MU'TEZiLE

gn (25 Ocak 866) hutbe Mu'tez adna

okundu ve btn ordu yetkililerinden biat
alnd. Mstaln istei dorultusunda nce
Vast'a gnderildiyse de ok gemeden yeni halifenin emriyle orada ldrld (252/
866)

Mu'tez halife olduktan sonra kardeleri

Meyyed ve Ebu Ahmed'i hapse attrd.
Ardndan Meyyed'i veliahtlktan azietti ve
bir gn sonra da yatt hapishanede onun
ls bulundu. Mu'tez halifelii Trkler'in
yardmyla ele geirmi olmasna ramen
onlara ve zellikle kendisi iin tehlike grd Vaslf ve Boa es-Sagir'e gvenmiyordu. Nihayet 253'te (867) Vaslf'i, 254'te de (868) Boa es-Sagir'i katlettirmek
suretiyle bu iki nemli gaileden kurtuldu.
Ancak onlarn katledilmesi halife zerindeki Trk basksn azaltmaya yetmedii
gibi Trkler arasnda onun aleyhine genel
bir honutsuzluk meydana getirdi. Nitekim bir sre sonra maalarn zamannda
alamayan Trk askerleri Megaribe ile de
anlaarak isyan ettiler ve ele geirdikleri
Mu'tezz'e ikence yaparak onu halifelikten
ekilmek zorunda braktlar (27 Receb
255 1 Temmuz 869). ardndan da zindana attlar. Mu'tez alt gn sonra ld ve
Mntasr- Billah iin yaptrlan Kubbet'ssuleybiyye'ye defnedildi. Yerine Vasil5- Billah'n olu Mhtedi-Billah halife ilan edildi (2 aban 255/16 Temmuz 869).
Mu'tez dneminde cereyan eden bal
ca olaylar unlardr: Deylemliler Rey'e saldrdlar ve halka byk zarar verdiler. Receb 252'de (Temmu z-Austos 866) Trkler'le Megaribe arasnda atma kt. Megaribe ilk anda Trkler'i saraydan uzakla
trmay baardysa da ok gemeden Trkler, olaylardan sorumlu tuttuklar Muhammed b. Raid ve Nasr b. Sa'd' bir basknla
ele geirip ldrdler. Bylece Megaribe
avantajl durumunu kaybederek yine eskisi gibi ikinci planda kald. Musa b. Boa
ei-Keblr'in kumandasndaki birlikler, Cibal
blgesinde bulunan Dlefler' i Hemedan
yaknlarnda ve Kerec yolunda yenerek
merkezleri Kerec'i ele geirdiler (Receb
253 1 Temmuz 867) . Ya'kb b. Leys es-Saffar. Sistan'da Saffarller Devleti'nin temelerini att (253/867) 254'te (868) vekil s
fatyla Msr'a vali tayin edilen Ahmed b.
Tolun burada zamanla Abbas! halifeliine
ancak ismen bal kalan Tolunoullar hanedann kurdu. Basra blgesinde Zenciler'in kard karklklar Ali evladndan
smail b. Yusuf'un Hicaz'da, Hasan b. Zeyd
b. Muhammed'in Taberistan'da balatt
isyanlar takip etti. Mu'tez zamannda
Hariciler de etkinliklerini arttrdlar; bun-

lardan Msavir b. Abdlhamld, Musul ve

evresinde yamalarda bulunarak g kazand. Mu'tez devri Abbas! tarihinde Trkler'in etkilerini en fazla hissettirdikleri, ayn
zamanda kartlarnn yava yava toparlanmaya balad bir dnem olarak dikkat ekmektedir. Mu'tez adna kesilmi
sikkelerden alt tanesi stanbul Arkeoloji
Mzeleri'nde bulunmaktadr.
BBLYOGRAFYA :

Ya'kbi, Tarif]., II, 593, 595, 603, 610-616; Taberi, Tarif]. (Eb'I-Fazl). bk. ndeks; bn'I-mra
ni. el-nba' fi taril].i'l-l].ulefa' (nr. Kasm es-Samerral), Leiden 1973, s. 128-132; bn' I -Esir, el-Kamil, bk. ndeks; Nveyri, Nihayet '1-ereb, XXIII,
308-320; Zehebi, A'lam'n-nbela', XII, 532535; SyGti, Taril].u 'l-l].ulefa' (nr. M. Muhyiddin
Abdlhamid). Kahire 1371/1952, s. 359-360; Hudari, MuQa.iarat: 'Abbasiyye, s. 272-289; Artuk, slami Sikkeler Katalou, 1, 104-106; Hakk Dursun Yldz, slamiyet ve Trkler, stanbul
1980, s. 116-125; Cebrail Sleyman CebbCr, elMlak'-u'ara', Beyrut 1401/1981, s. 139140; Hasan brahim, slam Tarihi, lll, 347-348;
H. Kennedy, The Prophet and the Age of the Caliphates, London 1986, s. 173-174; Yusuf el-I.
Tanl].u 'ari'l-l].ila{eti'l-'Abbasiyye, Beyrut 1990,
s. 118-119; G. le Strange, Baghdad during the
Abbasid Caliphate (ed. Fuat Sezgin). Frankfurt
1993, s. 171,247, 311 -313; C. Melchert. "Religious Policies of the Caliphs", Islamic Law and
Society, 111/3, Leiden 1996, s. 330-334; K. V. Zettersteen, "Mtez", A, VIII, 756; C. E. Bosworth,
"al-Mu'tazz Bi'llah", Ef2 (ng.), VII, 793-794.

il

ALiAKTAN

MU'TEZLE

( :.ljMJI)
tikadi meselelerin yorumunda

akla ve iradeye ncelik veren

kelam mezhebi.

_j

Szlkte "ayrmak, uzaklatrmak" anlaazi kknden sfat olan mu'tezile kelimesi "uzaklaan, ayrlp bir keye
ekilen" demektir. Mu'tezile adnn ilk defa ne zaman ve kimler iin kullanld konusunda farkl grler ileri srlmtr.
Bir anlaya gre Hz. Ali'nin hilafete getirilmesi (Zeynddin ibn'I-Verdl, 1, 239) veya Muaviye ile anlamazla dmesi (Nevbahtl, s. 5; Taberl, IV, 496-497; V, 142) yahut Hz. Hasan'n hilafeti Muaviye'ye terketmesi (Eb'l-Hseyin ei-Malatl, s. 36)
zerine hibir taraf desteklemeyen gruplara Mu'tezile veya Mu'tezele denmitir
(Nallino, s. 186) Dier bir anlaya gre ise
Mu'tezile ismi, ar ulardan uzak durduklarn ifade etmek iin kendi mensuplarn
ca tercih edilmitir; ayrca ''i'tizal" kavram Kur'an'da msbet mamida kullanlm
tr (ei-Kehf 18/16; Meryem 19/48) ResUl-i
mndaki

Ekrem' e mmetinin yetmi frkaya aybunlardan sadece Mu'tezile'nin

kurtulacan ifade eden bir hadis nisbet
edilirse de (Kadi Abdlcebbar, Fatl'l-i'tizal, S. 165- 166; bn'I-Murtaza, Tabakat'lMu'tezile, s. 2) hadis kaynaklarnda byle
bir rivayete rastlanmamtr. Eb'I-Kasm
ei-Belhl, Mu'tezile'nin byk gnah ile
yen kimseyi kafir veya mrnin deilfask
saymas sebebiyle bu ad aldn kaydeder Cikr'l-Mu'tezile, s. 115).
rlacan,

Daha ok Snni kaynaklarnda Mu'tezile isminin, Vasl b. Ata'nn mrtekib-i keblre konusunda farkl bir anlaya sahip
olan hacas Hasan- Basri'nin ders halkasndan ayrlmas ve onun Vasl'n kendilerinden uzaklatn (i'tizal) sylemesi sebebiyle ortaya kt zikredilir. Ayrca Mu'tezile'de Hasan - Basri'nin grlerini benimseyen ve kendilerine Haseniyye denilen bir frka da vardr (Muhammed b. Ahmed el-Harizml, s. 18). Bazlar ise Vasl
yerine Amr b. Ubeyd, hatta Mu'tezile ricalinden olmayan Amir b. Ubeyd ismini zikreder; ancak alimler bunun isabetli olmadn belirtir (bn Abdrabbih, ll, 387; Mes'O.dl, III, 234; IV, I 04-105; kr. erif ei-Murtaza, . 168).
bn Kuteybe, Abdlkahir ei-Badadl,
ehristanl, bn Teymiyye ve bn Kayyim ei-

Cevziyye gibi alimler, Mu'tezile mensuplarn, kaderi tartmaya ap inkar ettikleri veya kulun kendi fiilierini yaratmaya
kadir olduunu syledikleri iin Kaderiyye.
Cehm b. Safvan'dan etkilendikleri iin Cehmiyye, "Allah erri yaratmaz" dedikleri iin
Seneviyye ve Mecusiyye, tvbe etmeden
lenlerin baianmayacam syledikleri
iin Valdiyye, Allah'abaz kadim sfatlar
nisbet etmekten kandklar iin Muatt
la olarak da adlandrmtr. Cahiz, faskn
ebedl olarak cehennemde kalacan ileri
srdklerinden onlara Havaric ismini nisbet etmitir (el-Beyan ve't-tebyfn, I, 23).
Ancak Mu'tezile alimleri bu isimleri reddetmekte (Hayyat, s. 26-127, 34; eh
ristanl, I, 50; Kalkaendl, XIII, 254), kendilerini Mu'tezile'nin yan sra "ashab'ladl ve't-tevhld, adliyye, ehl-i adi, ehl-i hak,
el-frkat' n - naciye" gibi adlarla zikretmekte (bn Abdrabbih, II, 378; ehristanl, I,
43; ibn'I-Murtaza, Tabakat 'l-Mu'tezile,
s. 2), hasmiarna ise Mcbire, Kaderiyye,
Mebbihe, Haviyye gibi isimler izafe etmektedirler (Makbill, s. 12; Zhdl Carullah, s. 14)
Kuruluu.

Mu'tezile mezhebinin ll. (VIII.)

byk gnah ileyen
hakknda Hariciler'le Mrcie'nin ileri

yzyln balarnda ,
kii

391

MU'TEZILE
srd grlere kar Vasl b. Ata ve
Amr b. Ubeyd'in farkl bir teori ortaya koymalaryla Basra'da zuhur ettiini sylemek
mmkndr. Baz Mu'tezile alimlerinin Vasl b. Ata ile Amr b. Ubeyd'in Muhammed
b. Hanefiyye ve olu Ebu Haim'in ren
cileri olduklarn, dolaysyla i'tizall dn
celeri onlardan aldklarn syleyerek bu
hareketin Hz. Ali vastasyla ResGlullah'a
dayandn iddia etmeleri ihtiyatla kar
lanmaldr. Nitekim Eb ' l-Kasm el-Belhl
mezhep ve kitap sahibi olan Mu'tezile ricalini Vasl b. Ata ve Amr b. Ubeyd ile balat
maktadr (likr'l-Mu'tezile, s. 64). Takp
riza.de ve Zhdl Carullah da 80 (699) yl
civarnda doan Vasl ile Amr'n yirmi yandan nce Hasan- Basri'nin meclisinden
uzaklamalarnn zor olduunu gz nnde bulundurarak Mu'tezile'nin onun lmnden sonra ortaya km olabileceini
kaydetmektedir (Mi{taf:tu's-sa'ade, II , 3637; el-Mu'tezile, s. 20).
Balangta

ihtida edenlerden cizye aln

mazken bu uygulamann hazine gelirlerinin azalmasna sebep tekil ettii gerekesiyle Emevl valilerinin Horasan'da cizye
toplamas Mu'tezilTier'in tepkisini ekmi
tir. lk Mu'tezilTier, bu tarz adaletsiz uygulamalar kaldran mer b. Abdlazlz'i ve
mezheplerine ilgi duyan Yezld b. Velld'i
desteklemise de Ehl-i beyt'e besledikleri
sevgi dolaysyla Emevller'e olumlu bakmam , ancak Hariciler gibi ak tavr da
almamtr. Yneticilerden uzak duran Vasl, islam dnyasnn eitli blgelerine
gnderdii davetilerle birok taraftar kazanmtr (bn ' l -Murtaza, el-Mnye ve'lemel, s. 25) . Basra'da ise Elf mes'ele fi'rred 'ale'l-Maneviyye adl bir risale yazan
Vasl ile daha sonra gulat- la'ya meyletmi olan arkada Abdlkerlm b. Eb'l-Avca, Salih b. AbdlkuddGs ve air Bear b.
Brd gibi Senevi grleri savunan kiiler
le sk sk tartyorlard (Ahmed Emin, Puf:ta'l-s/am, lll , 98) . UsGI-i hamseden (a . bk.)
tevhid konusunda kitap telif eden Vasrn
grleri Allah'n arm , kar ve hay gibi s
fatlar olmakla birlikte O'na zatndan bamsz ilim, kudret ve hayat gibi kadim
sfatlarn, er, zulm gibi hikmet ve adaletle badamayan fiilierin nisbet edilemeyecei, kulun iradi fiilierinin Allah'n deil insann eylemi olduu, byk gnah i
leyenin kfrle iman arasnda bir yerde
bulunduu , Cemel ve Sffin savaiarna katlan taraflardan hangisinin hatal olduu
nun bilinemeyecei eklinde zetlenebilir
(Badadl, el-Fark, s. 119-120; ehristanl,
I, 46-49). Onun lmnden sonra kayn biraderi Amr b. Ubeyd hareketin nderliini

392

stlenmitir. Siyasi konularda Vasl'dan

farkl dnceler tayan

Amr faaliyetle-

rini Basra ve Badat'la snrl tutmutur.

