Sie sind auf Seite 1von 78

)

t "~~

)
)

)
)

Bartolom Meli, Llitera.s S.J.


Alforiso Prez Pefasco, S.J~
L'u.s Farr Maluque1 S.J.

)
)

)
)

)
)

)
)

El. euARA.Nf ;, ~A :SU ALCANCE

)
1

1
1

)
)

''

..

.'

)
)

1
!

)
1

AiStr.N'CIIN

1960

l
li
i

)
)
)

)
)

)
)

- : .1 ~ '.

'.

. .-_

' ...Y.4,. p71t.ede, -hab.l,a,r.. y. escribir.. .. eorrec.tamente. et

~n el "IJfelu~

.... ,

plazo

tres nie~es;

.. ~

... ..

g~..arant

Nuestr 1ntdo, inspirada


. en los ':iist"emas modernos del.. aprendizaje. de la,s lengrtias, le
fg,.oi.t<Jr, e:X..trMrdiooria,mente su trabaj. En ese breve pla~- ~?~,.Vd~ podr_- en~rf,er 7J .lia,ce'is entender. en guaran, n~
o i.Ja1fnino pa;ra llega,1 ai corazn del paraguayo.. .
Como se ve, la orentac?.n del presente trabajo es emi,..
, l ~i.e.nte.mente p~tica;. PQ1 lo 1nisnio hemos adoptad.o un tr~
. \ mno 'fnedo entre un ""jopar" sin escr1nll.l08 cor1uptor det
1
idioma, ... y ~'!t. "p.ur.ismo" escrupuloso, ininteUgble a.ctu,alJ;eiz,t~. pq,r<;J,. ~r mismo .. paraguay.o. normal. .Nosofro8. hemos
j;ir.c?.f~~ado: regirnos po1 (3$.te criteri<;>: ".1l'odo lo que pued& d~"
Cirse en guaiari COll palabras (}01rie:utes, ha.y que decir.lo .. eU
g'U?J:'~". Sol,a,11umtf3 -aceptamos ~l '~jopar/' pa.ra. e.l wo con~
. f;rario ... y .sto
mal 1nenor .ne~esa.rio '"pa.ra ll.ega.r _ca, esa.
:m.utua inteligencia.

.
Hacemos votos porque. esos traba,jof! 'Verdaderarnent1J
1
t:~entficos .. que. v.an fl;pa,reciendo consigan, lleva'i: pronto a,l
giv.vran a un grado de 1nadurez tal que se baste a s mfamo~
E_ntr..e...estas .Obras debe11ws citcr "El tdiom:a. _.Guru.:al'lf.'? .. ~i~l
R.P. Antonio Guasch ,S.J. y su nuevo Dfocionario, de pr.oxi~
' 2na; OJPVlrtioin, por hber $ido nueitro. re.e-ursa conrta,nte, ca~
mo deber serlo de todo aquel que pretenda Uega>r ci Ser 'Mn
virtuoso. del dulce l dioma Gu.a,ran. -
,. Por l-o denis; hacenios nuestros los setim:ientos <l.'tUiel
P .Pablo Re.stivo, S.J., exvresa en el iwlogo a, s-it Gram,uUV..
ca- Guaran, editacW; en el ao 1 r24: "1w quera, yo. que esta
mi pequea. ob,rita pasase tan presto vor la,s mano.s y ofos de
tantos Unces, porque todos los das haUo cosa,s dignas de repa/ro, por ser esta una,- lengua muy artificiosa 11 dila,ta,da,
' pero, porque el quererlo poner todo sera mmca a.ca.bq,r_, me
A.e determinado a concluir con ella, fiado en la 1n1u.cha capac,dn,d de mi lector, que~ 'ayudado de estas breves observacio-.
de.

CENSOR

Manuel Prez Ses S.J.

como

IMPRim. POTEST

Manuel M<l-.
' ..

Fer.'i"'W,nde~

de CastriJ." S.J;,.

V~-ce-pro~ijc!tlJ. de_l~ :Par~11ay'

. .

.
.

' ....

IMPRIM.A.'I'Vlt

A nbal M aricevich
Obispo Awd.liar y Vrio. Gral.

.:..

'

...

A~uncin,

7 de Enero de 1960.

;.

nes, podr fcilmente entror en los campos tan dilatadqs de

. e.ata lengua; y as e'chars de ver que no me ha movido otra.


eosa que el deseo de ( . .. ) a,yuda,r a los que comienzcitn; si.
lwllmres algn yerro~ enmindalo, no lo censures, pues no

.[
'

:tt.

~.

l
1
1

.(

pretendo enseatr conio Maestro, sino ofrecer


os P'rincipiantes lo qf;;~ :110.. Jie ~id.o ~o~no co,mo ;d'fscpuf1'!'i. n
.

)
.

..

. ""Nue~tro tnAtrido le o;:Ce<N!;:, cada u~<{if;e- t}'liJI le~-i~ri.es::. t


ORTOGRAFA y. F~~Tl/A.:
_:?t; Nff~_e1'-<!s<M frtie 'del_ lenguaje 'jmpu~~r _hablii4irf. ' .: : ' FLeitvas qUle ocrre.ce.n :,!;'1JO'U(:a difi.ic:mltiacd!.
2... Vocabulario. de. estas tirases, .

\:
"'5 .
,
1 .:.
":$, Reg~!!'s U1Ytm_atictili3~ que kiA Tjgen 11,c.1,t' coi't'~~p~'iid~'!''* 'y: vocal gutural; csr0zytersti~ del fil,l1arani;'~Y1;,Yi.

te de la gra.~tica del .P. Antonio. Gua.,sch 'S.J~, que... trft~CJf

I .......... ~;. al.es


: a, '. J.,...o, u,.,,., vo-c

'Yf'l.s extensa/niente la m'bsnta materia;


.

::. 4,". ~ietdicio .Uradu,ailo ,


, ,.f!. _A,~U.'tt~~ 'e~1~1'.si6n o 11iodo de decir tpi,c-o; que o.nve~


itrti :(ipr.~1J,~1 de 11iemoria.
.... " . . : :-. '
. ''Las "n:ota-s. {lra;maticales de ca.da lici.11, sigen un de8a:.
1'tfi?r( d_r,g4ri:icq_; _de .md que las lecciones-tas.ifim.en~ ,c.oJo~~
. ~ltts . 'fl:.~. ~ant"<;J
tanto, comq_ d.escanfJas en el cq,rr,i1i<;,_ cof.r;/Ji~
~i!;lf:~'i?! ::~'Yl:f!'. firtt--natica 1;es11:rn-idi:. . . . : . . ;..: ~-

e.n

... -/U'fi'fl4l ..U,ttQf!J ap,endice,t:/ ilustran el


jeti'fJos' 11 '.r'f3'gmines d verbos~
.

1.lSO

<le a.igunpfi! a;d-

' '

.. ; .

'<1! ~'\l' -i\?

on-soni!do :riasal;;.
0
.

)
)

t g: .we~ siemPl:-e conllo re gue" de! C;aisrteila110 ; ~1 ge (" gue '.'), gi


go, gu, giy. S.i &e 1esicrr'!be '~u1 <l!espues de ta. ugu.&e ha.
. de J.J!l'.'IOU'U!Ucia:r siempr1~: tague, gui

, . ('fgui"),

\ ,.
. .. , .
.
. ; ,,
. [h; ..suena como e:p. il,1.g; ls y alemain. 0on 1'$1.mve a1sp1m.~~-on ; aJ;a;; ha,

hague.

\ ~: :ooe411a 00~0 Ira j i(in.ternadon!:ltl) deil iu-gl.s: Jaja?.o.

1 ,, :

i' ~;:';S'l.i:e-nl4i_
. . ,??:1no. .en e:a~~-tieJ~o
. . Y_"dese.an."lha el uso_ .'c,'l:e.
,.-. .....~a c.

l": .~m~il1a

s;imitplI'le coono "ere" (no, eil"(t'le.): reiki reha..qa;,. r9~u.~.


:'..Pr:vra;: el ut:fd :eficiente. de :n/u.estro mtodo nes vermitimolt ~ ~: '. sueina como la 1.i ~:1' de(poit~tugt~&s y ca.t~i..l.u, y ~aredidp ~)a.
reoomendmrle':: ... .
...~.">
~'cll." ciasteilliania;. x.e . xei.xa'1 a;hex.a.
.
.
![~; ...l...Eu,.:001da ltfooin.: a) tx~.1m':ence por aprender el vocab~

' " .
.
.l,a,'ri<J;.
. .
:. . .' .: .. . ' :; " .
i (: ~e twa el aips.tr.o,f:ci . prum i11!d~e:a11" .la. vo,cia.l <l.e~s:bac1a,da.; ka-'a, tO'o,
'V) fot:t :y rpro<YU/NJ entender lcu notas, recurrierui(J a,-.Ux,-fru;.
embo'e. Pa!."a.. lla pro~11u~Mi~l!Cii(m, eil ap6s!tir'ofo ropll.esreuta .una,
ae: respectivq,l: . _

._. :, . >
lierhr--a.; es Uin:af "J 0fll80D;:e.Q.lit.e an111da, ex1>l01siva 1~;~i.g~a,.. ~P.t:U:~j1a.nc) T1aduzca todas las f'ases .Vd.. mism .y .cMnljJWl'e su. 'V~
fu .a l explosirn. de'"La. ts.

)
)
)
)

'si6n..: (Jon- w, llel texto~ lJeJJpus, viendo el .castellano, 11f1Jc.Urr~


-decir-lo.' V et".' en guran.: :
': . .. .-.. . . -
.
Aee.ntuia,-0in:
: ,d).,Hii,g.a todo :el EjerciciO por dsc1'ito~:p.a1ito elEjercici
1
cm'. fo. indicado en e) Wn utilsimos para iijar insensi'fi/Je;o. i , i_~ . :. .,. _ Slo ~ m:M"cian. c.011 atCJetn:to Oit"tog:rfico las ,pai1a.ha"i}is ll&~
menfe eZ vocabula1io y lM 1eglas gramaticales de las no:Casi ~1aa y oodi"ljmars... rLias aigUJd!as ( que son :La :ma.yora) 110 'I\~eva:n' :aitfe.n>
i j..ra, ;t'Vgap~. yvy, ja.japo.
'' .: "
.:: .,ej.,.A'prenda iie riiernoria, lo indicado bajo est epgraf,.?J lto
1 . . . : . . . . ... . . .
.
.
.
.
.
'
nlgunai; de las f 1a.ses mus tpicas de la leccin.
': l . ..2,Q ..,.,... El '\Signo de.~ nal~aliCVad ( .. ) ;r1ecae GENEl~~MENTFf ~.29:.:'-"'- ..:Despus d.e oalda. leccin-resume11, vueiva. a repasar .,.~ !b.ire. la voool ;nrasil t:6nwca Y. s1tpilie .al '8iCJOOto.

.
.grupo. de leecions crr:.esp01lientes1 con el .fin de podM se
NO'fia.: se.
pJ.a.btria..."1- lll!asa;le>Si a.q ue11is .en
qU'B' a.pa7
.gui1_,'caAnina,nd con: pf:t$a. ,
..
. . l<'inal1n.ente le rec01nQ1uiamos constancia. Sino .deja pa... h-cen lais eoo\!o!llJa..JJJ'((.1.;s "m''.. "n", "'', d urna v<>aal quelliev(f'si~~

. . .

sar .un slo rf,a, -sin. su leccin ele Guaran, a. los quince da..i:r
-JTd.:, 'nv1:sm.o -q.'!4e..da'r. g1(tt.ani.ente sor.prendido de -su prog1es.

r'e

OO~ii:derwn.

.naJSi:lid~d';"

)
)

l~s-

. .
1

)
)
)

L. .I!HJ
:' O .I N
. . . .1l1'

'

9. - N ik:e, ntke fo ,,( 2) :.witit I : .;eia,, ea. iJ.os nios t

10..-::-- Umi "catrrQt"'" gua.Siu: ~q:lietllaa (}~et.as grandes.


11.....:. Pe koktie jra jagua (4)': . ei perr'-del dtiee> de la

de

l. -Kokue (} ja.ra..: el due.o


la,. e.ha.era.
2. - (2) Mita'.i::-~v~ju: <'l!l ,ca.lJfJLJilO::-d~~-.:nio~,
3. - Ka.ra PO: La. mano del ae01.
. .
.
4. - Mita.kua sy: ~ ill.d:re:ide la IDiflEii.
5. -Ko (3) kure kyra: ~~be. ce.i~ifo. gord~.
. 6. Pe;yigua.. ];)iru:, es peir:ro' delg.aido.
7. ----~?. ~aguy .po:ra: aiqu~l bo~gUJ~ liudo.. . .
8. - lto a (a) ryguasu moro ti: estas -gallinas bUiincias.

.
.
.
12. _:Liberia. sy a.va.ti: el m~i; -de.~ ~ll'.d~~e fie

';

/.
1

''

ltokue: cJTa.c.r.a
j'.ra; dueo
mita. 'i: nio
ka:v.aju: C:aballo
ka1"11i: seor
p.::i : manq

mitak:ua ! nia
sy: madi're
ku;re : c1c1rdo
kyra: ,gorao
ja.gua: per.ro
piru: delga.do

cfluoor.a..

l;i.pria.

ka'aguy: bosque
:po;i.a : . l!lLdo ..
ryg'UJ!:tSu: g&l!li'lll.1t
r..a.oroti: bfameo, -a
guasu: gt"a.nde

avati; mru11;

1
1
'.

~.-.

'"'

.........~~
..

~.

. rpo1~ant"~
*P,l~

. (1) La

~~-~-:

id~a. ;te P'~s.esin se 'expresa. en _guaran medi8,Ilt~

yuxt~pos1c1on

EJEROIOIO N9 1

1.- La mano del nio. 2.- El dueo del cerdo. 3.- El


caballo de la nia. 4.--;- J..ia. . chacra" del seor. 5.- Este seor
goido. 6.- Es.a nia delga.da. 7 .--. Aquel perro blanco. 8 . _Estas carretas linda.s~ 9.-,Aquellas galH11as linda.e.. to.~ El
maz de la madl"e del ni.o. 11.- L~~ gallina del rmfior gordo. 12.- El caballo blanco del n#fo.

la

del p-0se.edor y lo pose1do en. ar.den inverso


-?11.lpa'jxa,pa reiko7:Gmo es;t. v.a.. 1
~~- P~teUano-. ~c;l.uciclo lite~altnente, ltokue jra: de la chacra.
" ia pene?.: "
,,. "
el dueno.
.

(2) En guaran pr.opiamente no hay artfouios. - veces .....:.00 ~1p-0r~te : miuy bfoii:l..
mo se ve. en .la frase N9 9_,.. se usa "l1>'-~ -O bien "lal'.',. prescittdiendulo de gneros; "lo" para el plural y "la" ll,l!.s bien .pat'.a el sm
g ar.
.
.' :-" (3) '1:.m.stitu:tivos a-,1. artculo- sou lo$ adjetivos. demostrativos
.
. . .
. ~
1l'l.1~:,!J8 .traducen ap~xiut~amente oo~o los ..castellanos.. Incluso : _
(4) Cuando se Juntan dos ~ ms ge_n!tivqs.;._ "el perro del ttu~se traducen muy a menudo por el artfoU!Io castellano: como en. la n.-o de 1a chacra.~'; el orden eg s1emp:re el mverso del castella.uo.
frase N9 11.
.
. . .. . . . . . . Cfr. "Idioma Guaran", cap. V. . . .
.
.
.
-mera.

1
!

:X~ iJ O C I N 211<
.
i.~, 7.P~-9.i.a.Jk~ i:~rii'hi~~k-o. C.l): Ja, .eSJ?~~::Ctebdlu.eo de
.

qga. :---

J
ca~

a.~ ~a .P~tild~ m:ria~ (2) '1:. El .~i(fo_ de. Da.. Clortild~


3. -La tembil".eko. rra: El. namblt'e de la .esposa.
:
4. -Mitii.kua rymba. (3) kurekura (4): Los cerd.oa ~
,
1a..Dif
5. -Pe :amo tend:rupi piko (2)?: Por .a,.quel sitio, {ttal vezi

. :(tymba.) ~ ose.:. a.n.i-t~~ '"':""'"'. oseL~ hijo


rmal <l~m,s.tfoo~ ) ra.Y.
(idel padre
da<Y. : eai- rymba

"tete) - ose. : -cuerpo .


. p()Sa .f'enda --- 0&'13.: ,lwgiat'", :rete
. renda. '' .nion1.aido tap - oaa.: camino

.ose.: casia

r6p _

tembirok .
.

rembiteko'

. ,

mna: niarid()..

rupi: por

(tra) -osd.:nio11110)1.'tl tva -

. .;rape .

ose.: pa.dre'

'Tiipasy!

la Virgen.

rra .
:ru

: ~--------------------------------

6. - Tva "sombrero": E!l s;oonblI"61l:'o del pa;dir@.


,. 7. - KarE,ti Antonio ru renda:. e:l imontaido ( ~b.!l-llQ.) del. pi

. '
. . .. :
. dre dleil: s~< All:tQnfo
. : 8....- .Ra. la .ta'yra .Jaiguipa'L y el ,perro .a.~l_ l;ijo.v '
. 9, - J[o Je$UCristo rete; El c-uar.po. .1de Jei$J.1:Cli~m.o.
:.p. -Amo. ka'a.guy ra.pe pora 1(15) ~. Aque1 lin!do .c~mi:uQ (Je
,
.

ba\9ique
11. - Umi. kru::aikura rga. Pora (5) : L:is lindas. casias di
e..so< seoll:"e.<J

12. -Tupasy rendPE: .Junto a. fa Vfa:gen (en el lu:war

al

' . lia. -. Virgen) .

13 . ..,.... Petet ga mo.roti (:6): Un.a

cf.h'l.a.

h1a.u'Cla..

14. - Karai Peru ra.'y: El 1hifo deL8'!:". Peidiro-..


15. ,,_. Umi sy rygu~.s:1.~ ~6) : Unas gaf!lllrus de la miadre.

----. (1) Algunas p:;il.abr8,:s llama.da..s 08cila.ntes .ado-pta:u ":r". ini

ciaJ. al convertirse en opslJ, poseda.. Genera~nte empieza.p, con


"tn. Se aprenden con el t'l.'So. Muclias no suelen. ui:larse. ~n ati foc.
ma. normal oon. "t '' (las ponemos entre parntesis en ei voeabu,

! ..,...... El perro (afada rymba) de Juan Antonio. 2.- El


.camino de la casa. blanca. 3.- Hijo del Sr. Juan. (tal vez) ?
4.- El nombre de este seor. 5.,,_.. El lindo nombre. .de la
Virgen. 6.- Junto ail padre de Pedro .. 7 ...;;..- Y los cabaJJos?
:jj.- En la casa de- Da. Esperanza. 9.-' Estas gaHinas blan. cas.. 10.-. Unos cerdos gordos. lL- El caballo del hijo. 12.
La esposa de ~se .seor gordo. 13.- El mritado del pa,dre.
14.- Unas casas del Sr. Pedro.

g.

-----:-Mba'ixapa ti.de, :era.?; t1mo te lla1ma.~~

-Xe rra .ruan: m-e H1al11..o

Ju.a!ll..

)
)

)
...

1. - Pe kavaju yvate 1(1) : ese caibiaJ.lo a.lito.


2.. ,_ trmi kM:ai tuja (l.) : ~1qu;eHos viejos seo!l.~es.
3. :-Ku:re ka'aguy (12)': iee1do .s.Hv.e~mo . (montS.) ..

nombre; -pero, ---...;--_.._

xe ryguasn".. . .

.
'

'
. . . (4) El ~lural se forma aa~en.d9. "lmera" al
Bt: Ga. imbwentte:nde, no e&. .nece$a.t"l<O mdiearl'Q

. 5): No..l:tay gnQ-ro$1 en guan.uf.


. . . . .
(6) Para el artculo in.d~finid!O','~UU; w;ia.; .. 1JJ1Q~, 'Ul19A",, suele
u~arse "pete1" en el s.U1gular y "umi": en el plura.t ,

: Cfr. I. G. Oap. V[.

. MEMORIA

enclticas "pa" y "piko". Pregunta normal: "pa..''; preg'l.mta. &d

"l:a,

EJERCICIO N9 Sl

Iariio).

(2) Lia interrogacin en guara:tl. se hace con las paxtfoulas

mirativa o dudO'sa: 'tpiko".

.
(3) "rymba" a;comp;a.a a.l nomb:i:-e de un animal, indicand~
que es animal domstico, propiedad .de alguien. Se exceptan:
ka.vaju, tenda (montado), mburika, mba.ra.'oaj (ga:to) y rygua.
su; pero entonces hay que decir "la xe :renda" "la xe mbudka/'

)
)

)
)

' ..

)
)

)
)

14:. - Mitain;u. pqi;a.,~ ,-~.~ l~.q-. ,.~ ..


_15 . -.:K~~Ju k~a.~zj~f! ~}J;ru~<t:J:mj~to.

4. ~-Yvoty u pott-a:: l:in.-dia :flor. oom)eistre.


5; - l\ta $.epi, kua.karaoiguasu-: Dia... Ci.prian-a.,. una . gr~n

. . ~ "Sle.foria.. (seova btue~h

r$ .\!. .\lo

6. -Amoguaigm rgai ttiju (3): ia;e:asa. de bal"rode ;aique.


..
. "
. Ua, Vl6Ji!l
7. -Umi mi.ta py nand: esos. -nios {pies) d:eseialzos.
8. --'.l{o teta ~ars,gui. po.rlt:. e~g.a ib.ermos1a .. prut!l."ia prura.g'll!a....
.
.
.
. .
. ya..
9. - Pete1 mita.ku.a pa;ra.gu.i ( 4 ). : uJWa nia prut".a.gU1a.ya..
10. - Pe k:uaka:rai francia: eisra oooD.'la faianc.e;qia.
11. -Umi karai Barreroygu~ (5): los. se-oi."'es... de Ba:t'lt'et"~.
12. - Kru.ai Leoni remb.reko Pilargua: Ira esp-os:a del f!o.i~
Lcfolidias (~.) de Pilail.'.
.-13 . .- Oga'i (6) tuju: oasit.a <}e. boaa:-;1~_o.

tetai -

yv.afo: al!tb :
fm~: ~~iej_o

. reta. .,

y~l~y::' t.o~.,

OISI~.:

"kar.ape: bajo.

'Ji\i:~ ~~ajpo'

Itil'k;ara'.i; s.eom

.:lii.J'111~9~q:~o ~~<i ~:
.. . 1'.;i::..::. El nio'lto. ~2 .....:.....;.:Fldrecfi,sfVesfa':~~. 3.--~ Loa ni

?s de . -Caacup~ 4.- l]n ..S~q?r.<;l~:t.~ . (Ja'i)., ~sp~'iol. 5.. Aquelil~ casita:s }:>ajas. 6~- La iJla_ ds4alza;. :!7.~. A.quel1tlk
..vej:edta; tan
seora}~~ 8~:...;;_ Ess''herinosos bosq:u~. paraguayos~' 9.:-:-. Un~ ni~a dJ! . . Conc~pcin .. lOA- La
ca.5 'de hario de D; 'Ramn. .1i.-
.. El caballo' V<-*jo" de D.
Cirlo. 12.- E,l esposo .de. esta seora (es) de Paragt.iar.
. 13.- ,Aquellas ancianas paraguayas.. 14.- El caballo de
D. iJ'uan Ramn de-Pfrib~ebuy.
. :

buena (gran

MEMOlUA

., Mba."~a.pa ne .ko'e? 71por~nte~. 11:a 'Jidr// -Xe ko'e.' po.i'i.t.


'Buenos dlas- (cmo ha rumaaecdido?) ...:....f.i:m.,, y Ud Y -,.."I{e
a.mia111ooid.-0 bien''. :
.
- 'Mlrct't}bi:apa nd'. ka.an:t? Iporiinte: Xe ka.aJ~u po:dt-.

BiUienasj trur.de'.s (cirno es su. t.ia~.die17}.. .B,.e'n. "Ten:go buenn

'

t.ar-Q:e!'.

. :.;. . ---~-----1

..

;.

L ~:O o I N'. 4li'


(3) En esta frase hay yuxtaposicin inversa. de genitivo y
yuxtaposfoin de adjetivo.
.
1. - E/a, ~na p~. ~
(.i) ka.vf:ij'u_:'.Eta be. aqu (esrt;e)
(4) Los gentilicios de nacin fH;l erpresau co:n. el n:ombr. su!ll- .
ai.~ballo;_

'
tantivo de la naci6n pospu.esto.
.
.
.. .
,....__.__. _...,.__
.
: ... (5) Los ge~tilli.Oi'!S d'l:'t lugar o . pueblo se- expq~esan aadisnda
. q)' En esta leccf6n sl~ po~emos los ooJetivos de 1 y 2 .j;hsir..
<"gU." ~'ygua." a." dioh.Q; luga.r o pueblo.,.
. . .
:.
. -. (.6) Las. diminutivos se fo:r:m~n. 'con.. "mu.", "1" (dei!tae.a.d.a). sona smgnla.r y plural: xe-, nJ,i;7,_:Udft (~~) i t?,f-,- fiaAde (fa.ne)~ nues"'mm1', eto. .
. . ..
/ tro; ore: nuest10 (restringido) pende .(pene),' 'Vuest10.
Cfr. I. G. Oa!P. Vll; Oap. IV'. O. y D.

.10

i
1

xe.

11

,.
r
,

he' e:

..

5.. -Pen~ _sy ma.rangatu,

ia Tui;asy':

" .-.-.:

6. - Pende kokue raprupi pik9?: :P.oir

. -

..

Vw

4ti ! . neg.t:(> _..

)
)

)
)

Mi

madrecita linda. 6.- Dos guaranes (-guaran)_.. 7......._ ,El


montado del dueo de mi casa. 8.-'. He aqui mi . pad.1~. ~t
Est~ dos ancianas 'baJas- (.y) fea'&? 10.~ J~mto :ti mi- "ami..
~o" .(~n--el s1t!o de '.!lli .amigo); 11.~ Grandes- s~~ras paragar~s/ 12.- Ese -camino de n.ttes.tra chacra.. 13.- La,
easi d ba.r-ro- de tu e.Sf)osa linda. 14.--. Esas rna.J;LOB blan~as/ q~ l~ Vir'gelJ;. 15.~ Este nlito neg'.'ro desdaizo.

e~ r..all1Jinq\ij,~jt,l.:i,~!fa,

.: :ali'ruera '

7. -Re'e ore kokue rape tra rupi: S, por el ca.mino

malo do nues.t..1-a._ (r(l\Slj;~~iqq)_ .c:lJ.illtal".a.


8. - Molroi ( 4) yvoty morot1: Dos. filO'rs blanas. "~ '
1
~ _, U:oii mJJoli:a;py xe -ryl.{gazu mixi: (4qu.,iella~)\ mit:? tire!:l
.

.
.'

. galli!P!~>S!. ,.p1eq111e,f1s.
10. -_Petei kur.e ka'aguy h: Ul'.L ~e~d'q ~alvaj~. rie.gfo ..
l:J,. ~Ne . (5} reta pi-k:o? Nahniri. (alt.nfri) ph~ ):et!i: Tu

pas1 :No 1 "-vUist.r:o i;.tas.


. 12. -Par~ui, 'ij,an~ (5) reta' pora: Pa1t~i:tgu.ay, nUJefr)ili.. .

d.ici. pafa.
.;u,

.
1.- Mi cas.ita blanca. 2.~ Tu :cuerpo .alto y delga.do.
3.- Vuestras tres gallinas? 4:.-"- S, nuesti~as .gallinas. o;-_

Vur:0sr~ :I~~e- (:{~- ,


w.. fa...... .~-eh.',
...

lYEROIO:tO lfg 4

" golrid:os: f

. . -

l--~~-v_a_i_i_f_e-0_..._:,_w_.ai_~::_9_~~~~~~n-'_(lhtt_'~ir___i:_:_ahil_...:_iri~:~n-~~----

2.-:--Nde ~vaij11.pk?: Tu~~QillQf, .' . '


.
3; -iitande (2) .rai'ykura 1"nt~
111ormbr-e diS "nueSIL"l~oi!:
.
hij0!3. !
4:. -Ore 1(13). rymba kyra: ~ue~r.os (~r:estrfo.gid0.) animales i

..

B -

)
)
)
1

MEM9R.'rA

. .Ntb-ovy 6-.o~f~ ~ire~?:: "Gl;tfuurt;os ao~ tie~eaf


Mampa opytai nde roga?: Dnide qruera 'tu CA,fSaY'

1 )

~'<$o

Pina pe: he aqu

)
~

.., -

....

11-...i

(2) Los ,,nombres oscUa.ntes unidos a, 10&1 ac1jet,5:v.oa. -posesivos


SO eonyierten e'n cosa 'poseda y, . pror. tanto, CGUVierteit 'su letra,

inicial en "r:".


(3) Es caractersti.ca del guaran la forma r~striugida d~ fa,
l .persona del pb.iral;"-1Ctu.ati.cto el que habla mclu;5re al .interkH.lU

tolr usa ''an({e"~ a:nde sy,. la T'l.1p~y. {nuest1a 1\ffadre, ,la Vir.
gen); cumdo excluye al nter-locutor usa "10re": ore reta (nues..
tra patria, refirindose a la del que- b.a.bla$ distinta. de la de.l in-

terlocutor).

(4~ ~

guaran se ounta as peteY. - 1, moikf - 2, mboha-

G;

~ap.__

:X p; 0.J,l VIU..

1. _.:_ IkotjTpe (1):

: .

.u pieza..
2. - IakangUMu (2)"( s'. -Oaoom.. ~!l."lide.
3. - Ijyvo~y:ku:ra. (3) : s:mc; 51ore~: .
4. :-;'!to. i.I.tat~~u h :""eiSile
.c;a;pa.llo negX..O~
e:i1

su

... , -..~

)
1

....

.s1

ep~.~~i~andQ, ~~pie~:pQlt ;v\ilil yJ~. palalira es :n.asal. S~ _tUh.


(3) ... ante voca,l :o.o acentuada: if!. (hi) .

....

ga per$ona,

1
1

"d"!l a~~~
(~):i:"J:~~~o~~n~.
El aid~etivo \p~e~;-:? de.
sin~_.Y..VJ~~ ~8-:.
~ . :1~, ~~-~~~a, ~o. ~s~1lant~, e1~~10.

py $5f ~::d~ruic1;: ~:3:; ~~~;.!i1;.b'i-~~~~~-p~ei:den . . la


ne, nttn,e, p~uo,, .9om() en ''fume reta .Por~! '. Los otro~, no var~~
-~O~~l. _s~gmflca, .. ~~ag~y . (n~ii:i) 1 , p~r.a.!mty. :Asunewn
.Ofr.-I ...

.!

)
'

)
)
)

)
)

-----

---.-~-~~

1
1

1
1

.5~--:- m:~!'&'_'(ol) puJm: SU! oo:be~el'!~: lar~.


~~ - Ho'mi {5J ~a.: el ojo tde B ~ 'i:'-

'

.l

-ta.j;Y'ra: ='..;..;;. om~.: hija:..


..... .,; .,; .(~de~.. tt*-d~~L .

ate'y: pereza.
.. ao: ropia yes#do ,
pyahu: J:levo

.ra.jy

~tajyra ~ ; :''

.. .:.

1.- Su rhadi~e. 2.-- Su. cara negra; s.-- Su vestido


blanco. -4... Su lindo nombre. 5,-.: S.u cabeza.. 6.- Su P<trro (use hyn?.b~) flac0;.: 7..~ S '.bellera-r bian<! ';;:~ ,~\_
-maz .d~.,i;u... .,~~p.. 9.-. La pieza de s~.::cas. 10~... :;La_~.~a110.
, 4e su _h1Ja~

~r'"'

. . : ~.

4:;.:

.,

't . - . ~ ".. .

"l

MEMORIA

1
i

Av piko nde?: Quin es U d. ?


Ma.m6ipa reho? .: A .d6n'de vas V
Mopa
reho'l: A.. dnde
. .. :
. .. . ' . . vas 1 -.:
~

':Jt'!;::...-.

.; ; .;~ .r. ~ ..~.

,":::

. .. .

'.1' ~ ~

7; -:IpoPElrura "ijesp.da": en sus manos su esipada.


s. -Isy a.mycyi: .su ma1dlt'6 .difuITTta.
9 ~ - Ia.te 'y vai: ""f:{U- peir'eza 11.nalia..
10. -Ijao pyahu: li!U. rr-opa. nu:evia.
11. -Kymba. gueikura: sus bueyoes.
12. -:-La ita'yra aki.thata:. su hij'o cabezudo.
1'3. - La itajyra pora: su hija linida.

' koty:, pieza, hal:>iita- tova ~ose~ : e.ara.


ttlm: sa.be21a
ci6n
rov.a~ hova
&va.: eaibefli1eira
t~;sa -ose.: oj.o
. resa, hes.a

'.'

...Artculo: iio e.z;:i.site: en Girna~et{ll. (" J;a:-' ', ,' ;10';~)::


Gnero': iio e::x:is~ e en Gu.arali.
.,

, ...
1
1

~I

gui: bey
akith9,ta: ~J.Jezuido
-~ic:ab~za d'Uira)

'

Nmero:

''kul~''

.. ...

A. d j et i v o :

'

d. e m

'

"..

"
,.

,,-,_::-.
).

os t r a ti vo.:s,:
1

Singular
Ko: ~ste, -a: ko ka.vaj:u. :.
Pe: ese, -a: pe ja.gua
.
Upe : .e;fe, -a (18,;usente) : up.e karai ( l) .
Am.o: a.qu~l. ~11a (l~jauo} : aa.oo .ki:l..'aigy
A.ipo: aiqu:el, ~lla ("%.e.$.c!lP,()~d.o ). ;,_aipo '.'?~.n.a.d~ ( T): . : r.
:
. Plural.. .. ' .. ..... . ..
.~o.a.,. a: estos/--iaJS: ko'-a ryguii"$u. .._~ - '.-' ' .'. . '_ : '~ . .
'trmi'! esos, ---.<as; unos,. -l!I.; '8:'~.Jl~llo.'3, -"7s": w4Jnlt9/l. .. '

(4) ante vocal aoen~uada: "hi~'


. . : .. .. , .\. . :. ,
...... (6) La. palabra oscilante sust1t~ IJU letra DUC:tal por rf'h",.
. .
.
. .......
exept? algi;tnas ~? "ta'yta, tajyra, tva ... ",que ltacQli "ita'f:-"Cl? .'.'upe" y "aipo" no se han u.a~do tod~'.'-8;,.P~~ ~o$ 7 AA'iaimQP._ PF- ra, it&J:fra., 1tva. . .
runa 'idit" de coi:J.juntll de los dem,oatt,'.lt.tivoo .. ~_s cop::i.entes... '. . , , .. ."
Ofr. l. G. Oap. X. D.
.: . :.
'
15 .

l.(. ..

..J

J',.U X t

p ~ S" i. 9 i. O :"11,

. 0 S C i 1

a ll t.e s

*'

~:

Altera.da: lmkue jitra: dueo: de Ja cb:a'('Jl'a Teta:


p1:t..ra,~Norm111l: .6ga tujtr: ~sia. d.o birutro.
Reta: ~iJJdejra vt '.
1
mita'i po:ra: nio lindo
Reta: heta

Adj etiv<:">s. Pos.esiyos.


Xe
"Nde, (I, !j, Hi. H)
:&ande, : (.&a.ne)
Ore

Pende, (Pene)
r, (I, Ij, Hi, H)

'"

Adjletiv;o Po1sesi'V'o de
:Persona.
I: ante eon.sO.n.anJt;,e : "ika.vaju
I: -a.n.1e voica..1- niasal: iakfthata
Ij: a1lte vo:c-al no aiceaJ:tua:da.: ijyvoty; (Hi)
Ri: ante voc al aie.elllbuiaida: hirva
H : -en paJaJJit"as oscilantes : hesa.
1

Nume:ral~s

Petei: uno -

MakOi: dos - mboha.py: t11:~es -

frundy: e.u.a

tro - cineo . . .
EJ~CIOIO

.
.
. . .
. . . . .. :. : .. ..
3. -Nde k.o ~P. j.r~: .t .eries ~l .duo df l.tt c.~~.:-:':
4. -Ra./e teta !J,uypta: l: 1es- el .r~e .del peifi,.

.5. --:&ande eat6lico": Nosortros so:mos iciaMlfoos.
6. _:_:&ande ko kn.imba'e pa,ragui mbarete.: nolSlofr-o somos
homb?re~ fuerte~ Pll.'a,gTha,yoo.
7. - Or~ lro mita'i ak!.haita: somos nios dUlt"os de ca.b.&za
.
(cabezudos) .
.8. - ~ohapy. ~itaku.imba.'e paragui. -mbarete: wes (ni.
:os) var011eS: para;g1i1aw-os f.uertes.
9. -MokiOi J:!litak.ulm.ba'pa ~o pee?: Sois -do.s. (nios) varolJJes. voso'tr.tos f
. 10. -E[a'ekuera, ku karla'y mba.re:te: e.Uo1s S0!11
fuer.
tes.
11.-:- ;N'depa. Anice_to? Xe ha.'e '(ha'e) (4): Eres t .A.niC'e.
to? Y:o soy.
12. -Ne rembirekopa ko Pa:raguaygua? Ha'e (4): Tu espoS1a es Asuucenia? Es, (S oo).
18. -Nd(:l, mita'il Xe:pa? (4): Eh, t, nio! .Yo'?
14. ko Kapia:bruygua,. Pee piko'? ( 4) Nosotros somos
.
de Capiiait. V:os.otros. f
15. -Kuarah.y ku yv,ga. resa: eil sol -es el ojo del cielo ..
16. - Jasy moroti pyhru:e jra: la b11aneia lUllla e.s la dueficl.
id1e 1a 11 o.c::;l10.
17. - Ko kuatm .a Leona. memby: es.ta muc:hacl1a ea la
.fja de Dft. L1eona.
18. - Tupasy ko a.nde sy avei: la Virgen es ta;111bi 6u nues.
tr.a1 Mad.re.
('\ ~

;"

mozos

)
)
)

Ore

N9 6

1.- _El hijo de D. Ambrosio (es) afmncno. 2 ...;;_ L '.

hija de D~ Pedro (es) paraguaya. 3.- J"unto a nuestra. m :


dre. 4.- Mis bueyes blancos. 5.- La casa de su padre. 6.
Cmo est Ud.? Muy bien. 7.- Su cabeza (de ellos). 8.
Tres cerdos silvestres. 9.- He aqu los nio's,' 10:-. Lo.;
ojos lindos de la. Virgen.
,

~.'i'

--

..

'\?.."i\} - - - - - - - - - _ _ _.....,.
~ '~ ;"f

LE O O I 6 N 7iti
'. poriahu: pob~. p().
(tat.a) - 0S1C:: .dum
1
'V' . (1)
t V t"'' . 't., .. (tl)

':
~
lllOOliah.U
br6Za
(rata) hata
- -e
Pi\l e ... l'.Dl_ a. 1 po~a.uu ~ : yo -soy ~ pq_hre nino. tuvixa - OS!~.: jefe, mboha.py: tres
2. -.Xe ko (S.} Ju.an Ra.m6n Pau1agt~: yo soiy
ruvixa
gra.nde
ka.ria/y_: mozo, jnven.

yvg.a.: cielo
jasy: lUDJ~'L

pyhare: noche
kua.t~-i.: mUic:h"a.cha,

(1) Los proi101ubre$ persona.fo~ sujeto s;:i1; xe, nde, h.~e, an - huvixa
lmaralty: sol.
.
moza..
de, ore, .pee, ha'eku.ra. No sufrel'l n:'iluca.. modificacin.
:
.

-
(2)_ La .mera yuxtaposicin de 'p':tllJO-mbte ms s-ustant:l.v o: . (4) El- verho sin ser predica4o: se e~resa, en,.guaran: '~) con
sustantivo ms sushtnthro suple al verbo ".Ser ms SW:ltantivo" el prono~bre s.olo;. b) con .el.. prollombre .. y la. parto-u,Xa. "'.b.a'e";:
castellano.
e) .con-solo "ha'e"1. que equivaldra a "es (lo que cf.:es) 1 es .(e.s),
(3) Suele intrcalarse la partictila "lto" o" "ku'" :>ar~ evitar (s} es.".
. .
. .
. .
>i:
ambig:edad e: indicar cierto nfasis.

Cfr. I. G. Oa,p. X, I. A; 1C-a:p. XVII, I y lV.

16'

17

)
)
)

)
)

..merribyf'hij.c>, -41..
1:wei: ."t~uribi6.ri

kuimba.'e: h0iilibi~e .... Y.a:r-6n

mbarete: f~vbe, " uer?.a

(~-:_la mujer):

.'-"-"Ip.ora '(2) : e2 lindo.


4. - :Bande piru: aomm.<; delga1dos.
-Ore va.i: Somiost feos.
6. - Pende kyra: sois g.ondias.
7. - Ipjtahu.: son i1.uievos.
.
8. - Xe Ul). ~ory -ko nde rra. rape (4): soy fe\liz en el
el.fa de tu sauirt:o (noRnhfle).
9. -Ne. akahata: eres. e.~11bezutdo (c.a;hezia.. duea) ..
10. - Pe gtiyra (3) hovy: <.lse pj.ruto es azul.
-11.-:&an13" mb'oriahu: somos: p:oht es.
12. --Ore ka..rape p:iko-?: 1wsortiros (smnos) b.ajos V
13. -Pene (3) inbarete: som fwe1e:tes,.
14. -Lo mita iat~'y (3): los nios $011 perezosos.
5~

EJERJOIOIO N9 7

1:- Yo soy un.nio francs. 2.- 'J.' eres una muchj


cha de Pillai. s.-. Nuestro Seor. (:&andej~;ra) es el duen.;
del cielo. 4.- Es tu padre? E~. '.5:- vosotros, jvenes! N:
sotros? 6.~ La Virgen es riue&tr~ fortaleza .. 7..--... El es l
du.effo de la chacr. 8.- Doa Carmen: es uria pobre Viej '
cita~ 9.-- Mi espos?- es una seora francesa. 10;- :Este ni).
o es un puerco. 11.- El hijo de D. Porfirio es un -moz ,i
fuerte. 12.- Jess es el camino. 13.-.- Eres un Catlico
. Soy. i4.- Los hijos
Da. Cipria.na son. dos hermosos (nf
: os) varones. 15.- E1 Pomb~ro es el ..
.sei'ior
(de
la) noche,
.
.
.

de

. lVLEMORIA
)

totjr '- os\1 :. feliz,

Mamguipa reju: de dnde virnr.ie~.~


Ma.moyguapa nde.?: de dnde er.eis?.
:x;e Para:guaygua: Soy A..~rntiiceno.

1,

a.legrlO
fory : hory

,.

ra: da,. tic,mpo.


guyra: pja1to.

(tovy) -

o&c. : a~ul.

verde
(rovy) hovy

(2) Delante d,e cada un.a de las formas de esta co:u.jugacin


se sob:ent:ende el correspondiente pro11ombre persoi::ial su.jeto: xe
tu.J~1 = xe, xe i:uj.a; nidc tuja = nde, nde tuj.u; ituja ~ ha.'e ituja.
.Literalmente: xq tuja: soy viejo; xe) xo tuja: yo soy viejo.

)
1

LE Q o N

8!J.

(3) Se .cum1Jlen enteramente crn e,i:;ta conjugacin las reglas


propias de la yuxtap.osicin de a.djetivos posesivos con P'&labras
l. -Xe (1) tu:Jai: yo s oy viejo.
oscilantes y na.sales; pei'o el pronomibre personal SUJETO -co2. - Nde yvate: t e'l:'e's alto.

, mo se dijo--- nunca cambia. rr Jl'cs ca.b0zota. se dice: nde, 11e ailti:i.


hata; y no: ne n:e akahaitli, i1i "ne ndo a1klfa.ta' '. ''yo soy feliz"
. ~e dice: "xo rory '", y no "xe i:ory", ni "xe hory",
.
(1) El .v~rbo- "ser. ~~ adjetiv?;, se ..expresa ~. gua..ran t:Pll'
(4) La partfo"Q.la "pe" ("me'; .-con p:EJ.lab:ras nasales) ,p,os.pu~ s.
l~ yuxtapoS!oipn del adJet1v:o pos~s1vo. .Y. U,!1 prechcado: "'lf. v~e~ t~ al sstantivo 'i11diaa tiempo .muu1d.o y lugax en 'dnde: ara.pe :
:10, eres. vi~Jo,. . . . :X!e tu3a., .nde t'U;J&i nand-e tUJ'1'i1, ore, tU!Ja, en e.1 dfa; "ikotype": en su habit~ci6n.
1

)
)
)

)
)

pande tu3a., ituJa.


18

Ofr. I. G. Oap. XVII. n. n. 186, 189.

'.<!""'

j
)

')

2. -Petei kufi'Q.ka.r.ad imemby (2) mbohapy: una seOlt'a.


tena ta.~e1s hijos.
:a. - U::ini kar.aik:ia.ra. hog.a. ka.pi 1i: esos sefiott"es ti en-en. oos~
. die paja,

4. __:.. J:k:a.ngUe jetaipa piko?: tiea1e (quiz) hu!e1S1os como ti.jooas (tijell.'16o&)? 1
.S."'.'"-"Igus.tun, .Pa'i~ es a.gta.{d!a,ble, p, (tiene glll3lto} ..
6. -Ne po pinda: ect"e1s Lad:rn (i1.e11es man:J.o~ die a!ll.ZUlefo).
7. -Ne retym'l.t. po'i vaJ.:.tienes piell:'IOJ!is de1giada;g y fu:ag.
. 8.-Xe areko (2) pe.tei koty p,oti: tein.go 1ma piie21a limpia..
9. -Re:r.ekopa. (.3) la x.e kyse?: ticneis 1m.i .cueihHio~ .
to. - 0g1l'.ereko mokf jagua: tiene dos peirros1..
. 11. - J~ek:o la ~ndejra "gracia,'': t(~n.ea:nos la grada de
Dios.
12'. - Pereko piko la xe "cuaderno '"1: 'ten~ rmi. !!:UJadle1".lto Y
113. - R.ogu:e:reko : (Jo) tenemos.
. 14. - Ha.'ekura oguereko x~ rymha sui: ellos Lie:ne:n. mi
huey.

