ZVUK

Musemi Rajfa

AKUSTIKA
Akustika je nauka o zvuku i obuhvata njegovo
nastajanje, prijenos i uinke.
Akustika u najirem smislu rijei obuhvata
mehanike valove koji se prostiru kroz:
gasove, tenosti ili vrsta tijela u opsegu
zvunih frekvencija, kao i valove koji su sa
viim i niim frekvencijama od granica
ujnosti.
Granica ujnosti nalazi se priblino na 20 Hz i
20 000 Hz.

AKUSTIKA

Mehanike oscilacije koje prelaze 20 000 Hz

nazivaju se ultrazvuk, a oscilacije ija je
frekvencija ispod 20 Hz nazivaju se infrazvuk.
Zvuk je osjeaj koji potie od mehanikih
oscilacija koje prima uho, a registrira mozak.
U gasovima i tenostima mogu biti samo
longitudinalni valovi, a u vrstim tijelima i
longitudinalni i transferzalni. To su prostorni
valovi, najee sferni /valne fronte su sfere/

Zvuk
Mehaniki

val koji se prostire

kroz vazduh ili neku drugu
sredinu i koji moemo
registrovati ulom sluha
naziva se zvuni val ili zvuk.

Zvuk

Zvuk nastaje kada neka materija vibrira.

Frekvencija tih vibracija mjeri se
jedinicama koje se nazivaju herci i
oznaavaju oznakom Hz.
Pojam "frekvencija" odnosi se na broj
titraja koji se proizvedu u sekundi, a
varijacije u frekvenciji zvuka proizvode
njegovu visinu, odnosno zvuk visokog ili
niskog tonaliteta.
ovjekovo uho moe da uje zvuk
frekvencije izmeu 20 i 20 000 Hz.

Brzina zvuka
Zvuni valovi se mogu prostirati kroz gasove,
tenosti i vrste sredine. Njihova brzina, kao i
kod bilo kojih longitudalnih valova zavisi od
svojstava sredine i vrijedi formula:
Ili

E-modul elastinosti, B- zapreminski modul

kompresije

Brzina zvunih valova u

gasovima-izvoenje izraza za
v(ili c)
Iz Hookeovog zakona

F
V
p
dp
B
odnosno B
V
V
S
V
dV
V

Diferenciranjem Poissonove jednaine imamo

d ( pV ) 0
V dp V 1 p dV 0
dp
p

p
V

Zamjenom dobivamo da je B= p

= cp/cv

B
p
v

Brzina zvuka u gasovima

Uz pretpostavku da je
sabijanje i razrjeenje
gasova adijabatsko
/nema razmjene
toplote sa okolinom/ i
koritenjem
Poissoove jednaine
pV=const. Izveden
je izraz za brzinu, a iz
jednaine gasnog
stanja idealnog gasa i
zavisnost brzine od
temperature

p
pM
v
uz

RT
RT
v
const T
M
v v0

T
T0

Brzina zvuka - primjeri

Sredina
(m/s)
Duik
Helij
Kisik
Vodik
Zrak
Morska voda (17C)

Brzina
334
965
316
1 284
331
1 510-1 550

Srednja brzina zvuka u vazduhu je 344 m/s

Zvuk se u vodi prostire bre, jer se vibracije
bre prostiru kroz tenu sredinu.
Neki avioni su u stanju da lete brzinom veom
od zvuka - kada avion tokom leta nadmai tu
brzinu (to je poznato kao "probijanje zvunog
zida") on se zapravo probija kroz valove zvuka
koji su se prostirali ispred njega stvarajui
snaan zvuk kao eksplozija.

