Ekonomiks LM U4.v1

PY
EKONOMIKS
C
O
Araling Panlipunan
EP
E
Modyul para sa Mag-aaral

Yunit IV
Ang aklat na ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga

edukador mula sa mga publiko at pribadong paaralan, kolehiyo, at/o
unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan
ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa
Kagawaran ng Edukasyon sa action@deped.gov.ph.
Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.
Kagawaran ng Edukasyon
Republika ng Pilipinas
i
All rights reserved. No part of this material may be reproduced or transmitted in any form or by any means electronic or mechanical including photocopying without written permission from the DepEd Central Office. First Edition, 2015.
EKONOMIKS 10
Araling Panlipunan Modyul para sa Mag-aaral
Unang Edisyon 2015
C
O
PY

Isinasaad ng Batas Republika 8293, seksiyon 176 na Hindi maaaring
magkaroon ng karapatang-ari (sipi) sa anumang akda ang Pamahalaan ng Pilipinas.
Gayunman, kailangan muna ang pahintulot ng ahensiya o tanggapan ng pamahalaan
na naghanda ng akda kung itoy pagkakakitaan. Kabilang sa mga maaaring gawin ng
nasabing ahensiya o tanggapan ay ang pagtakda ng kaukulang bayad.

Ang mga akda (kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto
o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula, atbp.) na ginamit
sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagtibay ng isang
kasunduan ng Kagawaran ng Edukasyon at Filipinas Copyright Licensing Society
(FILCOLS), Inc. na ang FILCOLS ang kakatawan sa paghiling ng kaukulang pahintulot
sa nagmamay-ari ng mga akdang hiniram at ginamit dito. Pinagsumikapang matunton
upang makuha ang pahintulot sa paggamit ng materyales. Hindi inaangkin ng mga
tagapaglathala at mga may-akda ang karapatang-aring iyon.

Tanging mga institusyon at kompanyang nakipagkontrata sa FILCOLS at
yaong nakasaad lamang sa kasunduan, ang maaaring kumopya mula dito sa Modyul
para sa Mag-aaral. Ang hindi nakipagkontrata sa FILCOLS ay dapat, kung ninanais
makakopya, makipag-ugnay nang tuwiran sa mga tagapaglathala at sa mga mayakda.

Maaaring tumawag sa FILCOLS sa telepono blg. (02) 439-2204 o mag-email
sa filcols@gmail.com ang mga may-akda at tagapaglathala.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon

Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC
Pangalawang Kalihim: Dina S. Ocampo, Ph.D.
Mga Bumuo ng Modyul para sa Mag-aaral
EP
E
Mga Konsultant: Dr.Jose V. Camacho, Jr., Amella L. Bello,

Nio Alejandro Q. Manalo, at Rodger Valientes
Mga Manunulat: Bernard R. Balitao, Martiniano D. Buising, Edward D.J. Garcia,

Apollo D. De Guzman, Juanito L. Lumibao Jr.,

Alex P. Mateo, at Irene J. Mondejar
Mga Kontributor: Ninian Alcasid, Romela M. Cruz, Larissa Nano, at
Jeannith Sabela
Mga Tagaguhit:

Eric S. de Guia, Ivan Slash Calilung, Gab Ferrera,

Marc Neil Vincent Marasigan, at Erich D. Garcia
Mga Naglayout: Jerby S. Mariano at Donna Pamella G. Romero
Mga Tagapangasiwa: Dir. Jocelyn DR. Andaya, Dr. Jose D. Tuguinayo Jr,
Dr. Rosalie B. Masilang, Dr. Enrique S. Palacio, at

Mr. Edward D. J. Garcia
Inilimbag sa Pilipinas ng Vibal Group, Inc.
Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS)
Office Address: 5th Floor, Mabini Building, DepEd Complex
Meralco Avenue, Pasig City, Philippines 1600
Telefax:
(02) 634-1054 o 634-1072
E-mail Address: imcsetd@yahoo.com
ii
Paunang Salita
Pangunahing tunguhin ng K - 12 Kurikulum ng Araling Panlipunan
ang makahubog ng mamamayang mapanuri, mapagnilay, mapanagutan,
produktibo, makakalikasan, makatarungan at makataong mamamayan ng
bansa at daigdig.
C
O
PY
Ang modyul na ito ay nakatuon sa pag-aaral ng Ekonomiks. Ang

suliranin ng kakapusan ay binigyan-diin at ang kaugnayan nito sa matalinong
pagdedesisyon upang matugunan ang maraming pangangailangan at
kagustuhan ng tao. Inaasahan na ang mga kaalaman at mga gawain sa modyul
na ito ay makatutulong upang higit na maunawaan ang mga pangunahing
kaisipan at napapanahong isyu sa Ekonomiks at pambansang pag-unlad. Batid
din na malilinang ang iyong kasanayan sa pagsisiyasat, pagsusuri ng datos,
pagbuo at pagsusuri ng mga graph, pagkokompyut, pagsasaliksik, mapanuring
pag-iisip, mabisang komunikasyon at pag-unawa sa mga nangyayari sa
kapaligirang iyong ginagalawan. Ipinakilala rin ang mga estratehiya sa
pagtuturo ng ekonomiks upang matamo ang mga inaasahang kasanayan para
sa magtatapos ng araling ito.
EP
E
Upang higit na maging makabuluhan ang pag-aaral ng ekonomiks, ang

