Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 11, Say 1, 2006

AKSYOMLARLA TASARIM LKELER YARDIMIYLA KENT

TOPLU TAIMA SSTEMLERNN TASARIMI
Erdal YILMAZ
zet: Bu alma, zellikle byk kentlerde giderek karmak bir problem haline dnen ulam sorununun zmne bir katk salama kaygsn tamaktadr. Bu yaklamla kentii ulamnda en nemli aktrlerden birisi olan
kentii otobs tamaclna odaklanlarak, sistemin Aksiyomlarla Tasarm (AD) prensipleri yardmyla yeniden dzenlenmesine ynelik yeni bir zm nerisi ortaya konulmaya allacaktr. Belirlenen zm nerisinden hareketle
alma kapsamnda stanbul ili iin belirli bir blgeye ynelik olarak sistem yeniden tasarmlanacaktr.
Anahtar Kelimeler: Kentii otobs tamacl, aksiyomlarla tasarm, sistem tasarm.

Axiomatic Design of Urban Public Transportation Systems

Abstarct: This study concentrates on the urban public transportation system and analyses in detail the current status
of Istanbul, Turkey. In this study, the current condition is analysed and new model suggestions are developed with
using axiomatic design approach. We can determine the aim of this study is to propose a new model for urban public
transportation systems to increase its efficiency with using AD principles. This study, based on expert interviews,
identifies the main factors contributing to design process of urban public transportation systems.
Key Words: Urban bus transportation, axiomatic design, system design.

1. GR
lk zamanlarda yaya temelli kurulan kentlerde ulam yaya veya atl arabalarn yardmyla gerekletirilmekteyken yaklak 200 yllk bir srete gerek nfus gerekse corafi anlamda byyen kentlerde
ulam aralar, teknolojik ilerlemelerin de yardmyla eitlilik arz etmeye balamtr. Bu eitlilik ve her
geen gn byk bir hzla artan ulam talebi, kentii ulam sisteminin giderek bymesine ve karmaklamasna neden olmutur. Giderek byyen ve karmaklaan bu sisteme ilikin sorun alanlar da byk
farkllklar gstermektedir. Bu farkllklarn bir sonucu olarak da ok farkl sorun alanlar farkl bilim dallarnn alma alanlarna girmektedir. Planlanan ya da mevcut durumda var olan tama a kapasite dzeyleri ile sz konusu yollardaki trafik aknn optimizasyonunun salanmas (Yang, Bell ve Meng, 2000;
Qiao, Yang ve Lam, 2001), hizmet ulalabilme dzeyi (Murray, 2001; Murray, v.d., 1998), firma etkinlii
ve rekabet dzeyi (Hensher ve Daniels, 1995; Matas ve Raymond, 1998; Zubieta, 1998; May, Shepherd ve
Timms, 2000; Loizides ve Tsionas, 2002), fiyat politikalar (Pedersen, 2003), izelgeleme (Oudheusden ve
Zhu, 1995; Chang, Yeh ve Cheng, 1998; Ceder, Golany ve Tal, 2001), rotalama (Goczyla ve Cielatkowski,
1995; Kaufman, Nonis ve Smith, 1998; Prakash, Balaji ve Tuteja, 1999) kentii ulamalannda gerekletirilen ok sayda alma alanlarna rnek olarak saylabilir.
Kentii ulam sisteminin karmak yaps, tanmlanan problem alanlarnn fazlal ve disiplinler
aras yaps bu problemlere ynelik zm yntemlerinin de deikenlik gstermesini beraberinde getirmitir. Bu yntemler, problemin yapsna gre basit finansal rasyolardan, ancak bilgisayar destei ile zlebilecek karmak matematiksel modellere varncaya kadar geni bir yelpazede yer almaktadr. Yapay sinir alar (Qiao, Yang ve Lam, 2001), uzman sistemler ve bulank mantk (Chang, Yeh ve Cheng, 1998),
simlasyon (Di Febbara ve Sacone, 1996; Yang, Bell ve Meng, 2000; Lee ve Rivasplata, 2001; Qiao, Yang
ve Lam, 2001), tam sayl programlama (Oudheusden ve Zhu, 1995; Ceder, Golany ve Tal, 2001) kullanlan balca yntemler arasnda saylabilir.
Bu almada ise her geen gn nemi daha da artan kentii ulam probleminde, sistemin en esnek
eleman olan otobs tamacl zelinde hat planlamas problemine odaklanlmaktadr. Burada ama yeni,

Marmara niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, letme Blm, Ressam Namk smail Sokak, No.: 1, Bahelievler, 34590, stanbul.

ehrin genelinde uygulanabilecek, etkin bir hat planlamas sisteminin Aksiyomlarla Tasarm (AD) yaklam yardmyla yeniden tasarmlanmasdr. Bylelikle kentii ulamnda arlkl bir yere sahip olan otobs tamaclnn daha etkili bir ekilde kullanm ile kentii ulamnda nemli bir iyiletirmenin gerekletirilmesi hedeflenmektedir. nerilecek model ile ulalmak istenen temel hedefler arasnda yolcularn
daha konforlu, hzl ve dk maliyetlerle seyahat etmelerinin salanmas, oluturulan yeni sistemin dier
ulam aralar ile daha kolay btnleebilecek esnek bir yapda olmas zellikle nem tamaktadr.
Aksiyomlarla Tasarm (AD) yntemi 1980lerin balarndan itibaren, bilimsel bir tasarm yaklam olarak ortaya konulmutur. Ancak tasarm mhendislii yaznnda bir yntem olarak youn bir ekilde kullanlmaya balanmas ve ok farkl alanlarda, tasarm srelerinde uygulanmas Suh tarafndan yazlan kitabn yaynlanmasnn ardndan, 1990 ylnda balamtr (Suh, 1990). zellikle son on yl ierisinde
ok deiik alanlarda uygulama ans bulmu olan AD, her geen gn kullanm alanlarna yenilerinin eklenmesiyle geliimini srdrmektedir. AD bugne kadar ok geni bir yelpazede kullanm ans bulmutur.
Bu alanlar arasnda; Yazlm Tasarm (Kim ve dig., 1991; Chen, 1998), E-ticaret Stratejisi Tasarm (Martin ve Kar, 2002) Kalite Sistemleri Tasarm (Suh, 1995), Genel Sistem Tasarm (Suh, 1998), malat Sistemi Tasarmlar (Cochran ve dig.., 2001/2002; Kulak ve dig., 2005; Durmuolu ve dig., 2002; Suh, 1998;
Babic 1999; Giachetti, 1999; Chen ve dig., 2001), Sre ve rn Gelitirme (Kar, 2000; Wu ve dig., 1998;
El-Haik ve Yang, 1999; Chen, 2001; Suh, 2001; Huang ve Jiang, 2002), Tedarik Zinciri Tasarm (Ng ve
Jiao, 2004), Ofis Hcrelerinin Planlanmas (Durmuolu ve Kulak, 2004) naat Mhendislii Yaplar
(Albano ve Suh, 1992), evre Sorunlar zm (Wallace ve Suh, 1993) vb. saylabilir. Sz konusu alanlarda gerekletirilen ok saydaki almada AD yntemi kullanlarak tasarm problemlerine zmler
retilmitir. Ancak Kentii Tamaclk alannda AD yaklam uygulanmamtr. Bu almada, kentii
ulam probleminin zmne AD yaklam ile katkda bulunmak amalanmtr.
almann ilk blmnde Aksiyomlarla Tasarm yntemine ilikin temel ilkeler ele alnarak, AD
sreleri detayl olarak ortaya konulmaya allacaktr. kinci blmde ise Hat Planlamas problemine ilikin yeni modelde kullanlmak zere problemdeki temel karar deikenleri ve tasarm srecinde dikkat edilmesi gereken ana unsurlar belirlenecektir. nc blmde hat planlamas probleminin zmne ynelik olarak, AD yntemi kullanlarak yeni bir tasarm metodolojisine ilikin temel admlar tanmlanmaya
allacaktr. Son blmde ise ortaya konulan metodoloji erevesinde yeni bir hat planlamas modelinin
gelitirilmesi hedeflenmektedir.