ikinci Abbas! halifesi Ebu Ca'fer el-MansQr'un arkada olmasna ve ona birok
tavsiyede bulunmasna ramen (bn Kuteybe, 'UyD.n 'l-ai].bar, I, 337) siyasi tarafszln korumutur. Bu sebeple mezhep,
Bir b. Mu'temir ve Eb'l-Hzeyl el-Allaf
dnemine kadar Basra ve Badat'ta fazla bir varlk gsterememitir. Kadi Abdlcebbar ve Hakim el-Ceml. bu duraklamay Mu'tezile'nin cebre kar k sebebiyle grd baskya balarken (Fazl'Ii'tizal, s. 345; erf:tu 'I-'uyo.n, s. 393) Josef
van Ess, Mu'tezilTier'in, Abbasller'in ilk dneminde Muhammed b. Abdullah en-Nefszzekiyye'nin balatt isyana verdikleri
destek sebebiyle maruz kaldklar baskyla
irtibatlandrmaktadr (AFD, XLI [20001.

s. 412-413).
Mu'tezile'nin ortaya kn i arniller
yannda ran dinleri, Yahudilik, Hristiyan
lk ve Yunan felsefesi gibi d etkenlerle
aklayan ilim adamlar da vardr. Bu konuda Abdlkahir el-Badadl ve bn Hazm
eski irandncesinin (el-Fark, s. 22 ; elFal, II, I 5), bn Kuteybe, Hatlb el-Bada
di ve ibn'l-Eslr ilk temsilcilerinin yahudi
oluunun (Zhdl Carullah, s. 30-31 ), H. A.
Wolfson, Karailik ile Mu'tezile arasndaki
benzerlii rnek gstererek Yahudiliin
(Kelam Felsefesine Giri, s. 84-86), Mcdonald, T. J. de Boer, Thomas Hunter Weir,
Joel L. Kramer Hristiyanln , De Lacy
O'leay ve Reynold A. Nicholson Yunan felsefesinin (bk. bibl.) etkisini ileri srm
tr. Aslnda Mu'tezm fikirlerio ortaya k
nda birbirine paralel iki faktrn etkili
olduunu sylemek mmkndr. 1. Mrtekib-i keblre, Allah'n sfatlar , iradi fiiller,
Kur'an'n mah!Gk oluu vb. tartmalar
zerinde iteki siyasi ve fikri ihtilaflar; 2.
Varln mahiyeti, cevher, araz, hareket,
skQn gibi konular zerindeki d etkenler. Ancak Mu'tezilller'in ikinci faktr konusundaki tutumu felsefi grleri aynen
benimseme veya taklit etme eklinde deil cevaplama, dntrme , yeniden ina
etme ve reddetme tarzndadr.
Mu'tezile'nin gelimesi Abbasller dneminde olmutur. Halife EbQ Ca'fer el-Mansur ile Amr b. Ubeyd arasndaki dostluk
bilinmektedir. Bununla birlikte Amr, halifenin destek davetlerine olumlu cevap vermeyerek kendilerini serbest brakmasn
istemitir (bn Kuteybe, 'UyD.n'l-ai].bar,
I, 209) . Daha sonra halife, Muhammed b.
Abdullah en-Nefszzekiyye isyannda onu
destekleyen Mu'tezilller'i takip altna al-

d, bunlarn bir ksm bulunduklar yerde

gizlenirken bir ksm Horasan, Yemen, Taberistan ve Marib'e g etti. HarQnrreld'in iktidara gelmesiyle Mu'tezilller yeniden itibar grmeye balad. Mu'teziiT alimlerin bilgisine ve ikna gcne nem veren
halife, bazlarn tebli ve irad iin in'den
Bizans'a kadar uzanan birok blgeye gnderdi. Bu dnemde Kaderiyye telakkisini
benimseyen Yahya b. Hamza el-Hadraml
am kadlna getirildi. Mu'tezilTier, annesi
de Abbas! slalesine mensup olan Emin'in
tahta kmasyla biraz nfuz kaybna u
radlarsa da annesi Trk/ ran asll olan ve
iktidar mcadelesinden baaryla kan
Me'mQn'u desteklediler. Me'mQn Araplar'a
ve iranllar'a kar Trkler'den, Ehl-i snnet'e ve la'ya kar Mu'tezililer'den istifade etme siyaseti gtt. Bir b. Mu'temir, Smame b. Eres ve bn Ebu Duad
gibi Mu'tezile alimleri halifeyi etkileyerek
mezheplerini sarayn resmi ideolojisi haline getirdiler. zellikle vezirlie tayin ettii bn EbQ Duad'n telkinleriyle Kur'an'n
yaratlm olduu fikrini benimseyen halife 218 (833) ylndan itibaren bu fikri reddeden kadlara ve alimiere bask uygulad
(b k. MiHNE). Mu 'tasm- Billah ve Vasi~- Billah devirlerinde de ayn uygulama devam
etti. 232'de (847) iktidara gelen Mtevekkil-Alellah devletin Mu'tezile'yi destekleme siyasetine son verdi. Bylece Mu'tezile'nin ykselii durdu. Hatta teoride ferdin hrriyetini savunan Mu'tezile'nin uygulamada baskcla destek vermesi onu
ke srkledi. Neticede cz-i la yetecezza, ma'durnun ey olup olmamas, cevher ve arazlarn fena ve bekas gibi dinin
aslndan olmayan meselelerde birbirlerini
tekfir etmeye baladlar (Zhdl Carullah ,
s. 203-204) . teyandan Mu'tezile'den ayrlan ibn'r-Ravendl'nin la'ya katlmas,
bilhassa Matrldl ile E'arl'nin Snni kelam ekallerini kurmalar Mu'tezile iin ar
bir darbe olmu , bundan sonra Mu'tezile
zaman zaman kendini toparlamsa da
varln uzun sre devam ettirememi
tir.

Abbasller'in merkezi otoriteyi kaybetmesi zerine 320 (932) ylndan itibaren

kurulmaya balanan blgesel ynetimlerden Bveyhller dneminde ikinci Bveyhl
hkmdan Adudddevle'nin Mu'teziiT alim
ve devlet adam Sahib b. Abbad' vezir yapmas ve Kadi Abdlcebbar' n kadlkudat
la tayiniyle mezhep yeni bir canllk kazand, nemli mevkilere Mu'tezilller getirildi. Fakat Sahib b. Abbad'n lmnden
sonra Mu'tezilller tekrar gzden dt,
Abbas! Halifesi Kadir-Billah'n kendilerine

MU'TEZiLE
cephe almasyla kleri hzland. Gazneli Mahmud'un 420 (1 029) ylnda Rey'i
igal ederek Bveyhi Hkmdan Mecdddevle'yi bertaraf etmesi zerine burada
bulunan Mu'tezilller Horasan blgesine
g ettiler. Seluklu Hkmdan Turul
Bey'in 429'da ( 037) Rey'i ele geirmesi,
447 (1055) ve 450 (1058) yllarnda Ba
dat'a giderek halifeyi ziyaret etmesi, Abbasller nezdinde Seluklular'n itibarnn artmasna ve Mu'tezile'nin yeniden canlanmasna yardmc oldu. nk Turul Bey'in
veziri Kndri mezhep taassubundan dolay veya siyasi sebeplerle (Ocak. s. 86-88.
09-11 O) onlar destekliyordu. Kndri,
Mu'tezilller'i nemli mevkilere getirdi, bid'at olarak nitelenen E'arller Seluklu s
nrlarnn dna karld. nl mutasawf
Abdlkerim el-Kueyri, Turul Bey'in huzuruna kp bu hakszlklar nlemesini rica etti, hadis alimi Ahmed b. Hseyin elBeyhaki de Kndri'ye bir mektup yazarak basklarn kaldrlmasn istedi, fakat
her iki giriim de etkili olmad. Nihayet
456 (1064) ylnda Kndri'nin grevden
alnp hapse konulmas ve bir yl sonra ldrlmesiyle Mu'tezile'nin siyasi destei
sona erdi. Ebu Ali Muhammed b. Ahmed
gibi Mu'tezile alimlerinin abalar da neticesiz kald. Alparslan'n veziri ve koyu bir
E'ari taraftar olan Nizamlmlk srgne gnderilen 400 civarndaki Snni alimin geri dnmesini salad ve bunlar ad
na medreseler atrd (Balcolu . s. 61-64) .
Nizamlmlk'n verdii destekle E'ari
lik canland. Cveyni ve Gazzali gibi otoritelerin ynelttii tenkitler sonucu Badat
ve civarnda tutunamayan Mu'teziffier, Horasan ve Harizm blgelerine g ettiler.
Burada Mu'tezm gelenek Ebu Mudar Mahmud b. Cerir el-sfahanl ve rencisi Carullah ez-Zemaherl tarafndan devam ettirildi. zellikle Zemaheri, el-Keat adl tefsiriyle Mu'tezilller kadar Snniler tarafndan da takdir grd. Bu blgede de
kesintiye urayan Mu'tezm gelenek, Mutarrizi ve Abdlcebbar b. Abdullah el-Harizml gibi alimierin devam ettirme giriim
lerine ramen baarl olamad. Sonraki
dnemlerde Mu'tezile, Snni dnyadan
uzaklamsa da tamamen yok olmam,
daha nce Vasl devrinde Zeyd b. Ali, Me'mun dneminde Kasm b . brahim erRessl tarafndan balatlm olan Mu'tezile-ia yaknl Yemen Zeydllii ve
ksmen imamiyye iinde varln srdrmtr. Nitekim Zeyd! alimi bn'l-Mur
taza onlar savunmakta, Makbill ise usul'd-dinde Zeydiyye ile Mu'tezile'nin ayn
grlere sahip olduunu, ayrldklar tek

meselenin imametten ibaret bulunduu

nu kaydetmektedir. Kadi Abdlcebbar,
kendi devrine kadar geen srede yaa
yan Mu'tezile ricalini on tabaka halinde zikretmekte (Fazl'l-i'tizal, s. 213-333). b
n'l-Murtaza ise Hakim el-Ceml'nin ekledii iki tabaka ile birlikte bu sayy on ikiye karmaktadr (Tabakat 'l-Mu'tezile, s.
9-119)

eden EbO Haim el-Cbbai arasndaki ihmeselelerin saysnn 155 olduunu

kaydetmekte, Malat ise bu saynn -herhalde okluktan kinaye olarak- 1OOO'i a
tn sylemektedir (et-Tenbih ve'r-red, s.
33). EbO MOsa el-Murdar da iki okul arasndaki ihtilafl konular ele alan Kitab
md cerd beynehu ve beyne'l-Bariy
yin adyla bir eser kaleme almtr.

Basra ve Badat Okullan. Abbasller devrinde Mu'tezile mezhebi Basra (BasriyyGn)

ve Badat (BadadiyyGn) koliarna ayrlm,
bu kollar zamanla iki okul haline dn
mtr. Her iki okul da be esas kabul
etmekle birlikte ayrntda farkl grler
benimsemitir. EbO Reid en-NisabOri, elMesa'il fi'H;ilat beyne'l-Bariyyin ve'lBagdadiyyin adl eserinde kendi dneminde Badat okulunu temsil eden Eb'lKasm el-Belhi ile Basra okulunu temsil

Basra okulunun ilk temsilcisi, ayn zamanda mezhebin kurucusu kabul edilen
Vasl b. Ata'dr (. 13 1/748) . Vasl mezhebin tevhid, menzile beyne'l-menzileteyn ve
emir bi'l-ma'rOf nehiy ani'l-mnker; halefi Amr b. Ubeyd ise adalet. va'd ve vaid
esaslarn gelitirmi olmakla beraber Mu'tezile'nin usul-i hamseden oluan inan
sisteminin teekkl Eb'l-Hzeyl el-Allaf'n el-Uul'l-]]amse adl kitabyla tamamlanmtr. bn'n-Nedim onun eitli

tilafl

BASRA OKULU

393

MU'TEZiLE
konulara ilikin eliiye yakn eserinin adn
zikretmektedir (el-Fihrist, s. 204). Eb'lHzeyl'in rencilerinin en mehuru Basra okulunun ileri gelenlerinden biri olan
brahim en-Nazzam'dr. Arap edebiyatnn
en byk nesir ustalarndan saylan Cahiz
de Basra Mu'tezil1leri'nin nemli isimlerindendir. Cahiz'den sonra Basra Mu'tezmleri'nin en mehur temsilcileri Ebu Ali elCbbaYve olu Ebu Haim'dir. Ebu Ya'kb
e-ahham'n rencisi olan Ebu Ali hocasnn lm zerine Basra Mu'tezilYleri'nin reisi olmutur. Bu okulun son dnemdeki en nemli temsilcisi, Hemedan
blgesi bakads Abdlcebbar b. Ahmed
b. Abdlcebbar el-Hemedan!'dir. Eklektik
bir yntemi benimsemi olan Abdlcebbar, kendisinden nceki Mu'tezile alimlerinin grlerini bir araya getirerek bunlardan seimler yapmtr. Tercihlerinde
Ebu Haim el-CbbaY'nin grleri ar
basmakta dr.
Badat Mu'tezil1lii, Basra okulunun ortaya kndan ksa bir sre sonra Bir b.
Mu'temir (. 210/825) tarafndan kurulmutur. HarunrreYd'in veziri Faz b. Yahya el-BermekY ile temas kurup grleri
ni saray evresine benimsetmeye alan
Bir'in Arap edebiyat ve kelam konusunda kaleme alnm birok eseri mevcuttur.
Smame b. Eres, Ebu Musa el-Murdar

ve Ahmed b. Ebu Duad onun en mehur

rencileridir. Keskin zekas, hazrcevapl
l ve esprileriyle tannan Smame, HarunrreYd dneminde hapse atlm, ardn
dan Me'mun'un yaknnda bulunarak ona
danmanlk yapm, EmevY!er'i ve Mu'tezm olmayanlar yeren konuma ve yazla
r ile halifeyi muhaliflerine kar tahrik
etmitir. Badat Mu'tezil1leri'ne en byk
hizmeti Basra'da doup Yahya b. Eksem
vastasyla Me'mun ile tanan, onun ilim
ve tartma meclislerinde bulunan bn Ebu
Duad yapmtr. "Mu'tezile'nin rahibi" olarak anlan Ebu Musa el-Murdar, zahidane
hayat ve tesirli vaazlaryla mezhebin yaylmasna nemli katkda bulunmutur.
Murdar'n rencisi Ca'fer b. Mbeir
eserlerinde Kur'an ve Snnet'in zahirine
bal kalmay savunmu, kyas taraftarlarn reddetmi, bylece ZahirYler'e yakn
lamtr. Ca'fer b. Harb'in rencisi olan
Ebu Ca'fer el-iskafi, Halife Mu'tasm- Billah
tarafndan Mu'tezile doktrinini anlatmakla grevlendirilmiti. Ayrca Hz. Ali'nin stnln (tafdll) konu edinen, Nazzam,
Cahiz, Hseyin b. Muhammed en-Neccar,
bn eblb, Hiam b. Hakem, Mebbihe,
Mrcie ve Mcbire gibi ahs ve frkalarn
reddini ieren kitaplar yazmtr (a.g.e., s.
213). bn'r- RavendY'nin hocas olan Ebu
Musa lsa b. Heysem ile bn'r-RavendY'
nin Falil;at'l-Mu'tezile adl eserini red-

