SS-TOTENKOPF

ZBRODNICZE DYWIZJE SS

SS-TOTENKOPF
HISTORIA DYWIZJI WAFFEN SS
1940-1945

Chris Mann
Przeoy
Ryszard Grajek

BELLONA

Warszawa

Tytu oryginau: SS-Totenkopf. The History of the Death's Head" Division 194045.
Tumaczenie ksiki wydane za porozumieniem
Amber Books Ltd.
Copyright fot the polish edition and translation by Bellona Spka Akcyjna
Warszawa 2008
Copyright Amber Books Ltd 2001

ISBN 978-83-11-11150-9

Redaktor prowadzcy: Tomasz Kompanowski

Redaktor merytoryczny: Kszysztof Fudalej
Redaktor techniczny: Krzysztof Sobczak
Korekta: Hanna Rybak
Redaktor projektu: Charles Catton
Projekt graficzny: Roger Hyde
Wybr zdj: Lisa Wren
Mapy: Hardlines
RDA ILUSTRACJI
AKG London: 16, 36-37, 38, 66, 69, 142. Robert Hunt Library: 58-59. Suddeutscher Verlag: 6, 12, 14,
20-21 (oba), 23, 24, 25, 28-29, 30-31, 84, 108, 143, 151, 156, 158, 164.
TRH Pictures: 8, 9, 10, 15, 19, 27, 32, 33, 34, 39, 40, 42, 43, 44-45, 46, 47, 48, 50-51, 55, 56, 57 (IWM), 60, 61, 62,
64-65, 70, 72-73, 75, 76, 78, 80, 81, 82, 86, 87, 88, 90, 92, 94, 95, 96, 98
(US National Archives), 99, 100-101, 102, 103, 105, 107, 110, 112, 113, 114-115, 116-117 (oba), 118-119, 120, 121, 122,
124-125, 127, 128, 130, 131, 132-133, 134, 135, 136, 138, 140, 144, 146, 148, 149, 150, 152-153, 154, 159, 160, 162, 167,
169, 170, 172-173, 175 (Bundesarchivs), 176, 179, 181, 182 (IWM), 183, 184, 186.
Bellona prowadzi sprzeda wysykow wszystkich swoich ksiek z rabatem.
www.ksiegarnia.bellona.pl
Nasz adres: Bellona SA, ul. Grzybowska 77, 00-844 Warszawa
Dzia Wysyki: te. 022 45 70 306, 022 652 27 01, fax 022 620 42 71
biuro@bellona.pl
http://www.bellona.pl

SPIS TRECI
1 Sformowanie 6
2 Organizacja 34
3 Chrzest bojowy 66
4 Uderzenie na pnocy 88
5 Odrodzenie 108
6 Koniec gry 128
7 Kluczowe postaci 144
8 Sia ognia 160
Uzupenienia 187
Indeks 190

okresie II wojny wiatowej Waffen-SS zdobyy

budzc lk saw bojow. W maju 1945 roku
ponad 800 000 mczyzn suyo w ich 38 dywizjach,
a z tego okoo 20-25 procent zostao zabitych na polach
bitew. Formacje Waffen-SS walczyy na wszystkich niemieckich liniach frontu, poza Afryk Pnocn, w szczeglnoci odegray one decydujc rol na froncie wschodnim, w wojnie przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu. Pomimo wysokiej pozycji Waffen-SS w ramach niemieckich
si zbrojnych - Wehrmachtu, sawa ta w znacznym stopniu
dotyczya mniej wicej pl tuzina bojowych formacji
o najwyszym standardzie. Czci wewntrznego trzonu elitarnych formacji SS bya 3. Dywizja Pancerna Totenkopf. Dywizja Totenkopf rozpocza sub w 1940 roku
we Francji. Wzia rwnie udzia w roku 1941 w operacji
Barbarossa", tj. w inwazji na Zwizek Radziecki, a nastpnie bya zaangaowana w niektre najcisze walki
na froncie wschodnim: pod Demiaskiem, pod Kurskiem, koo Warszawy, za pod koniec wojny - wok
Budapesztu. Dywizja z brawur i nieustpliwoci walczya w czasie caego konfliktu wojennego, Hitler i wielu
wyszych dowdcw Wehrmachtu, jak na przykad Erich
Po lewej: Reichsfiihrer-SS i jego Fhrer podaj sobie rce.
Imperium Heinricha Himmlera obejmowao system obozw
koncentracyjnych i Waffen-SS, dwie kluczowe organizacje
w historii Totenkopf

von Manstein, uwaao dywizj Totenkopf za jedn z najlepszych, najbardziej niezawodnych formacji bojowych
nazistowskich Niemiec.
Zacieko i zdolno Totenkopf do przetrwania w walce byy legendarne. Ludzie dywizji wyranie nie byli
Soldaten wie die anderen auch (onierzami takimi, jak
inni), jak to w znany sposb w roku 1953 czonkw
Waffen-SS okreli powojenny kanclerz niemiecki, Konrad Adenauer. Przygotowanie dywizji, osobowo jej
zaoyciela Theodora Eickego, a take tradycje, motywacja i ideologia Waffen-SS wiadczyy o tym, e Totenkopf nie bya jedynie formacj militarn. Jak napisa
w swej ksice Czarne korpusy Robert Koehl: Tradycja,
to znajome z annaw wojskowych pojcie, miaa swj
wpyw take na SS, i nie zawsze taki, jakiego yczyli
sobie dowdcy SS - albo ochotnicy SS - zmuszajc czowieka do stania si czym wicej ni on jest i zarazem,
w odpowiednim rozumieniu, czym mniej".
Budzca przeraenie sawa bojowa jednostki miaa
oparcie w bezwzgldnych i brutalnych aktach kryminalnych, jeli chodzi o traktowanie wzitych do niewoli onierzy i cywilw. Warto odnotowa, e pi z najbardziej
znanych i najlepiej udokumentowanych potwornoci, popenionych przez Waffen-SS - masakra w Le Paradis, Tulle,
Oradour-sur-Glane, Malmedy oraz zabjstwa odwetowe
nad Arno - zostao dokonanych albo przez oddziay
Totenkopf albo te byy czone z ludmi bdcymi wy7

SS-TOTENKOPF

tworami dywizji Totenkopf. Jest to zupenie oddzielna

sprawa od bezporedniego zwizku dywizji z prowadzeniem systemu obozw koncentracyjnych przez SS.
Waffen-SS wyday takich ludzi, jak Fritz Knochlein,
Heinz Lammerding, Hermann Priess, Max Simon.
Fritz Knochlein dowodzi 14. kompani 2. batalionu
Totenkopf w Le Paradis; Heinz Lammerding, byy oficer
operacyjny dywizji Totenkopf jako dowdca drugiej
dywizji SS Das Reich, wyda rozkazy zmasakrowania
francuskiej ludnoci cywilnej w Tulle i Oradour; Hermann Priess, SS-GruppenJuhrer (genera brygady), a przez
krtki czas dowdca dywizji Totenkopf by cigany za
8

masakr oddziaw amerykaskich pod Malmedy w Belgii przez dowodzone przez niego oddziay 1. Dywizji
Pancernej SS Leibstandarte Adolf Hitler, Max Simon trwale oddany dywizji Totenkopf wydal rozkaz dokonania odwetowych morderstw nad Arno. Aby zrozumie
okolicznoci, ktre stworzyy takich ludzi, warto przeledzi pocztki partii nazistowskiej SS, Waffen-SS oraz
systemu obozw koncentracyjnych.

POCHODZENIE SS
Adolf Hitler, jako onierz IG. bawarskiego rezerwowego puku piechoty w czasie I wojny wiatowej po raz

SFORMOWANIE

Po lewej: Adolf Hitler (pierwszy z prawej) z d w o m a towarzyszami z I wojny wiatowej, E r n s t e m S c h m i d t e m i M a x e m

A m a n n e m . Hitler w subie wojskowej znalaz swj cci i sta
si zgorzkniay z powodu klski Niemiec

pierwszy w yciu odnalaz sens braterstwa, dyscypliny

i sprawy. Dnia 11 listopada 1918 roku wojna zakoczya si, kiedy Hitler - po zagazowaniu w Belgii przychodzi do zdrowia w szpitalu na Pomorzu. Wiadomoci o klsce przeraziy go; wspomina, e lec wwczas na szpitalnym ku, wiedzia, e wszystko zostao utracone. Jedynie wariaci - kamcy lub kryminalici - mogli mie nadziej na lito ze strony wroga.
Podczas tych nocy wzrosa moja nienawi przeciwko
ludziom, ktrzy doprowadzili do tej zbrodni".
Dla wielu weteranw I wojny wiatowej powrt do
cywilnego ycia by niesamowicie trudny. Wielu byo zdumionych nagoci upadku Niemiec i - podobnie, jak
Hitler - czuo, e cywilne przywdztwo kraju ich zdradzio. Ponadto wrcili oni do domu do politycznego chaosu,
godu i rewolucji, kiedy to ekstremistyczne grupy prboway przej wadz. Liczni byli onierze niemieccy nie
mieli ochoty wraca po to, by by pogardzani, bezrobotni, a moliwe, e nawet cierpie gd. Ludzie ci byli gotowymi rekrutami dla Freikorps, paramilitarnych si, wykorzystywani przez trapiony kopotami nowy rzd niemiecki do powstrzymania komunistycznej prby przejcia wadzy
na pocztku 1919 roku oraz powstacw polskich na okrojonej granicy wschodniej. Pogldy polityczne Freikorps
byy w znacznym stopniu nacjonalistyczne i prawicowe,
a ich czonkowie czsto dryfowali w kierunku czonkostwa jednej z wielu partii, ktre wyrosy w Niemczech na
ekstremistycznych skrzydach spoeczestwa.
Jedn z tych partii bya Deutsche Arbeiter Partei (DAP
- Niemiecka Partia Robotnicza). Adolf Hitler by
jeszcze na licie pac swojego wojennego regimentu,
kiedy zosta skierowany do przekazywania raportw
z dziaalnoci DAP. Wstpi do tej partii we wrzeniu
1919 roku i wykaza si takimi umiejtnociami, e
szybko wyrs na szefa propagandy. Hitler pniej
przemianowa parti na Nationalsozialistische Deutsche
Arbeiter Partei (NSDAP - Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnikw, zwykle okrelana w skrcie
jako partia Nazi; od NAtional i so-ZI-alist). Hitler pi

Powyej: Wytwr pruskiej elity: feldmarszaek von Mackensen, tu w roku 1940, ma na policzkach szramy po r a n a c h z pojedynkw. Widoczny symbol trupiej czaszki, noszony na nakryciu gowy, pniej zosta przejty przez Totenkopf

si w gr byskawicznie i w styczniu 1922 roku swoje

kroki kierowa ku przywdztwu tej partii. Zebrania
polityczne NSDAP na pocztku lat 20. czsto przeradzay si w bjki z grupami lewego skrzyda. NSDAP
pocztkowo uzyskiwaa protekcj ze strony Zeitfreiwillingen (okresowych wolontariuszy) z monachijskich
oddziaw Reichswehry (obrony Rzeszy - niemieckich
si zbrojnych) lecz ci ludzie, pomimo tego e sympatyzowali z parti, nie byli jej oddanymi zwolennikami,
czego oczekiwa Hitler. Poza tym ich lojalno skierowana bya zasadniczo gdzie indziej.
Jednake Ernst Rhm, oficer Reichswehry oraz lider
miejscowego Freikorps, ktry wsppracowa z Hitlerem
jako informator, by pod takim wraeniem nowo powstaej i malekiej partii, e do niej wstpi. Rhm, dowiadczony onierz i organizator si paramilitarnych,
by si kierownicz ukryt za bardziej sportowym
9

SS-TOTENKOPF

odamem NSDAP, znanym pocztkowo jako Wydzia

Sportowy i Gimnastyczny (SA). Rdhm zabra si za
rozbudow SA, ktra w listopadzie 1921 roku otrzymaa now nazw Sturmabteilungen, tj. oddziay szturmowe;
dla wygody zachowane zostay takie same inicjay.
Nazwa nasuwaa konotacje z elitarnymi oddziaami
szturmowymi z okresu I wojny wiatowej - czym, co
przypominao zahartowanych weteranw z Freikorps,
ktrzy w przewaajcej mierze SA tworzyli.
Jednak Hitler wkrtce odkry, e ludzie SA nie
w peni podlegali jego komendzie. Nie zawsze mg
nimi dysponowa, a sw podstawow lojalno winni
byli Rhmowi. Hitler, kiedy uczestniczy w ich zebraniach, manewrach i paradnych musztrach, przyjmowany
by uprzejmie, lecz nie pozwalano mu sprawowa kon10

Powyej: Synne zdjcie Stosstrupp Adolf Hitler gotowego do

akcji w Bayreuth 2 wrzenia 1923 roku. Wczeniejsza stra
przyboczna Hitlera bya poprzedniczk SS. Z prawej strony
cesarskiej niemieckiej flagi stoi Ulrich Graf

troli nad tymi ludmi. Pomimo to Rohm by Hitlerowi

bardzo bliski; by jednym z niewielu wsppracownikw Hitlera, do ktrych zwraca si poufale per du"
(ty). W marcu 1923 roku Rohm wiadomy obaw Hitlera
utworzy opart na Monachium zoon z 12 ludzi SA
stra przeznaczon do ochrony jedynie lidera partii.
Nowa ochrona Hitlera bya znana jako Stabswache
(Stra Sztabowa), a jej czonkowie skadali mu przysig osobistej lojalnoci. Jednak Stabswache pozostawaa w organizacyjnych ramach SA i jednostka ta

SFORMOWANIE

wkrtce, po kolejnej sprzeczce z kierownictwem SA,

zostaa rozwizana.
Rzeczywicie stosunki SA z parti byy niejasne. Pomimo wyznaczenia Hermanna Goringa, wysoko odznaczonego bohatera I wojny wiatowej i lojalnego towarzysza do zorganizowania i dowodzenia militarnym skrzydem SA, Hitler zdawa sobie spraw z tego, e organizacja pozostawaa osobist armi Rhma i odmawiaa suchania rozkazw funkcjonariuszy partii nazistowskiej.
Pewnego rodzaju apolityczna postawa Rhma zostaa
jasno potwierdzona w notatce, ktr wysa Hitlerowi:
Polityka partyjna nie bdzie tolerowana... w SA". W ten
sposb stao si tak, e dwa miesice po utworzeniu
Stabswache Hitler powoa starannie dobran 100-osobow si zbrojn, Stosstrupp Adolf Hitler, ktra bya zgodnie z nazw - lojalna wobec niego w niekwestionowany sposb. Czonkowie Stosstrupp byli uzbrojeni,
zmotoryzowani i nosili mundury na wzr wojskowy.
Jesieni osigna ona sil czterech plutonw: jeden pluton piechoty skadajcy si z czterech druyn, pluton
karabinw maszynowych, pluton pistoletw maszynowych i pluton modzierzy. Bardzo szybko przybrali
oni za swj emblemat symbol trupiej czaszki (czaszka
i piszczele).
Ludzie ze Stosstrupp otrzymali te odznaki z nadwyek magazynowych wyposaenia armii i tym samym
wpisali si w obraz majcy w niemieckiej tradycji wojskowej dugi rodowd. To charakterystyczne godo stao
si kluczowym symbolem przyszej SS i byo dywizyjnymi insygniami 3. Dywizji SS Totenkopf. Rzeczywicie
bya to jedyna odznaka wsplna dla wszystkich formacji
SS - Allgemeine-SS (Oglnej SS), Germaskiej SS
i Waffen-SS. Pomimo swego ponurego wygldu, trupia
czaszka zostaa wybrana raczej ze wzgldu na jej rezonans historyczny, anieli po to, by wywoywa lk w tych,
ktrzy na ni spogldali. Symbol ten w 1741 roku przyjy elitarne jednostki pruskie, puki 1. i 2. Leib-Husaren,
na cze krla pruskiego Fryderyka Wilhelma I, ktry
poprzedniego roku zmar. Symbol ten byl take uywany w niemieckim pastwie Brunszwik przez 17. puk
huzarw i 3. batalion 92. puku piechoty w czasie wojen
napoleoskich. Godo trupiej czaszki pozostao w uyciu w czasie zjednoczenia Niemiec, a podczas I wojny
wiatowej byo odznak licznych wyborowych formacji

niemieckich, takich jak oddziay szturmowe i czogici.

W latach bezporednio powojennych zostao przyjte
take przez niektre z bardziej gronych oddziaw
Freikorps. Jak odnotowuje Robin Lumsden w swoim opisie symbolizmu SS w dziele Czarny Zakon SS Himmlera 1923-1945": Z powodu kojarzenia go z tymi formacjami stao si to symboliczne nie tylko dla czasu wojny i samopowicenia, lecz take powojennego tradycjonalizmu, antyliberalizmu i antybolszewizmu". Dla
Stosstrupp i jego nastpcy - SS, by to waciwy wybr.
Stosstrupp wkrtce znalazy si w akcji. Hitler, popeniajc jeden z nielicznych w swojej midzywojennej karierze politycznej powanych bdw w ocenie sytuacji,
zdecydowa si wykorzysta wybuchow atmosfer w Bawarii pod koniec 1923 roku i przej wadz polityczn.
Tzw. pucz piwiarniany z 9 listopada 1923 roku nie doprowadzi jednak w rezultacie do zagarnicia wadzy
przez nazistw. Policja daa dowd wicej ni woli otwarcia ognia do Hitlera i jego 3000 zwolennikw. Szesnastu
nazistw zostao zabitych, a Hitler i wikszo liderw
NSDAP zostao aresztowanych, dziaalno partii zakazana, a SA i Stosstrupp rozwizane. Chocia pucz piwiarniany" mia wszelkie oznaki fiaska, to nastpnego dnia
wydoby on Hitlera z regionalnego mroku ku wiatu
niedobrej narodowej sawy. Partia nazistowska zyskaa
rwnie swj pierwszy sakralny relikt. Sztandar wysunity na przd kolumny zosta obryzgany krwi umierajcego szeregowca - nioscego go - Andreasa Bauriedla.
Tak zwana Blutfahne, czy te krwawy sztandar by
potem uyty dla konsekrowania sztandarw nowo sformowanych jednostek SS i SA. Co wicej, w dziaaniu
sprawdzi si te Stosstrupp, kiedy to Ulrich Graf bohatersko rzuci si ku salwie, ktra moga z powodzeniem
zabi Hitlera i zosta! ugodzony 16 razy. Wyjtkowo Graf
przey. Stosstrupp, chocia by may i politycznie bez znaczenia, dla Hitlera mia walor jako trzon lojalnej elity
i tym samym okaza si prekursorem SS.

FORMOWANIE SI SS
W grudniu 1924 roku, po odbyciu jedynie dziewiciu
miesicy z orzeczonej picioletniej kary za zdrad stanu,
Hitler wyszed z wizienia i zabra si za odbudowywanie swojej partii. Okres wizienia pozwoli mu przybra na wadze (jedzenie byo lepsze od tego, jakie mial
11

SS-TOTENKOPF

SFORMOWANIE

wczeniej), napisa swj manifest Mein Kampf (Moja

walka) oraz oceni nastpstwa puczu. Jego fiasko przekonao go, e w deniu do osignicia wadzy, skoro rzd
cieszy si ze strony policji i armii lojalnoci, powinien on
zastosowa metody legalne. Hitler zakaza SA nosi bro
i peni funkcj prywatnej armii. Zmartwio to Rohma,
ktry widzia w SA si, ktra miaaby uzupeni, a w kocu zastpi regularne siy Reichswehry, a wic szef SA na
krtko zrezygnowa z przynalenoci do partii.
W tym momencie Hitler podj decyzj o utworzeniu oddanej mu jednostki ochrony. W kwietniu 1925 roku Filhrer (lider) - tak by teraz nazywany Hitler - do
sformowania na nowo swojej suby ochrony zaangaowa Juliusa Schrecka, weterana Stabswache. Schreck
na pocztek zrekrutowa omiu ludzi, z ktrych wszyscy byli weteranami Stosslrupp, a ktrzy pierwotnie zostali nazwani Schutzkommando, a nastpnie - w pniejszym okresie - Sturmstaffel. Jednake 9 listopoada zostaa przyjta nazwa Schulzstaffel (Szwadron Obrony lub
bardziej zwyczajnie Oddzia Ochrony) - prawdopodobnie pod wpywem sugestii Hermanna Gringa, ktry
powrci z emigracji, na ktr si uda po puczu piwiarnianym", gdy rzd podj zdecydowane kroki przeciwko partii nazistowskiej. Termin by nowy. Nie podlega rzdowemu zakazowi - tak jak wiele nazw o charakterze emotywnym i wojskowym - ani te nie budzi skojarze z Freikorps lub nacjonalistycznymi klubami sportowymi. Przeciwnie, termin ten nawizywa do walk
w powietrzu. Byo to zrozumiae poniewa to Goring
dowodzi synnym Latajcym Cyrkiem Richthofena.
Sowo staffel byo szeroko identyfikowane z myliwskim
samolotem wojskowym penicym sub w eskorcie.
Pena nazwa jednostki - Schulzstaffel der NSDAP - zwykle bya skracana do formy SS.
SS w ramach partii nazistowskiej zawsze miaa by
elit, a nie ruchem masowym, jak SA. Pocztkowy plan
w stosunku do SS by taki, by bya to 10-osobowa jednostka ochrony z jednym oficerem w kadym obwodzie.
Jedynie Berlin mia mie jednostk o podwjnym skaPo lewej: Hitler, trzymajc lew rk Blutfahne (krwawy
sztandar"), konsekruje" nowy sztandar SA. Blutfahne, pokryty
krwi nazistowskiego mczennika z czasu nieudanego puczu,
byl pierwsz nazistowska relikwi.

dzie. W cigu 1926 roku w Niemczech zostao sformowanych 75 jednostek Schutzstaffel. Rekrutowani do nich
mieli by ludzie w wieku 25-35 lat, silni, zdrowi i nienaganni moralnie, bez przeszoci kryminalnej. A co najwaniejsze, musieli by bardziej lojalni wobec Adolfa Hitlera, anieli partii nazistowskiej. Ponadto oni take przejli
ze Stosstrupp Adolf Hitler godo trupiej czaszki. W rzeczywistoci ludzie tej nowej formacji, ktrzy sprawdzili si
w swojej zoonej roli jako ochroniarze, uczestnicy walk
ulicznych, porzdkowi podczas masowych zebra i propagandzici, stali si wkrtce depozytariuszami silnie
oddziaujcego symbolizmu nazistowskiego.
Dowodem wagi, jak Hitler przykada do SS organizacji, ktra wedug niego zachowywaa prawdziwe wartoci partii nazistowskiej - byo to, e jej powierzy przechowywanie Blutfahne. Te dwie rzeczy ogromnie zwikszyy presti SS i bardzo draniy SA. Rzeczywicie, chocia formalnie SS byo czci SA, relacje
pomidzy tymi dwiema organizacjami nie byy atwe.
SA miaa za ze SS elitaryzm i bliskie kontakty z kierownictwem partii. Z tego powodu kierownictwo SA wymagao od SS tego, aby speniaa ona czsto zadania
polityczne niszej rangi, jak dystrybuowanie literatury
partyjnej i sprzeda prenumeraty partyjnej gazety. SA
zadbaa take o to, by SS bya znacznie mniejsza od
organizacji macierzystej; liczba czonkw SS w 1929 roku zmniejszya si z 1000 do 280. Wielu starych weteranw ruchu nazistowskiego usiowao ochroni SS przed
wpywami SA, lecz do roku 1929 SS w duej mierze
pozostawaa zdominowana przez SA.

DOJCIE NSDAP DO WADZY

W tym czasie Hitler dy do wadzy za pomoc rodkw legalnych. W pnych latach 20. w Niemczech
nastpia poprawa sytuacji gospodarczej i tym samym
dla partii NSDAP nastay trudne czasy. Po raz pierwszy od I wojny wiatowej bezrobocie spado poniej
miliona osb, z czego skorzystali bardzo zwolennicy
nazistw z niezamonej klasy redniej, a ktrzy odwrcili si od ekstremistycznej partii. W wyborach 1928 roku na 31 milionw oddanych gosw NSDAP otrzymaa 810 tysicy. Byo to zaledwie 2,6 procent gosw,
o wiele za mao, by powanie stara si o miejsce
w rzdzie. Aby zacytowa historyka Matthewa Hugesa:
13

SS-TOTENKOPF

Niemcy nie potrzeboway ju wicej nazistw, a w tym

typie darwinistycznego wiata walki i przetrwania najbardziej przystosowanych nazici musieli by bardzo
zawzici, by si promowa, gdy o nich wanie zapominano".
Jednake w 1929 roku nowojorska gieda na Wall
Street zaamaa si, co spowodowao w Stanach Zjednoczonych seri kryzysw ekonomicznych. Ich fale uderzeniowe wkrtce ogarny Europ i Niemcy. Banki amery14

kaskie zaday spaty poyczek, ktre pomogy podtrzyma gospodark Niemiec w pnych latach 20. Bezrobocie zaczo ponownie byskawicznie rosn, osigajc ostatecznie poziom piciu milionw osb. Midzy
komunistami i SA na ulicach dochodzio do star i regularnych bitew. Recesja uderzya we wszystkie klasy
i ludzie zaczli nagle wypatrywa bardziej radykalnych
rozwiza. W tych okolicznociach mieli si wietnie
zarwno komunici, jak i nazici. Dla przemysowcw

SFORMOWANIE

niemieckich i politykw konserwatywnych nazici byli

0 wiele lepsi od komunistw, std otrzymali od nich niezbdne wsparcie finansowe. Tak samo wane, jeeli nie
waniejsze, byo poparcie niemieckich klas rednich.

Losy partii nazistowskiej odwrciy si radykalnie

1 nagle. We wrzeniu 1930 roku uzyskaa ona 6 371 000
gosw i powikszya liczb miejsc w parlamencie niemieckim, Reichstagu z 12 do 107. W roku 1932 liczba
gosw oddanych na NSDAP bya ponad dwukrotnie
wiksza, osigajc 13 732 779, a partia uzyskaa w Reich-

stagu 230 miejsc. Przesanie Hitlera, dotyczce radykalnych rozwiza nieszczcia Niemiec, byo upowszechniane w spoeczestwie dziki sprawnym kampaniom
propagandowym. Chocia poparcie dla partii nazistowskiej w kolejnych wyborach w pniejszym okresie tego
samego roku nieco spado, Hitler i nazici pokazywali,
e mieli oni znaczce poparcie spoeczne. Konserwatywne elity Niemiec - przemysowcy, posiadacze ziemscy i junkrzy w Prusach Wschodnich, a take generaowie Reichswehry - postanowiy zwrci si ku
Hitlerowi i NSDAP, by da jemu i jego partii moliwo
sformowania czci rzdu. Byli oni pewni, e bd oni

Po lewej: Hitler, w towarzystwie innych nazistw, maszeruje przez

Poniej: H i m m l e r i stara gwardia z SS w Monachium w 1933 ro-

bawarskie miasto. Po prawej stronie zdjcia, w jasnej kurtce,

ku. H i m m l e r zapewni to, e SS odegrao kluczow rol w wy-

znajduje si Hess, ktry pomg Hitlerowi napisa Mein Kampfi

eliminowaniu wrogw Hitlera - zaskarbiajc sobie jego wdzicz-

bezporednio za nim jest nikt inny, jak Heinrich H i m m l e r

no - zarwno w partii nazistowskiej, j a k i poza ni

ZWYCISTWO NSDAP

15

SS-TOTENKOPF

Powyej: Ernst R o h m opuszcza spotkanie partyjne, za nim

jego Nemezis. Ambicje R o h m a , zwizane z SA, ktr traktowa! jako swoj prywatn armi, doprowadziy go w roku 1934,
w czasie czystki SA zwanej Noc dugich noy", do mierci

mogli wpywa na tego austriackiego parweniusza, ale

rycho si przekonali o tym, e byli w bdzie. Dnia
30 stycznia 1933 roku Adolf Hitler zosta kanclerzem
Niemiec. Stanowisko to uzyska legalnie, w ramach systemu demokratycznego i niemal natychmiast zacz
ow demokracj znosi. Dnia 6 stycznia 1929 roku Hitler
mianowa 28-letniego Heinricha Himmlera szefem
Schutzstaffel, czyli inaczej Reichsfuhrerem der SS. Himmler,
jako sztywny, nieatrakcyjny mczyzna, ktry by zbyt
16

mody, by bra udzia w I wojnie wiatowej, wstpi do

NSDAP w 1923 roku. Stopniowo przechodzi przez
poszczeglne szczeble partyjne, a nastpnie SS, a
w kocu zosta zastpc lidera. Tak wic, kiedy Erhardt
Heiden zoy rezygnacj, Hitler zaaprobowa objcie
kierownictwa przez Himmlera. Nominacja ta bya podstaw do uzyskania przez Himmlera ostatecznie pozycji o olbrzymiej wadzy.
Kierownictwo SA zakadao, e Himmler bdzie tak
samo atwy do okieznania, jak jego poprzednicy. Heinrich Himmler by jednak czowiekiem o wielkiej energii
i zapale. Pomimo penienia trudnych obowizkw w zakresie propagandy, powici si rozwojowi i zreformowaniu SS. Himmler odstpi od starego systemu

SFORMOWANIE

dziesitek w kadym obwodzie i wprowadzi struktur

w stylu wojskowym, podobn do tej w SA. Wprowadzi
take wytyczne rasowe dla rekrutacji do SS, zwikszy
dyscyplin oraz wzi si za rozwj organizacji. Zafascynowany legend germask i nordyck, doprowadzi
take do tego, e w ceremoniach wykorzystywano szeroko pismo runiczne. Najsynniejszym przykadem byo
runiczne dwa S", ktre znane byy z zastosowania na
naszywkach na konierzach.
Obecnie SS rozrastao si powoli; w 1930 roku
osigno liczb 1000 czonkw. Rok pniej liczba ta
zostaa potrojona. Liczba czonkw SA, przeciwnie - eksplodowaa. SA nigdy nie miaa tego rodzaju aspiracji, by
uzyska status elitarny, jak SS; bya duo bardziej ruchem masowym. Byy w niej te elementy niezdyscyplinowane, ktre ywiy uraz do wielu z szerokiego bawarskiego kierownictwa NSDAP. Berliska organizacja SA
zbuntowaa si przeciwko mianowaniu Josepha Goebbelsa gauleiterem (szefem) partii, w ktrego programie
dziaania byo stanowcze wyeliminowanie elementw
antyhitlerowskich ze stoecznej organizacji NSDAP i SA.
Pomimo najlepszych wysikw Ernsta Rhma, ktry
w 1930 roku powrci na czoo SA, bunt rozszerzy si
na ca pnoc Niemiec. W czasie caego tego kryzysu,
ktry w kocu - z braku wsparcia finansowego - wygas,
SS pozostaa cakowicie lojalna.
Hitler w zamian rozszerzy obowizki SS, okrelajc
jej rol nie tylko jako Elitetruppe (elitarny oddzia wojskowy) partii nazistowskiej, ale take czynic z niej Polizeidienst (sub policyjn) ruchu. To w duej mierze pocigno za sob uregulowanie dziaalnoci SA, w szczeglnoci zapewnienie tego, aby elementy bardziej rewolucyjne SA, wedug sw Roberta Koehla, nie spaliy na
panewce, a tym samym - zagroziy dugoterminowym
celom rewolucyjnym kierownictwa". To czsto pocigao
za sob poszukiwanie przez SA ukrytej broni, co tylko
powodowao rozgoryczenie pomidzy tymi dwiema grupami. W ramach cigle powikszajcej si SA, rozwijao
si i SS. W 1932 roku liczba czonkw SS wzrosa piciokrotnie: z 10 000 do 50 000. W okresie tym wstpia
do SS wikszo kluczowych dla historii Waffen-SS oraz
Totenkopf postaci. W 1932 roku wstpi Reinhard Heydrich. Heydrich wspi si na gr hierarchii SS w astronomicznym tempie i ostatecznie zosta zastpc Him-

mlera. Dwa lata wczeniej z organizacji SA w Ludwigshafen do SS przeszed Theodor Eicke, najwaniejsza
osoba w historii dywizji Totenkopf. Ci dwaj ludzie byli
znaczcymi postaciami w SS po dojciu Hitlera do wadzy i zarazem serdecznie si nienawidzili. Niemniej jednak,
obydwaj byskawicznie awansowali wraz z SS i w momencie dojcia Hitlera do wadzy Eicke mia stopie
SS-Oberfuhrera. Stopie ten nie mia bezporedniego odpowiednika w armiach: brytyjskiej, amerykaskiej, ani
niemieckiej. Bya to ranga specjalna pomidzy Standartenfuhrerem (pukownikem) a Brigadefuhrerem (brygadierem).
Reformy Himmlera i reorganizacja SS zapewnia jej
odgrywanie kluczowej roli w bardzo szybkiej konsolidacji wadzy przez Hitlera i eliminowaniu jego rywali zarwno wewntrz, jak i na zewntrz partii. Dnia 28 lutego
1933 roku, mniej ni miesic od dojcia NSDAP do wadzy, cakowicie spon budynek Reichstagu. Nazici oskaryli o to komunistw i Hitler wyda dekret nadajcy SA
i SS wadz policyjn. SA i SS otrzymay bro paln
i zaczy robi obaw na komunistw i innych potencjalnych oponentw reimu. Aresztowanych zostao tak
wiele osb, e system wizienny nie mg temu sprosta,
wic szybko zostay utworzone pierwsze obozy koncentracyjne. Usunicie deputowanych komunistycznych
z Reichstagu dao nazistom i ich sprzymierzecom wikszo w parlamencie i pozwolio Hitlerowi znie niemieck konstytucj, zakaza dziaalnoci wszystkich innych partii i ustanowi pastwo jednopartyjne. Himmler
zapewni to, e SS staa si jedn z kluczowych instytucji
w tym pastwie. Niemal jednoczenie tradycyjna stra
wojskowa w budynku kanclerskim zostaa zastpiona
przez stra SS, znan jako Leibstandarte Adolf Hitler.
Po znikniciu opozycji komunistycznej i parlame tarnej Hitler dostrzeg, e gwne zagroenie dla rzdw
nazistw wychodzi ze rodka partii. Chocia armia niemiecka prawdopodobnie bya jedyn sil zewntrzn,
bdc w stanie odrzuci rzdy nazistw, bez powanej
prowokacji byo niezbyt prawdopodobne, aby to uczynia. Wydawao si jednak, e podstawowa organizacja
nazistowska i jej liderzy dokadnie w tym kierunku bd szli. Poprzez wyeliminowanie zagroenia, ktre ta
organizacja stanowia, Hitler usunby zarazem jedyny
orodek wadzy w obrbie partii nazistowskiej, ktry
pozostawa poza jego cakowit kontrol.
17

SS-TOTENKOPF

ZAGROENIE DLA HITLERA

ZE STRONY RHMA
Elektryzujcy efekt powrotu do kierownictwa SA Rhma
i jej masowego rozwoju w pierwszych latach 30. wzmogy
niepokj Hitlera wobec niegdysiejszego przyjaciela oraz
organizacji, ktra bya kluczem do sukcesu NSDAP. SA
zawsze bya najbardziej socjalistyczna" z rnych grup
zbrojnych i organizacji Partii Narodowo-Socjalistycznej. Faktycznie, wkrtce po dojciu nazistw do wadzy,
Rohm wygasza przemwienia na masowych wiecach
SA, mwic o potrzebie drugiej rewolucji" i zapewniajc, e: Walka narodowych socjalistw jest rewolucj socjalistyczn. Jest ona rewolucj ruchu robotnikw.
Jedynymi, ktrzy mog o niej mwi, powinni by ci,
ktrzy tej rewolucji dokonuj". Rohm da jasno do zrozumienia, e on i SA byli jedynymi, ktrzy t rewolucj
poprowadz dalej. Taki wywd oznacza sytuacj w znacznym stopniu kopotliw dla Hitlera, ktry wytrwale kokietowa niemieck finansjer, przemysowcw i wacicieli ziemskich - w zamian za ofert wadzy z ich strony. Byo to koci niezgody, jeli chodzi o niech SA
wobec jego bliskich relacji z tego rodzaju grupami.
Chocia czonkowie SA raczej nie skaniali si ku temu,
by by reformatorami, Hitler nie mg pozwoli sobie
na to, by by krpowany tego rodzaju retoryk.
Jednak najpowaniejszym elementem sporu, byy
militarne ambicje, jakie wiza Rohm z SA. Idealne dla
Hitlera byoby zachowanie poparcia Rhma, lecz postawa lidera SA wobec Reichswehry zmusia Hitlera do
dokonania wyboru pomidzy swoim przyjacielem a instytucj, ktrej lojalnoci potrzebowa on bardziej, ni
czegokolwiek innego - jeeli jego aspiracje, dotyczce
Wielkich Niemiec, miayby zosta zrealizowane. Rohm
od dawna spodziewa si, e jego oddziay szturmowe
osign znaczc pozycj w ramach niemieckich si
zbrojnych, on sam za aspirowa do tego, by dowodzi
Reichswehr. W lutym 1934 roku Rohm obwieci, e
prawdziw armi Narodowego Socjalizmu jest SA i e
regularna armia powinna ograniczy swoje obowizki
jedynie do szkolenia. Stwierdzi on take, e Ministerstwo Obrony powinno zosta zreorganizowane, co
miao implikowa to, e stanby on na jego czele. Co
zrozumiae, kierownictwo wojskowe Niemiec takim wywodem zostao zaalarmowane. Myl o przyjciu nie18

zdyscyplinowanych bojownikw ulicznych Rhma w caej swej masie do armii przeraao je. Ponadto ewentualno bycia dowodzonymi przez Rhma, znanego homoseksualist, majcego sabo do modych mczyzn
- jak sam o sobie mwi:,Jestem niedojrzaym i sabym
czowiekiem" - oraz ograniczone dowiadczenie wojskowe, nie moga by brana pod uwag.
Reakcj Hitlera byo powiedzenie Rhmowi i SA, e
to nie moe wchodzi w gr oraz poinstruowanie, e
rola SA ma by ograniczona do szkolenia pod nadzorem armii. Armia bya usatysfakcjonowana i podczas
gdy w Rhmie si gotowao, minister obrony, genera
Blomberg, okaza Hitlerowi lojalno armii - poprzez
zdymisjonowanie wszystkich nie-Aryjczykw i dodanie
do mundurw nazistowskiego orla i swastyki - tym samym upolityczniajc wczeniej apolityczn organizacj.
Jednake na niemieckiej arenie politycznej SA pozostao potn si. SA Rhma reprezentowao si
4,5 miliona ludzi; Reichswehr, ograniczona co do wielkoci przez powojenny traktat pokojowy, liczya zaledwie 100 000 ludzi. Hitler wiedzia, e tak dua organizacja pozostanie wana dla partii i e jakie rozwizanie powinno zosta osignite. Prbowa najpierw przekonywa swego przyjaciela, mwic Rhmowi, e powinien zapomnie o idei drugiej rewolucji. Uwierz mi
i nie powoduj jakiego kopotu". Ten wysa mimo to cae 4,5 miliona ludzi SA na cay lipiec 1934 roku na urlop.
Pomijajc zagroenie, jakie dla partii nazistowskiej
stanowia SA, czowiekiem, ktry mg najbardziej skorzysta na skoczeniu si wpyww Rhma, by SS-Reichsfuhrer Heinrich Himmler. SS, obecnie sia niemal 80-tysiczna, pozostawaa czci SA; Himmler marzy o niezalenoci, jednak zachowywa pewien sentyment dla
swego przeoonego i starego kompana Rhma, dlatego
te zadanie podkopywania SA zleci swemu zastpcy
Reinhardowi Heydrichowi. Heydrich zacz natychmiast
rozpuszcza pogoski o spisku SA w celu przechwycenia
wadzy, a take zbiera i fabrykowa dokumenty, ktre
miayby te pogoski uwiarygodni. Cho Hitler prawPo prawej: Wiec partii w N o r y m b e r d z e po mierci R h m a
w 1934 roku. W c e n t r u m - Hitler z H i m m l e r e m po jego prawej stronie i Victorem Lutze, nastpc R o h m a , szefem SA po
czystce z lewej

SFORMOWANIE

SS-TOTENKOPF

dopodobnie skania! si ju do rozwizania problemu

raz na zawsze, Himmler i Heydrich zrobili wszystko, aby
wymusi na nim zdecydowane dziaanie. Ci dwaj ludzie
SS dostarczyli Hitlerowi mnstwo dowodw" na niewaciwe zachowanie si SA, a co powaniejsze - na zbliajce si powstanie SA w Berlinie. W kocu zosta on
przekonany i owiadczy: Mam tego dosy. Musz da
im nauczk". 28 czerwca 1934 roku nakaza on wyeliminowanie kierownictwa SA.

ARESZTOWANIE ROHMA
Dwa dni pniej w Bad Weissee sam Hitler z pewn
liczb ludzi z SS z Leibstandarte, dowodzonych przez
Seppa Dietricha, aresztowa Rohm a i wiele osb z kra20

Powyej: O b z koncentracyjny w D a c h a u zosta! utworzony

20 m a r c a 1933 roku. Pod kierownictwem T h e o d o r a Eickego
stal si m o d e l e m , na k t r y m opiera si cay system obo-zowy

jowego kierownictwa SA. W midzyczasie w Berlinie

reszta Leibstandarte, wspomagana przez nowo utworzone oddziay stray obozw koncentracyjnych pod dowdztwem Theodora Eickego, zrobiy obaw na ludzi
SA i innych rywali. Miar zaufania, jakie kierownictwo
NSDAP i SS miao dla Eickego, byo to, e powierzono
mu zadanie egzekucji Rhma.
Hitler w pewnej chwili 1 lipca postanowi, aby przywdca SA zosta zabity. Himmler, jako gwny organizator czystki, zadzwoni do Eickego, ktry w tym czasie

SFORMOWANIE

naczelnika przej Eicke i krzykn przestraszonemu

ministrowi, aby nie wchodzi mu w parad, poniewa on
otrzyma specjalne instrukcje od Hitlera. Frank wyranie tym uspokojony powiedzia Kochowi, aby ten dalej
Eickemu nie przeszkadza.

ROLA EICKEGO W MIERCI RHMA

Ci trzej ludzie SS udali si wic do celi Rhma. Tam
Eicke owiadczy Rhmowi: Zostae pozbawiony prawa
do ycia! Fhrer daje ci ostatni szans uniknicia nastpstw tego". Zostawi mu w pomieszczeniu naadowany
pistolet i egzemplarz gazety partyjnej Vlkischer Beobachter,
ktra zawieraa szczegy na temat czystki, i powiedzia
Rhmowi, e ma 10 minut na podjcie decyzji. Eicke,
Lippert i Schmauser wyszli na korytarz. Poczekali 15 minut, a nastpnie z wycignitymi pistoletami ponownie

by w biurze SS w Monachium i powiedzia mu, aby

poszed i zastrzeli Rhma, ktry by przetrzymywany
w monachijskim wizieniu Stadelheim. Hitler jednake
zada, aby jego staremu przyjacielowi pozwolono
najpierw popeni samobjstwo, wic Eickemu nakazano, aby da Rhmowi moliwo odebrania sobie ycia.
Eicke w towarzystwie swego adiutanta, SS-Surmbannjuhrera (majora) Michaela Lipperta oraz SS-Gruppenfuhrera (generaa porucznika) Heinricha Schmausera,
miejscowego oficera cznikowego z armi, wybra si
do wizienia. Naczelnik wizienia Robert Koch odmwi wydania Rhma bez odpowiednich papierw.
Koch zadzwoni do ministra sprawiedliwoci, Hansa
Franka, aby go zapyta o rozkazy, lecz suchawk od

Powyej: T h e o d o r Eicke, czowiek, ktry nada ksztat, zorganizowa i prowadzi, do swojej mierci w 1943 roku, Dywizj
Totenkopf. Energiczny i ambitny czowiek, p o m i m o star z Himm l e r e m , w SS awansowa byskawicznie
21

SS-TOTENKOPF

weszli do celi. Eicke powiedzia do Rhma: Sekretarzu

generalny, przygotuj si!". Rhm odpowiedzia: Celuj
powoli i starannie". Eicke i Lippert wystrzelili jednoczenie. Rhm gwatownie upad na podog, wydajc stumione okrzyki: Mj Fhrerze! Mj Fhrerze!". Eicke
odrzek: Powiniene by pomyle o tym wczeniej, teraz
ju za pno". Kiedy ranny lea na pododze, z bliskiej
odlegoci zosta oddany trzeci strza, ktry umierci lidera SA.
Szacunki na temat liczby zamordowanych w czasie
czystki byy rne. Hitler w wystpieniu w Reichstagu
w dniu 13 lipca 1934 roku przyj liczb 77 ofiar, chocia historycy wszdzie przyjmuj ich liczb na pomidzy mniej wicej setk a tysicem. Jakakolwiek by
bya liczba, zamao to si SA jako rywala Hitlera.
Organizacja zostaa zredukowana z czterech milionw do ponad jednego miliona i rozbrojona. Nie odzyskaa ju nigdy tych wpyww, jakie miaa kiedy. Odpowiednio, Himmler i SS na czystce ogromnie skorzystali. Dnia 26 lipca 1934 roku Vlkischer Beobachter obwieci, e w uznaniu [jej] bardzo merytorycznej suby" SS
zostaa podniesiona do pozycji niezalenej organizacji
w ramach NSDAP". Himmler osign w kocu dla siebie autonomi, a jego wadza w nazistowskich Niemczech si umocnia. Himmler, ktry przez pi lat posiada stopie Reichsfiihrera-SS, ostatecznie nim zosta. W kocu by on podporzdkowany tylko bezporednio Hitlerowi. Rwnie, wbrew wczeniejszej obietnicy, danej
przez Hitlera armii, e tylko ona i marynarka bd zbrojnymi organizacjami, udzieli SS zezwolenia na tworzenie jednostek zbrojnych.
SS na Nocy Dugich Noy" zyskaa wiele, tak samo
Theodor Eicke. Wysoka ocena ze strony Himmlera i zaufanie do Eickego zostay okazane przydzieleniem mu
zadania zabicia Rhma. Rzeczywicie, ta rola Eickego
okazaa si punktem zwrotnym w jego karierze. Nagrody nadeszy szybko. Zaledwie pi dni po dokonaniu
morderstwa Himmler mianowa Eickego inspektorem
obozw koncentracyjnych i szefem oddziaw straniczych
{Inspekteur der Konzentrationlager und Fhrer der SS-Wachverbnde). By to nowy urzd SS i wraz z nim przyszed
awans. Dnia 11 lipca 1934 roku Eicke zosta awansowany do stopnia SS-Gruppenfiihrera, drugiego w kolejnoci najwyszego stopnia oficerskiego w organizacji.
22

Po prawej: Na pocztku uywano propagandy, by pokaza wiatu zewntrznemu, e ycie w obozach nie jest takie srogie. Tutaj stranik jednego z winiw czstuje papierosem. Taka wspaniaomylno, kiedy ju nie byo kamer, nie trwaa dugo.

EICKE I SYSTEM OBOZW

Przed omwieniem nowych obowizkw Eickego warto
przeledzi jego wczeniejsz karier w ramach nazistowskiego systemu obozw koncentracyjnych. Jako
e systemowi wiziennemu ciko byo pomieci wielk liczb winiw politycznych, aresztowanych w nastpstwie poaru Reichstagu i pniejszej legislacji zakazujcej wszelkiej opozycji wobec partii nazistowskiej,
dla ulokowania owej nadwyki, SS i SA utworzyy pewn ilo obozw koncentracyjnych. 20 marca 1933 roku
Himmler zaoy obz w Dachau. Himmler wyrzuci
jego pierwszego komendanta, Hilmara Wckerle, po
zamordowaniu w czasie jego suby pewnej liczby winiw. Na miejsce Wckerlego Reichsfiihrer mianowa
Eickego, co nie oznaczao jednak, e sta on si instytucj o reimie bardziej liberalnym. Eicke natychmiast
wprowadzi w obozie wiele administracyjnych reform
i w miejsce przypadkowej i losowej brutalnoci reimu
Wckerlego ustanowi bardziej zorganizowane zncanie si nad winiami; stao si ono modelem dla caego systemu obozw koncentracyjnych.
1 padziernika 1933 roku zosta wydany, wypracowany przez niego system regulacji w zakresie traktowania winiw oraz regulaminy dyscyplinarny i karny
dla utrzymania dyscypliny i porzdku" (zur Aufrechterhaltung der Zucht und Ordnung). Regulaminy wyszczeglniay przestpstwa, za ktre wizie mg by karany
oraz surowo kar. Zakres kar rozciga si pomidzy
skazaniem na mier - za dug list przestpstw, wcznie
z agitacj polityczn, buntem i prb ucieczki - a osadzeniem w pojedynczej celi o chlebie i wodzie lub jedynie
zawieszeniu przywileju otrzymywania korespondencji za
pomniejsze wykroczenia. Eicke wprowadzi take sformalizowany system kar cielesnych (Prgelstrafe), jakkolwiek
kontynuowana bya bardziej przypadkowa przemoc, taka, jak kopniaki i ciosy pici ze strony stranikw. Karanie cielesne zwykle przybierao form chosty - powszechnie: 25 batw, aczkolwiek byo te przywizywanie winiw do supa i temu podobne praktyki.

SFORMOWANIE

Chosta bya stosowana na specjalny rozkaz Eickego

i w obecnoci komendanta obozu, suby SS i uwizionych. Obowizek stosowania kar naoy na oficerw SS,
podoficerw i stranikw. Rudolf Hoss, pniejszy komendant Auschwitz, byl w 1934 roku w Dachau SS-Unterscharfuhrerem (kapralem) i by wiadkiem wychostania
dwch mczyzn zapanych na kradziey papierosw:
Pierwszemu winiowi, maemu zatwardziaemu
symulantowi, kazano pooy si w poprzek bloku.

Dwaj onierze zapali go za gow i rce, a dwaj szefowie bloku wykonali kar, na przemian wymierzajc
uderzenia. Wizie nie wyda z siebie gosu. Drugi wizie, zawodowy polityk o mocnej budowie ciaa, zachowa si cakowicie odwrotnie. Wyda okrzyk ju po
pierwszym uderzeniu i prbowa si uwolni. Pod koniec zacz jcze, chocia komendant kilka razy poleci
mu by cicho. Staem w pierwszym szeregu, wic byem
zmuszony oglda cay ten preceder. Mwi, e byem
23

SS-TOTENKOPF

zmuszony, poniewa gdybym by na tyle kompanii, nie

ogldabym. Kiedy ten czowiek zacz jcze, obla
mnie zimny pot. Faktycznie, cala ta sprawa - ju bicie
tego pierwszego winia - wywoaa u mnie dreszcze".
Eicke nie pochwala przesadnej delikatnoci Hossa
(trzeba jednak pamita o tym, e Hoss nadzorowa
mord 2,5 miliona ludzi w Auschwitz), a specyficzn
funkcj tego przymusowego wymierzania chosty i obecnoci przy niej miao by zahartowanie jego esesmanw. Obi tych dokonywano z kamienn twarz. Eicke
kad nacisk poza tym na to, aby stranicy patrzyli na
winiw z bezwzgldn i fanatyczn nienawici, jak
na wrogw pastwa. Hoss relacjonuje te los czterech
esesmanw, ktrzy zostali nakryci na zmowie z winiami. Eicke po zerwaniu osobicie z tych ludzi dystynkcji, rozpocz dug przemow. Jakikolwiek objaw
sympatii mgby by traktowany przez wrogw pastwa" jako sabo, ktr ci mogliby natychmiast wykorzysta. Co wicej, dla esesmana byo rzecz niegodn
24

Powyej: Dla potrzeb k a m e r y witany jest wizie obozowy.

Wszyscy stranicy obozowi byli czonkami SS i w pierwszych
latach istnienia Dywizji Totenkopf mieli stanowi jej trzon.

Powyej po prawej: Jeszcze j e d n o pozowane zdjcie przeznaczone dla wiata zewntrznego. Winiowie, pod czujnym
okiem stranikw obozowych, wpisuj swoje d a n e i czekaj na
b a d a n i e lekarskie.

czu dla wrogw pastwa" lito. W jego szeregach nie

byo miejsca dla miczakw i gdyby ktokolwiek poczu,
e jest kim takim, powinien tak szybko, jak to tylko
moliwe, wycofa si do klasztoru. Uyteczni dla niego
byli tylko twardzi i zdecydowani. Nie bez powodu nosili
znaczki z trupimi czaszkami i zawsze mieli naadowan
bro! Tym samym od swoich ludzi Eicke wymaga tego,
by byli bezwzgldni i nienawidzili swoich wrogw.
Wizao si to z reimem dyscypliny, ktry wymaga

SFORMOWANIE

lepego i absolutnego posuszestwa wobec przeoonych oficerw SS. Byy to wzorce zachowa, ktre
powielali ludzie SS w obozach koncentracyjnych, obozach zagady i podczas walk oddziaw w czasie II wojny wiatowej.
Sukcesy Eickego day mu awans, chocia jego nieustanne dania autonomii, lepszej jakoci rekrutw,
wyposaenia i broni dla jego ludzi prowadziy go do
okresowych konfliktw z jego bezporednim przeoonym Seppem Dietrichem, ktry w tym czasie kierowa SS-Oberabschnitt Siid (Obwodem Administracyjnym Regionu Poudniowego). Himmler zauway, e
Eicke by w SS wybijajcym si talentem, std te pniej wyznaczy mu wan do spenienia rol w czystce
SA. Jak wspomniano, jego udany udzia w Nocy
Dugich Noy" by bardzo konkretnym czynnikiem
przypieszajcym jego karier w SS.
Jako inspektor caego systemu obozw koncentracyjnych, odpowiada za wszystkie sprawy zarzdzania

i kady komendant by jego bezporednim podwadnym. Zamkn on pewne mae lokalne obozy i skoncentrowa si na nowszych i wikszych tego typu jednostkach, ktrych podstaw byy cztery wielkie obozy
w Niemczech - Dachau, Buchenwald, Sachsenhausen
i Lichtenburg. Po dokonaniu Anschlussu Austrii
w roku 1938, zosta zbudowany obz w Mauthausen.
Wszystkie obozy oparte byy na modelu Dachau, miay
ten sam system regulacji prawnych oraz kar. Eicke
wprowadzi take w caym systemie obozw dziaalno
gospodarcz, jak zaoy w Dachau. Przymusowa
praca podejmowana przez winiw okazaa si takim
sukcesem, e w 1938 roku Himmler zdj odpowiedzialno za to rdo przychodw z Eickego i powierzy j
SS-Verwaltungsam (Biurowi Administracyjnemu SS)
kierowanemu przez Oswalda Pohla. Sprawno, z jak
Eicke zarzdza systemem w latach przed II wojn
wiatow, pokazuje talenty organizacyjne tego czowieka, motywacj i cakowit bezwzgldno; wszystko
25

SS-TOTENKOPF

to stao si jeszcze bardziej widoczne, kiedy dowodzi

ludmi podczas wojny.

koncentracyjnych funkcjonowa w takim ksztacie, jak

Eicke to zaplanowa, wic zwrci on swoj uwag w kierunku szkolenia i wyposaenia stray obozowych. Pozby
JEDNOSTKI ZBROJNE SS
si sadystw i zabijakw ze swego pierwszego dowdztI TOTENKOPFVERBNDE
wa i zastpi ich personelem lepiej wykwalifikowanym:
niezawodnymi i zdyscyplinowanymi ludmi i oficerami
Ochrona Adolfa Hitlera, Leibstandarte, ktra w pocztSS. Pocztkowo Eicke zorganizowa strae w szeciu bakach roku 1934 skadaa si z 986 ludzi, w czystce orgatalionach, przypisanych do szeciu wwczas istniejcych
nizacji Rhma odegraa wan i prn rol. W nagrod
obozw koncentracyjnych, a nazwanych wedug regioHitler awansowa jej dowdc, Seppa Dietricha, do stopnia SS-Obergruppenfiihrera (generaa). Leibstandarte wkrtce nw, w ktrych si znajdoway; na przykad SS-Oberbayern
strzeg Dachau, SSSachsen peni obowizki w obozie Sachzostao przeksztacona w formacj zmotoryzowan,
senburg. Hitler jednak, po zapoznaniu si we wrzeniu
ktry to rzadki honor uzyskaa w roku 1934, kiedy ogrom1935 roku z SS-VT, da Eickemu moliwo powikszena wikszo niemieckiej armii pozostawaa armi wykonia
jego jednostek stray. W marcu 1936 roku Himmler
rzystujca transport konny. Co wicej, Leibstandarte zawyrazi zgod na powikszenie jednostki Eickego z 1800
czto szkoli pod ktem wykonywania specjalnych zada
do 3500 ludzi. Himmler zada, aby nowi rekruci byli
wojskowych i kazano nosi szarozielone mundury.
w wieku pomidzy 17 a 22 latami, mierzyli przynajmniej
Istniay te inne jednostki zbrojne SS. Pewna ilo
178 cm, mieli dobre zdrowie i czyste pochodzenie
SS Politische Bereitschaften (Rezerwowe Druyny Polirasowe". Tego rodzaju wymagania niemal fizycznej pertyczne) bya te zaangaowana w Nocy Dugich Noy".
fekcji byy powszechne we wczesnych jednostkach zbroW pniejszym okresie tego samego roku Hitler ogojnych SS; Sepp Dietrich od pocztku wymaga, aby resi, e druyny te zostan zebrane razem oraz powikkruci do Leibstandarte Adolf Hitler nie mieli plomb
szone do siy nazwanej SS-Verigungstruppe (SS-VT - odw zbach, a od wszystkich czonkw SS oczekiwano, aby
dziay do zada specjalnych). SS-VT miay si skada
byli tzw. aryjskiego pochodzenia. Dnia 29 marca
z trzech Standarten - rwnowanik puku piechoty Reichsfuhrer-SS oficjalnie nazwa strae obozowe mianem
liczcych trzy bataliony kady oraz z kompanii motoTotenkopfuerbande oraz rozda im charakterystyczne naszycyklowej i kompanii modzierzy. Do nadzorowania szkowki na konierzyki z trupimi czaszkami.
lenia wojskowego SS-VT zosta powoany Paul Hausser,
byy genera Reichswehry; powoa on dwie szkoy oficerLudzie Eickego przeszli oficjalnie pod SS-Verwalskie podchorych - w Bad Tlz i Brunszwiku. Piertungsamt (Biuro Administracyjne SS), ktre z kolei byo
wsza Standarte, ktrej nadano pniej honorowy tytu
odgazieniem SS-Haupamt (Centralnego Biura SS). VerDeutschland, zostaa sformowana w Monachium oraz
waltungsamt byo odpowiedzialne za utrzymanie i zawyekwipowana jako puk piechoty wykorzystujcy tranopatrzenie stray obozowych, a take negocjowanie ich
sport konny. Wkrtce potem w Hamburgu powstaa
budetu z Ministerstwem Spraw Wewntrznych Rzeszy.
druga Standarte, nazwana Germania. Trzecia i ostatnia
Finansowanie Totenkopfuerbande - jak rwnie reszty
SS-VT Standarte, Der Fhrer, zostaa utworzona w 1938 rozbrojnych jednostek SS - z tego rda upewniao armi,
ku po dokonaniu Anschlussu Austrii. Hausser i oficee SS nie byo rywalizujc z ni wojskow organizacj.
rowie, ktrzy mu towarzyszyli, zabrali si z werw do
SS-Haupamt byo take odpowiedzialne za szkolenie
szkolenia i wyposaania SS-VT, aby w krtkim czasie
i indoktrynacj Totenkopfuerbande. W praktyce jednak
przeksztaci je w znaczco kompetentne oddziay".
Eicke mia znaczn autonomi, ktr wykorzysta do
uksztatowania tej jednostki w formacj elitarn, czego
TOTENKOPFVERBNDE
pragn. Chocia szkolenie, organizacja i ideologiczna
motywacja Totenkopf bd omwione szczegowo w naByo trzecie odgazienie zbrojnych oddziaw SS: stra
stpnym rozdziale, to tu warto pokrtce przeledzi
obozw koncentracyjnych Eickego lub SS-Totenkopfoerfilozofi Eickego, jeeli chodzi o strae obozw koncenbnde (oddziay Totenkopf). W roku 1936 system obozw
26

SFORMOWANIE

tracyjnych: Byli oni jedynymi onierzami, ktrzy

nawet w czasie pokoju stali kadej godziny dnia i nocy
w obliczu wroga - wroga za drutami".
Wedug Eickego, w obozach koncentracyjnych przebywali najgroniejsi wrogowie Niemiec nazistowskich,
a on i Toenkopfiierbiinde otrzymali wyrane zadanie od
Poniej: Wizie bity w Dachau. Stranicy SS byli instruowani przez Eickego, by nienawidzili winiw i widzieli w nich
wrogw pastwa.

