Sie sind auf Seite 1von 260
G. POLYA TOAN HOC va nhimng suy luan co li Nguoi dich: Ha Si Ho — Hoang Ching — Lé Dinh Phi Nguyén Hitu Chuong - H6 Thuan NHA XUAT BAN GIAO DUC VIET NAM Cong ti Cé phan Dich vu xuat ban Giéo duc Ha Noi - Nha xuat ban Gido duc Viet Nam gidt quyén cong bé tac phim. 40-2010/CXB/89-10/GD Ma s6: 81696HO-DTH ] O1GIOITHIEU GEORGE POLYA sinh nam 1887 6 Hungary. Ong t6t nghigp dai hoc va bao ve ludn An tién si tai Dai hoc téng hop Budapest. Nam 1940 ong sang MY, tir 1942 ong IA gido stt Dai hoc téng hop Stanford. Ong mat nam 1985 tai California. Ngoai nhimg cong trinh vé If thuyét s6, gidi tich ham, ton thdng keé va gidi tich t6 hop, G. POLYA rat néi tiéng véi nhimg nghién ctu vé qué tinh gidi ton va qué tinh sdng tao toan hoc, duge diic két trong bo ba quyén sich (da dugc dich ra rat nhiéu thé tiéng trén thé gidi, trong dé cé tiéng Viet): How to Solve it? (Giai mot bai ton nhu thé nao?), Mathematical Discovery (Sang tao toan hoc) va Mathematics and Plausible Reasoning (Ton hoc va nhimg suy Iwan c6 li). Mac di duge viét cach day da gin mot thé ki, céc quyén sch cia G. POLYA dén nay vin git nguyén gid tri to 1én doi voi thy co gido céc cap, déi vi sinh vien va hoc sinh mun day va hoc ton hoc (va cd céc mon khoa hgc khéc) mot cAch théng minh va sang tao. TOAN HOC VA NHONG SUY LUAN CO Li gém hai quyén: 1. Quy nap va tuong ty trong todn hoc; IL. Céc so dé cia nhing suy luan cé If. Day 1a ban dich cia quyén I, Quy nap va tuong tu trong toan hoc (ban dich tigng Nga). Ban dich nay da duge Nha xudt bin Gido duc cho in ngay trong nhiing nam khang chién ch6ng Mj ctfu nude 4c ligt nhat. Noi dung tac phdm cia G.POLYA rat phong phi, dé cap dén kién thttc todn hoc tir so cp dén cao cp, lien hé dén vat Ii va mot sO nganh khoa hoe khéc. Céch trinh bay doc,déo, nhiéu ché theo 16i van néi, di dom va kha té nhi. Ching toi lai khong c6 nguyén ban tiéng Anh, nen ban dich khong khdi co nhimg sai sét. Chiing toi mong nh4n duge ¥ kién déng gép clia ban doc va cé diéu kién thuan li dé sita chita ban dich duge tot hon. Nhitng ngudi dich la NOIpAU Quyén sdch nay c6 nig muc dich khdc nhau lién quan khé chat ché. Truéc hét, né nham gitip cc hoc sinh va thay gido day todn vé mot van dé quan trong, van dé nay thudng khong duge cht ¥ ding mic. Theo ¥ nghia nto 6, né cfing 14 mot khdo cttu triét hoc. N6 1a mot quyén Ké tiép céc cong trinh kh&c va ddi hdi phai c6 phan tiép theo. 1. N6i mot céch nghiém khc thi moi kién thie cha ching ta ngodi pham vi ciia ton hoc va logic ching minh (m6n logic nay thuc té la mot nganh cia ton hoc) déu bao gém céc gid thuyét. Tat nhién cé nhimg gid thuyét nay va gid thuyét no. C6 nhing gid thuyét c6 gid tri va dang tin cay, thi du nhw nhinng gia thuyét dugc dién dat trong nhiéu quy luat tng quét cia vat li. C6 nhing gid thuyét khdc vira khong dang tin cay, vita khong co gid tri va mot sO trong chting cé thé lam ban phat buc minh, khi ban doc céc gid thuyét d6 6 trong bdo. Va gitia céc gid thuyét nay va gid thuyét kia cé moi loai gid thuyét, linh cam va du doén. Chiing ta cling 6 c4c kién thtic todn hoc cia minh bing céc suy luan chimg minh, nhung ching ta hé trg cdc gid thuyét cilia minh bang céc suy luan cé li. Mot ching minh toan hoc 1 suy luan chimg minh, cdn két luan quy nap cia nha vat Ii, nhimg bing chimg gidn tiép cia luat gia, nhing dn chting tai liéu cia nha sit hoc va ket luan thong ke cia nha kinh té hoc déu thudc vé suy Iwan cé li. Su khée nhau gitia hai kiéu suy luan nay hét stic 16n vA muon mau muén vé. Suy luan chting minh 1 suy lun dang tin cay khong chéi cai duoc va duit khodt. Suy luan c6 If 14 suy ludn con bap benh, phai tranh cai va c6 diéu kién. Suy lun chting minh tham nhap céc khoa hoc véi cling muic do nhu toan hoc, song tu né (cing nhu ty ban than todn hoc) khong c6 kha nang cung céip nhiing hiéu biét cin bin méi vé thé gidi xung quanh ta. Moi cai méi ma ching ta hiéu biét dugc vé thé gidi déu cé lién hé véi cdc suy luan cé lf 1a suy luan duy nhét ma ta quan tam trong cong hang ngay. Suy luan ching minh c6 nhimg ti¢u chudn chat ché duoc ghi lai thanh Tuat va duge gidi thich bing logic (logic hinh thiic hay logic chimg minh), logic nay 1a thuyét cia céc suy Iuan ching minh. Nhing tieu chudn cita cdc suy Ivan c6 If rat linh dong va khong mot Ii thuyét nao vé céc suy luan nhu vay lai rd rang bing logic ching minh va cé sy nhat quan nhu logic chimg minh. 2. Mot nhan t6 khéc lién quan dén hai kiéu suy luan nay dang dé ta cht y. Ai cting biét rang todn hoc c6é kha nang tuyet diéu day ta céch suy lun chting minh, nhung toi cling khang dinh ring trong cdc chuong trinh hoc tap thong thudng cia cdc migng hoc khong cé mon hee nao cé kha nang nhu vay dé day chting ta vé céch suy ludn c6 Ii. Véi tat cd nhiing ai dang hoc toan, todn so cdip hoac todn cao cap va quan tam nm ving mén hoc nay, t6i muGn néi rang: "Tat nhien chting ta sé hoe ching minh, nhung chung ta ciing s€ hoc cd de dodin niza’, Diu nay nghe ra hoi nguge dvi va toi cén nhdn manh mot vai diém dé trénh su hiéu 1am c6 thé xay ra. Todn hoc duge coi nhu 1a mot mon khoa hoc chting minh. Tuy nhién 46 méi chi 1a mét khia canh cia n6. Toan hoc hoan chinh, duge trinh bay duéi hinh thitc hoan chinh, dugc xem nhu ching minh thudn tuy, chi bao g6m cdc chimg minh. Nhung todn hoc trong qué trinh hinh thanh ggi lai moi kién thie khée ciia nhan loai trong qué trinh hinh thinh. Ban phai du dodn vé mot dinh If todn hoc truéc khi ban chimg minh n6. Ban phai du doan vé ¥ cita chimg minh, truéc khi tién hanh ching minh chi tiét. Ban phai déi chiéu cdc két qua quan s4t duge va suy ra nhimg diéu tuong tu, ban phai thir di thir lai. Két qua cong tac sdng tao cia nha todn hoc 1a suy lugn ching minh, 1a ching minh; nhung ngudi ta fim ra cach ching minh nh& suy Ivan c6 Ii, nho dy doan. Néu vide day toan phan anh & mic do ndo d6 viée hinh thanh toan hoc nhu thé nao thi trong viéc ging day dé phai danh ché cho di don, cho suy luan c6 If. Nhu ching toi da néi, c6 hai kiéu suy luan: suy luan chimg minh va suy luan c6 Ii. Toi nhan thay 12 hai logi suy lan nay khong mau thudn nhau, ma trai lai bd sung cho nhau. Trong suy luan chat ché, diéu chit yéu 14 phan biet chimg minh véi dy dodn, chitng minh c6 can ctf voi dy doan khong can ctr. Trong mot suy luan cé Ii, diéu chi yéu 1a phan biét dy doan véi dy dodn, du doan hop If véi du dodn it hop li hon. Néu ban cht y téi cd hai su khéc nhau d6, thi cd hai suy luan nay cé thé tré thanh r6 rang hon. Mot ngudi nghiém tic nghién ctu todn hoc, dinh ldy toan hoc lam sy nghiep cia doi minh, phai hoc tap céch suy luan ching minh, d6 1 nghé nghiép ciia anh ta va cling 14 die diém néi bat cla khoa hoe cita anh ta. Tuy nhien, dé dat duoc két qua thuc su, anh ta cing cdn hoc tap ca cach suy luan 6 If, dé 1a loai suy luan ma ca hoat dong séng tgo cia anh ta sé phu thudc vao dé, Ngudi hoc toan nhu mot mon phy hogc chi vi yéu toan cling phai lam quen chut ft véi suy luan chting minh; cling c6 thé ngudi do khong dac biét cn thiét phai 4p dung truc tigp nhimng suy luan d6, nhung anh ta phai nam duge tieu chun - dé c6 thé so sanh cae két luan c6 thé xdy ra - duge néu ra nhy 1a cdc chtimg minh cac két luan anh ta thudng gap trong cudc sOng hién dai. Nhumg trong moi cong viéc céa minh, anh ta cén nhiing suy luan cé If. Trong moi trugng hop, ngudi nghién cifu toan hoc mong muén c6 nhiing déng gop trong Tinh vuc nay, di nhing hing thit sau nay cita anh ta thé nao di nifa, cing cn phai co ging hoc thdng thao ca hai loai, suy luan chimg minh va suy lun c6 If 3. Toi khong tin rang cé mot phuong phép bao dam tuyét d6i viéc hoc thong thao céch du doan. Trong moi truéng hgp néu cé mot phuong phap nhu thé di nia, thi toi cing chua duge biét va diéu hién nhién 1a toi khong hé c6 tham vong trinh bay phuong phép d6 6 nhiing trang sau. Ap dung mot céch c6 hiéu qua cae suy lun cé Ii 14 mot Ki nang thyc hanh va Ki nang d6 cing nhw moi ki nang thyc hanh khdc déu hoc duge bing con dudng bat chuéc va thyc hanh. Toi du dinh lam tat cd nhing gi toi cé thé lam duoc dé gitip ban doc ham mudn hoc thong thao c4ch suy luan cé Ii, song tét cd nhiing gi toi co thé dé nghi thi d6 chi 14 nhiing thi dy 1am mau va kha nang thuc hanh chu déo. Trong quyén séch nay, t0i sé thudng ban dén nhimg phat minh todn hoc lén va ho. Toi khong thé ké lai lich sit thuc su cita viée phat minh, béi vi thuc té khong ai biét diéu d6. Tuy nhien, toi sé 6 ging tim ra