)
)

'>
)

EJERCICIO N9 8
1.- Yo soy alto. 2.- Estos nios son feos. 3.-- Est
ce1~do es gordo. 4.- Mi caba.llo-' es lindo. 5.- l es durp.;
6.- Su hijo (del hombre) es fuerte. 7.- Vuestro perro e.,
~ *.fil>
perezoso. 8.- Vosotros sois. delgados. 9.--- Aquellos
ros son azules. 10.-- Nosotros (restringido) 13omos bajos.
xe areko: yo te:ng.o
1.1.- La hijita de Da. Liberia es cabezuda. 12.-- T eres
nde ~rko: t tienes
feliz en. el da de fa. Virgen. 3.-.,. S?is pe~ezoso~ vosotros? ktpi;i: paja
(tetyma.) . -ose.: piee- ha'e oguerako! l tie1.4.- S, nosotros somos. perezosos. 15.-- .No, elms son ca- kan.gue: 1111000
re'.yma
n.a
n:e
bezudos.
je~a: tijems. . hetyma.
.
an.de jareko: nosio~
. MEMOli!A
pa:1: P.wd:r"e, sac1eir:dote pot:!'.': lin1pio . .
.
:-1;-ros tenemos
~da.: . arizu~fo
kyse: cire.hillo
ore ~guerekio: nos.
AraJra'e. pilr:o reguahe?: Cumlo llegast:e 1
. :iiO''!'idelga-clo

~andej;ra.: Ntro. S'e-.


(o.e>sti,fu1g.k1o) ten.
Avy'a. rohexvo: ]Ye aJegro de 'Ve1'lte.
or, Dios. p~ ~.}'eko: vos. tenis

pja----------__;.,---------------------

ha"e~y.rn_

Y.oECCIIN

9~

J.-- Xe rory (1) ko nd.e rri:;. .rape: tengo afogda

ogu.ereko:

-elfos ilenen...

en ei. 1;~___.~_......,..

': .. (2) :. , si se indiott al~ que es PROPIEDAD .del. sujeto, pue..


----.
de usarse la forl:Jla anterior o el V'erbo "areko"~'.
. .. . \
. ,- .(1) El v;er1Jo 'l.'ENJ:t se ex.presa.en gu~a.n:.co~ la yux.ta:poN.. . :!3) .. ;_.cuando.lo que tiene el sujeto .no es suyio, se u-sa slo
sic1ri del a.dJet1vo posesivo y un predlcail.o, s1 se mcllca una Ct'O.A<I '' areklo"~
.
.

LmAD del sujeto. . .


.
.
Ofr. l .. G. Cap. XVll, n. 1-91.
20
21
da de tu: sianfo

1 )

)
'

)
1

f.

. EJ'.ERO.IC~O N~ 9.

L- Tengo un perro fiaco. 2.- Juan tiene. ma.~os lar;


gas:. 3.--! Mi padre tiene. los bueyes del. Sr.. Pedr.o.. 4.;-,. Ten'
. g<;> v.estido limpio (adj .. posesivo.) . 5.- Mi mano tiene hu :
so (adj. posesivo). 6.-- Tenis los cuadernos.; de.~!riguel'.,.
:1.- Ellos. tienen mi caballo. 8.- Nosotros .(restr:.) ten
mostu.ce+do (cymba) gordo. 9.-. Es agrada].)le (da gu.sto,1i
el sol. 10.-- En mi pieza tengo tu sombrero. 1.L---.'l tien ;,
:pereza.

'
i

MEMORIA

Reiie 'ekua pa guaran e 'eni.e 'l : Sa.1)ee .h a.b J..;1 en: ,.~:t:a.!'B:l'.l.il:
"
k<rai e'eme?: S:::i..ht'lS h:a.hlair en eas.tel11:1,rio f
Ne'il'a gueu~ri.: Toda...ifa no.

:7~ . _;_ o:r.e re~ re.; (4) "escuelaipe" :: esimn<}s .e~ la . ' e$0wa.
.. . -

,.._..-Pene

-...

. 6: :--- iitane
:;nbarete:. e~annos
foie:Pter.4.
.
.

..

" gr;i1d!o.T.

. algo elll.-fleirm1os

i4.

tesai, - ose.: sialud, sano

sin hac;,er.' hra1d!a.

ra.se .pi:ko'l': 'estis Uo:r.alllJdo Y {llcr~isY)-.



10. - Unrl ka.rai ika~gu,ma: iaiqeJlos; SJSove.s .y.a esit.n haa"

trilaidos.
.u. ___::Pe. sy ifi.ngQ;ta imembyrehe: -esra ltWJd;ie est pt"eO:CU ..
poo1a. por 'Enl: ihijo.
12.--:- Mba'jxa:.pa reiko? (5) Aiko poJ;'.ii.: Cmo .ests?. EsM
toy biiero.. .
1'.{,;,_Pe mf.t 'i" iko vg;i~:. Ese 'rua e:sit ll'lll:;
.
- ..
~ Afuie (6). x~::r~g~pe, xe '1as'Ymi: ~oyen mi 'c~a; es.

toy Ulll poco en.fe!lnno.


16'.<- d..inie. ':.ltokupe ~ \i~J. efD, h1 <iihii:tL~m..'
.
rn.~ ~~ Cim~P.q. Pa".i,.tp~p~'l".Ui:ij;l.e o~. (7)~:.: E~:t el Sr._ O~.

i~. eai la igleis11a ~ A1l. elit .


.9.

.'!.~

1. - Xe .rory -( 1) ko nde rra .rap.e : e,s;t.oy cou1teJ]to en et:

fa. de tu simf:Q.
2. -Xe tujma (2): ya e~!:oy 'i ie;io.
3. -.Ne resaipa?: Esls bieJ:l. de' S!lll'd (&-:f:lil:1)?
4.-.:.. Pe mburika ikane'o: es:e mulo c:sb cauislliido.
. 5>-Pe_: kure ih~~ porii,ma (3).:' os1e ce11';.o e~t' Y'l), bi'l'l

, :s..+- Pende rasypa? Ote ra.~ylVll ::e~ts. e:riif'eil."'lno.s 't ;~t,-amos

resai

he~i
. mat::yia. ('aidv.)

f!aisy, - os1:i.: e111:!;e.1~:incdad .. (enhas.y


. ..
'fl(:wmo) .

. :t:8,~Y

..mi;: .a.lgo,, WJ. POCO (mdv:)


mbu:dka: mulo, mula
kaigue: 1hra.s.i-o, 11astfo1do
ka.ne 'o: .cinsaneio ..( c1SJ1~~-"'.<fo.) . .tase.-::- OS!C, C Jl!a:n:t:o .ll:O:".'OSio
'
teko - OSC. : n8il;:ural-eza., mOQ.3 ra.se ' ha;se .
reko. hek-0
ele scrr a,tig:t.ta.: P:reo~upr,vC:n, . pn.eocu~
rei: en ha~d.c, n vano, {leaoc.u- rehe: por
piado
pa.diame;rnt.>e,. ( a.d '') tupao: iglesia
uppe : all .

i
'

)
')

)
x~ ailco
. fiande jaik"
nderem:o ore roilro"
ha'e"Qiko pee :Piiko

ha.'elira
oikio
-.

xe

ha.' e oime,

ande a!me

ttjme

ndereim.e

ore roiii
.
.oi .. pee 'iiiime
;
. . ha'elmra .?~~;

)
)

;mJEROIOIO N9 10

, t~ E~toy hastiado. 2~- N'esti.~o s~fior. est en la igle.'


sa.." 3.- El Sr. Cura. est cansado.. 4.- Ests llorando 6.
Estis sin hacer nada., 6.- El inufo est. '4elgj,ido. 7.- MI.
hijo (dice ia .madre) est en::Ee~ino. 8.~ y~ .stoy algo can '.
. sado: 9.- Cmo estis?. 10.-.Est tu padre en casa? Est,:
:n.- Los nios estn bien sanos.. 12.-- MI perro ta est;
. viejo. 13;-IW:i madre est en su' cuarto. 14.-' JiJl cerdo est;
m el barro (tuju). 15.- La.chacra est all.

)
)

)
)

2 . .,.... Xe inandu'a Antoniorehe (2): me a.cuerdo de A:rut:onio.


ipoxy imnaridive: uura. vi-eja se enoj eon

..a. -Petei guaigui

sru.

u:n~rido.

. Revendesi:a xve ko t.iburlli:a?: me quielr'. vendeii. e,S


.

tnu '
. fa.

Mbovypa. rejerure hes?: unto pides por eHa?


Hepy eterei 1: qu i,lt'o l .
.
.
Pe mbu:rika ndovalei ll.ba'eve: esa mula. no V'ale n.ada;

ac r

L-E ..

:N 11~

1. -Xe ro:ry (1) ko nde rl;'a ra.pe:. in.;e ilegre1 ~ i :da. d~


. . . .. . . . . . .
tri :falllit.

. .5." - Xe 'kO'e

p.oir~mi.: an'l:arie.e biren (UirJ: poeo biC111).

.6. --Pt}nde resitripa pende -:rgui?: os .olvildiilS: 9.e

v~eS-t!!.~o

. padl."'e'l

7. ~ Nah~niri, <)~.. ma:iidu' a PY:Yi: ~1.0, . noo acci1dmm:os ' .a'ile

. .

nudo ..
8. --Pe mita'i ipoxy "ifierma:n.on~ive": ese ni.i.o se enoja-eon
su 11ermaillo.
.:9. _: Nde poxfpa: t enoj:as?

10. -Nde ja.pu!: niienrbes !
lL - Xe ma.udu'a ai;p,o yvgaxehe (3): ime a.cuea:,do de aquel
ci.elo.

(2) Los verbos x~nd:al~ sori intransitivos. Muchos de ellos


..tie;nen rgimen especial.
.
. .(1) ,A.Tgun~s ve~lpos .cast~~,oi ~que.fl '.US e11s~ti.r.-.se
(8). '!amo": aquel (lejaoo) - "upe: ese (ausente).-""" "tri
pi.1~an :r;t g.u_EWa~.i c;:~Xi.Ja. .ytiitaposiciii de,l. iliiJetiy~ _pos~si,~o '.y po".: aquel (desconoctdo). Estos tres completa.u la sede de a.dj~
un predicado, ciomo si .:fuera .. t,ui caso ms de ~'ser inas adjetivo.". tivos demostrativas.

"tener" o "estar". ToClas st*s: y~t.!t:P.psi~ione.s ~()n l. adj~ti1to


:
.
Ofr-.
I.
G.
O&p.<XI:
~
po._;t,sivo dd:n origen a.l presente. de lds -~rbs lla;riiados xendaJ.es.

x-

24

)
)

4. - Ne ko 'e pora< :Piko1: amruieiciste bien Y.

)V.rEMOl,tiA
.

)
)
)

l
)

)
)

)
)

)
)
)

)
)

r--
.

1
r

.f

'

'

12.-- Upe- kal;'Etf hesarai isygui {3)': ese seor se olvida de

~'..7 Na.ndek~igu.i: _1(4) .:. n(j. es:fs t4a!fJ.t1ado.

ilU.'

~. -.Ndaip9?tyi~ no~e

..

'l,tia:dwo. ;
13. -Amo -ka'agu;Ype areko .X.e ovexa (3):: ei1 .aquef "bosqtie ~
. ten.go mi' ovej.a. ;

)
)

" t~sri ~:osee: Qlvido


nie' E!.-cu-er.-.. resar.i hesa.ti
. .

mand.'a: miemn1'i.a."

. (xe) m,andu'a"reh~):

rehe: _po.r
di.o de
poxy: enofa .
=.. .
. (xe) poxy (ndive): me-. f3n~j-O.
ndive: con
.
. con
ko 'e: amanecer
(xc) lro-~e: ai!na:Uezc.o

.gui

de

-~y'fi: ~ :me-u,u.do.:
j1;tP,u:'.me1ttil."!a
(:i.e) "'jaw:u-~ yo,_ nil'.ei~t <J
oV:exa ~ oveja.

.. : ..

~.: ;

.' 1

....,

...

14. -?tTd:axi (4), na.ndi, :uda.J:ia.'l, ... : no (soy) yo, n.o (e1es).
'11'
"
Jt:""l)"'"W'"J"'",.'"l"''t.-1..i:
cr:")) : t,
n.o t11
(es)
,l.
a "'u-ara.
""'a.mvn
r .A.~ nu.w.wi -~-::1
E11."e1s
J ruan.
.. ,_A ta . ~
. b
Ramn? No- s:ov
"' .,
' ., .
. . -- N anlWitileJa1
.ll~- . p~11.me,:, :p.o.. r~.1 emos en este ra1t1-cid'to.

]5 16

su.

''

... :

:'

"-'r.:Jfp

.1.H.1.:e

Mba 'e pilto reipota :rena 'l: Qui quie:re Ud. Y


Maeritpa reju ra.'e?: a g,u ~e?

L;E.. O () :J;..Q ~- ..;2~.


)

l. - Ndaxejapi
... (1) :

-~(xe) .i:esiri (gui) : me olvMo "de- 1

MEMORIA

'
'1.- s:e' acuerd~ de.
marido df~rito '-: (cqfoque e~.~ rg11.:' i
.riien despus 'd.el adjetivo). 2.- Ess nios se olvid~n de Dici~.
3.- Aquel se:or . (aus~nte). Sj;). e:p.oj_a.,,cqn. ,s.u e.Spol?.a,.,. 4.-;":"': En
.~i~~qIOI N\l 12
aquel "infierno'.' los .hombt~s~ ~stn. eno:j~dos: ~9lf.D.ios. 5.-.- Te
. acuerdas de.. tu madr.e? (t<:-:- Os ,;;.c0rd.i~: de. vu~strQ. perro.~ 7 .-
1.- Yo n me;a~uet(lo: '2:..:_. . :Te acuerda:~(:t1'.f?''s,..:..:. -&~ Li.
En aquella casa (lejos) se acuerdan de mi padre. 8.-. Cmo ,
l:>ori~
no se 9lvida'.dei ~u' hiJ!l-,~'. 4. ~. ~~1...~a'l.1\0 ~e ,e,1fada con
.amanecisteis? 9.-.-- Amanecimos bien. (un poco, biep.)...

'

. .

8. -Nde re~a.t.ipa? Nlaxeil:'esa.J:-Mri '(3)'; Tic 'olvhlas"/ N6 l


olvido.
9. -- Ima.nd-u.'a. pil:m'l NailQ!mdu' ,i: 1S.e a:eue1rid:a.? na; sie'. :l!c.etr!diu
. 1 O. -- N aaneresatri : no esliao:rtOis sal1!o8i.

11. ~ ?ene ka.ne' e piko'? Na.oreka:ne 'f: Estis 1cansa.das? No.
12. -.Pe "piola", ndaipo'iri.:" es eert 1d!a.: no- es d1e1lg'ruc1'a... :
13. -:-.Naipqrak no. e\Sil; bf.eai..-

EJEROIOlO NQ 11

)
)

:estanos:

7.. -- N aiziibare-'ti (2) :' "n isou. fu:e.ittes.

)
)

enbja," .

4. ~ Na:.~n~e~~rfi(~ .. :i;i.o
afogies.,
5. -:;; Ndaoreasyi':. D. ' eS.tamcr.s en.f-e.i.fmors..
6, ;_ N~F,end:Stu.ff!_' n;9. sois' \+isjos:' . ..

i1,o.,

;per.so:al~s.: J.:JD~I;: .. n_daha.~ei.. ~ .Yo. 11.0 . , _l no (h1..ii.n:U'k1).:


' . ; (5.).r" 'Nd:a:ha'~1' ~,"Qrm;a.. usual .P,arni toda:-:1 1M pe:rs1.:;,1as ca.a~1cfo,

nn-font-o,
. ..

. '(1) O.o~' 108 'verbos' xeudales la.' ~.eg;acin' .~e expr~f?~ anteponiendo ":uda" al yerbo (adjetivo posesiv.o. n;i..s-.pre.dieaclo) y pos..
ponindole "i'': Yo 110 miento:. NDA-xe-japftI.-
26

-(2) La p.~rticula "n,1e/' :J.,itde 19; no._i e_;,.::\t.S .:1a.fabr:a:<.1 jJ.l;SB,;i&:.


por ir dtl}lr.nt' a1, "'.!.~d..;,,; e.I:
ll'lmbn.reti" fa. pierde 1por ir i!Jirt;;i "I1~X~ ...~u1.E'l1 '.!f'F'..
"
.,. .. ".(3) PQr ~1J;f-qn.fa.; s, fo11r ite1lios fe1":r.inif.ls eti: .''':iY f'~ :;i~~ ;,;ff~it'l'fi:
~~rF' en 'l'Tez <;i,$ '"i'': nrJ.a,x:er.e-i3a.ri'.E',1.;

. . , :
. . (4) ;r..a respu.e-&ta n;egatiY131 a p:regTh"1iat:4 com:c~: ;.sha3 si.Jo :f;iJ. ei.
'.que h~.)1~2h( ~sto_Y; el-.1qtie!3Ia t:C~ido s!o'l." .~~ue~i .l1:itp:r~)f.;\'l:~,3": ,::;:.
gua~.n1 a:uacue:r.u:io las p-a.tt1ewlas. ":nde;" ~l 1" a J.or,1 p:q1::i,J.J.:.ih.i:t:H~

riin. ~'nandejap6i". :pierde 1& ia:,

'

-~-1esp(}m~e. ngf.i,tivamente ""a.ria~

ti'.ANTIVO. , .

. "

... . Qfr;"..I. G. -O!a.p.,: XV~


,.

..

..

nu~

oracln 'de vei:ho se'i"mtis

._. . '. .. .

157-161 ;:"
. .

.. .

stm-

...,

:1

~-'\

,.-

~{

\
)

l~s nios. 5.-- .Nostfo naestafuos e:tifertns.. 6-:- Vosotros


no te11is salud. 7.--: .Est bien? S:.-. No, no e~t bi.en. 9.-

,.
!.

EIIos no e~tn: gordo:s. io.- N-Sotros (restringido) no tene


mos fuerza. 11:- Me ac;uerdo del .c~telo y (.ha) no"lloro ni (y
me hasto. 12.- Conjugu e:ri todas s4s persona.s : yo no
~Y .fuerte, t no eres fuerte, ...

no:'

)
)

.iVLEMOltIA

.Aj erut ta uqve pete1 mba/e: 'J~e voy" a pedi1 un.a C1<}S1a..
.l.Y.l;hai'pa he'ise guaranme pva//: Qt1 quiia~. deefr eso en.
... ~"U:an."an?

i .
1
1

'

)
)

)
1
1

l. -Ne ra.se (1) nde sy amyryfrehe: ll<:J'l."'a. t pot tu 11i1HJJrn

dii'.u:n.ta !
2. - Pende py'aguaskena {2') : sed valiein.te-.s.
~ -. P~nde roryltena pee: .a.legraos vciotro'S.
4. --'Ne ma.lldu',ke lie fueinfbjre: illiCIUJ~da.fo -de tu hij.
5. ---Pene mandt1'all}na. (3) penda syl'e: Et<eoridaosf p'l" favor,.
.
<l.e vu.estit~a madre.
6.-Ncle r.a.sY!la? an.i ne kane'<H.~_i(ti) (4): Ests enfermo?
N'o te ea.uses,

1
1

se tilo5lificali 1~ri fiorm~ dei pr-selitQ;, x~ndal pu.a ex.


pres~ el imp~~at1vo: ~'Nd,~ rocy: ~ aleg'l'Rf.I, a.legr.ate" "P:ellldi

.. . (1) N9.

.7.. --l.lli. pe11e mbyiy'.iti: 110 os a-calorisr (no sld.fa{).


S. -Ani (-5) ang.ke pende res.ariti l~andej;;:agui: (por c.>;Gmp:asin) no OB! olvidis de Nue;'31t:l'o Se-Or".
9. - Me "paoiencfam.kena" 1 xe ka19,i: ten un poM de p:cieJ'.L..
eia, seor.
10. -Auke nde resarit{: .1io te .:olvides:.
11. - Ani nde ta:vjtei: no seas t.011.to.
.
12. - !.1.ni ude p:oxfrtei, "man:rl.ta/': no te enojes,. mMn.ita.. _
13. -NdeJ Jua.n Ramn, am. (6') w_pixa: ,Jui:? l~mn. no '(s~aY

as.
14:. - "Pe-ro, mam", ~u~ia,' upf.xsti.: peil'O 111'Ul~ni1, por .l:avo:t\
no sea. asL
1.5 - Ha pya/emke: y u.u PO'(W ap2:i131a.! l
16. -A.ni ndeja>te: no ntlentaR.

)
)
)

)
)

)
J

)
)

:t'.OU:"Y . os alegra1s, aJ.~gra.os .


. .
..
.
(5) A la partcula ""ani" puede aadfrse1e "ke", "kena",
...., . (2~ Pa;r111- da.r fuerza al im}l'era.tiyo pue~n ai;1:tdirse las pa,rtw
"na", aon el mis-mo sentido que en la ~fi:rmacin; o "an,ffn.'\ por
:~N:;L~~:. 'kena'' mandato; "ke.,, llla:r.td:ato duro. "m:J.rnria/'; ma,nd'ato
;suavut~ .

'
. . ..

compasin, que .se puede combina.r cou la:s anterio:i. es.


. -
(6) Las partc:ulas imierativas .~ke, kena, .mi1 mina, aJ:J.k~.
.i ..(3) Par~ suavizr el imlperaitivQ se itden ia. . par.tcUlas:: .
.. ~ un poco; por fa.voq "mi/', sftplwit; Yriiiina/'. splica; cariiiosa. ann.~ ... ) puede11 JU:U.tarsc a pala;bras qu.e no sean verbos; en tat
ANI upixa;.~
,
(4) E.1 imp~ra.tiv~ negativ9 se fotma. anteponielidl(): ~~ 1 a_lasi. CaSo: est implcito o sobrentendido el verbo :'ser''
1
que.. no (sea) asf.
to~ma.s ;afumat1va.1:1 del presen-oo xendttl.. A-. ve~~.' se pospon;~ . ~'tei''
. Ofr. I. G~ Cap. XII. B.
i(tiJ; tu te cansas: ne kan.e' o; ni() te anses: ~ n~ kane 'oTl!f.l;"

28

29

)
)
1

J
)
)

. .

\ ...

Py'aguasu :.

vaJ.1{'1.t~.

.go caJoir
)

.
)

upb:a:
h&:y

rus~

. . .Aldjetiv. P.os.
.Aidj. o Sust. Expll:"~:s'a..las i<l,cais cast~lla.nrus::
~~{EJ.ai'" ms aidcte'tivo; ,'~t.ie:Qieli~~' i ,(Cesall:"" y .olf.-Vais.
.
: .,
.
; [.,(~) ,xe tuja: .. (yo.), soy. viejo"" . '... xe io;ry: soy ~.le.gu;.e.' (fJeli~)
: .-.(xe).. xe r6ga::(yo) t.engo ea.~a
xe iory: t~uig.o ~t.egda.
.
.: .(~~), ~e rasy~
es.to~ e1ife.r~CJ
xe rory:;e!Slt:oy alegce:.
' ~:;;e)' xe res.ari: (yo) ~ne olvido.
::i.:e roty: mo a1egro.
..
te ~enojes. ':. '
'
... ''o n J' u g a e i l'l" X. e'"~ el i . . .
::..
j

:. PYa'.'e: aiprmi.

EJEROIOIO. N9 13

p.uJ.

MEMORIA.
Jah, jag'uata. "ndegustah.rupi 11.: vam-0s a pa_sc"ar por dollid.i
te gu1Stt.e.
.J~ha ka'aguypc: va:mos a.l bosque.

:RESUMEN
P r o n o ~ b r e .s

L E O e I !'{ 1.4.:i

p e r s o i1 a 1 e s

s.ueto

xe

.<ro)

1.-:, No seis. t~ntos (:imp., .fuerte). 2.-. No


:S.- Olv1date detu perro. -4.:- Tened un poco de "paciencia",:..
.
~

. .
. . .
5.--: Aprisa r ! . ()'.-- No ~e po~gas enfermo. 7.--- Poi::. f~vor, f'i: ~-'ijapu,@>japu,(]apu, ~ja.pu, Ejepu, ~\ japu.
acuerdate. t.m poco de Dios. 8.-=- Algrate un poC.o, h1JO mo. \2;JapP' .
~
.
--~
e_:/

9.- No (splica), Padre. 10,- S valiente.

.. nd e."ap:1 ~ dej.~p~. ~api, ~.japj, ~]a. #Jl3!:t

X e n d a:l:

ms

anga!.: pobrecito!

Verbo

ta.vy: loco, towto.

re.: a.ibtieivialtuJr;a, d.e ' '' rehe ':~.


(xe) mbyry.'.i:' "estoy s'udado, fam-

nde

. am~e
ore.

ha'e

pee

:g._t(jj.puL

~.

e::::;:

Ver b'o ser ms:


s u s t a n t i v o

Impe:rativp

. "

nde :~xy (ke, kena., na, miila., ... )


11
pende p.oxy (ke, ''
''
)
(ke, kena, na, ... ) nde poxy (tei i ti)
aui ( ''
''
"
) :pendG poxy (tei ti)

:'

TE fER
ES AR. LOOAL
ESTAR. MORAL
aieko . . te1;1.go
a.ime
estoy ( e21 J W,ko . e.<J1toy-- - ---. ha.'ekura
wexto
.i~ieiri:es. ..
mime
estis .
" :i::ci.ko. ests' .
~reklo
tiene .. gime, Qi. esr
'' oikm
e1S1t
V e r b o S E R 'sin p r e d i e a d o
cJ!~Ito
tenemos' ' . fi.!!:i.me
est111nos " L!J,ko e~':l~almo~.; .
rogu~reko lt.<,1-tr01:11qsi(r) rgime
estamos '' roiko
".. , (rest.)
Xe ha.'e
Xe ndaha'i tida.x.i
:~reko
tenis
(ie:sl:r:)
iiitko
e1c:i;t1s
Nde ha'e
ua.u.di
Nde ndaha'i
Ndpa.?: ere.s t 1 , wm,_qreko tienf:..m
Wi.me e1s1 ~'is
:: giko estn
(Ha'.e) ''
udaha'i
. Uta'e) ''
. Xe ha'e: soy yo

,W.me
estn ..
'.ua.futdi
:&ande ''
iij"an;de ''
1
Ore
'
ndari
Ore
"
ha'e:. soy yo.
oim-e
"N'andejra. oime petei'.nte ''.
napeei .
P.ee
"
Pee
''
oi ..
F!AY .. .'.!oi ~andejra"
R'a'ek. ''
ndaha'elrurai
Ha'ek. "
oiko
'' oikO' misa' ' ..
::SlJ

. xera.~y~~a@asYl, ;!lda,~sy~, ~rasy_, ~asy!i


end rasyJ,,. ~asy,
.
.
.
;.. e resai, n.e. resiii, hesiii, ane 1asi.ti, ore i;esf., IJCn.e resi,
;' hesai.
naxeresi.t:iri, :n.aner-esairi, nahcsiiiri, na:anctesairi, n.1>'.o:rere. t saf.ri, .napeneresairi nahesfrl.

Suj1e1t.o (m:s ko, ku) ms sus-t.a.n- .


t'Jvo

endej~

@.asy~e. ~asy, ~ ras~, ~a~y;. ~. .:asy~.~ railj~:. ~.1as~,

"xe loo kuimba'e"

31

'\
\
)

)
~JEROIOIO

N9 14.

8. - Pegu~t~ tape va.f'rupi:" <~minis p0r m~t aaari'lllo.


9: _,.~Ulnti miHi/i ojuhu p.etei mb6i ha ojuk_a.: esos nios en.
c:.udtttran una sc1rpic11.te y (la) matan.
10. - Pe. ka.ra.i ome'ij .avati ka.va.jpe (5) : e>':l'e '. seor da ma::.-.

al caballo.
li. - Ron.iete k:a.r;nby mitalrorape: damos IecJ10 a kis nios.
12. - &akiriri (6) tupape: crL la iglesia. nos OE\.-llamoR.
13. - Ogapy henda ri : -C!S't scntiaido sobre su caballo.
14. - Ome"e ita.'yra '(7) :&a:ndej't'ape: da su hijo a Nuestro

Secw.

i.-:-:-- Este nii? es perezoso. 2.-.- Su .per~za ~ g.ra~de. 8,-

Tu cabeza es dura (eres un cabezudo, cabezota). 4.- Ese se.~


or ya est viejo. 5.--.: Mi madre 110 est bie11 de salud. 6.- r
Nosotros tenemos dos perros blancos. 7.- Juan se oivida de'~
r.u padre. 8.- Pedro no olvida a su madre. 9.-. La V~rgen: se :
acuerda de sus hijos. 10.- No te enojesl 11.- Algrate. 12.- r
Eres tu Jos? S soy yo; no, no soy. 13.- Ests canSado? ;f..
14.- No lloris !
/.
'

f
1

ta". 5.- Nosotros nos callamos. 6.-- Nosotros damos xnaz.


a los nios pobres. 7.- Caminamos por buen ca.mino. 8.E.ga seora mata una gallina. 9. -.-Nosotros matanws a 1'h1es(1) El verbo gi.taran propiamente tal, para designar ias di~ tro Seor. 10---. Me si.ento sobre una "silla''. 11.- Da su.
versas pe~sonas, se s~rve de una caraeterstica. personf\l.l antepuea:- corazn (coraza) .a la Virgen .. 12.- Ese joven a.nda por rna.l

ta al radical. Liamamos areales .a los verbos -cuya ca:rae~erstica. camino. J.3.- Una serpiente mata .un perro.
. pe-z:s,o~a-1 es:. a.-, re:,-, o-, j.a- (.a-:-), ro- pe-, o-. L_a ca;rac.
tenstrna. personal mas el. rad.leal forman el presente de los verbos
8reales.
(2) El complemento directo

tratn.dose- de :personas lleva

(5) El complemento indirecto lleva si.empre "pe".


(6) La, carscte:dst.ica de la persona plural: "Ja.", se

"p'

)
)

Ofr. I. G. Cap. XI. A.

)
)

)
)
)

)
)

l
)
)
)

)
co:11v?.<ill:

siempre "pe'' ("me" con palabras nasales).

te eu "a" .en los verbos nasales.

(3) El complemento rurecw tratndose- de anima.les puede


. ('7). S'..e deja sin "pe". al complemento directo de -1:rerso:o.a, ptt
Jlevar o no "pe'' ai voluntad, procurando 1;1iemp:f.'(1 e'Vita.r la ambi- .ra evitar a.mbiguedad 1 siempre que se e.ncuen.t:ra con un ind:iraoto:

gedad.
( 4) El complemento directo tra~dos~ d.e oosas no ~leva.
32

ka

mby: fo<: he
\ (a)juhu: en00.nta:air (a.)guata: ca.minar
(a)
k.ir.tri : caUa:rse
(a.)
gua
:.y
:
sent:m.s,e
L E O O I O N 15
J(a)juka: .ma.tar
'ri:
sobre
mbi
:
seJ:pimte
A
.
.
... ; yvu: ma~1an#al
l. juhu (1) xe sype (2) ~otyPe: encuentl'o a. uu. m~dre r;:mbarakaja: gato
( a)me 'e: dait'
en su pieza.. ,
2. - Rejuka. pikci ku;re (3) Y: 11naitims al eordo V

"~
NO'l'.A.: .lo~! yorbo~ guaira.n~es han de buseaJse en lo\S -dfo.cio
3. -- Ojhu. pte1 yvu (4) ka.'aguype: e;t}neilt:ra u;n maa:i.antial : na.ri<Ja C"li la letr~a. del 1.t"a:dieia1, o en !la leitrt"a. "a'~.
. en '!-'J. bosque. '

4. -Jagua ojuka, mbaraka.j.:pe (:3): d peinro ~m-ata. al gat:o.


EJEROIOIO N9 15
. - Oguata tape porarupi: .camin.a. pou: buen. cam:ino.

6. -J'aguapy Hmespe": nos s{3ntamos a. la m-esa.

1:- Conjugar "ajuhu" en todas su.s persom,:is. 2.- Con~


7 '. - ltojuhu petei mita 'i poriahp~: C'ncon1~1amos a UJn nio .
jugar
"ajukan. 3.-- Conjugar "aguapy". 4.- Conjugar "agua~
pobre

j.

.
33

)
)
)

.,

'

; ;;(&i)l-c:uaa; sabor
,, (ai)poruka: prest-ar

MEMORIA

(ai)koteve(re~e):

Jaguapy ja,karu: Sent:ino.P:os n comer.


I:E=o:rapa ndve ko tE!mbi'u?: 'l'e gu~ta. csi;_a eomida ?

'

nc-

ee.siba:t'
(a.i)Imtu: hel"'ir, ela
var

, (ai)ke: enrLTait'
(ai)ty:

e-0hiat

yvy: s-uelo, ticr:rra


(a-i)su'u: mo1~dm.
(a.i)p.oru: usar

ag.a.
ko'itga: aJ1ora
(ai) po,ta: quete1.
(ai)kove: vivir"
aa: malo

' (ai)pe'-a: ciuita.1.~


.1

EJEROICIO N9 16

1.

l. --A.ikuaa.m.a. (1) ko guaran: ya l> el :prnran.


. 1.- Conjugar "aikuaa". 2.- Coi1jugar "aikotevc". 3.. 2. ~Re"iporuka ::te rpe kva. 1(2): prest.e;g a mi padne lfsto.
Conjugar "aipota". 4.- Conjugar "aikove". 5.- Usas so?
3. - Ailrnteve pete1 xnburikrelte: neeesi.to una. mula.
6.- .Le prestas tu caballo a mi padre? 7 . - Quiero un perro.
4. - Upva oikutu x.? ra'ype: e::w (ausenl:e) ~1iri a ~ui-_ hijo. : g,..:._ Aquel mordi a tu madre. 9.-:-- Entran en tu casa. 10.5. - Jaipe'a a Olotil.degm hymba ku:r~ pete1: l~ qu1tm110s . Estos quieren un poco de (tu) leche. 11.-- U::;amos. mal. nues.
.
... ,.
_ . , ... _ . .Dna. '9'1-0t1ldo m1 l~er~o: tra "plata". 12.- Ya. s~.ben :stas (co~as). 13.-- Neces1ta~os
6. -- ~ande k :rmta 1 ha na.1ko,eve nande r1yrehe:: somos m-' lllUtS tijeras nuevas. 14.- Vive toda.v1a tu madre? 15.- Fls,..,.
:
.
fi os y ne-'c<isM aa:1os :a 1me.st!a maure. ~ tis oci~sos vosotros ( a.iko rei) .
': - R01ke nde kotype: en-tramos en tu pieza.
. ,1
8. -- Pee piko peity yvype p..va'?: vos<ilros _ee11steis ul suelo: MEMORIA

1
1

1
1
1

I ~

sol

9. --'-- Oi.su'u a, Casimra.pe petei jagua: un pcrco rnm""TN a;


.

Da. Ctl...'lltiir\a ,;
10. -Peiporu pora ko'ava: uslli hicn estas (c:o1Has).
.
11. -Xe sy oiko p.ora ko'ag-a: mi macfrc- est hi1;m ahoi..<1.
12. -Aipota pete1 "kil" avati: qui<.>.ro un kilo de L11a.fa.
13. - Oikove gueteri u;mf karai aa: vi.vc!i toda.vi.a. esos i::i;'o-

14. -Aipva oime Rsfa.)e: aq111C1l est

.ein Rusi.

..

en gua.n1nH

L E O O I N 17t

15. -- Jaikua.a p-orama umva: ya _-s:abcmO:s bioii. erH1ii ~iotsi,is". .


6'-i.lt'l~i en mi c~$1'1..

"'"'""-----

(1) Hay cierios verbos cuya ca:rnoterstica p.ersonfl,l. es: ai--1


:rCi-, oi-, j.ai- (ai_.._,.), roi-, pei_,, oi-. Sou los, llamados afreaies.
. (2) Los pronombres demostrativos s~' ftir-ma:n con los adtetivos demostrativos ms "va. ;Kv-a., p.va, upva; aipva amo11:a,
ko'a:va, umva. En fa conversacin ordjnaria :no llega a pronunciarse la "v'' i se dice k.a.1. pa.~ '" .

Cfr. I. G. Cap. XI. n. 101; X. n. 85..

~~to

Av.pa oikui.ut:ne?: qui.t1 lo sabr?

r.rcs 1.1i:l.lo:.i. :

16. - Amva oike xe rgape: wcrtil

34

. Mba'ixapa. ja'e guaranme ka?: l'omo so clicc

~
.i

l.- Mha'ix.ap:a reiko'? (1): e6mo -esl Ud.'?


2. -1\~ba'ix.aipa no ko'e? -ipora: .(cmo ama11eci?) Bueil.1os
.
das l -muy bien.
a. --lVIba'ixapa_ nde r.ra? -xe rra Juan: .e:mo te lla~1msY
-me ll.a11110 Juan..

4. -Ava (:.m.va) piko :u.de? -.-a. Leona memhy, xe: quin

cir'c-s ~ -el iJ:J.ijo de Da.. Leona.


------

(1) Eu esta. leccin ag.mp.amos los llr.inctpa.les pronombres y


.adverbios interrogativos. Omo se ve la mayora han salido en
. las lecciones .de .memoria pie~edentes.
. 3!)
,i

\
)

5. - Mbovy 1 'aopa11 l"Eft'eko? -:-"doce:

Cll'nto;s afio: tienes f


-a.o:c~e

6. -Mam.p::t opyta ncle igs.? -anro,

. .;

mcim.byry: Dnde que

da tu N1sa? -:a.U, 10jo1:1.

7. --- Man1guipa rog-mJ1e (:reju)? "esculagui'1 : De dnde i.


llegfLS (vfonos) ~ -de la, escuela:.
8. -Araka'pa ragua.he? a.gaite: C.rnndo liegas. (llc>gaste ?)
.

-aliorn. misrnto ..
9. - Mamoygupa. nde? -x.e Barreroygua: D0. dnde eres

)
)

---Dn B:arre.ro.

10. - !V{.va mba 'e piko pe "cuaderno''? -xe mha'o (2) : de"

qui-n es ers.(' "e aa..ch~ano" ~ ~mfo.


11. ---- lVfa'pa. reipota? ---mba 'eve (B) : <.~u quit't't'.il? -nada.
J 2. --~ Ma.erapa reguaho (roju) upix.ara.mo'?: pm;t qn<! Ue.g~1.s

('11tOll l~-eS ~ ,

(V 'cJl('.':>)

!t'Lba.'gui.pa. regunhe upeixara1110?: poi. 1Iu c1.1u.sa. llegas

: .Mba'ixa.pa?: cmo
pocos. -~.s
Mba r rehepa reg"(1fl.11e (;,:eju) upeixaramo'?: po:
Mbovypa?
cui-111;<11:i
'
Hegu.s (vfonPs) end:once~Y
(a)pyta:
qneclrnl:',
queMhtt'eh:pa regwl110 (rcju) upeiJ1..:aramo?: por q1h'.; (ge.
df3!1so
nera:l) lleg-H!:I (i::ic1ws) 0nt011ee~?
Mombyry: JejoH
13.-Re(nteko): do valde (no mits).
(a,)gu.!lhe: llegar
14. - Nde vyr.o. xe ra'y: eres tonto ( ck nnnit<
hijo 111o.
( .ie11L,.;;) . entonces Y

.-~

qu razn ! Mbovy:

1 ).

re ju: vienes ( :rn se


01Cplic.fr)

age.ito: a.hora. :mismo


mamoygupa 'l: de
dnHle?

mba'guip?: por

qu Y
lVfba 'rehepa '? pot
mva mba'pa?: de
qu'
quia 7
mba'ehpa?: po11. c1ui?
mbs,~e: coi'Ja
ttpixaramo: entonxe mb9!e: mo
cei&. si c.>s ~s
maeri:tp1?: pa.1:'a <ru '? vyro: tonto, so uso

. (2) T... 011 p:~-ol.lomb:res J:iMeshros (mio, tuyo, Sl1'(0 ... ) se traducen al guarau por ":ir.e ~nlrn..'e", "ne mha'e", 'imb~.'e" ... (lite'-: lilJERCl'.i01t9 N9 17
1.- (cmo amaneciste?) Buenos O.fas! Muy bien, y Ud.?
l'alm.e:nte: ml coHn,, tu. cosa1 su cosa ... )
2.;....._' Por dnde (1) anda (aiko) Ud.? 3.- C~.u6 le da al pe. (3), Lo~~. co1relf:!.tiVn'.iJ g-1.u:.~. anfos
form.au sust3tuyendo e11 61 :rro? 4.- Por qu Horas? 5.-- Qu necesitas (sin rgimen
p:ronom.o:r.e ll:'.ltsr1:n!la.t.ivo
la >:Ja.rtfoul0G
"1~".'' po" "V'"
r ~ .. pr~ ;
-t
Ji
'
V
aqu) ? 6.-- Por qu (otra forma) matan a. la oveja? 7.-- .Pn.01paJ.es son :


:ra qu entras all? 8.~~ De quin es sto? 9.-- Nuestro. JO.
Mba'pa?: qu? :rnba'ove: ltRda.
Cuntos caballos tienes? 11.-- De dnde ll01x is? 12.- Qu
..Ai-aJ.nt'pa?: cufttdo? a.mka'eve: nunca.
sabemos? 13.- Dnde est Dios? 14.- Cundo ( encollt.ras~
Avrp~a?: qui11? avave: na.die.
te) enct,:1entras sto? 15.- .Dnde se ~J.ienfai1? . ,
,, .
mam<;?Pa?: dnde? mamove: en nin~una p.arte.
mamogmpa?: da dnde? ma:m.ov.gu1: de ningm::ia parte.
(1) Conociendo el pronombre h1terrogativo y las posposio~
Ofr. I. G. (fap. X. n. 8'7 y 96.
n~a puedes suponer fcilmente cmo sa dir "por dnde".

se

'

35

'l

1'

'1

,}(:.\

.-Jt_l.~1

)
)
)
)
)

1
)
)

~1-i

'd7

>
)

)
)
)
)

12. ~ Aiporuka ixupekura x:e kyse ~ .les prcs~o mi cuchillo.

MElV!OlUA

13. - :tita Olotilde ojerure orve mboha..py ryguasu rupi'a: Do. a OfotHde nos p1;1de tl'es J:i.1e.vos (de gallina.).

Mba'pepa l'eu1ba'apo?: en qu.6 t:J.~i.i,jas l


Mba'iko (mba' piko) ojehu nd.eve?: 'qu t.e snct>du?

,y,. 'l%l'

y: gu.:1
(a)kyhyje:. i.l'nH.1
L E O C I l\T

f 8

(gui.).

(aJ.11~,po: hacl'r

ko;:ra: corral
. ojehu: .suC'-ec'l<~ (im-

vaka: vaca
(a)kay: esconder,
( gui)
pelt"dc'l'S'J

pers)
(a.)e'e: l1abla.r
1. -Xe am:e'e ixupe (1.) xe ym:.: yo re doy un poco de (mi) : heta, eta.: mnc1lto, -a. ta.pia, tapia ita: shn11- (a)jerure: pedir
agua.
pre (tnpi'a)- ose.: JmeYo
,os, -as
r.upi 'a
2. - .RekyhyJe piko nde ixugui? (2): le temf'::d (frmcs de l) , (a)moll1be'u: narraa, "(a)falta": fltaJ'.
hupi'a
8. - Oipe'a (:3) xehegtti x.e rymba gui: me qui.ta. miFI bueyes '.
corntar '(a)jogul:: comprdr
'(quita do in). "caso": h is~-01ia, .
4.-0e~e xve.hata, mba're: me h~lhla ifo 111{1dias cosa.<i:.
cneilto
5. - Omombe 'u peeme pete1 "caso'': os e u.Ntta nn. c:uc11to.
6. - R.ojapo ixup.ekura pete1 kora: ies Jm.ct' moi-; un c<WJ.~d~
EJER1CIOIO l'if9 18
7. -Mba'pa ojehu ndve'?: qu te pasa~
..
8. - M.ba'rehep.a hesari ndehegtd?: p-0';' 1.p.i. ::;.e o1v1dan
1.- El Sr. Pedro nos hace una linda casa. 2.- La Vir
tH : gen os pide vuesti~os sacrificios (sacrificio)':" 3.- Se olvidan
9. - Xe .ko ndehegui tRpiaite" n,jog:ua: yo 8Ji~m.pa:e h comprro 11 de ti los nios? 4.- Ellos me hablan de sus cosas.. 5.-- L<.:i do~r
.
.
(compro c1:0. ti). '.; nii agi.iita. 6.-- Qu os sucede? 7 . - Me faltan cuatro huevo~;
JiO. - "Ofalta" (4:,' andv.e mokf vaka: nos :faltan dos vacas. (de. gallina). 8.-- El siempre me compra (de m). 9.- Te
11. - Ocay orehegui pe ore jag"ua: .S'e nos perdi nuestro pe ..temo. 10.--~ Por qu nos cuentas siempre cosas viejas. l L rFo (s,e pt Tdi do iio:so:ros). ; Cundo se os perdi (pierde) vuestra cuerda? 12.- Ellos no~
y..;iden n pa'i. 13.-- T me quitas m maz.
(1) El pronombre p.e:r.so11al cua11do desempeia. el oficio le .
.
.
complemento indirecto r~e declina. ns: xve, ndve, ixnoe, and M.EM.O l:.IA
Mampa ob:o lio tape'?: a dnde va csrte ca.mino~
ve, or~vo, peem~I, ixupeku1a.

:
I{6vapt la. It rape?: (t~s) ste el Cnnino
lt 'l
(2) Cuando es lu~ar. de dnde o rgimen de un 'verbo que
pide "gui", el pronombre personal se declina como sigu.e: xeh,e..
I'i!'daipri ta.pe: 110 bJa.y ca.mino.
gu.~ ndehegtti., ixugui, andehegui, orehegui, pcndeiltegui, ixugu:i.
1.t.tl!C';t' a..
(3) CJ,011viene qu.e se aprenda el -verbo. con el rJ?imen cones'
.
pondiente; ste se indicarft siempre en el voca.bulax'i;.
. .
1. -X:e ndaikuai o). inba'eYe: yo no s6 nada .
.(4) E1 guaran ha adoptado muchos verbos castellano.<:1. g"tlax1mi~ndolos. Para ello suele_ elilnin.ar la "r" del infhii1ii10 cas(1) La negaci6n. en lo~ verbos a1~eaL-0;c,i. y a.freales. sigue las. mis-tellano y le antepone las caractersticas persona.les propias: "afalta, re-falta, o-falta ... " No siempre los significados se corres~ ma.s norm.a.r~ que e11 los verbales ;g.endale.s (nd~.- : . .. -i). Pero "nda'.'
sufre ci.ertas modificaciones ante la ea;.e1M.~tenstica. personal: nd-ai.panden exactamente en ambas lenguas... :
kuai, 1J:de-r~~i!m:ti, ud-oikuai, uda-ja.ikuai~ udo-xoiknai, n:daOfr. I. G. Cap. X. '0 Cap. X. n. 86~"
peikuai, nd-oikuai.
39

de '

do

----

38

~-------~-

1
.1

2. -- Nderehexi pilt:o la k.a;rape?: 'l;l.O viate al seor~


3'. - Ndaipoti: no quri.e1o.