BADAT OKULU

394

detmek zere Kitdb'l-ntidr' kaleme

alan Eb'l-Hseyin el-Hayyat da Ca'fer b.
Harb'in rencileridir. lsa b. Heysem ayn
zamanda Hayyat'n hocasdr. Bu okulun
mteahhir alimlerinden olan Eb'l-Kasm
el-BelhY el-Ka'bY, Tirmiz'de at medrese
ile Maverannehir'in her tarafnda tann
mtr. Badat Mu'tezil1lii'nin son temsilcisi olarak Ebu Ca'fer el-skafi'nin olu
Eb'l-Kasm Ca'fer b. Muhammed zikredilebilir.
Basra Mu'tezil1lii fikri mcadeleden yana olan, usul ve fruda akl ve vahyi birlikte deerlendiren bir okuldur. Mensuplarnn amac Reslullah'tan intikal eden
slam geleneini devam ettirmekti ve bu
konuda msamaha gstermemilerdir (A,
VIII, 760). Dolaysyla onlar serbestlik taraftar filozof olarak deil felsefeyi dine
hizmet eden bir ara gibi gren kelamc
lar olarak kabul etmek gerekir. Buna karlk daha ok amen ve siyas alanda temayz eden Badat Mu'tezillleri, mezhebin grlerinin emir bi'l-ma'ruf erevesinde devlet eliyle etkili bir ekilde yayl
mas taraftaryd. Bunun iin eserlerinde
imamete daha ok vurguda bulunmu,
yneticilerle iyi ilikiler kurmaya alm
tr. Ayrca Me'mun'un Badat'ta balatt
tercmeler sebebiyle Basrallar'dan daha
ok felsefenin etkisinde kalmlardr.
Grleri. Bir kelam ekol olarak ortaya kan Mu'tezile, slam dininin asli hkmlerinin temellendirilmesi, sistematik
hale getirilmesi, izah ve ispat edilmesi,
kar fikirlerin cevaplandrlmas gibi konularla megul olmutur. Siyasi, felsefi vb.
hususlar bu ereveye yardmc olduu lde ilgi alanlarna girmitir. Mesela tabiat felsefesi onlar iin tevhidin temellendirilmesine bir vastadr. Ayn ekilde imamete emir bi'l-ma'ruf nehiy ani'l-mnker
esasn temellendirmek amacyla nem
vermilerdir. a) Bilgi Teorisi. Mu'tezile'nin genel kabulne gre bilgi akl, duyular ve doru haber olmak zere yolla
elde edilir. ilk dnem Mu'tezile alimlerinden Eb'l-Hzeyl el-Allaf duyularla ve akln bed!h! ilkeleriyle kazanlan bilgilerin zaruri, istidlal yoluyla elde edilenlerin ise iktisab! olduunu, kafir ve fasklarca nakledilen haberlerin tevatr derecesine varm
olsa bile kesin bilgi ve delil saylamayaca
n ileri srmtr. nsandaki dnce
gc sayesinde vahiy gelmeden de Allah'n
varl, nesne ve olaylarn mahiyetleriyle
ahlaki deerler bilinebilir. Organlarn arnelleriyle kalbin arnelleri ayr ayrdr, bilme
ameliyesini yapan kalptir. Bu sebeple be
duyu kendi bana kesin bilgi vermez. Te-

MU'TEZiLE
velld teorisini bilgi meselesine uygulayan
Bir b. Mu'temir, bilginin oluumunun ve
zellikle Allah hakkndaki bilginin insanda
belli akli tekamllerin gereklemesine
bal bulunduunu sylemitir (Zhdl Caru Ilah , s. 5-1 18). rencisi Nazzam ise
bilginin teekklnde phenin nemli rol
oynadn, insanda asl idrak edenin ruh
olduunu, Allah'n , idrakl duyular zerinden yarattn, haberin ise bilgi ifade edebilmek iin doruluuna akli veya tecrbl
karinenin bulunmas gerektiini, onu nakleden ravilerin mmin, kilfir veya filsk olmasnn nem tamadn savunmutur
(C3hiz, Kitab'l-Hayeuan, II, 115- 116; V,
199-202; Hayyat, s. 43; Kadi Abdlcebbar,
el-Mugni, IX, 12; Xl , 327 ; XII , 136 , 5 I 2; XV,
361, 392 , 398-399) N azzam'n rencisi

Cahiz, insann irade dnda bir fiilinin bulunmadn ve gayri iradi btn fiilierin
onda zorunlu olarak meydana geldiini,
dolaysyla ilmin de herhangi bir fiilden
domadn , kendiliinden ve zaruri nitelii tadn ileri srmtr (Kadi Abdlcebbar, el-Mugni, XII , 306) "Ashab'lmaarif" diye adlandrlan bu ekoln savunucular arasnda Cahiz'in yan sra Ali
el-Esvarl de yer almaktadr. Allah'n ancak zaruri bilgiyle bilineceini syleyen bu
gruba kar Nazzam O'nun sadece istidlal yoluyla bilineceini belirtm i tir (a.g.e.,
XI, 327; XII , 512) Eb ' l-Kasm el-Belhl,
dnyada istidlal yoluyla bilinen eyin ahirette de istidlal yoluyla. dnyada zaruri
bilgiyle bilinenierin ahirette de zaruri bilgiyle bilinecei grn ortaya atarak
Allah'n her iki alemde de ayn yolla bilineceini belirtmitir. Kadi Abdlcebbar, dnyada Allah ' bilmeyi salayan nazar ve istidlalin btn mkelleflere vacip olan ilk
ey olduu kanaatine sahiptir (Mul]taar
fi uli 'd-din, s. 170-171 ; erf:u 'l-Uli 'l
l]amse, s. 39, 69) . Mu'tezile kelamclar , bilginin mahiyetini de irdeleyerek onun ele
ald konuda alimin nefsinin mutmain olm asn salayan nitelik mi (mana). yoksa
bir eyi olduu gibi kabullenme mi (itikad)
olduunu tartmlardr. Ebu Abdullah elBasri birinci gr , Eb'l-Hzeyl el-Allilf,
Ebu Ali el-Cbtal ve Ebu Haim el-Cbbi\1 ikinci gr savunmutur (Kadi Abdlcebbar, el-Mugni, XII, 13) . Kadi Abdlcebbar, ilmin itikaddan ibaret bulunduu
nu syleyen Cbballer'in grn reddederek (a.g.e., XII , 30 ) hacas Ebu Abdullah el-Basrl'nin grn destekler. Mu'tezile, gelitirilen bu bilgi teorisiyle sabit
bir hakikatin olmadn iddia eden Sffes
taiyye, Mtekafiiyye ve Smeniyye gibi agnostik, sadece mahede ettiklerine ina-

nan Dehriyye gibi monist 1 pozitivist akm

larn grlerini reddedip hakikatin dei
ik yollarla bilinebileceini ispat etmeyi
hedeflemitir.

b) Tabia t Gr. lk Mu'tezilller daha

ok Seneviyye. Berahime, Yahudilik, Hris
tiyanlk ve Dehriyye gibi din ve felsefelerle
muhatap olduklar iin bunlara cevap te
kil edebilecek konu ve delilleri ilerneyi
tercih etmilerdir. Bu konularn banda
tabiatn oluumu ve ileyii, faydalanlacak
delillerin banda da akl gelir. Mu'tezile'de tabiat felsefesini ele alan ilk kelamc
Eb'l-Hzeyl el-Allaf'tr. Ona gre fizik
alem, maddenin blnemeyen en kk
paras olan atomdan (cz-i la yetecezza)
meydana gelir. Atomculuk olarak isimlendirilen bu gr daha nce Demokrit tarafndan da dile getirilmi olmakla birlikte
Allilf, onu Demokrit gibi materyalizmi deil Tanr ' nn varln ispat iin ara olarak
kullanmtr (bk HUDS). Allaf'tan sonra
tabiat felsefesi zerinde en ok duran
alim Nazzam'dr. Nazzam, Allilf'n savunduu paralanmayan cz (atom) gr
ne kar km, nesneleri meydana getiren czlerin araziardan olutuunu, her
ezn onu tekil eden czlerinin bulunduunu ve bu durumun sonsuza kadar
gittiini syler (Hayyat, s. 33 -36; Kadi Abdlcebbar, el-Mugni, Xl, 452) . Bununla beraber alemin sadece fizik yapsnda deil
hareketlerinde de sonlu olduunu savunur. Alem birbirine zt hareketli unsurlarn
birlemesiyle meydana gelmi olup zeytinin iinde yan , kmrn iinde atein ve
insann iinde kann gizlenmesi gibi elsimler i ie ve ayn mekan igal eder (tedahl) . Drar b. Amr, bu grn Seneviyye'deki nur- zulmet anlayn artrdn
belirterek Nazzam'a kar kar. Ona gre
tek ar az vardr, o da hareketten ibarettir.
Eb'l-Hzeyl gibi Muammer b. Abbad'a
gre de elsimler czlere ayrlmayan atomlardan meydana gelir. Nazzam ' n iddias
nn aksine elsimlerde esas olan har eket
deil skundur ve arazlar da skfndan
ibarettir. insan paralanmayan bir btn
olan nefisten (ruh) ibarettir, beden onun
iin bir alettir. Onun tek fiili vardr, o da
iradedir (a.g.e., XI, 3 ; Eb ' l-Ka s m eiBelhl, s. 70- 71) . M a'dfmun "ey" olduu
kanaatini tayan Mu'tezile alimleri varlklar mevcut ve ma'dum diye ikiye ayr
maktadr. Bu grleri sebebiyle hasmla
r onlar alemin kdemine kail olmakla itham etmitir (Ali Sam! en-Ne ar, . 425 ,
427) . Daha sonra gelen Mu'tezilller, tabiat
felsefesine selefieri kadar ilgi gstermemekle beraber onlarn ortaya koyduu erevenin dna kmamlardr.

c) nan Sistemi. itikadl alan sistematik bir ekilde ifade eden ilk mezhep Mu'tezile'dir. Balangtan itibaren Mu'tezile
kelamclar islam dininin temel ilkelerini
"usOI-i hamse" bal altnda ele alm
lardr. Hayyat, Mu'tezill kabul edilmek iin
be esasn kabulnn art olduunu belirtir (el-intiar, s. 126-127). Kadi Abdleebbar da muhaliflerinin usOI-i hamseyi
benimsemediklerini kaydederek Mlhide,
Muattla, Dehriyye ve Mebbihe'nin tevhid, Cebriyye'nin adalet, Mrele'nin va'd
ve vald, Haridier'in menzile beyne'l-menzileteyn ve imamiyye'nin emir bi'l-ma'ruf
nehiy ani'l-mnker esasna muhalefet ettiklerini bildirir; bunlarn birine dahi muhalefet edenin bazan kilfir, bazan fask,
bazan da muhtl (hatal) olacan kaydeder
(erf:u'l-Uli'l-l]amse, s. 123-126) Kadi
Abdlcebbar, Mu'tezile'nin esaslarn er
]J.u'l-UCli'l -l;)amse'de be , el-Mugni'de tevhid ve adalet olmak zere iki, elMu]]taar ii uCli'd-din'de tevhid, adalet, nbwet ve erai ' olmak zere drt
esas halinde taksime tabi tutmutur (ayr ca bk. USL-i HAMSE).