2. AKSYOMLARLA TASARIM
Gerek hayatta, mhendisler karmak problemleri zebilmek amacyla onu alt problemlerine blerler ve bu kk problemler iin bamsz zmler ararlar. Suh (1990) tarafndan nerilen AD yaklam, bu blme ilemi iin etkili bir mekanizma salamaktadr (Chen, ve dig., 2001). AD yaklamnda temel
ama tasarmlar iin bilimsel bir alt yap oluturarak tasarmcnn kullanabilecei sistematik dnce sreleri ve aralar yardmyla tasarmlarn etkin bir ekilde gelitirmesini salamaktr (Suh, 1990).
AD yaklamna gre, btn tasarmlar, drt farkl alann (CA, FR, DP ve PV) kendi ierisindeki
ve birbirleri arasndaki bilgilerin srekli ilenmesidir (ekil 1). Mteri ihtiyalar, mteri alannda ortaya
konulur ve sonrasnda fonksiyonel alanda formle edilir. Fonksiyonel alanda, zm iin giderilmesi gereken ve birbirlerinden bamsz olan fonksiyonel gereksinimler (FRs) seti tanmlanr. Tasarm, ne yapmak
istiyoruz? sorusunu ortaya koyan fonksiyonel alan ile bunu nasl baarabiliriz? sorusunu soran ve tasarm parametrelerinden (DPs) oluan fiziksel alan arasndaki ilikilerin planlanmas srecinden oluacaktr.
Tasarm parametreleri ise sre alanndaki sre deikenleri (PVs) ile ilikilendirilecektir. Burada ne
sorusu ile nasl sorusuna geiler haritalandrma olarak tanmlanmaktadr. (Chen, 1999)

10

AD yaklamnda tasarmc sre boyunca ncelikle fonksiyonel bilgi alannda fonksiyonel gereksinmeler kmesini (FRs) belirledikten sonra bunlarn hayata geirilebilmesi iin gerekli fiziksel yapy oluturmak zere fiziksel bilgi alanna geecektir (DPs). Bu aamada elde edilen FRs kmesine karlk DPs
kmesi daha ak bir ekilde ifade edilmeden uygulanamyorsa tekrar FRs alanna dnlerek bir alt dzeydeki FRs kmesi ortaya konulacaktr. Bu zikzaklar ile ayrtrma alt dzeylerde belirlenmi sorunlara
ait zmlerin bilindii noktaya kadar devam edecektir (Suh, 1990). (ekil 2)
AD yaklam tasarm uzaynda sistematik bir ekilde arama yaplabilecek bir yntemi ortaya
koymay hedefler. Bylece sreteki tesadflik en aza indirilerek alternatif zmlere daha kolay bir ekilde ulalabilecektir. Aksiyomlarla tasarm ynteminin en ayrc zellii tasarm aksiyomlarnn tanmlanm olmasdr: Bamszlk Aksiyomu ve Bilgi Aksiyomu. (Suh, 1990)
Aksiyom 1. Bamszlk Aksiyomu: Fonksiyonel ihtiyalar arasnda bamszl sala.
Aksiyom 2. Bilgi Aksiyomu: Tasarmn bilgi ieriini en aza indir.

Bamszlk aksiyomu fonksiyonel gereksinimler ile tasarm parametreleri arasndaki bamszlk

ilikisini tanmlamaktadr. Aksiyom 1e gre her bir fonksiyonel gereksinme (FRi) dier tasarm parametrelerini etkilemeden yalnzca tek bir tasarm parametresi (DPi) ile ilikili olmaldr.
FR ile DP arasndaki iliki aadaki eitlik ile aklanabilir:

Eitlikte, {FR} ve {DP} bir n x 1 kolon matris ve [A] bir n x n matris olmak zere Aij=FRi/ DPj,
fonksiyonel gereksinimler ile tasarm parametreleri arasndaki ilikiyi tanmlayacaktr. Bamszlk aksiyomu gerei tasarm matrisi [A], diyagonal veya triangular olmak zorundadr. Bylece FR ile DP arasndaki iliki, AD yntemi yardmyla tasarmn yaplabilmesi iin gerekli zellie sahip olacak, yani Ayrk veya Ayrlm olacaktr. Bir ayrk matris diyagonal olacaktr. Bylece tasarm zmleri, birbirlerini
etkilemeden, e zamanl olarak gelitirilebilecektir. Ayrlm tasarm matrisi ise triangular matristir. Ayrlm tasarm matrisinde grevler belirli bir sra ile yrtlmelidir. Bal Tasarm Matrisi Coupled, hem
st hem alt gende sfr dnda deerler ieren matristir. Aksiyomlarla tasarma gre tasarm iin uygun
deildir. nk bal tasarm matrisinde, tasarm srecinde atlan admlar birbirini etkileyecektir. Bu nedenle bal tasarmlar ayrlm tasarmlara dntrlerek bal tasarmn olumsuz etkisi ortadan kaldrlmaldr.
Aksiyom 2: Bilgi Aksiyomu
Aksiyom 1, iyi ve kt ya da kabul edilebilir ve kabul edilemez tasarm arasndaki fark belirleyecektir. Aksiyom 2 ise aksiyom 1in gereklerini yerine getiren tm tasarm alternatifleri arasndan en iyi
olann seilmesini salayacaktr (Babic, 1999). Suha gre, FRlerin gereklerini yerine getiren tm zm-

11

ler ierisinde en az bilgi iereni en iyi zmdr. Daha az bilgi (daha az karmak tasarmlar) zmn
baar ansn arttracaktr (Suh, 1990).
Aksiyomlarla Tasarm ynteminde, birinci aksiyom, e zamanl tasarmlama srecini, gereksinmelerin bamszl ile salayacaktr. kinci aksiyom ise eski bir yaklam olan basit tut yaklamnn devam niteliindedir. (Chen ve dig., 2001)

3. KENT TOPLU TAIMA SSTEMNN AKSYOMLARLA TASARIMI

Aksiyomlarla tasarm yaklam, farkl seviyelerdeki tasarm zmleri hiyerarisi ierisinde tasarmclara yol gsterici bir yntem olarak karmza kmaktadr. Bu perspektiften, kentii otobs tamacl gibi byk lekli ve karmak sistemler iin de tasarm srelerini kolaylatrc bir yntem olarak
kullanlabilir. alma kapsamnda AD, kenti ulam sisteminin nemli problem alanlarndan birisi olan
kentii toplu tama sistemi tasarm iin bir zm nerisinin ortaya konulmas iin kullanlacaktr.
ADa gre ilk adm hat planlamas iin fonksiyonel gereksinmenin ne olduunun tespit edilmesidir. Burada hangi blgeye ilikin bir planlama yapldnn tesinde hat planlamasna ilikin temel prensiplerin ortaya konulmas n plana kmaktadr. Bu amala Aksiyomlarla Tasarmda atlmas gereken ilk adm, en st dzeydeki fonksiyonel gereksinmenin belirlenmesidir. Doaldr ki bu dzeyde belirlenecek
olan fonksiyonel gereksinim tasarm srecinin btnn etkileyecek niteliktedir. Bu nedenle olduka dikkatli bir ekilde karar verilmesi gereken FR0, bu almada aadaki ekilde belirlenmitir.
FR0
Kentii ulam sisteminde performans artn sala
Bir sonraki admda ise fonksiyonel alandan fiziksel alana geii salayacak ekilde fonksiyonel gereksinimin ortaya koyduu ihtiyac karlayacak tasarm parametresi tanmlanmaldr. alma kapsamnda
temel tasarm parametresi u ekilde belirlenmitir:
DP0
Etkin bir toplu ulam modeli tasarm
Bu aamada belirlenen tasarm parametresi uygulanabilir deildir. Byle durumlarda Aksiyomlarla
Tasarm yaklamnda fonksiyonel gereksinmelerin ve sonrasnda da tasarm parametrelerinin
ayrntlandrlmas nerilmektedir. Tasarm hiyerarisi ierisinde fiziksel alanda belirlenen FR ve bu ihtiyac karlamaya ynelik olarak fonksiyonel alanda belirlenen DPnin ardndan bir alt seviyede fonksiyonel ihtiyalar kmesinin belirlenmesi iin tekrar fonksiyonel alana dnlecektir. Bu zikzaklarla ilerleyen
sre uygulanabilir tasarm parametreleri kmesi oluturuluncaya kadar srecektir.
alma kapsamnda belirlenen FR0 ve DP0 iin 1. seviye FR ve DP kmeleri aadaki gibi belirlenmitir:
FR1
Tm ulam aralar arasnda uyum sala
FR2
Ulam aralarnda uyumu kolaylatrmak iin sistemi basitletir
FR3
Lastik tekerlekli aralarda yolculuk srelerini ksalt
FR4
Ana arterlerde toplu tama aralarnn trafik akna olumsuz etkisini azalt
FR5
Getirilen sistemin kamuoyu desteini sala
Bu noktada birinci seviyede belirlenen tasarm parametreleri sz konusu fonksiyonel gereksinmeleri karlayacaktr. Burada DP1, FR1in gereklemesini salayacaktr. DP2 ise FR2nin gereklerini, FR1i
ya da dier fonksiyonel gereksinmeleri etkilemeksizin hayata geirebilmelidir. Birinci seviyedeki tasarm
parametreleri u ekilde belirlenebilir:
DP1
Koordinasyon takm
Aktarmal sistem
DP2
DP3
Renkli durak sistemi
DP4
Toplu tama kurallar
DP5
Oluturulan iletiim sistemi
Birinci seviyede tasarm eitlii aadaki gibi oluturulabilir:

12

Bu noktada kentii toplu ulam sistemine odaklanan almada tasarm srelerine ilikin 5 farkl
FR tanmlanmtr. ncelikle btnsel bir yaklamla sistemdeki tm ulam aralarnn uyumunun salanmas ve tasarm srecine dhil edilmesi hedeflenmektedir (FR 1). Bunu salamaya ynelik olarak ise bir
koordinasyon takm (DP1) oluturulmas nerilmektedir. Koordinasyon takmnn oluturulmasnn ardndan sz konusu uyumun salanmasn kolaylatracak ekilde sistemin basitletirilmesi FR2 olarak tanmlanmtr. Gerekletirilen gzlemler sonucunda, sistemdeki uzun mesafeli gzerghlarn sistemi hantallatrd, planlama ve kontrol srelerini gletirdii ve karmaklatrd tespit edilmitir. Bu noktadan
hareketle sistemin basitletirilmesi iin aktarmal sistem (DP2) bir zm olarak ortaya konulmutur.
Kentii ulam sz konusu olduunda en nemli performans ltlerinden birisi de ulam srelerinin ksaltlmasdr (FR3). Renkli durak uygulamalar (DP3) zellikle ana arterlerdeki sefer srelerinin ksalmasn
salayacaktr. Kentii ulamda trafik ak dzeninin salanmas ve bu dzeni bozucu unsurlarn sistemden
ayklanmas nemli bir yer tutmaktadr. Toplu tama aralar da bu problemde ciddi bir paya sahiptir
(FR4). Bu nedenle toplu tama aralarnn trafik ak dzenini bozucu hareketlerinin ortadan kaldrlmas
veya en aza indirilmesi trafik akn rahatlatacaktr. Bu amaca ynelik oluturulacak toplu tama kurallar
(DP4) bu problemin zm iin nerilmektedir. Toplumsal bir alan olan kentii ulam sisteminde gerekletirilecek kkl deiikliklerin kamuoyu destei salanmakszn uygulanmas mmkn deildir. Bu nedenle tasarm srecindeki nemli admlardan birisi de yeni sisteme kamuoyu desteini salamaktr (FR5).
Oluturulacak iletiim sistemi de bu amaca hizmet edecektir (DP 5).
Tasarm matrisinde X sfr olmayan bir eleman temsil etmekte ve tasarm parametresi ile fonksiyonel gereksinme arasnda bir ilikinin varln ifade etmektedir. Burada tasarm matrisinin Ayrlm
olduu ve bu ekliyle bamszlk aksiyomunu karlad grlmektedir. Ancak belirlenen tasarm parametrelerinin uygulamaya ynelik olarak yeterince detaylandrlamam olduu, blmlendirme abalarnn
devam etmesi gerektii sylenebilir.
kinci seviyede blmlendirme aamasnda ise ortaya kan fonksiyonel gereksinimler ve tasarm
parametreleri u ekilde ortaya konulabilir:
I. DAL: FARKLI TOPLU TAIMA ARALARI ARASINDA UYUM SALANMASI
Byk kentlerde ulatrmann en nemli sorunu, koordinasyon iinde etkin bir ynetim sisteminin
oluturulamamasdr. Burada nerilebilecek zm, ok ballkla nitelenen yetersiz ynetim anlaylarnn, gerekli yetkilerle donatlm, finans gc olan tek otorite haline dntrlmesidir (stanbul Kentii
Ulam uras, 2002). Bu almada tek otorite koordinasyon takm olarak adlandrlmaktadr. Ancak
alma boyutlarnn snrl olmasndan dolay sz konusu takmn ortaya kartlmasna ynelik tasarm
admlar alma kapsam ierisinde yer alamayacaktr. Bu dal, ileride zel yaplacak almalar iin konu
olabilecek kapsamdadr. Bundan sonraki tasarm admlar, koordinasyon grubunun oluturulmas durumunda gerekletirilecek almalara temel oluturma kaygs ile belirlenecektir.
II. DAL: YOLCU/ARA YOUNLUKLARIN AZALTILMASI
FR21
Aktarma durak yerlerini belirle
FR22
Aktarmal sistemin faydalarn elde et
FR23
Aktarma duranda trafik dzenini sala
FR24
Ekonomik tamay sala
DP21
DP22
DP23
DP24

Yer seme prosedr

Yeni hat planlar
Aktarma dura dzenlemeleri
Aralar aras cretsiz aktarma sistemi
13

Aktarma durak yerlerinin belirlenmesi (FR21) iin gerekletirilecek yer seme prosedr (DP21)
ulam aralarnn btnletirilmesini salayacak blgelerin belirlenmesi (FR211), gzergh saysn azaltacak ekilde aktarma noktas adaylarnn belirlenmesi (FR212) ve aktarma nokta veya noktalarnn seimi
(FR213) olmak zere alt fonksiyonel gereksinimden oluacaktr. FR21in hayata geirilebilmesi iin oluturulan DP seti ise u ekilde ortaya konulmutur; kara, deniz veya rayl sistem aralarnn kullandklar
ortak gzerghlar ve ana durak yerlerinin belirlenmesi amacyla ara rota analizleri (DP211) aktarma durak
blgelerinin belirlenmesinde kullanlacaktr. Gzergh younluk analizleri (DP212) ve arazi ettleri (DP213)
de zel olarak aktarma durak yerinin tespit edilmesinde kullanlacaktr. Aktarma duraklarnn fiziksel olarak kurulmasnn ardndan, aktarmal sistemin faydalarndan yararlanmak zere (FR22) yeni hat dzenlemelerine gidilecektir (DP22). Bu amala ncelikle tm ulam aralar arasndaki uyumu salamak iin (FR221)
aralar aras tamamlayc hat planlar oluturulacaktr (DP221). Sz konusu hatlarn belirlenebilmesi iinse
gzergh analizleri (DP2211), ara izelgelerinin oluturulmas (DP2212) kapasite planlarnn yaplmas
(DP2213) gerekmektedir. Uyumlu hat planlarnn oluturulmasnn ardndan mevcut gzergh uzunluklarnn
ksaltlmas gndeme gelecektir (FR222). Bu amala sistemdeki mevcut tm gzerghlar iin ana duraklar
kent merkezlerinden alnarak aktarma duraklarna kaydrlacaktr (DP222). Mevcut durumda kent merkezlerinden hareket eden hatlar artk aktarma duraklarndan hareket edeceklerdir. Bylelikle mevcut gzergh
uzunluklar kent merkezi-aktarma dura mesafesi kadar ksaltlm olacaktr. Bu deiiklik ise mevcut gzerghlarn (DP2221) ve sefer sklklarnn (DP2222) yeniden belirlenmesini gerekli klacaktr. Kent merkeziaktarma dura arasnda ise belirlenecek gzerghlarda tek bir tabelal hat alacaktr (DP223). Bu ise ana
arterlerdeki hat saylarnda nemli azalma salayacaktr (FR223). Fiziksel olarak aktarma durak yerlerinin
belirlenmesinin ve ka adet hat ve otobsn aktarma duraklarn kullanaca belirlendikten sonra aktarma
duraklarndaki dzenlemelerin yaplmas gerekecektir (DP23). Gerekletirilecek dzenlemelerde hem yerleim plan (DP231) hem de yaya ve otobs balant yollar (DP232) oluturulacaktr. Aktarmal sistem tasarm srecinin son aamasnda ise ekonomik tamann salanmas (FR24) hedeflenmektedir. Yeni sistemde
ortaya kacak aktarma zorunluluunun kullanclara ek bir maliyet getirmemesi iin aktarmalarn cretsiz
olmas nerilmektedir (DP24). Burada sz konusu olan aktarma sadece belirli tipte ulam aralar arasndaki aktarma deildir. Aktarma duraklarnda mmknse farkl tipte (deniz, ray, lastik tekerlekli) aralar arasnda da aktarma sz konusu olacaktr. Bu aktarmalarn da cretsiz olabilmesi iin (FR241) ortak bir tek bilet uygulamas (DP241) sz konusu olacaktr. Ayrca sistemde mevcut durumda da, ok uzun mesafeler iin,
aktarma yaplmas sz konusu olmakta ve bu aktarmalar cretli yaplmaktadr. Yeni modelde sadece yeni
dzenlemelerden kaynaklanan aktarmalarn cretsiz olmas istenmektedir (FR242). Bu nedenle cretsiz aktarma sistemin geneline yaygnlatrlmamal, cretsiz aktarma yaplabilecek hatlar belirlenmelidir (DP242).
Son olarak da bu cretlendirme sisteminin uygulanabilmesi iin bir alt yap kurulmas gerekecektir (FR243).
Elektronik bilet sistemi ise gereksinmeleri karlayabilecek bir ara olarak belirlenmitir (DP243).
FR211
Ulam aralarnn btnlemesine ynelik aktarma blgelerini belirle
FR212
Gzergh saysn azaltacak ekilde aktarma noktas adaylarn belirle
FR213
Aktarma nokta veya noktalarn se
DP211
DP212
DP213