lich sir c6 thé ding cia vigc phat minh da cé thé xay ra. Toi c6 gang 1am néi bat cdc suy nghi lam co sd phat minh, nhing suy dién cé If da dan téi phat minh, néi tom lai 1a tat ca nhing gi ding bat chudc. Tat nhién, t0i cO ging thuyét phuc ban doc, dé 1a nhiém vu cia t0i v6i ty céch 1a thiy gido va Ia tac gid. Tuy vay, toi sé hoan toan trung thyc véi ban doc trong van dé that sy co ban, toi sé chi c6 ging thuyét phuc ban doc & nhimg ché ma toi cho Ia diing va c6 ich. Sau méi chuong déu c6 néu ra céc tht du va chi thich. C4c cht thich lien quan t6i cdc van dé qué sau hodc qué té nhi déi v6i noi dung cia chuong hodc lién quan ti cdc van dé ft nhiéu & ngoai phuong hudng chi yéu cia suy luan. Mot s6 bai tap tao cho ban doc kha niing xét theo cdch méi cdc chi tiét chi mdi néu ra trong bai. Tuy nhién, phdn 16n céc bai tap tao cho ban doc kha nang rit ra cdc két Juan cé If cia chinh minh. Truéc khi bit tay vao gidi bai ton kh6 hon & cudi chuong, ban doc cain doc that ki céc phiin tuong tng clia chuong cling nhu xem lyét qua céc bai todn 6 canh, phén nay hoac phan kia c6 thé chtta chiéc chia khod. Dé dam bao cho ban doc c6 duge chiéc chia khod nhu thé (hoac dé gigu ban doc chiéc chia khod d6) nham cé6 Igi nhat cho viée hoc tap, tac gid khong chi chi ¥ nhigu dén noi dung va hinh thitc cac bai todn duge néu ra, ma ca dén cdch sdp xép ciia chting nif. Thuc té, viée sip x€p cdc bai todn ndy doi hoi nhiéu thdi gian va cOng site hon IA ngudi ta cé thé hinh dung hodc xem nhu Ia can thiét, néu nhin mot chiéu. Dé phuc vu duge rong rai ban doc, t0i c6 gang minh hoa méi van dé quan trong bing thf dy cang so cap cang tot. Tuy nhién, trong mot vai trudng hop toi bude phai lay thi dy khong hoan toan so cap dé 1am cho khang dinh dai site thuyét phuc. Thuc té, toi cam thay rang toi phai néu ra ca nhitng thi du c6 tinh chat lich sit, nhimg thi du c6 vé dep toan hoc thyc sy va nhimg thi du minh hoa tinh chat song hanh cita céc phyong phdp trong cdc mon Khoa hoc khéc hoic trong ddi song hing ngay. Can phai néi thém 1a trong cdc cau chuyén duoc néu ra, nhiéu cau chuyén c6 hinh thitc dit khoat do ket qua thi nghiém tam If khong hinh thtic. Toi cé trao déi van dé v6i nhiéu nhém sinh vién khéc nhau, thinh thoang lai ngimg trinh bay va hdi, chang han: "Néu & trong trudng hop 6, ban phai lam thé nao?". Mot vai ché trong bai viét duéi day da nhac dén cdc cau tra Idi cua thinh gid hoac la toi da thay déi luan diém ban dau do phan img cia ngudi nghe. N6i tém lai, 01 c6 ging ding toan bd kinh nghiém cia minh, mot ngudi nghién cttu, mot thay gido, nham tao cho ban doc mét kha nang thich hop dé bat chuéc mot cach c6 suy nghi va dé doc lap cong tac. Cée thi du vé cdc suy lwan cé If duge chon trong quyén séch nay c6 thé soi séng phin nao mot van dé dang dug tranh lan soi ndi: vn dé phuong phap quy nap. Cau hdi chinh dat ra nhw sau: "C6 céc quy tic déi véi phuong phép quy nap hay khong?". Mot s6 nha triét hoc ni "C6", da so cée nha bac hoc lai nghi "Khong c6". Dé thdo 1uan mot cach c6 fch, can dat van dé mot cach khdc, Ngoai ra, cin phai giai thich van dé theo cach khac, phu thugc it nhat vao céch "tm chuong trich ca" cé truyén hay vao chi nghia hinh thitc kiéu méi, nhung tiép xtc chat ché hon voi thyc tién cua céc nha bac hoc. Truéc hét, ta chti ¥ rang suy luan quy nap 1a trudng hop riéng ciia suy luan cé Ii. Ta fing nhan thay (cde tc gia hign dai da quen hin diéu d6 va vai téc gid xua nhu Euler, Laplace da thay r0) rang vai tro ciia két luan quy nap trong viéc nghién cfu todn hoc cling giéng nhu vai tro ciia ching trong viée nghién cifu vat li, Sau d6, ban c6 thé quan sat va so sanh cdc thi du vé suy luan cé If trong cae van dé todn hoc. Va nhu thé 1a viéc nghién cttu quy nap vé phép quy nap duge mé ra. Khi nha sinh hoc dinh nghién ctu mot van dé téng quat nao dé, chang han nhu di truyén hoc, diéu rét quan trong d6i véi ong ta 1a chon dugc mot dang dac biét nao dé cha cay tréng hoc dong vat, dang d6 hoan toan thich hop v6i thi nghiém cia ong ta. Khi nha hod hoc chr dinh nghién ctfu mot van dé tng quat nao d6, ching han t6c do phan tmg hod hoc, diéu rat quan trong ddi véi Ong ta 1a chon duge cac chat dac biet nao dé, thuan tién cho viéc tién hanh c4c thi nghiém thich hgp vé van dé nay. Viéc Iva chon vat ligu thé nghiem thich hop that hét stic quan trong d6i voi vige nghién ctu quy nap bat ki mot van dé gi. Toi cdm thay c6 Ié todn hoc vé phuong dién nao d6 chinh 1a vat li¢u thf nghiém thich hgp nhét dé nghién cv suy lan quy nap. Viéc nghién cifu nay yéu céu cé mot vai thf nghiém tam If, Ban hay ding kinh nghiém thir lai xem cc loai két luan khéc ‘nhau c6 anh hwéng nhu thé nao dén niém tin cia ban vé gia thuyét dang duge xét. Do céc d6i tugng todn hoc thudng don gidn va r6 rang, nén chting thich hgp nhat d6i véi loai thi nghiem tam Ii nay so voi céc déi tuong cia bat ki mot nganh nao Kkhéc Trong nhimg trang sau, ban doc sé hoan toan cé thé thay ro diéu dé. Vé quan diém triét hoc, toi nghi ring déng 1é xét mot trudng hop riéng cla suy luan quy nap, ta xét quan niém téng qudt hon vé suy luan cé If thi tot 7 hon. Toi cho ring céc thf du trong quyén séch nay dén dan chun bi cho mot quan diém xéc dinh va hoan to’n thod dang cia suy luan cé li. Tuy nhién, toi khong bat ban doc phai thita nhan quan diém cita toi. Thuc té, t6i khong phat biéu c4c quan diém dé trong quyén I, toi muén ring céc thf du ty n6 néi ra. Bon chuong du cia quyén Il sé danh cho viée nghién cifu tng quat, 10 rang hon vé suy Iuan c6 Ii. day, t0i thiet lap mét céch so 46 hod cdc suy dién cé If, nay sinh tir cdc thi du duoc néu, ti co gang he théng hod cdc so dé nay va diém lai mgt s6 trong cdc quan tuong hé cita chting véi nhau va quan hé cita chting véi céc khai niem vé xéc suat. Tac phim nay 1a phan tiép theo quyén Gidi mot bai todn nhu thé nao? (NXB GD, 2008) truée day ciia toi. Ban doc quan tam téi van dé nén doc ca hai quyén, song trat ty khong quan trong lam. Céc bai trong quyén nay duoc cau tao sao cho cé thé doc né ma khong phu thudc vao quyén truéc. Trén thyc t€, trong quyén sdch nay chi cé mot vai chi dan truc tiép lien quan dén quyén sich trude va trong khi doc ln dau c6 thé khong chi ¥ dén ciing duge. Tuy vay, céc chi din gidn tiép vé quyén sdch trudc hau nhu déu cé trong moi trang va hdu nhu trong méi cau cia mot s6 trang & quyén sdch nay. Thuc té, quyén sdch nay c6 nhiéu bai tap va mot s6 minh hoa quan trong hon ma quyén séch truéc, do khudn khé va dac tinh so cp cia nd, chura co. Nhiéu phan ciia quyén séch nay da duge trinh bay trong céc bai ging cha toi, mot s6 phiin da dugc trinh bay vai lan. Trong mot s6 phén va vé mot vai Phuong dién t0i gid nguyen giong van ndi. Toi khong nghi ring néi chung nén ding giong van dy trong cfc tai ligu in vé toan hoc, nhung trong trudng hop nay, diéu d6 c6 thé thich hop hodc ft ra c6 thé tha thit duoc. Vige ap dung mot cach hi@u qua cdc suy Iwan c6 Ii déng vai tra rat quan trong trong vigc gidi todn. Quyén séch nay c6 ging minh hoa vai tr dé bang nhiéu thf du, nhung nhiéu khia canh khéc cia viée gidi todn, ddi héi sy minh hoa tuong tu, vin con tén tai. Nhiéu van dé n6i dén 6 day céin duge tiép tuc hoan thién. Ban doc nén déi chiéu cc quan diém ciia toi vé suy luan c6 If v6i quan diém cita cdc tdc gid khac, nén xét cdc thi du c6 tinh chat lich sit mot cach ti mi hon, ciing nén nghién citu trong pham vi cé thé céc quan diém vé phat minh va gidng day bang cc phuong phap tam If hoc thuc nghiém,... Con nhiéu van dé nhw vay nhung mét vai van dé cé thé 1a khong cé tac dung. Quyén sdch nay khong phai 1a séch giéo khoa. Song, t0i hi vong rang, véi thei gian, quyén sch sé c6 anh huéng dén viéc trinh bay thong thudng cua sach gido khoa va viéc Iya chon pham vi céc van dé. Van dé viét lai sch 8ido khoa thong thudng theo hudng vach ra, khong phai la phi cong. George Polya Chuongl PHEP QUY NAP 1. Kinh nghiém va quan niém Kinh nghiem dua dén su thay déi quan niém cia con ngudi. Chting ta hoc tap xuat phat tir kinh nghiém, hay n6i ding hon 1a chting ta phai hoc tap tir kinh nghiém. Sir dung kinh nghigm mot cdch higu qua nhdt, 46 18 mot trong nhing nhiém vu to én cia con ngudi, cdn lao dong dé giai quyét nhi¢m vu do 1a chite nang chan chinh cita cdc nha bac hoc. Nha bac hoc, ding voi danh hieu d6, co gang rit ra quan niém dting din nhat tir kinh nghiem da biét va thu thap nhGng kinh nghiém thich hop nhat dé xay dung nén quan niém dting vé mot van dé