1. Tevhid. "Allah'n zatnda , sfatla rn

da ve fiilierinde bir ve tek olduunu kabul
etme" anlamna gelen tevhid usul-i hamsenin temelini tekil eder. Hayyat yeryznde tevhidi savunan yegane mezhebin
kendileri olduunu syler (el-intiar, s. 1314, I 7) . Mu'tezile mensuplarnn tevhid
konusuna yaptklar bu vurgu onlarn zellikle sfatarta ilgili duyarllklarndan kaynaklanmaktadr. nk onlarn dneminde islami evrede oluan gruplardan Sfa
tiyye, Allah'n bamsz kadim manalar olarak zatl sfatara sahip olduunu sylyor,
Haviyye O'na makam, cismiyet gibi maddi manalar nisbet ediyor. Batniyye ise Allah 'n sonradan olumu (hadis) zatl s
fatlara sahip bulunduunu savunuyordu.
te yandan hristiyan camiasnda aslnda
tek olan Tanr' n n uknum halinde d n ld, dolay syla uknumlardan her
birinin kadim milnalara tekabl ettii ileri srlyordu. Sfatlar konusunda ilk tartmay balatan Ca'd b. Dirhem olup onun
sfat telakkisini Cehm b. Safvan, ardndan
Vas l b. Ata benimsemitir (ehrista rl, .
30 , 86) Mu'tezile taaddd-i kudemaya
meydan vermemek iin kadim manalar
zattan ayr, mahall'l-havadise meydan
vermemek iin de hadis manalar kabul
etmiyordu. Vasl, Allah'a kadim manalarm nisbet edilmesini irkle denk tutuyordu. Benzer grte olan Zemaherl aksi
yaklamn Hristiyanln uknumlarndan
farkl olmayacan

syler (el-Minhac, s. 56) .

395

MU'TEZiLE
Eb'I-Hzeyl el-Ailaf, Abbad b. Sleyman,
Nazzam ve Ebu Ali el-Cbbal gibi alimler
ilah'i sfatiarn Allah'n zatnn ayn olduu
nu sylemektedir. Muammer b. Abbad,
Allah'n sfatiarn zatndaki milnalara ba
layarak O'nun kendinde mana olarak bulunan ilimle alim, kudretle kadir olduunu
savunur. Ebu Haim el-Cbbal'nin ncln yapt "ahval" teorisine gre ilahi
sfatlar Allah'ta kendisinin sahip olduu
hal sebebiyle mevcuttur. Kadi Abdlcebbar, sfatlar zat! ve fiili diye ikiye ayrdk
tan sonra zati sfatiarn Allah'n zatnn ayn olduunu belirtir ve bunlar kadlr, alim,
hay, mevcud, semr, baslr ve mdrik ek
linde sralar (el-Mugnr, V, 241-243; el-Mui]taar, s. 181; erf:u'l-w;;Qli'l-i]amse, s. 167175). Fiili sfatiarn ise hadis ve Allah'n zatnn gayr olduunu syleyerek bunlar da
mrld, karih, mtekellim, fail eklinde gsterir (elebi, s. 255-263). Sfatlar zerinde
yaplan bu tartmalar Mu'tezilller'i yed,
vech, istiva, semada olu gibi Kur'an'da
mevcut nitelemeleri Allah'n her trl havadisten tenzih edilmesi ynnde yorumlamaya, bunun yannda Kur'an'n mahluk
olduu ve Allah'n grlemeyecei grne sevketmitir.

z. Adi. Mu'tezile'ye gre adi Allah'n iyi

(hasen) fiilieri ilemesi, kt (kabih) fiilierin meydana gelmesinde etkisinin bulunmamasdr. Ebu Ali el-Cbbal adlin hasen
olan her eit fiili kapsadn sylerken
Kadi Abdlcebbar bu tanmn eksik olduunu kaydeder ve adli "Allah'n btn fiillerinin gzel oluu, zulm ve irkin fiilieri
asla yapmamas" eklinde tanmlar. Bunun anlam Allah'n her trl kt iten,
sevap, fayda gibi eyleri terketmekten,
maslahata aykr ve irkin yolla insanlar
kullua armaktan mnezzeh olmas;
btn fiilierinin hikmet, adalet ve isabet
nitelii tamas demektir (el-Mui]taar, s.
169; erf:u'l-UQli'l-i]amse, s. 132). Dolaysyla insanlarn iledii kt fiilierin AIlah tarafndan yaratlmas caiz deildir. Allah insana eylem gerekletirme gcn
nceden vermi olup kii hrriyetini kullanarak istediini yapar. Esasen irade hrriyeti bulunmayan bir insann Allah tarafndan sorumlu tutulmas O'nun adalet
ve hikmetiyie badamaz (el-Mugnf, VI/I,
s. 49-50;

el-Mui]taar,

li'l-i]amse, s. 301;

s. 169;

erf:u'l-UQ

ayrca

bk. ADL). Fazi erRakal'nin taraftarlarndan oluan Fazliyye'nin, Allah'n kullarn itaat cinsinden fiillerini vukuu annda irade ettiini, masiyet trnden fiilierini ise hibir zaman dilemediini syleyerek O'nun istedii baz
eylerin olmadn, istemedii baz ey-

396

olduunu ileri srmesi yznden

s. 513), bazlar bu grubun Mu'tezill olduunu iddia etmise de aslnda Fazliyye, Hariciler'den Sevbaniyye'nin bir koludur.

!erin de
(E'arl,

3. Va'd ve Vaid. Gelecekte bir kimseye

bir faydann ulatrlacan veya ondan
bir zararn giderileceini bildiren habere
va'd, onun bir zarara urayacan yahut
bir faydadan mahrum braklacan ieren habere de vald denilir. Allah'n va'd ve
valdinde durmamas, verdii haberin vakaya uygun olmamas sz konusu deil
dir. Bu sebeple dnyada iyilik yapanlar
mkafatlandrmas, gnah ileyenleri de
cezalandrmas zorunludur. Allah'n emirlerine uyup iledii byk gnahlardan
tvbe etmi olarak lenler ahirette mkafat hak eder, byk gnahlardan tvbe etmeden lenler ise cehennemde ebedl olarak kalr. Ancak bunlarn azab kafirlerinkinden daha hafiftir (ehristanl, . 59;
Ahmed Emin, Puf:a'l-slam, Ili, 61-64). Mu'tezile va'd ve vald bal altnda iman,
fsk, kfr, keblre, tvbe, ktlklerin iyilikleri boa karmas, iyilikterin gnahlara
kefilret olmas, sevap, ikab, efaat. ivaz,
kabir azab gibi ahiret ahvali, bunlarn
maddi varlklara tekabl edip etmedii,
byk gnah ileyenierin cehenneme girdikten sonra oradan bir daha kmayacak
lar gibi konular ele almaktadr (Kadi Abdlcebbar, erf:u'l-Uli'l-i]amse, s. 611693). Hem adi hem va'd ve vald esaslar
ahirette efaatin olmamasn gerektirir.
Kur'an'da ve hadislerde varit olankabir
azab, Mnker ve Nekir suali, mlzan, srat
gibi hususlar ancak nakille bilinebilir. Kabir
azabmm inkar Mu'tezile mensuplarnn
bir ksmna ait bir telakki olduu halde
bn'r-Ravendl tarafndan hepsine nisbet
edilmitir (a.g.e., s. 689, 730, 732, 734; elMui]taar,

s. 278).

4. Menzile beyne'l-menzileteyn. Bu esas,

byk gnah ileyen kiinin kfr gerektiren bir inkarda bulunmad iin kafir
olmayaca gibi iledii gnah sebebiyle
imanda da kalamayaca, bu ikisi arasn
da bir yerde bulunaca eklinde aklan
makta ve Mu'tezile bu kiiyi "fask" diye
nitelendirmektedir. Fask tvbe etmeden
ld takdirde ebediyen cehennemde
kalr. Bu esas ilkin ortaya koyan Vasl b.
Ata, bu yaklamyla farkl grler arasndaki ortak bir nokta bulmay amalam, grn siyasi alana da uygulayarak Hz. Ali ile Muaviye taraftarlarndan
birinin hatal olduunu, fakat tesbitinin
mmkn bulunmadn, dolaysyla haklarnda karara varmayp konuyu Allah'a

havale etmenin gerektiini sylemi, hem

Ali'yi hem dmanlarn tekfir eden Harieller'le her iki grubu da mrnin sayan Mrcie arasnda ara bulucu olmak istemitir.
Ortaya k asndan usul-i hamsenin ilki
kabul edilen menzile beyne'l-menzileteyn,
Mu'tezile'nin zuhurunda ve orta yolu izlemesinde oynad rol sebebiyle zaman zaman bu ekol mensupianna Menaziliyye ad
da verilmitir (ayrca bk. MENZLE BEYNE'l-MENZLETEYN).

S. Emir bi'l-ma'r(if nehiy ani'l-mnker.

Mu'tezile'ye gre slam davetinin yaylma
s, dalaletle olanlarn hidayete ermesi, hakk batla kartrmak isteyenlerin zararlarnn nlenmesi iin her mslmann iyilii emretmesi ve ktlkten sakndrmas
zorunlu bir grevdir. Emre konu olan ma'ruf vacip trnden ise onu emretmek vacip, nafile trnden ise nafiledir. Ancak
mnkerde byle bir ayrm yaplamaz. te
yandan zulm ve yalan gibi akli, hrszlk,
zina ve iki gibi dini mnkerlerden uzaklatrmak vacip, ictihada konu olan mnkerlerden uzaklatrmak ise baz durumlarda vacip, baz durumlarda caizdir. Mu'tezililer, ilk zamanlar emir bi'l-ma'ruf nehiy ani'l-mnker esasn uygulayarak Berahime, Mecusllik, Yahudilik, Hristiyanlk gibi diniere ve Mcessime, Mebbihe, Rafizllik, zndklk gibi mezhep ve akmlara
kar slam' gl bir ekilde savunmu,
bu amala Horasan ve Maverannehir'e
kadar gitmilerdir. Ayrca bu esas ahlak
bozukluklarn nlemek, toplumu slah etmek, adaleti yaygnlatrmak amacyla tatbik etmiler, fakat Havaric ve la'nn yapt gibi bunu iktidardaki yneticilere kar toplumu kkrtmak iin bir ara olarak
kullanmamlardr (a.g.e., s. 248; erf:u'l
Uli'l-i]amse, s. 749; Aie Yusuf el-Menna!, s. 375- 379). Ancak sonraki devirlerde
bu tutumlarn deitirerek muhalefette
iken en-Nefszzekiyye'yi desteklemede olduu gibi isyan hareketlerinde, iktidarda
iken mihne olaylarnda grld zere
muhalifleri yola getirme ve hasmlar susturma hususunda bu esastan faydalanmlardr. Eb'l-Kasm el-Belhl bu hususta rnek olabilecek baz huru hareketlerinden sz etmektedir (Zikr'l-Mu'tezile,

s.

15-1 9).

slam toplumunda ll. (VIII.) yzylda yaanan

sosyal, kltrel ve siyasal dinamiklerin etkisiyle zuhur eden Mu'tezile'nin birinci derecede inan esaslarn oluturan
usul-i hamsesi daha ok mslmanlar arasnda cereyan eden fikri tartmalar sonucu, bilgi teorisi ve tabiat felsefesi gibi
ikinci derecede grleri ise dier dinlerle

MU'TEZiLE
olan kltrel temaslar, mcadele ve mnazar alar esnasnda ortaya kmtr. islam dncesinin zgn bir modeli olan
Mu'tezill hareketin Yunan felsefesinin rn olduu iddias geersizdir. Br ahmanizm, Hinduizm, Mecusllik, Zerdtlk,
Yahudilik ve Hristiyanlk gibi dinlerin hakim olduu corafyalarda slam 'n teblii , yaylmas , muhataplarn irad ve ikna
edilmesinde, ilhad ve zndklk gibi kart
akmlarn nnn kesilmesinde Mu'tezile'nin nemli katklar olmutur. Kurulu ve
gelime dnemlerinde Vasl b. Ata'nn ve
daha sonra gelen Mu'tezm alim ve devlet
adamlarnn davetilerini Hindistan'dan Bizans'a kadar deiik yerlere gnderdikleri
(Kadi Abdlcebbar, Teblt dela'ili 'n-nbvve, I, 77; ibn'l-Murtaza, el-Mnye ve'lemel, s. 25 ; Watt, s. 276) ve bu hizmetlerinin hasmlar tarafndan bile takdir edildii bilinmektedir. Cahiz, Mu'tezile'nin bu
konulardaki hizmetlerini deerlendirip faziletler ini sayarken kelamclarn gayretlerinin btn dinlerin, Mu'tezile'nin abalarnn ise btn mezheplerin avam tabakasn helilk olmaktan kurtardn kaydetmektedir (Kitab 'l-ljayevan, IV, 206)
te yandan Mu'tezile'nin islam dnyadini ve tabii ilimier in gelimesine
byk katks olmutur. Bunlarn banda
dini ilimlerde aklcln , tabiat ilimlerinde
deney ve gzlem metodunun kullanlmas
gelir. "lm'l-bahs ve'l-mnazara, ilm'lcedel" diye adlandrlan metodolojiye ynelik ilimler Mu'tezile tarafndan kurulmutur (Ahmed Emi n, [)uf:a 'l-islam, lll ,
95) . Bu yntemler sayesinde orijinal say
lacak bilgi ve bululara ulalmtr. Bunlara rnek olarak Eb ' l-Kasm el-Belhl'nin
dnyann yuvarlak olduu (Ebu ReTd enNTsaburl, s. 100; bn Metteveyh, s. 527) ,
Ebu Ali ve Ebu Haim'in yer ekiminin
varl sonucuna varm olmalar gsterilebilir ( ReTd HayyO n, s. 298-299) Vasl b.
At a, Amr b. Ubeyd, Nazzam ve Cahiz ba
ta olmak zere birok Mu't ezm mellif iir
ve nesirleri, belagat, eectel ve hitabeleriyle
Arap edebiyatma nemli hizmetlerde bulunmutur (Falih er-Rebu, s. 46-5 3). Mu'tezile kelamclar , h r fikirli olular ve taklidi reddetmeleri sebebiyle ekinmeden birbirlerine muhalefet edebilmilerdir. Eb'lHzeyl el-Allaf ile yeeni Nazzam, Nazzam ile rencisi Ca'fer b. Harb, Eb'lHasan el - E' arl ile vey babas Ebu Ali elCbbfl, Ebu Ali el-Cbbal ile olu Ebu Haim arasnda geen tart malar buna rnek gsterilebilir. Her ne kadar Malati ve
Abdlkahir el-Badactl gibi Snni mellifler Mu'tezilller'in birbirini tekfir ettiklerini
snda

ne sryorsa da bu tr ar eletiriler
daha ok mezhep mensuplar ile Drar b.
Amr, Hafs el-Ferd, bn 'r-Ravendl, Eb'lHasan el- E' arl gibi Mu'tezm iken daha
sonra mezhepten ayrlanlar arasnda cereyan etmitir. Hocas Nazzam iin Kitab
ii tek firi'n-Na?:?:Cim bi-ibtalihi'l-cz' elle~i l a y etecezz e' adyla eser telif eden
Ca'fer b. Harb gibi kiilerin says ok azdr.