Fuhrera pilnowania tych wrogw. Dlatego te ta szczeglnie wyselekcjonowana - rasowo, politycznie i fizycznie - grupa ludzi bya elit w ramach elity. Eicke nieustannie dy do przekonania swoich ludzi o tym fakcie" - mwic sowami historyka Charlesa Sydnora e su oni w najwaniejszej i najwietniejszej formacji
w SS. Wysiki Eickego day skutek, jakiego oczekiwa w postaci usunicia z umysw jego ludzi pitna SSTV
(SS-Totenkopfierbande)y a mianowicie tego, e s stranikami wiziennymi lub wizienn stra". Rwnoczenie,

27

SS-TOTENKOPF

Po prawej: Eicke (twarz nieostra) ochraniany przez swoich

stranikw, wygasza mow do nowo przysanych do Dachau
winiw. Napis na cianie gosi: ,Jeste niczym - wszystkim
jest twj nard".

jak wskazuje na to wczesne i pniejsze zachowanie si

SSTV, wytworzy on sprzyjajc atmosfer dla indoktrynacji idcej w kierunku fanatyzmu politycznego.

FORMACJA WYSOCE ZDYSCYPLINOWANA

Ten proces indoktrynacji i rygorystycznego szkolenia
wytworzy wysoce zdyscyplinowan, zmotywowan, pierwszorzdn formacj paramilitarn. W efekcie istniejcego reimu obozowego ludzie Totenkopfuerbnde
w znacznym stopniu byli przyzwyczajeni do okruciestwa, oddani Eickemu i skonni mu si podporzdkowa
bez dyskusji. Z tego powodu Himmler by zapewne pod
wraeniem i obsypa Eickego i Totenkopfuerbnde grnolotnymi pochwaami.
W roku 1937 Eicke zreorganizowa i bardziej scentralizowa struktur systemu obozw. Skorzysta on take
z okazji, by rozwin i zreorganizowa Totenkopfuerbnde.
Istniao wtedy pi batalionw Totenkopfuerbnde. Eicke
przegrupowa je w trzy puki, ktre - oznaczone nazw
i numerem - byy umiejscowione w trzech wikszych
obozach koncentracyjnych w centrum systemu Eickego.
SS-Totenkopfstandarte I Oberbayern pozosta w Dachau. SS-Totenkopfstandarte II Brandenburg umiejscowiony by
w Sachsenhausen koo Oranienburga, a SS-Totenkopfstandarte III Thringen pilnowa ogromnego obozu Buchenwald w Weimarze. Po Anschlussie w 1938 roku Austrii,
w ktrym, nawiasem mwic, udzia wziy: Leibstandarte
oraz puki SS-Verigungstruppe Deutschland i Germania,
Eickemu przyby czwarty, austriacki puk. Tego samego
roku, we wrzeniu - dla strzeenia nowego obozu w Mauthausen, koo Linzu - zosta utworzony SS-Totenkopfstandarte IV Ostmark.

ZBLIANIE SI WOJNY
Kiedy pod koniec lat 30. polityka zagraniczna Hitlera
stawaa si coraz bardziej agresywna, Himmler dy
do przekonania wodza o potrzebie zwikszenia roli jednostek zbrojnych SS. Himmler argumentowa, e ze
wzgldu na grob wojny rozbudowa SS moe zapew28

ni wiksze bezpieczestwo wewntrzne. Poza tym, jak

sam Himmler w 1936 roku powiedzia, rol SS byo
zagwarantowanie bezpieczestwa Niemiec od wewntrz,
tak jak Wehrmacht (sia obronna - jak przemianowano
w 1935 roku Reichswehr) gwarantowa wielko i spokj
Rzeszy od zewntrz". Hitler na argumenty Himmlera
by czuy, wic przej cakowit kontrol nad silami

SFORMOWANIE

voijcisrAues

zbrojnymi Niemiec - jej czonkowie teraz jemu skadali

przysig osobistego posuszestwa. Dziki temu Hitler
mg rozway przyszo jego zbrojnych formacji SS.
Obieca on Himmlerowi, e okreli ich status prawny
i cel.
Hitler wydal odnony dekret dnia 17 sierpnia 1938 roku. Okreli on, e dla specjalnych zada wewntrznych

oraz dla wykorzystania przez Wehrmacht (w razie mobilizacji), SS-VT, SS-Junkerschulen (szkoy oficerw podchorych SS) i SS-Totenkopfierbande oraz ich oddziay rezerwowe bd szkolone i zorganizowane jak oddziay
wojskowe. W czasie pokoju miay one pozostawa pod
komend Himmlera. Po raz pierwszy suba w SS-VT
miaa si zalicza do obowizkowej suby wojskowej.
29

SS-TOTENKOPF

SFORMOWANIE

Po lewej: Hitler odbiera pozdrowienie od Leibstandarte Adolf

Hitler, ktra obok Totenkopfaerbnde bya jedn z pierwszych
zbrojnych j e d n o s t e k SS s f o r m o w a n y c h przez H i m m l e r a
w celu powikszenia swojej wadzy.

Dekret zawiera take pewne specyficzne postanowienia wobec SS -Totenkopfaerbnde. Totenkopfaerbnde, bdc elementem organizacji partyjnej, nie byy czci ani
Wehrmachtu, ani policji. Bya to staa sia zbrojna SS,
ktra moga by wykorzystana dla kadego wewntrznego celu okrelonego przez Hitlera. Stanowia ona wzr
dla wszystkich oddziaw organizacji. Totenkopfaerbnde
dzieliy si na cztery puki (Oberbayern, Brandenburg,
Thringen i Ostmark), po trzy bataliony w kadym. Kady
batalion mia trzy kompanie piechoty i kompani karabinw maszynowych. Jednostki te byy w peni zmotoryzowane, co w Niemczech byo rzadkoci, nawet w 1938 roku. Fhrer zarezerwowa sobie prawo do dokonywania
zmian w sile i organizacji Totenkopfaerbnde.

FURTKA DLA HIMMLERA

Dekret zostawi jednake Himmlerowi furtk, ktr
Reichsfhrer wykorzystywa do kolejnych powiksze siy
Totenkopfaerbnde. Okreli on rol tej jednostki jako staej siy zbrojnej SS" do wykorzystania w przeprowadzaniu zada specjalnych natury policyjnej". Dokadniej,
oznaczao to penienie stray w obozach koncentracyjnych. W przypadku mobilizacji Totenkopfaerbnde miay
by jednak zastpione w obozach przez starszych czonkw Allgemeine-SS. Natomiast jednostki zmotoryzowane,
wzmocnione rezerwami, stayby si w ten sposb specjalnymi siami policyjnymi pozostajcymi pod dowdztwem Himmlera.
Zaoenia te wkrtce miay zosta przetestowane.
Hitler zada aneksji do Trzeciej Rzeszy ssiedniego regionu sudeckiego Czechosowacji, w ktrym mieszkaa
znaczna populacja mwica po niemiecku. Czesi, ktrych
gwna linia fortyfikacji granicznych znajdowaa si
w tym regionie i ktrzy posiadali du i dobrze wyposaon armi, co zrozumiae, odmwili. Hitler rozkaza
Wehrmachtowi, by nakreli plan inwazji i zarzdzi mobilizacj sil zbrojnych i SS. Dnia 15 padziernika 1938 roku Hitler nagle wyda rozkaz wzmocnienia policji" powoujcy do suby w obozach rezerwistw Allgemeine-SS.
31

SS-TOTENKOPF

Rozkaz ten dal Himmlerowi moliwo rozszerzenia

Toenkopjberbande poza to, co wyszczeglnia dekret Hitlera z sierpnia. Wykorzysta on wszystkie dostpne moliwoci powikszenia stanu liczebnego, a zatem w lutym
1939 roku ludzie SS-VT, ktrych okres poboru byl bliski
zakoczenia, otrzymali moliwo doczenia do Totenkopfberbande jako kandydaci na podoficerw. Eicke obieca! awansowanie wszystkich tych kandydatw z SS-VT,
ktrzy w cigu trzech miesicy dowiod swej przydatnoci. Himmlerowi pozwolono take prowadzi rekrutacj bezporednio z SA. Co wicej, kryzys czeski po raz
Poniej: Podoficerowie z Tolenkopfiierbande podczas szkolenia
korzystaj z chwili relaksu i pozuj do fotografii grupowej.
Pocztkowo Eicke musia walczyc, by wyposay swoich ludzi,
poniewa Wehrmacht odmawia zapewniania dla nich dostaw.

32

pierwszy podda te jednostki Toenkopjberbande kontroli

armii, a dwa bataliony Totenkopfstandarte I Oberbayem przekroczyy granice Czechosowacji, zanim nastpio cakowite niemieckie jej przejcie; miay one pomc ruchowi
nazistowskiemu w tym kraju w przygotowaniu okupacji.

PNIEJSZY ROZWJ
Rozwj i rekrutacja, realizowane na rzecz Toenkopjberbande, okaza)' si by udane. Po wczeniu do tej formacji Totenkopfstandarte V Dietrich Eckart, batalionu medycznego,
pokazowej kompanii przeciwpancernej, zmotoryzowanego plutonu rozpoznawczego oraz na wp zmotoryzowanej jednostki inynieryjnej formacja si rozrosa. Wedug
liczb podanych przez samego Eickego, w polowie roku
1939 cakowit sil Toenkopjberbande - stanowi 22 033 ludzi
(755 oficerw, 5005 podoficerw i 16 273 szeregowcw).

SFORMOWANIE

Dokona on take inwentaryzacji uzbrojenia jednostki. Kady posiada pistolet i mask gazow, byo te 19 643 karabinw, 325 cikich i 486 lekkich karabinw maszynowych
oraz 1458 pistoletw maszynowych. Totenkopfaerbande w cigu niecaego roku powikszyy si trzykrotnie. Kwestia
wyszkolenia i wyekwipowania tak duej liczby nowych
rekrutw w tak krtkim czasie - i to bez wspdziaania
z Wehrmachtem - wywieraa na Eickego ogromn presj.
W maju 1939 roku Hitler ustali minimaln wielko
jednostki na 14 000 ludzi i pozwoli Himmlerowi na
zwikszenie jej siy do 25 000 w przypadku nastpnej
mobilizacji. Aby wyczy ludzi Eickego z zapotrzebowania, jakie zgasza Wehrmacht, Hitler zarzdzi, e suba w Totenkopfierbande bdzie si zalicza do obowizkowej suby wojskowej. Zaoenia dekretu majowego
wkrtce nabray realnych ksztatw. Kiedy groba wojny
w sierpniu 1939 roku zawisa nad Polsk, Himmler
ogosi na 30 owego miesica pobr nadzwyczajny wszystkich rezerwistw jednostek Totenkopf. Obozy w Dachau,
Buchenwaldzie, Sachsenhausen i Mauthausen byy rezerwowymi zasobami dla pukw Totenkopfberbande, ktre

Powyej: Fotografia ta, zrobiona w 1.939 roku, przedstawia

czonkw Totenkopfuerbande, ktrym oficer daje wytyczne podczas szkolenia przed inwazj na Polsk, ale mieli oni odegra
niewielk rol w tej kampanii.

byy wyekwipowane i trzymane w gotowoci jako rezerwy policji, a co zakadao, e w przypadku wojny mogy
one wzi na siebie obowizki okupacyjne.
1 wrzenia 1939 roku pi armii niemieckich napado
na Polsk, a tego samego ranka Luftwaffe (niemieckie
lotnictwo wojskowe) zbombardowao Warszaw. Leibstandarte i jednostka SS-VT Deutschland zostay zaangaowane w t kampani. Germania bya trzymana w rezerwie.
Trzy pierwotne Standarten - Oberbayern, Brandenburg i Thringen - otrzymay rozkaz opuszczenia swoich barakw,
odpowiednio, w Dachau, Sachsenhausen i Buchenwaldzie,
by wykonywa tajne zadania w Polsce. Hitler zarzdzi,
e te trzy puki zostan rozlokowane na obszarze wojennym
na tylach armii, by za liniami niemieckimi peni obowizki policji i si bezpieczestwa". Jednostki Totenkopf
Eickego zostay w kocu wysane na wojn.
33

eeli odpowiesz na wezwanie Waffen-SS i na ochotnika doczysz do szeregw wielkiego frontu

dywizji SS, bdziesz nalee do korpusu, ktry od samego pocztku jest zwizany z wybitnymi osigniciami i dlatego te ma rozwinite wyjtkowo gbokie poczucie braterstwa. Bdziesz nosi bro w korpusie,
w ktrym jest najwartociowsza cz modego niemieckiego pokolenia. Ponad wszystko w szczeglny sposb
bdziesz zwizany z ideologi narodowosocjalistyczn"
(z broszurki rekrutacyjnej Waffen-SS).
Do roku 1943 Waffen-SS w duej mierze pozostaway siami ochotniczymi, a modym rekrutom nie pozostawiano wtpliwoci, e doczaj oni do jedynej
w swoim rodzaju organizacji elitarnej. Theodor Eicke,
jako dowdca Totenkopfoerbande, stray obozw koncentracyjnych, a pniej 3. Dywizji SS Totenkopf poszed
o krok dalej. Powiedzia on ludziom pod jego komend,
e s czym wicej ni ludmi SS - s elit w ramach
elity, prawdziwym ucielenieniem narodowego socjalizmu. Taki pogld oraz indoktrynacja ideologiczna, jak
swoim ludziom serwowa Eicke, sprawiy, e czonkowie Totenkopf nie tylko wydawali si mu wierzy, ale
Po lewej: Oficer Totenkopf i motocyklista meldunkowy sprawdzaj pozycj podczas manewrw we Francji, gdzie pod koniec 1942 roku. Na naszywkach na konierzach s dobrze widoczne insygnia dywizyjne.

dla niego take wykazywali si czynami o niezwykej

brawurze i wytrzymaoci.

DOBR I REKRUTACJA PRZED WOJN

W obrbie ruchu narodowo-socjalistycznego SS zawsze
byo grup elitarn. Od pierwszych rekrutw oczekiwano, e sprostaj rygorystycznym kryteriom. 4 padziernika 1932 roku Himmler okreli dwa podstawowe warunki wstpienia do SS. Po pierwsze, mczyni, ktrzy
mieli tworzy t organizacj, musieli by wysokimi,
waciwymi dla SS ludmi, posiadajcymi doskonae
cechy rasowe, najlepiej by byli w kwiecie modoci". Po
drugie, powinni mie minimum 170 cm wzrostu, nie
starsi ni 30-letni i by w stanie przedstawi zawiadczenie lekarskie. Kiedy po dojciu Hitlera do wadzy,
w latach 1933 i 1934, nastpi ogromny napyw ludzi
tak do SA, jak i SS, Himmler mg ponownie zacieni
kryteria selekcji do SS. Minimalny wzrost zosta podniesiony do 174 cm, maksymalny wiek obniono do
23 lat, a od rekrutw wymagano nienagannego wygldu. Co wicej, wymagane byo zawiadczenie dotyczce
dobrego sprawowania, wydane przez policj.
Zarzdzenia te pozostay w mocy do roku 1938,
kiedy masowy rozwj jednostek zbrojnych SS, w zwizku z przygotowaniami do wojny, wymusi potrzeb
poluzowania tych rygorystycznych wymaga - by
mona byo zwerbowa wystarczajc liczb m35

SS-TOTENKOPF

czyzn. W grudniu 1.938 roku Himmler zarzdzi:

W nastpnych piciu latach we wszystkich jednostkach SS wprowadza si mniejsze wymogi odnonie
do wad fizycznych, jeeli nie s one eugeniczne lub
natury rasowej". W 1940 roku Waffen-SS byy zmuszone przyj te same kryteria fizyczne jak Wehrmacht.
36

Zasadniczo kryteria selekcji do SS dotyczyy cech

rasowych, fizycznych i charakterologicznych. Zdolnoci
intelektualne w wykazie Himmlera nie znajdoway si na
zbyt wysokich pozycjach. W trakcie procesu powoywania
do SS istniaa piciopunktowa skala dla oceny cech
rasowych kandydata, poczwszy od czysto nordyckiego"
do podejrzenia o pozaeuropejsk mieszanin krwi". Dla

ORGANIZACJA

Po lewej: H i m m l e r przeprowadza inspekcj austriackich czonkw SS z rejonu Salzburga, po Anschlussie Austrii w 1938 roku.
Z Austriakw zosta sformowany czwarty puk

Totenkopf,

Oslmark, aby peni stra w nowym obozie w M a u t h a u s e n .

oceny budowy ciaa kandydata suy system dziewiciopunktowy, ktry by uzupeniany testami siy, wytrzymaoci, szybkoci i odwagi. Kontrastowa z nim 20-minutowy test na inteligencj zawierajcy trzy linijki dyktanda,
dodatkowe wiczenie na rozumienie" i trzy niewielkie
zadania arytmetyczne". Intelekt kandydata nie mia wielkiego znaczenia, tak samo jak jego pochodzenie spo-

eczne (w przeciwiestwie do regularnej armii), chocia

musia on by nieonaty, nie mie przeszoci kryminalnej i nie by dyscyplinarnie usunity z armii.
Z drugiej strony, przykadano znaczn wag do solidnoci politycznej. Przepisy SS z czerwca 1936 roku
stwierdzay, e SS powinno wyklucza bez dyskusji
i w kadym czasie tych, ktrzy nie gwarantowali tego,
e bd broni pastwa narodowo-socjalistycznego ze
wzgldu na ich pochodzenie, uprzednie pogldy polityczne lub dziaalno". Oznaczao to, e wyczeni byli
dawniejsi czonkowie partii komunistycznej lub partii
spoeczno-demokratycznej, ludzie z rodzin o niepewnych" sympatiach politycznych, czy te ci, ktrzy byli
masonami lub wyksztaceni religijnie. Dla jednostek takich, jak Totenkopfrerbande i inne formacje zbrojne SS,
dowody dotyczce zdrowych" kwalifikacji politycznych w znacznym stopniu byy ignorowane. Oglnie
rzecz biorc, byo tak dlatego, e rekruci do nich pochodzili z AllgemeineSS, Suby Pracy dla Rzeszy, Hitlerjugend i SA - organizacji nazistowskich, czonkostwo w ktrych wskazywao przynajmniej na istnienie pewnego poczucia zapau narodowo-socjalistycznego. Dosy dziwne byo to, e cho czonkostwo w partii nazistowskiej stanowio plus nie byo wymagane, by
wstpi do jednostek zbrojnych SS. Na przykad w czerwcu 1937 roku jedynie 28 procent ludzi Totenkopfoerbande byo czonkami NSDAP.
Zgodnie z tymi kryteriami doboru Himmler prbowa ustali specyficzne wymogi dla stray obozw
koncentracyjnych Eickego, ogaszajc w 1936 roku, e
nowi rekruci powinni by w wieku pomidzy 17 i 22 rokiem, mie przynajmniej 178 cm wzrostu, mie dobre
zdrowie i czyste pochodzenie rasowe". Nie byo moliwe spenienie tych warunkw i zapenienie rozrastajcych si formacji Totenkopf std te te standardy musiay zosta nieco poluzowane. Pocztkowo wikszo
ochotnikw byo nieco starszych, ni yczy sobie
Himmler; ich wiek zamyka si w przedziale 25-30 lat.
Wielu z nich byo weteranami I wojny wiatowej 37

SS-TOTENKOPF

wnieli oni do Totenkopfoerbnde dowiadczenie wojskowe - i zanim w kocu dostali si pod komend Eickego,
przeszli przez SA lub Allgemeine-SS. Jednake, poniewa
rozwj trwa nadal, redni wiek rekrutw zacz spada. Totenkopfoerbnde oferowaa nowe moliwoci, presti zwizany z olniewajcym czarnym mundurem
oraz okazj do szybkiego awansu. Niektrych przyciga te prawdopodobnie charakter tej pracy.
Pocztkowo okres poborowy wynosi cztery lata;
w 1938 roku jednak, zosta zwikszony do 12 lat. Pomimo
swoich najlepszych stara, Eicke odkry, e pokan przeszkod w rekrutacji byo to, e suba w Totenkopfoerbnde
nie wliczaa si do obowizkowej suby wojskowej, przed
ktr sta kady mody Niemiec. Przed wstpieniem do
tych jednostek wszyscy rekruci musieli przej okres poborowy w subie armii. Chocia oznaczao to, e wnosili
38

Powyej: Plakat rekrutacyjny nawoujcy do wstpowania albo

do SS-VerJvgungstruppen, albo do SSTotenkopfoerbande. Obydwie

formacje odnotoway byskawiczny rozwj po wypowiedzeniu
wojny w Polsce we wrzeniu 1939 roku.

oni swoje umiejtnoci wojskowe do Totenkopfoerbande, nie

wszyscy modzi Niemcy mieli ochot spdza nastpny
okres swego ycia w rygorze wojskowym, skoro spenili
ju swj obowizek suby narodowi. Dopiero w maju
1939 roku Hitler zarzdzi, e suba w tej formacji bdzie zaliczana do obowizkowej suby wojskowej.
Kiedy Eicke coraz bardziej militaryzowa Totenkopfverbande, nieustannie okazywa swoje lekcewaenie wobec wojskowych formalnoci. W lutym 1937 roku zarzdzi, aby z Totenkopfoerbande wyeliminowane zostay
przestarzae i bezuyteczne" praktyki. Pragn on istnie-

ORGANIZACJA

nia w swojej formacji penego braterstwa, szczeglnie

wrd dowdcw kompanii i podoficerw. Nie byo to
dalekie od koncepcji samego Himmlera, jeli chodzi
o dyscyplin w SS. Himmler kad nacisk na podstawow
rwno w SS, poniewa uwaa, e honorowy tytu esesmana nalea si kademu aktywnemu czonkowi
Schutzstaffel, od najniszych stopni do Reichsfiihrera SS",
zakadajc, e wszystkie rnice stopni byy rozrnieniem czysto praktycznym, opartym na ukadzie obowizkw. Podczas gdy Himmler kad nacisk na doborowo SS, Eicke akcentowa niepowtarzalno formacji Totenkopf w ramach SS; na jej znakomite braterstwo,
wierno i bezwzgldno. Dla Eickego Totenkopf nie bya
czci tzw. gorszych instytucji, takich jak armia, policja
czy SS-Verngungstruppe, a bya czym oddzielnym. Dla
podkrelenia tego punktu widzenia, Eicke zagrozi przekazaniem do Allgemeine-SS wszystkich tych jej czonkw,
ktrzy nie okazywali waciwego ducha braterstwa lub
wykonywali swoje obowizki bez entuzjazmu. W szkoleniu Eicke kad nacisk na elitarny charakter Totenkopf
-frbnde, ich niezrwnane braterstwo i bezwzgldno poczone z niezwykle surow dyscyplin.

gwny nacisk zwykle by pooony na wiczenia z broni. Nowi rekruci musieli zapozna si ze swoimi karabinami i umie rozebra, wyczyci i zoy bro tak
wprawnie, aby mogli j zoy z zawizanymi oczami.
Lekcje obejmoway take tak elementarne, lecz wane
zagadnienia techniczne, jak radzenie sobie z zacinaniem
si broni i napraw jej na polu walki. Poza sal wykadow odbyway si praktyczne wiczenia na strzelnicach.
Kiedy ludzie nauczyli si posugiwa broni, byli uczeni
taktyki wojsk piechoty. Instruktorzy SS kadli duy akcent
na agresj, jako na rodek majcy przypieszy pokonanie oporu wroga i w ten sposb zminimalizowa straty
w ludziach. Uczono te technik walki bez broni, a nastpnie rekruci przechodzili do kursu walki na bagnety.
W programie nauczania centralne miejsce zajmowa
take sport, zarwno dla rekreacji, jak i dla wyrobienia
siy, sprawnoci fizycznej i wytrzymaoci. Nie trzeba dodawa, e odbyway si regularne biegi i forsowne mar-

SZKOLENIE
Szkolenie podstawowe SS-Totenkopfverbnde byo przeprowadzane w bazie jednostki w Dachau. Reim szkoleniowy dla jednostek zbrojnych SS zosta opracowany
przez emerytowanego generaa Reichswehry, Paula Haussera - z pomoc dwch dowiadczonych oficerw:
Feliksa Steinera i Cassiusa Freiherra von Montigny, ktry pniej suy Eickemu jako oficer operacyjny. Steiner, oficer Stosstrupp podczas I wojny wiatowej, szkoli
rekrutw SS szczeglnie do roli lekkiej piechoty. Ludzie
ci wsplnie rozwinli program szkolenia dla jednostek
SS-VT Germania i Deutschland, ktre Eicke w mniejszym
lub wikszym stopniu wczy do Totenkopf, kiedy zacz
rozwija si i potencja wojskowy tej formacji.
Dzie rekruta zaczyna si o godz. 6.00 rano treningiem fizycznym przed niadaniem. Przed poudniem
Po prawej: Wilfred Richter wstpi do SS w 1937 roku i walczy
w Dywizji Totenkopf w kotle w D e m i a s k u , gdzie zosta odznaczony Krzyem Rycerskim elaznego Krzya za o b r o n placwki przed 16 rosyjskimi czogami T-34 w marcu 1942 roku.
39

SS-TOTENKOPF

sze z penym ekwipunkiem lub bez. Po poudniu miay

miejsce dalsze wiczenia, sprztanie i inne zadania domowe", a take prasowanie i naprawa mundurw. Wieczory zwykle byy do dyspozycji rekrutw. Szkolenie byo bardzo podobne do tego w armii, chocia w SS nieco
mniejsz wag przykadano do tradycyjnego: napluj
i wypoleruj". Wyjtkiem byo Leibstandarte - ze wzgldu
na obowizki reprezentacyjne jednostki.
Wielko organizacji SS opieraa si na fakcie, e
wszyscy poborowi mogli aspirowa do tego, by zosta podoficerami, a wszyscy podoficerowie - oficerami. Rw40

no szans mieli wszyscy - zalen jedynie od zdolnoci.

W praktyce niezupenie si tak dziao. Selekcja i szkolenie kandydatw na oficerw zaczynay si w ramach
jednostki bazowej. Wskutek lekcewaenia kryteriw
naboru, takich jak wyksztacenie i pochodzenie, dowdca plutonu mia znaczn swobod w selekcji potencjalnego materiau na oficerw. Pozytywn stron
byo to, e duy nacisk kadziono na potencjalne umiejtnoci onierskie kandydata, a rwno szans tworzya wrd ludzi ogromne wspzawodnictwo. Jednake osobista wadza w SS dowdcw kompanii i bata-

ORGANIZACJA

Po lewej: Przyjazd do obozu eksterminacyjnego w Auschwitz

w Polsce, gdzie stracio ycie 2,5 miliona ludzi. J e g o komend a n t e m byl Rudolf Hss, byy czonek Totenkopfverbnde pod
kierownictwem Eickego w D a c h a u w latach 30.

ionw pozwalaa im by stronniczymi wobec wasnych

ludzi - kosztem dobra oglnego SS i czsto zatrzymywali oni utalentowanych ludzi, ktrzy przeszli szkolenie podoficerskie. W kwietniu 1938 roku Himmler zagrozi, e w pukach zostanie przeprowadzona inspekcja przez wybranych przeze mnie wysannikw, aby wyowi ludzi nadajcych si do funkcji dowdczych, poniewa dochodz do wniosku, e dowdcy oraz szefowie jednostek i kompanii nie zrozumieli jeszcze wagi
i wielkiej odpowiedzialnoci za t spraw".
Nie sprzyja temu niejednolity poziom dowiadczenia wojskowego wrd oficerw SS, ktrzy w pierwszych
latach wstpili do organizacji. W ten sposb nierwno
kompetencji wojskowych i przywdczych odbijaa si na
doborze kandydatw na oficerw. W 1939 roku inspektor szk podchorych SS, Oberfhrer von Treuenfeld SS miao dwie szkoy ksztacce oficerw: w Bad Tlz
i Brunszwiku - przekona si, e poziom dowiadczenia
wrd skierowanych do tych szk by w najwyszym
stopniu" nierwny. W roku nastpnym oszacowa, e
w poprzednich kilku latach 40 procent i wicej przysanych kadetw okazao si nieodpowiednie. Szkoa
w Bad Tlz odnotowaa najpowaniejsze wady, jakie
mieli kandydaci: brak oglnego wyksztacenia i podstawowego przeszkolenia wojskowego, brak wczeniejszego
przeszkolenia podoficerskiego, zbyt duy wiek aplikantw, brak motywacji, mizerne przeszkolenie w piechocie
oraz podstawowe wady charakterologiczne, jak tpota,
hipokryzja i niezdecydowanie. To pokazywao, e w jednostkach macierzystych kryteria selekcji kandydatw
nie byy naleycie przestrzegane. Kiedy potrzeby wojenne narastay, program szkolenia podoficerw z jednostek macierzystych by stopniowo usuwany, poszczeglne jednostki jednak musiay nadal zapewnia odpowiednie iloci ludzi dla szk oficerskich SS. Niestety, gwarantowao to raczej ilo nie jako.
Kiedy kandydat dosta si do szkoy, znalaz si
w otoczeniu niewiele rnicym si od tego w akademii
wojskowej, ksztaccej dla armii. Zajcia pocztkowo

trway 10 miesicy, ale w czasie wojny zostay ograniczone do czterech. Kandydatw uczono umiejtnoci
wojskowych, takich jak topografia, szkolono w zakresie
taktyki i walki, jak rwnie technik dowodzenia. Kiedy
kandydat te zajcia odby, by kierowany na 2-miesiczny kurs dowdcw plutonw do Dachau. Kiedy wybucha wojna, kurs ten zosta zastpiony pewnym okresem szkolenia z zakresu posugiwania si broni w szkole SS lub nalecej do armii. Nastpnie taki kandydat
wraca do swojej jednostki i by awansowany na Untersturmfuhrera (podporucznika). Tak, jak szkolenie podstawowe, rwnie i cay proces szkolenia by bardzo podobny do tradycyjnego szkolenia oficerskiego w armii.
Byy jednake niewielkie rnice w reimie, jaki
przed wybuchem wojny stosowa Eicke wobec swoich
jednostek Totenkopf Ich czonkowie w kadym miesicu
spdzali trzy tygodnie na szkoleniu, a przez jeden penili obowizki stranikw w obozie koncentracyjnym.
Eicke czu, e powinien poszerzy lekcj, jak odbierali
w trakcie szkolenia ludzie Totenkopf - mianowicie o to,
e uwizieni byli wrogami pastwa nazistowskiego
i przeciwko nim SS musiao prowadzi nieustann wojn. Oczywicie, wczenie do ycia obozowego miao te
zahartowa ludzi Totenkopf, czego yczy sobie Eicke.

INDOKTRYNACJA POLITYCZNA
Rzeczywista rnica pomidzy szkoleniem realizowanym przez armi i SS polegaa na nacisku kadzionym
przez SS na indoktrynacj polityczn. By to kluczowy
fragment szkolenia podstawowego i przynajmniej poowa zaj kadetw w szkole oficerskiej SS bya powicona ideologii narodowo-socjalistycznej. Eicke zapewne
uwaa, e indoktrynacja polityczna jest by moe najwaniejsz czci szkolenia esesmanw. W 1937 roku
mianowa on gwnego oficera do spraw szkolenia w ramach personelu inspektoratu obozw koncentracyjnych i umieci w kadym batalionie Tolenkopfberbande
oficera szkoleniowego do prowadzenia codziennego szkolenia politycznego. W przecigu tygodnia ludzie uczestniczyli w kilku pogadankach politycznych. Tematyka
szkolenia dzielia si na trzy obszerne dziedziny: histori NSDAP i omwienie programu partii, pogldy rasowe SS - ze szczegln uwag powicon przekonaniom Totenkopfoerbande - i w kocu szczegow analiz
41

SS-TOTENKOPF

Po lewej: wiczenia fizyczne miay dla Eickcgo i dla SS

wielkie znaczenie. T u t a j m.czyni majcy runiczny symbol SS na swoich strojach treningowych wspzawodnicz
ze sob pod okiem swoich kolegw.

wrogw narodowego socjalizmu. Wrogami tymi - w kolejnoci, jeli chodzi o znaczenie - byli ydzi, wolnomularstwo, bolszewizm i Koci. Eicke pocztkowo opiera si na gazetkach propagandowych SS, ale szybko
odkry, e s nijakie i w uczeniu czonkw Totenkopfberbnde pogldw, ktre uwaa za waciwe, zacz kierowa si wasnymi, instynktownymi i do prywitywnymi pogldami.
Eicke rozwin w swojej formacji ostr kampani
antyreligijn. Skoro kocioy byy posdzane o to, e s
wrogami narodowego socjalizmu, postanowi on wywrze zdecydowany nacisk na czonkw Totenkopf
verbnde, aby wyrzekli si swojej wiary. Oklnik wydany
w 1940 roku przez Eickego w zdecydowanych kategoriach
wyraa jego osobist niech do chrzecijastwa:
Modlitewniki s dobre dla kobiet i tych, ktrzy
nosz figi. Nienawidzimy smrodu kadzida; ono niszczy
germask dusz, tak jak ydzi niszcz ras. Wierzymy
w Boga, lecz nie w jego syna, bo byoby to bawochwalcze i pogaskie. Wierzymy w naszego Wodza i w wielko naszej ojczyzny. Za to i za nic wicej bdziemy wal42

czy. Jeeli z tego powodu bdziemy musieli umrze,

to nie z wita Mario, mdl si za nami. Odejdziemy
tak wolni, jak ylimy. Naszym ostatnim westchnieniem
bdzie: Adolf Hitler!".
Efekt tej kampanii by taki, e do 1936 roku znaczna wikszo jego ludzi rzeczywicie porzucia swoje
kocioy. Od czasu do czasu skutkowao to odwracaniem si rekrutw od swoich rodzicw, na co Eicke
reagowa w ten sposb, e dla tych, ktrzy odrzucili
swoich bliskich, lecz pragnli jaki czas spdzi rodzinnie, otwiera swj dom.
Dle Eickego, ktry usiowa utrzyma i wzmocni
ducha braterstwa w Totenkopf, gest taki by typowy. By
przekonany, e tego rodzaju poczucie zbiorowej jednoci mogo uczyni jednostk niezwycion. Dlatego te wprowadzi on wiele nowatorskich praktyk
nieznanych w jednostkach tradycyjnej armii. Zarzdzi on, aby nieonaci oficerowie niektre posiki jedli
razem ze swoimi ludmi w mesach dla szeregowcw.
Dawa sam przykad, spdzajc dugie godziny na popijaniu z modymi rekrutami Totenkopf w kantynie dla
szeregowcw. Eicke stara si, by dostpny dla tych
ludzi i czsto rozmawia z nimi poza ich oficerami. W lutym 1937 roku kaza we wszystkich obozach zainstalowa skrzynki na propozycje, do ktrych klucze mia
tylko on. Dawao to wszystkim czonkom Totenkopfverbande bezporedni dostp do ich dowdcy.
Jeszcze jednym aspektem sprawowania dowdztwa
przez Eickego, ktre tak bardzo uksztatowao oblicze
Totenkopf bya jego skonno do zwalniania lub przekazywania gdzie indziej tych, ktrzy mu nie odpowiadali. Kady, kogo uzna za niesubordynowanego,
niekompetentnego lub kto budzi jego niesmak, by
przekazywany do Allgemeine-SS lub do policji, albo jeli nie byo to moliwe - wysyany na mao przyjemny posterunek w systemie obozw koncentracyjnych.
Swoich oficerw nieustannie nakania, aby rugowali
z szeregw tych, ktrzy do nich nie pasowali; std byo
wiele przekazywa i zwolnie z tej jednostki.

ORGANIZACJA

STAN LICZEBNY I PROBLEMY ZWIZANE

Z UZUPENIENIAMI
W latach 30. Totenkopf znacznie si rozrosa, ale potrzeby wojenne nakaday na dywizj wci wiksze obcienia, by na odpowiednim poziomie utrzymywa stan
liczebny. Pierwsze due powikszenie Totenkopf nastpio w padzierniku 1939 roku, kiedy Hitler wyda
zgod na utworzenie trzech dywizji SS: dywizji Verfugungs, opartej na pukach SS-VT, dywizji Polizei, utworzonej z rekrutw z Ordnungspolizei i w kocu, Totenkopf
W midzyczasie Leibstandarte zostao powikszone do
rozmiarw duego zmotoryzowanego puku. Nowe formacje Waffen-SS (jakimi stay si teraz oficjalnie jednostki zbrojne SS) byy pomylane jako dywizje zmotoryzowane. Zmotoryzowanie dywizji niemieckich w roku
1940 byo dalekie od zakoczenia - dokadnie a do
koca wojny wikszo dywizji piechoty Wehrmachtu
opieraa si na transporcie konnym i onierskich
butach. W ten sposb teoretycznie plasowao to nowe

dywizje SS pord najlepiej wyposaonych jednostek

niemieckich, chocia w rzeczywistoci otrzymanie rodkw transportu od nastawionej niechtnie armii niemieckiej byo atwiejsze w sferze obietnic, anieli - realizacji.
Eicke ze swoim zespoem uda si do Dachau, aby
tam formowa i ekwipowa swoj now dywizj. Eicke
sformowa trzy puki piechoty zmotoryzowanej - zamiast
dwch, jak to miao miejsce w utrwalonej strukturze regularnej armii. Wymagao to wikszej iloci ludzi. Baz
dla tych trzech pukw piechoty zmotoryzowanej stanowiy trzy SS-Totenkopfoerbande Standarte. Wikszo ludzi
do puku artylerii zapewni SS Heimwehr Danzig. Dla dalszego wsparcia dywizji Eickego, Himmler dla kadego
puku Totenkopf w ramach systemu obozw koncentracyjPoniej: Modzi czonkowie Totenkopfierbande w 1938 roku.
Eicke byskawicznie powikszy liczb stranikw obozw
koncentracyjnych i byl w trakcie przeksztacenia ich w sprawna formacj militarn.

SS-TOTENKOPF

Po prawej: Kadeci oficerscy z Junkerschule SS w Bad Tlz

w trakcie marszu w 1942 roku. Musztra bya stosowana w celu
wpojenia dyscypliny i p o r z d k u k a d e t o m , ktrzy byli wysyani
do jakich dywizji Waffen-SS w charakterze uzupenie.

nych powoa zapasowy batalion. Kady batalion mia

te kompani zapasow. Oznaczao to, e Eicke mgby
szczliwie uciec si do cignicia wielu dobrze wyszkolonych ludzi, kiedy Totenkopf zaczby ponosi straty.
Dla Totenkopf kampania francuska - ze stratami dochodzcymi do 10 procent stanu dywizji - bya bardziej
kosztowna, anieli mona byo zakada. Kampania ta
potwierdzia, e dywizje Waffen-SS byy porzdnymi formacjami bojowymi i dlatego Hitler wyda Himmlerowi
zezwolenie na podwojenie liczby dywizji SS z trzech do
szeciu. Proces ten jednak czciowo spowodowa zmniejszenie wadzy Eickego, kiedy to Himmler zapragn
uwolni Totenkopjberbande od obozw koncentracyjnych,
by wykorzysta je jako rdo siy ludzkiej dla wszystkich jednostek Waffen-SS, a nie tylko dywizji Totenkopf.
W ten sposb Eicke utraci kontrol nad zapasami, ktre otrzyma - mia on teraz tak sam pozycj, jak
mieli inni dowdcy dywizji Waffen-SS i musia bra rekrutw, jakich przysya mu Gottlob Berger, szef Biura
Rekrutacyjnego Waffen-SS (Erganzungsamt der Waffen-SS).

EICKE WERYFIKUJE REKRUTW

Eicke, zgodnie ze swoim charakterem, nie pozostawi
tego w spokoju. W najwyszym stopniu zaniepokoi si
moliwoci pogorszenia si czystoci rasowej swojej dywizji. Kiedy Waffen-SS si powikszyy, kryteria doboru
zaczto rozlunia. Eicke by przeraony i wydawa si
wierzy w to, e wadze centralne, podsyajc mu niechciane rezerwy, pragn ograniczy zakres jego wadzy i zarazem podway elitarny charakter Totenkopf. Std te latem 1940 roku na tle ludzi, ktrych mu przysyano, zaangaowa si w walk z biurem Bergera. Uskara si nieustannie na to, e przysyano mu kryminalistw i ludzi
o niepenej wartoci rasowej oraz poleci oficerowi szkoleniowemu dywizji i ekspertowi" rasowemu, dr. Wilhelmowi Fuhrlanderowi, aby dokadnie sprawdza rekrutw
pod wzgldem czystoci rasowej. Eicke poleci take dowdcom swojej jednostki, aby monitorowali swoich ludzi
pod wzgldem ich figurowania w rejestrach kryminalnych.
44

W konsekwencji Eicke odrzuci 500 z 700 przysanych rezerwistw. Jedynym powodem, jaki poda, byo
to, e ludzie ci nie byli podani ze wzgldu na ich
nieczysto rasow i to, e stanowili oczywisty element
kryminalny. Berger by absolutnie zirytowany dziaaniami Eickego - przede wszystkim rekruci byli ju
sprawdzeni pod wzgldem rasowym, kiedy wstpowali
do SS. Eickemu nakazano wstrzymanie tego rodzaju
sprawdzania, chocia ten faszywie twierdzi, e takiej

ORGANIZACJA

polityki nie prowadzi. Wydaje si jednak, e spraw

wygra, poniewa jako czonek starej gwardii SS otrzyma ze strony swoich przeoonych wiksz swobod ruchu, anieli miaa wikszo dowdcw innych dywizji.
Ostatecznie pozwolono mu na stosowanie jego kryteriw
wobec rezerwistw. Eicke mg wygra bitw, lecz ostatecznie przegi wojn, jako e kierownictwo SS w midzyczasie postanowio przeci jego zwizki z systemem
obozw koncentracyjnych. Cige uszczuplanie si jed-

nostki w czasie kampanii rosyjskiej przysparzao Eickemu niezliczonych problemw. Kiedy zacza nadciga
zima rosyjska, Eicke przeprowadzi inspekcj wyniszczonej dywizji, ktra bya zaangaowana w pewne szczeglnie ostre walki wok jeziora Ilmen. Okazao si, e
od 24 czerwca dywizja stracia 8993 zabitych, a jedynie
polowa strat zostaa wyrwnana. Nie by take szczliwy
z powodu jakoci ludzi zastpujcych polegych, ktrzy
w jego oczach nie byli tak dobrzy jak ludzie, ktrych
45

SS-TOTENKOPF

Po lewej: Szkolenie w Bad Tlz. SS na pierwszym miejscu

stawiao sprawno fizyczn kosztem sprawnoci intelektualnej i oglnego wyksztacenia. Edukacja polityczna polegaa na
k a r m i e n i u kandydatw p r o p a g a n d .

SS, ktrego nazw zmieniono na Thule - o podstawowym

trzonie 500 ludzi. Do dywizji zostao przetransferowanych sze tysicy ludzi ze Suby Pracy, a take 1500
rezerwistw ze stray obozw koncentracyjnych. Na
bazie ludzi z Grskiej Dywizji SS Nord powsta nowy
puk czogw. Do tego doszy pozostaoci dywizji, ktra w padzierniku 1942 roku ostatecznie zostaa wycofana z frontu wschodniego. Trzy czwarte ludzi przydzielonych do niej wymagao penego przeszkolenia
i Eicke, jak zawsze, nie by zadowolony z jakoci swego
nowego stanu osobowego. Dlatego baga Himmlera, aby

zastpili. Cz z nich przesza skromne przeszkolenie

ze strony oficerw z uzupenie, ktrych brak dowiadczenia wkrtce skutkowa ich mierci w akcji. Innym
problemem, jaki dostrzeg Eicke, by problem wewntrznej siy moralnej i fizycznej Niemcw etnicznych
(Volksdelsche), ktrzy, jak twierdzi, bardziej byli skonni
zasn na subie i mieli wiksz skonno do samookaleczania si. To, co zezocio go najbardziej, to
by brak indoktrynacji politycznej; nie byo nikogo
o fanatycznej gorliwoci, jakiej oczekiwa.
Sytuacja stawaa si tylko gorsza. W nastpstwie sowieckiej ofensywy zimowej 1942 roku Totenkopf zostaa
odcita pod Demiaskiem i doznaa straszliwego wyniszczenia. W znacznej mierze przyczyni si do tego
Himmler, ktry pierwotn dywizj spisa na straty i planowa zrekonstruowanie Totenkopf jako pancernej formacji grenadierw. Rozwj i wyekwipowanie dywizji
wymagao wikszej iloci ludzi, biorc pod uwag straty
w 1942 roku. Punktem wyjcia nowej dywizji by 9. puk
46

ORGANIZACJA

dywizja nie zostaa skierowana do walki, zanim ci ludzie

nie zostan odpowiednio intensywnie przeszkoleni.
Dywizja latem 1943 roku w bitwie pod Kurskiem
stracia znaczn cz swego uzbrojenia i mimo e
w padzierniku tego roku staa si 3. Dywizj Pancern
SS, zasadnicza jej odbudowa i uzupenienie strat nie
nastpiy wczeniej, jak dopiero na pocztku 1944 roku.
W maju i czerwcu tego roku front przed Totenkopf
w Rumunii by do spokojny i Himmler skorzysta
z okazji, by sprbowa uzupeni straty poniesione
w cikich walkach zimowych. Do dywizji zostaa wysa-

na nowa partia wyposaenia, broni, pojazdw, czci

zamiennych, a co waniejsze, Himmler podesa dywizji 6000 ludzi. Co prawda 1500 z nich to byli ludzie
Totenkopf wracajcy z przepustki lub po wyleczeniu ran,
ale 4500 rekrutw Himmler przerzuci z 16. Dywizji
Pancernej Grenadierw Reichsfuhrer-SS. W ten sposb
Totenkopf bya w do dobrej kondycji, by stawi czoa
nadcigajcej sowieckiej letniej ofensywie. By to ostatni duy dopyw ludzi, jakim przed kocem wojny
moga cieszy si Totenkopf

DYSCYPLINA
Poniej: Przedwojenne zdjcie SS-Totenkopfstandarte II Brandenburg podczas szkolenia na niegu. Pniejsze dowiadczenie w czasie wojny w Zwizku Radzieckim doprowadzio do
wprowadzenia dwustronnych ubiorw maskujcych.

Przygotowanie Totenkopf do zbliajcej si kampanii zachodniej oznaczao przyjcie nowych ludzi. Nie wszyscy
z nich pochodzili z rygorystycznie przeszkolonego i zindoktrynowanego imperium obozw koncentracyjnych.

47

SS-TOTENKOPF

48

ORGANIZACJA

obowizkow sub wojskow w armii. Eicke wydali

nieszcznika z SS, ubra w obozowy uniform, postawi
go przed frontem caej dywizji, a nastpnie wysa do
umiejtnoci wojskowych, takich j a k dowodzenie, topografia
Buchenwaldu. Tak wic Eicke uywa groby wysania
i praca sztabowa oraz spor dawk indoktrynacji.
do obozu jako narzdzia dyscyplinujcego, a take dla
zapewnienia tego, e niezadowoleni czonkowie jego
Z 15 000 ludzi, ktrzy tworzyli pocztkow dywizje Totendywizji zostawali tam, gdzie byli. Kady, kto mg mie
kopf jedynie 7000 pochodzio z przedwojennych Totenkopfverbnde. Reszta zostaa cignita z Allgemeine-SS, Ordnung- nadziej na transfer, rezygnowa z niego i zostawa w Totenkopf. Powodzenie rodkw Eickego polegao na tym,
spolizei i najnowszych, gorzej wyszkolonych i zdyscye nie byo ju pniej prb o przeniesienie lub zgosze
plinowanych formacji Totenkopf utworzonych w ostatrezygnacji. Ponadto po napywie do Totenkopf nowego
nich tygodniach przed wybuchem wojny. Aby zaprowapersonelu problemy z dyscyplin radykalnie zmalay.
dzi wrd ludzi waciwe poczucie porzdku, Eicke
narzuci drakoski zestaw zasad i regulaminw. Kary za
Chocia Eicke nie by zadowolony z wielu nowych
nawet najmniejsze ich naruszenie byy niezwykle surowe.
rekrutw, jakich otrzyma, byo oczywiste, e konkurenZa nieposuszestwo wobec okrelonego rozkazu oficer
cyjne zapotrzebowanie na siy wojskowe ze strony Wehmg by odesany z powrotem do suby straniczej
rmachtu i Waffen-SS oznaczao, e nie mg on kadej
w systemie obozw koncentracyjnych. Stao si to stanproblemowej jednostki ludzkiej odesa z powrotem do
dardow praktyk dywizji Totenkopf w czasie wojny. Eicke
obozw koncentracyjnych. Wobec tego wpad na barjednak by zdolny do czego o wiele bardziej gorszego.
dziej praktyczn metod karania, tworzc sekcj karn
w ramach batalionu inynieryjnego, tzw. SonderkommanSUROWE KARY EICKEG0
do. Ludzie ci wykonywali brudniejsze, bardziej nieprzyKiedy w listopadzie 1939 roku szeciu ludzi sucych
jemne, a kiedy dywizja zostaa skierowana do walki w Dachau zabrao ciarwk, wybrao si w nocy do
bardziej niebezpieczne zadania. Jeeli kto zosta skaMonachium i wracajc do obozu, spowodowao kolizj
zany na wizienie, Eicke po prostu wyklucza go z SS,
z tramwajem, Eicke postanowi przykadowo ich ukanastpnie kar mu agodzi i przekazywa na czas niera. Pozbawi ich stopni wojskowych i wysa na nieokrelony do batalionu karnego.
okrelony czas do obozu koncentracyjnego w BuchenNiemniej jednak Totenkopf, podobnie jak i wszystkie
waldzie. Formalnie rzecz biorc, byo to nielegalne,
formacje w okresie wzgldnego braku aktywnoci poza
poniewa Eicke nie mial prawa wizi swoich ludzi
lini frontu, miaa swoje problemy z dyscyplin. Mew obozach za naruszenie kodeksu wojskowego. Jednak
tody postpowania Eickego z takimi naruszeniami przefakt, e nikt tego nie odnotowa i jego dziaania nie
pisw, jak przedstawione w powyszych przykadach,
podway, oznacza, e tego rodzaju rodki mg on
dowiody, e nie byy metodami zwyczajnymi. Nawet
stosowa wobec sprawiajcych kopoty przez wiele
wedug standardw SS - a na pewno armii niemieckiej
nastpnych miesicy. Jako e znaczna cz jego ludzi
- metody Eickego wzmocnienia dyscypliny byy - mosuya ju w obozach koncentracyjnych jako stranicy,
na powiedzie - mocne. Normy moralne, jakie stosowa
byli oni wyjtkowo wiadomi tego, jak straszliwa bya
wobec narusze dyscypliny przez czonkw Totenkopf,
to kara. Eicke zagrozi te kademu, e zostanie zasjeszcze bardziej przemawiay.
trzelony, jeeli w przyszoci ukradnie ub uyje ciaW grudniu 1939 roku w Totenkopf zosta wprowarwki dla niedozwolonych celw.
dzony regularny system sdw wojskowych, zdejmujc
Eicke stosowa grob uwizienia w obozach na
tym samym z Eickego odpowiedzialno za procesy
niemal masow skal. Nastpnego dnia po incydencie ze
i wydawanie wyrokw. Nie mona powiedzie jednak,
skradzion ciarwk, jaki szeregowiec poprosi
e jego podkomendni byli w jakimkolwiek stopniu baro zwolnienie z dywizji, by mg wystpi z SS. Jego argudziej pobaliwi. Eicke wprowadzi w dywizji taki sam
mentem, cakowicie legalnym, byo to, e odby ju swoj
system kar cisego aresztu", jaki stosowa on w systePo lewej: Oficer kadetw prowadzi wyklad w SS Junkerschule

w Bad Tlz. P r o g r a m nauczania zawiera podstawowy zakres

49

SS-TOTENKOPF

mie obozw koncentracyjnych. Areszt cisy" w przypadku Totenkopf oznacza dokadnie to samo, co w przypadku obozw - do 30 dni zamknicia w pojedynczej
celi i ograniczenie racji ywnociowych do dwch kawakw chleba i jednego litra wody dziennie, uzupenianych jeden raz na cztery dni jednym ciepym posikiem.
Intencj Eickego byo zapobieganie wykroczeniom, dlatego wyroki ju przy pierwszym wykroczeniu byy surowe - miay one spowodowa, e jego ludzie nie stan
si uporczywymi wichrzycielami. Charles Sydnor w swoim
studium powiconym dywizji przytacza pewn liczb
przykadw wyjtkowo surowego karania pierwszorazowych przestpcw: Wielu ludzi otrzymywao cikie
wyroki, poczynajc od kilkudniowych do trzytygodniowych kar cisego aresztu za takie rzeczy, jak palenie
papierosw w czasie jazdy w przyczepie motocyklowej,
powrt o kilka godzin pniej z przepustki lub upicie si
po subie. Pewien onierz SS zosta skazany na dwa
tygodnie pojedynczej celi za cudzostwo z on innego
esesmana". Rzeczywicie, Eicke ustali, e za kad godzin spnienia si z przepustki bdzie grozi kara jednego dnia karceru. A jeli kto spni si 24 godziny
i wicej, automatycznie podlega pod sd wojskowy.
Ludzie dywizji mieli powany udzia w burdach na
wzowej stacji kolejowej koo Stuttgartu wypenionej
oddziaami Wehrmachtu po subie. Lokalny dowdca polowy Wehrmachtu skary si Eickemu, e pijane bandy
z Totenkopf wczyy si po miecie, wszczynay bjki
z onierzami z Wehrmachtu i odbieray im bro. Jednake w ogle tylko jeden czowiek z dywizji zosta oskarony o wywoanie burdy. Zdarzyo si to wtedy, kiedy pijany w trupa oficer strzeli w kierunku baru hotelowego.
Eicke pokry szkody i natychmiast pozbawi oficera dowdztwa, wysyajc go z nowym przydziaem z powrotem do inspektoratu obozw koncentracyjnych. Kiedy
na pocztku 1940 roku dywizja zostaa przerzucona do
Kassel w Westfalii, Himmler postanowi, e Totenkopf musi
zrobi dobre wraenie: poleci wic Eickemu, aby podj
zdecydowane kroki w stosunku do tych, ktrzy pij na
miecie. W konsekwencji Eicke zakaza wszelkich wizyt
w barach i restauracjach w Kassel. W przyszoci jakiekolwiek picie miao si odbywa w dywizyjnych kantynach.
Te przykady przestpstw - w wikszoci niebdce
niczym innym, jak wystpkami - podano nie po to, aby
50

Powyej: Czonkowie przedwojennych Totenkopfiierb&nde podczas wicze wojskowych z Mauser Gewehr 98. Ich biae hemy nie byy powszechne: praktyka ta bya szeroko stosowana
przez Niemcw tylko zim 1941 roku.

wywoa wraenie, e Totenkopf bya. szczeglnie niezdyscyplinowana. Abstrahujc od tego, dywizja Eickego
faktycznie wydawaa si zachowywa nie gorzej, a wrcz
w znacznej mierze lepiej ni wikszo formacji. Przy-

ORGANIZACJA

kady te jednak ilustruj bezkompromisowe podejcie

Eickego do dyscypliny i jego przekonanie, e jego
ludzie powinni bezwzgldnie wykonywa jego rozkazy.
Kiedy dywizja si powikszya, napynli do niej ludzie,
ktrzy nie przystawali do zahartowanego i zdyscyplinowanego trzonu weteranw sprzed czasw Totenkopfoerbande, a wic zabra si za ich przeobraenie - za
pomoc rygorystycznego szkolenia i absolutnej, elaznej dyscypliny. W duszej perspektywie odnis

sukces; wydawao si, e w dywizji niezadowolenie byo

niewielkie. Sydnor podaje przypadek artylerzysty,
ktry napisa do swego poprzedniego pracodawcy, skarc si na warunki, jakie znosi. Dywizyjni cenzorzy
przekazali ten list Eickemu, ktry natychmiast odprawi tego czowieka, a pozostaym czonkom dywizji
przykaza, e w przyszoci kady przypadek tego
rodzaju nielojalnoci bdzie uznany za zdrad. Wydaje
si jednak, e przypadek ten by odosobniony.
51

SS-TOTENKOPF

Po lewej: onierz SS w bluzie maskujcej. Waffen-SS byy pierwsz organizacj militarn, ktrej wydano m u n d u r y maskujce. W z r u n i f o r m u zosta opatentowany, by zapobiec jego
zaadaptowaniu przez Wehrmacht.

