mnh phi hiu r th mnh ca ta v ngi, nm cho
c c hi giao thip qua li tnh ton ng nhng s thng bi trong tng lai, t ,
quyt nh cho ph hp tt c ngay ti bn thng ngh. l vic kh nht trong cc vic kh.
Th d nh tnh th ca ta ang phi nhng b, nhng trong iu kin nhng b phi tnh
ton sao cho mai sau c th thng h, hoc lm sao cho chin tranh khng xy ra, hoc nhng
im ny m thng im khc. Nh th tuy nhng b nhng c th tin ln, cn h tuy
ang ln lt nhng ri cng phi nhng b. im ny nu khng phi l ngi hiu bit ci
mu cht binh gia, quyt khng th thc hin c.
Cho nn ni im ny rt kh l nh vy. Cn nh cch ph gip vo vic g ci kh khn ny
th trc ht phi tm c bn tt ngay trong Triu nh h gip cho mnh, th mnh mi c
ci th i ch vi h v h mi knh n mnh. Cn v quc th th xa nay hai bn giao c
qua li vi nhau khng c tnh cch gi di. Th xem thi Chin Quc nhiu nc trao i con
tin, trao i tng thc hin k lin honh. Cc nc phng Ty ngy nay cng t lnh s
cc thnh ph v t i s Kinh duy tr s th v gii quyt khi c vic g xy ra.
Nay i vi cc k ln m ng Ty xa nay u thi hnh, ta cha thi hnh k no c. n khi
bc bch mi vi v i cu k, by gi li thy kh thi hnh.
T khi ngi Ty gy s vi ta n nay, tt c th t qua li vi h thng lng xin x chm
chc vic n vic kia ta u ch thn n nc ch m cu x vic chin trng. Nh th
quan ca h v nh k nguyn co m ta l k b co, khng ai l ngi nguyn co v b co
c, m b co li n nguyn co xin phn xt. Nh vy vic y rt cuc khng th no phn
minh. l l thng thng.
S d t trc n nay tt c mi vic, vic g h cng chim u th m khng tng nhng
cho ta cht no l v th nht h bit th lc ta khng ch ni h, th hai bit khng c mt
nc ln no gip ta, khng c s vin tr ca nc lng ging, th ba bit ta khng th thm
hiu tnh hnh nc h m cn nhc li hi tm nhn ly mt iu, th t bit ta vic g cng
khng th phn on ng, ch thy li m khng thy con ng tin ti, th c th lm c
m khng lm, vic ng lm m khng lm, ch mun ngi yn m lm cao cho h tha h
t tung t tc khng cht e ngi, chng phi x s theo cng l g c. Nay nu Triu nh nhn
c hi ny quyt nh i Ty, cng l vic nn lm theo thi th, nhn thi th m liu nh
cng vic, nhn cng vic m thi hnh mu k. D khng c mi phn nh mun nhng
cng khng phi l khng bit thi th. Nu thnh cng th l do tri. u c th em ci
vinh hin hay ti tm m lun vic thnh bi c sao? Bi Lc li t trc y ti ni: H
ro khp thin h em k ny m thi hnh c nc ny th li em thi hnh nc khc.
Nu mun chng li h th phi coi ci gng nc no trng k ca h, hoc theo ng li
180

m nc no dng thot khi ci k ca h. Nh th th xo thut ca h cng phi ht

thi.
Ln nay ta i Ty, th nht l hon thnh cng vic cha xong trc y, th hai l lp
mu kho lo ngn chn h sau ny. Chuyn i ny quan h khinh trng i vi nc ta khng
phi nh. Ta phi c bn ng li sau: Mt l ti nc h ta dng k ly li mt cch nh
nhng, hai l tm cc nc gip dng sc ginh li, ba l tm nc bn lm trung gian
dn xp, bn l cu giao thng gi ci cha mt. Lp mu k bng bn ng li ny th
tht trng i, tht trng cu. Khng nn chm tr mt c hi. Bi v trc y th lc ca
h mnh m, nu ta c nng nc xin tc phm vo iu ti k ca h khin h ght. Cn nu
mun thc hin ngoi giao tc mun ngn chn mu k qu quyt ca h th s l ra vic ngoi
giao khng thnh m b h ra tay khng ch trc. Nay th khng phi nh vy na. Cho nn
ni rng thi th em c hi li cho ta l nh vy.
Nay ti xin nu ln cc nc trc tng giao kt vi h, chc chn h s dng yu
sch ta, vy trong bn ng li ni trn ti xin trnh by i lc cch i ph. Vic la chn
l Triu nh, c hay chng do Triu nh quyt nh trc d tin hnh cng vic. Nu
ngoi nhng im cn bn c ny sinh mt vi chi tit nh nht khng hi n i cuc lu di
th v i s c vic tin ln, nhng g nh nht c th li bc m chp nhn, khng nn o
ngc nhng g tr tnh sp t m kh khn ra.
ng li th nht l p dng mu k ngay ti nc h. i vi ng li ny ti khng dm
ngh Triu nh s nh gi nh th no. C iu ti ch xin l trong th khng nn ni r l
Triu nh c bit cho ton quyn c tin nghi chm chc quyt nh k kt cc iu
khon. Nh vy nu c khon no ngoi nh ca Triu nh, hoc thin lch qu nng th
phi i tu v cho Triu nh nh ot. Nu thng ngh m vt quyn hn th d k,
hip c vn coi l bt thnh v.v
l ci k ta m ra hai li c th thot thn. Bi v trong khi ngh c s c nhng iu
khon quan trng m h chim phn u tin, h cho l c k ri thi thc ta sm hon thnh
vic k kt hy vng c th vin vo m khi mi manh. Nhng ta thy ci c nh th ta s
khng hon thnh vic k kt ngay m s li tnh sau. Trng hp y ta s nh cu ny
m li thot m h th khng c l l g bt b ta c. V khon th hai trong t cng b phi
k khai ht cc khon y nh trong quc th. Nhng xt tu theo khon m lp th d. Nh ni:
Nu c nh vy th tt ri, bng khng th gim mt hai phn cng c. Gi s nh h ch
tr cho khng ba tnh trong, cn ba tnh ngoi phi tr tin bi thng mi nm 50 vn ng
cho n 50 nm mi chm dt. Pha ta th c ch lnh l mi nm ch phi bi thng 2 vn
ng n 20 nm m thi.
Nu h khng chu th thm mt hai phn v.v Bt lun khon no ta u c dng li l nh
nhng. on cui ni: c bit cho trn quyn tin nghi m lm. Nh trong cc khon hoc
phi thm mt vi phn mi cng phi trnh t cng b vi Triu nh h xin ly t cng b
ny lm cn bn tin hon tt, Triu nh chng ti xin tun y theo tt c v.v l ci k
ta m ra hai li m li no cng xong vic. Bi v h tng rng vic ha ngh tuy xong
nhng trong h cng c th trng ngng c. H cho rng nu thnh s h cng chng
c li g. H mun vin c cu ni rng: i quc th tu v nh ot, l c tr hon cng
vic d xem tnh th ca h ngy sau ra sao m lt ngc th cuc. Cn i vi ta th ta bit
r h l nh vy. Nu nay khng sm hon thnh ngy sau s cn kh hn na. By gi s
em t cng b chung trnh ngay thi hnh. Nu tnh th bt buc phi c thm bn, nm
phn mi cng cn li cho ta. Nh vy th ta s vin cu ni trong chng th rng: Tuy c gia

181

thm nhng Triu nh chng ti u tun y theo tt c, nht nh hon thnh giao c, h
cng kh c th no quanh co trnh n c.
V khon th ba Triu nh da vo ngh nh ny m thnh giao c. C xt theo khon m
lng nh sao cho phi ngi phi ta (y l vic kh nht), k khai cc khon y vo t cng
b chung, c dng li l nh nhng, nhng Triu nh th nh trc ri, tc l d phi thm
4, 5 phn mi cng c. Vic ngh nh ny ca Triu nh xin php thnh mt bn lu
chiu, mt bn giao s thn mang theo da vo m quyt nh cng vic. V khon th t
i vi bn ng li trn y nu phi thc hnh cng mt lc v nh i n nc no th
trong cng th xin bin r vin quan no, chc g, chuyn trch cng vic g, tr chnh s c
quyn quyt on, trong hi ngh hoc trong khi triu yt, di chnh s c vin quan no c
cng ngi i p thay mt vi iu. Nhng v y phi mi trc cho r rng th khi vo
vic mi c th gip nhau c. Nu khng th nhng ngi di s b h xem khinh li ni
yu t chng n nhm g vi s th. Nh th d c i theo cng ch cho s chng b ch
c t g m cn thm tn km. Ni nh th khng phi l xin cho nhng ngi di c
ng nhin tranh bin i p nh chnh s. Nhng khi chnh s c iu g nghi ngi cha
quyt nh c th quay li trao i tho lun, hoc gi lm ra v mt mi ri nh thay li, hoc
chnh s gi v ni: Xin qu quan th hi kin ph vin xem th no chit trung. Nhng
iu u gi v lm trc mt h nh vy tin thng ngh vi nhau m thi. Cn nh ti
ngoi th c th nh cch che ch ca T o Un gii vy nu b mai phc.
Khi n bn y ri c lm ra v mt mi my ngy cho ti ngm tm ng li thng tin
tc hoc tm c bn tt, trc ht em mt ca mnh (Nu mun ngi ta chu gip cho th
tuyt i khng c tit l ra ngoi) cu mu xem tnh th c chng, hoc cu c vin
quan ln no ngm gip thng bo tnh hnh cho ta, hoc vin y c chc v v ngm bo cho ta
bit rng: Nu Triu nh h c bn ring vic ca ta, y s lm nh v tnh m cn tr bn
trong, hoc trc tin ngm n quan Php vin em l l ca ta cu xin y nu thy l phi th
nh y n chit trung, hoc n v cng t con quan t tng Vin Th Dn (Nm xa ti
nh y tm ngy) v mt hai v quan ln m ngy xa ti c quen cu h gip , hoc chnh
s sai ti trc ht n vin quan i thn ng s bn y trnh by ht tnh xem y ni ra
sao, cng hay du, c ging khinh ngi khng, hoc trn mt xng li m ni nng khng nht
nh, hoc ni nng thun hu, hoc khi ni dng khi ni v thm d ta, hoc lm b
by v k sch cho ta xem ta c sa vo by ca h khng. Tt c ti s v bm li vi chnh s
trc khi vo vic m i p vi h khi sai lm s h v khng nhm ch, hay mun lm
k phn gin cng c.
Nhng vic ny ch mt mnh ti c th lm c v chc chn khng lm nhc n mnh vua.
Sc hc ca ti c th em ra ng dng vi i, m ni v tm dng quyt k th ti cng c
th lm c (2) cho nn dm bo dn t th bo n trong mun mt. Khon th ba ny ni
chung gm c bn ng li ch khng phi ch ring mt ng li vn ng ti nc h m
thi.
V khon th t nu c i chu du nc khc th trong quc th ch ni hn hm s lc mt hai
vic m li l u hm hai song quan. on cui ni: Tuy c ton quyn ngh bn cng vic
v k kt, song v vic c tnh cch di lu, cn phi v tu li r rng mi c. Cn trong
chng th th li ni r rng: Tr cc khon cn phi tu r trn, nu c vic g quan h binh
c th c bit cho ton quyn quyt nh, tc tc thi hnh. V vic binh qu thn tc khng
th tr hon. Cng cn thm mt hai quc th, trong th cha trng tn nc gi n v khng
dn phong b, phng khi n nc ny m cng vic c quan h n nc kia cng cn phi
thng ngh th s thn s in tn nc y vo gi cho tin. Trong th ch ni vic thng hiu
182

m khng ni r nhng khon g. Cui th ni: Nu c vic g cn phi lm th cho php ton
quyn thng ngh nhng phi ch quyt nh v.v
V khon th nm phi c mt chng th ring trong ni: Nu tin c th i cc ni tm hi
cc hi v cc th cng nghip tham kho xem c th em v nc ta lm vic c chng,
hoc c th hi thm cc c xng tm mua kh c cn thit cho nc ta dng, hoc c th mua
mt vi th, hoc c th ly gi em v sau ny s gi mua, hoc c th tm ngi no c th
lm vc cho ta dy tp cc ngh, hoc c th thay lm i s, hoc tm hi cc c x hc
ngh thng lng vic thu mn, khi v s phi ngi qua hc, hoc tm hi thy kin
hoc Vin Lut Php hi thm v s th khi v bt chc.
Tt c nhng vic y u che mt vic thi hnh k ngm tm ng li. Nu khng th th
khi mi n nc ngi, cha ni cng vic chnh m chy ro khp ni s khin ngi sinh
nghi. Hn na thm hi chng nh vy (k chung c cc nc), chng s vui mng qua li vi
ta do mi c th thm d c tnh hnh ca chng thi hnh k ca ta, v chng cng bit
ta c mun thng ng vi chng, cho nn trong lng chng cng mong tng mai sau cng
c th hp tc vi ta. Khi ng lng vi ta ri th chng cng thm thn tn ta. Cn cc
khon y sau khi v ri mun lm hay khng mun lm l quyn ca ta, u lm t giao
ko nh c g m s ngi. Khon ny trc ht nn giao cho ti, v mt ngn ng ti c
cch xoay chuyn. Nu sau ny c ny sinh iu g th phi, cp lu n quc gia t g, ti s xin
chu tt c. Nhng v sau Triu nh mun dng khon no s do phi vin t thn hnh mua
sm, ti khng dm dnh d vo.
V khon th su, nu nc h tr li su tnh m i bi hon cc chi ph kinh doanh to lp
trong lc h ang thiu tin, khng chu tr dn ch i phi tr trong mt nm, hoc h khai
r s ph qu nhiu, hoc h mun chim c lu di cc thnh ph su tnh, hoc h mun sang
sng Tin Giang, hoc Tn Bnh Giang, vng , h v ta u c quyn li chung, dn bun
ca h lui ti khng c nh thu, tr cc nc khc th khng k, hoc h mun ven sng
nhng ni no xung yu h c lp n bt, hoc h buc ta khng c t i binh trong
su tnh, ch cn mt t lnh tin khi ui bt trm cp m thi, nu c gic cp ln h s
gip ui bt, hoc h mun Gia nh th h ng cn c t x Hnh Thng thng n Ch
Ln; ng Nam Bc ba mt bao sng v mt dy bi u thuyn Th Thim, hoc t Rch
ng n n Hu Bnh, hoc h mun ca khu nh bin Cn Gi s thuc quyn xt hi ca
n binh qun ht, cn thuyn bun ra vo th i ta t quan thu thu, hoc h i bi thng
s tin cn thiu mt trm vn ng trc y, hoc h ch tr li ba tnh trong cn ba tnh
ngoi th khng chu tr cc yu sch lit k trn y th gim i mt na.
Hoc h i c hp tc cht cy khai thc rng, hoc h yu cu i x nhn o khng
c a ra php lut tr th cc chc sc trong su tnh cng tc lm vic cho h trong thi
gian trc y, hoc h i mi nm phi cp cho h bao nhiu dn phu lm vic m tr gi
cp bng tin, hoc h mun ly m vng bc trong su tnh, hoc h khng cn thng thng
bun bn trn c nc m ch i tin chuc my mi triu ng, hoc h ni nay tm giao
quyn qun ht li cho ta, sau mi nm s thng ngh quyt nh li, hoc h i su tnh t
Bc ch Nam na trn thc v ta, na di cho n bin thuc v h, hoc trong t giao c
h ni r l giao tr su tnh li cho ta nhng nu ngy sau ta lm vic g bo lon ni h c tr
th ta cam chu mt su tnh m h cn ly thm mt hai phn t Bc k na, ta khng c
c chp Tt c nhng iu kin nh th xin phi x phn nh th no. Cn nhng chi tit nh
nht trong vn chung vi h cng d gii quyt khng cn phi nu.
V khon th by, nu h bit ci th ca ta m khng chu em vn thng thng ra trao
i ch ngy sau thi hnh quyt k th vic thng thng cng cn trong tay.
183

Nu ba tnh ngoi kh b thng tho xin li c cn ba tnh trong th h i bi thng qu

nng mi cho chuc th liu c chuc c chng? Hay ta tr v tay khng m khng chu hon
thnh vic ha c, hoc s cu vin binh khc tr gip? Hoc h i li nhng s t su
tnh m trc y h sung cng v em bn cho ngi mua ta phi bi thng li cho ngi
mua, hoc dn ca h em cc phng tin sn xut kinh doanh hnh ngh cc ni hay h
i chuyn qun cc ni y cho dn h lm n sinh sng hoc nu dn h rt v th i ta bi
thng cc chi ph cho h.
Cn v thng thng bun bn th h yu cu bt lun ca khu no thuyn h c th vo hoc
vnh vng no thuyn h c th u th mi ni y phi hon ton nhng hn cho h mt
khonh ngi ca h cu tr cho tin, hoc mun ngi ca h u c t do t hng
ha bun bn trong ni a nc ta, hoc h mun lp i s Kinh tin gii quyt cc
vic thng thng gia ta v h, hoc h mun gim mt na s tin thu hng ha xut nhp
khu ca thuyn h, hoc h i ni lnh s ca h c tr u c lp mt pho i c binh
lnh phng th
Cc khon trn y kh c th tha mn cho h c nhng phi gii quyt th no? Cn ngoi
ra nhng quy tc v thng thng cc nc u c c, u quan h lm li cho i bn, lm
thi c th chm chc tng gim khng lm hi g n i s, khng cn phi quyt nh
trc, c sn iu l ca cc nc c th tham kho m quyt nh.
V khon th tm, nu trong khi thng ngh gia ta v h c s l g cn thit kh gii quyt
m h c i ta lm qua loa cho xong, cn ta th trong lng dng dng khng quyt nh mun
nh mt nc bn ng gia dn xp, hoc nh Vin Php Lut bn y gii on (hai ngi
ny cng kh mi n). Nh vy tt c mi chi ph cung n u giao ta t i th. Vy s ph
bao nhiu th chp nhn c? Gi s h thng hiu cng l trn th gii su hn ta, s chm
chc ca h ln ny l pht xut t s cng bnh ch khng thin lch bo v cho ring h th
tt c nhng ln sau c phi dn xp cng theo nh ln ny, theo cng l m tho lun khng
thin lch bn n bn kia. Bi h s nc bn ch ci l h bo v nhc im t v ri s
chng cn mt th gi bn n s cng bng na.
Nu c vy th nhng iu tho ngh vi nhau cng hp cng l khng sai lch lm. Nhng
v ta qu bo v nhc im ca mnh khng thy r l, nghi h ly nhiu nn c chp khng
chu nhn nn mi mi ngi dn xp ung ph v ch. Nu gp nhng tnh trng s vic nh
vy Triu nh nn tnh liu nh th no?
V khon th chn, trong khi b mt tm ng li, nu gp ngi ho li, cha chi i hi l
l trc nh Lng Xu Bi nm xa vy. C iu l hn ta ha chc chn xong vic nhng i
s ph qu nng; nu thnh s th hn ly s cn bt thnh hn cng xin mt hai phn mi
cng hn ngc xui bn tu giao dch khon i, nhng hn i hi phi giao trc cho hn
mt s l bao nhiu hn mi chu bt tay lm vic. Nu nh th th lm sao? Nu nh nc bn
nh nc Anh chng hn v ha nu s vic thnh cng. Nhng h v ta bn no cng c na
li na hi mi xong vic c. Nu khng th ngi Anh cng khng th ly quyn g cng
p h c. Hn na chu hay khng chu do h, ngi Anh ch em l ra phn gii ch
khng dm s dng th lc m can thip iu g. sau khi thnh cng, ngi Anh mun lp c
thng thng gi l c tr cng m trong s lp c h cng chim mt hai iu li. Nh
th th lm sao?
V khon th mi, h mun i t c thng thng, hai bn theo cng l ngh nh
u nhng quyn phc l. C iu l s tin bi thng h i tr mt ln gii quyt
tnh trng cp bch ca h, hoc h c nng gi cao nh vy, bi h ngh rng c th ta khng
thanh ton ni m xin rt lui iu c th cng l may cho h. Ta on chc rng h c i
184

nc i nh vy, nhng tm thi cn nhc s li hi th chu bi thng s mi c li cho

ta. Nu th th ta c th vay tin trong hi bun ca h hoc trong hi bun ca ngi Anh m
bi thng s, tr s tin li tin vn tr hng nm v k hn tr, cc hi bun ca h nu
mun thng thng hoc mun mua khong sn, cy g, hoc mun lp ng xe la, my
in, nhng vic ta v ngi u c li, trong ta s dng tin li hng nm khu tr dn
cho h. Nu vay n nh vy th cn phi tnh ton lm sao?
Mi khon trn y s l phn nhiu u quy v ng li th nht nhng cng c ri rc
trong cc ng li th hai, th ba, th t. Tt c cc khon trn y bn h tng em thi
hnh cc nc v hin ti tng h cng mang sang thi th nc ta. Cc khon ny nu
thu r vic qua trong thin h m on nh tng khon mt, gim cao cho c thp khin
h v ta u c cn bng, m sau ny c thng ngh li cng khng ra ngoi khun kh ,
nh th l ngn ln kh vn ln kh. S d kh l v s th y u c hai mt khng s h t
no m quan h rt ln, khng phi nh vic lm ca ngi phn on vic t ti m c theo
lut nh ti danh. V th m cc thy kin phng Ty cho l vic kh nht trong cc vic kh
trong thin h. Nu ch theo ci s kin c mt gc ca mnh m khng dng ci c m khp
thin h ngy nay u em tr thut ra gi ng, ci l mnh yu co dui th ch c ngi ta
nh sao mnh chu vy. Th nhng nu ch l mnh vi mnh bn bc vic phi quy nh
chnh ci cng ti th cn c th c. Cn nu hp c thin h li vi mnh th e rgn ch bit
ngi ta ni sao nghe vy m thi. Theo kin ca ti suy ngh mt cch cn ct v s nng
nh hon gp th vic thng thng l nh m su tnh l nng, em mt iu Don hnh l
nng m su tnh l nh. Cn nh vic phi lm gp l giao thng tm ngi gip lp k
lin honh, cn vic ngh ha l hon. Bi v su tnh trong h l s gm c ton lnh th
Cao Min v cc vng t khc pha sau ni. Nu mt su tnh l mt tt c cho nn l nng, tr
li rt kh. Nu thng thng th i vi ta v lu v di c th ngi m tnh k. l ci th
nht nh nh vy.
Nay ta nu thy rt cuc cng khng trnh khi m em i ly ci kh c th c th thy i
khi nng, nh l th no. Cn nh su tnh, nu em ch quyn c nc m so snh vi su
tnh th s nng nh khng phi bn na. Ngi xa c ni: Nu php lut cn th mt h T
cng c th cai tr c. Nu b lut php th mi h T cng chng lm g c. Nu th
khng th i ly m em v cho mnh c th phi ch ngy sau cng c th dng sc m
tranh li, cn su tnh th t ai nhn dn vn cn , h khng th no thu ly m mang v
Ty c.
Nu ta khng th thot khi iu khon Don hnh th ta h h nm quyn bnh nc ta,
nh vy l chn ht rt nhiu ng ngch ng li ca ta sau ny. Gi s sau ny ta c xy ra
bin c g m mun lm ci k nh Phng nh nhng Thng ng cho Triu bo tn
nhng g cn li cng ht ng c th thi th c, m giao thng tm ngi gip cng tr
ngi kh lm, mun lp minh c vi cc nc cu bo h cho t nc c yn vng nh
B o Nha vi nc Anh th cng kh m vt qua khi h thng ngh vi nc khc.
Nu c th thot khi iu ny m khng gim mt quyn t ch thong th giao thip rng ri
m lp th lin honh th ng thnh li s tin xa. Su tnh ny cng ging nh ngc nga
ca ngi nc Tn, m ri ci li ca pha Ty cng s n cho ta. Trong bi Lc li t trc
y ti ni: H khai thc ci hoang vu, ta c hng ci thnh tu, h lm vic kh, ta s
dng ci d, cng nh cc nc Ty Chu, cui cng vt s v vi ch, chc chn h khng
th no lm ch mi c.
Cn s giu mnh ca nc ta th nht nh ly s giao thng lm c s m tt c cc quyn li
lu di cng t trn m ra v u phi thot khi iu Don hnh th mi vic sau u d
185

gii quyt khng mt cng tr liu k hoch nhiu. Nhng mun lm vic giao thng th phi
nhn lc h mi suy vi mi c th thong dong kt bn khp thin h lp thnh th chn vc
th ta mi ngi yn tnh vic giu mnh cho t nc. Vy chuyn i ny nu th khng th
thu hi su tnh th hy c ht sc thot cho c iu khon Don hnh th cng khng n
ni i khng li cng v khng. Nu c iu ny ri sau nu mun ra sc ly li gp (Nu ta
chc chn sc ly th hy hon vic k kt ha c) m cn c th tm ngi hp tc. Cn
nh s s vic bt thnh li sinh ra nhiu tr ngi th hy n nhn ch mu tnh sau m phi
sm nhn chuyn i ny giao thng rng ri cc nc. Nu thnh cng c vic ny th cng
c th che lp c li lm trc y m m ra mi li lu di v sau. Thin h thy th bit ta
c du hiu sp hng thnh nh th no. Vn ny cng rt trong i v khn cp khng th
b qua.
ng li th hai l tm ngi gip dng sc tranh li. Nh n nc h ri nhng bit
chc cng vic ca h cn ko di m lng tham ca h i vi su tnh khng th rt ra c
nn khng m xa g n l l c th ta cng chng ko ni g c vi h. By gi hy ly c
xin i thm nc Y v n xem phong cnh nc Anh. n nc Y ri cng phi thm d
ng li. Nh ti trnh by y iu trn. Ngha l nu thy c ng ngch th vo ngay
b mt by t mnh cho ng y. Nu ng y cho l c hoc ng y t tc lo liu cng
vic hoc ng y b mt thng ng vi Nga Ph cu gip (Nhng phi hi ng y xem
sau khi thnh cng phi tr n nh th no, phi minh c trc), da vo ng y m tnh mu
k. Nu ng y c tnh cm vi ngi Anh th c cu ng y ng li gim ta vi ngi Anh
m ng y vi ta cng yu cu ngi Anh i vi vn ny xin hy ng ngoi cuc. Tuy
Anh v Php cha ri b nhau nhng khon ny th Anh t ni khng gip Php ni ln ci
l v sao Anh khng lm, t rng Anh khng dm dnh lu vo vic y, m Php cng kh
trch c Anh. Nu rt cuc su tnh thuc v tay ngi Php th cng khng phi l iu
ngi Anh mong, m thuc v Nga Ph th ngi Anh cng chng thch. Nu tnh th c th
em v li cho nc ta m Php, Ph, Nga, Y u khng nhng tay c vo ch no th sau
ny Anh dng ci u th phng ng cng d nh ta m c li. Nh vy mi hp vi ci
th ca binh gia. Cho nn nu ta dng k c n th th ngi Anh s ng ngoi, by gi ta
mi dm dng sc m tranh. Nu c nh vy m nc Anh nh mu cng vi ta, hoc yu
cu ta hy lp minh c trc, hoc xin ta mt vi ch Sn, hoc yu cu i s ti Kinh,
hoc yu cu chiu tnh chi ph chin tranh bi v khi ngi phng Ty nh nhau t thng
s nhiu chi ph cng nng, cho nn ta chiu tnh bi hon chi ph y cng khng phi vic d,
hoc yu cu tr tin n trc mt trm vn ng
Tt c nhng iu nh vy ta phi ngh bn th no cho tha ng? Cn v iu c thng
thng th ngi Y khng th i hi nhiu nh ngi Php. By gi ta c chiu theo quy c
thng thng trn th gii cng chng ngi g, cng khng c g rc ri. M ti suy ngh k
s th y ri th th lc ngi Y khng ln, du cho c ui c ngi Php th cng s sau
khi vic nc h yn xong h s em qun tinh nhu n ginh li, ta cng kh ngi yn c,
m ngi Y cng rt c th na chng rt tay li th lm sao? Cho nn phi c ngi Anh giao
thip hu vi ta mi c. By gi ngi Anh cng k vic Php tr li su tnh cho nn mn
ci tnh giao ho vi ta m cn tr bn trong ch khin ngi Php nhn nhn chu thng
thng, s ngi Anh gin m tr mt gip ta, nh th th chin tranh khng xy ra phng
Ty m tai ha li n ngay trong nc h, ung nht mc ln trong rut th kh lng em
sc ra knh chng vi ngi Anh c. Nh vy h s rt tay m ta c th bo m khng vic
g. Nu nh ta sang nc Y th khng ch ring k y bt thnh m tri li Y cn i ta bi hon
thanh ton khon trc. Nu ta khng thanh ton Y s ly c sinh s th ta s tnh sao? iu ny
186