Zvuni valovi

Zvuni valovi u plinovima i tenostima mogu

biti samo longitudinalni dok u vrstim
tijelima mogu biti kako longitudinalni tako i
transferzalni.
Kada se zvuk prostire kroz sredinu, dolazi
do promjene pritiska koji se smanjuje ili
poveava u odnosu na normalni. Promjena
pritiska izaziva deformaciju sredine i ona je
sinusna funkcija poloaja i vremena, sa
amplitudom
p p0. p sin ( t k x),
0

gdje je p0 kBA

Zvuni valovi-promjena pritiska

Prema Hookeovom zakonu, p=p-p0 izaziva

deformaciju sredine

V
p B
V

Kada x tei nuli bie

V S ; V S x
V S

sr
V
Sx
x

d
p B
BkA sin(t kx)
dx
p p0 sin(t kx)

Zvuni valovi

Prostiranje zvuka izaziva naizmjeninu

kompresiju i ekspanziju gasa. Amplitude
promjene pritiska pri najveoj jaini ne
prelaze 30 Pa, to je jako malo u odnosu
na atmosferski pritisak koji je oko 10 5Pa.

P p 0 AS sin 2 (t kx)

Snaga P koja se prenosi valom jednaka je

koliini energije koju prenosi zvuni val u
jedinici vremena kroz povrinu normalnu na
pravac prostiranja vala.

P = F . v =pSv= - p S Asin(tkx)

P p 0 AS sin (t kx)
2

Intenzitet i srednja zvuna

snaga

Kako snaga zavisi od poloajnih koordinata i vremena,

praktinu vrijednost ima SREDNJA zvuna snaga, Psr,
koja je jednaka

1
Psr p0 A S I S
2

I je intenzitet ili jaina zvuka = proizvod srednje gustine

energije zvuka i brzine prostiranja I = usr . v

Uz izraze B=v2 i p0=kBA

2
1 p0
k=/v dobija se

Psr

2 v

S const. p

2
0

Intenzitet i srednja zvuna

snaga

Jaina zvuka odreuje se srednjom snagom

koju val prenosi po jedinici povrine
normalne na pravac irenja vala

I = Psr/S

izraava se u W/m2

Uvrtavanjem prethodnog izraza za srednju

snagu, dobija se
2
0

1 p
I
2 v

Intenzitet zvuka koji potie iz takastog

izvora snage P zadovoljava inverzni
kvadratni zakon, ako nema refleksije ni
reverberacije. Po tom zakonu intenzitet
opada sa kvadratom rastojanja od
izvora. Sa slike se to vidi.

Intenzitet zvuka u
zavisnosti od udaljenosti od
izvora zvuka

Zvuni valovi

Valove moemo podijeliti u progresivne i stojee

valove. Progresivni (putujui) val kree se u
odreenom smjeru i pritom se energija prenosi sa
estice na esticu. Kod stojeih valova neke estice
titraju , a neke stalno miruju /trbusi i vorovi/: valna
se slika ne mijenja s vremenom ve je stacionarna

Stojei valovi

Brzina zvunih valova u

gasovima-izvoenje izraza za
v(ili c)
Iz Hookeovog zakona

p
dp
V
V
dV
V

Diferenciranjem Poissonove jednaine imamo

d ( pV ) 0
V dp V 1 p dV 0
dp
p

p
V

Zamjenom dobivamo da je B= p

= cp/cv

B
p
v

Dopplerov efekt
Zvuk policijske sirene mijenja jainu i visinu u zavisnosti
od njene blizine - kada se policijski auto pribliava i zvuni
valovi bre dopiru do uha, zvuk se pojaava i biva vii, dok
kako automobil odmie, zvuni valovi dopiru sporije i ovaj
zvuk se stiava i postaje nii.

Dopplerov efekt

Za t=0 izvor je u A, a
nakon t doe u B.
Brzina izvora vi i
prijemnika vp imaju +
smjer kada su
usmjerene od
posmatraa ka
izvoru.
Izmeu B i D valovi
se gomilaju (kratki), a
izmeu E i B su
raireni (dugi).

