Univerzitet u Tuzli

Filozofski fakultet
Odsjek: Historija

GRADSKA NASELJA U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI

(seminarski rad)

Student:
Mentor:
Meliha Tanki
mr.sc. Nermina Halilovi

Tuzla, 2012.
0

UVOD
Tema mog seminarskog rada je Gradska naselja srednjovjekovne
bosanske drave. Seminarski rad se sastoji iz etiri dijela. U prvom dijelu dat je osvrt na
pojavu i razvoj gradskih naselja. U drugom dijelu dat je kratak osvrt na nazive gradskih
naselja. U treem dijelu se govori o privredi gradskih naselja u Bosni. U etvrtom dijelu su
objanjene drutvene i uprave strukture gradskih naselja srednjovijekovne Bosne.
Vrijeme je dovelo do toga da su pojedina gradska naselja srednjovjekovne Bosne
potisnuta u zaborav, a neki od njih potpuno iezavaju kao uveni trg Drijeva. U osvrtu na
ono to je do danas uinjeno, treba ukazati na injenicu da je prolost veine bosanskih
gradskih naselja ostala neobraena. Prouavanje gradova na bosanskom podruju do 12 vijeka
je uveliko oteano krajnjom oskudicom izvorne grae. Za doba razvijenog feudalizma ostalo
je mnogo vie sauvanih podataka, zbog trgovinskih veza sa susjednim zemljama. Pisani
izvori sa domaeg terena su jako oskudni. U pogledu pisanih izvora van granica bosanske
drave, najznaajniji je Dubrovaki arhiv. Bosanski grad je napredovao uporedo sa trgovinom
i rudarstvom, privrednim granama u ijem su razvoju Dubrovani uzimali uea i odigrali
veliku i vanu ulogu. Od formiranja srednjovjekovne bosanske drave pa do sredine XIV
stoljea, mrea gradova u Bosni je bila sasvim rijetka. inila su je malobrojna i malena
gradska naselja. Nakon tog perioda, tokom druge polovine XIV vijeka i prve polovine XV
stoljea, zapoinje faza izrazito urbanog razvoja u Bosni. Taj razvoj je izazvan naglim
razvojom robno-novane privrede i ekspolotacijom rudnih bogastava.

I
POJAVA I RAZVOJ GRADSKIH NASELJA
Teritorija dananje BiH je u antiko doba bila zahvaena snanom urbanizacijom. To
je rezultiralo pojavom naselja i gradskih centara. Tako je tokom prva tri vijeka razvoja
Rimskog Carstva razvoj naselja urbanog tipa dostigao puni zamah. To nisu bili samo
ekonomski i kulturni centri, ve i sredita raznih upravnih organa i municipalnog ureenja.
Dolaskom Slavena itav niz antikih gradova iezava, zadrali su samo gradine. Pored
gradina, upotrebljavali su utvrde ili gradia, obino smjetena u nizinama ili movarnim
predjelima. Graena od zemlje ova naselja imaju izrazito slovenska obiljelja.
Prve pisane podatke o gradovima, nakon naseljavanja Slovena, prua nam sredinom X
vijeka Konstantin Porfirogenet u svom djelu De administrando de imperio. Prema caru piscu
na podruju Bosne su se nalazila 2 grada: Kotor i Desnik. 1 Gradovi X vijeka su uglavnom
bila utvrenja, vojna i upravna sjedita, te nisu odigrali nikakvu ulogu docnije u procesu
nastajanja bosanskih gradova. Sa XII vijekom nastaju nove ekonomske, drutvene i politike
promjene koje e dovesti do nastanka i irenja novih urbanih centara. Od sredine tridesetih
godina XIV vijeka u Bosni se javlja vie utvrenih gradova, poznata su im imena i lokacije,
za razliku od prethodnih. To vie nisu samo administrativni centri pojedinih upa kao u doba
Konstantina Porfirogenita, ve bastioni feudalaca. U podnoju pojedinih utvrenih gradova
formiraju se podgraa koja su i izvornoj grai sa prefiksom sub posebno naznaena, a u
domaim izvorima sa prefiksom pod. Za nastanak gradskih naselja daleko su najznaajniji
su ekonomski procesi koje je sa sobom donio razvoj rudarstva. U povelji od 1399. godine,
kojim Stjepan II daje Trogiranima slobodu trgovanja, prvi put se pominju razni rudarski
proizvodi.2 Koliki je bio znaaj rudarstva u nastanku gradskih naselja, vidi se po tome to u
podgraima onih tvrava koje se nalaze u blizinu rudarskih centara jaa neagrarni nain
proizvodnje.
Nastajanje gradskih naselja u srednjovjekovnoj Bosni uzima maha mnogo kasnije
nego u susjednim zemljama, krajem XIV vijeka. Tako se pri kraju XIV vijeka ocrtavaju oni
regioni koji su bili zahvaeni procesom nastajanja i razvoja gradskih naselja. Glavna podruja
1 Desanka Kovaevi-Koji, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske drave,
Sarajevo, 1978., str. 19
2 Isto, str. 31
2