14

Ara rota analizleri

Gzergh younluk analizleri
Arazi Etd

FR221
FR222
FR223

Ulam aralarn uyumlatr

Gzergh uzunluklarn ksalt
Hat saysn azalt

DP221
DP222
DP223

Tamamlayc hat planlar oluturma prosedr

Aktarma durandan son duraa doru yeni hat plan
Aktarma durandan kent merkezine doru yeni hat plan

FR231
FR232

Durak dzenlemelerini gerekletir

Aktarmal sistemi tevik edecek durak balantlarn gerekletir

DP231
DP232

Uygun yerleim plan

Yaya ve otobs balant yollar tasarm

FR241
FR242
FR243

Farkl hizmet salayclar aras cretlendirmeyi dzenle

Hizmet salaycnn zarar grmesini nle
Alt yapy olutur

DP241
DP242
DP243

Tek bilet uygulamas

Aktarmalarda cretsiz hat seim prosedr
Elektronik bilet sistemi

FR2211
FR2212
FR2213

Gzerghlar btnletir
Tama sistemindeki beklemeleri azalt
Ara doluluk oranlar arasndaki sapmalar azalt

DP2211
DP2212
DP2213

Ulam aralar gzergh analizi

Etkin ara izelgeleri
ok kaynakl kapasite planlamas

15

FR2221
FR2222

Son durak iin gzerghlar yeniden belirle

Otobs sklklarn yeniden belirle

DP2221
DP2222

Son duraklara ynelik fayda/maliyet analizi

Yolcu talep analizi

FR2231
FR2232

Kent merkezi iin gzerghlar yeniden belirle

Yeni gzerghlar iin kapasite dzeyini belirle

DP2231
DP2232

Kent merkezine ynelik fayda/maliyet analizi

Yolcu talep analizi

III. DAL: YOLCULUK SRELERNN KISALTILMASI

Kentii ulam sz konusu olduunda en nemli performans ltlerinden birisi ulam srelerinin
ksaltlmasdr (FR3). zellikle ana arterlerdeki srelerin ksaltlmas iin renkli durak sistemleri aktarmal
sistemle rten bir zm sunmaktadr. Burada en nemli nokta sistemde kullanlacak renk saysnn belirlenmesidir (FR31). Simlasyon teknii farkl renk alternatifleri iin en ideal saynn belirlenmesi iin kullanlacaktr (DP31). Renk saylarnn belirlenmesinin ardndan otobslerin ve otobs duraklarnn renklendirilmesine geilecektir. Duraklar, kent merkezlerinden aktarma duraklarna kadar, srasyla belirli renkleri
tayacak ekilde farkllatrlacaklardr (DP32, DP33). Renklendirilen otobsler yalnzca kendi rengini tayan duraklarda duracaklardr. Bylece ana arterlerde yolculuk srelerinde bir ksalma salanabilecektir.
Fakat ara duraklarda farkl renkli duraklar arasnda hareket etmek isteyen kullanclar iin (FR34) beyaz
tabelal ve tm duraklarda duran otobs hatlar oluturulmas gerekmektedir (DP34).
FR31
Renk saysn belirle
FR32
Otobs hatlarn yeniden dzenle
FR33
Otobs duraklarn yeniden dzenle
FR34
Ara duraklar aras ulam sala
DP31
DP32
DP33
DP34

16

Sistem benzetimi
Renklendirilmi otobs hatlar
Renklendirilmi otobs duraklar
Beyaz tabelal hat dzenlemesi

IV. DAL: TRAFK DSPLN DALI

zellikle ana arterlerde trafiin dzenli bir ekilde aknn salanmas kentii ulam iin nemli
bir gereksinimdir (FR4). Bu aka toplu tama aralarn olumsuzluklarnn azaltlmas (DP4) iinse ana arterlere halk otobs (DP411) ve minibslerin (DP412) sokulmamas ncelikli nerilen tedbirdir. Bu amala
oluturulacak yeni hat planlarnda halk otobsleri ve minibsler aktarama duraklar ile son duraklar arasnda alacaklardr. Bylelikle kent merkezlerindeki ana arterlere girileri engellenmi olacaktr. Ayrca ana
arterlere girecek ulam aralarnn da disiplin altna alnmas bir zorunluluktur (FR42). Bunun iinse toplu
tama aralarnn hem durak yerleri trafik akn etkilemeyecek ekilde yeniden dzenlenmeli (DP421),
hem de durak haricinde yolcu almlar engellenmelidir (DP 422).
FR41
Aralarn trafikte akn kontrol altna al
FR42
Aralarn yolcu indirme/bindirme srecini kontrol altna al
DP41
DP42

Halk otobs ve minibsler iin yeni dzenlemeler

Duraklama kurallar

FR411
FR412

ehir merkezlerinde ana arterlere halk otobslerinin girmesine engel ol

ehir merkezlerinde ana arterlere minibslerin girmesine engel ol

DP411
DP412

Halk otobsleri iin zel hat plan

Minibsler iin yeni hat plan

FR421
FR422

Yolcu indirme/bindirmelerinin olumsuz etkisini azalt

Durak haricinde durulara engel ol

DP421
DP422

Ayrntl durak dzeni

Ynergeler

V. DAL: HALKLA LKLER

Kentii toplu ulam sistemi kamusal bir hizmet olduu iin bu sistemde yaplacak deiikliklerin
kalc olabilmesi iin toplumsal destek alnmas zorunludur (FR5). Bu amala oluturulacak iletiim sistemi
ile (DP5) toplum ve zellikle kullanclarn bilgilendirilmesi (FR511, FR512, FR513) nemli bir gerekliliktir.
Bu amala tm iletiim aralar etkin bir ekilde kullanlmaldr (DP511, DP512, DP513). Buna ek olarak kullanclara seim ans yaratlmas (FR52) ve mevcut sistemle yeni sistemin belirli bir gei dneminde birlikte kullanlmas (DP52) nerilmektedir. Son admda da kurulacak ikyet hatt ve deerlendirme sistemi
ile (DP53) kullanclarn yaad sorunlarn zlmesi hedeflenmektedir.
FR51