khng th lo trc th nhng s x phn i vi Y khi cha c him khch nht nh th

cng d gii tiu. Nu khng th l no Y li chu thi, sm mun Y cng s tr li c gy s
th li sinh nhiu chuyn. Nh trong t bm trc ti ti ni rng ta ri s khng khi b tht
k ngi m ch cho s vic xy ra.
ng li th ba cu ngi Anh lm chit trung. ng li th t cu giao thng gi ci g
cha mt. ngha ca hai ng li ny cng ph hp vi hai iu trn v cng thy ri rc
trong cc t bm trc, nay khng phi thut li na. Duy c iu l ng li giao thng th ta
v ngi u phi thun tnh lm sao cho i bn cng c li ch khng phi v mt bn
ang thi cng th bc m p ngi ta. Cho nn ta v ngi u khng lm hi nhau, d dng
trong vic quyn nghi giao kt, nu c mt khon no ta khng thch nghi th ngi cng khng
th em p nhau. Nhng nay nu ngi Anh mun chit trung cho ta v ha chc s thnh cng
nhng yu cu ta b mt cho h mt ch t Bc k, sau khi xong vic lu h mi n ly.
By gi ta ly c l tnh i vi nc bn m nhng hn cho h, nh xa kia B o Nha cu
Anh bo h cng dng k ny. Vy nu nay ngi Anh nu ln yu cu ta th phi nh th no?
Nu Triu nh cho rng vic giao thip hu vi ngi Anh l phi th ti xin c kin nh sau:
Vin tng c ngi Anh n ch huy tt c lc lng Anh phng ng, nu c y
iu nh vi ta m thnh cng c th cng l mun tha thit ca y. Nu y v ta thng
lng vi nhau, nhng iu g nn lm y s tu trc v Triu nh ca y th chc chn Triu
nh ca y s chp nhn vic thnh cu . Nay nu ta khng th i thuyn ca ngi Php m
phi i thuyn nht trnh th ta c th khi n Mnh Gia Lp mn c tham quan phong cnh
n gp vin y em ht u ui vic ta mun giao thng vi Anh ni r, chc chn y s vui
mng lm. Li ni vi y rng: Chuyn ny sang Php x phn cng vic nh vy, xem y ni
sao.
Nu y ni ngi Anh c th lm trung gian cho, hoc ni c th ui c ngi Php th b
mt nh y vch nh k hoch xem y tnh k nh th no. Nu y ni vic ny phi giao thip
vi nc y m th chc chn tin hnh c th xin y mt mt th giu kn. By gi bn trong
ta c bn tt ngm gip th c vng tm vng ch bin bc vi ngi Php khng chu khut
phc, khng chu nhng bc mi d kt cuc. Nu vc khng xong ta li nh ngi Anh ch
trng cho th cng s c toi . Ti nghin cu tt c s th v suy ngh ht sc nh vy,
nu ngi Php khng chu thu xp, m ta khng c cch no i vi h na th ta phi mi
ngi Anh n n chung vi h mi h lng ta, ngi Anh trn p s thao tng ca ngi
Php, khng th khng c, khng th cho ngi Php th li ring trn t nc ta. Li
na khi ta nh i Ty th cn phi c hai ngi thng ngn phng l khi trn ng i c
mt ngi b bnh th cn ngi kia thay th. Nu khng s l vic ca ta. Nu Triu nh cho
nh vy l phi th xin nh liu trc chun b cng vic cho c hon chnh, nh vy mi
yn tm vi cng vic.
Ti c my kin nh th khng bit c nn chng, knh bm C Mt Vin i thn lit v i
nhn soi xt.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 634/3 t 138-172.
Khng ghi ngy thng. Nhng T Ngc Nguyn Ln, sd ni trang 32 c trch mt on ca
bi ny v ni l ngy 18-2 nm T c 24.
DI THO S 44
K HOCH VAY TIN DNG VO VIC BINH (*)
187

(21 thng 2 nm T c 24, tc 10-4-1871)

Kinh bm,
Ng Khi ni: o dng binh trc phi lm cho di do ca ci, sau mi dng sc. Triu Th
ni: la thc nhiu, ca ci d, sc cng th th, sc th th lm cho kin c thm. Sch
Lun Ng ni: Dn c n mi gi c ch tn. Li ni: Phi lm cho giu c ri mi gio
dc c. Nh th thy ngi lm vic nc trc phi lm cho nc giu, sau nc mi
mnh. Nc ta thi gian gn y phi nh Nam dp Bc, ca ci tch lu cn. Dn gian b
lt li hn hn su ry, lng xm h hao. Bn ngoi cp bin honh hnh, ng bun bn
khng thng. Bn trong s cung n cho nh nc ngy mt gia tng, lng dn ri rc. Tt c
u do ngho thiu ca ci gy nn. Ti thy cc nc phng Ty, nhiu nc vay tin cc
nh bun ln gii quyt vic cn gp, sau s t t hon li. Nc cng ln n cng nhiu.
Th nhng cha ai bo nh vy l yu hn hay sai lm k sch. Ti xin c kin l hy sai
ngi n cc i thng gia Hng Cng vay tm 8, 9 triu quan (ti bo m chc chn c
th vay c). Mi nm ta s tr tin li cho h, hoc giao c ta s tr hng ha cho h ri
tnh gi khu tr (H n nhn hay ta em giao cng c), hoc cho h thng thng mt hai
ca khu ly thu khu tr, hoc cho h ly g mt hai khu rng (V li ch lu di ca vic
ny, trc y ti bm r trong bi Khai hoang t) ri hn nh mi nm tr vo s tin vn
l bao nhiu ha c s c lp theo lut phng Ty, sau xin quan Anh k chng bo
m vnh vin khi lo ngi.
Khi ta c mt mn tin ln em v s nht t bt tay lm vic. C vn ln chc chn s c
li ln. l l thng. Mt mt, trc ht sang Ma Ni Lai mua 4, 5 trm con nga c
luyn tp xong v mn 100 ngi Ma Ni v tp luyn cho ta. Phong th kh hu ca h
cng ging nh ta. V li gi nga cng khng t lm. Nhng ngi gi nga bn y
ni ting l nhng tay k m c ti. Dng h tp luyn cho ta chc chn ta s ti gii. Vic n
ca h cng ging nh ta nn vic nui dng luyn tp khng kh. Phi bit nga trn i vi
nh binh c lc vo bc nht. Hy xem binh i phng Ty bt lun n u cng u ko xe
em nga theo v ht sc cn dng n n. Ta tp c nga trn xong (nga trn ca h rt
gii v binh s ca h rt thnh tho), tc cng nhn chuyn i ny ta li mua nm, su trm
sng m pho kiu mi, 20 khu mu t i ng pho gm y thuc sng v xe ch
pho. By gi ta dng b binh v i pho i gia cn nga trn chia lm hai cnh hai bn. T
i l bng phng c mt mt bn vo n gic. n v, gic ta, by gi dng k binh chia
ng ui theo git th mi qut sch c gic. Nga trn c nhiu cng dng v cng d thi
th, nhiu ngi bit khng cn phi ni dng di. Phm vic binh ch nghe ni vng m nhanh
ch cha nghe ni kho m chm bao gi. Nu nh chim nhanh, d c tn tht ln nhng
cng c li ln cn hn l ko di thi gian chiu d phi lo nuigic, phng gic hay
sao? Hung chi vic dng nga trn khng n ni tn km nhiu. Hin ti ta tm dng n
trong nhng vic cn gp, mai sau dng vo vic giao thng bng nga, c cng dng cho quc
gia v cng. Th c phi nht c lng li khng? Mt mt dng s tin ny m thm cc qun
khu, cp bng lc cho s quan binh lnh khuyn d lng ngi. Khon ny ti bm r
iu ni v tu chnh v b trong bi T Cp trc y. Nay khng phi ni na.
Mt mt dng s tin ny mua sm nhng th nhu cu khn thit lc u ch to v sa
cha cc th dng nh sa cha c kh, c sng, c n, ch thuc n v cc th binh kh.
Cc th kh c ny ta u mua em v ri to ring mt xng c kh, mn ngi Anh ngi
Php mi ngh mt ngi dy tp cho th ta ch to cc ng dng. c ngi phng Ty

188

hp tc cng ta th khng ch hin thi ta c th ch to c dng m khng ngoi nm, su

nm sau th ta s dn dn kho tay.
cng l nht c lng tin. My nm tr li y, s d nc ta mi ngy mt thm nhiu nn
cp bin l v Trung Quc hin nay ngnh mu dch mi ngy mt thnh. H to c
nhiu tu tun dng chy bng my v cc tu bun, tu nh binh ca phng Ty qua li
ng bin nh mc ci. Ngi Php cng tun hnh nghim ngt sut t Bnh Thun n H
Tin. Do thuyn ph kh b phng tng honh hnh hai mt bin y c m phi trn
sang t tc ni hi phn nc ta. Nay nu ta mua c nm, su chic thuyn my chc chn,
mi thuyn c mi khu i pho ln nh. Ri li thu ngi Anh ngi Php mi thuyn
mt ngi trng nom my mc v bn ngi tp bn, hp cng lnh ca ta va i tun va tp
luyn dn thnh ch nht i t Nam ra Bc, t Bc vo Nam, gp thuyn ph u bt ht a v
x tr cn thuyn th sung cng. Nu gic bin dn t thnh so huyt th thuyn my ca ta
hp li tiu dit, gic s tan v, mt ch t kh c th xm nhp ni a c. Gic pha Bc
nc ta b nga tru ph dit ri, n chng c yn n lm n. Dn c ngh ngi, quc
gia gim bt chi ph. Trn mt bin gic cp bit tch, ng thng mi lu thng, Nam
Bc u li dng. Ti Kinh thnh vic ch to sa cha c kh c rn luyn thnh tho,
dng ngy mt tinh xo. Sau li sai cc tay th thnh tho phn chia i dy tp cc tnh,
mt dy thnh mi.
Thc hin y ba vic ln ni trn tc bt u m ra con ng tn tin t cng ri vy.
M mun nht t c hnh ba vic ln y chc chn phi c mt s tin ln mi lm c. Nu
c da vo thu kha trong nc th s chi xut c hn, ch cung ng cc chi dng hng
ngy, lm sao ni vic ln? Nu to c kh c dng, hc tp c ci ngh cng ngh th
s dng n m khai thc cc ngun li trong nc, lm ra ca ci vt dng. Lc by gi quc
gia v s, sn xut nhiu, n tiu t, khng nhng tr n m cn tha na. Nu khng thc
hnh gp ng li m thin h thng lm cu vn tnh hnh kh khn khn cp th d
Khng Minh sng li, Lu n ti sanh cng phi b tay m thi. Tn T ni: Sc km, tin
thiu ngi ta s tha ci t y m ni dy, lc by gi d l ngi c tr cng khng th cu
vn c. Ti thnh tht thy ta c th lm c, nn mi em ci ng li m ngi c tr
trong thin h lm ra bm r. Ch v n hp vi s th nc ta, nhng cha bit c c hay
chng.
Xin knh bm.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 634/1 t 59-65.
Khng ghi ngy thng, nhng bn dch ca Trn Hu Huyn, trn Vn n 30-11-1961 trang
12-13, ghi 21 thng 2 nm T c 24.
DI THO S 45
V VIC GI HC SINH SANG SINGAPORE HC SINH NG (*)
(Ngy 25 thng 2 nm T c 24, tc ngy 14 thng 4 nm 1871)
Knh bm,
Ti thit ngh ngn ng cc nc trn th gii u khc nhau, nhng s d c th hp nhau trao
i lm vic, u do con ng thng dch lm c s. Phm chin tranh hay minh c, cho n
nhng s giao t bnh thng, u da vo li ngi thng ngn. Nu dch sai lm, th sai mt
ly i xa ngn dm. Cho nn cc nc trn th gii u xem ngnh hc ngn ng ny l quan
189

trng v cp thit. Nc ta hin nay, vic hc ting Anh ting Php rt l khn cp. Cn nh
mun khai thc vng ven ni v pha Ty thu v ngun li pha Ty y, k tip cng
nghip m rng khai thc min Nam ca lit thnh Triu nh ta, th cng khng th khng gp
rt hc cc th m cc dn tc vng pha sau ni.
Nay theo thin kin ca ti, xin nn a tt c hc sinh ca ta sang H Chu (hoc trch li
ti B mt vi ngi kha kh dnh sai phi cng vic) tm ni c trng hc tt thu nh tr
th vic hc tp c nhiu tin li. Bi v mt l go c thc phm rt r, t tn km. Hai
l nc trong tro khng kh trong sch, t bnh tt, nn mi ngi u khen l t lnh. Ba
l nu t xut Triu nh gi th gp gi v mt s no sai phi cng vic, ch vi ba
thng c th v kp. Bn l nu c ngi no b bnh khng khi, khng th tip tc hc c
na, hoc c ngi no c t vic ring buc phi rt v th c tu l i ngc ngay, khng
phi ch i m hao tn cng qu. Nm l ni gn nc ta, nh th t tin tc qua li n
thun tin, khng n ni bun phin m sinh bing tr, vic hc c th thnh cng. Su l mt
na hc sinh cho hc ting Php, mt na na hc ting Anh, bnh thng giao du ni ting
Tro Oa, ting Tu, nh vy l hc mt m bit c hai. By l nu ngi no thng minh,
ngn ng chnh ca mnh hc l ting Php nhng khi rnh rang hc thm c ting Anh cng
tt. n khi mn kha c th thi ring mn Anh ng, nu kh Triu nh s c phn thng
ring, nh th ai ny u bit c gng, khng ung ph th gi hc tp. Tm l nhiu ngi cng
hc mt trng, khi tt bnh gip nhau, phi quy khuyn bo nhau, gip ch cho nhau. Chn
l tr cc chi ph v trng hc v nh tr, tin ph tn i v cn r hn i Ty gp my ln.
Nhng tin li nu em so snh vi i Ty th tri hn. Nu Triu nh thy vic ny c th lm
c, xin ni r cho hc sinh bit trc my ngy chun b. Tr s tin n do Triu nh cp,
cn tin tiu vt linh tinh (ti bit chc nht nh phi c khon ny) hc sinh c th xin cha
m, anh em xi ring. Nhng tiu ph nh vy vn vt lm, lm ngi khng ai trnh khi,
m cng khng th d liu trc l bao nhiu, nhng gom li cng thnh mt s tin ln, khng
th khng c c. Tt c hc sinh i hc nc ngoi d hc u cng phi nh vy c. S
chi ph ny khng phi ch tiu dng khi i ng m k c nhng chi tiu lt vt trong cuc
sng hng ngy.
Ti c my kin nh th, khng bit c nn chng.
Nay knh bm.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 634/3 t 135-138.
Khng ghi ngy thng, nhng Nguyn Ln c ni v vic hc ting Anh, Php, ting Mng
nh u bi ny v noi l bai vit ngy 25 thng ra nm T c 24.
DI THO S 46
VIC DCH CC VN KIN NGOI GIAO (*)
(Ngy 10 thng 3 nm T c 24, tc ngy 29 thng 4 nm 1871)
Knh bm,
Ngi lo vic ct nht phi chu o, thi hnh mu k cng phi sao cho c vn ton. Nu lo
vic hay lp mu m trong lng cn mt im no b cng khng xong lm cng chng c,
th l tnh ton cha sch nc. Nu ln ny i Ty, ti tha bm rng tt c nhng g c th
ci chnh nhng ch thiu st trc y v khai thgn con ng li hi cho mai sau u quan
h chuyn i ny c.
190

Nay ti thit ngh trong li vn nh quc th, vn bng hoc d liu n bn y tm ng li

g m phi chp trc thnh vn bn t kin ca ta, nhng vn kin y u phi dch ra
ting Ty ngha l y , li vn kho lo, c th cm ng c ngi c ngi nghe, l
iu rt kh. Nh Lc Ch i ng vit bi chiu m lm cho ngi xem cm kch phn khi
vy. Cho nn s l ch c mt, th m c ngi vit th t nht nho c ln pht chn.
Nhng nu c ngi gii vit vn vit ra th tinh thn bay bng vn l tuyt vi, khin ngi
thng thc chng ri tay m c th lnh hi i khi ci v thm trm. D cho s l cng ci
thng thn m li vn uyn chuyn kho lo cng c th che y c khng lm cho ngi
gin, c ni cng khng c ti. Nhng loi vn t tuyt diu nh vy ng Ty khng nc
no khng chuyn chung. Phng Ty ngi ta cn thit lp mt ngnh hc chuyn v loi
ny. Nay Nguyn Hong ni: Nu dch ng s tht li khng sai th dm vng mnh lm
c. Cn mun vn t hay ho th tht khng dm. Tuy nh ngi Ty trong trm ngn ngi
cn kh c c mt hai ngi hung chi y l ngi Nam m hc ting Ty. Cc linh mc Ty
phng ng ch c mt ngi (tn l ng tui gi) hin nh dc anh Gia nh
cng kh gii.
Ngoi ra nh gim mc Ha cng c th gi l gii. Hung chi y m dmlm vn chng t
lnh sao? Nu ch cn cho ng s tht th c. Ti thit ngh vn t nc ta ch dng c vn.
Li vn vn cng bin i mt t, so vi li vn ca ngi Tu hin nay cng khc i.
Nh nm trc, khi ti Qung ng ba thng (1) khm ph ra iu ny. Cho nn nm
trc Nguyn B Nghi gi vn kin cho Ty soi, trong c mt tp, H Ba L nh mt thy
Tu (thy ny dy H Ba L hc ch Hn) dch ra. ng ta chia mt cu di ct lm i. Sau ti
c thy mi bo rng: theo ng ca ngi Nam th y l mt cu. Nu chia lm hai th l
theo ng php hin thi ca ngi Tu, khng ng vi ngha l c vn. ng ta miphc li ti
ni.
Ngy nay ti Kinh nc Php c bn ngi Tu (u l ngi Bc Kinh). l nhng
ngi c ngi Php mi v dch sch Tu. Ti gp h thy h l nhng ngi rt tm
thng. Ngi Php c mt nhn vin rt thm nho nay cht. Nu cc vn kin bng quc
m ca ta gi n th s do bn ngi ny dch. Nu khng r ng nc ta m c mt hai cu
ngha l khng r rng th khng khi h li cho ta. Cn nh vic tm c ng li, c
vin chc no tr gip cho ta th h cng phi hiu r ht s tnh lai lch ca nc ta my nm
nay vi h nh th no, ri sau mi liu lng s phi tri tm l l m gip ta. Vic ny u
phi trong mt lc m lun m r ht c. Bi v h cng c cng vic ca h kh c th
cng ta i ht nhng ch ngot ngoo lu di c. Nu ta c qua li chng rng hoi khng
nhng lm phin h m cn khin ngi ta sinh nghi. Cho nn mun h hiu ht s th di lu
ca ta, chc chn phi vit ra vn t r rng (Vit ra mt bn quc ng ri sai dch ra chp
thnh hai bn ging nhau nh mt i s ca ta t tay dn mt bn lu chiu cn mt bn
cho vo phong b cn thn ngay trc mt m gi i. Nu c nghi ng iu g th em bn ny
v i chiu vi bn quc ng ca ta s thy ngay) gi cho h thong th th gi c i c li.
Nu h c nghi ng iu g th s hi li ta. Nh vy mi r rng khng sai. Cn nh cc i
hc s ca h thng ngh nhng vic quan trng cng vy. Nu c vic g kh ni, hoc ni
cha ht, hoc t hm sc, hoc mun bin minh cho r nhng iu mnh ni ti cuc hp
th cng phi vit ra vn bn, dch gi cho h h t hiu, c hiu lc hn so vi vic gp mt
ni ming.
Nhng vn t qua li nh vy ht sc quan trng m rt quan h n s th, khng th xem
thng c. Ngi xa mt li ni cn hn mi vn qun, mt trang giy cn hn cng vic
ca mi B. Li vn t lnh nh vy khng th truyn bng ming c, phi c mt ngi
191

Ty gip vic cho mi c th chu o n tha c. Ti i vi vic nc lo lng n nh

th, tc l coi cng vic nc nh chnh cng vic ca mnh. Cho nn tt c nhng iu bm
thnh ca ti u mun sao cho c thnh cng. Nu bit r c mt cht g c th gy sai lm
th khng nhng khng dm bm thnh m nu th chng ng ng th ti cng phi ht sc
dng k thot cho c. Nu khng th ti ti g m dn ngi lm lm l cho mnh?
Nay vic i Ty hy cn nhiu ngy, xin Triu nh hoc c th cho gim mc Ha ln Kinh
nghin cu tnh th bn bc tr tnh thm k hoch, may ra gim mc c ng li ring no
c th gip cho chuyn i ny chng, hoc gim mc c vin quan ln no l bn tt xin gip
cho ta trc, v giao trch nhim cho gim mc dch gip cc vn th. Tt c nhng t liu g
lin quan v tnh th trong nc Php, xin tin hnh dch trc (dch ra thnh hai bn chp
ging nh mt, s b ly mt bn em i, cn mt bn lu chiu). Nu gim mc thy chuyn
i ny qu tht c th tha c hi m lm c vic v trnh by mi manh r rng c th nghe
c th xin Triu nh yu cu ngay gim mc cng i lun gip (Nu vy c th thay
c mt thng ngn, bt chi ph m gip c rt nhiu) cng c.
Nu c nghi ng iu g th yu cu gim mc hy ha trc mt rng thu chung cng vic
u theo nh ca B. Nu gim mc ha r th khng phi nghi ng g na. M nu kh nghi
th chnh ti phi nghi trc khng phi i n Triu nh. Nu qu tht Triu nh hiu cho
rng ti tuy chung nhng ch chng ng th Triu nh khng cn nghi ngi g na. M ti
cng cn phi theo st gim mc thi hnh k phn gin na. Nh binh php ni ci k xen
vo lung lc bn trong, chnh ng dng vo lc ny. Hy th xem trong t bm nm ngoi
ti cng ni r. K hoch ngy nay khng phi bm li na. Hn na i vi gim mc t
trc ti nay, tt c nhng cuc gp g vi quan b chnh Ngh An, nhiu ln c em vn
su tnh ra ni chuyn m gim mc u ch ni khng c ch s h no c th tha c c.
Th m nay li xin vit th cu gip th trong lng gim mc cng cn nhc nh th no ri.
V gim mc Hu cng vy. Trc y gim mc bm vi quan tnh rng nu Triu nh
mun lm vic li ch th gim mc s xin ht sc cu gip, cn vn su tnh th khng dm.
Th m nay gim mc li ng quan im vi gim mc Ha nh th l c th tm ra ng li
gii quyt cho vn su tnh. C iu l cn phi gip mt bn hi gim mc th mi r ht
c (gim mc bn nc hai nm mi v v giao du rt rng, c th gim mc thy c
c hi tt hnh ng, khng phi nh gim mc Bnh ch bit o gio ngoi ra chng bit
vic g khc). Hoc nu Triu nh khng mun gim mc n, v vic i Ty hy cn th th
th xin cho ti tr v gp. V mt thng cng gip mt thng lng vi gim mc. V
nu thy c mi manh th xin quan tnh gip mt thng lng ri cng vi gim mc v Kinh
cng tt. Ti c my kin nh th, khng bit c nn chng.
Knh bm.
(Nu cho gim mc v Kinh th khi i xin cho ti gi mt bc th cho gim mc, km theo vi
cng vn, khuyn gim mc nn quyt nh i).
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 634/4 t 143-150.
Khng ghi ngy thng. Nhng bn dch ca Trn Hu Duyn, trn Vn n ngy 17-1-1963,
trang 46-47, c ghi l 10 thng 3 nm T c 24.
(1) Bn dch ca Vn n ngy 17-1-1963, da vo Bn vn ch Hn khc ni ba nm (tam
nin).
DI THO S 47
192

V VIC CI CCH PHONG TC (*)