Dopplerov efekt

Valna duina u
podruju desno od
izvora (kratki valovi)
je:

ct vi t c vi
'

fi t
fi

a u podruju irenja
(dugi) valova:

ct vi t c vi

fi t
fi

Ovo su valne duine

valova koji dolaze od
izvora u kretanju (c=u)

Frekvencija koju izmjeri

posmatra koji se u odnosu na
izvor kree brzinom vp

f p

vp c

fi

vp c

c vi
c vp
c vp
f p '
fi
'
c vi

ili

Promjena frekvencije
prijemnika usljed relativnog
kretanja izvora i prijemnika

Frekvencija koja se
dobiva kao rezultat
Dopplerovog efekta
izraena je opom
formulom:

ovdje je c brzina
irenja zvuka u zraku,
vp brzina kretanja
prijemnika, vi je
brzina izvora zvuka, a
f njegova frekvencija.

fp

c vp
c v i

fi

Dopplerov efekt
Kada se prijemnik pribliava izvoru vp je
pozitivno, a kada se udaljava od izvora
negativno. Isto brzina izvora vi je pozitivna
kada se izvor kree prema prijemniku, a
negativna kada se udaljava od njega.
Specijalni sluajevi:
- vp=0 a vi>0, tada je fp>fi , a ako je vi<0,
tada je fp<f
- vi=0, a vp>0, tada je fp>fi, a ako je vp<0
tada je fp>fi

Zvuni izvori

Izvor zvuka moe biti bilo koje tijelo koje

osciluje u navedenom opsegu frekvencija i
koje izaziva val ija je energija dovoljna da
pobudi ulo sluha.
Kada stigne do naeg uha, naizmjenino
zgunjavanje i razrjeivanje vazduha
prisiljavaju bubnu opnu na vibriranje. Te
vibracije se, pomou sloenog slunog
mehanizma, transformiu u elektrine
impulse, koji akustiku informaciju prenose u
mozak, gdje se stvara subjektivni osjeaj
zvuka.

Zategnuta ica kao zvuni izvor

U najjednostavnijem sluaju, estice ice osciluju

tako da su na uvrenim krajevima vorovi, a na
sredini trbuh stojeeg vala.
Frekvencija zvuka koji nastaje vibriranjem zategnute
ice zavisi od njene duine i brzine izazvanog
transferzalnog vala (brzinu odreuju sila zatezanja i
linijska gustina ice).
F
c

gdje je F sila zatezanja,

linijska masa

Visina prostog tona zavisi od frekvencije izvora. to

je frekvencija izvora vea, za ton kaemo da je vii.

Osnovni i vii harmonici

Periodina funkcija moe se predstaviti kao zbir

sinusoidalnih funkcija:
F (t) = A1 sin (t + ) +
+ A2 sin (2 t + 2) + ... +
+ An sin (n t + n)
gdje je kruna frekvencija periodine funkcije
Prvi sinusoidalni lan ima istu frekvenciju kao sloena
periodina funkcija i naziva se osnovni ili prvi
harmonik. Ostali lanovi ije su frekvencije 2 , 3 ...
nazivaju se drugi harmonik, trei harmonik itd.

Zategnute ice

Osnovni ton zategnute ice je takav da je duina ice jednaka

polovini valne duine.

Na osnovu toga dobije se izraz za frekvenciju osnovnog tona:

Poto je brzina transferzalnog vala u ici ,

frekvencija se moe napisati kao:

Osnovni i vii tonovi

Stojei valovi nastali u

vazdunom stubu otvoreni
kraj: trbuh, zatvoreni kraj: vor

Vazduni stubovi

Otvoreni

2l
n
n

l = visina stuba, c=brzina zvuka u vazduhu

Zatvoreni

4l
n
, (n 0,1,2,...)
2n 1

n
f n c , n 1, 2,3,
2l

2n 1
fn
c , n 0,1, 2,3
4l

n je broj oscilacija, ili red harmonika

Zatvoreni i otvoreni vazduni

stubovi

2n 1
fn
c , n 0,1, 2,3
4l

n
f n c , n 1, 2,3,
2l

p
c

Jaina zvuka je proporcionalna

kvadratu amplitude zvunog
pritiska

- Jaina zvuka je jedna od vanijih

karakteristika zvunih valova. Razlikujemo
objektivnu/fziku/ i subjektivnu jainu
zvuka. One su funkcije frekvencije. Kod
frekvencije od 1000 Hz, jedinice im se
skoro poklapaju