na kojima je dolo do formiranja novih trgova i rudnika bili su : rudarski bazen oko
Srebrenice, tanije srednjeg Podrinja, zatim rudarski bazen Olova u sjeveroistonoj Bosni i
kraj bogat rudama u Centralnoj Bosni. O krajevima Zapadne Bosne u ovo vrijeme malo je ta
poznato. Dakle, iz XIV vijeka Bosna izlazi sa mnogim rudnicima i trgovima. Neki od njih su
ve u ova doba zapaena gradska naselja, prvenstveno Srebrenice, zatim rudnik Olovo. Od
trgova, Drijeva su svakako najznaajnija u unutranjosti Bosne, Drae i Foe. Ipak gradska
naselja srednjovijekovne Bosne, tokom druge polovine XIV vijeka, nalaze se u ranim fazama
svog razvoja. Uz rudarstvo, napreduje trgovina, iji nosioci postaju Dubrovani. Sa izuzetkom
Srebrenice, gradovi su jo uvijek potroaki centri.

Rudnici i rudarski trgovi

Rudarska proizvodnja koja predstavlja osnovu postanka i razvoja bosanskih gradova,
napreduje i dalje u prvoj polovini XV vijeka. Naroito dolazi do razvoja gradskih naselja u
srednjem Podrinju i srednjoj Bosni. Sa razvojom rudarstva, razvija se intezivno i trgovina.
Sve vie se razvija Srebrenica, koja je pored rudarskog i trgovakog centra, bila vaan i
zanatski centar. U njenoj okolini nastaje veliki broj naselja, kao to je naseljo Sasi, danas selo
Sase u blizini Gradine. Tako je ona postala centar u privrednom aktiviranju itave svoje
okoline. Tako se u srednjem Podrinju, oko Srebrenice formira itav niz manje ili vie vanih,
ekonomskih centara. Meu njima je osobito vano podgrae Zvonika, koje je dobilo ime po
zvoniku lokalnog franjevakog samostana. Pod imenom Zvornik prvi put se pominje 1410.
godine. Zvornik je bio dio razmjene irokih okvira u pravcu sjever, jug, istok, zapad, pa je
uistinu postao polazna taka za trgovinu. Olovo, koje se nalazilo na saobraajnim arterijama
koje su vodile od Jadranskog mora u Zvornik, pa dalje u Ugarsku, se znatno razvija. Predstava
o samom naselju je prilino neodreena jer se tu nije formirala dubrovaka naseobina, a ni
domai element nije bio trgovaki aktivan. Zbog toga bi se ak moglo postavit pitanje da li je
Olovo bilo uopte stalno naselje ili samo privremeni trg uz rudnik. Meutim nema sumnje da
je kao rudnik Olovo bilo vrlo aktivno.
U srednjem dijelu Bosne, najznaajniji centar postaje Podvisoki. Do devedesetih godina
XIV vijeka, Visoko je bilo trgovako sredite skromnih razmjera. Tek poslije se zapaa vea
ivost u ovom podgrau. Dubrovani se javljaju u sve veem broju od 1412. godine, stoga se
ova godina uzima kao poetak stvaranja dubrovake naseobine u Visokom, koje se razvijalo
sve do 1433. godine. Visoko postepeno prerasta u upravni centar bosanske drave. Ve je u
3

XIV vijeku bilo povremeno boravite bosanskih vladara, al' se se tek ozbiljnije kralj Ostoja
vee za Visoko i od njega pravi svoju glavnu rezidenciju. Za razvoj Visokog, zasluan je i
njegov topografski poloaj, jer je grad bio prirodno zatien visokim strmim bregovima.
Tokom itave prve polovine 1413. godine, izbija na vidjelo znaaj Deevice, koja je bila
najvaniji rudarski trg u srednjobosanskom rudarskom bazenu. Odatle se izvozilo srebro, i u
manjim koliinama olovo. Spominje se kao i sjedite bosanskih vladara. Na osnovu kretanja
dubrovake trgovine u predjelu srednje Bosne, moe se zakljuit da je Podvisoki postao
poznati i razvijen trg, gdje se nabavljalo srebro i njime trgovalo. Tako je, prvih decenija XV
stoljea pored daljeg razvoja rudarskih naselja, prvenstveno Srebrenice, dolo do naglog
uspona Visokog i Zvornika.