Yeni sistemin anlalmasn sala

FR52

Kullanclara seim ans yarat

17

FR53

Yeni ulam modelini gelen ikyetler dorultusunda gelitir

DP51

letiim aralar

DP52

Karma uygulamal gei sistematii

DP53

ikyet hatt ve deerlendirme sistemi

FR511

Toplumu bilgilendir

FR512

Blge halkn bilgilendir

FR513

Kullanclar bilgilendir

DP511

Yazl/grsel medya

DP512

Otobs, durak ve pano ilanlar

DP513

Bilgilendirici/tantc personel

ekil 3.
Kentii Ulam Sistemi Tasarmnn Ayrtrlmas

18

4. STANBUL MLLET CADDES N BR MODEL NERS

almann uygulama aamasnda mevcut toplu tama sistemine alternatif olabilecek, daha etkin
bir model gelitirilebilmesine ynelik temel tasarm aamalar ele alnacaktr. Burada ama, aksiyomlarla
tasarm yntemi yardmyla belirlenen tasarm aamas srelerinin somut bir rnek yardmyla aklanmasdr. Ortaya konulacak alternatif yntem ile mevcut durum arasndaki performans deerlendirmesi bu almann kapsamnda olmayacaktr. Bu erevede stanbul ili uygulama iin seilmitir. Millet Caddesi,
AksarayTopkap gzergh rnei yeni tasarm sreci ile yeniden ele alnacaktr.
stanbulun kentii trafik younluu asndan en nemli arterlerden birisi olan Millet Caddesi ulam sisteminde performans artn salanmas (FR) almann temel amacn oluturmaktadr. alma
kapsamnda, zm iin toplu tama sistemine odaklanlmakta ve etkin bir toplu ulam modeli gelitirilmesi (DP) ile ulam sisteminde performans art salanaca varsaylmaktadr. Tasarm sreci; Millet
Caddesi zelinde AD yaklam ile ele alndnda, ekil 3te oluturulan admlarn takip edilmesi ile ortaya kacaktr.
I. DAL FARKLI TOPLU TAIMA ARALARI ARASINDA UYUM SALANMASI
alma kapsamnda ele alnan gzergh zerinde farkl ulam aralarnn var olmas ve ortaya
konulan yeni modelin, sistem ierisindeki tm taraflarn beklentilerini karlayabilecek zmler retebilmesi iin koordinasyon takm nemli bir role sahiptir. Ancak I. dal, almann kapsam ierisinde detaylandrlmamtr. Dolaysyla uygulama aamasnda da ele alnmayacaktr.
II. DAL: YOLCU/ARA YOUNLUKLARIN AZALTILMASI
Tasarm srecinde ikinci adm aktarmal sistemi (DP 2) hayata geirecek admlarn atlmasdr. Gelitirilen modelde bunun iin yaplmas gerekenler sistematik bir ekilde ortaya konulmutur (ekil 3):
FR21
Aktarma durak yerlerini belirle
DP21
Yer seme prosedr
Aktarma durak yerlerinin belirlenmesi iin:
Ulam aralarnn btnlemesine ynelik aktarma blgelerini belirle
FR211
Ara rota analizleri
DP211
Millet caddesini kullanan aralara ilikin rota analizleri incelendii zaman zetle grlmektedir
ki; cadde zerinde Hafif Rayl Sistem (LRT), Otobs (ETT ve HO) ve Dolmular ile toplu tamaclk
yaplmaktadr. Drt eritli (ift yn iin) karayolunu ikiye blen ift ynl demiryolu (LRT iin) caddenin
alt yapsn oluturmaktadr. Karayolu tamaclnn, rayl sistemin varlna ramen arln koruduu
gzergh zerinde 41 farkl otobs hatt mevcuttur. Sz konusu hatlar kent merkezindeki 6 farkl ana duraktan (Taksim, Eminn, Beikta, Beyazt, Yenikap, Aksaray) 31 farkl son duraa hareket etmektedir.
Sz konusu 41 hattn hepsi iin Millet Caddesi ortak bir gzergh oluturmakta, cadde zerindeki 8 durak
ortak olarak kullanlmaktadr. Bu durum, hem hafif rayl sistem (LRT) hattnn varl sebebiyle iki eride
den karayolunda hem de otobs duraklarnda younluklara sebep olmaktadr. Ayrca Taksim-Topkap
dolmular da ayn gzergh kullanmaktadr. Kabata, Eminn Topkap, Zeytinburnu gzerghnda
alan LRT de ayn hat zerinde yolcu tamaktadr. Aksaray durandan balayarak Topkap durana
kadar olan blgede zellikle otobs tamacl ile LRT sisteminin birbirine rakip bir rol oynadklar gzlenmektedir. Ara rotalar asndan deerlendirildii zaman Aksaray blgesi (ortak gzerghn balang
noktas), Topkap blgesi veya Zeytinburnu/Merter blgesi (ortak gzerghn biti noktalar) aktarma dura iin uygun blgeler olarak ortaya kmaktadr.
FR212
Gzergh saysn azaltacak ekilde aktarma noktas adaylarn belirle
DP212
Gzergh younluk analizleri
Sz konusu gzergh zerinde hareket eden 41 farkl otobs hatt kent merkezindeki 6 farkl ana
duraktan 31 farkl son duraa hareket etmektedir. Sz konusu hatlarda gnde yaklak 2500 sefer gerekletirmektedir ki bu hat saylar stanbul ilindeki toplam 509 hattn %8ini oluturmaktadr. Bu seferlerin
ounlukla trafiin youn olduu sabah 07:00, akam 19:00 saatleri arasnda gerekletirildii dnlrse
yaklak 20sn.de bir otobsn Millet Caddesi zerindeki bir duraa yanaaca ngrlebilir. Bu durum
ise otobs duraklarnda kuyruklara neden olmaktadr. Trafik etkinliinin arttrlmas iin bu younluun
azaltlmas kanlmazdr. nerilen aktarma duraklarnn bu younluu azaltacak ekilde oluturulmas
gerekmektedir. Aksaray, Topkap ve/veya Zeytinburnu blgeleri arasnda seim yaplrken gzergh yo19

unluklar da dikkate alnmaldr. Alt farkl merkezle ilikili otobsler alma kapsamndadr ve Millet
Caddesine olan uzaklklar sebebiyle tm merkezler iin kendi zellikleri erevesinde zmler nerilecektir.
Beyazt Merkez Dura: Beyazt, Millet Caddesine en yakn duraklardan birisidir. Millet Caddesi
boyunca hareket eden LRT sisteminin varlna ve Beyaztn ok dar ve youn alt yapsna karn Beyazt
durandan, Topkapya kadar ayn gzergh kullanan 12 farkl hat, 12 farkl son durak iin hareket etmektedir. Oysa Topkapda oluturulacak bir aktarma dura ile sz konusu 12 hatt kullanan yolcularn
LRT sistemini kullanarak Beyazta ulamalar mmkndr. Buradan sz konusu 12 hattn balang duraklarnn Beyazt yerine Topkap olmas nerilmektedir.
Aksaray Merkez Dura: LRT sisteminin varlna ramen Aksaraydan 4 farkl hat hareket ederek
Millet Caddesi boyunca gzergh kullanmaktadr. Oysa bu drt hatt kullanan yolcular ilk anda LRT sistemini kullanarak Topkapya ulaarak oradaki aktarma durandan sz konusu drt hatt kullansalar bu 4
hattn da Millet Caddesini kullanmas tamamen nlenmi olacaktr.
Taksim Merkez Dura: Taksim, 13 farkl hat ile Millet Caddesini en youn kullanan, en uzak
merkez duraklardan birisidir. Buradan zaten LRT balants iin bir otobs hatt aktarma amal olarak oluturulmutur (83MT). Ancak bu hattn varlna karn dier 13 hatta ilikin herhangi bir deiiklik yaplmas dnlmemitir. Burada sorun, yolcularn Taksim Aksaray aktarmasndan sonra LRT sisteminden gidecekleri noktaya bir aktarma yapma zorunluluunun olmasdr. Oysa (83MT) numaral otobs, Aksaray yerine oluturulmas planlanan Topkap aktarma durana kadar gelirse, oradan hareket edecek olan
sz konusu 13 otobs hattna tek bir aktarma ile ulaabileceklerdir. Burada en nemli avantaj Taksimden
hareket eden otobslerin sadece tek bir hat olarak Millet Caddesini kullanacak olmalardr.
Eminn Merkez Dura: Tpk Taksim dura gibi Eminn de Millet Caddesine uzak bir duraktr. 10 farkl hat, Eminnnden hareketle Millet Caddesini kullanarak Topkapya kadar ortak gzerghta
hareket etmektedirler. Bu 10 hattn yerine Topkap aktarma dura ile balanty salayacak tek bir hattn
oluturulmas ile 10 hat says 1e gerileyecektir.
Yenikap Merkez Dura: Yenikapdan hareket eden tek bir hat Millet caddesini kullanmaktadr.
Yenikap durann zellii arlkl olarak deniz ulam ile balantl olmasdr. Deniz Otobsleri skelesinin olmas nedeniyle belirli bir younlua sahip Yenikap dura iin zel durumuna uygun olarak Yeni
Bosnaya giden tek hattn son dura Topkap olarak deitirilebilir. Ayrca sefer zamanlar da deniz otobs saatlerine gre yeniden dzenlenebilir ve bylece gereksiz bir otobs hareketi engellenmi olur.
Beikta Merkez Dura: Beikta durandan bu gzergh kullanan tek bir hat mevcuttur (28T).
LRT sisteminin gzergh ise Kabataa kadar uzatlmtr ve Kabatatan Zeytinburnuna kadar aktarmasz olarak ulamak mmkn olmaktadr. Dolaysyla bu uzun hattn varlk sebebi anlamn yitirmitir. Bu
nedenle Beiktatan hareket ederek Topkapya gelen 28T numaral otobsn tamamen kaldrlmamas
iin bir neden gzkmemektedir.
Bu erevede 6 farkl gzerghtan hareket eden otobs says, Topkap aktarma durann devreye
girmesiyle beraber 3e inecektir. Yenikap sefer sklklarnn da drld dnldnde Millet caddesini arlkl olarak 2 farkl hattn kullanaca grlmektedir. Bu durum hem LRT sistemi ile otobsler
arasndaki rekabeti ortadan kaldracak, hem de Millet Caddesi trafiinde nemli bir rahatlama salayacaktr.
FR213
Aktarma nokta veya noktalarn se
DP213
Arazi Etd
Ara gzerghlar ve younluklar asndan ele alnd zaman en avantajl aktarma dura yerinin
Topkap blgesi olduu gzlenmektedir. Arazi yaps olarak incelendiinde de Topkap nemli bir alternatif olarak karmza kmaktadr. Geni arazilere sahip olan blge yeniden yaplanma projesi iersinde kapsaml bir deiim yaamaktadr.
FR22
Aktarmal sistemin faydalarn elde et
DP22
Yeni hat planlar
Aktarma dura dikkate alnarak yeni hat planlarnn oluturulmas iin:
FR221
Ulam aralarn uyumlatr
Tamamlayc hat planlar oluturma prosedr
DP221
FR2211
20