'. .
4: .;._:Netehendipa (2) mbaraka pu cada pyliare ko'tpe'l: nr1
oyes el sonido do la .guitairr<a. -cia da noche at1u?
5. -- Araka'eve n.olrlririri (3) la trandejra .~'e ne co.rasome:
nunca. calla la voz d,e Dlo.~ en. tu <~ot'az6n.
6. - Xe "mamita.''i a.rak~'eve :ndajaipo vafri ( 4) nd-ve ~
:n.tba'e: uni:nnita, .nunca te bJa.go m::tl .csas cosas.
7. - Mba'P'a ojapo ha'ekura'l: qu ha.ce.u ellos?
8. - Ndojapi mba 'eve: no ilH'li<!.0n nad.a..
9. - l(v:;i,i la jaiko rei1 ajpa?: es malo el. aa1:dat ocioso, verdad.~
10. ~ Mdorojapo porai u,pva: 110 hicimos bien. so.
11.-La. "gente" reko rei jurku ;(5) ndajaj,oki: no sujeta.
mois las ha.bla1dul!"fos (bo.,...a) 1clH la g.p,1te desocupadi!L
12. - N'dofalti mb1:1v'eve: 110 .f.lta ,n.acla.

18. - Nollendi p.e mititkua: csa. nia c1~t son11a (no oye).
14. - ~To.sei guete1:i la kuarahy: toda.va no sah~ el sol.
15.-:-1\!Iva pko o.guahe?: qrnin.(ha llcgffl.d.o} l!lcga.~
Hl. "'"'- Ncloroikua.i: :iw (lo) sa.bcmos.

17,. -- Na.as.e poLt:ai upagu:i.: no sflliJi:i.os bici1 de so.


0

(a)hex.a: ver
(a)hendu: oil'."
mharaka: gui'ba.:rJa.
pu: s.oni:<lo, toque

pe, l~o'pe: a.qu


e'e: pala.bra.
(ai)ko rei: e.s.i:a
oeioso

a.jpa?:

verdad~

jul'l,l.: boca
(a) joko: sujetair\ afa
j'alt'
(a.)ss: salir
g1.:iete1:i: !oda vfa.

(2) En los verbos nasales se pierde la "d''.


(3) En los verbos aca.ba1fo-s en "f', se a,i'i.afl' ":d" en vez. de

''i ''.

i
1

l'

( 4) E:utre ~a.s dos partic1..t1.as de }a ~ega:ci11 se iuduy~ .c.on e!


verbo algunos adverbios como "pora", ';rm.'' ...
(fi) Muchas partculas como "ko, ku, :uiko, ka.tu ... " ne in:.
1eroal:m en fa frase par:a dar fl1erza o sonori&a.d, y frem1et1tema 1.11.e no ti.enen tra.ducci6n en ca.stellano.

Cfr. l. G. ;Q1a:p. XV n:.. n. 15,6-166.


40 .

l.__. Mi "hermano" no s.ali todava. 2.-:- .No tengo chaNo. ves a 't nidre? 4.-- Por qu.no llegis a mi ca
i:ia?
5.'No
quefomos; eres mf'l.lO. 6.-. No oigo bien. 7,.- Por
1
, qu no (lo) compras a.- "Cada" noche veo a tu hijo; no" ani da ocios"o. 9.- Po:r qu no me das un po{~o de (tu) ag:ua? 10.
~ No tengo agua. 1 r.- '.Nunca clla. 12.- :tires cabezudo; n.0
! sabs la "leccin".
l
.

-~ e1a;. 3.-

i MEMORIA

.Mba'ix.apa. 'oiko nde rgap~?: cmo ei:Jtn eu tu casa~


. xe sy hasyete; oilrn. va.iete : m madre C'St. J:nuy . enferma.;

''. est nnuv .mal.

l. --Ema'e (1) ;1.:ve .kamby:

daimt~

k c:'hC'.
1

2. -Peja1p6:na (:2) pi:r~a: haiccd (os ~wo:nsHjo) as.


3. - Ekirir1. Ani (:3) r~puka tupape: c~all.a. No ras eu la
iglesia.
4. - Eg-uatkei rekyhy,je pilt:o .xehcgui?: ;;l.11.dn.; me ti(>.ne~;;
miado Y
5. - Emombe 'utnl'l:a; x-ve mba' pa ( 4) o;iehu. nc1ve : {'.unta.me qu te 'St1C'eide 1 ..

(1) En. los verbos an;ieJes y a.ir~ales el impeJ:'a-tivo afirmaiJ.


vo toma las siguif.mtes e;ar.acter:sticas: "~",. ("ei") :par.a. l!" 2q.
persoua singuJar; "pe" ("'\pet'') para h 2f.I. z,:er,~. j.ilu.rRl. respectivamente.

. . .
(2) O.omo eu el impera.tlvo xend (iCfi'.. lei'.!C. 13) c1.ert1;1.s" :pa;.. .
1icull.'l.r! .matiza.u el tono del mandato..

;_ :.
(3) El imper:a!:ivonegativo se.hace 1mteponienc1o "ani'. 1, alas
formas af:mativas del presente. ''.re.1;11Jk3/': t. ries; "~:.ni nrpu;ka": :1:10 ~e 1f.a.s. A. veces se pospone "te1~' (ti.). L.as partfoulas
que matiza.n el tono del imperativo negativo se coloc.an dt'll':1pus
de " ani" ( ankena, anna:) .
.
.
. .
( 4). La interrogacin 'indirecta. se junta .sin m9difif'.ci611 a
la oracin de la t'lu.a.1
dep.ende..

. .
'.
.
41

6. ---Ani reiporu re :&andej.ra rra: no use.s en vano c n-0m"

hr-e ide Dios. ~


7.-~Ese .ko'gui; nde :n.daha'ima, x~ ray: sal de <I:u;..tti .i

11@ er es. ya m1 h130.


8. -- Eiporukami xve nde kyse: pr~:ame (.haz e.l favOT) fa . ;

c.uchiLio:
.
..
u. -Jaike (5) tupa6pe; ajiembo'e Tupasyme: entremos eu.
Jia igl:esia.; y rcceitlto~ a la Virgen.
10. -Pehexa p.orake; anken.a (3) 'pejogua. ao v:ai: ve-d (mi~
.
~aid) bien; no e0imptl'.61s ro1m. mailf'!.,
1. - Egua.he, egu.apyna ko :it:e ykre: llega., si1fotafo a Tni J~

pixa: as!
(a')'p'uka: reir (se).

J 2. - Anna up-ixati; ani reinu'Pa mit~ 'fpe: no (seaa) as: n.o


.
c.astigues .r.11 nio.
1:3 .. ..:.. Pejerucke11a Tup-asYi~e aipo tesai .ii:L l.nbai:e~~ .~ende

rappe: podid a la. V1rgcn ( aiqueft) sahlr1 :. .fuer zit. e11

(a)fiemho'e:'..rc~m.

kesu,:: .qllleso ..

..

vnc~~ra:o

N9 20

~, ,.l.-:- Dai;ne :(por favor) (tu) a~ua.. ~ ....,.- No.. salgas, de tt.t
3.,- Ma.tern.os ~l perr9 ! 4,.- No hagas (te aconsejo) a.sL
5...::... Red; o me temis. 6.- Sentaos; contadnos qu suce~
de en Asunc;i.n. 7.-....,.. No cacstigi,1es a :tu hijo. 8..-.Pide, reza
a.Nuestro Seor. 9.~ L.legaos a. casa. 10.---Escuchemos bien,
11.- Prstame (t rego) tu caballo. 12.- Caminad en,' nomr~.
bre de Dios.
c~sa.

MEMORIA
Eguata ko tapre: siga esito ca:mino..
Ip.ort:t;p-a ~to tape?: es buc!ll.o etSt e <~ax1ti.no.
1

c.a;mMHl.

J.:1. - ;Stahendu mbaraka pu: escue-hCitnor:i el S.C>nido .<fo J.a gll


.
.

ta.rra ..
1
1. -Eme 'e:mkena xve pete.i: kesu: dp.:n1e (te ~l1cgo.) un. 1ueso. : R. E

8 U M E N

Verbos
a-gu~ta

re-guata
o-guata
:,

ja-guata

ro-guata
pe-gttta
o-guata.

areales

. ai-kuaa

tener valor
42

de

i~per.

Cfr. I. G. Oap.

X~I.

en

B.; Oa.p. XXVII n. 314.

11d.-oipoti

aireal.Q~

oikuaa
jai-kuaa

roi-kuaa.

ro-me'e

pei-kua,a

:pe-me'e
o-me'e

. oi~kuaa
.

nd -.aipot,i
n.de-reipoti
ud-oipoti
nda-jaipoti
n.do-1;'.oipot.i
su foruia ordin. pugde 11da-peip.oti

a-me'e
re-me'e
o-.m.e'e
f1,-me'e

rei-kua.a

~.

. ' ' ...

Negacin

(5) La 1~ persona plural (no res.)

..

~- ---,---~~-------

"(ai)nU:pli;.:' cus.gai~,
pegar

. yk~: lado

EcTERororo

--

ri.-nsei

ne-resei
n-osei
na:asei

na"rosei
:i:ia-pcsei

n-osei

a-' 'falta
:\:S "f altaU
o~"fa.lta.''

ja."fita/~

. ,ro-"falta..''

pe-Hfalta;,.
{ .. ''.falta/

.
Imperativo
. ,.. (
1
,,_
\
e-ne
e . m1, n.a.~ .r.{e11a,
:m1rl:enal
(a-ma'.e.),
pe~m.e'e. (mi, 7J.U., !tona, m.kcm.a}
ani (anke, ailf.na,.. a:n1ke:n) ":re~

me 'e {'I ei, ti)~


n.ni (iu'.lfJ.rn, ann1J, a1Jkena)
:pemee (tei, ti)
43

.,'"

::S u s t a n t i v o e o m p 1 c- Sus tan ti v o e m p 1 e.'. l


P ~p. u ..q.m b r ~ s p ~ r s o na i es
m~ n. to
directo
in e n t o i il d i r ~ c. t o ; :\
Oomplemento
"ame'e .avati. xe sype'~ :.
Co m P 1 e m en t
"ajuhu xe sype''
0
circunstancial
"ajuhu l.:C jagut;e, :petei ja- "ame'e avati :ice ~ymba kur.; in d i r e .e t .
e o n "g u i"
. pe'.
. gua''
xve
an,dve
xehegui
an.dehegui
11
avati
petei
mitamime
'
i
"ame.' e
"ah1hu :pete! yvoty"
ndve
orve
!!rl~hegui
orehegui

"am.e 'e .xe ra.'y :&andejrap~ ixupe


peeme
ixugui
pe11dehegui
.i
ixupekura
.,
ix.uguikura
Pronombres demos t r a ti v.o s
k(v) a : ,Sf!;o a, o
ava, ko'ava; :. esi:os, aR
; lilJEROIOIO NQ 21
.
.
p(v)a : ese, n, o
um(v)a
ee.ws, as; aque
f.-- Por dnde anda. (e$t) tu padre? 2.- Da su hijrJr
up (v) a : ese, a~ o (.a:rnrnn

llos, as (de l) a Dios. 3.- Quin hizo sto? - yo. 4.- No falta f:\tie)
' da. 5.- Esto (es) mo. 6.- No temas al Padre. 7.-.:.. Qu se
1
a.m6(v)a. : ,e;quel; la., lo (lele perdi? 8.- No salimos nunca de casa. 9.- Hagamos un
.
jan1.o)
"regalo" a la Virgen. 10.- Dame so I
a.ip6(v)a: aquel, fa, lo (d1esconoddo)

I
1

)
)
)

)
)

:11

.Pronombres Y advervios i11terrogativos'


Jl r i n e i p a l .e s e o n. s 11, s: e o r r e 1 a t i v o s
Mba'pa?
C~111
mba'eve
nada,
Araka'pa '?
{)n:ndo 'l
aralra 'eve
nt.m.c~i.
A vpa?
Quin.'?
a va.ve
nadlic
Mampa?
: Dindo Y
ruamove
fin ning-u)ut i)a,rte '
.Mamg:uipa'/ : de dnrd<~?
Mamoy.gupa: {1-H dnde (oros) .mamovgui: de ningu.n.a pia.rte
lV!a.mogupa : de d.n!de
l\[ba/ix.a.pa?: cmo?

Mbovypa? : <mfrnto, os?


1\faerapa?: pa.NL qu1 V

L E O .Cf I

22~

1. -- Mampa reho (1) ? a.ha ga1pe: a .dnde va;s? ; voy a <'..asa:


2. - J'a-ha; ja.11~ ka.tu: vtnnos vamos pues.
3. - Tereho ko'gui.: vete dE~ a1q11L
J. -Te.p~ho pende r6gape: id.o-8 a v1.1esi:ra. (~asa.
5. __; Xe ren1bireko oho i'.me (2.) vaka pi,ri: mi. esposa va
a1 <:rnmpo 0n bu~sca, .<le la va1ea.
6.-1VIa111guipa. reju'? (:l) A.Ju Paraguaygui: dr' c1nde yfo ...

vengo de .Asnnein.
7. -Aje:r:ure ndve kure andy: te pid.o grnsa <le (':ordo.
8. -Pehma.pa? rohma: Y.a os vais~ nos Vi.rumos ya.
.

M:ba 'guipa : po1 qu6 (.cau:?a) 9


Mba'&ehepa.: por qt1 (razn)'
Mba'hpa : iH>r =qu (en g<~l:te!r)

110s 1

(1) ':alla'' verho :irregulu.r: (xe) alt, (nde) :reho, (ha'e) oho1
P r. :O n o m b r .e s p o s e s i v o s
(ande) Jaba, (ore) roho, (pee) pello, (ha'ekura.) oho.
Irmpe1a.t.ivo: tereho nde, tapeho pee, ani :reho, an peho.
.xe mba'e
mo, a, os, as
ane mb1:1/e
1Jiuest:ro, n, os as
.(2) T..tugar "a dnde'': pe (me); .'.'de dnde": gni; "hacia
.ne mba'e : i.yo, a., os, as
ore mba.'e
nucs:tro, .a; os, as
:imba'e
suj~o, a., os aa
(res.). dnde'': ko~yo (goty.oJ; "1'.lor cl:rid~"; rupi.. Todos ellos son tonos.
. (3) "aJun veJ:ho irregular en la.s ~ perso:uas: (xe) aju1 (n.de)
J'.}elle mba'e
vuos:iro, a, os, ~l!3 rJU,
(ha' e). cu, (ande) jtju; (ore) roju; . (peij) .i:1eju, (ha.'&ku:imba~ekut .: suyo (cfo: ellos), a, ra) o~
'.

os, a3.
Imperativo:
ej11
1 peju, a.ui. reju, a.ni peju.
.44
45

)
)

I
)
)
)

)
)
)

)
)
)

. . :,.,

i.;;

:9. - Ej:.n.a. xendive (4): ven conanigo.


.
:; (a)ha. :ic (se)
:to. - Pitta. ou .kare'ai Leoni; ita'yra ou avei hendive: aqu:vie ::..

'

'
.

f katu
:. , pues
pfri: -eu. busca de

. :1' el ~eo1r I1eon.idais_; siU hij? v~ene.. ta:i;bi;1 con,


J,l. - Mam.6pa oi nde :ru? Ndo1 gue!ert kok.l.t~gu1. Dor1de cst11 ,~
tu !P'a'dreV 110 vino io.d;::1..vm d!e La. chaera. t
12. - ~ba.'ixaipa peju pee?: .cmo vens?
..

l3. - Rt>ju: ytjrupi: , venimos a pie (pot <:1:1 suelo).


14. -Pej.u mitakura.; .ani pekyhyJe xellegui: "~cmi'cl lios; no
"11 tmigis m.1ie:do.
15. -Ndoipa nendive ne rembireko? ou: no vi.no -eon.itigo tu'

;1:

(a).ju: vcrnir'

andy:. grasa
kotyo : hacia

mamngotya : hacia
doude
(a)hasa: pa1;1-ur

(h.1.0'ar conocid.o)
:
"'
EtEROIOIO N9 22
1.-_,Voy ~ la iglesia, 2.-- Cundo. viniste (vfo1es)? 3.-

V'te tu casa. 4.- Vienes con tu marido'? no vengo con l:


5.- Vais a la cha.cra?..no, vamos al "pueblo". 6..- Vens a. la
.
.
esposaif (si) viuo.
iglesia 1 rezad a Nuestro Seor. 7.-- Vmonos con ellos. 8.~.16. -1\l!amngotyopa jaha? Jaha 1tacurubkotyo (2): hacia La carreta viene por el camino de Cara.gnatay. 9.-.-... Padre, de
dnde vaanos ~ vamos haed.a. Itacu:rubt. dnde. vienes? vengo .de (mi)' cas~. 10.- Hacia d:nde vas?
17. -Jahasa'ko ka'agl:lyrupi (2): pasemos 110i' este hos,uc. . r voy hacia.. Ba.rrero. 11.-.- Viene y me. pide maz .. 12.-. Idos
, de aqu. 12.- Un nio descalzo viene. a pie (por el suelo).
' 14.-- Sal de mi casa. 1!5.- Ven, cunta.:re qc te sucede. 16,..:._
Se enoJa conmigo.
':

rMElVJ:OlUA
. Ha upi'l ohoP'a)Ei. "carreta'' he, opyta lo gui: y despus?
se f:uclt'Oll todas h1s carre:t.s y se que.chuo11 J.o.s bueyes. (l-i:H Ul\
t die1f!O):

1.

'\

...

l. - :X.e ha'r:l (1) umpe :pete! mha'c: .y.o lo digo una cos.a.
2. --Mba.'e piko ere hn.1pe?: CfLt le dic~s ~
3. - Karai Kalo oe'e vai .xefeJ.1c (2); El Sr. Cados ha.bl.,
.
. mal do:!n. ..
4:. _, ... pixa he':i. (3) xve a Rita: ... as me lo dfoe.:Dfia.
.
. .
. '.
.. . .' . . ' HJ.ta.
)

. (1) El verbo "ha!c" es . i.riegula;:r.: (xe) 1ia'e1 (nd~l t'e,. {hB.')


(4) La posp.osioin ''ndive,, (in.dica11do comi:afa) al juntai:se lie'i, (:ti.ande) ja'e, (ore) ro'e; (pe) Jejf.\; (ha'ekttre.) he't. ..
. . Imperativ: ere nde, pej'e pee, aui er.e, imi peje .. . .,
o~n los pronombre.a personales forma: . xe11dhre, nendive, HEN. (2) La pospo~ioi.n '~rehe'' (por)r al juutars~ ~on; .los )lJ:onom~
llIVE, .anendive, orend.ive, . penendive; HENDIVEICUERA.
.
Ofr. I. G. Oap. XVIII nn. 197 y 198. Oap ... X. n. 86.
bres personales fox;:ma; ';~ehe, i~derehe_; .)10.~e., .nande.rehe1 otero.
he, pe:nd~rehe, heseknera. "
~.

46

)
)

4'7

-----~

.,... "."~. i."}' . .~,--- .... ~

:1'

)
1

G. - Mba'gUipa Jeje n1b!:'.'e tie'y?: por qu.; <l<~cs cosas es-:

:f

EJEROIOIO NQ 23

1.- Yo le. digo muchas cosas a mi madre. 2:- Confas


6. -Ere (1.) ricJ.e la nde "leeei6li": d.i tu la leedn.
! en m? 8.- Decid qu sucede. 4.- Qu noticfo.s (qu nuevo)
7. - Cb.icope ndaje ( 4) oiko orawo guas-u: se d foe que en : ;. se dice en .Barrero? 5,_. . Le toco y no dice nada. 6.- Cuida
de tm~ asuntos (cosas). 7.- Ellos no dicen cosas escandalo.
.
.
(l l ilrn..c o li~iy giran . {fl.LGft".l.~. . ;
8:-: lVIba'e piko oje 'e ( 4-) hese "Pa.raguatpe'l: qu6 di.e en acer-: ; sas. 8.- Se dice que llega con su madre. 9.- Di. qu: sabes.
.
ca do 6l. en 1\;mn.:ci6n ! ' l 10.- Mrale bien.
ea.ndal-Osasf

)
)

H. - 1{6va. .ieko opoko icon1sorehe : sn die<' que f.sto toe6 su~)

,-

~:
-;

r. :,.
.~

&

.
.
co1r.azn. ; ~ MEMORIA
10. - Oe'e tuvixa ha nde'rf (5) -m.ba'cve: ha.hln 11H1e,ho (gn-m r
Tereho. eg~apy: ve a senrt:a;rte.
. de) y no die() n.a1ilia.
. Eju xendive: ven .('!Omnigo.
11. - Actko Jra'e ojerovia, Pa'frehe: l'n. H'rclarl l {!onfa o.ti

.
el Pa-t:h-e. '
J 2. -- fqoandej.r.a onw,'e memete penderehe yvagaguive: Dio's
L E O C :: M 2 4,~
or,1 rnil'a cmrlin.1.rnme.n:to .clcsifo el enrt:,f.o.
1(l. ...- J'aj~1ov.~a Tu:pJ.rJyrehe: <'(1n1'.i:1"n10~ t'u lH \'ir.rc~n.
1.. ~ Agu.a.py "mes&p:e' ' ha akarru { 1) : 1J:ne !'liento a. la mes'.:\.
'
1
14:. - .. !.a Tupa~y oii::;,ng-a.reko ffaucfo:rche: fo Virg~11 cuida de
y como.
nm:101.'20.~.
2. -Mba'pa re'u ('2) V b.a' pete1 ryguasu :mim6i! qu C(}
~mes V <>01110 u.111a gallina ho.i~-.;.rid.a.
_1;5, ~ Pe_je xve mba.'.pf;1, peipota: cll'<'diril<~ qu~i qrnwf>i.c;;.
3. -Ipora.pa ndve ko teinbi'i:t? he'u katu: te gusta1 esita co..
aniclia.? come, pU:es.
(ha) 'e: <h>i it
(a.)poko: omw
memete, meme: <'1}1).4. - P'C~te1 cnrexa okaru lll.e; ou petei ja,gu.ai-ete h.a ho 'u
('l.'Clh.G)
(a) e'e viti:. Ir r-1. hl:11
tinua~.mmta ..
iXU}le: ti.'D!a ovejia como :en el ca:m1Jc; viene u.u. tigre y
tuvixa.: gnmc.I<.
. (l"e:he)
m:.tl
iruve: clc.sde
. ~e la come:
'tie'y: l\"l.uandmlo~o.
a:ete : en \"erda.d
(a):angareko: etdf''
'5. -.Xe y'uhi. Alw, ylni.pa; u.ppe hay'u (3'): 7engo 8ed.
( re:h'El)
. h~l'.{'110
(a)j-erovia: ('0':1fiar
V.ow .al pzo y ai!J bebo (agw.l.).

)
)

)
)

:orai.ri: gu.;-si'r:-u.

._I

.'

; -

)
)

)
)
)

(rt\hll)

(a.)1n'e~
(!"0.h()

mfr1aa

(1) "akaru" comer en. general (.intrru:i.sitiviQ).

(2) "ha'.u" comer ::;iJgo, tomar (transitivo). ~u conjttgacE:u es.


irregular: (:ir.e) ha'u, (nde) re'u; (ha,'e-) ho'u, (nande) ja'u, (ore}
(S) ?:fo se confunda "xe ae'e": yo ha.blo; con "1:::e ha!e": ro'u, (pee) pe'u, (hafeku:r.9,) ho'u.
yo dl.g.o.
. Nogativa.: nda'i, ndere'1Ii, ndo 'i, n.de.,ja'i1 ndoro'i, udaH
(4) Las expresiones castellanas "se dice", "dicen" imperso. pe,i, ndo'i.
nales se t~a.ducen al guaxan fu.distintamente p-ot- "je, naje, nda.
.Imporativo: he'u nde, pe'.u ;pee, aui re'u, ani pe'u.
je, jko, oje'e' que son formas defectivas del verbo ffha'e' '.

(3) "hay'u" 'beber (tomar) ag~a.. es- irregular~ hay'u1 rey'u?


(5) La forma negativa del verbo "ha'e" ~s tambin. i:tr.~~'ll hoy'u, jay'u, roy!u, p~y'u, hoy'u.
Ia.r: (:x:e) nda'i o nda'iri,. (nde) nde'eri o nde'eriri, (ha.e)_.
Negativa: nday'i, nderey'i,. ndoy'i, .nd-ajay'i, ndoroy'ii
nde'.ri, (nde) 11daja'i o ndaja/iri, (ore). ndoro'i a ndoro'i.. nda.pey'i, ndoy't.
.

. ri, (pee) i1dapeji o ndapej:iri, (ha'ekura) nde'fri.


Ttmperativo: hey'u nde, pey'u pee, ani :rey'u, ani pey'u.
. Ofr. I, G. Ca,p. XVIII n. 201; Cap. X. n. 86.
.
.

. .
48
49

)
1
1

)
)
1

)
)
)
)
)
)

' -

)
)

~
1
1
1

6. - He 'uinua, xo memby, ko xi:>s,: e.ame, rni hi.io, c,sta to:r 1i 5,_: No seis comilones. 6._: Yo no bebo (tomo) caf'J,, no me hata (chipa).
ce bien (no es bue110 pa.ra m). 7-.- Mi madre. toma caldo. 8.
7. - Ndo 'i mba'eve ; no come rnad1a:
No tomes agua.t tiene barro. 9.- Las galliltas comen maz.
8. - Re'pa nde kamby?: tomias lecil:ie?
10.- .El tigre bebe agu.a en el manantial. 11.- Mi padre to9. -Pe karai ho'u mante ta.gu.ato resay: c~s1e- :;;,)or sl.o to- ,:ma mate: Tiene calor. 12.-.- Come-s chipa? 13 ..- Tomas agua?
liia ca.a (-hgril111as de a1gui1uclho).
No.; bebo ,(tomo) uvino.''. 14.- Comed. estas frutas: estis en.
10,._:_ Mango guype a.kay'u (4): dHbajo de los mangos tomo vuestra casa.. .
mate..
11. -:- .A.:ni. pe'u ko yva; he'i :&andejra: no comis c:s'l:<a. fu.
t:a; dijo Dios,
l2. - Ani re'u s,o'oi naiporai :u.dve: u.10 comlas ca1rne : no es
~'.derehnte o1 Ulla: ,e;s:to. es c1l.est.i6n tu.ya.
bueno pa1ria ti.
N d'3 r-0va. taku-ru 1: po11e.s 11111;,}.o,. c:ao.~:i:t. !
rn. -1.ka;ru (5) pe karai; ho'u -pcte1 gui~ es utn comil!ll es.
fo Slfmor; come un buey.
14. - Ne mbyry'ipa'l ka.mbu.."'{.pe ol. y ro'ys~ p.ora; hay'umi:
tfonies calor? En -el enrtarro hay a.gua :B.tl:'1'l<~a. ; bebo.
15. -Mdaxeka.ri ha'u jukysym:ute: no ;':lloy co.rrtiln; co:1110
l. -Re'a (1.) p.ko kavaju rigui?: se 1rn. e1~l'c10 Vd. del c.usoli:,rncutc un1 poco de ca.Lelo.
ha.llo !
2. - Ha'a ha ape xe retym..me: me ca. y m,e romp la. 1~ier:na.
:rra : f m1 ta
. (a)ltaru: comer (h:i.(en hi piercna).
(ha)y'u: tomar ngmi so' o -ose. : carne
.
'l1t'aJ1S )
3.
!!asypa
ndve
(ne
retyma)?:
te
duele
(t.u:
pie.rna) 1
ro'o, (ho'o) .
xipa: t<wt-a ('e.hipa.)
(ha)'u: come!!'."
4.
-Ro'a.
yvype
jagu.arete:
se
cay
al
suelo
el tigrc.
(xe) karu: 'Y coITTii:
mante: slo ; frnl1:1( IX'a!l.\Si. )
5.-rda'i; xe :.ysyryinte: nomo ca.1 (caigo) i sol:nnentc T'es~
16n.
111e:1.1be
mimi: hca:yido, -<::i
.
bialA
kambmd: nt'tmta.10
tembi'u: - ose. : e.o,. tagua.to: agt1~::1h.o
6.:-
Hke
!
e.ni
a,ng:ke
re'.ti:
m.1icln.do
!
110
C!a.igas.
tesay -os.3. : h1grimia. ro'yss.. : f n~'Sl\O, -a
mida
7. - Ern..a 'e xve tatahidy: d:a!me ( 11:nia.) Yc.~n..
jukysy: caldo
guy: dehujo
.[-!. - :Kina (2) : toma. ..
jagua:rete: tigre
(a)kay'u: to'tlla.i- ma..~~. - N-do.'ima. klo nderehe; J'f:l. n.o te cf: bien. (}>cr ti.).
(xe)y'uhi: tengo sed
te
10.
- !il'dere 'fi pik mha.'e=ve n.de rgap1"l':: u10 tom1asto nada,
y:lma:
pozo
l.
011 t caEta. 7
EJEROlOIO ~T9 24
(1) "ha.'a" caer, verbo in"egulaJ:.: Ha'a., r(:l'a, 'ho'a, ja'a.1 ro'a
. 1.- No comas grasa de cerdo. 2.-- Comes? 3.- Vr...mos pe'a,
ho'a.
a casa. rom.emos mate. 4.-.- Este nio tom.a leche de vaca.
N(.l;g1a.tiYa: uda'i, n.dere'..i, ildo 'i," utfa,ja'i; :adoro'i, ndad
pe' i, ndo 'i.
.

.

.
(4) "aka.y'u" tomar mate (regufax).
. funprativo i he'a nde, ll.e'a pee, a:ai ie'a, e;1'J:i !JE/a..
.(5) "xe kaa.u'' soy comiln.
(2)' "ki:na, pina",. f.ccio11es verbales. que equival~n a la&
Cfr. I. G. ;(fap. JrVm n. 11.. 199 y. 200.
CB.stella:uas: "hs aqu, .toma., tom1.td ... "

""-----

.!

'.~ ld.EM:ORI,fl.

11. - Pina .. pe ha.'.u: :hre .aqu (qUJe) -com.


12. - Ho'yta (3) "arryope" : nacfo en el airroyo.

13. -Oho

Rekats~a nde'1:
,Rekarmapa.'1~ y.a.

"ta.ja~:rpe'',

:ojahu hSi ho'yta. para: va. 3' la fa,gu.


.na., so baa. y na1c1~i W.1. buen ra.to (na.da bien).
14. -Nde ytpa?: s.a;bt1s -n a;dialt'1
15. - Xe yta: a nadaJ.-.
16. -Pina, ppe avati p.oroi"O ha ma.nclu'Vi: he all imaz :fri.
to y r.ina:n.
17. ~ Mba'rehepa ere "tove'' (4)?: po1r qu dfoes "no"~

)
)

tiiencs a.patito? ( quiea:-cs counell'.' ?)


bta.s comido~

)
)

LE O O I N
RE$UMEN

:Verbos irregulares

: "A.HA." : fa. (se)


'(ha)'a: cam(se)
kina: l10 -aou. toma (a) por oro : 0h isporro.
: aha
(a)pe (pe): 101np-e!!.- (ha) 'yta: na~da"r
tea;r
teho
se (.en) (xe) yta: s rni:i.clar
avati :pororo: maz

(xe) pysyryi, pysy- (a)jahu: baSa.r;se


ry: resbalar
tataindy: vela -os.!.
B'.ke: cuadado !

f.r:bto

:manduvi: mm1, c-a~a.


huete
tove: n.o, dejn.

cho.
jaha.
roh'G
peho

oho

1.- Prstame tu cuchillo. 2.- Toma! 3.- Se cay (eae)


y se rompi (su) pierna. 4.-- He aqu huevos (de gallina).
t:~.- Dnde est mi "sombreroH. 6.- Hlo aqu. 7.- Ve a la

."escuela."! 8.- No, estoy cansa.do. 9.-- Cete. 10.- Casteis


del caballo? 11.- Camos y nos duele todava. ahora. 12._,,
Quin se cay? mi hijo?

ndah,i
nclereh6i
nd.ohi
ndajllhi
ndorohi
n.dapeh6i
n.d.ohi

ha'ei
ere

.
(3). "ha'yta" nada, verbo ir:reg'Ula.r: ha..'yta1 re'yta, ho'yta.,
Ja'yta, ro'yta., pe'yta., ho'y,ta.
Ne-ga;tiv.a: nda.'yti, ndere'yti, ndo'yti, ndaja'yti, ndoro'y~
ti, n.ftpe'yti, ndo 'yti.
.
.
Iin1perativ.o : he'yta nde, pe'yta. p!}e, a.ni r~ 'yta., a.ni pe'yta.
(4) "tove" equivale a. ":tlla, de.Ja.".
52

:r.

Cf. Oap.

aju
i.ereho

tapeho
a11i reho
aui pello

re ju
ou
jaju
ro ju
i>eju

ou

he'.
ja.'

r1o'e
peje
he'i

ere
nd.a'i,
(nda/iri)
nde'eri, (nde 'Qiiri) pe,je
'nde'ri
~1daja'i, (ndaja'iri)
ndor-0 1 i, (ndorq'iri) ani ere
nda.:peji, (nda.pejiri) ani peje
nd:e'ri

nda.jf
ndereji
nd-oi
IJ.dajaji
ndoroji
ndap.eji .
ndo.i

)
)

eju
pe ju

ani reju

ani peju

,c:vnr.

n. n. 203, 204, 206..

je (jl3ko) "dic~eu' 1
ndaje (naje)
oje 'e
''sc dic;e"

)
)

AE'e: habla;r

)
)

"HA'U": cornor

Cfr.

'' AJU" : v011i1

"HA'E": <lecir

EJERCIOI.O N9 25
.

26~

ha'u
re 'u

nda'i
n.d.ere'i

ho'u
Ja'u

(fa~a,nisitivo)

he'u

hay'u
rey'u

ndo 'i
ndaja'i

pe'u

hoy' u

.ro'u

ndo~"l'.i

ani re'u

ho'u

nda.pe'i
ndo'i

jayu
roy'tt
pey'u
hoy' u

.Pe'u

am pe;u

11day'i

nderey'i hey'u
ndo.y'i.
;iey'u

ndajay't1-i

n(J.oroy'i l:Uli rey'u


n.dapey'i ani pey'u
ndoy'i
53

)
)

'
akaru: aoine.l' (intlransirti..,10) aka.y'u: tnm<:1r mate Xe kai'u:
soy comi!n

:r.. E

ha.' a.

ja'a

i:o'a
pe'a
-ho'a

h1:1'yta
nda'i
ndere'i he'a (tere'a.) ~ e'yta
pe'a (ta.pe'a) ho'yta
ndo'i
ja'yta
n;da.ia'i
ro'yta
ncto;o'i ani re'a
pe'yta
:ndape'ii ani pe'a.
ho'yta
ndo'i

nda'yti
n.dere'yt~i

nda-'yt~

he'yta
:pe'yta

nc1.aj8, 'ytJ

ndoro'yti ani re'yta. '


ndape 'yti ani 'pa'yta
:ndo'yti

Ktnai (pe, ppe) :


Pina.
" "
he aqu, to- xe yta; soy 111Dd:ador, s na,CJia16

''u d i v e''

xenfve anendive

J~erehe

:Ha/eku.~ka

pendtJkutu. 11:.;y-r~e yvyrpe: e1Jos os hiereu1 a.

ti.rn.idn. .(.eon mwhillo ide 'lna1de1nn) ..


9. - HCa.da" klo'e xe pojuhu "a:r-ry.O:'p!:ll"; c.adla :maaJ:J.<-" os en-

qu.ien.es le matf;an~on.
(rrnart1.11n 1)
12. - Pete! jagiia.rete ho'u i:ml11pe : uai ~igr\0 (;i;je). -fo co1mi' .( CO
:nw).

l.1. - Mva mva.pa ojukti, ixu:pe ( 4)?:

p:ersonales

e o n

<:m:via.mos a la ig.1esia1.

8. -

c1u111lf-ro en (![ !'lr:I'<lyo.

ma(d)

o o n

6 .. _:_.a'e nembotavy (3) lr:atu: l te engaifa..


7. - Ko aretpe ore romondio- tu:pap.e: egi! e da aie .fesba te

10. - Or.e p oi:uupa mborayhpe : QS c:a..s1ti:ga1tn:os C<J'.ll arr.n ,,e.

T,ove : deja.! no, que no

Pr'Onom.bres

-.

1. -l:C.va xepy'apy (1) :m.anteref:sto me.-f:lige.sin Msan..


2. - Ani xiemuaa.: no me cnrpuje.gi.
3. - Nd~ 01enupa renteko: t nos c:aist-igas de haMe no ms.
rf..-Nclesu'u (2) piko patei jagua'?: te rrnordi6 mi perroV
5. -Xe heta rojokuima (2): y ya tie empfoo (do~r 'tir!,b.aj.o)
inttci.ho.

"HA.'YT A" : nadaw

r-e'a
ho'a

O O I .N. 2:71li

"r e h e' '

:anderl3he
nendive orendive
nd:erehe Qrerehe .
han:dive penendive
hese
pend<~rehe.
he:ndivekuta
he1mkura.

Lugar t.L6nde-.

( 1.) !.01~ p:ron.om:f.;.res pers:ona;1es c;o:rnrple1.n0Rl:o 1.f ecto ~':..m: xe:


a m. m.e: J!i'.!'DE (l'f.fE), ~,O: a ti; te; DtU]]JJ,: a l, le, lo; :~A:tiDE
(ftA.NE): a llOSOt:n>S', nos i tf}RE: a nosot:rn;, J:lO~ (J:C1$t.) ; Pl'1:N'DE
(:me)
(PEl<TE), :E'O: a vosotros, os IXUPE:H:IJERA: a, <i11los, lf .'l.
'iJ.iJacia dnde'' kot:ro.
Clua:ado el eow.plement.o dr;;ir;to cs de 1lt' PEitS. (sing. o plr.)
(ttotyo) so coloca --como en cast.)'l!la:no-- fl';}lf\'.:to 1""1 vs.rho y ste pfa:r.iie
"'por dnde'' :i.u:pi.
su ca:racterfatica, persi.

"a. d6nde 1 ;
"d:O -dnid(i "

pe

gui

(2) Chw:n.do el complen.1ento diracto ;zs di,.; 2'J PERS.. :::~ p.one
tambin -cor.io en castellano- delante del vcrl;oi y 6st0 ierde rni

E~fEROIQJIO

M9

::~6

caracterstica,' pm:s. con ln. peou.liarida.d de que si 1.:l ~.,..


'.1"0 e<J
de :i.FJ. pers; sing. o plur. (yo TE Of:ti -s11oum1tro; r.;,(l,;iotrc11; 'rE, OS

eucontra.m.of}) el oomfomen~o lrnce ":B!,0'' (":RO!'' cm1 a:i.re?.l.es (eri

t.-.- v~~te y dile stq. 2.- Se cae del cahv.,.llo, y se rompe ""'"~ \_;l,
,:i~ ,,.,.._,n~1:i J
..r."'lt,~r..i
'"""~""'.,."
ri..,. .p'ill'll1''!'T''i);il''
_- '4JI
JZ:-V.(. ' con
- .. ~,;.,.,,!."]e'") "ll """'_.,.,, 'i.0,0
.
.
(en.)- la. pjc~rna..3.-:.. He aqu la chipa; .;:i.o~ed, pue~. 4.- No ta
(3) "NDE, f..f.l-l.NDE1 PENDE'' C:mm.do r.mn complcn1e:u.to di~
c~igas en el pozo. 5.- Se va a Asnncn, dicen.~. 6. E1 calla~

Uo tiene sed. 7.- Coroemos man. 8.- Mi mad}:e .va en busca. recto de un verb-o nasal pier.den la ''D' ': ..
de la vaca al corral. 9.- Vamos a comer (aornainos). 10~- N:ct
(4) OU&n.do el complement.o directo . es de 3J. PERfl se pone:
vengas de la escuela con l.
siemp:ee detr.s. del ve.r"bo y ste conserva .su oa.racteristipa. per.s.
.tva

4
)

-..

-~

~. C~IJ.LrJ. w.:i~,

V ..... """

J..'d',\_'QJ;J.._V,.t;,

~.

55 ..

~ ~i

eomprolJ

18. -Ajogua pe kanmbuxi ha..nde_.l'.liko rejoka (5):


M.EMORU,
..

ese ein.t.aro y. t:. (lo) VOlllltpes, 1


NaiJno'ai.rojuh~ _kotrupi: no pensa.ha eooort~~e p~r aq.u.
14. -Nde reiku.a.a poritma ixu:pekUiva_: t ~e~. conoces ya ~uy :.

<N- .

bren.. !

'
(a;) jolrui: empJ1e~~
yvyra: ma.dcira., rbol
(a)mbota'7: en:gaifa't' mbo1ayhu: amc:xr.
arete: fies-ta (da de) mva m.va:pa '1: qui

(a)moudo: man,diatr,
envi.au:

nesf '
(a)joka: romver

Ro~'arota

katu ag.

"jUe~":

le

e"Sper~~o~.

pues_ eSIOO jue.


ves.

'l
)
)

1
.,'.

N _2 8~

L E O O

1. - Rei:k:uapa nd'e pe kaxaipe?: -c1001oc:es, a. ese seor~


2. --:- ~daikuai .ixupe (1) : :no le c011ozc.o.
.. .
3. - Ra'e nandekuai .(2) a:vei: l tam.poco te conoce.

4. - Iaf:a, ningo, "pr.":C l)Oco" na.xenui;ai: .e.'!l J.1l!a.lo,. por p-oco


. (n.o) me pega..
G. -Ha'e nembotavy: l te engia.6.
.
'6.: Xe katu .ko :norombotavji :- y.o llO te -engao.

')

7. - Xe:tb.bonteklo {3) "maml': me e-nvi m:aim.


8. -Ndejoppa petei k.va?: te _pic6 una avis11a.Y
9 .. -:-.Ep.u'ake, upa "n.daxeg'.u.<rt\.i": le,~&-utat.e,. so 110 me

grns:f::a.

"Xeperdon:na" tai.ta: por<dn,a,.n.e, pap..


11. - "R.operdona" ha "xedisculpa"1 :r.:q ra'y: te perdono y

10. -

dri11H!lpame, hijo mo.

12. - Ko "asunto" heta a11emoakarasy: eGt:e asu1n.to nos di!)


IJ.Tiiucihos q uc bra.c]eu.~a.r de .c1a.bc~a..
13. - Xe memby, "Qrequebranta.": m. hijo nos ha.ce volv-e'I.~
. loco.s.
14. - B:a mba'ehpa. napeinut:ai ix.upe? ~ y p-o:r qrn no le cas1

)
)

)
)

lf:igis 1

el

1.- Te encuentro. 2.- David 'le hiri en la cabeza: 3.-.


(1) Cua:a.do
oomplemen'uo-pronoDlbre va. rletrfo d:el verpo.

El demonio (aa) os engaa ontnuamen.ts. 4.-- Yo os cas- la ne-gacin es. normal.


(2) En los verbos que tie11en pronombre personal antepuesto
tigo "cada" da de ;fiesta. 5.- M<;l mati~ sin motivo (de bal~ .
_de). 6~-. Quine.s te empujan? 7.- T 1 nio, no (lo) rom.. la negacin. se fr-ma de manera anloga a. -la d:e los verbos xen.

pas ! 8.- Os m~ndamo:; al "pueblo" de balde no ms.' 9.-- Te dale-s:


Nda
(na.)
O'ompl.
pron. - verbo - "i"
Jo comiste t? 10.- N~s cono~steis ,aquel da en Caacup.
uuicamente ante "ro-" hace "ndo". ..
. ..
(3)" "te" tartfoula que. se aadt=1 a. cm:ailquier palabra equi. (5) Se omite frecuentemente el complemento directo tratn- v,ale'
a "solamente" .. ('-'no ll11ts").
.
dose de cosas; n.de niko rej.oka:. tt (lo). ro~pes..

Ofr.
!:.
O.
_(fa;p.
XV.
nn.
157
166.
Cfr, I. G. cap. X. B.
.

~1.

)
)

)
)

)
)

j
)

1:5. - Napomb.oi. gueteri xe: yo 01cl,a.via n.o os. envo: .,, '.; :. . .
1-6. - Una., Pa 'i, naanepytyvO:i: paidre, esos no nos aiyuil!Ml.. '
17. -Ore piko napopytyvo-i'? :aitfke pende japtf: noll!<otnos n.o : ;.
os a.~d.a.mosr? n.o sels :menrbi.lt'osos.
~

'il!-

.J(l.

avei: tf:fa:mbi.n.
. (a)jopi: pica1
ta.ita: pa.p
. (c.o:n '1.l!eiga.ci6n: tann- kva: mvispa
(a)moaka;ra:sy: dar
p.0 cm)
(a)pu'a: le;rautairse
dc;lor de ca;beza.
(a)mbou: enviait'"
(a,i.)pytyvo: a.yu:d2lt"
1

'

Qgue~*I~/: ~2). ~xnpe:1Pa.i'.a.gU:ayp~; ~'lo ~J lleva.1 a, 1,,c;i?~1!Do~i.n~


3. - B'.a 'e finderereko ( 3} ipoguyp~: l nos. e~~ .~n ~u pci ..
2.

cfor (baJo su tniano).


4. - Tapiaite nderera,"f:la "hi'utope 1': siica.llipl'"C te. 1lcv~ en S'll
"'"

cochie'L
5. - Opa. mba'e vag'Ui. xerenohe pora $'ande.ira: me. si::H~.
bj,ein de todos ls m1es Nu1esi-.t'o S1cfioJ:.
6. -- La Tupasy penerenohe '~pecilogui": la Vitgen os sa~&
dlcl

prr3cia..d10~

. EJERCICIO N9 28

1.- No me pegues, pap. 2.-- No os engao. 3.- Te m.an.


do a la iglesia y te quedas en casa. 4~- Nos pega este seor.
5.-. No os conozco, idos. 6.- Somos tontos y :nos ens-aa. 7'.Enviadnos a nuestra patria. 8.- Vete, n0 nos. hag-as sufrir
(quebrantes). 9.- Te pic una avispa? l.- Quin os enva,?
11.- .Nos enva el Sr. "Comisario".

.....

.:

Nrd:opoioapoYa mha'e-vramo: 110 ap.reda. a naid.io


Nclaip6ri oipyrva hase: :uo hla.y quie1J. le aiven;taje

(2) Llamamos mcremcnt:a:dos a. alg.unos verbor~ area.les tia.11...


.sitivos que empiezan por "r" >(} ":n". Ivos oril1ci1lalies scm: areko
(tener), .araha (lleyar), an.ohe (saoa.r), fr'OVi {c:reer), flol'll. (t.l'aed,
y todos los e1:p.ezadcm por 11ro". Se co11.iu:Aan como ''.are1ko" ~t
tienen sus mismas :v:al,"fantes: o-GUE~raha, o-GUE-rovia:1 o-GUE...ru...
. (1) El verbo "areko", como vi!mos en la l-ecc.tn 9t tie-110 ;:J.
. ' "(3) Estos veibos precedidos de tin. eom,plemento clire.cto lll'O.
guua. variante en sus ~a.rac.terfsticas de area,l: a-r.el:o, r.e-relrn,
nominal acabadJaen ~'e'' (xe, wde, ande, ore, nen:de.) toman ":te'~.
o-Gtr.E-reko (y no o-reko), ja-rekth ro-GUEreko (y u o ro-reko) ~ . tomruu ''re" entre dicho compleme:q.to y el radical verbal. "xe-"'..
pe. reko, o-GUEreko ,(;sr: no oreko). Ello ~e deba . a que foii11Ek RE-reko ".

parte del grupo de verbos incr~mentados.


l.-- Og.ereko (1) pili:o ha'e la xe "boleto"'/': ti.e:nc;; l mi bo~
foto'?.'