Srednja Bosna
Dubrovaka arhivska graa nam prua mnoge podatke o razvoju veih i znaajnijih
centara u srednjovjekovnoj Bosni, dok za manja mjesta imamo vrlo malo podataka. Jedini
izvor za njih predstavljaju najraniji turski izvori, u kojima sa odraava zateeno stanje. To su
uglavnom bili manji trgovi, izrasli iz lokalnih sajmova. U najstarijem turskom popisu
spominje se trg Tornik. Takoer u popisu bosanskog sandaka iz 1468/9. godine, u nahiji
Kladanj, upisan je trg etvrtkovite. Pretpostavlja se da je to dananji Kladanj, koji se
formirao na mjestu gdje se etvrtkom odravao sajam jo u srednjovjekovnoj Bosni.
etvrtkovite je bio centar biljeljinske nahije i po nazivu se podudaralo sa starim trgom, kojeg
su Turci ovdje zatekli. To su u stvari, bili samo mali seoski trgovi, koji nisu utjecali na
ekonomske procese u Bosni u to vrijeme.
Kad su Turci stvorili svoja prva stalna uporita u upi Vrhbosni, zatekli su male trgove
Kotorovce i Blagaj. U upi Lepenice, nalazi se podgrae Kozograda, kod Fojnice. U
dubrovakim izvorima javlja se jos 1434. godine, a samo podgrae 1449. godine. Blizina
Fojnice i posjete dubrovakih trgovaca povoljno su utjecale na razvoj ovog podgraa. Smatra
se da su najvea naselja leala oko sastava Lepenice i Fojnice, na podruju dananjeg
Kiseljaka i Podastinja, i tu su bili ekonomski centri ovog kraja. U zabaenom kraju blizu
Varea javlja se Borovica, gdje je izgleda bilo rudarske aktivnosti jo u srednjem vijeku. To se
da zakljuit po brojnim lokalitetima kao to je Kraljeva rupa. U defteru iz 1468/9 godine, u
kadiluku Bobovac, pored Visokog, Kreeva i Fojnice, dobro poznatih naselja, navedeni su jo
i trgovi Sutjeska, Zenica, Kakanj i Vranduk. Sutjeska je bila omiljeno sjedite bosanskih
vladara. Tu se nalazi franjevaki samostan. Meutim nema vijesti o trgovakom prometu.
4

Smatra se da je tek pred pad Bosne dolo do buenja ovog naselja. Bobovac je pored toga to
je bilo znaajno utvrenje i sredite bosanskih vladara, imao i razvijeno naselje. Meutim ono
nije dobilo zabiljeke gradskog naselja, jer se nalazilo u zabaenom dijelu gdje se nije
uspostavila stalna tgovinska razmjena. Kakanj i Zenica, trgovi u nahiji Brod, malo su nam
poznat, zbog nedostatka izvora.
Na lijevoj obali rijeke Bosne, nalazio se utvreni Vranduk. Prvi put se pominje 1410.
godine, a od 1430. godine postaje omiljeno boravite bosanskih vladara, koji se pod pritiskom
Turaka sve vie povlae prema sjeverozapadu. Podgrae Vranduka je vjerovatno imalo odlike
naselja gradskog tipa i tu se nalazi franjevaka crkva. Gradovi i naselja uz Bosnu, su veoma
vani za vojnu historiju, jer su se tu kretale ugarske vojske sa svojim pohodima. Zbog toga ti
gradovi nisu odigrali nikakvu ulogu u privrednom ivotu srednjovijekovne Bosne. Podruje
Usore predstavlja izuzetno zaostalu privrednu oblast, gdje se ne moe konstatovati nijedno
gradsko naselje. Samo se moe pretpostaviti da je tu bilo vie seoskih trgova. Tako je u
srednjoj Bosni, u prvoj polovini XV vijeka nalazilo se mnotvo malih trgova, koja su uz vea
gradska naselja nastala na osnovama rudarstva. Ipak treba napomenuti da u ovom predjelu
nije dolo do formiranja napredne trgovine, kao u istonoj Bosni.

Gornje Podrinje i Polimlje

Ve u drugoj polovini XIV vijeka, dolazi do jakog privrednog razvoja u krajevima
istone Bosne, koji e u prvoj polovini XV vijeka dobiti jo vei zamah. Izvoz ive stoke,
prvenstveno konja, vezan je najvie za krajeve istone Bosne. U prvoj polovini XV vijeka
postaje vrlo intezivan i izvoz voska iz istone Bosne. Stoga se moe rei da je u ovim
krajevima bilo razvijeno i pelarstvo. Smatra se da je u ovom kraju bilo nekoliko rudnika, ali
nisu imali veeg znaaja za razvoj gradskih naselja u ovom podruju.
Put preko istone Bosne je bio najkrai i napouzdaniji put izmeu unutranjosti
Balkana i Dubrovnika. Time je se pojaao poslovni dodir ovog kraja sa Dubrovanima.
Domai trgovci su bili najaktivniji u Foi. I Dubrovani pokazuju veliko interesovanje za ovaj
trg, te njihovo prisustvo podie znaaj Foe. Pored trgovine, u Foi je takoe napredovalo i
zanastvo. U XV vijeku postaje najvee trgovako sredite istone Bosne. Gorade na Drini,
sjevernije od Foe, dolazi odmah iza ove po djelatnosti domaih ljudi. U Goradu Dubrovani
dolaze i prolaze, ali se ne zadravaju. Gorade je bilo slabije razvijeno od Foe. Tu se sabirali
vikovi koe i vikovi itarica iz okoline. Od kraja XV vijeka Gorade postaje mjesto sa
stalnom prodajom i kupovinom soli. Izmeu Foe i Gorada nalazio se trg Ustikolina, poznat
5