(Ngy 10 thng 3 nm T c 24, tc 29-4-1871)
NC NH KHNG NN KHINH SUT IU NH
Bm, ti nghe: Triu nh lm vic tm tt y . Li ni mun iu mc u trng ln.
Ni mc tc l ch iu nh (nh l li, cng l ci ding, mc l tng khong trong mt
li). Quan chnh i ng, Ngu ni n thut mung chim. Thy Mnh T ni n Vng
o m tr n vic nui heo, g; Qun Trng lm tng nc T, c t n thng. Bnh Ct
tng nh Hn m hi n tru, th; Chu L, vn no khng trng cy th b pht; Nh Tn,
ai b tro ngoi ng th b ti Xem th bit rng lm vic quc gia khng nn khinh sut
nhng vic nh.
Vic Trung Quc k trn, cn l s lc. n nh phng Ty th cng tng t hn, nh: tp
li c trng, ly phn c php, rc c xe, qut ng c phu; phm vic thng hnh trong
dn gian, khng c vic g l khng t chc coi sc vic y. Thnh mun vic u theo th
lp tin hnh. V cng vic du nh m khp ni u c, cha li thnh vic ln.
VIC NH M CN THIT VI NHN SINH
To ha sinh vt t ci ln khng c b bn, cho n ci nh khng nhn thy c tri vn
sinh thnh v chiu c n c. Tc nh cc o san h ngoi bin, hp li rng n i ba ngn
dm, c ngi v vt sng trn o y, m nguyn cht o y l do xc trng san h t t cht
cha keo dnh li m thnh. Trn mt t v tnh ph nhiu trn, u do ct trn cng l
mc cha cht lu i, ng trong ni, do xc c, xc trng nhng kt li m thnh (nh a
hc xt nghim, l vic thit, khng phi ni l), thnh mn i hu dng cho i (nh
xc nghu, hn, ch ra vi cng cc v thuc kim thch v.v) u t nhng ci nh c, m
li c c mu nhim sinh ha mi mi khng i no dt. Tuy l vt nh m loi ging khng
tiu dit thnh vt i quan trn i. y l ton c ca tri ca to vt
Trong vt tri sinh, loi ngi khc hn mun vt, v bit hc theo o tri. Nu ch c tnh tri
gic vn ng m khng c nng lc kinh dinh b tr, th sao gi c l thing hn loi vt?
Bi vy c loi ngi, u tc khng th bm xm nh ng c, th bt khn i m: thn
th khng l trn trung, th bn o qun. Khng th sng trn tri gia t trng khng, th
lm ra nh ca; khng th ngi nm di t c, th sm ra ging gh; chn khng i trn
c, th sm ra giy dp Phm nhng vt dng ngi i sp t ra hng dng, khc
vi loi vt l ti ch y.
Nay nhn dn nc ta tuy bit dng nhng c xo gip sc ngi. C xo x ta cn
nhiu khuyt im ci cha ni, ch ni nhng iu nh v d lm m khuyt im cn chan
chan. Xin lc k nh di:
NHNG KHUYT IM V VIC NH (QUANH THNH HU) C TH CI CCH
C.
Kinh thnh l mt ni t hi c thanh danh vn vt v oai nghi l php t m ra. vy m tr
cc ni cung ph ra, c lm iu th l qu ma khng sao ni xit. Thnh nh Khng T, t
c x, n ung, c ng, ti lui, vic nh mn y, hc tr u ghi chp lm gng cho i
sau. V xem ngi, xem iu nh m c th bit c iu ln.
Ni ring v mt s . Nh cch tr c ni: Ngi i sinh bnh nhng bnh t l mi m
vo; nhng ni u c, nhn kh nng n m chng ln, ln trong khng kh, theo gi bay ra
khp ni, nu ngi no hp vo phi th kh c y theo mch mu m t vo ph tng v chi
193

th m sinh ra bnh tt, n huyt trong thn ngi h hng m cht. l l rt ch xc. Xem
ma nng nhiu ngi cm bnh m nhim bnh n dch th r.
Nay trong Kinh thnh, con ng lc b cho n ng cc nh th ch qun tng ho, vn
hoa v cc bn sng ch no cng c u kh, thm ch c k trc mt cng chng m i tiu
i khng bit xu h; cc cu dc theo sng, khng lun ngy m n ng, n b c ra ni
y m phng u, quen ly lm thng. Ngi lo sa mnh i vi bng n nm gi, cn ly
lm h thn, xy lng vi ngi gi l v l, trn mnh i khch gi l khinh mn. Hung
Kinh l ni tn nghim, trn cc ng quan qun qua li, s th ti lui m cn c nhng
chuyn bt nh nh trn sao? phng Ty phm nhng ngi no b rc lm nh ng
u b pht c v vic y bt nh m c mi hi chung. Ta cng l ngi nh h, li khng bit
xu h sao?
n nh gch v ngi h, cy nhnh kh l rng rc v tro than cc nh loi ra ngi nc
khc thu nht lm vt hu dng, tng tn ngun giu nc m ngi mnh th vt ra cng
ng, nm xung ao vng, hoc ra ngoi ho quanh thnh, cht y c bn sng, c ni
n cht ng, ngi ta nhn c th vt ho sang bn c. Ti tng thy nh ngi ta c
mang ra ti ni lan can cc ho ca thnh m xung thng lm.
Ngi Ty phm ng sng quanh thnh v thng vo thnh, nu nh c ngi no b vt g
xung th bt pht l phng lu ngy ng sng y b cht cha m thnh cn. Nay ho sng
quanh thnh ta nc cn khng lt u gi, hai cng ng Ba, Bch H ct bi gn lp b. Lc
u tin o nhng ho v sng y l t ni him yu, m nay gn nh t bng l v sao?
Hin dc hai b ho quanh thnh b c nhng ni gn sp nhng vi ct hng hu,
thy ngi ta thng vn theo ni hang b , di ho m leo ln b, di ho li c tt, sen
ln d n np c Nhng iu u phm n king k ca nh binh.
QUAN TH
Dinh th cc quan, tng vch xiu ; n cc quan gii, trng di dt trn, ngoi ng th
bn ly, vn tc th rc bn; trc sn quan nha th c mc; trc ca dinh quan ni t ng
m rc thnh ng; ngoi ho th ni li ni hng, cc nh trong thnh, hai bn ng gn
nh c qut dn ra gia ng nh chia gii hn vy. Nhng ng bn vch tng , mi
hi hi thi, ngi i qua phi che mi i mau Ca thnh gi l quc mn li gi l tng
khuyt i xa phm c truyn hiu th lnh u treo yt ni ca thnh, ngi i qua phi
nghing lng, xung nga t lng tn knh, m nay li cng nhin lm nh bn, nh th th
lng tu u. Khng phi l tit mn hay sao? Sao gi l ngi nc bit gi l ngha?
NH BN C HI NG V SINH
Nhng mi t nh trn khng sao k xit. Phm nhng kh u c u x ny m theo lung
gi li bay sang x khc; hung chi l trong mt thnh. Tuy c mt vi quan th dn dp
sp t cng sch s chnh n; song nc go khng th cu c la xe, c i u c m
trong ring mt mnh thnh ra nhiu ngi sinh bnh, qun lnh hay sinh l chn hi thn
th ngi v km phn nhn o, nh th khng cho l vic nh c.
VIC N
Cc dinh quan nh su b ng, bn pha thm m thm, ch lng, ch st, trng n so le,
xiu quo nh hnh rn i. Trong nh m ti ca vch en ngm, khi bay m mt, ging
chng mc ru, cnh ca lung gy, c l ging nh ng Nguyn Hin thi xa (1). n dng
trong nh u kh c th vng c rch i no, tng u cc quan ta c tnh ham xa. Vn
k st t khng thng kh gi, tri qua ba mi, bn mi nm loi rp mi t hp thnh cn
ngi thnh gh, thn kh cht cha khng tan, cm xc l sinh bnh. Thng nh ngi trong
bung su phng kn, khng kh khng thng, h mt ln qut l thn kh bung ra, ngi vo
194

y phi nhc u nght mi. l thc chng; hung rn rt chut mui dng nhng ni di
hm thp bung kn lm hang lm truyn i ny sang i kia, nhng nh bn chung
quanh u dn cha vo y, ci kh c tht khng ni ht!
Ti thng thy quan vin dy hai bn, v gia thuc sai lnh i tm thy thuc m nhng quan
v gia thuc trng hnh vc m yu nh ngi trong rng su, trn ngy lm vic kh
nhc kh ut tr ngn, th lm sao cho mnh c thanh sng, ch kh c kho khon m lm
vic cho tinh tng c?
Thy Mnh T ni: S thay i c ch kh, s nui thay i c thn th. Tht th,
ngi khng c n mc th o vua ti cng dt. l iu ch xc v nhn o. Ti thy
phn nhiu quan vin n ung s si khng bng nh trung sn trong dn gian. H th tr li
rng khng phi khng bit t dng nn phong hu, ch kh khng c tin chu cp nn phi
th Chnh di nh bp khng my khi c tht tha, cm tha. l mt ti tng thy m
khng khi no qun. Nh th l c lm ci gi di cu ci dng sao?
Nm trc s b ta sang Ty, ngi Ty thy s n ung ca s b qu n gin, h ni: n
ung nh th m c sc b vo phn tr dng tht khng sao hiu c. n trc mt
ngi nc ngoi m khng dm dn ba n cho sang khng r l g? Ti rt ly lm au
lng, nn khng th khng ni, s lm tr ci cho ngi ngoi khng phi l vic khng quan
h.
B ng l ni ngun gc chnh tr, nn tng cng thnh trong nc, quan h n phong ha
v quc th, nhn dn chim ngng, ngi nc ngoi trng vo s n nh thut trn
khng nhng khng biu th kh tng hng trng ca nc nh, m trong khng kh m thp
th ngi cng m mi, tm tr cn c lc no kho khon m lm vic gng sc chu nhc vi
phn s? Ti ni chi ty quan Hip bin i thn m sinh bnh li bing mt nhc, khng
c vic g m cn th, hung chi cc i nhn cng vic nhiu th sao?
Hin nay c lnh cm ngi nc ngoi khng c vo trong thnh vn l theo thi th.
Song ngy sau cng cc nc giao thng m b l cm trn, ngi nc ngoi vo thnh bc
chn vo cc b ng m so snh vi cch c x ca h tht khng khc g mt tri mt vc,
nhc n quc th bit bao! M nhc n quc th tc l by ch hn yu cho th gii cng
nhn thy, khng xem nh l vic nh c.
KHON TIU DNG CA QUAN VIN
V cc khon n dng chi tiu ca cc quan vin khng bng s tiu dng ca mt nh kh gi
trong dn gian. Ti hi v sao, th h tr li: n tiu nh th m ngi ta gi l qu xa x ri
. C vin hm Hn lm trc tc, ra ch mua mt xu c mt xp thuc, mang v t nu ly,
hi th h ni: Khng c tin thu a nu bp (!).
Chc phn du nh cng l quan ca Triu nh, m kh nhc n th, th dn bo th no?
(on ny k nhiu n iu mt thy vo thi y, nh nh quan chc ln m n ung th hn,
cng t m bn o rch v.v xin lc).
Thng thy nhiu v quan vin tiu dng mt quan tin nh nh bun giu xi mt trm
quan
Nhng cch hiu , chnh l con ma ngho eo ui tru mn m khng ri vy. Sao khng
lm vn m trc n i? (Quan h by gi khng tin m lng t th ly u m xi? Tin sinh
ch ni n hin tng m khng xt n nguyn nhn, nn lc y d lun khng phc).
phng Ty mt v quan nh nc, nu lm khng ng ci th quan, m c hn i cht
b cch chc v lm vt xu trn danh d quan trng. Cho n hng dn ngho khng
c i n ni hi phn hoa u l tn trng quc th vy.

195

Cn nh quan ta, nu bo rng che giu s giu m biu th ci ngho ra, th cng v l ht sc.
V n dng nh vy c ngi lm quan trn i m cng nh vy. Li c ng quan thng trt
ci l m dn dm dn ng i n nh m dn nguyn lu. Vy tin lm g? Gi di n
th l cng. Phi chng dnh tin ng dng vo lc mnh cht? Ti chnh mt thy c ng
quan gi v hu m cn sng nh vay n, phi chng dnh tin bc di chc cho con chu tr
n cho mnh c sch ting chng?
SAO GI L LIM?
Gi rng lim vn ting tt, song ti lng tm mnh ch khng phi dng vt. Nay c ngi
gi theo tnh ring ca mnh khc vi mi ngi, nh ngi xa c anh say m ngi con gi
mt mt, xem ngi i u tha mt con mt, m cho l ngi i khng c ngi hon ton;
hay thy ngi no dng mt vt g tt m xm tay ch tr, lm cho ngi kia mang ting ny
n. Ly ci tnh quyn gii tri thng ca mnh m c chng s tham mo ca k khc xem
ngi i nh rui ht mu, m em ci nt con trn buc vo tnh ngi (loi giun n t)
so snh ch mnh khc ngi, h phi ngi bnh tnh nn lm sao?
Ti thy quan vin phng Ty gp c v quan no cng tng th bn ng nghip, ng liu
quyn gip ng mua kh dng tinh hoa, trn thit cho c v p. Nh nc i vi quan
vin ngoi bng lc, li c tin ph cp, cho xng vi chc quan v th din quan. V mt
ngi c iu xu h nh l xung nc nng rnh v dy quan hc thi tham vy.
Nh nc vn cu cho quan c giu sang v ght quan tham . Lm quan tham nhc n
th din, n ca t lt, hnh lut c pht. Song c bng dng lim m sau trnh pht k khng
lim, mi mong trnh khi mi t ni trn. Nu ngn phng s tham m li ght tanh k giu
sang, no c khc g nhn nghn m b n?
Vy, tr vic hip ngi tri php m ly ca ng bt ti ra, ngoi ra, theo vic thng
thng m lm nn giu khng hi cho ai m dn c nh, cng li l ng khoan, li gip
thm vic thnh li cho nc. Tc nh thy Mnh T ni: Tr ngi th c ngi nui.
V chng ti ha cn phi lu thng, c t li th c tan ra, l l t nhin, khng ly g lm
phng hi, Tin Trit c ni: Quan tham m c phn trung hu, hi dn cha lm. Quan lim
m qu thm khc, dn chu ci hi ngm ngm khng t, m hao tn n quc mch. V
cn cho c ting lim th vic g cng thng tay, khng chu xt theo nhn tnh. o tri
cng th, nn ch thi hnh ci lnh tc si ma thu, ti g cng tuyt tr i, th ngi v vt c
l n ngy nay khng cn.
i ng, ng Hn D lm vic t tng, thy c ai bi lng tm vt, ch vch iu li ca k
khc, ng bo: Trn i, vua thnh nh tri ma xun, sanh trng mun vt; th tt loi xu
u bao dung c. Sao li tm mc iu li nh ca k khc giam cm ngi ta gia i thnh
tr?
Trng Tun, ti i Tng, mt ngy n bt c mt ng ngu ch ba mi vn quan tin,
mun kt n t hnh. Triu Khai xin ly ci n Tuyn v s ng ln trn s tin y, ku ti
knh (chm ch vo trn) bt bn chng lm cng vic c tin ch xoay mt ci c
ba chc vn tin, li thot ti t hnh cho nm mi ngi, i sau khen Triu Khai l tay i
th on kinh t.
To Tham, danh tng i Hn, u thc cho ngi thay chc mnh ni khng nn lm ri ch
ngc. Qun Trng, danh tng nc T ni Bo Thc Nha khng th lm chnh tr v thy
ngi no c li th trn i khng qun (Khng c lng lm tng quc v.v).
Trn, ni lim cng c hi l v th. Bng nh ni k giu sang li tham , th sao khng tr
ti mt cch minh bch cng nhin, m ch ly li ni lm phng hi ngi cng cch bc buc
n phng hi n quc th?
196

(Bi ny ct chm mi t i T c, nn cc lc bc ci c lim gi di . i nay th

du ngi lim gi di cng cho dn).
KHNG DNG TT P KHNG PHI L LIM
u Ty th khc th: Khng lun l quan hay dn, u cn cho c giu thnh, v quan dn
trong nc m c c nhiu ci tt p, u c quan h vi quc gia Triu nh. Nghim
Triu v thn qu m bit nh vua tn qu l th no. Vo mt nh no m thy bn y t n
mc chnh t, th bit ch nh l giu sang; lm con ci m lp c c nghip tt p, l l
ng nhin. Nay nc ta li c lm cho th vng xu xa v c tc ngn cm s ham tt
p, nh c nh no dng mt vi ngoi quc th nghi l t giao, ngm ngm kim cch
lm hi, cho n ngi i ly s tt p l k hu. T quan n dn, ua nhau lm nhng
ngh tinh xo ngy mt tiu mn, dng nhng vng ri th thng cng hn, ngi giu cng
nh ngi ngho, k sang cng nh k hn, c ci th ng ham mun m khng c s ng
knh, khng c ci vinh hoa ph vi ngi. Vn vt ngy cng suy, o xim cng xu, khng c
v tt p. Nh ni ly l m tit ch ko s ngi tp thi xa x th trn th gii cc nc u
ly s giu mnh m khoe vi nhau l ngu di c hay sao?
Tri sinh ra nhng vt tt p cho ngi s dng, m nay li nm b i, y l bo kh ca tri.
Nh th th vic thng thng mi, khuyn trm th, khng cn ni n, giu nc dn cng
l s ng ch, li dng hu sinh, khng c ngha g, m t ra trng hc v xng cng ngh,
cng l vic khng cn t. kh dng tt p, to ra m khng c dng, li king s dng,
khinh r k dng, ai dng li b ch ci na, th dng tt p tr thnh lm nh k hin
t, nhc n thn danh, rc ly iu ghen ght li b dm xt ny n, th c khc g lm ci
hm trong nc cho ngi nc xa chn vo hay sao?
Thnh nhn i xa khng qu chung vt l l nhng th v ch v dng m khu lng dm
ng kia. Nay nh ci ng h, cy n cng c tinh xo thng dng trong nh, cn thit
vi nhn sinh th dng li cng tt. Vy m ti hi nhiu v quan sao khng mua y m
dng cho tin li, th thy c u tr li: cht! cht!. Khng r c ci g cm ha m ngm
ngm khin cho ngi ta lm theo, nh l lut hnh nghim khc i vi gic b mt.
Theo thng tnh loi ngi, ai cng c tnh a thch ci p; nu tri vi ci tnh y th trm
vic khng vic g nn, m tri vi tnh tri ph cho ngi. Duy dng c tit , va phi, y
tc l l, ch u phi buc c mi ngi u trn i tu hnh mi gi l lim hay sao? Lim
nh ng Trn Trng T Lng (khng n ca anh, ring mt mnh) m thy Mnh T mt
st, T Oai Hu cho l em dn vo ng v dng m i git i.
TR I PHI XT TNH NGI
Thnh nhn tr thin h, phm vic g bt cn nhn tnh nh k trn i, tuy c knh trng, m
khng th em khun kiu y ra dy ngi i. Sng mt nh L Lu, thy cy kim trong
bung ti, nhng cng phi dng thc, cn, lng m chun, v khng ly ci sng m
buc cho ngi thng c.
Vua Hon Cng nc T ho sc, m Qun Trng cho l khng hi g nghip b. Vua Tuyn
Vng nc T ho ha m thy Mnh cho l nn suy ra thnh vng chnh T xa nhng
v vua anh hng khai c dng nghip, u ly s bo tr giu sang, chung cng li lc th vi
nhng truy tu vi mnh. Nu mi ngi u thnh nh B Di, tn nh Hiu K th cng ai m
tm thu thin h lm nn nghip vng c? V nh cc v cng thn, b nh ca, la b con,
trng ngy sau c phong tc hng lc , u cho l hng ngi bt trung v tham tm c
sao? Nh ch ha bng ming sung m khng c thc li giu sang i theo sau th mc cu
kinh trong sch Trung dung, c hai ch trng lc cng nn co b i c.

197

Phi bit hai ch danh li cng i i vi nhau. Nay gnh phn lo cho thin h m khng
c hng nim vui trong thin h, th ai cn kh g m phi lm quan? Xa v Trn Trng
T can chng nu chu lnh tc lc th phi gnh vic nc, e c iu nguy n tnh mng,
ngi i cho l hin, v trng tnh mng m xem nh tc lc. Nay bt lo toan vic nc l
vic nng m li khng c hng ci nh kia, th lm sao m bo trng c?
i xa vua i vi ti, nh vua Nghiu sm kho n phng vua Thun, vua Chiu Cng
nh phong Th x cho Khng T, c phi l em ci mi giu sang m d ngi u? (lc)
l quc gia phm vic g cng gc theo nhn tnh v khng tnh tri ph cho ngi, du
thnh hin cng khng khi. Nay li mt c ngi trong thin h m lm cng khn qu hn,
khng phi l tri vi tnh ngi sao? Nh vy th trng mong cho nh nc giu mnh thnh
li dng lm vic g m lo toan cho mt nhc?
VT CHT C QUAN H VI TINH THN
Ngi xa n mt nc no, vo trong nc m trng thy thnh trng l, lu i ph x
chnh t sch s, th c ngn np, nh ca c hng ng, mc dng c v chnh sc,
khng kh trong sch th bit l nc y c ci cnh tng hng thnh tn ti, tri li nu
trng thy nhn vt qu ma hn h, phong cnh u su, n t lu, trng phong sc c dng
bun ru cc kh th tng lai ca ci vn nc y khng i ni m ai cng hiu c; iu
quan h , u phi l vic quan h nh (thuyt ny rt ng, khng r triu T c c quan
cm th no?).
Ni ring ch Kinh thnh y, ci ao trong ngoi thnh c mc um tm, chung quanh th
lm ni cha nhng rc rn d bn cht thnh tng ng, c nhiu hi c. Nh cch tr c ni:
Phm nhng ni m thp d bn ca ngi v vt, chm ngm trong bn t, n ma nng
kh c xng ln, ngi ta gp phi sinh tt bnh cm nhim n cht. Xem hm no tri ng
trn mt nc c ci sc khc vi ngy thng, l chng thc r rng. Bng nh ni s ng
t khng nn ng chm n cc ao , th trc kia o nhng ao lm g? M v dng
th lp bng i, sao li cao khng cao, thp khng thp, ao khng phi ao, rung khng thnh
rung, lm nhng khong t trng v dng lm mi hi lu di ngm ngm cho ngi i?
Nay nh nhn nhng ci c sn c m chnh n cho thnh mi, nui c phi php th mi
ao trong mt nm c th li c hai ba ngn quan tin, li c nhng iu ch hn l phong
cnh vui p, c li dng nc ti vo hoa qu v tuyt kh c sinh bnh hon. Nh th v
c g m khng lm c?
Ti li thy cc nc trn th gii, phm nhng du tch ca cc v vng i trc cn lu
li, bt k th g c m hi tay v ming ca tin triu, khng lun ci ln hay nh, u bo tn
mt cch rt cn thn, cho n lu i quan ph c u chm sc chnh n cho mi thm,
khin cho ngi sau trng thy hun nghip hng v, bit l ci gc su xa m sinh lng yu
mn sng bi cng lu di. iu quan h khng phi nh, ch xt v mt tri th bit. Song l
iu k hu khng dm ni r.
I XE V I GIY
Xa chnh (trong nc dng xe i v vn ti) c l nc ta b lu m khng tu chnh li.
Trn th gii t nc hng nht n nc hng ba khng nc no khng ly xa chnh lm vic
trng i, v gip cho sc ngi rt nhiu cng vic. Xa nay trn s sch ni v xa chnh u
c minh chng khng i ni nhiu.
Tri sinh vt gip cho ngi dng v thay s kh nhc cho ngi na, dng tru nga ko
xe ch nng, trn i thng dng t m thu cng nhiu. Nu dng sc mt, hai ngi m
mang gnh khng phi ph ci tri sinh vt cho ngi dng hay sao? n xe c dng vo

198

vic binh, cng dng rt ln, khng ni ht c. c xa chnh (c xe phi nui nga), m
ngh mc sc cn phi m mang, khng phi l vic ln trong quc chnh sao?
Ti thy nhng ngi phu ko xe v y xe ch vt hng trn ng ci quan, nu c ngi
no qu nhc mt m ngi ln trn xe th k hch hi v bt pht ti, khng r c iu nghim
cm y khng m h lm nh th? Nu nh nhn th xe lm phm dng quan dng th phn
bit bng quy ch ch r tng ng cp (xe quan dng, xe dn dng, c du hiu v.v)
khng tin sao? Sao li khng ch r ng cp, m c m m hn mt vic dng ln trong
nc? (trong dn khng c xe). C tin li cho vic dng m sau dn c phong hu, tc l
ch cho nc. Cc nc th gii u nhn vic xe c vn ti lm mi li giu mnh trong nc,
quan h c cng t, khng phi l vic nh. Vic dng th no khng i ni nhiu.
Th giy l vic hn khng ng ni. Ngi s d khc vi loi vt l bit n tht n, dng da
n gi thn mnh cho trn vn, cha m sinh th no th bo tn th y, khng lm hi n c
vt tch, y gi l hiu. Nay ngi mnh em ci chn cha m sinh thnh m khng t gai gc,
khng trnh sn si, nh bn v trng c, c p ba m i. V th ngi mnh thng sinh
bnh l chn, l cng (gh chm bao v dn v.v) nhiu hn nc ngoi.
Tri sinh loi th ban cho no nanh, no mng, li c da dy rt bn, gai khng m thng
c. Nn loi vt khng cn i giy cng c t v. n loi ngi da chn rt mng, c ci
g chm l lng, khng c da dy nh loi th gi ci chn, li khng dm mang giy,
ngi khng ging ngi, vt khng ging vt, khng phi mt iu kh sao?
Cc nc th gii khng nc no dng th giy lm vt phm quan dng (quan dn c tin
th sm m mang), v n l vt hn. Nh nc ta nhn lm l vt phm dng (dng phn bit
vi ngi c quan phm) th trn i giy mang mt du hoa hay v g phn bit quan
dn cng c, cn chi phi cm th giy hn , khin cho dn gian khng ai dm i giy
cho ngi ngoi ci mnh l dn d man? Cha ni ngi mnh cn giy th thm c mt
ngh cho ngi c vic lm, l iu ch. Ch nh khng mang giy m chn b thng th
ton thn u khng dung. Ngi xa lc ra trn b m nhm vt nhn, b t ng m ton qun
b thua, chng rng giy, vt tuy hn m cng dng rt ln vy.
(Dn gian i giy khng c minh vn lnh cm i no. Song xem i Nguyn Trng T tin
sinh th i T c c l theo tc l, quan thy dn i giy th qu pht. Hin nay mt vi ni
ph huyn hc tr v dn i giy, guc c ni b qu trch, th tc l vn cha dt hn. Mt
iu l l phng ng nh nc tu m mng ngi thng dng ting lo khng giy (V
l chi lo). Cn ngi Nht ton i quc c nn c ting l nc guc g. Duy c nc ta dn
gian khng i giy, n ngy nay dn qu cn th, l ci chng ngho chng?)
Tri sinh loi ngi khin bit bao cc vt dng phn bit vi loi vt, ton o lm
ngi, l v l g? Ni nhng ring mt th giu quan dng cho trng s tn knh, th
giy di chn vn l khinh, cn o mc mi l trng, sao khng cm th trng quan
c mc o, hng s quan trng ? M bt dn gian lm nc trn tri khng c mc
o, khng cn trng du nui tm, khng d dng hn sao?
Thnh nhn ch l, gm c vic nghi vn by t l c l c vn mi gi l l; nu nh trn
vai trung mnh th gi l khinh mn. Nay trng ca xng ht bi th bn ht c i m i
giy, th ra ly trng ht bi lm trng, m khinh r nh cng ng sao? Ti khng r t u
m sinh ra ci tc , rt tri vi bn l ca thnh nhn.
MT VI TC XU CA PH N
n nh ph n ta, li c lm iu v l; ti thy trn th gii ngi n b 50 tui m
khng khi no l na thn th trn bao gi. Tuy dn M Lai l dn bc cht, n ng na
mnh trn u trn, m con gi th bn kn. n ngi nc Tiu Ty (Th Nh K) th con
199

gi, n b ch l hai con mt, mt mi u che kn c. Ngi ta lm th l phng nhn s

phi l.
Nay n b x ta, thng thy na thn trn trn ( Kinh thnh cng c th) m trc mt
cng chng ng ngi xn qun n trn u gi, nh n ng bn kh, trng nh v ha
thng khng mang mt si t i xa ni m chn con nay hn thy th, qu xu bit
bao! Sao khng bit h n th. (on ny ni trn i tm v gin ct nhau.. Xin lc).
CHI RA
n trong ngn ng giao t vi nhau li lm iu khng th t tn c:
Nc ta nhng ni thnh ph ch ba khng lun n b tr con ngu dt khng bit g n
ngi c hc c bit ch m qu ming l ni ting mng chi v li th b ni lun u mi.
Tp thnh thi quen, nhng ting mng cha chi m cng tc tu, ngi nghe n nh c l
tai m t ngi ni li ly lm khoi, cho n dy cu mng, hc bi chi, c ra c cung, c
iu, nu nh ngi no mng chi c ngy m khng trng lp, th ngi ta x nh T Tn,
Trng Nghi trong khoa mng chi, chim gii qun qun v ming chi nh nc chy khng
khi no cn vy.
n lc din ra ci b dng mng chi, ting nh m rao, chn nh ma ht, ln tay, xung
ngn, mt nh sn , tc nh t v, nc ming nh bt gii, tay cm t lia, chn i c xing
khng khc g ngi in Nhng thi xu tht l ba phn ging ngi by phn ging ma
qu. Trc y lc ngi Ty mi n Gia nh (Nam k) mt ln thy hai ngi Nam ang
mng chi nhau, ln tay xung ngn, ma men v.v h xm li xem cho ngi Nam lm tr.
Sau h bit r h thy m mng chi nhau, th dng ba toong gii tn ngay.
Li cn mt iu xu na, h c iu bt bnh vi ai th pht th v nguyn ra chc d rt
nng. Thng ngy cng giao du vi nhau m n ght b nhau, cht cha iu bt bnh lu th
khi yu nhn m sinh ra. Nh cho l v hi th trong lut c iu cm nguyn ra lm gi?
i Hn, Gi Ngh ly gng nh Tn lm rn, khng phi l v c. V i vi ng bn m
nguyn ra th minh bch, th i vi ngi trn, h khng nguyn ra m thm hay sao.
(C dn vi chuyn ra lm chng, xin lc)
Khng nn ni iu phi l thnh nhn c dy: Mng chi b n xuy mi roi, lut c iu
y r rng. Nay thi y y c thnh th m c nh vy th cn dng sch v vt lm g? Vic
nh nh th m khng lm ly l php chnh sa i li, hung chi vic ln. Ngoi ra nh
y ming iu lo, mt ngy bn c ba gnh gi, n u cng di, ba ngy khng mua
c mt iu thit. Tht l khng cn cht l ngha lim s no. Ci phong tc khiu bc n
th l cng? Th gii cha c nc no nh x mnh. Php nc m khng lm cho ngi nc
i ngoi mt th cn ni n chuyn ha thnh tc m c?
Trn my khon l ta ch gn m thng thy, nn ch trt t nh th m khng ni n
phng ci cch. V vic ci cch rt d
Ch thch
(*) Bn dch ca X.T.T ng trong TING N t thng 1-1940. Khng thy bn Hn vn
u c.
(1) Nguyn Hin: Bc cao ca Khng T c cnh nh trn dt, dui th t.
DI THO S 48
THNG LNG VI GIM MC CROC (*)
(Ngy 22 thng 5 nm T c 24, tc ngy 11-5-1971)
200