)
)
)

s~.r.

--......

.
'1

. 7. - Xererovikena,

'

1
1
1

pogue~ohe

( 4) .. tape porame : ci:r.e-edme, os

saieo il:l. buen c.a.rrnino. :


8. -- ~rdogueraha heti,. P,a, up:i: mba'e.ve :dogueri: no ~e
l:l<eV'a l11U!cika1s 1colS!as, y lu;c.go :no t1.ae rnaid1a..
9. - Ogneru ndva ;yvoty: te time (uu]11) flor.

10. -Mdoroguerovii xe: y.o n-0 rf.e C'it"0().


ll. - P.oguerohory pene rembiapo porarehe: .os felicit.o p-0r
vuoS'tri bueo.1 i1.r1aib1ajo.
12. - Rogueroptl.l"ahi ra ha pyhar,pe: ti~ c~i:mtrimos da. y n.o
.
.
..
e~.

JJ.oguypc : <m pod.0r


,(a)raha: llevar
opa: rf.:.odo, os, .as.

(a)nohe: s~rnan;
( ai) rovia : ere 0r

upi: luego,

des.1m\~

(a) ru: traer


(a)rohm:y: felicitar

ten1bfapo ..;Ose. : tDa..


bajo

(a) ropurahi: ean.ta"r


(a.

lUlO)

1
1

LEOOiN .SO!Jt

'1

l. - Egu:i(py ha xera'airo (1): sintate y espna.ine.


2. - Va!e~tn ! nde sy nereni: V:a.Le!ll.tn ! tu mwd1e te: llarom... :
3.. - Xe roh(3ndu. (2) pora: yo te oigo bien. ~
.
4. - Tereho, tereho, .x~reja XEVE hendive: vete.. vete dja,/
:me .A MJ;

con~l.

5. -Rohexriga'u xe s.ymi pora: 1Je aa1-01to 11nad.rec,ita. liad.a.


6. - YMA ndor-0hex,i: HA.CE TIEMPO QUE no te veo.
7. -- Pe .karai nera'aro: ese seoI"'=te e9pi6it"a.
8. - ".Ma:wita." rohayhtr: ma11n.i.ta. ie 1amo.
9, - Poha 'a.ro: os espe.'l.'o.
10. - Orerovasa.mi. pa'i.: be111.dgianos pa1fui0.
11. - :&andej-ra. f;andeapo (3) : Dios n.o., hizio.
12. - Ou. xeandu (3): vie1t1e (y) me V'ilsd.t~a.
rn. - Xe roafiua.: yo t~ a.bii~azo.
14. - :Xeaua: ll11le ab1r1a.za.s.

)
)
'j

.EJERCllCIO N9 29.

,1

1.- Toribio sa.ca agua del pozo. 2.- Nosotros (res.) can
'tam.os contfouamente a la Virgen. 3.- Este "barco" nos trae (a)ha 'aro: esperar (a)hexaga'u.: aoT<all. (a)hovasa: bie.i.1dedr
yma: ha.&e tiempo
(a)ffa;:i.:du: visitiaJ.
tle nuestro pas. 4.- Creedme por favor. 5.- El "pecado" ' (a.)henOi: Uaunau.~
(que)
-0s tiene en su poder. 6.- Qu te trae por aqu? 7.- T:ste ~e~ (a)heja.: dejar
(a)ff.au1(v)a: a.ba."azan"'
. (a)hayhu: .ama~r
f nos lleva por ma.los camnos. 8.-.- No os c1'.eo. 9.- Sfem
;pre nos saca de casa. 10.- (Conjugar en todas sus personac;!
l :the saca, l te saca., l le s9,ca .. }

.]/l:EM(fRIA

Ava piko ia:ndee;p.o raka."e'?: qui-&.n n.os, ihizo 1


andejra ande a.po va'ekue: Dios 110!~ hizo (nos ha crea.do).

---------

(4) t2,-i el pronombre acaba en. "o'' (RO, PO) intercala "gue''
'!PO-GU.E-NOHE' '. Las anomilas de conjugacin de los iucra,
mentados consisten simplemen:e. en: que intercala11 "gue" entre
:ias caractersticas personales aaabadas eri.. ''o" y el radical ye;rbal, ''ha.'c o-gue-rekci, dro ro-gue~reko, h'l:1'e:ln1ora o~gue~rekoH..
Cfr. I. G. Oap. XVI. nn. 174 - 76.
60

'

)
)

1.- Hace tiempo que no os veo. 2.- Por qu no te abra,~


za tu m3:dre? 8.-- Mi padre me aora. 4.-- Vengo (a) verte.

)
)
)

(1) .Todos los verbos cuyo ra'd.icaJ. empieza po:r. "h" nos ua. mamos ASPIRADOS) lai carrthian por "r'' al antep.onrse!e u.n rro..
, ~mbre .complemento directo.

. (2) Despus d~ "ro" y "po" sQ- mwntiene 1a "h" del ve b!l. Pll'a.do.

.
(3) Algn verbo que empiem por '~.i" o "" puede perder
em.s .de su ca.ra.cte-dstioa personal fa,' .. J,e1?-"a inicial (j, n),. al
teponersele un }ll'!Onombre co:mplemento dl.l"ecto. Los lla.J:l:llatt11011
:OER.OENADOS.
'
.
. O:fr..I. G; Oap. :xiVI m.m. 117 -

)
,)

182.
61

'I

J
)

r-
)

l.
'

. {

'5.- Es.te seor nos visitEi,,-a. :menud9.. 6.- Vete, no me espe.:; Negacin y verbo
no nasal
.res. 7.- Venid, nios, el padre os llama. 8.- Esta se.ora os
~spera.. 9.- No te dejo todava..10;- Me oyes bien? 11.-
Ncb. (rna) - comp. <lir. - ~'OL'
No, no te oigo.
bo sin cart. - "i ''
.MElVLORIA

.Mba'ixap refiea.ndu'?': ..6.ffio te s-i.enteisY

.xe aka rasy: me . duele la .caheza;


LE O d I N
P r o

31~

Sin. C. -

nandejuh.i
nai1andejuhi
ndaorejuihti
nap.encleju11i

nanenupai
naanenupf
n.aorenupai
n11pen.e11upai

Nda. (:nia.) -

o m b r e s p e r s . a 1 e s :
oompleme11t.o dire.cto

Na -comp. dir. -

naxenupai

vcrho

''i''

,.f
\t.

na::<0i.l.11Jai

pero ND.OROjuhi

11

verbo

nas a 1

ndax.ejuh.i

nda:pojuhi

Negaci-011 y

pe::o NO-ROin.).ai

ve11ho -- i - comphunont.o clir. '(nurnmtl) :


ndajuhi ix.upe

.Verbos iii.crem.en.tados Verbos aspirados:


11.de (ne), ro : a ti, i:e ix.u11e : a '.L le, lo
xe: a m, rno
.ande: a. 110,':l-otros, nos penda (pene), p.o ~ a ixupkura : :::. ellos,
ARE.KO
.1.lliA.1.tHU
vosotros, os
lea
(ane)
ha'e xeREre.ko ip.ogu.ype
ha'e xelfayhu
ore: a. nosotros, nos
1
"
ndeR.Ereko
''
" ndelta.yl1u
(rcs.)
" iJ.:mde-RE:re-lto
"
" andeRayhu
"'Vmbo con pronombres pi.wsonales
conivlernento dfrecto, de ' " o.reREreko
"
" oreRayhu
t<l- pe1sona
" psnde.Rayl:m
" IJfJllde.Rlf:eko
''
pe: o xi' l~.OHayhu
.xe :roGUEreko
''
Sujeto -.- complemento directo -. verbo sin caracterstica
" poGUErnko
"
PO Hayhu
nde
XEjuhu
nde OREJuhu
pee
OREjuhu
ore roGUEreko
ti
ore
:R.OHa.yhu
,. POHayb.u
. 'ha'e
XEjuhu
ha'e NDEjuhu
ha'ek. :btA:t-i!'DE julln
" :p:oGUEreko
"
:pee XEjuhu
ha'e OREjuhu
ha'e.k. OR:Ejul1u
11
Verbos cercenados
ha'el{,
1
211' versona . .
Ha e ::.amleapo: l uo.s ll.1.aee Ha'e rt.'!reaflf~; l .nos ab[iaza.
or~
POjuJiu
ha'e.k. NDEjuhu
xe ROjuhu
Ha'e pene3~u.du: l o;s. visita-
ha.'e NDEjuhu
h21/ek. PENDE.iu.hu.
xe
POjuhu
EJF.flt"tOIOJ.Q N9 31
ore ROjuhu
ha'e PENDEjuhu
1.-- Yo te encuentro y te llevo en mi .a.uto. 2.- No le cas-
1.:iguis en bBJde. 3.-- Quin te sac del pozo? 4.- Os espero
3r, persona
desde esta maana. 5.- re gusta nuestra Ig,Jesia. nueva? 6.Suj. - verbo.-..complem. directo
xe aj.uhu . IXUPE (KURA;) fa11dq jajt1.:hu IXUPE (U:U:filRA) Este. nio os trae un cha.nchito. 7.- Os felicito y os visito en
el da de vuestro nombre. 8.-.- Llmale rpidamente. 9.- El
".
:u.de rejhu ''
"
ore roj.uhu ''
,; .
Padre nos ama y 11os bendice. 10.- Hace tiempo que.nos lla:ha'e ojuhu
''
''
pee pejuhu "
. ,,
ma. 11.--- Ji,hcrn. no te ~mva nunca. 12.-- T no me engaas .

ha'ek.: ojuhu
''
J)

)
)

63

62

)
'!-

'i

')

)
')

1,
.

''

1. - Mba'ixapa reiko ( (1) : cmo csts Y


2. - B:uehe (1) aju Para.gua.ygui: a.yer vhie de Asunci6n,
3, --'-Uppe o-mano (2) xe ta.ita: all mu;ri mi pa1d:rie.
4, - Araata 'e piko reguahe?: -0u.tnd:o has llega'!io f
5. - Mba.'pa ojehu ixupe?: qu le pasfr'?
6. - Ho' a ha; ope hetym,me : sie cia.~'6 y se rornpi. (en) Ja.

piemia.
7. -Ndoipa guete1i nde s.y?: n.o vino todava tu madre~
8. - Mba.'pa rejapo ,rena (:.J) '?: qu e.:t.s luici6'Ilido?
9". - Aha'aro a.fna; xe rembirek6pe: er..'toy esp~irm'flo -a 11ni es:
.
posa.
10. - Pina oguahema hna: lrn a1qu quic y'a. .est Uegan.<lo.
11. - Ko 'esorpe kuakarai oho hikui ( 4) : ''mercdope'': al.'
ro1nper Hl alha l:as 11mjerHs V.aJJt al 1J.nc.rcaid-0.
12. - Karai I,iuo omba'apo hili:n~ (5) imha!ekurare-he: el Sr.
Lino cst t(rahaj n.111d o ( in:t1c-m.s.am.GJJJ'bl~) cm. SU!S cosas.
1:3. - Mvapa he 'i ndve pa.?: 'lud.11 to di.io so'?
. kuehe ! a.ym.~
14. - Ange pyhare ohendu mharaka .rn hga, ypype: mu.folie
(a) man.o: n10!t'k
oy toc.,ar ( cl :::1onido c1<0) la g11Ji:tao:ra jum:t-o a su c-a~a..

'
1

)
)
)

)
)

)
)
(

)
)

)
'i

ko'esoro: ~ompe:1. <lel ange: hoy (pasado)


a.Iba. YflY: jmito
(a)mba'.ap.o: tra.bajar
~

)
)

. ; ...

(1) El presente es el tiempo fundamental del verbo guaranf1


del CU:!'.ll se derivv:o. p1or simple a.dicin de partfou.la.s, los otr-0s .
;st haciendo? 2.- Mi padre ao vi:no todavfa de~
1 ~-3..Qu
ti.empos. Equivale generalmente aJ. presente castellano, pero a.com. ~os~.ie.
--: Y a (lo) enc?nt~. 4.- Aye.1" m.u:r.i su p~rro, 5.
paado de un a.dverbio adecuado, equivale tambin al pasado.
~! ~ms C':,J,11.,ldo? 6.- lfl.qmvrnne11 . 7.-.:.. Anoche fo matarmi
8
(2) Con mucha frecuencia. se usa el presente en vez del pa. . 1.a ~e fm., .. 9,.-- r. . 0 estis ha.ciendo maL lO.-.: I,"' .... ~-,~J"" ~t~
sado cuando ste se sobrentiende p.or el seut~do, sobre todo en es COYYl 11 ' t

"~
.
.
.
'
...
""
"'"
""
,
a.o JUn o a.e1 mammtiaL
Al rom.p_ e'C" E'l ruhr.1,
t l'lC) 11arrat1vo.
.
.
tfo..,.ie
(tfo\ 12
~ ~ ..
b 11..,
- 'iI"'.go'
"'- mi(3) PaJ.a hacer res.altar la actuacin o accin continua.da del
S
ayo ael ea a.Jo (de sohrc~ 2.-L. , ) .Y se.-muri.6.
verbo, se a.fade a fas diferentes personas, a manera de verbo au : 1. - J.:te es a. mirando (con h1si.stencia,) .
,'...
xdriliar: ~:::N.) A(fNA, ()nde.f.. )AREf(NA, (ha~eE~;.;.L
H(f
N~.k(~an);,~
~w.r.
..
~o;t1
..
..

.
_
,
:.
.
~:;.:-'
1
e. . . .1."l~~- A, ore .. , RO N. 1 p.ee. , . ) JI.-. 1I.1.'l.ti., ia e uera A.J!i1:5.~J1""".i:!1;

RIKUAI.
..

. . ./. /
(4) "hikui" en muqhos casos se usa simple.mente para indi .
,Jaha :tJ;J;be&u"' kat i' ,. / .

ear que la. tercera persona del verbo e~. plural.


d'
. ... '"' "
l! ne:a J:tu:i:e :mbog'uata.ha: Ytt'~1i'.~( !fesp11cfo,
(5) "hilt6ni.'! eqUivale a "hna" e indica maryor dedicacin .. l'.'}<3.el. rqu.e 1Jiewia... el {ili.aa:t1eho, .
en la accin del verbo.
'
......
Ofr. I. G~ Cap. XII. A.
''
..

-i t-.- .

64

65

J
)

)
)

)
)

)
)
)

.... -1. . . ,

'

-~

. ..

LEOOiN

r
(

33~

, , .EJERCliOIO N9 33

1. - Xe, vyro tuja) "a.vende" va'ekue (1) ku xe mburika: yo,.


viejo ton.to, vciwd mi burrra..
2.- Yma ha'e va'ekue ndve: 11.e~C'.-O tie!lnp-o rl:e lo dije.
3. -Naimo'ai (1) va.'ekueNTE lllWO upa: no -pens eso.

1.- .Les dije: "vamos rpida.mnte". 2.- Bendije a los


.nios y me fui a su casa. 3.- Acaba de llegar el Sr. Alfonso

en su auto. 4.-- Has hecho un lindo trabajo (11oy) .' 5.- Ha-.
ce rato. entr u11 poco en su pieza.. 6.-.- Sal con l ha.ca It.
4. - P:t ogueru va.'e-kue andve Para.gua.ygui: 1::so r!os tra, 7.- .Esta tarde te ped una. ''piola.". s.-~ Juan acaba de ma
jo l de Asunc.in. . tar al c.erdo.- 9.- Hace tiempo te ~ac Dios del "pecado". 10.5.-:- Re'i va'ekue ixupe: "emano tranquilo Hellp.e": le dije: Se (lo) he dicho aJ. Pa'i esta .maana.

"1nnwre 1:1rainquo, Felipe".


6. -Amo1ma pe "mostrad.ar" ri kuxi (2): Y (lo) p:se 130

br10 ies:e :mo.s1l\l.1ador.


7. -Ha'e porante niko ndve kuri: t e lo dijie bien.
8. ~He ta mba'e ojapo kuri: ib.izo (.hoy) muchat:l -e.as.as.
.
9.-Ko "da~' Iro xc ko'e pora kuri: B.~.;.te da (hoy) ;ine Je.
va.n.t (an1a;rnec) bien.
10. - O.semk<;I kuri: stili6 un pocru.irto.
11. - Aje 'i ha'e ndve kuri pete1 mba'e: ha.ce un rn.t-o te cUje
u.na cosa,
12. - E'a,. reguaheram:> (:3) :niko "coma.dre": Eia, a.cabas de

llegar, comadre.
13. - Roguahera.moite rona: ac!'.;harmos d.e 1J.c.ga.1.
14. - Ka kaarpe ogua11e xe sy kuri: e,<;ita. tarde hn. Uogaido
mi 1mt1cl!re.

1\'TEM Olt!A

(ai)mo'a: pe:nsmv, juzgm:

)
)
)

)
)

(a) m.o1 : po1rn.t

a.j'i: ha<:!e rato


ka'aru: -flai11de.

(1) "VA'EKU'', pospuesto al presente expresa el pa.~ado


absoluto. La "r' de la negacin suele poners!3 antes del "va.'elrue'':
naimo'ai va'ekue. .Cfon frecuencia lleva partculas unidas, como
~n la frase nQ a.
.
(2) "KU;J.tr', aadido al presente, indica el pasado reciente
<lel' :mismo da.. Suele ir al final de la frase.

. {S) "RAM0~ 1, pospuesto al presente, ex.presa el pasad.o re.


eientisilflo: acabo de ... El acento del verl:;-o pasa a la "o" final
de "ramo". En vez de "ramo 11 ~ usa, a .veces, "RAlVIOITE".
Ofr. I. G. Oap: XII. .CJ. ; . Oap. XXVII n. 8-09.
66

Pombero .pypOJ.e ~a Pa 'i "co:ntribtwin~' fande ndajahexvai:


Ia lnwlla. del pombern y la con.tribucin (imouetrilria:.) del Pa.'i no
.la solemos vei'.

L E O .O .I M

3 4~

1.. --M.ba'ixapa pe11e ko'e .ra'e (1)?: cmo ha.bis aan:aneci:do?


2. -- Oro r~kpente, "comp.a-d:re"1 ]la, nde 16ga.gofyo. 'l: segn.

11nest.::a co1S'b mhre, compadre: y por tu e.asa~


3, -- Ou ::-wei pfo Jos-. ra'e?: v:iu.o ba:tnbiu Jo.~
.;J,. --- Y'ma ha' e va'eku.e :adre: t.e lo dij.e. ha.~10. H~![npo ..
5. - Iv.tb-a'e pfo ere (2) :r.aka/:?: qu .me dij;tB '/
6. - Ha.. ko ''namigo'' Jiiko1 i1106gotyo oJupi :ra'e?; y tu -a:migo,
ha.1eia d:6n:d1e s:i.tb161

------

.67

,.~ 'j.

'.j

~i

.
.
: '. mo(pa.)?: a dnde? ma.'e~ m.a.'emna.: mira pyhareve: ma.ana
7. -Ea, ha ere pora niko ixupe rae (3) ! ~ H.a., pues ~e lo ; (ma~pa'?)'
(a.)ti'.: tener ve'I"guein-: ker:a;ua: domn.ilu

1
1

B. -.E'a1 ma'e Aniceto reju :nipa

'

dijisvc~ bien (ih~bfa. s:i;do) 1;


ra'e!: Cit, m:iJria . .An.i~ieito; ~

1
1

(infa'lans.)

villliSlbe pues (ha.ba. sido) ! . '

9. -Reikove nipa ra/e l: vive-s a.n (haba. sido)!


10. -"Lo rico'> raly nimhq otl avei ra'e :. , (.ha.?ai .sido q~;-) .los
hijos de loswricos ta;nlJb10n tlene:n verguenza.
. ll. -Aete mbo he'i ra' ! : pues ha.ba. cli:e;ho VE'.it'da.d !
12. -- lV!ba'pa he'i '<compacixe" Narciso'?: qu dice el eo~a
dte Nerrc1so Y
18. - Meta mba'e jeyma ni.pe ojehu .ixu:pe r~1'e ! : (l~ab.a' sido
que) 1-0 su-cedieron. ele nuevo l!Hl!cha:-: cosa~ !

14. _: andejra oma/l~ a:nderehe ko pyha:<r~re ra~.! :. Nt~eei.~o


Sefi m mk por n.oso-tJ.m!. <.~:;1;!-a me.jl.l!ana (lu~lnn siclo; 1
H5. -Ae:tc "xam!go'i, xe keranamnte n.ip.o ra 1 e: e~~ ~1 e1~1~<l,

(.)jupi: su.bi.ir

mi i:uuigo, he ,qido un 110e.o c1ormiJ.on.

za, .

je(v)y:. de nuevo

EJ.EROIOIO NQ 84

)
)

1.- Cundo llegas.te? 2.-- Dnde muri l'-luestro Seor?


3.- Vino tambin tu ma.dre? 4.-- Viste a tu hijo? 5.-- Qn
te pas? 6.- Cmo amaneciste (un poco)? 7.- Quin. te
ayud? 8.-- Se enoj contigo? 9.-- Dnde: te fuist(~' 10.Quin nos hizo? 1.1.-- Eres un dormiln (haba. sklo) ! 12.-,
Xa llegaste (haba sido) !

MEMORIA _

"Lgape" niko jakare jepe "oja.hog,va,": si banto le pin.ch.a:n.


hiasta el _cati!m:.n ~' ;a.:hog~,.

)
)

)
)
)
)-

1. - M.ba.'e pf; he'i v.a.i'e:di (f) ne membykura 'i: qu6 dir.u


. .
tus hijos f
. 2. - lVLbov;Y' piko a.me,e vaQ&a z.tdv~ 'Ltp?~re11e?: c11n:to te
.
. . lte- a:e dar por eso ?
3. - Pes~ .:rorama va'er11ko ~ y:a ;galdu:is 1Jfori.i.
4:.-:- Rasy va~er.a !liko up.a: .se:r difcil Ro 7
.
5. -Araka:'ave voi niko "nc1a,Jeper.di" (::?:) v-a'er8,; nmwa

0ic!l:'1f:i.a:m.en,h~ m:o voy prd.c1r.


-(3) "ltA'E" ("RAKA'E' ) , ca.si siempre junto con~ NIPO.
(NIMBO, MEO) io NIICO {!q'INGO; NG0) 1. se usa tambien para., _ __
expresar una afirmacin .~chnirativ~. de alg9 p ~<:;ado. Se coloca
al final de la. frase.Lo traduce-n por. 'haba s1dC? 1
(l)"va.'.era/' :pcmp.uesto al presente: :i.ndica futuro de obliga,..
. cm:. I. G. Cap... XII. c.
.
.
ci:u, "re,iap.o va'.era": ha:t>a.1 has de hacer.
1

68

69

)
)
)

)
)

)
)
)

()

. ,,

''\
! 1

)
)

6. - Mba'e piko oiko va'era fi;a:ndehegui?: qu m1 c4e" 11o" ,


so:t:J.iost
7. - "Nai.estrao" va'eraiku (2) : 110 ser este<.1fo. . ,:
8. -Aga ha'ekura ojeheklle (3) : aihorn e~i!os s~1 .}fosca1n

la comida.
9. -Name'ei xne (4) pefne mba'eve: 110 O'S dar n-a.da.
10. - .Ani katu ere timi mba 'e; hke, oehe:ndne:. no dii~as
{,'l<su; <'O;<.~si cuidado, se oir.
'!1. - l\1ba'pa nde rejap611e: qu hal'.' i.1no (qu hn.rs) ~
12'. - Ase:ne ix.upeku.ra mboka.?:cheve : his s-alch' e.on fu;s:l.
1:3. - Pa'i oimMAn<e tupapc: el padre csht-r ya en la iglesia.
14. -- Nda,'i .xne: no lo dk":.
15. - Jrera.'ar&.n.e hua: me esb:u esp-0rm'vdo.

)
)
)
)
)

)
)

36~;

I.E.10 O I q.N

l. -- A1:a haku hfua: est~ h.a.e.iffilldo eia.lor.


2. - Okytapa (1) Y ikatne: va. ~i llovt~rY podr1 ser.
3. -- Ko ,rape :i1dokymo1ai 1(2): hoy lio va. .a 1fover.
4.. "--- Ahtama Pa.ragu~~ypa: voy a. k:me a A.su,nci..

5. -:--Xo ru olllk.nombot.t.na (3) hna. (4): 11.rd pad:te 0,:;;t a


puill:to de :trnorir.

6. ---Ame'eta ixupe p0<l1a ana: 1e voy a <l.a.t Rne'Clica.mento ll3


ynyos.
7. - Pixa ciku.erta: as. f.!'e Cth1"air--.
8. ,_; Mlf'i al~ahata. he':t ;jepi isyJ?: el ~lio deso be-diente di~
.cf:.\ d.B vez, e1J. m:iJa;n-do a.. su .rn1adll'.'e.

9.-Nda33.aiu-0',1.11dajapc.nno'v,i:.no f.pJie.J."o ir.-; n.o lo ,-.oy

hasy: e.s_ difcil

voi:

~ucg~o.

(a) jehcka;

mboka: fusil

UUS'.:'<!l!l'Se

10. - E'a,. mva piko up.a/l: -c~mo, quin. Nl r.-vte.~


ll.-Mva v.a'era piko .(!5)'? l;w, l'l. :Rufo: pue::f'qnn h:a. do
s.e1r 1 D. .R.111tfo.
J 2. -- Nd.a,upa, va'erai: no ha die se.1 ~~e.
18: -Pe gt1Jrui.mi Jevj'n.w, va':rirf.i. ! ya ha. rle s.; otra. vo?: erk"l.

la eo-midf.l :r.eheve: coll (para

pron.t:o

t'O\S!llS)

EJERCICIO N9 35
)

)
)

1.- Cundo ve11dr tu hijo (de ella) ? 2.- Quin lo sabr? 3.- Has de amar a :0io~.. 1.- Cuidado, te vern! 5,- No
vendrs cori nosotros? 6.-..~ l\fo digas sto, se enojar contigo.
''!.--Debis ser valientes. 8.- No debes ir a tu casa. 9.- Amigo. mo, no te he de ver! 10.- A dnde irs? 11.- Tu madre

vieja,

14,, - Ha'ekurane hfu.a. ( 4) : elio.s

va't\!~i.t

Yl"'"'"lln
......
.-.,.-lt1""
....,;:>, .L ...
t ,,.
-:Y 1)!"'~''111!''."'"I)'~
.t.~....
.t,
\;I
, ..
J:"'Col.~\
..., .'Vv~
-.~.r...1

)
)

)
)
)
)