jo od 1394. godine po aktivnosti dubrovakih trgovaca, koji naroito trguju voskom. Razvoj
Ustikoline nije dugo trajao.Vjerovatno je da nije mogla izdrati konkurenciju oblinjih trgova
Gorada i Foe. Nastala na mjestu karavanske stanice, Cerenica iznad Gacka, postepeno je
prerasla u prilino razvijen trg. Po broju ljudi angaovanih u raznim poslovnim vezama sa
Dubrovanima, dolazi odmah iza Gorada. Pored manjih koliina ita, meda i stoke, Cerenica
je bila trg odakle su se izvozile razne vrste koe i jo ee vosak.
Istona Bosna je bila podijeljena na posjede dviju krupnih vlastela, Pavlovia i
Kosaa. Od podgraa u istonoj Bosni, najprije se javlja i istie privrednim razvojom Bora.
Smatra se da je grad Bora, postojao ve 1393. godine, a vjerovatno i njegovo podgrae,
poznato u izvorima od 1417. godine.Podgrae Boraa je privlailo trgovce iz dva razloga. Bio
je to glavni grad Pavlovia i pogodna taka za sjevernoistonu Bosnu. Znaaj samog naselja
rastao je sa jaanjem politike moi porodice Pavlovia, tokom prve polovine XV vijeka.
Bora je uz Jajce i Bobovac, po opsegu i arhitektonskom sklopu, jedan od najveih gradova
srednjovijekovne Bosne. Vremenom mu se gubi svaki trag. U blizini Boraa nalazi se
Rogatica koja se prvi put pominje 1425. godine. Iako je poznato jo od 1407. godine,
podgrae Viegrad poinje ee da se javlja tek od 1427. godine. Zbog pogodnog poloaja,
na uu Rzava u Drinu, te za putovanja u oblasti Srebrenice i preko Drine u Srbiju, karavani
su posjeivali podgrae Viegrada. Istono od Viegrada, na Rzavu, nalazio se Dobrun, koji je
pripadao srpskoj dravi. U bosanske ruke je preao tek 1373. godine. O razvoju ovog naselja
govore ostaci materijalne kulture, kao to je dobrunska crkva, ostaci grada i podgraa. Soko,
na sastavu Pive i Tare, smatran je glavnim gradom hercega Stjepana Vukia. Tu se nalazio
njegov slavni dvor. U slivu Drine i njenih pritoka, na prostoru ispod Viegrada do emernog,
gotovo ispod svakog feudalnog grada formirala su se podgraa. Ova podgraa ostaju
uglavnom na nivou agrarnih naselja, a po nainu privreivanja poinju se pribliavati
gradskim naseljima. Njihov znaaj je u tome to oznaavaju poetak snane urbanizacije. U
bogatoj oblasti izmeu Viegrada i emernog, nastao je itav niz vrlo naprednih trgovakih
centara. Neki od ovih mjesta kao Foa, Gorade, Cernica ukljueni su u trgovinsku razmjenu
irokih okvira. Istono od sliva Drine, nalazio se stari trg Prijepolje. Uglavnom je imao
karakter karavanske stanice.

Humska zemlja i primorski krajevi

Kroz ovo podruje iao je dolinom Neretve glavni put u istonu i sjevernu Bosnu, a
zatim dalje u srpsku dravu i Maarsku. Meutim ovo nije bio glavni put za Srbiju, te nije
6

bilo toliko karavanskih stanica. Konjic, koji se ee pominje u izvorima od prvih godina XIV
vijeka, prostirao se sa obje strane rijeke Neretve. Zbog ivog trgovakog prometa, ovdje su
bila podignuta mnoga svratita, gdje su se odmarali putnici. Jedan njegov dio obuhvatao je i
Podbiograd, poznato podgrae srednjovijekovne tvrave Biograd.
U blizini Konjica nalazio se grad Vraba, ije podgrae Podvraba vremenom postaje
vana karavanska stanica. Po prvi put se javlja u vezi sa carinom, koju je tu poetkom 1410.
godine, uspostavio vojvoda Sandalj. Prema tome, Vraba dobija znaaj tranzitnog mjesta u
vrijeme kada dolazi do porasta prometa na ovoj relaciji. Meutim, Vraba znatno zaostaje za
susjednim Konjicem. U predjelu gornje Neretve, od poznatih podgraa u Potkomlju,
Potrenjevu, Podvrapu i Podbiogradu (Konjicu), jedino je ovo poslednje imalo odlike
trgovakog naselja. Juno od ua Rame nastaje uski kanjon Neretve, gdje zbog
nepristupanosti terena nisu podizani gradovi. Dalje, niz Neretvu lealo je vie gradova.
Najpoznatiji su Porim, Kruevac, Ljubuki, Poitelj, Novi i Vratar. Iz zvora je poznato jedino
podgrae Ljubukog. Osobito je vaan Blagaj, gdje bosanski vladari jo od vremena kralja
Tvrtka izdaju povelje. Meutim, pored vane uloge Blagaja kao istaknutog upravnog centra,
nije bilo znaajnijeg privrednog buenja Podblagaja, njegovog podgraa. Dakle, u naseljima
ipod utvrenih gradova oko Neretve, osim Konjica, nije bilo znakova privrednog buenja. U
dubrovakom zaleu, odnosno u Humskoj zemlji, gotovo da nema naselja koje bi se po
strukturi privrede razlikovalo od agrarne sredine. Jedino se donekle izdvajaju Konjic, na
krajnjem sjeveru, i Trebinje, na jugu.
Cernica iznad Gacka, i Drijeva na uu Neretve, razvijaju se u posebnim uslovima
koja nisu karakteristina za ovo podruje. Drijeva postaju prava izvozna luka
srednjovijekovne Bosne. Naglo se poveava izvoz olova, voska i koe, koja dolaze iz krajeva
istone i centralne Bosne. Dubrovani su uglavnom trgovinu u Drijevima drali u svojim
rukama. Tu je postojala jaka naseobina Dubrovana. Privredni znaaj Drijeva kao i to to se
nalazio na polaznoj taki glavnog pravca koji je spajao Bosnu sa morem, dovodilo je do estih
sukoba izmeu Venecije i Dubrovnika. Ovakve prilike cu esto dovodile do zastoja u
trgovinskom promet, al nisu ozbiljnije utjecale na razvoj Drijeva. Drugi bosanski trgovaki
centar na morskoj obali je Novi. On se po svom znaaju ne moe mjeriti sa Drijevima, jer nije
pokazivao znakove jaeg privrednog uspona.