Kiedy dywizja zacza nabywa dowiadczenia na

prawdziwej wojnie, wyjtkowy stosunek Eickego do
dyscypliny sta si jeszcze bardziej widoczny. Dla przykadu, oficer, ktry dokona masakry brytyjskich jecw wojennych podczas kampanii francuskiej w Le Paradis, nie zosta ukarany (wicej szczegw na temat
tego incydentu w nastpnym rozdziale). Najwidoczniej
Eicke tego rodzaju rzeczy nie widzia w takim samym
wietle, jak palenia papierosw w przyczepie motocyklowej czy proby o przeniesienie. Postawa ta staa si
cakowicie widoczna wwczas, kiedy kampania francuska zostaa zakoczona i kiedy dywizja miaa pewien
czas na uporanie si z przypadkami z zakresu dyscypliny, ktre wyniky podczas walk. Co wicej, do dywizji
zostali powoani liczni rezerwici i ludzie ci nie byli tak
zdyscyplinowani, jak weterani Totenkopf. Pomidzy czerwcem a listopadem 1940 roku system sdw wojskowych
52

dywizji rozpatrzy 137 przypadkw. Wikszo dotyczya takich rzeczy, jak wypadki drogowe, ale 37 zachowa
kryminalnych. Wikszo z nich to przypadki rabunku,
gwatw i niesubordynacji - wszystkie zakoczyy si
wykluczeniem z SS oraz uwizieniem. Eicke zwykle
zamienia kary wizienia na nieokrelony okres cikich
robt w batalionie inynieryjnym. Byo tak dlatego, e
wikszo powaniejszych oskare o czyny kryminalne
dotyczyo aktw przemocy przeciwko francuskim cywilom i ich wasnoci. Esesman uznany za winnego usiowania popenienia gwatu, by skazywany na dwa lata
wizienia zamienianego na taki sam okres pobytu w kompanii karnej. Podobna kara bya nakadana na szeregowca SS oskaronego o publiczne upicie si, co o gwat
lub powane pobicie starszej francuskiej kobiety. Jest
oczywiste, e Eicke nie uwaa tych aktw przemocy
wobec ludnoci cywilnej wroga za szczeglnie powane.
Oficerowie Totenkopf, ktrzy zncali si nad francuskimi
cywilami, czsto otrzymywali tak lekkie kary, jak na
przykad oficjalne ostrzeenia. Dwaj porucznicy ukradli
ze sklepu w Arras, prowadzonego przez ydw, du
ilo zegarkw i rozdali je swoim ludziom w formie
upominkw. Kiedy doszo to do Eickego, udzieli tym ludziom jedynie reprymendy, zegarki kaza zebra i przekaza Wehrmachtowi. Taka pobaliwo Eickego bya
zwizana z tumaczeniem jego dziaa. Poleci on dwm
oficerom i ich ludziom, aby zwrcili zegarki nie dlatego,
e zostay zrabowane, lecz dlatego, e wczeniej armia
zgosia pretensje do towaru z tego sklepu i tym samym
ludzie SS byli winni kradziey zegarkw rzekomo swoim
kolegom z armii.
Eicke przejawia take znaczne zainteresowanie
zdrowiem seksualnym swoich ludzi. Eicke, starajc si
likwidowa nud obowizkw okupacyjnych we Francji, zarzdzi, aby kilka burdeli w Bordeaux byo dostpnych jedynie dla onierzy Totenkopf. Uzupeni to
wprowadzeniem cisych przepisw sanitarnych i ostrzeeniem swoich onierzy, e zaraenie si chorob weneryczn zostanie uznane za zbrodni rasow, a kady

ORGANIZACJA

esesman, ktry zarazi si rzeczk, stanie przed sdem wojskowym. Eicke nakaza wszystkim oficerom i szeregowcom, aby okresowo stawiali si u swoich lekarzy
wojskowych dla zbadania, czy tego rodzaju infekcji nie
zapali. Nastpnie w tajemnicy poleci lekarzom, aby
przekazywali mu nazwiska tych wszystkich, ktrzy
mieli choroby weneryczne - aby mogli zosta ukarani.
Niemal wszyscy lekarze dywizji Totenkopf ten rozkaz
ignorowali i nie zdradzali nazwisk tych, ktrych leczyli
- aby oszczdzi im postawienia w stan oskarenia.
Reszta Waffen-SS wymiaa gupot zarzdzenia Eickego na temat rzeczki i w grudniu 1940 roku sprawa ta
Poniej: Szkolenie w strzelaniu z karabinu w Bad Tlz. Przed
rokiem 1939, po zakoczeniu kursu dla kandydatw na oficerw, kadeci byli wysyani na kurs dowdcw plutonw do
Dachau. Po roku 1939 byli kierowani na szkolenie z zakresu
uzbrojenia.

dotara do Himmlera. Sztywny SS-Reichsfuhrer posinia

i - co stanowi wskazwk na temat moralnoci Himmlera i jego priorytetw - udzieli Eickemu wwczas
najpowaniejszej reprymendy w swojej karierze w SS.
Himmler powiedzia dowdcy Totenkopf, e pogwaci
on zasady niemieckiego prawa cywilnego i otwarcie
owiadczy Eickemu, e jest zdegustowany jego maostkowoci. Himmler - kontynuujc - powiedzia Eickemu, e tymi szalonymi instrukcjami wprawi w zakopotanie cae SS i zasia w nim wtpliwo, czy ma on odpowiednie zdrowie psychiczne i sprawno, by dowodzi.
Himmler na zakoczenie, rozkaza Eickemu uchyli kary naoone na onierzy z chorobami wenerycznymi.
Po kampanii francuskiej Totenkopf zoslala wyznaczona do wzicia udziau w inwazji na Zwizek Radziecki.
I od tego czasu - za wyjtkiem czterech miesicy pobytu we Francji - od koca 1942 roku do pocztku 1943,
kiedy zostay uzupenione straty wikszej czci dywizji,

53

SS-TOTENKOPF

poniesione w rejonie Demiaska i pozostawania od

czasu do czasu w rezerwie - Totenkopf niemal nieustannie bya w akcji. W tych warunkach dywizja wydawaa
si mie niewielkie, jeli w ogle, problemy dyscyplinarne lub moralne. Wszystkie oddziay zaczynaj si
burzy, kiedy maj niewiele do roboty; reakcj Eickego
na to by zawsze rygorystyczny trening i reim dyscyplinarny. Sukces jego podejcia uwidoczni si w wytrzymaoci Totenkopf i jej wielkich dokonaniach na polu
walki. Eicke pewnie byl nieelastyczny, mia raczej
wskie horyzonty umysowe i na pewno by brutalny,
kiedy zacz wprowadza w ycie takie normy zachowania, ale z wojskowego punktu widzenia wydawao si
to przynosi podany skutek.
Biorc pod uwag rnorodno otrzymywanych
mundurw, wyzwania rosyjskiej zimy i skonno
ludzi SS, szczeglnie oficerw, do przerabiania swoich
mundurw i ignorowania przepisw ich dotyczcych,
moliwe jest przedstawienie tylko oglnego opisu
ubiorw wydawanych Waffen-SS, a dywizji Totenkopf w szczeglnie. Bdzie on w duej mierze skoncentrowany raczej na mundurach uywanych na polu walki,
anieli na ubiorach wyjciowych, mundurach polowych, zestawach do wicze fizycznych i tym podobnych.

EMBLEMATY
SS-Reichsfuhrer Heinrich Himmler by zafascynowany
germask i nordyck mitologi i ta obsesja uksztatowaa emblematy Waffen-SS, a w dalszej kolejnoci
Totenkopf Zapewne najsynniejszym i powszechnie rozpoznawalnym insygnium SS by podwjny runiczny
znak byskawicy" oznaczajcy SS. Prawdopodobnie
zaraz po nim by symbol przedwojennej stray w obozach koncentracyjnych, a pniej dywizji utworzonej
z tej formacji. By to oczywicie znak Totenkopf tj. trupiej czaszki, ktrego pochodzenie i symbolika zostay
omwione w rozdziale pierwszym. Byy to element
niezwykle silnie oddziaujcy i pomimo to, e by wsplnym symbolem dla wszystkich oddziaw SS, to od
29 marca 1936 roku z wielk dum by noszony przez
Eickego i jego dywizj jako ich symbol. Eicke od
grudnia poprzedniego roku faktycznie uwaa si za
Fiihrer der Totenkopfoerbande.
54

Dywizja Totenkopf stosowaa standardowe oznakowania stopni wojskowych i kolory Waffenfarben na naramiennikach bluz mundurowych oraz na czapkach
dla oznaczenia rodzaju wojsk. Tradycyjnie w przedwojennym SS naszywki oznaczajce stopnie, znajdoway
si na lewej czci konierzyka. Naramienniki takie jak
w armii - w SS-VT, Leibstandarte i Totenkopfoerbande zostay wprowadzone w marcu 1938 roku. W ten sposb ludzie z Waffen-SS swoje stopnie mieli ukazane
dwukrotnie. Naszywka na lewej czci konierzyka wskazywaa na ich stopie w SS; na naramiennikach by
odpowiednik stopnia w armii. Takie powielanie nie
byo potrzebne. Himmler jednak te dystynkcje WaffenSS postanowi zachowa, zarzdzajc, e ranga w SS
powinna by nadal pokazywana. Powodowao to rnego rodzaju problemy, kiedy jednostki zbrojne SS
razem z Wehrmachtem wyruszyy we wrzeniu 1939 roku
na wojn. Zwyczajni onierze niemieccy byli zdezorientowani systemem stopni SS i nie wiedzieli, czy
powinni salutowa onierzowi SS i czy byli zobowizani do wykonywania ich rozkazw. Dlatego stao si
konieczne, aby plakietki ze stopniami w Waffen-SS korespondoway z tymi, jakie byy w jednostkach armii
i kiedy w padzierniku 1939 roku zostay sformowane
pierwsze dywizje polowe SS, ich czonkowie nie nosili
ju naszywek ze stopniami SS. Zamiast tego, ludzie
z Verfungstruppe, dywizji Polizei i rozszerzonego puku
Leibstandarte otrzymali odpowiednie naszywki konierzowe bez podwjnego znaku runicznego s" i bez symbolu trupiej czaszki. Wyjtkiem bya Totenkopf jako e
jej ludzie zawsze nosili znaczki z trupi czaszk.
Teoretycznie ludzie Waffen-SS mieli teraz swoje
stopnie wojskowe uwidocznione tylko na naramiennikach, jak byo to w przypadku armii niemieckiej. Jednake wbrew przepisom wielu przedwojennych oficerw i szeregowcw z Waffen-SS - spoza Totenkopf noszio naszywki, przedstawiajce stopie w SS.
Rozkaz Himmlera jednak musia by wkrtce cofnity.
Coraz powszechniejsze wykorzystywanie przez SS
okry kamuflaowych rodzio problemy. Okrycia te
zasaniay naramienniki i wszystkie inne emblematy,
poza naszywkami na konierzykach. W ten sposb
Hitler 10 maja 1940 roku by zmuszony na nowo
wprowadzi naszywki z dystynkcjami SS dla wszystkich

ORGANIZACJA

Powyej: Ci ludzie z Totenkopfierbande, uczestniczcy w wiczeniach wojskowych przed wojn, maj standardowe paszcze Wehrmachtu i M 1 9 3 4 Feldmutzen (furaerki). Zim 1942 roku ubir stal si bardziej wyrafinowany.

czonkw WaffenSS. Wbrew temu nakazowi, wiele oddziaw Totenkopf nosio dalej swoje tradycyjne podwjne naszywki konierzowe, i to a do 1941 roku. Od
tego czasu podstawowe runiczne naszywki konierzowe
z runicznymi SS stay si standardem dla wszystkich
niemieckich i germaskich formacji WaffenSS, z wyjtkiem jednostek Totenkopf ktre do koca konfliktu
wojennego stale nosiy znaczek z trupi czaszk.

Opaski z napisami wykonanymi z czarnej tamy,

noszone na dolnej czci lewego rkawa bluzy lub
paszcza byy charakterystyczn czci munduru SS;
poza okreleniem jednostki tego, kto j nosi, miay
w jakim stopniu przyczynia si do budowania
zbiorowego ducha korpusu. Wszystkie przedwojenne
puki Totenkopfierbande - Oberbayern, Brandenburg, Thringen,, Ostmark, Dietricheckart i Heimwehr Danzig - miay
swoje wasne opaski z napisami wyhaftowanymi literami gotyckimi. Dywizyjne opaski napisowe zostay wprowadzone w 1942 roku i byy noszone przez personel
dywizji, ktry nie by upowaniony do noszenia opasek
pukowych. Pniejsze puki grenadierw Totenkopf.
55

SS-TOTENKOPF

Thule (1942) i Theodor Eicke take miay swoje wasne

opaski tytularne.

ORZE SS
Orzeek naramienny SS by take charakterystycznym
elementem munduru Waffen-SS. Jedynie armia, marynarka i lotnictwo nosiy orzeka na prawej piersi, natomiast jednostki zbrojne SS w grnej czci lewej rki.
Jego wzr zosta wprowadzony w 1936 roku - by to
orze ze zwrcon gow w lew stron i z pochylonymi
skrzydami. Przestano go stosowa w 1938 roku, chocia
nadal by noszony przez niektrych weteranw a do
roku 1943. W roku 1938 zosta wprowadzony ostateczny
wzr orzeka SS - z gow skierowan w prawo i prostymi skrzydami zwajcymi si ku kocowi. Byy pomniejsze zrnicowania: orze z okresu 1938-1941 mia wyranie kwadratow gow, jego nastpca z lal 1942-1943
mia ju mniej kwadratow gow, za w wersji osta56

Powyej: Czonkowie Totenkopfaerbande na wiczeniach z artyleryjsk armat polow, krtko przed w y b u c h e m wojny we
wrzeniu 1939 roku. Na tym etapie ludzie Waffen-SS nosili jeszcze standardowe m u n d u r y Wehrmachtu.

tecznej - gow lekko zaokrglon. Zwykle orze by

wyszyty bia lub szarosrebrn nitk bawenian na
czarnym tle. Ludzie Waffen-SS nosili take naszywki fachowe pokazujce ich specjalne sprawnoci. Naszywki
te, w ksztacie czarnych rombw, byy noszone na dolnej
czci lewego rkawa, powyej opaski tytularnej. Kada
naszywka bya nagrod za pomylne ukoczenie kursu
szkoleniowego SS, lecz jednak ci, ktrzy ukoczyli kursy
w armii, musieli nosi odpowiednie naszywki armijne.
W pierwszych latach rzdw nazistw czonkowie
formacji straniczych w obozach koncentracyjnych od
roku 1934 byli wyposaani przez Reichszeugmeisterai der
NSDAP (RZM, czyli Biuro Kontraktw NSDPA) w sta-

ORGANIZACJA

lowe hemy. Byy one lejsze od standardowych hemw

wojskowych, jako e rola jednostek zbrojnych SS bya
w tym czasie ograniczona do wykonywania obowizkw
z zakresu bezpieczestwa wewntrznego. Hemy RZM
byy powszechnie stosowane i pozostay w uyciu do roku 1939. Kiedy Waffen-SS zostay skierowane na wojn,
ten lekki helm zastpiono standardowym wojskowym
M 1935 Stahlhelm. W marcu 1935 roku jednostkom
stray w obozach koncentracyjnych pozwolono na noszenie po lewej stronie hemw srebrnych znaczkw trupiej
czaszki. To odrniao je od Leibstandarte, ktra nosia
wwczas odznak w barwach narodowych (czerwonym,
biaym i czarnym) i od SS-VT, ktra nosia czarn swaPoniej: W czasie inwazji na Francj w 1940 roku Dywizja
Totenkopf zostaa wyposaona na nowo w synne tygrysie kurtki kamuflaowe Waffen-SS i pokrycia na hemy. K a r a b i n maszynowy MG 30(t) jest konstrukcji czeskiej.

styk z biaymi obwdkami - w obydwu przypadkach

take po lewej czci hemw. Wszystkie jednostki miay
po prawej stronie runiczny znak SS. Emblematy te byy
w uyciu jednak krtko, jako e w sierpniu 1935 roku
odznaki hemowe SS zostay ujednolicone. Od tego
czasu na hemach wszystkich jednostek SS znajdoway
si czarne runiczne SS" na biaej tarczy - po prawej
stronie hemu i czerwona tarcza z biaym kolistym
polem z czarn swastyk - po lewej stronie. W marcu
1940 roku, z przyczyn kamuflaowych, czerwono-biae
znaczki z czarn swastyk zostay z lewej strony hemu
usunite. Hemy byy take malowane w ciemnych odcieniach zielonej szaroci i otrzymay chropowat faktur, aby nie odbijay wiata. W 1942 roku zosta zmieniony model hemu. Z powodw ekonomicznych usunite zostao wewntrzne agodne zmarszczenie, a w listopadzie 1943 roku zostao usunite z prawej strony
hemu runiczne podwjne S".

57

SS-TOTENKOPF

Po prawej: onierze Dywizji Totenkopf pod Kurskiem w 1943 roku. Wida wyranie

standardowe m u n d u r y i opasowanie"

Wajfen-SS oraz naszywki na konierzach wskazujce na czonkw dywizji w r a m a c h WaffenSS.

POLOWE NAKRYCIA GOWY

W marcu 1936 roku zostay wyprodukowane dla szeregowcw inne, wzorowane na marynarskich, znane jako
Shiffchen, czarne nakrycia gowy do noszenia z czarnymi
subowymi wyjciowymi mundurami. Totenkopfverbnde
podczas suby w obozach koncentracyjnych nosiy
brzowe polowe nakrycia gowy. Kiedy w roku 1937 jednostkom zbrojnym SS zostay przydzielone szare mundury bojowe, te nakrycia gowy zostay zastpione przez
ich szar wersj terenow. Oficerowie, ktrzy nosili czap
ki z daszkiem, zwane Sckrimmtze, obecnie otrzymali
czapki z szar polow gr. W lutym 1938 roku zostay
wprowadzone nowe czapki dla podoficerw. Byy one podobne do Schrimmiitze, lecz daszek wykonano z materiau
i nie miay usztywnionego denka. atwiej si skaday
i wkaday do kieszeni lub plecaka; z tego powodu byy
nazywane gniotami". Wielu podoficerw, ktrzy pniej zostawali oficerami, czapki te nosio przez ca
wojn (niektre relacje podaj, e byy wydawane zarwno oficerom, jak i podoficerom). Dopiero w 1938 roku zostay zatwierdzone czapki dla oficerw WaffenSS.
Na ich emblematy skaday si orze SS i znaczek Totenkopf. W padzierniku 1940 roku polowe nakrycia gowy szeregowcw zostay zastpione nakryciami w nowym stylu, podobnym do wersji oficerskiej, cechujcymi
si tym, e orzeek i trupia czaszka nie byy metalowe,
lecz wyszyte maszynowo. Polowe nakrycia gowy Schiffchen w 1943 roku zaczy by zastpowane przez Einheitsfeldmtze Modeli 1943. Byy one oparte na grskich i pustynnych nakryciach gowy, lecz w stosunku do grskich
- miay nieco duszy daszek. Nauszniki z przodu miay
dwa zapicia, chocia pniej zredukowane do jednego.
Emblematami zwykle byy: wyszyta trupia czaszka na
przedzie oraz orze na lewym nauszniku. Wersja dla oficerw miaa srebrne naszywki ze stopniami.

BLUZY
Pierwsze jednostki zbrojne SS nosiy, wedug wzoru
z 1932 roku, czarne mundury na wszystkie okazje.
58

Byy one takie same jak mundury noszone przez

Allgemeine-SS. Chocia wyglday imponujco, to w barakach lub w polu nie byy zbyt praktyczne. Std te
w lecie 1933 roku ukaza si lekki, szarobiay drelichowy mundur z baweny. W marcu 1936 roku dla
Totenkopfverbnde, do codziennej suby w obozach, zosta wypuszczony ubir brzowy. Czarny uniform pozosta w uyciu dla wartownikw przy gwnych bramach, ktrzy byli na widoku publicznym. Ten uniform

ORGANIZACJA

stray obozowej zosta zastpiony przez szary polowy

uniform wedug nowego standardu; by on take wydawany SS-VT i Leibstandarte. Bluza ta bya oparta na
Feldbluse (bluzie) armii, chocia miaa ona skonie
wcite kieszenie boczne oraz srebrne i czarne oblamowania konierzy.
Jednake rozwj, pod koniec roku 1939, Waffen-SS
i formowanie nowych dywizji SS, wcznie z Totenkopf
spowodoway to, e specjalnych bluz SS dla wszyst-

kich nie wystarczyo. Dlatego te nowym dywizjom SS

byy wydawane bluzy stosowane w armii. Himmler
pragn bardzo, aby SS zachowaa swj wyrniajcy
j styl. Zim 1939-1940 roku wydal seri zawiych
i czsto przeciwstawnych sobie rozkazw mwicych
o tym, jaki typ uniformu dana jednostka powinna nosi, czy uniformy powinny by zapinane pod szyj czy
te nie, oraz na temat podobnie bahych kryteriw.
Nakazy te przez oddziay Waffen-SS generalnie byy
59

SS-TOTENKOPF

ignorowane, a onierze wszystkich stopni uywali

mieszanych ubiorw.
Jednake po zakoczeniu kampanii francuskiej we
wszystkich Waffen-SS stao si powszechne noszenie standardowych ubiorw armijnych. Byo to zasad podczas
caej wojny, chocia z przyczyn ekonomicznych ubiory te,
zarwno w Waffen-SS, jak i w armii, byy zmieniane.
W 1942 roku, w celu zaoszczdzenia materiau, kieszenie byy wykonywane bez zakadek, a w 1943 roku
wyprostowane zostay dolne brzegi patek kieszeni. Co
wicej, bluzy z 1943 roku miay radykalnie obniony
udzia procentowy weny w skadzie materiau, czego
nastpstwem bya nisza wytrzymao na rozciganie
i zuboenie wartoci termicznej.
We wrzeniu 1944 roku dla wszystkich rodzajw
jednostek niemieckich zastosowano cakiem nowy
60

Powyej: Ubir zimowy, jaki zosta zaprezentowany przez czonkw Totenkopf, rozpoczynajcych kontratak w kotle pod Demiaskiem na pocztku 1942 roku. Prosz zwrci uwag na
pojemniki na maski gazowe z blachy falistej, zwykle trzymane
w magazynach.

ubir subowy wzorowany na brytyjskich ubiorach

bojowych. W teorii ujednolici on zrnicowania polowej
szaroci, ktr mona byo zobaczy w rnych formacjach militarnych i paramilitarnych. W praktyce wystpowaa rna kolorystyka. Uniform ten wymaga
znacznie mniejszej iloci materiau ni jego poprzednie wersje. By wyjtkowo mao popularny i nigdy nie
zosta wykonany w dostatecznie duych ilociach, aby
radykalnie zmieni wygld jednostek Totenkopf. Ubrania oficerw od grudnia 1939 roku podlegay tym sa-

ORGANIZACJA

Po prawej: SS-Haupsturmfuhrer z Totenkopf stoi przed f r o n t e m

sowieckiego '1-34 z namalowanym symbolem trupiej czaszki
z p r z o d u wieyczki - w celu uniknicia przyjacielskiego
ognia" ze strony innych jednostek.

mym przepisom, ktrym podlegay te dla szeregowych

onierzy. Std te oficerowie nosili ubrania albo
wedug podstawowego standardu, albo uszyte sobie
prywatnie, w zalenoci od posiadanych rodkw lub
chci odrnienia si.
Zgodnie z wydanym w 1937 roku zarzdzeniem zostay wprowadzone w SS nowe wzory spodni polowych
(Feldhose) o przylegajcych nogawkach - do noszenia do
butw z wysokimi cholewkami. W czerwcu 1942 roku
weszy do uytku spodnie klinowe (Keilhose), ktre zway si ku doowi i wchodziy do rodka nowo wymylonych butw do kostek i getrw (zastpujcych
osawione buty z wysokimi cholewkami dla zaoszczdzenia cennej skry). Oficerowie bdcy w polu bardzo
czsto nosili bryczesy. Czsto miay one od wewntrz
wzmacniane nogawki i siedzenie. W sierpniu 1944 roku
dla zapewnienia jednorodnoci oficerom nakazano nosi spodnie proste. Jak dowodz tego liczne zdjcia jednostek SS, nakaz ten by rzadko przestrzegany.

KAMUFLA
Najwikszym innowacyjnym wkadem Waffen-SS do
munduru wojskowego byo zastosowanie jednolitego kamuflau. Mia on ogromny wpyw na mundur wojskowy i jego efektem jest to, e obecnie niemal wszyscy
onierze na polu walki nosz ubiory maskujce. W lutym 1937 roku Wilhelm Brandt, SS-Sturmbannfuhrer
i dowdca batalionu zwiadowczego SS-VT, wraz z profesorem Johanem Georgiem Ottonem Schickiem z Monachium, rozpocz prac nad projektem ubiorw maskujcych dla oddziaw SS. Ich prototypy wodoodpornej narzuty i pokrycia hemu w grudniu, byy testowane przez puk SS-VT Deutschland. Manewry te
przekonay jednostki zbrojne SS, e zastosowanie ubiorw maskujcych zmniejsza o 15 procent straty w ludziach. SS je opatentowaa, aby ich projekt nie mg by
skopiowany przez armi i w listopadzie 1938 roku ruszya produkcja. Chocia byy problemy z uzyskiwaniem wystarczajco wodoodpornego bawenianego dre-

lichu, SS-VT zaopatrzono w 8400 narzut i 6800 pokry

hemowych. Produkowane byy take bluzy.
Ubiorw maskujcych nie byo wida w szerszym
uyciu podczas kampanii w Polsce, ale uzyskay one wysok ocen i latem 1940 roku rozpocza si wielkoseryjna produkcja bluz maskujcych dla wszystkich jednostek
polowych Waffen-SS. Jednak wikszo oddziaw bojowych Waffen-SS w czasie inwazji na Francj otrzymaa
synne tygrysie" kurtki maskujce SS. Byy wykonane
z wodoodpornego drelichu bawenianego i dwustronne.
Po obu stronach nadrukowano wzory kamuflaowe
w rnych barwach. Z jednej strony dominowaa ziele
- na wiosn i lato, a z drugiej - brz na jesie i zim.
Wzory te znacznie si rniy midzy sob, lecz charakterystyczne byy ksztaty lici i plam. Bluzy posiaday
elastyczne pasy i mankiety. Esy-floresy mankietw, pod
elastikiem, czsto byy wykadane na onierskie rkawy.
61

SS-TOTENKOPF

62

ORGANIZACJA

cigane w dl klatki piersiowej sznurem i miay pionowe wejcia do kieszeni. Pniej bluzy miay maskowania
tylko z jednej strony i tym samym nie mogy by uywane dwustronnie. Produkcja bluz zostaa przerwana
w 1944 roku, ale noszono je do koca wojny.
W miejsce bluz zostaa wprowadzona nowa maskujca wersja polowych uniformw z szarego drelichu z ctkowanym wzorem maskujcym jedynie po jednej stronie.
W zimie mogy one by noszone na standardowych polowych szarych mundurach. Emblematy zostay ograniczone do ora i swastyki i specjalnych znakw stopni wojskowych na lewym rkawie. Wydawania tego ubioru zaprzestano pomidzy listopadem 1944 roku i marcem 1945.
Pierwszym artykuem kamuflaowym, ktry by powszechnie przydzielany jednostkom SS, bya wodoodporna narzuta. Miaa ksztat trjkta o wymiarach 203 x 203
x 240 cm. Moga by noszona jako nakrycie albo poncho,
a cztery spite razem - tworzyy namiot dla czterech ludzi. Eczc ze sob jeszcze wicej takich narzut, mona
byo utworzy wiksze osony. Z przyczyn ekonomicznych
w grudniu 1943 roku, ludziom na froncie wschodnim nie
przydzielano ju tych narzut, a we wrzeniu 1944 roku
ich produkcja zostaa cakowicie wstrzymana. Pokrycia
stalowych hemw produkowane byy z tego samego materiau; byy one przyczepiane do hemw trzema spinkami.
Dla uzyskania dodatkowego efektu maskujcego pokrycia wytwarzane od 1942 roku miay przyszywane ptelki
dla zatykania w nie listowia.
Poczwszy od sierpnia 1942 roku oddziaom pancernym Totenkopf bya wydawana szara polowa Panzerjacke, czyli kurtka czogisty. Bya ona krtka, wska, dwurzdowa, czarna, zapinana na zakryte guziki. Jednak
w styczniu 1943 roku wszystkie zaogi pancerne SS otrzymay jednoczciowy kombinezon maskujcy i roboczy
zarazem, wykonany z nieprzemakalnego bawenianego
drelichu. By on szeroko uywany w czasie bitwy o Charkw, lecz by bardzo nielubiany ze wzgldu na trudno
zakadania go i zdejmowania. Kombinezonu tego przestano uywa w styczniu 1944 roku, a w jego miejsce

wprowadzono lekki kombinezon pancerny z maskujcego drelichu, ktry by szeroko stosowany.

SS-VT i SS-Totenkopfoerbande by przydzielany dwurzdowy szynel, czyli paszcz, ktry - dla odrnienia
go jako elementu ubioru SS - mia ciemnozielony
konierz. W miar trwania wojny jako tych paszczy
si pogarszaa; oficerowie czsto mieli paszcze szyte na
miar. Tym samym mielimy do czynienia w SS z rnorodnoci stylw paszczy. Oficerom pozwalano na
kupowanie szarych poligonowych paszczy skrzanych,
lecz ze wzgldu na duy koszt miao je niewielu modszych oficerw. Wielu kupowao po prostu polowe szare
paszcze przeciwdeszczowe wykonane z podgumowanego bawenianego diagonalu. Inni wykorzystywali
przepisowe paszcze motocyklistw. Katastrofalna kampania zimowa 1941-1942 roku pokazaa niedoskonao niemieckiego ubioru zimowego. Cakowicie nieprzydatny okaza si standardowy paszcz. Rozmaite
futra, kouchy, weniane ubrania, kamizelki, czapki
i paszcze byy przydzielane w charakterze doranych
rodkw krtkoterminowych. Kurtki zimowe, pierwotnie przeznaczone dla oddziaw grskich sucych
w Norwegii, zostay skierowane na wschd; tak samo
byo z konfekcyjnymi artykuami cywilnymi zebranymi
w Niemczech. Czsto uywana bya take zdobyczna
sowiecka odzie zimowa. W 1942 roku Waffen-SS przygotoway swj wasny ubir zimowy skadajcy si
z podbitej grubym futrem parki z nieprzemakalnej szarej gabardyny. Kiedy lea nieg, przydzielane byy
rwnie niemiertelne weniane bluzy z kapturem i spodnie. Ubir zimowy Waffen-SS zosta wypuszczony zim
1943-1944 roku i by wydawany do zakoczenia wojny.
Skada si z kaptura, kurtki, spodni i rkawic z jednym
palcem i by wykonany z dwch warstw nieprzepuszczajcego wiatru materiau, z wenianym rayonem pomidzy nimi. Ubir ten by dwustronny, z jednej strony
biay, a z drugiej - maskujcy, jesienny, brzowy i mg
on by zakadany na normalny mundur polowy.

Po lewej: onierz Totenkopf w czasie walk w kotle d e m i a s k i m

Standardowy komplet obuwia pierwszych oddziaw SS

skada si z dwch par wojskowych butw z wysok
cholew. Oficerowie czsto nosili wysokie buty do jazdy
konnej, ktre byy kupowane prywatnie. Poczwszy od

na pocztku 1942 roku. Oglnie rzecz biorc, ludzie Waffen-SS

w czasie pierwszej zimy w Zwizku Radzieckim byli lepiej
wyposaeni ni ich koledzy z Wehrmachtu.

BUTY

63

SS-TOTENKOPF

Po prawej: Waffen-SS, po szeroko zakrojonych testach bluz maskujcych, ktre wykazay ich skuteczno w walce, wprowadziy
je do uytku. Tutaj obsuga karabinu maszynowego w Zwizku
Radzieckim strzela z doskonaego M G 3 4 kalibru 7,92 m m .

lipca 1942 roku wikszoci oddziaw Waffen-SS, zamiast

butw z wysok cholew, byy przydzielane sznurowane
buty do kostki. Krtkie buty i getry w oddziaach SS
i armii przewanie nie cieszyy si popularnoci; czsto
okrelano je jako getry emeryckie" i tak dugo, jak to
byo moliwe, zakadano buty z wysok cholew, mimo,
e przy duszym uytkowaniu prowadzio to do powstawania ylakw. Poniewa w miar trwania wojny jako butw niemieckich pogarszaa si, oddziay Waf
fen-SS czsto zabieray si za noszenie zdobycznych butw
wroga. W przeraliwym chodzie rosyjskiej zimy szczeglnie popularne byy filcowe buty sowieckie (walonki),
ktre zapewniay znakomit ochron przed ekstremalnymi warunkami pogodowymi - jeeli mona je byo zdj
z poprzednich wacicieli, zanim nie zamarzy na ich
ciaach; oddziay niemieckie nie stroniy od uciekania si
do niemale makabrycznych metod ich cigania.
Popularne buty z wysok cholew ze stalowymi podbiciami, dobre przy bardziej umiarkowanej pogodzie, okazay
si cakowicie nieodpowiednie w zimie i prowadziy do
przypieszania powstawania odmroe. Jeli chodzi o buty wojskowe, pomidzy SS i armi nie byo rnicy.
Najoglniejsze ustalenia jeli chodzi o pasy sprowadzay si do czarnego skrzanego pasa z obudowan
sprzczk - bazujc na wzorze SS z 1931 roku z niklowanej stali lub szarego matowego stopu. Pas ten by
przydzielany wszystkim podoficerom i szeregowcom,
a noszony by na wszystkich rodzajach ubiorw. Bdcy
w obiegu pas oficerski by nieco cieszy, ale Himmler
odmwi zmodyfikowania jego wzoru, poniewa by on
zaprojektowany przez samego Fuhrera - oparty na jego
szkicach". Tym samym oficerowie musieli albo nosi pas
ze sprzczk klamrow, rozpinajc si lub amic w nieodpowiednich momentach, albo stosowa standardowy
pas szeregowcw, lub sprzczk armijn z dwoma zbami. W sumie z tym podstawowym pasem esesman
zazwyczaj nosi Gefechtsgepack wedug wzoru z 1939 roku,
wykonane ze skry, szelki szturmowe, majce ksztat
litery A", przyczepione do metalowych ksztai-tek w
64

formie litery D za barkami, obcione na

strzemiczkach i sprzczkach menak, torb ze
ledziami namiotowymi i czasami torb z elazn
racj ywnociow. W penym ordynku marszowym
by niesiony plecak, do ktrego mg by przypity
paszcz i narzuta. Plecak jednak - kiedy zanosio si
na walk bywa zostawiany sekcji transportowej jednostki. Mask gazow noszono oddzielnie. onierska
torba na chleb, ktra zawieraa rwnie jaki drobny
sprzt osobisty, bya przywieszana po prawej stronie.
Zwykle do tej torby przyczepiano manierk na wod.
Po lewej stronie bya zawieszana opatka do kopania
okopw - najbardziej powszechny jej model
pochodzi z roku 1938.

TOREBKI AMUNICYJNE
Wikszo strzelcw nosia zaczepy do bagnetw oraz
torebki na amunicj - model z roku 1911. Kada torebka miaa trzy, zamykane oddzielnie, kieszenie.
onierz piechoty na linii frontu nosi dwie,
w ktrych w sumie miecio si 60 naboi. Oddziay
uzbrojone w pistolety maszynowe nosiy jedn lub
dwie torebki na specjalnym pasie, z ktrych kada
zawieraa trzy magazynki. Pocztkowo byy one wykonane ze skry, jednak pniej wprowadzone zostay
torebki brezentowe. W zasadzie wszystkie elementy
skrzane ekwipunku pasowego" pniej zostay
zastpione brezentem lub innymi materiaami - syntetycznymi. Pniej w czasie wojny, kiedy weszy do
uytku karabiny szturmowe Sturmgewehr 44, wypuszczone zostay nowe, wiksze ukowate torby amunicyjne, w ktrych mieciy si trzy magazynki. Wraz
z pistoletami zwykle byy wydawane kabury, ktre
zawieray czsto jeden magazynek zapasowy i niezbdne oprzyrzdowanie do czyszczenia. Podobnie
jak w przypadku wikszoci niemieckich kompletw
pasw i wyposaenia szelkowego, w miar trwania
wojny kabury skrzane byy stopniowo zastpowane
ich odpowiednikami brezentowymi. Kabury noszono
na pasie, z lewej strony - tak, by kolba pistoletu w czasie operacji bya skierowana do przodu. Tak, jak
miao to miejsce w przypadku wszystkich elementw
ubioru, w wyposaeniu pasowym" byo sporo
zrnicowania i osobistych adaptacji.

ORGANIZACJA

ierwsza kampania niemiecka w czasie II wojny

wiatowej bya decydujca w uksztatowaniu Totenkopfoerbnde i przygotowaniu jednostki do przeksztacenia w dywizj o penym statusie. Charles Sydnor w swojej ksice pt. Soldiers of Destruction (onierze zagady")
przedstawia dobitnie wag kampanii dla Totenkopf.
W cikiej prbie w Polsce ponura spucizna obozw
koncentracyjnych zostaa gwatownie przeksztacona
w etos wojenny, ktry w Waffen-SS sta si i pozosta kluczow cech charakterystyczn formacji Totenkopf Eickego". Totenkopf nie odegraa adnej roli w niemieckiej
kampanii, ktra rozbia polskie siy zbrojne, podejmowaa ona raczej dziaania o daleko mniejszym znaczeniu (i mniej nagonione) na zapleczu niemieckich linii.

KAMPANIA W POLSCE
1 wrzenia 1939 roku o godzinie 4.45 od pnocy, zachodu i poudnia napado na Polsk pi armii niemieckich wspomaganych przez Luftwaffe, ktre dominowao na niebie. Kleszczowe natarcie niemieckie wdaro
si w gb Polski w kierunku Warszawy, podczas gdy
Po lewej: Tuz przed wybuchem wojny Gauleiter Gdaska przekazuje sztandar SS-Obersturmbannfiihrerowi Gtze z SS Heimwehr
Danzig (pniej stanowicej cz Dywizji Totenkopf}, podczas
parady majcej by odpowiedzi na rzekome polskie podburzanie do wojny".

pomocnicze kierunki uderzenia odbiy od czoowych

osi gwnych na boki. Polacy walczyli z du brawur,
lecz niemieckie natarcie, z dywizjami pancernymi niemieckiej armii na czele, zdusio polski opr i udowodnio skuteczno teorii Heinza Guderiana na temat dziaa zbrojnych, szybko okrelonych przez pras zachodni jako Blitzkrieg. Polska upadla w cigu 18 dni. Byo to
zdumiewajce zwycistwo militarne, ale Totenkopf nie
miaa w nim udziau.
7 wrzenia 1939 roku, sze dni od rozpoczcia
kampanii, Himmler wyznaczy trzy puki Totenkopfoerbnde: Oberbayern, Thringen i Brandenburg - ktre pod dowdztwem Eickego wyruszyy ze swoich miejsc stacjonowania na Grny lsk, w poblie polskiej granicy jako Einsatzgruppen (grupy dziaania). Oberbayern i Thringen zostay wysane do obszaru dziaania 10. Armii i zostay rozlokowane pomidzy Grnym lskiem a Wis
na poudnie od Warszawy. Brandenburg posuwa si za
8. Armi przez Pozna i rodkowo-zachodni Polsk.
Eicke zosta mianowany przez Himmlera Hhere SS Polizei Fhrer dla obszarw Polski, zajtych przez 10. i 8.
Armie i by odpowiedzialny za pacyfikacj" lokalnej
ludnoci. Biorc pod uwag przygotowanie Eickego
i jego jednostek, nie byo zaskakujce metody, jakie zastosowa, byy brutalne.
Faktycznie, byli oni doskonaym narzdziem zgotowania losu, jaki Himmler wyznaczy znacznej czci
67

SS-TOTENKOPF

polskiego spoeczestwa. W mowie do szefw swoich

sub w dniu 22 sierpnia 1939 roku owiadczy! on, e
zamierza zlikwidowa polskie wadze i inteligencj.
Wszystko byo to czci planu Hitlera, aby stworzy
pozbawion przywdcw si robocz", ktra bdzie
suy Niemcom. Likwidacja bya dokadnie tym, co
Totenkopjberbande Einsatzgruppen robiy. Nie ograniczyy
si one tylko do likwidacji" wadz polskich i rozcigny tego typu dziaania na inne grupy spoeczne, ktre
nie odpowiaday kanonom nazistowskim.

NIEMIECKIE OKRUCIESTWA
Podobnie jak wiele organizacji wchodzcych w skad systemu nazistowskiego i SS (przynajmniej w tym okresie
wojny), puki Totenkopf zachowyway skrupulatne zapisy,
ktre stosunkowo atwo odsaniay ich poszczeglne dziaania. Brandenburg, dowodzony przez Standartenfuhrera
Paula Nositza, wszed do Polski 13 wrzenia i od razu
68

Powyej: Chocia Eicke mial wielk nadziej, e jego jednostki zostan uyte w akcji w czasie inwazji na Polsk, wikszo
Tolenkopeverbnde wykorzystywano na tylach f r o n t u przeciwko
Polakom w charakterze Einsatzgruppen.
Powyej po prawej: onierze SS Totenkopfuerbnde Heimwehr
Danzig przygotowuj si do ataku na Poczt Polsk w pocztkowych godzinach inwazji na Polsk. Wikszo jednak TotenkopfStandarte nie zostao uytych w 1939 roku w walkach.

przystpi do dziaania, aresztujc i rozstrzeliwujc du

ilo elementw podejrzanych, szabrownikw, buntownikw, ydw i Polakw". Typow bezlitosn akcj, podjt przez Brandenburg, bya czterodniowa akcja ydowska" w dniach 22-26 wrzenia we Wocawku, na pnocny zachd od Warszawy. Spalono synagogi, obrabowano
ydowskie przedsibiorstwa, a przywdcw spoecznoci
ydowskiej spdzono razem i dokonano na nich egze-

CHRZEST BOJOWY

kucji. W trakcie dokonywania tych potwornoci, Eicke

rozkaza Nositzowi, aby dwa bataliony odkomenderowa
do Bydgoszczy - aby w tym rejonie" rozprawi si
z inteligencj". Wedug wykazu, sporzdzonego przez
policyjne siy bezpieczestwa, te dwa bataliony w tym rejonie przez dwa kolejne dni zamordoway okoo 800 Polakw - intelektualistw i przywdcw politycznych.
Inne puki Totenkopfverbnde, wysane do Polski, dokonyway w caym kraju podobnych dziaa. Heimwehr
Daiizig - ktry pniej, kiedy jednostka Totenkopf staa
si dywizj, by jdrem jej batalionu artylerii - rozstrzela pewn ilo polskich cywilw na Pomorzu. Oberbayern i Thringen, operujce na tyach 10. Armii, przeprowadziy pewn ilo masowych egzekucji przywd-

cw politycznych, duchowiestwa, nauczycieli, ydw

i polskich onierzy w Polsce rodkowo-poudniowej.
Kiedy pierwotne Totenkopf Standarten pod koniec padziernika opuciy Polsk, zostay zastpione przez nowe
Totenkopfverbnde, wcznie z 12. Standarte, ktra wesza
za pukiem Brandenburg na Pomorze i zachowywaa si
podobnie. Tutaj jedna z kompanii zamordowaa ponad
tysic bezbronnych pacjentw szpitala psychiatrycznego w Owiskach. Pniej 12. Standarte wyrwnaa
straty dywizji poniesione jesieni 1941 roku. W wyniku
dziaa w Polsce takich formacji, jak puki Totenkopf
11 wrzenia Reinhard Heydrich mg odnotowa, e
szacuje on, e jedynie trzy procent polskich warstw wyszych przeyo masakry, ktre we wrzeniu i padzier69

SS-TOTENKOPF

niku pochony co najmniej 10 000 cywilw. Pewna

cz starszego personelu armii w najwyszym stopniu
bya zaniepokojona tym, co miao miejsce po zakoczeniu uderzenia niemieckiego. Genera porucznik Alfred
Boehm-Tettelbach, ktry dowodzi obszarem tyowym
armii niemieckiej, na ktrym lea Wocawek, by przeraony zachowaniem ludzi z puku Brandenburg. Poza
sam brutalnoci jednostki, Boehm-Tettelbach zoci
si na to, e Nositz wielokrotnie odmawia podejmowania standardowych dziaa zabezpieczajcych, jak oczyszczanie lasw z maruderw na poudnie od Wocawka.
Generaowi wydawao si, e SS wolao stacjonowa
w miastach oraz bi i mordowa ydw i polsk ludno cywiln. Byo dla niego oczywiste, e SS byo tutaj
70

wycznie w tym celu. Zostao to nastpnie potwierdzone przez SS-Gruppenfiihrera Gtinlhera Pancke ze sztabu
Eickego, ktry Boehm-Tettelbachowi powiedzia, e SS
nie podlega kontrol armii. onierz ten zakoczy
stwierdzeniem - cakowicie prawdziwym - e Brandenburg by na tym terenie tylko po to, by terroryzowa
miejscowych ydw.
Boehm-Tettelbach wysia raport na temat dziaa
jednostki Brandenburg do dowdcy 8. Armii, generaa
pukownika Blaskowitza. On rwnie by przeraony;
sporzdzi list zbrodni popenionych przez Totenkopfverbnde i przesa j do naczelnego dowdcy armii niemieckiej (Wehrmachtu), Walthera von Brauchitscha. Generaa Blaskowitza napawao wstrtem bestialskie trak-

CHRZEST BOJOWY

Po lewej: ydzi zamordowani w Polsce przez Totenkopfstandarte

Brandenburg w trakcie jej dziaa j a k o Einsatzgruppen. Jednostka ta dopucia si kolo Wocawka wielu potwornoci na polskich ydach i intelektualistach.

towanie przez nie Polakw oraz sposb przeprowadzania egzekucji. Tak samo nie robiy na nim zbyt dobrego
wraenia publiczne pijastwa i rabunki dokonywane
przez nowo sformowane jednostki Totenkopf. Brauchitsch
dla omwienia raportu spotka si z Himmlerem, a SS-Reichsfuhrer zauway, e we wprowadzaniu w ycie
polityki etnicznej w Polsce byy popeniane bdy".
Obieca, e w przyszoci zadania tego rodzaju bd
przeprowadzane tak taktownie, jak to tylko moliwe
i bez rozlewu krwi". Himmler Brauchitschowi powiedzia take, e SS pragnie mie dobre stosunki z armi
i e jego intencj nie jest utworzenie armii obok armii".
Wszystko to byo niezgodne z prawd. Naczelny dowdca jednak tej kwestii wicej nie podj.
Nawet jeli miaby odwag kwesti t stawia, to nie
odnisby wielkiego sukcesu. Zobrazowaa to a nadto
odpowied Hitlera na skargi armii na okruciestwa SS
w Polsce. Fhrer stwierdzi, e generaowie nie powinni odnosi si do tego rodzaju spraw, lecz ograniczy
si do swoich obowizkw wojskowych". Rzeczywicie,
kiedy przy niewielu okazjach dowdcy z armii prbowali
wnosi oskarenia przeciwko personelowi SS, Himmler
niezmiennie oskarenia odrzuca lub kary agodzi.
Ponadto przekona on Hitlera, aby Waffen-SS w czasie
wojny byy wyjte spod jurysdykcji sdw wojskowych,
co Fhrer 17 padziernika 1939 roku zatwierdzi. Uwolnio to SS od jurysdykcji Wehrmachtu. Chocia w teorii
SS nadal podlegao kodeksowi wojskowemu, stosowany
on by teraz przez specjalne sdy SS.

DYWIZJE WAFFEN-SS
Himmler z sukcesem przetrzyma skargi armii na temat
zachowania SS w Polsce, a take wyj SS spod prawnej
kontroli armii. Skierowa teraz swoj energi ku jeszcze
waniejszemu zwyciskiemu dzieu: stworzeniu penych
dywizji Waffen-SS (jakimi stay si oficjalnie siy zbrojne
SS), a take powikszeniu na wielk skal stanu osobowego SS. Puki SS, ktre walczyy w Polsce, poniosy
cikie straty w ludziach. Fakt ten zosta uyty przez

armi jako argument w jej daniach rozwizania tych

formacji zbrojnych. Himmler utrzymywa, e straty w ludziach byy spowodowane tym, e jednostki SS nie miay
znanych ich ludziom dowdcw, std SS winna mie
moliwo formowania wasnych dywizji dowodzonych
przez dowdcw SS. W pierwszym tygodniu padziernika Hitler zgodzi si na utworzenie trzech dywizji SS.
Himmler wykorzysta trzy puki SS-VT do sformowania dywizji SS-VerJugungs oraz powikszy Leibstandarte do rozmiarw wzmocnionego puku. Na tym jego
zasoby dowiadczonych w boju oddziaw si wyczerpay. Zanim zostayby utworzone, z surowych rekrutw,
inne dywizje, musiao by upyn najmniej sze miesicy aby mona byo ich na odpowiednim poziomie
wyszkoli a na taki okres nie mona byo sobie pozwoli, jeeli miayby one by gotowe do kampanii, ktr
Hitler zamierza rozpocz na wschodzie. Dlatego Himmler postanowi cign inne, bdce do dyspozycji,
a majce przeszkolenie paramilitarne jednostki. Tak wic
dla stworzenia drugiej z trzech dywizji zwrci si w kierunku Totenkopfoerbande Eickego. Ostatnia dywizja, Polizei, zostaa utworzona z Ordnungspolizei. Formowanie
tych dwch ostatnich dywizji pozwolio Himmlerowi na
dokonanie rozwoju SS na wielk skal - aby mc zastpi personel Totenkopfoerbande i Ordnungspolizei, ktry
znalaz si w nowych dywizjach Waffen-SS.
Hitler wyrazi swoj aprobat i Himmler za jednym
zamachem rozbi cise krlestwo Naczelnego Dowdztwa armii i dokona dalszego powikszenia si zbrojnych SS. By to okres ich byskawicznego rozwoju. Jak
pniej przypomnia sam Himmler w przemwieniu do
wyszych oficerw SS w Poznaniu 4 padziernika 1943 roku, po rozpoczciu wojny rozwj jednostek zbrojnych
SS by fantastyczny" i przeprowadzony w absolutnie
niesamowitym tempie". W roku 1939 SS stanowio
jedynie par pukw oraz jednostki stranicze o sile
8000 do 9000 ludzi - nie jest to nawet jedna dywizja, razem wszystkich mczyzn od 25 000 do 28 000 najwyej". Pomimo to, w cigu roku ich sia osigna 150 000
ludzi, co stanowio szeciokrotny wzrost i Waffen-SS
mogy by uznawane - tak, jak stawia to Himmler - za
czwart ga Wehrmachtu".
W midzyczasie do Dachau z Polski powrci! Eicke,
by dokona konwersji Totenkopfoerbande w dywizj To71

SS-TOTENKOPF

lenkopf. Totenkopf zostaa zaplanowana jako dywizja zmotoryzowana i Eicke opar jej formowanie na trzonie
trzech pierwotnych Totenkopf Standarten, ktre stay si
pukami piechoty zmotoryzowanej. Heimwehr Danzig
stanowia podstaw puku artylerii tej dywizji. Totenkopf
72

potrzebowaa take sztabowcw, batalionu cznoci,

batalionu inynieryjnego, Panzerjdger, czyli batalionu
niszczycieli czogw, batalionu rozpoznawczego i sub
pomocniczych, takich jak bataliony zaopatrzenia, ds.
administracyjnych i odu, pocztowy, jednostki - medy-

CHRZEST BOJOWY

Dywizja Totenkopf we Francji. Wz opancerzony Sdkfz 232. dywizyjnego batalionu rozpoznania przejeda obok zaparkowanego samochodu sztabowego. W czasie tej inwazji dywizja
nie znalaza si wrd jednostek pierwszego uderzenia, co wywoao konsternacj Eickego.

zowanej, podczas gdy w armii niemieckiej byy dwa.

Puki piechoty dzieliy si na trzy bataliony, a kady
z nich na cztery kompanie. Kady puk mia te dwie
kompanie zapasowe. Puk artylerii dzieli si na trzy
bataliony: dwa - lekkiej artylerii i jeden - cikiej. Kady batalion artylerii mia trzy baterie, a kada bateria cztery dziaa. Obydwa bataliony: inynieryjny i niszczycieli czogw, miay trzy kompanie, za batalion rozpoznawczy skada si z dwch kompanii motocyklowych
i plutonu z pojazdem opancerzonym. Batalion cznoci dzieli si na dwie kompanie: jedn - komunikacji
telefonicznej i drug - radiowej.

EICKE ZMUSZONY 00 POSZUKIWANIA SPRZTU

czna i ambulatoryjna. Zamierzony rozwj byl tak duy,

e Eicke musia sign po dodatkowe siy ludzkie do
SS-VT i policji.
Eicke bazowa na tradycyjnej strukturze armii, chocia tak naprawd mia trzy puki piechoty zmotory-

Najbardziej cicym problemem, przed jakim stali

Eicke i jego sztab, byo bojowe i techniczne szkolenie
oddziaw - chocia zmaga on si te z trudnociami,
zwizanymi z uzyskaniem niezbdnego uzbrojenia i wyposaenia dla dywizji zmotoryzowanej. W trzecim tygodniu padziernika wszyscy mczyni powoani do
dywizji zjawili si w Dachau i Eicke od razu rygorystycznie rozpocz realizacj programu ich szkolenia. Byy
to zajcia w formie wykadw, szkole i wicze z broni, a w listopadzie, kiedy ludzie byli bardziej sprawni
- wiczenia terenowe w skali od plutonu do kompanii,
batalionu, a w kocu na poziomie puku. Obszernie
te byli szkoleni oficerowie w zakresie zagadnie dowodzenia. W listopadzie Eicke zacz organizowa caej
dywizji wiczenia z marszw, tak aby ludzie mogli si
oswoi z poruszaniem si i ze zgromadzeniem na wielk skal jednostek zmotoryzowanych. Kiedy Wehrmacht
zaakceptowa to jako rzecz nieuniknion, zacz przyjmowa ludzi z Totenkopf na swoje specjalistyczne kursy
szkoleniowe. Gwnym problemem pozostay braki
w uzbrojeniu, ktre zakcay realizacj harmonogramu szkole dywizji. Eicke poszukiwa uzbrojenia i pojazdw w caych Niemczech. Poza artyleri baga on,
wypoycza, a nawet podbiera wszystko, czego dywizja
73

SS-TOTENKOPF

potrzebowaa. Ciko te pracowa nad tym, aby zarwno wprowadzi do dywizji tego samego ducha zbiorowego i wysoki poziom morale, jakie byy widoczne
w przedwojennych Totenkopfverbnde, jak i ugruntowa
w swych ludziach przekonanie, e nie warto zbytnio
zabiega o wtpliwe przyjemnoci pobliskiego Monachium. W trakcie tych szkole na pocztku grudnia Totenkopf otrzyma rozkaz przeniesienia si do Ludwigsbergu, dokadnie na pnoc od Stuttgartu i zajcia drugiej linii rezerwy w zwizku ze zbliajcym si atakiem
na Zachd. Chocia przenosiny przerway program
szkolenia Eickego, pozwolio to jemu i jego sztabowi
przygotowa w dywizji dyspozycje bojowe. Adaptujc
w pewnym stopniu w tym celu rozporzdzenia armii,
Eicke wraz z wielu innymi dowdcami SS uwaa, e
doktryna armii na temat tempa ofensywy mogaby by
poprawiona poprzez skoncentrowanie na przedzie tak
duej siy ognia, jak to tylko moliwe oraz przypuszczenie brawuowego, agresywnego ataku. Std te umieci pancerniakw, artyleri i pojazdy rozpoznania w awangardzie dywizji. Eicke nie mia wyszkolenia wojskowego
wyszego stopnia, ani te nie interesowa si doktryn
wojenn. Jego podstawowym przekonaniem - widocznym w sposobie ofensywy Totenkopf - byo to, e powinny by uyte wszystkie moliwe rodki, aby przebi si
przez lini nieprzyjaciela tak dynamicznie, jak to tylko
moliwe. W tym czasie dalej zdecydowanie domaga si
od zwierzchnictwa SS i armii broni i pojazdw.
Desperacja Eickego w jego staraniach o zapenianie
luk magazynowych Totenkopf bya wzmacniana przez
jego oficera operacyjnego, SS-Standartenfuhrera Cassiusa
Freiherra von Montigny, ktry w Totenkopf by jednym
z wyszych oficerw, niemajcych rodowodu w systemie obozw koncentracyjnych. Montigny zosta zaalarmowany saboci, jaka objawia si podczas ostatnich
manewrw. Dowdcy pukowi wykazali brak umiejtnoci w radzeniu sobie z duymi jednostkami zmotoryzowanymi, dywizji brakowao dostatecznej iloci wykwalifikowanych technikw, a w trakcie przemieszczania si miaa ona skonno do utykania w ogromnych
zatorach. Co wicej, brakowao koordynacji ognia
w dywizji, a co by moe najwaniejsze, skonkludowa,
e oficerowie nie mieli zmysu przywdczego; da si
take zauway brak dyscypliny. W miesicach poprze74

Po prawej: Dziako przeciwpancerne 3,7 cm Pak 35/36 Dywizji Totenkopf wraz z obsug, 20 m a j a 1940 roku. Nastpnego
d n i a przekonaj si o nieskutecznoci ich broni w walce
z cikimi czogami Matilda pod Arras.

dzajcych rozpoczcie kampanii francuskiej, Montigny

powici swoje talenty temu, aby te problemy naprawi. wiadectwem jego umiejtnoci byo to, e Totenkopf wykonaa wszystko tak, jak naleao.
W lutym Najwysze Dowdztwo armii w kocu
przydzielio Totenkopf jak rol w zbliajcej si kampanii zachodniej. Eicke mia nadziej, e Totenkopf znajdzie si w awangardzie uderzenia. Jednak dywizja zostaa przypisana do 2. Armii opartej na niewyszkolonej rezerwie, zoonej ze wieo sformowanych dywizji piechoty. Zarwno Eicke, jak i Himmler z tego powodu
poskaryli si, lecz dowdztwo armii nie wyrazio zgody
na zmian przydziau dywizji. Jednak kiedy pogoda
ulega poprawie, Eicke i Montigny mogli rozszerzy i zintensyfikowa program szkolenia. W kwietniu program
ten zosta zrealizowany i Eicke by w stanie da dowdcy 2. Armii, generaowi pukownikowi Weichsowi, peen
pokaz dziaa wojennych 1. puku piechoty Totenkopf.
Genera by pod wraeniem i obieca Eickemu pomc
w dugotrwaych poszukiwaniach cikich dzia dla jego
batalionu artylerii. Dosy szybko zapewni wystarczajc liczb dzia kalibru 150 mm dla jednej baterii.
19 kwietnia wydawanie przepustek wstrzymano i wprowadzono zaostrzone rodki bezpieczestwa. Niecierpliwo w dywizji narastaa. 9 maja 1940 roku dowdztwo
2. Armii poinformowao Eickego, aby o wicie dnia
nastpnego mia Dywizj Totenkopf w penym pogotowiu,
zdoln do natychmiastowego wymarszu. Kampania we
Francji miaa si rozpocz.