(l) "ta" pospuesta


t=in las (l,arreir.as (vo:v a)
n.o puedn i'alhn loR pe1To.:i. .
~~~J i:~ l.1.. ~-~;~~ .. :.::L~'t!,i'' ~.~:~0..:ci~:u tte. 'f1lt1;;;r pr6:~~ . .~L.:; / fr~.;,:~'i::::~n~
<vl.i..1.:..a.~ .o.;0.u .~ ...::......... ~:k) ~fo -ro.he:to:ri. (n.o q1!.;:::c1110, no l:o J.~'.!. de 1l.;:J,:;-er, , .. )
"pot"" ('llr!'<DQ"'";:,.
-.~""'""1'"'\
("-')
ofJ'.LV~
..._.._, ''0'
v """"'""'t1..a1Qw
.""~ J .t'"""~'""<l'c,,
':"" ,.~f.JrJ~>t;:;1.'~- .,.
et. .., i,~"'''n1e..
l.,Jit~~""' ...".,.i. ~
.i.....
....-. t.~~
~,,.,....
p-uec1e ponerse antes o despus de ca, f.utru:o mu.y pr:dm<': :(estoy 1:, pu:nL.1 d.t< . ) . ..

ja.gu!l ca:t'1."er9J1p.e'':

i:w~~tin.

15. - Pceta a,vei :&ande;jn,9 hc~'i rnt:i r.na"" ru. ypyku:.;:a;g.e:


l:::;:t.1):i.i..1 Tosot-tos vtd": a "m~. dio.scs, fjo la i:m."[i>n1;e a

ya te estar esperando (hna).

"1'T-dofalti"

.!!,.

tJu

(2)

Ei1 fa,

"va'era".

nega.cin la "i"

(3) "N:E" pospuesto al :present indica fu:tur'(l simple o pro


bable.

,,,,'
.....,/~~., ?'~:': .,.~::~~:'..,!s ~~i;_i~31:.-0:;.i ~;), 1J2::~fle
,,.,,,.,,._ .. : )'""'-" n.'"'''"r. h,:"a,&1. ...1 ,u,1..1on,
i:llt

va,

t1-tJ.:l,1~?.~<'.'s-e

con

1.:JJ,

,:'-='.,~:a..

.f!vJJ:

r.ersoru..
(o) :~;}'.g!:'f;n junta:cse las pa.:rtfoula.s temioraJes. a. pa.la.l..tra.s:
(4) ,,a n.egaci6n del futuro "ne" se forma pos.poniendo. "xqu.e :r.:~ sean. v'S:rho; en tal Ol.SO esti, implcito el v:ibo "ze:r''. '~]1!...,.
ne" a la forma. negativa de~ presente.

Cfr. I. G. Cap. XII. D;

de

;::?x
.e~~"' au~;~;~~
~1.;.'L ;,11:;;.r. ,.,10.
..~ .

r.~<.1.9~lq.mer

ni!e:r~.

:piku'i: .qu:i.u. fll.Jl.iu:?,i.\.'F/


Ofr, I. ~. tJa.p. XU. D. 'Cfap. XXVI! n. 313 ..

70
71

..

)
)

16. -Xe sy nipa ra'e: fue 1m.i. '111lacdire (haba. sido).


. MEMORIA
17. -Pe kokue xe ru mba'e va'elrue: esa. cha~~.a. fu~ de mi
padre.
Mbri;kaja ha mbor.iahu aka1.<eh'e mante ho'a aratiri: los rayo.\;
... ciacn Bl.o .sobeo' la. ~o.a.hez.a..: de los cocoteros y pob'.r!cs.

)
)

)
)

L E O Cl I N

fallru

-;o,~c.:

raku
haku, aku

{',aliento, poha: rnedicma.ne.rlto,


.e.a.lar
rc.;medio
ana: yuyo
(a) kuera: cuTarse

oky: lllllcvc (i.n1pe!'B.)


ika.tu :. es posible
( iinpe:m.)

jep.i :. de vez

cnmn
do
ypy: origeill, pr.fa11,e.J. 0
junto .a
ypy.kuiia: a.nr!:cpa01u

sa,do2

7~

J.. - .Ha~e.l1Ji:nte la :ice aandtva (l) : s6lo digo lo que :;;ieinto.


2. - O{;u.er.va ('2) xve la maJ:J.di'o, hasyk:o hina: el que m.
(,gue.le) 1'tl'.'la1e1t la .unan:dioca., -cst enferq,1~0..
3. - l'l!ei, mba'epa la. reipotve..?: bueno, qu. es. lo que. qtdereH 'i
4. - I'fof.e'evavai (3) avavrehl.'l: no (1.nrnle) haJ1lal:" ).mtl d
'. .
wrud'fo
5. -D!Iba'pa ha'e va'ekue .(4) ndve'1: rru'. es lo qu1e te dije'?
6. _; Mboivy piko a.me'e va.'era 11dve upaxe'?: cunto te he

<le da1r por '8o '/


7.. - Rertle'emvante niko reme'e va' era x1re: lo poquito que
n11e des (eR) lo que me has de d:e(l'.
8. - Ha nde piko ere xve tape "asegui:'' va' era? : y t :nu~
tdices: el c1a1nrin.o qu:c he de seguih~
9. -"'Apagnie" ku "factura" ogueru va!ekue :i:a:ndve ka:rai
Peru: pag.rur lai f.a:e.tura que no1S fa-a.jo el Sr. Pedro.
10. -Laxe ai,pota va'ekue arekma;: tr.miN ya lo que qni&e.
11. - Pa la a.ipota'Y-va (3) : :rn e8 lo qu;0 no. quiero.

72

)
)
)

)
)
)

)
)

(1) El relativo de presente guara:u se forma con ia, partfou.la.


"VA" pospuesta a.1 verbo.
.
EJ'EROIOIO NQ SG
(2) "va." a.dem.s expresa fa idea de costu.:mbr'i:l: "GUJlU-t.
el.que trae, el q-q..e suele traer".
1.- El Padre Superior ya est a. punto de Ilegal". 2 .......:. No' V.A: (3)
"i" fin.al de 4t negaci.n se pone dMrs dlf! va". A
lo quiero decir (no
dir). 3.-Te voy a. castigar. 4.- As veces en La
los relativ:os -ver frase 11--:'. se usa. oo.mo nega.-0i.n sim.ha de ser. 5.- Tenas (va'era) que ser t otra vez. 6.- Era 'plemente la partcula "y"~ de.stac&da del veibo. y seguida de "va"i
el Padre (haba . sido). 7.- El perro te va a morder. 8.:- "va'elnte" o "va'era".
.
..

Quin eres t? pues, quin he de ser? 9.- Esa casa. fue mia.
(~) Tanto "va'ekue" como '':va'era'~ $'Oll los equivalentes del
10.- Qu va a suceder?
relativo casteUano de pasad-0 y futuro respctivament~.
.

lo

)
)
)

)
)
)

)
)

)
)

)
)

'

r
1

1
1

1
1

1
)

12. --- Ha.'e ndrve kuxi. p.9te1 mba'e aimo'ava ne "bfonra'; (5): .
te dli:e ttn,a. oosa que ;pOO'S'll.:ba (serfa.) 1J!8.il'\a tu. bien.
R E's U ME N ,
13. ":'-Ajapta ixngui ''solda.do" rembi'ura: voy a. lu}er dJI)

T i e m p o s d e 1 v e r b o
t~wlo cchn:i1da. (i1:11h11i~a.) P'a;r:11. los so.1diados.
PRESENTE
14. - Ahtipytyma xe "o.uadernora": ya. alcane (.plaka) pa~a.
Ti~mvo fundamenta.i:
J?,r~senie <;01.it-inurlo ::m:i. c1.1:~1er:no.
"hago"
. .. estoy .!iciciend'1 : . . .
15. - I1'::o 'cmburo :fa oty va' era, ande sy retelme : paSia:d.<1
a.ja.po
jajapio.
ajapo ... ama.
Jajapo ... a1iit;.
maf.a;0;a. va.mos a. cute.1:1..,u.r c~l eaclwcr .ele 11wcs.tra mad:rll'.
rejapo :r.ojapo .
rejapo ... reina
:cojapo ... rona.
i6. --Ahta, Za.balal{Upe ha. upi :~hasn.e Re:pxesaKUrupi.
ojap:::r
pejapo
ojapo ... hna
pejapo ... pena..
voy a. ir a- Zah.al<."lku y de".!V'!J:s pasa;r po,1 R.ep:riesaku.
ojapo
oja.po- .... hikui
"mba!ixapa
reiko?"
~ ~i~ 1',~,
"araka.'pa regt1alle?''
(a)andu: 8Gnt:h (vi- (a.)hupyty: a.~{1.imza.i. (a)ot;r: eil1torra.t,
''ku.ehe aju. Pai-aguaygui' '
.
sita:r) ko'eff,mbu.ro: pasado
s<.imb'l.'hu:
PAS.ADO
mand.' o: ma:n.dioca
n:Ht.a.na retel.roe: cadverr'
Pasado a.b8oluto: Pasa.do re(~ieni:e: .Pa..saclo i1,t.y rrec;[.ente.~
(ose., eomo reto)
"hie.e"
"he heeho"
"o,daoo de ha,<Je/'
EJ'EIWICIO ~1<' S'i'
.
aij a.por amo
a,japo va'ekue
ajaipo ... ku:ri.
1.-- Vers lo que te suceder. 2.- Me visit el CJ..lie es.ta:rej:.:i,31or.Mno
reJapo
"

rejap:o:
..
ba enfermo. 3.- Di lo que sientes. 4.~-- Voy 11 comprarte un
-0ja.pora.mo
ojapo
"
oja.po
....
(para tu) "libro". 5.-- Los seminad.stas (los que sern pa'i)
j a.ja,porafil<>
jajapo
"
jajaJ!O ...
~uelen rezar cada maana. 6.- Enterra:ron hip.id.amente el ca.,
rojap~orawo
rojapo
"
:eojapo
..
.
"
dver que estaba sobre la mesa.. 7.- Se enfad.J con su ~'her.
:pe.japa:i.'arno
pejapo
"
p~jap.o .. .
"
mano". 8;- Cada maana suele pasar por aqu. ~J.-" '.'-mstt~
o
ojapo
"
oJapo
..
.
da" (hoy) me olviq, pero (y} ma:P.ana me ~corda1. 10." Pasallo ja,1:ior~imc
a.d,mfrativo
Pasado inte nogativo
Ese es el que nos trae la le-che? 11..- i:\!o lo hice y no lo tiebo
(nf:o,
:tngo,
ngo) r,t' 1:"! t
(pa,
piko)
ra'e?
hacer.

(nip10,
nimbo,
mbo) rn.'~~ ~
(pa,,
piko)
:raka'e'l
MEJ!'LORIA
.
FUTURO

Me atety "l.:nJ.rro" hovyl:t~a: eft"es pere.zoso e.orno m1 h1:nn:."o tt(ui.L.


1

(did10)

Futu1o obligacin: "har." .


Jivittro. .. simple: u~,ar"
"he de hacer"

ajapne
.. . j~,japp.e
ajapo vae'rli
jajapo va'erli
rejapne
: , ibja11w:)
reja.po
'"
rojapio
"
ojaJl:ue
. 11e,iri.p6ne
. ojapo
''
pejapo '

r ojapo
''.
Futuro p'rximo: "vo11
a hacer11

ajapta.

re.fap6ta

ojapta

oJaipta

)
)

jajrp-ta
rojap6ta.
peja.pta

74

' ojl6ne

Futuro 1nuy prxinio: "estow


.a, pir:ntd d hicer"
ajapopta. .
~~j~:popta

,fo.popta

.jaja:pap6ta
roja.popt-a
:peja:popta
oja.pop~a

75.

. 'j

'

. "";/_: ..

'j

Futuro siniple negativo: "n.o halr"

5. -:a:as;Ypente, comadre, rejehexami ('~) '.ko''rupi: 'por fin.


. tG dejas ve;r por aqi, c~lll!ailiJ:'e, (10res vista:.:;::,.)
6. - Aga .aemongorata hna: al1ora. vamos a ser> a-0oJ;'l!.alaido.ll~
7. -Ko'a mba'e "'ojeeast.iga.'' pohyi kva.ko
"ti1np:opai: es-
1
taq co:l~llS son MSttiga:as p0zada11n:nt . en este tiempo.
8. - Oeorairo (:3) mem.e hrut: se est ludi:ando continrua1J1i<:i11.t:i en ea1te. tLe1111ipo.
9. -Upva jakuaa (3) voi: sto ya. se sahc '(~'"lci sabomos).
10. - Rojokuama. ( 4) : ya. no con.oenn.o~.
11. - .il....gaku roomougeta.mne : ahora hablare mos un poe-o ..
12.-:- "Ajot~pa'' nilt:o compadre Na.rcso-ndive: me en.eo11t.r;

ndajapi xne, nderejapi xne, r;.doja:p6i xne,. uda.jaja;pi \


:xene, ndorojapi x.ne, nd~pejapi xne, ndojapi xne.
:

Futuro vr6ximo negativo: "no quiero hacer"

,.. ~dajapo:mo'ai, '.~derej-ap~mo 'ai, ndoja;pomo'ai, ndajaja.po~ ,


::mo ru, l1dor-03a.po~o a1, i1dape3a..pomo'ai1 ndojapomo'f.
.
1

Relativo
P1~e1S<el1Jte
PE>~s-aido
Ftt.rl.-u.t~o

.EJER,CJICIO N.9

Tiempo de los su'Siantivos

va

Pasa:do

ktie, "pa.'iku''

va!<;ikue

PutUJro

ra, ''pa.'ira''

va'era

fallido:

l<''n;tuiro

rangue, "pa'i'
iangue'' '

<!Oll

el

co;mpiad1.r(~

'JYm-ciso.

)
')

)
)

)
)
)
)

38

1.- Y~1 com. 2.- Crno est tu madre? 8.- Qu ests ;


haciendo? 4.- Estoy llevndome estas flores. 5.- Quin hizo
~? 6.- Qu te sucedi? 7.-.- Wie mordi el perro (haba
sido) ! 8.- Voy a ir maana: 9.-- Acabamos de llega.r...10.-~
Qu hars? 11.- Chico, ven aqu. 12.- No voy a ir. 13.- NI)
;ir.s ma.ana a tu casa? 14.- S, he de ir.

.:::

)
)
)
)

)
)

)
3S~

LE:COiI'..f
1. ~ E,ke, GJ'eJokke, (.J.) e3eJ'ol"o'k
..
"

0,

,.,,,;,cr,ac~.
".....,
t
.i

ci, n ggwru.a.to,
'
sos .

.
tell..1iie !
2. - Aek~1 xe ku~e: :me-. coirt el de d o (cn m:<. d~do).
1

3. - Mba 'us:apa reenandu?: Cmo te sfollJ.tes ~


4. - Eeua po:ra ! : a.brigate bien..

"(1) )?~ra formar lai reflexiva guara:i.1i se interpone entre la..


. ca;racterist1ca perso!la.l_ y el. radical v~rbaJ. 1~ sI.a.b9, "je" ("fie"
Con nasa!?.s),-, ~os all'ea.les pierden la "1 11 de !a caracterftfa pe:r~-sonal~. a- Je -Joko: me a.gmro, a~"fie"-kyti: ni~ co'ito.

76

----(2) ''je"

("e") se u.~a tambj.n pa.ra fo.r~a.r :fa. pasiva.1 .)10muy usa.ida en guru.an.

(3) .El gua.ran su.ele indicar ~l sentido impersonal del va:r.ho


. poni11dolu en tercera persona singufar pasiva., o <:n p11ln':;ra piti)

"
ral activa; .se oye: O.:&EHENDU :&AHENDU.

(4) La a-ccin :recproca dei verbo se indfos, 1.:or la slaba


"JO'' (":titO" ante nasales) o "JU" ('~U'' ante: nasales) inte:1i~
'puesta entre la caracterstfoa, personal y el radfoal. La forma. uro 11
("'t!' ,) se .usa p;eferentemente- con los verbos risp!rados al .p9l'w
der estos la "H.' : roJ'O:kuaa: nos- conocernos m.ntua.niente:
'jaJ'Uexa: nos vemos mutuamente.. La forma recproc~ s~,
, t:tra poco en la. 1a, 2a . .y 3a. perso:nas del sin.gular.

)
)
)

)
)

)
)
)

)
)
)
)

. '.,,~,

:r

' J

'l
' .
'. .

. ,

'i

.~

'

13. -Efiangrureklm ndejehe (5) : cudiruto de ti mismo.


14. - Pene mandu'kena pendejeh~: aicordaos d-e vosotros

.!lTEMORIA
rni.~-.

Hetarelil~jaguaro'ora:

:tnos.
:15. -

Ojei o-juehegui: si& se.pa{r':aa1 Un.os de O'lll"os .

.1-6. - Oiko

10ondiv~:

viven

Wl.OS:

ya. tiene

b~tstanfa)

por lo quo va1le

(paira cru-nc ele pe1I'TO).

con. otros.

1~a) Jejoko;

:=:ostc:1.1erise. hasype: por fin


(a)fforairo: luc-ha.r,
a.-gm"l.arse (a)mongora: acot'rnpelPiar
'(ai)kyt1: cwrtmr
la!t'. (a)emongeta (CQn- .
(pe)
pohyi: pcEmdo,
(a)omo;ngeta lversai
"lrci.a: dedo (de la
meme: eon-tinua.menitc ''(a) i'opa": encon.t:rru. :
ma.110).
(a)jei: sopat'n1rse,
'(a)ua: ta.par, ahddespedirse

"'"

L E

. h:ij.os ..
e-sos nifws dcsol:edecen a
sit ma,cJ~e.

3 ..~ Apu'a1 amyendy. (2) pe tata,indymi :ete1: me Jcva.nto y

enciendo t11n a. veJ.ita.


4. - Omboyvytimho p.e "rta:rupi": lcvrnfo polvo prnr La rufa

1.- Se oyen cosas. malas por aqu (ornos). 2.- Me hi~e un corte en el p~e. 3.- En aquella casa se compra carne.
...i.- No te dieron "plata" (se te di(>) ? 5.- Mira por ti mismo. 6.- Maana seris acorralados. 7 .-- Se abrigan mal y
,_,se van a enfermar. 8.- Se .encontr con su "amigo". 9.-- No
se conocen. 10.- Por qu te peleaste con tu padre (1ecip.)?
.1.1.- Vamos juntos (unos con otros).

,ij, -

.i

78

"Omboliga." ndve D. Albertoudive: Te

(4) Los infijos ''je", "jo" dari. luga.r a fos pronombres por:sonales refcxivo.s y recprocos, que se utilizan sobre todo pa1a
:indic~r el sentido reflexivo y recproco en J.os verbos b1'amlti,
vos. Los ms comun.~s son los siguientes: .

l. '

4, Ql,

2. -- Un'l,i. ulita'i oml';ohovi isype:

EJERO.liO'IO N:9 39

Recprocos:
..:Por m mis:mo ... : X:ejeh~, ndeje- unos pO:: otros: ojuehe
he, ojehe ...
mH}S .a.e otrol.: ojuehegui
-tle m mismo ... : xejehegui; nde-. tm10.s <?On. onis : oondivtt

jehegui. ojehegui. ...


:a m mismo ... : xejeupe, ndejeupe, ojeupe ...
Cfr. I. G., Cap. XIV.

I .N

1. -Pembopepo (1) la pene membype: cbis ahu; n vuestros

ga,e

Reflexivo.s:

ee

fl1fa.11a

(a.

trn.~

1:m) co.n D. Albo:r:to.


6. - "Oemose:orta '': se hace la sc-mita.
7. - Aenifqojere ha atopa pete1 mit a'1. hase va. hin a: me giro
y oncuc-nbro a un nio que esla ba..llo1:11u1do.
8. - Amoing-e x.e msm.bykura "esculape'': hago e;mtrt:/r n,
.mis hijos (~11 l!a escuela..
9. - "XemorrenegaITEREI": me hace de~potril~11 MUCHO.
10. - Remongarpa 11e ryguasul{ura'!: das .d::~ comer a tu'.'l

____

ga11iine$.

.. (1) "lVIBO" ("l.11.LO" ane n~s2l), prefijo que se antepone a una


palabra o verbo in.transitivo, convirtindolo en m1 verbo tra.nsi. tivo 0011 sentido factitivo: ("hacer", ''proporcion.ar"): pe11.1BO
pepo: proporciona1~ alas. Es mis til fijarse en los verl:ios que
. ya. ~e .usan que .formar otros nuevos.
2) "l.Vf.BO", ante vocal, se ~a,mbia en "IVIBY.., o "MBU"- ("r!!Y"

o ''MU" ante nasales) .. Si';re tamhien este cambio -an.te los ver: bos l.'l.spira-dos -al perder estos la "H".

.'

)
.

)
')

11. -Aikuaaukata. (~) ixupekura avudipa. "otrata/1: 1e~ VO~ ,EJ'EROIOIO NQ 40

vela.

. ~ "
~ ~ace; S~-?!l' .~()~~. q~ti~U: W~tan'.
. 1.- Encie~da esta
2.-. re hace entrar en' la escue.1..,. Ohupytyuka nandve Paraguayg1u. -n~s ;o Vct lutce1 ~?n la tu madre? s.- Me giro- y veo. a mi amigo J:mm.. 4-.- Haz~
., _
.
.
..
.
.. sc.g~ie de ~~un~rnn me traer una bolsa (vosa) de maiz. 5.- Dile lo que le mando
l.J. Pe3apouka p1ko pete1 pend.e rogaram.?. os h-aeern ha . decir. G.- No matar (no mates en general). 7.-.- Le mando

,
.
u:na. .
traer su ropa y me desobedece.. 8.- Este "cam1Cr~" pasa Y
JA.. -- Og'Ue:rttruka xve lniximim mba e: m.o ha;ee traer
levanta polvo. 9 _.- Contesta (ambohovi) . a c.u:tlq,uier~; es
.
- -- 0 imeraev~.gw
..
. xerero k::yh Y.l&
. .......,-.
r ,{_, .
cos
cabezudo.
hacer una linda casa.
1;).
de eualquiera m.o lia . .
10.- Hazme

<e tenoll:' 111iG1tk timMOltIA


lfl. - Aju ltporombo'VO {;j): v.:iiP. A e1U.s,e.a;r a. (todo.~).

del

pepo: a1:t.
yvytimbo: polvo
.~' (a)morre11ega": h:n,
(a)mbop.epo: .d1:ta" alas (a)mboyvytimbo: ha-
c-cir :despotrfom
(a.)mbohov!: c1esobecoi~ polvo . (a.)mon.garu: da,r da
deec1, respoucfo1" "(a.)mboliga'': anieome.1
h.endy: e11c<".J11dido, an- 11lHta.~. a-ztrn~t.r,. da;r- . (a)runika: ll:ac.er
d-icmtc
aor=ddeja.
.. faiae!!.
,(a)my(mcly: p11en!Cl.B~. (a)jel'e: rkars-e, daR" oi;w.eraeva: 'C-n?.ilq;uie

hacrnr ard-e.r
1ueJ:tas .
a.~fl,
timbo: 1)01\'.mrcLn,
(a)mhojere: ha.cer
(a,):mbo 1e: cmseaa:h:a:m.o
(Jrar vueltas
(a,) moiri.ge : hacm: en-

W'l't~o;

)
)
)

)
)

'Ndakev.&ima aguara -pire. an: No -cl'U!e1tmo 1n.,s sobre la piel

'l~ i'& f~

(No me dejo ha1cer ms loa. barba. -tan

fcil~en~e),

)
)

trrar.

------

(3) "UIU.... '''', _sufijo facti.tivo, qu.e se afade ~0:;.>-:;,,(~ a, lo~3 vm~bos transitivos, con valor de ''hacer hacer" o t1110J::tdarJ'; a.i..

ku:a:aVKA:. fiago so.be 1~

41fJ.

)
)

1. - Mba' piko reip.ota?: qu quie1;es 1


-<R~vendeS~pa (1) ~ve Cf.foro''?:

2.

q1Lieres vc1'l:der.-1me'
f6s'f oros 'l
3. - Karai Fleitas ndoipotai oguahe (2.) avave ko'.pe ipo~
re 'yme: el S<J.~. F.le-itaa no q1c.t~e que ve11ga. n:ad'ie aqu ..
en su .au,q.e;U<::ia.
4. -.Pero mokf, mhoha:py akalfilu.teko aipota: pero slo
q11!iero clos .o tl'>e.s -eab-021aa (!lle. ~6sforo).
_5; -A.ni, nde mita, xei.bojarusti: no tie- q_uier:as htulaa' ele
1 0

6. _ Ko. "bolichope'' uili:o .ogua.heman.te va'era 01.i::;~~; ; ~


este a.lltrnaien vendr el q'l!t.e cru.iie-rra, vm1ir.

7. - Ra nd piko, nde mita xurt, xembo,'esma'/: y t. nio


a:rrui:tliaido, ane, quiere\s cm.sefiaa:-'i

(4) ".RO" se u.qa en alg.u.uos casos con 1a. w.V.s:iw1 fu;.1 r.i6J:i 11u
"1\[BO". En el verbo forma.do con. "RO", ql suje1to- ha. de p-i.1;rtfoi.
par NEOESARIAM.ENTE de'lacoin del verbo int.srvi:nie:mfo en'
.
. .
.
.
la .misma aROguata: hago anda1 (auda.:uc1.o- yo ~,ri1.1:1f:ri.). {1) HSEF', sufijo: que poapuesto al verbo,. indio~ "querer la.
Todos los compuestos de "RO" se. conj'l.tgan. ctomo los ver1ws in. cci~n .del verbo". Se ~a. cuando el sujeto- de la oracin prinoi

crementados '(cfr. lea. 29).


. l y el de le, sec~al:'ia. es el mismo: <iuit>.res v'e;ndenme fs:oi~os.?
(5) "PORO'", prefijo qmt gE!nerali.za la a.ccitSn del verlJO (2) Cuando los sujetos son distinros se usa '' AI~OTA" seguf
aPOROm.bo 'e: ens~o .a todo~~ a cualquiera..
. ~ del verbo ~ecuuda.rio ndo-~pQ.tai o~u111he. . .. .
:
.
1Cfr. r. G. Cap-. XIX.
.

.1

f.

~
1

RO

81

)
)

)
)
)

)
)
)

)
)
)

.-----.-.-.-~
~
..1

....

i'

'

8. -Ajapo ajapoSVtt! hago lo que~ quiet.'O lHH.\N',. -: . '. . ' pqre'y: al.~'H'.ln~ClliL
:XUt'i: ..rnrruinaclo,. i.tJ..:. hi'ate:. jtdativo: de9. - Ndailiuaasi m.ba'~ve ndehegui: no quiero s .~ber rrn~a :. {a)mb;ojar.u: . dmu:t:cliz
sean.
. ,~ ,

. do ti, . ,'. .
ceaJT.se ' ku.manda:. portos.- :hi"itnte: .<ij1 ..
10. -Per~ "ma.m;" oipo.t.k a.raha avei: ku.manda.:, ,P~~o. '111 . ,~_oijcho": ali1nia.,;11, kio'itngaite voi.: aho~ hi'a:y .. dativo: 'pa;re.
m qufore que lleve 118~1.lJ.lCll ~VJl Ofofl,
te:n.true-ho
. : :; ra, m.ism;o: .
. . ..:: "...ce.r ll uit10
po1a: fantasma.
11 -Ha x.e aipota. reho ko'augaite _v<,>i: "l :>"'quiero q_~c ~e"'' ....

.
.

.
~ya'S afflO'ra m1&1.111b.
.. ';"
Hiiiinte.
xve
(3)
:a.dereraha
la.pr~:
.de:i.~eo
r1tc te. lleve
,
12
..

la l'l'ia. E'JEROICIO .N9 41


., ... ...

,
l k la Berlier c1eseo que te mate el
.
13.-Hian~e xeve n eJu a .
Be~-1.iei: (mt ;1rinib1isj.". l."'"'."- Quiero que cortes"el pan (pan/._2.-::-.~uier~s coi:_tai~
...
,.
,...1
h ku:r."a:. oj~1l, oh. ~e ~mo Heg~ste? s.- Qme-teh. conocerse mutu~mente (onon14. - lie,
~nte, i'upasy, ;t'Qheno. ~~.;.;~\L;anes :a- t1:is ihija~. d1;~>. 4.- Me pa;~~e qL~e. te~~"~~- c~'~:J. ~~ QJal: pegu~~mos
,
. ,..
_ . . . , . . " e ( mY L' 8t. enfe.r 11rnnto. -6.- Qme:i:es soster.e:t al mno. 7.- El que hace lo que
1<".i. - Hasyko h1 a xev:e ko L1boria. me parce 1 'J.na Libm:i:a.,; q~iere, cae,r pronto. ~.- Dese:o. que m~cue:i~r.f"S pronto ~;1! ca.
. ..
.
.. ,
..... _, ',, v: ~.llover otra. ve.z, mino. 9.- .Me .Pare?e. que ya f?as. el Ber~ier ...10~-.-. Qu1~r:11
16. -H:i.'a xve oky3evyta. me pan.et:. .que tl
.
111e me. cha.ncee de ti. 11.-- Que quier.e decir sto en guaram.?

111

.:~

,,

',.

i ['

..

l-\t

Q.11.t.e

nd 12;.':\"' ~ r a. h..'.:c1.
" la p

ra-/

;_

. . . :".
' ..
.. " okypuk.ramo karakara ita"yra jepe ho'u haitype: d mi la,.
uo, e:uamfo fieve m Ul:~ho, h;.:,;sta a sus 1jos se eouno 1.m C\l 11idr.:;.
:(cu.u.mdo i:ieuo :hrumlnm, so como m1~:.IJ.a.');[-? las u..as):
:'.:~~;;,;:

..

'

.... '::t .

x.ve

',

~.

. ;)
;

.....

L-:-"Rotk;otev.'e .m.~kof.' j~l~y v:os.a.: n.o:c:0si.t:ia111os' dos bolsai.i fle


.
.
. ... . .-~
.
.;sal.
"2. -Ikatu (!.) amere _peeme la peikotevev.a'i os puedo dar Jq,
)

)
)

)
)

..~(3)".hi'a" ..(imperso~al).

ms ~. complemen.t~ , indirect~'. sig. :


" 1ino" (frases 15 y 16) uero ta.mb1en desea? , ~' .
.:
.
.
.. . .
.nrfica dpare~g_1. ia lJartcui.i "NTE: hi,ante. x.ve .. ..! .deseo . .. (1) La poaibpida.d: de la.. 1wci6n pe t111 ~~rho_. ~e eJr.pr.asa. siro,.
0
1:>r~ to Ulll 1~8it'ca "oJ"al"-'.y\~:utonces .no $ti.ele llevar comple- lem:nte
con el 1mpersnm11. "IKATU': se.g:~u~lo del verbo;, lka.tu
Otr~~ -yec~s s c.- ~

'
.
m.e 1e: p~,,eclo da1 (es pos~.'ble q1.le :fo l .. l.ia forma negativa es
w.entgf~dra::oap. XXVII. n. n>sot('s10.
N'D~KATI" (NDAll{Al.T'CT!).
.

)
)
)

.
. .
. . . .. .
).iua ~J.ec.f:dHi;ls.'
3. -.Ikat.pa: aikemi' D.de rgap~?: pedo. cntrnir .e1i tu .c.a~a~
..

82

83

.i
' ~

)
)

4. - Eike ka:tu ! :. e.n<tlr'a. pue~'3: !


.
5. - Ikatnepa ajerure ndV'e petei pytyvomi?: pu.e<lo pedir.
te uua ayuid1a Y '.
6. - ~atu ~gana. mba :e: <).S posible qu.e {qui:?..s) ga:r1etmo~. ;
7. -Nfkat.1 {l) JttJ:''l'.lV1a: es uM1r.eible {no lo 1Jo.d1e;nio.'!' -Oll.'eei.1 ..;
8. -Ndikati x11epa xemoiru It. peve?: .no m: p~ede a~ow-:.
pant;:lli' li.iawta. J.iit:? '.
9. -Tekoteve ( 2) ha.'~mi ndve petei mba.'e: es ueeesmrio~
,
.
..
g.1.!:C te .~l~g'ao. u~a ~osa:.;
rn. -Tekoteve aha, hetako oune xe rpmlnapora. he. de mn~
tengo mucho traba,f.
ii. - Tekotove "jaluclia" ..comaclre: he1111of.l. de htd~a:r, eo1na
1

dre:

i
1

l.

<

15. - Rojapta. ! te

YO~'

a tiraa ( a;c.C;\'l:"liin:d oi1e) .


l6. -- Ndax.ejapikuiu1. va'e:rai ( 4) : .no m,e podrH

'

ir: compaero.
(a)mo.l.r: a(!<.tmpai.l:li'

.1?ev-0 : ha.sta.

tekoteve:

net-r.r~:t

t'8

(no ..

neccsa.
l'io .

(a) hexalmaa: com- :


pr endie1, cla!t'&e e.11e!llita
\.
. .
'
(.a.,. :r a.p.J. : tnar f.l(ertand o

84

)
)

)
)
)

MEMORIA

Xe ko naka.mbnvhna. xe kuar"he
.., . yo ya no nto chupo wr.t
el d~<lo.
.1

~;

)
)

.;

)
)

1. - Ohopa {l) la u cairre.ta" ha opyta. lo gui: se. f. 61~oJJ.. to-


,_ "
,,
~;<ts fas ~ei~1t'lt'eta1s y se quedramn. lq.s: b.ueyes.
2.
Ja.llapa , h~1 lo lll.l.ta "esol~~lape": "vimon~ todos",
".
di0cm los nios en IRi e,,g;cuelff(
3 - La. ~asada" f:u'ip,taana: 1'iro:: mau:tia. ya se va. a ha~e.
4
,.,.d

..
,,
;po.lvo por .cojmpleto.
- .i.>t 01p.ota,~i {:2) io~1.rnhe ko a.pe: :u.o quiere~ q1u.e .(s.e) ven.r. - Nd l
'd h , ,..
.
ga m8 atqu.
~,. _
e ~~ n. a ..a.evei1:.1a xe raJ,Y: i ya, o er'es :ms mi hi,ja..

(2) La :1.1ec.esidad se ~xpresai 17. el im:persona.1 ''t~kotoev~'' :s~"


. 6.. Na.me eve1 .xene .P'eellle ;mba ev~: ~a. n.o os voy a daa. na.
guido del verbo secuudar10; tekoreve 1la3e : he lle. decir ( $ 'iMeew
.
H
da. m.s.
sa.rio que diga). Recurdese que la partfoula. '~va'era" indit%\o'IJli
7. - Ko I>e.ne bombilla" nd'ovalevima: vuestea. b:mi.blUa (d:a
gaci.6n (cfr. lec. 35).

tl!S
(3) "Saber hacer" la. accin .del verl;to se-expria.~ pos:\301iien.
ma.r mate) no v:wlc Y' ms.
d,o a dicho verbo el sufijo "KUA.ft,", radical del verbo ''zri.tuaa.";,
.
)
ae'eKUAA: s ha,blar.

. l
(1) "PA,, ("MBA"

.
.

1es , su:f1.10 que pospuesto


(4) 1...a p-0'Sibfda.d o imp.osibilida.d fsica dei Sll!.jeto $:e iudicn. bo indica. t-crl: I'd
d:
.
o~n
n~~a.
s.l verN
tambin con el sufijo "KUAA" ~n lugaa.. de 'ikatu/'; ajay:iKU.A4~.
( 2 ) "VE;~ 15 ~.o
per
eco1on.
.
..
puedo aeertarte (porque s).
'erbio " 8 ,, : , 1JJu~. pMos.~esto al vc:r.bo se traduce por el ad.Of1~. I .. G. Ca;p. XXVll. n. s1.0, 307.
'a "MA i?1'
no ve re A Se usa muy a menudo seg'uiclo
l

1.- No podr ir a Luque. 2.-:- Puede decirme dnde es-~


do ~~ ga:p?. 3.- ~~ pue~o trabaJar; es fiesta. 4.- No puep d':i J~, ~con lkatu Y con "kuaa"); estoy enfern10. 5.
T <> ezs en ar. 6.- Me pueden ayudar? 7.- No podemos 8
rn!~;mfoque J:rez~ menudo. 9.- Debis ir a misa cada 'do:
t.ro) ?'. - 0 se leer (alee) . 11.- Sabes hacer: metros (me-

LECH:11.IN
.<\lia.hrs )

"vosa": bo1sa
. jnky: sal
pytyvo : ayuda.
... mba' e : qulzs

. t

'1"'
o
'"k
~
(())
' Q ,< Bab .es 11ia.
t
11
\ g1ua a~
;c. - .::.,.ene
e ua.;i.pa
o
guaran.une:.
) .ar en
nf1
. rn. - "Oedefendekua.'' v~'era: .';{:C .ga.br c!ofernder.
. .
1.4. - Ohexakua.a. mni mbn,' e: (:1n.d:ienc1e e.~ta.s -eo&as: ~;e <l:a, cuoe~i-! .
ta (st1be 'e~).
<

42

mJERororo N

..

)
)

)
)

)
)
)

)
)
)
)

'

85

)
)

EJERCICIO N9 43
tniei e1Stoy .a.f.ligiHl:1do .. nmcha. ~
9. -Aikuaaite ka.tu: (Jo) eono>jco bie!!l (Jrnric.ho).

1.- Venid, nios, venid, venid todos. 2.- Ya no. te. ha..
10. - Ha up~a.rante niko ;:~s%pukaiete:r.ei? (3): y para so gri blar ms acerca de so. 3,- Te cansas demasa.do. 4.- Entas ta.nr-o {mil[IC1hfa:;;illlo) 2 . trad de uno en uno. 5.- Lo siento mucho. 6.-.- Ya no va a vi11. -i, xe Dio, xe kane'Oitpa (4) :Ay, Dios mo, c-mo mB1 vir ms. 7.- Ya lo estis tocando. todo (tocar sin rgimen
caRiso (fnmcho):
aqu). 8.- Habla ;/re. demasiado. 9.-. Mat a todos .. 10.12. - "Atopasetpa'' (5) ko Remgiarehe a.:ua: (.,11J:o es'rny fi-: y a no voy a decir nada ms.
s.emudo (;r:mwlio) e11wo:11.tria:rm1e con Hemi-gia.,
1-3. -1\'.I'dorogueru mo'avima ore rembi'uta ha xe ta~"ovaite. MEMORIA .
ana: no vamos a 'f!l.ait:'l.' ya mis co~.niid::1. y me estoy crulu....
Xe py'a nandi mbarakixa: h;in.go el estmago vaco como
. .q ue'Cli1e1ndo,
una guitar:r~ ..
,,.......,...._
..
14. - Omibota mbota ( 6) -0keme: llwma u.na y o-t;r;a ,,ei fa
puerta..
15. - Overa vera ha otmnu sunu hna: eis:t :r:elampagueando y.
LE.COiN
441-t

trouamlo.
RESUMEN'
16. - Ha,yvityky tyky hua: ~-i:tiai ~1ayendo got:as (in'l;fis 1:c1J.1.tClc:
mente-).
F. o r m a r e f 1 e x i <r a y p a, s i v a:
17. -Pete! tei (6) omitllO va'ekue: u110 a. uno murieron_
. Oaract.--JE(e) - radical
8. :_ Ajepy'apyete (3) ko a:na:

___

'.'fras.ada.": manta
(xe) tarova: e.nloqrue.
ku'i: polvo, afoos
-0.etl'."se
(a)sa.puk.i: gritrur
(a.)mbota: golpea.r
tarova: loco, chif-ia1c10 oke: - o~c. puerta
roke

a.JEhexa. (v. ar-ea.l)


a~n~kuaa (v. air<'!'1n
(o)vera: relaJ.npa,: aEnupa '(v, n:asa.l)
guca.a (impe['S.}
(o)sunu: t-ronar Um
F o l 111 a r e e p:r. o e a :
.
pGrsonal)
Oara.ct.-JO(o) tTU(u) - radical
hayvi : llovizinaJ1~. llo
ro.:nrexa. (v. .aspira.do)
vma (imperlS'.) roJOkuaa (v. norma.l)
N~HJ"enf (v. a;;;pirndo nas.)
tot:i'Omon.geta
(.v.
Ilasa.l
).
(o)tyky: gote!lw (iim
pel"i'!')Hal)
Proitombres :r.efleJr.ivos m.E: comunes

(S) "ETE" (''ITE"), equivale a "muy", "niucho" y "ETE.


REI" ("ITEREP') a '"rnuchsimo" "demasiado". Ambos se pospon:~n al verbo y con frccu.en~ia no' son.fciles de traducir al castellano. '' ETE" se u:sa despues de E I, U; ~'ITE." despu~s d~ A,
O. Esto tambin se aplica a "ETE1REI'' e 'iITEREI".

(4). Este "PA" y el de la frase siguiente son simples p~.J~tfou.


las jnterro,;rativas pero con sentido a.d.mirativo en este caso.
(5) "ETE" y "ETEREI" despus de E. se f.tmden con ella y
no hacen "a1Jopru:iEEtpa" sino "a;topasEtpa".
.(6) Hay verbo!1 que .pa.ra da.r
idea de iteracin repiten ~
ltima. o dos ltimas .sfa,b:.as. Tembin ocurre con algunos su.S11a.ntivos y otras pa.rtciulas.

1a

83

11

x:ajehe, ndejehe, oj.::he ... '.:

.. poir

x:ehegu.i. ... , .ojehegui ... :

x.eje1tJe 1 nd:ejeupa, ojeupe ... :

.. Pro 11 o m b r.ei s

i-

e e p r

oj.uehe: UiU013. p.oa: otros


oondive : nos con o.tras

F o r m a e i 6 n.

11111

mismo .. .

de Jn mismo ... .
a m 'lnismo .. .

' e o s

1n

ei

m u n a s

oJuehegui: unos d? otros . :. ,.,.

d. e

r h os

"lllfBO.,,; Oaract.--mb9 (mo), mby o. mbu (my o mu) . ...,..ra:dioal


1

87.

. .,...

....
,~
.. - .
.

... ,._,. .~:-:,-:::r : . :.

.~

. ---'. ~: ..

:.1

: ~.

aMOse. (v. nasal)


';,. -pota (fiutm0: in:rnetliatsimo) lta.ee mbota.. despuis de nasal: oma.
aMBOhovi: (,r. normal)
(v.
normal
exp.re
aMYendy)
(v.
nasal

cmpc:,
.
...

. .
nombota..
aMBYaty)
sado
por
vocial)
aMU'endy)
za.do
por
voool'l1,1
t-pe
(~n,
a
od;on1de)
fai.ce.
me
~espus.
die
nas.a.l:
~me

.aMBUaty)
. , i:--Jro:Q (pasaido de Jos sustanitivos) ha.oo gue: raugue.
Ve!r'b.o -ttka: 9..iku!a.a:OKA.
!'
La partcula umb-0 11 :. ha.ee nasaflJes a ia.s lcta."as P, T, K y lue~
''UKA"
iCla.raiet. -ro - radical: aROguata
: go es inflU:i:d:a por elilas peirtlierud10 la b mbo ms akaru: y.o a'.1.i.~
"ltO"
... rneal.rto1 :ia k prnr fo:flue:n.ci.a. die ;mbo se eonvie(l:.f.:e en. ng y ewtonieo'S
"PORO" Oa1r~aiat. -poro - radia.l: aPO.ROmbo'e
' mbo ante la ng piea~d.c s.u b : amongaru:..
.
.Leyes de nasalidad.
...
,
..
.
.
. . _. " : . NOTA. 'l'odas est.a.s ireglas tienieu e:x:.c-c}paion.es qu~ ..dJa. la pit',c-Estas reglas. sirven ms que nada para reconocer y rel,acio~ ~He-a..
na~

..

-La prctica es la regla definitiva.


' F o i m a s e s p e e i a 1 e s d e: c. i e r t o s v e r b o s
-Todos los casos ql.1e ponemoB a continuacin ha.n salido ya.~
en las frases.

.. AIPOTA: a.ipo.ta. rej.po up,ixa '(d.i:s'L-into sujeto) ...... QU~RE;&


l) Ley del pa..c;o fontico:
.SE: aja.pose upix.a (el mismo .sUJjeto) ......... QiUERER
.
'
~ Iil'aNT~ y. DATIVO: hi'aute xxe reguahe P!Jl:'t .... DRSEAB.
P - T.: K (iPe'DaKa.) en pll."es.en:cia. d.e nasal se convierten en:: HI'aNTE: ha. hi'ante Tupasy .... f ; O.T.A.L.A.
MB - ND NH y as quedan. :ruMJ1alizadias.

: BI'a Y DATIVO: iporante hi'a z.ve la rejapo va'eJn1 ........
(Bo .... De .... G.a).
.
'
.
. ,
.
.
PAR,EO'ER A UNO
excep:cion.) lKATrJ: ilr.Lttupa aike? .............................. ;PODER.
~P.y: . ;ro me dcispiie!flto ;. yo. lttago ;clesipeirthir: ainoMBy ( a1g-:u.na~ KUAA..: aj"U:pil...ua.a caminpe (po!Siibilidacl :fsti.aa) ...... P'ODER.
~Tyky: gO'l-:ca.; yo .}lJa.go gotcail:': amoNDyky (:muchas excepaio[t,} KUAA: aja.pokUJaa ............ ,.... ,........... " ...... S.L~BEH.
altaru: yo como ; yo hag.0 comeL (yo alimento) : a.moNGaru (po- fEKO'rEVE: tekoteve aha ................. SER, .NEOES.A.RIO
c.ag .exeepcio;n.) ,

2') Ley de asimilacin: a,) con pr.1efijos

Partculas de uso frecuente


Tuasa.lcs)

~n

88

J
)

)
)

)
)
)

)
)
)

)
)

)
)
)

los ve:r.h-0s

: . ohopa la "carreta.".
o[mba: ya. OOt totdo (fie a.<er~b6, ha.131l;a.).
akar.:'upa: oo:rn (c.0'1.110) todo.
:.o.dova1evima
a,ikuaaite katu
ete y eterei .con ~. i, u
resa1lttltieterei
ite e ite:rei c'on a, o
a.mbota mbota okeme
pete1 te.i ama.no ya.'ekue

-:nde, ande, pende picrdc-i1. la. d ante na.sal : .:r..enupit.


"pa:' ( '"n:iba" con
n.ega1cin nda piielt';d!c la. d .an:te mum.1: na.:g:em:tpai.
-ja 1(1ci.a.racit. de 111. pers. del 1~1.ural) :;ie convieirte en iia arnl~e nasal:
.. . "ve"'
.
nnm:i . "ete'' ("ite" ).
1
'eterei'' (iterni")
,......el aidj. poses. de 3~ pers. ha1ce i. ,a;1.1.te nasal: iate'y.
.
~je, jo, ju (pail't. reflex., pa.~. y reiaip.) ha1eeli e, o, u ante na .. "ite:r.aci6n"

.
sal : aen:upa..
'-i:nbo., mfby, mbu h~1ceu imo, nw. mtll an.te ruasal: aim.:ose.
.. 1E1JEROICIO N9 44
b) Mill. sufij OS
1.- Amontono maz en mi coITal. 2.- Amamos a todo e1
~ (p-erie:cain o totaHdll!d) ha1c-e11 mba despus de nasal: oimba.. lliundo (en general). a.- Nos esperamos ada maana (ly..:
,-Ja,

89

)
)

)
)
)

)
)

)
)

hareve). 4;_ Quiero ser conocido por ni.i trabajo; 5.- Me pa1
..
:rece que cuidas de.mas.iado tu ~~erpo: 6.-. Deseo que ~:a ,n ~
vengas ms aqu. 7'.- La orac1on alimenta nue.stro cornzon;:
8.- Nos hace ver la luna por la noche. 9.-- Quiero que ven- 1
gis todos en absoluto. 10.-.- Eva. despert (hizo despertar).::
a Adn y le hizo. comer la fruta.
..
.

xe- py'pe: Nifito . J:esus celesrtfo.l, ven. a 1m.i icorrazn.

. 7-. -Mita Jess yvagapegua/eJu.


.
. .: .
8 .. _,__ Ndp.a okaraygua '1 Nahnid i
...
.

xe ape.gua. ltatu: eires caan-

pesino YNo ; soy 'Cl!e RJU.


9. ~Mita_ k:o'arigagua ndoya.li mba'evera,: los1 nios de aho-

.
. . : . ra .1;10 valeu para 11a1Jii..
10. - Omombe'u xve pete-1 gua~g--u1 ku I,.6pez: "tn.tJ:popeglla,.
re'' (3) : me lo -cont ti.na viej a del tie;.1npo de Lpez.
11 . ..;:_Umi Pa'i ofie'e guarani ymaguare: ersoR: Ficrnd-trfos h-a~
hfan gua:ia.u atwhg110 (<l~ _a.~1Jef/i).
12. -Pe "evangelio'' k-0'erogua.ra (;:\) hl't'i f\:b.d&\te: ; ,:.:: .. ,.'..et
e:vn.:ngelio de n-.:a.an'1 in:Of:' dh1r?. ..
13. - Xe "gananoiami" :ndohu:pytyt seis jvJ.1:p.t,guar;t ( ,. : rni
:peqt:w1la ganutu:cia. no al(:a:n.za par.a Beis f c>0a,-;.
14. -xeveguara, naiporai ku pe.v_a,: 1)a;r[l: \n1 sfo no es .,;;;teno.
15. -.Mba'ixapa _ha'usE! p~ -"spa'' hYR pyta; porava,:. ~61~10:
deseo (quiero) comea.~ la s;upa," (p-a;r-agua.ya) 1de he;r_mo~
. a.specto colo1'1d_o r:
1

.AJmontonair: ..ambyaty; ha.cer .despc.~;rtair: a.mo-rhay.

LECC'I.N
1. --Tahyi ipC\t}Ya (1) ojapo ha-ityra takur~n;~.pe; la. horn.1i-.

---ga ala.da '.haee (pa;ra.) s:u. n.i:do m el hoif'cm1gue:o_. (a.g"\J;Jtl.


ros del 1Wt'7mgue:rn). :
2. - Karaguata hativa (1) :lrnlru:lu: el c-a.rdo espinoso me p~n-.

.
, ciho ..

3. -Ko "tiinPopc" tajy ipoty pytava ombojegua. xe r6ga je


re: en este tiempo los -1a.pac-h.os de flolJ:" colora;da. :i.-d0rrH.1 n
Jo;s. <1.le:dec10'.''t~S !lc .mi ea.sa.
4. -Aikuave'e Tupasy117le yvoty umegua (2): o:Er."r.ZJeo ."l, la

Virgen ftm.. es e a:mpe:,1(Tes.


6. - Oju:hu petei: kuair oroguigua (2) : cncon1rt:T u.n_ anillo
e )l'l).
6. --Momby.ry ha a.g-ui'.gua, (2) ue rendpe ore aty, Tupasy
Ca'acupe: los de ldos y los ele ce:rc:a., nos rico.mimos H tu
hudo; Virgen de Caa;cup.
1

"".
...

/ , 11.,..

!"

l:.

;~~~~

."'.Ka.rw..1u..a.-.::i..

~~-

'

- Z?oo

-~

. .

~e.hv<> cl<u~"

~~

(} ~r

(1) La partcula "V.A" pospuesta a. ul;la 3~ 11erso11& de v~rbo


xendal le da valor de adjetivo; ipe.pioVA: alado (el que tien0
alds).

"

(;3) "GUARE'', ''GUARa'', con sentido de pasado y de fu,tit-.


(2). "GUA", l?artcula que, pospue~ta. !l un_ adve~bio o comp1e. ro respectivamente.
.
.
. .
,.

mento cJrcunstanc1al, le da. ya.lar de acl3e-t.iv9: numeGU.A: el, la, fo


(4)' "PEGU.A.R.a 11, posposicin qu,e e.xpresa. tambin ffrialidad,
(que est) en el campo: campestre; oroguiGUA: de oro, ureo; o provecho.
.,
itllO'lllbyryGUA: el.. que est lejos, de lejos.

Ofr. I. G. Oap. VI'I n. 44.


90

. 91

'
1

.:.-.:..
')

'tah.;Yi: homniga

:'-" Jagu.ixa xetrata."; 1ne tJ::r.at6 eom:io. a .un. perl"9;


.5. -Nde syixa. .m:lerayhu: te am.a. {~01no tu madre .. .
6. ~ Oldriri .tapia,guixa i(IZ) : call.a -enano .s.i.c+m;pr~~~ . .
7. -- Kuehegua,rixa. (2) 1:Unba''~110! 1a"a~a~o .c.nmo ayo:t>..
8. - Ok,y ka~.nbuxi1le:gu>xa: H:i:ieve a. c..'i1tf!J'Y.1H,
9. - Um.ixa,gugui (~) ku :&a..iulej:ta. ndall.e.sa.riivai: de ..ri?-i-:-
::m:na1s 1de c~;a, ':hu~e (.c,oonc~ e>&as) Dios lW B<c Rtmle olv~tlai~~
10.. -- La ndeixagu:a. ndik.ati oiko x.~ :i:gape: pr:~l'\'lo.mi.!i e.omo
h'.i. no pucde11i. vhr:il' en. mi ea.sa..
.l:L -<Kukuehe "atopa." ko'iffi,i:'E~.g.u.a.: fa. e.e '.lmog dfag cn1Collil~.

('tmo~) como stos.


l.2. - Kft :ha'e kuim.ba'ev.tr J:~) .ar.1.0.eh.egui~ ste es ms hoitn
bJ.c que nosot1r.m.

rn. - .Nde YGiive xehegui: er-es 1n-s. _:E<eo .qu.c yo.


14. - EhayhuYe :&a:ndejr-a.1'.>'e "enter-o" otwit.e mhatgtd. ~ trn.l'. a

Di'<is ms que toda.\'Y fa~ 0osa.s:.


.1.i.. -Nd~ karai.pey~ l".ehegui. {5): .l.'J'i"~' n1e~otis .dto qn~ yo (m.s

.
;

csp.iin.a

.ratl,

guaya

hati

. EJEROIOIO N'<1 45

l,.

.
1.- Los nJos de ahora no saben habla.r guarai~ antiguo. .
. 2 ..- Se me ,fue una vaca de largos cuernos. 3 . - Aqu tengo
diez guaram~ para tu padre. 4,.-,- Adorna. su casa con flores
campestres. 5.- Hormigas aladas eni"!'aron en mi pieza. 6.Perd un "macheteu de buen "hierro"; 7.-- Muri un seor
del "tiempo" de .Lp~. 8.- Soy de Iej9s. 9.- Esto es para ti. :
10.- No tengo comida
para. maana..
!
.
.

Opa re jevy va'eraku aga ku vaka piru. orair.Oixa: -sto alho


1:a: ae'.a-har sdn 111:s corrno Pia d:e vacas fla.-cia.s.

4 6!:J.

?..e

ig.uaJ.da.d /como), se Ii~mp:one al


''Segundo ternuno de; oomparac1on1 cuando este ~s SU:Sta.nti.vo o pro.
(1) ";XA/', comparativo

mombre.
92

; . .

)
)

)
)
l

)
)

ba;;o ... )

opa-it ("entero"'>: to-do,.t1., os, :..~.s.

EJER.O!C!O .M9. 4Ji

1.- (Es) alto como m1 lapacho .. 2.-- (Es) blanco como


leche. 3.-- (.Es) tan. 11iejo como: mi p~vlee. 4.- Se e11oj6_,
ffi)

ti,trnito) eoino t.

koknehe. ; ha.e 1mos \as

Ita : 1) fo i1ra
pire: piel

. \.l!

l. - Itixa. (l) haita la i:pire: ST.ll piel es .cJ.ura "<t0i1110 "lU1a piedir2~.
2. - J'a.guareti~a ipy'agu.asu: ea vailierute como uiil tig1e.
3. - Nde vaieterei anixne ndixa: eres 11111.1(} feo; no (,-:ie1"

~a.
. L E 10' 0' I N

4~

tajy: Ia.pa.a.ho
(ta..ity) ose;: nido . pyla: colo"t"aicto
raity
haity
. (a)mbio-jeg:i.1a: rudor:takuru: hm~migo.ero
nar
-kWll: agujc1~0
jere: a.l!l'e dc-dor(es)
.karaguata: esp:e cie
(ai)kuave'e: of.r1eccr
. 4e ('.ardo kuair: -ani'.lo
ta.ti ose..: cmeruo,
agur: ce1:1ca

N:fT11n.- .IU..

~'v;n.t.Arl.1>

n . Y H6''!WJ.
11.. 'Q"1'~~1" l!. I~
't.'l'~, &<..'Wfo". .r.... ~ J
COlUpf,t1~e.gmixfo t.:i:miu(J de cr.;mpa. :a.

/t'l"('it'j 1''\\"h!ri'""ll'' A.

'\

)
1

\:,;;'<. A,O.\>JJ.i}...t"t.

l'atlVO de igualda:tt Se po.s:pcm.e fl


ci.6ti. si es: t"!.d.v~rbfo o con~rpleme11w c:ircunstancfa.1. .

tB) -"GlJA'', p~sp1festo a ~T.XA. le da v:o1.for de -e:djetl.vo.


. (4) El comp:aratrrlo ii.e '-t1perioridad .(mtt..s . .. rtue ... ) se for: .
. ma. po.sponiendo. "'VE't al 11rime1 t-l.'1.lno .de com11nuar.i6:cr. y
"GUF al segmtdo-. :
.

. .
:: .

(5) El cDmpa.:rat.ivo ~ ff~d.itJddad no e~!l.st~ :lill'i guaim.:r.i: :Ba;y, .


que .sustituir el adjetivn por :su t::o-.atrJariO y red'iioitlo a 'cin cruro
. d~ Stuperloridad. .


.
.1C.lfr. I. G. Oa.p. IX. n.n. 6'3' y 64..

)
)
)
)
)

)
)
)

Como siempre. 5.- El evangelio de ma,lana. e'. largo como el


de hoy. 6.- Vi (unos) como stos. 7.-.- S<;>y ir.e1fos alto. que
t. s~- Eres ms viejo que tu amigo. "9.- Ha"Qla ms fuer-te (hata.). 10.- Ests ale~e como en tu (!a~a... '

::MEMORIA
.Xe .pire va.i xe ko'evo: me lcvanrt; de ;mal humor.

JO.~ Ol~y!a vixa (3) xve: me pa.re:cc que._,va a llover...


.
11. - N dokymo ',i vixa xve : me paa'."C-Ee que. no va> a llo Vt~!t' ..
. 12,. - "!porte" tujp.ente .~:ito -~Mxa x.ve oiko:. 1;ne :p1:wcc.f :~.ue,

amfa. 0hoc:ihe111do (est e11 1.Ul mod> de seit' vrnJ o).
rn:- Ro'u.:V.ixa' xve guaripla heta pora: me pa~eee <11w ?-a
..
'
to:ni.a;do miu:<~'ha. eaa..
:... 14. ~ Hi'a ( 4) xve' ipora ne m,andiju: me pair~cce lindo i::u al
.

gol,n~
'15, ~ '.Hi'apa: ndye uplxa'l: t(l prirccc. f1sH . . . . :
"

'

' - ' :
~

LECCi.N

'(tal) - o':l'ci: die1tte


,rai
hai

47!J.

saraki: 'viviln:1c.lio'

xilt.:ero:

...

...
pc:ilga.: :

C<WJ'l; .

maiui.unby: pica.flm
(xe)porte: c~b clei
(a)joja: ig1..rnla.rsv
1. -Nde resa g'uasu em.o'a (1) vaka.: tlL'll'.';l los ojos gTan.
de:1 im inat1o: ta tante
(a)joga: p~vct~Pa.'se.
cfc8 C!ci'nw tle vaea;, (tova.Sy) -:::-- <)!Hl. :: a.wra.
com.prm g'tiaripqla: cafict .
.. ,
. . : . . SeI'.R
.2. --- Ne rai mbyte guaS'u aimo'a Caaz':l.-p tranquera: la me~
man: dij 1: '~1li:L)dtm
llcL do tus dientes es grando eomo Ja. t1.e1nqu<~1a de C'ka- ;tapare: fopera, caim
.
zap.
ab1:1ndont~d.a
a. - Ahexa ixupc emo'a "tormenta." ova l1illa: l:e ,, que

pa:r'Nia u:ua torrnenta que e-st:a.b:t1. vhi1cndo.

'mbyte: medio, entre


tai mbyte: mella

4. -- Mba'tiko nde rovasyETEREI aimo'a jagua tap~re:


a. iq-u viene que. ests tan ca.rine.011tcdiClo ccrmo pel"ro ain
amo (de casa

5. -:- Ko mitakua. ha'etku (2) isy: ~*~b1. .uii.u, es c1 mismo :r~


trato de su. ni.rncke ( w,; lo .irnis.11w que ... )
6. -- Mita 'i sarah"'i .ha'etku ma,inumby.: ni,.o viv.a;r.ac110 como

Hb[tJ1d<rit<1;da).
.

~ .

un pica."fllo'f.'.

7. -- Umi karai ojoja (2) oondive: esos .ca1ba.Uea.os a-on igmt.


las entJ.e s.
8. -Pe nde koty ojogua (2) kure xikrop-e: tu b:aibitacin
proreice u.na .pocilga..
9, '--Pe mita ojogua jagua pi.rpe: ostie nio pair~.'H.~e m1 pe~
rro :flaco.
1

----------

(1) ":&AilVIO 'a,. (emo'a) mod:i.smo o.u.e expresa c-Omparacin;


"'1e a, " como.
" ;. " pa1
ece" ...
significa literalmente " creemos " y equtva
,
f2) "HA'ETE" (es lo ~i81n.o), "OJO.YA" .(es 't.!J'lfctl~ 1. ''0f9GUA)' (se va-rece)" son modismos q;e por .su misma. s1g:i;i.u1cac1on

estable~en

94

seme,ianza, pa:recido. . .

"

---'
(3) ~V~]Jr.,A;, "(Xve1 ndve, lmpe ... ) pos'pue,':lt~ al ~~rho
cor.respoude a la. trn:p~esin "me parece que". .
.
: . .(4),"El'a;" (xye, ndve,.ix:up-e.:.:"):equivale tamb.iu a "nie
pa.r({ce qii-e".- (.Cfr.. !~ce. 411!<). ~ .. __ . .
,:;"
":'
Cfr. I. G. Cap. XXVII, n. 305 y 306.

)
)
)

EJERICIOIO N.'>. 47.

1.- Me. parece que no va a venir. 2.- Su cabeza pareee


un lJOdoque (bodoque). ?~ Sus ojos son pequeos .._:omo de
serpiente. 4.- Me parece que ya llegan. 5.- Este mno- se pa~
rece a su p.adre. 6.- Su boca par~e una flor. 7.- Esos seores son igu:;iles. 8.- Me parece que as haces mal. 9.- Su
casa parece una tapera. 10.- Es gordo como uu. chanc~o. 11.
Me parece que se va a qu.edar. 12.- Me parece que ya sal~ el
sol. 13'.- S.u .cabez~ es blanca como el algodn. 14.- Sus: d1~n~
tes son largos como los del tigre-. 15.- M.e pf!.rece que Y. vie
nen.

MEMO.RIA

. ! .

.
.''A. buen tiemp;o" ha"ca.morra" pa.r.agui ndoj~v~yai: cl pa.
.

iagua,yo n.o se :iia:ae 1rog'l:U" (no Sl.rnle errnair)


me:r y en 18.,iS pe1l~as.

al

s1:~1 mv~tado

7. -Ra nde, mba'rehepa nderevy'.i?: y t, por qu: e:st.s

..
ttdstc (no te '"hallas,,) ~
8. - Aj-aiu pete! "uoticia.''. ivaietereva: eneomtr U!O.a. nOfti~

.
.
. . .Cia. muy" ma:la .
9. - Aha va 'era mombyryeterei.v: he d.e ir !innf.\ho m.s lejos.
10. - O.pax-upiete _piko r.ehta?: Ya.s % ~r por toda pa;rteg;f
1.1. -Kar&i nde kyrva (4) upa.: e;si un s.eor go11dsimo se.
12. - Ahexa petej: mbi nd.e ka.kuaiapva: v un.a se:rpie1l:te c:11.~H~

;
e idisima.
J.3. -1\[ba'ixapa I'<:liko? ipora. rasa (5): (,-mo es1:s y muy bie11 ..
J4.. - Yvga, hovy asyva ( 6) ; ed<.i muy a.zl.
..
.
15. - Oaua ha ohet "irevi a..syete: im.e.mbl;fpe c.mranwi.tva :
a b:ra;za y be.sa. eon mucha. S'l.l!!:l. viida d. ( dul~e.ri1,ente) a. 12PJ.
. hijo que ~wa:ba,. de venir.

a CO.

. hayvirlli: llovizna
(a)vy'a.: c.rrnon.t:rarse kf<.kua.a.: c.reeido.
ltayviiui ve ve: llov:iz-
bien. t~.,,.;farr feliz
.. '
ad.1.l!to
e
na con viento <1pa: tod, -a.. -o~. ns. (a,).l.(~uaa: :Cre0e..1
; ro 'y: 1lta.eE' fro
. OJ; r.up.i: p01 tcYdtz
(a)hetU: besar; ole ...
! (xe) ro'y: tengo fro
p:a.11:tcs
(a U!Uo \
, L E O d I N 4 8 ,
_vev:.~: livif.luo, ligero
J.. - Araka.'e piko reho jevyht Para.guaype'l: cnlulo . vas ~ EJERQIOIO NQ
48

-'
.
vol ver a. A;srun:ein 1
2. -Voiete (1): mitl!y pron.to.
1.- Es muy tonto. 2.- Es my linda esta. flor. 3.- Ah.J-.
3. -Aiko poraite:esto~ muy bien.
.
.
ra. mis:m,() vam~s a. ir. _4.- Quin nos- dar una "i.rela p:r."a la

.;

)
1

)
)
)

!;

1
1

)
)

:.~ . 1

'i

)
)

4. -ltandejaraite {2} . voi ni:ngo. ogu~ra.hta 1Jmpe yvg~pe:

Virgen!. 5.-- ~l z;i.1sm~: padre nos. la. va ~ dar...<. 6.-- Hoy m~

.
el mismo D10s se fo vai a. 1[cva:r. al -cielo. eneue11t1 o muy b1e11. 7. - Demasrn.do leJ os esui tu casa. ....
5. -RayVirui veve llna ko pyharevete: llo.vi~ua. tenuemente ,Said:e;n1os muy de maanita (pyhare.ve). 9,-- V un bu;y

:
.
.
con viento e~i;ta ma.fiaillita. gord1s1mo. 10.-- El padre e8 buensimo (en lfXCeso). 11.-
..6. -I'yeterei (3): ha<1e muc.ib:o :fro..
.Canta muy suavemente.

)
)
)

)
)

)
)
)

(1) "ETE'' (ITE' t. suiijo superlativo gttar8!u (muy). . . (4) La pmfoula ''MDE"' antepuesta y "VA'' p<.1spuesta. ai .
"(2) "
" se usa tambin con su.s.ta:n.t1vos c.on el si.gm- djetivo :indican supfJrlativo.

cado de "ei mismo".


.

.
1(5) "RA.SA" superl~tivo.: idea. de exceso.
.. .(3). "E~EREI'' (~TEREJ) sufijo _super!ativo. Sign~fica. "mu..
(6) "ASY" sufijo superlativo: in.tensif:i.ca, hast9; su ms alto
chsimo"; t1.ene tamb1n matiz de ~xage,rae1n (demasuu:lo)~
rrado la cualidad del a.djeti:v.o :a a;dverbfo."
C-fr, I. G. aap. IX. n. 65.
96

)
)

)
).

97
)
)

..

.
~

)
)

)
)

MEMORJ:A
X~ tnbyky.renteko pero altet puku: tengo n:a.riz -corl-11 pe
ro hUJe.ilo d:e., le.jos (parre~co tonto pell:'o no' lo soy)l'

12. -Reta areko la hi'upy (4): tcngo ;n:mc:hos aumentos..


13. - Ojev.e;r:u ixt1,~ :mba'e hexapyrit: se le vraie.n cosas dig.n.as
. de vers'.

: ky'a: ~rucio.
(a)Ire: dornnir

LEO<(l!N

)
)

)
)

)
)

. keha: do,r1111itorio.
ka.niha: comedor

l mondaha: laidl"n

.
.
.(a..)mond'a robar
1. - Iky'ap,site pe rygu.asu kcha (1): esi~ toclo sucio este ga' t..,. . ...

llinero (donmitorio de gallinas). 0;1 .Y SlllVC!l:guenz.a


2'. - Omo! ix.ttpe pete! ka va.ju karub.pe: lo puso e.n un pese~

bPc (cornedot'o de (',ahal:los)'.


3. - IVIonda.ha oii:'y upva: Iaiel!t"n sin.vea.genza s:e.
4. -Ja.ha mbeg"ue katu, he'i ka.re m.boguataha: vamos des;
paic.io, :dice el q:ue lleva los ce.rdos (el. que ha.c cacmm~u.); JEROIC!O N9 49
5. - Xe uaikotevei :x.e mbo'ehararehe: yo no nece~ito qwie

)
)

)
)
)

)
)

>

tembiporu: - ose. :
.
u:tcmsiliu
(a)mbyasy: sentir
dolo1~

mba/a mbyasy: tds!(;e


za

(a)j.opy: a.:piretar
gi<fa hi' upy: wli:mewto
he~apyra: dign de
(a)mopoti: limpian.~
enropoti: lhn picz.11,

me -ensee.
1.- Idos al dormitorio. 2.- En mi casa va a haber liU:M
6. - "ESTE DfA" ~pma la jevy'a ('2) : hoy se ac_a:b .la a~le pieza.
No quiero fadrones en m~ casa. 4.- Trae~ ;11tenSJ.
gtia..jlios sucios? 5.- Tienes mucho trabaJO (use constr_ucc1on xen
7. -A.jap6ta emopot1: voy a '.ha,ccr limpkza.
;dal)? 6.- Me oprime una. tristeza pesada..7.- Llva~e este
8. - Emopot1 u.mi tembiporu (3): l:i1mpia t~sos utensilio:;;..
alimento. 8.- Est lista. (oimb,n:J:a,pa) la comida? 9;- Da co ..
9. - Ojapo ixugui. "soldado" rembi'u:r.a: hace de ello co'-1iirlamida a los nios pobres. 10.~- Nuestro Se9r_ haca cosas :ma-
''1 ~
. paira. los -s.old'a1dos:1avillosas (dign~ de verse).

10. - Hetko oime xe rembiapora: tengo mueiho tira.bajo.


11. - Imba'e mbyasy (3) ojopy ix.upe: su risteza fo afllge (l~
.
..
a;prie11a.). mri.f:OP.J:A

a.-

. c:Ha.'u

mbegue: -despa-0io
mboguataha: cond:UJc~
too.
"e.ste c:Ua": hoy
(o)pa: acabarsl} (hnpers.)
vy'e. (jevy'a) : l:l.le-

xe joj6i peve:

CO!UlI

hal<liba

han:lt~~:1ine

(hasta. tene:r 3.ih,10).

(1) "HA" (HA.RE, pa,sa.do; E.Arui., futuro) sufi.i,o q~ se


.
'

pospone al radical del verbo (sin caracterstica personal) for. .

mando un 11ombre con. si.gnifioaci11 de pe:rson.a, fog"&~ o instru-j


( 4) "PY'' (pyre, pa..-sa.do; pyrli; fuitmo) sufijo pa:.t. fo1mfu:
mento.
_
. ..
.
. :al participio pasivo. Se usa muy poco;

(2) "JE-" :(ne-) antepuesto al radical ver.bal le cla valor dei .


.
.

'. ..
sustantivo.
.
. .
: NOTA. Estas pru:tcrula;s servb:n pa.ra ;reconocer los nombx:.es
(3) "TEMlU-" -oso., "MBA'E" antepuestos al radical verbal~erbales. :ms m.ts til fijarse en los que ya _se u:san, que f~r.D;lar
f ormrun nombres verba.les de signifioa.cin pasive,. "PerF;ona o co;.~os nuevos.

sa qu.e se" ... , tembiporu: utensilio,. cosa que se usa.


. : Ofr. !. G. Cfu.p. XIII..
. 99

.--'

.-.~.:: ~:

. . . . . . _"7~.~:!)~-.
i

.'

. '

. L E O

o I

N. 5 O g,

15; - Ah.a ''misal:L.pe" :(4), tupa6pe.: voy :a mis.a, a la. iglesia .


. 16. -Ta.peho "doctrinahspe, "oratriope': id a la 1do-atirina, al

:.. _:Amombe'ta

ol'aiti:u,".i.o~ ,
peeme la ajapo va'eku:e: .voy a conta;ros lol!

. que hfoe.\
17. - "Ndofalti '' va'era niko la. jagu!t "car:i:erg_hpe": no" han
de fa.Jtar loff p<e~.ros en la imrnrer'.a -de ca.hallas.
2. - Mba.'guipa :remaa pixa mita'i ovarehe (1)?: poc q:u:_
18. - Omq-nd6ta.. ixupe_ ora.iroha. rugu:re: fos van a. ma.rnda.1."'
.
eollltenlllplas as a.l nio qu:e vione? ;.

all. por. 01 fon.do. ele., d9.n'cfo hay gueirira.


3. :- Ame, ese ogualle .va' ekupe petei guairan: 1q uier.o d.1. ,:un::~
.
guall:'ian al qwe lJ.eg-.
4. -Na.aembdhoxy va'erai "id~sg-.racidovarehe 11 -(1)_.t no''.
.. nos hemos de bu:!'laa. dr. que e.s desgriaciado.": .
5. -Jajupta avei ande la "ixrtteda de gma;vape": i1osoifo!f (a,)maa (rehe): {l011tomplar
(a)em.boho:cy (rehe): l.n1rla;i?ilie.
tamhin vamos a subir & lo que tiem; J.'Lt.c;ft de goona. ; (a) embyai.: ccha,ri.~.c\ a pctt'1cfor .(tu.gua:.) -cmo,: fondo, riw:in,.
6. -. Anke 11de resa.:ri ha~ "\' 'ekue (2) ndveGUI: 110
ol-:

vides de lo que i1e dije.!


7, -Tereho omba'ap.oll.pe (3): ve :a. dcmd.'O (si:'t~io en quc)?EJEROI<H:o N9' 50