Gzerghlar btnletir

DP2211
Ulam aralar gzergh analizi
Topkapda aktarma dura oluturulmas srasnda olaslk olarak dnlen hat planlarnn belirli
bir sistematik ierisinde tekrar ele alnarak somutlatrlmas tasarm srecinin bir parasdr. Sistemde 2
farkl toplu tama arac (otobs ve LRT) kapsam ierisine dhil edilmitir. Aktarmal sistem gerei kent
merkezlerindeki otobs hatlar merkez dndaki veya daha az younluklu blgelere kaydrlmaktadr.
Mevcut yapda herhangi bir nemli yatrm karar gerektirmeyen bu proje kapsamnda mevcut alt yap;
LRT sistemi (Aksaray-Topkap), 6 farkl kent merkezinden hareket eden 31 farkl hat iin otobsler ve 8
deiik otobs duradr. Mevcut imknlar erevesinde sz konusu 6 farkl merkezden hareket eden hatlarn bazlarnn (Aksaray, Beyazt, Beikta) tamamen ortadan kaldrlmas planlanmtr. zellikle Aksaray
ve Beyazttaki yolcu talebi LRT sistemine kaydrlmaktadr. Burada mevcut alt yap gerekten birbirini
tamamlar niteliktedir ve gzerghlar zaten btnleik bir yap arz etmektedir.
FR2212
Tama sistemindeki beklemeleri azalt
Etkin ara izelgeleri
DP2212
Kentii ulam sistemindeki en nemli performans ltlerinden bir tanesi toplam ulam srelerinin ksaltlmasdr. Performans art salamaya ynelik olarak nerilen aktarma sistemlerinin bu ltte
bir art salayabilmesi, aktarma annda kaybedilen zamann minimize edilmesine baldr. Uyumlu ve etkin ara izelgelemesi, baarl veya baarsz bir sistem yaratlmas noktasnda nemli bir ara olarak karmza kmaktadr. zellikle farkl ulam aralarnn hareket saatlerinin uyumlatrlmas zorlu bir aba
olarak karmza kmaktadr. nerilen modeldeki en byk avantaj ise LRT sistemlerinin ok sk hareket
edebilmesi ve sefer zamanlarnn gvenilir olmasdr.
FR2213
Ara doluluk oranlar arasndaki sapmalar azalt
DP2213
ok kaynakl kapasite planlamas
Yine tasarm srecinde dikkat edilmesi gereken noktalardan bir tanesi kapasite sorunudur. nerilen
modelde Aksaray ve Beyazt otobsleri tamamen kaldrlarak, talep LRT sistemine kaydrlmtr. Bu durumda Beyazt, Aksaray Topkap gzerghnda LRT sistemine olan talebin artmas kanlmazdr. LRT
sistemine ilikin talep dzeyi burada yeniden belirlenmelidir. Ayn ekilde Taksim ve Eminnnden hareket eden 23 farkl hat, sadece 2 hatta indirilmitir. Bu 2 hattn sefer sklklar (kapasiteyi belirleyen bir faktr olarak) bu talep dzeyi dikkate alnarak belirlenmelidir.
Yeni hat planlarnn oluturulmasndaki temel prensiplerin ortaya konulmasndan sonra artk somut
olarak yeni hatlarn oluturulmasna sra gelmitir. Burada yeni hatlar iki gruba ayrmak mmkndr. Aktarma durandan kent dndaki son duraa doru olan hatlar ve aktarma dura ile kent merkezi arasndaki hatlar.
FR222
Gzergh uzunluklarn ksalt
DP222
Aktarma durandan son duraa doru yeni hat plan
Mevcut durumda 6 farkl kent merkezinden 41 farkl hat ile 31 (ikisi Topkap olmak zere) farkl
son duraa otobs seferleri dzenlenmektedir. nerilen aktarma dura ile bu 41 farkl hattn yerini 29 hat
alacaktr. Bylece 29 hattn kent merkezlerine girmesi engellenmi olacaktr. Bu hatlardan Zeytinburnu ve
Davutpaa hatlar Topkapdan sonra olduka ksa hatlar olarak karmza kacaktr ve ring seferler halinde planlanmalar mmkn gzkmektedir.
Hat saysn azalt
FR223
DP223
Aktarma durandan kent merkezine doru yeni hat plan
Aktarma durandan kent merkezine doru, mevcut durumda var olan 6 merkezle direkt otobs
balants 3 merkeze indirilecektir. Beikta ve Beyazt yolcular LRT sistemine, Aksaray yolcular ise ya
LRT sistemine ya da Taksim, Eminn otobslerine aktarlacaklardr. Bylece Millet Caddesini sadece
Topkap Taksim ve Topkap Eminn otobsleri ile snrl sefer saysna sahip Topkap Yenikap otobsleri kullanacaklardr.
FR231
Durak dzenlemelerini gerekletir
DP231
Uygun yerleim plan
FR232
DP232

Aktarmal sistemi tevik edecek durak balantlarn gerekletir

Yaya ve otobs balant yollar tasarm

21

Aktarmal durak kullanmnda, yolcularn memnuniyetinin salanmasnn ve dolaysyla pratikte

sistemin yaatlabilmesinin temel unsurlarndan birisi de aktarmann kolay, hzl gerekletirilebilmesi ile
aktarma duraklarnn rahat ve konforlu olmasdr.
Topkapda oluturulmas planlanan aktarma durann, ulam kolay, rahat hareket edilebilir ve
estetik olmasnn yan sra LRT sistemine aktarmann da pratik bir ekilde yaplmasn salamas nemlidir.
FR24
Ekonomik tamay sala
Aralar aras cretsiz aktarma sistemi
DP24
Aktarma sisteminin temel unsurlarndan biri de cret sistemidir. Doal olarak aktarmalarn yolculara ek bir deme klfeti getirmemesine zen gsterilmelidir.
FR241
Farkl hizmet salayclar aras cretlendirmeyi dzenle
DP241
Tek bilet uygulamas
Farkl ulam aralar arasnda geilerin pratik bir ekilde yaplabilmesi iin ortak bilet sisteminin
varlna ihtiya duyulacaktr. Mevcut durumda da kullanlan elektronik bilet uygulamalar bu adan nemli bir avantaj salamaktadr.
FR242
Hizmet salaycnn zarar grmesini nle
DP242
Aktarmalarda cretsiz hat seim prosedr
Aktarmalar srasnda, ilave cret demeden yolcularn aktarma yapacaklar araca binmelerini salayacak dzenlemelere ihtiya duyulacaktr. Mevcut durumda belirli koullarda uygulanan, elektronik bilet
kullanldnda cretsiz aktarma imkn sunan sistem, Millet Caddesi gzerghnda LRT sistemi ile otobs
arasnda zaten uygulanmaktadr.
FR243
Alt yapy olutur
DP243
Elektronik bilet sistemi
III. DAL: YOLCULUK SRELERNN KISALTILMASI
FR3
Lastik tekerlekli aralarda yolculuk srelerini ksalt
DP3
Renkli durak sistemi
Yolculuk srelerinin ksaltlmasna ynelik genel modelde nerilen renkli durak uygulamalar yaklam, alma kapsamnda yakn mesafeli merkezlerden hareket eden otobslerin ortadan tamamen kaldrlmas ve onun yerine LRT sisteminin adapte edilmesi ile nemini yitirmitir.
Sadece Taksim ve Eminnnden hareket edecek 2 farkl gzergh iin otobs hatlarnn renklendirilmesi dnlebilir. Fakat bu durumda da hem Taksim Millet Caddesi, hem de Eminn Millet
Caddesi aras sefer sklklarnn dk olmas sebebiyle renklendirilmi hatlar duraklarda bekleme zamann
artmasna neden olacaktr.
IV. DAL: TRAFK DSPLN DALI
Toplu tama aralar, kentii trafik younluunun belirlenmesindeki en nemli aktrlerdir. Snrl
tama kapasitesine sahip, zel ulam aralarnn aksine toplu tama aralar kullanm trafik younluunda nemli avantajlar yaratmaktadr. zellikle rayl sistemlerin ve deniz tamaclnn, sistem ierisindeki
arl arttka trafik sisteminin etkinlii de artmaktadr. Ancak zellikle kara tamaclnda baz hareketleri ile toplu ulam aralar trafik akn engelleyici roller de stlenebilmektedir.
Trafik sisteminin etkinliinin arttrlmasna ynelik bir almada, toplu tama aralarnn trafik
dzenine uygun hareket etmesini salayacak abalara da yer verilmesi kanlmazdr.
FR4
Ana arterlerde toplu tama aralarnn trafik akna olumsuz etkisini azalt
DP4
Toplu tama kurallar
Aralarn trafikte akn kontrol altna al
FR41
DP41
Halk otobs ve minibsler/dolmular iin yeni dzenlemeler
Kara tamaclnn temel problemlerinden birisi de trafikte dzenli bir akn salanmasdr. Toplu tama aralar bu dzenin bozulmasna sebep olduu lde kentii ulam sistemine zarar vermektedirler. zellikle zel mlkiyete sahip toplu tama aralarnn (halk otobsleri, minibsler ve dolmular) trafikteki hareketleri gzlemlendii zaman grlmektedir ki burada bir atma sz konusudur. Halk otobsle22

