Zamek o piknej nazwie Montrsor (mj skarb) to jeden z
okoo 300 zamkw i moe a 100 paacw w centralnej Francji w Dolinie Loary. Nie wiemy skd si wzia ta nazwa, legenda natychmiast w takich wypadkach wypenia luki, a poniewa brzmi ona sympatycznie, podam j w wielkim skrcie. Przystojny ksie i suga podrujc po tym terenie, zmczeni przysnli u podna wzgrza zamkowego. Mieli swoje marzenia, ksie ni o piknym zamku, suga by polubi ksiniczk. Pierwszy obudzi si suga, zauway jaszczurk na twarzy pana. Chcia j zabi, ale pan te si przebudzi i powstrzyma go, uznajc e to musi by jaki znak. Jaszczurka zniknla w rozpadlinie, a po chwili ukazaa si caa pokryta zotym pyem. Naprowadzia ich na zoa zota. Pan sta si bogatym, pobudowa wymarzony zamek, sug uczyni jego zarzdc. Suga, te ju bogaty, mg teraz speni swoje marzenie i polubi ksiniczk. Prawdy trzeba szuka gdzie indziej. Jednym z wacicieli zamku by skarbnik katedry w Tours, w owym czasie najwaniejszego i najbogatszego kocioa w pastwie, a wic chyba cz skarbu katedry uzna za wasny skarb, moe ten prywatny skarb pozwoli sfinasowa mu zakup zamku i moe dlatego nazwa go swym skarbem, ale przejdmy od legendy i domysu do faktw.
Wczesna historia zamku
Zamek Montrsor cho znajduje si w centrum doliny oddalony jest od gwnego miasta tego regionu Tours o 60 km., a od jednego z dwch najczciej odwiedzanych zamkw Chenonceau o 30 km. Nie ley na szlaku turystycznym, mao w nim zwiedzajcych, chocia, moim zdaniem, naley do ciekawszych zamkw na tych terenach. Jednym z powodw omijania go jest fakt, e tylko cz zamku udostpniona jest turystom i to od Wielkiejnocy do dnia Wszystkich witych, druga cz jest cigle zamieszkana. To jedna z najstarszych budowli w Dolinie Loary. W 1005 roku ksie andegaweski Foulques Nerry (znany bardziej jako Fulko III Czarny) zbudowa tu potn warowni; cz jej murw dotrwaa do naszych czasw. By to typowy czowiek redniowiecza, pobony, kilkakrotnie odby pielgrzymk do Ziemi witej, ale i okrutny: spali na stosie w stroju lubnym sw on Elbiet przyapan na zdradzie. Pi wiekw pniej warowni kupi szambelan krla Ludwika XI, zburzy cz zamkow, wybudowa elegancki paac w stylach gotyckim i renesansowym. T budowl moemy dzisiaj oglda. Jej waciciele czsto si zmieniali, nikt wystarczajco nie dba o ni, powoli ulegaa ruinie. Wielkiego zniszczenia dokonali jakobini za czasw Wielkiej Rewolucji Francuskiej - bya to zemsta
wczesnych rewolucjonistw na znienawidzonych arystokratach.
Rzd rewolucyjny wystawi go pniej na licytacj. Polscy waciciele zamku W 1849 r. zamek w opakanym stanie nabya Ra z Potockich Branicka dla swego syna Ksawerego, pod warunkiem e si ustatkuje, zadomowi i zaoy rodzin. Zapacia milion dwiecie tysicy frankw. Syn podarek przyj, z maestwem jednak zwleka, oeni si na kilka lat przed mierci z Pelagi z Zamoyskich Rembelisk - byo ju za pno by si doczeka potomka. Dodam e jedn z mioci Fryderyka Chopina, synna Delfina Potocka, bya jego bratow.