dat ra. Phuong phap nho dé nha bac hoc xit li véi kinh nghiém thudng goi 1a phép quy nap. Trong muc sau day ching ta sé nghién cifu mot thi du don gidn. 2. Sw tiép xc goi ¥ Phép quy nap thutng bat dau bang su quan sat. Nha khoa hoc tu nhién cé thé quan sat cudc s6ng cita loai chim, nha tinh thé hoc quan sét hinh dang céc tinh thé. Nha toan hoc, quan tam dén Ii thuyét s6, quan sdt tinh chat cdc s6 1,2;,3; 4, Sse Néu ban muén quan s4t cudc sOng cita loai chim dé cé thé dat duge nhing két qua If thi, thi trong mot chimg myc nao dé, ban phai hiéu biét vé chim, phai thich va tham chi phai yéu loai chim nita. Cing nhu vay, néu ban mun quan sat nhimg con s6 thi ban phai thich thi vi chting va trong mot mic do nao dé, phai hiéu biét ching. Ban phai biét phan biét s6 chin va sé 1é, phai biét cdc sO chinh phuong I, 4, 9, 16, 25,... va cdc s6 nguyen t6 2, 3, 5,7, 11, 13, 17, 27, 29... (tot nhat 12 xem I nhu la "don vi" va khong gop n6 vao céc s6 nguyén t6); ngay ca v6i nhimg kién thtc don gian ban ciing cé thé nhan thay mot cai gi thi vi. Ngau nhién, ban gap cdc he thite: 34+7=10; 3+17=20; 13+17=30 va ban nhan thay gitta chting c6 mét vai ché giéng nhau. Ban cé ngay ¥ nghi 1a nhig s6 3, 7, 13 va 17 1a nhing so nguyen t6 1é. Téng cita hai sé nguyén t6 1é 9 tat nhién 1a s6 chan. That vay, cdc s6 10, 20, 30 14 chin, Nhung cé thé ndi gi vé cAc s6 chin khac? Ching cé thé dugc biéu dién tuong tu nhu vay khong? S6 chin dau tien bang téng ciia hai s6 nguyen t6 1é, duong nhién 1a 6=3+3. Tim tiép, ta thay: 8=34+5 10=3+7=5+5 12=5+7 14=3+11=7+7 16=3+13=54+11 Cit tiép tuc mai thé chang? Di sao nhing trudng hop riéng da khdo sat ciing 1am chiing ta nghi t6i mot diéu khang dinh chung 1a: "Moi sé’ chdn Ion hon 4 déu 6 thé biéu dién duéi dang tng ciia hai sé nguyen télé". Phan tich nhimg truémg hgp ngoai 1é - céc s6 2 va 4 khong thé 1a téng ciia hai s6 nguyén t6 1é - chiing ta cé thé bing long véi digu khang dinh it truc tiép hon sau day: Bat ki mét sé chdn ndo khong phdi ld s6 nguyén t6 va khong phdi la binh phuong cita mét s6 nguyén 16, cling c6 thé biéu dién duéi dang téng iia hai s6 nguyen t6 le. Nhu thé 1a ching ta da phat biéu mot gid thuyét. Ching ta tim thay gia thuyét d6 nhd phép quy nap. Néi mot céch khdc, gid thuyét dé nay sinh trong ching ta nh két qua cila sy quan sat va da duge chi ra bing nhimg thf du riéng biét. Nhiing chi dn dé tuong d6i it trong Ivgng. Ching ta chi c6 nhiing co sé rat mong manh dé tin vao gid thuyét cia minh. Tuy nhién, chiing ta c6 thé tim thay moi nguén an di 6 ché 1a, cdch day hon 200 nam, Goldbach (Gonbac), nha todn hoc dau tién da phat biéu gid thuyét 46, cing khong cé co sé gi ving chic hon. Gia thuyét cia Goldbach cé dting khong? Ngay nay chua ai co thé tra 10i cau hoi dé. Mac di mot s6 nha toan hoc vi dai da cé nhimg c6 géng Ién nham lam sang to vén dé, nhung cho dén nay, gid thuyét cha Goldbach cing nhu & thdi Euler (Ole), vin 14 mot trong "nhiéu tinh chat cia cdc sO ma chiing ta rat quen thu6c, nhung ching ta vin chua ching minh hay bac bé duge". Bay gid, ching ta hay nhin lai sau va c6 gang rit ra tir suy_ luan 6 trén nhiing bus cé thé 1a dién hinh d6i v6i qué trinh quy nap. Truéc tien, ching ta thy mor sit gidng nhau nao ddy. Ching ta biét rang 3, 7, 13 va 17 18 nhig s6 nguyén 16, con 10, 20 va 30 1a nhiing s6 chan va ba hé thitc 3 + 7 = 10; 3 + 17 = 20; 13 + 17 = 30 1a tuong tw. 10 Bude tiép theo 1a khdi qudt hod. Ti b6n s6 3, 7, 13 va 17, ching ta chuyén sang toan bd nhiing nguyén t6 lé; tir 10, 20 va 30 — sang toan bé nhig s6 chan va sau d6 dén hé thitc téng quat c6 thé c6: S6 chan = s6 nguyén té + s6 nguyén to. Nhu vay 1a ching ta da phat biéu chinh x4c mot diéu khang dinh téng quat. Tuy nhién, dé chi mdi 1a gid thuyét, chi mdi 14 diéu "khang dinh thi", diéu dé c6 nghia 1 diéu khang dinh chua duge ching minh thi khong thé coi 14 chan Ii, no chi méi la c6 gang tién t6i chan If. Tuy nhién, gia thuyét d6 c6 mot vai diém tiép xtic gi ¥, ti€p xtc vdi kinh nghiém, voi cdc "su kién", véi "thuc té". Gid thuyét d6 diing v6i nhimg s6 cu thé 10, 20, 30 va ca véi 6, 8, 12, 14, 16. Chting ta di mo ta trong nhimg nét téng quat giai doan déu cia qué trinh quy nap bang nhiing nhan xét do. 3. Su tiép xtc cing cd Ban khong dugc qué tin vao bat ki mot gid thuyét chua dugc ching minh nao, ngay ca nhiing gid thuyét do nhing ngudi cé uy tin 16n dua ra, cd nhing gid thuyét do chfnh ban néu ra. Ban phai c6 gang chtg minh hay bic bd nd, ban phai thir n6. Ching ta hay tht gid thuyét cha Goldbach, nghia 14 nghién citu mot sé chdn nao do va xét xem né cé6 phai 1a téng cia hai sé nguyén t6 1é hay khong? Ching han, nghien ctu so 60. Hay thuc hién mot phép "tua thf nghiém", theo céch ndi cia Euler. $6 chan 60 cé phai 1a téng cia hai s6 nguyén t6 1é khong? Diing chang 1A 60 = 5 + mot sO nguyén 16? Cau tr loi 1a khong: 55 khong phai la s6 nguyén t6. Néu cit nhu thé mai thi ta sé khOng tin gid thuyét 1a ding. Song, phép thit tip theo cho: 60=7+ 53 va 53 1a sO nguyén t6. Thé 1a gid thuyét duge x4c nhan thém trong mot trudng hop nita. Két qua ngugc lai sé quyét dinh s6 phan cuéi cing cita gid thuyét Goldbach. Néu thir véi tat cd nhing s6 nguyen t6 nhd hon s6 chin da cho, chang han 60, ma vin khong phan tich duge s6 chin d6 thanh téng hai s6 nguyen t6, thi at 1 ban sé nghi ng& gid thuyét. Xac nhan gid thuyét trong tung hop sé 60, ban van chua di dén két luan dit khoat. Tat nhién la ban khong chimg minh dinh li bang mot su xdc nhan duy nhat. Song, ban sé xem su x4c nhan dé nhu 1a mot i dau higu thuan Igi, ang ho gid thuyét, lam cho n6 c6 If hon. Con viée coi diu higu than Igi d6 cé trong lugng t6i mic nao thi di nhién 1a viée riéng ciia ban. Hay tré lai mot chit véi sé 60. Sau khi da thir cc s6 nguyén t6 3, 5, 7, chiing ta c6 thé thir tiép nhing nguyén t6 cén lai cho t6i 30 (r6 rang 1a khong can thiét phai tiép tuc qué 30 = 60 / 2 vi trong hai s6 nguyen t6, ma téng bang 60, mét s6 phai bé hon 30). Bang cach thir, chting ta c6 dugc tat cd cdc cach phan tich 60 thanh téng ciia hai s6 nguyen t6: 60 =7+ 53 = 13 +47=174+43 =19+41 =23+27=294 31. Ching ta cé thé tin hanh mot cach c6 hé thong va nghién cttu tir s6 chan nay dén sé chan khdc nhu da lam voi s6 60. Két qua cé thé viét trong bang sau: 10=34+7=54+5 12=5+7 14=3411=7+7 16=3+13=5+11 18=5+13=7+11 20=3+17=74+13 22=34+19=5417=11411 24=5419=7417=114 13 26=3+23=7419=13+13 28=54+23=11+17 30=7423=11+19=13417 Gia thuyét duge x4c nhan trong moi trudng hgp da xét & day. Méi su xdc nhan ké tiép trong bang nay nhdn manh gia thuyét, 1am cho n6 dang tin cay hon, cé li hon. Tat nhien 1a khong phai su x4e nhan dé duge chting minh véi bat ct s6 nao. Ching ta can nghien ctu céc quan sat, so sénh doi chiéu chting va tir d6 rit ra cdi chia khoa hién nay chua thé hién 10 rang. Trong trung hop & day thi rét Kho phat hién ra tir bang tren chiéc chia khod c6 thé gitip do chting ta thuc su. Tuy vay, nhin bang ciing c6 thé nim duoc ¥ nghia cia gid thuyét. Bang cho ta thay cé bao nhiéu céch biéu dién mot s6 chan xép trong bang do — thanh téng ciia hai s6 nguyen t6 (v6i s6 6, c6 mot cach, véi sé 30, 6 ba cach). $6 céc cach 12 biéu dién d6 cha mot sé chan 2n hinh nhw 1a "tang khong déu" cing v6i n. Gid thuyét cia Goldbach phan 4nh niém hi vong rang sé cc cach biéu dién sé khong bao gid tut xudng s6 0 di ching ta c6 mé rng bang dén dau. Nhing trudng hop riéng ma ching ta da nghién cifu c6 thé chia thanh hai nh6m, mot nhém truéc khi phat biéu gid thuyét va mot nhém sau khi phat biéu gid thuyét. Nhém dau din dén gia thuyét, nhom sau cing cé gia thuyét. Moi truéng hop — cita cd hai nhém - déu tao nén mot loai tiép xtic gitta gid thuyét va "su kién". Bang trén khong phan biét nhiing diém tiép xtic "goi y" va "ciing co". Bay gid hay nhin lai lap luan trén day va c6 gang ghi nhé nhimg nét dién hinh d6i véi qué trinh quy nap. Mot khi gia thuyét da duoc phat biéu, chting ta sé c6 gang tim hiéu xem né diing hay sai. Gia thuyét c6 tinh chat téng quat cha chung ta nay sinh tiv mot s6 th du riéng biét mA né duoc nghiém ding. Va chiing ta con nghién cifu them mot s6 trudng hop dac biet khdc. Vi gid thuyét dé ding v6i moi thi du da dugc xét, nén niém tin cha ching ta cang dugc tang cudng. Theo t0i, chting ta méi chi lam nhiing diéu ma nhing ngudi cé If tri thudng lam. Va nhw vay Ia ching ta da cong nhan mot nguyén tic: Mét khdng dinh téng quat cé tinh chat gid dinh tré nén cé li hon néu nd duge xéc nhdn thém trong