BITWA 0 FRANCJ
Krtko po brzasku 10 maja 1940 roku czogi niemieckie
potoczyy si ku granicy niemiecko-belgijskiej. Eicke
przydzieli swoim jednostkom polowe racje ywnociowe i nakaza ich dowdcom, aby w cigu 12 godzin byli
gotowi do wyruszenia. W czasie, kiedy rozpoczynaa si
bitwa o Francj, Eicke siedzia i nerwowo oczekiwa odpowiedzi na pytanie, jak rol bdzie peni Totenkopf.
Nieustannie telefonowa do kwatery gwnej 2. Armii,

CHRZEST BOJOWY

lecz tam nie wiedziano wicej ni on sam. Z gorycz pomyla sobie, e armia, majca 157 dywizji (tylko siedem
z nich byy zmotoryzowane) przypisaa Totenkopf obowizki okupacyjne, podczas gdy dywizje SS Verigung
i Leibstandarte zostay wyznaczone do wzicia udziau
w pierwszym uderzeniu. Uwaano oczywicie, e sam
Eicke (jako dowdca oddziaw stray obozw koncentracyjnych) i jego dywizja nadawali si tylko do tego, by oczyszcza teren po walkach. Przede wszystkim szef sztabu generalnego armii, genera Haider, zauway, e podczas
gdy dywizja Totenkopf dobrze si prezentuje, to tak naprawd nie mona jej powierzy zada na linii frontu.
Plan niemiecki przewidywa wykorzystanie trzech
grup armii, ktre byy rozcignite na caej dugoci
granic od Holandii a do Szwajcarii. Grupa Armii B
skierowaa si do Holandii i pnocnej Belgii. Pozostajca centrum Grupa Armii A, dowodzona przez generaa pukownika Gerda von Rundstedta, wykonaa

decydujcy ruch do przodu przez poudniow Belgi

i pnocno-wschodni Francj. Totenkopf zostaa wczona do rezerw Grupy Armii A. Grupa Armii C bya
rozoona naprzeciwko Linii Maginota. Sukces ofensywy Grupy Armii A w Ardenach by tak duy, e Totenkopf jako jedna z kilku formacji zmotoryzowanych,
pozostajca w rezerwie, wkrtce zostaa skierowana do
gwnego natarcia. 19. Korpus Pancerny si Rundstedta,
z Heinzem Guderianem na czele, skierowa si wprost
ku Mozie, naturalnej, kluczowej przeszkodzie. Pierwsz
jednostk pancern, ktra 12 maja dosza do rzeki,
bya 7. Dywizja Pancerna generaa Erwina Rommla.
Rommel zdoa przeprawi nastpnego ranka grup
onierzy na drugi brzeg Mozy. Wieczorem przez rzek
ustawi on most pontonowy. Nastpnie 7. Dywizja Pancerna, a zaraz za ni 5. Dywizja Pancerna wyruszyy na
zachd. Jednak to Guderian, ktry przekroczy Moz
pod Sedanem, mia najwikszy udzia w przeamaniu
75

SS-TOTENKOPF

francuskiej linii obrony. Kiedy Guderian ze swoim korpusem pancernym przeprawi si przez rzek, nastpio
kompletne zaamanie si linii francuskiej. Wskutek
przeamania jego siy przedostay si na tyy zmasowanych si brytyjskich i francuskich obrocw na pnocy.
Dnia 12 maja Totenkopf otrzymaa rozkaz skierowania si na zachd ku punktowi etapowemu na granicy
belgijskiej. Tam jednak, zanim wesza do walki, czekaa
nastpne cztery dni. Dnia 14 maja, kiedy Grupa Armii
A przygotowaa si do tego, by odbi od Mozy, Eicke
zosta powiadomiony, aby przygotowa si do wymarszu.
Po dwch dniach czogi Grupy Armii A spektakularnie
wyruszyy na zachd, gwatownie skieroway si na
rwniny Francji pnocnej i rzuciy si ku kanaowi La
Manche. Przeamanie linii frontu nastpio tak szybko,
e dowdcy niemieccy zdecydowali si wezwa rezerwy
do wyapywania niedobitkw, jakie zostay na skutek
szybkoci niemieckiego natarcia. W kocu 17 maja Totenkopf zostaa odwoana z rezerwy i przydzielona do
Grupy Armii A. Eickemu rozkazano przeprowadzi jego
dywizj przez poudniow Holandi oraz Belgi do
Francji i przyczy si do 15. Korpusu Pancernego generaa Hermanna Hotha, w ktrego skadzie byy 5.
i 7. Dywizje Pancerne. Dywizja wyruszya dokadnie
przed witem 18 maja. Na swej drodze przez Holandi
Totenkopf nie napotkaa nieprzyjaciela, jako e Grupa
Armii C odepchna Brytyjczykw i Francuzw dalej
na zachd. Co byo do przewidzenia, dywizja zostaa
zablokowana w potnych korkach na tylach Grupy
Armii B.

PIERWSZE STRATY W LUDZIACH

Dnia 19 maja rano Eicke otrzyma rozkazy dla swojej
dywizji. Mia przygotowa kontratak na nieprzyjaciela
od pnocy, a wkrtce potem przej do Francji w kierunku miasteczka Le Cateaux, gdzie 7. Dywizja Pancerna Rommla miaa powane kopoty w zwizku z cikim atakiem francuskim. Eicke wysa 1. puk piechoty
Totenkopf dowodzony przez Standarlenfuhrera Maxa Simona z kompaniami przeciwpancern i artylerii, aby
wyeliminowa napr na Rommla. Tym samym w momencie, kiedy puk Simona przekroczy rzek Sambre
i uderzy w kierunku Le Cateaux i Cambrai, by pierwsz jednostk Totenkopf ktra wesza do walki: serii
76

zaciekych - dom po domu - star z oddziaami francuskich Marokaczykw w kilku maych miasteczkach,
jakie napotkali na swojej drodze. Kiedy Marokaczycy
zostali wyparci, kontratak przypucili Francuzi z czogami, ale pierwszy puk piechoty trzyma si mocno.
Poniej: onierze Totenkopf kryj si przed ogniem artyleryjskim w czasie natarcia we Francji w i 940 roku. Brytyjski
ogie artyleryjski utrudnia im pniej dotarcie do obrzey
Dunkierki.

CHRZEST BOJOWY

Pnym rankiem 20 maja Totenkopf oczyci rejon na

pnoc i wschd od Cambrai i wzi 16 000 jecw oraz
due iloci broni i zaopatrzenia, co pozwolio 15. Korpusowi Pancernemu Hotha podj na nowo natarcie.
Totenkopf poniosa take swoje pierwsze straty w ludziach: 16 zabitych i 53 rannych, podczas gdy szacuje
si, e zabitych zostao ok. 200 onierzy marokaskich.
Jest wiadectwem brutalnoci Totenkopf w pierwszym
dniu walki i cakiem moliwe, e wskanikiem rasizmu
jej oddziaw, e jedynie 100 z wszystkich jecw byo

Marokaczykami. Kiedy dywizja krtko pauzowaa,

ruch kolumny zaopatrzeniowej Eickego zosta zablokowany w Belgii, wic Totenkopf musiaa cign
racje ywnociowe z magazynw 7. Dywizji Pancernej
Rommla.
Podczas gdy Totenkopf bya uwikana w walki wok Cambrai i Artois, a cz 7. Dywizji Pancernej
wesza do Arras, pierwsze oddziay 2. Dywizji Pancernej doszy do kanau La Manche. Tam odciy one
40 francuskich, brytyjskich i belgijskich dywizji -

77

SS-TOTENKOPF

niemal 1 milion ludzi - od zasadniczej czci armii

francuskiej na poudniu. Jednake Niemcy okupowali
jedynie pas o szerokoci 50-G5 km. Kiedy natarcie zostao wznowione, Eicke otrzyma rozkaz doczenia
do 39. Korpusu generaa Rudolfa Schmidta i natarcia
na zachd pomidzy 8. Dywizj Pancern na poudnie od Totenkopf oraz 7. Dywizj Pancern - na
pnoc. Zamiarem Naczelnego Dowdztwa armii by78

Powyej: Wbrew rozkazowi Hitlera o zatrzymaniu akcji, Eicke

z 25 na 26 m a j a nakaza swojej dywizji przeprowadzi atak
przez kana La Bassee. Tutaj onierze Totenkopf wspierani przez
zdobyczny wz opancerzony Fanhard, posuwaj si wzdu drogi.

lo zapewnienie tego, by odcite siy alianckie na

pnocy nie nawizay kontaktu z siami francuskimi
na poudniu. Totenkopf by czci si, ktre miay li-

CHRZEST BOJOWY

kwidowa niedobitki pozostae w zwizku z tempem

niemieckiego natarcia.
Faktycznie Brytyjczycy i Francuzi rzeczywicie zamierzali przebi si przez rozcignit lini niemieck
i przywrci wsplny front. Jedyn nadziej dla aliantw
byo rozwinicie uderzenia na flank i ty niemieckiej szpicy. Lord Gort, dowdca Brytyjskich Si Ekspedycyjnych
(BEF), zacz organizowa natarcie w kierunku poudniowym, czego wanie najbardziej obawiali si niemieccy dowdcy. Ze wzgldu na stan straszliwie zniszczonej
cznoci aliantw, zadanie to nie byo atwe. Gort i genera brygady Harold Franklyn, od ktrego zostay cignite siy szturmowe 5. Dywizji, stworzyli mieszanin
niejednorodnych si angielsko-francuskich, w skad ktrych wchodziy: brygada czogw, dwa bataliony piechoty ldowej, oddziay garnizonowe i lekkiej artylerii. Od
zachodu atak mia zosta wsparty przez bardzo uszczuplon francusk lekk dywizj zmechanizowan. Zapewnienie dane Gortowi, e jego wschodni flank wespr
dwie francuskie dywizje piechoty, nie zmaterializowao
si. Franklyn wyda rozkaz do ataku generaowi brygady
G. Le Q. Martelowi, jednemu z brytyjskich - w okresie
midzywojennym - pionierw w dziedzinie czogw.
Martel mia zaledwie 58 czogw Mark I i 16 sztuk
Mark II Matilda". Czogi te byy cikie, wolne i mao
zwrotne; czogi Mark I byy uzbrojone tylko w karabiny
maszynowe, a Mark II - w 2-funtowe dziao. Byo ono
podobnego kalibru, co standardowe dziao niemieckie
37 mm, lecz o znacznie wikszej sile ognia. Dywizja francuska moga zebra okoo 60 czogw typu Somua. Biorc pod uwag skromny stan wywiadu alianckiego i otrzymujc rozkaz do dziaania bez rozpoznania, Martel nie
mial pojcia, kiedy o godz. 14.30 21 maja 1940 roku
rozpocz wymarsz dwu kolumn na zachd od Arras,
jakie jednostki niemieckie napotka na swej drodze.

TOTENKOPF ZAATAKOWANA
Faktycznie mia on napotka Totenkopf. Wskutek zbiegu okolicznoci Niemcy postanowili ruszy na pnoc,
a 7. Dywizja Pancerna z Totenkopf od jej strony zachodniej, skrci)' na pnoc, idc dokadnie szlakiem kontrataku Martela. Bardzo szczliwie dla Totenkopf, gwna sia brytyjskiego ataku w jej rejonie zostaa skierowana w prawo - na batalion niszczycieli czogw dywi-

zji. Batalion szybko si rozlokowa, ale wkrtce zorientowano si, e dziaa przeciwpancerne Pak 35/36
kalibru 37 mm byy zupenie nieskuteczne przeciwko
60-mm opancerzeniu brytyjskich czogw Matilda".
7. Dywizja Pancerna Rommla miaa podobne problemy; odkryto, e jeden z czogw Matilda" zosta trafiony 14 razy pociskami 37 mm, zanim w kocu zosta
unieszkodliwiony. Brytyjskie czogi przetoczyy si
przez dwie z kompanii przeciwpancernych Totenkopf,
powodujc znaczne straty w ludziach; szczeglnie
mocno ucierpiaa trzecia kompania. Ci, ktrzy pozostali przy swoich dziaach, zostali z bliskiej odlegoci
zabici, a nawet zmiadeni przez 30-tonowe czogi brytyjskie. Kilka kompanii, przeraonych nieskutecznoci swojego uzbrojenia, rzucio si do odwrotu i przynajmniej jedna kolumna zaopatrzeniowa porzucia
swoje pojazdy i pierzcha przed zbliajcymi si
czogami brytyjskimi. Jednak bdcy obok Totenkopf
3. puk piechoty z cikimi karabinami maszynowymi
i modzierzami przypuci ponowny kontratak z uyciem granatw. Zosta wyparty z daleko wikszymi stratami w ludziach. Zanim przybycie bombowcw nurkujcych Stuka Ju 87 w kocu osabio atak, Eicke
uciek si do otwarcia z duej odlegoci ognia artylerii
bdcej w posiadaniu dywizji. W tym czasie gwn
si ataku Martela przyja na siebie dywizja Rommla,
ktra, zgodnie z jego relacj, znalaza si na skraju
rozbicia. Rommel przejecha si po jednostkach, organizujc gbok obron i kontrnatarcie, wykorzystujc
kade dostpne dziao, jednostk artyleryjsk i dziao
przeciwlotnicze Luftwaffe 88 mm, otworzy - wzorem
dzia Eickego - ogie przy celownikach ustawionych
na maksymalny zasig, w ten sposb powstrzymujc
brytyjskie natarcie.
Relacje na temat roli Totenkopf w powstrzymaniu
czogw brytyjskich w wikszoci wersji opisw bitwy
rni si. W znacznym stopniu jest kadziony nacisk
na pogrom kompanii przeciwpancernych Totenkopf i kopotliw sytuacj dywizji z tego powodu. Wiele z nich
opiera si na opisie bitwy, autorstwa Rommla, w ktrym ogromny nacisk kadzie na swoj rol w ratowaniu sytuacji. Nawet Heinz Guderian oceni, e dywizja
zdradzaa oznaki paniki". Chocia panika w dywizji
Rommla bya wiksza, ni w Totenkopf i chocia oczy79

SS-TOTENKOPF

wicie rola Rommla w bitwie bya zasadnicza - jego

dywizja stawia czoa gwnemu uderzeniu brytyjskiemu - dokonania Totenkopf wydaj si wiksze, anieli zazwyczaj si przyjmuje.
Jakkolwiek sprawa wygldaa, Totenkopf podczas najciszego dnia walk poniosa najwiksze straty w ludziach. Byo 39 zabitych, 66 rannych i dwch zaginionych,
w wikszoci z batalionu przeciwpancernego. 7. Dywizja
Pancerna ucierpiaa znacznie bardziej i Niemcy stracili
ok. 20 czogw i podobn liczb dzia przeciwpancernych. Atak brytyjski - chocia le zorganizowany i przeprowadzony, rozpoczty bez przygotowania lotniczego
oraz odpowiedniego rozpoznania, a take bez jakiegokolwiek wsparcia - by dla Niemcw prawdziwym szokiem i na jaki czas przerwa niemieckie natarcie. Kiedy
ludzie Eickego odpoczywali, genera SS otrzyma wiee
rozkazy o przetransferowaniu dywizji do 16. Korpusu
80

Powyej: Ludzie z Dywizji Totenkopf spychaj na wod gumowy ponton. Decyzja Brytyjczykw, aby walczy wzdu
linii kanau Le Bassee, zmusia jednostk do dokonywania
pewnej liczby niebezpiecznych przepraw wodnych.

Pancernego Ericha Hoepnera, w ktrym byy ju 3. i 4. Dywizje Pancerne oraz Dywizja SS-Verftigungs. Korpus
Hoepnera by czciowo w szpicy ataku na odcite w pnocnej Francji i Belgii siy brytyjskie i francuskie. Biorc
pod uwag to, co zdarzyo si w Arras, Hoepner nakaza
Eickemu, by posuwa si na pnoc ostronie. Kiedy
Totenkopf na nowo rozpocza natarcie, miaa problemy
z cznoci, lecz zostay one szybko usunite.
Hoepner rozkaza, aby dywizja posza w kierunku
miasta Bethune, ktre jest pooone po obydwu stronach
kanau La Bassee, naturalnego defensywnego miejsca, za
ktre Brytyjczycy si wycofali. Eicke mia wic przepro-

CHRZEST BOJOWY

Powyej: Spokojna przeprawa przez rzek lub kana. Ta fotografia j a s n o pokazuje, jak onierze byliby naraeni na niebezpieczestwo, gdyby byli pod ostrzaem - lak jak zdarzyo
si to nad kanaem La Bassee.

wadzi rozpoznanie i znale odpowiedni punkt dla

przeprawienia si. Wskutek kontrowersyjnego rozkazu
zatrzymania si wydanego przez Hitlera - z dnia 24 maja - jednostki pancerne Grupy Armii A zostay przytrzymane wzdu linii kanau i wstrzymane zostay wszystkie
ataki na ldzie. Prawdopodobnym celem tego rozkazu
byo zabezpieczenie czogw dla zbliajcych si bitew
we Francji rodkowej i danie moliwoci Luftwaffe zaatakowania oddziaw alianckich tworzcych luk wok
portu w Dunkierce. Eicke by wcieky ze wzgldu na
straty, jakie ponis najpierw podczas przeprawy przez
kana, a potem podczas odwrotu. Tak samo rozzosz-

czony by Hoepner, kiedy dowiedzia si, e Eicke nie

usucha jego rozkazw; oskary dowdc Totenkopf, e
nie dba o ycie swoich ludzi i przed swoim sztabem
podobno nazwa Eickego rzenikiem".

ODWOANIE ROZKAZU ZATRZYMANIA SI

Kiedy Najwysze Dowdztwo armii zdao sobie spraw
z tego, e Brytyjczycy przygotowywali si, by stoczy bj
wzdu linii kanau, 26 maja rozkaz zatrzymania si
zosta odwoany. W tym czasie, zanim Eicke otrzyma
w kocu rozkaz podjcia prby przekroczenia kanau
i utworzenia przyczka, Totenkopf bya nieustannie pod
ostrzaem brytyjskim. 3. puk piechoty, dowodzony przez
Standartenfhrern Friedmanna Gtzego, noc zapewni
utworzenie na drugiej stronie kanau punktu oparcia.
2. puk piechoty pod Heinzem Bertlingiem take rozpocz przekraczanie kanau, lecz natrafi na duo wikszy
81

SS-TOTENKOPF

opr. Za nimi onierze jednostek inynieryjnych popiesznie przerzucili przez kana most pontonowy.
Hoepner zatem wyda Eickemu rozkaz rozpoczcia
gwnego natarcia przez kana i wzicia Bethune. Niemcy nie wiedzieli jednak, jak dobrze oddziay brytyjskie 2.
Dywizji byy okopane - frontem do nich - ani te nie byli
wiadomi tego, jak obrocy ci byli zdeterminowani, by
zyska czas dla oddziaw bdcych za nimi ewakuowanych z Dunkierki. Tym samym oddziay Totenkopf zaangaoway si w sw najbardziej rozpaczliw i cik walk
w caej kampanii.

PIERWSZE STRATY W LUDZIACH

Ofensywa zostaa na nowo podjta 27 maja. 3. puk
piechoty Gotzego, wspierany czogami 4. Dywizji Pan82

cernej, natar natychmiast i rozgromi brytyjskich

obrocw wok Locon, nastpnie pauzowa, aby
moga doczy reszta dywizji. Jednake na pnocy
2. puk piechoty Bertlinga wkrtce napotka problemy.
Stojc w obliczu zadania zdobycia Bethune, bdcego
w posiadaniu 1. batalionu 8. puku Lancashire
Fusiliers, 2. puk zosta wykoczony rozpaczliw walk
wrcz, dom po domu, ze zdeterminowanymi obrocami brytyjskimi. Puk Bertlinga byl nadmiernie rozcignity i mia wkrtce zasmakowa w tej walce najgorszego. Kontrataki brytyjskie rozbiy natarcie i zaczy ogranicza rejony miasteczka, ktre byy jeszcze
zajmowane przez puk.
Bertling utraci czno ze sztabem gwnym dywizji,
ale dla Eickego byo oczywiste, e 2. puk piechoty

CHRZEST BOJOWY

znalaz si w powanych kopotach i dlatego wysa jeden

z batalionw Gtzego, aby usun Brytyjczykw z okolic
Le Cornet Mao i Le Paradis. Gotze postanowi poprowadzi batalion osobicie i kiedy batalion by w drodze na pnoc, niemal natychmiast zosta zabity przez
snajpera. Na to naoya si niesprawno Montigny'ego,
oficera operacyjnego dywizji i jednego z jej zdolniejszych
onierzy, ktry dosta krwotoku z wrzodu odka. Dla
Eickego dzie nie ukada si dobrze.
Niemniej jednak, Brytyjczycy w kocu wycofali si
z Bethune i utworzyli lini defensywn pomidzy Locon
i Le Paradis. Totenkopf zmierzya si z 8. pukiem Lanacashire Fusiliers, 2. batalionem puku Royal Norfolk
i 1. batalionem puku Royal Scots. Wszystkie formacje
brytyjskie przez kilka dni bray udzia w cikich wal-

kach; miay one rozkaz utrzyma si tak dugo, jak to

moliwe. Brytyjczycy byli zdecydowani raz jeszcze wyda Totenkopf cik walk. Na lewo od kierunku natarcia Totenkopf cz 2. puku przeciwko kompanii C
i kompanii sztabowej 2. batalionu puku Royal Norfolk,
ktry okopa si wok wiejskiego domu na zewntrz
miasteczka Le Paradis. Ludzie ci powstrzymywali natarcie Totenkopf ale wkrtce zostali otoczeni. Brytyjczycy
otrzymali rozkaz utrzymania si do zmroku, aby zyska
tyle czasu, ile to tylko moliwe. Kiedy w kocu okoo godziny 17.15 skoczya im si amunicja, dowdca puku
Norfolk, major Ryder, wyda okoo 100 onierzom 2. batalionu, ktrzy przeyli, rozkaz poddania si. W ten sposb Brytyjczycy wyszli z bia flag, by si podda 14. kompanii 1. batalionu 2. puku Totenkopf ktrego dowdc

Po lewej: Obsuga modzierza z Dywizji Totenkopf w akcji we

Poniej: Eicke w kocu zaspokoi swoje pragnienie pjcia do

akcji we Francji. Totenkopf ruszya naprzd, by wykorzysta niemiecki sukces - jedynie w Arras napotykajc brytyjski kontratak. Chocia zakoczy on si dla niej pomylnie, to Totenkopf poniosa wysokie straty w ludziach.

Francji. Modzierz s G r W 34 kalibru 80 mm by podstawow

niemieck broni bezporedniego wsparcia i byl szeroko
wykorzystywany przez wszystkie jednostki niemieckie przez
ca wojn.

83

SS-TOTENKOPF

* * C ON fis

byl Bertling. 14. kompani dowodzi SS-ObersLurmfuhrer

(podporucznik) Fritz Knchlein. Knchlein pomaszerowa z jecami w poprzek drogi ku pobliskiemu gospodarstwu. Albert Pooley z 2. batalionu puku Norfolk
wspomina, co si wydarzyo:
Skrcilimy z piaszczystej francuskiej drogi, przeszlimy przez bram na k obok budynkw gospodarskich. Na ce zobaczyem - a towarzyszyo
temu jedno z najpotworniejszych uczu, jakiego kiedykolwiek w yciu doznaem - dwa cikie karabi84

Powyej: Genera H o e p n e r , dowdca 16. Korpusu Pancernego, w ktrego skad od 22 maja wchodzia Totenkop]] w Dijon
w roku 1940. Mia on awersj do Eickego i niewielkie uznanie
dla dywizji i jej dziaa.

ny maszynowe... wycelowane w czoo naszej kolumny. Karabiny zaczy strzela... przez kilka sekund
krzyki i wrzaski naszych ludzi zaguszy stukot karabinw. Ludzie padali, jak trawa pod kos... Poczuem palcy bl i rzuciem si do przodu... mj
okrzyk blu zmiesza si z krzykami moich kole-

CHRZEST BOJOWY

gw, ale jeszcze zanim upadem na stert umierajcych ludzi, przez gow przesza mi myl:,Jeeli
si std wydostan, to ta winia zapaci za to".
Masakra ludzi z puku Royal Norfolk bya najbardziej bezsensownym aktem brutalnoci popenionym przez armi niemieck w czasie kampanii francuskiej. Niemieccy strzelcy karabinw maszynowych
kontynuowali ostrza cia Norfolksw a do momentu,
kiedy krzyki rannych nie ustay. Nastpnie Knchlein
kaza swoim ludziom naoy bagnety i wykoczy
wszystkich tych, ktrzy zdradzali najmniejsze oznaki
ycia. Godzin pniej by on usatysfakcjonowany tym,
e wszyscy onierze brytyjscy byli nieywi i kompania
odesza, by doczy do reszty puku. Co niewiarygodne, dwch ludzi przeyo masakr: cytowany wyej
Albert Pooley i William 0'Callaghan. 0'Callaghan,
ktry nie by tak ciko ranny, wycign Pooley'a ze
sterty cia i para ta ukrya si w chlewie na pobliskiej
farmie. Ostatecznie zostali schwytani przez bardziej
litociw 251. Dywizj Piechoty. Pooley by wierny swojej myli z chwili, kiedy do niego i jego kolegw strzelano z karabinw maszynowych. Zeznania tych dwch
ludzi, ktrzy przeyli, przyczyniy si walnie do oskarenia Knochleina w Hamburgu w 1948 roku przez brytyjski sd wojskowy. Zosta on uznany za zbrodniarza
wojennego, skazany na mier i powieszony.
Podczas szkolenia i indoktrynowania przed kampani francusk ludziom Totenkopf wpojono fanatyzm.
By on widoczny w brawurze i determinacji, z jakimi
przeprowadzali ataki. Nie ma wtpliwoci co do tego,
e w walkach na terenie Francji wykazali si mstwem. Mimo to, nie odnieli sukcesu w bitwie z oddziaami brytyjskimi wzdu kanau La Bassee. Podjli
oni szalone ryzyko i w konsekwencji ponieli bardzo
wysokie straty w ludziach. Wydaje si, e frustracja poczona z fanatyczn nienawici wobec wroga, ktr
Eicke z entuzjazmem wszczepia swoim ludziom, doprowadzia Knochleina do wydania rozkazu zamordowania 97 ludzi z puku Royal Norfolk, ktrzy byli
jego jecami.
Po tej masakrze Totenkopf para naprzd, naciskajc
wycofujcych si do Dunkierki Brytyjczykw. Nastpnego dnia Hoepner wyda Totenkopf rozkaz poprowa-

dzenia ataku przeciwko nowej linii defensywnej, ktr

Brytyjczycy utworzyli na kanale Lys. Zmczenie, poniesione wczeniej due straty w ludziach i zacite kontrataki brytyjskie zmusiy ludzi Eickego do przejcia do
defensyw)'. Kiedy o zmierzchu jej atak zosta odwoany,
dywizja posuna si mniej ni p kilometra. Hoepnera rozzoci ten brak powodzenia i nakaza podj
na nowo atak nastpnego ranka. Na szczcie, Brytyjczycy zaczli si wolno wycofywa. Przeoony Hoepnera, genera Hermann Hoth, wyda Eickemu rozkaz
pocigu, lecz celny ogie artylerii brytyjskiej raz jeszcze
spowolni natarcie Totenkopf i caej brytyjskiej ariergardzie udao si uciec. Ostatecznie cz 1. puku Totenkopf
poczya si z 16. Korpusem Pancernym, lecz bya ona
zbyt wolna, by zatrzyma masy sil brytyjskich wycofujcych si na stosunkowo bezpieczne obrzea Dunkierki. Dywizja otrzymaa rozkaz zatrzymania si i tym samym pierwsza faza bitwy o Francj zostaa zakoczona.

UDERZENIE NA POUDNIE
Totenkopf szybko zostaa cignita z linii frontu i odesana na jaki czas do penienia obowizkw okupacyjnych wok Boulogne. W midzyczasie wieci o masakrze w Le Paradis rozeszy si po ssiednich dywizjach i w kocu doszy do uszu Hoepnera, ktry zarzdzi przeprowadzenie penego ledztwa. Hoepner by
zdecydowany zdymisjonowa Eickego, jeeli by si potwierdzio to, e Totenkopf zncaa si, a nawet zamordowaa jecw. Jednake ledztwo to nie przynioso adnego skutku ani w stosunku do Totenkopf ani do Eickego. adne zarzuty Knchleinowi nigdy nie zostay postawione i jedynym problemem, jaki mia Eicke, byo
wytumaczenie si z incydentu przed Himmlerem;
utrzymywa mao przekonujco, e Brytyjczycy uywali
pociskw dum-dum. Pewne relacje podaj, e inni oficerowie SS w dywizji byli do tego stopnia przeraeni akcj
Knochleina, e chcieli wyzwa go na pojedynek. Z ca
pewnoci Knchlein nie stoczy pojedynku z adnym
oficerem SS, ani te incydent ten nie mia adnego wpywu na jego dalsz karier w SS. Biorc pod uwag to, e
wikszo oficerw przed wojn miao dowiadczenia
jako stranicy w obozach koncentracyjnych, jest mao
prawdopodobne, aby ktokolwiek z nich by przeraony
jego akcj. W kocowych dniach walk wok Dunkierki,
85

SS-TOTENKOPF

zainteresowanie tym incydentem szybko zmalao, jako e

przymia go potworno innych wydarze.
Totenkopf w cigu 10 dni pomidzy 19 a 29 maja poniosa druzgocc porak, tracc 1140 zabitych, w tym
300 oficerw, co byo powanym problemem. Himmler
by zmuszony posa Eickemu 300 na w pl wyszkolonych kadetw oficerskich z Bad Tlz, aby utrzyma dywizj w polu. Eickemu wkrtce kazano wyruszy na poudnie, aby uczestniczy w kocowej klsce wojsk francuskich, a od 14 czerwca dywizja wzia udzia w pocigu za armiami francuskimi na poudnie od Marny. Zorganizowany opr francuski w tym czasie upad i walki,
ktre miay miejsce, byy podejmowane z inicjatywy
lokalnych francuskich dowdcw. Koo Dijon zacit
walk z oddziaami marokaskimi stoczya 5. kompania 2. batalionu 2. puku; onierzy tych SS nie braa
jako jecw - ze wzgldu na ich niszo rasow. Rze86

Powyej: Po kapitulacji Francji w rce Niemcw wpady due

iloci wyposaenia francuskiego, ktre byo wykorzystywane
do rnych zada. T u t a j zaoga dziaa z Totenkopf wiczy obsug dziaa przeciwpancernego Puteaux nile 1937 kalibru 47 m m .

czywicie, w tym okresie jedynymi onierzami francuskimi, ktrym udao si si podda Totenkopf byli biali.
Istotnie, ofensywa na poudnie bya jedn wielk obaw. Wedug dziennikw wojennych Totenkopf pomidzy
17 a 19 czerwca dywizja wzia 6088 jecw przy stratach wasnych 5 zabitych i 13 rannych. Nastpnego
dnia batalionowi zwiadowczemu podday si oddziay
francuskie o cznej liczbie onierzy - 1300. Ostatecznie 22 czerwca skapitulowa rzd francuski i oficjalnie 25 czerwca 1940 roku dziaania wojenne si zakoczyy. Totenkopf zostay przydzielone obowizki okupacyjne w pobliu granicy francusko-hiszpaskiej.

CHRZEST BOJOWY

SPRAWDZONY SUKCES BOJOWY

Kampania francuska udowodnia, e Totenkopf dywizja utworzona ze stranikw obozw koncentracyjnych,
poradzia sobie na tyle dobrze, e moga zosta uznana
za kompetentn formacj wojskow. Oddziay Totenkopf
zademonstroway znaczn odwag i prno w walce.
Z drugiej strony, poniosy one niezwykle cikie straty
w ludziach; faktycznie wynosiy one 1152 onierzy,
nieco ponad 10 procent si bojowych jednostki. Byo to
wynikiem nie tylko brawury i nieustpliwoci Totenkopf
ale take saboci dowdztwa, sprawowanego przez niedowiadczonych oficerw Totenkopf ktrzy dla osignicia celw zbytnio ryzykowali yciem swoich ludzi.

Kampania pokazaa take skonno dywizji do brutalnoci. Masakra w Le Paradis i odmowa brania marokaskich jecw byy wynikiem fanatyzmu i nienawici
w stosunku do nieprzyjaciela, ktre Eicke wpoi swoim
onierzom. To mogo by rdem ich wielkiego heroizmu, ale prowadzio take do aktw barbarzystwa, co
umniejszao ich onierskie dokonania.

Poniej: upy wojenne: czonkowie Dywizji Totenkopf czcz

s z a m p a n e m byskawiczne zwycistwo Niemiec n a d Francj.
By to krtki okres odpoczynku, jako e wkrtce bd oni
szkoleni pod k t e m inwazji na Rosj.

87

iedy Totenkopf usadowia si w rejonie Bordeaux,

aby odpocz i si odbudowa, ewentualno inwazji na Wielk Brytani, pod ktem ktrej dywizja
bya szkolona, zacza usuwa si w cie. Z nastaniem
jesieni 1940 roku Hitler skierowa wzrok na wschd
i Najwysze Dowdztwo niemieckie zaczo przygotowywa plan operacji Barbarossa", tj. inwazji na
Zwizek Radziecki. W tym czasie dokonania dywizji
SS we Francji przekonay Hitlera do tego, aby pozwoli Himmlerowi na powikszenie Waffen-SS z trzech do
szeciu dywizji. Himmler niezadowolony z powodu zajmowania si utarczkami pomidzy SS a armi na
temat stanu liczebnego postanowi te zracjonalizowa
struktury dowodzenia Waffen-SS. Eicke, pomimo swojej
pozycji, zaledwie dowdca dywizji, mial nieproporcjonalnie duy wpyw na organizacj. Jako byy komendant systemu obozw koncentracyjnych wykorzystywa jednostki Totenkopf i magazynowe zapasy
broni, pojazdw i zaopatrzenia z obozw jako szerok
rezerw dla dywizji. Himmler postanowi naruszy te
due zasoby ludzi i broni i uy Totenkopf jako rda
uzupenie dla caej SS. Chocia Eicke stawia opr,
Po lewej: Rwniny rosyjskie, 1941 rok. Snajper z Totenkopf,
uzbrojony w Kar 98K z celownikiem optycznym mierzy do
celu podczas pocztkowej fazy operacji Barbarossa". Na
hemie ma gogle, aby ochroni oczy przed pyem.

w nowych realiach by zmuszony do zaakceptowania

znacznego zmniejszenia roli.

PRZEBUDOWA TOTENKOPF
Rok pomidzy kampani francusk i rosyjsk Eicke
wykorzysta na wzmocnienie siy ognia swojej dywizji.
Zmotoryzowane puki piechoty przeksztaci w samodzielne Kampfgruppen (grupy bojowe), przyznajc
im w ten sposb wikszy stopie niezalenoci i elastycznoci. Powikszono artyleri przeciwlotnicz,
a Eicke uzyska dugo obiecywany przydzia dostatecznej liczby dzia kalibru 150 mm na wyposaenie
dywizjonu cikiej artylerii w puku artylerii. Utworzy on zmotoryzowany batalion rezerwowy, ktry
w przyszoci - poniewa Eicke utraci ju kontrol
nad Totenkopfoerbnde w obozach koncentracyjnych bdzie odgrywa rol pierwszoplanowego rda uzupenie.
Eicke szkoli dywizj tak ostro jak nigdy; wprowadzi take obszerny program indoktrynacji politycznej. Zawiera on zwyczajn mieszanin historii partii
nazistowskiej i teorii rasowej. W cigu zimy 1940-1941
dywizja bya karmiona propagand. Trudno okreli,
w jakim stopniu wpyno to na kadry Totenkopf ale
biorc pod uwag ich postpowanie we Francji i pniejsze dokonania w Zwizku Radzieckim, uzasadniona jest konkluzja, e stae obcowanie z teoriami
89

SS-TOTENKOPF

Po lewej: Sierant sztabowy 1. puku Dywizji Totenkopf, August

Zingel, prowadzi swoich ludzi przez rzek w czasie ofensywy
na Leningrad. Dziki szkoleniu Eickego dywizja bya przygotowana do walki.

Eickego na temat rasy i nazistowskich Niemiec miao

pewien wpyw.
Podczas francuskiej zimy dywizja ustawia szkolenie pod ktem walki w Zwizku Radzieckim. W wiczeniach kadziono nacisk na walk w lasach i maych
miejscowociach w trudnych warunkach pogodowych.
Max Simon, dowdca 1. puku piechoty, udoskonali
kwesti rozlokowania puku zmotoryzowanego, podczas gdy nowy oficer operacyjny, Heinz Lammerding, przeszed pewn ilo specjalnych kursw na
temat zagadnie taktycznych i logistycznych. W czasie manewrw Eicke powierzy mu take dowodzenie
grupami bojowymi wielkoci puku. Taki wyczerpujcy tok szkole zosta utrzymany wiosn 1941 roku,
kiedy inne dywizje SS zostay wysane do Grecji. Po
poddaniu si armii greckiej, Hitler nakaza podjcie
na nowo przygotowa do Barbarossy" i rozpocz
90

kocowe etapy koncentracji si wyznaczonych do inwazji na Zwizek Radziecki. Totenkopf ktra bya czci
7. Armii, otrzymaa instrukcj, by bya gotowa do wymarszu; 5 maja w dywizji zostay wstrzymane przepustki. W kocu 23 maja 1941 roku Eicke otrzyma polecenie, aby mie dywizj w gotowoci do wyruszenia kolej 3 czerwca. Po gorczkowych przygotowaniach do
tego dnia pierwsze oddziay Totenkopf odjechay z placw dworcowych Bordeaux ku granicy sowieckiej. Przez
ca drog ludzie praktycznie byli zamknici w swoich
samochodach, a wychodzi im pozwalano tylko na
wybranych stacjach. 9 czerwca wieczorem ostatni
z pocigw dywizyjnych dotar do miejsca swego przeznaczenia: Marienwerder w Prusach Wschodnich.
Dywizja nastpnie wyruszya w poblie granicy Prus
Wschodnich z okupowan przez Sowietw Litw.
Na rosyjsk kampani dywizja zostaa doczona do
4. Grupy Pancernej Ericha Hoepnera, ktra bya awangard Grupy Armii Pnoc" feldmarszaka Wilhelma
Ritlera von Leeba. Grupa Hoepnera, w ktrej skad
wchodziy 41. i 56. Korpusy Pancerne, dowodzone odpowiednio przez Maxa Reinhardta i Ericha von Mansteina, miaa poprowadzi atak poprzez kraje nadbatyckie na Leningrad. Hoepner ywi osobist niech
do Eickego i nie mia dobrego zdania o dywizji, kiedy
mia j pod swoj komend we Francji. Dlatego odmwi rzucenia Totenkopf na pierwszy ogie. Eicke raz
jeszcze musia czeka w rezerwie.
Kiedy dla zapewnienia Totenkopf penej siy zostali
powoani ostatni rezerwici, Eicke na zbliajc si
wojn na wschodzie przekaza swoim oficerom wytyczne. Stwierdzi, e nowa kampania bdzie walk na
mier i ycie pomidzy narodowym socjalizmem
a ydowskim bolszewizmem. Bdzie to bezwzgldna
i bezkompromisowa wojna ideologiczna. Dlatego te
Fhrer rozkaza - kontynuowa Eicke - aby kady komisarz polityczny w Armii Czerwonej, bez wzgldu na
okolicznoci, by natychmiast zastrzelony. Eicke zakoczy poinstruowaniem swoich oficerw, aby byli

UDERZENIE NA PNOCY

fanatyczni i bezlitoni; przypomnia im, e Sowieci nie

podpisali konwencji genewskiej i std nie bd walczy
w cywilizowany sposb, a jecy nie bd traktowani
przez nich naleycie.

ROZPOCZCIE OPERACJI BARBAROSSA"

Na pocztku czerwca 1941 roku Wehrmacht skoncentrowa ponad trzy miliony ludzi i 3350 czogw
w 149 dywizjach, podzielonych na trzy grupy armii,
wspierane przez 2770 samolotw. Przed witem 22 czerwca zaatakoway przekraczajc granic sowieck. Pierwszym celem 4. Grupy Pancernej byy mosty na Dwinie,
ktra stanowia potn barier defensywn. 26 czerwca
grupa Hoepnera kontrolowaa mosty. Szybko posuwania si dywizji - 320 km w cigu dwch dni - zdezorganizowao niemieckie natarcie, jako e dywizje piechoty
zostay z tyu i pomidzy 56. Korpusem Pancernym
Mansteina i 16. Armi od poudnia w stosunku do kor-

Powyej: M a p a pokazujca pnocne i centralne kierunki

natar na Moskw i Leningrad w roku 1941. Totenkopf swoje natarcie zakoczya koo jeziora Ilmen, gdzie dywizja dostaa si
pniej, w roku 1942, do kota pod Demiaskiem (pokazanym
na m a p c e w okienku).

pusu Mansteina utworzya si luka. Co wicej, pancerna

ofensywa ku rzece oznaczaa, e ominito due formacje
sowieckie. Dlatego Totenkopf zostaa cignita z rezerwy
i otrzymaa rozkaz pjcia w kierunku wschodnim dla
zatkania luki i oczyszczenia jej z wszystkich maruderw
sowieckich, ktrych na swej drodze napotka.
Noc z 24 na 25 czerwca dywizja przekroczya granic, wyczycia lasy litewskie wok Jurbarkas, a nastpnie posza w kierunku Dwiny. W dniu 27 czerwca batalion rozpoznawczy zaliczy pierwszy powany kontakt
z siami sowieckimi, ktre zaczynay si przeformowywa
po szoku pierwszego natarcia niemieckiego. onierze
91

SS-TOTENKOPF

batalionu bez wikszych trudnoci zdoali odeprze sowieckie czogi, lecz byli nieco wstrznici powtarzanymi
samobjczymi atakami sowieckiej piechoty. Nastpnego
dnia 1. puk piechoty Simona przey podobne dowiadczenie. Ludzie Simona zostali rwnie wytrceni z rwnowagi wskutek fanatyzmu oddziaw sowieckich, ktre wolay raczej ponie mier, anieli si podda. Wydawao
si niewiarygodne to, e odizolowane i zdemoralizowane
grupy wojsk sowieckich byy w stanie w takich okolicznociach walczy. Prostym wytumaczeniem tego faktu dla
Simona byo to, e ludzie ci s bandytami i wobec tego
naley z nimi odpowiednio postpowa. Podobnie, take
do oddziaw Totenkopf przedostaway si relacje o okropnociach rosyjskich popenianych na schwytanych Niemcach. W rezultacie dywizja w swoim parciu na wschd
zabraa do niewoli niewielu jecw sowieckich.
Po dojciu do Dwiny, Totenkopf zostaa przydzielona do 56. Korpusu Pancernego, gdzie wyznaczono jej
92

Powyej: onierze Totenkopf w lekkim samochodzie 6x4. Inaczej, ni wikszo dywizji Wehrmachtu, zaangaowanych w operacji Barbarossa", wszystkie dywizje Waffen-SS, wyznaczone
do jej rozpoczcia, byy zmotoryzowane.

zadanie obrony flanki korpusu oraz utrzymywanie kontaktu z 16. Armi od poudnia. Nastpnym celem
Hoepnera bya Linia Stalina - szereg fortyfikacji cigncych si na poudnie od jeziora Pejpus, wzdu drogi
Pskw-Ostrw-Opoczka. Kiedy linia ta zostaa przerwana, 41. Korpus Pancerny Reinhardta wyruszy w kierunku Leningradu, podczas gdy korpus Mansteina
uda si w kierunku jeziora Ilmen, aby przeci gwn
lini kolejow, czc Moskw z Leningradem. Uderzenie Totenkopf pocztkowo przebiegao bardzo dobrze,
lecz opr ze strony dosy mocno poturbowanej 21. Sowieckiej Grupy Pancernej usztywni si i we wsi Dagda
puk Simona odczu gwn si walk, ponoszc strat

UDERZENIE NA PNOCY

a ponad 100 zabitych. Rosnca skala rosyjskich kontratakw, wspomaganych przez czogi i artyleri,
zmusia Totenkopf do przejcia do defensywy. Eicke mg
na nowo podj natarcie jedynie przy wsparciu ze strony samolotw Stuka.
W dniu 5 lipca 56. Korpus Pancerny Mansteina pauzowa w celu przegrupowania si i przygotowania do
ataku na lini Stalina. Totenkopf miaa przesun si na
poudnie od linii defensywy sowieckiej, aby odci
wszystkie formacje sowieckie wypierane do tylu przez
inne dywizje 56. Korpusu Pancernego, 8. Dywizj Pancern i 3. Dywizj Zmotoryzowan. Kiedy 6 lipca rozpoczo si natarcie, TotenkopJ /xmcnUmi\\i\ si, e fortyfikacje w jej sektorze byy duo bardziej zwarte, ni si
spodziewano i dywizja musiaa stoczy cikie walki,
aby oczyci lini z bunkrw, zasiekw i pl minowych,
bronionych przez zdeterminowane oddziay sowieckie.
Straty ponownie byy wysokie i bardziej powane,
a wrd rannych by Eicke. Okoo pnocy jego samochd sztabowy wjecha na min, powanie ranny zosta
Eicke - mia roztrzaskan praw stop - i jego kierowca.
Zanim zosta zabrany do szpitala na tyach, Eicke mianowa Matthiasa Kleinheisterkampa, szefa 3. puku piechoty, dowdc dywizji w czasie jego nieobecnoci.
Sowieci zdecydowani, by nie utraci kluczowego
miasta Opoczka, rzucili do walki wszystko, co mieli,
wcznie z monstrualnie wielkimi, uzbrojonymi w dziaa 152-miimetrowe, 52-tonowymi czogami KW-II. Dziaonowi przeciwpancerni Totenkopf odkryli na nowo, e
ich 37-milimetrowe dziaa Pak 35/36 byy zupenie
nieodpowiednie do tego rodzaju celw. Jedynym wyjciem byo przestrzelenie gsienic tych bestii i uycie
piechoty do wykaczania unieruchomionych czogw
KW-II. W kocu 11 lipca Totenkopf oraz 30. Dywizja
Piechoty z 16. Armii otoczyy miasto i walki zaczy
sabn. Straty byy wysokie, jak nigdy dotd: zabitych,
rannych lub zaginionych byo 82 oficerw i 1626 szeregowcw. Byo to niemal 10 procent siy bojowej jednostki. Manstein, w zwizku wysokimi stratami w ludziach, a take biorc pod uwag ograniczone terytorialne
zdobycze dywizji, byl wyjtkowo krytyczny. Po dokonaniu wyomu w Linii Stalina, Reinhardt mg zacz
ofensyw w kierunku Leningradu, podczas gdy korpus
Mansteina wyruszy w kierunku jeziora Ilmen. Toten-

kopf zostaa wycofana z linii frontu i przesunita na

jaki czas do rezerwy.
Jednake kiedy 56. Korpus Pancerny zosta powstrzymany, Hoepner natychmiast wyda dywizji rozkaz powrotu do akcji. 19 lipca Manstein ulokowa
Totenkopf na swojej prawej flance i w tym samym czasie
do Totenkopf przyby nowy dowdca dywizji. Himmler
zdecydowa si na wyznaczenie Brigadefiihrera Georga
Kepplera, aby do czasu wyzdrowienia Eickego dowodzi Totenkopf Keppler by dowiadczonym onierzem
i dowodzi ju elitarnym pukiem Der Fhrer Dywizji
Verfligungs we Francji. Okazao si, e mia dowodzi dywizj w czasie jednych z najciszych walk w 1941 roku.
Keppler otrzyma zadanie ochraniania flanki Mansteina i tym samym musia on wprowadzi Totenkopf do
zwartych lasw i moczarw na poudniowy zachd od
jeziora Ilmen. W tych trudnych warunkach Rosjanie
celowali w walce na bliskich dystansach. Zdobycze
dywizji w cigu dnia czsto byy tracone, kiedy Rosjanie
kontratakowali noc. To sprawiao, e jednostki z linii
frontu nigdy nie miay przyzwoitego nocnego snu. Co
powaniejsze, siy ludzkie Totenkopf byy uszczuplane
wskutek staych atakw, podczas gdy wygldao na to, e
Rosjanie maj ich niewyczerpane zapasy.

JEZIORO ILMEN
Po dziesiciu dniach Totenkopf dosza do linii ugi, systemu fortyfikacji, ktry rozciga si od zachodniego
kraca jeziora Ilmen do Zatoki Fiskiej. Bya to ostatnia
sowiecka linia obronna przed Leningradem. Totenkopf
zostaa odczona od korpusu Mansteina i doczona do
16. Armii dowodzonej przez generaa Wiktorina. Keppler otrzyma zadanie zaatakowania pozycji na rzece
Mszaga. Kiedy 10 sierpnia rozpoczo si natarcie, postpowao ono z trudem naprzd. Artyleria dywizji bya
zablokowana na drodze na tylach gwnego natarcia
pord moczarw i brakowao wsparcia z powietrza.
Dla kontrastu Sowieci swoj artyleri mieli dobrze ustawion. Na dodatek w Totenkopf szwankowaa czno,
a tyy byy nkane przez jednostki partyzanckie. Piechota
Totenkopf wspomagana przez bombowce nurkujce Stuka, utworzya solidny przyczek po drugiej stronie rzeki,
vis--vis rosyjskiego samobjczego oporu. Przez noc pozycje Totenkopf byy oblegane raz po razie. Nastpnie
93

SS-TOTENKOPF

o wicie ataki ustay i Totenkopf raz jeszcze rozpocza

ostrone badanie pozycji rosyjskich. Nastpnie Wiktorin
rozkaza dywizji strzeenie flanki 28. Korpusu Armijnego, czyli w istocie w przyjmowanie rosyjskich fal kontratakw. Keppler by niezbyt zadowolony z tego powodu, e Totenkopf uyto jako worka treningowego".

OFENSYWA WOROSZYOWA
Ich rola nie trwaa jednak zbyt dugo - dowdca
rosyjskiego frontu pnocno-zachodniego, marszaek
Kliment Woroszyow, przeprowadzi zmasowan kontrofensyw, ktra miaa rozdzieli Grupy Armii Pnoc" i rodek". Radziecka 34. Armia uderzya na
10. Korpus Armijny na poudnie od jeziora Ilmen.
Dowdca Grupy Armii Pnoc", Ritter vov Leeb,
94

Powyej: Oficerowie Totenkopf naradzaj si w sierpniu-wrzeniu 1941 roku w pnocnej Rosji. Pnym latem 1941 roku
dywizja bya zaangaowana w cikie walki wok jez. Ilmen,
starajc si oczyci lasy z onierzy sowieckich.

odpowiedzia oddzieleniem 56. Korpusu Pancernego

i Totenkopf i wysaniem ich na pomoc 10. Korpusowi
Armijnemu. Keppler mia jednak wielki problem
z wydzieleniem Totenkopf gwnie z powodu cigych
sowieckich kontratakw i braku wsppracy z ssiadujcymi dywizjami.
Manstein zamierza absorbowa Woroszyowa atakami 10. Korpusu Armijnego, podczas gdy Tottenkopf
i 3. Dywizja Zmotoryzowana miay uderzy na flank
34. Armii. Nastpio to 1!) sierpnia i Toptenkopf moga

UDERZENIE NA PNOCY

Po prawej: Modszy oficer, majcy na obydwu klapach symbole dywizyjne. W kaburze ma pistolet P08, posiada m a p n i k
oraz pistolet maszynowy - p r a w d o p o d o b n i e M P 2 8 - zawieszony na plecach.

cieszy si z sukcesw pierwszego dnia ataku, gdy

pojmaa 785 jecw i wielk ilo sprztu. Manstein
rozkaza natychmiastowy pocig za wycofujcymi si
onierzami sowieckimi. Dywizji udao si zdoby
mosty na rzece Polist na poudnie od jeziora Ilmen
i w ten sposb odci 34. Armii moliwo ucieczki.
Do 20 sierpnia wszelki radziecki opr zosta zamany.
21 sierpnia Totenkopf wzi do niewoli wicej jecw
ni w czasie caej kampanii francuskiej. cznie zostao zniszczonych 8 radzieckich armii. Manstein osobicie przyby do kwatery gwnej Kepplera, by wyrazi uznanie dla osigni dywizji.

PRZEWAGA SOWIECKA
Jednake pod wzgldem strategicznym, pozycje sowieckie byy mocniejsze. Przeciwuderzenie Mansteina
oznaczao, e reszta Grupy Armii Pnoc" pozostawaa nieruchoma, pozwalajc Sowietom na wzmocnienie obrony Leningradu. Co wicej, trwaa miertelna wojna na wyniszczenie; niemale nieograniczone
zasoby sowieckiej siy ludzkiej pozwalay im na przypuszczanie nieustannych kontratakw stale osabiajcych Niemcw.
Totenkopf i 3. Dywizja Zmotoryzowana wyruszyy
na wschd przeciwko stale wzmacnianej obronie
sowieckiej, lecz natarcie Totenkopf zostao zatrzymane
w zwizku z niezwyk aktywnoci sowieckich si
powietrznych, ktre spowodoway znaczne szkody
w pojazdach dywizji. Dnia 28 sierpnia Manstein
wyda rozkaz Totenkopf by przekroczya rzek, lecz
wysiki dywizji zostay zahamowane przez powtarzajce si ataki piechoty sowieckiej i wielkie ulewy,
ktre drogi rosyjskie zamieniy w grzzawiska. Nastpnego dnia Keppler wystpi o to, aby jego wyczerpana i bardzo osabiona dywizja nie bya wysyana
ponownie do ataku; Totenkopf z 4853 ofiarami miertelnymi i niewystarczajcymi uzupenieniami poniosa wicej strat, ni inne dywizje korpusu. Manstein wyrazi zgod na odoenie ataku i obieca, e

udzieli pomocy dywizji tak szybko, jak to moliwe.