Pierwszy waciciel Montrsor Ksawery Branicki
Fascynujca jest historia tej rodziny. Dziadkiem hrabiego
Ksawerego Branickiego herbu Korczak(1814-1879) by hetman Franciszek Ksawery Branicki, jeden z najwierniejszych sugusw carycy Katarzyny Wielkiej. Razem ze szwagrem Szczsnym Potockim stanli na czele Targowicy, ktra ostatecznie pogrya Polsk i wymazaa z mapy Europy. Kilku historykw, a wrd nich prof. Andrzej Ryszkiewicz twierdz, e pierwszy polski waciciel Montrsor by prawnukiem samej carycy. Ta jeszcze przed przejciem tronu miaa crk ze swym faworytem Siergiejem Satykowem.
Ukryto j pod imieniem i nazwiskiem Aleksandry Engelhardt.
Katarzyna Wielka w podzice za zasugi oddaa Aleksandr za on swemu wiernemu poddanemu hetmanowi Franciszkowi Branickiemu. Urodzi si im syn Wadysaw. Katarzyna zakochana w swym wnuczku mianuje go w pitym roku ycia podporucznikiem, w wieku lat dziewiciu porucznikiem, potem senatorem. Pan na Montrsor by synem Wadysawa. Nie mia wyboru, trzeba byo suy przy dworze cara. Walczy na Kaukazie, dosuy si stopnia podpukownika. Wszechobecna Ochrana informuje cara Mikoaja I, e ten mody Branicki nie jest tak oddany rodzinie carskiej jak jego dziadek i ojciec, e jest wolnomylicielem, e hoduje ideaom Rewolucji Francuskiej. Car sprowadza go na dwr, by mie go na oku. Mia si o nim wyrazi, e tkwi w nim zy duch, ktry jest jak rewolucyjna Francja. W owym czasie rewolucjonici francuscy, cho od dawna spoczywajcy w grobach, wbudzali postrach wrd gw rzdzcych, byli postrzegani jak dzi Al Kaida lub ISIS. Nie byo dobrze Ksaweremu przy carze, wykorzysta chorob, a moe j sfingowa, by si zwolni z czynnej suby wojskowej. Przez kilka lat w tajemnicy przygotowuje si na wyjazd wanie do tej przekltej Francji. Wiedzia, e car w akcie zemsty zarekwiruje mu posiadoci, on robi wszystko, by tych posiadoci pozostao po nim jak najmniej. Wszystko co przedstawiao jakkolwiek warto, nawet tylko sentymentaln, nawet rogi jeleni i trofea rybackie wywiz do Francji. By czowiekiem bogatym, we Francji sta si jednym z najbogatszych ludzi Europy. Sta si bankierem, zaoy firm handlu nieruchomociami zwan Crdit Foncier istniejc do dzisiaj; nie musia si gowi jak j zorganizowa, po prostu przenis do Francji koncepcje organizacyjne Warszawskiego Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Wielcy owych czasw, nawet Napoleon III, byli jego dunikami, a syn cesarza czsto balowa ze swym polskim przyjacielem w jego zamku. Branicki y w okresie Powstania Styczniowego. Ten wielki polski patriota otwiera Montrsor dla bezdomnych uciekinierw z Polski, finansuje wiele patriotycznych przedsiwzi duej grupy Polakw we Francji, midzy innymi wspiera finansowo czasopismo Trybun Ludw wydawane przez Adama Mickiewicza. Bdc merem Montrsor oywia go ekonomicznie i wzbogaca o nowe instytucje
midzy innymi budujc i utrzymujc zaoon przez siebie szko dla
dziewczt i odnawiajc majestatyczn renesansow wityni miasta z XVI wieku. Za t dziaalno otrzyma od rzdu francuskiego legi honorow. Gdy w Europie nastpuje sza budowy kolei hrabia Ksawery postanawia obdarowa tym niesamowitym jak na owe czasy wynalazkiem Afryk. Niewiele jednak w tej sprawie dokona, bo w 1879 r. umiera w Egipcie. Zdy jednak przed mierci zadba o uregulowanie swych spraw majtkowych. Nie majc potomka zamek i posiado (ok. 1500 ha, w poowie zalesiona) przej jego brat Konstanty. W pi lat po jego mierci nowym wacicielem zostaje inny Ksawery Branicki (1868-1926), syn Konstantego. By to dobry gospodarz, doszykowa w zamku wszystko to, czego jego stryjek, pierwszy polski waciciel zamku nie zdoa dokoczy. Ten drugi Ksawery Branicki odziedziczy po Aleksandrze Potockiej Wilanw w Warszawie, ktry odda synowi Stanisawowi, Montrsor odziedziczya crka Jadwiga, ktra wysza za m za hrabiego Stanisawa Reya. Od tej pory Montrsor jest wasnoci Reyw.