mot truéng hop dae biét khac. Phai chang nguyén tic dé 1 co sé ciia qué trinh quy nap? 4. Phuong phap quy nap Trong cudc s6ng c6 ngudi thydng bam chat vio do tuéng, ndi mot cach khéc ho khong dam nghién cvu nhiing khéi nigm dé dang bi kinh nghiem bac bé, vi ho ngai tinh than mat can bing. Trong khoa hoc, ching ta cin mot phuong phap khac han, dé 1 phitong phdp quy nap. Phuong phép nay c6 mue dich 1am cho quan niém cua ching ta gan véi kinh nghiém & mic do c6 thé dugc. N6 ddi héi su ua thich nhat dinh d6i V6i cai gi thuc té t6n tai. N6 ddi hdi ching ta sn s&ng tir su Khéi quat rong lon nhat tré vé v6i nhimg quan sat cu thé nhat. No doi hdi ta ndi "co thé” va "c6 kha nang" voi hang nghin mttc do khéc nhau. N6 ddi héi nhiéu diéu khéc va dic biét 14 ba diéu sau day: Mot la, ching ta phai séin sang duyét lai bat ki quan niém nao cia ching ta. Hai la, chiing ta phai thay déi quan nigm khi c6 li do x4c dang. Ba la, chiing ta khong duge thay déi quan niém mot céch tuy tien, khong c6 ca sé day di. 13 Nhig nguyén tac 4y tuéng nhu tam thudng nhung phai c6 nhiing difc tinh khéc thutng mdi theo dugc. Nguyen tic thir nhat doi héi "su ding cam cita tri tué". Ban phai diing cam xem xét lai quan niém cia ban. Galilei (Galile), ngudi da bac bd nhimg thanh kién ci cia nhing ngudi duong thdi va uy tin cia Aristote, 14 m6t tém guong vi dai vé su diing cam ciia tri tué. Nguyén tac thit hai doi héi "su trung thyc cita tri tué". Khu khu bdo vé gid thuyét, r rang Ia bi kinh nghiém bac bé, chi vi dé 1a gia thuyét cita t0i, nhu vay 1a khong trung thuc. Nguyén tac thit ba doi héi "tinh nhdn nai sing sudt". Thay déi Quan niém ma khéng cé su nghién cfu nghiém chinh, chang han chi vi chay theo "mot", 1a mot diéu ngu xudn. Song, ching ta khong cé thi git va khong di sttc dé nghien ctu mot c4ch nghiém tic moi quan niém cua ching ta. Vi vay, phai sang suét danh cong viéc hang ngay, danh nhiing thac mac, nhimg néi hoai nghi néng héi cia ching ta cho nhing quan niém ma chting ta hi vong cé thé sita duoc. Sy ding cam cia trf tué, lng trung thuc va tinh kién ti sang suét 1a phém chat cao quy cua nha bac hoc. NHUNG THi DU VA CHU THICH VE CHUONG I 1, Dig dodn xem nhiing so hang ctia day so sau duge chon theo quy téc nao? 11, 31, 41, 61, 71, 101, 131,... 2. Xét bing 1 =0+1 2+34+4 =1+8 5+64+74+8+9 =8+27 10+ 114+ 124134 14+ 15 + 16=27+ 64 Du dodn xem thi du dé theo ding quy ludt chung nao? Biéu dién bang ki hiéu todn hoc va chitng minh. 3. Xét gid tri cila cde téng lién tiép: 1; 143; 14345; 14+34+5+7;.. 6 theo quy tdc don gidn nao khong? 4. Xét gid tri clia cdc tong lién tiép: 1; 148; 14+8+27; 1+8+27+ 64... c6 theo quy téc don gidn nao khéng? 10. Ba canh cia mot tam gidc cé chiéu dai tuong ting Ia 1, m van; 1, m,n la nhiing s& nguyén duong, 1 Sm 3), 6 th du 2, khi chuyén tir géc nhon sang géc tuy ¥ a, chting ta da wit bé diéu han ché 0° +—4+—4>- an x Se TH x qe Fai--+2-=4+5-— 4 3°75 7 9 «WW D6 1A chudi néi tiéng cita Leibniz. Bién phap téo bao cia Euler cing dat duge két qua da biét. Euler vit: "O day, phuong phdp cia chiing ta - mot 27 Phuong phép hinh nhu chua dit vimg chic, da duge x4c nhan mot céch hing h6n. Vi vay, néi chung khong nén nghi ng’ nhiing két qua khéc thu dugc bing phuong phép nay”. 5) Tuy thé, Euler van tiép tue nghi ngo. Ong van tiép tyc kiém tra bing so nhu da néi 6 phan 3); nghién cttu them nhiéu chudi, them nhiéu s6 thap phan va trong moi trudng hop ong déu thay su phi hop. Ong thir cd véi nhimg phuong phép khdc, va cudi cling khong nhiing ong da tim duge gid tri gan ding ma ca téng ding = cita chudi Jacob Bernoulli. Ong da tim duoc mot céch ching minh méi. Phép ching minh nay tuy kin déo va té nhi nhung da dya tren nhing If 1é don gian hon va da duge cong nhan Ja hoan toan chat ché. Nhu vay 1 hé qué dang cha ¥ nhat ciia phdt minh cha Euler da dugc hién nhien cong nhan. Nhiing ching cé trén day chac da lam cho Euler tin rang két qua cia ong 1a ding’. 7. Tuong ty va quy nap Chiing ta mu6n biét mot cdi gi dé vé ban chat cia nhiing suy luan phat minh va quy nap. C6 thé nhén manh diéu gi trong cau chuyén via dua ra 6 tren? 1) Bude quyét dinh cia Euler rat tao bao. Vé phuong dién logic chat ché thi rO rang Ong da pham sai lm. Euler da ding mot quy tic vio mot trugng hop ma quy tac dy chua duge xéc nhan, ding mot quy téc cla phuong trinh dai s6 cho mot phuong trinh khong dai s6. Vé phuong dién logic chat ché thi céc bude di cua Euler khong c6 co sé xac dang. Tuy nhién, ong da c6 co sé & phép tuong tu, phép tuong tu voi nhimg thanh tu ruc ré nhat cia mot nén khoa hoc dang phat trign; nén khoa hoc ma vai nim sau chinh Ong da goi IA "gidi tich cia vo han", Nhing nha todn hoc khic, trudc Euler, da chuyén tir hiéu hitu han dén hiéu vo cing bé, tir téng cia mot so hiu han so hang dén téng cia v6 s6 s6 hang, tir tich hau han t6i tich vo han. Va ciing bing céch nay, Euler da di tir phuong trinh bac hau han (phuong trinh dai s6) dén phuong trinh bac vo han, bing cach ting dung vao trudng hop vo han quy tc duge thiét l4p cho tru’ng hop hitu han. Su tuong ty nay, sy chuyén tir hiu han sang vo han nay, cé nhiéu cam bay. Buler da trinh nhing cam by dé nhu thé nado? Mot s6 ngu’i néi ring ong co t6 chat thien tai, va tat nhién noi nhu vay hoan toan khong phai IA giai thich, * Gan 10 nam sau phét minh dau tién ciia minh, Euler da tré lai vin dé 46, da tra loi nhitng ¥ kien phan d6i, hoan thien them mot bude phuong phép phat minh dau tien cia minh va dua ra cach ching minh méi hoan toan khéc. 28 Euler da c6 co sé nghiém tic dé tin vao phat minh cia minh. Chi c4n tinh y mot chit 1a ching ta cé thé hiéu 16 nhiing co sé d6, khong cén phai cé mot su sdng suét siéu pham cia céc bac thién tai. 2) Nhimng co sé dé Euler tin vao phat minh dé, ma ta da trinh bay tém tat 6 ten, khong phai 1a nhing co sé da duge ching minh. Euler khong quay vé nghién citu céc co sO cia gid thuyét cia Ong (biéu dién sinx dudi dang tich vo han), cla viéc manh dan chuyén tir hdtu han sang vo han, ma chi nghién citu nhiing hé qua cia n6. Ong xem su x4c nhan cha mot hé qua bat ki nao nhu thé 1a bang chitng thuyét minh cho gid thuyét cia minh. Ong cong nhan ca nhing su x4c nhan gén diing va dting, nhung chic 1a coi trong cai sau hon. Ong cing nghién ctu nhing hé qua c6 lién quan chat ché v6i nhing gid thuyét trong tu (dac biét 1a tich tmg v6i 1 — sinx) va xem su xéc nhan nhing hé qua d6 nhu 1a bang ching thuyét minh cho gia thuyét cia minh. Cféc co sé cla Euler dting 14 co sé quy nap. Nghién citu hé qua ciia gid thuyét va danh gid n6 wen co sé ciia su nghién citu ay 14 mot bién phdp quy nap dign hinh. Trong nghien ctu khoa hoc ciing nhu trong cudc sOng binh thuéng, ching ta tin hay phai tin nhiéu hay ft vao gia thuyét tuy theo nhimg hé qua cha n6 c6 phii hgp véi thyc tién hay khong. N6i t6m lai, nhu ta da thay, c6 1 Euler da suy ludn theo céch ma nhing ngudi cé Ii tri, bac hoc hay khong phai IA bac hoc, thudng suy luan. C6 1é ong da cong nhan mot s6 nguyén Ii. Gid thuyét sé trd nén 6 li hon méi ln mt hé qud méi nao a6 duge xéc nhén. Va: ; Gid thuyét tré nén v6 li hon néu gid thuyét tuong tu tré nén c6 li hon. Phai chang nhimg nguyén If dé nim trong co sé cita qué trinh quy nap? NHUNG THI DU VA CHU THICH VE CHUONG IT PHAN MOT 1. Khai quat hoa ding A. Hay tim ba s6 x, y, z thod man hé phuong trinh: 9x -6y — 102 29 30 Trong ba phép téng quat hod B, C va D duéi day, phép téng quat nao c6 thé tao diéu kién t6t nhdt cho viée gidi A? B. Tim ba dn s6 trong mot hé ba phtong trinh. C. Tim ba dn s6 tit hé ba phutong trinh, ma hai phwong trinh ddu la bac con phutong trinh thit bu la bac hai. D.Tim hai dn s6 tit hé n phuong trinh, n —1 phuong trinh dau la bae nhdt. Cho mé6t diém tuy § va mot hinh chép "déu"", day la hinh sdu canh (hinh chép goi la "déu" néu day cita nd ld da gide déu va diténg cao cia hinh chép di qua tam ctia da gide ddy). Hdy tim mat phang di qua diém aa cho va chia déi thé tich cia hinh chép. Dé goi §, xin hdi ban: "Su khdt quat ding la gi?”