Mu'tezilller'in bir zellii de Kur'an zerinde younlam olmalardr. Onlar bir

konuda nakli delil getireceklerse bunun
Kur'an'dan olmasna zen gsteriyorlard.
Dirayet tefsir metodu ilk defa onlarn ba
vurduu bir yntemdir. Bu konuda gsterdikleri hassasiyet, Kur'an zerine yazdklar eserlerden ve cilt says yzlere
ulat nakledilen Kur 'an tefsirlerinden
anlalmaktadr. ou zel hayatnda zahid ve mttaki olmakla beraber Kur'an'a
ballklar sebebiyle hermetik felsefeye dayanan tasawufa kar kmlardr.
Mu'tezile'nin Ehl-i snnet' e a k etkisi
ile balamtr. Hayatnn nemli bir
ksmn Mu'tezilller arasnda geirdikten
sonra onlardan ayrlan E' ari bata kelam
metodu olmak zere ilahi sfatlar, kesb,
cz-i la yetecezza, te'vil ve hud us gibi birok konuda Mu'tezile'nin etkisinde kalmtr. Peygamber gndermenin toplum
asndan gereklilii , hsn- kubuh, akl
nakil ilikisi gibi hususlarda Mu'tezile ile
Matrldiyye arasnda benzerlikler vardr.
E'arl, Abdlkahir el-Badadl, ehristanl
gibi mezhepler tarihi mellifleri mezhep
tasniflerinde Mu'tezile'yi ana frkalar iindesayarken Mutahhar b. Tahir el-Makdisl, eh.3beddin bn Arabah gibi yazarlar
onlar hakknda tarafsz veya olumlu ifadeler kullanm , Seyyid Ahmed Han, Emir
Ali. Mevlana Muhammed Ali Lahorl, Ferld Vecdl, Cemaleddin el- Kasm!, Ahmed
Emin, Fazlurrahman ve Murtaza Mut ahharl gibi son dnem alimleri onlardan ilham al m lard r. Baz arkiyatlar, ba
langta Mu'tezile'yi slam rasyonalistleri
olarak nitelendirirken Mu'tezm eserlerin
yaymlanmasndan sonra bu grlerin
den vazgeerek onlarn slam teologu olduklarn sylemeye balamlardr (Watt,
s. 292; A, VIII, 760). Joseph van Ess, Mu'tezilller'i islam filozoflarndan daha tutarl
ve orijinal bulmaktadr (ER, X. 227).
E'arl

Yayld Corafya .

Mu'tezile mezhebib. Ata Medine'de do

mu , ardndan Basra'ya g etmitir. Hasan- Basri'den ayrldktan sonra yetitir
dii rencilerin bir ksmn slam corafnin kurucusu

Vasl

yasnn deii k

blgelerine gndererek
mezhebin yaylmasna gayr et gstermi
tir. bn'I-Murtaza onun Abdullah b. Haris'i Marib'e, Hafs b. Salim'i Horasan'a,
Kasm b. Sa'dl'yi Yemen'e, Eyyub b. Evten'i el-Cezlre'ye, Hasan b. Zekvan' Kufe'ye ve Osman et-Tavll'i Ermenistan'a yolladn kaydetmektedir (el-Mnye ve'l-emel,
s. 25 ). Amr b. Ubeyd dneminde am 'da
Muhammed b . Abdullah en-Nefszzekiyye isyanna destek veren baz Mu'tezilller
takipten kurtulmak iin Horasan, Yemen,
Taberistan ve Marib'e g etmilerdir.
Abbasller devrinde Basra ve Badat Mu'tezile'nin faaliyetlerine merkez olmu , buralarda yetien davetiler dnyann dei
ik yerlerine gnderilmitir. Mu'tezm air
Safvan el-Ensarl bir kasidesinde bu davetilerin hizmetlerini anlatr ve onlarn douda in'den batda Marib-i Aksa'ya kadar gittiklerini syler (Ahmed Emin , [)uf:a 'l-s lam, III , 90-92). Eb 'l-Kasm el-Belhi kendi dneminde ksmen veya tamamen Mu'tezill olan blgeleri kasabalarna
varncaya kadar sayar. Onun zikrettii blgeler unlardr: am , Marib, Yemen, elCezlre, Ermenistan, Azerbaycan, Huzistan,
Vast, Ahvaz, ran corafyasndan Errecan,
Tewez (Tewec) , Slnlz, Slraf, Cehrem, bunlardan baka Kirman, Sind, Cezlretlarab
ve Basra (Zikr 'l-Mu'tezile, s. 108- 114) .
Benzer bilgilere Hayyat, Mutahhar el-Makdisl, Malati, Mes'udl ve bn'l-Murtaza'da
da rastlanmaktadr. Yakt, Tilimsan'n yaknnda bir ehir olan Tahert'te Vasliyye'
ye mensup 30.000 kiinin bulunduunu,
bunlarn evlerinin Araplar' n evlerine benzediini kaydeder (Mu'cem 'l-bldan, II,
7-9) . Matrldl, eserlerinde Semerkant'ta
grleri bilinen ve tartlan epeyce Mu'tezile alimine yer verir; zellikle Nesef'te
bir medrese ku rmu olan Eb'l-Kasm elBelhl'den Ka'bl diye ska sz eder (Kitab 't-Tev/:fd, s. 679 ) Eb'l-Hasan el-Ahdeb bu medresede yetimitir. Ebu Bekir
Muhammed b. brahim ez-Zbeyr! Mu'tezill inanlar sfahan'da yaymtr. Ayrca
Karmlsln, Crcan, Nlabur ve Horasan ' n
dier ehirlerinde mezhep mensupianna
rastlanmaktadr. bn'n -Nedlm , Ebu Haim ekolne bal olan Ebu Abdullah Hseyin b. Ali el-Basrl'nin bilhassa Horasan
blgesinde ok mehur olduunu kaydeder ( el-Fihrist, s. 222) . Bveyhller zamannda ok etkili olan Mu'tezill vezir, vali ve
kadlar Badat, Hemedan, Ahvaz, Musul,
Tster. Kirmanah , Kuhistan, Taberistan,
Deylem, lraz ve Yezd blgelerinde mezhebin yaylmasn salam . Seluklu h-

397

MU TEZiLE
kmdarlarndan Turul

Bey dneminde de
devam etmitir. Mu'tezile, M
sr'da brahim b. smail ve Mu'tezm iken
daha sonra bu mezhepten ayrlan Hafs elFerd, spanya'da ise Cahiz'in rencilerin
den Ebu Bekir Ferec el-Kurtub'i tarafn
dan yaylmtr (A, VIII. 761 ). Endls'teki mezhep faaliyetlerine temas eden bn
Hazm bu blgede mezhep tartmalarnn
olmadn. ancak Mu'tezm izgide seyreden, mezhebin esaslarna gre dnen
ve eserler veren bir topluluun bulunduunu kaydeder ve Hal'il b. shak, Yahya b.
Smeyne, Musa b. Hudeyr'in isimlerini sayar (Resa'il, ll. 186). Mu'tezile gnmzde ksmen ii muhitlerde, youn olarak da
Yemen'deki Zeydiyye iinde varln srdrmektedir.
bu

yaylma

Literatr. 1, Mezhep Mensupianna Ait

Eserler. Mu'tezile kelamclar, emir bi'lma'rQf nehiy ani'l-mnker ilkesine verdikleri nemin bir sonucu olarak kurulu dneminden itibaren birok eser kaleme almlardr; ancak bunlarn byk bir ksm
gnmze ulamamtr. Eb'l-Kasm elBelh'i, bn'n-Ned'im, Kadi Abdlcebbar,
Hakim el-Cem'i ve bn'l-Murtaza gibi
melliflerin verdikleri bilgilerden bu eserlerin aadaki konularda younlat anlalmaktadr: a) Bilgi Teorisi ve Kelam
Yntemi. brahim en-Nazzam, Ebu Musa
el-Murdar. Smame b. Eres ve Ca'fer b.
Mbeir bilgi problemine dair Kit.b'lMa'rite adyla eserler yazmlardr. Eb'lHzeyl el~AliM, bilgilerin duyular yoluyla elde ediliini aklamak amacyla Kit.b'sSem' ve'l-baar isimli risalesini kaleme
almtr. Bu hususta Nazzam ile aralarn
da nemli tartmalar olmutur. Mantk ve
metodoloji konusunda Nazzam'n Kit.b'l-Mantl{, Smame'nin el-Cedel ve'l]]il.f', Eb'l-Kasm el-Belh'i'nin Kit.b'lCedel, el-stidlal bi'-ahid 'ale'l-g.'ib
adl eserleri, Ebu Musa el-Murdar'n Kitab 'al. al}.abi ictihadi'r-re'y'i, Ca'fer
b. Mbeir'in Kitab 'al. al}..bi'l-l}yas
ve'r-re ' y'i zikredilebilir. Haber konusunda Nazzam'n Kit.b'n-Nket'i, Ebu Msa el-Murdar'n A]]bQr'l-Kur'.n', Ca'fer
b. Harb'in Me'ani'l-a]]b.r ve erl}.uh.'
s, Bir b. Mu'temir ve Ca'fer b. Harb'in
Te'vil mte.bihi'l-Kur'an' dikkat
ekmektedir. Ketarn yntemiyle ilgili olarak Ca'fer b. Harb'ir Kit.b'l-Uill', Ebu
Musa el-Murdar'n Fniln'l-kelam' ve
Kel.m ehli'l-'ilm ve'l-cehl'i, Bir b.
Mu'temir'in er-Red 'al. men 'abe'l-kel.m ', Cahiz'in Tatzil na'ati'l-kelam'
ve Ebu Ca'fer el-skaf'i'nin Kitab me']]telete iihi'l-mtekellimiln'u saylabilir.

398

b) Tabiat Felsefesi. lk Mu'tezile ketarnc

lar ve zellikle Basra okuluna mensup
olanlar Seneviyye ve Dehriyye'yi reddetmek
amacyla tabiatn yaps, ileyii ve Allah'la ilikisi konularyla ilgilenme ihtiyacn
duymulardr. Bu erevede yazlan eserIere rnek olarak Eb'l-Hzeyl el-Allaf'n
Kitab'l-Cevahir ve'l-a'raz, Kit.b '1Cz', Kit.b'l-IfarekCt, Kit.b ii ]]all}'
ey' ve Kit.b'l-nsan'; Nazzam'n Kit.b fi'l- 'alemi'l-kebir ve Kit.b ti'l-'alemi'-agir, Kit.b't-Tafra, Kit.b'l-Mk.mene, Kitab'l-Md.]]ale'si ve Muammer b. Abbad'n Kitab'l-Cz' elleg;i
l. yetecezze' ve Kit.b'l-Me'ani adl
eserleri zikredilebilir. c) Usul-i Hamse. Bu
hususta yaplan almalara rnek olarak
Eb'l-Hzeyl el-AliM ve Kadi Abdlcebbar'n el-Uill'l-]]amse'si ile Ebu Musa
el-Murdar'n Uill'd-din'i; be esasn her
biri hakknda yazlm eseriere rnek olarak Vasl b. Ata ve Bir b. Mu'temir'in elMenzile beyne'l-menzileteyn'i, Amr b.
Ubeyd'in Kitab'l-'Adl ve't-tevl}.id'i ile
Nazzam ve Ebu Musa el- Murdar'n et-Ta'dil ve't-tecvir'i, Eb'l-Hzeyl el-AliM ve
Nazzam'n Kitab'l-Va'd ve'l-va'id'i ve
Ca'fer b. Mbeir'in el-Emr bi'l-ma'rilf
ve'n-nehy 'ani'l-mnker'i gsterilebilir.
Mu'tezile kelamclar ayrca istitaat, nbwet, kader, halku'l-Kur'an, lutuf, tvbe, iman, kfr konularnda birok eser
yazmlardr. d) Siyaset. Mu'tezile iinde
siyasi konularla daha ziyade Badat okulu ilgilenmitir. Kendilerini en ok etkileyen kii hilafet sralamasnda Hz. Ali'yi
bata zikreden ii ketarncs Hiam b. Hakem'dir. Drt halife konusunda mevcut
durumu onayiayan Basra Mu'tezillleri.ise
Hiam'a kar kmtr. Bu hususta Eb'lHzeyl el-AIIM'n Kit.b'l-m.me 'ale'lHi.m' rnek olarak verilebilir. Bir b.
Mu'temir Kitab'l-mame'sinde Hiam
paraletindeki grleri savunmutur. Cahiz Risale ii Beni meyye, Kit.b Cemhereti'l-mlilk, Kit.b'l-Mlilk ve'lmem's-s.lite ve'l-b.l}ye, el-'Om.niyye, Tavib 'Ali ii tal:kimi'l-hake
meyn, Ki tab ti'l- 'AbbCsiyye ve Ebu Haim el-Cbba'i el-'Askeriyyat adl eserlerinde dnemlerinin tartlan siyasi konularna bak yapmlardr. Ebu Ca'fer el-s
kaf'nin Kit.b'l-Mal}.m.t ii tatzili 'Ali
'aleyhi's-seiCm' ile kendisine ve olu
Eb'l-Kasm'a nisbet edilen el-Mi'y.r ve'lmuvazene fi'l-im.me tartmalarn iki
nemli kaynan tekil etmektedir. e) Reddiyeler. lk Mu'tezilller'in eser yazd konularn banda Seneviyye, Yahudilik ve H
rstiyanlk gibi dinlerle Dehriyye ve felasife