Maria Reyowa odznaczona medalem pastwowym
Zamieszkuj go obecnie hrabina Maria z Potockich Reyowa i jej
rodzina - jedna z jej crek jest urzdniczk, a druga rzebiark. Najsynniejszym przedstawicielem tego rodu by w XVI wieku Mikoaj Rey, ktry nie tylko pisa w jzyku polskim, ale i mwi wiatu o tym: A niechaj narodowie wdy postronni znaj, i Polacy nie gsi, i swj jzyk maj. Pierwszy waciciel zamku w swym testamencie zaklina spadkobiercw by utrzymali t posiado jako wysp polsk we Francji. Tak si te stao - ju od prawie 170 lat posiado ta jest w polskiej rodzinie. Miastaeczko Montrsor u podna paacu
Tak jak za czasw Powstania Styczniowego, tak i podczas
obu wojen wiatowych nie tylko zamek, ale i inne polskie domy w Montrsor byy otwarte dla chorych, pokrzywdzonych przez wojn uciekinierw. W zamku przy stole obliczonym na 30 osb, tak dawniej, jak i obecnie brakuje czsto miejsc w czasie posikw. Waciciele traktuj t dobr polsk ziemiask tradycj jako co naturalnego i oczywistego, e przed potrzebujcym nie wolno zamyka drzwi. Tu znalaz przysta razem z rodzin znany Polak Jzef Unger, w midzywojennej Polsce szef sztabu Marynarki Wojennej, kontradmira i dowdca floty, a w czasie II wojny wiatowej dowdca Obrony Wybrzea. Rodzina Ungerw pochodzi ze lska. Syn admiraa Horacy wspomina, e nawet ich bardzo skromny domek w Montrsor w czasie drugiej wojny wiatowej, a jeszcze bardziej zaraz po wojnie, by zapeniony uciekinierami z Polski. Dzisiaj w tym miasteczku, a faktycznie ju w wiosce, bo wikszo obywateli przenioso si na cmentarz miejski, lub ruszyo w wiat za chlebem znajduje si tu jeszcze kilkanacie domw polskich.