Knh bm,
T khi gim mc Ha n, ti hng m suy ngh k tnh th hin ti, bit r rng hin nay
tnh th bn nc h cng cha n nh. Tuy mun giao ho tr li vi Ph m chm dt xung
t nhng Ph i gi qu cao nn h khng gnh ni, mt na cng mun sng mi mt phen,
mt na li mun chu nhc np tin bi thng. C hai u cha dt khot. Li na nc h
mt na nhng ngi c quyn mun lp Cng ha chp chnh gip cho phe nhm ca
mnh. Cn nhng ngi mu vic chnh tr Vin Th Dn th mun lp dng di ca vua
trc ln (l ngi chnh thng t xa nay) i mi nn chnh tr. Nhng ngi ng cm
quyn th ht 8, 9 phn 10 u l ngi kiu cng khoe khoang chuyn ch tnh kh bt thng.
Cho nn h bn vic th pht ngn ba bi chng ngh g n vic li hi. V vy gim mc c
ni ring vi ti rng: Vic m Triu nh mun, nu thng thuyt vi ng ca h th c th
c mt cch thnh lnh hoc cng c th sinh s mt cch bt cht, cha th no chc chn.
Bi v h vui gin bt thng. Bn h l nhng ngi em ngha l ct k trn gc cao. Nhng
ngi chnh nhn qun t u chn ght h lm. Cho nn gim mc suy ngh k vic ny thy
khng c manh mi g c thnh th khng dm ni chc ( l nhng m gim mc bn nh
ring vi ti v vic c hay tht bi ch khng phi ni ch cng s). Nay ng ca h li
mun thu ly nhiu ca ci su tnh cho nn vic thng thng li ch ca h cn rt tr hon
khng .
Nh t bm trc ti ni thay i thi cuc cn kh l v vy. Nay ngi con chu nh vua
tht l ngi tt, m nhng ngi ng u ng h vic lp con chu nh vua cng c nhiu
ho tm. Cn ngi con chu nh vua, gim mc cng c bit qua, nhng ngi ng u ch
trng vic suy tn nhiu ngi gn lng vi gim mc v gim mc c quen bit mt hai
ngi. Nu may ra ngi con chu nh vua c lp ln v s b i Ty m Triu nh chng
ch b k hn mn th gim mc vui lng gng sc lm cng vic sai bo ny. Nh vy gim
mc mi bng lng. C iu l nhng ngi y phn nhiu l nhng ngi lng thin, h
khng theo bn lon nghch nhng m cng mnh i ch li bn kia th cng kh ra tay. Do
vic rc ngi con chu nh vua suy tn cng cha r rng. Ngy trc gim mc gp
v nguyn soi trc (v ny v Ty, nguyn soi nay n thay, y khng phi thuc dng di
nh vua, trc y v nghe lm m ni) ni rng: Triu nh c gi th cho gim mc ni s
lc v vic k thc vic t ai m v. Nhng phng lc cha c s dng ht, cho nn
gim mc cha vi thng thuyt. Gim mc ni: Nu nh trong khong thng 7 thng 8 thng
9 nm ngoi m Triu nh tm ra ng li th vic i t gi t tng cng d c cch.
Nhng nay th kh ri. Li c mt ln gim mc ngu nhin ni vi ti ( l tht nhin l ra
vi ti mt cu thi, nhng trc mt i nhn th chc chn khng dm l ra) rng: Hai con
cp ginh n, l ci k thin h cng dng nhiu. C iu l nu khng gii v thut tung
honh th khng th lm c. Nc Nam cng ang c ci th y. Gim mc ni n y
cht khng li. Thy vy ti bn ni lng sang chuyn khc, khng dm hi li, coi nh li ni
v vy thi. Cn v khon i t, gim mc ni rng: Quan b chnh Ngu i nhn cng c
l cho bit, gim mc cho rng th cng tt. Nhng ngh rng ng ca h khng cho l quan
trng v khng em li li ch cp thit cho dn h.
Chung quy gim mc ni rng: Vic i bin ha v thng. Ba li bt chim hng chng
phi v kh bt c m khng lm. Tu thi mu s, cng ng th ku tri, cng l th
gian thng tnh, chng nn v thnh bi m th than. Gim mc bn chuyn vi ti ta h tht
201

chng giu gim trnh n g c, nhng trc mt lit v i nhn th li l phn nhiu p m d
dt v s thm nng n m khng ct nn ni. C iu l gim mc i vi nc ta cng c
c su, by phn tnh cm tt p ch khng thin lch bnh vc cho nc ca ngi nh
nhng ngi khc. Cn ti trong khi ni nng th dng li l kho lo tch bch ra, thm d
nhng ch khc mc xem nh th no ch khng dm l by s tht, mc ch th xem i
vi thi cuc nh vy th gim mc tnh ton ra lm sao. Cho nn s th y cng cha ni ht.
Trc y khi gim mc ti B Hnh c ni cu dng sc dng mu. Khi v, ti trch rng:
Triu nh mun em tnh ngha thu chung ra i i nhau ch no c dng sc dng mu
chi u? Gim mc ni: Cu ni gi t m v, tuy khng r rng l dng sc, nhng tn dng
mu k y tc l trong m thm dng sc m bc ly. iu thin h lm nhiu ri. C
iu l Triu nh thi hnh mun y thi. Ni dng sc khng c ngha l ni Triu nh em
binh lc ra chng chi li.
Knh bm.
(Gim mc ni: Nghe ni Triu nh mun sang nc Y. Ti cng khng hi gim mc xem
gim mc nghe ai ni th. Ti ch hi rng: Nu i c ngi g khng? Gim mc ni: Nc
Y xa nay ch v nc Php m duy tr khng dm vi gy s g kh khn. Nay nc Php c
vic, phi t lo liu khng c rnh rang. Nu ngi Y t gy him khch m em binh L
Tng n quy nhiu th nc Nam li sinh thm mt k ch na. Nu i Ty m yu cu nc
Y ni kho gim cho, mi l kho x s tnh th hin ti. Nhng li gim mc ni, i lc
cng mt vi iu tng t vi t bm trc ca ti).
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 634/4 t 155-160.
Khng ghi ngy thng. Nhng di tho s 48 ni t bm 22 thng ny.
DI THO S 49
TNH HNH CHNH TR NC PHP VI CNG X PARIS (*)
(Gia thng 5-1871)
Knh bm.
Nay vng C Mt Vin i thn lit v i nhn mt hi v vic nhng iu trc y ti
trnh by v s th vi nhng iu gim mc ni hm nay c ch tri nghch nhau l v l do
g? Ti xin tr li nh sau.
Theo cc t bm trc ti trnh by l nn tha c hi trong lc vic chp chnh bn nc h
ang bp bnh m liu nh cng vic ca mnh (t thng mi nm ngoi tr v sau vic chp
chnh hy cn hp nht. Nu tnh hnh cn ko di nh th th cng d liu tnh cng vic. n
thng hai nm nay th nhng ngi nm quyn chp chnh c th nhp vo ng tn vng,
hoc v vn, hoc hp nhp vi lon ng). l ti nghe c tnh hnh lc mi khi lon
m tin liu tnh th nh vy. Nu cuc din qu ng nh cc t bm trc m khng xy ra
bin c g th c th tm c mi manh (nh t bm trc ti ni: quc trng bn nc h
mi tnh vic lp ng cng c ni b, nh th th mi phn h khng n vic xm
lc phng xa). Nhng s th thay i bt thng. Nay theo ch gim mc thy th ng y
qu ri rc khng c h thng g c, kh t c g. l trn ng v gim mc nghe
202

thy thm nh vy (khi gim mc v Kinh n Bnh Chnh c nghe tnh th li xy c bin
c. Khi gim mc ti B Hnh, nhng iu gim mc ni l tnh hnh nghe c t thng
ging n h tun thng ba nm nay, m ni chung nh vy). Cng nh nhng s l ti trnh
by trong t bm ngy 22 thng ny cng vi cc t bm trc hi c ch bt ng l cn c
theo ch b mt thng ngh gia gim mc vi ti m ni. Nhng iu ni ra khng c g
trnh n n giu c. Nu trc mt lit v i nhn gim mc ni c v s lc v khng i su.
l th thng cch ni nng phi nh vy ch khng phi c thoi thc g u. So vi
nhng g ti mi trnh by th cng thng nht, ch hi khc l ni cn v ni su m thi.
Ngy nay t bm ca ti c ni: May m nc h chm dt k ch bn ngoi th ni lon s li
khi ln. Bi v nc h xa nay truyn nhau theo h thng ch khng c phong tc tha
hng lu di theo li tp nhng nh cc nc. Cho nn kh tm lp th lnh v nh th cha
chc s khng c s g xy ra. Nh nm trc, khi ng cung thi t bn Ty, nc y sau
c lon ln my nm cng ging nh tnh hnh hin nay. Nay mi c tin bo ch ni rng (tin
ny t Gia nh gi n B L trao cho gim mc m xem. S th bn nc h t trung tun
thng ba tr li do tin in truyn n Gia nh in vo bo ting Ty cho ngi Ty xem ch
khng phi ni s lc nh t Gia nh bo. Cn cc tin tc do thuyn nht trnh th cha n.
Tin tc theo tin in ni nh sau): Hin nay Ph Php tm ni chuyn ha nhng yu sch
chn khon qu nng nn cha k kt, trong khi dn Php phn ng xn xao nh mun quyt
mt phen sng mi (lon ng ca h cng ch trng khng ha vi Ph mn k li ko
dn tm v vi h m chng li cc quan qun ch ha) nh vy ha hay chin tng cng
cha quyt nh. Li na hin nay trong ni thnh Ba L T lon ng chim c, thnh M Sai,
thnh L ng v cc thnh khc phn nhiu c lon ng tip ng nhau hoc ln n thnh Ba
L T hp vi lon ng, hoc tip ng ngoi quy ph bn mt. ng quan qun hy cn
chng nhau vi lon chng thng hay bi cha chc. Thng trc quan binh nh mt trn
ln vi bn lon thnh Ba L T, bn lon cht n mt vn ri, nhng th lc ca chng
cn mnh, cha th mt sm tiu dit sch c. V th tuy vic bn lp vua thnh nhng
cha c hnh c l do lon qun.
Nay quan qun c nhiu ngi tt, trong c i tng Mch M Hn. Cho nn gim mc hy
vng vic lp vua c th thnh tu c. C theo s cuc ny th ng tht khng sai. Nu qu
vy th s b ta chc chn khng th i c v ng s b tc m lon ng th mun nm
quyn. Nu ta ch cu quan binh nhng l gp lon ng th chc chn s b nhc thm l v ta
khng n cu h m li n cu quan binh. Thng trc (khi gim mc cha n) ti cng
bm ming vi Phan i nhn rng: Nu ch n bn vi nc h thi th nn li mt t i
nc h lp vua xong hy i. cng l mt k sch. Bi v vic i ng nh vy rt quang
minh chnh i v vic i ng ca ta s c nguyn soi ca h bo h a tin trng vng.
By gi ta khi tn s ph m cng vic cng d ni. Nu ch sau mt vi thng c tin mi
chc s bit r cuc din nc h ra sao (d cha bnh nh xong nhng cng bit ng no
ra sao). Nu quan binh thua nhiu th chc chn nc h s lon lu, nh 40 nm v trc. By
gi Triu nh mun quyt nh la chn nh th no (tc l n nc h dng k nh nh u
du tho lun xin su tnh) mi c th quyt nh c. Cn nu mun i khp thin h
thi hnh mu k ca ta th c cc t bm trc ni ri. l tnh hnh mi nm c t sau
h tun thng ny nh vy. Ti ngy nay tinh thn phin lon cha dm ni nhiu s c iu
lm ln. Nhng vic y hy cn nhiu ngn ngnh, xin trnh bm sau.

203

Nay knh bm.

Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 634/4 t 154-155.
Khng ghi ngy thng, c l vit lin sau bn 22 thng 3 nm T c 24, tc khong gia
thng 5 nm 1871.
DI THO S 50
V VIC CHNH N QUN I V QUC PHNG (*)
(Tu v b)
(Ngy 2 thng 5 nm T c 24, tc ngy 19 thng 6 nm 1871)
Knh bm r v vic tu chnh v b.
Ti xem php chinh chin xa v nay thy c ch bt ng rt ln. Vic kh nht, quan trng
nht khng g hn vic binh. u cth no c gi nh tnh th lc bnh thng m i ph
c s bin bt thng. Nhng vt dng thi xa, nay xem li thy th s xu x khng
dng c, hung chi l vic binh, ngy nay c th p dng theo php xa c sao? Ti
xem nhiu nc phng ng t xa n nay, nhng iu m tt c nhng nh binh php thi
hnh ng dng v cc danh tng bi binh b trn, t mu lc cho n trn php, thnh n,
kh gii, binh lnh ra sao, tng lnh th no, lm sao m thng, v sao phi bi, nht nht ti
u lnh hi vn dng kho lo, mi bit rng binh th bin i tu theo mi thi, v n nay
hu nh thay i hn. Ti cng quan st cc nc phng Ty t xa n nay, vn phi
bin i tu theo thi cuc, cng ging nh ta m thi. Ti c xem vin bo tng phng
Ty, trong trng by la lit th binh kh c, ti cng i xem cc thnh lu xa, hin cn
di tch, ri em so snh vi ngy nay, th tht cch xa nhau nh tri vi vc. Cc nc phng
ng, gii dng binh nht l Th Nh K v Nht Bn (ti c nhiu sch Nht Bn). Cc
nc Trung Quc, Mng C, n , Ba T u ch theo chnh sch t v. Cn cc nc hng
ba nh nc ta, Cao Ly, Xim La, Min in v.v ch c xp vo loi ngoi ng ngoi h
m thi. Ni v ti mu lc, ngi thi nay cng kh hn so vi thi xa. Bi v vn i cng
sa st th mu tr con ngi tng, lng di tr cng ngy mt tinh xo. Mi vic u nh th c,
khng ring g mt vic binh.
Ngi xa ch to vt dng thch ng vi cng vic. H to ra m dng nh vy l ng
dng ng vo thi th lc y. Lm sao li c th c gi mi mt th kh c ch to t thi
thng c n nay m khng ci bin? Binh gia cng vy. Tt c kh gii trn php, thnh n,
nu sng thi bui ny m c tr li theo xa, th r rng khng ng dng hp thi c.
Nh th nhng g tin nhn ch to li, nay tu thi canh ci, r khng phi phn bi ngi
xa, m ng dng cho hp thi th m thi. u c th c dng mi mt phng php nht
nh n hng trm nm c sao? S d nm trc trong bi Tu v b ti xin cho son li binh
th v ch to li nhng th kh gii khng cn hiu nghim, chnh v l do . Hy xem Kim
khang t tr, cng l sch mi y, trong t mn l phng php hay nht, th m nay
cng khng dng c, hung na l nhng th khc. Nc ta hin nay, cc phng php binh
gia u theo li c, th m s c x gia tng i vi binh, binh i vi tng th li theo mi
204

ht. iu ng dp b li , iu ng gi li dp b. Nh th u phi l thay i trong binh

gia? Php dng binh ca phng Ty ngy nay, v trn php, thnh n, kh gii hon ton
lt xc. Ring v o lm tng nh cc c tnh nhn, tn, dng, nghim, cho n yu lnh nh
con, thn trng khi gp vic, h cn gn gi tt hn xa. Nh vy mi tht l kho bin ha.
Trc y, khong nm T c th 22, ti c bm mt tp v Ti Tu v b trong ti c ni
n trng hp tnh Ngh, t thnh ni n thnh ngoi, cho n doanh tri n lu ch ba
chn chung quanh, phn nhiu phm vo im king k ca binh gia. Ni th khng phi dm
ch ngi xa, l v thi xa b tr c nh th kho lm ri. Ly hnh th binh php ngy
nay m quan st, hn na l ngi hc c php xa ln php nay nh ti, mi bit nh th
khng thch nghi vi binh php thi nay na. Trong tp, tr cc khon cp, nay khng
bn n, cn nh trng cy, lp cc n nh ngoi thnh l nhng khon c cng dng rt ln
m binh php xa cng ni nhiu. V khon xin lp n ngoi thnh, tuy xut pht t
phng php phng Ty nhng php b tr ca ti cn hay hn mt bc. im ny qu tht ti
khng dm phng i. Nm xa khi Gia nh c ngi Ty tng khen rng ngi nh ti
vic g chng lm c (ngi ny tng xy dng doanh tri ln v n hi ti mt vi
ln bi bit r ti c ti ny. C iu l ti cng khng cho h dng ci ti y ca ti). Cn
i vi ta, Triu nh cha bit ti ti, bi ngi ta xem thng m cng c cht t nghi ng
nn cha dng. Cho nn nu y theo binh php ca ti ri li xem ht cc binh php phng Ty
ngy nay, hn na phi l ngi gii v a l binh php, mi thy c ch hay hn ca binh
php ca ti.
Hy xem trn chin gia Ph Php, cng c th nghim c li ti ni. C mt ln qun Php
ng ng bng, qun Ph ng rng cy, qun Php thua mt trn ln, t vong rt nhiu l
v ch ng qun ca Php khng c cy ci che . Sau c v i tng Php xin cht ht cy
nhng vua Php khng n cho cht. Li c mt ln vua Php mun tin vo mt thnh nh
nhng v tng Php cho rng bn bn chung quanh thnh khng c n lm th dc,
khng th c th c, do khng dm tin ng. Li c mt ln vua Php b hm trong
thnh, tuy ngoi thnh bn mt u c i cao, n lu, nhng b qun Ph chim ht. Qun
Ph t trn cao xung vng nh tng dng. Qun Ph thng nh chim c cc n trn
cao ngoi thnh. Qun Php thua v mt a li. Binh nh Ty binh m mt khi mt a li
cn khng th gi c, bit a li i vi binh gia quan trng n bc no. Xem th th
thy li ni ca ti nghim ng. Ch v ngi ta khinh r cho l li ni lm bn tai, cho nn
Triu nh chng thm .
Gi nh Khng Minh sng li m chp tp ny, d c mt hai iu khng ng ngi ta cng
khng dm bn. Bi v tn tui c th bt c ming ngi. Cng nh cc trng nguyn, bng
nhn, vn chng ca h u phi ch no ch ny u l chu ngc? Nu c mt hai cu
khng thng sut lm bn hc hnh thp km li cho rng mnh cha trnh ph phn.
Suy ra mi vic i cng th thi. iu m ti ni phng php ca ti vt tri hn , nu
Triu nh bit s qua phng php ca phng Ty, hoc c mt quan ln no cng i
vi ti, ti s ch cho thy phng php phng Ty nh th ny, nh th kia, n khi v xem
li nhng iu ti ni trong tp bm trc, mi thy ch c bit ca phng php ca ti. Cn
nhng ch kho lo trong vic p dng thi thnh th nhiu lm, mt tp mt quyn khng th
trnh by c. Nu ngy no tnh th c th thi hnh c, ti s n ngay ti mi a th tr
liu tnh ton, ch r phng php xy ct, ng thi ch r phng php ng dng ph hp vi
205

a th trong trng hp ch cng ta th nh th no, sau mi bit c ci hay ca n.

Cn nu c ni sung trn giy chng khc no v trng, v kho n u cng khng phi mt
trng tht.
Li nh Kinh thnh s t nh hp vi a th ra sao, l iu hu k ti khng dm ni.
Cn nh i vi cc tnh, tt c nhng ni no ti thy u ng ni ht c. L no ngn li
suy ngh khng ng c mt hay sao? Trc y trong iu ni v Tu v b ti bm rng
con ngi c ti tr gip cho ngi vn dng, li cn phi c kh c tinh xo gip cho
con ngi bo v ly mnh. Nh vy mi yn tm vng ch thi hnh k nng ca mnh c.
Nu tay khng nh cp, du thng cng ch l gp may m thi. Hung chi a hnh gip cho
nh binh, thnh lu l ni lng dn tin cy, l ch ht sc him ca quc gia, l im m k
ch c nh, l tnh mng ca binh lnh ta vy. Quan trng nh th m c an nhin dng mi
phng php c k hng trm nm, khng chu tu thi hc hi nghin cu c sao? Da vo
ch him yu c nhin phi kim c ngi tai sc, m lp c ch him yu th phi bit d
liu. Trong thin h cha bao gi bi v ti hoc vi v m c. Hn na thnh n li khng
th vi v m lm c.
Xa L Don trng nhiu loi cy gai gc, nh chu Thng thm phn him tr. D Gii
lp thnh Ng Sn, nh ca khu t Thc c lin lc. Ngoi ra nhng vic tng t nh
th khng th k xit. Cho nn ngi lm vic nc, i vi vic binh phi d b ngay lc bnh
thi, chc chn khng th i n lc binh ao gn k v s thng bi thy r rng trc
mt. Trc y trong iu ni v Tu v b trong tp T cp bt iu v sau ny trong tp Ti tu
v b cng c nhiu iu c th p dng c, nhng vn cha thy c em ra thc hnh.
Ngi xa ni: Vic sa tr khng phi nhiu li, m phi c sc lm. Qu tht phng Ty
hc c ngha cu ni ny. Ci s hc v binh gia ca ti khng phi ch c chng y, nhng
trc tin ti ch nu nhng iu cp bch m thi.
Nay ti li xin bn n khon lm sao nng cao tinh thn binh s. Bi nu ngy nay khng chu
ci cch th khng lm sao khi dy c tinh thn binh s vn lu hn yu. Thng thng
sau lc bnh thi th quan v binh phn cch (binh lnh phng Ty khng c s phn cch ny)
khng c s thng thuc lu di. Cho nn lc bnh thi quan chng lm c mt ci n g cho
lnh, th khi lm s s khng c ci oai iu khin h (tr khi xp trn, quan khng c quyn
git mt tn lnh). Lm quan khng c n dy i vi lnh m vi s dng oai quyn th lnh s
khng thn, khng quy phc. Khng quen thn nhau lu m cn cch iu th kh c cm
tnh. Hn na qun i, sut i, phn nhiu xa cng l ngi cng trong i ng vi lnh.
Con nh tng ra ca nh tng m thi ch khng c bit ti g ng trng vng cho binh
lnh tm phc. Sng lu ra lo lng c chc ln th tm l binh lnh s ngh rng s quan cng
ch l ngi nh bn h. H knh s chng l knh s quyn chc, ch u phi nhn phm
ngi y. tng c mt hai lnh binh, c ch bit vit hai ch tun phng th m trn
ngi ta, th lm sao c th ch huy iu khin c ai? Ti thy ngi Ty cha c ai khng
thng sch v m c th cai qun mt trm ngi tr ln, hung chi lm n chc qun lnh. V
vy trong bi ni v Tu v b trc y ti ngh cc v quan cn phi bit ch, phi thng
thuc cc sch binh th. (Cc nc ngi ta u lo tu chnh bin son binh th, cn nc ta ch
bit lo di mi vn chng. Vic ng lm gp li tr ni). Nay sao ta khng khin cc c nhn,
t ti c sc lc hy b vn theo v, c thuc cc sch binh th, ri cho lm cc chc qun,
i tr xung, cho hc tp b tc v qun s ba nm, sau em ng dng, nh th cn tt hn
l lnh lu nm c thng ln quan. Sao li c h ri rnh nh, xen vo vic dn cho
thm rc ri. Xa nay trong hng danh tng c phn na l ngi t hc, l do ngi ta
khng chung th h nho, ch u n ni nh ngy nay, qun i m ch bit c c hai ch.
206

i phm bn tnh con ngi ta, nu em so snh mt con ngi ch da vo t cht tt ca

mnh m khng c hc thc, vi mt ngi bnh thng m hc nhiu, th s hiu bit ca
ngi sau hn ngi trc rt xa. Hung chi lm tng m khng hc c sao? Binh lnh qu
dng cm, s quan qu mu c. S quan nh mt, binh lnh nh tay chn. Cha c chuyn
mt m m sai khin c tay chn bao gi. Nay trong vic binh ca ta phn nhiu ging nh
th, cho nn binh lnh bt bnh, l mt iu ti k.
Binh lnh c th c nm khng dng n, nhng khng th mt ngy khng tp luyn. Cc quc
gia c tinh thn thng v lc bnh thi vn tuyn binh tp trn. Cn nc ta lc bnh thi
tuyn binh sai vt. Cng vic hng ngy ca mt ngi lnh quan, khng khc g nhng
vic hng ngy ni nh. Th th nn gi l ngi phc dch khng nn gi l lnh (lnh phc
dch nh quan nh k qua ng vi nhau, khi c vic, quan s khng c ngi tay chn gip
, v khng c tnh cm su nng lu ngy khin h c th ng sinh ng t vi nhau c.
Ngn vng d c, mt tng kh tm. Lm quan m khng c ngi tm phc gip l
quc gia nh mt k c ti. Nu em s lng ca binh lnh tp dch, xt phn mi quan cn
c bao nhiu lnh hu, ri giao s lng y cho quan c t do tuyn chn th h hoc gia
nhn, gip vic lc bnh thng cng nh khi khn cp. Thng thng cc ph huyn vin,
mi khi c vic g bt trc xy ra, nhng th h tp dch ca h lo chy trc, ch cn mt
mnh quan m thi, cng v l do ). L no c chuyn khng bit ngh binh m dm mo
nhn l binh, cng nh khng bit bt nghin m gi l k s c sao? i phm con ngi ta
c tp tnh ngh g mi c th nui dng tinh thn ngh nghip . Nay binh lnh m thng
chng tp luyn th lm sao nui dng c dng kh, l hai iu ti k.
Ng Khi ni: o dng binh trc ht phi lm cho giu c ca ci sau mi dng n sc lc.
Cc nc dng quan nui dng binh lnh, cn ta th dng binh lnh nui dng quan. Quan
cng nh rut r, binh lnh nh tay chn. Tay chn kho mnh mi bo v c rut r. Nay ct
tay cht chn nui dng rut r th liu rut r c th t i ng c khng? Lc bnh
thng n vi nhau th ban n bng roi vt, nui dng bng kh nhc, n khi lm trn th
bo nhy vo nc la bo v che ch cho mnh. Th hi c tn lnh no khng phi l
ngi hay sao m phn tnh t nhin chu lm nh vy c? Do cho nn trn s b c n
trm vn m chng c c mt ngi hy sinh, hoc c chng cng ch v tht c m cht ch
chng phi hy sinh v vic ngha. Tinh thn binh s tng sa st nh vy, l ba iu ti k.
L binh lnh, ngy thng khng c lng yu mn s quan, trong qun ng s quan khng c
mnh lnh cng rn, khng c quyn chuyn st, n khi ra trn tn no quay u mi c quyn
git. Lc by gi binh lnh chy s quan cng chy thi c rnh u m ngonh li thc thi
quyn chuyn st gi lut lnh? Mt mnh lnh cng rn, hn ba ngn tinh binh. Xa
Dng T mi khi ra trn trc tin cho hai trm qun lm trn, nu thoi lui th git sch, ri
sai mt i sau, nu thoi lui cng git sch nh cnh qun trc, lm th sau khng cn mt
tn qun no dm rt lui b chy. Lm c nh th l ch khi no c n nng i vi binh s
trc, sau mi c th ra oai mt cch nht lut c to nn kh th nh vy. Cng l binh
Tng m khi ng Qun lm tng th yu nh gi ga, Nhc Phi lm tng th ng vng
nh ni Thi Sn. l mnh lnh cng rn mi quyt nh c kh th binh s. Kh th binh
s u phi lc no cng nh lc no, m do ch c chiu c vn dng c hay khng m
thi. Hin t th khng th cm qun, li xa ni nh vy. Lc bnh thng phi bit dng
qun bng n hu, khi lm trn phi bit ra oai, phi nh hai con ngi hon ton khc hn
nhau vy. Binh lnh m khng c lng quyt t th lm sao i chi c vi qun ch? Xa
nay ngi lm tng c kh nng iu khin binh, khng phi l ngi c git nhiu qun s
thc hnh nghim lnh, m ch lm cho tt c qun s u bit rng mnh c ci oai dm git.
207