. A- Cho ba diténg thang khong ndm trong mét mat phdng va cting di qua mét diém O. Dung mét phang qua O va nghiéng déu déi véi ba dudng théing dy. B- Cho ba dung thang khong ndm trong mét mat phdng va cting di qua mét diém. P la mét diém nam trén mét trong ba dudng thdng dé. Qua P dung mét mat phdng nghiéng déu doi vi ba duéng thang. So sdnh cdc bai todn A va B. Cé thé ding cach gidi ctia bai ndy dé gidi bai kia khong? Méi lién hé logic cia ching d ché nao? A- Tinh tich phan Py fa+ Py de “ B-Tinh tich phan fe + 2 y 3dr 0 trong dé p la mét 86 duong cho truév. So sdnh cdc bai todn A va B. Cé thé diing cach gidi ctia bai nay dé gidi bai kia khong? Méi lién hé logic ctia ching 6 ché nao? Truéng hgp riéng t6i han. Hai ngidi ngéi sau mét cdi ban hinh chit nhde. Mét ngudi dat mét déng tién lén ban, sau dé nguodi kia citing dat mét déng va ldn lugt lam tiép nh vay. Gid thuyét rang, méi déng tién ndm phdng trén mat ban va khéng chéng lén déng nao dat truéc. Nguoi nao dat len ban déng tién cudi cing sé thang. Ai sé thang néu ngudi ndo cting choi theo phiong dn téi wu? Dé la mot bai todn cb, nhuing Ia mot cau db ndt bc, rdt dace sdc. C6 mot lan 10i theo déi mot nha todn hoc thyc su xudt sdc, khi nguoi ta dé nghi ong gidi bai todn a6’ dé, thi Ong da bat ddu nhw sau: "Gid sit rang cdi ban nhd dén mite chi cdn mot déng tién dé phit kin nd. Trong trong hop dé, rd rang rang nguoi nao choi trutde, nguoi dy thdng". Néi mot cach khdc, nha todn hoe dé da bat dau béng cach nghién citu mét trudng hop riéng téi han, va voi triténg hop dé thi oi gidi rat hién nhién Tit wudng hop riéng nay ma ban c6 thé tim duge 1di gidi tron ven. Ban hay niéng tuong rng edi ban rong dan ra va ngdy cdng chita duge nhiéu dong tién hon. Tt hon nita, ban c6 thé khdi qudt hod bai todn va nghién ertu nhitng edi ban c6 hinh dang va kich thudc khde nhau. Néu dé y rdng cdi ban 66 tdm doi xing va khdi qudt hod ding bang cach xét moi cai ban c6 tdm Adi wing thi ban cé thé tim dugw loi gidi dap hay it ra ciing tién rat gdn dén 16i gidi. Hay dung tiép tyén chung ctia hai durdng trdn cho, trudc. Dé goi J, xin hoi cd mot trudng hop riéng tai han nao dé dung hon khong? Trudng hop ring then ch6t. Dién tich mot da gidc bang A, mat phdng ctia du gide tao voi mot mat phédng khde mgt gée a. Chi Jén mat phdng thit hai. Hdy tim dién tich cia hinh chiéu yudng gc da gide Dé y rang hink dang cita da gide khong cho truéc, va nb 06 thé 66 v6 so dang. Vay cdn nghién citu dang nao? Dang nao cdn nghién ctu trucde tien? C6 mér dung ma ta gidi quyét dav biét dé la: Da gid la. mot hinh chit nhdt 66 day song song voi giao tuyén | cia mat phdng da gide va mét phdng ch Goi a la day hin chit nha, b 1a dudng cao cia nb; dign tich ctia né tat nhién a ub; nhiing dai héong twong img cita hinh chidi sé la a, beosa va ubcose. Neu dién tich cita hinh chit nhat la A thi dién tich hinh chiéu la Acosa. Truang hop riéng cia hink chit nhdt ¢6 ddy song song véi I, khéng chi la mét trudng hop dé gidi quyét hon ma con Ia mot trudng hgp riéng then chét. Moi trutang hop khdc déu suy tit trudng hop nay. Gidi bai todn trong irutdng hop riéng then chdt bao gdm cd viée gidi bai todn trong truong hop téng quédt, That vay, ti hinh chi? nhat véi day song song vai I chiing ta c6 thé mo rong quy tée: "Dién tich hinh chiéu bang Acos@’ lén lugt cho moi hinh khdc. Dau tien xét nhiing tam gide vudng cé mgt canh song song véi | (edt hinh chit nhat ndi trén than hai phdn bang nhau). Sau dé xét tam gide thing cd canh song song voi 1 (ghép hai tam gide vudng Iai). Cudi cing wét mot da gide bat ki (chia nd thank nhiing tam gide thude loai vita ndi dén). Cling cé thé chuyén sang nhiing hinh gidi han béi nhitng dudng cong (xem ching nhu la gidi han cia nhiing da gide), 31 8. Goce cb dinh d tam hinh tron lén gdp hai lén gbv 6 dinh trén duéng tron cling chdn mét cung. Néu cho mét géc voi dinh o tam, thi géc ¢6 dinh trén duémg trén con chia duge xdc dinh, dinh ciia né v6 thé cé nhitng vi tri khde nhau. Dau la "vi tri then chét" trong cach ching minh thong thudng dink li 46? (ching minh ctia Euclide). 9. Dinh Ii Cauchy (Cosi), dinh Ii edn ban ciia li thuyét vé ham gidi tich, khang dink rang tich phan ctu mot ham bith s6 phite doc theo mot duong cong kin tuy § s€ bang 0, néu trong mién gidi han bdi dudng cong db, ham la chinh quy. C6 thé xem trudng hop riéng ciia dink li Cauchy ~ trdng hop ma duong cong kin ld mét tam gide - la truémg hop riéng then chét, Sau khi ching minh dinh li véi trudng hop tam gide ching ta cb thé dé dang ln lugt md rong dink Ii doi véi da gide (ghép nhing tam giée lai) va déi véi duéng cong (xem gidi han ciia nhing da gide). Chit § suc tuong tu giitu bai todn nay véi cdc bai todn 7 va 8. 10. Trudng hop ring tieu biéu: Ban cain gidi mot bai todn nao dé vé nhitng da gide n canh. Ban vé mot hinh 5 canh va gidi bai todn ddi voi hinh dé. Nghién cttu cdch gidi cita minh, ban nhan xét réng cach g trong mét ching muc ndo dé, cing ding duge cho trudng hop chung, véi n bai ki ering nhut v6i n = 5. Thé thi ban c6 thé goi n= 5 la trtong hop riéng tiéu biéu. N6 gidi thiéu cho ban trudng hop chung. Tat nhién, muon cho iruéng hop n= 5 thuc su la tiéu biéw thi nd khéng duoc cd mét su don gidn hod riéng bigt ndo, c6 thé ddn ban dén ldm lan. Trudng hop riéng tiéu bidu khong don gin hon trudng hop téng quat Nhiing trudng hop riéng tieu bidu thudng thudn tién trong viée gidng day. Chiing ta ¢6 thé ching minh dinh li vé nhitng dinh thite edp n thi nghién ctu cain ké nhitng dinh thite cap ba. 11. Trung hop tong ty. M6t nhiém vu cia cong viée thiét ké may bay la lam thé ndo dé tai nan vé déu trong truéng hop hong mdy la thdp nhdt. Nguoi bde st nghién ctu vdn dé nay da lam thi nghiém voi nhiing qud tring ma Ong ta dap vé trong nhitng diéu kién khéc nhau Ong ta da lam gi? Ong da... bién dang bai todn ban ddu va nghién citu mot bai todn phu. Dap ve nhiing qud tring thay cho viée phd v6 xuong so. Moi lién hé giita hai bai fodn - bai todn ban ddu va bai todn phu - la méi lien hé tuong tu. Trén quan diém co hoc, déu ngudi va tring ga tong tu nhau trén nhiing nét chung: déu va tring déu lam bang nhitng vé ciing dé vé, chita chat dong dic. 32 12. Néu hai dudng thang trong khong gian cat ba mat phdng song song thi nhiing doan thang twong ting ti lé vdi nhau. Dé giip ban tim cach chiing minh, xin hdi ban: CO mor dinh li nao tutong tw don gidn hon khong? 13. Bén dutdng chéo cita mot hink hép cd mot diém chung, dé la trung diém cia méi dwong. C6 mét dinh If nao ticong ty don gidn hon khong? 14. Téng cia hai gée phdng bat ki cila mot goc tam dign lon hon géc phang thit ba. Cé mét dinh li ndo tuong ty don gidn hon khong? 15. Hay xem nit dign nhu mot hinh twong ne voi tam gidc. Hay ligt ké nhiing khdi niém cita hinh hoc khdng gian tuong uf voi nhiing khdi nigm sau day cia hinh hoc phdng: hinh binh han, hinh chi nhat, hinh vuong, dutng phan géc cia géc. Phat bidu dink If cia hink hoc khong gian twong tu vi dinh li sau day ctia hinh hoc phdng: ba dubng phan gidc trong cha tam gide cat nhau tai mot diém, digm dé 1a tam dubng tron noi tiép tam Bide. 16. Hay xem hinh chép nhue mét vat thé tuwong tit voi tam gidc. Liét ké nhitng vat thé tong ty voi nhiing hinh phdng dudi day: binh binh hanh, hinh chit hat, dudng ton. Phat biéu dink Ii ciia hinh hoc khdng gian twong tie voi dinh li sau day ctia hinh hoc phdng: dign tich cia hinh tron bing dién tich cita tam gidc c6 déy bang chu vi dudng tron va duéng cao bing ban kinh. 17. Hay nghi ra mét dink Ii ctia hink hoc khéng gian tong ne véi dinh li sau day cia hink hoc phdng: dubng cao cia tam giée can di qua trung diém cha day. Ban coi hinh khéng gian néo la twong ty véi tam gide can? 18. Nhitng tuong tu to 16n 1) Cie thi dy 12 - 17 trén day nhdn manh sw tong tw giita hinh hoe phdng va hinh hoc khong gian. Cé thé xem si twong tu ndy theo nhiéu quan diém va vi vdy thutdng c6 hai § nghta va khong phdi bao gid cling thé hién r6 rang. Nhung né 1a nguén v6 tan cla nhiing ¥ kién va nhitng phat minh méi. 2) So va hinh khéng phii 1a nhitng doi twgng duy nhdt cua todn hoc. Vé nguyén tdc, todn hoc khong tdch roi logic hoc va quan hé dén moi adi tong cb thé la d6i tong cita Ii thuyét chinh xdc. Tuy nhién, 6 va hinh la nhiing d6i tang thing thudng nhat ctia todn hoc va cde nha todn hoc 3THSLCL 33 34 thong thich minh hoa nhiing sy kign lién quan dén hinh béing nhiing tinh chdt ciia 6. Vi vay, c6 v6 36 dang tong te gifta so’ va hinh. Mot dang wong te d6 rdt rd rang. Chéing han nhue trong hinh hoc gidi tich, ching ta da nghién citu tuong quan xdc dinh gitta nhitng adi twong va quan hé dai s6 va hin hoc. Nhung nhiing hinh hinh hoe mudn hinh muén vé, cde phép todn thue hign tren cde s6'ciing thé, cho nén cling cb v6 $6 sut twang ting cb thé c6 gilta cde da tap dé. 3) Vide nghién cia nhiing gidi han va nhiing qué trinh tién t6i gigi han dt dén