Biblioteka paacowa
Obowizek utrzymania zamku przy Polakach pani Maria traktuje
nie tylko jako polecenie testamentowe, ale prawdziwy obowizek patriotyczny. Mieszka w nim ju kilkadziesit lat i jest rzecz prawie pewn, e do mierci utrzyma zamek jako placwk polsk. S z tym ogromne problemy finansowe - dochody z biletw wstpu s znikome, ale pomagaj inni nieco bogatsi arystokraci. Jest to miejsce spotka spokrewnionych i spowinowaconych rodzin Branickich, Reyw, Czartoryskich, Potockich, Zamoyskich i kilku innych. Tu czsto zawierane s luby przedstawicieli tych rodzin w licznym kociele parafialnym. Ciekawostk architektoniczn tego kocioa jest to, e posgi witych nad gwym portalem s bez gw - to pamitka po Rewolucji Francuskiej. Gowy mona doprawi, ale tego nie zrobiono, bo te bezgowe postacie s take historycznym wiadectwem przeszoci miasta, a histori trzeba szanowa. Inn ciekawostk jest niezdarnie wydrapany na murze kocioa napis, e w r. 1525 piorun zniszczy wie kocieln - co jest niejako metryk kocioa: wiemy teraz, e przed t dat budowa kocioa bya
zakoczona. Gwarno i po polsku jest w miasteczku w czasie wakacji,
a to za spraw dzieci, wnukw i prawnukw tych Polakw, co tu jeszcze mieszkaj. Jest to pikne miejsce. Chocia znajduje si w dolinie Loary, a jak sama nazwa mwi e jest to teren paski, znaleziono i tu wzniesienie na ktrym wybudowano fort i zamek, a wok niego i kocioa s domy mieszkalne, niektre pamitajce jeszcze czasy renesansu, dzi nieco nadgryzione zbem czasu. Uliczki s mae i krte, urocze, powietrze wspaniae, nieskaone spalinami, ta maa miejscowo otoczona jest polami i lasami. Polskie domy znajduj si przewanie przy polskiej ulicy Mikoaja Potockiego. Nazwa drugiej polskiej ulicy nie ma w sobie imienia, to po prostu rue Branicki, hod zoony wszystkim Branickim zamieszkujcych w przeszoci zamek. Wyposaenie zamku
May salon w paacu
Wielki salon w paacu
W czasie przejmowania zamku przez Branickich rodzi si we
Francji bardzo ciekawy elegancki styl architektoniczny zwany seconde empire (drugie cesarstwo). Dua cz Parya, ktr dzi ogldamy, szczeglnie budynki przy tzw. wielkich bulwarach, jest zbudowana w tym stylu. Tej najwikszej w dziejach Parya przebudowie i unowoczenieniu miasta patronowa cesarz Napoleon III. W tym stylu jest przebudowany Louvre i wybudowany paac Garnier, dzisiaj jeden z dwch budynkw operowych miasta, ktry zainspirowa budowniczych jednego z krakowskich teatrw i budyneku opery we Lwowie. Nie wchodzc gbiej w opis tego stylu powiem e jest bardzo eklektyczny, najwicej chyba zaczerpn z gotyku, ale XIX-wieczny gotyk jest bardzej dekoracyjny ni jego oryginalny poprzednik. Najbardziej charakterystycznymi cechami tego stylu to ozdobny wysoki fronton, dach mansardowy skadajcy si z dwch elementw, dolnego prawie prostopadego zamykajcego poddasze i grnego wieczcego ca budowl. Pierwszy Ksawery Branicki doszykowa wntrze swego zamku wanie w tym stylu bo by to, jak wspomniaem, styl bardzo dekoracyjny, a on przywiz ze sob duo obrazw, trofew, i innych elementw
dekoracyjnych. Wszystko co dao si zawiesi znalazo si na
cianach. Poza tym skupywa dziea sztuki stworzone przez Polakw, lub w jaki sposb dotyczce Polski. Zbieranie polskich pamitek traktowa jako czyn patriotyczny - Polska oficjalnie nie istniaa, ale nie mona byo pozwoli by przepady po niej lady. Wntrze zamku byo nie tylko w stylu drugiego cesarstwa, byo te pomylane jako elegancki polski dwr owieconego magnata.