mga nagsulat ng modyul na ito ay gumamit ng mga aktuwal at napapanahong
datos mula sa mga ahensiya ng pamahalaan. Naglagay rin ng mga larawan,
ilustrasyon, at dayagram upang mas madali ang pag-unawa sa mga konsepto
at aralin. Ang ilang mga terminolohiya ay hindi isinalin sa Filipino upang hindi
mabago ang kahulugan at lubos itong maunawaan ng mga mag-aaral. Sinikap
ring ipaliwanag ang mga konsepto sa paraang madaling mauunawaan ng mga
mag-aaral. Ang mga halimbawang ginamit ay kalimitang hinango sa karanasan
ng mga mag-aaral sa araw-araw upang higit na maging kapana-panabik ang
pagtuklas sa mga teorya at konseptong may kaugnayan sa ekonomiks.
Binubuo ng apat na unit ang modyul na ito. Ang bawat yunit ay nahahati
naman sa bawat aralin. Ang Yunit 1 ay nakatuon sa pag-aaral ng Pangunahing
Konsepto ng Ekonomiks. Ang Yunit 2 ay nakatuon sa Maykroekonomiks. Ang
Yunit 3 ay nakatuon sa Makroekonomiks. Samantalang ang Yunit 4 ay ang
Mga Sektor Pang-ekonomiya at mga Patakarang Pang-ekonomiya.
Halina at maligayang paglalakbay sa daigdig ng Ekonomiks at naway
maging instrumento ka sa pagsulong at pag-unlad ng ating bansa.
iii
Talaan ng Nilalaman
Yunit IV: Mga Sektor ng Ekonomiya at mga Patakarang PangEkonomiya Nito
Panimula.......................................................................................... 331
Mga Aralin at Saklaw ng Yunit.......................................................... 332
Panimulang Pagtataya..................................................................... 334
EP
E
C
O
PY
Aralin 1: Konsepto at Palatandaan ng Pambansang Kaunlaran

Alamin............................................................................................... 340
Paunlarin........................................................................................... 343
Pagnilayan........................................................................................ 357
Aralin 2: Sektor ng Agrikultura
Alamin............................................................................................... 363
Paunlarin........................................................................................... 365
Pagnilayan........................................................................................ 382
Aralin 3: Sektor ng Industriya
Alamin............................................................................................... 386
Paunlarin........................................................................................... 388
Pagnilayan........................................................................................ 405
Aralin 4: Sektor ng Paglilingkod
Alamin............................................................................................... 410
Paunlarin........................................................................................... 412
Pagnilayan........................................................................................ 425
Aralin 5: Impormal na Sektor
Alamin............................................................................................... 430
Paunlarin........................................................................................... 432
Pagnilayan........................................................................................ 445
Aralin 6: Kalakalang Panlabas
Alamin............................................................................................... 449
Paunlarin........................................................................................... 453
Pagnilayan........................................................................................ 473
Ilipat at Isabuhay................................................................................477
Pangwakas na Pagtataya..................................................................478
Glosari......................................................................................................... 483
Sanggunian................................................................................................. 492
vi
YUNIT IV
MGA SEKTOR PANG- EKONOMIYA
AT MGA PATAKARANG PANG- EKONOMIYA NITO
PANIMULA AT GABAY NA TANONG
C
O
PY

Matapos matalakay ang mga batayang konsepto sa ekonomiks, nararapat din
na makilala ang ibat ibang sektor ng ekonomiya. Ang mga sektor na tinalakay sa mga
nakaraang aralin ay may kinalaman sa sektor ng pananalapi. Ang daloy ng pananalapi
sa ekonomiya ang pinakapangunahing pokus ng naging talakayan. Samantala, ang
mga sektor pang-ekonomiya ay nakapokus sa daloy ng mga produkto at serbisyo
at ang kaugnayan nito sa kabuuang kita ng bansa. Ang ugnayan na nagaganap sa
loob at labas ng mga sektor ay inaasahang nakaaapekto sa bansa. Ito ang isa mga
indikasyon ng isang matatag at malusog na ekonomiya. Ayon na rin sa mga ekonomista,
ang bansang may matatag na mga sektor ay may potensiyal na makapagtamo ng
kaunlaran. Mas mataas na empleyo at malaking ambag sa pambansang kita ay
maaaring maghatid tungo sa mas maayos, maunlad, at may kalidad na pamumuhay.
EP
E

Ngunit sa katotohanan, hindi madali ang daan para maabot ang kaunlaran.
Hindi ito kayang gawin ng isang sektor lamang. Bawat isa ay may napakahalagang
papel na ginagampanan upang masiguro ang maayos na takbo at daloy ng ekonomiya
ng bansa. Sa ganitong perspektibo, patuloy na nagsisikap ang pamahalaan na
matugunan ang mga pangangailangan ng bawat sektor. Ngunit sapat ba ang mga
programa at batas na isinusulong ng pamahalaan upang mapangalagaan ang mga
nasabing sektor pang-ekonomiya? Ano-ano ba ang kinakaharap na hamon ng bawat
sektor? Ang mga patakarang pang-ekonomiya bang ito ay talagang nakatutulong sa
kanila upang maabot ang matagal nang pinapangarap na kaunlaran?