S d qun s u bit r ci oai nh th, l v r rng h thy mt ngi kh git m ch

tng git, th bit rng i vi bn h a no chng c sn mt bn n t hnh nu tri
lnh. Ngi lm tng thi nay c ai dm git mt ngi kh git nh xa kia L Vn
Duyt tng lm thi hnh qun lnh khng? Hin t v nhu nhc l hai iu lm sa st
dng kh ca ba qun. C ai lm c nh Khung Tha Nghip bi nhn chc t tng m
chm quan t tng, nh Si Khc Khoan lm chc khu mt m chm quan khu mt? Nu
khng c nh vy m c binh s nhn lc bnh thi, ngy mt tr nn hn yu, th cha
bao gi thy binh tng nh th c th thng c ch. Chnh v th m xa nay tri qua thi
gian thi bnh lu ngy, mt khi c gic ni ln thng thng lc u khng thng c gic,
phi i n khi qu lon binh lnh dn dn dn mnh ln mi dp c, l bn iu ti k.
Binh lnh i vi qun i, qun i i vi tng soi khc no nh cnh tay vi ngn tay,
cnh tay vi thn th, hp lm mt vn ng c. Tay chn li bing thn th lm sao linh
hot c? Cho nn ni rng qun i c k lut d tng khng c ti nng, cng khng th
nh bi c. Nh binh lnh Nht, c nhn u c th t tc chin, khng phi i kt thnh
trn th mi git c ch. Ti sao h c nh th? Cn ta th ai c thc c binh s xng
pha trc trn mc, th nhng n quan lun cng th tng t c cng trc, bn v bin
sau. Nh th ai chu em thn xng vo ch lp cng cho ngi khc? Nu kho nnh b
cp trn, hnh qun lu ngy cng c k cng, h tt phi em thn nhy vo trn tuyn
khi v li phi mt nhu cch cu cnh nnh b mi c k cng. Nh th k ho kit ly lm
s nhc.
Xa ch Thanh ni: C tin ngi mua c mt th cp cng c thng ri. Th th sm
tin mua cng cn hn xng pha nguy him git ch. Thi ch khu mt cng c t ny
hung g ngy nay. L Uyn ni: Ni u tn mi n, ci cht no c phn bit l quan hay
lnh. Th th khi phong thng sao li phn chia k qu ngi hn? Nay thy ngi ta n rng
c nhiu quan vin, trn giy t ni l do c ti nn c chc v, nhng k tht l do gp may
m c cng. Cho nn ngy nay ngi ta hay ni c phc tng. Bi v ni qun th cng
nh chn trng vn, phn nhiu do gp may hay khng gp may m thi. Lm qun binh
khng do liu cht m c cng, cn k lm lnh th phi ht lng ht sc bo v qun binh
mong c nh nhng qun lnh. Nh th k lm tng ch c mt tay khng, c lm c g
u, khng chy cng cht ung mng m chng ch g cho vic nc, l nm iu ti k.
Hin nay chnh sch binh b nc ta cn nhiu ti t, nhng ci lm cho binh lc ca ta suy yu
lu ngy phn nhiu do bi nm iu ti k ny. Tr bn iu kin ln nh o lm tng, trn
php, thnh n v kh gii. Nu ta chn chnh c nm iu ti k trn th kh th binh s
ngy mt cng trng, bit c kh nng chin u, mi gi l thng c mt na, cn nh
lm sao cho lng ngi chung vic ngha, c nh Ph, Php, nh no cng c mt khon
tin ng gp vo qun nhu, khi ct binh th c nc hn hoan nhy nht nh in, iu tu
thuc vo vic hc thut v gio ha ch khng th em uy lc ra bt buc c. Nh binh th
ni: ng li ng n l lm sao cho trn quan di dn u cng mt lng. Vy mi c
th cng sng cng cht chng s him nguy. Li ni: Trm h u l dn ca vua ta, no phi
dn nc lng ging. Th xem ngy nay khp thin h ch mt s nc phng Ty c c
binh php ny m thi. Cn Trung Quc, Hung N v cc nc Hi gio lm g nm c binh
php ny. C nh nhau chng qua ch ly s ng hay t m cho l mnh hay yu. u c th
hu mi ngi nh mt, binh s thn nhau nh tnh cha con? Cho nn ht sc to ln nh c
th gii m khng ch ni hai nc Php, Anh, cho h n u c nh vo ch khng
ngi! Nay ta c mun thc hnh chnh sch binh b nh vy , xin hy chiu c n nhng
iu ti ni (Ti thm ngh rng nu em s hu i i vi nh quan m i i vi tng
208

s ta, ly s ph cung phng cho nh quan y m nui dng qun lnh ta, c th kh ri.
L no ta chng c c mt dng s no? Ti sao nc ta ng nh vy m khng c mt
ngi nh h o h L? Mt mi h nh th no? Hay phi chng v ut c nh ngi cht
ui trn cn m chng chu th xut u l din cng nn!) Ti c mt s kin nh th
chng bit nn hay khng, knh bm C Mt Vin i thn cng lit v i nhn soi xt.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 634/1 t 66-85.
Khng ghi ngy thng, nhng Trn Hu Huyn trong bn dch trn VN N S 35, thng 71962, ni: Ngy 2 thng 5 nm T c 24.
DI THO S 51
CN NM VNG TNH HNH CHNH TR PHP (*)
(Khong na cui thng 5 nm 1871)
Knh bm,
Nc ta hin nay cn gp phi i Ty, mt l lm nhng vic trc nay cha lm xong, hai
l sp t cch th lm sao sau ny cng hay th c tt. Hai vic ny u pht sinh t thi
c hm nay, nh vy khng th khng nhanh chng ra tay, tht n lc khng th ng im
c na. Tuy nhin iu ct yu phi bit r tnh trng tr lon ca nc h l tm b hay lu
di, ri t ngh n vic nn dng sc hay dng mu. Hai vic ny quan h rt ln, cn phi
xem cho tht ch xc mi c th bung cung bn mt pht trng ngay, khng th bn c
pht th hai. Nu cho rng thi cuc hin nay thay i, Triu nh nn nn i mt vi thng
cng c. Bi v nhn trc y vua nc h b cm gi, t pha bao vy cho nn cc bc
cng khanh i phu nc h u on hn. Cn ng nghch th ang ngp ngh, cha dm cng
nhin hnh ng. Nay qun Ph s vic binh ao mun tm ngh vai, trong khi nc Php l
lot khp ni ht sc mong mun ngh ngi iu dng. V vy, ng nghch mi dm l u
ra.
Nu khng may quan binh nc n th bi, ng nghch c tm nm quyn, th ta cng c
th c ch li dng vo m c vic. Cn nu hai bn thng bi bt phn, vng b cha r s
thuc bn no th s phn lon hy cn ko di khng th ly nm thng m ch i c. iu
th nht, nu mun tm ngi gip , dng sc m tranh th, th c hi ny cng c th to
c. iu th hai, gi s ng nghch tiu tan, vic lp vua c th thnh tu th ta ch n
thng vi h dng mu k thu hi. Vic ny cng phi chp ngay ly thi c khng th chm
tr. iu th ba, ta ch s vic ni chnh h yn m chuyn vo vic xm lc phng xa m
thi (Gim mc Ha ch ch n vn lm sao dng cho c c hi. Gim mc cng ngh
rng vic tm ng li cu gip l ng. Nhn nm trc, khi s b i Ty xin tr ba
tnh, ti cng nh gim mc vit th yu cu linh mc nh ngng xem h bn mt vi nhau
nh th no bo trc cho v bi s bit. iu ny tng khi H b Phm i nhn Ty cng
c bit. Cho nn gim mc cng ni phi ht sc tm kim ng li mi l ng).
Nhng s l ny trong vng vi ba thng mi c th phn bit c. By gi Triu nh phi
bn nh gp, trong khi bn nc h hai bn cha quyt nh c bn no s th hy cn ko
209

di, hoc trong lc ng nghch nm c quyn, hai bn phi c mt bn thng. Nu nay ang
lc ng nghch chim c, Triu nh h cn lo toan cha rnh, thanh gio v uy quyn Triu
nh cn ang cch tr m ta vi v sang bn y th trong khi s b ta cn ang trn ng i
bn nc h, Triu nh h kh bo v cho s b ta c, l gp ng nghch, chng gin c
chm tht th ta bit lm sao? Trc y khi Ph Php xung t nhau, nu s b ta sang Php
ng i ngang qua nc Ph m nu Ph minh bch cho php ta qua th bo m khng c g
tr ngi cn nu h khng ni cho php mt cch r rng th cng ch coi ta nh ngi i
ng thi, khng bt l lm nhc ta. l thng l ca phng Ty. Cn nu l ng nghch
th chng k g lut l thng thng c.
S d ti ni hay l hy hon ch mt vi thng l v vy. Nu nh ta mun gp thc hnh k
lin honh m mun i sang nc khc th ly danh ngha i thm ving phong cnh cc nc
trc ri thong th ch xem. Nu thy tnh th nc h ri vo mt trong ba iu ti ni
trn th c th n ngay nc h m mu bn cng vic. Nu thy ch xc vic phn lon bn
nc h cn ko di v ta nh tm ngi gip th s b ca ta hin ang phng Ty cng
d lm cng vic y. Nh nay ta hoc c th trong nc ch i vi ba thng, hoc c th
khi hnh i chu du cc nc ch i tnh th bn y. Hai li y nn dng li no xin do
Triu nh xt nh (nu cha c tin tc g v cuc ni lon bn y m s thn cn ang trn
ng i th t cho quan h bit s b s chuyn sang nc Y trc ri s n nc h sau
cng c. n nc Y nu thy c th tha c hi c th nh t bm trc ti ni cng
phi lm gp. Nu Y khng sc th ch lm vic vi Y thi. Xong vic nc Y m lon
Php cha yn th li t cho quan h bit s b ta hy chuyn sang nc Anh hoc cc nc
thm ving phong cnh, i nc h cng vic bnh yn mi n chc mng cng c. Vic
phi lm nh vy l v s b ca ta i kh tr v. Cho nn trc n cc nc ri sau mi
n nc h, iu cng chng ngi g. Nay ta cha i nhng nu c tin tc ni lon th
nn chm li ch i mt t, khi s th phn bit r rng th tu theo m dng mu hay dng
sc cng c. Nu ly c i sang nc Y trc gii quyt mt vi s bt bnh, th trn
ng i nghe ngng tnh hnh tu v y . Nu n cc nc m thy lon bn y cn ko
di, tm c ngi gip chc chn c th dng sc c th tu r gp v Triu nh xin
quyt nh c hay khng ri c phng Ty ch lm cng vic cng c. Nu tnh th
kh tin hnh vic dng sc th quyt nh dng k sch giao thng cng c. Khi thy nc
h va tm yn th lin n chc mng ngay cng c. Nhng iu ni trn u l nhng s
c c th lm c cch ny hay cch khc). Cn nu i cho vua bn y c lp ln ri ly
danh ngha sang chc mng m n, th vic i ca ta chnh i quang minh, nguyn soi ca
h chc chn phi h tng i v, ta li khi tin ph tn dc ng.
Khong thng 10 nm ngoi ti c bm mt tp v vn bit trc tnh hnh ch thi hnh
mu k th ch ni lnh s ca h mi c th bit trc c. Nu nay mun bit tnh th ca
h ra sao th ch c cch l vin c khc sai Nguyn Hong i trc (nguyn trc y gim
mc Hu c mua cho ta cc hng ha, mt na hy cn gi li Gia nh cha a v. Nay nghe
tin cc hng ha y tht lc nn Nguyn Hong t i v gom li nu tin s a v. Khi vo
Nguyn Hong s ti Vin truyn gio, ngi Ty s khng nghi. Sau s tm ngi tm
phc ngm thm d vic b mt. Nu c tin in t phng Ty n, y s vit giy bo v cho
bit. Nu c bo tin in hoc bo ca thuyn nht trnh, y lin xin Ty soi cho pht v xem s
bit s tnh ngay. Nu y khng th c khi Gia nh c tin m n khi nc ta hay th
tri qua ba, bn thng, tnh th thay i mt ri. Nguyn Hong i ch ly l do l lm
210

vic o gio. Nu c tin mt th b mt vit ra bng quc ng cho vo phong b gi tn

gim mc Hu. Nhng tai B th nh trc mt m hiu l tt c nhng phong b no trn ch
gim mc c mt du hiu nh tc trong th l t mt bm. B c vic m ra xem. Nu
phong b no khng c m hiu, l th ring ca gim mc, B s chuyn th y cho gim
mc. Ch c nh vy nguyn soi ca h mi chu pht i m khng nghi ng. Nu s th ngot
ngo lm nhng cng c th phn bit c, y s v gp bm r cng c. V li trong lc
nhn ri, y s i khp cc x o mn ting l ving thm cc linh mc b mt nghe ngng
tnh hnh dn chng sau tnh ra sao hoc c th tnh c nghe c g hoc n i nh th no
c th bit c dn tnh, do c th thi hnh c mu k phn gin khin Ty Nam nghi
ng nhau, nh ti ni trong t bm trc. V k phn gin chc chn Nguyn Hong khng
c kh nng lm iu , ch c th bit qua dn tnh nh th no thi. D y c hi han hay ni
nng nh th no Ty cng khng nghi. Nu lon ca h cn ko di th b mt xem quan ca
h c mt ngh g khng. Nhng iu nh th bo ch khng th ng ti m tin in cng
khng bo, ch kho khm thnh mi bit m thi. Hn na ch c thn vi h mi c th bit
c mt hai iu m thi.
Theo nhng trn y, nu ti cng i vi y th rt tt. C iu l hin nay ti cn ang iu
dng kh b bn tu tr ng ni ny ni khc, vy ch sai y i mt mnh cng c (iu ny
rt khn cp) n lu ti Gia nh mi c th thm thnh c chnh xc. V phn gim mc
Ha th gim mc bit r rng l Triu nh mun lp vua (thm tm gim mc cng rt mong
nh vy) tin hnh gp. Hn na gim mc cng mun Nguyn Hong i. Cn ngoi ra c
ring g khng th khng bit, ngay Nguyn Hong cng khng bit c. Nu mun thc hnh
iu ny th nn quyt nh sai Nguyn Hong vo Nam ngay khi gim mc cha v r
khng c g ring khc. V vic hc sinh nn nh gp ngi khc dy d khng nn gin
on (nu gin on mt hai thng hc lc s st rt nhiu. Tnh trng ny ti bit r ch khng
phi nh li hc Nho). Nhn v tinh thn mun hc gp rt dng lm thng ngn mi khi b
ngi ta bn xen kia n.
Ti c mt s kin nh th khng bit c nn chng. Xin knh bm. (T ch bit dn tnh nh
th no tc cng c th bit c t nhiu nhng iu ti bm trong hai tp trc. Tnh th
bt c d nn phi lm iu bt c d. Nu nh nh p mong vn hi c nghi th ch c
mt chuyn i Ty ny mi c th thy r nh cuc c hay mt. Triu nh lao kh mu
ngh cng ch c mt c hi ny na m thi).
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 634/1 t 160-167.
Khng ghi ngy thng., nhng c l vo cui thng 5 nm T c 24, lc gim mc Ha sp
v tr li Qung Bnh.
DI THO S 52
CANH TN V M RNG QUAN H NGOI GIAO (*)
(u thng 8 nm T c 24, tc 15 n 20-9-1871)
Knh bm,

211

Cui thng 5 nm nay nc Php c tin truyn qua, trong ni rng nc h hy cn chia lm
hai ng, ng nh hi thng 5 trc khi ti Kinh bm. Li cn nghe Nga La T mt ngh
cng Ph L S cha bit s thi th iu g y. Nhng ti em s th phng Ty v binh gia
c quyn m suy nghim th nhiu khi cng ng. Ngi Nga t chin cuc Ng Hi n nay
mi lm nm dng uy sc nhu, trong lng h cha mt ngy no qun t trung nguyn.
Ch v t trc n ny th lc ca Php cn mnh, nc Anh th ha hiu, o Ph chen vo
gia, hai bn cha hp th con ng ca Nga hy cn cha sun s. Nay Php bi hoi, o
mt minh ch m c c b Ph thn tnh dn dn, Anh th b v, vic ngoi giao ca o cha
thnh. Nc ln cn cha dm lm g trc, ni g n nc nh. i Li, Th Nh K sp
c lon, Y Pha Nho, Lin Quc, th ch lo t v ngi ch xem. Nh th th ci php lin honh
cn bng th lc sp thay i. Ngi Nga nu khng lo thu vn binh php bn tu v pha
Ty th cn i lc no na? Tng h cng phi hp sc vi Ph gip Ph phng tay pha Ty
Bc cn bn thn th dm vo mt Ty Nam. n khi th lc ngi Php phc hi, hp cng
vi ngi Anh th con ng khai thc li nhun ca h khai thng ri, Anh Php cng
chng lm g c. Nu qu nh vy th nn tha lc tnh th Php ang bi ri m mu tnh
vic ca ta, gp rt sang cc nc phng Ty tu c tm bn trn phc.
V li ngi Php mt na cng mun lp vua mi, mt na mun lp Cng ha. Nu ng
no ang nm quyn th nguyn soi Gia nh cng do ng y ch lnh. Nu vy m ta bit
kho dng li l thng lng cng y, xin y i t m v th d cuc din sau ny c thay i
h mun sa i li minh c ca ng trc th ta c thong th qua li vin dn nhng l l
trc cng d iu nh ko di cu ngi gip. Nu vy th vic i Ty khng nn chm tr
trc khi tnh th bn y n nh. Ti v tnh th khn cp ca quc gia t nay v sau m ht
sc suy ngh k th thy cng cn c may c th lo liu c. Bi v hin nay thin h bn tu
nh in ch gp rt tranh th mnh yu v li nhun, ng li xa vnh vin khng cn thy
li na. Khp th gii ch no sinh sng c, ch no canh tc c ngi Ty tm kim
ht ri. Khp cc duyn hi u c s thuc, c ranh gii gii hn, c ni t gi c, c ni
phi da vo ngi, c ni b l thuc, hoc khng c li ln, hoc c ni cn cng tc khai
thc, ngi Ty u thy r v u chia nhau. Nu ngi ta mu trc sau th ta
cng kh lt li c. Cho nn ngi Php ngi Y u chuyn tm nhm vo ta m thi. Bi
chng cho rng ta cha th canh tn, cha th giao thip rng ri th chng d gy s m v ly.
l ci l ci th chc chn phi xy n nh vy.
Nay vic khn cp nht ca ta l trc ht phi gi cho c ci g cha mt cn vic mu thu
hi su tnh l vic sau. Mun gi ci cha mt th phi gp rt giao thip rng, mun mu thu
hi su tnh th phi gp rt tha c, m canh tn chnh l cn bn mu thu hi v gn gi.
Nu khng canh tn tin b th2i d c tm thu hi c, v hm nay ngy mai li rch, rt
cuc cng khng th khng c chuyn xy ra. Nu nht lut canh tn tin b th vic gi
khng kh m vic mu thu hi khng chng th chy cng c th hy vng c. Cho nn v
khon i Ty, phi lm nh cc nc Nht Bn, Xim La vy. Khng nn ch chm chm vo
mt vic, cng khng nn ly nm thng lm k hn. Khng c ci ny th c ci khc, bt
lun vic trong nh hay ngoi nh h thy c li th c tin ti. Mun gn gi c th mt
mt phi dp tt ci hy vng ca ngi Php ngi Y. M nh th th ch c giao thip rng mi
dp tt c. Mun mu th hi nhng nay hy cn di dng cha lm c vic th phi
chuyn lo ci phn cn bn, gp rt vo vic canh tn tin b cn su tnh th hy c gi .
l c hi quyt nh s mnh yu tin thoi. Nay l lc gp c hi c th ra sc lm c, l
212

no li c an nhn bung tri theo ngy thng m xong vic c sao? Hy xem vua Xim gi
nc m i chu du cc ni thng thng bun bn vng ng Nam l mun lm g? Trung
Quc th cng tc vi ngi phng Ty hng li chung, nh m ti nguyn khong sn
pht t thnh vng, ni no cng ni nh bng. H l ngi g, ta l ngi g? Cng l nhn
dn vng t ai ny thi m ngy nay ci thut lm cho giu mnh thy r rng nh xem lng
bn tay. khng phi do ni nhiu, do c sc lm m thi.
Nu c ni sung khng lm th ngy li ngy qua, nm ny sang nm khc, ta ngi mt ch
cn ngi th tin nhanh, mi ngi u canh tn ch ta th cu th bit lm sao? T nm T
c th 19 n nay ti tng mt ln canh tn ch khng cn th cu. Hy xem phng
Ty bt lun nc no tuy gp tao lon h hi ln, nhng khng y mi nm sau giu mnh
cn hn xa. Cn ta t c y, dn c y m y nhin xa sao nay vy. Xa Mnh T s d
khuyn T Tuyn Vng thi hnh vic chnh tr v nh vua khng th ch ng c. Cn ngy
nay Triu nh ta cng chng phi hiu sc ham chi nh T Tuyn th m li hn m khng
tin c! Theo ti tnh ton th t nay v sau trong khong hai mi nm, nc ta chc chn
c mt k thi bnh thnh tr ( l l th vn hi sinh ra nh vy. L do rt di dng kh c th
ni r. Khng phi nh thy bi, trong bng chng bt g, ch cu xu nnh trc mt m ni lo
chuyn ha phc). Cho nn ti cc lc cu lm th c mt ln trng thy l ci mu
k sut i ti, p t nhng ni kh phong trn ca thi nin thiu. V th m trong on
cui bi T cp bt iu trc y ti c ni: Khng Minh trong nhng lc nm m cha bao
gi khng lp k nh Ngu. Ti tuy thiu ti y nhng tha tm huyt, khng c bn phn y
nhng c ch y.
Tt c nhng iu mt thy u cn c th lm c. Cho nn khng bit rng nhng vic
khng phi phn s ca mnh m c liu lnh ni di dng. Ch v t trc n nay ch thy
Triu nh c yn phn theo li c nn tm lng ca ti cui cng phi mai mt m trc y
trong bi Lc li t ti c ni: Bi T cp lun ca ti nu em ra thc hnh trm nm cng
cha ht. Th m by tm nm nay cha thy thc hnh t no, ch l i n trm nm sau
mi thc hnh c sao? Nay c th lm c ri, thi n, th c, m rng giao thng
em ca ci thin h n, chn hng phng php mi lm hng thnh ngun li trong
nc. Tin hnh c hai th mi ci h tr cho nhau, li ch s n n a n. Ti tnh ton ci
thi hn hai mi nm ch mt ngy c th hy vng c. Nay knh bm.
(Ti hin ang bnh cha khi, hy cn ba bn tp xin i thng sau s bm ln).
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 634/4 t 167-174.
Khng ghi r ngy thng, nhng trong t tu ca Vin C Mt ngy 10 thng 8 nm T c 24
c ni l Ngy 6 thng ny c tip c mt t tu ca Nguyn Trng T, trong c ni:
Cui thng 5 c tin truyn qua
(1) Lin Quc tc an Mch.
DI THO S 53
V CHNH SCH NNG NGHIP (*)
(Ngy 20 thng 8 nm T c 24, tc ngy 4 thng 10 nm 1871)
213

Ti gio s Nguyn Trng T knh bm.

Ti thit ngh trong ng phc, ph ng u, triu dn trc tin lo n. Sch Lun Ng ni:
Lm cho giu c ri mi gio dc. Kinh Thi ni: Lm cho giu thc la. Sch i Hc bn v
vic lm cho sinh ra ca ci. Cu Kinh c ni n vic lm cho sung tc ca ci. Sch Mnh T
khi trnh by v ng li chn chnh c ni n hng sn hng tm. Sch Vng Ch ni v
nc phi cha ca ci dng trong ba nm, chn nm. Trong chn s d tr th s d tr
lng thc hng ha ng u. Chn ph kho hng vi y la lit trong . Ng Khi ni v
vic dng binh bo trc phi lm cho di do ca ci ri sau mi dng sc. Triu Th khi bn
v vic phng b bin cng ni rng: Nhiu la thc d ca ci th lm vic g chng thnh.
thy nhng ngi nm ng li chnh tr, khng ai khng sm lo giu c.
Tri sinh ra con ngi khng phi ch sinh con ngi tr tri m trc tin sinh vn vt
cho con ngi sinh sng. M u sch Cu c ca o (Cng) gio c ni n on ny. Nh
Kinh Dch cng ni: C mun vt ri sau mi c nam n. chnh l iu khn thit trc
nht i vi con ngi.
Tri cn sinh ra mt tri m p, gi mt m, ma thm t, t nui dng, nc
ti nhun. Bit bao nhiu c tnh tri sinh ra trng trng lp lp, tc ng qua li m
thnh ra ngun gc m no cho th gian. thy rng o tri cng rt nhiu cch ct lm ra
ca ci vt dng cho con ngi.
Nhn dn i vi t nc nh con ci i vi cha m. Mi tng quan ht sc gn b. Nh
trc y, trong T cp bt iu ti ni: Mt nc v nh mt thn th. l ci l th lin
lc tng quan ht sc mt thit m o tri nh ra nh vy, tuyt khng c mt ngi no
c th ngoi l th y (ngi no thu hiu su xa l l ny th s thy rng tt c nhng
ai khng trung vi nc tc l khng trung vi chnh mnh. Mun trnh by r l l ny cng
phi vit n mt tp dy).
Cha m i vi con ci, trc tin l sinh ra, nui ln ln, tip n l dy d ngh nghip
sinh sng, nn ngi, th mi c th trng mong lc tui gi. t Nc l cha m ca mun
dn. Nu khng th dy tp cho dn giu c m ch lo thu thu, khng lo c cho dn n hc
m ch thi thc cung n cc khon th sao gi l cha m c?
Mi vic trn i h vic g c cng dng ln th rt kh lm. Cng vic ca con ngi khng
g ln hn l lm cho ra ca ci nui sng. Vy th lm c vic y u phi d. Ty Mn
Bo c ni: Vua ct lm cho dn giu. Sch Gia Ng ni: Lm chnh tr phi gp rt lm cho
dn giu. Nhng li ni y u phi ni sung. Xa Phc Hy lm vua m dy dn cy rung
nh li c m mang mi vic. Hu Tc dy dn cy cy, ly vic nng lm cho nc igu.
Th m bo l ngh hn mn c sao? Kinh Th ni v cng tu ph tr. Sch Chu L ni
thng ngh pht hoang. Vy tu tr nh Kinh Th ni ngha l g? Tc l trc th tun theo
thi tit, sau th khuyn khch sc dn, sau na th khai tht ht ngun li t ai. Nh th
dy d dn tt c phi ht sc mnh cho sinh k. Nhng ni i ni cheo leo khng trng c
la u th trng cy trng tre. Ma xun cht ta cy kh mc, ma h hi qu, ma thu trng
rau rng, ma ng hi ci iu tit dn sinh. Theo php y th sn th khng sn th by,
214

khng bt th con, bt c khng tt cn m ao, khng t rng sn th, si cha t th (1)