téi mot hinh thite trong tukhdc, cb thé goi la su twong tu giite hitu han vd v6 han. Chdng han, chudi v6 han va nhitng tich phan Khong xdc dinh, trong nhiing moi quan hé khdc nhau, la twong tu voi nhitng tong 96 hitu han va ching Id gidi han. Phép tinh vi phan tuong tw véi phép todn sai phan hitu han; phuong trinh vi phan, dae biét la nhiing phuwong trinh tuyén tinh déng cdp, trong mét mite db nao dé, tong te vdi nhitng phuong trinh dai s0'v.v... Mét ngdnlr todn hoe quan trong tong d6i méi 1a li thuyét phuong trink tich phan, li thuyét d6 da gidi dép cau hoi doc dao va li thi sau day: Trong phép tinh tich phan cdi gi tuong tw voi hé n phiong trinh tuyén tinh n Gn? Sut tuong we gifta vo han va hitu han lam ngudi ta quan tam dace biét vi nd c6 nhiing khé khan va dé dan t6i cae sui lim déc do. Né cb thé dén dén viée phat minh hay sai lam; xem thi du 46 4) Galilei, ngudi khdm phd ra qu¥ duo parabolic ctia nhitng vat thé bi ném di va dink ludt dinh luong ciia chuyén dong cila ching, ad cb nhiing phat minh vi dai trong thién van hoc. Chi nho chiéc kinh thien vn ma ong che tao, Ong da phat hign cde vé tinh cia Sao Méc. Ong nhdn thay rang nhiing vé tinh nay chuyén dong xung quanh Sao Méc twong tw nhu Mat Trang quay quanh Trai Dat, déng thoi ciing tong tw voi nhing hanh tinh quay quanh Mat Tréi. Ong ciing phat hién cdc chu ki ctia Sao Kim va nhan thy ching gidng cae chu ki cha Mat Trang. Nhiing phét minh 46 duoc xem nh fa mor ching minh hing hén ti thuyét nhat tam cia Copernic, duge thio ludn 301 ndi thei bdy gid. Co diéu la 1a Galilei khong nhan thdy sue twong te gitta chuyén dong ctia cdc thién thé va chuyén dong ciia cde vat thé bi ném di, ma diéu dé thi hoan todn 6 thé nhan thite bang truc gide. Quy duo ciia dt thé bj ném di huéng bé lém vé phia Trai Dat ciing nhue quy dao cia Mat Trang. Newton dé thdy duge su twong tu dy:"... Mét hon dé bi ném di, do dink hudng cia khdi léong riéng, dang lé phdi di theo dudng thang, do téc dong cia cdi ném ban ddu da bude phdi di chéch khdi qu3 dao thing, va vach ra mot dudng cong trong khong trung, réi... cudi cng roi xudng dai Vi vdy, ching ta c6 thé gid dinh rang voi nhing van téc tng mot cach thich hop, hon da sé vach mét cung 1, 2,5, 10, 100, 1000 dam trudc khi roi axudng dat, cho toi khi ma, tat nhién, roi khdi gidi han Trdi Dat, né chuyén vao khong trung, khong bi rang bude vao Trai Dat". Xem hinh 2.4. Hinh 2.4. Te quy dao ciia hon dé dén quy dao cia Mat Trang Trich "Hé thong thé gidi" cita Newton Bign doi lien tuc, quS dao hon dé chuyén sang quy dao cla Mat Trang. Quan hé gifta hon dé va Mdt Trang véi Trdi Dat ciing nhue quan hé giita Sao Moc vdi cdc hanh tinh cla nd, hay nhuc quan hé giita Sao Kim va cde hanh tinh khae yéi Mat Troi. Khong hiéu thdu déo su twong ne dé thi ching ta khong thé hiéu ddy dit phdt minh cia Newton vé dink ludt van vat hap dan, mét phat minh ma cho mai dén bay gid chiing ta 6 thé coi la mot phat minh khoa hoc vi dui nhdt. 19. Su tuong ty r6 rang. Su twong te thuong la khéng ré rang. Cai gi twong te voi edi gi? Cau tra lai thudng cé hai ¥ nghia. Tink khong r6 rang dy khong lam gidm tdm quan trong va loi ich cia su tong ty. Tuy nhién, nhiing trudng hop ma khdi nigm niong ty dat duge su r6 rang ciia ede Khai niém logic hay todn hoc, dang duge nghién cru dae bigt. 1) Tuong tg la su gidng nhau cita cde quan hé. Su gidng nhau d6 6 mot ¥ nghia r6 rang néu céc quan hé duge chi phdi bdi cling mot quy Iudt Voi 35 36 quan diém nay, phép cOng cae 86 twong tue voi phép nhan cdc 86 ch phép cng va phép nhdn déu tudn theo nhiing quy luat chung. Ca phép cong va phép nhdn déu cé tinh chdt gido hodn va két hop: at+b=bta ¥ ab=ba (a+b)+c=a+(b+e) 7 (ab)c = a(be) Cé hai déu cé phép todn ngwoe, cde phuong trinh: at+x=b - ax=b gidng nhau, vi mdi phitong trinh cho mét nghiém va khong qua mot nghiém (dé tranh truong hop ngoai 1é, ching ta phdi thita nhdn nhiing s& dm khi nghién citu phép céng va loai trit truéng hop a = 0 khi nghién ctu phép nhdn). V6i méi quan hé dy, phép tri tuong ut véi phép chia; that-vay, nghiém cia nhiing phwong trinh ké trén theo thit tu la x=b-a; Hon nita, 36 0 tuong tit voi s6 1. That vay, them 0 vao bat ki s6' nao cing nhut nhdn mot s6 bat ki v6i 1, déu khong thay déi s6 db: a+0=a; a.]=a. Nhiing dinh ludt dy chung cho nhitng lép sé khde nhau; O day, ching ta c6 thé nghién citu nhitng s6 hitu ti, sO thc hay s6 phitc. Néi chung, nhitng hé théng déi twong tudn theo nhiing quy ludt chung chi yéu (hay tién dé), cb thé xem nlue la tong ty voi nhau, va loui tuong tw nay cé mot ¥ nghia hodn todn ré rang. 2) Phép cong nhitng s6 thuc con titong tue voi phép nhan nhitng sé duong vé mét ¥ nghia khdc. Mét s6 thuc r bat ki la logarit ctia x6 duong p nao db r= logp (néu chiing ta xét logarit thdp phan thi r = ~2, v6i p = 0,01). Do twong quan dy méi s6& duong ting voi mét s6 thuc hodn toan xdc dinh, va m6t 86 thite ting voi mt s6 duong hodn toan xdv dinh. Trong twong quan nay, phép cong nhitng 36 thye ting vai phép nhén nhitng s6 dwong. Néu = logp; r= logp’; logp” thi mOt trong hai hé thite sau sé kéo theo hé thite kia: pp’ =p". Cong thitc bén trai va ben phdi ling ndi lén mot vdn dé bang hai ngon ngit khde nhau. Goi mét trong nhiing s6 tuong ting la ban dich via 86 kia, thi du 20. goi so thyc r (logarit p) 1a bain dich ctia p, con p 1a nguyén bein cita r (ching ta cO thé déi vai trd cila nhitng tie "ban dich" va "nguyén bein", hung mbt khi dd Iya chon rdi thi phdi git? viing su lta chon dd. Trong thuat ngit nay, phép cong la ban dich citw phép nhdn, phép tit la ban dich uiia phép chia. 0 la ban dich ctia 1; Indt giao hodn va két hop ca phép cong céie 36 thee la ban dlich ciia nhitng quy ludt dy déi voi phép nhan ctia cde 36 dutong. Ban dich tdt nhién la khde v6i nguyén ban, nhumg nd 1a ban dich ding dan theo § nghia sau day: tit mot twong quan bat ki gitta cdc phan ti cla nguyén ban ching ta 66 thé rit ra quan hé wong ting gitta nhing phdn tit twong ting cla ban dich va ngugc lui. Theo thuat ngit ctia nha todn hoc, thi bin dich ding 46 - tie la mét sy twong ring mér-mét bdo tdn cde quy ludt cita mot 36 titong quan nao dé - duoc goi la phép dang cau. Phép dang cdiu la mot hinh thite hodn todn r6 rang cia phép twang ty. 3) Mor loai thit ba citu si tong tw hodn toan r6 rang la phép dong cdu (hay phép dang edu da tri), theo thudt ngit ctia cdc nha todn hoc. Trinh bay nhitng thi du mot cdch chi tiét hay mé ta chinh xdc khdi niém dy thi sé mat kha nhiéu thi gid. Chiing ta-cé thé co gdng hiéu su mé td gdn ding sau day. Phép déng cdu 1a mot loui ban dich ritt gon mot cach e6 hé thOng. Nguyen ban khong nhiing chi duoc dich sang ngén ngit khdc, ma con duge rit gon sao cho sau khi dich va rit gon, két qud cudi cing duoc co déu lai mot cach hé théng con mét nita, hay mot phén ba, hay mot phdn bat ki cia doun van bun ddu. Qua phép rit gon nay cde chi tiét o6 thé mdt di, nhung tat ed cde quan hé ¢6 trong nguyén ban déu duge thé hin trong ban dich va duge bdo tén trong mot pham vi hep hon. Nhimg doan van trich dan "Thit xét xem ta c6 thé thanh cong trong vige nghT ra mOt bai todn téng quat khée nao 46, bao gdm bai todn cho truée va dé gidi quyét hon khoug Chdng han, nhu khi tim tiép tuyén tai mot diém da cho, ta hinh dung rang chi cdn tim duong thdng ct dirong vong da cho 6 diém dy va d mot diém Khée cach diém ban ddu mét khodng cho true. Bai todn ndy luén ludn 66 thé gidi duge dé dang bang dai s6. Va sau khi gidi bai rodn dy, chung ta sé tim thdy tiép tuyén nhu la mot trudng hop ddc biét, cw thé la truéng hop ma khoting cach cho trudc la cuc tiéu, thu gon thanh mot diém" (Leibniz). "Thuang xdy ra la, bai todn téng qudt cé vé dé hon bai todn dae biet, néu ching ta c6 gang gidi ruc tiép, true dién" (Dirichlet, Dedekind). "(C6 thé la c6 ich] dua mét gidng vé moi lodi riéng lé ctia nd, va nhw vay vé nhiing loai khong nhiéu lm, nhung dua mot gidng vé mot lodi hd nhdt 1a ¢6 Igi hon" (Leibniz). 37 2. 