Jednake nieustajce ataki Armii Czerwonej nie pozwalay odetchn. Saperzy trzeciego puku Kleinheisterkampa Totenkopf zdoali przeprawi przez rzek
Pola dwa bataliony.
Pogoda poprawia si i Niemcy mogli wznowi natarcie gwne, chocia posuwanie si przez pola minowe i miny puapkowe - w lad za wycofujcymi si
formacjami sowieckimi - byo wolne. Ofensywa osaba,
a nastpnie z 11 na 12 wrzenia zatrzymaa si w obliczu dalszych kontrofensyw sowieckich w rejonie Demiaska. Dywizja okopaa si i czekaa; 18 rozpoczy
si rosyjskie ataki. Piechota, fala za fal, atakowaa
pozycje Totenkopf, a nastpnie - o zmierzchu - ataki
raptownie zostay przerwane.
95

SS-TOTENKOPF

96

UDERZENIE NA PNOCY

Dywizja nastpnie cieszya si krtkim okresem

spokoju i w tym czasie, 21 wrzenia do swojej dywizji
powrci Eicke i uczestniczy w czterogodzinnej
odprawie u Kepplera - zanim Keppler polecia z powrotem do Niemiec - i Lammerdinga. Eicke, jeszcze
uywajcy laski, byl przeraony stanem swoich ludzi.
Dywizja nieustannie bya w akcji na mokradach
i w lasach wok Ilmen i to byo widoczne. Eicke szybko
skierowa energi, by dywizja otrzymaa porzdne uzupenienia i zostaa wycofana z linii frontu. Jednake,
zanim mg cokolwiek zrobi, dywizja zostaa uwikana
w nastpn sowieck kontrofensyw o takiej skali, jakiej
jeszcze nie dowiadczya.

KONTROFENSYWA SOWIECKA I UNO

Po przesuniciu Mansteina na poudnie, Totenkopf
zostaa przetransferowana do 2. Korpusu Armijnego,
za 22 wrzenia sztab gwny korpusu ostrzeg Eickego,
e naprzeciwko jego dywizji zostay rozlokowane nowe
jednostki sowieckie i e nasilaj si sowieckie dziaania
patrolowe i rozpoznawcze. Nasili si take ostrza artyleryjski i ataki z powietrza. Piechota sowiecka rozpocza prbne ataki na pnocnej flance Totenkopf i odkrya luk pomidzy ni a ssiadujc z ni 30. Dywizj
Piechoty. Totenkopf bya rozcignita na dugoci 24 kilometrw linii frontu; od poudnia by rozlokowany
puk Simona, a na pnocy 3. puk piechoty Kleinheisterkampa - z najdalej na pnoc od pozycji puku
wysunit wsi uno. To std nadszed najbardziej
skoncentrowany atak sowiecki.
Rozpocz si w poudnie 24 wrzenia. Piechota sowiecka, fala za fal, nacieraa na pozycje Totenkopf 'i w kocu
si przez nie przedara. W unie dwa sowieckie puki,
wspierane przez 20 czogw, przeszy przez pozycje
2. batalionu 3. puku i zmusiy ocalaych do bezadnego
wycofania si. Sytuacja zostaa ustabilizowana dziki
odwadze 2. kompanii batalionu niszczycieli czogw
i baterii artylerii Totenkopf ktra wymierzya ogie na
Rosjan z penego dystansu. Nieco na pnoc od wsi znajZatroskane spojrzenie Hauptsturmfiihrera z Dywizji Totenkopf
w Zwizku Radzieckim w roku 1941 - z kamuflaow mask
z przodu hemu. Straty, jeli chodzi o modszych oficerw,
w walkach wok una byy b a r d z o due.

dowala si bateria przeciwpancerna SSSturmmanna (kaprala) Fritza Christena, ktra najbardziej odczua zmasowany atak jednostek pancernych, wcznie ze wietnym czogiem T-34 i ogromnymi czogami KW-II.
W trakcie pierwszej potyczki Christen by wiadkiem,
jak wybity zosta cay jego pluton. Sam pozosta przy
swoim dziale, rozbijajc sze czogw i odpierajc atak.
W tym czasie skoncentrowany ogie artylerii przeama
ataki rosyjskie i Eicke tego wieczora wyda rozkaz kontrataku, ktry doprowadzi do odbicia miasteczka.
Spodziewane przeciwuderzenie sowieckie nastpio
nastpnego dnia o godz. 5.00. Tym razem ludzie SS byli
przygotowani lepiej, chocia czogi T-34 okazay si by
nieczue na ich dziaa przeciwpancerne 37 mm. Na czele
pozycji niemieckich, w obliczu skoncentrowanego ognia
artylerii, karabinw maszynowych i broni krtkiej, powstaa sterta cia onierzy. Tym razem Totenkopf nie ustpia pola, pomimo ponawianych co p godziny atakw
sowieckich. Rosjanie wprowadzali coraz bardziej dziwaczne dziaania taktyczne. Pewien onierz wojsk inynieryjnych, okopujcy si za polem minowym, by zdumiony, e zosta zaatakowany przez stado wi, ktre przez
pole minowe byy gnane przez Rosjan, aby je oczyci
Waka osigna kulminacyjny moment 26 i 27 wrzenia, kiedy to Totenkopf znosia nieustanny 48-godzinny
atak wszystkiego, co Rosjanie mieli jeszcze w zapasie.
Raz jeszcze gwny ciar ataku zosta skierowany na
uno i na 3. puk, ktry walczy nieprzerwanie bez odpoczynku i odnawiania zaopatrzenia. Drugi batalion
straci wszystkich swoich oficerw, a pomimo to z jedynie 150 ludmi pozosta w akcji, rozwin kontratak
i w nocy z 26 na 27 wrzenia odbi wie. Jak zostao to
ju odnotowane, dziaa 37-milimetrowe byy nieodpowiednie na sowieckie T-34, jedynie skuteczne byy 50-milimetrowe dziaa Pak 38 race z dystansu 500 m. Tym
samym, aby mc sobie z nimi poradzi, ludzie Totenkopf
przeciwko sowieckim wojskom pancernym musieli walczy na piechot - z torb na ramieniu z minami i koktajlami Mootowa. Jedna taka druyna, prowadzona
przez sapera Hauptsturmfiihrera Maxa Seela, 26 wrzenia
w taki sposb zniszczya siedem T-34.
27 wrzenia Sowieci skierowali przeciwko Totenkopf
rwnowarto trzech dywizji oraz 100 czogw. Eicke
dokona analizy jednostek zaopatrzenia i wspomaga97

SS-TOTENKOPF

jcych - pod ktem ludzi, ktrych mgby posa na

lini frontu, a take uzbroi i wypchn swoj jednostk
sztabow, aby zadziaaa jako ostateczna rezerwa,
jeeli bdzie to konieczne. Tego dnia uno przechodzio z rk do rk czterokrotnie. Kiedy ludzie SS
ostatecznie wyparli z miasteczka Sowietw, byli zaskoczeni tym, e zastali Fritza Christena przykucnitego
za swoim dziaem, ktre obsugiwa sam przez niemal
trzy dni. Wok niego byo 13 czogw, ktre osobicie
zniszczy oraz zwoki 100 sowieckich onierzy,
ktrych zabi. Eicke rekomendowa go do odznaczenia
Krzyem Rycerskim; otrzyma go osobicie z rk Hitlera;
Christen by pierwszym i najmodszym szeregowym
esesmanem, ktry je otrzyma. Nadzwyczajny opr
Christena i dywizji jako caoci ukaza wol walki przeciwko tym strasznym atakom. Indoktrynacja Eickego
i fanatyzm dywizji miay tu swoje oodzwierciedlenie.
98

Powyej: Kiedy Niemcy doszli do pastw nadbatyckich,

przez wikszo ludnoci byli witani j a k wyzwoliciele - pokazuj to otewskie kobiety. Z krajw nadbatyckich Waffen-SS
rekrutowao wielu onierzy.
Po prawej: onierze Totenkopf we wsi nieopodal miasteczka
Staraja Russa w kotle demiaskim. Totenkopf, wraz z czci
18. Dywizji Zmotoryzowanej, w okreniu w tym rejonie przetrwaa j e d n e z najciszych walk.

DESPERACKA WALKA
Defensywne zwycistwo osabio bardzo Dywizj Totenkopf. Eicke oszacowa, e od momentu rozpoczcia si
Barbarossy", straty w ludziach dywizji wyniosy 6610
osb, a nowych otrzymaa ona tylko 2500; podobnie
ucierpiay jej pojazdy i wyposaenie. Pomimo to dywizja
ponownie otrzymaa rozkaz do natarcia. Jednake siy To-

UDERZENIE NA PNOCY

tenkopf byy zbyt wyczerpane, by przeprowadzi skuteczn akcj ofensywn i kiedy 16 km na wschd od una
uderzya na rosyjskie pozycje obronne, niemal od razu
zostaa powstrzymana. Dowdcy Eickego nieustannie
zwraca mu uwag na to, e ich jednostki nie s zdolne do
niczego wicej, jak tylko do dziaa defensywnych,
a wkrtce nie bd zdolne nawet do tego. Niemiecka
ofensywa zostaa zatrzymana na caej dugoci frontu i co

wane, w martwym punkcie znalaz si take niemiecki

atak na Moskw. Totenkopf i reszta 16. Armii zaczy si
okopywa na zim. Pomimo apeli Eickego o zluzowanie
dywizji, sukces oznacza, e Totenkopf - pomimo, e dua
cz armii czua awersj do Eickego i jego formacji musiaa pozosta na linii frontu. Zyskaa ona saw niezawodnej i zajmowaa kluczowe pozycje, std te Grupa
Armii Pnoc" nie moga pozwoli sobie na jej utrat.
99

SS-TOTENKOPF

Po prawej: D r u y n a Totenkopf w kotle d e m i a s k i m wiezie na

saniach niezbdn amunicj. Znaczc prac w zakresie zaopatrzenia obrocw wykonywaa Luflwaffe, ale ywno i amunicja byy cile racjonowane.

Ostatecznie w grudniu 1941 roku, kiedy sowiecki

marszaek Gieorgij ukw ze wieymi wyborowymi
dywizjami syberyjskimi, z mnstwem czogw T-34,
rozpocz potny kontratak - niemiecka ofensywa
zostaa powstrzymana na peryferiach Moskwy. Wyczerpana Grupa Armii rodek" wycofaa si i pozycje niemieckie nie byy ustabilizowane do poowy stycznia
1942 roku, tj. do rozkazu Hitlera o niecofaniu si. Kontrofensywa sowiecka jednake nie ograniczaa si tylko
do frontu moskiewskiego. Sowieci skomasowali 11. i 34.
Armie oraz 1. Armi Uderzeniow w celu dokonania
wyomu pomidzy Grup Armii Pnoc" a Grup
Armii rodek". Naprzeciw tego planowanego natarcia
znajdoway si 10. i 2. Korpusy 16. Armii, czci ktrej
bya Dywizja Totenkopf. Wysunici naprzd zwiadowcy
i patrole Eickego zauwayy koncentracj wojsk naprzeciw ich pozycji, a wic dywizja i jej ssiedzi gorczkowo
starali si umocni swoje pozycje.

NOWY ATAK SOWIECKI

Atak nadszed w nocy z 7 na 8 stycznia 1942 roku
wrd zamieci nienej, w czasie ktrej temperatura
spadla poniej 40 stopni Celsjusza. Ofensywa zostaa
skierowana na poudniow flank Grupy Armii Pnoc", otara si o czoo Totenkopf i uderzya w ssiadw
dywizji: 30. i 290. Dywizje Piechoty. 290. zostaa rozbita cakowicie i Sowieci pocignli 32 km na tyy 10. Korpusu Armijnego. W tym czasie sowiecka 11. Armia na
pnocy pocigna na tyy 2. i 10. Korpusw Armijnych, za sowiecka 1. Armia Uderzeniowa posza w gr wzdu rzeki owa, podejmujc prb okrenia
16. Armii. 16. Armia zareagowaa wycofaniem pewnej
liczby jednostek wraz z Totenkopf - ku duemu niezadowoleniu Eickego - i wysaniem ich dla wzmocnienia
rejonw frontowych zagroonych zaamaniem si. Pi
batalionw Totenkopf wcznie z batalionami saperw
i zwiadowczym oraz czci puku artylerii, 9 stycznia
popieszyy na pnoc, podczas gdy Eicke by zmuszony
wysa dwa bataliony take na poudnie dla wzmocnienia
100

UDERZENIE NA PNOCY

SS-TOTENKOPF

tamtej flanki. Feldmarszaek Leeb oceni, e okrenie

16. Armii jest tylko kwesti czasu i poprosi Hitlera
o pozwolenie na wycofanie armii, aby zapobiec jej odciciu i zniszczeniu. Hitler prob odrzuci i nakaza
16. Armii zosta na miejscu i walczy. Po otrzymaniu tej
odpowiedzi Leeb zoy prob o zwolnienie go i zastpienie przez generaa pukownika Georga von Kchlera.
W midzyczasie Sowieci utworzyli kocio wok
miasta Demiask, gdzie bya 16. Armia i 8 lutego Sowieci zamknli tam 2. i 10. Korpusy Armijne, apic w puapk dywizje piechoty: 12., 30., 32., 123. i pozostaoci
290., a do tego jeszcze trzon Totenkopf. Rosjanie przeciwko wyczerpanym i osabionym Niemcom mogli wystawi 15 wieych dywizji piechoty. Gring, szef Luftwaffe, powiedzia Hitlerowi, e mgby zaopatrywa
drog powietrzn 95 000 ludzi w tym kotle, std te
Hitler rozkaza znajdujcym si w potrzasku dywizjom
nie podejmowa prby przedarcia si na zachd.
102

Powyej: K a d r y Totenkopf czekaj na pozycjach na nastpny

atak sowiecki. Udao im si zaatwi odpowiednie u b r a n i a
zimowe, ktre zapewniay pewne maskowanie. onierz na pierwszym planie jest uzbrojony w karabin maszynowy E r m a EMP.
Po prawej: Czonkowie Totenkopf bdcy w kotle d e m i a s k i m ,
nosili standardowe paszcze Wehrmachtu; wok siebie owinite
maj koce. Nios skrzynki i tamy z amunicj do druynowego cikiego karabinu maszynowego.

Najwyszym stopniem oficerem w owym kotle by

genera Walter Brockdorff-Ahlefeldt; ktry podzieli
Totenkopf na dwie pukowe grupy bojowe i ulokowa tam,
gdzie walki byy najcisze. Wiksza z nich, pod dowdztwem Eickego, bya mieszanin oddziaw SS
i armii z 290. Dywizji Piechoty. Brockdorff-Ahlefeldt
umiejscowi t grup na zachodnim skraju kota dla
zapewnienia, aby luka pomidzy jego oddziaami

UDERZENIE NA PNOCY

SS-TOTENKOPF

a gwn lini frontu Niemcw si nie powikszaa.

Druga grupa bojowa, ktra znalaza si pod dowdztwem
Maxa Simona, usadowia si na pnocno-wschodniej
flance kota, ktra stawiaa czoa powanemu naporowi
i bya zagroona rozbiciem. Przez luty i pocztek marca
Totenkopf bya pod sta presj, a mimo to ludzie nie
wycofali si ze swoich pozycji, walczc w gbokim
niegu i w temperaturach, ktre rednio wynosiy 30
stopni Celsjusza.

SUKCES LUFTWAFFE
Luftwaffe zdoaa cakiem skutecznie dostarcza zaopatrzenie do kota. Szacowano, e aby ten rejon utrzyma,
potrzeba byo 200 ton, a w punkcie szczytowym Luftwaffe w rzeczywistoci zabieraa 300 ton, chocia zrzucona zostaa tylko poowa potrzebnej iloci, jako e pogorszya si pogoda. Bitwa o wydostanie si z kota
osigna swj punkt kulminacyjny w ostatnim tygodniu lutego. Zasadniczy wysiek sowiecki by skierowany
na zachodni sektor czci si Eickego i niekiedy jego
oddziay byy rozcinane na pojedyncze odizolowane
koty. Pomimo to onierze Totenkopf nie wycofali si.
Ten fanatyczny opr w trzecim tygodniu lutego zebra
swoje niwo. Caa grupa bojowa Eickego, bronica 13-kilometrowego odcinka frontu, stracia 36 oficerw, 191
podoficerw i 1233 szeregowcw. Poniewa sowiecki
atak nie sab, 28 lutego Eicke utraci kontakt z jednostkami ssiednimi. Totenkopf jeszcze si trzymaa, mimo
tego Sowieci, aby zgnie ten kocio, skierowali tam
swoje pozostae rezerwy.
W marcu rosyjskie ataki na zachodni sektor Eickego osaby, jako e nieustanne fanatyczne uderzenia
dywizji sowieckich w kocu osigny swj punkt kulminacyjny. Wyborowa sowiecka 7. Dywizja Gwardii
praktycznie zostaa unicestwiona. W podobnej
kondycji bya take Totenkopf dywizja bya na granicy
destrukcji. Mimo to na pocztku marca zostay poczynione przygotowania do podjcia prby uwolnienia si z kota. Dowdca operacji, genera porucznik
Walter von Seydlitz, zgromadzi pi dywizji, aby
przedrze si przez linie sowieckie i wyrwa z kota
pod Demiaskiem. Hitler wyrazi zgod na to, aby
oddziay w kotle zaatakoway take w kierunku zachodnim, aby dopomc prbie uwolnienia si ze stro104

ny wojsk Seydlitza i dlatego po zachodniej stronie

kota demiaskiego zostay umieszczone najlepsze
dostpne jednostki.

PRBA UWOLNIENIA
Prba uwolnienia rozpocza si 21 marca i w cigu
dwch dni dywizje Seydlitza dokonay sporego postpu. Jednake opr sowiecki wkrtce si umocni
i 28 marca natarcie zostao powstrzymane. Od tego
momentu siy Seydlitza posuway si wolno naprzd
przez rosyjsk sie defensywn po wschodniej stronie
kota. Zakadane przebicie si na zachd byo stale
odkadane. Dopiero 14 kwietnia Seydlitz oceni, e posun si dostatecznie daleko, aby rozkaza Eickemu,
eby sprbowa do niego doczy. Na nieszczcie, rozpoczcie tej tzw. Operacji Przejcia zbiego si z pierwsz wiosenn odwil i tym samym onierze armii
i SS musieli walczy po pas w moczarach, ktre jeszcze
par dni wczeniej byy zamarznite i atwe do przejcia. Walka w tych warunkach bya szczeglnie cika.
Grupa bojowa Eickego posuwaa si do przodu
niewiele szybciej, ni rednio okoo ptora kilometra
dziennie i 20 kwietnia kompania z batalionu niszczycieli czogw Totenkopf dosza do rzeki owa. Dnia nastpnego do kompanii doczyy inne jednostki
i 22 kwietnia zosta utworzony przyczek pomidzy
oddziaami w kotle wok Demiaska a reszt Grupy
Armii Pnoc". Eicke za dokonania Totenkopf - wytrzymao i waleczno na drodze z kota, ktre day
znaczcy wkad do stabilizacji pozycji niemieckich
wok jeziora Ilmen - zosta odznaczony Krzyem Rycerskim, a nastpnie Limi Dbowymi i awansowany
do stopnia SS-Obergruppenfuhrera. Hitler w czerwcu odznaczy go osobicie. Fiihrer owiadczy, e przetrwanie
kota pod Demiaskiem byo olbrzymi zasug Totenkopf. Jeszcze jedenastu innych ludzi otrzymao
Krzye Rycerskie za ich dokonania pomidzy styczniem i marcem 1942 roku. Dywizja Eickego, bya jednak w przeraajcej kondycji. Eicke napisa do Himmlera, e potrzebuje 10 000 ludzi na uzupenienie, albo
dywizja powinna by wycofana z frontu, jeeli ma
nadal funkcjonowa. Ludzie dywizji byli wyczerpani
nieustann walk - zarwno fizycznie, jak i psychicznie.

UDERZENIE NA PNOCY

Kondycj Totenkopf obrazowa raport wysany do

Maxa Simona przez dr. Eckerta z 2. batalionu puku
Simona. Z wszystkich, ktrych przebada, uzna, e
okoo dwch trzecich nie byo zdolnych do dalszej su-

Powyej: onierz Totenkopf na froncie wschodnim z karab i n e m Kar 98k, puszk z racjami ywnociowymi, n u t a m i
i akordeonem. 'laki muzyk by z pewnoci lubiany przez
pozostaych czonkw swego oddziau.
105

SS-TOTENKOPF

by wojskowej. Niektrzy, utrzymywa, byli w tak zym

stanie fizycznym, jak winiowie obozw koncentracyjnych, ktrych widzia w czasie odbywania suby
w systemie obozowym, co - jak zauwaa Charles Sydnor - byo pod kilkoma wzgldami najbardziej przemawiajce". rednio rzecz biorc, pozostali przy yciu
ludzie utracili po 9 kg wagi, byli apatyczni i osabieni.
Himmler zlekceway ten raport, jak i inne przesane
mu raporty i uspokoi Eickego, e powrt ciepej
pogody i dostpno wieych warzyw szybko odnowi
siy pozostaych ludzi z dywizji. Dokonania dywizji
wok una oznaczay, e wadze niemieckie, wcznie
z Himmlerem i Hitlerem, byy jeszcze mniej skonne
wycofa Totenkopf dla odpoczynku i odnowienia si.
Tym samym musiaa ona znie wyduony okres przebywania na linii frontu nawet po uwolnieniu si z kota
pod Demiaskiem.

DOWDCA KORPUSU
Kocio pozosta niebezpiecznie wysunit pozycj na
sowieckich liniach frontu i w maju 1942 roku Hitler
przydzieli Eickemu dowdztwo korpusu" z instrukcj, aby utrzyma otwarty jego zachodni kraniec.
W skad korpusu Eickego wchodzio 14 000 tych,
ktrzy przeyli z szeciu dywizji, ktre znajdoway si
w okreniu pod Demiaskiem i zostay straszliwie
poturbowane. Bronili oni odcinka frontu dugoci
72 km, co - jak zgodnie twierdziy wszystkie wadze
wojskowe - byo niewykonalne. Genera pukownik
Busch, dowdca 16. Armii, zgodzi si z analiz Eickego, e sytuacja bya beznadziejna, chyba e Totenkopf
zostanie wzmocniona przez przynajmniej 5000 onierzy.
Wszystko, co Totenkopf otrzymaa z Niemiec - to 3000
le wyszkolonych rezerwistw. Nadzieja na bro i wyposaenie nigdy si nie zicia, jako e Himmler, widzc, e dywizja jest wykoczona, planowa w Niemczech powoa now Totenkopf. Dywizja w Demiasku
nie otrzymaa ani nowej artylerii, ani pojazdw, podczas gdy ich przeciwnicy byli do woli zaopatrywani
w jedno i drugie. W maju 1942 roku Sowieci na nowo
podjli ofensyw i z trudem zostali odparci. Jednake
latem tego roku koncentracja wojsk sowieckich bya tak
dua, e byo oczywiste, i nadcigaa wielka ofensywa.
106

Po prawej: Czog P z K p f w III z nowego batalionu lekkich

czogw Totenkopf. Podczas gdy onierze S i m o n a pod koniec
1942 roku byli zabijani w D e m i a s k u , dywizja przechodzia
we Francji faktyczne p r z e o b r a e n i e w dywizj g r e n a d i e r w
pancernych.

Mimo to, w czerwcu Himmler nakaza Eickemu przyjazd do domu na przepustk. Dywizj przekaza Simonowi. Podczas gdy Eicke skorzysta z okazji, aby przekaza Himmlerowi osobicie protest dotyczcy traktowania jego ludzi, Simon stan w obliczu zupenej destrukcji pierwotnej dywizji Totenkopf.
W lipcu, kiedy wielka letnia niemiecka ofensywa
posza w kierunku Kaukazu, Sowieci prbowali zacienia korytarz w klinie demiaskim, co skonio Simona
do zoenia proby o zwolnienie jego poturbowanej
i zniechconej dywizji. Chocia Totenkopf to przetrzymaa, to jednak nieustajce ataki nadszarpny si dywizji. Simon przewidywa, e cakowita destrukcja Totenkopf jest jedynie kwesti czasu. Wskutek staych sowieckich atakw ofensywnych w lipcu, sia Totenkopf
nieustannie malaa.
Rozpaczliw sytuacj dobrze ilustruje odmowa
Simona podporzdkowania si rozkazowi otrzymanemu od Brockdorffa-Ahlefeldta; miao to miejsce po raz
pierwszy, kiedy Totenkopf nie wykonaa rozkazu wydanego bezporednio przez armi. Kiedy kosztem dwu
kompanii ludzi SS zostao utracone kluczowe miasto
w sektorze Simona, korytarz prowadzcy z kota
znalaz si ponownie w niebezpieczestwie. Brockdorff-Ahlefeldt nakaza Simonowi, aby je odbi. Simon mu
odpowiedzia, e tego popoudnia Totenkopf poniosa
532 ofiary w ludziach i dlatego, jeeli armia chce miasto, powinna to zrobi jedna z jej jednostek. Nie ukarano Simona za to i prb odbicia miasta podja jednostka armijna, ale ku jego zadowoleniu prba bya nieudana.
Ataki rosyjskie 30 lipca w kocu ustay i korytarz
pozosta otwarty. Simon raz jeszcze zoy protest, e
nie moe duej utrzyma dowdztwa, jako e dla obrony pnocnej strony klina o dugoci 41 kilometrw ma
on jedynie 51 oficerw i 2685 szeregowcw. W licie do
Eickego z 2 sierpnia Simon wyzna, e utraci nadziej.
Totenkopf nie bya w stanie przetrwa duej. Eicke by

UDERZENIE NA PNOCY

listem Simona wstrznity i powiedzia Hitlerowi, e

armia chce utrzyma Demiask za cen ostatniej kropli
SS-owskiej krwi"; poprosi go te o zgod na powrt do
dowodzenia. Hitler jego prob odrzuci.

TOTENKOPF ZLUZOWANA
Gwn si uderzenia atakw Sowietw w sierpniu jednego, a nastpnie drugiego przyja na siebie Totenkopf.
Simon by pewny, e dywizja duej utrzyma si nie
moe. Trzon dywizji, 1. i 3. puk piechoty zostay zredukowane do mniej ni 1000 onierzy rnych rodzajw broni i Simon wskazywa na to, e gdyby dywizja
miaa zosta odbudowana, potrzebna bya kadra do-

wiadczonych onierzy piechoty, jak rwnie e dywizja musi zosta wycofana. Rzecz jasna, nie zostaa.
W ostatnich dniach sierpnia, w obliczu powtarzajcych
si kontratakw sowieckich, Totenkopf tracia niewiele
mniej ni 100 ludzi dziennie. Ostatecznie stay nacisk
Eickego i Himmlera skoni Hitlera do wydania
28 sierpnia dyrektywy dotyczcej cakowitej rekonstrukcji dywizji. Zgodzi si na wycofanie jej pozostaoci, aby odbudowa j jako dywizj grenadierw
pancernych. Aeby zacytowa ponownie Charlesa
Sydnora: Dla Maxa Simona i kociotrupw, ktrymi
on pod Demiaskiem dowodzi, decyzja Hitlera bya
wstrzymaniem za pi dwunasta grocej egzekucji".
107

owane wyniszczenie dywizji Totenkopf w kotle demiaskim od lutego do padziernika 1942 roku,
skonio Himmlera do podjcia decyzji, e ma ona
zosta cakowicie odtworzona. Od maja 1942 roku
dywizji odmawiano dania jakiegokolwiek przyzwoitego uzupenienia w ludziach i wyposaeniu, ktrego
nowa formacja wymagaa. W czerwcu 1942 roku Eicke
zosta wysany na urlop, lecz wkrtce skupi si na rekonstrukcji swojej dywizji, proszc zarazem o zluzowanie swoich ludzi z Demiaska. Nawet, kiedy zezwolono mu na powrt do dowodzenia, by on zmuszony
co tydzie przyjeda do Niemiec, aby nadzorowa
toczce si prace nad organizacj nowej jednostki grenadierw pancernych.
W kocu padziernika resztki Totenkopf ostatecznie
zostay cignite z linii frontu wschodniego i pocigami uday si do Niemiec. Lammerding, oficer operacyjny, zebra je w Paderborn i wysa do Bordeaux na
poudniu Francji, gdzie Eicke i jego sztab przygotowywali now dywizj. Eicke od Hitlera i Himmlera otrzyma pewne obietnice co do siy dywizji, i rzeczywicie
na papierze nowa Dywizja Grenadierw Pancernych
Po lewej: Generalfeldmarschall Erich von Manstein opuszcza
swoj placwk dowodzenia. Manstein, dowdca Grupy Armii
Poudnie" podczas operacji Zitedelk, mia na temat Totenkopf,
jako jednostki bojowej, bardzo wysok opini.

Totenkopf wydawaa si jedn z najsilniejszych formacji

w armii niemieckiej.

ZMIANY W DYWIZJI
Hitler zaaprobowa utworzenie dla Totenkopf batalionu czogw wyposaonego w duej mierze w czogi
PzKpfw III i PzKpfw IV. Jednake w padzierniku rozrs si on do wielkoci puku pancernego zawierajcego
batalion dzia szturmowych. Co waniejsze, Ftihrer do
teoretycznego stanu posiadania Totenkopf dooy kompani czogw Tygrys". Zostaa zwikszona zdolno
obrony przeciwlotniczej (przy milczcym zaoeniu, e
Niemcy nie kontrolowali ju nieba), a trzon grenadierw
pancernych - to jest skadnik piechoty zmotoryzowanej
- mia bazowa na 9. puku piechoty SS, ktry zosta
przemianowany na Thule. Batalion niszczycieli czogw
ostatecznie zostawi swoje 37-milimetrowe Paki 35/36
i otrzyma poza 50-milimelrowymi Pak-ami 38 jak ilo
nowych i niezwykle skutecznych Pak 75-milimetrowych
dzia. Na papierze by to robicy wraenie bojowy program, ale na nieszczcie dla Eickego, w rzeczywistoci
Totenkopf nigdy do takiej potgi si nie zbliya.
Po pierwsze, Eicke, jak zawsze, by niezadowolony
z uzupenie dywizji w si ludzk. Byl przekonany, e
ludzie ci, aby nie zosta na froncie wschodnim zmieceni
z powierzchni ziemi, praktycznie potrzebowali przeszkolenia od zera. Eicke mg temu sprosta, gdyby mia
109

SS-TOTENKOPF

wystarczajco duo czasu. Najpilniejszym i najpowaniejszym problemem by brak wyposaenia i samochodw. Na pocztku listopada mial mniej ni poow potrzebnych samochodw i nie do benzyny dla szkolenia
ich zag. Nawet jeszcze na pocztku stycznia 1943 roku
Totenkopf nie otrzymaa swoich Tygrysw". Szkolenie
zostao zakcone wskutek udziau Totenkopf w okupacji
Francji Vichy - w nastepstwie inwazji aliantw w Afryce
Pnocnej, czyli Operacji Torch. 9 listopada 1942 roku
dywizja zostaa wysana nad Morze rdziemne pomidzy Beziers i Montpelier i ruch ten zuy cae cenne paliwo, ktre Eicke i jego sztab mieli troskliwie zmagazynowane. Dywizja pozostaa w subie obrony wybrzea
do 18 grudnia, kiedy to w kocu uwzgldniono prob
110

Eickego, dotyczc podjcia na nowo szkolenia jego ludzi i zastpia Dywizj Totenkopf w tych zadaniach rezerwowa dywizja piechoty.
Eicke by zaniepokojony nieuchronnie zbliajc si
wysyk dywizji na front wschodni, wic poprosi
o odroczenie takiego ruchu do czasu, a Totenkopf bdzie
gotowa. Eicke ostrzeg, e biorc pod uwag stan wyposaenia i wyszkolenia, wysianie Totenkopf do walki w tym
momencie skutkowao by szybk jej destrukcj. Himmler nie chcia, aby najbardziej prestiowe formacje
spotka los, ktry tak sugestywnie nakrela Eicke, std
te spotka si z Hitlerem i skutecznie wyperswadowa
mu, aby odoy przerzut Totenkopf do Rosji. Himmler
zatem skontaktowa si z Eickem i poinformowa go, e

ODRODZENIE

Po lewej: Czog Totenkopf toczy si przez obrzea Charkowa

w marcu 1943 roku. Wspdziaajc cile z Dywizj Das Reich,
Totenkopf odegraa decydujc rol w osigniciu owego wyjtkowego niemieckiego sukcesu.

dostaje tylko dodatkowe cztery tygodnie, poniewa dywizja nie moe by oszczdzana w sytuacji pogarszania si
niemieckich pozycji na froncie wschodnim. Eicke czas
ten wykorzysta najlepiej, jak tylko mg i goni swoj dywizj od witu do pnocy, aby podnie ludzi na wymagany poziom. Dobry uytek zrobi z weteranw dywizyjnych z frontu wschodniego, ktrzy prowadzili wykady
na temat sowieckich technik wojskowych i taktyki jednostek pancernych. Zwoka ta pozwolia Eickemu - przy
wykorzystaniu jego znacznych umiejtnoci rekwizycyjnych - take na uzupenienie brakw w wyposaeniu.
W dodatku, przybya ponad polowa obiecanych czogw
typu Tygrys" i zaogi miay krtki czas na zapoznanie
si ze swoim nowym orem.
30 stycznia 1943 roku dywizja wraz z wyposaeniem zaja w Bordeaux 120 pocigw i zanim wysiada
w Kijowie, gwnym dla armii niemieckiej punkcie kracowym linii kolejowej w poudniowej czci Zwizku
Radzieckiego, spdzia w podry przez Rzesz dwa tygodnie. Po przybyciu do Kijowa, Eicke otrzyma rozkaz
udania si na wschd do Potawy, aby doczy do innych doborowych dywizji SS, Leibstandarte i Das Reich
(przemianowanej Dywizji Verjiigungs), ktr take zrekonstruowano jako formacj grenadierw pancernych i ktra - podobnie jak Totenkopf - szczycia si swoimi znakomitymi silami pancernymi. Totenkopf wraz z tymi elitarnymi formacjami, staa si czci I Korpusu Pancernego SS-Obergruppenfiihrera Paula Haussera.
Popieszny powrt by wymuszony fataln zim
1942-1943 r., ktr Wehrmacht przey na froncie wschodnim. 6. Armia generaa Paulusa zostaa pod Stalingradem okrona i odcita przez dobrze przeprowadzone
w listopadzie sowieckie przeciwuderzenie i bya stopniowo niszczona, za na pocztku lutego ostatecznie skapitulowaa. Sowieci, po swoim sukcesie pod Stalingradem, ruszyli z wielk zimow ofensyw, ktr rozpoczli 12 stycznia 1943 roku. Armia niemiecka na poudniu zostaa odrzucona o jakie 480 km, niemal a do Dniepru, tracc po
drodze Charkw. Byo to miasto, dla ktrego odbicia

Hitler chcia uy elitarnego korpusu pancernego. Naczelny dowdca Grupy Armii Poudnie", feldmarszaek
von Manstein, mia inny pomys. Wola uy 1. Korpus
Pancerny jako szpicy ruchu kleszczowego wojsk niemieckich, ktre okryyby i zniszczy armie sowieckie
prce w kierunku Dniepru. 4. Armia Pancerna Hermanna Hotha prowadziaby ofensyw od poudnia. Pomimo
wysikw Mansteina, aby przekona do swego planu Hitlera, ten odmwi poparcia planu feldmarszaka. Fhrer
pragn odniesienia prestiowego zwycistwa i by w gbi
duszy za odbiciem Charkowa, wanego wza komunikacyjnego. Manstein by skazany na spenienie yczenia
Fhrera, lecz niechccy na ratunek przyszed mu Eicke.

TOTENKOPF UGRZZA
Totenkopf drog pomidzy Kijowem i Poltaw przebywaa w rozsdnym czasie, lecz niecierpliwy Eicke chcia
jej posuwanie si przypieszy. 17 lutego wyda rozkaz,
aby dywizja zjechaa z drogi gwnej na zamarznity
teren w celu przypieszenia kroku i lego dnia dywizja
miaa dobre tempo posuwania si po twardej jak skaa,
ziemi.W nocy jednak temperatura wzrosa powyej
poziomu zamarzania i ziemia zacza odmarza; Eicke
i transport dywizji nagle ugrzzy gboko w bocie.
Eicke byl zmuszony powiadomi przez radio Haussera,
e dywizja jest na dobre zablokowana 40 km od miejsca swego przeznaczenia. Z tego powodu Hitler musia
odoy atak na Charkw - korpus Haussera bez Totenkopf nie mia szans - i cho niechtnie, to jednak zaaprobowa kontrofensyw Mansteina.
Kiedy w kocu dywizja zostaa wycignita z bota
i doczya do reszty korpusu, niemal natychmiast rozpoczto atak. Dywizje Hotha uderzyy i odepchny do
tylu awangard sowieckich armii 6. i 1. Gwardii, ktre
wycofay si na pnoc. W tym samym czasie Totenkopf
i Das Reich, ktre byy na czele 1. Korpusu Pancernego
SS, przesuny si na tyy sowieckiej 6. Armii i jej odwrt obrciy w katastrof. Czogi i pojazdy opancerzone Totenkopf zniszczyy kolumny samochodw wypenionych uciekajcymi onierzami sowieckimi. Kiedy
sowieckim czogom T-34 skoczyo si paliwo i kaszlc,
stany, pancerna dywizja Eickego niszczya je, kiedy
stay. Ucieczk Sowietom odciy 1. puk grenadierw
pancernych Totenkopf dowodzony przez SS-Oberslurmban111

SS-TOTENKOPF

nfukrera Ottona Bauma, i cz Das Reich, ktre popieszyy do przodu i utworzyy lini w poprzek drogi wycofywania si Sowietw. Od poudnia reszta Tolenkopf pognaa przez step, aby zlikwidowa pozostay opor sowiecki.
1 marca wszystko zostao zakoczone. Korpus Pancerny
Haussera i 4. Armia Pancerna Hotha rozbiy due masy
dwch sowieckich armii i odwrciy - aczkolwiek na jaki czas tylko - bieg wojny na wschodzie. Niemcy przejli lub zniszczyli niemal 615 czogw, 400 sztuk haubic
i artylerii oraz 600 dzia przeciwpancernych. Wielu
sowieckim onierzom udao si uciec pieszo - wskutek
braku wsparcia ze strony piechoty niemieckiej. Niemniej jednak 23 000 zostao zabitych, a 9000 wzitych
do niewoli. Kontratak Mansteina ustabilizowa niemieck lini na poudniu Zwizku Radzieckiego, co
oznaczao, e Niemcy mieli obecnie czas na przygotowanie planw i uzupenienie wyposaenia z myl
o dziaaniach ofensywnych nadchodzcego lata.

112

MIER EICKEG0
To wielkie zwycistwo nie zostao uzyskane bez kosztw. Po poudniu 26 lutego 1943 roku, kiedy przez
step mkna pogo i puki Tolenkopf byy do znacznie rozcignite, sztab gwny utraci kontakt z pukiem pancernym. Skoro nie mona si byo z nim skontaktowa drog radiow, Eicke postanowi odnale
go osobicie. Ze swojej polowej kwatery gwnej
zabra si jednosilnikowym samolotem zwiadowczym
Fieseler Storch, by zobaczy, czy nie da si go zlokalizowa z powietrza. Okoo godziny 16.30 jego pilot
dostrzeg bdc na przedzie kompani pancernego
puku czogw wok i w samym rosyjskim maym
Poniej: Walki uliczne w Charkowie. Decyzja Haussera, aby
przypuci szturm na miasto, a nie otoczy je i oblega, j a k
rozkaza mu Manstein, kosztowaa dywizje Waffen-SS wiele
dodatkowych strat w ludziach.

ODRODZENIE

Po prawej: Dowdcy czogw Totenkopf zatrzymali si na papierosa w czasie walk w Charkowie w pocztkach roku 1943.
Operacja dala zaogom czogw szans sprawdzenia swego
wyszkolenia i nowego wyposaenia.

miasteczku Michajowka. Nie zauway jednak tego,

e w pobliu okopane byy wojska sowieckie. I kiedy
samolot kry, aby podej do ldowania, napotka
kanonad strzaw oddanych z pozycji sowieckich,
ktre zdruzgotay delikatny samolot. Rozbi si on
w poowie drogi pomidzy pozycjami niemieckimi i sowieckimi. Natychmiastowa prba Niemcw, by wycign ciao z poncego samolotu, wskutek miadcego ognia Sowietw nie powioda si. Kiedy si
ciemnio, wysiki te zostay przerwane; wezwano posiki, aby mona byo podj ponown prb rankiem.
O godzinie 05.15 dnia nastpnego wyruszya grupa
uderzeniowa, dowodzona przez SS-HauptsturmJuhrera
Lino Masarie, zoona z kompanii motocyklowej,
dwch dzia szturmowych i trzech czogw z artylerzystami. Odrzucia ona Sowietw z ich pozycji, aby
mc zabra ciaa Eickego, jego adiutanta i pilota.
Przez ten czas wie poprzez dywizj drog subow dotara do Hitlera. Kiedy 1 marca 1943 roku
informacja o mierci Eickego zostaa podana publicznie, Hitler w peanie na cze czowieka, ktry w tak
wyjtkowy i jedyny w swoim rodzaju sposb suy Rzeszy", ogosi, e 3. puk grenadierw pancernych, dla
uhonorowania zmarego zaoyciela i dowdcy dywizji
Totenkopf, otrzyma imi Theodora Eickego. Tego samego dnia wyprawiono Eickemu dywizyjny pogrzeb.
Eicke nie by czowiekiem, ktry w SS i partii nazistowskiej by autentycznie lubiany. Przede wszystkim
dlatego, e by nieustpliwy i uparty. Jednak by on
wyjtkowo utalentowanym organizatorem i niektrzy
uwaali, e jego zapau i energii bdzie bardzo brakowa. Prawdopodobnie, poza jego rodzin, jedynym
rodowiskiem, gdzie go naprawd opakiwano, bya
jego dywizja. Dywizja Totenkopf bya dzieem Eickego,
uksztatowana zostaa przez jego osobowo i przekonania. Swoj elazn dyscyplin, najwyszego stopnia
fanatyzm i nienawi do wroga, zaszczepi swoim
onierzom. Zgodnie z pogldami Eickego, dla Totenkopf nie byo miejsca na wycofywanie si, a jego onie-

rze walczyli z cakowitym przekonaniem i zacitoci.

Chocia niekoniecznie fanatyzm i zawzito sprawiaj, e dowdca jest szanowany przez swoich ludzi tak,
jak by Eicke. Wytumaczenie tego faktu byo wzgldnie
proste. By on - by uy stosownego truizmu - onierzem kompletnym". Kiedy wymaga od swoich onierzy absolutnej odwagi, sam dzieli z nimi ich ciki
los. Zazwyczaj wystawia siebie na niebezpieczestwo,
bdc zawsze - jak dowioda tego jego mier - blisko
frontu i tego samego, co od nich, wymaga take od
113

SS-TOTENKOPF

Popiersia sowieckich liderw i artystw zebrane j a k o trofea

przez ludzi z Dywizji Toenkopf w czasie bitwy o Charkw. S
wrd nich popiersia Lenina, marszaka Woroszylowa i Maksyma Gorkiego.

siebie. Nosi te same rzeczy, spa w tych samych bunkrach i okopach strzeleckich, korzysta te z takich samych racji ywnociowych. Eicke rwnie utrzymywa
zaye stosunki ze swymi ludmi, a z kolei oni ofiarowywali mu swoj niekwestionowan lojalno. Prawdopodobnie to dziki Eickemu dywizja, ktr utworzy,
moga znakomicie funkcjonowa po jego mierci. Totenkopf zachowaa tak sam renom niezawodnoci
i walczya z tak sam zawzitoci jak wczeniej.

BITWA 0 CHARKW
Pomimo strasznej klski, Najwysze Dowdztwo sowieckie, aby zatrzyma natarcie niemieckie na Charkw,
rzucio na poudnie korpus pancerny. Jednake korpus
sowiecki wpad w nastpn puapk niemieck. Hausser
tak rozlokowa Totenkopf i Das Reich, jak gdyby zamierza
przypuci atak na miasto. W ten sposb doprowadzi do
wycignicia si sowieckich i skierowania przeciwko tym
dywizjom, podczas gdy Leibstandarle wysa na tyy Sowietw. Toenkopf i Das Reich odrzuciy jednostki sowieckie z powrotem na pnoc, w kierunku Leibstandarle, ktra bya przygotowana do zatrzymania sowieckiego odwrotu. Tym samym mot Totenkopfi Das Reich roztrzaska
o kowado Leibstandarle ostatni si sowieck blokujc
drog do Charkowa. Kiedy z tej drogi znika ostatnia
przeszkoda, 5 marca 1943 roku Totenkopf i Das Reich,
poczyy si z 4. Armi Pancern Hotha, by rozpocz
ofensyw w celu zdobycia miasta. Teren by ciki i Manstein z Hothem postanowili wzi miasto, okrajc je,
a nie zdobywa je ulica po ulicy i tym samym dawa si
wciga w rodzaj wojny miejskiej, co okazao si tak kosztowne w Stalingradzie.
Awangarda Das Reich dosza do zachodnich przedmie Charkowa 9 marca 1943 roku. Gdyby Hausser
posucha ich instrukcji, Korpus Pancerny SS kontynuowaby czyszczenie uku na pnocnym skraju miasta,
wykonujc swoj cz zadania okrenia Charkowa.
Hausser jednak nie mg si oprze temu, by nie wzi
miasta szybko. Wyda Das Reich rozkaz zatrzymania si 114

w celu przygotowania ataku na miasto, podczas gdy

Totenkopf wysa na uk pnocny, aby zapobiega kadej
prbie sowieckiego odwrotu. Nastpnie, 9 marca, przy
uyciu Das Reich i Leibstandarte oraz batalionu odczonego od Totenkopf, wbrew wyranym rozkazom Hotha, ze
swymi ludmi przypuci atak. Zanim miasto zostao
zdobyte, miny trzy dni zajadych walk ulicznych; jego
korpus pancerny ponis ofiary w liczbie 11 500 osb.
W tym czasie Totenkopf zrealizowaa plan okrenia mia-

ODRODZENIE

sta, nakrelony przez Hotha i Mansteina. 15 marca

zdobya ona wany most na rzece Doniec w Czugujewie,
co uwizio wszystkie sowieckie jednostki prbujce
uciec przed pancern armi Hotha. W defensywnej walce wok przeprawy rzecznej w Czugujewie Totenkopf
zniszczya elitarn sowieck 25. Dywizj Strzelcw Gwardii, kiedy ta podja prb ucieczki.
Po zdobyciu Charkowa Hoth i Manstein stali przed
nastpnym celem, a byo nim wyeliminowanie ostat-

niego wanego przyczka sowieckiego nad Docem

w miecie Biegorod. Gdyby Sowieci utrzymali Biegorod, stanowioby to znaczne zagroenie dla utrzymania
Charkowa w rkach Niemcw, wic 18 marca cay korpus pancerny, Leibstandarte, Das Reich i Totenkopf wypary
z miasta ostatnie oddziay sowieckie - wanie, kiedy zaczynay si wiosenne odwile. Obrciy one drogi rosyjskie w grzzawiska i sprawiy, e przez przynajmniej kilka tygodni dziaania na du skal stay si niemoliwe.
115

SS-TOTENKOPF

116

ODRODZENIE

Powyej: Oficerowie Totenkopf obserwuj postp ataku j e d n e j

z dywizji w czasie bitwy kurskiej w lipcu 1943 roku. Chocia
onierze sowieccy czekali na ni, dywizji udawao si posuwa do przodu.
Po lewej: Tygrysy" Totenkopf posuwaj si naprzd podczas
koncentracji przed ofensyw na Kursk. Te solidne nowe czogi miay dziao kalibru 88 mm i gruby pancerz, zostay uyte
jako szpica ataku Totenkopf.

Zwycistwo w Charkowie znacznie zwikszyo istniejc ju reputacj SS. Hitler by zachwycony. Znacznie
podnioso ono jego nastrj po nieszczciach zimy
1942-1943. Swoje myli skierowa on teraz ku jeszcze
bardziej ambitnym planom na lato, a zamierza zrealizowa swoje idee poprzez walk doborowych jednostek
SS.

OPERACJA CYTADELA"
Byy granice tego, co latem 1943 roku z zasobami niemieckimi mona byo osign. Hitler uzna, e rozbicie ogromnego sowieckiego klina wok miasta Kursk,
ktry spowodowa wybrzuszenie niemieckich linii na
styku Grupy Armii rodek" i Grupy Armii Poudnie", moe by interesujcym celem operacji letnich.
Rzeczywicie nim byo. Rozbicie uku kurskiego radykalnie skrcioby rozpito niemieckiej linii frontu;
ofensywa zakoczona powodzeniem mogaby wyelimi117

SS-TOTENKOPF

Po prawej: Grenadierzy pancerni z II K o r p u s u Pancernego SS

jad na pojazdach PzKpfw III podczas bitwy kurskiej. W polowie roku 1943 byy one przestarzae, lecz, jako lejsze typy
czogw, byy w Dywizji Totenkopf wci w uytku.

nowa do 15 sowieckich armii i schwyta setki tysicy

sowieckich jecw. Sukces ten, w obliczu przewidywanej inwazji aliantw w Europie Poudniowej, mgby take uwolni wojska niemieckie z tego frontu.

RNICA ZDA
Nie wszyscy generaowie Hitlera z tym si zgadzali.
Dwaj najzdolniejsi dowdcy Niemiec, Manstein, ktry
sta na czele Grupy Armii Poudnie" i Guderian,
ktry by generalnym inspektorem wojsk pancernych byli przeciwni atakowi. 4 maja 1943 roku Guderian
powiedzia Hitlerowi, e atak jest bezcelowy; dopiero
co zakoczylimy na nowo wyposaa nasz front wschodni; jeeli zgodnie z tym planem zaatakujemy... moemy
by pewni utraty wielu czogw, ktrych nie bdziemy
w roku 1943 w stanie zastpi". Na tym samym spotkaniu by Manstein; wyrazi si mniej zdecydowanie ni
Guderian. Obydwaj oni jednak uwaali, e niemieckie
jednostki pancerne, tak starannie wypielgnowane, powinny by chronione i powinno si pozwoli na ofensyw Sowietom. W ten sposb Niemcy mogliby stopniowo si wycofywa, pozwalajc Sowietom nadmiernie rozcign swoje linie i sprawi, e kontruderzenie
niemieckie przyniesie im zdecydowanie wiksz szkod anieli w Charkowie. Hitler jednak by zdecydowany i nalega, aby plan ofensywy na uku kurskim,
opatrzony kryptonimem operacja Zitadelle (Cytadela"), zosta wprowadzony w ycie.
Jednym z gwnych problemw planu Hitlera byo
to, e jego korzyci byy tak samo jasne dla naczelnego
dowdztwa sowieckiego, jak i dla Hitlera. Tym samym,
kiedy po pnocnej i poudniowej stronie wybrzuszenia
zaczy si przygotowania niemieckie, Sowieci rwnie
podjli odpowiednie rodki. Zabrali si za uczynienie
z klina kurskiego niezwycionej twierdzy. Sowieci na
przestrzeni 40 km utworzyli sze czcych si z sob
pasw defensywnych - z systemem okopw, bunkrw,
umocnie i zasiekw z drutw kolczastych. Wsparcie
tych rodkw defensywnych na zapleczu stanowio
118

ODRODZENIE

119

SS-TOTENKOPF

20 000 dzia, z ktrych jedna trzecia byy to dziaa

przeciwpancerne. Utworzyli oni pola minowe majce
gsto 2500 min przeciwpiechotnych i 2200 przeciwpancernych na okoo ptora kilometra linii frontu. Na
potokach budowano tamy, aby utworzy nieprzejezdne pozalewane obszary. Co kiedy byo bogatym
i yznym obszarem ziemi, stao si dla Niemcw
gigantyczn przeszkod. Naczelne dowdztwo sowieckie zmusio lokaln ludno cywiln, aby wykopaa
4800 km roww obronnych, starannie krzyujcych si
z sob, aby umoliwi poruszanie si rosyjskiej piechoty. Dla wzmocnienia i uzupenienia tych rodkw
defensywnych, Sowieci zgromadzili ogromne siy lotnicze i zorganizowali najwiksze zgrupowanie czoPoniej: Tygrys" z Totenkopf czeka p r z e d kolejnym atakiem.
Dywizyjny znak jednostki dla K u r s k a - III - jest d o k a d n i e
widoczny na p i o n o w y m o p a n c e r z e n i u po lewej stronie
czogu.

120

gw, jakie kiedykolwiek miao miejsce. Dowdcy

sowieccy Watutin i Rokossowski na uk kurski pchnli
siedem armii - 1 336 000 ludzi i 3444 czogw.
Rzeczywicie w tym rejonie znajdowao si 75 procent
caej sowieckiej broni pancernej, jak mogli Rosjanie
zgromadzi.

ROZMIESZCZENIE NIEMCW
Naprzeciw tej budzcej groz akumulacji sowieckich
si defensywnych, po stronie pnocnej wybrzuszenia,
w rejonie Ora staa 9. Armia generaa Waltera Modela. Model mia trzy korpusy pancerne i dwa piechoty: ogem 19 pierwszoliniowych dywizji. Na
poudniowej poowie luku kurskiego siy niemieckie
byy jeszcze wiksze. 4. Armia Pancerna Hermanna
Hotha skadaa si z dwch korpusw pancernych:
48. i przeorganizowanego 2. Korpusu Pancernego SS.
52. Korpus Piechoty by zakotwiczony na lewej flance
Armii. Na prawo od armii Hotha bya Grupa Opera-

ODRODZENIE

cyjna Kempfa zoona z 3. Korpusu Pancernego

i 11. Korpusu Armijnego. W skad si Hotha, cinitych na 45-kilometrowym odcinku frontu, wchodziy
niektre najlepsze dywizje Wehrmachtu. 3., 6., 7., 11.
i 19. Dywizje Pancerne, elitarna Dywizja Pancerna
Grossdeutschland i najlepsze formacje Waffen-SS: Leibstandarte Adolf Hitler, Das Reich i Totenkopf Dawao to
ogln si okoo 900 000 onierzy i 2700 czogw.
Hitler du wag przywizywa do nowej generacji
niemieckich czogw i pojazdw opancerzonych: Tygrys", Ferdynand" i Pantera", chocia Pantery" nie
byy jeszcze gotowe. Jak podkrela Guderian, Pantery", na ktre wszyscy tak bardzo liczyli, wci borykay si z problemami okresu zbkowania, co jest waciwe dla kadego nowego wyposaenia". Wikszo
niemieckich czogw - byy to niezawodne stare woy
robocze", PzKpfw IV, a take lejsze PzKpfw III; dotyczyo z pewnoci trzech dywizji Waffen-SS. Wszystkie
razem skieroway do akcji 422 czogi i dziaa szturmowe, z ktrych 170 to PzKpfw IV. Podczas walki
czogi te tworzyy zewntrzne krawdzie pancernego

Powyej: D w a j onierze Totenkopf pod Kurskiem: O t t o Baum

(po lewej), dowdca 5. puku grenadierw pancernych Thule
i Karl Ullrich, dowdca 3. batalionu, ktrzy ostatecznie przedarli si przez o b r o n sowieck.

klina dywizji, tzw. Panzerkiel i skupione byy wok

rdzenia z czogami Tygrys.
Operacja Cytadela" rozpocza si o godzinie 3.50
5 lipca jednoczesnymi natarciami niemieckimi od pnocy i poudnia, po zmasowanym ogniu artyleryjskim.
Jednake, jeeli Niemcy spodziewali si, e tym ogniem
artyleryjskim rozmikcz opr sowiecki, to byli w bdzie. Na pnocy 9. Armia Modela znalaza si w impasie
w rozpaczliwej walce na wyczerpanie i zdoaa przesun
si jedynie o kilka kilometrw w gb pozycji wroga.
Sowieci spodziewali si gwnego ciaru uderzenia od
strony armii Modela i w zwizku z tym ogromne siy
skoncentrowali w sektorze pnocnym. Dlatego te aden
z oddziaw Modela nie wdar si gbiej, anieli na
16 kilometrw. Cel Niemcw, miasto Kursk, znajdowa
si okoo 80 km od niemieckiej linii startu.
121

SS-TOTENKOPF

122

ODRODZENIE

Faktycznie najsilniejsze uderzenie niemieckie nastpio ze strony 4. Armii Pancernej Hotha od poudnia.
Totenkopf by\a dywizj skrzydow ulokowan na obrzeach prawej flanki armii Hotha. Dywizja musiaa dotrzymywa kroku natarciu Korpusu Pancernego Haussera, a zarazem osania flank przed wszelkimi kontrPo lewej: Rezultaty pogromu w Prochorowce: dwa rozbite czogi sowieckie T-34. Sowieckie czogi stary si ze swoimi niemieckimi przeciwnikami pod ostrym k t e m , co

utrudniao

ich trafienie przez niemieckie dziaa m a j c e wikszy zasig.

Poniej: M a p a pokazujca wydarzenia wok Charkowa i Kurska w roku 1943. Odparowanie przez Mansteina ataku sowieckiego, pozwolio na ponowne zdobycie Charkowa. Mapa w okienku pokazuje ofensyw poudniow w kierunku Kurska, w ktrej Tolenkopfbrala udzia w lipcu.

uderzeniami sowieckimi ze wschodu. Naprzeciw trzech

dywizji SS znajdoway si mieszane wojska pancerne
i piechoty - sowieckiej 1. Armii Pancernej i 69. Armii;
ich pozycje wzmacniay potne konstrukcje obronne.

CIKI BJ
W cigu godziny trzy dywizje SS uwikay si
w cikie walki. Chocia posuway si szybko przez
pierwsze pola minowe, ktre zostay dobrze oczyszczone przez saperw SS, Totenkopf musiaa na swojej
drodze przebija si przez 52. Dywizj Gwardii. Wieczorem Totenkopf ze swoimi nowymi czogami Tygrys"
i Pantera" dotara do drugiej linii rosyjskiej i nawet
zdobya miasteczko Jachontowo oraz zaja wane stanowisko dowodzenia sowieckiej 69. Armii. Leibstandarte
i Das Reich spisay si rwnie dobrze. Wdary si one na
okoo 19 km w rosyjsk stref obronn. Drugi Korpus

123

SS-TOTENKOPF

Po prawej: Obsuga modzierza G r W 34 kalibru 80 mm z Totenkopf przechodzi przed swoimi kolegami jadcymi na wzr
sowiecki na tyle j e d n e g o z czogw dywizji pod Kurskiem.
G r W 34 wrd onierzy byo popularn broni wsparcia.