gibi fikri akmlara ynelik reddiyeleri gelmektedir. Vasl b. Ata. dalist bir din olan
Maniheizm'i red iin Elf mes'ele fi'r-red
'ale'l-Maneviyye adl kitabn kaleme almtr. Eb'l-Hzeyl el-Allaf, Nazzam, Bir
b. Mu'temir ve Ebu Musa el-Murdar'n
mlhidleri, Eb'l-Hzeyl'in Sfestaiyye'yi,
Nazzam'n Dehriyye ve heyilla ashabn. Cahiz'in ilham taraftarlarn, Ca'fer b. Harb ve
Ebu Haim el-Cbba'i'nin tabiatlar , D
rar b. Amr. Yahya en-Nahv'i ve Ebu Haim
el-Cbba'i'nin Aristo'yu reddeden eserleri
bulunmaktadr. Mu'tezil'iler ayrca hem dier slami frkalar hem birbirlerini ele
tirrnek amacyla kitaplar telif etmilerdir.
Bunlara Amr b. Ubeyd'in Kaderiyye'yi,
Eb'l-Hzeyl'in Kaderiyye, Mcbire ve Mrcie'yi, Ebu Bekir el-Esamm'n Mcbire'yi,
Nazzam'n Mcbire ve Mrcie'yi, Bir'in
Havaric ve Mcbire'yi, Ebu Musa el-Murdar'n Mcbire ve Cehmiyye'yi reddeden
risaleleri rnek gsterilebilir. Birbirini ele
tirrnek konusunda Eb'l-Hzeyl el-AlIM'n Ebu emr. Hafs el-Ferd, Drar b.
Amr, Cehm b. Safvan ve brahim en-Nazzam; Nazzam'n Muammer b. Abbad; Bir
b. Mu'temir'in Klsm b. Amr, Nazzam,
Drar b. Amr, Eb'l-Hzeyl, Hiam b. Hakem ve Ebu Bekir el-Esam; Ebu Musa elMurdar'n Eb'l-Hzeyl ve Nazzam hakknda yazd reddiyeler saylabilir.
Bugn bata Topkap Saray Mzesi ve
Sleymaniye ktphaneleriyle Msr Mill'i
Ktphanesi olmak zere eitli ktphanelerde Mu'tezile'ye dair baz eserler bulunmakta birlikte bu konuda en nemli
kaynaklar Yemen ktphanelerinde mevcuttur. Bu eserlerden bir ksm neredil
mitir. Cahiz'in ketarn konularnyahut Mu'tezile kltrn ilgilendiren onu akn eseri yaymland gibi Mu'tezile'nin en nemli ketarncs Kadi Abdlcebbar'n da ona
yakn telifi neredilmitir. Bunlardan ba
ka Nal el-Ekber'in Mes.'il '1-im.me ve
mul}tetaf.t mine'l-Kit.bi'l-evsat fi'l-mal}.ICt' (nr. )osef van Ess, Beyrut 197 I),
Ebu Ca'fer el-skaf'nin el-Mi'y.r ve'lmv.zene ii fez.'ili'l-imam emiri'lm'minin 'Ali b. Ebi T.lib'i (nr. Muhammed Bakr el-MahmOdl, Beyrut 402/1981).
Eb'l-Hseyin el-Hayyat'n bn'r-Raven
d'i'nin Falil}.at'l-Mu'tezile'sine cevap
vermek zere yazd el-nti.r ve'r-red
'ala bni'r-Ravendi el-mll}.id'i (bk.
bibl.), Eb'l-Kasm el-Belh'i'nin Kit.b'lMal}.l.t'nn Mu'tezile ile ilgili blm ile
(bk bi bl.) Kabill'l-a]]bCr ve ma'rifeti'rrical'i (Beyrut 2000). Ebu Bekir Muhammed el-yaz'i'nin Ehl-i snnet ve Mu'tezile'nin temel farklarn on maddede ele al-

MU'TEZiLE
d el-Mesa'il'l- 'ar el-yaziyye'si zik-

da yer alan iddialar ok defa i'tizall gr

lerin tesbiti iin kaynak tekil etmitir. b
n'n-Nedlm, el-Fihrist'inde mam- Azam
Ebu Hanife ve Mukatil b. Sleyman'n erRed 'ale'I-Kaderiyye, bn Kliab ve Hafs
el-Ferd'in er-Red 'ale'l-Mu'tezile, Ahmed
b. Hanbel'in er-Red 'ale'z-zenad)fa ve'ICehmiyye, Hiam b. Hakem'in Kitab'rRed 'ale'l-Mu'tezile ve Ebu Bekir er-Razl'nin el-nti)fiid ve't-taJ:rir 'ale'l-Mu'tezile, er-Red 'ale'l-CaJ:i~, er-Red 'ale'nNai ve er-Red 'ala Ebi'I-Kasm el-Belbi adl eserlerini zikretmektedir. Ayrca
E'arl'nin 'Ala Ebi'l-Heyl ti ma'IUmatillah ve ma)fduratih, Fi'r-Red ti'l-J:a
rekat 'ala Ebi'l-Heyl, Na)fzu kelami
'Abbad b. Sleyman, en-Na)fz'l-latif
'ale'l-skati ve Na)fzu Na)fzi Te'vili'ledille 'ale'l-Bel]].i (DA, XI, 447). Matrldl'nin de Beyan vehmi'l-Mu' tezile,
Redd'l-Uuli'l-]].amse li-Ebi 'mer el2. Mu'tezile'ye Yazlan Reddiyeler. SnBahili, Redd Eva'ili'l-edille li'l-Ka'bi,
ni kelam kitaplarnda Ehl-i snnet grRedd Tehibi'I-cedelli'l-Ka'bi, Rednn yan sra Mu'tezile'nin grne de
d Va'idi'l-fssa)f li'l-Ka'bi adl eseryer verilmekte ve ok defa ar grle
leri (Kitab't-Tevhid Tercmesi, s. XXVIIrin genel kanaat olarak sunulduu dikkat
XXVIII) bulunmaktadr. Sonraki dnemekmektedir. Snni literatrnde Mu'telerde de Mu'tezile'yi eletirrnek amacyla
zile hakknda en geni bilgi makiilat, frak,
almalar yaplmtr. Abdlkahir el-Ba
milel ve nihai tr eserlerde yer almaktadactl'nin Feza'iJ:u'l-Mu'tezile, Hiam b.
dr. E'arl, Ma)fiilat'l-slamiyyin'inde
Hakem'in Kitdb'r-Red 'ale'l-Mu'tezile,
Mu'teziiT!er'in ittifak ve ihtilaf ettikleri nokbn Miksem el-Attar'n er-Red 'ale'l-Mu'talar kaydederken Eb'l-Hseyin el-Malatezile (DA, XX, 200). bn Teymiyye'nin Betl, "heva ve bid'at ehlini uyarmak zere"
yan
Telbisi'l-Cehmiyye ii te'sisi biyazd et-Tenbih ve'r-redd'inde Mu'tede'ihim '1-kelamiyye (Tai].Li 't-telbis
zile'yi ehl-i kblenin muhalifi olan frkalar
min Kitabi 't-Te'sis), Minhac'I-i'tidal ti
iinde gstermekte, kendilerini slam dana)fzi kelami ehli'r-ratzi ve'I-i'tizal ve
iresinin dna karan birok grn buZehe'nin, bn Teymiyye'nin ad geen kilunduunu ileri srmektedir (s 35-43).
tabnn
muhtasar olan el-Mnte)fii min
Abdlkahir el-Badactl, el-Far)f beyne '1Minhaci'I-i'tidal ii na)fzi kelami ehli'rtra)f'ta Mu'tezilller'i "haktan ayrlm" olaratzi ve'I-i'tizal, bn Kayyim el-Cevziyye'rak nitelemekte, mezhep mensuplarnn
nin e-ava'i]fu'l-mnezzele 'ale'l-Cehyirmi iki frkaya ayrldn. Habtyye ve
miyye ve'l-Mu'attla, Yafil'nin MerheHmariyye kollarnn kfre dtn, dim'l- 'ileli'l-mu'attla ti'r-red 'ala e'imerlerinin ise bid'at ve dalalette birletik
meti'l-Mu'tezile, Mekkl Mehmed Efenlerini kaydetmektedir (s 14-201 ). eh
di'nin lman- Mcerredin Adem-i Net'i
f1r b. Tahir el - sferaylnl. et-Tebir fi'ddin adl eserinde Mu'tezile'ye ayr bir b- . Hakkndaki Mu'tezile Delillerinin Reddi (i Ktp., TY, nr. 3365) adl eserleri bun!m ayrmtr (s. 63-95). bnHazmda ellar arasnda saylabilir.
Fal'nda Mu'tezile'ye ynelik birok ele
tiride bulunmutur (V, 57-72) . Mu'tezile
3. Modern Dnemde Yazlan Eserler. a)
konusunda en objektif tavr ehristanl ve
Arapa. Mu'tezile'nin tarihi geliimini ele
Fahredden er-Razi sergilemi, her ikisi de
alan eserler arasnda Cemaleddin ei-Kas
herhangi bir deerlendirme yapmadan gml'nin Tari]].u'l-Cehmiyye ve'l-Mu'tezirlerini olduu gibi nakletmitir (el-Mi/el
le (Beyrut I 98 ). Abdurrahman Salim'in
ve'n-nil:al, 1, 43-85; 'ti~adat, s. 38-45).
et-Tari]].u't-trai es-siyasi li'I-Mu'tezi-

redilebilir. Ayrca Kadi Abdlcebbar' n

rencilerinden Eb'I-Hseyin ei-Basrl'nin elMu'temed ii uuli'l-f)fh' (nr. Halll elMeys, Beyrut 1983). bn Metteveyh'in etTekire fi aJ:kami'l-cevahir ve'I-a'raz'
(bk bibl.) ve el-Mecmu' fi'I-MuJ:it bi'tteklif'i (nr. Daniel Gimaret- ). ). Houben,
Beyrut 1986). Ebu Reld en-Nisaburl'nin elMesa'il ti'l-bilat beyne'l-Bariyyin ve'IBagdadiyyin'i (bk. bibl.). Hakim ei-Ce
ml'nin erJ:u'l-'Uyun'u (bk bibl.), Ne
van el-Himyerl'nin el-Ijur'I-'iyn'i (nr. Kemal Mustafa, Kah i re I 948). Mu'tezile'nin
son temsilcilerinden Zemaherl'nin el-Ke
af' ile el-Minh.c ti uuli'd-din ' i (nr.
Sabine Schidtk, Stuttgart I 997) ve Takiyyddin en-Necranl'nin el-Kamil ti'l-isti)fa tima belegana min kelami'l-)fudema' (Kahire 1420/ 1999) kaydedilebilir.

'tizall grleri reddetmek amacyla

mstakil telifler de meydana getirilmi
tir. Bunlarn iinde en etkili olanlar Drar b.
Amr, Hafs el-Ferd, bn'r-Ravendlve Eb'lHasan el-E'arl gibi Mu'tezill iken daha
sonra ayrlanlarn eserleridir. Bu kitaplar-

le J:atta nih.yeti'l-)farni'-alii'l-hicri
(Kahire 1409/1989). Said Muract'n Medreset'l-Bara el-'tizaliyye (Kah i re I 992).
samddin Muhammed Ali'nin el-Mu'tezile Frsan 'ilmi'l-kelam (skenderiye
1996) ve Falih er-Rebil'nin Tari]].u'l-Mu'-

tezile fikrhm ve i'ti)fiidhm (Kahire 1421/200 }; Nasr Hamid Ebu Zeyd'in eltticah'l- 'a)fli ti't-tetsir: Dirase ii )fazyyeti'l-mecaz ti'l-Kur'an 'inde'I-Mu'tezile (Beyrut 1983). Velid Kassab'n etTra'n-na)fdi ve'l-belagi li'l-Mu'tezile (Katar 1405/ 1985) ve Ebu Sa'de Hasan Mihri'nin el-tticah'I-'a)fli ii m
kileti'l-ma'rite 'inde'l-Mu'tezile (Kahire 4 3/ 993) adl telifleri zikredilebilir. Kelam problemleriyle ilgili olarak da unlar
kaydedilebilir: Muhammed Kamil Ahmed,
Methum '1-'adi ti tefsiri'l-Mu'tezile
li'l-Kur'ani'l-Kerim (Beyrut 1403/ 1983);
Semlh Duaym, Felsetet'l-)fader ii fikri'l-Mu'tezile (Beyrut 1985): Muhammed
Sabri Osman, el-Mitafizi)fd 'inde'l-Mu'tezile (Kahire 1987): Muhammed Umare,
el-Mu' tezile Mkilet'l-J:rriyyeti'l-in
saniyye (Kah i re 1408/1988): Ali b. Sa'd edDveyhl, Ara''l-Mu'tezileti'l- uuliyye
(Riyad 1415/1995): Awad b. Abdullah eiMu'tk, el-Mu'tezile ve uulhm'l
]].amse ve mev]ft Ehli's-snne minha
(Ri ya d 1421/200 ) : Adil Awa, el-Mu'tezile ve fikrihm'l-J:r (Dmak, ts). Dier
mezheplerle mukayesesi hakknda Res11
Ca'feriyan ' n el-Mesar'l-fikri beyne'IMu'tezile ve'-i'a (Beyrut 14 I 3/1993),
Mnlr Sultan'n 'caz'I-Kur'an beyne'lMu'tezile ve'l-Ea'ire (skenderiye 1986)
ve gnmle ilgisine dair Yusuf Kemal'in
el- 'Ariyyun Mu'tezilet '1-yevm (Mansre 1990) adl eserleri saylabilir. Mu'tezile zerine deiik Arapa dergilerde birok makale yaymlanmtr.
b) Bat Dilleri. Goldziher, Nallino, Nicholson, Mcdonald ve O'leary gibi arkiyat
lar, Mu'tezile'yi kefedilerinin ardndan
hakknda birok kitap ve makale yazmaya balamlardr. Bu konuda mstakil kitap telif eden melliflere rnek olarak Albert Nasrl Nadir (Le systeme philosophique des Mu'tazila [premiers penseurs de
L'Jslam], Beyrouth 1984). H. Steiner (Die
Mu'taziliten als Vorlufer der Islamisehen
Dogmatiken und Philosophen, Leibzig
1848 ve Die Mu'taziliten ader die Freidenker in Islam, Leibzig 1865). Danie1 Girnaret (Theories de L'acte humain en theologie musulmane, Paris 1980), eyh Buamran (Bouamrane) (Le probleme de La Liberte
humaine dans La pensee musulmane soLution mu'tazilite, Paris I 978) ve Richard
Frank (Beings and Their Attributes, Albany 1978) gsterilebilir. arkiyatlar ayrca Mu'tezile zerine birok dergide ok
sayda makale yaymlamlardr.
c) Trke. Son dnemde Mu'tezile hakTrke kitaplarn balcalar