Dahil dito, bilang isang mamamayang Pilipino na nagnanais na makaranas
ng kaunlaran, halina at samahan mo ako sa pagtuklas at pagsuri sa kung paano
hinaharap ng mga sektor pang-ekonomiya ang mga hamon tungo sa pambansang
pagsulong at pag-unlad.
PAMANTAYAN SA PAGKATUTO
Pamantayang Pangnilalaman
Pamantayang Pagganap
Naipamamalas ng mag-aaral ang pagunawa sa mga sektor ng ekonomiya

at mga patakarang ekonomiya nito sa
harap ng mga hamon at puwersa tungo
sa pambansang pagsulong at pagunlad.
Ang mga mag-aaral ay aktibong

nakikibahagi sa maayos na
pagpapatupad at pagpapabuti ng mga
sektor ng ekonomiya at mga patakarang
ekonomiya nito tungo sa pambansang
pagsulong at pag-unlad.
331
EP
E
C
O
PY
Sa araling ito, inaasahang matutuhan mo ang sumusunod:

Nakapagbibigay ng sariling pakahulugan sa
pambansang kaunlaran.
Nasisiyasat ang mga palatandaan ng pambansang
kaunlaran.
Natutukoy ang ibat ibang gampanin ng
ARALIN 1: KONSEPTO
mamamayang Pilipino upang makatulong sa
NG PALATANDAAN
NG PAMBANSANG
Napahahalagahan ang sama-samang pagkilos
KAUNLARAN
ng mamamayang Pilipino para sa pambansang
kaunlaran.
Nakapagsasagawa ng isang pagpaplano kung
paano makapag-ambag bilang mamamayan sa
pag-unlad ng bansa.
Nasusuri ang bahaging ginagampanan ng
agrikultura, pangingisda, at paggugubat sa
ekonomiya at sa bansa.
ARALIN 2: SEKTOR NG
Nasusuri ang mga dahilan at epekto ng suliranin ng
AGRIKULTURA
sektor ng agrikultura, pangingisda, at paggugubat
sa bawat Pilipino.
Nabibigyang-halaga ang mga patakarang pangekonomiya na nakatutulong sa sektor ng agrikultura.
Nasusuri ang bahaging ginagampanan ng sektor
ng industriya tulad ng pagmimina, tungo sa isang
masiglang ekonomiya.
ARALIN 3: SEKTOR NG
Nasusuri ang pagkakaugnay ng sektor agrikultural
INDUSTRIYA
at industriyal tungo sa pag-unlad ng kabuhayan.
Nabibigyang-halaga ang mga patakarang pangekonomiyang nakatutulong sa sektor ng industriya.
Nasusuri ang bahaging ginagampanan ng sektor
ng paglilingkod.
Napahahalagahan ang mga patakarang pangARALIN 4: SEKTOR NG
ekonomiyang nakatutulong sa sektor ng
PAGLILINGKOD
paglilingkod: Batas na nagbibigay proteksiyon at
nangangalaga sa mga karapatan ng Manggagawa.
Nakapagbibigay ng sariling pakahulugan sa
konsepto ng impormal na sektor.
Nasusuri ang mga dahilan ng pagkakaroon ng
ARALIN 5: IMPORMAL
impormal na sektor.
NA SEKTOR
Natataya ang mga epekto ng impormal na sektor
ng ekonomiya.
Napahahalagahan ang pagsunod sa mga
patakarang pang-ekonomiya tungo sa pagkamit ng
332
PY
ARALIN 6:
KALAKALANG
PANLABAS
Nasusuri ang ugnayan ng Pilipinas para sa

kalakalang panlabas nito sa mga samahan tulad ng
World Trade Organization at Asia-Pacific Economic
Cooperation tungo sa patas na kapakinabangan ng
mga mamamayan ng daigdig.
Napahahalagahan ang papel na ginagampanan
ng pamahalaan kaugnay ng mga patakarang piskal
na ipinatutupad nito.
Nasusuri ang mga patakarang pang-ekonomiya na
nakatutulong sa patakarang panlabas ng bansa sa
buhay ng nakararaming Pilipino.
C
O
GRAPIKONG PANTULONG
PAGLILINGKOD
EP
E
INDUSTRIYA
KAUNLARAN
KALAKALANG
PANLABAS
AGRIKULTURA
IMPORMAL NA
SEKTOR
333
PANIMULANG PAGTATAYA
Isulat ang titik ng pinakatamang sagot sa sagutang papel.
(K) 1. Ang sumusunod ay ang mga salik na maaaring makatulong sa pagsulong
ng ekonomiya ng isang bansa maliban sa:
A. likas na yaman
B. yamang- tao
C. teknolohiya
D. kalakalan
C
O
PY
Para sa bilang 2, basahin ang sumusunod na talata at sagutin ang mga tanong sa
ibaba nito.
Noong nakaraang taon, umangat daw ng 7.2 porsiyento ang ekonomiya
ng Pilipinas at pumangalawa sa China. Maraming nasiyahan nang marinig
ang balitang ito. Napakagandang balita dahil pangalawa sa magandang
ekonomiya ang Pilipinas. Pero nang lumabas ang survey ng Social Weather
Stations (SWS) kamakailan na 12.1 milyong Pilipino ang walang trabaho,
maraming nadismaya at hindi makapaniwala. Nasaan na ang sinasabing
magandang ekonomiya. Hindi ito tugma sa laging sinasabi ng pamahalaan,
gumanda ang ekonomiya ng bansa.
(http://www.philstar.com/psn-opinyon/2014/02/13/1289713/editoryal-umangat-ang-ekonomiya-dumami-ang-jobless)
2. Kung ang konsepto ng kaunlaran ang pagbabasehan, malinaw na inilalahad

sa balita na:
A. Ang pag-angat ng ekonomiya ng bansa ay hindi nangangahulugan ng
pagtaas ng kalidad ng pamumuhay ng mga mamamayan.
B. Hindi sapat na batayan ang paglago ng ekonomiya upang masabing
ganap na maunlad ang bansa.
C. Ang bansa ay patuloy pa ring nakaasa sa mga manggagawang
Pilipinong nakabase sa ibayong-dagat.
D. Hindi sapat na sukatan ng kaunlaran ang mga tradisyonal na panukat
gaya ng GDP.
(U)
3. Datapwat patuloy ang pagtaas ng mga pigura na nagpapakita ng paglago