Pancerny SS nastpnego dnia posuwa si tak samo

szybko, chocia Leibstandarte i Das Reich uwikay si
w walk z sowieck obron, to Totenkopf udao si uwolni i posun o 32 km na pnoc. 6 lipca o zmierzchu
dywizja stana okrakiem na linii kolejowej pomidzy
Biegorodem a Kurskiem.

SUKCES SS
7 lipca natarcie Korpusu Pancernego SS wygldao najbardziej obiecujco. Dywizja Totenkopf zdoaa przesun
si w gb linii rosyjskich o ok. 48 km, jednak Das Reich
i Leibstandarte miay od niej sytuacj trudniejsz. Biorc
pod uwag szkody wyrzdzone Sowietom i ilo wzitych
do niewoli jecw, ludziom Korpusu Pancernego SS wydawao si, e s u progu zwycistwa. Jednake nie natrafiy one jeszcze na gwny opr sowiecki. Korpus Pancerny SS posuwa si znacznie szybciej od swoich ssiadw z lewej strony, ktry to fakt Sowieci w peni wykorzystali, przypuszczajc kontratak na flank Leibstandarte.
Leibstandarte bya zmuszona powstrzyma swoje natarcie,
aby chroni tyy i flank nacierajcych dywizji SS. W tym
czasie, chocia Hoth i Manstein byli skorzy zwolni
Totenkopf z zadania ochrony i zezwoli jej na kontynuowanie natarcia wasnym rytmem, Totenkopfbyla. zmuszona 8 lipca pauzowa. Dywizja musiaa zaczeka na
167. Dywizj Piechoty, aby rozwina natarcie i przeja
zadania chronienia prawej flanki korpusu.
Totenkopf oraz Korpus Pancerny SS cay swj
potencja skierowa przeciwko ostatniej linii sowieckiej i
10 lipca dywizja dotara do rzeki Psio. Tego dnia po
poudniu 3. batalion 1. puku grenadierw pancernych,
dowodzony przez Standartenfuhrera Karla Ullricha, usun ostatnich sowieckich obrocw z ich sektora i przekroczy rzek, ostatni naturalna barier znajdujc si
pomidzy 4. Armi Pancern i jej celem - Kurskiem.
Ludzie Ullricha utworzyli przyczek na pnocnym
brzegu, lecz byli zmuszeni poczeka na nadejcie ciszego sprztu przeprawowego. Totenkopf i jej dwie siostrzane dywizje Waffen-SS 11 lipca zlikwidoway pozos124

ODRODZENIE

125

SS-TOTENKOPF

tay opr sowiecki w tym rejonie i przegrupoway si

bdc w gotowoci na ogoszenie tego, co uwaay one
za kocowe i decydujce uderzenie.
Sukces Korpusu Pancernego Haussera wysoce
niepokoi sowieckie dowdztwo. Std te Watutin
zebra swoje ogromne rezerwy i wczesnym rankiem
11 lipca rozkaza 5. Armii Pancernej generaa Pawa
Rotmistrowa skierowanie si na poudnie i rozbicie
korpusu Haussera. By on do tego stopnia zaniepokojony, e zada dodatkowych rezerw w postaci dwch
korpusw pancernych z ssiedniego Frontu Stepowego. Rankiem, 12 lipca, sowieckie armie: 5. Gwardii
i 5. Pancerna Gwardii koo miasteczka Prochorowka
stary si z 2. Korpusem Pancernym. Sowieci postawili
w sumie siedem korpusw z ponad 850 sowieckimi
czogami i dziaami szturmowymi SU-85. Czogi T-34,
fala za fal, ukazyway si na penej szybkoci, atakujc
z ukosa lini niemieck, pozbawiajc czogi niemieckie
luksusu strzelania do nich z dystansu z ich silniejszych
dzia. Ta najwiksza walka pancerna wszech czasw,
ktra szalaa w sadach i na polach uprawnych koo
Prochorowki, zadecydowaa o losach bitwy pod Kurskiem. Oficjalna sowiecka historia, mwica o bitwie,
oddaje znakomicie bezporednioci i bezad tego starcia:
Zniweczyo to moliwo kontrolowania przez
wroga jego wiodcych oddziaw i pododdziaw. Walka
na krtki dystans pozbawia Tygrysy" przewagi, jak
miay ich potne dziaa i grube opancerzenie; byy one
sukcesywnie z bliska ostrzeliwane przez T-34. Ogromne
iloci czogw pomieszay si z sob na polu bitewnym;
nie byo czasu, ani miejsca na zaprzestanie walki i przeformowanie czogw. Pociski, wystrzeliwane z bliskiej
odlegoci, przebijay pancerze z przodu i bokw. Kiedy
wybuchaa amunicja, dochodzio do czstych eksplozji
odrzucajcych wieyczki czogw na dziesitki metrw
od ich uszkodzonych podwozi... na osmalon czarn
ziemi, rozbite czogi pony jak pochodnie".
Dym i py przesaniay pole walki, a czogi tak si
zwary, e niemoliwe byo zawoanie na pomoc artylerii
lub lotnictwa. T-34 strzelay z bliska w boki i tyy Tygrysw", Panter" i starszych PzKpfw IV i PzKpfw III.
Bliska odlego zniwelowaa wyszo dzia czogw
niemieckich na Panterach" i Tygrysach", ktre dawa126

y przewag jednostkom pancernym SS. Kiedy czogom

T-34 skoczya si amunicja, zaogi sowieckie czsto
taranoway niemieckie czogi. Zaogi T-34 nastpnie
wysiaday i zabieray si za niszczenie niemieckich czogw, przy uyciu granatw i min.
Totenkopf znalaza si naprzeciwko dwch sowieckich korpusw - ekwiwalentu czterech dywizji - i wkrtce zostaa zmuszona do defensywy. Chocia, jeli chodzi o czogi i piechot, dywizja miaa ich cztery razy
mniej, to 12, 13 i do popoudnia 14 powstrzymywaa
dwa sowieckie korpusy i nie dopuszczaa do ich wdarcia si na flank Haussera. Jednake miao to swoj
cen. Kiedy 14 lipca wieczorem Sowieci zaniechali
atakw, okazao si, e Totenkopf stracia wicej ni poow swoich czogw i pojazdw oraz poniosa ogromne
straty w ludziach. Mimo, e Totenkopf bya zdolna
skutecznie broni flanki korpusw pancernych, operacja Zitadelle, jako cao, bya nieudana. Walki pomidzy
13 a 15 lipca toczyy si dalej, lecz Niemcy zdawali
sobie spraw z tego, e szans na sukces nie maj. Hitler
bowiem skierowa swj wzrok w inn stron - by zaniepokojony nowym rozwojem wypadkw w basenie
Morza rdziemnego.

ZAGROENIE NA POUDNIU
Dnia 10 lipca na Sycylii wyldowali Brytyjczycy i Amerykanie, a Hitler zaczyna ywi przekonanie, e ten
teatr dziaa wojennych stanowi dla Niemiec ogromne
niebezpieczestwo. Poniewa upadek operacji Zitadelle
jeszcze bardziej ugruntowa w nim wysok ocen Waf
fen-SS, uwaa on, e utrzymanie tego obszaru wymaga
talentw jego elitarnych dywizji SS. Korpusy Pancerne
SS najgbiej wdary si do wewntrz klina i nie zaamay si pod naporem ogromnych kontratakw sowieckich. Hitler cigle powtarza swoim generaom, e yczyby sobie, aby pozostaa reszta Wehrmachtu bya tak
niezawodna. 13 lipca oficjalnie odwoa Zitadelle - po
to, by zwolni dywizje SS i przerzuci je do Woch.
Po prawej: Dobrze zamaskowana obsuga karabinu maszynowego M G 3 4 z Totenkopf. K a m u f l u j c e maski na twarz z wertykalnymi rozciciami do patrzenia byy czsto uywane przez
Waffen-SS - w celu zakrycia bladoci twarzy wyrniajcej si
na n a t u r a l n y m tle.

ODRODZENIE

Manstein zaprotestowa, twierdzc, e zabranie

tych oddziaw moe oznacza, e nieodwracalnie mog zosta utracone korzyci osignite pod Kurskiem
i moe si okaza, e bitwa zostaa stoczona na prno.
Hitler pozosta niewzruszony i w istocie wielkie powicenie Totenkopfi reszty niemieckiej armii pod Kurskiem
niczego nie dao. Heinz Guderian podsumowa t bitw
w taki sposb:
Wskutek odwoania Cytadeli ponielimy decydujc klsk. Formacje pancerne, przeformowane i z takim wysikiem na nowo wyposaone, poniosy cikie

straty i w ludziach, i w wyposaeniu - i mog pozosta

w cigu zbliajcego si dugiego okresu czasu niezdolne
do wypeniania zada. Byo problematyczne to, czy zostan odbudowane na czas, by broni frontu wschodniego; jeszcze wiksze wtpliwoci budzio to, czy bd nadawa si on do uycia do obrony frontu zachodniego,
przeciwko ldowaniu aliantw, ktre zagrozio nastpnej
wiosny. Nie ma potrzeby dodawa, e Rosjanie swoje
zwycistwo wykorzystali w peni. Na froncie wschodnim
nie miao by ju wicej okresw spokoju. Od tej chwili
niekwestionowana inicjatywa naleaa do wroga".

'otenkopf pod Kurskiem stracia wicej ni poow pojazdw oraz poniosa ogromne straty w ludziach. Wyczerpana i poturbowana dywizja zostaa wycofana z linii
frontu - aby odbudowa sw si, i to na tak dugo, a
znajdzie si dla niej kilka dodatkowych czogw i dzia
szturmowych. Jednostka nigdy nie wyrwnaa strat, ktre poniosa. Pod Kurskiem sia ofensywna Totenkopf osigna swoje apogeum i podobnie jak wiele innych formacji niemieckich, ju nigdy wicej nie posiadaa takiego
potencjau, jaki miaa podczas walk latem 1943 roku.
Cztery dni po raptownym zakoczeniu operacji
Zitadelle, Hitler wyda rozkaz udania si Korpusu Pancernego SS Haussera do Woch z zamiarem zatrzymania zbliajcej si tam inwazji aliantw. Tym samym,
Leibstandarte, Das Reich i Totenkopf zosta)' cignite do
relatywnie spokojnego i cichego Charkowa, gdzie miay
czkea na pocigi. Sowieci jednake nie pozwolili
Niemcom na jakiekolwiek wytchnienie. Genera Malinowski 23 lipca 1943 roku w dorzeczu Doca rozpocz
kontratak przeciwko Niemcom, wykorzystujc due
i wiee oddziay Armii Czerwonej. Ludzie Malinowskiego opanowali pozycje feldmarszaka von Mansteina
Po lewej: Dobrze, ciepo ubrani onierze na Wgrzech na
pocztku 1945 roku. Hitler postanowi, e Budapeszt wart jest
tego, by walczy o niego i marnowa w tym celu cenne zasoby;
usiowano zdoby miasto, nawet po jego upadku w lutym.

nad rzek Mius. Dlatego te Hitler odczy Das Reich

i Totenkopf od Leibstandarte i wraz z 3. Korpusem Pancernym skadajcym si z 16. i 23. Dywizji Pancernych;
skierowa je na poudnie do Stalino, gdzie 30 lipca
weszy do akcji w celu zamknicia wyomu w linii
niemieckiej. Po trzech dniach walk w wyom zosta
zlikwidowany i front ustabilizowany. Hitler wci nie
wycofywa si z zamiaru wysania trzech dywizji SS do
Woch, gdzie wanie 25 lipca zosta obalony i aresztowany Mussolini. Jednake pokane zasoby posiadanych przez wojska Sowietw oznaczay, e mogli oni od
razu rozpocz nastpne dwa uderzenia i spowodowa
ponowne zaamania linii niemieckich pod Kurskiem.
Trzy cae fronty sowieckie (porwnywalne do trzech
grup armii) zaatakoway na dwch odcinkach w kierunku Biegorodu i Ora. Tak zmasowane natarcie oznaczao, e nie mogo by mowy o wysaniu wszystkich
doborowych dywizji SS do Woch, a wic Totenkopf i Das
Reich zostay popiesznie skierowane do obrony lewej
flanki Mansteina, podczas gdy jedynie Leibstandarte zaadowaa si do pocigw i zostaa przerzucona na zachd.
Wykorzystujc swoj szeciokrotn przewag w czogach i dziaach, pi armii dwch frontw sowieckich
skierowao si przeciwko Armii Pancernej Hotha oraz
Grupie Operacyjnej Kempfa i szybko odrzucio je z pozycji wyjciowych Operacji Zitadelle, na ktre Hitler kaza si wycofa po bitwie pod Kurskiem. Armia Czer129

SS-TOTENKOPF

wona przeamaa lini frontu pomidzy 4. Armi Pancern i siami Kempfa, omijajc od pnocy Charkw
i gwatownie skrcajc na poudniowy zachd w kierunku Potawy. Zamiarem marszaka Watutina byo gbokie wdarcie si na tyy Mansteina i - poprzez opanowanie przeprawy przez Dniepr - odcicie Grupy
Armii Poudnie". Manstein rozgryz sowieckie zamiary i wydal Das Reich i Totenkopf rozkaz skierowania si
na zachd od Charkowa. Miay one przede wszystkim
zapobiec sowieckiemu marszowi nad Dniepr, a nastpnie zatrzyma czogi sowieckie, prce na poudnie
w okolice Charkowa, aby okry Grup Operacyjn
Kempfa, ktrej zgodnie z rozkazem Hitlera o niecofaniu si, kazano pozosta poza Charkowem. Das Reich
i Totenkopf przez tydzie powstrzymyway sowieckie szpice pancerne i zapobiegay ich dojciu do Dniepru. Jednake Kempf wkrtce doszed do wniosku, e Charkowa utrzyma si duej nie da i 13 sierpnia wyda
rozkazy o ewakuacji. Hitler osobicie odwoa rozkazy
Kempfa, dajc, aby miasto zostao utrzymane za
130

Powyej: Na zdjciu wida dwa czogi Pantera z Totenkopf na

froncie wschodnim. Totenkopf zostaa w padzierniku 1943 roku przeksztacona (aczkolwiek tylko z nazwy) w dywizj pancern. Pniej zacza ona otrzymywa w charakterze uzupenie
nowe czogi Pantera".

wszelk cen. Kiedy z militarnego punktu widzenia

okazao si to niemoliwe, Kempf 22 sierpnia wycofa
si, unikajc okrenia, Hitler za generaa zdymisjonowa. Pomimo rozkazu Hitlera, lokalne kontrataki Das
Reich i Totenkopf stpiajce i spowalniajce natarcie
rosyjskie, pozwoliy siom niemieckim na pynne wycofanie si i - po utracie Charkowa - przeorganizowanie.

STRA POARNA"
Dokonania Dywizji Totenkopf a take Das Reich pod Charkowem, pomimo poturbowania pod Kurskiem, byy
dowodem na to, e byy one cigle formacjami o najwyszym standardzie. W istocie, ich rola tak zwanych
jednostek poarniczych, uwidaczniaa si - podczas ka-

KONIEC GRY

dego kolejnego kryzysu - w aktach gaszenia atakw

sowieckich; pozostaa taka do koca wojny. Ich sukces w
powstrzymaniu natarcia sowieckiego nad Dnieprem da
Mansteinowi czas na wycofanie si i rozlokowanie wojsk
na nowo. Dwie dywizje SS pomogy zapobiec wielkiej
katastrofie i day Mansteinowi cenny czas na przeorganizowanie frontu. Feldmarszaek uzna, e jego grupa
armii duej nie jest w stanie utrzyma linii Dorica
i dy do wycofania si ku naturalnej obronnej barierze
rzeki Dniepr. Pod koniec sierpnia i na pocztku wrzenia 1943 roku spotka si kilka razy z Hitlerem, aby
uzyska jego pozwolenie na wycofanie do rzeki (na
razie) 4. Armii Pancernej i 8. Armii. Manstein odczy
Totenkopf oraz Das Reich i one to - wraz z elitarn dywizja armii Grossdeutschland - asekuroway wycofywanie si
8. Armii za Dniepr, po czym same przeszy na zachodni
brzeg rzeki.

Nie byo wytchnienia. W pierwszym tygodniu padziernika Sowieci rozpoczli atak na siy niemieckie
w wielkim zakolu Dniepru, pomidzy Krzemieczukiem i Zaporoem. Nastpnie 15 padziernika nowy sowiecki 2. Front Ukraiski, skadajcy si z szeciu armii,
przebi si przez lini niemieck pomidzy 8. Armi
i lewym skrzydem 1. Armii Pancernej generaa Hube.
Sowiecka szpica pancerna, kiedy tylko odbia od
Dniepru na zachd, skierowaa si na poudnie, wprost
na Krzywy Rg, centrum zaopatrzeniowe i komunikacyjne Grupy Armii Poudnie". W Krzywym Rogu
znajdoway si skady zaopatrzenia i amunicji dla caPoniej: W 1944 roku, w czasie sowieckiej letniej ofensywy,
Totenkopf nieustannie bya wykorzystywana do zatykania dziur
w niemieckiej linii frontu. Za kadym razem, kiedy Armia Czerwona j przeamywaa, dywizja rozpoczynaa kontratak.

131

SS-TOTENKOPF

ego regionu, a take pokana liczba lokomotyw i taboru kolejowego o ywotnym znaczeniu dla funkcjonowania Grupy Armii Poudnie". Manstein nie mg
pozwoli na jego utrat, wic na szlak sowieckiego
natarcia rzuci wszystkie rezerwy, jakie mg znale,
a ktre poczy, zbierajc z trudem wystarczajc ilo
wojsk pancernych, aby rozwin porzdny kontratak.
Udao mu si znale sze osabionych dywizji pancernych, wcznie z Totenkopf ktra tamtego padziernika zostaa przemianowana na 3. Dywizj Pancern SS
Totenkopf. Nie oznaczao to jednak jakiegokolwiek wik132

szego napywu do Totenkopf nowej broni pancernej

i ludzi. 27 padziernika Totenkopf dowodzona teraz przez
Hermanna Priessa, dowdc dawnego puku artyleryjskiego dywizji, poprowadzia 40. Korpus Pancerny
(skadajcy si z 14. i 24. Dywizji Pancernych) na prawe
skrzydo sowieckiego natarcia. Kontrofensywa rozbia
dwa sowieckie korpusy pancerne i dziewi dywizji
strzeleckich. Sowieci stracili ponad 300 czogw i 5000
jecw i przesunli si o p dystansu z powrotem ku
Dnieprowi, pozwalajc Mansteinowi ponownie ustabilizowa front, aczkolwiek tylko na pewien czas.

KONIEC GRY

Po lewej: Lokalny k o n t r a t a k na Ukrainie w listopadzie

1943 roku. W tym okresie kampanii dywizja po Kursku wci
nie miaa penych stanw i nieustannie odpieraa powtarzajce si ataki sowieckie.

Dywizja 15 listopada przypucia kontratak i natarcie

powstrzymaa. Wojska dywizji okopay si i czekay na
nieuniknione, wielokrotne sowieckie natarcia wojsk
pancernych. Bitwa szalaa przez trzy dni, pomidzy 18
a 21 listopada, w czasie ktrych Totenkopf - jak utrzymywaa - zniszczya 247 sowieckich czogw. Sowieci zbyt
dugo nie pauzowali i 25 listopada znw podeszli do
pozycji Totenkopf i przez trzy dni i noce dywizja znosia
dalsze nieustanne ataki sowieckie.
Chocia, jak to ju zostao zauwaone, Dywizja
Totenkopf nigdy nie odzyskaa swego potencjau, ktry
miaa przed Kurskiem, to jako dywizja faworyzowana
otrzymaa wiksz ilo uzupenie w ludziach i sprzcie. Cz jej sukcesw w walkach defensywnych nad
Dnieprem moe by przypisana temu, e bya ona
znacznie silniejsza od wielu innych dywizji. 22 listopada w skad Totenkopf wchodziy trzy pene bataliony
grenadierw pancernych, jeden saby (o 40-procentowej
sile) batalion czogw, 75 procent pocztkowego stanu
artylerii, 75 procent - artylerii przeciwlotniczej, 55 procent - jej batalionu saperw oraz jednostki zaopatrzenia i wsparcia o sile okoo 55 procent pocztkowego ich
stanu.

NOWY ATAK SOWIECKI

Utrzymanie Krzywego Rogu miao due znaczenie

dla utrzymania pozycji Grupy Armii Poudnie" szczeglnie dlatego, e Hitler domaga si, aby ta grupa
armii utrzymaa swoje pozycje na Krymie. Gdyby Rosjanie przejli ten gwny wze kolejowy, na Pwyspie
Krymskim zostaaby odcita niemiecka 17. Armia. Rosjanie zdawali sobie z tego spraw i kontynuowali gromadzenie si na pnocnym wschodzie. 14 padziernika
zaatakowali najsabszy punkt 1. Armii Pancernej Hubego - sektor utrzymywany przez 384. Dywizj Piechoty. Dla uszczelnienia tej luki Hube wysa Totenkopf.

Dnia 5 grudnia 1943 roku Sowieci te wykonali dobr

robot: ponowili swoj ofensyw, rozbili to, co pozostao po 384. Dywizji i obezwadnili lew flank 1. Armii
Pancernej. Nastpnego dnia Rosjanie weszli na wolny
teren i zagrozili okreniem od pnocnego zachodu
Krzywego Rogu. Hube do tego rejonu znajdujcego si
w krytycznej sytuacji, skierowa Totenkopf i dywizja ta,
zgodnie ze swoj formu, powstrzymywaa sowieckie
natarcie. Nastpnie Hube zebra razem najlepsze siy
pancerne - Totenkopf oraz 11. i 13. Dywizje Pancerne i 19 grudnia rozpocz duy kontratak, ktry zatrzyma
Rosjan i odnowi front, pozostawiajc Krzywy Rg
w rkach niemieckich. Miasto ostatecznie pado w kocu lutego 1944 roku, ale desperacka obrona Totenkopf
133

SS-TOTENKOPF

i jej siostrzanych dywizji dala Niemcom wystarczajco duo czasu, aby zabra zaopatrzenie, amunicj,
pojazdy i tabor kolejowy, co zostaoby utracone, gdyby
ofensywa sowiecka do Krzywego Rogu dosza wczeniej. W tym czasie jednak Totenkopf bya daleko od tego
rejonu.
Manstein skierowa dywizj, w a z z elitarn i cigle
siln dywizj Grossdeulschland, na pnoc w rejon Kirowogradu - w celu przeprowadzenia mocnego uderzenia kontrofensywnego przeciwko Sowietom, ktre
pozwolioby niemieckiej 8. Armii bezpiecznie si wycofa. Zima i wiosna roku 1944 charakteryzoway si
seri nieustannych odwrotw od jednej naturalnej bariery do nastpnej - pod wpywem staych potnych
sowieckich dziaa ofensywnych, ktre odepchny Niemcw do zachodniej granicy Zwizku Radzieckiego. Kiedy armia wycofywaa si na nowe pozycje nad rzek
134

Powyej: Aby zrekompensowa straty i niewielkie siy, jednostki Waffen-SS otrzymyway coraz wikszy ogie. K a r a b i n maszynowy M G 4 2 by! zdolny do strzelania seriami do 1550 naboi na minut.

Bug, genera Whler, dowodzcy 8. Armi, znw wyznaczy Totenkopf jako stra tyln. Tym razem jednak
potencja sowiecki by tak duy, e Totenkopf i reszta
teje stray tylnej nie byy w stanie wystarczajco
spowalnia natarcia i pozycje 8. Armii nad Bugiem
wkrtce si zaamay. Rzeczywicie, w pierwszym
tygodniu marca caa Grupa Armii Poudnie" wycofaa
si do Dniestru, granicy pomidzy Rumuni i Zwizkiem Radzieckim. Jednak znw w obliczu poczonych
frontw: 1. Ukraiskiego marszaka Malinowskiego
i 2. Ukraiskiego generaa Tolbuchina - pozycje niemieckie nie mogy si utrzyma. Na pocztku kwietnia

KONIEC GRY

1944 roku niemieckie wojska przekroczyy Dniestr

i wkroczyy do Rumunii. Totenkopf, obok 47. Korpusu
Pancernego, zadziaaa raz jeszcze jako pancerna ariergarda zabezpieczajca odwrt 6. Armii przez Rumuni,
co zawiodo te jednostki na pogrze Karpat, gdzie
1 maja Totenkopf - w oczekiwaniu na nastpny atak
sowiecki - umocnia swoje pozycje.

NOWY DOWDCA
Szczliwe dla dywizji, natarcie nie nastpio w tym
czasie. Sowiecka ofensywa wiosenna zatrzymaa si
w gbokim bocie wiosennej odwily. W maju i czerwcu 1944 roku w Rumunii nastpia przerwa w walkach.
Himmlerowi udao si znale dla dywizji wzmocnienia i wysa nowe partie czogw i dzia. Hermann
Preiss zosta w maju przesunity do dowodzenia Das
Reich i zastpiony przez Hellmutha Beckera, ktry od
pewnego czasu suy w dywizji. Wohler cign dywizj z linii frontu i zezwoli jej na pozostawienie w rezerwie w celu odnowy. Jednak Naczelne Dowdztwo armii
byo chtne pooy rk na tak silnej i niezawodnej

dywizji jak Totenkopf Hitler uzna, e sowiecka letnia

ofensywa zostanie skierowana bezporednio przeciwko
poudniowej flance Grupy Armii rodek" i ruszy na
pnoc, ku Grupie Armii Pnoc". Z tego wzgldu Naczelne Dowdztwo rozpoczo przesuwanie si w kierunku pnocnym - do Grupy Armii rodek" i Grupy
Armii Pnoc". 23 czerwca 1944 roku Sowieci przeciwko Grupie Armii rodek" rozpoczli operacj Bagration, przeznaczajc na t najwiksz ofensyw wojny
2,4 miliona ludzi, 5200 czogw i 5300 samolotw na
320-kilometrowej linii frontu. W cigu trzech nastpnych tygodni, kiedy Sowieci zmierzali w kierunku Polski i Prus Wschodnich, Grupa Armii rodek" utracia
28 dywizji i okoo 350 000 ludzi.
Jak mona si byo spodziewa, Totenkopf 25 czerwca zostaa wysana na pnoc, gdzie miaa doczy do
Poniej: Cz 4. Korpusu Pancernego SS wycofujcego si
wiosn 1945 roku poprzez Wgry pod n a p o r e m natarcia sowieckiego. Zmotoryzowana kolumna, majca w skadzie pojazd
pgsienicowy cigncy armat Pak 40, mija okopan piechot.

135

SS-TOTENKOPF

4. Armii. Jednak, kiedy Grupa Armii rodek" rozpada si, Totenkopf zostaa zablokowana w wskim gardle transportu kolejowego na zachd od Grupy Armii
rodek". 7 lipca ostatni onierze dywizji wysiedli
z pocigw we wschodniej Polsce. Dowodzenie tym, co
pozostao po Grupie Armii rodek", Hitler powierzy
feldmarszakowi Modelowi. Aeby zyska na czasie,
Model wysa Totenkopf do miasta Grodno dla podtrzymania prawej flanki 4. Armii na pnocy i lewego
skrzyda 2. Armii na poudniu. Totenkopf majc siedem
razy mniej wojska i dziesi razy mniej czogw, wytrzymaa przez 11 dni. Jednake Totenkopf moga jedynie
spowolni, a nie zatrzyma rosyjska ofensyw i 18 lipca
136

Model zezwoli dywizji na opuszczenie Grodna i skierowanie si na zachd w kierunku Warszawy.

Armia Czerwona przesuna si w gb Polski i Totenkopf wraz z pancern Dywizj Spadochronow Hermann Gring przez cztery dni broniy Siedlec przed sowieck 2. Armi Pancern. Ich opr pozwoli niemieckiej 2. Armii na wycofanie si w stron Wisy. 28 lipca
opuciy one miasto i wycofay si w kierunku Warszawy. Te dwie dywizje przez ponad osiem nastpnych
dni spowolniy sowieckie natarcie na Warszaw i pozwoliy Modelowi na przeorganizowanie defensywy wzdu
rzeki. Sowieci przez ponad miesic przesunli si
o 725 km i byli u kresu wytrzymaoci, jeli chodzi

KONIEC GRY

Po lewej: Dziaa szturmowe 4. K o r p u s u Pancernego SS

posuwaj si n a p r z d , by jeszcze raz nieskutecznie zaatakowa siy sowieckie bronice Budapesztu. Niska sylwetka
i gruby pancerz dzia szturmowych, czyniy z nich potnego
przeciwnika.

0 zaopatrzenie. Na pocztku sierpnia ofensywa stana.

Wpyw na owo spowolnienie i ostateczne zatrzymanie
si jej miay niektre zacieke kontrataki ze strony Modela. Majc na uwadze blisk perspektyw nadejcia
Armii Czerwonej przeciwko okupacji Warszawy przez
Niemcw powstaa polska armia podziemna. Z nieopisan brutalnoci powstanie zostao zgniecione
przez jednostki WaffenSS (aczkolwiek adna z niech nie
naleaa do Dywizji Totenkopf) i cieszce si z saw,
nieregularne brygady SS Dirlewangera i Kamiskiego.
Ich zachowanie byo do tego stopnia szokujce, e genera pukownik Guderian i SS-Gruppenfuhrer Fegelein,
oficer cznikowy w kwaterze gwnej Hitlera, wycofali
te oddziay. Model, wykorzystujc przejciowy spokj,
przeorganizowa niemieck defensyw. Totenkopf i 5. Dywizja Pancerna SS Wiking utworzyy 4. Korpus Pancerny dowodzony przez SS-Gruppenfiihrera Herberta
Gille; Model umiejscowi ten korpus okoo 48 km na
pnocny wschd od Warszawy, gdzie spodziewa si
ponowienia ofensywy sowieckiej. Sowieci 14 sierpnia
zaatakowali i przez tydzie dobrze okopane dywizje SS
odpieray mieszane siy wroga skadajce si z 15 dywizji strzelcw i dwch brygad pancernych. 21 sierpnia
Sowieci przegrupowali si i cztery dni pniej na nowo
podjli natarcie; gwna sia ich ataku zostaa skierowana na Totenkopf. 26 sierpnia osiem dywizji strzelcw
1 zmotoryzowana brygada strzelcw przy wsparciu z powietrza ostatecznie usuny dywizj Beckera z jej pozycji i cay Korpus Pancerny skierowa si z powrotem na
zachd w kierunku Warszawy. 11 wrzenia Totenkopf na
jaki czas wypara sowieck szpic z pnocno-wschodnich przedmie Warszawy, gdzie udao si utrzyma
dywizji do momentu, kiedy 10 dni pniej sowiecka
ofensywa dobiega koca.
Nastpi trzytygodniowy okres przejciowego spokoju - do 10 padziernika, kiedy jeszcze jedna ofensywa sowiecka zmusia 4. Korpus Pancerny do wycofania
si o 32 km na zachd. Front ustabilizowa si, kiedy

Sowietom nie udao si wedrze w gb pozycji dywizji

SS; 27 padziernika Sowieci odstpili od natarcia. Na
froncie wok Warszawy nastpi spokj. Dokonania Totenkopf w tych walkach defensywnych przeciwko Sowietom nie uszy uwagi Hitlera, ktry zauway, e auje,
e nie ma dodatkowych kilku batalionw, by mg podesa je dywizji, jako e kiedykolwiek dosano jej
wzmocnienia, to zawsze kontratakowaa z powodzeniem".
Podczas gdy sytuacja w Polsce ustabilizowaa si, sytuacja Niemcw w reszcie Europy nie wygldaa dobrze.
W czerwcu Brytyjczycy i Amerykanie z powodzeniem
wyldowali w Normandii i jesieni byli u zachodnich
granic Niemiec. We Woszech armie brytyjska i amerykaska niepowstrzymanie wypychay Niemcw na pnoc. Zosta zdobyty Rzym. Na Bakanach ofensywa sowiecka tego lata i jesieni przekroczya Rumuni i Bugari oraz zmusia Niemcw do opuszczenia Grecji
i wycofania si przez Jugosawi na Wgry.
Sytuacja zmienia si na krtko w grudniu, kiedy
Hitler podj prb odzyskania przewagi na zachodzie,
poprzez rozpoczcie ofensywy w Ardenach. Jego celem
byo spowodowanie rozamu w armiach aliantw i odzyskanie Antwerpii bdcej ich portem zaopatrzeniowym.
Wykorzystujc cenne niemieckie rezerwy pancerne, wcznie z nowo utworzon 6. Armi Pancern SS z czterema
dywizjami pancernymi SS, pod dowdztwem Seppa
Dietricha, 16 grudnia 1944 roku zosta rozpoczty atak.
Chocia pocztkowo zanotowano pewne sukcesy, opr
amerykaski umocni si i utrzyma. Niepowodzenie
w Ardenach zniweczyo wszelk nadziej na zwycistwo
na zachodzie (wbrew przekonaniu Hitlera, e mimo
wszystko jest to moliwe); zmarnotrawione zostay
niezbdne iloci i tak ju ograniczonych si pancernych
i paliwa, ktre Niemcy sobie pozostawili.

BUDAPESZT
Na Wgrzech sytuacja nie bya lepsza. W padzierniku
1944 roku dla Niemcw byo oczywiste, e gowa
pastwa wgierskiego, admira Horthy, opuci niemieckich sprzymierzecw i sprbuje negocjowa warunki
z Sowietami. Std SS-Obersturmbannjuhrer Otto Skorzeny
zada rzdowi Horthyego spektakularny cios. Zosta
wprowadzony marionetkowy reim proniemiecki. To
jednak nie powstrzymao sowieckiego natarcia i Armia
137

SS-TOTENKOPF

Czerwona skierowaa si ku Dunajowi na poudnie od

Budapesztu i utworzya przyczki na jego zachodnim
brzegu. Niemcy zorganizowali silne pozycje defensywne wok jeziora Balaton, na poudniowy zachd od
Budapesztu i przez jaki czas natarcie sowieckie zostao
chwilowo spowolnione. Niemniej jednak 24 gr udnia
Sowietom udao si okry Budapeszt, gdzie stacjonoway resztki 8. Dywizji Kawalerii SS Florian Geyer,
22. Ochotnicza Dywizja Kawalerii SS Maria Theresia
i 18. Ochotnicza Dywizja Grenadierw Pancernych SS
Horst Wessel.
Kiedy nie powioda si ofensywa w Ardenach, Hitler
zacz si zastanawia nad moliwoci podjcia kolejnej ofensywy - natarcia, ktre mogoby odwrci stale
138

Powyej: T-34/85 z towarzyszeniem piechoty sowieckiej rozwijaj kontratak na 4. Korpus Pancerny SS - podczas jego prby
odbicia Budapesztu. Totenkopf, wobec przytaczajcych si sowieckich, bya zmuszona si wycofa.

pogarszajc si sytuacj na wschodzie. Ku przeraeniu

swoich generaw, ktrzy pragnli zachowa te ograniczone zasoby wojska i uzbrojenie, ktre Niemcy jeszcze
posiaday dla prowadzenia walk defensywnych w samych Niemczech, Hitler skierowa swoj uwag na
Wgry, a dokadniej na Budapeszt. Hitler zdecydowa,
e Budapesztowi naley przyj z odsiecz i zwrci si
ku tym formacjom, ktre uznawa za najbardziej niezawodne, a mianowicie Totenkopf i Wiking. Na osobisty

KONIEC GRY

rozkaz Hitlera do poprowadzenia natarcia na wgiersk stolic zosta wyznaczony 4. Korpus Pancerny SS
pod dowdztwem SS-Gruppenfuhrera Herberta Gille.
Totenkopfi Wiking zostay wycofane z linii na zachd od
Warszawy i wysane pocigami via Praga, Wiede
i Bratysawa do zachodnich Wgier, skd wyruszyy na
pozycje wyjciowe - gotowe do wyruszenia na Budapeszt.
Totenkopfi Wiking rozpoczy natarcie na Budapeszt
w dzie Nowego Roku 1945. Nie doszy zbyt daleko.
Wskutek oporu 4. sowieckiej Armii Gwardii i 6. Armii
Pancernej Gwardii natarcie po kilku kilometrach zostao powstrzymane. Przez nastpnych 10 dni dwie
dywizje SS posuway si z szybkoci okoo ptora kilometra dziennie, ale 11 stycznia zaciekle kontrataki sowieckie zatrzymay 4. Korpus Pancerny SS i zmusiy go
do przejcia do defensywy. Mimo tej nieudanej akcji,
Hitler by zdeterminowany odbi Budapeszt i 8 stycznia wyda rozkaz G. Armii Pancernej Seppa Dietricha,
aby z zachodniego frontu udaa si na Wgry. Jednoczenie wycieczonemu 4. Korpusowi Pancernemu rozkaza poprowadzi ponownie atak w kierunku Budapesztu - bez czekania na Dietricha. Ten drugi atak
rozpocz si 18 stycznia i przynis cakiem znaczcy
postp. Nastpnego dnia Totenkopf i Wiking przesuny
si o 65 km i zajy miasto Dunapentele nad Dunajem.
Jednak sukces by jedynie tymczasowy i nazajutrz opr
sowiecki si wzmocni i atak zosta zatrzymany. W midzyczasie Sowieci zebrali armie 26. oraz 46. i 27 stycznia przypucili kontratak. Spowodowa on odwrt
w kompletnym chaosie Korpusu Pancernego, chocia
szybko udao mu si w puszczy Bakony, na pnoc od
Balatonu, zorganizowa na nowo. W jej gstym drzewostanie Totenkopf si okopaa i oczekiwaa na przybycie 6. Armii Pancernej SS.

OPERACJA PRZEBUDZENIE WIOSNY"

Ostatnie dywizje pancerne Dietricha dotary na Wgry
na pocztku marca 1945 roku. Ofensywa, opatrzona
kryptonimem Przebudzenie Wiosny" (Friihlingserwa
che), miaa wyprze Sowietw z pl naftowych kolo Balatonu - ostatnich, bdcych do tej pory w posiadaniu
Niemcw, odrzuci ich z powrotem za Dunaj i odbi
Budapeszt, ktry ostatecznie zosta poddany 11 lutego.

Jedynie 790 ludziom z garnizonu o sile 70 000 udao si

przedrze z powrotem do linii niemieckich. Sowieci
dokadnie przewidzieli to, skd nadejdzie gwna ofensywa i dlatego w tym rejonie umocnili swoje pozycje
obronne. Ofensywa zostaa rozpoczta 6 marca w obfitym niegu. Pomimo trudnych warunkw, WajfenSS
rzuciy si do walki z tradycyjn determinacj i rozmachem. Jednake niemal natychmiast znalazy si
w kopotach. Niemniej jednak ich zacieko i zawodowstwo pomimo, e owe dywizje SS byy cieniami tego,
czym byy dwa lata wczeniej - spowodowao, e
w wielu miejscach przerway one linie sowieckie. Formacja Dietricha, zawierajca 4. Korpus Pancerny SS i Totenkopf przesuna si od swojej linii startu o okoo 32 km.
Dnia 13 marca, wskutek oporu sowieckiego i odwily, ktra drogi i przylege do nich tereny zamienia
w grzzawiska, ofensywa zostaa zatrzymana. 16 marca
3. Front Ukraiski marszaka Tolbuchina przystpi do
ofensywy przeciwko wyczerpanej 6. Armii Pancernej
SS. 9. Armia Pancerna Gwardii uderzya w dywizj Totenkopf obezwadnia j i odepchna na tyy 4. Korpusu Pancernego. Dywizja Wiking, obecnie pod dowdztwem weterana z Totenkopf Karla Ullricha, zostaa okrona i - nie honorujc rozkazw Hitlera, aby utrzymaa
si na swoich pozycjach - wyrwaa si w kierunku
zachodnim. Pomimo histerycznych da Hitlera, aby
6. Armia Pancerna SS pozostaa na miejscu, rwnie
Dietrich zaaprobowa oglny odwrt w stron granicy
austriackiej. Hitler by siny z wciekoci i wysa do
Dietricha nastpujcy telegram: Fhrer uwaa, e wojsko nie walczyo tak, jak wymagaa tego sytuacja i rozkazuje, aby dywizje SS Leibstandarte, Das Reich, Totenkopf
i Hohenstaufen zostay pozbawione prawa do noszenia
dywizyjnych naszywek". Bya to zniewaga, ktra gboko zrania SS i podczas gdy Dietrich, cho by zasmucony, skania si do tego, aby wybaczy Hitlerowi, wikszo onierzy bya innego zdania. Zgodnie z pogoskami Joachim Peiper, wysoko odznaczony weteran Leibstandarte, ktry walczy pod Kurskiem i w bitwie o Ardeny,
zaproponowa, aby jego ludzie zebrali swoje odznaczenia bojowe do nocnika i w nim wysali je Hitlerowi.
Pozostaoci po Totenkopf, z resztkami 6. Armii Pancernej SS, wycofay si gwn drog do Bratysawy
i Wiednia. 3 kwietnia Totenkopf zatrzymaa si na poud139

SS-TOTENKOPF

niowych przedmieciach Wiednia i z reszt tego, co

kiedy byo elitarnymi dywizjami SS, stawia w duej
mierze symboliczny opr dwm sowieckim frontom,
ktre zbliay si do miasta. Dowodzenie Grup Armii
Poudnie" obj dr Lothar Rendulic, ktremu rozkazano utrzyma Wiede za wszelk cen; jednak nie
wygldao na to, e odwoa on zarzdzenie Dietricha
o wycofaniu si z Wiednia na zachd. 13 kwietnia Sowieci zajli miasto.
W tym czasie 3. Armia Stanw Zjednoczonych
zmierzaa w kierunku Regensburga, zagraajc pozycjom Grupy Armii Poudnie". W tym mniej wicej czasie Najwysze Dowdztwo armii wydao nastpujcy
rozkaz: Dla losu Rzeszy decydujce jest utrzymanie
frontu wschodniego. Amerykanom naley zaproponowa honorowe wstrzymanie oporu". Kiedy ofensywa
140

Powyej: Ruiny Budapesztu po jego wyzwoleniu przez Sowietw. Przebudzenie Wiosny" byo ostatni znaczn ofensyw niemieck tej wojny i praktycznie zniszczya cz
najlepszych dywizji SS, wcznie z Totenkopf.

rosyjska odsuna si od 6. Armii Pancernej SS, zapas

amunicji wystarcza jeszcze na dwa dni, a ywnoci na osiem; Rendulic zanotowa: kontynuowanie walki
nie byo nie do pomylenia". Amerykanom wstrzymania oporu nie zaproponowano. Oddziay Totenkopf,
ktre przetrway, Hellmuth Becker - ostatni jej dowdca - zabra do Linzu.

MIER HITLERA
30 kwietnia 1945 roku Hitler popeni samobjstwo, ale
walki w Berlinie trway do 2 maja. Niemcy na pnocy

KONIEC GRY

i zachodzie 4 maja poddali si dowdcy brytyjskiemu,

feldmarszakowi Montgomery'emu; a najwyszy dowdca zachodnich sil alianckich przyj ich kapitulacj
7 maja w Reims. Ostatecznie akt kapitulacji zosta powtrzony w obecnoci przedstawicieli Zwizku Radzieckiego 8 maja i powszechnie wszed w ycie dnia nastpnego. Becker prbowa podda Totenkopf 3. Armii
Stanw Zjednoczonych, co zostao zaakceptowane dopiero po rozbrojeniu przez dywizj stray obozu koncentracyjnego w Mauthausen. Ludzie Beckera zrobili to, po
czym oddali si w rce Amerykanw. Zostali przekazani
natychmiast Sowietom. Zaraz po ich przejciu zostali
Poniej: Po nieudanych prbach uwolnienia Budapesztu w styczniu 1945 roku, w marcu Totenkopf j a k o cz 6. Armii Pancernej SS wzia udzia w operacji Przebudzenie Wiosny". Po jej
niepowodzeniu dywizja wycofaa si w kierunku Wiednia.

przetransportowani do obozw tymczasowych i jeeli

przeyli, spdzili wiele lat w sowieckich obozach pracy.
Waciwym tu bdzie zacytowanie Charlesa Sydnora na
temat ich traktowania przez Sowietw: w konsekwencji
Becker i wikszo jego oficerw, a take wielu szeregowcw doznao losu nawet gorszego, anieli podczas
ich dugiej mordgi na wojnie rosyjskiej". Totenkopf walczya zaciekle i nieustpliwie ponad pi lat i osigna
zdumiewajce sukcesy w walce, czy to w ataku, czy
defensywie. Dla dzielnoci i umiejtnoci jej onierzy
mona mie podziw. cilej mwic, nie byli oni onierzami takimi, jak inni". Bya w nich wola walki dugo
po tym, jak wikszo porwnywalnych formacji poddaa si albo zaamaa i ucieka; takie przypadki powtarzay si na froncie wschodnim. To jej usposobienie stawiao j pord najznakomitszych dywizji
walczcych w czasie II wojny wiatowej. Jednak odwaga

141

SS-TOTENKOPF

142

KONIEC GRY

Powyej: K a d r a Totenkopfoerbiinde na balkonie podczas apelu

w obozie koncentracyjnym w M a u t h a u s e n . O s t a t n i m a k t e m
Totenkopf, jako jednostki, byo rozbrojenie - na danie 3. Armii
USA - stray obozowej w M a u t h a u s e n .
Po lewej: Adolf Hitler, czowiek, dla ktrego czonkowie
Totenkopf przez pi lat walczyli i umierali. Po niepowodzeniu
Przebudzenia Wiosny", za ich wiern sub odpaci si im,
rozkazujc pozbawi naszywek dywizyjnych.

ta nie bya jedynie pochodn ich onierskich cnt.

Totenkopf Theodora Eickego bya odzwierciedleniem narodowego socjalizmu w czystej i politycznej postaci.
Eicke by prawdziwym wyznawc narodowego socjalizmu. On wpoi swojej dywizji fanatyczn nienawi
do wrogw, szczeglnie Rosjan. Uwaa, e indoktry-

nacja polityczna bya tak samo wana jak szkolenie

wojskowe. Zdolno Totenkopf do przetrwania po czci
zasadzaa si na wierze ludzi w spraw i ich dowdc.
Eicke byl take przekonany o tym, e musz by
twardzi, e jej kadrom osobowym obce powinno by
wspczucie. Byo to szczeglnie widoczne w pierwotnej
dywizji utworzonej z Totenkopfoerbande - jednostek
sucych w obozach koncentracyjnych. Biorc pod
uwag t indoktrynacj polityczn i atmosfer brutalnoci, trudno si dziwi - chocia nie mona o tym
zapomina - e Totenkopf i wielu jej oficerw w pniejszej swojej karierze byo odpowiedzialnych za niektre najbardziej ohydne zbrodnie II wojny wiatowej.
Dlatego te jej militarne osignicia zawsze musz by
widziane w wietle owych przejaww za narodowego
socjalizmu.
143

Dywizja SS Totenkopf zostaa stworzona, ukszta towana i bya dowodzona przez Theodora Eickego. On sformowa pierwsze oddziay Totenkopfoerbande
do strzeenia i administrowania systemem obozw koncentracyjnych, w ktrych to oddziaach rygorystyczny
i brutalny reim szkoleniowy hartowa kadry Totenkopf
Za formacj Totenkopf jako dywizj Waffen-SS w charakterze siy kierujcej sta Eicke; szkoli jej kadry, organizowa wyposaenie i dowodzi w walce. lady zarwno
zawzitoci ludzi Totenkopf w walce, jak i popenionych
przez nich potwornoci, prowadz do Eickego, ktry na
dywizj t mia absolutny wpyw. Totenkopf bya jego
dzieem.

THEODOR EICKE (1892-1943)

Eicke urodzi si 17 padziernika 1892 roku w Httndingen w Alzacji-Lotaryngii, wwczas prowincji niemieckiej. Pochodzi z niszej warstwy klasy redniej,
podobnie, jak wielu czoowych nazistw, wcznie
z Hitlerem. Jego ojciec, Heinrich Eicke, byl naczelnikiem stacji kolejowej w alzackim miecie Hampont.
Jedenastemu dziecku pokanej rodziny, Eickemu w szkoPo lewej: SS-IJaupsturmfiihrer (kapitan) Max Seela. Jego oddzia
saperw Totenkopf'id wrzenia 1941 roku koo Demiaska na
froncie wschodnim zniszczy siedem czogw T-34; Seela zosta odznaczony Krzyem elaznym.

le nie szo dobrze; rzuci j przed immatrykulacj

w 1909 roku. W wieku 17 lat wstpi do Cesarskiej
Armii Niemiec i suy w 23. puku piechoty w Landau
w Palatynacie Reskim jako urzdnik i kasjer. Funkcje
te sprawowa podczas I wojny wiatowej w 3. i 22. pukach piechoty bawarskiej. W 1914 roku zosta odznaczony Krzyem elaznym drugiej klasy.
W 1919 roku zrezygnowa z armii i zosta rzucony
w chaos powojennych Niemiec. Kiedy rozszalaa inflacja, jego oszczdnoci zniky, aby utrzyma on Berth,
ktr polubi w 1914 roku, i dwjk dzieci - Irm,
urodzon w 1916 roku, i Hermanna, urodzonego
w 1920 - zacz pracowa jako policyjny informator.
Jego pniejsza kariera jako funkcjonariusza policji w czterech rnych miastach - wszdzie kadym razem
koczya si zdymisjonowaniem za angaowanie si
w agitacj polityczn przeciwko rzdowi; poczu przez
to nienawi do istniejcego status quo. W 1923 roku
Eicke znalaz wreszcie sta prac w I. G. Farben w Ludwigshafen - z pocztku by sprzedawc, a nastpnie oficerem ochrony. W firmie tej pracowa do roku 1932,
pniej cakowicie powici si SS.
Eicke postrzega powojenn Weimarsk Republik
Niemiec bardzo negatywnie, std te w sposb naturalny
skania si ku partii nazistowskiej, ktra gosia podobne
pogldy na temat rzdu niemieckiego i umowy pokojowej
po I wojnie wiatowej. 1 grudnia 1928 roku Theodor
145

SS-TOTENKOPF

KLUCZOWE POSTACI

Eicke zapisa si do NSDAP i otrzyma legitymacj partyjn nr 114-901; jednoczenie wstpi w szeregi organizacji miejskiej Sturmabteilungen (SA) w Ludwigshafen.
20 sierpnia 1930 roku przeszed do lepiej zorganizowanej
SS. Eicke uwaa, e w jej ramach s wiksze szanse awansu, a jego szybkie wspinanie si po szczeblach kariery
udowodnio, e mia racj. 27 listopada 1930 roku Heinrich Himmler nada mu stopie SSSturmjuhrera (podporucznika) i uczyni go dowdc plutonu (Slurm) nr 148
w Ludwigshafen. Umiejtnoci Eickego sprawiy, e zaledwie po trzech miesicach Himmler awansowa go do
stopnia SSSturmbannfiihrera (majora). Jego nowym zadaniem byo utworzenie drugiego batalionu dla 10. puku
SS, ktry Himmler postanowi zorganizowa w rejonie
Palatynatu Reskiego. Latem 1931 roku Eicke swoje zadanie wykona i raz jeszcze Himmler nagrodzi jego zapa
i skuteczno awansem - do stopnia SSSandartenjuhrera
i dowdztwem nowo sformowanego 10. puku SS.
Wskutek oglnowiatowej depresji ekonomicznej
oraz faktu, e Eicke powica bardzo duo czasu SS, straci prac w I. G. Farben. Jak mona si byo spodziewa,
Eicke ca swoj energi powici SS i rozszerzy pole
swojej aktywnoci o dziaania o charakterze terorystycznym. 6 marca 1932 roku zosta aresztowany i uwiziony
za posiadanie materiaw wybuchowych i konspirowanie
w celu przeprowadzenia zamachw bombowych i dokonywania zabjstw politycznych w Bawarii. Zosta skazany
na dwa lata wizienia, lecz yczliwy minister sprawiedliwoci Franz GOrtner wyrazi zgod na jego warunkowe
zwolnienie w celu odzyskania zdrowia".

WYGNANIE EICKEGO
Eicke powrci do Ludwigshafen i politycznej aktywnoci. Wkrtce ponownie zwrci na siebie uwag policji
i by zmuszony si ukrywa. Himmler postanowi, e nadszed czas na ciche usunicie Eickego i nakaza mu
wyjazd do Woch. Przyjecha ucharakteryzowany i z faPo lewej: SS-Obergruppenfuhrer T h e o d o r Eicke, czowiek, ktry
stworzy, uksztatowa i prowadzi Dywizj Totenkopf - a do
swojej mierci na froncie wschodnim w 1943 roku. Po jego mierci j e d e n z pukw grenadierw pancernych dywizji zosta nazwany jego imieniem.

szywymi dokumentami. Aby zagodzi jego zaenowanie

z powodu tego, e by zmuszony ucieka, Himmler
awansowa Eickego do stopnia SS-OberJuhrera i przydzieli
mu dowdztwo obozu dla zbiegych czonkw SS w Malcesine nad jeziorem Garda. W tym czasie, korzystajc
z nieobecnoci Eickego, nazistowski Gauleiter Palatynatu,
Josef Biirckel, podj prb zniesienia kontroli ze strony
Eickego nad 10. pukiem SS. Eicke wysmay seri listw
do swoich zwolennikw w Ludwigshafen grocych
uyciem starych metod", przez ktre rozumia podoenie bomby - dla wysadzenia tej wini" Biirckela.
Dojcie Hitlera do wadzy 30 stycznia 1933 roku
zmienio wszystko; Eicke mg powrci z wygnania.
Obieca Himmlerowi, e nie odnowi sporu z Biirckelem. Bya to obietnica, o ktrej po powrocie do Ludwigshafen natychmiast zapomnia. Eicke z grup kompanw z SS zorganizowali pucz przeciwko jego rywalowi. Zamknli go w pomieszczeniu gospodarczym
dozorcy w siedzibie okrgu partii i tam przetrzymywali.
Eicke i jego koledzy wkrtce jednak zostali zatrzymani
i zmuszeni do uwolnienia Biirckela.
Biirckel aresztowa Eickego i ogosi, e jest chory
psychicznie i niebezpieczny dla spoeczestwa"; zosta
uwiziony w klinice psychiatrycznej. SS-Reichsfiihrer by
tak rozzoszczony, e wykreli nazwisko Eickego z listy
subowej SS i zgodzi si na jego bezterminowe trzymanie w szpitalu. Biorc pod uwag sytuacj, w jakiej
teraz znalaz si Eicke, to tylko dziki wielkiemu samozaparciu i umiejtnociom udao mu si na nowo rozpocz
karier i pniej zaj w SS wan pozycj.
Psychiatra Eickego, dr Werner Heyde, nie stwierdzi, e Eicke by wariatem i napisa do Himmlera, i
uwaa, e jego pacjent nie jest ani niezrwnowaony,
ani te chronicznym wichrzycielem. Rwnie Eicke
baga SS-Reichsfuhrera, by zmieni swoj decyzj. By
moe jest to znamienne dla metod dziaania Trzeciej
Rzeszy, skoro Himmler ustpi i 26 czerwca 1933 roku
uwolni Eickego z kliniki psychiatrycznej, po czym
natychmiast mianowa go komendantem nowego obozu koncentracyjnego w Dachau.
Jak zauwaono w pierwszym rozdziale, Eicke okaza si szczeglnie sprawnym komendantem obozu
koncentracyjnego; jego organizacja stray obozowej
147

SS-TOTENKOPF

SS oraz kodeks dyscyplinarny i karny dla winiw

obozu stay si pniej modelowe dla caego systemu.
Jego karierze w pniejszym okresie pomogo zaangaowanie si w Noc Dugich Noy" w czerwcu 1934 roku. Himmler tak zaufa Eickemu, e komendantowi
obozu w Dachau powierzy dokonanie zabjstwa przywdcy SA Ernsta Rhma w wizieniu Stadelheim
w Monachium. Eicke zosta! w nastpstwie czystki po
raz kolejny awansowany - do stopnia SS-Gruppenfuhrera (generaa porucznika) i mianowany inspektorem
obozw koncentracyjnych. Odpowiada za zarzdzanie caym systemem obozw koncentracyjnych i w ra148

mach SS podlega jedynie Himmlerowi. W tym okresie powikszy jednostki stray obozw koncentracyjnych, tak zwanych Totenkopeverbande.

WROGO HEYDRICHA
Energia Eickego, poczona z wybuchowoci, przysparzaa mu wielu wrogw, niektrych z wysokich
szczebli wadzy. Mia skonno do prowadzenia niewskazanych sporw, tak jak na przykad z Burckelem
w Ludwigshafen. Pniej jego najwikszym wrogiem
by Reinhard Heydrich, utalentowany protegowany SSReichsfuhrera. Jak zauwaa Charles Sydnor: Heydrich

KLUCZOWE POSTACI

Po lewej: Eicke w Wolfschanze (Wilczy Szaniec - kwatera

Hitlera w P r u s a c h W s c h o d n i c h ) w kwietniu 1942 r o k u - po
o t r z y m a n i u od s a m e g o Hitlera Lici Dbowych do Krzya
Rycerskiego. Z lewej strony Eickego jest f e l d m a r s z a e k
Keitel.
Poniej: Nowo przybyli do obozu zagady w Birkenau w 1944 roku s kontrolowani przez stra obozow. Od czasu do czasu
czonkowie Totenkopf byli kierowani z powrotem do systemu
obozw koncentracyjnych.

by najbardziej cyniczn, bezwzgldn i budzc lk

postaci w SS. W dungli nieustannych i zmiennych
walk wewntrz grona podwadnych Himmlera konfrontacja z Heydrichem wymagaa znacznych umiejtnoci i odwagi".