Obraz Veronese w paacu Montrsor
Zbudowa w nim bibliotek wyposaon w okoo 10 tysicy
woluminw, niektre bardzo cenne biae kruki, a nawet rkopisy znanych twrcw. Na cianach poza obrazami zawieszono popularne w Polsce trofea myliwskie i du kolekcj broni myliwskiej. Jest w zamku sala balowa, jadalnia, salony, palarnia, nawet sala bilardowa. Meble s bardzo wyszukane, modne w owych czasach. Bohaterem narodowym hrabiego by krl Jan Sobieski, wic mona znale tu kilka pamitek zwizanych z jego osob, wrd nich duy obraz Henryka Rodakowskiego, przestawiajcy delegacj austriack proszca Jana III o odsiecz dla Wiednia. W sali balowej jest interesujcy zbir drewnianych paskorzeb wykonanych przez Pierrea Vaneau przestawiajcych zwycistwo Sobieskiego pod Wiedniem i jego tryumfalny wjazd do miasta. S obrazy zwizane z Powstaniem Styczniowym. Najciekawsz z tych pamitek jest obraz
masakry manifestacji w Warszawie w 1861 roku,bdcej z jednym z
powodw wybuchu powstania, namalowany przez wiadka tego wydarzenia Francuza T. R. Fleury. Z polskich obrazw najcenniejszym jest Muzykant Artura Grottgera, a z woskich ptno Caravaggia. Bardzo wartociowymi s take polskie zastawy stoowe z czasw Jagiellonw i Wazw. Jedna z wysp polskoci poza Polsk Wszystkie te pamitki przechowano z pietyzmem; wchodzc do sal wystawowych ma si wraenie, e cofnlimy si w czasie do poowy XIX wieku i e lada moment zza filaru wyoni si sylwetka hrabiego z gocinnym kielichem polskiej nalewki. Obecna wacicielka zamku hrabina Reyowa jest jedn spord zaoycieli Staej Konferencji Muzew, Archiww i Bibliotek Polskich poza krajem, do ktrej, poza jej zamkiem, nale tak znane i zasuone instytucje jak Muzeum Narodowe Polskie w Rapperswilu, Biblioteka Polska w Paryu. Instytuty Sikorskiego i Pisudskiego w Londynie i Instytut Jzefa Pisudkiego w Nowym Jorku. Szczeglnie w czasie sowieckiego zniewolenia Polski instytucje te peniy wan rol jako miejsca rdowe dla naukowcw w ich trudzie odkamywania historii. Dziki nim, a take czasopismom polskim wydawanym na obczynie takim jak Kultura, londyskie Wiadomoci, ksigarni wysykowej Orbis Books, audycjom radiowym Wolna Europa i Gos Ameryki wikszo Polakw nie pozwolia si ogupi przemon propagand, wierzya e prdzej czy pniej mury sowieckiego zniewolenia run i powstanie nowy wiat. Miaem szczcie by gociem w domu wacicieli Orbis Books, mieszkaem u nich przez dwa tygodnie bdc subowo w Londynie jako bibliotekarz starajcy si uzupeni polsk kolekcj, ktr budowaem na uniwersytecie Western Ontario i polujc za biaymi krukami w dziedzinie historii medycyny i nauk cisych. Kadego wieczoru kto ze znanych prominetw polskiej kultury i sztuki zjawia si w tym domu, uczestniczyem do pnych godzin nocnych w rozmowach, najczciej dotyczcych tematu jak pomc Polakom w zniewolonym kraju, sam waciciel ksigarni opowiada jak udao mu si przemyci do Polski setki zakazanych ksiek. Przekupstwem udao mu si zdoby paszporti wiz wielokrotnego przekraczania granicy, a
przekupieni celnicy odwracali oczy, nie sprawdzali jego ogromnych
cikich waliz. Wikszo tych naszych wspaniaych Polakw powymieraa, tym bardziej trzeba pilgnowa instytucje polonijne ktre jeszcze funkcjonuj, s cigle skarbnicami rdowych informacji dotyczcych Polski XX wieku, s cigle ambasadorami naszego kraju poza jej granicami, jak choby ten polski zamek w Dolinie Loary. W ostatnich kilku latach nawet wrd Francuzw jest coraz wiksze zainteresowanie zamkiem i od niedawna miasteczkiem, obecnie przemianowanym na wiosk. Jednym z magnesw przycigajcych uwag jest zamek z dziewitnastowiecznym polskim wystrojem wntrza - rzecz jedyna i niespotykana w caej Francji. W roku 2015 miejscowo uczestniczya w renomowanym konkursie Najpikniejsze Wioski Francji i dostaa si na jego list.