ri ya da minibslerin temel amac trafik dzenini bozmadan hareket etmek deil, trafikte olduklar sre
ierisinde mmkn olduunca fazla yolcu tamaktr. Bylesi bir atma zellikle kent merkezlerinde nemli skntlara sebep olmaktadr.
FR411
ehir merkezlerinde ana arterlere halk otobslerinin girmesine engel ol
DP411
Halk otobsleri iin zel hat plan
nerilen modelde halk otobsleri ve minibsler aktarma duraklar ile kent merkezleri arasnda altrlmayabilirler. Bylece kent merkezlerinde bu aralarn disiplinsiz hareketlerinin nne rahatlkla geilebilir.
FR412
ehir merkezlerinde ana arterlere minibslerin girmesine engel ol
DP412
Minibsler iin yeni hat plan
Millet Caddesi zelinde ise, Taksim Topkap minibs hatt (dk kapasiteli ve ayakta yolcu tamas mmkn olmayan aralar ile alan) bu gzergh kullanan tek hattr ve trafik asndan nemli bir
problem oluturmamaktadr. Bu nedenle kaldrlmasna gerek yoktur, tam tersine Taksim Topkap aktarma sistemini destekleyecek bir niteliktedir. Fakat Topkap aktarma dura ile balantl olarak alacak
Taksim, Eminn ve Yenikap otobslerinin tmnn kamuya ait ETT otobslerinden olumas nemlidir. Bylelikle sistemde ayn gzergh zerinde karma olarak alan ETT HO (stanbul Halk Otobsleri) otobsleri arasndaki atma da engellenmi olacaktr. Halk otobsleri Topkap aktarma durana bal
29 farkl son durakla ilikili hatlarda kullanlacaktr.
FR42
Aralarn yolcu indirme/bindirme srecini kontrol altna al
DP42
Duraklama kurallar
FR421
DP421

Yolcu indirme/bindirmelerinin olumsuz etkisini azalt

Ayrntl durak dzeni

FR422
Durak haricinde durulara engel ol
DP422
Ynergeler
Toplu tama aralarnn trafik dzenine olumsuz etkileri sadece HOnin veya minibslerin disiplinsiz hareketleri yznden olmamaktadr. Duraklardaki durma, yolcu alma/indirme ve hareket etme sreci
de trafik dzeni asndan nemlidir. Bu nedenle konu ile ilgili otoritelerin hem durak alt yaplarn bu srecin trafik dzenini etkilemeyecei bir alt yapya kavuturmas hem de ynergeler/denetimler yoluyla bu
sreci disiplin altna almas trafik sisteminin etkinliinin arttrlmas iin gereklidir.
V. DAL: HALKLA LKLER
FR5
Getirilen sistemin kamuoyu desteini sala
DP5
Oluturulan iletiim sistemi
Toplu tama sistemleri geni halk kitlelerini ilgilendiren bir konudur. Bu sistemlerde deiiklik
yaplmas kullanclarnn onay ve kabul olmadan gerekletirilemez. Mevcut yapnn aktarmal bir yapya dntrlmesi olduka byk ve kkl bir deiim gerektirmektedir. Edinilmi alkanlklarn deitirilmesi yeni alkanlklar kazanlmasn zorunlu klan bylesi bir deiim srecinin kullanclara detayl bir
ekilde anlatlmas zorunludur.
FR51
Yeni sistemin anlalmasn sala
DP51
letiim aralar
Toplumu bilgilendir
FR511
DP511
Yazl/grsel medya
Deiim ve gerekletirilen projenin, genel hatlar ve yaratmas beklenen faydalar erevesinde
ulusal ve blgesel medya aralaryla insanlara aktarlmas, sistemin kabul grp grmemesinde nemli bir
rol oynayacaktr.
FR512
Blge halkn bilgilendir
DP512
Otobs, durak ve pano ilanlar
Bunun yan sra stanbul genelinde ama zellikle uygulama yaplan blgede otobs, durak ve pano
ilanlar kullanlarak yine insanlar bilgilendirici genel bilgiler kullanclara aktarlmaldr. Bu bilgiler yazl/grsel medyadaki kadar genel olmamal belirli bir detayda bilgileri iletmelidir.
23

Kullanclar bilgilendir
FR513
Bilgilendirici/tantc personel
DP513
Bireysel iletiim kurulabilecek grevliler kullanclarn bilgilendirilmesinde ok nemli bir role sahiptirler. Bu nedenle sisteme gei srecinde, proje kapsamnda kalan blgede danma birimleri oluturulmaldr. zellikle Taksim, Eminn, Beyazt, Topkap, vb. merkezlerde oluturulacak danma masalar
ile kullanclarn bireysel sorular cevaplanmaldr.
FR52
Kullanclara seim ans yarat
Karma uygulamal gei sistematii
DP52
letiim kanallar ok etkin kullanlsa bile kullanclarn mevcut alkanlklarndan kurtulmalar ve
yeni getirilen sistemin avantajlarnn grlebilmeleri iin bir gei dnemi mutlaka planlanmaldr.
FR53
Yeni ulam modelini gelen ikyetler dorultusunda gelitir
DP53
ikyet hatt ve deerlendirme sistemi
Son aamada ise oluturulacak ikyet hatt ile uygulamaya konulan sisteme ilikin eletiriler dinlenerek, sistemde gerekli iyiletirmeler yaplabilir. u anda ETTde bir cretsiz telefon hatt mevcuttur
ancak bylesi bir proje kapsamnda bu hattn kapasitesi geniletilerek, kullanclarn ETT yetkililerine rahatlkla ulamas salanabilir.

5. SONU
Bu alma kapsamnda, Aksiyomlarla Tasarm yntemi kullanlarak, kentii otobs tamacl
hat planlamas probleminin zm iin yeni bir yol haritas nerisi gelitirilmeye allmtr.
nerilen yol haritasnn gelitirilmesi srasnda kullanlan Aksiyomlarla Tasarm yaklam ve
zellikle bamszlk aksiyomu, tasarm srecinin ve amalarnn etkin, hzl ve gvenilir bir ekilde tanmlanabilmesini salamtr. Bunun yan sra nerilen yol haritasna alternatif oluturabilecek yeni bak alarnn ortaya konulabilmesi iin de sistematik, dnsel bir alt yap oluturmutur.
nerilen hat planlamas yol haritas ise zellikle kent merkezlerinde ortaya kan basky ortadan
kaldrarak kent trafiinde genel bir rahatlama yaratabilme abasna ynelik olarak gelitirilmitir. Seyahat
sreleri, ortalama bekleme zamanlar, otobslerin ortalama yolculuk sreleri, otobs doluluk oranlar, yolcularn otobslere homojen dalm, kullanlan toplam otobs says, btnleik bir ulam sistemi salayabilme yetenei, otobslerin trafie k hz, enerji verimlilii, gvenilirlik, evre dzenlemeleri vb. temel performans ltlerinde olumlu gelimeler salanmas hedeflenmitir. Bu performans ltleri erevesinde nerilen yol haritasnn hayata geirilmesine ilikin alternatif modellerin gelitirilerek deerlendirilmesi ve mevcut sisteme gre avantajl olup olmadnn belirlenmesi, bu almay tamamlayc nitelikte ayr bir almann konusunu oluturacaktr. Bu deerlendirme aamasnda ortaya konulabilecek farkl
alternatifler arasnda en iyi zmn seilmesi ise Bilgi Aksiyomu (Aksiyom 2) yardmyla gerekletirilecektir.