ng ekonomiya ng bansa, marami pa ring Pilipino ang hindi naniniwala rito.
Isa sa mga dahilan nito ay ang patuloy na korapsyon. Paano kumikilos
ang mga mamamayang Pilipino upang tuluyan nang matuldukan ang
napakatagal na problemang ito?
A. Hinahayaan na lamang ng mga Pilipino na ang pamahalaan at ang
mga hukuman ang umusig sa mga tiwaling opisyal ng gobyerno.
B. Idinadaan na lamang nila sa samut saring protesta ang kanilang mga
hinaing ukol sa talamak na korapsyon sa pamahalaan.
C. Mulat ang mga Pilipino sa mga anomalya at korapsyon, maliit man
o malaki, kayat nakahanda silang ipaglaban kung ano ang tama at
nararapat.
EP
E
(U)
334
D. Ipinagsasawalang-kibo na lamang ng mga mamamayan ang mga

maling nagaganap sa ating bansa.
PY
(U) 4. Hindi sapat na iasa sa pamahalaan ang laban sa kahirapan at ang mithiing
kaunlaran. Bilang isang mamamayang Pilipino, may obligasyon ka ring
dapat gawin upang makatulong sa pag-abot sa kaunlaran. Bilang isang
mag-aaral, ano ang bagay na maaari mong gawin upang makatulong sa
bansa?
A. Maging mulat sa mga anomalyang nangyayari sa lipunan.
B. Makisangkot sa pagpapatupad at pakikilahok sa mga proyektong
pangkaunlaran sa paaralan at sa komunidad.
C. Tangkilikin ang mga produktong sariling atin.
D. Wala sa nabanggit
C
O
(K) 5. Sinasabing malaking bahagdan ng mga Pilipino lalong-lalo na sa mga

probinsiya ang nakaasa sa agrikultura para mabuhay. Alin sa sumusunod
ang hindi nabibilang sa sektor ng agrikultura?
A. pagmimina
B. pangingisda
C. paggugubat
D. paghahayupan
EP
E
(P) 6. Isang pangunahing suliraning kinakaharap ng sektor ng agrikultura ay

ang pagkabulok o madaling pagkasira ng kanilang mga ani o produktong
agrikultural. Bakit nangyayari ito?
A. Hindi marunong mag-imbak ang mga magsasaka.
B. Kawalan ng mga mamimili sa pamilihan
C. Kawalan ng maayos na daan patungo sa pamilihan (farm-to-market
road)
D. Likas sa mga Pilipino ang pagiging tamad.
(U) 7. Noong Hunyo 2014, natapos na ang Comprehensive Agrarian Reform

Program Extension with Reforms (CARPER). Kaya ang ibat ibang
samahan at ang Simbahang Katolika ay nagkapit-bisig upang hilingin sa
pamahalaan na dagdagan pa ng dalawang taon ang implementasyon nito.
Gaano ba kahalaga ang repormang agraryo ng pamahalaan para sa mga
magsasaka?
A. Nagkakaroon ng sariling lupa ang mga magsasaka.
B. Natutugunan ng pamahalaan ang mga hinaing at problema ng sektor
ng agrikultura.
C. Nabibigyang-pansin ang mga magsasaka sa pamamagitan ng
maayos na sistema ng pautang, mga proyektong pang-imprastruktura,
redistribusyon ng lupa, at iba pa.
D. Lahat ng nabanggit
335
Para sa bilang 8, suriin ang sumusunod na datos at sagutin ang tanong sa ibaba nito.
Talahanayan 2
Distribusyon ng mga Sektor ng Pang-ekonomiya
2005 2010 (In-Million Pesos)
SEKTOR
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Agrikultura
778,370
853,718
943,842 1,102,465 1,138,334 1,182,374
Industriya
1,735,148 1,909,434 2,098,720 2,347,803 2,318,882 2,663,497
Paglilingkod 2,930,521 3,268,012 3,606,057 3,959,102 4,221,702 4,667,166
Pinagkunan: National Statistical Coordination Board (NSCB), January 31, 2011
8. Ang Pilipinas ang isa sa pinakamayayamang bansa kung ang pag-uusapan

ay likas na yaman. Mataba ang mga lupain at hitik ang ating mga anyongtubig sa ibat ibang yamang-dagat. Ngunit kapansin-pansin sa mga datos
sa itaas na ang sektor ng agrikultura ang may pinakamaliit na ambag sa
ekonomiya ng bansa mula 2005- 2010. Ano ang nais ipahiwatig nito?
A. Kulang ang mga pasilidad at imprastruktura na tutulong sa agrikultura.
B. Mas prayoridad ng pamahalaan ang sektor ng industriya at serbisyo.
C. Kulang ang suporta na tinatanggap ng mga kababayan nating nasa
sektor ng agrikultura.
(K)
9. Alin sa sumusunod na sektor ang namamahala sa pagpoproseso ng mga

hilaw na materyal upang ito ay maging isang produkto?
A. agrikultura
B. industriya
C. paglilingkod
D. impormal na sektor
(P)
10. Itinuturing ang agrikultura bilang primaryang sektor ng ekonomiya