khng c sn, ri cha t c (2) khng c th li, chim ct cha bo tin th by li
khng c chng gi ni khe sui, cy c cha rng l, th rng khng c vo ni rng
cht hi, cn trng cha n k sinh n khng c t rung nng, khng git vt c thai,
khng ph t ht trng, khng bt c cha thuc tc, khng git heo cha ng k. My bn
b ko ti th chnh n bin cng. ch ku n ling th sa sang ng s. Nc xung
sui th lo sa cu cng. Cn rt nhiu vic na, phi theo thi tit m tu b sa cha, ct t
ngi trn phi thn hnh c sut. Nh ch nh i vi ngi gip vic. Sng c cng vic
bui sng, chiu c cng vic bui chiu. C vic th c cng, do ngi thi c sng c
nui dng y , cht chn khng c g on hn. c nh vy ri sau mi bit th no l l
tit vinh nhc m sinh tm lng yu chung vic ngha, st sng vic chung. Cn nu nh c b
ci ngho eo ui th n cha con cng khng bao bc nhau c cn hi u ngh n l
ngha phong tc.
Phm tnh i c d mi nhng, khng th tranh. Nhng l nn mng ca s thnh tr.
Tranh l u mi ca lon ly. V th c n mi gi c ch tn, cng th sinh gian di. Xa
nay cha tng nghe dn ngho m nc thnh bao gi c.
Nay chng cn nhn s vic xa xi ca i thng c my ngn nm lm g, ch dn nhng vic
trc mt thi nay cng thy c l thin h s d giu mnh l do chuyn v ngh thc dng,
vi mt phng thc y hn xa bi phn. Hy xem phng Ty v hai nc chu M, tt
c vua cha u c sut vic lm li lm giu trc ht, cn sch v lut l x l cng vic th
sau. Bi v Hnh l trng tr dn sau khi c ti. Binh l i ph vi dn sau khi
sinh bo lon m git. L l lp ra cc nghi tit trang sc ci v m quan trong thi bnh.
Cng l sa sang vt dng dng c. H l k tra tin bc ca ci xut nhp, nhn s nhiu
t m thi. Tt c nhng cng vic trn y trc ht phi c s tht vt tht, sau mi ty theo
m gn gi sa tr lm cn bng ci cng dng ca n. Tt c u xy ra sau khi c s
vt m kho tr liu x tr hng dng ch thc t tt c khng th sinh c li lc g
c. Ni tr ngha l dng lut php duy tr trt t. V nh vy th trc tin phi c ci g
ri mi c php lut. Nh nu canh th phi c mui, m, c, tht th mi nu c. V th i
vi cc nc y, nhng ngi lm quan bt lun quan b no,chc v g, trong lc cng
ng cng nh lc tic tng yn hi, bn ch lm li tr hi khng ngt ming ni, khng
dm bung li ni chuyn g khc, s bn ng liu ch l v tm i vi dn. Cn nh phn
x nhng chuyn bt bnh lt vt, mi ngy khng qu bn ting ng h, chng cn thm qua
m, coi nh tha sc m hc vn chng vy thi. Tt c trong dn h c ngh nghip g
lm ra ca ci c th u t chc quan hun luyn dy d. Php lnh c thi hnh u
khp t thnh th n rng su. Hy xem cc u ngun Gia nh, tt c ni no c rng
mi cng trng lm g nu cht h bao nhiu cy th phi trng mt cy con bn cnh, v dn
chng thi hnh mt cch t nhin nh thnh thi quen. Nc ta hai bn ng ci quan c
trng cy m phn nhiu b cht ph ( l iu chnh mt ti trgn thy). Tri t thi Minh
Mng n nay c ng cy ny trng cy khc m vn khng thnh cng l v sao? Ch mt vic
rt nh nht, rt d dng m cn th, hung g l vic ln?
Cc nc ngi ta dy d dn th nh thin vn, a l, nng chnh, hm m, khai thc ngun
li bin, ngun li ni, ngun li sng h, thu cc, ng s, cu cng, thng mi, giao
thng, ton php, y t, cy trng, ct may, thc phm, nh ca, ph x, cho n nui dy tr,
215

khng ngnh ngh no khng c chc quan qun th, m tt c vic g cng u hp lng
ngi, khng tri nguyn vng ca dn. Nu mun trnh by ht nhng ci hay p phi n
mt tp sch ln cng cha th ni ht c.
Nay hy nu mt vn cn bn ht sc trng i khn thit l vn nng chnh m ni
thy rng mi vn cng u nh th c. Ch thng thc mt ming cng bit ton th
mi v.
i vi vn nng nghip cc nc ch trng m khoa thi chn ngi. Mun thi u ra
lm quan nng chnh, th sinh trc ht phi hc s qua v thin vn bit cc lp kh quyn
kh m ca mt t. i khi c chn mc nh sau:
Kh nng mt tri tc ng vo gi.
Kh nng trong t.
cao thp gia mt t v mt bin.
Hnh thi mt t.
Hng xin ca t g.
B mt b lng cch bin gn xa.
Tnh cht cc lp t.
8. Rung canh tc, rung hoang v mt dn s. (Vn ny c bn im t c sinh kh
hay khng. L l ny rt su ch khng phi ch thng k t hay nhiu).
9. Gi thng xuyn ca bn ma.
Bit cc hng ca cc kh th bit c s thch nghi ca ng vt thc vt.
Tip n phi hc a l phn bit tnh cht t ai (a l ny phi khc vi ngnh a l
tng i vi thin vn m ni, cng khng phi a l p dng trong ngnh khong cht). Tt
c cc loi ng cc rau c u c thch nghi ring i vi cht v ca t, nu hp th c nui
dng (ngnh hc ny rt phin toi, tt c u quy v khoa thc vt hc nhng tch ring ra
mt phn ngnh cho nhng ngi v ngnh nng chnh hc s qua m thi) nu khng hp
th khng c tt ti. im ny do ch mt t cao thp khng ng nhau m ra. Nh ni
g h ao ng bng, cao thp mt thc mt tc l c s khc nhau ri. t ai li ton c mt
sc hoc nhiu sc xen ln. Nh sch V Cng c ni n nm loi t, Qun T cng ni nm
lp t, tc l ly sc t m phn bit t y tt xu cht v khc nhau th no bit thch
nghi vi loi cy trng no.
Tip n phi hc v tnh cht ca loi thc vt v cch gieo cy trng ta bo qun chng. Tt
c cc loi ng cc, hoa qu, rau khoai, c cy, t bn trong cng nh i vi mi trng bn
ngoi, mi th u c bn tnh ring c th chia ra loi cay ngt, ng, cht, n hay mt, hn
hay nhit.
Sau phi hc cc loi in th trong nc, cho n ao vn trang tri trong dn, nm c
ma th no nm mt ma th no, quyt nh s tng gim s thu. Li phi hc v a vn,
thi tit, gi sm, my ma sng mc bng tuyt, cho n s chnh lch lnh nng gia ngy
m, gp gi ma nng lnh ni no nn cy, ni no nn ba, ni no nn gieo ph hp
vi kh tri ang ph xung, kh t ang bc ln. V rung t c loi mt t no ph hp vi
thi tit g u su tp thnh sch. Vn kh nht l gi ma nhiu t v s vn kh mi nm
216

u c thay i cht t. D nhin l do tri, nhng cng phi bit tu theo thi tit m on
nh. Ri mau tham chiu phi hp vi lch php trong nm v theo di nhng trng hp bt
gn trong mi lc m gia gim quyt nh thi im canh tc sm hoc mun.
Cc khon trn y mi ch nu s lc cc tng mc m thi. V quan h th t i vi ngi
hc cn rt nhiu phin phc gp bi sch v kinh s ca hc tr thi nc ta. Ti thng ni
vi ngi ta rng hc ngh nng kh lm v b mi ngi cho l ni khoc. H u bit rng
hc nng nh th u phi d. Nhng ngi thi u s c phn b mi huyn mt ngi.
Cng vic ca h l i xem xt rung nng cn qu hn l ngi nng phu i thm rung. Ly
mt x ra m ni th th d nh mt x no c bao nhiu rung t, ranh gii nh th no
cng cc nghip ch c rung ta lc ti u nng quan s cn c vo kh hu thi tit m
rung no, tn g, gi trt n cho l trng cho bit nghip ch tn g c rung ti u, ngy
no v t, ngy no xung ging, dng ging la g, hng gieo cy cch nhau bao nhiu, my
ln cy, my ln ba, bao gi ba c, ti tiu nh th no, nht nht phi lm ng theo php
tc quan nng chnh nh. Nu ai lm sai ngy gi s pht khng tha, nh ngi b t ti
vy. i tun lc xung gieo quan st cch canh tc li cn cn c theo mi thi k i tun
xem t khi la mc n vng gi ri bin r vo trong sch. Khi la chn phi i quan nng
chnh bin nghim xong mi c gt. i vi rung h ng, vn li tng ng nhau th
c tr thu. Rung trung ng v thng ng cng lm theo cch nh vy. V d nh tr
ngoi mi quan tin xut vn canh tc, ri mi chiu c mi quan li bao nhiu th phi np
thu bao nhiu. Mi nghip ch c bao nhiu rung loi no, tnh chung s li thu c thuc
vo hng no, lit k trn l rung di l thu, cng chung phi np bao nhiu quan. n khi
m im thu thu trc ht gi trt n b thu ni l trng hn ngy gi no quan vin s
thn hnh n cho l trng ngi thu. Nu ch rung khng em np ng thi hn nh,
n khi quan v nh ri m cng khng em n np th s gi trt ln th hai hi thc mt ln
na, sau ln ny s pht mi ti sn tr s thu, nht nh khng sai nh mt trng thay
nh sng mt tri vy. H lm th cho nn cha bao gi thut b tr hon hay tht thu nh
nc ta. V nh nc ch thu thu trn s li m khng h xm phm n s tin vn m dn b
ra canh tc, nn khng c nn khai gian trn thu, tin thu ph hp vi li tc thu c, ng
o cng bnh tuyt i khng t v, nh trnh c ci l th li ring, dn ai ny u c
cng bnh. i vi vn tc trang tri t ni t rng cng vy. Phm trng cy g c th
dng ly g hay cy g n c u phi nht nh theo php quan m lm. Quan nng chnh
s thn hnh cm tiu lm du phm vi trng, thch hp trng cy g v ch v cc cch m
trng vun xi. n khi cy mc tt th hng nm vo ma thu quan nng chnh li i tun xem
ch v cy no nn ct b nhnh no hng no. Khi cy ng k dng c hoc cy no b
trng c cn phi cht b th cho h xung m dng ri li trng mt cy con bn cnh.
Nghip ch tuyt i khng dm ct b mt nhnh con theo mnh. Hy xem phng Ty,
ng bng m ngi ta cng u trng cy ni b rung ngay hng thng li xanh mt p
ch khng ch ni rng m thi.
Lm nh th khng phi ch c bit c ca ci s dng m cn quan h rt ln.
Chu M ngy xa hoang vu cha khai thc, sm ut cng nh Gia nh ta thi c. Sau
ngi Anh, Php, Y Pha Nho, H Lan v.v nhng ngi khng ngh nghip x ti tha h
khai ph cht chm p ht xung lm n in nng tri. Khi h mi n, ma gi thun thi
tit. Nhng sau khi bi b gai gc cht, ng s ni lin, ng rung bt ngn, la m
217

xanh tt, th lng ma gim dn. Cho n lc t ai c khai thc gn ht th ma t hn

nhiu, chng bit v sao. Mi gn mt trm nm c mt ngi gii v thi tit kh hu mi suy
ra rng cy ci ht kh m trong t, khi mt tri hun t th nh kh y ra tn mn ri bc ln
thnh my ma xung. Hy xem ni cao ni cy mc rm rp, ma nhiu gp bi nhng
ni ng trng. l chng minh. T ngi ta mi trng cy khp cc b rung ng
bng v cc cn ct, mi nhn tng nh rng. Mi nm sau, gi ma mi phc hi li nh
thi c. Cho nn n nay ngi phng Ty quan tm trng cy ng bng cng v th.
Hy xem tnh Ngh v ma h min trn ma nhiu, cn min di th ni thp ng trng v
d nh hai huyn Hng Nguyn v Chu Lcc ma rt t. Nu c ma nhiu th phn ln l
ma t trn di chuyn xung, hoc t HngLnh tn ra bn pha. l mt chng minh. Xem
th mi bit ci g tri sinh ra l c l rt nhim mu. Khng c t ai no m chng c cy
ci, l tip ha kh t, thch hp cho vt cho ngi. Cng dng ca n rt ln. Th m
con ngi chng bit qu trng, mun cht ph l cht ph, b d ph dm p. Thm ch ma
kh nng, mt m la cng chy lan mt gii ni ln, tc c chng cn, ni g n cy ci
na. Nh min di, ni i Quc gip gii ng Thnh, Hng Nguyn, Lng Sn, ni i
Hu Nam n, ni Thin Nhn Thanh Chng tr trc mt hn tnh ni. Ti tng hi
dn chng gn v sao m t ph tn hi qu ln nh vy? Ngi ta ly lm qui l cho
cu hi ca ti. V lut php c cm u! Xem y, i vi dn khng th cng nhau t lo
nh lc s khai l th. Bi v thin h ch bit s php lut nh nc ch ti h. C php lut
mi rm rp lm theo m gi gn. Cn t nhin th ai cng vy, ti g mt mnh mnh gi gn
cho thin h xi? Do phng Ty hai bn ven rng ven ni u c phn gii hn chia
cho dn a phng nhn phn lm nghip ch m gi gn. Nu ngi khng sc
th cho dn ni khc n chiu nhn gi gn hng hoa li, khng mt ni no v ch m
phi v cho Triu nh. V vy ngi ta ni giang sn c ch l v th.
Khng nh nc ta, b mc khng hi n. Tr cc ni ln vng thng bn khng sc
kim sot khng ni lm g, cn cc ni vng h bn nh ni nh ng, ni tam ng
cc huyn tuy gii cn hai bn ph hp tin li, th m ngn i vn b hoang, mun t ph
lc no th t ph n lm cho tuyt dit. o tri l ci c ln sinh thnh vy m cht chm
i lm mt ci ngun nc ma ti nhun cho ng bng, lm mt ci ngun cung cp ci
than cy g, lm mt ngun nui sng. L do khng c g khc hn l v khng c php lut
gi gn m thi. Xa cm vo rng. Ti sao nay li khng lm c nh th? Tri sinh ra rng
r c cng dng rt ln, th m ngi khinh b khng bit coi trng cho nn khng t c
ci dng ca n cng phi. Nu bit r c nhim ca to vt lm cho t i ln thnh ni
to ra ci cng dng ln cho loi ngi th mi bit qu trng, bit chm sc, khng n ni
cho anh linh ni rng phi b giu ct ma mai. Ka, tri sinh thi tit, t sinh ngun li, cc
nc phng Ty tun theo thi tit, khai thc ngun li, chia ra xng xut khuyn dn ra
sc lm vic khi ci thi bing nhc n chi, gip cho vic to thnh phong tc thun phc.
S d nhn dn cc nc phng Ty c giu c phn nhiu do nh ngh nng. Cho nn c
t ra mt B do mt v i quan cm u coi sc. Cn gip thm vo vic khch l th m
cc cuc hi ch u xo, t dn mi bit trch nhim ch trng n iu cn bn. Cho nn
ai cng ht sc eo ui. V l ngh nng chng phi l ngh sang c g m c n Triu nh
khen thng hu i. Tm l con ngi ta c li ch thit thc cho mnh, li c Triu
nh ban thng, khin trong nc u bit tn mnh, vy ai chng gng sc. Bi v th d nh
218

c mt ngi no suy ngh ra c mt phng php mi rt hay, th d nh trng c ma

tt hn bnh thng, nu ra ng cng nhiu hn cc ma khc. Quan nng chnh lin thn
hnh n ni xt nghim v khen thng. Ri sau khin khai r phng php ti bi nh th
no, em ph bin cho tt c mi ngi khin mi ngi bt chc theo phng php ,
chng bao lu m ting tm lan trn khp nc. Tt c vic g cng th. Hy xem Gia nh
mi nm u c u xo. l h mi th nghim chnh sch lc u ca h. Th m bit u
di dn c t nhiu ngi tri kh. Nc ta vn ranh gii rung t cha c ng, cn
nhiu s st, dn gian sinh nhiu t oan, t nc cha c li mt cch r rng. Nguyn do
ca n ri nh t, gi y ra lm gp mun iu kh ni ht c. Trc y trong iu T
cp chnh kinh gii ti ni i lc cc t hi, nhng cha ni n nhng phng php b
cu lm cho tt, bi v Triu nh lc by gi cha n. Ni, sng, ng rung, bin i ca
mt nc cng ging nh rung t vn ao ca mt gia nh. Nu l ch nh m khng bit
ht gia nghip ca mnh c nhng g, bao nhiu, th l rt thiu st i vi gia o. Triu nh
i vi nh dn, quy m cn tuyt vi hn na, th th s sp t cng phi r rng sng sut
hn mi hp th thng.
Nay khng bit c cc iu khon v a din a cht trong nc, ch bit s si i lc,
cn cc iu cn phi bit gp nh ti k r trong T cp kinh gii iu trc y m b
ngoi tai th i vi quc th rt l thiu st. Bi v mt khon v nng quan chnh l chnh
sch ln trong cng vic chnh kinh gii . Xa nay cc nc u tn lc thi hnh khon ny.
Xem Trung Quc cng thy r hn. Th gii ngy nay u lu tm cn gp bi thi c, l
no nc ta c mt v tr ring khc vi mi ngi, khng lm nng chnh m vn c th lm
giu c sao? Nay mt ln na ti xin nu ra mt t oan ln. Tc nh v khon khai khn. V
lp ra php gic khn m trong dn gian xy ra v s v kin co khin nhiu ni b t hoang
khng ai dm bo khn, nh x Hi Thanh Hng Nguyn c mt khonh t c chng hai
trm mu lm nh ca cho hu hn . Nm trc c ngi hp tc cng bn b nng t bi
p, tn ph hai ngn quan tin. Khi xung gieo rt tt, ch v bo khn th no cha y , b
dn pht gic tranh chim. Nguyn ch rt gin b i t tr li hoang ph nh c.
Ti qua trng thy ly lm tic lm. Tt c trong dn gian c ch a li cha khai khn
ht, chnh l v l do .
Xa vng Giang Nam c nhiu ng ly t hoang m dn khng dm canh tc bi v nu cy
cy s b kin tng lin min khng g ra c, ch v tranh nhau mt ming t cm di m
n ni phi khuynh gia bi sn. Vua Th t nh Minh l ngi xut thn t con nh nng,
r thu t ny cho nn ra lnh tr t no chnh thc thnh rung ri, nu c t hoang
m ai khai ph c th gip cho h m mang bt lun ngi y l dn a phng hay dn
ngoi tch, bt lun c bo khn hay khng bo khn, vy phi c ch, ai chim trc ngi y
c. Lnh ban xung cha c my nm m sut t vng Giang Nam xung pha Nam tt c
mt t tr thnh rung la ph nhiu. Sau mi sai quan st nghim r rng, chiu tr s
tin dn xut vn khai thc l bao nhiu ri lng cp s lng cho dn. Dn chng khng ai
ni khng kham chu, l nh s tnh ton thch hp. Hin ti t ai ca ta nhng ch canh
tc ht, cn t hoang v nhng ni kh bi p hy cn nhiu m sc dn khng th lm
mt mnh c; t phi c ngi c ca ci hp tc mi c th khai khn c mt khonh, s
ph v bi p, bo khn, khm xt, o c rt nhiu. Mc du trong cng cn st lt nhiu
nhng gi s trong dn st lt bn, nm mi mu ch khi canh c mi mu vn cn hn
219

chng c mu no. Dn c rung lm n chng hn l b hoang ph t ai qu bu hay

sao? Nay tn cng tn ca bn, nm nm mt mai b ngi nhiu tin em ku ln quan, c
thng, cn mnh th b ti, lm ngi ai m chu c nh vy?
Cho nn trong dn gian tng truyn vi nhau rng khai khn l mt ti ln. Mc du trong
l nh thng mi mu ba quan tin cho ngi pht gic, cn rung th tr v cho nguyn ch,
th m trong dn gian cng c mt vi ni ngi pht gic li c rung cn ngi trc tin
khai khn li b mt rung. Cho nn ngi ta bo nhau phi rt d chng ch nn khai khn
t. tn cng tn ca khai khn thnh rung ri li tn ca chu kh xin rung, nh
th chi bng em tin to mi rung c sn m ta hng c hn l a s m kh thn khng?
n nh hng dn ngho khng rung khng t hoc c khai khn c mt so na thc
ming t ro tha chng nn hnh nn dng g m cn b ngi ta t co l rung lu ri yu
sch iu n iu kia. Ch v mt cht t cm di m phi cung phng bn ho l th th
chi bng khng nh khng ca, i lm mn n c hn khng? Nu l nh Th T nh Minh,
tr nhng dn c ngch thu ra cn bao nhiu nhng ngi khc u cho h c t do khai
khn, khng ai c sinh s. i sau khi t ai khai thc ht, by gi mi sp t chm
chc li cho c cng bnh. Nh vy th trong my nm dn c hng quyn li lc mi
khai khn, dn dn c giu c, iu c thit hi g cho quc gia u? Tri li trc y
trong dn c ai khai khn cht t hoang no th rc ri nhiu chuyn m u l phn cng u
l phn t u khng r rng, t lu nh t v tc ri khng th nu ht c (Nu ngy no
Triu nh mun dit tr t oan, ti xin trnh by ht). Cn nh nhng nt i cng v vic
iu chnh th ti cp s lc trongn iu T cp kinh gii trc y ri.
Nay ti xin ni mt khon v thit lp quan nng chnh. Tt c cc c nhn t ti ti gia hy
chn la cho hc Nng chnh ton th, ng thi son tho nhng g thch nghi vi phong tc
th sn bin thnh mt b cho h thc tp b tc, va hc va lm. Tuy cha c hon ton
nh thin h mt cch nhanh chng, nhng cng c th la nhng ngi u t ln lt c ra
lm vic trc, mi huyn c mt ngi. Tt c mi vic v nng chnh v khai hoang u phi
nm chc trong tay. Tt c vn ao trang tri ni i g nng dn dn v thnh bn . Dn dn
tr b cc t oan tn ti trong dn t trc, mi ngy i tun ch v cho dn lm, y nh mnh
l ngi ch nng vy. Nhng ch nng l ngi ch bit lo lm giu cho gia nh mnh, cn
quan nng chnh l ngi lo cho s giu c ca ton huyn. Do quan nng chnh phi c tm
st sng v tho vt mi lm trn cng vic c. V cch c x i vi dn th va phi theo
nh o xa, ng thi li phi theo phong cch lm vic nh cc quan phng Ty thi nay.
Khng th khng th lm vic c. Hy xem Gia nh quan n gii quyt nhng vic kin
tng lt vt, h khng n cu lu ngi ta xt hi, s tn hi cng vic lm n ca dn m
thng hn gi ri thn hnh n nh dn. Mt ngy nh th h c th gii quyt my chc v.
Ch mt ngi ci mt con nga cp mt ci cp sch m thi. Thanh lim m gii vic hnh
chnh, ai bo ngi thi nay khng lm c? Cn nu theo cch quan liu hin nay th chng
khc g trng hp nh Liu T Hu, khng nhng khng lm li dn m tri li cn b dn
hi. Xa in Tun rt vui, Ton Ngha thy la mch th ci, cho n nui tm trng du m
c tr ti. tm sn sc lo cho dn n th m dn khng phn khi c sao? Nu Triu
nh mun thc hnh th trc ht nn nh ra iu l, p dng lm th mt tnh trong vng bn
nm nm, thy c hiu nghim ri sau s thi hnh ph bin. Cn nu khng hiu nghim th b
cng chng mun g (nu nh ti c i theo i phu thc hnh th mt ni no m khng
hiu nghim, ti xin cam chu ti ni lo). Ngy trc Ngu i nhn cng cng ti bn lun
220

vic ny v mun p dng th tnh Ngh trc, ch tic hi cha ngi tha hnh cng
vic.
Xa thnh Khng lm chc T Khng nc L trc tin phn bit nm loi cht t khp
ni rng sng h g nng ng ly Do m cc loi thc vt u c thch nghi. Tng
thi xa cng c chuyn mn v sch v, n khi gp nn Tn mi b t b. T L cai tr t
B thay i li ht ch rung nng, ph b bi b gai gc, o ao vt mng, trng cy ci
sum s, c thnh Khng khen l bc cung knh trung tn. Thi by gi li ni v vic lm ca
cc mn ca Khng u ch trng iu cn bn. Ngi xa coi trng hiu v s lao ng
sn xut ging nhau. Lu n cho rng lm vua thng yu ng khng phi ban cho ngi vt
ny vt n m phi dy ngi cy rung dt vi. Thot Thot nh Nguyn m dn phng Nam
cy rung phng Bc, mi nm thu hoch thc la hn trm vn thch, li m dn p
ngn p, c ngn ngi lm mt nng s, lm gip mt nm m c ma to. Trng Nh cai
tr t B, c mt xm lp mt s b thng k ht s h khu nam n ln nh, dng c trng
la, trng du, dt ci, s lng heo g, mi mi u kim tra xem xt, khi rnh th xung lng
kim im thng pht, cha y hai nm dn chng c ca ci di do, cuc sng ngy mt
sung tc. Chuyn xa ng ta lm c ri. Ai bo l kh nh vt bin? L do v sao?
Nu nht nh thi hnh nng chnh tr li m c ng thc tm lm vic, theo ng php lut
m lm th t s sinh ra nhiu li ch khng th k xit. Th nht l vn kinh gii nh
c chnh xc, chm dt mi tranh ginh, dn chng c yn n lu di. Th hai l khai thc
ht a li, th dn c giu c. Th ba l trong nc ni no trng trt c ni no ngi
c c th thy r rng nh trong bn tay, nh gia ch qun l cng vic nh vy. Th t l
cc php ngn nc tho nc, m ng s cng thm khang trang cng thm kin c (y l
a l v binh php). Th nm l trng cy xanh rng ri khp ni t ng bng n g nng, l
kh rng xung t h mc thm kh thm vo rung t mi ngy mt tt, hn na ng trng
thnh rng nh gi ma iu ha, em sc ngi phc hi to ha. Th su l thu thu ngy
mt tng nhiu, khng ai n khng ai thiu, chng nhc quan phin dn. Th by l ch di do
ch yu km bi b cho nhau, lp kho la ca x, kho la tng tr cng ch, tu lng nhp
tu lng xut, phng b trng hp mt ma, la thc qun bnh n. Th tm l c t chc
hi ch u xo nn dn chng ua nhau hc cc ngh thc dng v cc phng php trng trt
khin ngy mt kho lo lm li v mt kinh t. Th chn l quan dn thng gp g nhau ngy
mt thm thn cn, quan bnh d gn gi dn th dn s quy phc. Th mi l hnh th t ai
u hiu r th t nm vng c a l v binh php.
C c mi li ch to ln ny th quc th cng thm hng hu. Vy khng nn gp rt thi
hnh sao? Quan vin ngy m thn hnh vo thn xm dy d tp rn dn mnh nh thy tr
cha con. Nh thay i c ht tnh hnh di dn khin tt c nhng g u n b him ca
mun dm t nc thy c r rng nh trong mt gia nh, trn h ho di hng ng
chng d dng trong vic cai tr hay sao? y chnh l s li ch v cng ln lao. Nc ta i
vi vn nng nghip t lu ph b khng ging dy. Nay bng nhin mun thi hnh th
trn quan chng bit dy ci g, cn di dn th c ngh rng mt tri mc th i lm, ma
xung th vc cy ra cy, i g phi dy! Nu mun c nhng li ch nh ni trn, khp
thin h ngy nay thi hnh th khng th no khng c thy ch dy. Hn na nh Nguyn m
mt ngn nng s do u m c? Ngy nay trong thin h sch v y, ngi chuyn mn y
hy cn, m sch Nho vit v nng nghip cng nhiu, ti sao khng su tm rng ri m ch lo
221