ta.ab0,jai
.
,
., _
.

S. -Aha. nde reji1.hagugui: voy a.I ~sitio de 1don.de veniste.


.
1.- Nunca vas a .donde tra~a,Jn tu pa.~~re. 2.- vas a las
9. - Pe ".canu6n" ajuhagua, oem'byapa: e.se ewmiu e~ ~-carreras, Y luego -no v1~11es a misa. ,3.-- Y..,a iw= acuerdo ~el
que vino so esmoije6 .-Que llego ayer. 4.- Cmdas de las flore::.; brnD/'-flS que te hice
10.-Ja,hta jaguata, ndegu.~ta11rupi: v-amos (a) pase-aa poo;i.l!evar. 5.- Ya e.s_hora de lev-antar11os (en que nos hemos de
.

cloi1de :te: guste.; Jev.antar). 6.- Como se va a alEfgrar tu ma.dre cuando (en .
11. - :&aguahe aguahesehpe: lfogaanos ~l donde que.1em'as. Ia. hora en que) te vea. 7.-- Le ped un ".B,nduti." al que se

lle!!a.~fue a Itaugua. 8.- Dice el nio per::wso: lejos de donde se


12. -Jakar:uhpema: ya e.s hora cfo comett'.
' .trabaja Y cerGa de donde se come. 9.~ Voy a la escuela. 10.13. ""."" Pejuh-pema, pee!!: ya es ib.:oa~a ei:c -que veug{d.s !
rd al rosario.
14. -Mba'e piko pe nde ru he'i va'el'a oikua::vha "ho:r.a''; qu:{

dir tu: pa1c1:J.e <maro.do (en 1a ib.ora. -en <1ue) se en.teie. ;l.V!El\IIORL.\.

)
)

)
)

te

Pixa. ra hovasy puku ja.Ye, j.a:pepo l1dopu~ilamo :uaiporai


: ~. (1) ._!..as ora,ciones qe relativ? _(con V.A, 'VA'EKU~. 1tA~J4R~) 11.ll~atev~: duttmte est-0s 'das t.r:isrt.os, si no Jlfo.vc lfl oJfa., no hay
uesempen~D: frecuentemente el oficio de oomplemento dir.@ct,o1 md1- .o.adtt bueno.
._
t:ecto o reg1men de otro verbo; en estos casos. llevan lar; pospo~k
ciones OJ:d.inarias (pe, rehe, gUii .... ) oomo si fue:r.a 1u1 f.{i.mple ffi.lfita:n.tivo.
.

-- ''
(2) L-as posposiciones de tma. o:raci6n de r~la.tivo, r.li sta U~-:
(4) "HA" se usa ta.mbin pospuest.o a. nombres iudtcando luva algn c.on1plemento1 pueden colocarse. detrs de este com:ple5-}gar "en, a, vor .... doncle", .cuando dicho nombre no es tanto un
mento.

.
. . ~ugar. como mia accin. Se di~,: "aha tupa.6pe ora.t6riope" eu
. . -.. (3) "HAT E:AGU.E, HAGUit'' sustituyen a ''VA, VA 'EKU~,pambio diremos: "ah:a. :1.111-saIIA pe, .do ot.ri11:uIIp'e" porque
la
VA:'~Ra, cua:a.do fa, oracin de rela~ivo tiene sehtida loca:tiv()!)Ziisa, ni la doctrina s on lug~ues sino acciones.

(sitio en, a.:. que), o temporal (tiempo en que).


.
l ~.fr. I. G. -Oap. X:lt:XI.
.
---.--

)
)

)
}

)
)
)

)
)

)
)
)

)
)

ni

')
)

.100

101

>

'

j
J

'

,(i"'!'I

.;:;

........... >'l
~

LE O O' I N

Pasivos

51~

"tembi;u,,"m.ba'e mbyasy''
..
"hi'upy", "he~apyra"
Re.tativo
"remaa mita'i ovrehe"
V.A
"ame' ese oguah~ vi.:,'ekupe."
VA'EK.UE (pa, :rehe, guL..)

TEMBI --oso.
MBA'E
PY (PYRE, PYRA)

lf.ESUMEN
Adjetivac?'.n con 'lierbos xendaleFJ

"tahji ipepVA"
I (ij, i, hi, h) .. VA
Adjetivacin
de adverT1ios .?1 conipl.emenfos circun.sta,n.ciales
VA'ERA
.
"aha. omba'a.pohpe xe ru''
lugar
HA
"aguigua ne rendp.e ore aty''
HAGUE
"mita yvagapegua' '
GUA
1.iem.p('I
HAG-UA
'',jakaruhpema ''
"gnarani ymaguare"
GUARE

"Evangelio ll:o'erognara '


GUARA
EJERCCH:O N'9 51
Cornpa;ra,tivo de Igualdad
1.-. Vino un seor muy rico (plata heta). 2.- La.s ur~
"itixa nata ipire"
IXA
. migas aladas entraron en mi pie.za,. 3.-- Lns. _de cerc1;J, no vie"okh-i.r1 ta.pif1guixa."
GU!:tIXA (GUAREIXA,
' nen a misa; los de le:jo-s en cambio (kat:u) van siemp.ce. 4.GUARAIXA)
El Evangelio de maana die~~ as. . . 5.-- El de hoy (esteIVIodisrnos:
- . ,.. . : da .... ) es difcil. 6.- Los ho111bres de: ahora no suelen ir a.
BAUVIO'A (:&EMO' A) : co"n.de
D.auno a v~ :la iglesia. 7 . - Te par~ces mucho a. tu ma.dr~. 8.- Corre co
mo, patee.e
ka mo un caballo. 9.- Ando desocupado como srnmpre. l.0.-- Me:
"ha.' etku. foy"
HA'ETE: es lo mimno
ac.uerdo bien de lo que me dijo. 11..-- Ms valiente que m~
"ojoja oondive''
OJQ.JA: es ig-ual
tigre. 12 - Muy linda es tu va.quita. 18.- Un toro (toro)
"ojogua itvarn ''
OJOGUA: os pruecicfo
crecidsimo. 14.- En la misa no debis hablar. 15.~- Estoy
.... VAIXA (XlfiVE ... ) : ma
enjado con el seor qu~ vino ayer.

''oeyta Yixa x.ve"


parece
'
lII'a (XVE ... ) ... : me: pa1
1
'lrl'a xve upix.a.''
:r:cce
1

~.

Superforiclad

1V.E .. GUI

ETE (!TE)
ETEREI (ITEREI)
NDE .. VA
RA~A

ASY
HA (RRE, HARa)
J.E (&E)
.
1.02

"kuimba'eve andehegui',
Su,per7,ativo
"poraite"
"noticia vaieterei"
"karai :nde kyi:va"
"ipo:ra rasa"
1
'yv,ga hovy asy''
Nonibre.s ve1bales activos;
"monda.ha~'

"jevy'a.'."

!!-

1. - IIJ'ei, taikc (1) ;~apy'ru:ni: bueno . .qne vo;y a ::-11ha.r un


moll:uento.

;
(1) "ta", ''te", "to" antepue~tos a.l p:rezm.1te Ck. un Yerl10 for~
lma:n el jmperativo, optativo o periuisivo; "que Tlo mire", "que se
!va,ya" . . . Les xendales slo RWniteu "ta". Los ~jrealei;, "ta", "te" 1
l"to ", modificados: segn las caracter.stica.s. penmn.ales:

T-Aiporu
TE-reiporu
T-q_iporu

u:'A-jaipor.u
~I'o-r oiporu

TA:--peiporu
. '!'-Oipotu
101

)
)

I'

2. - To"re 'tosemi: :deja que ~a.lga. 1lll poco. .


ni: biien.o
x.e yvytu: a1iirearse :mandi: ~e ~a vez, en
3. - Tove taijyvytU!Illi (1) xe "saco" : d'6Ja; que. se aiiree un . sapy'a, sa:py'ami: u.u "saoo~'.: cJi.a.qrrnota.
..
seguida

.:poco i11i . c:Ju('iueta.... 'D.stante. un mome!llto. (a)pyt'q.~u:. de1Sir.@1ar ave. a,vei: truinbin'
4:. - Tapytu'nmi (2) : ko ne. uumbralp~", xe ''ima ;, :. (na.da), :: yvytu: :Viento
(a)jahe'o : Uorrur
, .. . qu:e voy a. dieseaa:isall:' -un poco en 1:u mnh1'1a<l, mi. ama. . .::
~...:... Tupasy 'tl;).ma.'e" a.nderehe: que la Vll.gen. mire .por no:-'. EJ.EROIOIO N9 52

.
.

, sot.I.os.
"6. -'Taha. man.di ave xe: yo ta.mbin me voy -de. una. vez (de- ':'
1.-Que se calle de una vez. 2.- Deja, "que se mu~ra !
.

termliinacin). -i 3.- Que hable con su hija (del hombre). 4.- Veamos. 5.7 . ..:..... Tove :tt:atu, tou hikU.i: .bUJeno, qu,e vengan. .
.
! Que va;1ra hasta el fondo. del bosqe. 6.- no mires 1o que ha8. -Tapese (2) porfte, x:e ra,'y kra: que saJig.is m.y bicu : fr.: 7.- .Q,~e N,~estro Seor nos oiga a.hora. 8.- Que no 36

hijos: mos. .t caiga, mi ama . 9.-. Que no .nos vean .los que. pasan, 10.9. - :&andejara taNEr.endu (3), -xe "ma": que Nu:e5tro Se- : Que se acuerde bien. 11.- Que i'io te encuentre en "pecado".
.
.
or TE oiga., ttni aln.a... .

10. -AngQl de la.. Gua.rcla mante "ta.a:ndelibr.a,'': .el Angel -de '- MEMORIA
la Guaa"dt.i ,sola1111enke nos libre.
Tereho eguata: vete a paseo. .
11. -Topu.ka.'rute (4): qu.c
se ra!
Emongaru
rygua.su kurpe: -v;e;t.e a 1a. rioma (a.Iiiuen.ta a la.
12.-:-Ani.:remo11d:i (4,), he'i :&and.ej..ra: no robes, dice. Dios
.
dueaa).
13. -Nde1 mita; ank~na rejaha'o: tu, nio no llores.
14. - Tove toho-, tove tau:. deja. que va.ya, deja. que yen.ga.,

)
)

)
)

)
)
)

)
)

no

LECOiN

. .'. (2) Las formas ms usada.':! son la.s de i ~. pers. sing. y plur. :
restrin. y las, de -~ pers. sin. y plur. Para s"uphr la.s resta.nt~s qu.e.
son de poco uso (frase 8) .suelen Blpp~earse las f9rmas. .de i!U ,
peravo normal formando p-ara la PTact1ca esta con3v.gac10n mixta del imperativo optatfa.ro:
jahexa (ta.jabexl:I.)
ta:hexa
torohexa .
ehex:a. (terehexa)
tohexa.
pehexa (tapeh~xa)
tohexa

>
)

5 3~

)
1.. - IY.!:ba,'c piko la, erva'7; tou Jrntp: (1) : "'lU1 os lo que di..

e-t>.<;t.1; que ojal v-enga.


Hi'ante (x'lre) oguahe ko~anga. (1): ojal llegm~ aho:i.a..
Ose nga'u {J.) voi ko'&gui:. oj.a.J. s-a.lga p;ron:t:o !e aqn
Hru.1ga.~u "oga11a" ra'e (l) : oj'l-l. gaue ..
Okynga/u :raka.'e (2) : o.ial. hub:ic~ra U.ovido.

.-2. 3. -

4. 5. -

~-a,

"~E",

)
.

)
)

)
)

tam.~

(.3) Ou:audo precede a]. ve;i:bo un. pronom'i:e-9o1;0.piemeri:to. di- :i .. (1)


forma, optati:y;a .cor:,,"TA".
':TO/' expresa.
l."llto se us~" "TA" :ma.i1c.le3ra t8nerendu: que Dios que i:e oiga. . .t~?-. l~ ide~ castellana. o,1ala .1.. Es~:i mism~ :i.dea.. se expr;.:sa Ante el pronombre RO se usa to.
:romo v1mo~ ,(le.ce. 41) - con- HI a (N'ltE) mas dativo o HI'aNTE

!16(-0. Tamb1e11 s~ pue,de expres8.!t' con "HANGA'U" antepuesto al


(4) La negacin se forma con "y" destacad.a posp.~esta al f'erbo o ,"I\fGA'U'' pospuesto, En todos estos cr~s-os se p,uede po~
verbo; taipoxy'Y.. Cuando se emplea.u fonuas del :imperativo nor- ~er "RA'.E 11 al. final de 1~ frase para reforzar;
.
mal, la n.egacin tambin es 11ormail. (cfr. lec. 13)

l (2). P~ra .e~presar el deseo: de un hecho "quti1. n.o lleg a; s~r. y


r1

V
.n
x.or
tanto irrealizable .ya - ''qjal hub.ie1a lloviclo" .;_ se susCfr. I. 6. vap. X n.n. 168
17,. .
tuye "RA'E'' por ".RAKA'E".
104

)
)
)

)
)

i
i

,i

10.)

1 )

'

6. -Ndoikoveinga'u raka'e (3) :. ojal i:o hubieI'a vivido,.


7. - Ou'y nga!u (3): ojal. no v..e...ga.
8. - Ere :ix.upe tou (4) : dHe q'll!e ve11ga.
9. - Pero egu.apy, xe karai, ta.mombe'u ndve (4) : pet>-0 sien.
ta:t.e, :mi .sco1t, pM~a quie tt} cuente.
10. -Taha taheka, tame'emi ixupe avatimi: voy a. busc~;rle y.
dzde

po:quii.rt.o de unaiz.
11. - Eha'aro tame'e ndve la ne ''destino"!: espera. que i~'

15 . ..-.. Ta'upami krva ha. taha: que ;oma. tO<do sto (voy a co .
!llier ... ) y voy oooogo .

japepo: olla

1..l:ll

.
de rf:.u destino r . :m.TEROICIO .N"9 53
J.2 . .:__Ere ix:upe: "aip;o mama ja.pepo ndaje t?r~hnni ra'e:
dilo: "aiqr1.ella olla de mauw dice (e11a.) qe 8e h1,llevo: 1.- Q.ue dig-a. lo que quiera.. 2.- Que
Virgen
ben.;..
. ..
yo": ; diga.. 3.- Q.ue salga del comedor. 4.--- Que coman lo que quie13. - 'l'aha .taru xe mbaraka ha t~romrnru: voy a ti::'l.-er mi: !"an. 5,_ Que Yaya; a buscar la olla.. 6.- Ojal. lleguen p::onto.
.
;uirb.'1.rra Y 1e aitmm:pm1r4mos.
(cuatro maneras diferentes.) 7.- Ojal hubiera ganado. 8.--14. -- Tome'e'y avm1, taikuaauka.. ixup~ avndipa . :ottata'': : Que no dig2. ;i;ada. 9.- Que no haga sns traba.jos y le voy a

qua no (ane lo) de y le voy a most!l.~alt' -0011 qmm tJ:ata. , hacer ver quien soy yo. 10.- O.ia.!. se aparte del "pl':eado".
,
r11.- Que no muera y que se sane, Dios mo.

Ta..u.p~t.mi l<ovq

la

os

. MEMORIA
La tembireko !ldoiko va'erai "sebo de vela 'yreheve": la esp 0 ..
fia rw debe ostar sm se-bo -ele voht (Pcme-dio emitra golpes).
Overvante pehe,.~a.se "tala.ta' .je11e: ;s:lo qurn1.-6is ver 1o qu.e
.ri'lla aunqu:e (se:a) lata.

1. -- M;ba'g'Uipa. ndereji xe rgape reikuas, h.agua (1). em...


ho'e?: po:e q'u no 'Vienes a. 'l1li casa. pa;ra sa.hor rezai:~
( onwi611) -

(3) La neg1;1.ein es norm:il (NDA ... !) o bien cc-n''Y" destu.-

cada.(4) Cuando la oraci~n iJp:per~tiva u optativa. .e:s ;sti:bordu~a-'


.
. .
. .
.
. . .
da no lleva ninguna conJunc16-n o p-artfou.la el~ ~.t.~on .-0,~tre. elra 1, (1~, Las 1:!1;ciones fmales s~ expresan en gua.rani con la par~.
y la principal. Literalmente "EltE lXUPE TOU' : dile wmga,. ~c~a .HAGUa' -con el sentido de "para", "a, 'i!1, de", ''-con
Esta construc~}n de dos oraciones impera~~vas <?P;tathras sin par- i}:eto .de':-. pospuesta: al. v~rbo secund~rio; .AI.KOT].Ve, APA.,..
tculas de umon es muy. usad~ en guarau1 con diversos matices. I A HAGUa (l) necesito para vagar.

.
. 101
I

IOT

., 7,- - . --

)
')

J
.,

!".

.)

:2; ...:.,..Eemb.ojam.i. amoklt ~a.gua; :tide :a.y.Va ry!.~k: ercate u( '. (l;)ja (.rehe)

....:;(tyti) ose:. :"sudor . (ai)kove, jevy.: .i"esu..


. .
"citm..
. .
pooo paira que te seque el suJdoc de la rrent~. ::, (a)emboja., (rehe): .. ry'.i
~carsc~,
.arrimari<o
(a)poi:
lar:ga.r,
s:olta.r,
.

.a. - Ha' niko oho va'eku~ caragm.ta:fpe "oemplea" hagua: ,'1!


f:u a Ca:ra.gua;ba.y paira. oo.npleaa.se. .t~ (a)moka:. s-ccar
:lrau,u'r mimo,. e~ri~ .
.
, .....
.
~a .. (a).j1wy:':"o1rra,1~ ..
4. - A poi ni.ka ixugui kuti ."opastea.mi'' hagWi: 1o lairgu,:.:.: ayva: .frente . .
fa)mokunu'~ .mima.., (ai)j~jav.y: equivoear.-...
1(me lnrgu de l) P,f!i~a .que pashla."a .u.u poco.
.
h
,
-acaTiciaP

, se~
'5. ~ Ni., katu, eju ko'eramo reraha. hagua la ao: bueno, ven<:
1mi.liana paira. llev.a;rte 1.a. iopai. :
(a)myatyro: .aa.re- .:. poxy: ka.
glar, componer
..
a. -Eiporu.ka.nll. xve. petei ka.va.ju agua.he .liagua Para~ti\
.
:r.pe.: prsta11n:e un e.a.ba1llo.. 11a[['a He~aif.' ~ Pa,ra.gu~1. ?.
.'.7 .. o."- Eremi. :ii::.ve m.iv.ap.a ia tap~ ~ha. :jJ.agua Lu.~:uep~: dime,:
. . . .. . .
. ... . . cu?.I e~. el ca~:1m9 pr1./L"R :i:r. a~ J:uqu;e.. ': ;JE.RC]JCI'O N9. 54
.. )3.,.7--0moltunu' ixupe. haseve'y l~aguJ1 (2): lo acaricia para~ ,
. ..

que
. .. ,~ ,
. . .
: .. no llore.. m~.
,., ,.:'' ,. 1.-. Arrgla
. ~ el auto para que va.ya.mos a A reg11. 2.-. :9, -.Qu cmyatyro'y ha,gua. m1.1a eve v1011e pai.a 11 . aa.!t\:' 1.a:t. Traeme un pano (ao) para que seque los ut"" 118.11 1 0 ~ 3 ... N
' !I
,
...
. "''
o
..
..
.J.1'
~ >_es Pi:-ra eso que quiero marchar. 4.- Me voy pa:ra no vlver
10. -:&a11dej.'L"a oikove jevy o:ma.nove'y; hagua: Nuestl.~ Seno1t~:. (vemr <le nuevo). 5.- Ac:r.c.ate para: que no te ca-igas en. el
_ .
.
.
.. resu~1.t P.atra n.? mo~ .m.~.,. pozo. 6.- Pone1:i loSt reg~os (regaloa) a.I romper el alba p-..
11. - Okany ixugur an1 hagua (2) ~o Ju.ka .;1xupe . Se er,?0.0010~ ra que .no los v~an los nmos. 7.- N 0 Iar9;u.is al perro. para
, .
_
,
, . .
, Jde el). parn ~1,t7e l.:o lo n~c\ta.ra.f que no muerd8; 8.- Lo largamos y que mate liebl:'eS. (.ta.piti).
12. -- Penembo e anite1 (2) p.e a te11tac10!1 P:e ornc11J:~u:a ~uo ~ 9.-Descansare un poco para trabajar mejor maana
.
no ca.1g:rn en la tentamon. ,
.
..
:J,3. - Arahaulra ix.upe "c.rcelpe'' por ntike ( 3) .o,juka ixupe: .
..
. le u1fo.e llcvP,an. a. la .c;rcol pa.ra. <tt11e no lo ma.tasonj MEMO,RIA
J,.1:, - Rehomi Paragua.ype "P'r novke of::o poxy: vas a Asu11-.. .
.
cin pa(t"<'l. que no ha.yo, uns ira (:de un ca.nito) ~
Opu't .l?Ol"!t
fo kumanda1': c.r~eel:!, (~e levan:(an) :Ki'i.t fos.
J:5. --.Upeara:nteil (4:) piko resapultieh~rei'l: pa:ra so g'rihis!
.n.o-i'"~'"'"'~.~
tanto~ .
o
.
'.
l
1::'
vli.....
.
J:P ma. a. mandi.i:u.: ya. s~ abre todo el algoa6n.
15.. - Naupeva.raiko la om1e hf.a: n.o es pa1ea. so lo que quier.e::

venir.=:
... '"'0

pio.

'

.;

"'.

(2) La negad~ de las finales se expresa. con "Y HAGUa''.. "


.
.
~JOSP~.{,88to o bien con "Alof! HAGUa" '(ANTEI, ANIMO"aTEI)
LE01 0J!:'N .55~
(l.ntepu,esto al verbo secundario.

.
i
(3) 1\!l:rs frecuentemente an se" usa para negar el cast~lla.:
l, -:--:;1.U1.a agnat.v.o (1): 'voy a. paaeaa.".
nismo "POR NO" c1POR. NIKE" (P'O,R NTIKE).
1..
. ( 4) L-a pospo~in "Ra' ', que se. usa para indicar el tiempo
,,
futuro de los uombres, tiene tambin en .ciertos casos sentido fi., M~"..-...._
.
.
nal: "para so?'";
.
, (1) La o:ra._?.in trmino <te u.u ve:r.~o d'e movimiento frrra. po:jOfr. I. G. Cap. XXVITI n n. 31.6-19.
Jmesta
fa pa.rt1cula.
"VO''~ "aha !l,guatv:o~" voy a, inasear"

.
l
.
I;'

108

109

)
ir :

)
)
)

1.<

'

,.\

~-

"

..

:, ;

.)
)
: ..
1

)
)

"'

)
)
)

)
".

)
)

)
)
.

)
')
)
)

'%'\~
'..' ! ~

. r.-

. :2. -Ndohamo'avima. la. :Q. Rfo r6ga.pe. "ni plata" m.ono'ci '
vo: no va .a. ir ms a casa de D. Riu.fo ni- pw vceoge1
plata.

1
1

re.coge~\

cos-echrur

{a.)mbyai: desco1111-

sa;rnmbt:

bochinl~he

LE

(a)heka: hu.sca:r

(a)jep~'e: cmlonta:rsc kyvy: her.rnai10

mo :
nor (-de ella)

. poneu

:EJERIOIOIO N9 55
1.- Voy ~ buscar mi sombrero. 2.- Vamos a pasear. ?.
. -Vengo visitarte. 4.- Venimos a busca.~les~ 5.- Fue a salir
junto a la chacra de su padre. 6.- Viniste a comer? 7;-;- Va1nos a hacer bochinche. 8.- Sub a ver a su hija (de el) en ..
ferma. 9.- Que vaya a dormir. 10.- Idos a. sentaros junto

.al mesa.

can.gir;cjo ('holl'.'Un.ga fo:6n).

vino a a:rmaa.~ bodlinc:he.


6.-.,.. Oju.pi !ohexa isype.: sube a ver a su madre.
, 7. - Eju ejepe'e (3) : ven a ea:lcntarte.
8. ~ Jaha,jakaru: v:a.mos a -com,ea..
9. --Tapeho peke: idos a doa:utir." .
:10. -Taha. taheka ixupe: voy a buscarrrlc.
11. - TerehQ ha eru xve nde kyvymi: vete y i!teme a tu. her.

ma:rto (de ella.) .

((a)mona'o ;.

Oimpa mokf t.ovaravy


xe1""agua
' ' . l1~pr
t . otro toan tonto .

~
R .
ak

.
. . .
cO\mo yo ! !
eguata t ylruevo kyvu kyvi:x.a: ~:nde.(l.~.paa:-~. atz.s coo.no el

3. -Aju aporombo'vo: vine a ensear (a todos').'


4. - Ah..ta. "fiesta mbyavo": voy a cstropeaa.t .fiestas.
5. -Pe mita karla'y ou oja.po (2) sa;rambi: est~ mu.c'.11al!lio

(2) En estas oraciones .(dependientes de verbo de movimiento) se o.mite muy frecuentemente. la pa.rtfoula. ':vo ",: entonces el
;sentido de la frase re.sulta ms vigoroso Y termman:e.
. (8) La oracin depcn~diente de un verbo de mo~miento en
:forma imperativa u optativa, se. construye en la mrsma forma
.,(impera.tiva u optativa) y sin partcula.
. .
\
..
Afr
...
I.
~..aap.
xxv1.u
..
n
n
..
116-19..
&o1

eer

.N

1. - Ojemre ombou hagua (1) ixup-e hgape: le pide que le


haga vcnfr ~t. su casa.
2. - Xe kyre'y a~ hagua x~ "vllep.e'i: 'tengo mu0.Juis ga ..
_
A.::: .
,..

.
,na.s -d: ir a. mj valle.
3. .L~ekuave e aha .h~gm1, "pnmera lmape": me o.eee pa. ni, ir a. plr'fo.11!cfl:'a Jmea..
.
4. -He'i. xe've al1asa JY
h agua
~
.11,o'ero: ::me di,jo "true pase de
. .
.
uuevo maSana.
5. ~ ~e'm,ka.m.i pe ku:fiakarape OD.10lld() hagua acraite V~i
imem'by ku1mba.~pe: le ha.e.e 4eo.r< n. esa. seio~a que lo
,
.. ,.
,,
e11yfo l'l'll hijo (vatt11).
G.-:- Ewra'ena x.eve "permiso". a.ha hag:ia afiorair.o Ohcope:
. .
dm:nc perun1so paira J;r a htcha.r al Olu:rco
7. - Tembiapo.mimi _Hxeoblig;:'' aimvo. (2) ko 'pe :.. alg~no'.;.;
.
pe{Uenos n.egocw.8
me oblioa;1t)il
a .e"'ta~
aia11
8 . X
t
.. X
.
o
~. 1'
B ~. !PY :~yo anemona~~10: me u.yu.c16 a V:t~sHirme.
.-:-Oneha'f1. omba)apo (:3) pora: sc .. csfueil:"Za. en fa1aha,jrur
.L.

10-"Naa.n ;.~, .;,, ,


.
.
bjc11.
_
_
,.;llil'1:'1 a.JeHY_YP~}: n? me a.numo a hclwrrm0 aJ agua.,
11. , Aneha a. a3apo la -OJ:PO va'e:i:a mo: a m11L mibu~ufi-Xa:lr~u&..
ra: me e!Sifu.erzo en I1aceT lo '<;1.11e debie:ra~1 h:;,c.e;f. 10,..,, fo:f.:~.
::
, :
. dese~l) 1Curu1do bla: ~racit1 principal ~~J)resa ~iolu12:tad n,1 .r,.;1 a,~
f,
~ e 1 v~r o u.ependiente de ella, lleva u1:~>'11.GU'; d:;..ti'o '~i
uera 1111,a oracin final. . .
,
:. . " :
' '<
(2). ~e puede usru. tambin "'VO" en vez de '':f!AC'Ua" '.;,:,. ;".
:const:uu.cc1n corresponde e. la castellana. "a/' nL') {nfi~iffiv0 :s~fa,,a
:supn;me
,~3) toda
Oon algunos
(~filHA'a
) se
partculaverbos
de unin.
. 1 "NA:ftANU'[iiX''

1 :>.
lIl

:1.2. -He'i x4ve ani hagua (4) a.ha aja4u: me dijo que no .fu.e., 19. -- Ndahasyi jajapn hag11a," la :'andejra he'v!li andve: no
ra.. a baarnte. ,
es ilif:foil ha.cer lo que Dio.s nos .1narn1c11a (nos dice).
rn. - E;eha'a ani rohupyty: procirnia que no .te- alcance.
1
14. --: ''Oencarga." xve por nike ah~ja xe ryvykurape: me'
onea.rg que no dojam a. mis hennanitos (de l).

"

;activo, de
15 . -- E re ixu~e
por- nove UJ:?eixa
OJapo
v al. elltero " a pYte'p e., re'y:
;a.:anir.na''; an.:i11Ni.1'8f' jeroky:
hailo
difo que no -:uieJ.va a 0 bll'.'a1r ~~al delant:- de to~os.,
sieoso
mburuvixa: jefe
".(.}farrea": ir de
16. - "Opromete" :standeJ~ape :idohove1vo . (5) J,erokyhape~ 'valle';: patria chja tyvy) ose.: hermrmo
jui>[ga
p:romcfao a .~10.s que_ no Fra mas a1 baile.: i.te voi: cm seguicfa.
m0ni)r (de .?J.) pereri: dolgaido (pB.17. _:_"(}promete" isype ohove 'yvo (5) "ofa1Tea'': prometi a a.) monde: vestir
npytpe: t'n rnecli~)
pCI, teila)
su ma.cl!10 que no. ira ms de j1.N!ll'gBi.) )eha.'a: Gsforzar- (mbytpe)
'(a)mopezl.'r!: hacf'!t'
18. - I-Iasy (G) funoperer1'. hagua la so 'o: es diffoil hacer def.- " probar, inten.hlJ.T
delg-,td~_,
gaida la cait'l:ie.
1 EROICIO N9 56 .
~
1

1.-- Tengo muchas ga.na.s ( e;:ii:oy dP.se:oE?o) de fr a ver a


deYolv:ie-r~- ( dierr. de :rmevo l

.i mamta. _2.- Le ped que me


cabaJ<lO que le

..

~.--- _Me

prest.

r:L::n:h

<lec.ir mamti qu~ v~1.

.s a comprar "arroz". 4.-- E,-3 dlf1cJl que venga hoy e1 S; .


bispo. 5.-- Esfurzate en estudiar 1:iien. 6.- Mi traba.jo me
lig a quedarme en S. Igrrncio. 7.-- Le ayuda. a da.:r comid:i.
los animales. 8.- Procura qu.:> no se pie1dan en d bosque"",

'

- No iSe i:1:-ima a _levantarse; hace m~ch~ fr~o. 10.- lVf,3 dt


que no d1Jera. mas e.sa.s pa.labroh1.,,.; (ne';., va:i.).
.

MORIA

.Xeveguara np6va. ha'e ja.g-Tui, :ry':!. rei.: pac'a. m eso 11,) ti0::1e.

la"
porhtn-cia
(ime imporl'ta. u.u. bledo-),
.
estas orac10:n.es como en
"

( 4) S-e .expresa la 11egacin ~m


oraoi.ones finales. .
. .
.
.
(5) O-a:nd.o se 'usa ''VO" s~ pue9e hacer~ la negac117~ oo~ l
"VVO" pospuesto a la forlll;a afirmativa del verbo, 9 con VO. j
pos:puesto a la. forma, negativa. . - _
., . "
!

(6) Los verbos dependientes de ''HAS.Y" (es d1,f'Wtl) . NJ?,A-


l!ASyI'' (es fcil) llevan. "HAGU"a'~ .... El sentido- gUSil'ai e_s. e$
difcil (fcil) PAR.A ... ''
:
.

Cfr. I. G. Cap. :lf:XVI. n n. 29,9-3:01.


112

113

r
r

rl

.t, .

LEOOiN 57~

Oracin :trm.ino de ve1bos


de movimiento
"a.ha. agu.~t.vo ''
vo
1
' ojupi ohexa. isyp.e"
(sin partcula)
(con formas imperativas u opt.) "tereho egu:ipy" ~taha taheka .,

bn.perativo - optativo:
t-a.poru
tc-reiporu:
f. oiporu
ta-jaip.Qru

to--roiiporu

ta-:x.e:poxy
ta-ndep.ox.y
ta-ipoxy
ta-andepoxy
tarorepoxy
ta-p.endepoxy
t.a-ipoxy

ta-peiporu
t-oiporn
hnperativp forma, niixt;a.

taiporu'y
tereipor-q.,.jr
toi-poru'y

torohexa

tohexa

tohexa.

Oraciones con verbos de "volun,ta,d"

.......

"ojexre o:m:bou. h.:,gu.a i:x.upe"


";lJ3.:eh;t'a ~u:ti rohupyty"
11
. .
l
... ,
..asy J}:11: .. 1aguB, ...
":ndnh9,s:,-1 JR.Ja.po hggua:'

hagua (vo)
ha.gua, a:oi hagua,, porno ...
has.y. . . ha.gua
ndahasyi ... he,gu~i.

Con coniplcmento directo


prono11!-ina,l

EJEEOICIO N<.> 57

ta.xeraxa
tane11u:pa
taanerend. u..
.. taoresalva
tapendej oko

jahexa (ta.jahexa

tahex:JJ
0hexa
terehexa

ts,xepoxy'~.
tandepoxy'y
taipoxy'y

pehexa (ta.pehe:.Ka)

1.- Vete a dormil'. 2.--- No e.s difcil hablen glui.:c~r. 3.-Dile que ve:nga. 4.-- Entr en mi. CU.Si..!. para robar. 5.-- Que
.salgan de aqu la.a seoras. 6.-- No h:: pego l::>arn. qe no Ha~
Ye. 7.- Me pide que le .ayude. 8.- Eh) e::.i:foerza. po1 trabajar
bien. 9.- Decid a vu.,,stra madre qno os 1mmde a la ig1e.<:1ia ..
10.-- Ojal llueva pronto.

t.apohayhu
pero TOROjuhu

Ora.ciOnes opta,tiva,s
''tou ka.tu''
ta (te, to, ... )
"hi.'ante xve."01i'!
hi'ante (xve, ndve ... )
"hanga'u
.ou'' ''l1onga'u nda
hanga'lil (ra'e, raka'e)

lt:i re,ka!e"

n.ga'.u

(ra.'e, raka.'e)

1. - Me .rembipota tojeja,po ko yvy 't'i yvgn.p~ ojcja.J.t.> hixn.


(1) avei: .hg:US:e ''U Y<Jluntwcl <:'11 la. tii}>l"it' C<JlllO 'se rhacO

"osenga'u''
.optativa, dependiente

ere ixupe tou''


"eha'aro tame'e ndve .pete!
mba'~"
Oraciones finales
"eme'e xve kamby ha'u
11agua

gua11

"omokunu'. ixupe haseve 'y

porn:o, pornike, ...


' l 14

- .uagua"

.huil!hin cm el cielo .

2. -- J'ajepokua.a h.ixante ja.iko va'era: sol.aimcnto como_ esita-

11

.....

.. :

'

mos' .a,co-stumbrados

1H.'<111.01'.l

de' vivit'.

3. - Ameekuaa. n.<;1~ve "eucrilipt.o" ra.'y 1eipo ta b.ixa: te p:ue.. .40 cta:r pla,ui"Cl de :ei:~<.1.H}_yto {e'U!calip~os p{~queo.s}. cua;n..

'
tos quforais (como q.).

.
:(1) "HAI:XA'' y ''.HA.G'U1.!I-OJ;!-A ,,. partculas pospuestas con
las que se expresan las m"aciones com.parativas de .me$ente y

"ee'e mbegue ka.tu por no l.pasaao reapectivamente;


.
oelmndtt''

I 15

.. :,,~~
.,'t

"1

:i

.. r

5. - Ere ha~ruix.a (1) xve ajapova'eku.e: lo hfoc como 1~~. co~t. 4.-:;- Todos los nios son .cabezudos. 5.- Como veS, este
, . :
diji.<:ite;/~por eiSta muy enfermo. G.- Que se haga como deseas. 7.6. -:-Pa'.1.. 01uonga.rai ~itame ?Ja;pouka, hgui~. :&andejra::J'Vmo como para matarm~.. 8.- Nuestro Seor. muri (como)
.el sa.ccr:dofo bi:ttlhZ:a ail mno como lo mailld6 ha.ce.i~ Nues ..~para podernos llevar al cielo. 9.- Todos los sacerdotes rezan
.

.
. .tr'o Seol'.~J'or nosotros. 10.- Sembr .los naranjos pequeos, todos los
7. - Omano haguixa. xe ru, amanase xe avei: co.nl(} mJU:i:~que tena.

*'

1
1

mi pac1te qufoc" :morfr yo tambin,, }

~ ~
8. __. Aimma aha ha.guaixa (2): ya. cstoy (prepa:ra:do) como~MEMORIA
parra :i!rane. ._
.Ik t h'.
.
1 wibl ..
e'
E
b .f.
,
"igrfma.va
,
" :th.1eve
..:.i ~
,_
.,._

,1, -- mom e lila. xeve 1a,


fai..at
na,gua1xa.;h
. d a u a1xa mante va'era niko: s:l laancn:be (' om.o c~s 1~ ~"
"
. . apuka. avef: cu1~tamc 1 que .te lrae{; g.ra.~ia-. d.o manera lt .e SC"l:'.
.
que pue.da tannbi1~11 1rch:1nie/
1
' . ~
,
.. .
.
,
].
O --- J al.:(:O
Vf;t, e:r.a !la.n1ano tl!lg1:tal'.'.0.:
al!E"InOS> de V1Y11' C01ll0j
LE010I6N
.
pa(l'.'a. morir. ;
11. - Olha..g;ui~a (a) bog;a.ygu.a ou xemouutjtevo: i d;:!B los'..
.de su aasa. \ 1inio1ro11 a. saludmr.me. ~
1. - Ndokj"~ ojergui ) yvytu: no lloviq porque cambi (si~
i2;:--0i'hagu~xa xe rapixakura, x"e r6gape oongatuka im~

.
di6 vuelta.). el viento.
ba/ekura: todos mis pI"ji:mos hicie;ion g..ua:ridi:.r.. ~<~:; co:.i
'2. -Xe tavjma i avy'guintc aj~.he'o: 1:111toy b'obo; IIoro do
fM.s en <m1 casa.. 1

.
p1:1;r'o gor.o (po:t-q:u.o.. soy H.Jiz).
3 -P:
l.3. -.Pixa: h~'i "entero" "oyendesva":
.a.ic~u todos los~
Y~ om:e'eva ixupe, "om::i.liciguima'' karai Sele
quo .qiuiertm "\!.cndc1t. J.
one e a.1 ese: es1te mal lli.;UlmCl'l' le v.fone (le da,) poi"qu.e
.
~ ~ ~
~
ya.c:::;ospeciha q_'l1~ el S:r. Celel'J!Hno ha.bla mail .de l.

,9
4. ~ Itj.guin~~' 2~~ ao osoro : par se~r v.iejo, n:aickt. :m.s, s~
tembipata -ose.: voluufad
. (a)mongarai: haut:iza.r, ben.cfocir 1 .
.
ha rasgaido mi ve.siiido.
.{a)jep1okua9.: a.coR"!umbrarsc
(a.)ja.pou.k: mandar, hacier hn.eerj 5. -.Ne .memP.;r, oko ia,k8,-.:-e, "porque" (J) J:embrojerovia ix'U
karai: bendito, bautizado
(a)momattei: sa:ludar

.~
pe: tu hIJa anda a. su gus.fo (po~ su eabeza.), porcnie
tapixa, -ose.: n~6,jimo
(a)o11,gatu: gua.rda.r
condcsciemles, (con) -ella.

as

)
~

. .!

,:

)
)
)

P.!r:

...

..
.
6. -l\Tdve. niko opa mbf.l!e ipya.hu, "porque" nderehex:i ha
EJ'EROIOIO N9 58
.
j
.nd:erehendi mba'eve: pa.ni ti to:do es. mievo pot;que no
l . - Hazlo como te digo. 2.- Como dij-o_ Nuestro Seoii
.
.
ve.9 ui oyes mrcla,.
7 .-.Akyhyjgui :&an.dej/".l"rngut ndajeJuki: poirique tc~mo a
1
.nos ..hemos._d_e ama.r unos a otros. 3.- c. om.o lo. sab.fa me fo.1
"<&
Di.ns no !UH~ (nmrto) si.:l.icido.
...
~ . 8. _:_ Ndaki rupi (1) xe kangy: estoy dbil poit~que no hc1
. (2) "RAGUaIXA'' :i::t1~tcula pospuesta que sir-ve para exp.r~. .i
sar la.s oracfones comparativas de futuro. Su tra,duccin sera J
dotrtmido.

"como para". .

:
"
,,
,
.
~8) "O!HA.GUIXA.1' !ls u.u modismo ql.1.e se us.a pa..ra. signifi.)
(l) ~'?'! (~UP.I) P~rticula. que pospuesta ~ 1;1U. .ver~o sirve
e~ '.todos". R-ay otros modos de expr~sar ~'todos'.' i. pero .de 't>r :~ara for~aJ: .. las 01 a.cion:8 causa.!-e:s de p1esente .. Siu embargo es
dmatlo se usa ~l castella:nis1no irentero".

.. e"?Y corriellLe el ust~ de rns loeuc1ones castella11as "porque", "meflante", "por.. causa de". . .
Cfr. I. 6. Cap. XXIX n.n. 338 35.
.1
1.16

.,;i,

)
=;.

.. I

.,
;

'1

1
)

)
)

'. 1
1

I
1

)
)

. ,.

. '

H1

)
)

I~

J
)

bu~a:l

9, -A.ha .rehae (2) Ba.nerope ha'U: xipa pora: eomo


MEMORIA
'

cil.ipa po:t ir a Balt'lt"ea:"o.

10. - Jaiko pora rehae (2) javy'a oondive ~n.de rgap~: pair- j
Ta.Xetaxova, he 'i ka.mby cimu.ha: qru:e ime Vuelva loe.a, dice la
qu1e ei,.<:;:ta:mos bien, todos <0staimos alegres en casa.. 1 ventledoira de l~he ( c'tl!ailldo fa v.atn 'lIW.-1 las C.Osa;s).
11. - Ou hagurehe (8) xe memby "esteda." ko'pe, "pooon-]
. .
vida." javy'a, ha.gua: pm ha.belt" v-eu.ido hoy mi 'hijo;'tisj
co1~v1 r1o paa.~li.. q1..1e nos alegremos. ~
12. - O.embyai tembi'u og-ue hagurehe tata: por ha.bi:la:'sia.j

a.pagad.o el fuego se esli!'.".opo 1a coflnid&. j


LEOt01IN e oq,
13. _.... Oky hagurehe, ivaipa ko tape: por haher llovido est~ \ .
. ca:rni.110 est irnfransitablo (del to,do feo). i
1. -Avy'a-ite peju hagurehe (1) xe rex.~vo: .es.f;oy muy con14. -- Ha mha'guJpn. anixne (4) ko iarand:uetereva: cmo
.
tm1Jf;o die que iha.Y'is venido a verme.
no serfa as si era ian s;ahiio.
2. -- ]te. rory re,iapopa hagurehe la ntt rembiapo: mo alegro
de qu~ lha.yas a~fl;ba1do fodo tu tra1hajo.
"(a)malicia": sospe.- (a)jejuka: sufaidailso tata -ose.: fuego
3. - Otlma ojap.o va.i hagureh~ upi.xa :. ya se a-ve['gcnz.a
eihair kangy: dbil
. (a)gue: a.pagaa:S.E
de 1ia.he1J: .o btra.do mal.
(a) soro: :rompe!I.'
a.randu: sabio.
4:. ~ Xe juruji okaipa hagurehe la ka'a,guy: me ma.r.avilfo

(ropa)

. . de que se Ita.ya quen1;aido todo el boo._qu.e.


(a)mbojerovia.: con5. - Mba.' reh~ p:iko rembyasyete la bmano hagurehe nde.
.a:osce nid e1r, e ompla:cur
jagua '?: po:r qiu sientes t.a.nto que se haya. ltltue.'l."t.o tu

_ pwio 1
EJER.OIO"IO NQ 59
6. - Allepyme'e -(arcaico, popularment~ "agrad.ese") ndvc
1.- Lo hago porque lo quiero hacer. 2.- Est dbil por- .
xe p.ytyv'o h&gurehe : ve a.gua.dezco tu a.yu:d:a (que me.
1

que no come. 3.- Porque no temo a nadie, voy a la guerra.


4.- Por ser cabezudo, su madre no le quiere. 5.- Por estar
bien con l nos ayuda. 6.- Se muri porque estaba enferma.
7.- Por no haber e~cuchado la palabra de Dios, va por ma.I camino. 8.- Porque se ro1npi mi vestido, me peg ~ni madre, ,
9.- .No vino porque no pudo.. 10.-- Porque vive a su gusto,
no hace nada. 11.- Estamos alegres (nos hallamos) porque
(mediante que ... ) vamos a J3oquern.

1(2) RERAE'' pa:-:tfoula causal que 1iene. matiz de

esto". "por este .motivo'.

"meclianto

. (3) "HAGUREH.E'' p.a.rtcula que expresa .ma. caus& a'fi-


1

terir.

,.

(4) "MBA':f:GUIPA ANIXENE" modis-mo qu~ expresa "cmo no ha.. de ser a.s . .. f" "as tena que -ser, porque . . .,
Cfr. I. 6. Cap. XX:VllI J:J..n. 323 y 324~
llS

.
. b.~iya.s a.yu:daido) .
7. -.A:vy'a nendive ~h6ta, h.agurehe (1) 'reiko Paragtia.ype:

. me lilllegro contigo de que te .vayas a


vivir en A.s'1lll11c.d11.
8. - Ambya.sy rehota hagure Chaco :i:ug-u.pe: si.auto que te
va.ys .a. jr aJ. Clhaco.
9'. - "O&ra.des~" ~audejra.pe ohta. hag'ttrehe yv.g-ape: le
ag,mdoei6 a Dio;~ que :lue11e1 a ir al ce.lo.,
10. - OtI ita.'yra omend&ta hag-urehe kufi JJOria.b.u:r.ehe: s:~
.avelr'genza. de que st1 hijo vaya a ca,s.a!l-se con un.a
lt1lL0er pohre .

(1) r..a oracin dependiente de un ver.bo de sentlDiento su~'i


le llevar la partfoula ''HAGU~&EHE". Cuando el verbo est en.
futuro se a.ade s'n m.~ d-et.rs de la partcula normal de futuro.
119

..

1. .
'

:
'
.
ll. - Ojepy'apy la ita'yra ohro guara (2) "oed~satina'' ::_se l.mJERCIOIO
N9 60
pq-.eocupa do que su h_ijo so va1ya, a pe!l'deir" pot' el ca-
.
mino.
.
.
.
i .l . - .Me. aleg~o de.que m~ana vaya a ser fiesta. 2.- Sei
12. -Alcyhyje voi xe guami mba'ra:rp.o guara: tcHigo me.do ~v.erguenza.
haber ofendido a su madr<?. 3.- Siente que no
(luie.go) do que me va.ya, (tal vez) a enveJecc1.
rayjs a poder ir a verle. 4.-. Temo que vaya a venir dema13. - Xe akyhyje oro g_:uara la ro'y: temo que vaya a vc1;-11 siada "gente". 5.- Se. ma'.ravillc5 de q.ue hubi~l.a acabado tan
el :l'no. )>ronto :~1 casa. 6.- Arrepi1itete de ha.her pegado a tu herma{lito (de l). 7.- Se ~legran .tontapiente (r~ntek9)._ de haber
At<~I'.\~ je voi. xe ~'-.\.o..imi .
ganado mucha plata. 8.- Siento mucho no poder asistir (aimba..erc::~rn.a <a'""-cvr"Ci
~)
tti' fiesta ; maana he de ir a Encarnacin. 9 , - Le agra~ezco que haya venido a visitarme. 10.- No tienes miedo de
~iue te vayan a robar las vacas?

de

N!EMOR!A .

M.ba'c piko ajapne, he'i hendyva okiv.a: qu6 voy a. hacel'


dice fl:!qUc~l al que
le .fJll('l1lfV Ja barba,.

se

\
)

(a)ja.popa.: i:ermirnar, (a)hepyn;ie'e: agra.- (a)jepy'a:py: 1}1eoeuparne


.
decer
a,caba:t"
(r~)menda (:rehe): ea
" (a) eclesa.tina":
(xe)jutuj.i: ad1miperderse
(rehe)
r'l:l.T'IS!e
(a)ki: quemar.se

(2) La,s oraciones dependientes de algunos de estos verbo~


(AI{YHYJE,. AJEPY'APY, .?tE ro:a:g~AI. .. ) hacen el futuro
con la partcula. "RAMO (Ro) GU ARa . Son.. los .yerbos que ex-

presa.u un sentimiento de tenior, deseo,. ad,niiracion. . . ante un

.futuro dudoso.
Cfr. I. G. Cap. XXVI n.n. 298
120

1. - Ollendramo (1) oikove: si oye vive.


2. -Pehayhramo l'i'andejrape, pehne yvgape: Bri amm
.
a. Dios, iris a.l cie.Jo.
3. - i:taseramo fiande rapgui, jaha yai va.'era: si ,':!:a.limos de
11:lWshro e a1mi.D.o, irouw,c; m.al.
4. -Rehexiimapa nt'ila'pa. .oje'e anderehe "jajedescu.i.dia,.
m.o' '?: ves ya, qu se 1diee de nosotros, iil nos: desc11id-aanos 1
5. -:-Rejoguasramo kesu, rejuh11e amo bolxope: 1->i quieres
co:mp<rau queso, encoITTJtr1Uir's. en. a1qu:el ahna.cn.
6. - Hepy; tem'boguejymrzmo :xve ajogv:ta: es eui~~; si
1nc lo b'~tjas. 1m poeo, lo voy a aoirniptr'ar.
;-

. - ........:...,

(1) "11',AMO", partct11a que pospuesta. a un verbo dep.end~eri.


:e sirve para ex.presar las oradones .condicionales de presente
'reales, irreales)" Otras partc~~s. son "GU:l'VE" y MAGU'IVE"
121

.. ,. ..

~
1

a Asunci6n, ir a tu ca.S~: 3.---'Si- n<>"llueve, ir>4~..,.:._ Si hacea.


es-as cosas !lll:::_s, n9 esta.r.f3:_ alegre. 5.-.- Si, .no hul;liera sid<>
p~r. Nuestro SenOl17, yo estarfa;;-ya en el "infierno'\ 6.-- 81 co~
n;>cie~::is !:> qu:e_~~t~_haciei;idof,no lo h~r~s. 7.~:-: S,i._fu.eni,presid<;nt<: (Jefe del pars), cmd-ar1a de "los pobres: 8;-- Si ei:tasf
est: bien. 9 :-Si quiere~ _venir, te :voy a esperar. 10.- si:
huh1era sucedido as, llie' ~hubiera ale~-ra,do; . .
.. .
l.V.tEMORI.A.

7. -A.rekra.mo, ame'e va'era .ndve: l3ii tuvieira, te da11.ai. '"


8. -He'e pora'Yi-amo -(2), e-re x~ve; ani rt!t1: ~i 1~0 est has~"
ta.nt-e dlllh:e, dmelo; no te.ri1g.as vergenza.,
9.-.Reguata pya.'e'y~mo, neregua.hf xne ha'etpe: si .n.0:
an.d.as ms r<ipi:do, no lfogar.~ a pu.nrt.o:
10. - Oky rire (3), ou va'era mo'a ro'y: si 'hubier-a llovido,-
'hu.bie1ra. venido el f1rfo.,
ll ..- Aikuaa rire, ha'e va'era m-o 'a ndvQ: si lo hubieir:.ai sabi 0
do, te lo lmbie1ra dfo1ho .
12. - Jt'.e'y rlre (4), rejuka. va.'e:di, ino'ii ixupe: si no. ('.hubie-;

. Lixi-a.ri, v:akapi, ja'usro avati tupi, teirot~ve"J~kop: ":lari

ra ~do) }:i-or m, -le huhiielna.s iuataido .. ~ Ia.r1, piel de va ca, si qt~e(t'e,mos e.0111er :maz tupi (blan..co ), e~"! neces.al'io cortaa el pasto (con maclhete). (El que no traba.ja' no,.
13. - Jap.epo ndopupiramo naiporai mba'eve: si la. olla no lll1induoe.a)
.

l.b.ierr-vc, no ih:fuy nada bu.eno .


14:. - Okyve riremo (i5) 1 hapo poritve ra'e mar.di'o: s~. hnbe-.ra
llovi-do n1s, -La Jnaudfoca hubiera tenido mejoir- ra:z.
15. -- Xembovy'a.ve va'era mo'a1 nderehi iire: 1me hubieri.a. .gus. :
L E O O I N 6 2 !J.
ta:d.o. ms si no hubieras
Ah
vi en siue1. exa ixupe xe kpe xe paypeguixa -( 1) : 1e
~-i:. o1J. ""\!<

. os com-0 si estuviet~a d.cspierto.


Hepy: -ose.: precio, es (a)mbo.guejy: re-ba2. - Oeno hna, omanramo guxa: e8ta. aco1Staido cm.no si
ca.ro
ja;r ha'etpe: a pu!lllto 1
. .
_.
e~tuviera muerto.
(a)guejy: bajar (inr he'e: -du1icc (sa.lado) (o)pupu: hervill:'
:3. -Mita isarakiramo" gu.ixa, oani xe rapykuri: cmra de
t-rant.)
ta~~
-m. {)Qmci: s'i fuelt'a un nio juguet6n ( saltaru).
1
4. - Okyve'yra.mo (2),_ ipinipne xe ava.ti: o llueve ms, '
EJERCJJCIO NQ 61
r
_
. , . BC qU!C'Clir'.. S;CtCO mi J11.E',Z. (: 110 lJ ~C>~C ms ... ); .
1

ido.1

1..- Si te hubiera. visto, te hubiera saludado.~.- Si voy

~2) L'. negacin de la condicional se ha.ce con la fama afirmativa del verbo m.~ "YRAMO" o con la forma n.egativa. ms la
artcula "RAMO";

.
P
(3) "RIRE'' parlcula posp.uesta que sirve 'pa.ra expresar las
oraciones condici:c>nales in-el~s de :pasado (y a vece-s de presti_nte). El verbo pr-~cipal s~1ele llevar "VA'ERa MO'a".
(4) La. negacin de irreal dq pasa.do se hace con la forma.
afirmativa ms "Y R~~", o con la forma negiativa. ms "RIRE".
(5) Hay otras part1cula.s para expresar as oraciones condic1oz;i.ales. Aqu he1Iios puesto solamente las m;s usuales y de m,s
fcil empleo.

-u."- I, 6. 0ap. XXIX n.n. 325 - 330.

122

'

\.
\
l

\
j-
!

;:!e,

-Ilmtutaram,o ( 2 ) ahexa xe sype, ame'e :v.a.'ert;, oimera,eva,


mba-'e: con tal de ve1r a. mi :ma.'f1'10 d:arfa. e~i.-lqufr.w cosa.
6 - O.orair-O'yta guive, toho oonfve: .con td.que' liov:ayan.

, . . .
a ro:lfr, ~tuc v,ayan juntos,
7. - Hak(irlU.n-0:. jepe (3), oho omba'apo kokut).e:. a11quo ha.eo
calor va. a iil.'aha.j.ar . la e):1a;e.T'a..
::i.

. <lt

O~:i;.. com;J:?l~me~ntos, a.dverbios y ora.ciones a.dverbtles, el

GUilXA mdwa comparacin (lecc. 46, n.. 2).


(2) l!!~ gua;r~u se reducen a meras. condic.io~ales,_ eJ~prezf.o ..
1nes como : haces- sto, o . .. " "con ta,l de. : . " etc; . '
,
(3) ":RAMO: JEPE": ( '' JEP_E"_ solo)' partculas que pos~
1puest~ a U.1?; verbo de:pe:ndle:nt"' sirven para. e]~presar oracfo:ne~ .
concesivas; a.unque, no obsta.rite . .. ". . .
.
. . . .
. . . .
suf1Jo

123

-- ... 221.Z:.- ..

~1!'

8 - Reme 'eramo jepe ~ve, ndaipqti: aunque ruc lo de:<; no

fo qmoro .
.:-Ta.pe ~aranl jepe, voguahe pora _va'ekue: aunque. el

.,

e-ami.no ora malo, Ueg-a:mos bien.


io. -Nde japram:o je-pe, emombe.'u xve mba1e _Pyahu: c;i~
.
. ta.me algo .nuevo, -aun1que <digas ~ientmas.
1i. -~ Tojehayhu (4} :&andejra, ta.ipoxy ipox:tv:i: que ;~ea a\lmt. 'do Ntresii.ro $eo11:-, a1Uiu:que se cnoJe '(enoJeS<e )
q1tic11 .quieira..
.
12. -Mba'rehepa rejahe'o rangu~ (.5)1 nderepuk,i rena?: P'r
.

.
qu en vez id!e lforar" n.o- te ries?
13. _ R,ekkr1 .rangue, r~mboJ:iovi nde syp~: en vcz de oa~la:r,
.
contestas a. tu ma.clJl.e.
14. -- Omba'a.po rangue, oho "cart.e;rah&pe,": en vez de iraba~
ja1r,. se va a las .crur:i.1eiras.

(a)ani: correr ~
piru: scc"Ot -delgado
t""pykuri -ose.: -de.- . j:epe: ~p.lu.que.
. (a)p,y: d-0si1.c!l:'tarsc iw~-s (en movimiento)
.(xe)p:u: secmrsc
(a!)eno:: a,cos,[:a;r'Se
ke: sueo

., p.y:. vigilia.

.EJERCICIO N9 62

1.-. Anda, como si estuviera dormido. 2.- Corre como


si no es.tuviera cnsa.do. 3.- Est callado como si durmiera._
{ 4.-. Ca.n ta.l de aJcanza.r el cielo, morira ahora mismo. 5.-
; .i\.unque ha.ya. comida, no quiero comer~ 6.- Que venga, aun-.
. que no quiera. 7.-- Djale que llore. 8.- Aunque se enoje, no i;e 1o contar. 9.- Con taJ. d13 que vengis esta noche. podis.
~ir. 10.- En vez de es~udiar (astudi) est ocioso.

l.5. - Tove kattt tojupi: djaile que subia.


MEMORIA

iove Ka..b.t

1
!

Hpa pra, he'i .Pombero oehu.va.it!ro kurnsre: O:h ! la. Po11.a,.


die.e el Po1J.n.b~11.~0 1 cuan.do .se encuentta con una cruz.
(Pora y Pormhelt'o, dos fantasmas de la superst'icin po-p!Ula1r).

l\
1

l.
1 ltESUMEN
!
.
Oraciones
l

i
_..:.........-

. ..

l...

. .

, . . !hix.a.

(~esente)

( 4) Se ezjlresa tambin la concesin por me~lo. del, optativo~ '


liaguixa (pasiado)
.
(15) "RiiNGUE'' partcula pospue~:a que corresponde 1 ex 'h~bca (f11turo): eonio para.
oiagub:a; todos
presin "en luqar de, en vez de
Cfr. I. G. 1Ca:p~ XXIX n.n. 331 - 332.

124

compa.rativas
"oiko oikose

h.b::a'~

"el.'e lrngmf.:.:a. xve, a:ja.po


\1'1t'ek11e'''-

"aimma ah.a . h-a,g"'fl.i:.i.bcit:~


''oihagttixa xe :t~oga;ygua''
125

i
1

. 9 r a e i o n -~ _.s . e 'a. U ~ a l E!' s

1
1

''ndokji ojergi yvytu"


~"ndaki rupi ~- kangy''
"ab.a rehae. Ba:rrr-0pe, ha'u.
xipa pora"
''ou hagu.rehe xe memby, pd,
convida'
"i::a.a nde r.a/y p.orqu.e rembojrovift (ixupt't) 1
"ha ;miba.'guipa aniXn~, ii
ra,nd uetereva '?'; .

gut (presente): eausai


.(rupi)
'1
' '
11
:reha.&
: motivo
'hagure~e

'(pasa:d,o) : moHvo

'"''po;i;qu.e"1 ''m-eidi ante''


~Mba'guipa

anixne?

,;o r a e i o n e s .e o i1

v e r b o s . d n "s e

"

condicionales

mo'a,

(pa.sU!do: irlr'eales) ...

"olien.dramo, oikove''
"he 'e pora.'yra111i0, ere xve''

ra.mo gu..ixa: como si. ..

ta, te, to. ,, . ta, te, to ....


opta~ivo. oon~eslvo

,
.'

ha'~

va'era mo'a''

"xe;y rire, rejuka va'era mo .


ixupe'l
"-0eno W,na, manramo gui
x.a''

"hakra.tno jepe, cho koku0r e'

:::ramo jepe
'(jepe)

en vez -ele

:t.oye: _g-0ja-,

"aikuaa ri.re

v-aler~i.-

mo'a

"".

peju hagureho"

ro'y''

"

se~ .

1.- -Ami.que pobres., estamos bien en casa. 2.-.- Siento


que se haya muerto tu . padre. 3.- Si.. vas_ .. a. Asm:icin, cmprame ropa linda. 4.- En vez qe canta;r, est callado. 5.- Si
hubieras venido,. hubieras comido gallha her\tda. 6.-- Se cansa
porque est dbil. 7.-- Temo que s.e ponga, enfermo mi.hijo
(del). 8.- Con tal qe ames a Dios,estoy contento. 9.Que peleen, aunque mueran todos.

----

i e :u. t o" !

"ambyasy :re}+ta hagu.rahe"


& 'a.kyhyj"~
01'.'u-amo guara la

"

:.r~ngu0:

in

..ramo (-:di) g;uara

dre (pasado: ira.'ea.1cs) .... va'er.~t


rir~

t i

"avy'ait~

..l: Et:tlj.0 (presente) : rea le1S, :Tea:Les.)

:y

i1

ha.gurehe

Ora_ciones

yramo

EJERomio: N9 _63

..

..

..

L -liana mi:taram10 (l) ku 011rupi jaiko: cuando 80.mos uos a..n1clau1:i.os. (es-tattnos.) por t.odaf<l pa.1etes.
2. -Taita, iko'eramo i.pi..re vru. "todo el diaJ.~ihna." upeixa.: pap., ~uan!d.o amaamce de '1.naJ h'uan.01~. (pau:a.) todo
.

el ;fa (est) .-a.s.

3.. - Ha ohasramo a:nde ykrupi, naaud'U.ku.i.: hese mba'e~

ve: y cuando pa.'3a po1; 1!-Uestao la.do, no inide iiotar (sen.

tic) ruada en 1.
4. "--" .Aipota ao oje'oyva. oje.johiraruo: q-ufa1,~o telf).. qlie no .se
,
dei::Ha tm.u:do se la. ve.
5. _: ~uehe: ohoro Lebonia Co.:r.wepcinpe. "~i,11ca:rge/'. ~xup-e pe. . te1 kaso: ?-'J'leir, c.ua.rudo Ls)Jonia fu a Corice'.1)dn le eJJ.c;;:;,i1g-uc uu p.aJ.Ltaln.

6. - Xe mandu'a rej.ramo guare Enca.rna. ci.J.:i.pn. (1).. : ..}i\e


.

aicue(f:'ldio de cuando -v.11.si:e a.

E1.l:cai~nn~i6u.

7.- R.ejujevj1"arino gli.are, (l), aja.po~a petei ka.i"ll.. guein:.pi.i~


i"a <n1ailJdlo veng:afl 1d:e !ll.~ev/Cl'., YOY. a. hac,e.:UA &J<.M
: -baifl.q~~eite..
.

.'

~\

.... - ~ ..

',.' - ,.... ,-:.f.o:.!

..

.. ": : . .

~--

'

~''1.\'.

. " ~

'.

.1

p~~l

8. - Upeva ohendxamo guara, o:;o opu'a petei rabixa:


r-a .cuando oy so sa.lt6 y sn levaint c.oano. 1~

9. - Xe rory rohex.vo (2) : me mlegiro al vejrternia r:wrp1ent.e. i!


rn. -Upva he'ipvo, oemo1 jahe''O: al ,f1,~.h: todo ~o
11 -- 'P
.. . . ,
.
.
,
pu.so a llorail.. ;
. .
.. ~;o Jl:tJo~ynteko iku.pe ai.pytekuevo (2), ha oho p'.l~ :
.
. ra la boinbilJ;a": p:ewo arprtetam:tos en sn agu:}c>.a.o a1 sol'.' ;_

19. - lkatuvovnte ajap.ta: en euantq se.a posib~e lo \'oy a


lrn.cet'.
20. - Lo mitiikuera mko okaku.aa.p. vove, ovev~pa: los hijos
. (nios) e.h C!uanto r.:recon, vuelan todos.
1

S!;:

het1' y v-a mn.y

bi(~Xl

la. bcn111)ma. .

.
{a)je'.o: <lestieirse

( ai) pyte: ehupar,

sorbot
sa'i: ([.;.minuto, 1)0

aja, ji?,"ite: mien'\:iras


aapy'lite: d.c l"'ep.cnt-0
(a)momb.y: dt'.sper

12. '"'-:Ha aga, aJu.ku.vo pe, opuka. xerehe m.okf mitii sJ..'i: y '
mh.nra, .al vcnfa a.qu. .~:H3 rieron de 'll;: (a.)johi: lavar
tara uno
. .
. :.
'
cfos nrnos dimimitos. 'kaso: p.a,,ntalll
qnwiio
no
h1,y, no
13. - I.J'a. CtSflW.meYo 21 .''odin.ara." ofok:a .h'mir..ui kambll.X.i. ~ . (~t)po: a.altar .
11dnJp:t:'i:
H (a)f.para": ,s1Iir
estli,
f.alt;.i
. Ty hri;i,n. y a.I. 1-n:tJu, co1ll.'10. so le rom:r.:no 111 <lal1.T.'f'O y se ;1 ka.lJ11 guasu: bJJ.1que<HH'.ricndo
(si)lo 3~
. lo CCh sobre .st :
te
:>:.:e ri ~ sol:Jre m.
}.Je\l.'S.)
Lt - Nerehe.ndi piko pe osenguvo he'i va'eku.e?: .no o'ite
nde ti: sobre ti
lo qtta elijo al salir? ;
.(a)veve: "<rolar.
hi'ri: sobre s
15. -Epyta. sapy'a.mi xve lrn'pe ah~ aja (3) ahexa. x.e ja..
pepo: ~u:6fvte u1i ;!:'at1to ,aiqu mfon.~~as voy a ver la o-Lla.
16 ....... Reho aJa. re~ongaru ~d~ kavaju niko. ou sapy'nte:
.
.
m1;e.nt11.~a\S fums;t.es a da1r de emne:r a. tu caballo, EJEROICHO l\W 64
vino de repente.
1.- Cuando el ro (arl'oyo) suena 1 {hys:pu) agua Heva.
17. - Ake poraiterei jave (8) :nde xemomb.y: mieiD:triJ.s {1or- ' 2.- Cando chupes por completo el o mango", lvate h\8 ma:mfa cst1npie:n.da:men.te it. me des:perrtaste.s. nos. 3.- Al andar, pareca un pato (ype). 4.-... Al caer la pie18.-Ha'e ose vove (4) ndaiporiete opuka.'yva: en. el i11stan- : clra sobre l, le despert. 5.- No ha.y qni(!:n duerma, mientra.1
to en qiu.e l sail!e no hay quien de;ie de rei'l.se l. est en ca.sa. 6.- En cu;.:mto se acel'C a l, sali corrien(no se ra.). do .. 7.--- Cuando no les oye, hablan mal de l. 8.-- A.l :r.ezar,
r3sfurzate en pronunciar (a.e'a) despado. 9 ..:....-: :rnn cuanto
~hagas
un pecado;, confisate (a.emombe'u.), 10.--- Pn:1para. (am
'(2) "VO '' y "KU.EVO" (NGUEVO con nasales): Ar.... Se
usa.n. pospuestos al. verbo secundario para expresar cofnciencia. bo~a.ko'i) 1a comida para cuando llegue.
de tiemp'Os: "AL'' sa:lir tropec.
(3~ "AJA" y '.'JAVE": m,ienfra,s. Pos.pesta.s al verbo secun~a.rro expresa,~1 la duracin simultnea de hechos: ",mientra.s"
comia ellos dorm1an. Es ms usado "AJA".
.
.
.
Yna.mb ndije 'Oktramo ma.nte h.oy1 u: se di.ce que la perdiz
s6lo bebe cm>,.n1do .llueve.
(4) "VOVE'.': .fon. pronto como, luego que. Pospuesto al
verbo s;eeun.da/no ex{presa s:ucesitn. in.mediata de hechos: "en
Remba'apo aja, anik~ reemboss.xi: rnic1:ras trabajes, no
cuanto" lleg (tan p101tto como, litego qw:; . .. ) se p:u.so ti. 'can.far.
j'uegi.ws.

Cfr. I. G. Oap:. X.XX. 337-34.0.


L~B

'

129

)
)

J
)

')

)
j
)

)
)

)
)

)
)

LE 10

a I

6 N

65

1. - J"ah.ne kuatahy ose mboyve (1) : ll~G/lllOS a,utcs de CJ:U'3 ':


.
.
.

. sa;Yga el ~ol.
1
2. -.].'iq'a.e'e mbU>yve ja.ikua.va'e1a ja'tava: antes. -de hahla.r
.
heltn.os de sabe~ lo qU!C van1.0s a ded:r. .
3. - Mba'rehepa noauga.reki imba'rehe ajapoulta m,boy- f
ve la xe rga ijyvype?: Por qu no Cuid de 10 'Suyo au- l
tos 1de que hiciooe haic10n.~ mi c&.<ia en su tiea.11,a? ~
4. - Xe Dio, hasype rojuhu all1iallO mboyve: Dios mo, por fin
.

t1e cncuen:-bro ail.b.'!s de- moll'.'ir. 1 .


5. _:. Nde rejurire (2), ah.ne Tupsy Psope: despus <le: que i
ve'.l.1gas il1' a la Vi;rg-en del Pa.iso.
G. - Ha aman-Orire javy'a ha ande :roryne yvgape: y despus de :m(l(t'r nos a lcgirHJremos y go7.FJ,r<-'llnos en el ciulo.
7. -- Xe lrci pe xe memby oh.orfre "frntepe" apyta vai ~wei:
1

yo despus de que t>..<'::le mi hijo :f:u al frente,

qued mal tambin


8. - :&anemondyirirnte ane m.a.ndu'a J.ifandejrarehe: slo
dc\~pus de a.teano1rizM'nos nos aco11d-a.mos. de
Nuestro s.eo.r.
9 - O.re ko, nde, Ji:e comadre, oho guive (3) Liboria "nd0ro.
valevi" marave: noso'l"rros, dos.ele que se .fu Libo.ria, DQ
ia1em:o.s pal'a nada.
10. - &ande Paragu.i, a.ne t1 ikua guive, jaikuaa purahi:
1WS-0!f?ros los pa1raguayos, -eles.de que nacc:mos '(tenemos agujo10.s en Jra nail'iz) .sahemos cai1'tna~
11. -Erahauka ixupe m.iximimi mba'e, "repaga'' p~Ye (4) la,
'' ideuda": h?a.zle Ileva.i. una cosita b_;,sl:a. que pag;ue su

I?. -Xe avei aorairOntl man.te :x.~ ku'ipa. peve: yo ta<Inbiu


.
lueihair. 11asta q<Ui6 me lhaga polvo.
13. - K6va ko ra :dre (5) udaijuvima ko' pe: desde hoy no
.

VUJCJ.V'O ;m;,s 31CJ.U.

a.~mbo' ta

la "rosario": antes de,l cine


il:'ez;a;re,mos el rosrudo.
15. - Reju pil{o Oaraguatay guive yvyr.upi'l: des-de CaJ.-a.guatay

vieneis a pie f
16. - ''OochQ'pehe'' :naaguahei xne Ita.ugua peve: sin coc:he no He;gia,pe:mos hasta It~ugua.
14. - "Cine'' mboyve

o..1"td.~ p0.;r.c1.<.:J~P.l. 1 fi..cLre tr:. _i..k1.La:i~ive .. __...."'r..


-----Jc:.'.1.1 KuC..CL fH.Jr"a..\-te.L lill~-

flfiil ///

. ma.rave: p~i..ra nada


mboyYe: an'cs
.1: nal."iz
. tire~ <le.spus
1
puxahi: canto
(a)m.ox1d-,yl: asustar,