samantalang ang industriya naman ang tinatawag na sekondaryang sektor.
Mahalaga ang papel na ginagampanan ng dalawang sektor na ito sa
pagsulong ng ekonomiya ng bansa. Alin sa sumusunod na pahayag ang
nagpapakita ng epektibong ugnayan o interaksiyon ng dalawang sektor?
A. Sa malalawak na lupain nagaganap ang mga produksiyon ng agrikultura
samantalang ang industriya ay sa mga bahay-kalakal.
B. Ang magsasaka ang pangunahing tauhan ng agrikultura samantalang
ang mga entreprenyur naman ang kapitan ng industriya.
C. Ang mga hilaw na materyales na nagmumula sa sektor ng agrikultura
ay lubhang mahalagang sangkap sa sektor industriya upang gawing
panibagong uri ng produkto.
D. Ang industriya ay gumagamit ng mga makinarya samantalang ang
agrikultura ay nanatili sa tradisyonal na pamamaraan ng pagsasaka.
EP
E
C
O
PY
(P)
336
PY
(P) 11. Ang industriyalisasyon, sa kasalukuyan, ang nagsisilbing batayan ng

kaunlaran ng isang bansa. Sa pananaw na ito, nagaganap lamang ang
kaunlaran kung nagkakaroon ng pagbabago mula sa pagiging agrikultural
patungo sa pagiging industriyal. Ngunit marami ring limitasyon ang
industriyalisasyon. Alin sa sumusunod na pahayag ang HINDI nagpapatotoo
rito?
A. Ang pag-unlad ng teknolohiya ay nakatutulong upang makagawa pa ng
mas maraming produkto at serbisyong kailangan at gusto ng mga tao.
B. Ang malawakang paggamit ng teknolohiya katulad ng mga makinarya ay
nakaaapekto sa availability ng hanapbuhay para sa mga manggagawa.
C. Unti-unting nasisira ang ating kapaligiran dulot ng polusyon at
masyadong mabilis na industriyalisasyon.
D. Nakatutulong sa pagbabayad ng utang panlabas ng bansa bunga na
rin ng mataas na pambansang kita.
C
O
(K) 12. Alin sa sumusunod na sektor ang binubuo mga pormal na industriya tulad
ng pananalapi, insurance, komersiyo, real estate, kalakalang pakyawan at
pagtitingi, transportasyon, pag-iimbak, komunikasyon, at mga serbisyong
pampamayanan, panlipunan, at personal?
A. agrikultura
B. industriya
C. paglilingkod
EP
E
(U) 13. Isa sa mga napakalaking problemang kinakaharap ng sektor ng

paglilingkod ang suliranin sa kontraktuwalisasyon. Maraming kompanya
ang humahanap lamang ng mga manggagawang handang magtrabaho
sa kanila nang hindi lalampas sa anim na buwan. Alin sa sumusunod na
pahayag ang dahilan kung bakit patuloy pa rin ang contractualization sa
kabila ng kabi-kabilang protesta ng mga manggagawa?
A. Mas makatitipid ang mga kompanya kung ang mga manggagawa
ay kontraktuwal dahil wala silang mga benepisyo tulad ng SSS at
PhilHealth.
B. Dahil mababa lamang ang mga pasahod sa mga manggagawang
kontraktuwal, lumiliit ang gastusin ng mga kompanya.
C. Ang mga manggagawang kontraktuwal ay hindi maaaring tumanggi
sa mga overtime na trabaho lalo na sa mga peak season kahit na
lumagpas pa ito sa itinakdang oras ng paggawa sa batas.
337
(U) 14. Ang kakayahan ng sektor ng paglilingkod na matugunan ang

pangangailangan ng lipunan ay isang palatandaan ng masiglang ekonomiya
ng bansa. Bakit itinuturing na mahalaga ang papel na ginagampanan ng
sektor ng paglilingkod?
A. Sila ang nagkakaloob ng lakas-paggawa, kasanayan, kaalaman, at
serbisyo upang matugunan ang mithiin ng pangangailangan.
B. Sila ang namumuhunan sa mga bahay-kalakal.
C. Sila ang dahilan upang magkaroon ng oportunidad sa pagkakaroon ng
trabaho sa isang bansa.
D. Larawan sila ng mataas na antas ng pamumuhay sa isang bansa.
C
O
PY
(K) 15. Alin sa sumusunod na sektor ang hindi nakarehistro sa pamahalaan, hindi
nagbabayad ng buwis mula sa kinikita sa operasyon ng negosyo, at hindi
nakapaloob sa legal at pormal na balangkas na inilatag ng pamahalaan
para sa pagnenegosyo?
A. agrikultura
B. industriya
C. paglilingkod
EP
E
(P) 16. Ayon sa IBON Foundation, ang impormal na sektor ay kabilang sa isang
kahig, isang tuka. Ano naman ang positibong epekto ng paglaganap ng
impormal na sektor?
A. Sumasalamin ito sa paglaganap ng backyard industries.
B. Ito ay larawan ng pagiging industriyalisado ng bansa.
C. Maraming mamamayan ang umaasa na lamang sa pamahalaan.
D. Ito ay manipestasyon ng pagiging mapamaraan ng mga Pilipino upang
tugunan ang pangangailangan sa kabila ng krisis sa buhay.
(P) 17. Isa sa mga epekto ng impormal na sektor sa ekonomiya ay ang paglaganap
ng mga ilegal na gawain gaya ng pamimirata ng musika, mga palabas
sa sine at telebisyon, at computer software. Laganap ang pamimirata sa
halos lahat ng puwesto ng palengke sa buong kapuluan. Ang patuloy na
paglaganap ng pamimirata sa bansa ay maaaring bunga ng sumusunod
MALIBAN SA ISA.
A. kakulangan ng maigting at komprehensibong kampanya at edukasyon
sa mga tao ukol sa masasamang bunga nito
B. kakulangan ng mahigpit na implementasyon ng mga batas na laban sa
pamimirata
C. kakulangan ng mapapasukang trabaho
D. pagnanais ng ilang negosyante na kumita nang malaki kahit sa ilegal
na pamamaraan
338
(K) 18. Ang mga bansa ay makikinabang sa isat isa ayon sa konsepto ng
comparative advantage. Alin sa sumusunod na paraan sila makikinabang?
A. trade embargo at quota
B. kasunduang multilateral
C. espesyalisasyon at kalakalan
D. sabwatan at kartel
C
O
PY
(U) 19. Hindi maiiwasan na makipag-ugnayan ang mga bansa sa ibang bansa lalo
na sa panahon ng globalisasyon. Alin sa sumusunod na pangungusap ang
pinakaakmang dahilan ng pakikipag-ugnayan ng mga bansa sa daigdig
lalo na sa larangan ng pakikipagkalakalan?
A. Madaragdagan ang pantugon sa mga panustos para sa pangangailangan
ng lokal na ekonomiya.
B. Abot-kamay na ang angkat na produkto sa lokal na pamilihan.
C. Upang dumami ang mga produktong banyaga na maaaring gayahin
D. Maipagmamalaki ang kanilang produkto sa pandaigdigang pamilihan.
EP
E
(P) 20. Ang globalisasyon ay sumasakop sa malawak na dimensiyon ng lipunan