Zapadna Bosna

Privredni razvoj krajeva Zapadne Bosne nam nije dovoljno poznat, jer ovo podruje nije
imalo nalazita srebra i olova, a ni znaaja za tranzitnu trgovinu. U Uskoplju, oko gornjeg
Vrbasa, nalazili su se gradovi Susjed, Vesela Straa i Biograd(Prusac). U srednjem vijeku je
ovaj dio predstavljao vanu raskrsnicu puteva, koji su vodili iz Splita i iz doline rijeke Lave i
Bosne. Taj put je kod Vesele Strae skretao prema centralnoj rudarskoj oblasti, stoga se iz
vremena srednjeg vijeka jedino javlja ovo podgrae. Vrlo je vjerovatno da je to bilo glavno
privredno uporite upe Uskoplje. Zapadno od Vesele Strae, u Zavrju, spominje se u
izvorima jedino grad Livno, gdje su se Dubrovani samo privremeno zadravali.
U ovom dijelu Bosne, naroitu panju zasluuje naselje ispod grada Jajca, koje se u prvoj
polovini XV vijeka intezivno razvija. Smatra se da je sam grad podigao Hrvoje Vuki, na
prelazu u XV vijek. Ipak, pitanje postanka pa i samog imena grada, nije sasvim razrijeeno.
Sigurno je samo da je Hrvoje bio gospodar grada i da je tu boravio. Kasnije je Jajce postalo
kraljevska prijestolnica, naroito u doba Stefana Tomaa i Stefana Tomaevia. Iako je Jajce,
zbog toga to je bilo vaan politiki i upravni centar, privlaio Dubrovane, oni nisu tu
osnovali svoju naseobinu. Uglavnom su trgovali sa najbliim susjedima, Splitom i Trogirom.
Ta trgovina je bila skromnih razmjera. Prema poznatom trgovakom ugovoru izmeu kralja
Tomaa i kneza Nikole, iz Trogira, od 3 februara 1449 godine, predvia se otvorenje triju
radnji, i to jedne u Splitu, druge u Fojnici i tree u Jajcu.3 Prema tome, Jajce ve od
dvadesetih godina XV vijeka postaje i privredni centar tadanje Bosne.
itav prostor oko rijeke Sane pun je starih gradova. Bila su udaljena od magistralnih puteva,
van dometa dubrovakih trgovaca, te su njihova podgraa, ukoliko ih je bilo, osuena na
anonimnost.Moe se zakljuit, da u krajevima zapadne Bosne, izuzev Jajca, nije dolo do
razvoja jaih ekonomskih centara. Glavni uzroci za to su: slab razvoj seoske privrede,
odsustvo ruda i injenica da se ovo podruje nije nalazilo na pravcu kretanja dubrovakih
trgovaca.