38 "Trong triét hoc, nghién citu nhing sv gidng nhau la rat diing, ngay cd trong nhiing su vige rdt khde nhau" (Aristote). “Su so sdnh ¢6 mdt ¥ nghia lén lao, vind quy nhitng méi quan hé chica bidh vé nhiing quan hé dé biét. Nhan thite ding déin, rét cube la ndm dutot nhiing méi quan hé. Nhung ching ta sé hiéu nhiing méi quan hé chinh xéc hon, r6 rang hon, khi giita nhing truéng hop rdt khée nhau va nhitng di tuong hoan toan Khde logi, ching ta nhan thite duge nhing méi quan hé chung" (Schopenhauer). Tuy nhién, ban khong nén quén ring cé hai loai khdi qudt hod: mét loui tdm thudng va mét loai 6 gid tri. Khai quat bing cach "pha lodng" thi dé, quan trong hon la khai quat hod bang "agung tu". Ding mot lang nude 16n dé hod voi mor it rugu vang thi ré tién va dé dang. Ché'ra mot chait tink khiét, dam dae tit nhiing chat thanh phan t6t thi khd hon nhiéu nhung rat uy. Khdi quit hod bang "ngung ty" c6 dite nkiéu § ban ddu cb vé phan tan '0i rac vao mot khdi nigm chung cd pham vi rong lon. Chdng han nh li thuyéi nhém téng kéi nhing khdi niém tén man trong dai $6, trong li thuyét 86, gidi tich, hinh hoc, tinh thé hoc va trong cdc linh vite khde. Ngdy nay, con c6 mot loui khai quat hod theo "mét" hon. Loui nay "pha che" nhiing ¥ kigh tin min béng mot thuat ngit rat kéu. Tac gid thong thich ldy nhiing ¥ kién vun vat cia mot nguoi ndo db, ma chdng bd sung thém quan sat riéng va trénh gidi quyét bat kt vari dé nao, trit mét vai vdin dé do khé khan ctia thudt ngit riéng cita minh dé ra. PHAN HAI Tat ed nhiing thi du vd chi thich cia phan thit hai ndy déu lién quan v6i nhau va voi gid thuyét §6. Nhiéu thi du déu true tiép hay gidn tiép dua vao thi du 21 dudi day, ma ban doc can doc truée tién. . Gia thuyét E Hay xét ddng thite: ««(-Z)(-B)-3) siny =x “2 a gett xs hue la mor gid thuyét, va goi la "gid thuyét E". Ciing nut Euler, ching ta 9€ nghién citu gid thuyéi nay being phuong phap quy nap. Nghién citu mot gid thuyét theo phuong phdp quy nap bao gém viée chiéu higu quid cia nd véi ede sy kign. Thuedng cliing ta sé "due dodn, cain ett yao B va xde nhdn lai". "Dit dodn can ett vao E" 6 nghta la riit ra ket ludn tc gid thuyét rang E la diing. "Nac nhdn" ob mala la riit ra két Ingn 46 ma khong vdn gid thuyét E. Mot su kién sz goi la “phi hgp voi B néu nd c6 thé suy ra (dé dang) tit gi dng E la ding. Sau day chiing ta sé cot nhiing yéi t0°cita gidi tich todn hoc nhu la da biét, (vé hinh thitc Euler dd biet ddy dil nhitng yéu 18 gidi tich dé trong théi gian ong néu ra phat minh ciia minh) ké cd khdi nigm chinh xde vé gidi han (Buler chita thé big mot cach 76 rang khdi nigm ndy)- Chiing ta sé chi ding nhitng qué trink chuyén 164 gidi han dd duoe chiing minh (phan lén la rat don gidn) ma khong di vao chi tiét cia vige ching minh. 42. Ta da biet sin(—x) = ~ sin. Suc kign nay e6 phit hop voi E khong? 23, Can cit vao E, bun dit dodn va xée nhdn gid tri ctla tich vO han Scere: 24, Cain cit vao E ban hdy di dodin va xe nhdn gid tr ca teh vo han: (-3) (-8) (3) (3) 25. So sinh cae thi dy 23 va 24 va khdi qudt hod. 26. Can cit vao E, ban hay dy dodn gid tri ctia tich vo han : 24 : 33°55°77 99” 27. Ching minh rang gid thuyét E tong dong voi sin (ctr). +)2(2-1.(e=") — cos Suc kién dé c6 phi hop voi E khong? 39 31. Can cit vido E, bun hay dee doin va xde nhn gid tri ctia tich v6 han: (-D-D0-8)(-$)- 32. Can cit vdo E, ban hay due dodin va xde nhiin gid tri cia tich vo han: (-Fe-S)-9)(-¥)- 33. So siinh cdc thi dui 31 vai 32 va téng quat hod 34. Ta digi rng cos(—x) = cosx. Su kién dé v6 phi hop véi E khong? 35. Tu biéi rang cos(x + 1m) = —cosx. Su kién dd cé pha hop véi E khéng? 36. Tit E hily ritt ra tich iing voi 1 ~ sinx, gid thuyéi ma ta da néi 6 $6.4. 31. Tw E suy va rng 14 1 1 1 ++ + X+2n xt x x-a x-Iq cotr =. 38. TW E suy ra ete ty ty dy )- 4.9 16 25°" Ld a 14> 4+— 4-4 4..] - 16 81° 256 625 - 28 (decks _ n 64 729° vd tm t6ng cita nhiing chudi vo han xudt hién & ede hé 56 ctia ve phdi. 39. THE suy ra rang: it tyl, }* 9 25 49° 81°" 16x ty t ) 2 Lead J+ w? 27 125 343" a 81 625 ¥d tim t6ng cia whiing chudi vd han xudt hién 6 cde hé 86 cla biéu thite Sau cting. 40 40. Chimg minh rang: 1 1 1 1 3 eo Leet et state Hs lle otsetgt 4 9 16 25 4 tir db suy ra két ludn thit hai vé téng ctia chudi d vé trdi cia dang thite. 41, (Tiép theo). Hay thit tim két ludn thit ba, biét rang: arcsinx = x + va voin=0,1,2,... ta 66: ; HI? fa-2y" 2M dy = sin? = % 0 2.4...2n 3.5...(2n+1) 42. (Tiép theo). Hay thic tim két ludn thit ne, biét rang 2,2x1 24x 246 +o + ss. 3 3°57 * 2 arcsinx)* = 24 (arcsinx)? =x 7 tas va vin =0, 1, 2,... ta cb: 1 nI2 eal Jo-eyeter = J sin nce if @ets 24° an 2 3 3 43. Euler da dang véng thite: - Deereeiats (tp kml etnula(! + AD pee 4°96 1 9 diing voi 0 < x < 1, dé tinh tong ctia chudi d ve trai. a) Ching minh céng thitc dé. b) Gia tri nao cita x la thudn tign nhdt trong vige tinh tng ctia chudi 6 vé trai? 44. Su phan déi va buéc dau di dén ching minh Khéng v6 co x6 dé hién nhién cong nhén réng sinx 66 thé khai trign thanh nhiing thita sO bde nhdt urong ting voi cae nghiém ctia phuong trink sinx = 0. Nhung ngay cd cong nhdn diéu dé thi ching ta vdn con 6 ché chua déng jj. Euler chua ching minh duge rang: 0 ™m 2n, 22, 3a, 3%... la tat cd ede nghiém cita phuong winh dy. Ching ta e6 thé tin rang khong cd nhing nghiém thu ndo khde (bang cach nghién ctu dueng cong y = sins). Nhung Euler chica hé loai trit khd nding t6n tai ciia nhitug nghiém phitc. 41 Daniel Bernoulli (con trai cia Jorhann, 1700 - 1788) dé dua ra 3 kign phdn d6i nay. Euler ad tré loi bang cach nghién citu ix = limP,(x) 2 trong a6 Py(x) = s(-2) -(-#) | Hay ching minh réng P,(x) khong cé nghiém phic. 45. Buse thit hai di dén ching minh Gid sit rang s6'n trong thi dy 44 la 36 1d. Khai trién P,(x)lx thanh thita 56: thita 86 thit k, ting voi méi k 6 dinh (k = 1, 2,3...) sé ddn toi 1 — khi NEN t6i 00, 46. Su nguy hiém cia tuong tu N6i t6m lai, sw tuong tw giita hitu han va vo han da dua Euler dén mot phat minh vi dai. Tuy nhién, con duéng dé cing dé ddn dén kha nang sai ldm. Duéi day la mot thi du néi len su nguy hiém db trong m6t bai todn thudc mét pham vi nho. Chudi RENO! See G08 SEnY (Sees ROR t--45e54s fy hal 2 3 4 5 679 § Noi tu. Ta 06 thé’ uée lugng mét cach dai khdi téng | nhehai 36 hang du tien: J tel 2 va wo2 1,2 1,2 4,2 00 a PATE an Sia a Trong chudi ndy, chi c6 mét 86 hang voi mau s6 chén cho truée (36 hang nay dm), nung 6 hai s& hang v6i s6 mau lé cho truée (mot duong, mét dm). Két hop nhitng s6 hang c6 ¢ hung mdu s6 lé, ta c6: 2 ee ae + ees: Nhung 21 #1 vi 1 #0. Sai ldm & dau va lam thé nao dé trénh lap lai sai lim dé? 42 (Chuong LIT QUY NAP TRONG HINH HOC KHONG GIAN 1. Cac hinh da dién "Mot hinh da dién phic tap c6 nhiéu mat, nhiéu géc va nhiéu canh", Hau hét nhing ngudi méi hoc hinh hoc khong gian déu dé c6 mot nhan xét 18 mo kiéu ay. Nhung ft ngudi cé gang that sy di sau vao nhan xét d6 dé tim hiéu chinh xéc hon. Diing ra la nén phan biét ro rang nhimg dai Iuong tham gia vao va dat ra mot cau hdi xdc dinh nao dé. Vi thé, ta sé kf hiéu sé mat, s6 dinh va s6 canh ctla mot hinh da dién theo thtf ty 1a M, D va C (chi dau cia nhing tir tuong ting) va néu mot cau héi 16 rang nhu sau: "Phai chang bao gid cling diing 1a s6 mat luon lu6n tang khi s6 dinh tang? C6 nhat thiét IA M tang ciing voi D khong?". Buc déu thi chting ta chua thé 1am gi hon 1 nghién cifu nhing thf du, nhing hinh da dién cu thé. Chang han, d6i voi hinh lap phuong (hinh I trén hinh 3.1): M=6, D=8, C= 12. Hinh 3.1, Cae hinh da dién 43 Hay déi véi hinh lang tru day tam gidc (hinh II trén hinh 3.1): M=5, D=6, C=9. Sau khi da chon phuong hudng dé, tt nhién chting ta sé nghién ctu va so sdnh nhimg hinh khéc nhau, thf du nhu nhing hinh trén hinh 3.1. Ngoai hinh I va Il da nhac dén & tren, hay xét tiép: hinh lang tru day nga gidc (II), hinh chép day 1a hinh vuong, tam gidc, ng gidc (IV, V, VI), hinh bat dien (VII), hinh “chiéc thép c6 mai" (VIII, hinh chép dat 6 mat ten cha mot hinh Lap phuong - day cita chiéc th4p), hinh "lap phuong cut" (IX). Hay c6 gang tuéng tuong va hinh dung lan lot nhiing hinh dé mot céch tuong déi r6 rang dé tinh s6 mat, sO dinh va s6 canh. Céc sé tim ra duge ghi & bang sau day: Hinh da dién M D c 1. | Hinh lap phuong 6 8 12 U1. | Hinh lang trutam giae | 5 6 9 I. | Hinh lang tru ngii gidc 7 10 15 TV. | Hinh chép tit gidc 5 5 8 V.__ | Hinh chép tam gide 4 4 6 VI._| Hinh chép nga gide 6 6 10 Vit. | Hinh bat dien 8 6 12 VIM. | Hinh “chiée thap” 9 9 16 IX. |Hinh “lap phuong cut" |. 