at panig ng daigidig. Bagamat hinihikayat nito ang pag-uugnayan ng mga
bansa lalo na sa aspekto ng kalakalan, maraming mga bansang papaunlad
pa lamang ang nakararanas ng masamang epekto nito. Alin sa sumusunod
na sitwasyon ang nagpapakita ng paghina ng kalakalang lokal at panlabas
ng mga bansang naapektuhan ng globalisasyon?
A. ang patuloy na pag-unlad at paglawak ng mga korporasyong
transnasyonal
B. ang pagtambak ng mga labis na produkto o surplus sa mga pamilihan
C. ang mas malayang pagdaloy ng puhunan at kalakal sa mga bansa
D. ang pagbabago sa kabuuhang pamumuhay ng mamamayan
339
PANIMULA
C
O
PY

Pinagtuunan sa nakaraang markahan ang pambansang ekonomiya
bilang kabahagi sa pagpapabuti ng pamumuhay ng kapwa mamamayan tungo sa
pambansang kaunlaran. Sa dahilang ito ang pinakamithiin ng lahat sa atin, lubhang
mahalaga ang maayos na ugnayan ng lahat ng sektor ng ekonomiya upang ganap na
matamo ang tunguhing ito.

Ang mga sektor ng agrikultura, industriya, at paglilingkod, gayundin ng impormal
na sektor at kalakalang panlabas, ay may mahahalagang papel na ginagampanan
upang maisakatuparan ang pagkakamit ng pambansang kaunlaran. Higit sa lahat,
ikaw bilang isang mag- aaral at mamamayang Pilipino ay may mga tungkuling dapat
gampanan. Subalit ano nga ba ang magagawa mo para sa bayan sa ngalan ng
kaunlaran? Sa ganitong aspekto papasok ang konsepto ng aktibong pakikisangkot at
pagsusulong nito. Kung kayat ang pangunahing pokus sa araling ito ay ang konsepto
at palatandaan ng pambansang kaunlaran. Pag- aaralan mo rin kung ano ang ibat
ibang tungkulin ng mga mamamayang Pilipino upang makatulong sa sama- samang
pagkilos para sa pagsulong at pag-unlad ng bansa.

Sa iyong pagtahak sa landas ng kaalaman sa araling ito, ikaw ay haharap
sa mga tekstong magbibigay-kabatiran at mga mapanghamong gawain na sadyang
pupukaw ng iyong interes at magbibigay sa iyo ng kaalaman.

Sa pagtatapos ng araling ito, inaasahang ikaw ay makapagbigay ng sariling
pakahulugan sa pambansang kaunlaran at masiyasat ang mga palatandaan nito.
Inaasahan ding matukoy mo ang ibat ibang gampanin ng bawat mamamayan tungo
sa sama- samang pagkilos at pagplano kung paano makapag- aambag sa mithiing ito.
EP
E
ARALIN 1
KONSEPTO AT PALATANDAAN NG PAMBANSANG KAUNLARAN
ALAMIN
Ang mga gawain sa bahaging ito ay tutuklas sa iyong kaalaman tungkol

sa konsepto at palatandaan ng pambansang kaunlaran at kung papaano ka
makapag-aambag sa pag-unlad ng bansa bilang mabuting mamamayan nito.
Gawain 1: INSTA-SAGOT
Pansinin ang mga larawan sa susunod na pahina. Suriing mabuti ang
kalagayan ng bawat larawan. Bigyan ng malikhaing pamagat ang bawat larawan.
340
EP
E
C
O
PY
Pamprosesong Tanong:
1. Ano ang iyong napuna sa mga larawan? Alin ang higit na nakapukaw ng
iyong pansin? Bakit?
2. Alin sa malikhaing pamagat na ibinigay mo sa mga larawan ang ninais
mong maging kalagayan ng iyong lipunan at ng ating bansa? Ipaliwanag.
Gawain 2 : ANG SA AMIN LANG