mi da vn chng, th hi khi i c th em ba ci ch ngha vn chng y ra nu n c

khng? C chnh sch no hay ho trong vic cu i khng? Ti tng hi nhng ngi lo
luyn v ngh lm nng lm vn th thy h cng c c mt vi phng php hay c o,
tic l khng th truyn b rng ri. Nu biu th cho dn chng khin dn s ti ai c ngnh
ngh g hay th trnh by dng ln s c ban thng, chc khng bao lu nhng phng php
dy ngh s c tp trung gi dng ln Triu nh. Sau tham chiu vi a th, kh hu, thi
tit ri phi hp cc phng php mi trong thin h son li thnh sch. Nh vy l c phng
php c ti liu dy d ri. Trn bit qu trng th di chc chn cng chm hn. Chng
qua ch vi nm c th s t th s tin ti tinh xo m to lp c ci cn bn ln cho
thin h.
Nhng trang ny l mt iu trong bi T cp lun ca ti trn c nghe ri. Nay nu Triu
nh cho l vic ng lm th ti cng c th ng gp kin thc hp hi vo vic vch nh th
thc tin hnh cng kho hiu th tch cho c phn no kt qu.
Nay knh bm.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: NAM PHONG s 121 trang 31-39; Hv 135 trang 1-29l Hv 634/1 trang
117-148.
(1) Si cha t th: Thin Nguyt Lnh trong Kinh L ni thng cui thu ging si bt c th
vt by ra la lit nh cng t gi l t th. ni khi cha cui thu, th vt cha sinh si ny
n nhiu th cha cho php sn bt.
(2) Ri cha t c: Cng Thin Nguyt Lnh trong Kinh L ni vo thng u xun ging ri
bt c by la lit nh cng t gi l t ng. ni khi cha sang xun m p c cha sinh
sn nhiu th cha cho php nh bt.
DI THO S 54
PHI GP RT THC HIN CC K HOCH (*)
(Khong thng 9, thng 10 nm T c 24, tc thng 10, thng 11-1871)
Knh bm,
Thng 10 nm ngoi ti c mt bi ni rng: Nu bnh h thuyn gim ri, h s gp rt kim
n b dng ch thiu ht, m t ca ta c nhiu th c th n c, l no h chu bng
i ngi trng ? T nm trm nm tr v trc khi ci thi cp ot ca phng Ty cha
thnh tho th cng c th do lon m dn dn c thnh tr. Nh cc nc phng ng thi
xa cn ng kn ca vy. Nhng t khi chng thnh thuc ng i ri th lo thu vt ca
ci li lc ca thin h. Cho nn tuy trong nc du b tn ph nhng h va c rnh tay th
ta ra bn phng nh ong, khng ch chm v no chng x ra, khng ch s h no chng
xen vo, coi ti li ca thin h nh ca mnh. V nh ngi quen thuc phng xa, nu
mnh cng khn th chuyn i ni khc, chp bn ng git bn Ty ch chng n ni tay
khng. Nu em so snh vi k m cy i th, khng ra khi nh na bc xem ai th th ai
qun bch? Hn na khng phi chng ch gii thu ly ca ci ni ngi m cn gii khai thc
kinh doanh ni mnh na. em ci vn sn c ca mnh m thu mn t ai ca ngi, l
222

no khng giu c sung tc nhanh chng c? Nay su tnh l ngun vn cn bn ca h. t

ai sau ni l rung t ca h. Nc ta l ngun ti tr ca h. Trung Quc l ni h thu
mn. Cn ngun li bn pha phng ng th ng ng n heo Ty ng n d m h th n
th. Cha ni chi nhng ch khc, ch ni mt Gia nh cng quy ri ta khng yn.
May m tri cho ngy nay h cn bi ri, tuy ta c hi thong th, nhng dn dn cng khng
khi sinh nhiu chuyn. l iu ti lo xa nh vy. Nn trong lc h cn ang phn vn
ng gia m ta th c th cc lc bn tu tin mnh. H dng li ch xem cn ta th i ti tin
ln. Do cng c th hy vng lm c vic ln. Nu khng th l nguyn do cc nc b
trng n c nut l nh vy.
C hi hng suy thin h xa nay khng ging nhau. Nhn vic qua suy vic sp ti cng c
th on bit c bn chng s d chuyn ch vo cc nc l v i vi h l vic quan h
tnh mng, cn i vi ngi th c ng li c th xen vo c. S d cc nc khng th
c li c h l v cu chp ch hiu bit ca mnh m khng chu gp rt theo thi th. Nay
hy ly mt vi bng chng gn ta xem. Xa nm x n vi B o Nha l trng hp
chuyn nh xy ra to. By gi B o Nha bit ngi Anh thn tnh Ty Chu nh th
no ri. Ngi B li ght ngi Anh mun chn tay ngi Anh n , em mch cho n
bit ci ca ngi Anh, th m n ch ci b qua. n khi s vic Mnh Gia Lp
xy ra th tip n cc thnh ph ln ln lt b sp . Nm x n l nc ng vo hng
nh trn th gii u c th bo l khng ngi. Ch v tm lc khng ng m bung mnh
chu l k di. Min in ngi xem n , khng ngh n ci th mi h rng lnh, t cho
rng mnh trong c ni ngoi c sng c th c th c m khng chu sa sang nn chnh tr
v bang giao vi cc nc lng ging, tha mn vi ci im u thng nh nhoi y m t cao t
i khng ngh n vic Anh s gy tr ngi. n khi h cun ly ht na nc by gi mi
chc li, t hn th khng kp na. Tm gng khng xa , ngi Xim thy r. Nhng
ni gin kh nut m mun gng gng ra tay th bit phn mnh nh chn b nga kh dui.
Cho nn gp rt m toang ca ng mi thin h n gip. Nh th m n nay phn ch
khch cn r rng, cn hn l trng thy ngi ta x s vi mnh.
Nc ta hin nay i vi ci k thm c ca h v s c mt trong thin h, vic sng t
nh gng. Ti sao c chm vo mt vic m phn thng thuyt vi h? Ti thy lit v i
thn khng ai chng lo xa ngh su th m by tm nm nay cha thy thi th c mt ci
thut no kh d c li h. Ngy xa, binh gia thng dng k hon binh chnh n vic
phng th. Nay tnh th gia h v ta, dng mt k hon binh l c hi tt. Nu khng gp rt
chn chnh thi k bi ri ca h i qua th cn lm chi c na? Ti tng ni ci xu
d nh trong nc ta chng qua ch l mt th mt gh ngoi da, tuy c au nga nhng chng
hi g ln lm. Cn tnh th ca nc h mi l bnh trong rut trong tim, mi tht ng lo. H
trc y khi mi n Gia nh, ngn ng cha thng, tnh tnh cha thc, b thng ngn ph
hoi khin dn tht nghip khng ni nng ta, nhn qun bch m sinh lon cho nn h cha
dm mu gp rt, ch chuyn ch kinh doanh ni y, to thnh mt v tr ring nm ci
quyn c trng ng khinh. Do h gp rt phi ngi i Ty hc ting Ty chun b sau
ny dng vo vic ua ui. Trc y nguyn soi Gia nh phi c hn ba mi ngi i
Ty hc ting thnh tho tr v Gia nh, cn quan Ty th chuyn hc tp phong tc lut l
nc ta. Dng tm ca h nh th cn dng tm ca ta nh th no sao chng lo s?

223

May thay nc h ang suy lon cn phi ngi xm m ch, cha kp quan tm n ta, c th
ni l lc ta c . Ta lm g y, hay cng nh ngi m thi? Thin h bn trm nm nay
c nhiu thut b cu ging co vi bn chng, c phng php cng chin ng li bo
phc. Ng xung li tin ln, ngn thng m trc mt, mi tn bn ngm sau lng cng l
gian lao. Ha ri chin, chin ri ha u phi mt ln. Th git khng thi, ngi th ngy mt
manh mn, chng th ngy mt t hp. Ngi lui mt bc, chng tin mt thc, i i k
tip, trin min khng thi cng lu ri. Cng khp thin h c li mt phng Ty nh b.
C phi ca ci sc lc mu tr khng nhiu u. Th m cng chng c chng cng tin ti,
cng chin u cng thua bi. Vic tr thnh ln ri. n nh Trung Quc, hai trm nm nay
cha bao gi qun bn chng m nay vic cng xong ri. H l ngi ta l qu, con ng
li hi c mt thy ht ri. Nhng rt cuc cng khng khi hai con ng l canh tn
tin b v m rng giao thip mi c th bo m khng b chng v ly. Nh th khng
phi l ci k c nht v nh, n ch tuyt vng m c sng sao?
Ti tng ni: Sau cng cn mt mnh ta lm vo tay h, l phc ca ta. Khi h mi pht,
thin h em ci s kin c k ca ring mnh ra ngh lun i i vi bn h, cng ging
nh ta trc y mt th thi. C iu l ngi ta th cha c thy vt xe trc cho
nn cc lc nh lu vi bn chng cho n khi kit sc khng dy ni mi thi. Do tn tht
rt ln. Cn ta th v sao thin h trng phi k qu quyt ca chng v v sao thin h c th
qun bnh li hi vi chng c, iu thy r rng. Th m cn khng chu lm l v c g?
L no suy ngh m khng r c l do hay sao? suy ngh ra l do m ch v l do nn
n ni khng th ct mnh bay bng ln c th ti sao khng mt ln nu r l do y ra
tr kh n i?
Xa nay trong nhng thi suy cha c thi no khng c ngi thy bit, nhng c ngi thy
thi vn khng th lm c nn gi mnh trong sch m b i, cng c ngi khng th vong
tnh nn em ci cht m t t nc, cng c ngi n dt trng i thi th sng sa, cng c
k bit m khng th ni c phi dn lng nut hn hoc ni m khng thy p dng n ni
phi than di nh in, hoc m hn m cht, t hi khng b ch g cho i, hoc pht ch
mnh m gan gc chng chi mu nm thng. C nhng ngi c ti nh th m rt cuc
khng ch g cho quc gia l do ci th khng th lm c ch khng phi h khng bit.
Nc ta hin nay ci th r m th rt c th lm c. l hin tng ca thi bnh. Ti
bit chc chn rng nc ta tuy nay gp nhiu bin c nh th nhng cn bn vng chc,
cng nhiu vic th cng kh lay chuyn. Sau vi nm ht kh n sng mi thy li ti ni
khng sai. l ch ti thy chc chn nh vy ch khng phi nh hng thy bi ni lo. Tuy
nhin c lm mi thy thi bnh. Trn th gian l no c chuyn khng lm m t trn tri ri
xung cho u?
c thnh Khng ni: Cn mt, ha phc u mnh m thi, thin tai a yu nhng chng
lm g c. Nu th th ch c mt ch cng quyt lm m thi. Nay xin gp rt i giao
thng cc ni tm k chng li h, mt mt hy sang gp nc h lu bn y dng tnh
dng l vn hi su tnh (nu thy c hi c th tin hnh nh p c, ti quyt khng ph
nhng li ti ni), mt mt lm r vt g cng u c ch v gi ng l ch khch ngn
chn lng tham ca h, mt mt gp rt tm ngi m rng vic khai thc ngun li gip
gii quyt cc cp bch lc mi u, mt mt em nhng li d bn cho bn h gip gii
quyt nhng tnh trng khn cp, mt mt chn chnh hc thut khin dn chng xu hng theo
224

ng thc dng, dt b thi ph h v dng. l cn bn ln, mun s t m thnh, mt

mt chia nhau i chn chnh cng vic trong nc, tr b cc t oan lm hi dn lm li
cho nc, mt mt m rng ng thng mi giu c ca ci, mt mt cu ngi gip
dp sch nhng ci xu nh cho dn c yn vui thi hnh ng li chnh tr mi, mt
mt tin hnh tu chnh cc tnh th trong nc cho hp vi a l binh php m trc y cha
chun b c to th thnh tr vng chc, mt mt chiu d cc dn tc man mi pha sau
ni, khai ph cc vng t hoang m rng ch li trong nc, thu ngun li pha Ty, mt
mt gp rt lu tm vic t tm dt vi cho dn dng, mt mt gp rt m hi ch trng by
u xo cho dn hng th chung nhng vic lm c bn c i sng phong ph, mt mt
gp rt m thm mt b Tn php quan chc v dng mt v i thn no thm hiu tnh hnh
th gii ng u trch nhim vic thnh lp b y, mt mt hy m nhng s hn ch
cho nhng ngi tha hnh nn chnh tr mi trin khai thi th kin ca mnh th mi hy vng
thnh tu c, mt mt gp rt hy lm tiu tan ht nhng g trc y lm cho ngi ta
nghi ng mnh hp hi khng rng ri, cho ngi ta thy mnh quyt nh thay i ng
li, ua ui cng thin h, kh lng dng qu thut g quy ri ta c, nh vy lng khinh
khi ca h mi dn dn tiu tan, ta mi c v s.
Cc khon ln trnh by trn y hin nay ht sc khn cp, hy ng dy nhy x ra bt tay
thc hin ngay. Thi n ri. Thi kh c m d mt, ch nn ni hy sang nm.
Nay knh bm.
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 634/4 t 174-185.
Khng ghi ngy thng, nhng c l l mt trong nhng bi vit cui cng ca Nguyn Trng
T, vo khong thng 9 thng 10 nm T c 24. Nguyn Trng T ch thi thc Triu nh
thi hnh cc k sch trnh by trc y, ch khng c g ni thm na.
DI THO S 55
NN M CA CH KHNG NN KHP KN (*)
(Thng 9, thng 10 n T c 24)
Knh bm,
Ti xem khp thin h t xa n nay, cc nc s d bo tn c di lu, khng nc no
khng do hai iu kin l giu v mnh. M s d c giu mnh th khng th khng bt u
bng vic m rng t ai lm ng dn chng, thng thng qua li v giao du vi cc nc.
Sau ly nhn ngha cng bng m qua li vi cc nc lm cho mnh v ngi c hai u
c li, th mi t c s nguyn. l ng li thng thng m tt c cc nc trn th
gii hin nay u tin hnh nh th, tp tnh ham chung ng li y, tm cch thc hnh
ng li y, my trm nm cng ra lm cng c li m khng ai ngh tay, cng v b ng li
ny khng cn phng sch no khc.
Ti xin nu ra mt vi nc trn th gii thc hnh ng li ny th lun xem. Trung
Quc xa kia khai thc cha rng, n i ng mi bt u m mang cc ngun li v ch
225

ba v thuyn b, n triu nh Thanh trc ht m mang vic giao thng bng ng b. K

v vt vng Ty vc em bn cho cc nc H, ri pha Bc m th trng chung vi ngi
Nga nm ly ngun li v tr v da th. K li m cc ca bin cho cc quc gia hi o
khu vc ng Nam dng n bun bn, nm mt vin gch m dn ng cho phng Ty
n, sau cc nc phng ng phng Ty u quy t v, nh th m quyn li thin h,
mt na nm c trong tay. Tuy c lc nc Anh v bt bnh m tranh nhng nh c Nga
M gia nn khng b hi ln. Tuy c b ni lon (nh lon Thi Bnh vng) chia ct nhng
cng nh ngi phng Ty ng vin, cui cng dp tan c. n nay h li thu mn nhiu
ngi phng Ty lp xng ch to kh c, ng tu. H cn thu ngi Ty phng lm
quan i din h mua kh c v lm i s. H cn sai nhiu s thn giao thng vi cc nc
ln ba k lin honh. Tt c nhng vic h lm, ngi phng Ty trng thy u ngui
lng. Th xem t triu Minh tr v trc nc y hy cn b quan ta cng m nay c kh
th nh vy l u nh li ch ca vic ngoi giao c. Chng bit do u m Triu nh nh
Thanh li ht lng tin dng ngi phng Ty nh th. S tht khng th hiu c. Nc ta
xa nay, mi vic u bt chc Trung Quc, m ch c mt k hoch ln l giao thng vi
cng quc l ta khng nghe theo, c phi toan lp c mt mu k k diu ring hn hn
Trung Quc mt bc chng?
Li xem Nht Bn xa vn l l ngi ln, t trung dip nh Minh mi bt u giao ho vi H
Lan, lm bn vi B o Nha, k n vi Hp Chng Quc vo vic nc, m mt nhn rng
ri thin h mi c c ch hng ln nh vy. T h ng tu b, luyn tp v b, u tin
pht trin thng nghip, cng nghip, t nc mi ngy mt mnh, c khen vi m danh
l Tiu Ty v Trung Quc kh bt c Nht Bn phi thn phc. Tuy gn y Anh Php
thng hay quy nhiu nhng nh c nn ni tr ngoi giao vng vng m h khng chu h
mnh. Nh trc y ba nm Anh Php em binh thuyn n toan n p, nhng nh c Hp
Chng Quc, H La phn gii m vic khng xy ra. khng phi l cng dng ca s
gip ca cc nc hay sao? Cn nh ngy nay nc y c nhng k hoch giao thip rng
ri, nhng mu c tn tin th u u ngi ta cng nghe thy r rng, gng y khng xa,
khng cn phi nu ra na.
Cn nh i din vi nc ta l Xim La. Nc y trc y vn chng c th lc to ln hng
mnh g. Nhng t khi ngi phng Ty quy ng khin h cht thc tnh, bn ly Anh Php
lm bn, ly Y, B lm khch, mi ht cc nc trn th gii n bun bn, du lch, cn nc
y th nghim nhin lm mt ng ch nh ln ng hong, khin nc ln th lm khch nc
nh th lm bn, thin h qun qun gi l ng ng, ni ci, gii vy, ng p khng ngi,
chng cn ua ui cao xa m cng chia quyn li c vi thin h. Mc du Anh Php mun
phn chia quyn li nhng cng khng th lm sao mnh m nh k ti ci vi
mnh, nn cng phi ph mc chng bit lm sao. Hin nay nc y nh ngoi giao m c li
ch, ngy mt nhanh chng tr nn giu mnh, ni lon khng sinh, k ch bn ngoi khng
n, thuyn bun qua li trn mt bin nh mc ci, quan chc phn b khp cc nc, dn dn
lp c ci th con rt trm chn. H giu c thnh vng th h hng, h tt phi bn bc
lm g.
Nhng nc ta c mt nc mnh nh vy bn cnh cng rt ng lo. Cn cc nc xa ta
nh Nga La T, Anh Ct Li, Ph Lng Sa, o i Li, Ph L S, cho n cc nc bao vy
pha Nam pha Bc a trung hi, ven pha ng xch hi, cho n cc nc hp nh thuc n
226

 Dng, cho n hai mi nc thuc Nam M, cc nc y thu chung s s c giu

mnh khng nc no khng do mm do mn ti ngi, mi gi khch du lch ngi bn
bun, khuyn khch cng nghip, sing nng nng nghip, khai hoang khai m tip xc giao
thip cc nc, cng u hay chung iu li, trao i cng vic.
Trc tin do B o Nha m u ri n cc nc phng Ty bt chc lm theo, ri n
cc nc trn th gii lm theo v u c hiu qu, ngy nay u rc r nh sao trn tri
m cha tng thy c bc k ti no ni ln chng li vic nh th c. Tuy nh cc nc hi
o nho nh bin ng bin Ty cng u nh ng li y m m mang c phong kh
my ngn nm ngu mui, thay i c phong tc my ngn nm qu ma v dn dn xy
dng c bn cht lm ngi l nh thm nhun ci nh hng ngoi giao vy. Nh th th
qua con ng ngoi giao, th gii c th ha hp nhau khng phn bit vn minh hay d man,
tt c u c thnh li. Th chng phi vn tri m ra nh vy sao? Th gii rt rng ln,
ch con ngi rt phc tp nhng khng nc no khng theo ng li ny. Nh vy k sch
ny bao trm khp th gii, vua ti u yn n trong , no ai c k sch g khc c th
hn c ? Ti xem khp ng Chu Ty Chu tt c cc nc ven bin t nc hng nht
n nc hng ba, khng nc no khng tun hnh theo ng li ny.
Ch ring mt mnh nc ta thi hnh ng li khc. Cho nn thin h cho ta l mt nc ly k
nht. Triu nh ta trong khong t thi Gia Long n thi Minh Mng hp tc vi ngi
phng Ty, thng phi du hnh cc nc tr v dn dn c hng thnh. Nu khng c lnh
ng ca ui khch bn ra, m theo ng li y cho n ngy nay th ta cng c th snh vai
dong rui cng thin h, v ngi Php cng khng th tha h tc oai tc phc i vi ta c.
Trong t bm trc ti c ni: khng th tn tin v do qung giao m ra, nhng nu vic
ngoi giao thnh cng, ngi vui lng gip ta th chng nhng ngy nay c th vn hi lc
tnh m tng lai cn c mi li pha Ty (tc nh cc t bm trc ti ni n vng ven
ni v pha Ty v vng t ai bn sng Cu Long) ngi m dn dn vn thu c.
Hin nay may mn nc h b bin lon ln. l tri khin h suy cho ta mnh tin to
nn cuc din cn bng th lc. Nu khng bit tha lc h cha kp mu nc ta m thi
hnh nhiu ci cch cho kp thi c, n khi h n nh c vic nc v toan mun phng
tay, liu ta c trnh khi khng b h nh trn mt trn hay khng? C hi ngy nay ca ta l,
i ni th xin i li su tnh, i ngoi th phi gp rt thi hnh ng li ngoi giao tm
ngi gip. Nu tm c ngi gip ri th khng nhng c th bo tn ci cha mt m ci
mt ri cng c th hy vng thu hi v c. Cn nh ng li giao thip rng m
mang vic giao thng bun bn th tt c nhng li ch ln ti bm r trong bi Khai hoang t
ri. Nay khng ni tr li cc li ch m c bit ch nu cc bng chng trn th gii gii
ta s nghi ng. Bi v li ch ca s qung giao thng thng r nh mt tri gia ban
ngy cn chi phi ni. S d Triu nh chm chp khng tin hnh, c th ch v mt ch nghi
m thi. Trong tp ni v ngi vua chc quan ti bm ni: a nghi th khng tin ai c.
Khng tin th sinh ng vc khng a. Khng a th sinh ra thin lch tn hi tr xt on. Tr
hi th sinh m mui, cng vic d b sai lm. Vic sai lm th sinh tai hi. Tai hi th sinh gy
nhiu lo u. Nhiu lo u th tm lon m sinh nhiu s hi. Nhiu s hi th khng cn nhu kh
m sinh nhu nhc. Nhu nhc sinh th mi vic gp vic g cng trng trc ng sau do d
khng quyt on. Trong lng khng c kin quyt nh th khng phn bit li hi, khng
bit nn ly ci no b ci no cho ng. Nh vy th khi b hon nn bn ngoi n tn cng,
227

kin s bt ng, mnh v ngi ri rc, th lc mi ngy mt gim st, tt c u do cn bn t

s nghi ng m pht sinh ra c.
Phi bit rng hai khon ny nu qu c ch kh nghi th ti sao thin h cng ng l ngi,
tt c u thc hnh m khng nghi ng g c, ch ring mt mnh ta khm ph c ch kh
nghi y hay sao? L no tr tu khp thin h li thua ta ? Nay phi chng thin h sinh ra
khng c bm tnh y m ch ring ta c thi? V li vic lm ca ng o cc nc u r
rng nh thanh thin bch nht, k sch ln y chc chn dn dn s t, tun t m tin ti,
nhn vic ny bit c vic kia, nhn vic qua suy ra vic sp n, d trm nm cng c
th bit c, cn g phi nghi ng. Nu ta khng bit ci th ca h th ta khng thy c m
mu ca h, m nu c mi vic mi nghi ng, mi vic mi phng b th nh binh th ni: Ci
g cng phng b th khng ci g phng b c chu o. Khng chu o tc em mnh m
phng b cho ngi m thi. Nu bit r h chc chn do mt con ng ny m tin, v ch c
mt k hoch ny c th chng c h c th phi qu quyt thi hnh, cn g phi nghi ng
lng tng cho tn lon tm tr? Phi bit rng nghi l v khng nh c s th, khng t tng
s li hi, cho nn trong lng phi tnh ton k ny k khc, c th do m lm nhiu vic
phng.
Nay vic lm ca bn h, ct yu u quy v hai k hoc hon hoc gp (trong cc bi bm
trc ti ni r) m ng li chc chn c th chng c li h u quy vo con ng ci
cch canh tn v qung giao cc nc. Ngoi con ng ny ra l ngoi s hiu bit ca ti.
Nu thc hnh sm s ph tan c s nghi ng. Nu khng thc hnh th h cng nghi cng
tin. Cho n khi m h tin n cng nh trng hp nm x n , by gi mi vt ht nghi
ng nh my tnh tri quang. Nh vy th nhng g nghi ng phng b xa kia nay cng tiu,
m xt cho cng cng ti nghi ng c chp, ngi i cho n lc thy tn mt mi tin! Phi
bit rng ta mt mc nghi ng ngi m tm cch ch ng ngi th ngi s b ta ch ng nn
ngh cch ch ng ta. Nu xy ra phng ch ng nhau th phi xem th lc ai mnh ai yu
m ngh n tht bi mt mt mt cn, quyt khng th song song tn ti th ch c cch l ch
khch phn minh, khin cho ngi bit rng mi vt u c ch, kh v ly c, h mi du
li ngui gin v khng dm mnh. V vic thc hin ra lm th ch mt b i hc thu
chung chuyn trch cng vic nh cc nc trn th gii thng lm, thc hnh lu mi bit r
ci li ci hi ca mnh v ngi. thy r s li hi th thn nhin khng s st, khng lm
chng gin th mi khng g xy ra cho mnh.
i vi ngi Ty bt lun quan dn ti chng thy ai ng s c. Khng phi ti c sc mnh
g hn h, nhng m bit r tnh tnh mu k ca h, ch c bnh tnh hiu r l l, hai iu
y c th i ng vi h khng cng, chng c g phi s c. Hn D ni: S d ngi ta s qu
l v khng ai thy n. Nu ngi ngi u thy th qu cng chng c g ng s. Cng nh
thin h ngy nay u chung ln vi ngi Ty. Nu ai ai cng thy h c ci g ng s m
mi ngy mt hoi nghi s st th lm sao c th giao tip lu di cng nhau lm vic li c?
Hn na i vi vn ny c khi ngi kia p dng c li m ngi ny p dng li sinh hi.
V d tht ngon th rt tt nhng i vi ngi n khng tiu m dng vo s c hi l v sao?
Bi khng tiu ha c. C ngi ng dng th b b tc, c ngi ng dng th thng sut
cng do kho hay khng kho s dng m thi.