3 Isto, str 129.

8

II
NAZIVI GRADSKIH NASELJA
Bilo je vie pokuaja da sa jasno definiu nazivi pod kojima se javljaju gradska naselja
srednjovjekovne Bosne. Jedan od tih termina je trg. Prvenstveno, trgom se oznaavalo mjesto
gdje se samo povremeno trgovalo. Meutim, tamo gdje su postojali povoljni uslovi za razvoj
trgovine, trgovi dobijalju stalniji karakter. Takvi trgovi u isto vrijeme predstavljaju jezgru
buduih naselja. S obzirom da je trg postao glavni dio naselja, gdje se odvijao sav poslovni
ivot, ovaj termin se vremenom prenosi na itavo naselje. Najstarije poznato trgovako
naselje na podruju srednjovjekovne Bosne i Huma je Neretva il' Drijeva koja je leala kod
dananje Gabele.4
Termin grad i castrum iskljuivo oznaavaju tvravu, sredite vladara i feudalaca. Sa
razvojom naselja ispod grada, koja su se formirala u XIV vijeku, dolazi do potrebe da se
terminoloki razlikuje od grada-tvrave. Na taj nain dolazi do spajanja prefiksa pod sa
imenom grada. Prvo poznato podgrae, ije je ime izvedeno na taj nain je Podvisoki.
Privredno aktivna podgraa u povelji Stjepana Tomaa iz 1446. godine nazvana su varo. 5 Na
taj nain se ve pravi razlika izmeu podgraa-varoi i podgraa-sela, koja se razlikuju po
nainu privreivanja.
U dubrovakim izvorima se umjesto rijei varo, esto susree termin borgo(burgus).
Dakle, dubrovaki izvori razlikuju urbana od agrarnih naselja u podgrau. Ova prva
oznaavaju sa varo i borgo. U veini sluajeva terminom borgo se oznaava poslovna
etvrt, tanije dio naselja gdje se odvija poslovni ivot.Termin varo se razlikuje od trga
po tome to je to utvreno naselje, naselje trgovaca i zanatlija u podgrau. Terminom trg
oznaava se otvoreno naselje, naselje gdje se povremeno trgovalo. esto se u dubrovakim
arhivima javlja termin locus, koji se javlja kao opti naziv u najirem znaenju. Iz svega
4 Pavao Aneli, Trgovite, Varo i grad u srednjovjekovnoj Bosni, Sarajevo 1963.,
str 15
5 Desanka Kovaevi-Koji, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske drave, Sarajevo
1978., str. 105

ovoga se moe zakljuiti da termini kojim se oznaavaju gradska naselja bosanske drave,
nisu bili dovoljno izdiferencirani.

III
PRIVREDA GRADSKIH NASELJA
Rudarstvo
Razvoj gradskih naselja, urbanizacija srednjovjekovne Bosne tijesno je
vezana za pojaan razvoj rudarstva, a koji je opet oznaio poetak
gospodarskog procvata Bosne. Mada za Bosnu i rudarstvo znamo jo iz
povelje Kulina bana, tek u povelji bana Stjepana II. Trogiranima iz 1339.
godine, kojom im se daje sloboda trgovanja, spominju se i rudarski
proizvodi.
Iz historijske je literature poznato da su razvoju rudarstva u Bosni
veoma doprinijeli njemaki rudari Sasi ije je rudarsko umijee tada
europskoga znaaja, a ve su vie od stoljea kao rudari nazoni u Srbiji. A
gdje je rudarstvo, tu je odmah i trgovina i s njom Dubrovani kao trgovci i
doseljenici (ak je grad Dubrovnik u Bosni dobio po njima ime ili su ga
osnovali), pa crkvica, franjevaki samostan... I to su temeljne znaajke
bosanskih gradskih naselja srednjega vijeka.
O razvoju rudarstva svjedoe mnogobrojne rudarske jame, troske od
iskopina, mnogi rudarski toponimi i slino. U rudarskim naseljima
srednjovijekovne Bosne obavljala se ekstraktivna i preraivaka industrija.
U proizvodnji bosanskih rudnika bili su angaovani, pored Sasa i
Dubrovanina, i domai ljudi. Srednjovijekovni rudnici se, prema nekim
autorima dijele na 2 vrste, na one gdje posjednici u svojoj reiji tope rudu i
razvijene rudnike, kao to je Novo Brdo, Fojnica, Janjevo, Trepe, gdje je
izvrena podjela rada i gdje topjenje rude obavljaju valturci. Sigurno je
jedino da je proizvodnja bosanskih rudnika, koja poinje za vladavine
Stjepana II, od sredine XIV vijeka bila u stalnom usponu i da je dostigla
10

vrhunac u prvoj polovini XV vijeka.6 Rudarska proizvodnja je podstakla

kovanje domaeg novca. O tome svjedoi injenica da je ban Stjepan II, za
ije vladavine poinje rad bosanskih rudnika, prvi vladar koji kuje domai
novac. U Srebrenici je ve u drugoj polovini XIV vijeka postojala kovaonica
novca.

Trgovina
Na podruju srednjovjekovne Bosne postojao je veliki broj dubrovakih trgovaca.
Njihov priliv je bilo u stalnom porastu, te se za vrijeme vladavine Tvrtka I ukljuuju u
cjelokupni privredni ivot srednjovjekovne Bosne. Trgovali su u prvom redu srebrom, a zatim
i olovom. Osim trgovanja rudnim proizvodima, bave se znatno i izvozom koe. To je dovelo
do formiranje njihovih naseobina u Bosni, a u drugoj polovini XIV vijeka razvija se i
dubrovaka naseobina u Srebrenici, u to vrijeme najveem rudniku srednjovjekovne Bosne. U
predjelu srednje Bosne i srednjeg Podrinja do 30-tih godina XV vijeka razvijaju se jake
dubrovake naseobine i u Visokom i Zvorniku. Njihov broj je rastao ili opadao, sve zavisno
od lokalnih uslova koji su uslovljavali njihovu trgovinu i boravak. Pored rudnih proizvoda
izvozili su u velikim koliinama vosak, kou, suho meso, sir i med. Posebno mjesto u uvoznoj
trgovini Dubrovana zauzima tkanine. Tako su bosanska gradska naselja postala mjesta u
kojima u kojima su se Dubrovani, pojedinano ili u kompanijama, bavili uvoznom ili
izvoznom trgovinom. Bili su vaan faktor i u lokalnoj trgovini svakog grada, gdje su drali
radnje sa svom moguom robom.
U srednjem vijeku kreditiranje je opta pojava i osnova trgovine na Balkanu. Dubrovnik
je bio veoma vaan centar kreditne trgovine na Balkanu. Na osnovu notiranih zaduenja,
moe se odrediti u kojim je mjestima domai element bio najprisutniji. Na osnovu njih, moe
se vidjet da su trgovci iz Drijeva, Visokog, Srebrenice, Prae i Foe, aktivni ve od prvih
godina XV stoljea. Od 20-tih godina XV vijeka javlja se novi talas domaih trgovaca. Centri
domae djelatnosti bili su Drijeva, Foa, Praa i Gorade. Da bi uspjenije obavljali svoje
poslove, lanovi pojedinih porodica su se udruivali, te je trgovina postajala glavno zanimanje
vie lanova jedne iste porodice. Na osnovu prouavanja kreditne trgovine vidi se da je i u
privrednim centrima sa jakom dubrovakom naseobinom dolo do formiranja domaih
6 Isto, str. 152.
11