Mula sa Gawain 1, bumuo ng pangkat na may tatlong miyembro. Magkaroon
ng isang maliit na pangkatang diskusyon tungkol sa mga nakita sa larawan. Tukuyin
ang pagkakatulad at pagkakaiba ng mga ito gamit ang speech balloon sa susunod
na pahina. Anong mga konsepto tungkol sa pamumuhay ng mga tao ang maaaring
mabuo mula sa mga larawan?
341
PY
Batay sa mga larawan,

malinaw na ang buhay sa
Pilipinas ay
_________________________
_________________________
_________________________
_________________________
_________________________
_________________________
C
O
Sa susunod na bahagi ay sasagutan mo ang isang tsart upang inisyal na

masukat ang iyong nalalaman tungkol sa konsepto at palatandaan ng pambansang
kaunlaran.
Gawain 3 : EBOLUSYON NG MGA IDEYA
Muling balikan ang mga konseptong iyong nakuha mula sa gawain 1 at 2.

- Isulat sa unang kahon kung ano lamang ang iyong nalalaman sa paksa.
Isulat naman sa ikalawang kahon ang mga bagay at konsepto na nais mo pang
matutuhan.
Ang huling kahon naman ay sasagutin mo lamang kung tapos na ang pagtalakay
sa paksa. Huwag kang mag-alala dahil babalikan mo ang gawaing ito sa tulong
ng iyong guro bago matapos ang PAUNLARIN.
EP
E

Matapos mong maorganisa ang iyong mga paunang kaalaman tungkol
sa konsepto at palatandaan ng pambansang kaunlaran, ihanda ang iyong sarili
sa susunod na bahagi ng aralin upang higit mong maunawaan ang konsepto ng
kaunlaran.
342
PAUNLARIN
PY
Matapos mong malaman ang mga paunang impormasyon tungkol sa

aralin, ngayon naman ay iyong lilinangin ang mga kaalamang ito sa tulong
ng mga teksto at mga gawaing inihanda upang maging batayan mo ng
impormasyon. Ang pinakatiyak na layunin ng bahaging ito ay matutuhan mo
bilang mag-aaral ang mahahalagang ideya o konsepto tungkol sa kaunlaran.
Inaasahang magagabayan ka ng mga inihandang Gawain at teksto upang
masagot kung papaano ka makapag-aambag sa pag-unlad ng bansa bilang
mabuting mamamayan nito. Halinat umpisahan mo na.
KONSEPTO NG PAG-UNLAD
C
O

Batay sa diksiyonaryong Merriam-Webster, ang pag-unlad ay pagbabago mula
sa mababa tungo sa mataas na antas ng pamumuhay. Isa itong kaisipang maaaring
may kaugnayan din sa salitang pagsulong.
EP
E

Sa aklat ni Feliciano R. Fajardo na Economic Development (1994), malinaw
niyang inilahad ang pagkakaiba ng pagsulong at pag-unlad. Ayon sa kanya, ang pagunlad ay isang progresibo at aktibong proseso. Ang pagsulong ay ang bunga ng
prosesong ito. Kung gayon, ang pagsulong ay produkto ng pag-unlad. Halimbawa,
ang makabagong pamamaraan ng pagtatanim ng palay ay kinapapalooban ng isang
proseso, at ito ang pag-unlad. Ang resulta nito ay mas maraming ani, at ito ang
pagsulong.

Ayon pa rin kay Fajardo, ang pagsulong ay nakikita at nasusukat. Ang mga
halimbawa nito ay mga daan, sasakyan, kabahayan, gusali, pagamutan, bangko,
paaralan, at marami pang iba. Ang mga ito ang resulta ng pag-unlad. Subalit hindi doon
nagtatapos ang pag-unlad. Dapat itong makalikha ng mas marami at lalong mabuting
produkto at serbisyo. Dagdag pa niya, ang pag-unlad ay isang progresibong proseso
ng pagpapabuti ng kondisyon ng tao, gaya ng pagpapababa ng antas ng kahirapan,
kawalan ng trabaho, kamangmangan, di-pagkakapantay-pantay, at pananamantala.

Inilahad nina Michael P. Todaro at Stephen C. Smith sa kanilang aklat na
Economic Development (2012) ang dalawang magkaibang konsepto ng pag-unlad:
ang tradisyonal na pananaw at makabagong pananaw ukol dito. Sa tradisyonal na
pananaw, binigyang-diin ang pag-unlad bilang pagtatamo ng patuloy na pagtaas ng
antas ng income per capita nang sa gayon ay mas mabilis na maparami ng bansa
ang kaniyang output kaysa sa bilis ng paglaki ng populasyon nito.Sa makabagong
pananaw naman, isinasaad na ang pag-unlad ay dapat na kumatawan sa malawakang
pagbabago sa buong sistemang panlipunan. Dapat na ituon ang pansin sa ibat ibang
343
pangangailangan at nagbabagong hangarin ng mga tao at grupo sa nasabing sistema

upang masiguro rin ang paglayo mula sa di-kaaya-ayang kondisyon ng pamumuhay
tungo sa kondisyon na mas kasiya-siya.

Sa akdang Development as Freedom (2008) ni Amartya Sen, kanyang
ipinaliwanag na ang kaunlaran ay matatamo lamang kung mapauunlad ang yaman
ng buhay ng mga tao kaysa sa yaman ng ekonomiya nito. Upang matamo ito,
mahalagang bigyang pansin ang pagtanggal sa mga ugat ng kawalang kalayaan tulad
ng kahirapan, diskriminasyon at hindi pagkakapantay-pantay at ng iba pang salik na
naglilimita sa kakayahan ng mga mamamayan.
PY
Gawain 4: POWER OF TWO
C
O
Basahin at suriin ang mga nilalaman ng dayagram na Power Thinking.