Ich spr datowa si od czasu, kiedy Eicke zosta

nominowany na komendanta obozu koncentracyjnego
w Dachau. Heydrich wwczas by szefem policji bawarskiej i prbowa zdoby kontrol nad obozem, ale przybycie Eickego, pokrzyowao jego plany. Ci dwaj ludzie
natychmiast poczuli do siebie awersj, a Heydrich nieustannie prbowa podwaa wadze Eickego i szkodzi
mu w karierze. W tym celu czsto rozpuszcza na temat
Eickego uwaczajce plotki. Na przykad w 1936 roku
Eicke utrzymywa, e podwadni Heydricha opowiadali
si za tym, aby kontrol nad obozami przejo gestapo
(Geheime Staatspolizei - Tajna Policja Pastwowa), a Eicke
zosta pozbawiony kontroli nad jednostkami stray SS,
poniewa obozy koncentracyjne byy prowadzone przez
wisk band". Eicke, ze wzgldu na stay dostp do
Himmlera, potrafi t kampani plotek jako minimali-

149

SS-TOTENKOPF

KLUCZOWE POSTACI

Po lewej: SS- Oberst u rmfiih rer Erwin Meierdrees zosta odznaczony Krzyem elaznym za odwag w walkach w okreniu pod
Demiaskiem. Zdjcie zostao zrobione, kiedy powraca do
zdrowia w szpitalu w Niemczech. Zgin 4 stycznia 1945 roku
na Wgrzech.
Po prawej: Heinz L a m m e r d i n g , ktry suy w Totenkopf we
Francji i przez wiksz cz kampanii sowieckiej w 1943 roku krtko ni dowodzi. Potwornoci popenione przez Das
Reich we Francji w 1944 roku miay miejsce, kiedy by dowdc tej dywizji.

zowa. Co wicej, na wyszych szczeblach pastwa

nazistowskiego istnia zwyczaj w rodzaju dziel i rzd",
std te Himmler nigdy nie zezwoli swemu bezwzgldnemu i dnemu wadzy protegowanemu Heydrichowi
na kontrolowanie tego bardzo wanego sektora - systemu obozw koncentracyjnych.
Eicke by podobnie przebiegy jak Heydrich i nie ba
si mu przeciwstawi, stajc si dla Himmlera uytecznym narzdziem hamowania ambicji Heydricha. Sydnor
z pewn ironi przytacza telegramy i kondolencje, jakie
nadeszy po mierci Eickego w 1943 roku (Heydrich zosta
zamordowany poprzedniego roku w Pradze). Szef operacji antypartyzanckich SS, SS-Obergruppenfuhrer Erich von
dem Bach-Zelewski, stwierdzi, e Heydrich i Eicke mogliby pozosta w pamici jako siy napdowe SS, gdyby
nie fakt, e za ycia nawzajem si nie znosili.
W ostatnich latach pokoju pomidzy I i II wojn
wiatow Eicke podejmowa starania majce na celu
rozszerzenie i zreorganizowanie Totenkopfverbnde.
W czasie, kiedy we wrzeniu 1939 roku wybucha
wojna, Eicke dowodzi ponad 22 tysicami ludzi w piciu pukach Totenkopf ktr uformowa jako pierwszorzdn, zdyscyplinowan jednostk paramilitarn.
Wszystkie one operoway na tyach linii niemieckich
w Polsce jako niezalene Einsatzgruppen majce pacyfikowa" ludno polsk. Eicke nie towarzyszy im
w polu, lecz dowodzi ze specjalnej kwatery Hitlera
jako Hhere SS und Polizei Fhrer (Wyszy Komendant
SS i Policji). Biorc pod uwag ich pochodzenie i przeszkolenie, oddziay Totenkopf dziaay w Polsce z brutalnoci, ktrej mona si byo spodziewa. Niemniej
jednak, Eickemu udao si w padzierniku 1939 roku

z formacji Totenkopf uczyni regularn dywizj zmotoryzowan. Now dywizj dowodzi podczas kampanii francuskiej, gdzie si sprawdzia, ale jednoczenie dopucia si zbrodni przeciwko wojskom brytyjskim i francuskim.

OPERACJA BARBAROSSA"
Po okresie penienia obowizkw okupacyjnych, Eicke
ponownie poprowadzi dywizj w czasie operacji Barbarossa" w 1941 roku. Dywizja Totenkopf raz jeszcze
daa pokaz skutecznoci podczas marszu na Leningrad.
Eicke, kiedy jego samochd 6 lipca 1941 roku najecha
na min, zosta ranny. Do dywizji powrci 21 wrzenia,
wanie wwczas, kiedy Totenkopf siaa, w obliczu duego
rosyjskiego kontrataku. Dywizja wytrzymaa najgorsze
ze strony si, ktre Sowieci mogli przeciwko niej rzuci.
Dua cz zostaa odcita w kotle w Demiasku, gdzie
151

SS-TOTENKOPF

Po prawej: T h e o d o r Eicke (w rodku) z M a x e m S i m o n e m po

swej lewej stronie i innymi oficerami Totenkopf w schronie podczas obchodzenia wit Boego Narodzenia w 1941 roku. W Nowy Rok dywizja stana w obliczu potnego kontrataku sowieckiego.

jednostka praktycznie zostaa zniszczona. Mimo to

Totenkopf nie oddaa pola i si nie poddaa. W uznaniu
dokona dywizji Totenkopf Hitler odznaczy Eickego
Krzyem Rycerskim (Ritterkrenz). Dodatkowo 20 kwietnia 1942 roku zosta on uhonorowany Dbowymi Limi do Krzya Rycerskiego i awansowany do stopnia
SS-Obergruppenfuhrera (generaa). Eicke byl zmuszony
odbudowa dywizj, jako e poniosa ona ogromne
straty. Pomidzy 1 listopada 1942 roku a kocem stycznia 1943 roku odtworzy dywizj Totenkopf jako formacj Grenadierw Pancernych. Zostaa potem wysana na Ukrain, gdzie Eicke zmar po tym, jak jego
samolot po poudniu 26 lutego 1943 roku zosta zestrzelony. Ciao odzyskali onierze jego dywizji niestety kosztem kilku istnie ludzkich. Eickemu urzdzono
koo Ora na Ukrainie pogrzeb dywizyjny.
Dywizja SS Totenkopf cakowicie zostaa uksztatowana przez charakter Eickego. Do dowodzenia dywizj Waffen-SS zabra on si z t sam energi, fanatyzmem i elazn dyscyplin, z jakimi kierowa systemem obozw koncentracyjnych. W istocie, cho na pocztku mia raczej ograniczone dowiadczenie z zakresu taktyki, jego determinacja i cakowita bezwzgldno przyniosy dywizji Totenkopf rezultaty na polach
bitewnych. W ostatnim roku ycia Eicke zdoby umiarkowane kompetencje jako dowdca dywizyjny. Mia on
take umiejtno zachowywania spokoju w sytuacji
podlegania silnej presji.
Od swoich oficerw i onierzy da absolutnej
lojalnoci i bezwarunkowo j otrzymywa. Bycie
onierskim generaem" owocowao obdarzanym zaufaniem przez swoich onierzy. Dowodzi z frontu i zwykle byl widywany blisko najciszych walk. By suy
przykadem, znosi on te same warunki, jak i jego
ludzie. Podczas okrenia pod Demiaskiem korzysta
z takich samych racji ywnociowych, nosi takie same
ubrania i sypia w tych samych okopach jak jego onierze piechoty. Aeby raz jeszcze zacytowa Charlesa
152

Sydnora: ...Eicke uwaa, e jedyn zbrodni na

wojnie byo tchrzostwo, a jego surowo w karaniu
w jednakowy sposb zarwno oficera, jak i poborowego
za t sam sabo bya rwnowaona rozbrajajc osobist zayoci ze sprawdzonymi oficerami i zahar-

KLUCZOWE POSTACI

towanymi w walce szeregowcami Totenkopf. W rezultacie dywizja Totenkopf charakteryzowaa si nadzwyczajnym rozmachem i skal zarwno w zwycistwie, jak
i klsce, a Eicke doznawa ze strony swoich ludzi niemal religijnego oddania: zarazem bali si go i szanowali".

Byo miar niezatartego pitna, ktre Eicke odcisn na swojej dywizji, e Totenkopf bya w stanie
przetrwa jego utrat i utrzyma sw waleczn reputacj do koca wojny.

153

SS-TOTENKOPF

Po prawej: H e r m a n n Priess, artylerzysta, ktry awansowa na

dowdc Dywizji Totenkopf; byl nim od padziernika 1943 roku do czerwca 1944. W czasie ofensywy w A r d e n a c h stal na
czele Dywizji Leibstandarte Adolf Hitler.

MATTHIAS KLEINHEISTERKAMP (1893-1945)

Matthias Kleinheisterkamp podczas I wojny wiatowej otrzyma! Krzy elazny zarwno pierwszej, jak
i drugiej klasy. Po wojnie, do roku 1934, pozosta
w armii; wwczas wstpi do SS. Biorc pod uwag
jego wojskowa przeszo, w sposb naturalny w roku
1938 przeszed do SS-Verfungstruppe w SS Ftihrer Schule
Braunschweig i zosta mianowany instruktorem piechoty. Po roku zosta powoany do inspektoratu Verfungstruppe Paula Haussera, ktry zarzdza i prowadzi szkolenie wojskowe jednostek zbrojnych SS.
W grudniu 1938 roku zosta dowdc SS-VT Standarten Deutschland.
W czerwcu 1940 roku na bezporednie yczenie
Heinricha Himmlera zosta mianowany dowdc 3. puku piechoty Totenkopf. To z miejsca ustawio go w zych
relacjach z Eickem, ktry mia za ze narzuceniu go dywizji Totenkopf Eicke mia zwyczaj traktowania starszych oficerw tak samo surowo jak szeregowcw i to
doprowadzio do pniejszego konfliktu Eickego z Himmlerem: po tym, kiedy - rzekomo wypeniajc rozkaz umieci Kleinheisterkampa w koszarach. Niemniej jednak Kleinheisterkamp by na tyle kompetentnym
onierzem, aby mg zastpi Eickego, kiedy trzeba
byo znale starszego oficera na jego zastpstwo (7-18
lipca 1941 roku) - w zwizku z odniesieniem przez
Eickego ran. Eicke cigle pragn pozby si dowdcy
3. puku piechoty i 27 padziernika 1941 roku wysa
on Kleinheisterkampa do domu na urlop na czas nieokrelony.
Wedug Eickego cikie walki zrujnoway nerwy
Kleinheisterkampa i potrzebowa czasu na odzyskanie
zdrowia. Po raz kolejny to dziaanie doprowadzio do
konfliktu z Himmlerem, jako e przeniesienie jakiegokolwiek wyszego dowdcy jednostki bez aprobaty Himmlera naruszao ustalony porzdek. Himmler
da ostr reprymend Eickemu i zarzuci mu zoliwe
nierespektowanie rozkazw. Co do Kleinheisterkampa,
jego spr z Eickem w niczym nie przeszkodzi dalszej
154

karierze; zosta przesunity do dowodzenia Dywizj SS

Das Reich, gdzie zosta odznaczony Krzyem Rycerskim.
Pniej piastowa rne wysze stanowiska i zakoczy
wojn, dowodzc 11. Korpusem Armijnym SS.

GEORG KEPPLER (1894-1966)

Georg Keppler podczas I wojny wiatowej dowodzi
kompani. W powojennych Niemczech wstpi do
policji i przeszed tam szczeble oficera i inspektora do

KLUCZOWE POSTACI

spraw kryminalnych, koczc w roku 1930 na szefie

Schutzpolizei. W 1935 roku wstpi do SS-VT, a 10 padziernika 1935 roku otrzyma dowdztwo pierwszego
batalionu SS Standare I Deutschland. Na pocztku roku
1938 sformowa puk austriacki Der Fiihrer. Jednostk t
doskonale dowodzi w czasie bitwy o Francj, za co
zosta odznaczony Krzyem Rycerskim.
W lipcu 1941 roku Keppler od Kleinheisterkampa
przej dowdztwo Totenkopf i prowadzi dywizj
przez jedne z jej najciszych walk koo jeziora Ilmen
- wcznie z atakiem na lini ugi. Pod jego dowdztwem dywizja prowadzia straszliw walk na
wyniszczenie. Eicke wrci do dowodzenia we wrzeniu tego samego roku. Keppler, ktry zachorowa na
guza mzgu, reszt roku spdzi na rekonwalescencji.
Nastpnie zosta on mianowany dowdc Das Reich.
T funkcj peni do lutego 1943 roku, kiedy z powodu choroby by zmuszony ponownie zrezygnowa
z dowodzenia. Po powrocie do zdrowia Keppler dowodzi 1. Korpusem Pancernym SS przez du cz
kampanii w Normandii. Powrci na front wschodni
i do lutego 1945 roku dowodzi 3. Korpusem Pancernym SS. Pomimo swej choroby, Keppler by jednym
z najzdolniejszych dowdcw SS.

HEINZ LAMMERDING (1905-1971)

Heinz Lammerding mia dwa stopnie naukowe z zakresu inynierii, dziki czemu zdoby zatrudnienie w Departamencie Szkolenia Urzdu Gwnego Armii. Po
wstpieniu do partii nazistowskiej stan na czele Szkoy Inynieryjnej SA. 1 kwietnia 1935 roku znalaz si
w pionierskim odamie SS-Verfugungstruppen w stopniu
Obersturmftihrera (porucznika). Pniej zosta awansowany do stopnia Hauptsturmfuhrera (kapitana) i uczy
w Szkole Oficerskiej SS w Braunschweig. Nastpnie
zosta przerzucony do inspektoratu obozw koncentracyjnych Eickego.
W padzierniku 1939 roku Lammerding przej
dowdztwo batalionu saperw Totenkopf, ktrym znakomicie dowodzi podczas kampanii francuskiej w 1940 roku. Zosta odznaczony Krzyem Rycerskim - pierwszej
i drugiej klasy - za waleczno podczas tej kampanii,
szczeglnie za swoj rol w odparciu kontrataku brytyjskich wojsk pancernych koo Arras. Podobnie zna-

komite osignicia mia w czasie inwazji na Zwizek

Radziecki - jako dywizyjny oficer operacyjny Eickego.
Lammerding odgrywa kluczow rol w walkach
o przeamanie w jesieni 1941 roku Linii Stalina, a take
w czasie walk w okreniu pod Demiaskiem. Zosta
awansowany do stopnia Obersturmbannfiihrera (podpukownika) i przydzielono mu dowdztwo batalionu
motocyklowego dywizji. Jednostk t poprowadzi z powodzeniem poprzez walki wok Charkowa zim
1942-1943 roku, za co zdoby Zoty Krzy Niemiecki
(odznaczenie wypeniajce luk pomidzy Krzyem elaznym pierwszej klasy i Krzyem Rycerskim). W krtkim czasie pomidzy 27 kwietnia i 15 maja 1943 roku
dowodzi take dywizj.
Po krtkim pobycie w sztabie 2. Korpusu Pancernego SS Himmler osobicie wyznaczy Lammerdinga
na stanowisko szefa sztabu si antypartyzanckich
Ericha von dem Bach-Zelewskiego. Organizowa
oczyszczanie moczarw Prypeci, co kosztowao ycie
przynajmniej 15 000 Sowietw. W nagrod zosta
odznaczony Krzyem Rycerskim i przydzielono mu
dowdztwo 2. Dywizji Pancernej SS Das Reich. Max
Hastings, autor wspaniaej historii dywizji Das Reich
we Francji w roku 1944, wskazuje na to, e nie bya to
zasuga umiejtnoci Lammerdinga jako dowdcy,
a raczej jego bliskich zwizkw z Himmlerem.
Aczkolwiek, jego wczeniejsze dokonania wydaj si
wskazywa na to, e by on kompetentny i wysoko
oceniany przez Eickego, na ktrym nieatwo byo zrobi wraenie. Jakkolwiek by byo, Lammerding
przenis bezwzgldn gorliwo z moczarw Prypeci
do dowodzenia swoj now dywizj, ktra miaa baz
we Francji.
W maju 1944 roku rozpocz osawion ofensyw
Krwi i Popiow" przeciwko francuskiemu ruchowi
oporu w Owernii i 99 francuskich podejrzanych publicznie powiesi. W czerwcu tego samego roku, podczas
gdy jednostka bya w drodze do przyczka w Normandii, usankcjonowa zabicie ponad 600 cywilw francuskich, w tym 207 dzieci w Oradour-sur-Glane - w odwecie za zabicie oficera SS. 10 lipca 1944 roku dywizja
wesza do Normandii, gdzie zmierzya si z Amerykanami, ktrzy prbowali ruszy w gb ldu. Lammerding zosta ranny 26 lipca, ale szybko doszed do siebie
155

SS-TOTENKOPF

i w listopadzie powrci do dowodzenia Das Reich.

Prowadzi on dywizj w czasie feralnej ofensywy w Ardenach, a pniej przez krtki okres sprawowa dowdztwo 38. Dywizji SS Nibelungen. Jego ostatnim wojennym
stanowiskiem byo stanowisko adiutanta Himmlera.
Chocia Lammerding by osdzony, uznany za winnego i skazany zaocznie przez sd francuski po wojnie na
mier, nigdy nie znalaz si w wizieniu. Rzd francuski cigle stara si o jego ekstradycj z zachodnich
Niemiec; zmar w 1971 roku.
156

MAX SIMON (1899-1961)

Protegowany Theodora Eickego i czowiek oddany
Totenkopf, Max Simon w dywizji Totenkopf nalea do
centralnych postaci i sta si jednym z najlepszych dowdcw polowych SS. W czasie I wojny wiatowej by
kapralem w pierwotnym puku kirasjerw i zdoby
elazny Krzy pierwszej i drugiej klasy. Jak wielu
innym, Simonowi trudno byo przystosowa si do
cywilnego ycia po wojnie i przez jaki czas suy
w Freikorps. W roku 1920 wstpi do Reichswehry i a do

KLUCZOWE POSTACI

Po lewej: J a k i Untersturmfllhrer puku Theodor Eicke prezentuje

w pocztkach roku 1945 dowdcy Totenkopf, SS-Brigadefiihrerowi Hellmuthowi Beckerowi (z lewej) odpowiednio udekorowany b b e n , wykonany przez Hitlerjugend.

swego przejcia na emerytur w 1929 roku suy jako

sierant w 16. puku kawalerii.
W 1933 roku, po okresie wykonywania rnych
prac, wstpi do Allgemeine-SS. Po wejciu w skad personelu inspektoratu obozw, pod okiem Eickego, doszed szybko do stanowiska dowdcy jednostki straniczej w Sachsenburgu. W 1935 roku Eicke skierowa
Simona do puku Oberbayern. Wraz z awansem w roku
1937 na stopie SS-Sturmbannfhrern (majora), Eicke
powierzy mu dowdztwo 1. batalionu SS-Totenkopfstandarte I Oberbayern. Dwa miesice pniej Simon
obj dowdztwo tego puku i zabra go na wojn na
kampani w Polsce. Ta formacja pniej, w padzierniku 1939 roku, staa si czci Dywizji Totenkopf Pukiem tym dowodzi on we Francji, a pniej na froncie wschodnim. Jego umiejtnoci i bezwzgldno zaskarbiy mu wysok ocen i w padzierniku 1941 roku przyniosy odznaczenie Krzyem
Rycerskim. Simon dowodzi take dywizj - w czasie
nieobecnoci Eickego, take jej czci, ktra zostaa
odcita w kotle demiaskim w lutym i marcu 1942 roku. Po krtkim okresie dowodzenia ni przez Heinza
Lammerdinga po mierci Eickego, w lipcu 1943 roku
przej dywizj. Chocia nie dowodzi z takim samym
oddaniem, jak robi to Eicke, prowadzi dywizj
w podobnie agresywny sposb i osign podobne rezultaty.
16 padziernika 1943 roku Simon obj dowdztwo 16. Dywizji Grenadierw Pancernych SS, Reichsfuhrer-SS. Dowodzi dywizj przez ponad rok i w tym
okresie zosta odznaczony Limi Dbowymi do Krzya Rycerskiego. Kiedy dywizja walczya we Woszech,
autoryzowa w sierpniu 1944 roku zamordowanie 2700
cywilw woskich nad Arno. Za t zbrodni Simon
zosta skazany przez Brytyjczykw na mier. Mia jeszcze jeden sowiecki wyrok - wydany na niego za masakr cywilw koo Charkowa - nieuznany, pomimo e
w zapiskach figuruje jego stwierdzenie, e Rosjanie byli
bandytami, ktrzy musz by szlachtowani bez lito-

ci". Brytyjski wyrok mierci zosta zagodzony i w roku

1954 wyszed na wolno. W Niemczech pniej byl
sdzony dwa razy, lecz zosta uniewinniony. Simon
zmar w 1961 roku.

HERMANN PRIESS (1901-1985)

Hermann Priess by zbyt mody, by suy w wojsku
w czasie I wojny wiatowej; w styczniu 1919 roku wstpi on do 18. ochotniczego puku dragonw i by wiadkiem walk na granicy wschodniej Niemiec. Pniej
suy w Reichswehrze. W 1934 roku Priess wstpi do
SS-VerJungstruppe i suy w SS-Standarte Germania. Przeszed do Totenkopf i podczas operacji Barbarossa"
dowodzi pukiem piechoty. Mia jednak wyszkolenie
artyleryjskie i dlatego przej 3. puk artylerii Totenkopf,
gdzie otrzyma Krzy Rycerski. Po mierci Eickego
krtko dowodzi dywizj, lecz na duszy okres przej
j od 22 padziernika 1943 roku do 21 czerwca 1944 r.
Wspaniae dokonania dywizji w zimie 1943-1944 r.
byy zasug zdolnoci dowdczych Priessa; we wrzeniu 1943 roku zosta odznaczony Limi Dbowymi do
Krzya Rycerskiego, a w kwietniu nastpnego roku Mieczami.
Od lipca 1944 roku Priess dowodzi 1. Dywizj
Pancern SS Leibstandarte Adolf Hitler, dowodzi ni
jeszcze w czasie ofensywy w Ardenach. Pniej, podczas ostatnich miesicy wojny, stal na czele 1. Korpusu
Pancernego SS, kiedy ten walczy na Wgrzech i Austrii.
Po wojnie zosta aresztowany i by sdzony w Dachau za masakr schwytanych w Mamedy onierzy amerykaskich przez onierzy z jego dywizji. Zosta skazany na 20 lat wizienia, ale zwolniony ju w 1954 roku.
Priess zmar w 1985 roku.

HELLMUTH BECKER (1902-1952)

Hellmuth Becker byl ostatnim dowdc Totenkopf.
Przed wstpieniem do SS-Totenkopfstandarte I Oberbayern Becker suy w Reichwehrze. Dowodzi 1. batalionem Oberbayern w Polsce i we Francji ze sporym
powodzeniem i zosta odznaczony Krzyem elaznym
- pierwszej i drugiej klasy - pomimo e by ranny.
Eicke osobicie przydzieli Beckerowi dowdztwo jednego z pukw piechoty Totenkopf w czasie kampanii
rosyjskiej, gdzie ponownie osign znaczny sukces
157

SS-TOTENKOPF

KLUCZOWE POSTACI

Po lewej: Sepp Dietrich byl pocztkowo dowdc Dywizji

IMbstandarte Adolf Hitler, ale pod koniec wojny awansowa na
dowdc 6. Armii Pancernej SS, ktra odegraa czoow rol
w operacji Przebudzenie Wiosny".
Po prawej: Heinrich Schuldt, odznaczony Krzeem Rycerskim, by dowdc 4. puku piechoty Ostmark (sformowanego
z SS-Totenkopfstandarte 4), kiedy zosta on zdziesitkowany na
froncie w s c h o d n i m zim 1941 roku.

w czasie okrenia pod Demiaskiem. We wrzeniu

1943 roku otrzyma Krzy Rycerski, a rok pniej do
niego Licie Dbowe.
Becker by wielkim protegowanym Eickego i jego
przyjacielem. Posiada cechy, ktre Eicke podziwia
u onierza: by wyjtkowo dzielny i cakowicie bezwzgldny. Becker mia jednak pewne wady, tak czci
zarwno natury wojskowej, jak i seksualnej. Himmler,
na danie czci modszych oficerw Totenkopf zanim
mianowa go w lipcu 1944 roku dowdc dywizji,
wszcz dochodzenie na temat jego zego prowadzenia
si. Dochodzenie cigno si do koca wojny, lecz nie
przeszkodzio mu to obj dowdztwa. Osobisty podziw Hitlera dla niego sprawi, e ze strony Reichsjuhrera
nie spotkaa go kara.

WYSTPKI BECKERA
Zarzuty przeciwko niemu byy jednak powane,
szczeglnie w oczach pruderyjnego Heinricha Himmlera. Byy wrd nich oskarenia o publiczne gwaty
kobiet rosyjskich i upicie si do nieprzytomnoci
w czasie dowodzenia na linii frontu. Zarzucane mu
czyny w czasie, kiedy Totenkopf na nowo bya wyposaana pod koniec roku 1942, byy podobnie skandaliczne. Mia rzekomo zorganizowa w Boe Narodzenie 1942 roku w oficerskiej kantynie pukowej
orgi, gdzie poama meble, a nastpnie na oczach
swoich kumpli hulakw zajedzi na mier konia.
Chirurg pukowy, dr Bockhorn, twierdzi, e Becker
na Ukrainie w 1943 roku na swojej wysunitej placwce dowodzenia trzyma prostytutki. Twierdzi on
take, e w kwietniu 1943 roku, Becker bdc pijany,
dla uczczenie urodzin Hitlera, wyda rozkaz oddania

10-minutowej salwy na cze Hitlera z cikich dzia

pukowych - marnujc amunicj, ktrej brakowao
i zmuszajc ludzi z ssiednich jednostek do krycia
si.
Pomimo tego rodzaju zachowania, Becker szed
razem z dywizj przez coraz trudniejsze ostatnie
miesice wojny i dowodzi ni w czasie prby odbicia
Budapesztu. Dywizj Totenkopf podda 9 maja 1945 roku amerykaskiej 3. Armii, jednak jego i jego dywizj
przeja Armia Czerwona. Becker zosta skazany na
25 lat cikich robt, lecz zosta w 1952 roku stracony
przez Sowietw za usiowanie wmurowania w cian
niewybuchu granatu.

159

radycyjnie dywizja jest jedn z mniejszych formacji

czcych w sobie rne rodzaje broni. Tak jak kiedy bya to kawaleria, piechota i artyleria, w czasie II wojny wiatowej, w przypadku niemieckiej dywizji pancernej lub dywizji grenadierw pancernych, oznaczao to, e
w jej skad wchodzia piechota, jednostki pancerne,
dziaa przeciwlotnicze i artyleria. Te uderzeniowe" rodzaje broni dywizji dziaay w cznoci ze subami wspierajcymi i podlegay dowdztwu jednego czowieka, co
powodowao, e mogy walczy samodzielnie.
Naley zauway, e niektre elementy skadowe
dywizji do pewnego stopnia byy samowystarczalne.
Zwykle, w przypadku Niemcw, dotyczyo to puku
strzelcw i puku pancernego, wspomaganych przez
wojska inynieryjne, rozpoznawcze i batalion artylerii.
Tego rodzaju formacje to tak zwane Kampfgruppen, to
jest grupy bojowe. Jeszcze przed przeformowaniem
Totenkopf z dywizji zmotoryzowanej w dywizj grenadierw pancernych, po dodaniu do niej pierwszych
czogw, Eicke powzi myl zwikszenia elastycznoci i siy ognia dywizji. W trakcie przerwy w walkach
pomidzy zakoczeniem kampanii francuskiej a rozPo lewej: PzKpfw VI Tygrys" Ausf. E, uzbrojony w dziao
L/56 Kwk 36 kalibru 88 mm. Te ogromne bestie suyy pod
Kurskiem w kompanii cikich czogw Totenkopf gdzie z powodzeniem prowadziy natarcie dywizji.

poczciem operacji Barbarossa", zreorganizowa

dywizj w dwie due grupy bojowe. Opieray si one
na puku piechoty i zawieray doczone kompanie,
a nawet cae bataliony wojsk inynieryjnych, cznoci, przeciwpancerne, motocyklowe, w peni zmotoryzowane jednostki cikiej i lekkiej artylerii oraz baterie przeciwlotnicze. Eicke zamierza rozlokowa te
dwie grupy bojowe na froncie - za oson oddziaw
rozpoznawczych, ktre znajdoway si zawsze pod
kontrol kwatery gwnej dywizji - wraz z trzecim pukiem piechoty i pozostaymi jednostkami bojowymi
umieszczonymi na tyach. Temu wszystkiemu cile
byy podporzdkowane jednostki administracyjne i zaopatrzeniowe.
Dywizja, a nawet grupy bojowe dysponoway znacznym wachlarzem broni, od krtkiej a do cikiej artylerii. Totenkopf nie bya wyjtkiem i kiedy zostaa przeksztacona w dywizj grenadierw pancernych, a pniej w dywizj pancern, posiadaa take czogi. Celem
tego rozdziau jest omwienie podstawowych rodzajw
uzbrojenia, jakim przez ca wojn dywizja si posugiwaa. Biorc pod uwag oszaamiajc rnorodno
uzbrojenia, zwykle wykorzystywanego przez formacje
Waffen-SS, a w szczeglnoci Totenkopf nie jest moliwe
jego wyczerpujce przedstawienie.
Naley rwnie pamita o tym, e pomimo reputacji SS, jako najlepiej wyposaonej elity, pierwotne
161

SS-TOTENKOPF

SIA OGNIA

Po lewej: SSSturmann z Totenkopf sprawdza swj a u t o m a t y czny pistolet, Luger P08 kalibru !) m m . Byl on oglnie popularn b r o n i , lecz mial b a r d z o skomplikowany m e c h a n i z m .
J e g o a m u n i c j a bya te stosowana w niemieckich k a r a b i n a c h
maszynowych.

formacje, takie jak Leibstandarte, SS-VT i Totenkopf ze wzgldu na opr armii przeciwko rozwojowi Waf
fen-SS - uday si na wojn z wyposaeniem w bro
bardzo mizernym. Dopiero, kiedy pierwotne dywizje
Waffen-SS sprawdziy si w straszliwych walkach zim
1941-1942 roku w Zwizku Radzieckim, zaczy one
otrzymywa najnowsze i najlepsze wyposaenie. I nawet wwczasw tej kolejce byy jedynie najlepsze dywizje, takie jak Leibstandarte, Das Reich, Totenkopf, Wiking i Hitlerjugend. Tym samym asortyment w zakresie
uzbrojenia, ktry mia miejsce, by pogmatwan mieszanin tego, co przestarzae i zanikajce - wygrzebane skd, wyebrane obce sprzty oraz najlepszego
i najbardziej zoonego uzbrojenia, jakie Niemcy nazistowskie produkoway.
Kiedy Theodor Eicke usiowa przeobrazi Totenkopfoerbande w penowartociowe jednostki bojowe,
szczeglnych problemw nie mia tylko z jedn kategori uzbrojenia - z uzyskaniem broni mniejszego
kalibru. Poza wszystkim, byo bezwzgldnie logiczne
to, e stra obozw koncentracyjnych powinna by
do dobrze wyposaona, jeli chodzi o karabiny, pistolety i bro maszynow. Bro ta pochodzia jednak
z rnorodnych rde i nie caa, z ktr Totenkopf
posza na wojn we Francji w 1940 roku, bya najnowoczeniejsza.

PISTOLETY
W nowoczesnych dziaaniach wojennych bro rczna
ma bardzo ograniczone zastosowanie. Jest ona stosunkowo mao celna; nawet w rkach strzelcw wyborowych pistolety rzadko s skuteczne na dystansie wikszym, ni 40-50 m i z wyjtkiem strzaw z krtkiej
odlegoci, ze wzgldu na ich may kaliber, rzadko s
miertelnie niebezpieczne. Co wicej, jak na tak ma
bro, wytworzenie pistoletu wymaga znacznego potencjau przemysowego i umiejtnoci. Tradycyjnie bya
to take bro oficerw i starszych podoficerw. Ozna-

czao to, e noszenie broni rcznej atwo kojarzono i jej

posiadacze stanowili pierwszorzdny cel dla snajperw.
Upodobanie oficerw SS do noszenia bryczesw pod
tym wzgldem prawdopodobnie byo bardziej niebezpieczne ni posiadanie pistoletu. Rzeczywicie, kiedy
Totenkopfberbande operoway na tyach niemieckich linii
w Polsce, pewna liczba oficerw zostaa zastrzelona
przez polskich snajperw, ktrzy atwo identyfikowali oficerw Totenkopf po ich wyrniajcych ich zawadiackich
insygniach. Podczas I wojny wiatowej oficerowie szybko zaczli nosi karabiny, ktre poza tym, e byy
broni bardziej skuteczn, sprawiay, e niemal si nie
odrniali. Modsi oficerowie Totenkopf przyjli t praktyk i zwykle tak samo nosili pistolety maszynowe, jak
i bro boczn.
Niemniej jednak, bro rczna dywizji Totenkopf
bya wydawana w duych ilociach. Pomimo kontrargumentw podanych powyej, byo tak dlatego, e pistolet odgrywa cigle wan rol. Dla wielu oddziaw piechoty, przewocych dusz bro osobist,
tak jak karabin - byo to poza dyskusj. W ciasnym
samochodzie byo tylko tyle miejsca, aby mc zabra
tylko pistolet. Ponadto, jeli oddzia by zmuszony podczas walki opuci samochd, onierze dla obrony
wasnej potrzebowali jakiej broni. Co wicej, biorc
pod uwag to, e dywizja operowaa nieustannie na
wrogim terytorium posiadanie w rku nawet broni
krtkiej byo sensownym zabezpieczeniem. Naley
rwnie pamita o tym, e w walce z bliska, jak na
przykad przy oczyszczaniu" okopw i walkach miejskich, posiadanie tego rodzaju porcznej i atwej
w celowaniu broni dawao pozytywny skutek. W kocu, pomimo wszystko, pistolet pozostawa symbolem
statusu, a tym samym wikszo personelu oficerskiego, nawet jeli by daleko od pola walki, przypinaa pistolety do pasw.
W armii niemieckiej, w miejsce rewolwerw z pocztku dwudziestego wieku, przyjy si pistolety pautomatyczne, dlatego te - inaczej, ni w wielu
innych wczesnych armiach - obecno rewolweru
w Wehrmachcie bya niemal minimalna. Synny Pistole
P08, poza Niemcami szerzej znany jako Luger",
zosta przyjty jako niemiecki pistolet subowy
w 1908 roku i byl uywany w czasie I wojny wiatowej.
163

SS-TOTENKOPF

Wrd onierzy cieszy si popularnoci, poniewa

by atwy w obsudze i celowaniu, a take zwykle bardzo dobrze wykonany. Niemniej jednak, nie by on
idealnie dopasowany do walki w okopach. Jego skomplikowany, otwierany do gry, mechanizm zamkowy
byl podatny na zatykanie si pyem i botem. Luger"
wic wymaga znacznej dbaoci i konserwacji.
Skomplikowana i powolna bya te jego produkcja.
Std te zosta, jako niemiecki pistolet subowy,
w 1938 roku zastpiony Waltherem" P38. Jednak
rwnolegle, do 1942 roku, kontynuowano produkcj
Lugera"; suy on niezawodnie przez ca II wojn
wiatow. (Uwaga: wszystkie dane wagowe odnosz
si do broni niezaadowanej.)
164

Powyej: Stranicy obozowi Totenkopfoerbnde przed gwn

b r a m obozu koncentracyjnego w O r a n i e n b u r g u w 193!) roku, krtko po dojciu Hitlera do wadzy. S uzbrojeni w datowane na I wojn wiatow karabiny Gewehr 98.

PISTOLET P08
Nabj: 9 mm Parabellum. Dugo 222 mm. Ciar:
0,877 kg. Magazynek: 8 naboi. Prdko u wylotu
lufy: 320 m/s.
Popularno, jak mia Luger", nie sza w parze
z rozmiarami produkcji wojskowej, ktrej niemiecka
machina wojenna wymagaa coraz wicej. W odpowiedzi na zapotrzebowanie na bro atwiejsz w pro-

SIA OGNIA

dukcji, Walther Waffenfabrik wyprodukowaa znakomity P38. Mia on pewne doskonae cechy, jak spust
0 podwjnym dziaaniu, ktry pozwala na noszenie
odbezpieczonej broni. Co najwaniejsze, by solidny
1 bardzo lubiany przez onierzy. A to dlatego, e pistolet dobrze pasowa do rki i charakteryzowa si
krtkim, gadkim dziaaniem spustu, co wszystko razem poprawiao jego dokadno. Walther" take nie
znosi bota i pyu. By moe najwaniejsze jest to, e
funkcjonowa w ekstremalnych warunkach klimatycznych na froncie wschodnim. Rzeczywicie, kiedy
temperatura opadaa tak, e zamarza w broni olej, po
naoliwieniu dalej dziaaa. Walther" P38 by na tyle
dobry, e SS-Oberfhrer Grtner, Chef des Beschaffungsamts (szef biura zaopatrzenia SS) prbowa skierowa
ca produkcj P38 do Waffen-SS, ale w dugiej i ostrej
walce zosta pokonany przez Departament Broni
Armii.
Walther" P38
Nabj: 9 mm Parabellum. Dugo: 219 mm.
Ciar: 0,960 kg. Magazynek: 8 naboi. Prdko
u wylotu lufy: 350 m/s
Oficerowie, szczeglnie ci, ktrzy nie byli bezporednio zaangaowani w walk, preferowali noszenie czego
bardziej kompaktowego. Chocia trzeba pamita o tym,
e Eicke oczekiwa od wszystkich oficerw swojej dywizji,
obojtnie jak wysokich rang, aby dowodzili na froncie.
Wszyscy gwni dowdcy Totenkopf i wysi oficerowie
wydawali si bardzo odwani; by moe dlatego, e Eicke
za jedyn zbrodni na polu walki uwaa tchrzostwo.
Osobista odwaga bya istotnym warunkiem wstpnym
dla tych, ktrzy chcieli w Totenkopf awansowa. Personifikowa to sam Eicke, ktry brawurowo - z pistoletem
w rce - dowodzi przepraw przez kana La Bassee
w skoncentrowanym ogniu karabinw i pistoletw maszynowych Brytyjczykw. Niemniej jednak, wikszo oficerw wolaa nosi mniejszego Walthera" PP lub pistolety PPK, ktre byy faworyzowane take przez zaogi
czogw. Obydwa byy doskonae, o nowoczesnej konstrukcji, wykonane w oparciu o zasad wystrzaui odrzutu i zawieray zewntrzne kurki i spusty o podwjnym
dziaaniu oraz wicej ni wystarczajce zabezpieczenia.

Byy one atwe do rozkadania i konserwacji; miay

kaliber 9 mm, 7,65 mm i 6,35 mm. Gwn ich wad by
ich nieco ograniczony zasig: 25-30 m.
Walther" PP
Nabj: 9 mm kurz/7,65 mm/6,35 mm. Dugo: 174 mm.
Ciar: 0,682 kg. Magazynek: 8 naboi. Prdko
u wylotu lufy: 290 m/s
Walther" PPK
Nabj: 9 mm kurz/7,65 mm/6,35 mm. Dugo: 155 mm.
Ciar: 0,568 kg. Magazynek: 7 naboi. Prdko
u wylotu lufy: 280 m/s
Kiedy Totenkopf zostaa w padzierniku 1939 roku
powikszona do rozmiarw dywizji, otrzymaa du
ilo broni czeskiej z arsenaw przejtych przez Niemcw w marcu 1939 roku. Wrd tej broni bya dua
ilo czeskich pistoletw wojskowych. Jednake, w odrnieniu od wikszoci czeskiego sprztu, 9-milimetrowy Automaticky Pistole vz.38, produkowany przez
fabryk eska Zbrojovka w Pradze, nie mia zbyt dobrej opinii. W subie niemieckiej znany jako Pistole
P38(t), mia ciki spust o podwjnym dziaaniu i przez
to oglnie by nieprecyzyjny.
Pistolet P38(t)
Nabj: 9 mm kurz. Dugo: 198 mm. Ciar: 0,909 kg.
Magazynek: 8 naboi. Prdko u wylotu lufy: 296 m/s.

PISTOLETY MASZYNOWE
atwiejsze w obsudze, anieli karabiny, zdolne do
automatycznego strzelania z du czstotliwoci i stosunkowo niewielkich rozmiarw, bro maszynowa,
okrelana przez Niemcw pistoletem maszynowym, zapanowaa niepodzielnie w walkach na krtkich dystansach. W ramach formacji Totenkopf modsi oficerowie,
podoficerowie, specjalne oddziay szturmowe, saperzy
i onierze sub specjalnych byli wyposaeni w pistolety maszynowe. Rwnie wiksze samochody bojowe
miay wystarczajc ilo miejsca na zabranie przynajmniej jednej takiej broni. Na pocztku, Totenkopf nie
miaa dostpu do najnowszych konstrukcji, ktre kierowany byy bezporednio do armii. Uzbrojone w pi165

SS-TOTENKOPF

stolely maszynowe kadry Totenkopf poszy na bj do

Francji; posiaday one pistolety maszynowe w wersji
z serii Bergmann. Bergmann" MP28 pochodzi bezporednio od Bergmanna" MP18 z I wojny wiatowej,
rnic si jedynie moliwoci oddawania pojedynczych strzaw, paroma zmianami wewntrznymi i komor nabojow wystajc z lewej strony. Totenkopf wykorzystywaa rwnie pistolet maszynowy Bergmanna"
nastpnej generacji, MP35. Mial on nowy mechanizm
dwustopniowego nacisku cyngla pozwalajcy zmienia
ilo oddawanych strzaw; lekkie nacinicie powodowao oddawanie pojedynczych strzaw, a peny nacisk wyzwala strzelanie automatyczne.
Bro ta - produkowana w najwyszym standardzie z okadzinami z drewna orzecha woskiego - bya
znakomita i niezawodna. MP35 bya jednak wytworem innej epoki i trudno byo produkowa j masowo
- w ilociach, jakich daa armia. Mimo to, w produkcji pozostaa ona do roku 1945; i w caoci trafia
do Waffen-SS.

Dla onierzy, ktrzy susznie chwalili t niezawodn

i porczna bro, zmiana ta bya mao zauwaalna.
Nawiasem mwic, przydomek MP38/MP40 Schmeisser", jest czym bdny, poniewa Hugo Schmeisser
nie mial nic wsplnego z t broni skonstruowan
przez firm Erma.

MP28
Kaliber: 9 mm Parabellum. Dugo: 815 mm. Ciar: 5,24 kg. Magazynek: 32 naboje. Czstotliwo
strzaw w serii: 350-450 naboi/min; Prdko u wylotu lufy: 365 m/s

Standardowym karabinem dla ludzi w Totenkopf i wszystkich jednostek Waffen-SS, jak rwnie onierzy w armii,
by skonstruowany przez Mausera Karabiner 98k, chocia starszy, mniej wygodny weteran z I wojny wiatowej, Gewehr 98 te by czsto w wojsku widziany - szczeglnie w przedwojennych oddziaach Totekopfoerbande.
Karabin ryglowy 98k, kalibru 7,92 mm, by solidnej
budowy, niezawodny i celny do 925 m.

MP35
Kaliber: 9 mm Parabellum. Dugo: 840 mm.
Ciar: 4,73 kg. Magazynek: 24 lub 32 naboje. Czstotliwo strzaw w serii: 650 naboi/min; Prdko
u wylotu lufy: 365 m/s
Po kampanii francuskiej Totenkopf zacza otrzymywa nowsz bro oraz MP38 - najsynniejsze niemieckie pistolety maszynowe tej wojny, ktre byy jednak
czym innym ni pistolety Bergmanna". Chocia
jako bro nie bya ona szczeglnie nowatorska, to
rewolucyjne byy metody masowej produkcji zastosowane do jej wytwarzania. MP38 byy zbudowane z elementw metalowych wytaczanych i odlewanych oraz
plastykowych; bya ona prosta, ale take solidna i skuteczna. Pniej, w 1940 roku jej wytwarzanie uproszczono i bro, ktra powstaa, bya znana jako MP40.
166

MP40
Kaliber: 9 mm Parabellum. Dugo: 833 mm. Ciar: 4,1 kg. Czstotliwo strzaw w serii: 500 naboi/min; Prdko u wylotu lufy: 365 m/s
onierze Totenkopf nie mieli awersji do tego, by
uywa sowieckie PPSch 41s. Ta solidna bro zostaa
zdobyta w tak duych ilociach, e w kocu staa si on
drugim w kolejnoci, jeli chodzi o rozpowszechnienie,
pistoletem maszynowym w wojsku niemieckim, a wiele
z nich miao przerobione komory na amunicj produkcji niemieckiej.

KARABINY

Karabiner 98k
Kaliber: 7,92 mm. Dugo: 1 107,5 cm. Ciar: 3,9 kg.
Magazynek: 5 naboi. Prdko u wylotu lufy: 755 m/s
Wszystkie armie gwnych uczestnikw II wojny
wiatowej, z wyjtkiem Stanw Zjednoczonych, poszy na wojn z karabinami ryglowymi, jako podstawow broni osobist piechoty. Wehrmacht w 1940 roku jednak stwierdzi, e jest potrzeba zastosowania
samoadujcego si karabinu w celu zwikszenia siy
ognia oddziaw. Niemieckie prby wyprodukowania
takiego karabinu - Gewehr 41 (w) i Gewehr 43, nie
miay szczeglnie duego wpywu na konstrukcj tej
broni. Sowieckie SYT40, ktre stanowiy dla nich

SIA OGNIA

inspiracj oraz amerykaskie Garand Ml byy niewtpliwie karabinami lepszymi. Jednake StG44 bya
jedn z najbardziej znaczcych broni palnych II wojny wiatowej, poniewa byl to pierwszy nowoczesny
model broni szturmowej. Niemieckie badania dziaa
wojennych doprowadziy do konkluzji, e wikszo
walk piechoty ma miejsce w granicach 400 m, tymczasem onierz niemiecki nosi karabin, ktry mia
zasig ponad 1000 m. Byoby lepiej, gdyby piechota
bya uzbrojona w co, co czyoby w sobie si ognia
i porczno broni maszynowej w ataku oraz pozwalao prowadzi celny, selektywny ogie w defensywie. Pierwsze eksperymenty z uyciem naboi karabinowych 7,92 mm byy nieudane, poniewa tak silna
amunicja bya zbyt niewygodna przy prowadzeniu
ognia automatycznego. Jednake zesp z Haenel,
pod kierunkiem Louis Schmeissera, skonstruowa
Maschinenkarabiner 42(H) strzelajcy nowymi kurz

Powyej: SS-Standartenfllhrer Felix Steiner, dowdca SS-VT Standarte Deutschland w Polsce w roku 1939. onierz na pierwszym
planie jest uzbrojony w B e r g m a n n a MP28, standardowy karabin maszynowy w subie Waffen-SS w t a m t y m czasie.

(krtkimi) nabojami kalibru 7,92 mm, chocia przypominay one odpowiednik naboju karabinowego,
by krtszy i zawiera mniej materiau miotajcego.
Nie mia zasigu naboju tradycyjnego, lecz zakres
w granicach najbardziej powszechnych, jeli chodzi
o walki - do 600 m by wicej ni celny, a co
najwaniejsze, wygodny w obsudze, jeli chodzi
o prowadzenie ognia cakowicie automatycznego.
Zosta wyprbowany na froncie wschodnim, gdzie
pocztkowo byl znany, jako Maschinenpistole 43 lub
MP43 - aby zatuszow spraw przed Hitlerem, ktry
nie zaaprobowa programu budowy karabinu szturmowego. Niewielkie jego iloci zostay pod koniec
167

SS-TOTENKOPF

1942 roku wydane dywizjom Waffen-SS: Leibstandarte,

Das Reich i Totenkopf. onierze, ktrzy go wyprbowali, mwili z uznaniem o tej nowej broni, a jej
renoma utrzymaa si utrwalona, kiedy - zgodnie
z legend - partia nowych karabinw zostaa zrzucona jednostce niemieckiej otoczonej przez formacje
sowieckie. Wykorzystujc MP43, udao si jej wyrwa
z okrenia. W kocu ze strony armii tyle byo zamwie na t bro, e Hitler cofn swj sprzeciw
i nada jej bardziej odpowiedni nazw, Sturmgewehr
(karabin szturmowy) 44, lub te StG44.
StG44 stanowi olbrzymi skok w sile ognia piechoty,
w porwnaniu z jego odpowiednikiem, karabinem
ryglowym. Zrewolucjonizowao to taktyk wojskow,
czynic oddzia bardziej niezalenym od wspomagajcego ognia broni maszynowej, poniewa takie wsparcie ogniowe mia z sob. Karabiny te potem byy bardzo poszukiwane, ale pomimo ich atwej produkcji, byy
przydzielane tylko jednostkom elitarnym, takim jak SS.
Nawet dla takich formacji, jak Totenkopf, ich przydzia
by ograniczony tylko dla najlepszych szturmowych
plutonw i kompanii.
StG44
Kaliber: 7,92 mm (kurz). Dugo: 940 mm. Ciar:
5,22 kg. Czstotliwo strzelania w serii: 500 naboi/min. Magazynek: 30 naboi. Prdko u wylotu
lufy: 650 m/s

KARABINY MASZYNOWE
W centralnym punkcie taktyki niemieckiej piechoty
by oddzia karabinw maszynowych. Tak dugo, jak
ludzie SS mieli przewag, jeli chodzi o karabiny maszynowe, byli w stanie powstrzyma duo wiksze siy
piechoty. Taka taktyka staa si moliwa ze wzgldu
na doskonae dwa podstawowe niemieckie karabiny
maszynowe powstae w czasie II wojny wiatowej. Chocia wikszo armii zachowaa cikie karabiny maszynowe z I wojny wiatowej (starzejce si niemieckie
MG-08 byy szeroko w uyciu, take w puku Dywizji
Totenkopf Heimwehr Danzig, w Polsce w 1939 roku),
wikszo wydzielaa jednostki z modelami lekkich
karabinw maszynowych, takimi jak brytyjskie Breny
lub amerykaskie BAR-y, jako jednostki wsparcia.
168

Po prawej: Odznaczony Krzyem Rycerskim Erwin Meierdrees (z prawej) stoi obok zniszczonego czogu T-34 na froncie
wschodnim. J e g o towarzysz w lewej rce trzyma pistolet maszynowy MP40.

W poowie lat 30. Niemcy opracowali nowy model

uniwersalnego karabinu maszynowego. Wyprodukowali karabin maszynowy, ktry by na tyle lekki, by
mg przenosi go jeden czowiek i wykorzystywany
w ataku, a kiedy zosta zamontowany na trjnogu,
strzela z si cikiego karabinu maszynowego. By to
produkt firmy Rheinmetall o minie Maschinengwehr 34
lub inaczej MG34 i bya to najlepsza bro swojej generacji. W czasie dziaa druyny by on opierany na
podporze dwunonej i wystrzeliwa naboje bd z tam,
bd z nakadanych magazynkw bbnowych. Po zamocowaniu na trjnogu Lafette-34, mona byo prowadzi celny, stay ogie na odlego wiksz ni
3000 m. MG34 by te uywany powszechnie jako
standardowe uzbrojenie piechoty, samochodw pgsienicowych SdKfz 251 oraz jako bro przeciwlotnicza. By rzeczywicie doskonaym karabinem maszynowym majcym zdumiewajce tempo prowadzenia
ognia, lecz, by zacytowa eksperta od broni strzeleckiej: ,Jego konstrukcja tak naprawd bya zbyt dobra
dla uytku wojennego. Jego wytworzenie zabierao
za duo czasu i wymagao wielu zoonych drogich
procesw produkcyjnych. Rezultatem bya znakomita
bro, lecz stosowanie jej przypominao uywanie rolls
royce'a do orania pola - dla tego zadania by za
dobry".
MG34
Kaliber: 7,92 mm. Dugo: 1219 mm. Ciar: 11,5 kg
(wraz z dwunogiem). Szybkostrzelno: 800-900 naboi/min; Podawanie naboi: pasy 50-nabojowe (zwykle 5 poczonych na dugo razem) lub bbny z 75.
nabojami
Zesp konstruktorw Mausera stworzy tasz
i prostsz bro od MG34, ktra bardziej odpowiadaa
swemu celowi. Maschinengewehr 42, lub inaczej MG42,
przez onierzy alianckich nazywany Spandau", najprawdopodobniej byl najlepszym karabinem maszy-

SIA OGNIA

SS-TOTENKOPF

170

SIA OGNIA

Po lewej: O b s u g a k a r a b i n u maszynowego M G 3 4 z Totenkopf

w pocztkowym okresie operacji Barbarossa", inwazji na
Zwizek Radziecki. M G 3 4 by z n a k o m i t y m k a r a b i n e m maszynowym, lecz b a r d z o skomplikowanym i d r o g i m w produkcji.

nowym II wojny wiatowej. Pomimo, e by wytrzymay i znosi cikie warunki, to nadzwyczajna w nim
bya fenomenalna szybko ognia - do 1500 naboi na
minut. Wystrzeliwa 250-nabojowy pas w mniej ni
15 sekund. Byo to tempo od dwch do trzech razy
wiksze, ni miaa wikszo broni aliantw, za haas
nie by wikszy od tego, jaki wydaje pila tamowa lub
darcie linoleum. Taka szybko ognia oznaczaa, e
bben w karabinie maszynowym trzeba byo regularnie wymienia, a musiao to by dokonywane nie
rzadziej ni co 5 sekund. By on pwoszechny, poczwszy od koca 1942 roku i dlatego formacje Waffen-SS,
taka jak Totenkopf, mogy podczas obrony prowadzi
wyjtkowo intensywny ogie.
MG42
Kaliber: 7,92 mm. Dugo: 1220 mm. Ciar: 11,5 kg.
Szybkostrzelno: do 1550 naboi/min; adowanie:
50-nabojowy pas
Naley jednak zauway raz jeszcze, e kiedy Totenkopf przechodzia zapraw bojow we Francji, ogromna
wikszo karabinw maszynowych pochodzia ze
rde czeskich. Na szczcie, bro ta rzeczywicie bya
bardzo dobra. Byy to dwa lekkie karabiny maszynowe,
ZB vz 26 i ZB vz 30 (w wojsku niemieckim znane odpowiednio, jako MG26(t) i MG30(t). Obydwa strzelay
standardowymi niemieckimi nabojami kalibru 7,92 mm
i miay 30-nabojowe magazynki. Na karabinach tych
bazoway synne brytyjskie karabiny Bren. Jeeli miay
one jakie wady, to bya to trudno ich wytwarzania.
Totenkopf uywaa take starszych i ciszych czeskich
karabinw maszynowych.
MG30(t)
Kaliber 7,92 mm. Dugo: 1161 mm. Ciar 10,04 kg.
Szybkostrzelno: 500 naboi/min. adowanie: 30-nabojowe pojemniki

KARABINY PRZECIWPANCERNE
Na pocztku wojny gwn broni przeciwpancern
piechoty w armiach zachodnich by karabin przeciwpancerny. Standardow niemieck broni tego typu by
za Panzerbchse 39, kalibru 7,92 mm. By ona na wyposaeniu piechoty i oddziaw przeciwpancernych Dywizji Totenkopf w czasie kampanii francuskiej. Pocztkowo strzela amunicj 7,92 mm z twardym stalowym
rdzeniem, lecz analiza zdobytej broni polskiej doprowadzia Niemcw do wprowadzenia rdzenia wolframowego, co poprawio przebijalno pancerza. Niemniej
jednak, karabin przeciwpancerny by coraz bardziej
przestarzay w stosunku do grubszych pancerzy czogw. Karabin jednostrzaowy mg z odlegoci 300 m
przebi pancerz na gboko 25 mm i std po roku
1940 mg stawi czoo jedynie najlejszym czogom;
brak broni, ktra byaby w stanie poradzi sobie z ciszymi czogami brytyjskimi i francuskimi, powanie
wpyn na morale Totenkopf
PzB 39
Kaliber: 9,92 mm. Dugo: ogem 1620 mm. Ciar: 12,6 kg. Moliwo przebicia pancerza: 25 mm
z 300 m

DZIAA PRZECIWPANCERNE
Kiedy Eicke zabra si za powikszanie Totenkopf
do rozmiarw dywizji, wreszcie dla swego batalionu
niszczycieli czogw otrzyma w poowie listopada
1939 roku, z magazynu armii w Kassel, pierwsze
dziaa przeciwpancerne. Byo to 16 dzia 37-mm Pak
35/36. Chocia dziao to okazao si skuteczne w czasie kampanii w Polsce, w zetkniciu z grubiej opancerzonymi czogami brytyjskimi i francuskimi w roku
1940, druyny czsto z przeraeniem patrzyy, jak ich
pociski przeciwpancerne odbijay si od czogw
wroga. Kiedy kanonierzy przeciwpancerni 20 maja
1940 roku stanli naprzeciw brytyjskich czogw Matilda" w Arras, okazao si, e te czogi s nieczule na
dziaa Pak 35/36 - nawet przy celowaniu do nich
z bliska - wic niedowiadczeni kanonierzy zaamywali si i uciekali. Dziaa Pak 35/36 uywane byy
take w czasie kampanii w Zwizku Radzieckim, poniewa nie wyprodukowano na czas ich zamiennikw
171

SS-TOTENKOPF

0 wikszym kalibrze. Pak 36 okaza si kompletnie

beznadziejny wobec sowieckich T-34 i zasuy sobie
na miano koatki. Byo to bardzo dobrze widoczne,
kiedy Sowieci rozpoczli duy kontratak pancerny
przeciwko Totenkopf w unie nad rzek Pola. Raz jeszcze dziao okazao si bezuyteczne wobec czogw
T-34 i KW-I, a sytuacja zostaa uratowana tylko dziki artylerii dywizyjnej, strzelajcej do sowieckich
czogw ogniem na wprost.
Pak 36
Kaliber: 37 mm. Dugo: 1665 mm. Ciar: 328 kg
Maksymalny zasig: 7000 m. Przebijalno pancerza: 38 mm pod ktem 30 stopni z odlegoci 365 m
Pak 36 zastpi 5-cm Pak 38, ktry zaczto dostarcza wojsku w 1941 roku - ku uldze takich formacji
jak Totenkopf Kiedy zastosowano do niego amunicj
z rdzeniem wolframowym, okaza si jedynym dziaem zdolnym przebi pancerz T-34; bez tego dziaa
T-34 mogy by raone tylko z odlegoci mniejszej ni
500 m. W unie dywizja miaa kilka dzia Pak 38
1 okazay si one wyjtkowo wane. Rzeczywicie,
SS-Sturmmann (kapral) Fritz Christen za heroiczne wykorzystanie Pak 38 wobec przytaczajcej liczby sowieckich czogw otrzyma Krzy Rycerski. Byl on
pierwszym i najmodszym onierzem, ktry otrzyma
to odznaczenie.
Pak 38
Kaliber: 50 mm. Dugo: 3187 mm. Ciar: 1000
kg. Maksymalny zasig: 2650 m. Przebijalno pancerza (amunicj wolframow): 101 mm z odlegoci
740 m
Zwikszajca si grubo pancerza sowieckich
czogw oznaczaa, e potrzebne byo co ciszego
od dziaa Pak 38, jakkolwiek byo to skuteczne dziao
Po prawej: A r m a t a p r z e c i w p a n c e r n a Pak 35/36 c i g n i o n a
przez p o j a z d pgsienicowy Kettenkrad. P o m i m o jej sprawd z e n i a si w Polsce, Pak 3 5 / 3 6 okazaa si cakowicie nieskuteczna przeciwko czogom zarwno f r a n c u s k i m , jak i brytyjskim.
172

przeciwpancerne. W konsekwencji, firma Rheinmetall-Borsig stworzya now konstrukcj, ktra

w istocie bya wersj - w wikszej skali - dziaa kalibru 50 mm: dziaem wikszego kalibru, a mianowicie
75 mm. Efektem by Pak 40 kalibru 75 mm, ktry
bardzo przypomina swego mniejszego brata. Byo to
rwnie doskonae dziao dajce sobie rad prakty-

SIA OGNIA

cznie z kadym czogiem uywanym w czasie wojny

przez aliantw na wszystkich frontach. Przeciwpancerni artylerzyci niemieccy uznali je za najlepsze
dziao - a byo le dosy elastyczne, jeli chodzi
o zasig amunicji - wykonujce zadania artyleryjskie, kiedy strzelano pociskami burzcymi. Przede
wszystkim jednak byo ono znakomit broni

przeciwpancern. Przy uyciu (zbyt rzadkim) amunicji z rdzeniem wolframowym AP-40, z 2000
metrw mogo ono przebi 98-milimetrowe opancerzenie. Przy bardziej typowym dystansie na polu
walki, to jest 500 m, parametr ten wzrasta do
154 mm. Pierwsz dostaw tych potnych dzia
batalion przeciwpancerny Totenkopf otrzyma w sierp-

173

SS-TOTENKOPF

niu 1942 roku, kiedy bya ona przeksztacana

w dywizj grenadierw pancernych, w przeddzie
faktycznej destrukcji jednostki w kotle pod Demiaskiem.