trgovaca. Vjerovatno je da bi njihova poslovna djelatnost dola do veeg izraaja, da lanovi

dubrovakih naseobina nisu kontrolirali trgovinu, posebno trgovinu srebrom, najvanijim
proizvodom cjeloukupne bosanske privrede.Trgovci iz raznih mjesta meusobno su povezani
zajednikim poslovima. To je dovelo do sve veeg povezivanja gradskih naselja
srednjovjekovne Bosne i naputanja svoje tradicionalne izolacije. Olovo je imalo
prvorazredan znaaj za domae trgovce, za razliku od srebra kojeg su kontrolirali Dubrovani.
Domae stanovnitvo je takoe trgovalo i drugim proizvodima, u prvom redu voskom, koom
i konjima. Domai trgovci su usvojili sistem trgovine poznat u Dubrovniku.

Zanatstvo
Razvoj gradova je povoljno uticao na umnoavanje raznih zanatskih
grana i dalji razvoj zanatstva. U gradovima su zanatlije najbolje mogli da
prodaju svoje proizvode i najlake da dolaze do potrebnih sirovina.
Zanatstvo u gradskim naseljima srednjovjekovne Bosne obuhvata rad
domaih zanatlija i stranaca, u prvom redu Dubrovana. U oblasti zanatske
proizvodnje izvrena je specijalizacija na pojedine zanatske grane, te
razlikujemo oko 34 vrste raznih zanata. 7 Zastupljene su razne struke
prehrambrena, koarska, graevinska, tekstilna, obrada metala i druge.
Prouavanje zanatstva u gradskim naseljima srednjovjekovne Bosne
zasniva se na materijalnim, likovnim i pisanim izvorima. Na prostoru
dananje BiH pronaeni su pojedini srebreni predmeti, razne vrste oruja,
orua

i keramike, za koje nije mogue uvijek utvrdit da li su lokalni

proizvodi ili uvezeni. Nesigurne politike prilike dovele do jae potrebe za

naoruanjem, te se u Bosni poinju izraivati topovi uz pomo stranih
majstora.

Preko Dubrovnika, sjeverna Bosna je bila povezana sa

srednjoevropskim majstorima. Snaan srednjoevropski osjea se na

keramici i freskama na Bobovcu i Sutjesci. Od srebrenih bosanskih
predmeta

dubrovakim

izvorima

najee

se

pominju

pojasevi,

najtipiniji proizvod bosanskog zanastva. Razvojom gradova javljaju se

uslovi za razvoj raznih zanata, kao to je grnarija, klesarski zanat isto
krojaki zanat.
7 Isto, str. 155.
12

IV
DRUTVENE I UPRAVNE STRUKTURE
Privredni uspon bosanskih gradskih naselja dovelo je do naglog porasta stanovnitva,
naroito u prvoj polovini XV vijeka. Dolazi do jaeg priliva Dubrovana, naroito u
rudarskim mjestima, prvenstveno Fojnici i Srebrenici. O veliini bosanskih gradova nema
savremenih izvora. Jedini podaci su veliina dubrovakih naseobina i broj domaih trgovaca.
Tek najraniji turski izvori nam pruaju i izvjesne demografske podatke. Tako je prema popisu
uz 1468/9 godine, Fojnica naselje sa najveim brojem domainstava, na drugom mjestu je
Kreevo, a Visoko tek na treem mjestu. Meutim turski izvori ne pruaju pouzdane podatke,
jer su u njima zavedena samo domainstva koja plaaju porez. 8
Rudarska naselja su imala najbrojnije stanovnitvo, razliitog zanimanja i etnikog
porijekla. Najbogatiji su bili vlasnici rudarskih jama, koji su veinom bili Dubrovani. Sasi,
njemaki rudari, su uglavnom radili u rudniku kao strunjaci.Vremenom se gube u naoj
sredini. Domai ljudi su se sve vie osposobljavali i uestvovali u rudarskoj proizvodnji. U
rudarstvu je bila zastupljena podjela rada. Nisu sva zanimanja obezbjeivala isti drutveni
poloaj. Najmnogobrojniji su bili rudari, najnii drutveni sloj.