7 10 15 Vé hinh thiic, hinh 3.1. gi6ng mot phong trién lm khodng vat hoc, cn bang trén day, trong mét ching muc nao d6, gidng quyén sé tay cia nha vat li hoc ghi két qua cdc thi nghiém cia minh. Ching ta nghién cifu va so s4nh cdc hinh, céc s6 trong bang trén, ciing nh nha khodng vat hoc hay nha vat li hoc da day cong nghién cttu nhing mau, nhimg sé liéu da chon truéc cia minh. Bay gid thi chting ta di c6 mot cdi gi dé trong tay dé cé thé tra 1di cau hdi néu ra ban dau: "D ciing tang voi M chang?". Thyc ra khong phai nhir vay. Khi so sénh hinh l4p phutong va bat dién (I va VID) ching ta thay ring mot hinh c6 nhiéu dinh hon, cdn hinh kia thi c6 nhiéu mat hon. Nhu vay la ¥ dinh ban ddu cia ta nham thiét lap mot quy luat chung 1a khong thanh cong. Tuy nhién, ching ta c6 thé thir véi nhimg cai khac. C va M cling tang chang? Dé cé thé tra lai mot céch c6 hé thdng nhimg cau hdi dd, hay 14p lai 44 bang trén day. Sap xép lai céc hinh da dign sao cho C ting din khi doc céc et Lan luot tir tren xudng dudi. Hinh da dién M D Cc Hinh chép tam gidc 4 4 6 Hinh chép tt gidc 5 5 8 Hinh lang try tam gidc 5 6 9 Hinh chép ngii gidc 6 6 10 Hinh lap phuong 6 8 12 Hinh bat dién 8 6 12 Hinh lang tru ngii gide 7 10 15 Hinh “lap phuong cut" 7 10 15 Hinh "chiéc thép" 9 9 16 Nghién ctu nhing s6 li¢u da duge sp xép thuan tign hon tren day, ching ta dé dang nhan thay ring khong cé mot quy luat nao nhw da gia dinh 6 tren ca. Khi C tang ti 15 dén 16, D gidm tir 10 xu6ng 9. Mat khéc, khi chuyén tir hinh bat din sang hinh lang tru nga gidc, C tang tir 12 dén 15 nhung M gidm tir 8 xudng 7. Ca M va D déu khong luon luon tang cing voi C. Mot lan nifa, chting ta lai khong tim dugc mot quy luat téng quat. Tuy nhién, chting ta khong mu6n thita nhan ring nhimg y kién ban dau cia chting ta Ta hoan ton sai lim. Duéi mot dang khac nao d6, ¥ kién cia chting ta c6 thé diing. Ding 1 cd M va D khong cing tang véi C, nhung xét toan bo thi c6 Ie Ta chting tang. Nghién cttu ki bang trén, chung ta co thé nhan thay rang M va D "gop chung" lai thi tang dan: M + D tdng dan khi chiing ta doc cdc cot tir tren xudng. Va sau d6 dot nhién ching ta cé thé thay quy luat chinh x4c hon, trong ca bang thi: M+D=C+2. He thiic nay duge xdc nhan véi tat cd 9 trudng hop ghi trong bang. Hinh nhu kho cé thé tin duge rang mot quy luat réc r6i nhu vay hod ra lai qué don gidn. Nhu vay 1a chiing ta da di dén mot gid thuyét rang khong phai chi trong céc trudng hop di due xét, ma trong moi hinh da dién, 6 mat cong voi so dinh déu bang sé canh c6ng thém 2 45 2. Sw tiép xac cing cé dau tien Nha sinh hoc, dugc dao tao tot, sé khong thita nhan qué dé dang mot gia thuyét. Ngay cA v6i mot gid thuyét 06 vé c6 If va di duge xée nhan trong mot 86 truéng hop, Ong ta van nghi ngd va thu thap nhiing quan sdt moi hay tim toi nhtng thi du méi dé kiém tra, Chiing ta cing cé thé lam vay. Ching ta sé nghién cu nhing hinh da dien khc, dém s6 mat, s6 dinh va s6 canh ciia chiing 16i so sinh M + D voi C + 2. Nhitng s6 dé cé thé bang nhau hoac khong. That la thi vi néu lam sang td duoc diéu d6 trong thyc té. Xem hinh 3.1 ching ta cé thé nhan thay ring chiing ta da nghien ctu ba trong s6 nhiing hinh da dién déu: hinh lap phuong, tt dién va bat dien (1, V, VID). Hay nghién ctu hai hinh con lai 1a hinh 20 mat déu va hinh 12 mat déu. Hinh 20 mat déu c6 20 mat la tam gidc. Vay M = 20. Hai muoi tam gidc c6 3 « 20 = 60 canh, déng thdi méi canh cita hinh 20 mat lai 1d mQt canh chung cho hai tam giéc. Do d6, s6 canh bang S = 30 = C. Tuong ty nhw vay, chting ta C6 thé tim D. Ta biét ring xung quanh méi dinh cia hinh 20 mat c6é 5 mat. Hai mutoi tam gidc ¢6 3 x 20 = 60 géc. Cit 5 géc c6 chung mét dinh. Vay sé dinh bang @ Li2ep, 5 Hinh 12 mat déu c6 12 mat la ngii giéc, ngodi ra xung quanh méi dinh co ba ngG gid. Tird6, ciing nhur trén, ta két ludn: 12x5 = 20; Cc _ 1x5 _ = Bay gid c6 thé them vao bing cia chting ta 6 cudi muc I (chutong IM) hai dong nita: M=12; D 30. Hinh da din M»DC Hinh 20 mat 20 12 30 Hinh 12 mat 12 20 30 Gia thuyét M + D = C +2 duge xéc nhan trong ca hai trudng hop ay. 3. Them nhiing tiép xtic cling c& Nhé nhing sy xc nhan 6 tren, gid thuyét cia chiing ta tro nen c6 If hon, nhung bay gid da c6 thé chig minh duge chua? - Chua c6 céch nao. 46 Trong tinh huéng nhu vay, nha sinh hoc than trong cé thé cam thay bang Jong v6i thanh cong cha nhiing thi nghi¢m cha minh, nhung tiép tue nghi ra cnhiéu thf nghiém nia, Va bay gid ching ta phai lam thi nghiém voi hinh da dién nao day? Van dé 1a 6 chd, cho dén nay gid thuyét cita chting ta da duge x4c nhan dén mife ma néu c6 them mot trudmg hgp duge xéc nhan nia thi niém tin cita ching ta chi duoc cling c6 them mot it, c6 thé 1a ft dén mite khong ding dé chon them mot hinh da dién va dém cdc bo phan cia n6. Liu ching ta cé thé tim duge mot phuong huéng ving chac hon dé kiém nghiém gid thuyét cia ching ta khong? Nghién citu hinh 3.1, ching ta c6 thé nhan thy rang cae hink 6 hang trén déu cing mot loai: ching déu Ja hinh lang tru. Cac hinh 6 hang thit hai cling thé: déu 1a hinh chép. Gia thuyét cia chting ta da ding vi ba hinh lang tru va ba hinh chép biéu dién trén hinh 3.1; ligu n6 c6 diing véi tat ca céc hinh lang tru va hinh chop khong? Néu mot hinh lang tru c6 n mat bén thi nd c6 tat can + 2 mat, 2n dinh va 3n canh. Mot hinh chép v6i n mat bén cé tat cin + 1 mat, n+ 1 dink va 2n canh. Nhu vay, ¢6 thé them hai dong vao bang & chuong II], cudi muc 1. Hinh da dién M D c Hinh chép c6 n mat bén n+l n+l 2n Hinh lang try cé n mat ben n+2 2n 3n Gia thuyét M + D = C + 2 cita chting ta dugc nghiém ding them khong hing chi d6i véi mot hode hai hinh da dign ma d6i vdi hai ho vo han cdc hinh da dién. 4, M6t su thi thach gian khé Nhan xét cudi cing da lam cho niém tin cia chting ta d6i véi gid thuyét tang len gdp boi nhung tét nhién d6 chwa phi 1a chimg minh. Vay chiing ta phai Iam gi? Co nén tiép tuc thir v6i nhing trudng hgp riéng khac khong? Gia thuyét cita ching ta inh nhu da ding ving qua nhiing thir théch don gidn. V1 vay, cfin phai dua n6é vao mot cube thir théch gian khd, khat khe, co nhiimg co hoi tot dé bac bo nd. Hay diém lai mot Ian nia tap hgp céc hinh da dién cia ching ta (hinh 3.1), & dity c6 nhiing hinh lang tru (J, Il, I), nhimg hinh chép (IV, V, VD, nhing hinh da dién déu (1, V, VIN). Nhung ching ta di kiém tra tat cd nhding hinh thudc loai dé 6 day réi cOn gi nia? Hinh 3.1 c6n c6 “chiée thép" (VIII) ma ta 47 c6 bang céch dung mot "mai nha" & day trén cia hinh lap phuong. Dén day, ta cam thay c6 kha nang khdi quét hod. Thay hinh lap phuong bang mot hinh da dién bat ki, chon mot mat bat ki cia hinh da dién dé va dung trén mat 46 mot “mai nha". Gia sit hinh da dién ban dau c6 M mat, D dinh va C canh; va gia str mat da chon c6 n canh. Ching ta thém vao mat nay mot hinh chép cé n mat ben va duge mot hinh da dién méi. Hinh da dién méi cé "mai nha" nay c6 bao nhiéu mat, dinh va canh? Qua phép dung d6, mot mat da mét di (mat da chon) déng thoi xuat hien » mat méi (n mat bén cua hinh chép) do dé hinh da dien mdi cé M — 1 + mat. Tat ca cdc dinh cia hinh da dién cf déu 1a dinh cia hinh da dién méi, nhung cé mot dinh méi duge thém vao (dinh cia hinh chép). Va hinh da dién mdi c6 C+ n canh, Ta téng ket: hinh da dién ban dau cé6 M mat, D dinh va C canh, hinh da dién méi v6i "mai nha" cé: M+n-1ma,D+1 dinh, C +n canh. Di€u d6 c6 phi hop v6i gid thuyet ctia ching ta ntta khong? Néu hé thie M+D=C4+2 duge thoa man thi tat nhién hé thitc: (M+n-1)+@+1)=(C+n)42 cting duge thod man. Noi céch khéc, néu gid thuyét cla chiing ta duoc nghiem diing véi cde hinh da dien ban dau thi né ciing nghiém diing v6i hinh da dien méi cé "mai nha". Gia thuyét cita chting ta cting ding trong viée "dung them méi nha" va nhu vay la né da qua mot cugc thir théch rat gian khé. Tu nhing hinh da dién da nghién cfu, bang céch lap lai vigc "dung m4i nha" chting ta c6 thé thu duge vo 86 hinh da di¢n khéc nhau, va nhu da chimg minh, gid thuyét cia ching ta diing v6i tat cd nhiing hinh da dien d6. Nhan thé hay xét them: hinh "lap phuong cut", hinh cudi cing 6 hinh 3.1, mé ra mot con du’ng nghien cttu tong ty. Thay hinh lap phuong "cut" bing hinh da dién bat ki, bang cach cét mot dinh chon tuy ¥. Gia sit hinh da dien dau tién co M, D va C theo thet tu 1a so mat, s6 dinh va sé canh, va gid sit n 1a so canh téch khoi dinh da chon. Cét dinh nay ra, ching ta them vao mot mat méi (c6 n canh), 1 canh mdi, va cling thé » dinh méi, nhung lai mat mot dinh. Tom lai, hinh da dién "cut" méic6 M+ 1; D4n— 1; C + n theo thit ty 1a s6 mat, s6 dinh va so canh. Bay gid thi tir M + D = C +2 sé suy ra: (M+ 1) +(D4+n~1)=(C+n) +2. nghia 1a gia thuyét ciia ching ta dit ving vang dé chiu dung mot "phép cit". Va nhu thé 1a n6 da trai qua them m0t cu6c thir théch gian khé nifa. 48

Das könnte Ihnen auch gefallen