Po prawej: A r m a t a przeciwpancerna kalibru 75 m m , Pak 40.

Byo to doskonale dziao przeciwpancerne zdolne do poradzenia sobie niemal z wszystkimi alianckimi pojazdami pancernymi. Moga ona by uyta jako artyleryjskie dziao polowe,
wystrzeliwujce pociski burzce.

Pak 40
Kaliber: 75 mm. Dugo: 3700 mm. Ciar: 1425
kg. Maksymalny zasig (pociski burzce): 7680 m.
Przebijalno pancerza (przy amunicji wolframowej): 98 mm z 2000 m

PRZENONA BRO PRZECIWPANCERNA

Kiedy karabiny przeciwpancerne i 37-milimetrowe
Paki 35/36 okazay si niezdolne do radzenia sobie
z najlepszymi czogami sowieckimi, Totenkopfbyla. zmuszona zrobi co na poczekaniu, aby powstrzyma sowieckie siy pancerne. Eicke utworzy specjalne przeciwpancerne druyny niszczycieli czogw, ktrych
onierze - obcieni torbami naramiennymi, minami, butelkami z benzyn i granatami - na piechot
polowali na czogi. SS-Hauptsturmfuhrer (kapitan) Max
Seela i jego oddzia, stosujc te metody w walkach pod
unem, zdobyli ogromn renom jako niszczyciele
tych czogw.
Pierwsz rzeczywicie skuteczn rczn broni przeciwpancern by Panzerfaust, ktry pojawi si pod koniec
1942 roku. By to po prostu granatnik rurowy, ktry wystrzeliwa granat z adunkiem kumulacyjnym i po wystrzale by wyrzucany. Pierwszym, jaki zosta wprowadzony, by Panzerfaust 30 (liczba 30 odnosia si do
30-metrowego zasigu broni). Krtki zasig stanowi dla
strzelca znaczn wad; wymaga od niego opanowania,
aby uzyska trafienie - chocia celny strza z Panzerfausta
dla kadego czogu zwykle by bardzo grony. Modele
pniejsze, takie jak Panzerfaust 60 i Panzerfaust 100,
miay zwikszony zasig. Praktycznie kady czog aliancki by bezbronny wobec tej broni i ich zaogi bardzo si
jej obawiay. Wszyscy grenadierzy pancerni byli dobrze
wyposaeni w t bro.
Panzerfaust 30
Zasig: 30 m. Ciar: ogem - 5,2 kg; gowica bojowa - 3 kg. Przebijanie pancerza: 200 mm
174

Panzerfaust 60
Zasig: 60 m. Ciar: ogem - 6,8 kg; gowica
bojowa - 3 kg. Przebijanie pancerza: 200 mm

PANZERSCHRECK
W 1943 roku Niemcy zdobyli pewn ilo granatnikw przeciwpancernych US Ml Bazooka. Niemcy
szybko wyprodukowali ulepszone wyrzutnie rakiet, 88milimetrowe Raketenpanzerbiichse 43. Jako bro przeciwpancerna osigny natychmiastowy sukces i z okoo
150 m mogy przebi 160-milimetrowy pancerz czogu.
Podczas strzelania wywoyway znaczny wyrzut gazu
i odamkw, tak e w wersji oryginalnej operator musia
nosi ubir ochronny. Poprawiona wersja, RPzB 54
miaa oson przed ogniem. Obsugiwane byy przez
dwch ludzi i grenadierzy pancerni czsto wozili dodatkow amunicj do RPzB w specjalnych koszykach
przymocowanych po bokach swoich pojazdw pgsienicowych SdKfz 251. Bro t czsto okrelano mianem
Panzerschreck.
RPzB 54
Kaliber: 88 mm. Ciar: wraz z oson - 11 kg; pocisk
rakietowy - 3,5 kg. Dugo: 1638 mm. Zasig: 150 m.
Czstotliwo strzelania: 4-5 pociskw/min

MODZIERZE
W gruncie rzeczy modzierz jest broni gladkolufow
0 duym kcie celowania, wystrzeliwujc stabilizowane statecznikami bomby po bardzo zakrzywionej
trajektorii. Jest lekki i dlatego mobilny, a tym samym
zdolny do zapewnienia elastycznego, niebezporedniego, wsparcia ogniowego, zarwno w ataku, jak
1 w obronie. Kompanie piechoty/grenadierw Totenkopf posiaday zwykle dwa lub trzy 50- lub 80-milimetrowe modzierze. Niemcy stali si mistrzami
w posugiwaniu si modzierzami i byli ekspertami
w prowadzeniu nawal ogniowych na pozycje alianc-

SIA OGNIA

kie. W pierwszych latach II wojny wiatowej standardow broni plutonu byl 50-milimelrowy leichte
Granatwerfer 36 (leGrW 36), ktrego uywaa Dywizja
Totenkopf we Francji. Bya to lekka, nazbyt zoona
bro i w pniejszym okresie wojny zostaa wycofana
na rzecz lepszych modeli.
leGrW 36
Kaliber: 50 mm. Dugo lufy - 465 mm; rednica 350 mm. Ciar: 14 kg. Maksymalny zasig: 520 m.
Ciar pocisku: 0,9 kg
80-milimetrowe schwere Granatwerfer 34 (sGrW 34)
wrd wojsk alianckich zdobyy odstraszajc renom ze wzgldu na swoj celno i szybko prowadzenia ognia. Pomimo tej renomy, nie bya to bro
szczeglnie nadzwyczajna; jej wysoka skuteczno
bya wynikiem raczej wyszkolenia niemieckich zag
modzierzowych. Mona byo z nich prowadzi ogie
pociskami burzcymi i dymnymi, a take by montowane na pojazdach pgsienicowych SdKfz 250/7.

sGrW 34.
Kaliber: 81,4 mm. Dugo lufy - 1143 mm; rednica - 1033 mm. Ciar: 56,7 kg. Maksymalny zasig:
2400 m. Ciar pocisku: 3,5 kg

DZIAA PIECHOTY
Wymogiem niemieckiej doktryny taktycznej byo, aby
kady batalion piechoty posiada dostpne cay czas
wsparcie artyleryjskie. Za szczeglnie uyteczne w takiej roli uwaane byy specjalne lekkie dziaa. Standardow broni tej kategorii byo 75-milimetrowe leichte
Infantriegeschiilz 18 (elG 18), ktre weszo do suby
w 1932 roku. Cika kompania batalionu grenadierw
pancernych w dywizji takiej, jak Totenkopf moga mie
jedn lub dwie druyny wsparcia z dziaami 75-mm
elG 18. Dziaa te okazay si mocne i niezawodne,
mimo, e ze wzgldu na ich krtk luf miay ograniczony zasig. Dziaa lelG 18 mogy by te uywane
jako przeciwpancerne dziki uyciu pociskw kumulacyjnych, lecz byy one w tej roli nieskuteczne i rzadko je
stosowano.
175

SS-TOTENKOPF

lelG 18
Kaliber: 75 mm. Dugo ogem: 900 mm. Ciar:
400 kg. Maksymalny zasig: 355 m. Ciar pocisku:
5,45 lub 6 kg (pocisk odamkowo-burzcy)
Kompanie wsparcia Waffen-SS uyway take cikich dzia, takich jak 150-milimetrowe schwere Infantriegeschiitz 33 (sIG 33). Bya to bro oparta na tradycyjnych wzorach, jeeli nie nieco cisza. Ponadto
mona je byo montowa na samobienych podwoziach i tym samym odpowiaday one idei artylerii
mobilnej gotowej do natychmiastowego wsparcia
akcji czogw Heinza Guderiana, pomysodawcy woj-

176

ny byskawicznej, to w rzeczywistoci sIG 33 bardzo

czsto byy holowane przez ciarwki lub traktory.
Typowym sprztem samobienym byy podwozia
SdKpfw 138/1 lub PzKpfw I (jedyne samobiene
dziaa artyleryjskie, uywane przez niemieckie siy
zbrojne w czasie kampanii francuskiej). W takiej roli
okazay si one uyteczn broni wspierajc i pozostaway w subie wojska przez ca wojn.
sIG 33
Kaliber: 149,1 mm. Dugo: lufa - 1650 mm. Ciar: 1750 kg. Maksymalny zasig: 4700 m. Ciar
pocisku: 38 kg (pocisk burzcy)

SIA OGNIA

ARTYLERIA POLOWA I HAUBICE

By moe najtrudniejszym zadaniem, jakie napotka
Eicke w wyposaaniu Totenkopf pomidzy rokiem 1939
a 1940, byo znalezienie artylerii polowej. Wobec nieustpliwoci armii dla dywizjonw lekkiej artylerii
Totenkopf udao mu si dosta wystarczajc ilo 100-milimetrowych haubic czeskiej Skody, houfnice vzl4/19.
Mona je byo zobaczy w Totenkopf podczas kampanii
francuskiej, z niemieckim oznakowaniem 100 mm
leFH 14/19(t).
leFH 14/19(t)
Kaliber: 100 mm. Dugo: 2400 mm. Ciar: 1505 kg.
Zasig: 9970 m. Ciar pocisku: 14 kg
Jednake standardow niemieck haubic polow
bya 105-milimetrowa leichte Feldhaubitze 16 (leFH 16),
ktra zostaa przydzielona dywizjonom lekkiej artylerii
puku artyleryjskiego Totenkopf w czasie przygotowa
do kampanii rosyjskiej. Bya to gona i solidna haubica z poytecznym zasigiem i ciarem pocisku. By
moe bya za solidna, poniewa jej znaczny ciar
oznacza, e 105-milimetrowej leFH 16 nie mona byo
wycign z obecnego powszechnie w Rosji bota, kiedy
pogarszaa si pogoda.
leFH 18/40
Kaliber: 105 mm. Dugo: 3310 mm. Ciar: 1955 kg.
Zasig: 12 325 m. Ciar pocisku: 14,81 kg
Kiedy doszo do cikiej artylerii, Eicke mia nawet wicej kopotw. Armia zdecydowanie odmwia
mu dania dzia 150-milimetrowych, ktrych potrzebowa dla dywizjonu cikiej artylerii Totenkopf Zagrozi nawet, e ukradnie dziaa 150-milimetrowych,
o ktrych usysza, e le bezuyteczne w zakadach
Skoda w Pilznie. Gwnym problemem byo to, e
armia odmwia oddania cikiej artylerii oddziaom
Po lewej: L a t e m 1944 r o k u onierze niemieccy szkolili si
w strzelaniu z pancerzownicy rakietowej Panzerschreck R P z B

Waffen-SS, dopki nie wyposay sidmej i smej fali

dywizji piechoty. Co zrozumiae, SS poczuo si tym
uraone, poniewa byy to trzeciorzdne dywizje
Landwehry (obrony krajowej), podczas gdy formacje
Waffen-SS miay si znale w awangardzie natarcia we
Francji. Eickemu udao si w kocu dosta swoje
upragnione dziaa 150-milimetrowe wskutek bezporedniej interwencji generaa pukownika Weichsa,
ktry dowodzi 2. Armi, ktrej czci bya Totenkopf
2 kwietnia 1940 roku Eicke zorganizowa generaowi,
ktry dotychczas jeszcze nie widzia adnej formacji
SS, olniewajcy objazd i pokaz dywizji. Na zakoczenie znakomicie przeprowadzonych wicze wojskowych Eicke zapyta, bdcego oczywicie pod wraeniem generaa Weichsa, czy byby w stanie pomc
mu usun kilka trudnoci, ktre stoj na przeszkodzie otrzymania potrzebnej iloci cikich dzia" dla
sekcji cikiej artylerii Totenkopf. Weichs mu to obieca
i wkrtce obietnicy dotrzyma; cztery dziaa 150-milimetrowe dotary w poowie tego miesica. Byy gotowe
do uycia 26 kwietnia, dokadnie dwa tygodnie przed
rozpoczciem kampanii francuskiej. Jednak dopiero
w czerwcu 1941 roku Totenkopf otrzymaa dugo
obiecywany przydzia 12 sztuk dzia artyleryjskich
150-milimetrowych, tym samym pozwalajc w kocu
Eickemu sformowa w swoim puku artyleryjskim
oddzielny dywizjon artylerii cikiej.
Niemieck cik haubic polow bya 150-mm
schwere Feldhaubitze 18 (sFH 18). Bya niezawodna
i solidna, chocia tylko na froncie zachodnim; Niemcy
przekonali si, e przewysza j jej sowiecki odpowiednik 152-milimetrowy. Kiedy rozpocza si wojna, sFH 18
zostaa umieszczona na samobienym podwoziu, znanym jako Hummel, i suya jako mobilne dziao artyleryjskie w wielu dywizjach pancernych i dywizjach grenadierw pancernych.
sFH 18
Kaliber: 149 mm. Dugo: 4440 mm. Ciar:
5512 kg. Maksymalny zasig: 13 325 m. Ciar
pocisku: 43,5 kg

kalibru 88 m m . Bya to z n a k o m i t a b r o p r z e c i w p a n c e r n a ,
ale strzelaniu towarzyszya d u a eksplozja, co mogo ujawnia jej pozycj.

W 1942 roku Totenkopf otrzymaa bateri 105-milimetrowych dzia schwere Kanone 18. K-18 byo dziaem
177

SS-TOTENKOPF

dugolufowym, przeznaczonym do prowadzenia ognia

przeciwbateryjnego. Te egzemplarze dzia artyleryjskich, bdce rzeczywicie o wiele za cikie w stosunku do wystrzeliwanych pociskw, byy w duym stopniu niesatysfakcjonujce. Wprawdzie 105-milimetrowe
K-18 miay bardzo przyzwoity zasig, lecz w subie
byy tylko dlatego, e nie bya dostpna w potrzebnych
ilociach inna bro.
K-18
Kaliber: 105 mm. Dugo 5460 mm. Zasig: 19 075 m.
Ciar pocisku: 15,14 kg

DZIAA PRZECIWLOTNICZE
Jak wczeniej zostao powiedziane, dywizja Totenkopf
bya formacj, w ktrej skad wchodziy wszystkie rodzaje broni. Chocia liczba jej dzia przeciwlotniczych na pocztku wojny bya niewielka, dowiadczenie wkrtce nauczyo niemieckie siy zbrojne, e
w kompletnym wyposaeniu ich dywizji musi by
coraz wicej i coraz ciszych dzia przeciwlotniczych. W pniejszym okresie wojny Totenkopf dysponowaa znaczn wasn si ognia przeciwlotniczego. Po kampanii francuskiej byo oczywiste, e
dua ilo dzia przeciwlotniczych o szerokiej gamie
bya niezbdna. W kwietniu 1941 roku Himmler
zatwierdzi sformowanie w ramach Totenkopf penego
batalionu artylerii przeciwlotniczej. Eicke zabra
wyszkolonych dziaonowych ze swoich jednostek artylerii i piechoty i wysa ich do Dachau, gdzie by organizowany i szkoli si batalion artylerii przeciwlotniczej. Batalion ten doczy do dywizji pod koniec
maja, zapewniajc Eickemu 12 w peni zmotoryzowanych baterii artylerii przeciwlotniczej z dziaami Flak
kalibru 20 i 30 mm oraz cztery baterie synnych dzia
o duej prdkoci pocisku, kalibru 88 mm. Kiedy Totenkopf po straszliwych stratach, poniesionych w okreniu pod Demiaskiem zostaa przeorganizowana
w dywizj grenadierw pancernych, jej potencja
w zakresie broni przeciwlotniczej, jeszcze wzrs.
Hitler nakaza, aby Totenkopf otrzymaa ca mas
dzia przeciwlotniczych, ktre miay by w dyspozycji
trzech baterii: jednej z dziaami 88-milimetrowymi,
jednej - z 50-milimetrowymi i jednej z dziaami 37-mi178

limetrowymi, na czele ktrych za byaby jedna bateria z dziaami 20-milimetrowymi.

Chocia karabiny maszynowe lokalnie zapewniay rwnie obron przeciwlotnicz, dziaami
najmniejszego kalibru przeznaczonymi do obrony
powietrznej bya bro kalibru 20 mm. Najbardziej powszechn niemieck konstrukcj by 20-mm
Flak 38, ktry mg wystrzeliwa pociski z czstotli-

SIA OGNIA

woci 420 do 480 na minut. Mg by take

uywany przeciwko celom naziemnym. Aby jeszcze
zwikszy skuteczno tej broni, zostay skonstruowane 20-milimetrowe Flakviering 38. Byo to zmodyfikowane poczwrnie sprzone 20-milimetrowe
dziao Flakniering 38. Ta kombinacja okazaa si
ogromnie skuteczna przeciwko nisko latajcym samolotom alianckim. Aeby zapewni obronie powie-

Powyej: Dwaj onierze Waffen-SS v. zestawem broni. onierz

na pierwszym planie ma Karabiner !)8k z zamontowanym celownikiem optycznym. O b o k niego ley granatnik Panzerfaust. Jego towarzysz jest uzbrojony w karabin maszynowy.

trznej wiksz mobilno, czwrka" ta czsto bya

montowana na pojazdach, takich jak pgsienicowe
SdKfz 7/1.
179

SS-TOTENKOPF

Flak 38
Kaliber: 20 mm. Dugo: 2252,5 mm. Ciar: 420 kg.
Maksymalny skuteczny zasig: do 2200 m. Szybkostrzelno: 420-480 naboi/min

Flak 41
Kaliber: 50 mm. Dugo: 4686 mm. Ciar: 2 300 kg.
Puap skutecznoci: 3050 m. Szybkostrzelno: 180
naboi/min

Dziaami przeciwlotniczymi redniego kalibru

uywanymi przez armi niemieck byy dziaa Flak
36 kalibru 37 mm. Solidna i skuteczna bro, Flak 36,
bya adowana z magazynkw 6-nabojowych i w razie
potrzeby rwnie moga by wykorzystana do celw
naziemnych. Bya jednak trudna w produkcji i Rheinmetal-Borsig wprowadzia 37-milimetrowe dziaa
Flak 43, ktre przy wykorzystaniu czci wytaczanych i prefabrykowanych mogy by produkowane
cztery razy szybciej ni ich poprzednicy. Miay one
dodatkowy walor w postaci wikszej szybkostrzelnoci. W deniu do stworzenia dziaa bardziej skutecznego, byy produkowane 37-milimetrowe Flakzwilling w wersji z dwiema lufami. Obydwie wersje
byy potn broni.

Najciszymi dziaami przeciwlotniczymi w arsenale dywizji byy dziaa z serii 88 mm Flak: Flak 18,
Flak 36 i Flak 37. Pomijajc to, e byy one doskonaymi dziaami przeciwlotniczymi, czsto suyy
jako dziaa przeciwpancerne, ktrych dua prdko
pocisku u wylotu lufy oraz cisze pociski czyniy
z nich idealnych niszczycieli czogw. Jednak uywanie ich w tej roli, ze wzgldu na ich wysoko i du
mas, nie byo wygodne, jakkolwiek ich zasig i sia
nieco to agodziy.

Flak 36
Kaliber: 37 mm. Dugo: 3626 mm. Ciar: 1550 kg.
Puap skutecznoci: 4800 m. Szybkostrzelno: 160
naboi/min

W chwili wybuchu wojny zmotoryzowane dywizje piechoty takie, jak Totenkopf byy dywizjami, ktre nie
opieray swojej mobilnoci na nogach onierzy i kopytach koni, lecz miay do dyspozycji ciarwki i motocykle. Latem 1942 roku jednak, kiedy byo oczywiste,
e dywizja bdzie musiaa by po Demiasku zrekonstruowana i w pniejszym okresie znajdzie si na
linii frontu - podobnie, jak cz dywizji piechoty
zmotoryzowanej - Dywizji Totenkopf przydzielono batalion czogw, ktry znacznie zwikszy jej sil
ogniow. Totenkopf miaa otrzyma dwie kompanie
Panzerkampjwagen (PzKpfw) III i kompani PzKpfw
IV. Armia opieraa si, jeli chodzi o przekazanie
czogw, twierdzc, e zapotrzebowanie na froncie
wschodnim i w Afryce Pnocnej nie pozwala na zaspokojenie potrzeb Totenkopf To na dugo nie opnio
sformowania batalionu czogw przez Eickego, jako
e Hitler poskromi armi i rozkaza, aby Totenkopf
otrzymaa te kompani nowych cikich czogw
Tygrys". Totenkopf kiedy w marcu 1943 roku powrcia do walki, bya znacznie silniejsza i powikszona.
Przeksztacenie jej w roku 1943 w dywizj grenadierw pancernych oznaczao take, e Totenkopf uzys-

Flak 43
Kaliber: 37 mm. Dugo: 3300 mm. Ciar: 1392 kg.
Puap skutecznoci: 4800 m. Szybkostrzelno: 420-480 naboi/min
Lejsza bro przeciwlotnicza dywizji - kalibru 20
i 37 mm - miaa trudnoci z dosigniciem samolotu
leccego na wysokoci pomidzy 1500 a 3000 m. Dla
broni przeciwlotniczej kalibru 88 mm te puapy naprawd byy zbyt niskie. Aby zapeni t luk, Rheinmetall-Borsig skonstruowaa 50-milimetrowego Flak-a
41, ktry do suby w wojsku niemieckim wszed
w 1941 roku. Jednak nie bya to bro, ktra cieszya si
najwikszym powodzeniem, jako e miaa za ma si
raenia, bya zbyt cika i dawaa ogromny odrzut i bysk
w czasie strzau. Bya adowana z niewygodnych 5-nabojowych magazynkw i w ogle bro ta nigdy nie bya
zbyt popularna.
180

Flak 18
Kaliber: 88 mm. Ciar: 5150 kg. Dugo: 7,62 m.
Puap skutecznoci: 8000 m

OPANCERZONE POJAZDY BOJOWE

SIA OGNIA

Powyej: Haubica s F H kalibru 150 mm z puku artylerii Totenkopf nakierowana na pozycje sowieckie. Eicke musia prosi generaa Weichsa o interwencj w celu otrzymania przez
dywizj pierwszych czterech dzia cikich.

kaa plgsienicowe wozy opancerzone SdKfz 251,

przynajmniej do transportu czci jej piechoty/grenadierw pancernych. W padzierniku 1943 roku Totenkopf zostaa przeksztacona w Dywizj Pancern SS i jako jedna z najlepszych dywizji SS otrzymaa najnowsze
czogi, dziaa szturmowe i niszczyciele czogw.

CZOGI
Czogami, ktre Totenkopf otrzymaa latem 1942 roku
w najwikszej iloci, byy PzKpfw III Ausf L. Pochodziy od wczeniejszych PzKpfw III, ktre weszy

do suby we wrzeniu 1939 roku. Byy to czogi rednie, ktrych pancerz i dziao ulepszano w kolejnych
wersjach produkowanych przez dwa i p roku wojny.
Model L mia znacznie grubsze opancerzenie i wiksz si ognia dziki dugolufowemu dziau 50-mm
KwK L/60. W duej mierze Totenkopf walczya nimi
w Charkowie, chocia byy ewidentnie zdeklasowane
przez sowieckie T-34. Przygotowujc si latem do
operacji pod Kurskiem, dywizja otrzymaa take
nowe modele PzKpfw III. PzKfw III po Kursku zasadniczo nie byy w uyciu i od jesieni 1943 roku
stopniowo je wycofywano.
PzKfw III Ausf M
Zaoga: 5 osb. Ciar: 22 300 kg. Dugo: wcznie
z dziaem - 6,41 m; kadub - 5,52 m. Szeroko: 2,95 m.
181

SS-TOTENKOPF

Wysoko: 2,50 m. Grubo pancerza: 50 mm,

z przodu - plus 20 mm. Uzbrojenie: dziao 50-mm
KwK 39 L/60, 2 karabiny maszynowe 7,92 mm.
Silnik: Maybach HL 120, 12-cylindrowy silnik benzynowy - 140 koni mechanicznych. Uzyski: prdko (na drogach) - 40 km/h; maks. przebieg (na
drogach) - 175 km
Prawdziwy ko pocigowy niemieckich sil pancernych to PzKpfw IV, ktry byl w produkcji przez ca
wojn i nieustannie wyposaany w lepsze dziaa i opancerzenie, suzyl doskonale i niezawodnie. PzKpfw IV
by najbardziej powszechnym czogiem w niemieckich
formacjach pancernych. Kiedy zosta wyposaony w dugolufowe dziao kalibru 75 mm, KwK 40 L/48, odpowiada on wikszoci czogw alianckich. Pomimo wiekszej
wagi, w zwizku ze zwikszeniem gruboci opancerzenia, pozosta pojazdem o dobrej mobilnoci. Oprcz
PzKpfw III Totenkopf otrzymaa latem 1942 roku nowe
PzKpfw IV Ausf G oraz Ausf F2. Czogi te w walkach
koo Charkowa okazay si oczywicie lepsze od
PzKpfw III. Totenkopf otrzymaa w czasie walk o Kursk
182

Powyej: A r m a t a przeciwlotnicza Flak kalibru 37 mm baterii

Waffen-SS w Zwizku Radzieckim. Po lewej czonek zespou
obsugi z dalmierzem. W miar postpu wojny powikszano
siy artylerii przeciwlotniczej Dywizji Totenkopf.

pewn ilo czogw, modelu H. Czogi PzKpfw IV

pozostay w subie do koca wojny.
Pz Kpfw IV Ausf H
Zaoga: 5 osb. Ciar: 25 000 kg. Dugo: wcznie z dziaem - 7,02 m; kadub - 5,89 m.
Szeroko: 3,29 m. Wysoko: 2,68 m. Pancerz:
70 mm z przodu, 30 mm z bokw. Uzbrojenie;
dziao 75 mm KwK 40 L/48, 2 karabiny maszynowe 7,92 mm. Silnik: Maybach HL 120, 12-cylindrowy silnik benzynowy - 300 KM. Uzyski:
Prdko (na drodze) - 24 km/h; maks. przebieg
(na drodze) - 200 km
W odpowiedzi na T-34 i KW-1 zosta skonstruowany PzKpfw V Panther". Zapewne to najlepszy czog

SIA OGNIA

tamtej wojny, ktry byl poczeniem potwornej siy

ognia, doskonaej osony pancerza oraz w miar dobrej mobilnoci. Czog ten jednak by do skomplikowany, co prowadzio do licznych mechanicznych
uszkodze, a ponadto jego produkcja trwaa dugo.
Niemniej jednak, by to znakomity czog w walkach
coraz bardziej defensywnych, ktre musiaa stacza
Dywizja Totenkopf.
Pierwsze Pantery" Ausf D Totenkopf otrzymaa
w sierpniu 1943 roku, po fiasku pod Kurskiem. Hitler
zadekretowa pniej, e kada z nowych dywizji pancernych SS, wcznie z Totenkopf powinna otrzyma peny batalion Panter". W ten sposb Pantera" - jej pniejsze modele: Ausf A i G - bya podstaw si pancernych Totenkopf do koca wojny.
Poniej: Grenadierzy pancerni z czonkiem zaogi czogu
Tygrys w czasie przygotowa do ofensywy na Kursk - w poowie roku 1943. Po tej bitwie, kiedy Totenkopf staa si dywizj
p a n c e r n , bya gwnie wyposaona w Pantery.

PzKpfw V Pantera" Ausf A

Zaoga: 5 osb. Ciar: 45 500 kg. Dugo: wcznie
z dziaem - 8,86 m; kadub - 6,88 m. Szeroko: 2,343
m. Wysoko: 3,10 m. Pancerz: 80 mm z przodu,
45 mm - z bokw. Uzbrojenie: dziao kalibru 75 mm
KwK 42 L/70, 2 karabiny masz. kalibru 7,92 mm.
Silnik: Maybach HL 230 P 30,12-cylindrowy, 700 KM.
Uzyski: szybko (na drodze) - 46 km/h; maks. przebieg (na drodze) - 177 km
Kiedy Totenkopf koczya przeksztaca si w dywizj grenadierw pancernych w 1943 roku, otrzymaa
jedn cik kompani pancern z 14 czogami
Tygrys". W tamtym czasie Tygrys" by wyrniajc
si, dobr konstrukcj, o dobrym zabezpieczeniu w formie pancerza i odpowiedniej mocy, posiada 88-milimetrowe dziao. Jednak nie by w stanie odwrci losw
bitwy pod Kurskiem. Kompania Tygrysw" walczya
ciko przez cay rok 1943 do pocztku 1944, kiedy to
cikie czogi Totenkopf zostay wycofane.

183

SS-TOTENKOPF

Pz Kpfw VI Tygrys" Ausf E

Zaoga: 5 osb. Ciar: 55 000 kg. Dugo: wcznie
z dziaem - 8,24 m; kadub - 6,2 m. Szeroko: 3,73 m.
Wysoko: 2,86 m. Pancerz: 100 mm z przodu,
60-80 mm po bokach. Uzbrojenie: dziao KwK 36
L/56 kalibru 88 mm, 2 karabiny masz. kalibru 7,92 mm.
Napd: 12-cylindrowy silnik benzynowy Maybach
HL 230 P45 o mocy 700 KM. Osigi: prdko (na
drodze) - 38 km/h; maks. przebieg (na drodze) 100 km

NISZCZYCIELE CZOGW
I DZIAA SAMOBIENE
W staraniach o zapewnienie wojskom niemieckim
wsparcia ogniowego z bliskiej odlegoci do arsenau
niemieckiego wprowadzone zostao dziao szturmowe
Sturmgeschtz III. Ze swoj nisk sylwetk i sensownym opancerzeniem i uzbrojeniem w dziao
StuG III kalibru 75 mm wkrtce udowodnio swoj
du skuteczno w walce. Zaczo by przydzielane

184

dywizjom Waffen-SS Leibstandarte, Das Reich i Totenkopf

wiosn 1941 roku - w ramach przygotowa do operacji Barbarossa". Tym samym pierwsze pancerne
wozy bojowe Waffen-SS, w czasie II wojny wiatowej
nie byy czogami, lecz bezwieowymi dziaami szturmowymi. Chocia StuG III byy pomylane jako bro
wsparcia piechoty, byy one uywane z koniecznoci
w roli broni przeciwpancernej. W ten sposb
pniejsze warianty miay dziaa wikszego kalibru 75 mm i byy lepiej opancerzone i, jak na przykad
model G odegray kluczow rol w Dywizji Totenkopf
pod Charkowem i Kurskiem.

Poniej: S t u G III z dugoufowym dziaem kalibru 75 mm

w Zwizku Radzieckim we wrzeniu 1943 roku. Byl to
uyteczny d o d a t e k do sil p a n c e r n y c h Totenkopf, StuG III
okazao si p o p u l a r n e dziki swej niskiej sylwetce i g r u b e m u
opancerzeniu.

SIA OGNIA

StuG III
Zaoga: 4 osoby. Ciar: 23 900 kg. Dugo: 6,77 m.
Szeroko: 2,95 m. Wysoko: 2,16 m. Uzbrojenie:
1 dziao kalibru 75 mm, 2 karabiny masz. kalibru
7,92 mm. Napd: Maybach VI2 o mocy 265 KM.
Osigi: prdko (na drodze) - 40 km/h; przebywany maks. dystans (na drodze) - 165 km
Sposb, w jaki StuG III ewoluowa od dziaa szturmowego do niszczyciela czogw, sta si wzorem dla
nowego typu bezwieowych pojazdw opancerzonych;
byy one ponadto prostsze i szybsze w produkcji, anieli
tradycyjne czogi. Panzeijdger, czyli plutony niszczycieli
czogw Totenkopf chocia zwykle wyposaone w konwencjonalne dziaa przeciwpancerne, czsto korzystay
z owych niszczycieli czogw. Zapewniao to plutonom
przeciwpancernym znacznie wiksz elastyczno taktyczn i mobilno.
Kiedy w 1941 r. Niemcy dokonali inwazji na Zwizek Radziecki, spotkali si z czogami sowieckimi T-34
i KW-1, ktre miay przewag nad niemieck broni
pancern i w duej mierze byy nieczue na lekkie dziaa przeciwpancerne uywane przez Wehrmacht i WaffenSS. Niemcy, aby przeciwdziaa temu nowemu zagroeniu, zmuszeni byli tym samym przedsiwzi pewne
rodki dorane.
Jedn z takich improwizacji by Marder, stanowicy zamontowane dziao 75-milimetrowe Pak 40 na
podwoziu od Pz Kpfw38(t). rodek ten, tak samo jak
Marder II, okaza si mie do znaczne powodzenie;
obydwa znajdoway si w subie Totenkopf. PzKpfw
IV w wersji niszczyciela czogw, by to Jadgpanzer IV.
Jego 75-milimetrowe dziao byo posadowione na nadbudowie podwozia. Dawao to nisk sylwetk i czog
okaza si by popularny w wojskach Panzeijdger. Pod
koniec 1944 roku Jadgpanzer zosta zmodyfikowany
poprzez wprowadzenie dziaa o dugoci 70 kalibrw.
Pojazdy te byy skutecznymi i silnymi niszczycielami
czogw.
JadgpanzerIV
Zaoga: 4 osoby. Ciar: 2580 kg. Dugo: 8,58 m.
Szeroko: 2,93 m. Wysoko: 1,69 m. Uzbrojenie:
dziao Pak 39 kalibru 75 mm, 2 karabiny masz. kali-

bru 7,92 mm. Napd: 12-cylindrowy silnik Maybach HL o mocy 265 KM. Osigi: prdko (na
drodze) - 25 km/h; maks. przebieg (na drodze) 214 km
Marder III
Zaoga: 4 osoby. Ciar: 1100 kg. Dugo: 4,65 m.
Szeroko: 2,35 m. Wysoko: 2,48 m. Uzbrojenie:
dziao Pak 40 kalibru 75 mm, karabin maszynowy
kalibru 7,92 mm. Napd: Praga AC - 150 KM.
Osigi: prdko (na drodze) - 42 km/h; maks. przebieg (na drodze) - 140 km

SAMOBIENE DZIAA ARTYLERYJSKIE

Wedug teorii Guderiana, idealna formacja pancerna
powinna posiada dziaa artyleryjskie na podwoziach
samobienych, pozwalajcych na zapewnienie szybkiego i mobilnego wsparcia ogniowego, kiedy tylko
potrzebuj tego atakujce wojska pancerne. Na nieszczcie dla Niemcw, przez ca wojn tego rodzaju
wyposaenie byo rzadkie; wikszo ich dzia artyleryjskich musiao by holowanych. Niemniej jednak,
pewna ilo dzia samobienych niektrym formacjom zapewniaa bardzo uyteczne wsparcie artyleryjskie.
Szybko stao si jasne, e mae dziaa PzKpfw
s przestarzae, lecz skoro byy produkowane a zarazem cakiem solidne, zostay one wybrane jako
podwozia dla artylerii samobienej. Na tym podwoziu, za otwart oson pancern byy montowane
105-milimetrowe haubice leFH 18. Rezultat tego by
znany jako Wespe, a Totenkopf zacza je otrzymywa
zim 1942-1943 roku dla swoich nowych batalionw
artylerii przeciwpancernej. Okazay si one by
udanym dziaem samobienym, miay renom solidnych i mobilnych.
Wespe
Zaoga: 5 osb. Ciar: 11000 kg. Szeroko: 2,28 m.
Wysoko: 2,3 m. Uzbrojenie: haubica leFH
18 kalibru 105 mm, karabin maszynowy kalibru
7,92 mm. Napd: 6-cylindrowy silnik Maybach o mocy 140 KM. Osigi: prdko (na drodze) - 40 km/h;
maks. przebieg (na drodze) - 220 km
185

SS-TOTENKOPF

Powyej: Artyleryjski pododdzia dzia samobienych Hummel, uzbrojonych w haubice s F H 18 kalibru 150 m m . Hummel
byo znakomitym dziaem samobienym, czcym zdolno
poruszania si z sil ognia, lecz dywizja w stosunku do swoich
potrzeb nigdy nie miaa ich dosy.

Kiedy powstaa potrzeba montowania na podwoziach samobienych wikszych haubic, Niemcy byli
zmuszeni uy czogw hybrydowych, powstaych ze
zoenia pewnych elementw PzKpfw III i IV. Wykorzystyway one wyduone zawieszenie PzKpfw IV oraz
ukad jezdny skadajcy si z najnowszych zespow
napdowych, gsienice i sprzgo wzite od PzKpfw III.
Byy na nich montowane haubice polowe FH 18 kalibru 150 mm. Pojazd, bdcy tego rezultatem, zosta

186

nazwany Hummel i od wiosny 1943 roku byl w Totenkopf

podstaw jednostkowej mobilnej baterii cikiej artylerii. Okaza on si by broni poyteczn i popularn
i prawdopodobnie byl najlepszym egzemplarzem specjalnie zbudowanego niemieckiego samobienego
dziaa artyleryjskiego, ktre mogo walczy i porusza
si w tempie jednostek pancernych.
Hummel
Zaoga: 5 osb. Ciar: 24 000 kg. Dugo: 7,17 m.
Szeroko: 2,87 m. Wysoko: 2,81 m. Uzbrojenie:
haubica 15-centymetrowa sFH FH 18, karabin masz.
kalibru 7,92 mm. Napd: silnik Maybach V12
o mocy 2G5 KM. Osigi: prdko (na drodze) 42 km/h; maks. przebieg (na drodze) - 215 km

DODATKI

Data
12.39
1.40-5.40
6.40
7.40 - 8.40
9.40- 10.40
11.40-12.40
1.41 -4.41
5.41
6.41
7.41
8.41
9.41
10.41 - 2.42
3.42 - 9.42
10.42*
11.42
12.42
1.43-2.43
3.43
4.43
5.43
6.43
7.43
8.43
9.43
10.43
11.43- 12.43
1.44
2.44
3.44
4.44
5.44
6.44
7.44
8.44- 11.44
12.44
1.45
2.45 - 3.45
4.45
5.45

Korpus
Rezerwa
Rezerwa
Rezerwa
XIV
-

XXXI
XXXIX
XXXI
-

LVI
XXVIII
LVI
X
II
X
Rezerwa
Rezerwa
Rezerwa
SS Panzerkorps
Raus
Rezerwa
uzupenienie
II. SS
Rezerwa
XXXXVII
XI
LII
LVII
Schmidt
XXXX
VII
LXVII
Rezerwa
VI
IV. SS
IV. SS
Rezerwa
IV. SS
II. SS
II. SS

Armia
OKH
OKH
-

2. Armia
7. Armia
7. Armia
7. Armia
7. Armia
4. Grupa Pancerna
4. Grupa Pancerna
16. Armia
16. Armia
16. Armia
16. Armia
16. Armia
-

1. Armia
-

4. Armia Panc.
Kempf
Kempf
-

4 Armia Panc.
6. Armia
8. Armia
8. Armia
1. Armia Panc.
6. Armia
8. Armia
8. Armia
8. Armia
8. Armia
8. Armia
4. Armia
9. Armia
-

6. Armia
6. Armia
6. Armia

Grupa Armii
-

B
C
C
D
D
D
Pnoc
Pnoc
Pnoc
Pnoc
Pnoc
Pnoc
Pnoc
D
D
D
Poudnie
Poudnie
Poudnie
Poudnie
Poudnie
Poudnie
Poudnie
Poudnie
Poudnie
Poudnie
Poudnie
Poudnie
Pld. Ukraina
Pd. Ukraina
Pd. Ukraina
rodek
rodek
rodek
Poudnie
Poudnie
Poudnie
Ostmark

Miejsce
Stuttgart
Alzey/Brilon
Pn. Francja, Bordeaux
Bordeaux
Bordeaux
Bordeaux
Dax, Mont-de-Marsan
Dax, Mont-de-Marsan
Kowno
Pleskau
ugi, Waldai
Demiask
Demiask
Demiask
Demiask
Pld. Francja
Perpignan
Pd. Francja
Charkw
Charkw
Charkw
Charkw
Biegorod
Stalino
Dniepr
Dniepr
Krzywy-Rg
Krzywy-Rg
Czerkasy
Czerkasy
Kiszyniw
Roman
Roman
Biaystok
Modlin
Modlin
Wgry
Wgry
Wiede
Linz

Cz dywizji w 1.940 r. przeniosa si do poudniowej Francji (Ausstellingsstab, LXXXIII. Korpus/Grupa Armii Felbera. Ordlo: Jason Pipes
187

SS-TOTENKOPF

SS-Schtze

szeregowiec

SS-Hauptsturmfhrer

kapitan

SS-Oberschtze

starszy szeregowiec,

SS-Sturmbannfhrer

major

zdobywany po G miesi-

SS-Oberbannsturmfhrer

podpukownik

cach suby

SS-Standartenfhrer

pukownik

SS-Sturmmann

kapral

SS-Oberfhrer

brygadier

SS-Rottenfhrer

st. kapral

SS-Brigadefhrer

genera brygady

SS-Unterscharfhrer

plutonowy

SS-Scharfhrer

und Generalmajor der Waffen-SS

ml. sierant

SS-Oberscharfhrer

sierant

SS-Hauptscharfhrer

st. sierant

SS-Sturmscharfhrer

sierant sztabowy,

SS-Gruppenfhrer und
SS-Obergruppenfhrer

podporucznik

SS-Obersturmfhrer

porucznik

Data
1 lipca
4 lipca
8 lipca
9 lipca
10 lipca
11 lipca
13 lipca
15 lipca
16 lipca

III (L)
63
59
52
47
48
54
32
28
30

IV (S)
8
5
7
7
7
4
3
3
4

IV (L)
44
42
28
20
21
26
14
17
23

genera broni

und General der Waffen-SS

SS-Oberstgruppenfhrer

po 15 latach suby
SS-Untersturmfhrer

genera dywizji

Generalleutnant der Waffen-SS

genera armii

und Generaloberst der Waffen-SS

Reichsfhrer-SS

VI
15
11
5
2
2
10
-

7
9

Dowdztwo
9
8
7
5
5
7
5
6
7

Razem
139
125
99
81
83
101
54
61
73

(nie ma odpowiednika)

Dz. szturm.
35
28
13
12
21
20
20
20
20

Razem
174
153
112
93
104
121
74
81
93

III (L) - PzKpfw III dlugolugfowe

IV {S)- PzKpfw IV krtkolufowe
IV (L) - PzKpfw IV dugolufowe
VI - PzKpfw VI Tygrys"
Dowdztwo - czogi dowdcw
Dz. szturm. - dziaa szturmowe
rdo: David M. Glantz i J o n a t h a n M. Hous, T h e Battie of Kursk ( Bitwa o Kursk), an Allan, 1999

1.11.39-7.7.41 Obergruppenfhrer Theodor Eicke

7.7.41-18.7.41 Obergruppenfhrer Matthias
Kleinheisterkamp
18.7.41-19.9.41 Obergruppenfhrer Georg Keppler
19.9.41-26.2.43 Obergruppenfhrer Theodor Eicke
188

26.6.43-27.4.43 Obergruppenfhrer Hermann Priess

27.4.43-15.5.43 Gruppenfhrer Heinz Lammerding
15.5.43-22.10.43 Gruppenfhrer Max Simon
22.10.43-21.6.44 Obergruppenfhrer Hermann Priess
21.6.44-8.5.45 Brigadefhrer Hellmuth Becker

DODATKI

WYBRANE POZYCJE BIBLIOGRAFICZNE

szyscy bardziej dogbnie zainteresowani studiami akademickimi dotyczcymi Dywizji Totenkopf winni zajrze do
wspanialej historii dywizji:
Charles Sydnor, Soldiers of Destruction: The SS Death 's Head Division,
1939-1945 (onierze zniszczenia: dywizja Trupiej Gwki" SS,
1933-1945), Princetown University Press, 1977, poprawiona
w 1999.
Inne prace na temat dywizji
Karl Ullrich, Wie ein fels im Meer: 3 SS Panzerdivision Totenkopf in Bild
(3 tomy), Munin Verlag, 1984-6.

Jest dua liczba poytecznych prac oglnych na temat SS:

Christopher Ailsby, SS: Roll of Infamy, Brown Books, 1997
Roger Bender i Hugh Taylor, Uniforms, Organisation and History of
the Waffen SS, t. 1-5, Bender, 1969-83
Rupert Butler, The Black Angels, Sheridan, 1978
Stephen Hart i Rssel Hart, Weapons and Fighting Tactics of the
Waffen SS, Spellmount, 1999
Max Hastings, Das Reich, Michael Joseph, 1981
Heinz Hhne, The Order of the Death's Head, Ballantine, 1967
J o h n Keegan, Waffen-SS: The Asphalt Soldiers, Ballantine, 1970
Robert Lewis Koehl, The Black Corps, University of Wisconsin
Press, 1983
Robin Lumsden, Himmler's Black Order, 1923-45, Bramley, 1997
Bruce Quarrie, Weapons of the Waffen-SS, PSL, 1988
Gerard Reitlinger, The SS: Alibi of a Nation, 1922-45, the Viking
Press, 1957
George H. Stein, The Waffen-SS:Hitler's Elite Guard at War, 193945,
Cornell University Press, 1966
Bernd Wegner, The Waffen-SS: Organisation, Ideology and Function,
Blackwell, 1982
Gordon Willamson, Loyalty is My Honour, Spellmount, 1997
Gordon Willamson, Te SS: Hitler's Instrument of Terror, Sidgwick
i j a c k o n , 1994
Gordon Willamson, SS: The Blood Soaked Soil, Blitz, 1997
Martin Windrow, The Waffen-SS, Osprey, 1982.
Jest pewna liczba prac na temat masakry w Le Paradis i warto to
skonsultowa z 309 seri w Public Record Office w Kew, w Londynie oraz archiwami puku Royal Norfolk, Norwich. Zob.
take:
Peter Hart, At the Sharp End: From Le Paradis to Kohima, Leo
Cooper, 1998
Cyril Jolly, The Vengance of Private Pooley, Heinemann, 1958
Cyril Jolly, The Man Who Missed the Massacre, Jolly, 1986
P.K. Kemp, History of the Royal Norfolk Regiment, 1919-51, t. 3,
Regimental Association of the Royal Norfolk Regiment
(Stowarzyszenie Pulkowe Krlewskiego Puku Norfolk), 1953

Prace oglne na temat Niemiec nazistowskich, Wehrmachtu,

rnych kampanii i bitew:
Battles Hitler Lost, Richardson i Steirman, 1986
Ian Bishop, WWII: The Directory of Weapons, Greenwich, 1998
Paul Carrel, Hitler Moves East, 194143, Schiffer, 1965
Paul Carrel, Scorched Earth: Hitler's War on Russia 194344, Schiffer,
1970
Alan Clark, Barbarossa, Cassel, 1965
Matthew Cooper i James Lukas, Panzer, Macdonald i Jane's, 1976
Matthew Cooper i James Lucas, Panzer Grenadiers, Macdonald
I Jane's, 1977
I.C.B. Dear i M.R.D. Foot, The Oxford Companion to the Second World
War, Oxford University Press, 1995
Len Deighton, Blitzkrieg, Grafton, 1981
L.F. Ellis, The War in France and Flandres, HMSO, 1953
J o h n Erikson, The Road to Stalingrad, Weidenfeld i Nicolson, 1975
J o h n Erikson, The Road to Berlin, Weidenfeld i Nicolson, 1983
Joachim Fest, The Face of the Third Reich, Penguin, 1963
David M. Glantz I Jonathan M. House, The Battle of Kursk, Ian
Allan, 1999
Heinz Guderian, Panzer leader, Futura, 1952
Mark Healy, Kursk 1943, Osprey, 1993
Rudolf Hoss, Commandant of Auschwitz, Weidenfeld i Nicolson,
1951
Alistair H o m e i Christopher Mann, Inside Hitler's Germany,
Brassey's, 2000
Roger Edwards, Panzer: A Revolution in Warfare, Arms and Armour,
1988
Thomas Jentz, Germany's Panther Tank, Schiffer, 1995
B.H. Liddel Hart, History of the Second World War, Perogee, 1970
B.H. Liddel Hart, The Other Side of the Hilt, Pan, 1948
James Lucas, War on the Eastern Front, Greenhill, 1998
Kenneth Mackey, Panzer Division, The Mailed Fist, Purnell, 1968
Kenneth Mackey, Rommel: Battles and Campaigns, Arms and
Armour, 1979
Samuel Mitcham, Hitler's Legions, Leo Cooper, 1985
Steven Newton, German Battle Tactics on the Russian Front, 194145,
Schiffer, 1994
Richard Overy, Russia 's War, Allen Lane, 1997
Bryan Perret, Iron Fist, Arms and Armour, 1995
Bryan Perret, Knights of the Black Cross, Robert Hale, 1986
Harrison Salisbury, The 900 Days: The Seige of Leningrad, Pan, 1969
William Shirer, The Rise and Fall of the Third Reich, Simon
i Schuster, 1960
Harold Shukman (red.), Stalin's Generals, Weidenfeld i Nicolson,
1993
Louis Snyder, Encyclopedia of the Third Reich, Wordsworth, 1976
J o h n l'oland, Hitler, Wordsworth, 1976

189

Adenauer Konrad 7
Amann Max 9
Bach-Zalewski Erich von 151, 155
Baum Otto 112, 121
Bauriedl Andreas 11
Becker Hellmuth 135, 137, 140-141,
157-158
Berger Gottlob 44
Bertling Heinz 81-82, 84
Blaskowitz Johannes, general
pukownik 70
Boehm-Tettelbach Alfred, genera
porucznik 70
Brandt Wilhelm 61
Brauchitsch Walther von, feldmarszaek 70-71
Brockdorff-Ahlefeldt Walter, general
102, 106
Brckel Josef 147
Busch Ernst, feldmarszaek 106
Christen Fritz 97-98, 172
Dietrich Sepp 20, 25-26, 137, 139140, 159
Dirlewanger Oskar 137
Eckert, doctor 105
Eicke Bertha 145
Eicke Heinrich 145
Eicke Hermann 145
Eicke Irma 145
Eicke Theodor 7, 17, 20-22, 24-28,
32-33, 35, 37-39, 41-54, 67-87, 89-90, 93, 97-100, 102, 104, 106-107,
109-114, 143, 145, 147-149, 151,

190

153-157, 159 161-162, 165, 171,

177-178, 180-181
Fegelein Hermann 137
Frank Hans 21
Franklyn Harold, genera brygady 79
Fryderyk Wilhelm I, krl Prus 11
Fuhrlnder Wilhelm 44
Gille Herbert 137, 139
Goebbels Joseph 17
Gring Hermann 11, 13, 102
Gorki Maksym 114
Gort, lord patrz Vereker John
Gtze Friedmann 67, 81-83
Graf Ulrich 10-11
Guderian Heinz, general 67, 75-76,
79, 118, 121, 127, 137, 176, 185
Grtner Franz 147
Halder Franz, genera 75
Hastings Max 155
Hausser Paul, genera 26, 39, 111-112, 114, 123, 126, 129
Heiden Erhardt 16
Hess Rudolf 15
Heyde Werner 147
Heydrich Reinhard 17-18, 20, 69,
148-149, 151
Himmler Heinrich 7, 11, 15-16, 18,
20-22, 25-26, 28-29, 31-33, 35-37,
39, 41, 43-44, 4647, 50, 53-54, 59,
64, 67, 71, 74, 85-86, 89, 93, 104,
106-107, 109-110, 135, 147-149,
151, 154-156, 159, 178
Hitler Adolf 7-11, 13, 15-17, 20-22,
26-29, 31-33, 35, 38, 42-44, 55, 64,

68, 71, 78, 81, 89-90, 98, 100, 102,

104, 106-107, 109-111, 113, 117-118, 121, 126-127, 129-131, 133,
135-140, 143, 147, 151-152, 154,
159, 164, 167-168, 178, 180, 183
Hoepner Erich, genera 80-82, 84-85,
90-93
Horthy Mikls, admira 137
Hss Rudolf 23-24, 41
Hoth Hermann, genera 76-77, 85,
111-112, 114-115, 120-121, 123-124,
129
Hube Hans-Valentin, genera 131,
133
Huges Matthew 13
Kamiski Bronisaw 137
Keitel Wilhelm, feldmarszaek 149
Kempf Werner, genera 130
Keppler Georg 93-95, 97, 155
Kleinheisterkamp Matthias 93, 95,
97, 154-155
Knchlein Fritz 8, 84-85
Koch Robert 21
Koehl Robert 7, 17
Kchler Georg von, feldmarszaek
102

Lammerding Heinz 8, 90, 97, 151,

155-157
Leeb Wilhelm Ritter von, feldmarszaek 90, 94, 102
Lenin Wodzimierz 114
Lippert Michael 21-22
Lumsden Robin 11
Lutze Victor 18

INDEKS

Mackensen August von, feldmarszaek 9

Malinowski Rodion, marszaek 129,134
Manstein Erich von, feldmarszaek 7,
90-95, 109, 111-112, 114-115, 118,
123-124, 127, 129-130, 132
Martel G. Le Q., genera brygady 79
Meierdress Erwin 151, 168
Model Walter, feldmarszaek
120-121, 136-137
Montgomery Bernard Law, feldmarszaek 141
Montigny Cassius Freiherr von 39,
74, 83
Mussolini Benito 129

Priess Hermann 8, 132, 135, 154,

157
Reinhardt Max 90, 92-93
Rendulic Lothar, genera 140
Richter Wilfred 39
Rhm Ernst 9-11, 13, 16-18, 20-22,
26, 148
Rokossowski Konstanty, marszaek 120
Rommel Erwin, feldmarszaek 75-77,
79-80
Rotmistrow Pawe, marszaek 126
Rundstedt Gerd von, feldmarszaek 75
Ryder, major 83

Nositz Paul 68-69

O'Callaghan William 85
Pancke Gnther 70
Paulus Friedrich von, feldmarszaek 111
Peiper Joachim 139
Pohl Oswald
Pooley Albert 84-85

Schick Johan Georg Otto 61

Schmauser Heinrich 21
Schmeisser Hugo 166
Schmeisser Louis 167
Schmidt Ernst 9
Schmidt Rudolf, genera 78
Schreck Julius 13
Schuldt Heinrich 159
Seela Max 97, 145, 174

Seydlitz Walter von, genera porucznik 104

Simon Max 8, 76, 90, 92, 97,
104-107, 152
Skorzenny Otto 137
Steiner Felikx 39
Sydnor Charles 27, 50, 67, 106-107,
141, 148, 152
Tobuchin Fiodor, marszaek 134, 139
Ullrich Karl 121, 124, 139
Vereker John, feldmarszaek 79
Wckerle Hilmar 22
Watutin Nikoaj, genera 120, 126, 130
Weichs Maximilian von, feldmarszaek 74, 177, 181
Wiktorin Mauritz von, genera 93-94
WhlerOtto, general 134-135
Woroszylow Kliment, marszaek 94,
114
Zingel August 90
ukw Gieorgij, marszaek 100