I / I0 = (p/ p0)2
I se izraava u W/m2

Fizika jaina zvuka

brojno je jednaka energiji zvunog

vala koji proe u jedinici vremena
kroz jedininu povrinu, postavljen
okomito na pravac kretanja vala:
I = W / S t
gdje je Ijaina zvuka, a W energija
koju pronese zvuni val za
vrijemet kroz povrinu S,
postavljenu okomito na pravac
prostiranja, ili odnos Psr/S.

Subjektivna jaina zvuka

- nivo jaine zvuka

Subjektivna jaina zvuka /NIVO jaine/ se

defnira koritenjem Weber Fechnerovog
zakona prema kojem ulo sluha osjea
gradaciju jaine zvuka kao logaritam
intenziteta zvuka, relacijom:

L =10 log (I/ Io)

gdje je I objektivna jaina zvuka, iju glasnou
traimo, a Io prag ujnosti na datoj frekvenciji.
Jedinica za nivo jaine zvuka je decibel (i fon).

I0 = 10-12 W/m2 pri frekvenciji od 1000 Hz.

Nivo jaine izraen preko

amplituda pritiska i
udaljenosti od izvora zvuka

L u decibelima

p 2
p
L 10 log( ) 20 log
p0
p0

r0 2
r0
L 10 log( ) 20
r
r

p0 je amplituda na pragu ujnosti

Skale nivoa jaine zvuka

Jaini od 1 W/m2 odgovara nivo od
120dB
Pri ovim i veim jainama uho ne moe
da prima zvune valove, nastupa osjeej
bola i to je prag osjeaja bola.
Glasan govor ima oko 60 dB
Jaka ulina buka oko 80 dB
Za frekvencije razliite od 1000 Hz javlja
se odstupanje.
Fon i dB e se tada razlikovati

Apsorpcija zvuka
Kada doe na granicu izmeu dvije
sredine, zvuni val se u opem
sluaju djelomino odbija od
granice, a djelomino prelazi u
drugu sredinu i produuje u njoj da
se prostire.
Val postepeno slabi pri prostiranju
kroz datu sredinu i energija
osciliranja prelazi u druge oblike
energije.

Apsorpcija zvuka

Pri proraunu akustikih osobina

prostorija upotrebljava se vrijeme
u toku koga se energija zvuka
smanji na 10-6 dio prvobitne
vrijednosti, tj. , ovo vrijeme se
naziva vrijeme reverberacije
(jeke).

Apsorpcija zvuka

Gustoa zvune energije opada sa

vremenom po eksponencijalnom zakonu:
,
nt

u u0 e

gdje je u0 gustoa zvune energije u

poetnom trenutku, koefcijent
apsorpcije pri odbijanju, a n broj
odbijanja u jedinici vremena. 4V
tr
ln 10 6
Vrijeme reverberacije: .
vS
v 340

Stavljajui za

m
s

V
dobivamo: tr 0,163 S

Ultrazvuk

Ultrazvuk se koristi za pravljenje

fnih prakova, za pravljenje
homogenih emuzija od tenosti koje
se u normalnim uslovima ne mjeaju
(npr.voda i ulje).
Veliku primjenu ultrazvuk ima u
defektoskopiji, gdje se koristi za
ispitivanje kvaliteta spojeva.

Infrazvuk

Talasna duina infrazvunog talasa je

velika zbog njegove male frekvencije.
Morski talasi, izazivani jakim
vjetrom, prouzrokuju pojavu talasa u
zraku.
Brzina tih infrazvunih talasa vea je
od brzine vjetra, pa morske ivotinje
mogu da predvide pribliavanje
oluje.