knda yazlan

399

MU'TEZiLE
unlardr: Nafiz Danman, Kelam lmi
ne Giri ve Mu'tezile Mtekellimlerinden Amr b. Bahr el-Cahiz'in Kitaplarndan Semeler (Ankara 955); Kemal
Ik, Mu'tezile'nin Douu ve Kelami
Grleri (Ankara 967); Mustafa Bilgin,
Tefsirde Mu'tezile Ekol (doktora tezi.
99, U Sosyal Bilimler Enstits); Yksel Macit, Mu'tezile'nin Fkh Usul Anlay (doktora tezi, 2000, E Sosyal Bilimler Enstits), Osman Aydnl, slam
Dncesinde Aklileme Sreci: Mutezilenin Oluumu ve Ebu'l-Huzeyl AIlaf (Ankara 200), Mu'tezili mamet
Dncesinde Farkllama Sreci (Ankara 2003); lyas elebi, sldm nan Sisteminde Aklclk ve Kadi Abdlcebbdr (stanbul 2002) ; Mahmut Ay, Mu'tezile ve Siyaset (stanbul 2002); Abdulbaki Gne, Akli Telsir Hareketi: Mutezile ve Menar Ekol (Van 2003); Mustafa ztrk, Kur'an'n Mu'tezili Yorumu:
EbU Mslim el-sfahdni rnei (Ankara 2004); Hseyin Hansu, Mu'tezile'nin
Hadis Anlay (doktora tezi, 2002, A
Sosyal Bilimler Enstits). Mu'tezile hakknda kaleme alnan makalelerin ilk rneini M. erefettin Yaltkaya'nn Sebilrread ve Darlfnun lahiyat Fakltesi
Mecmuas'nda yaymlad yazlar olu

turmaktadr. Daha sonra Ankara niversitesi ldhiyat Fakltesi Dergisi, Dini Aratrmalar Dergisi, LAM Aratr

ma Dergisi, Tabula Rasa: Felsefe-Teoloji, sldmiyat gibi dergilerde eitli makaleler yaymlanm, Marile Dergisi'nin
ncyl nc says (Konya 2004) Mu'tezile'ye tahsis edilmitir.
BBLYOGRAFYA :

Cahiz, el-Beyan ve't-tebyfn (nr. Abdsselam

M. Harun), Kahire 1975, 1, 23; a.mlf., Kitab'lfjayevan, ll, 115-116; IV, 206; V, 53, 199-202;
ibn Kuteybe, el-Ma'arif (Ukkae). s. 483, 625;
a.mlf., Te'vfl mu/.]telifi 'l-l;adf (nr. M. Zhrl enNeccar), Kahire 1386/1966, s. 5, 128-130; a.mlf.,
'Uyun'l-al)bfr, , 209, 337; Hayyat, el-ntiar,
s. 13-14, 17,33-36,43-44,46-47,97, 118-120,
126-127, 134, 237; ayrca bk. A. Nasrl Nadir'in
mukaddimesi, s. 52; ibn'r-Ravendi, K itab Fadihat al-Mu'tazilah (nr. ve tre. Abdulamir alA:asam). Paris 1975-77, s. 154, 164; Nevbahti,
Fra/:u '-f'a, s. 5; Tabert Tari/.] (Eb'l-Fazl), IV,
494, 496-497; V, 142, 164, 193; Eb' l-Kasm elBelhi. Zikr'l-Mu'tezile (nr. Fuad Seyyid, Fatl'l-i'tizal ve Taba/:ft'l-Mu'tezile iinde). Tunus 1393/1 974, s. 64, 70-71 , 105-119; bn Dreyd, el-ti/:f/:, , 213-214; E' ari, Ma/:alat (nr.
H. Ritter). istanbul 1929-30, s. 31, 155-156,
227 , 249, 272-273, 513, 576; Matridi, Kitab't-Tevl;id (nr. Bekir TopaJolu-Muhammed
Arui). Ankara 1423/ 2003, s. 679; a.mlf.. Kitab't-Tevhid Tercmesi (tre. Bekir Topalolu).
Ankara 2002, s. XXVII-XXVIII; ibn Abdrabbih,
el-'/:d'l-ferfd, Kahire 1969, ll, 378, 387; Mes-

400

'Gdi, Mruc'??eheb (Abdlhamld), lll, 234; IV,

104-105; Makdisi, el-Bed' ve't-tari/.], V, 142;
Eb'l-Hseyin el-Malati, et-Tenbfh ve'r-red
(nr. M. Za hid Kevserl). Badad-Beyrut 1388/
1968, s. 33, 35-43; ayrca bk. neredenin girii,
s. 2; ibn'n-Nedim, el-Fihrist (Teceddd). s. 201,
203-205, 207, 209-212, 213, 215, 222, 224,
227, 230, 256, 257-258, 285, 315; Muhammed
b. Ahmed el-Harizmi. Mefatfl:u'l-'ulum, Kahire
1342/1923, s. 18; Ebu Reid en-Nisab1ri, el-Mesa'il fi 'l-/.]ilf{ beyne'l-Bariyyin ve'l-Bagdadiyyfn (nr. Ma'n Ziyade- Rdvan es-Seyyid). Beyrut 1979, s. 100; eyh Mfd, Eva'il 'l-ma/:alat
(nr. Abbas Kull erendabl). Tebriz 1363-64, s.
35-37; Kacti Abdlcebbar, el-Mugni, V, 241 -243;
Vl/1 , s. 49-50; IX, 12; Xl, 311 , 327, 452; XII , 13,
30, 136,306, 512; XV, 361,392, 398-399; a.mlf..
Tebft dela'ili'n-nbvve (nr. Abdlkerlm Osman), Beyrut 1386/1966,1,75-77, 80; a.mlf., elMul)taar fi uuli'd-dfn (nr. Muhammed imare,
Resa'il 'l-'adl ve 't-tev/;fd iinde). Kahire 1971 ,
s. 169-171' 181' 232-234, 243-248, 252, 278;
a.mlf., Fatl'l-i'tizalve Taba/:at 'l-Mu'tezile (nr.
Fuad Seyyid), Tunus 1393/1974, s. 164-167,213333, 345; a.mlf.. erl;u'l-Uuli'l-l)amse (nr. Abdlkerlm Osman). Kahire 1988, s. 39, 52, 5457, 69-70, 123-126, 132-145, 148, 167-175,
301,611-693, 697,701,712-714,730-734,742,
749, 772; Badadi. el-Far/: (Abd lhamld) , s. 22,
94, 114-201 ; a.mlf., Uul 'd-dfn, istanbul 1346,
s. 94, 135, 137, 142, 146, 176; Ebu Nuaym. Hilye, ll, 93-94; erif el-Murtaza, Emali'l-Murtata
(nr. Muhammed Eb'l-Fazl). !ba sk yeri yok J
1373/1954 (Daru ihyai'l-ktbi'l-Arabiyye), I, 166168; ibn Hazm, el-Fal, ll, 115; V, 57-72; a.mlf.,
Resa'il (nr. hsan Abbas). Beyrut 1987, ll, 186;
Hatib, Tarf/.]u Bagdad, XII, 178; ibn Metteveyh,
et-Tqkire fi al;kami'l-cevahir ve'l-a'raz (nr. Sami Nasr Latif- Faysal Bdeyr Avn). Kahire 1975,
s. 527; isferayini, et-Tebir (H1t). s. 63-95; imam'l-Haremeyn el-Cveynl, e-amil (nr. Ali Sami en-Near v. dr.), skenderiye 1969, s. 471;
Hakim el-Cemi. erl;u'l-'uyun (nr. Fuad Seyyid, Fatl 'l-i'tizal ve Taba/:ft 'l-Mu'tezile iinde). Tunus 1393/1974, s. 359-393; Zemaherl,
el-Minhiic fi u.uli'd-dfn (nr. S. Sehmidtke), Stuttgart 1997, s. 56; ehristani. el-Milel ve'n-nil;al,
Badad 1903, , 30, 43-91; bn Asakir, Tebyin
kqibi'l-m{terf, s. 130, 134; ibn'I-Cevzi, el-Munta.?;am (Ata). XV, 340; Fahreddin er-Razi, 'ti/:f
dat (Sa 'd), s. 27-42; Yakut, Mu'cem'l-bldan,
Beyrut, ts. (Darl-kitabl'l-Arabi). ll, 7-9; ibn Eb'lHadid, erl;u Nehci 'l-belaga (nr. Muhammed
Eb'l-Fazl). Kahire 1385/1965, 1, 17; Takyyddin
ibn Teymiyye, Bugyet'l-mrtfd (nr. Musa b. Sleyman ed-Dvey). !bask yeri yokJ 1408/1988
(Mektebet ' l-ul1m ve'l-hikem), s. 349, 383; Zeynddin ibn'l-Verdi, Tetimmet'l-Mui)taar fi al)bari'l-beer (nr. Ahmed Rif'at el-Bedravi). Beyrut 1389/ 1970, 1, 239; Muhammed b. el-Mevsll,
Mu/.]taar'-ava'i/:'l-mrsele (nr. Zekeriyya
Ali Yusuf). Kahire 1981,1, 170, 183,206, 216; ll,
511, 541 ; Sbki, Taba/:ft (Tanahi). lll, 399; Kalkaendi, ub!;u 'l-a'a (emseddin). Xlll, 254256; ibn'l-Murtaza. Taba/:at'l-Mu'tezile, s. 27, 9-119; a.mlf., el-Mnye ve 'l-emel (nr. isamddin Muhammed Ali), skenderiye 1985, s.
12-100; Makrlzi, el-ljtat, ll, 345; ibn Tariberdi,
en-Ncum'z-zahire, Kahire 1929, V, 56; Sy1ti, Taril)u 'l-/.]ulefa' (nr. M. Muhyiddin Abdlhamtd). Kahire 1389/1969, s. 231, 242; Takp
rizade, Mi{taf:u's-sa'ade, ll, 32, 36-37; Kef'?-