~~~
--ooNr;;

(v..) purahi: cantar


yrehe.: ,sin

deuda..
'
atem.orizwr
(1) "MBOYVE": antes ele que. Po~pue:o al vc.rho zecun.i
.
dario ex.presa un.a oracin temporal con significado de anterioricla.d.
i EJERO!OIO '.f.\Q 65
_,,: l . - Desde que muri tu pa.dre, no te he vuelto a ver. 2.(2) ''lURE'' despus de que. Pospuesto al verbo secUlldarfo
expresa una orsci.n temporal con significado de vosterioridcul. , Antes . d que se va.ya. a Fra}Jcia dile que cuide de~ s mismo
(3) "GUIVE": desde que. Pospuest_o al verbo secu-.a.da.rJ.o all. 3.- Despus de que llegue, que venga a verme. 4.-., Pes-.
expresa una oracin temvoral cien sig11ificado de duracin "desde".
.
(5) Las partfoulas (~1.i:BOY'VE'' RlR.E", "Gtrl'l!E", "PEVE''
( 4) "PEVE'' : hasta que, pospuesto al verbo secuu.da;:'io exse
usan
tambin despus de nombres coino simples adverbios .. r;,e
pr~sa Ul1.a. oracin tmnporal con significado de 'duracin '.'hasta/'.
tiempo o luga1.
.
130
131

'l

-.
pus de cantar, todos lloraban. 5.-. Sin mi nada podis hacer. {?.-Tienes que luchar hasta que venzas (xe pu'aka). 7.Antes de que te cases mira bien lo que haces .. 8.- Despus
de_ marcha.rse su inadre, se asust. 9.- Hasta que .no me des;
mi pantaln, no te dar tus z.a,.patqs (sapatu). 10.-'- Quin
quiei~e esperar aqu hasta que yo vuelva?

' - Ohexauka ipy'agu;asu-HA, o-hpype (3) Oh.core ohasa.


opa. "la.ja" tekoteve ha "peligro"! muestra QUE. es va;-

lientre., yendo al .Oha.co '-a p.a.satt \oc;l:t. clase de


fvdes y pelibru:"OS.

10. - "Apaga" asy ahexpype mha'ixat:;;:a xe lll'el'!/=bykura


omano ohvo: lo pago tlu!t"runwntn, vicn!d-o e.C:imo -mis hij0$
VMJ.

MEMORIA

mu:t"iendo.

11. - .Tafkuaa:n.e :6Tandejra,pe; jaikuai~. pype la "doctrina. crif.!.


tiana": co.n.ocer&mos a Di.os, 1nhmc10 la doc 1rina et"iS

rl!ba'evete xve: me impo:rla un bl~do.


Marave ndoiki: me imporrta ua1 pepino.

LECCIN

n_ec~si

t.ian.a.

12. - Ogueraha va'ektie ooty isy h'.'L tvape omotl'yrehe (4:):


lley a. cnbt~r-!f1:u a. su 11U\,1h:c .Y a su padrc si_n hahel!.'1.o:s 'lrnc.11.0 afvetgon!?iait'.
1:~. - Ohasnte ohvo la ra ome'tf~i";0ho ;.1:ve la. "odebeva"
umi tekove ot1'yeta: va p-nJ::ando 01l t.ie1rnpo 'Sin que me
den lo que ~ebcn csA ~~olee!'.in cfo shwe,t'g-ti.ienzas.
14. -- Aniangke reju xveli reru'y~t;l1::; la xe avati sokai: no

n1.c vut-:.1 vas sin 'l Plu'r la -mano de m ort~ro.

66~

1. -:-Ipahape ika.tu "a.gana'' mt1a.'e asevo (1): (todava)


quizs 1sa-1c1r.emos ga:lHln.:o..
2 . ...._ Omoyvytimbo ohvo: va 1evanta111do polvo.
3. - Hiagu1m ovo: yia viene a.cercudo;'3ic.
4. -Aporandu ix.upeku.ra mba'pa oe'e \Ohvo.-: les pr-ogoot de qu iban hablan'do.
G. - Pedro "odesconfia.-\ra,ima'' of:vo: T? edir"o y.a. est ce~
(a)pore,ndu: p.regun- avati soka: mano de
palia: i'i..t1
confia.do .de 1ma.1a manell"fl,.
:ri-10.rtero
tl:H'
ipaha: al fin
G. - Ahnyhu :&andejrape xe mandu'a (2) meme h.pe hese:
(pa1o gcande}
(xe)agm: a::crcarso tekoteve: n:ectsi.da,d
.A1mo a. Dios aicorda1dndo:me ~onrtin.uamente dt~ El.
t.zkoYe ose. : persona
7. -- Ombohasa umi mba'e mbya.sy opurahei.J1.pe: ha,c;e pasar
eisas 'bri1s[--~zas ca.n\a:nJdo. j
8. -- "O topa.'' ixupeku:r.a. omolidahp.e iryguasu: los et1cu~n . (3) ''PYPE' ', partcula qun ex:press. signific aci11 mo1a). ~~
tra ro han:clo su.o;. g~allinas. , .traduce por el gerundio castellano. Ta.nto "PY.PE ' como "HAPE.
i tienen con frecuertc!.a signicaciin de inst1"umento o m.edio, e
J incluso. matiz condicional ' ternvorn,Z; conocer a Dios sabiendo
(l) "VO", partcula -que expresa tambin modalidad, En es. j el catecismo (Si S el . .. , CU.ando. Sepa, Al . .. ) .
(4) '"'ilR~HE", ;palrtioul'.'!. usada. para o.X:J)resar la orrnln
te caso equivale al gerundio castellano; :&AGANA :titA.SeVO:
sainios ganando. Ntese la inver$in: lleva "VO" el verbo qu~ !.modal negati'v~: "sin qu.e. en castellano est. en indicativo, ponindose en indicativo el g~NOTA: El gerundio ca.stellano i10 tier.e equi:vailen!e
gua:rundio .castellano.

.
ran; si tiene sentido condiciom!l, temporal, mod'll, etc, se .re.(2) "HA.PE". partcula que ex.presa. sgnificacin m:Hlal..~~
~lv~ pol': un~ de e'Sta.s oraciones.
traduce a.l castella:no por el ger'Ulldiio.

en

132

Ofr. I. G. C'ap. XXlt n. 341.

133

. EJ'ERO:ICIO N9

00

. ~.- Lleg3: cord~do a toda ~elocidad. (mucho). 2.- An_da Jugando (a3uga) por el campo. 3.- Va cantando hacia su
casa.. 4.-.- Va bus.~~ndo .$U sustento. 5.- Le encuentrali ali~ J
mentando a._sus h131tos (de ella). 6.- Se olvida de sus penas 1
tomando cana. 7.- Sabremos hablar guaran oyendo a los .J
habiai; bien. 8.- Se fu sin decirme nada: 9.- Acab
~
combate .sm que .sucediera. nada a nuestro jefe. 10.- Quiere~
comer, sm traba3 ar.

que

el1

MEMORil\

.i.j. 'll' ~

j
J

. L .E

1
10

OI N

6 '7

hzy'

ra ~"\l. a.e e:n.tO!I'a. '{1e qUre nuesi11 v.wa se lo co11ni6~

6. - Ere 1xu.pe la '' ifra.sada." ik:u'i~.tam:a-ha ( 3) J.tik11.~.: di-

2. - Ombopy a rasy ha ixnpaku-ra -m.ant,~ ni.ko ja'e va.'era:


f1;61o heanos 'd:e <le'Ciil' q:ue n.o les a.e.a.ha <l~
guJ;['.air ~(les cau19:a do lor de vien.t11.e L
3. - &a L<:~:na mei:"by omboja hes<e omonda.-ha ivaka :ra. 'y:
la hrJa. de Dna. Leona, le crulpa {le que roba. su l-:e1r:nie!r'o.
4. - "Pero" mba'rehe piko ar~ "ja.jedes<Ju;ida-ha"'l: Pe:ro

POT qU: dices q_ue nos descuidaunos?


5. - Ha liga oik~a..ra.ma ilande va.ka ho'u ha.gue (2) ?: -:i ah.o~

le q uo su man:ta. se via a ha.ce!' polivo.

.(1) La.s orac~ones depenclie11tes de verbos de entendimiento


o percepc'in .sensorial .(ver, or .. : ) nevan

.\t{.A_i;;:. pensar ... )

(2) Cuande> e l. verbo dep.endiente est en ti.empo "1'1asado lle~


va ''l_I.ague ''.

i.
(8) P,ara el futuro se afiade "HA'' a la p.artfoula de; fu:.turci.
que debena llevar el verbo si fuera iude:pendtento~ .

1. - Nda'i piko ndve nda<i.pri-ha (1) 'l: no te dije que. no

.
<mb!"16 a .l qU:e fu el qu:e mat al ,ierfe.
.A.malicia" ndokymo'ai. ( 4) : &ospec:1ho qu.e no va a. li?'Ve1t
12. - :t-TPJmo'ai va'13kunteko 1J<?. mita, karia:y ou(-ha) JP?

upi::ra: no pen~ que .eisite mUJciha(cho vinietra a. _obrar :1'st..


13. - Ahex~, karailru.ra ou joa. ilfkul: v-eo que e:f a.u 7_:.n.ien.
do junrtos u:nos :>fl.Ol"es.
14. - Ahexa ob.o 'tpublope": veo que va. a1 pueblo.
11. -

Xe resa morotfugue a.ity hese: 1e 1U1iro por1 eudma, del ho:n:bJ:o.

7. -Aju amombe'vo ndve "nderesa.lv~o'ai-4a.'" n.eree'mombe'iramo pa'pe: ven.go a deci:1:te (1wn!:.rurte) q~


no t-.e Val$ .a salvalt' si no 1:.e eonfie1S1a.s 0ou. el pa:dlt'e.
8. - Ojekua,a. nde rov.rehe ne resai-ha: se te -cono.ce, pO'l.~ tU
c-rura que est:a.s bien.
9. - Xe a,vei aimo'a ok;Yta ha: tambin creo yo qu~ 'V'a a. llo-<
.ver.
10. - u Ojepilla.' 1 ixupe o.juka ha.gua ro.buru:vL"t-pe: S1e le .aes-

py'a ra,s:y: d.oloi& de (a) m'!.;oja: culpii.:r,


"(a)jepilla 11 : dcscubr,r.se
vientre
(rehe)
atrimar
(a.)mbopy'arasy: da.X' (a)fiemombe'u: con- "(a.) malicia": sospedolo.r <le

fosa.1:'\Sle

ciha

vienttre

EJEROI1CIO N9 67

1.- Dile que maf:ma no va a ir mi h,~1'1luo,no. 2.- Ca;si


(haimo) e.reo. que es as.. 3.- ~le dij~ :-iue 1~0 r:,ort~. trasr .m~.~
'z 4 - Creo que va demasiada..
ger1te
s. de cab.,.
mar..
. , a l~t c(;!,rre
., ."'"'
s!-'l

llos. 5.- Cmo voy a. decirle que mur10 su mau:re l o.-- o._...
pecho que me ests engaando. 7.- Creo que yron1; v: ~su..
lir el sol; ya no llueve. 8.- Me parece que f; va. a. v ~mr. 9.
Ya ves que no se ctiida d nada.

134

(4) En la con.v~rsai-On ordjna1i-;i. se c;in.:e "-ha", es1:iecfoJ.


mente en los .verbos de percepcin sensoriaL

Ofr. !. G. Cap.. Xl[VI. O.


135.

:
!

13. - Iembyahyieterei n.daje: s.c :dice que c.st- muy ham-

MEMORIA

. l~. -

"Iarandu ka.'aty: sabe gTattniitica pairda. ('tiene. sabidura de


los

LECCIN
! .

l. - Ilrntu reiporavo (1) la "ndegustavva": '1Jttedes e.'3l~og.er

lo que \m:s te guste.


.2'. - Aipota rerambosa voiete, rejohi ha,gu:a upgui Umi tem
bip.orukura: ;qui.ero que clesa.yu;nc1s p;to1l:to p::tr'co qirn la.Q
. ves cll1spus los plruto;s y 1cuhie1tos (utmsi.l.ios).
3. --Tekoteve rejapysaka para pa're "m.i.sanp.c'': es 11ecesa1rio qUi(} es{}u:chcr;i con 1'.ltcnt:in al pa.rl:re '(>.11 la misa..
4. -- F'e ~'cajetlLope" i.p.ora a.ean.c1u1tami.: e,,\te 1 'pollo" i1os
va a o.ir b.icn (es buen.o que nos :hagn:mos sen.tita. est-e poHo).

5. --Ipora.ve va'era aapyti yvyra. "m.tare": ser. =me-jo!;


que lo k~1':01nos a. tm taori.co :de rbol.
6. - Oimku ou. avei x~ rei11dy: ('lrny c1uc) vi.110 tambin m
li.e1nman.a (de l).
7. -- Oinie oeoratro memo hna-: (ha.y que) se est. luchan1do

consl;Jn;{.eme.~h..

8 .. - Upva, he 'ilruvo oemoi ojahe'o: a.1 dcci:r

:15~0 s<~

pus)

a ilo,'.ar ..
s._ --- Aem.o'. aembo'e pe 1rn "sntope'' Y..e ryYyrehe: me p11se a rezair a rrni sa.ruto por mi 'h rm'n'.1
menor (.c1 c l).
10. -:Oepyr oguata tape porarupi: -empieza a. a:nida:r- pqr
buen, camino.
11. - "Suerte" niko a Kaela oime uppe: .(hubo) suerte qrn':I

Dai. Mica.ela ei.~t.uviera:. all'i.


12. - Don kalo naje oho oipoh':lnouka ita'yrape: D. Carlos ;;,~
1djce que fu a haice-r cu;ernr a su hijo.
1(:1.) I.as oraciones de.pendiente de ciertos verhOs (IKATU.

AIPOTA; TEKOTEVe, IPORa, OilVIE, o:&EMOI, A'.6lEPYE.


ATOPA ... ) se constituyen generalmente siu partfoula. Las lla-

mamos orCLciones el-tcticas.