228

S l trong thin h c phi ai lc no cng thng mi c u. Cho nn binh th ni: Thng

c th bit c nhng khng th lm c. Khng Minh ni: Khn lanh hay n n khng
phi do thy khng ng m cng cn do thi th v tri nh th no na. Khp mi ni
ngi lm iu c li ln m n ta th ra lm c th khng c nh mun, chnh l iu
m nh hin trit Mnh T bo th no l lm, th no l nn lm, th no l thi khng lm,
th no khuyn khng nn lm. Hn na vic i thng thng cha c vic g hon ton li
m khng c hi, ch do con ngi bit tu c ng bin m thi. Tr l khng bao gi cng,
trong li c hi, bit tu theo m ci chnh n mi l ngi kho vn dng ti tr. Nu ch it
tnh ton ( bi cha ht)
Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 634/3 t 173.
Khng ghi ngy thng, nhng c l vo nhng ngy cui i ca Nguyn Trng T v Nguyn
Trng T khng ni g thm m ch mun Triu nh thi hnh k sch ca mnh, s d cha thi
hnh l v cn nghi ng, e ngi.
DI THO S 56
BI KHI QUYN TIN SA CU (*)
Tng nghe:
C php sng l ci cu. Xi t thnh sng, tri vn ly lu thng nc ng. Lp
sng lm ng, ngi ly ni on ng cng. Ha i b thnh ph x, thay t tri
chp v ch h hao. Sut mt ng Nam Bc lu thng, cho ngi vt li qua khng tr ngi.
Mun dn khng ln li nc ni, t phi c thi c thun li.
Lng ta y: Gip thng hai huyn, t chim trung khu. Ty xung my tng non, trm vic
ngc xui, du sng ting g tip ni. ng m ba mt bin, t dn ln xung, bi xe chn
nga lin min. Cc tre chm li, gy dng bui u. Dy lt buc vo, sa sang lc tm. My
gi ma xiu vo i gnh i qua, hng lo ni sy chn xung vc. Bao phen ngp trn lt
li, vn xn khng khi, lung hao hi cch bn gi . khng thc bc cu, li thiu ra
linh bc.
Thit ngh: Gp ca th gian gip ngi thin h, sng chi thay hiu ngha ng bo. C nh
hng sn, c k hng tm, ch l v tnh khng gip . Mun bc cu vng qua bn y, mt
cy lm chng nn cng. Nn phi nh chung sc gp tay, nhiu ngi mi xong c vic.
Ci mong nhng ngi ti ch lc thin ho tm: Vn tay ni ngc, cng nhau hp sc gip
i. M np hang vng, nhiu t p li ku gi. Ng hu tch thiu thnh a, khe lu mt tm.
Ri y: Ct cu san st dng qua, sng trong tro ngn thu vng chi. Treo ln vng cu bn
nguyt, ng rui dong mun dm yn hn. Ngi ngi qua bn, k k nh n. Khch khch
sang sng, li li khen ngi. C y ch m trng thi so chi vi khch tin, hay bn ct
th gi lng ti t, lm tng thng cnh lng ta phong quang bn x m thi ! Bc bch li
qu knh mong nghe t.
Nay khi

229

Ch thch
(*) Bn vn ch Hn: Hv 189/4 t 25.
Khng ghi ngy thng nm. Nhng y c l l bi ku gi gp tin lm cu bc qua knh Gai,
ni lin x Nghi Dim, huyn Nghi Lc vi x Hng Trung, huyn Hng Nguyn, tnh Ngh An
ngy nay. Nguyn Trng T c l khi xng tu sa chic cu ny trong khong thi gian
t 1868-1871.
DI THO S 57
PHONG V BIU (*)
Ngy xa ngi ta thng dng phong v biu tin on s hn hn lt li, phn bit kh
hu, l nhng cng vic cn yu ca nh nng. Ngy nay cc nh khoa hc cn dng kho
st thin vn a l, o c hnh th cao su, c cng c ln trong khoa hc nh binh cng cn
dng xem thi tit kh hu. Binh php ni: Bit tri th thng tt c. Trng kh hu tc bit
tri, cho nn l iu khn thit i vi vic hnh binh. Nguyn l ca phong v biu rt
phc tp m cch s dng cng rt kh, bin i tu theo s ca mt t.
Nay xin phn bit trnh by v nguyn do pht minh, cch ch tc v s dng nh sau:
Vo thi nh Chu c nh vn nc Hy Lp suy rng kh tri c sc nng. Nh vn ny ch suy
ra bit th thi ch cha c g lm chng c xc thc. n cui nh Minh nm Vn Lch 19
ngi La M l Gi Li Lc (1) mi bt u ni r rng trn mt t c mt lp khng kh
xanh m bao bc. Kh y c hnh, c th trng thy v c cht c th cn c nng nh. Tt c
nhng g sinh ra trn qu t bt lun sinh cht (2) hay nh cht (3) u nh kh tri sinh ra
v nui ln. Nguyn l ny rt phin toi khng cho php ni chi tit t m c. Vy xin ch
ni mt im v khng kh c sc nng m thi.
Ngi ta dng nc trong, thu ngn, so snh vi khng kh m bit c sc nng p
xung, ni ng tip gip ca mt bin vi kh tri. Gi thit ly mt cc nc trong, hnh
vung mi b mt tc, cao 34m th sc nng ca ct nc y c chng 12 cn, ly mt ct
thu ngn hnh vung mi b mt tc, cao 30 tc th sc nng ca ct thu ngn ny cng nng
12 cn. Sc nng ca hai ct ny cng bng sc nng ca mt ct khng kh vung mi b mt
mt tc, cao t mt t n ch tn cng ca lp khng kh bao bc qu t. V vy ngi ta
lm ra mt kh c o lng s nng nh ca khng kh. Kh c l phong v biu.
Lc mi u ngi ta lm mt ng pha l di ba mi hai tc ty, mt u kn mt u trng,
ng y thu ngn tinh cht, li dng mt ci chu lm y, ng thu ngn n lng chng
chu, ri em ng thu ngn kia p u trng xung chu. Thu ngn trong ng tt xung,
li phn trn ca ng mt khong chn khng. Thu ngn tt xung kh thp nht l hai mi
tm tc v khi ln cao nht l ba mi mt tc. Ngoi ng ngi ta khc chia quan st
mc thu ngn ln xung. Khi tri u m, kh tri p xung mt chu rt nng, y thu ngn
trong ng ln khong chn khng ni u ng. Khi tri c ma, sc p ca kh tri xung mt
chu nh, thu ngn trong ng tt xung trn ra ngoi chu. Xem thu ngn ln xung th bit
tri sp nng hay ma. Nu nng ma thay i, khng kh thc lon khng nht nh, thu ngn
cng ln xung khng nht nh, nhng mc ln xung tng i ngn ch khng rt cao rt
230

thp nh trng hp nng ma. Nu mun bit khng kh c sc p nng nh th no, hy th

xem phong v biu t vo mt ci ng, c th ht khng kh ra hay bm khng kh vo, xong
dng my rt khng kh ra th thy mc thu ngn trong ng pha l xung thp dn, sau
bm khng kh vo th thy mc thu ngn ln cao dn. Cn c vo th bit khng kh c
sc p nng.
Ngy xa ngi ta dng phong v biu nh th, nhng thng lo ngi thu ngn trong chu b
nghing , kh an ton mi khi di chuyn mang xch i u. Ngy nay ngi ta ch ra phong
v biu bng kim loi. Cch lm l dng mt ming ng mng loi tht tt lm mt ci hp
hnh trn dp trong rng, mt ngoi bng phng, dng my rt ht khng kh trong hp ra ri
dng thic hn kn ming hp li. Trn hp ng lm mt kim ch dn ra ngoi mt s c
chia . Khi c sc p nng xung mt ng th hp ng xp vo lin ng n kim ch ,
kim s theo xoay sang pha bn phi c nhng ch nng, hn v.v Nu khng kh nh th
mt hp ng phnh ra li, xoay kim sang pha bn tri c nhng ch gi mnh, ma v.v
Xem kim ch bn tri bn phi cng c th on trc nng ma, ht nh s ln xung ca
phong v biu thu ngn nh vy, nhng cch s dng th d dng tin li hn.
Tuy nhin khng kh trn khp a cu khng phi ch no cng ging nhau, cho nn s ln
xung c khc nhau. Ngi quan st gii phi nhn m suy lng, mi c th chun xc
c. Bi v trn mt t gn xch o th kh nh, do sc ly tm ca qu t ln m thnh ra
nh, gn hai cc th kh nng v sc ly tm t nn nng.
Nay cc nc phng Ty t vng n i tr v pha Bc, khng kh nng cho nn
ngi ta ch phong v biu cng da vo iu kin khng kh . Nay em dng ta, a
phng gn xch o, th mc ln xung khng bng cc nc phng Ty. Cho nn hn
thay i ln xung theo nng ma khng c nhiu cn phi ht sc ch theo di ghi
nhn mi ngy, nghim s thay i thi tit, trong khong ba nm nh vy mi khng sai.
Cn nh dng on nh nng hn lu, gi bo, ma lt th ng chc chn khng sai. Nu
ch dng c th th c th c dng ln, nhng s st nhng cng dng nh nht khc.
nhng a phng gn xch o, s lon ng ca khng kh c nhiu nguyn do, kh k ht
c. Nay ch ni n nguyn do ln. Cn bn ca nguyn do ln l ci khng kh nng nung
t bi mt tri trong mi hai ting ng h a n lm cm ng khng kh mt qu t
mi lc mt thay i, khin tng lp khng kh b dn ui, trong khi kh lnh kh nng tri
ni khng nht nh lm cho sc dn n ca khng kh thot ln thot nh, mt hp ng ca
phong v biu b sc p tc ng lin min khng kp, cho nn kim ch mt ch nht nh. V
nguyn nhn nh th v mt t c cao thp li lm rng ng c sm ut hoang trc, b bin c
vnh m xin lch, ni non c chy vng hang hc, cho nn khng kh qua li phn nhiu b
ngn tr. C khi cch nhau mt dm m kh hu hai ni khc nhau rt xa. Cho nn xt nghim
phong v biu c khi cng c cht t sai khc. Ngi s dng gii phi thuc ht nhng s lu
hnh ca khng kh, nhn s khc nhau ca khng kh trn tri di t, suy t ci ny ra ci
kia, sng sut nhn nh th c th tn dng ci k diu ca n.
Gn y ngi cc nc s dng phong v biu rt nhiu. phng Ty gn nh mi gia nh
u c v rt cn n n. Cn phong v biu m cc nh trc lng hc dng o c cao su

231

th phc tp hn v nguyn l ca n rt su, li khng quan h n cng dng hng ngy nn

khng ni n.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/4 trang 36-41.
Galileo, ngi .
Cht hu c.
Cht v c.
DI THO S 58
BI TA SCH M THIN LUN (*)
(y cng l bi ta vit vo quyn u ca B sch m Thin dng ln).
Phm nh khoa hc th phi bng bao ht nhng vic xa nay, mt trng khp tri t, tinh thn
chu du tn ci xa xm, tm hn thu n ch u huyn. Nh vy mi sng sut m tm c c
nhng g sch v khng th truyn ht, hi c nhng g ngi xa khng th ni ht, mt
trng thy hin tng m tm tr bao trm s hiu bit ngoi hin tng na. Bi v tri tuy
cao, t tuy xa nhng u c s thc ch khng chm vo h v, khng nh khch vn chng
ch da vo tng tng. Tuy ni l s thc nhng n ca dy thm thu v cng, thy nh gn
nhng thc l xa, thy nh nh m thc l ln, thy nh tnh m thc s l ng, thy nh
nghch m thc s l thun, thy nh khng c nguyn tc m thc s l c nguyn tc, thy
nh l tru tng m thc s l c th, khng phi nhng chuyn tm thng lm hng ngy c
th em so snh c.
Bi v nu em s vt trc mt ra m cn o, c cn tng lng mt th n thch l sai ri, c
o tng tc mt th n trng l sai ngay. Hung chi to ln nh tri t, b nh nh mun vt,
nu khng phi l bc thng minh khc thng tr tu sng sut chc chn khng th lm c.
K s cao minh mun nghin cu khoa hc, trc ht phi hiu r a l thin vn m mi,
th n dng quang hc, c hc, ha hc, thc vt hc, i s hc, hnh hc cho c y
ng dng vo vic nghin cu. Ri sau em nhng sch ca cc nc xa nghin cu v tri ra
rng lng kho cu, dp b ht nhng thnh kin tp qun c, khng phn bit gii vc, ch tp
trung vo , vn dng ht thn tr, m v tr vo lng, nhm mt li m nh thy r rng trc
mt. c n nh vy mi c th ni v tri. Nu c gi theo n np c, khng thng phng
php mi, hiu bit nng cn lm sao ni n vic ny c. y l bi ta.
Ma xun nm T c 16.
Bi tip bi ta sch M THIN LUN
(Bi ta ny chp vo quyn u ca B sch m Thin dng vua xem).
(Nguyn Trng T mi son)

232

Mn hc thin vn t xa ng Ty u c. Nhng ngi xa chuyn dng s m suy on

ra i th, nn ci gn cn sai nhiu, ni g n nhng ci xa mt cha h trng thy! Gn y
ngi ta chuyn dng cc hin tng ri ly s tnh ton cho nn c th ph hp cht ch vi
nhng s vn hnh k diu ca tri, c th a con ngi la khi a cu m ra tn ngoi
khng gian rt xa, c th khin thn tr con ngi bay bng n tn nhng ch khng th tng
tng c, c th khin con ngi pht minh c ci nng lc v cng ci k diu v cng
ca to vt.
Tt c nhng g trn th gian thy l thiu st, bt bnh, kh hiu ngi xa u li cho tri.
Nhng theo khoa hc ngy nay m quan st th u c ch ch l trong , c th khin ngi
ta sc tnh nhng lm lc to ln lu truyn t ngn xa, c th khin ngi ta bit r mi vt
trn qu t, phng Bc tri cho nh b chng khc mt ht bi bay m nhng th d bun
ci trong thin Thu Thu (1) chng c g k l. Nhng vic ny u do hc v tri m bit
c, m cn bn l hon ton da vo s quan st hin tng. Bi v tri t u l vt thc,
trn tri l tng, di t l hnh, nhng tt c u l vt thc c th trng thy. Nu ni s
tc chng qua dng th d. l i khi ch c thua hn km ca mn hc v tri xa
v nay vy.
Phng ng ni v tri u ly Trung Quc, n , Rp lm u, nhng tt c u c ch
sai lm. V th vua Khang Hy triu nh Thanh c bit dng cc gio s La M sa i
php lm lch nh Quang Lc i Phu Thang Vng (2), Thi Thng T Khanh Nam Hoi
Nhn (3) v.v kho cu s sai lch ca nm thng m nh li thi tit v nht lut ban hnh
trong tt c cc x thuc quyn thng tr ca nh Thanh. Nhng sch bin kho trong thi k
ny c Hn thin thuyt, C kim giao thc vin knh thuyt, Tinh i trc, Giao thc lch
ch, Hng tinh lch ch, Bt tuyn biu hc lc tiu bin, Trc thin c thuyt, Tn lch b
ch gii hoc, Vnh nin lch php, Bt c d bin binh gin nghi tng dinh v.v n my
trm b khng th ht. Tuy nhin lc by gi nhng phng php mi hy cn t khng cn ni
chuyn. Nay lc thut mt vi phng php mi thy ci ln trc cn nhng ci nh nht
xin min k.
Ca Bch Ni (4) sinh nc Ph, c sch o, lm linh mc. ng c nhiu kin thc c o.
C th ni khoa hc phng Ty t n ch tinh vi l do ng m u m ra. ng vit sch ni
v s xoay quanh ca cc thin th, hon thnh vo nm Gia Tnh th 9, ng l lun lp ra
phng php mi cho rng qu t l mt hnh tinh xoay quanh mt tri, gip mt vng thnh
mt nm, v mi ngy t n xoay quanh, gip mt vng chung quanh n thnh mt ngy m,
qu o ca n khong gia sao Kim v sao Ha. Phm nhng chm sao m ta thy nh i
chm li, ng yn, i ngc li, bin mt, nhp nhy l s chuyn ng ca bn thn sao y
v s chuyn ng ca qu t hai ci hp li m sinh ra. Nh trong mt hnh v Thn l mt
tri, Gip t Bnh inh l qu o qu t, Gip inh Bnh t l qu o cc hnh tinh ngoi,
Dn Mo l bu tri, qu t ta h nh i ngc li theo chiu t Mu n K. Nhng hnh
tinh khc cng tng t vy. Qu t v cc hnh tinh u i trong qu o ca n, cho nn
thy cc ngi sao nh ng yn ri i thun, i thun ri i nghch. Hin tng ny c nhn
nhiu i suy ngh m khng gii thch c. Ca Bch Ni bo l do s phi hi ca hai chuyn
ng m sinh ra. Ch ni mt cu l , khng phi bn lun phin phc g na. Nhng lc by
gi cha chng minh c. Sau Bch Lp L (?) o c s sai lch v nh sng ca cc
ngi sao, Lut c (?) o c sc ht xch o nh hn hai cc, Ni oan (5) suy c
233

nguyn l vt ri v chng minh c sc ht, Khc Bch Nh (6) th suy ra c ba nguyn

tc. Nhin hu ci thuyt qu t xoay mi c r rng nh ban ngy khng cn nghi ng g
na.
Nay em mt vi chng minh ni s lc nh sau:
Bch Lp L bo rng qu t v nh sng u i th sinh ra th sai (s trng thy sai lch).
cho rng qu o qu t ht sc ln khi hai im i nhau m nhn mt ngi sao th chc
chn c gc sai. Nhn ng cng vi ngi bn l Ma Li Ngu (?) ly ngi sao th hai ca
sao Thin Bng cng o. Khi s o vo nm Ung Chnh th ba th thng thy sao Bc c ci
khuynh hng nghing v pha Nam. Nh trong hnh v qu t ti Gip thy sao t nh
ti Bnh. Gi nh c gc sai th qu t ti inh phi thy sao ti Mu m tri li th thy ti
K, tng phn vi l lun v gc sai. Do cc ng mi nghi ng nhng dng c dng o
c l khng c chnh xc, bn kim tra chnh li cc dng c ri tip tc o c, kt qu vn
nh trc. T thng 11 n thng 3 sao sai v Ty Nam, t thng 3 n thng 11 sao li sai v
pha Bc. Nu i vng quanh mt Tiu Tu Ph, nh hnh v Gip l Bc Cc, t l Thin T
tm mi khng ra l do. Mt hm tnh c do thuyn i chi, c mi ln tr mi cho gi
nghing th thy l c trn ct bum li hi i phng hng, y khng phi l gi i
phng hng m chnh l thuyn i phng hng, ng mi cht hiu rng s sai lch Nam
Bc ca ngi sao l do s bin i ng i ca qu t hp vi s chuyn ng ca nh sng
m sinh ra. Cn c l l ny m suy ra s sai lch ca ngi sao th u ph hp vi hnh v.
ng i t Gip n t trong khi nh sng i t Bnh n t. Hp hai chuyn ng li cho
nn nh sng t inh n t khi vo mt ta thy ngi sao ti Bnh nh ti inh vy. Ci
phng hng nh sng vo mt ta tc l ci phng hng mt ta trng thy ngi sao. Cho
nn trng thy sao u c gc sai vy. iu ny chng minh r rng qu t xoay quanh mt
tri. l mt vn ht sc trng yu trong thin vn hc.
V li s truyn i ca nh sng do Lc Mc Nh (?) o s chuyn i ca sao Mc v pha mt
trng lu lm mi bit c. Bi v sao Mc khi nguyt thc mi khuyt ri sng tr li, vi
khi thc hin o c, thng hai kt qu khng ph hp nhau, c khi chm vi pht, c khi sm
vi pht. Tm nguyn nhn th thy rng l do khong cch gia qu t v sao Mc xa hay
gn m ra. Khi khong cch xa thy chm, khi khong cch gn th sm. Nhn hiu ra l
truyn i ca nh sng. Nh trong hnh v, Bnh l qu o sao Mc, Gip t l qu o ca
qu t. Khong cch hai bn c chng nm c nm ngn dm. Khi qu t i n im Gip
th s cch sao Mc xa hn khi n im t. So snh th hn c chng nm c ngm ngn
vn dm. Nu gi thuyt nh sng khng truyn i th qu t d Gip hay t trong nguyt
thc u nh nhau khng c thi sai (s sai lch nhau v thi gian), th m thi sai o c l
16 pht . Theo th bit nh sng truyn i rt nhanh, mt truyn i c chng ba ngn ba
trm tm mi lm vn dm, mt giy truyn i c hn nm mi su vn bn ngn dm,
1/8 giy c th i gip mt vng qu t. Xem th th bit rng nh sng cng l mt vt cht
trong v tr (cc sch c ni r).
Nm Khang Hy th 5, Ni oan ngu nhin trong vn thy mt tri cy ri xung. Nhn
ng suy ngh rng mt trng chc cng v sc ht ca qu t nn mi xoay quanh qu t m
khng i thng vo khng gian. Nu qu mt trng nh vy th cc hnh tinh xoay quanh mt
tri cng theo l l nh vy. T v sau ng hng suy ngh sut mi su nm, trc ht ng
234

tm sc ht trn mt qu t, th n ng tm t l xem cch mt t bao nhiu th sc ht nh

i bao nhiu. c t l ny ri, ng em ra ng dng o lng s chuyn ng ca mt trng.
Nhn bit rng sc ht ca qu t ti mt im t l nghch vi bnh phng khong cch
t im n trung tm qu t. V vy sc ht ca qu t i vi mt trng nh hn 1/3.600
sc ht i vi mt t. Gi thit mt trng i t Gip n t, c mt vt ri t Gip n Mu,
c hai t s n cng mt lc. o on thng cung Gip t, nu Mu Gip nh hn mt t sc
ht ca on thng cung phi c 1/3.600, nh th l chng minh c sc ht. Theo th
bit rng on thng ca mt vt trn ng i vng cung ca mt trng trong thi gian mt
pht, tng ng vi khong cch ca mt vt ri n mt t trong thi gian mt giy. Do
ng tm c nh lut v sc ht xa gn. y l nh lut chung i vi cc thin th vn
hnh, em p dng vi cc hnh tinh Sao Chi u ph hp c. Nguyn l ni rng: Nu mt
vt g t qu t nm ra khng gian, khng b sc cn s mi mi i thng v gi nguyn tc
. Nu c mt sc khc tc ng vo th s i lch. Nh hnh v gi thit qu t ch c mt
sc y duy nht lm cho n chuyn ng th n phi i thng Gip t. Nu khng c sc y
ny m ch c sc ht ca mt tri th qu t s i thng vo mt tri.
Nhng sc y v sc ht ca mt tri c hai u tc ng vo mi khng thi cho nn c lun
lun i theo hnh vng cung khng thay i, do m thnh ra qu o ca qu t. Qu o
ca cc hnh tinh cng u nh th, thng vn c t l vi sc ht ln hay nh, th tch ln
hay nh v khong cch xa hay gn i vi mt tri. Sc ht cng ging nh nh sng, h phn
tn th nh, t hp li th ln. Cng lc ca n ln hay nh t l nghch vi bnh phng ca
khong cch xa hay gn. Gi thit c mt hnh tinh cch mt tri gp i khong cch ca qu
t i vi mt tri th sc ht ca n bng bnh phng sc ht ca qu t. Vy sc ht c
hai nguyn l: Mt l t l nghch vi bnh phng khong cch xa hay gn, hai l t l thun
vi th tch ln hay nh. Nu dng si dy di ct vo chn ri ma, mt tri l tay cho nn
nhng hnh tinh rt xa cng u thng thuc vo mt tri, m cc tinh cu cng u c nguyn
l ht ln nhau. Sc ht y mnh hay yu do s khc nhau bi khong cch xa gn v th tch
ln nh. Nhng khong cch gia chng vi nhau khng ng u nn sinh ra s sai lch
khng bng nhau. Mc du s sai lch y rt b, tch lu lu cng c th suy ra con s c.
Nhng m ci sai lch sau li b vo ci sai lch trc, ci trc ci sau b p cho nhau thnh
ra c bin i m vn khng thy bin i. l chng minh xc thc v sc ht. Th nhng
nu qu c mt ngy no cc hnh tinh tiu dit, iu chc khng phi v s vn hnh ca
chng sai lch ra ngoi qu o m gy nn s tan v m ch c to vt l lm ch ci vn
mnh y m thi.
Li na phm mt vt g ri xung th lc by gi c hai chuyn ng: Mt l ri sinh ra bi
chuyn ng hng v tm qu t, hai l ri theo vng quanh tm qu t m chuyn ng
vn c trc khi vt cha ri. Th d nh thuyn ang i, t nh ct bum th xung mt
hn chc s ri xung chn ct bum nhng hn khng cng i vi chic thuyn nn
khng ri kp n chn ct bum. Phm khi mt vt g ri xung th s chuyn ng theo vng
quanh tm qu t lm cho vt y khi t n mt t th t ln vo. Nh trong hnh v Tut T
l vng xch o ca mt t, Du l thp o, Bnh l ng thng ng ca thp vi tm qu
t, Dn l cht thp, Thn t xoay quanh mt vng theo qu t do Mu lm qu o. Gi
thit chn thp l t i n Bnh th cht thp phi n inh. Vng cht thp ln hn vng
mt t cho nn o chuyn ng vng quanh qu t thnh nhanh hn. V qu t xoay, mt
t v thp u i v pha ng, t cht thp ri xung c tc sut cht thp nhanh hn
235

chn thp, cho nn n t phi ri ti pha ng ca Bnh. Ni oan khi mi r nguyn l

ny bn em th nghim ti mt hm m than su hai mi su trng, qua nhiu ln u thy
lch v pha ng nm phn. l chng minh rt xc ng v s chuyn ng ca qu t.
Ban u ngi xa cho rng cc ngi sao u i theo ng vng trn, trong qu o ca
sao Ha c hai tm sai nhau rt ln. Khc Bch Nh, trong lc sao Ha tin thng v pha mt
tri thy s i ca sao khc l mi ngh rng phi chng sao Ha i theo ng bu dc m
mt tri l mt trong hai tm ca ng bu dc . Bn o c k lng th thy r rng l cc
hnh tinh u i theo hnh bu dc. Nh hnh v, Gip Bnh Canh l qu o bu dc ca hnh
tinh Thn l tm ca mt tri, v hai ng Gip Thn t Thn th t Thn l mt phn ca
din tch hnh bu dc. Hnh tinh i t Gip n t, thi gian v din tch c t l vi nhau. Gi
thit thi gian i qua l mt thng, ri t cc im Bnh inh Mu K Canh ca qu o hnh
tinh lm tm vch cc ng th thy cc din tch gia hai ng u bng nhau v hnh tinh
i qua u mt mt thng nh nhau. l mt cch khm ph mi th nht ca Khc Bch
Nh. Quan st t m bit c giao im v ngy gi ca Xun phn, Thu phn, H ch,
ng ch khng ng u nhau l do qu t i theo hnh bu dc vy. Nu din tch bng nhau
m tc ca hnh tinh chm nhanh khng bng nhau th mt on t Gip n t l nhanh,
cc on sau chm dn. Cho nn hnh tinh khng phi lun lun i vi tc bnh thng.
l khm ph mi th hai ca Khc Bch Nh.
Ngi xa o thin vn cng bit rng hnh tinh khng i theo tc bnh thng nhng
khng gii thch c. n Khc Bch Nh mi c th kho cu xc nh dng cch no ph
hp vi tc sut ny. C th ni ng l ngi sa i cch lm khng nguyn tc thnh ra c
nguyn tc. ng cn suy ra c cc hnh tinh cch mt tri xa gn v bit cc hnh tinh u
thng thuc vo mt tri. Bi v c hai hnh tinh cng vn hnh th t l bnh phng vn tc
ca chng c t l vi lp phng khong cch gia chng vi mt tri. y thc l mt
nguyn l trng yu m ra cho ngnh thin vn hc. Ly bn sut t l m suy, bit khong
cch ca hai ngi sao vi mt tri v thi gian mt ngi sao i gip mt vng th s bit c
thi gian ngi sao kia i gip mt vng l bao nhiu. Xem th th bit rng mt hnh tinh khng
phi tht nhin hin ra, i mt cch vu v, m tt c u theo mt nguyn l ht sc chnh xc.
Ly th d nh sao Ha cch mt tri gp bn ln khong cch sao Thu vi mt tri. Lp
phng ca bn thnh ra su mi bn, ly khai phng ca s ny th c tm, nh th vn
tc ca sao Thu gp tm ln vn tc sao Ha. ng i ca nh sng qu t cng theo mt
nguyn l ny. y l nguyn th ba ca Khc Bch Nh.
Nhng iu dn ra trn y l chng minh ci thuyt qu t chuyn ng. B sch m
Thin ny u ch trng ni v thuyt qu t chuyn ng v chuyn ng theo hnh bu
dc. Nhng iu trong bi ta v trong sch ny ni n u l nhng trng dn ch khng
phi do sng kin pht ra. V vy trc tin a cc chng minh ra lm sng t. Nhng nu
ch c lt qua mt cch s si nhng chng minh ny, chc chn kh thng hiu c. Trc
ht phi c ht cc b sch thin vn t trc n nay, phn bit ch hay d ng sai, rng
lng l hi, nh c mt th gii mi ring trong lng, mi mit nghin cu r rng khc
chit nhng th t thun nghch ca kinh v th mi c th thu trit mt cch minh bch c.
Nhng chng minh ny tuy cha c ch sng t nhng cn g phi i c ngi vch ra ch cho
mi trng thy. Nu khng th xem my li ny nhiu ngi s cho l vin vng ba t.

236

Nhng ai c ch vi dn tc hy nn tm ti nghin cu trong mn hc ny, do cng c th

hiu c i cng nhng b mt ca tri t. Nay ni thm my iu cng hin nhng ai
hm m.
Ma xun nm T c 16.
Ch thch
(*) Nguyn vn ch Hn: Hv 189/4 trang 26-35.
(1) Thin Thu thu trong Nam Hoa Kinh ca Trang T dng nhiu hnh nh th d rt ng
nghnh ni v ci l tng i ca v tr xem tri t nh b nh ht tm ht go, ht bi
my lng.
(2) Tc Joannes Adam Schall von Bell, gio s ngi c, c Khang Hy phong tc Quang
Lc i Phu.
(3) Tc Ferdinandus Verbiest, gio s ngi B, c phong tc Thi Thng T Khanh.
(4) Ca Bch Ni tc Copernic.
(5) Ni oan tc Isaac Newton.
(6) Khc Bch Nh tc Johanrn Kepler.

237