6. KAYNAKLAR
1. Albano, L.D. and Suh, N.P. (1992) Axiomatic Approach to Structural Design, Research in Engineering Design,
4(3), 171-183.
2. Babic, B. (1999) Axiomatic Design of Flexible Manufacturing Systems, International Journal of Production
Research, 37(5), 159-1173.
3. Ceder, A., Golany, B. and Tal, O. (2001) Creating Bus Timetables with Maximal Synchronization, Transportation
Research Part A, 35, 913-928.
4. Chang, Y.H., Yeh, C.H. and Cheng, J.H. (1998) Decision Support for Bus Operations Under Uncertainty: A
Fuzzy Expert System Approach, Omega, 26(3), 367-380.
5. Chen, K.Z. (1998) Integration of Design Method Software for Concurrent Engineering Using Axiomatic Design,
Integrated Manufacturing Systems, 9(4), 242-252.
6. Chen, K.Z. (1999) Identifying the Relationship among Design Methods: Key to Successful Application and
Development of Design Methods, Journal of Engineering Design, 10(2), 125-141.
7. Chen, K.Z. (2001) Development of Integrated Design for Disassembly and Recycling in Concurrent Engineering,
Integrated Manufacturing Systems, 12(1), 67-79.
8. Chen, S.J., Chen, L.C. and Lin, L. (2001) Knowledge-Based Support for Simulation Analysis of Manufacturing
Cells, Computers in Industry, 44, 33-49.

24

9. Cochran, D.S., Arinez, J.A., Duda, W.D. and Linck, J. (2001/2002), A Decomposition Approach for
Manufacturing System Design, Journal of Manufacturing Systems, 20(6), 371-389.
10. Durmuolu, M.B. ve Kulak, O. (2004) Aksiyomlarla Tasarm lkelerine Gre Takm almas Esasl Ofis
Hcrelerinin Planlanmas ve Uygulanmas, Endstri Mhendislii, Ocak-Mart, Say 1. Available from:
<http://www.mmo.org.tr/endustrimuhendisligi/2004_1/index.html>[Accessed July 28, 2004].
11. Durmuolu, M.B., Kulak, O. and Tfeki, S. (2002) An Implementation Methodology for Transition from
Traditional Manufacturing to Cellular Manufacturing Using Axiomatic Design, Second International Conference
on Axiomatic Design, Cambridge.
12. El-Haik, B. and Yang, K. (1999) The Components of Complexity in Engineering Design, IEE Transactions, 31,
925-934.
13. Febbara, A.D. and Sacone, S. (1996) Modelling and Performance Analysis of Urban Transportation Networks,
Eds. Bianco, L., Toth, P., Advanced Methods in Transportation Analysis, Springer-Verlag, Berlin.
14. Giachetti, R.E. (1999) A Standard Manufacturing Information Model to Support Design for Manufacturing in
Virtual Enterprises, Journal of Intelligent Manufacturing, 10, 49-60.
15. Goczyla, K. and Cielatkowski, J. (1995) Optimal Routing in a Transportation Network, European Journal of
Operational Research, 87, 214-222.
16. Hensher, D.A. and Daniels, R. (1995) Productivity Measurement in the Urban Bus Sector, Transport Policy, 2(3),
179-194.
17. Huang, G.Q. and Jiang, Z. (2002) Web-Based Design Review of Fuel Pumps Using Fuzzy set Theory.
Engineering Applications of Artificial Intelligence, 15, 529-539.
18. Istanbul Kentii Ulam uras (2002) Kent ve Ulatrma Planlamas Komisyonu 1. Taslak Raporu, stanbul Bykehir Belediyesi.
19. Kar, A.K. (2000) Linking Axiomatic Design and Taguchi Methods via Information Content in Design, First
International Conference on Axiomatic Design, Cambridge.
20. Kaufman, D.E., Nonis, J. and Smith, R.L. (1998) A Mixed Integer Linear Programming Model for Dynamic
Route Guidance, Transportation Research Part B, 32(6), 431-440.
21. Kim, S.J., Suh, N.P. and Kim, S. (1991) Design of Software Systems Based on Axiomatic Design, CIRP Annals,
40, 165-170.
22. Kulak, O., Durmuolu, M.B. and Tfeki, S. (2005) A Complete Cellular Manufacturing System Design
Methodology Based on Axiomatic Design Principles, Computers and Industrial Engineering, 48(4), 765-787.
23. Lee, R.W. and Rivasplata, C.R. (2001) Metropolitan Transportation Planning in the 1990s: Comparisons and
Contrast in New Zealand, Chile and California, Transportation Policy, 8, 47-61.
24. Loizides, J. and Tsionas, E.G. (2002) Productivity Growth in European Railways: A New Approach,
Transportation Research Part A, 36, 633644.
25. Martin, S.B. and Kar, A.K. (2002) Axiomatic Desgin for the Development of Enterprise Level E-Commerce
Strategies, Second International Conference on Axiomatic Design, Cambridge.
26. Matas, A. and Raymond, J.L. (1998) Technical Characteristic and Efficiency of Urban Bus Companies: The Case
of Spain, Transportation, 25, 243-263.
27. May, A.D., Shepherd, S.P. and Timms P.M. (2000) Optimal Transport Strategies for European Cities,
Transportation, 27, 285-315.
28. Murray, A.T. (2001) Strategic Analysis of Public Transport Coverage, Socio-Economic Planning Sciences, 35,
175-188.
29. Murray, A.T., Davis, R., Stimson, R.J. and Ferreira, L. (1998) Public Transportation Access, Transportation
Research Part D, 3(5), 319-328.
30. Ng, N.K. and Jiao, J. (2004) A Domain-Based Reference Model for the Conceptualization of Factory Loading
Allocation Problems in Multi-Site Manufacturing Supply Chains, Technovation, 24, 631-642.
31. Oudheusden, D.L. and Zhu, W. (1995) Trip Frequency Scheduling for Bus Route Management in Bangkok,
European Journal of Operational Research, 83, 439-451.
32. Pedersen,P.A. (2003) On the Optimal Fare Policies in Urban Transportation, Transportation Research Part B:
Methodological, 37(5), 423-435.
33. Phal, G. and Beitz. W. (1988) Engineering Design: A Systematic Approach, Springer-Verlag, Great Britain.
34. Prakash S, Balaji B.V. and Tuteja D. (1999) Optimizing Dead Mileage in Urban Bus Routes Through a
Nondominated Solution Approach, European Journal of Operational Research, 114, 465-473.
35. Qiao, F., Yang, H. and Lam, W.H.K. (2001) Intelligent Simulation and Prediction of Traffic Flow Dispersion,
Transportation Research Part B, 35, 843-863
36. Suh, N.P. (1990) The Principles of Design, Oxford University Press Inc., NY.

25

37. Suh, N.P. (1995) Designing-in of Quality through Axiomatic Design, IEEE Transactions on Reliability, 44(2),
256-364.
38. Suh, N.P. (1998) Axiomatic Design Theory for Systems, Research in Engineering Design, 10, 189-209.
39. Suh, N.P. (2001) Axiomatic Design: Advances and Applications, Oxford University Press, NY.
40. Wallace, D.R. and Suh, N.P. (1993) Information-Based Design for Environmental Problem Solving, CIRP Annals,
42(1), 175-180.
41. Wu, C.C., Chen, Z. and Tang, G.R. (1998) Component Tolerance Design for Minimum Quality Loss and
Manufacturing Cost, Computers in Industry, 35, 223-232.
42. Yang, H., Bell, M.G.H. and Meng, Q. (2000) Modeling the Capacity and Level of Service of Urban
Transportation Networks, Transportation Research Part B, 34, 255-275.
43. Zubieta, L. (1998) A Network Equilibrium Model for Oligopolistic Competition in City Bus Services,
Transportation Research Part B, 32(6), 413-422.

26