136

bll."icnt<,i.

hna xe sy: encue11Jbto que mi .m.1dre esb


cnfc.1mm..

yerhalet~).

68~

At~oi::a ~asy

..,

tyvjra -osc.: herma. (ai)pora.vo: escogt'H' (a.)a.pyt1: .at~,11


. 1ura,no me11.or
"ma,ta.'
'
:
pla.nta,
. (a)rambosa: clPs:1y'l1
(de l)
tronco
n.~.r
-. (a)japysn.ka: t~.s~u- teindy.ra - o:>c. : lwt- ryvy, i:lyvyra
.
(rel:.c)
ehaJ7 con
m:ura (de 1) (a.):epyrii co;monza;r.
( a.) pohan~: cueau.~
reindy, iteindjra
atcnicin.
1
. {xe)iiembyahyi: ten-

,,~ajetillo'' pisavord~
1EJ'ERC!'l'n:o -N9 68

.go hambrc

{i
1.- Me i:rnse a cantar para. hacer pasar mi . tristeza. 2.
. Comenz a hablar aprisa y no le entend ms (an.tende). 3.
:}Estar bien que vayas a visitar a .tu mam. 4:.- Quiero que
, me compres un poco. de sal. 5.- Ser que esta,rn esperando
-. al presidente. 6.- Encontr que estaba muy flaco,, a punto
14e morir. 7.- (H_ay que) estn ya ma.duras "las gua.yabas
j (arasa). 8.- Se puso a llover. 9.- Se dice que maana va a
negar el Comisario.

\MEMORIA
\
'

Oja.gua ju.ka oikvo: csib 110:cil10 un haa"ag{m (t~sl mafal~l!rl


.
Jjenros).

LEOiC!IN

69~

____

1. - Oimne rehet. ra'~ .(1) jagua. r~'ong-ue: se1P. que lrn.fa"~;


o.U.do- TUl petru.o mn1c1:to (clt'clvcil. de. p0rno).
....._.........

1\

.
(1) Los verbos. dependientez que se co"nstru;rau sin partc~
la (atticam/.JJ+te) :iHelen :P.acer el tp(Lsado p1~.'.frno con l~ partfcula "RA'E" y el vasado remoto oon RP.-.KA'E".
137

1
)

l ~

2. - ~e po'a .noman6i ra. ~ la. xe ra'y: tuve su0rt.e de que no - .


mutdera mil. hijo.
3. - Otopa petei aratiri otrosa ra'e la tajy oimva ga re~
nondpe: eniconrtr qne un aayo haba. cot"ta.d(i el laipa..

<',ho que e~t;a.ba ;delante .de la eaS-a.


4. - Omenda jko .raka'e "estra.njero'' reta.me: ~e diQe que
se cialSi en el extranje:ro.
:5. - Ku~he nda.je ou ra'e Pablo: se dict~ que a.y-er vino Prubl.O.
6 .. __:. "Suerte" niko la "doctor" oi ra'.a: r:metrte que e-sta.ba .

-t.,_1fdfo (ya -soy maiyovci'ci.).


C'.lfilr

dvel.~

po'::t: sucrfa3
(xe)po'a: vengo ,quer.

1.ie

aratirj.: rayo
"(a)trosa": cotrta:t

. "C)ho ~ev~'.i ju.ka: se va ".a. tmn:all." caa '(a inat~u Lomb:rfoes) .


Oho sevo l reka.: .se fuie a aa.'3..r (buJscaa. ito:mb1'ice;s; "a:riando tol'..
cida.mente ").

el .Doctor.

7. --Mbovy. rama.pa ojapo (2) nd~ rasy h~gue reikvo:


cunto t:iem11po :h~:;cr:J qT!;e ests enf~rimo;
8. - Ojapm.0. "una hora" l:na ne irkua:a. omha'a.p.o. hague
hilmi.: ya haic;e una lwria. quie tus Compaeros es1.in
i <aba1,ia:nid.o.
9. - J:ifdoj.api gueteii mokOi "horas" ae:uo hague ! uo hace
toda.vJa dos hoit'a.'!. que :me a.e.os.t.
1-0. - A'tma aju hague ko'pe: hace t:iempo que vine aiqu.
ll. -Y.m:rna a.po'o ha.gua: 1ia.ce Y' 1iem11110 lTUe me he id1esite-

te 'ongue -ose. :

MEMORIA

tan.onde ---osic. : deLau-

! ... EtC'CiN

70i,

RESUMEN
..

j'

.:

'\
;

Oraoione.<s temporales

ra.mo

: cuando

vo
kueivo

: al

aja

" jave
;

'

t:e

mboyve

vove
rire

a.re: l!airgo tfoa.npo

gu.ive

(~a-ce}

pe ve

{a) po' u.: d.ooteba;r,

: mientras
: a.nkes que

: 1-ueigo que, ta.u

to
: desp1U,s (que)
: desde (que)
: ih..asta ('que j

Oracione.s modales

arrwcan.~

2JERCUCIO N<.l 69

vo (modo) "It1Yeirso":

hpe '(dricu.ns bancia,


1.- (Ser que) habr muerto. 2.- Se dijo que muri.
3._;_ Suerte que no nos. vieron. 4.- Encontr que le haban , pype (medo)
robado un buey. 5.- Hace tiempo que no he ido a Asuncin. '
6.- l'.ace una hora qe te estn llamando. 7.- (Es que) le
Onic'ioneB de entendimiento y percepcin .se.nsorial
dej su espose, (ya hace mucho tiempo: ra,Jm'e). 8.- Cunto
tiempo hace que vino tu "abuelita"? 9.- Encontr que haba " ha (p!t'ese:n:tie)
''ai.mo'a oime-ha Parague....rpa''
muerto.

ha. con. parHculas de f:utu~~o


"e!e ixu_pe ndaha. mo'ai-ha'
(.fu.tun.o )
(2) El verbo deipe11diente de la frase "hc&ce tiempo que'~
llague (paaa.d'o)
"oj.epilla X.Upf:. ojuka b.ague.
lleva "HAGUE'' para expresar su significacin comn de p.::i.sado.
mburuvx.pe ''

138

139'

.-~-~

mientras voy a .casa de'-'.D~ Justino a comprar grasa de crdo~


5._,_ Antes de irte,. cuntame cmo te caste del. caballo. 6.
Nos iremos despusd0'comer, para llegar antes de: la noche.
iJqi,tu.
".'ik:a.tu reho eseuo-la~. aipota "aipota rerambo;,a.
7.- Tan pronto como te grite (arosapul~i) comienza a correr
.
. .
,
FE!"
voiete"
y no pares hasta que llegues. al pueblo. 8.- Desde que te fufa
.ipora(ve) ."ipora ja.pytu'unii"
aemoi "oemoi oja,he'o"
te. he quedado muy triste (no- me hallo). 9.- Vienen corrien""
telroteve "tekoteve xej:apysalta a.epyr ''oepyr oguata. ta.p.
alcanzarnos. 10.- E-studiando (astu~i.) seremos gran
pa 're' r
rupi" : ; do.para
des .seores. ll.- Le .encontr cantando. 12.-. Dice que ya.
oime
''oimk~ ou av~i xe
atopa
"atopa hase hina x.~
~ J haba. venido .su padre. 13.- Se dice que muri en el extran'reindy"
sy''
j ero.

suerte
"suerte niko aime xe p.o'a "xe po 'a. niko ajuhn

Oraciones a.tcticas

.
upe pe''
.

ixu_pe"
_je, (n.da.je .... ) "iembyahyiete- "xe po'a _nomani ra 'e xe 'ray'
.
rei na.Je'' '' ome11da jko 1aka'e ~strangero
ra'e {pa.'Sttclo prximo)
r~tam~;,
raka'e (pasado remoto)
: . <'1ia.ce tie:mpo que ... ' 1 : hRgue
"a:rema. aju ll.ague''

,@El'

1@1

j L<:~c-::14ti

~l. p~t;.~Uc~:a

:$.~ ~~ .~~ ~
...,:.;~--~~__~

,,t

t- ~
} t

~ .~== .
~._....._----

)
)

-=-f,~ ,,:\~\Jll

f{

10 / S1.: .l)ios me do. u.r) ~'-;'1Jf~

poc.an1ft5 ele tl'i..!{a. 1 '<:t<.U.l'Z podr 12sl-c1citd?.

)
.

: i

)
}

EJ:.u.cn;oo N9 70 .
)

1.- Cuando e.stb~mos en Paragur haca mucho fro.


2.-:- l;.ie v al pasar por delante de mi casa. 3.~ Al verlep me .
:asu!?t :mucho (grailde). 4.- Qudate a cuidar de los nicis

.HO

)
j

. 141

)
)

1_..........,..~-.':''''.'.

1
1

AP:liiNDIOE

yv.ga

havy:

haimbe: .~ucfitlo .afilado .- ,kava,ju

ADJETIV-0$. .
C<ielQ azu!l -

ka.'aguy 4ovy: monte vardie '..;..._ ai:ai Z

~ayjti:' nube dovatda - tatapfi. h: Cl!'Jlt"li6n rnegr-o - ka.va.ju kam- ,


b~: "caballo moreno - pyhare pyt: no1c1he oscUJ!'a - kaiaguy ypy/'
~.:

bosque ose>uro.
tajy poty sayju: la.piicho <le flor a.ma.rilla - tajy poty py-
ta: lapaic>.ilio d!e flol!." i 1 01a - tajy ipoty hovy: larpa,eiho de flm:" ver- .
d - mamon pytangy: ma1m\6n ro::.;ado ..:.... "camisa" para: C1alil1sa '.
de coloreiS ~ vaka para'i: va:ca mO'tela!clB!.
:';

jagua piru: pCl.l:~ro fJa.~o - kure kyra: c;e~do goz~do ,,_ "Piola/'
"[JO '.i: cuerda delgaida -. ta.pe po 'i: ~rumi.110 estreCiho.
1.'Uatia perer1: paipe:l fitw - "cigarr-0 '1 poguasu: puro girue.
ao - ka,rai poguasu: soor p.9to11tado - koxo a.llambU&u: -c.o1chrt
,grueso.
'$ <i~

-'

.
.:

" Xe ro'y: ten:go fro - ro'yet(f; :h:a1CO 'llltlcihO :fu fo - . y ro'ysjj,:


;agua fresca - yvytu piro'y: viento ft~esico - ho'ysa: hace fresco.
. ipiro'y: hoa ce :f!l."C>'l!co ,_ xipa alru: cih.i.pa calien1te - y taku:.
.ag:ua ealiQlllte _, haku: ata.ce calor ~ xe mb~"Y'ai: tengio calor..
1

~.

<$

hi'a~ tie:iie fruto - h'aju: tiene friuto ma:duro


ha.nana mad'Ult'& - a.rasa rope ju: gua.yaba :r:n:edfo
rral a.ky: uva v011:de.
avati ky: eh.ollo, 1m.afa tie'l.'lli.o - naranja hi:
pety" ro: taba.cio ama;r;go "'7. pia he.' e: pia idu.1ce
-comtda S!ab!I'osa.

pakova a.ju:

1111a<lura - pana.J;JaJJja ag:ria


- t~mbi'u. he.:

yka. rypa: pozo soco - ika ko : este. (\.ampo est seco


iltit xe ao: :mi 11.opa est 1sc1aa - xe rykuQ: estoy mojaido - cykue
J)e : e'st: e on ~1gua '3d;c :caimpo.

1.

xe a.o hykue: mi ropa es mojaida ~ xe akimbaif: estoy


eoimplet.aJW.e.nt-e mojado ,.._ xe ao akimhai~: n1i op:a. eat c.omplei!Lllleillte moja.da.
ju akua: aguja. aguda - lllita;'i timbe: nio c.half;o - kyse

akua:

caballo rpido _.. tape


'(}a\llllnO lt"3sba.laidi~o. '
. ..
:
'' . . .
.
yvoty ry1:tlma :. :flolt' olo\l:"osa :~ ja.gua. re'?ngue ~e: pCit't'o. muier~
to. malo'Ji.e-ntQ - myku.re pyti'u:. <!OmaiclreJa, Jrndiouida; .-:- yvyra
:iinatare'' tuju: .11r-om3'0 po{]t:'ido.

syi:

***

vaka kose: vaca dcstTUJctoil."a -

vaks, sa.ite: vuc.ta. cer1ri.l.

***.

yv-oty p.ore. f1~1t'1.inda - .ta.JJe p_ora: buen ainino - pecado


vai: pecado feo - a.ikuaa. va1va1: se. reg~;lar.
11'.1n1"1i~ ~- mita'i
xikero ky'a: pcf:Lga sucia tajasu: ufo pue~co.

ao pot1: ropa

.,,.

p1f1l'c
~
buc.no. - p,,
,,1. ..'."'x."i;..:_;.rnsu.:
pa;(lJi.;e h1icno
pa'i py'apo.ra:
i .. "'.. " s
&oldado py'aguasu: so'lda.do valiente -- a.pore'a py'amiri: cobaya
(~oba;i1de..

gui mba.rete: bu1ey fuerte -: tnja kangy: vi. ejo .c1t,bi1 - lllita;t:usiu karia'yete: ,nmcha.clh:o vahe1rte,.

"isla" g-uaau: isla (bMquo) g1rarude - mita t.o.bd: ni.~o pcq111co ~ mix1 ogueru xve: :me trajo pneo --- ~ui:g:a xeil:i.?1,1,dyi: 111
' sust mudio - mbi nde kakuaapa.va: :.;.e1pw11te erec101snna, -:
., ..
'
,.
..
d
9Y':I..
mi.ta 'i xuri: d o nnuina.clo - mita i xu 1 : n 1no a:1::~1:1u1u.; o :-. , ~
ti sa'i: maz diminuto - kapi'i ;vev-l: pajH ligera. -ita pohy1.:
piedra pe.~t.da.
. . .
. ..
_
omo1 yvate: lo pon:l altc~ - kv.rmy yn1':u: mud:.a.d10 nll.~ .'Y
c1cil()'a,do - kuak.arai kar.ape: seora ha.Ja. ~- ta.pe pu..'4:u: c.a:mmo
1.ar:~o ..- tape mbyky: cmn1h10 co;pto --- lmak.axai :ro0ml~y reta:. s?. e "'
.

' " Jl'HClO
. ' ' ll 1'..J:tl'"
Jrl; "'"1,)Ol' Y'leJ
()
oll'a con mu\?
ha. fa:m1ha,
- 1~ara.1 t 'i.1J!1.

.
cwn. o.sNJi;:o ;iuido --- ou mboVj" uta'i "este da": .hoy- vmrnrun
l~ poh7ra nohendi: 1a. c11~.fa.1d\a. es scJiI~ht. (n.o O"ye)
guaimi
tesat: vicj.a. cioga ~- recluta akapero: n:,cI;t:utu, pela.do -'-. mif'i
kare nio 'rengo.
. .. .
.
. ffe'e ka,~e: kngua,ie /c.9n. e.nto'lJ,i~c.f6n r\giolial'. - miH.iJma
e'~ugu: nia mud1a. _._ ku.a.Itarai e'engatu,: se.oq;.i, e1hao:"lacbwa
- mit.iiki1a. xH>: nifa. 1101tona -- tyre'y rovs.sy: hurfa:no trisitc.
143

l
l{

m:ita'i akahata: nio desobediente. ,_.~, "a1:rlero" tie'y: pe.aro


. ~;rosc.r.o. - mita kaxiai: mUicill.a1e1ho ma:ledU!<!Jwdo . - tekove otl'y:
tipo siinvegucnZia.. - kat'ai ka'u: iseor. bollr1a.cho.
kuiialrarai ika.rva: .scoria e,oonilona. -- mitakada/y ta:rova: i
jove11 :il.'.loc,a<Clo. - nde vyroi eres un i:outo. - nde tavy: .eres un J
t gno11a-u.to (so_uso) .
,

jw~y:

shnp~t;~:~

. mitiikua
uifi
- lmata.i ka'avo: muchacha.
atray:onto. - polca; kyre'y: polca. movida. te:mbiguM retia'e: 01'.'i~do animoso. - karai kyra mbegu.e: :seo:- gordo lento. - t~mb1gui kaigue: c1iado Jiang-,;i.ido. --- x~ lrnerima: estoy hastiM1o de
ti ndohogu.i. - telrnve keruna: pe.rsona doro:nilona...

ka:rai ara.ndu: seftoe sa.bio. - karai "lstl'Rd:o": BtJor fH:;i'.,1to


- "c.Omisario" argel: 0001lisa1r:io anti1)a;tico. -- jagna fa.ro: pew:o 1
fu1ioso. -:-- te.kove aa: pCJ:'SOn~i mala. - mitf:l, 'h:ari.a';y kate :r.:u!:~o : j
l"Ylueh~i.d10 elegrinlo presumido. - . "r~cluta'' "lt_?ygufl,:. recl1~.ta r !:; . \
i ico. -- tapji ha 'eo: rancho so ..11r.ano. -- Xf.l 1:.'"Jn.te a.Ju: v1ne. .so1.o .
yo.
1:
t",

APENDICEII

''REHE''

1) Verbos de vercepcin sensorial:

OJEKUAA ne.le :rtEHE ne resiU.-ha; se t<;; n.ota qu.e tienes


buena salud.
.
OHEX.A.l{lJ'AA ude REHF~ REJE.GtfSTA-ha RESE: ha notado (podido ver) en ti que esta,s enamorada de l.
. NA.:tq'ANDUK.UA.li.J: B"ESE mba~eve; no -'.he podido not~t:r. (sentir) nada en l.
.
AMA'e pora HESE: lo miro ao11 atenci6n.
0].\[.A$fA. ha.ta xeREBE: me contempla ~oh fijeza.
AJAl;;'SCSAKA Pa'REHE oe'eramo: escucho con a.tenci6n
Padre cuando fa.hl1Ei.

al

l.'.\4

2) Ve;rhos de pea.1cepei6n aruml.cia o inte[-eetual:

Pe kua. karai IMANDU' A tapiaite imembykuraREHE: esta muj-eir se acue-rda, 1Siiemp:re de sus hijo;s.
Alli REPENA upvaREHE:: n'.O piense~ en r,;o.
.
3) Vorbos, q:u.e indfcan aic.t:os co:rpora1les :

OMBA'APO yvyr1,.REHE: tra.b::ija de -cnrpint0ro (en nrndo1,1).


Naipri OPYRva HESE: no ha~ qnit->n le pise (l~ l:ltiwr~~l.
La ja gua. OJETU'U a.guara. pireREHE: l'l pe,1ro se a:ferr a
h1. pi\.'l dol ZO!l.'1~0.
Efi.m:Jgareko ani h9.gua lo tshaxi IPOP.A'i1 udeR!T:HE: h'n
cuidtv1o par<.t. que. lui-: poliew :no ~P ~cheu el fo.;;.o:o (1illcn).
Kva ko mandu'a. OPOKO taft corn' RE.HE: este rer~1L'rclr1
toc (-t .0lllll1)Yi) el co'l"'azn. de 1rnp.
Pote! ava OJOFY xe at.a1UilE:!& jkysc haimbpe:. un iwdi.o
op"i.u mis p::;palid:.t eon su c1whillo ::d'.~1a1 do.
Tenondpe OGtr ...a,_py 2.v.'ii ipytREHE hna. pete1 mitli.'i: cfo .
Jan.te estaba. seu.ta.do tdmb.i11 sobre ~<us fal011es un nio.
NAKAlV!B'I ~i.:e ku.iiR.PXfIE: 110 me mamo el dn:do.
Ha'a, oiko O:PYVOI h.8gufi :z.e "neg-ocioB.liHiE": ;o obstin en
.
pisotearme (estropc"ailme) Pl iiego>C!io.
Aipo monda.ha OJEPff7V.1TY (OIPVYEr'5T.) xe "bolslloREHE": a1qnel 1a'dr6n :palp mi h,iJsillo.
OPOY yvyR:E;F.Ui: oro ren.on!}pH -pets'i te.in: cfolan tt~ nnc;;t.ro
se 2.rrastra.bt'. por b. tierra un lR.gmrif"o.
agaxn.n~e OPOPO P'r~d ka.'1 yvyra. rHl'i:aREHJ!.l: ahnra iw m~
flRH un mono en Ja. n1;ma -de nn. abol.
AMU A'Sa! y\.ytl1]fi:f.E purnhi JOYYY: eF.r;:;rnr;e:n por i:>-1 vi<>n ..
to un 3fl.to a do.
roMOS.ARAMBI :thmdejG,ra e 'engu.e fi.a.n.e retaRE: quo e.sparza. 1.a p.afo.hra el.e Dios por m1e~<Jtro pafa.
Mba'asy po 'i OKAR.U 11.et.R-Eif.E: l'.a tuherC'1tlosi:-:: se ceb3i i(ico-

)
)

:me) su errell.'PO.
RO&EJ:~iBO,Y~... RAMO

(ROJPi.....RA.1Vi:O) I-r.ESE okirirl:: crn:ruu1do


nos acercamos a l se ca.lla.
EJYIBOJ A xeREH.E :Pete1 "slJ.a.' 1 : acrcame una. sil1:a.
. .
A&AKA.MEOTA (A.EJ.\lfBOTA) pete! mho]i:ajR.EHE: doy
de cabeza. (choco) con m1 coc.otero.

14.5

)
)

)
)

)
)
)

Pa'i

~
r
')

1.

f
1

f
1

r
1
l

'

o.iv.ro1

tanimbu ka.ra isyvREHE: el Pa.dre pone: ceniza


bendita en su :fu-ente.
Ha npi 0.&0HE y kar.ai iakaREHE : y d:ei.spus de:.ram::i.

a.gua bendita en su cahez;a.


Pe .mita/i tajasu ONDYV hov..REHE: este nio pue-.r:co :l~
escupe en la .cara.
OJERE HE:S.E oisu'.u ha.gua ixupe : cfa. vueltas a su ~lteidedor
pa.ra 1no1I.~derle.

4) Verbos de significado 1no1"al:


P~

kara.i tuja OJEKO. ii.rREHE: ese seor VWJO se vale


(;re apoya en) de su coanipaeir.o.
J AJlif~TALEMITA,RAMO' pendeR.EHE. p.eemokoni kon1 fia:nf~'te: si nos servimos un paico de vosotros, os esca bulls do
nosobrcis.
XE AI'."fGATA xe ra'yREHE: me preocupo por mi hi;io.

O.TAI!"llU: mem.e :ndeREHE porque nde tarovaite1ei.: se ~nco


mocla contin.uamonte 'Contigo porqu~) err."es. muy alocado.
Ika'ri jepe NO:&E'eVAVAI ava.vRE.HE.: a1mquo es un
hoi-rad10. no habla. mal de iHi1die.
Iamgo" . la ommoTULfVA ixupEl ncleRlrn:m : eu Hil11igo fo

azuza contra ti.


l\fdaipoti va'ekui3nteko avave ou 0$'EMBOif.O,RY x:eREHE:
no ;q-u:se que

n.aidit~

dnieR') a bur.la.rse de m:.

NDO'AVEIMA kva ndeREHE: .rano te ca~: b:i:n so.


:NDA..tPU'J...KAI va.'era :&andej'.aB.JiiH:ill: u.n trh:i.:nfarn sobre
N\rnst:ro Se,m..

01.\!ANO va. 'ekua anderehe cu:i:usR.E: mu.ri po:::


e11

n.o~oiTo:;
la ~r11z.

Ndoikuai gueteri m-vaREHEpa. 0.E1VL01: toclav!J no r:;abe


con quin se ha. i,:mesto (i1110i:ido).

OPU'a and:ejaraitREHE voi. .. : se levant lu-':'g;o contra

el mi.snw Dios ...

Aetko ha,'~ OJERO.VIA TupasyREHITI: en vr;:.n:laid que el


confa en '.a. V ir gen.
NO~MBO'!'UVIXAsi x.ne xe-REH.Ei'? : no se qutlll:\ alzar
(hacer grande) por encima. de m~
IiESE IJA'.E'WA ojuka. i."rnpe: sus enca.nigos (los que no
simpatfuaban con l) lo nm'taron.

ND.APE.TEPOKUAI g-Ueterl peina llandej.raltEKE: .todiaiva


no estis aioosf1ulnibrndos a Nuestro Seo~ (a su manera

d.e obra1t) .
NDOJAPI piko hiku.i. ndeREHE mba'e~?: y no te hicieron narda 1
OJAPO PORA B:.ESE
la poha?: le hizo bien el remerd:io?
J.'itAIKOTEVe terei la aml:""tEHE: necesitamos muchsimo la

l:lu:via.
Abraham 01Vf.E1'i!DA va'ekue S.ra REB:E ; .Abraham se caso
con Sru:a..

ra'e

Verbo de

sign~ficado

di,verso:

.A.ni R-E'E;'eVI HES-E: no hable$ ms ".carca de ello.


IVIbov~"'P REJE.RURE kvaREJ.~?: e:.:.:.nto pides por sto 1
OJ"OGUAlTE aete ko 018. udiope 1:i.:~ ig1J.atREHE: se i:arece
c:u. :z.eaLiJc:l<a!d o. Cfau~dio en su. and.a.1.
HESE mante O:&.EMBO'}'Jli 'l'upasy::tD.e: :rc:;:;a. no ins por n -1:1; la
.
Virgen.
OMOSAlNGO. yvyra rakiiRE ijao: CUk"llga de la. nuna. el.e i.m

Mbol ;:;u. ropa..


Nda.rer.i OJE1l] Hl!h'3Jil up'{a: no do balcfo se d1}Ca de l
aquello.
NdeREHEnte. ore POJ.rv.,.A, Tup.a.~;r ~oa-'acupe: a ti solo al~r
gamcs la. np:.J'lo pa.ra ped'te Virgien de Oa-a.cup.
R.OGUERORORY n~e :rembia.prJ: pyahu. ltEl~E: fo felicito p(jr

ti nuevo tpaha..jo.
"G.tTI''
OGUEll..lUIA te.:Aat ipGtl'l: m~v, a.U. cie:go <fa Ja mano.
l't.A:&EPYRU avadie'eGtJ:r: empecemos por e:1 guattaui.
XE RESARA.! opa, mbf.l.',~Jl!JI: me olvido de todo.
Ani R.EIPE'A kva hendGT.JI: 1w quites sto de sitio.
OTl hekovGUI: se a.verge:oJ!<a d:e su vid:a,,
.
AJ:EII xe syG:UX a.ha hag11ruChicope : me sepa.ro (d-es1,ido) d~
1ni madre '.Para. fr al Chaco.
Yma-ite;rema nda.j~ un;.10RU IXUGUI: ss dfoe que hace
rmnIJcho tiempo lo usa.
Aj uta: AKYHYJE x.e p~ tekove tavyqUI'l: voy a temer de
<3$e irudiv$duo lokl.o-T
H7

-; ...... ,'. -~~ ~. : . :"~~::t.;::1. :jf

:\

.,
'

A.R.EKO ixupe xe rlRAMO: lo ten~ como a .mi padre.


OPYTA ogajraRAMO: se hit qued~o c.oimo amo de oolML.
OJEJAPO hasyvaltAMO~ se hace el ;enfe'J:"lno.

. .. U}lvarehe .AJETYVYltO IXUGUllttrI!lRA: p9r so me 1os


. ...
.
sacud.
APO! ~uGUI ~vevemi hag.ua: lo la.rgu (me largu .ae .l)

1
1

i
1

i
1

.
pa.ra que vo!.af!Ei un poM.
<Ko "pecado original" OMBOTY andeheGUI"yviga roke: el
. .
pe,ca:d.o oidgina.l nos cerr la pu.ert.a del delo.:
~OMBOPO 'fRI voi jaguarete pyHi.GUI: 110 r;ie acobarqa a11te

.
-l gre. rojo.
XE ARYR.yI ha ASUASU kyhyjCHJI: t~em.blo :y me estre.
.
.
mezco diS miedo.
La. Tl.i:pasj~ <CH!t'.T.BOYI~E xeheC+UI lleta ma:u.~: la \Tirgeu apai~
.
.

t d~1 1n 1ut11chas mu.ertr..,.,...


. Hime hi.me I!.)Y'J.:i.ROPU vy'~HJ1.: <lad, .r:iasi revfr:.mt:a, e>
alegr:i 1.
..t:1..:MO!:Ie -ymi yku.GtrX: f.mco-. t""tgi.ta d.Ql pO?.o.
AJ'lt:.J?YT ipoGTJ'I ixupe: le at lns m:l.n:;-iH.
.. .'.mGUEJY kava.j.u :riGUI: ba.ja ci.e1. -t\11.baHo.
.
.. H/,~'ATA: kavaju t'uriGU!: m:e voy a. Nler del ci\ixtlio.."
. "AJ.A.GARRA" raupe he1ym1AlUI: le a.ga.rr .~le la piarna .
.4.v.ere'a py'a miri OIKO va.'era .~TJGH.r:m:u:rnn,J-..: iiendr.n a
. .

ser .-co.lJ!!:1.yas l1e o.ou~1t2;n -cobanclo.


.Xo niko ndeheGUI mante AJ'OC{'U .A: yo ::;ki te co1rrpro a H.
1

ALGUNOS "OTROS .RE.GIMENEtS:

1
.{

AJEHAPY ;}l:e jyvi.PE.: me queil.ll (en.) el biraz,o.


APe x.e retyma.Dtm: me romrp ( e!lJ.) la. IJi!1'.'D.a.
...
P~ mitax:u1m. o.r.~.1J:CYTf ili:ualv.i:E: ese 11m1ielJJa,cho s~ oort6 (.en)

.. .

Jf:!,.'W morot&: mboit'ayhu .1'H:Gkui~J,E OJEH.ER.VA.: a la li;ma.


ble.u1ca. la. apodan. la. gua.rd:iiaxua. 1diel rmc.n:.
ID!:pa, :ND-va- ko t.amhi 'i'.i?: te g"ti~;ta (.es; sa~brosa paira 'f;i) n~rta
.
.C.Oft" iia.
Hfi..,JS1tpa. ra'e 1il"D.~'f~T.~ nd~ py'~.'}': te. dtJ.;i;;le (est. enfe.rmn pa,;..
:t'a.-~ti) el vfo:i.tre.
1~!'1:i:.@tEPOiv.L01 Pa.'.PJJJt: pedimos 1f.1, bendfoin al P.adre.

OJ'AP! ix:upvi it.P.:E.-. le. tll'r~ ( crno.) p.jJe;cJll.~as:,


PFJUPI kava,ju ~: suibid lt1 (l;i;b-,')fo

14.~

un hombtre.

)
)

)
)

' )
)

.. ...

.aga OSORO ndeheGUI pe lona: a.hort1 se te ha roto esa. lona.


B;C,.l'A, xeheGUI petei sapatu: se me cay6 u;ti Z'apato.
OPe .xeheGUI :x:e jyva: re .me rompi eif brazo.
Ryguasukura OIV.1.ANOii[BA IXUGUI : sq le mueren to"das

.. viste como

s1'.gniffoado de da,tivo Uco. .


.
MokOi vaka oK.A.~"Y xeheGUI: se me p. erfer.011 d-O<'l valGas.

. . ...., .. . .

)
!

#ene

OIKO :uppe. Pa'RAMO: est 3:ll de ( co\mo) . sruc~c1;{;e.


:mandeJra OJEJAPO a:ndeixguRAMO: Nuestro. Seor se
..
. .
.
hizo co:rno 1lllO -de. nosotros.
;re l!uata1 O~ElW:ONDE kuimba'RAMO: ;sa il.utic:haehti se
~rp~yareh~ .A,JETYVYRO JXUGUIKU'JfiRA.: .po1r so nte los

Drmtro de e.ste grupo podemos i'.nolufr ailg-;.,:ncr; co11...striicc1'.n que

las g,a.llillias.

un od:e1do.

')

)
)

{
1

)
)
)

)
)
)

. ~ ..

------~
~

'

'.'.1

:,
>'.l!.

1,

~'
~

,,

~:

h,<'l'<'i6n '''~ l"l vcrho irreg11litr 1 ' o.Ita'' - C'omplem(ntoi:; (I!'cuns!"an~


f.'.
-- ;iiilei; de lu;gar: ''po'', ''~"1.ti'', ''kol:yo''.)' "n1pi" - .
.'
El vnrho itregulor "a.ju"' - Dcwlittuci:.on de "xm1
{}
<livc 1 '
~~. ,,
"'

'.,','I'" "'1
'"'I'bri rig.ula
r r' h11 'u'' Dcclinciin <le '' X!!l'('ht
h_;,:i_ ,( ('<t\l !l
C.
-~
,,,
lDl imlN'll'Ollfli "Hll lieE 1 J . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . : ""
~
{,i:,<?Ccin
2~'!: l}l nirbo irn~~ru ur ' ia ' u ("lntY'Lt"
. ..
;1 "kuv
. ,, Ll" l ; ;
1tr... 11<1 '
rc,~c>.c~in 2i'': '[<.::[ vt'l'bn irrc1;ulnr ''hit 'a,, -- r,n~ par1.1c11lll~
Yt
i <piu~t''
:r '' tovc$.'' .............. ~. . .......... , ... .
~J.cdn 2(1Q: HEStTMiiJK .. :
rL(H'rCJI :J7'!: l'ronollllH;GR pNi;:OtHP.Sc.om.plemcuto~ dll'<:"~ll:O
"
~''. l'i~c.t.ka.
ele t'n. Jeec:i6n a.nteri.or - l'icga.c1n .
-
"
'ff L;\Cdu
l.cc;C!.in ;:?!)\1-: Verbos incremcntn.cloi> ''' ' .. '' . ''' ..... ' '
{ l..<~c.cin 3011-: Verbos a11pirn.dos ,\' c. cr~enarlo.; .... , ..... , .......... .
.. Lcc.cin 'H Q RESU M ElI\ .... ...... " .... : " " .. .' ", '. .
'.
":~1,1 :' Tiempo Ill'C;Sen t0 -- Pres~i~ te con muaclo: ' n1n . 1,.,.
:; Lcc.e-i6u 3
,
.
ku.i", "hikon ' :.::.~,,-.,1 ~ 1:'.,
'~.Leccin :J3tl: Pal"t.fotdai; verbnlr" tle pnsa.rlo: I rn c.ku ,
,u
y "rumo'' . : .. , .. .. .... , ,:, ;;r: '. ',' ,.
Lecd6n. H4r.t: Portfru\ns yerb11k1< de p~1:wo: II
!'t1 e ,
.tku e.
de tuturo: J. ''va 'cdi '', 'ne',
[:a 1ti'.<.til.1".'.~ '"-'l''),tJ.c~;
,~ Lc r.,citt
::1G:~t:
,- (
V

PROLOGO
1Jocci6n
Leccin

'yeeein
Leeein
Lceein
Lc>oa-i6n
. LeC1(J.i6n

Lc-cci6n
Lccc-iu

prelintf1~~~; ' Ch-'t~g~~~' . . . '. '. '. : '. '. . '. . . . . '. '. '. '. '. '. '. . : :: '. '. '. : : : :

11/<: Genit~vo posesivo - Artculo doterrninado - .Adj('ltiv~


dc111ostrntivo , ............... ". . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
2ll : Palabr'as o&c.ilantE\..'! I -- Intcrrogac.i.611 - Gnero y ~;{.

<"" '

mero de los sus.tantivos - Az'tc.ulo indefinido ..... .


3\1: Adje'tivos calificativos -- Sl1 gitoro y 1i.mero - 8'l.l:s-t:;i.ntiv-0s adjetiva.do& Gentilioios - . Dilninutivo.s . . .
4ll: Adjet.iv'os posesivos de 11.1 " 2r;i 11ersonu. --:-- 1~ .Hwsonu
plural rostring.idn - Numcl'aen ~ Adj(~t,i l'CJK pos<:.>si
vo:. ll.nte pala.bras na.~a,lt'R ............. ; . . . . . . . . . . . .
'': Adjetivo.a. poseisivos de 3ll perso11.iL - Pala.hra.g OS(<ilantes II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........ <. . . . . . . . .

13

Gtt: RESUMEN' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

7~: Pronombres .persona.les-sujeto -- Vorho '' soo:'' mh su,~


ta.utivo - L11. part.eula. "ha. 'o" .. .... ; .... , . . . . . . . .
81.1: Verbo "fier ms acljcti vo" - La partcula. looa.tivo-temporal "pe" ........... ; .. .. ... .. .. .. .. .. .. .. . .. ... ..
!J\l: La <lc~a. de "tener" Vm:bo "areko" .. .. .. .. .. .. .

I1cf.,in
Lccc.itsn loi: Vcd.w ''<ist.ar mf1 n.dJetivo" -- V<'1ho "a.im0" -- Ve11
ho ' ' nik6 1 - l!'orma '' oi''' .. ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lecoiiln l l \\: Verlos: xeuchtl es -- Lflil ad,ietivos demost.ra.tivo"' "ll:lK''
"1tm' 1 y "a.ip" ..... .... ......................... ~
LN,c.' i611 12'': :-.l'eg1rni611 O!J:J. l<JS v.e-rbos x.end:i1C'$ - La. neg:ac~if1 ~:11

11

16

18

20
22

24

"h:i. 10 11

)
)

)
)

,,,,,-,,.,,~

. , . , , , , , , , , , , , , , , , , ,

2lJ

131/-.: rmpcr:tivo xcndal -- Partcula,; im.pera.tivas . . . . . . . . .


Lee<.;i'n Ht1 : IWStJMEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lr.:cdl:n 1i5tl: V~rbo;s fll'calcs -- Complemento c1iroc.to Co11:i.ph!m.eit
to i.ndirec.to .... ~ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
l.,e<~cin 16\l: Verbos 1t.ir-eu1les P1~011ombr.es demus.trv,tivos . . . . . . . .
:t:i<"cci6u 17't: Prctica. d~ verbos: n.rcnle-s y airea.les - Prunombrcs pol:llesivos Pto11ombres y a.clverbios iuterrog~..tivow. . . . .
.Lec.cin 18~: Prftctic-il. de analc~ y a.ireak:,r - Pronombre!>! pe.rson.ales e.o:mplemento indirecto - . De<:linaci6n tl.a "xehegui '' - O.ua.raniza.ci6n ele vcrbCH$ ca.stella11os . . . . . . . .
Lccci61t 19ll: . Negaen en los \'Crbos area:les y ,.ireafos . . . . . . . . . . .
.I.ecci6n 20IJ.: Imper{Ltivo a;real y aireal - Interroga.ein i11dir?ot 11. . .
IJe<~ei6n 21 ~': Rl:SFM IJN .... .". . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .

28
30

LE!OCC!l

~1.2

34

3.5

L11.~ec\1j1\

' ' xncl,.

;':\W: .Pa1tk.ulas
,. e

p<'JtU.'

. '

'

'

'

"

: ,'

.. (I' . ',t; ~, ;, ... .' 't;l.o 'H i ' ,,

f~t~.~u,;

; ,: '

'

, .

,:

.. :

,, :

~. ~

.....

-~ ~-

:,.;L:

L('cdi11 Hi(': El 1el1ttvo: l "nt ,


~a e1,m
,.1. un
-.~
~i611 'I'iempo <k lo::; ~u~fonth:os ... "
Leeci.511 3R: RE.SlTM:J:<~N' .. : :
i,e.\'.t:.:n ~\l>': Fornlll. rnfle.xiYH y pasi\-u --- Formr~ 1'Er.1proe:a -- l or
mu ~1 pe.r;;o-rrnl ~ Pron.01.\lJrr.s l'<~-fle:dvn'-' ,v 1ccrroto
l'~1inc.l6n 11W: I<'o.rmn.cl11 de verbo:-;: "in.bo'', ''nka", ''ro",,'.'l 1"T""
'
\'C'Jlio ' nir.1ok1 ~ 1a i'n.n.c.ula. nrhnl '' ~;
-: L:
I..<!t:Ci{IH
..11"
._ . : .'"-\
~
Yorlio . 11i '~ ............. . :
~
LE'cr..i 1' 1n -.,;1,21;: p;] YC'!'ho 'ilw.t.u'' ...... El. n~rhn ' t:"c nt<'l'l:'' .. '. .:' i" rt'
c1.th.1. verbal ''lntn:t .. , , " ; _.
, 1a,;_ ~\:l'I' 1.111.1l'i; ' e.pa ~ ' ' ,. ',., ~ ' , ' ' l' t..'' ,. .1... ~ (' 1<'.
Ltet-i.r: Hl'': l.cni< l'u.rtwu
re." Jtcract<}n
..... . ..
L<'(drn -H~: H.I:<:HU!\:H;X
(.l..C'ycH <le na.~a.li1!11.1i) .... : ... .. :; ....
., U
t1,1 : .'rli"'ti'v,t~.i':J'11
tlc x-.<:.vlulcs: ' ' \ ' i t ' ' --.. Ar1,1ct.1Vni.J<l11..
d{\
Lou-.wn
..,
,
"
,
,
11.d'\;erbios .1 c.011'1.p"!<-.. mcnt.0a circ111.L/1.1H.iak,": ' g1.w.
1

(i,I

7 J.

,,

..

i.it. c-icn .f1W:

Graclos c10 0111.p11ro,in ... . .. : . .


LC'("~i<~IT ..7.: ~1otlfa.mm; compaTnt:ho::;: "fJ.into'i'', "lt:i.'l'L", "0;1.i

"
e; } ' '"1
Ja'':. '' ojo,u:nH' ' ' . " vu1x.u',
u ~ "(''
". \'("

L1~cc-h1l

4,

"'

.i.8~:

Rup~rhtt.ivos

''t.en1h!

................ ; ...... "," .. ;; ", ..


. '.lm ,
,J<\ ,

vel'l1a.lt~- ...- Rlus p11.rt"let1ln ..;:

Ler-r.ithi. 41.1: X<Tlllhl'01'

38
39
41

,:<:1.:ll.tt l,_\~..... :1 '~.

',

'1u'1n'l'

~'

''P."

1
'

.......................

.; l'(>(Ht.\'Ol Jl C'Ull jlO&LJ01'i:i.OlH!S ..... J!,l l'el!dlYil <'.011


'.'ha.', '' hH-gu6 ~\ 'haguiin .............. .... ..
l.tiNi'n 5J'J RJi]SFMl~N
.... :;
T.."~>f:,i(l 11 02'': El imp<~l'Hlil'o opt:1.Uv11 .. -. Nu nu.gnc:1"1L ..
l.d?t',,.!i (iu ,');;{~': elr:H~rJll:'!oi opf(1 ti \"11 :-; si.n.1.pl eH ,\ con1J_:tl 11 ~t.as. . .
i,f:'Cf'ill

ij!)l,I;

'
f(l~

io:~
.lllii

''.:~~ij;~
~k~.

. ~\:

....

'.

.::A

)
)
)
)

)
. ;.'.;/:;).:1~,'c1.6n 5fL' '. _O:i:noiorieS' cliipndii.!it le!> d.& un verbo tle vol'untn~l ' ha..; .~ .., .:)""' '
t 1 - -
Qi;
1ia,
;6 n ................
. , , ,. , 111
. ,_1 nt.,,
..1.<1
... ::;,.

.
.

114 .

~,,,. ,.~;':-.~
..-.i ~,, .. '.
....:rL,.,
_ . gr.~t''
.. ' ' VO
. . V
:~h : ; e~-e 1n o711.: RESUMEN . .

k~'.':~'.J.'.H~Cf>U 58'~: ur~?l"~(lllt!<;R NH!l[:i;l:flti~,;I~;. '.;ltfLi~:;.:;, ;;;i~g~ikt'..;, ""i,~.;.


og

,;. , . ._...

..., . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... ; .....

~~i:t>);~'f.J~~e<.'.~ 15

59;': Or1~cioncs ciiusa,.~cs: ":,'1.ti ", "rchn.c" , "h.ugu1e-l1c1". . . 117'


,,,.,\\.,.: ,,N-.c-1(111 00 110 rne.1 o ne.11 dope.111.h cm.tes ch! ve1rl!os l1 e 811 timi<mlo: ' ' ltn1::\-1
gu6re", "rnmo gua.l'.". . . .. .. . . . . .. . .. . .. .. . . . .. .. . JH>'
-:.Al:.icdn ()Jl!;Or~1ciom111 condioionalc-s: ''rnnto'', ''guiye'' . ''ri"."1'',,
;,,~; ,,
. va 'cri~ mo 'ii'' - Su n.t!gll.c1i(in. . ... .............. .... .
/~.:Ll"C'.ei.611 62~1 : Oruefonofi'. ccmclic.ionalcfi II - Oru.ciones conocc:sivfl: 'ra
i::\5
mo ic1w'' ..... , ............ ; .................. .
.(~2i1~ec.\}i6n G3<1 : rmsirM<JN .......................................... .
~:X'~''.I ,e&i<in 64.'' Or1rnin11.us. 'tc-mpornles: "ramo'', '.'yo'', "kuvo' ', "::i.j:t "i='ttf: :
"jine ! '; "vo.vt~" - Hu ne~c1i11 ............... : . ; j~7 ~;.
}:;0'<ieeCi6n O 1!: Orncioncs tem11orulc1:1 H - "mlioy\'e.'.', '.'rire"', "gui
";'t:;:: . .
Vl' 11
, , , , , , , , '. , , . : . 13p.''
1 e [l0V~l 1 1
1
;".:'~7-:Leec,in O(iQ,: (hn.eionc,
moilalos (geiundio c:-,:-1.stdlann): nv-0 " . "h~
f~(j;; 'rMi6n
:
pe"; 1 ( pypc \ "yrellc ".
. 132
Oraciort'cs tlepc>1Hlicntc11 ci.; '.
,:;,;' :.
.l ~4-:, -:=

?>-. .

~~~:;,<:,'":
. ./.1 ~:.:r;(';(' ll

:~.' : ~'.; _~: : .:'.'.~,..J:..eccHm


.':.. .. ..t.,:.

07"

..

"lt;L",

;.;n:l;~~.

"1m.gu<'''

~,t~i;1~;.,;.~~1t;1:

... ~ ............................. ..

68 11 : Oriwionel:! uti'.1C't.i (',11.S ( si11 p111tcuh1. fo ur.1i6n). . ........ .


(i!}'):

1:,.-.Q.~'l1r:~.t!~ ~-1;~ ..........................................


, ~~s~:~; <.:;w~~~~r1;~~1~"1~~~ tf~:ri~~of~~~c; ,'/1~ :~::~'..
,.,,.

\tt~r~~:

)
)

)
)
)
)
~

~a6::;;;
.. '~:. ".

)
)
)
)

;~,1;t'c'.',t~o<rni6n 70l': H.-l~SUME;::\ .'


;if?/:i::::'~. ;,\Pl':l~bIUI~ f: Ad,ictivos 1le m.~ uso ...... .. ... .
.. ,-.~:'_.;:::: APENDTCl! It: Jfo.gmenc.,1 ik \'crbos y gi1~os gnarri..nfos ms .,,'..ap1r..t.e.
': i0 :
0

"

"'~--r

..

.
lll''

r(stiCJO!!I

. . . . . . . . . . . .

)
)
l4:1 .
-

)
)
)
)

)
)
)

)
)
)
)
)

Das könnte Ihnen auch gefallen