8 Desanka Kovaevi Koji, Gradski ivot u Srbiji i Bosni (XIV-XV vijek), Beograd 2007., str. 175

13

Razvoj privrede i anse za unosne poslove privukle su veliki broj Dubrovana. U

privrednim centrima osnivaju svoje naseobine. Iako nema podataka o broju trgovaca iz
srednjodalmatinskih gradova, vrlo je vjerovatno da je i njih bilo. O tome svjedoe trgovinske
razmjene izmeu Splita i Trogira i zapadnih krajeva Bosne.O boravku mletakih trgovaca u
prvoj polovini XV vijeka moe se samo nagaati, s obzirom na bosansko-mletake odnose.
Iako rijetko, oni ipak dolaze u Bosnu. to je neko mjesto bilko razvijenije, tu je bilo vie
trgovaca sa raznih strana, posebno iz Italije. Meu ostalim strancima najbrojniji su bili Barani.
Od stanovnitva ostalih primorskih krajeva dolaze Kotorani, Korulani i Ulcinjani. Stvarnu
snagu meu domaim gradskim stanovnitvom predstavljali su trgovci. S vremenom je meu
njima dolo do odreenog drutvenog raslojavanja. Najjai trgovci se javljaju na poloaj
kneza, carinika i ostalih organa vlasti. Domai trgovci su uglavnom bili sitni feudalci, koji su
se poeli baviti trgovinom kao brim i lakim nainom bogaenja, dok neki potiu iz
zanatlijskih porodica.

ZAKLJUAK
O razvoju gradova srednjovjekovne Bosne imamo vrlo malo podataka. Razvoj
gradova tijesno je povezan sa razvojom rudarstva, koji je doveo do gospodarskog procvata
Bosne. Razvoj privrede i anse za unosne poslove privukle su veliki broj Dubrovana. U
privrednim centrima osnivaju svoje naseobine. Franjevake crkve i samostani su podizani
osobito na mjestima gdje su bile jake Dubrovake naseobine. Posredstvom Dubrovana u
bosanska gradska naselja su stizali utjecaji zapadne kulture u navikama i ukusu, uope u
materijalnoj kulturi. Nastajanje gradskih naselja u srednjovjekovnoj Bosni uzima maha
mnogo kasnije nego u susjednim zemljama, krajem XIV vijeka. Tako se pri kraju XIV vijeka
ocrtavaju oni regioni koji su bili zahvaeni procesom nastajanja i razvoja gradskih naselja.
Glavna podruja na kojima je dolo do formiranja novih trgova i rudnika bili su : rudarski
bazen oko Srebrenice, tanije srednjeg Podrinja, zatim rudarski bazen Olova u sjeveroistonoj
Bosni i kraj bogat rudama u Centralnoj Bosni. O krajevima Zapadne Bosne u ovo vrijeme
malo je ta poznato.
Razvoj gradskih naselja na podruju Bosne i susjednih zemalja u srednjem vijeku nije
se odvijao u istim uslovima. Formiranje gradova u slovenakim pokrajinama i unutranjosti
Hrvatske poinje u XII vijeku i dostie svoj vrhunac tokom XIII vijeka. Ova pojava je rezultat
jednog procesa kolonizacije, koji je doveo do formiranja gradova u Srednjoj Evropi od
Baltika do Karpata i do Jadranskog mora. Razvoj gradova u unutranjosti Srbije i Bosne
14

zasnivao se na osnovama razliitim od onih u gradovima Slovenije i Slavonije. Gradski ivot

u Makedoniji je ve bio razvijen u doba Vizantije. Razvoj gradova u Bosni je zapoeo dosta
kasnije nego u susjednim zemljama. Gradovi u Srbiji i Bosni su nastali na istim osnovama, tj.
na razvoju rudarstva. Meutim taj proces je u Srbiji zapoeo dosta ranije, dolaskom
njemakih rudara Sasa sredinom XIII vijeka, a u Bosni sto godina kasnije, sredinom XIV
vijeka.

LITERATURA
1. Desanka Kovaevi-Koji, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske drave, Sarajevo
1978.
2. Desanka Kovaevi Koji, Gradski ivot u Srbiji i Bosni (XIV-XV vijek), Beograd 2007.
3. Pavao Aneli, Trgovite, varo i grad u srednjovjekovnoj Bosni, Sarajevo 1963.
4. http://www.vares.pp.se/bobovac/boblist/broj97/97_05.htm

15

SADRAJ

Uvod

I POJAVA I RAZVOJ GRADSKIH NASELJA

Rudnici i rudarski trgovi

Srednja Bosna

Gornje Podrinje i Polimje

Humska zemlja i primorski krajevi

Zapadna Bosna

II NAZIVI GRADSKIH NASELJA

III PRIVREDA GRADSKIH NASELJA

10

Rudarstvo

10

Trgovina

11

Zanastvo

12

IV DRUTVENE I UPRAVNE STRUKTURE

13

ZAKLJUAK

14

LITERATURA

15
16

17