?Unun, I, 262; ll, 1659; Makbili, el-'Alem'-a

mii), Beyrut 1405/1985, s. 12; D. B. Macdonald,
Development of Muslim Theology, New York
1903, s. 128-133; a.mlf.. "Allah", A, , 368; R.
A. Nicholson, A Literary History of the Arabs,
London 1907, s. 369; A. J. Wensinck, The Muslim Creed, Cambridge 1932, s. 83-101; Tahir H.
Balcolu, Trk Tarihinde Mezhep Cereyanlar,
istanbul, ts. (Ahmet Sait Matbaas L s. 30-49, 6164; Hediyyet'l-'ari{in, ll, 585; De Lacy O'Ieary,
slii.m Dncesi ve Tarihteki Yeri (tre. Yaar
Kutluay- Hseyin Yurdaydn). Ankara 1959, s.
83-84; T. J. de Boer. lslamda Felsefe Tarihi (tre
Yaar Kutluay). Ankara 1960, s. 311-312; Ahmed Emin, ~uhr'l-lslam, Kahire 1964, IV, 7-62;
a.mlf., Puf:a'l-slam, Beyrut, ts . (Dar'l-kitabi'lArabi). lll, 44-64, 90-92, 95, 98, 143; Kemal Ik,
Mu'tezile 'nin Douu ve Kelamf Grleri, Ankara 1967, s. 39; Fa?l'l-i'tizal ve Taba/:ft'l
Mu'tezile (nr. Fuad Seyyid). Tunus 1974, nere
denin girii , s. 13-14; Ali Sami en-Near. Ne'e
t '1-fikri'l-fe/sefi fi'l-lslam, Kahire 1977, 1, 373,
425, 427, 438-440, 471-474; Abdurrahman Bedevi, Me?ahib'l-slamiyyin, Beyrut 1979, 1, 4044; Abdlhakim Belba', Edeb 'l-Mu'tezile ila
nihfyeti 'l-karni 'r-rabi' el-hicn, Kahire 1979, s.
100-124, 154-160; Ahmed Muhammed el-Havf,
ez-Zema/.]eri, Kahire 1980, s. 22-24; a.mlf., Edeb's-siyfse {1'1-'ari'l-mevf, Beyrut, ts . (Dar'lkalem). s. 132-145; L. A. Nallino, "Bul: r
Mu'tezile", et- Tra '1-Yunanf fi'l-J;alareti'l-s
lii.miyye (tre. Abdurrahman Bedevi). Beyrut 1980,
s. 176-1 86; Muhammed Hasan el-Gumarl, el-mfm
e-evkani: Mfessiren, Cidde 1401/ 1981 , s. 46;
W. Montgomery Watt, slam Dncesinin Teekkl Devri (tre. Ethem Ruhi Flal). Ankara
1981, s. 276, 292; Cemaleddin el-Kasmi, Taril)u'l-Cehmiyye ve'l-Mu'tezile, Beyrut 1401/1981 ,
s. 59 -60; evki Dayf, Tarf/.]u 'l-edeb, lll, 414-4 19;
IV, 170-179; 1. Goldziher, el-'A/:ide ve'-eri'a fi'lslam (tre. M. Yusuf Musa v.dr.). Kahire, ts. (Dar'i-ktbi'l-hadlse). s. 100-110; M. Ebu Zehre.
Tarf/.]u'l-mqahibi 'l-slii.miyye, Kahire, ts. (Dar'l-fikri'l-Arabi) , s. 130-132; A. S. Tritton, slam
Kelam (tre. Mehmet Da). Ankara 1983, s. 8889; Abdlaziz el-Mecd1b, e-ra'u'l-mqhebf bi{rf/:yye ila /:yami'd-devleti'z-Ziriyye, Tunus
1985, s. 98-1 09; Ahmed Mahmud Subhl, Fi 'l
mi'l-kelam 1: el-Mu'tezile, Beyrut 1985, s. 103113; J. L. Kramer, Humanismin the Renaissance of Islam, Leiden 1986, s. 72-75; Zhdl Carullah, el-Mu'tezile, Beyrut 1990, s. 3, 13-14, 16,
20, 30-31, 40, 115-118, 203-204; Aie Yusuf elMennai, Uul'l-'a/:ide beyne'l-Mu'tezile ve'
l'ati'l-lmamiyye, Devha 1412/1992, s. 361367, 375-379; Hanim ibrahim Yusuf, 'Al'l-'adl
'inde'l-Mu'tezile, Kahire 1993, s. 28-36; Salih
Uzeyme, Mutalal;ft Kuraniyye, Beyrut 1414/
1994, s. 47-50; H. A. Wolfson, Kelam Felsefesine Giri (tre. Kasm Turhan). istanbul 1996, s. 32,
80-86; Reid Hayy1n , Mu'tezilet'l-Bara ve'lBagdad, Londra 1997, s. 298-299; Falih er-Rebii, Tan/.]u'l-Mu'tezile: Fikrhm ve i'ti/:fdhm,
Kahire 2001 , s. 46-53; Ahmet Ocak, Seluklularn Dini Siyaseti, istanbul 2002, s. 53-61, 8592, 107-110; ilyas elebi, slii.m nanSisteminde
Aklclk ve Kad Abdlcebbar, istanbul 2002,
s. 255-263; Muhammed Gallab, "e-Mu'tezile ",
ME, Xl/1 (1940). s. 109-112, 168-171, 279-282;
Abdlhamid ed-Deeyli, "Ewel medrese 'tiza
liyye fi-Endes f'l-cahdi'-isarni", Sumer, Vlll,
Badad 1952, s. 308-312; R. Caspar, "Un as-

MUT]'- LLLA H
pect de la pensee musulmane moderne : le Renouveau du Mo'tazilisme", MIDEO, IV ( 1957). s.
141-201 ; Detlev Khalid, "Some Aspects of NeoMu'tazilism",/5, V/4 (1969). s. 319-347; H. BenShammaL "A Note on Some Karaite Copies of
Mu'tazilite Writings", BSOAS, XXXVII (1974). s.
295-304; M. Talbi, "Du nouveau sur i'tizal en Ifriqiya au lll/IX esiecle", Revue tunisienne de
sciences sociales, Xll/40 -43, Tunus 1975, s. 4585; Muhammed ei-Ukayll. "el-Mu'tezile ve la
thm bi- miJ:neti ba~i ' l- l):ur'an", Dirasat taril)iyye, Xlll/41-42, Dma k 1992, s. 106-133; J.
van Ess. " slam Kelamnn Balangtct " (tre. a
ban Ali Dzgn). AiFD, XLI (2000). s. 412-413;
a.mlf.. "Mu'tazilah", ER, X, 220-229; T. H. Weir.
"Muhammadanism", ERE, Vlll , 899 -900; H. S.
Nyberg, "Mtezile", iA , Vlll , 756-764; rfan Abdlhamid. "E'ar'i, Eb'l-Hasan" , DiA, Xl, 447.

il

LYAS ELEB

MUTI'- LLLAi
(.d~)

Eb'l-Kastm el-Mutl'- Lillah el-Fazi

b. Ca'fer el-Muktedir- Billah el-Abbas!
(. 364/ 974)

Abbasi halifesi
(946-97 4).

_j

301'de (9 3- 4) dodu. Babas Halife

Muktedir- Billah, annesi Slav asll bir cariyedir. evresinde meydana gelen hilafet
ekimeleri yznden evini terkederek bir
sre gizlilik iinde yaad. Bveyhller'in
Badat'a hakim olmas ( Cemaziyelevvel 334 1 19 Aralk 945) ona hilafet yolunu
at. Bveyhl Emlri Muizzddevle, nce
Mstekf- Billah'a biat ettiyse de bir ay kadar sonra eitli sulamalarla onu tahttan indirip gzlerine mil ektirdi ve yerine
Mutl' - Lillah lakabyla Eb'l-Kasm Fazl'
geirdi (22 Cemaziyelahir 334 1 29 Ocak
946) Hilafeti elde etmek amacyla 349'da
(960) Mktef- Billah'n olu Ysa Azerbaycan'da ve 357'de (968) Mstekf- Billah'n
olu Muhammed Irak'ta ortaya ktlarsa
da baarl olamadlar.
358'de (969) Fatmller'in Msr' ele geirmesi zerine Abbas! hilafeti iin byk
bir tehlike ba gsterdi. Mutl'- Lillah onlarn Badat'a ve Suriye'ye yaylmasn engellemek iiA Bveyhller, Hamdanller ve
Karmatller'le i birlii yapt. Bu ittifak bir
lde baarl oldu; Bveyhller ve Hamdanller'in de yardmyla Karmatller, 363 (97374) ylna kadar Fatmller'in Suriye'ye ilerlemesini nlediler ve bu blgede Mutl- Lillah adna hutbe okuttular. Onun dneminde Bizansllar'la mcadele adeta Halep
Hamdanlleri'ne braklmt. Bizansllar'n
saldr, yama ve katliamlar slam dnyasnda byk tepkilere yol at gibi Mutlin

Bahtiyar, Trk asll bakumandam Se-.

bk Tegin'i bertaraf etmek istediinde Ahvaz'daki Trk kumandan Bah Tegin ile
Trkler'in dier ileri gelenlerini tutuklatp
maliarna el koydu. Sebk Tegin buna karlk 9 Zilkade 363'te ( Austos 974) Ba
dat'ta iktidar ele geirdi ve Bahtiyar'n
kardeleri Ebu shak ile Ebu Tahir' i anneleriyle birlikte tutuklatt. Mutl'- Lillah olaylara karmak istemediinden Badat'
tan ayrlmak iin hazrlklara balad; fakat Sebk Tegin tarafndan engellendi ve
saraynda gz altna alnd. Esasen o sra
da yl nce yakaland ksmi felle mcadele ediyor. konuma ve hareketlerini
arlatran bu hastaln gizlerneye al
yordu . Bundan dolay Sebk Tegin'in isteine uyarak hilafeti onun kzyla evlenen
ve Tai'- Lillah lakabn alan olu Ebu Bekir
Abdlkerlm'e brakt ( 3 Zilkade 363 1 5
A ustos 97 4). Se bk Tegin ve Trk askerleri, Bahtiyar ile savamak iin Vast'a do
ru harekete getiklerinde Mutl'- Lillah da
yeni halifeyle beraber orduya katld; fakat Deyrlakl'a gelindiinde vefat etti (22
Muharrem 364/12 Ekim 974). Cenazesi
Badat'a gtrlerek Rusafe'de babas
Muktedir- Billah'n trbesine gmld.

uzunca bir sre yarg kurumuna dokunmayan Muizzddevle, 350'de (96 ) mail
problemlerle karlanca kadlkudatlk makarnn yllk 200.000 dirhem karlnda
iltizama verdi; buna karlk Mutl' - Li ilah
tayin menurunu imzalamayarak tepkisini aka gsterdi. Ayrca daha nce bir rnei grlmeyen bu uygulama hem Snni hem iiler tarafndan iddetle eletiril
di. fakat karar 352 (963) ylna kadar yrrlkte tutuldu . Abbas! halifesinin devlet bakan sfatyla sahip bulunduu nazari stnl ifade eden baz sembolik
imtiyaziara Bveyhl emirlerinin ortak olmasnn ilk rnekleri de bu dnemde ortaya kt; Muizzddevle ve izzddevle saraylarnn kapsnda gnde vakit nevbet
aldrmaya baladlar. Bveyhl emirleri.
Mutl'in zamannda Abbas! hilafetinin s
lam dnyasndaki hukuki- manevi otoritesini her frsatta kendi hanedanlar yarar
na kullanmaya altlar. Bundan dolay halife, mahalli hkmdarlara onlarn istekleri dorultusunda tayin menuru ve eref
unvan vermek zorunda kald. Bveyhller'in dier devletlerle olan ilikileri de Mutl'in konumunu olumsuz etkiledi; nitekim
Samanller. 344 (955) ylna kadar onun yerine Mstekf- Billah adna hutbe okutmaya devam ettiler. Mutl' devrinde iiler birtakm dini- itimal faaliyetlerle kendilerini
belli ettiler ve 352 (963) ylndan itibaren
aura matemiyle Gadir-i Hum bayramn
trenlerle kutladlar. Bu da Snniler'le i
ller arasndaki gerilimi arttrd ve Badat'
ta bu iki grup arasnda srp giden at
malara sebep oldu. Mutl'- Lillah ' n Hacerlesved'i yerine koymalar iin Karmatller'e 30.000 dinar dedii rivayet edilir.

Muti'-Lillah. Abbas! Devleti'nin iyice zayflad, emlrlmeralk devrinden (935945) sonra ii Bveyhller'in Irak'ta ve Ba
dat'ta henz iktidara geldikleri bir zamanda hilatete getirilmiti. Bundan dolay onun
uzun dnemi. Abbas! Devleti'nin gszln ve aresizliini ak biimde ortaya koyan gelimelere ve hilafetin bir siyasi
iktidarn glgesinde devam edebilmesinin
ekil ve artlarn gsteren deiikliklere
ahit olmutur. Mutl' devrinde hilafet etkinliini byk lde yitirmiti. Maa alan
bir kimse durumuna drlen halifeye
gnlk 2000 dirhem cretle yllk 200.000
dinar gelir getiren araziler tahsis edilmi
ve kendisine sadece yargya, cami. mescid
gibi dini kurumlara ve Abbas! soyundan
gelenlerin adil ilerine bakan Abbas! nakiblii braklmt; bu snrl tasarruf alanna da zaman zaman mdahale ediliyordu. Badat'a hakim olmasndan itibaren

Mes'di, MrCc'??eheb (Abdlhamld). IV,

356-357, 361 -362,371, 372; bn Miskeveyh. Tecarib'l-mem, ll, 78, 84-85, 86-87, 107-108,
123-124, 157, 161 , 162, 188-189, 249 , 303,
304, 307 , 308, 327, 328, 334, 344; Hilal b. Muhassin es-Sabi, RsCm dari'l-i)ila{e (nr. Mlhail
Awad) , Badad 1383/1964, s. 136-137; Muhammed b. Abdlmelik ei-Hemedanl. Tekmilet Taribi'!-Tab eri (Taberl, Tarif) 1Eb'I-Fazl . Xl iinde).
s. 353,354-355,378,380,389,391,392,396,
397-398, 400,403, 404, 410, 411, 419, 422,
425, 428, 429, 430, 432, 434; ibn'I-Cevzi. elMunta.?am, VII, 2, 15, 16, 19, 23, 33, 38, 53, 66,
79 , 357; VIII, 151; ibn'I-Eslr. el-Kamil, VUI, 449451, 452, 486, 507, 512, 529-530, 536-537 ,
549-550, 584-585, 612, 618-620, 634-637, 645,
647; bn't-Tktaka. el-Fai)ri, s. 288-289; Zehebl, A'lam'n-nbela', XV, 113-118; Mafizullah
Kabir, The Buwayhid Dynasty of Baghdad,
Calcutta 1964, s. 205 vd.; a.mlf.. "The Relation
of the Buwayhid Amirs with the 'Abbasid Caliphs " , JPHS, ll { 1957). s. 228 vd.; a.mlf.. "Administration of justice During the Buwayhid's Period", !C, XXXIV ( 1960), s. 17-18; Eb Said Ham id

konumunu da olumsuz ynde etkiliyordu.

zellikle 361'de (971-72) Urfa' nn ele geirilmesinden sonra Nusaybin ve Diyarbekir'in tahrip edilerek katliamlarda bulunulmas Mutl'i ok zor duruma drd. Katliamlardan kurtulabilen insanlar Badat'a
gelerek tedbir alnmasn istediler; fakat
halifenin ne askeri ne de mail gc vard.
Bununla birlikte Bveyhl Emlri Bahtiyar
ondan Bizansllar'a kar kullanlmak zere 400.000 dirhem almay baard.

BBLYOGRAFYA :

401