Humanap ng isang kamag-aral upang mabuo o makompleto ang mga kasagutan
sa bawat kahon. Dito sinusubok ang iyong kakayahan na balangkasin ang mga
impormasyon/ konseptong iyong nabasa . Maaaring dagdagan ang mga power box
ayon sa pagkaunawa ng mag-aaral sa tekstong binasa.
Konsepto ng Pag-unlad
Kahulugan ayon kina

Todaro at Smith
Kahulugan ayon kay

Feliciano Fajardo
EP
E
Kahulugan ayon sa
Diksyunaryo
Kahulugan ayon
kay Sen
Kailan masasabing
may pag-unlad?
Kailan masasabing
may pag-unlad?
Kailan masasabing
may pag-unlad?
Kailan masasabing
may pag-unlad?
Kailan masasabing
may pag-unlad?
Kailan masasabing
may pag-unlad?
Kailan masasabing
may pag-unlad?
Kailan masasabing
may pag-unlad?
Gawain 5: TEKS-TO-SURI

Sagutin ang sumusunod batay sa iyong binasang teksto.

1. May pagkakatulad ba ang pagsulong at pag-unlad? Ipaliwanag.
2. Kailan masasabing maunlad ang isang bansa?
3. Ano ang pagkakaiba ng tradisyonal na pananaw ng pag-unlad at
makabagong pananaw nito?
4. Sang-ayon ka ba sa konsepto ni Todaro na ang pag-unlad ay dapat na
kumatawan sa malawakang pagbabago sa buong sistemang panlipunan?
Pangatwiranan.
5. Sa iyong sariling pagtataya, maunlad na ba ang Pilipinas? Pagtibayin.
344
Gawain 6: OO O HINDI?
Bago dumako sa susunod na aralin, sagutin muna ang sumusunod na tanong
na may kinalaman sa pag-unlad. Lagyan ng tsek () ang kolum na sinasang-ayunan
mo.
PAHAYAG
OO HINDI
1. May pag-unlad kung may mga nagtataasang gusali at
naglalakihang kalsada.
2. May pag-unlad kung lumalaki ang GNP at GDP ng isang bansa.
PY
3. May pag-unlad kung may mga makabagong teknolohiya at

makinarya.
4. May pag-unlad kung may demokrasya.
5. May pag-unlad kung napangangalagaan ang kapaligiran.
6. May pag-unlad kung tumataas ang export ng isang bansa.
C
O
7. May pag-unlad kung dumarami ang dayuhang mangangalakal.

8. May pag-unlad kung ang bayan ay naging lungsod.
9. May pag-unlad kung may mataas na pasahod.
10. May pag-unlad kung may trabaho ang mga mamamayan.
EP
E
1. Alin sa mga pahayag ang higit mong nararanasan sa iyong lipunan?
2. Sa iyong palagay, ano kaya ang nagiging mga balakid sa pagpapatuloy ng
pag-unlad sa sumusunod na aspekto:
kultural
sosyal (lipunan)
politikal
3. Balikan natin ang mga larawan sa Gawain 1. Maaari mo bang sabihin kung
ano ang mga palatandaan ng pag-unlad sa isang bansa? Ipaliwanag.
4. Paano mo nakikita ang iyong sarili limang taon mula ngayon bilang
kabahagi ng mga palatandaan ng pag-unlad na iyong natukoy?

Matapos mong maunawaan ang konsepto ng kaunlaran, ngayon naman
ihanda mo ang iyong sarili upang maunawaan at suriin ang ibat ibang palatandaan
nito.
Mga Palatandaan ng Pag-unlad

Pagsulong

Maaari kayang magkaroon ng pagsulong kahit walang pag-unlad? Maraming
bansa sa kasalukuyan, tulad ng China at Malaysia, ang sinasabing progresibo.
Maraming modernong gusali ang naitatayo sa mga nasabing bansa. Maraming mga
korporasyon ang kumikita nang malaki subalit karamihan sa mga ito ay pagmamayari at pinamamahalaan ng mga dayuhang mamumuhunan. Sa katunayan, sa kaunaunahang pagkakataon ay naiulat ng United Nations Conference on Trade and
Development (UNCTAD) na noong 2012 ay mas malaki ang bilang ng mga dayuhang
mamumuhunan (FDI) sa mga papaunlad na bansa kompara sa mauunlad na bansa.
345
Developed economies
Developing economies
PY
Transition economies
Pigura 1: Global FDI inflows, developed, developing and transition economies,

2000- 2012 (Billions of US dollars)
C
O
Pinagkunan: UNCTAD. 2013. Global FDI inflows, developed, developing and transition economies, 2000- 2012.
Retrieved from http://unctad.org/en/PublicationsLibrary/webdiaeia2013d1_en.pdf on November 2, 2014

Ang pagpasok ng mga dayuhang mamumuhunang ito ay nakapagtataguyod
ng mas mabilis na paglago at pagsulong ng kanilang ekonomiya. Subalit, laganap pa
rin ang kahirapan, kawalan ng sapat na edukasyon, at patuloy na pagbaba ng antas
ng kalusugan sa mga nasabing papaunlad na bansa.
EP
E

Maliban sa mga mamumuhunan, malaki rin ang naitulong ng mga likas na
yaman tulad ng langis sa pagsulong ng ekonomiya ng isang bansa. Karamihan ng
mga bansa sa Gitnang Silangan tulad ng UAE, Qatar, at Saudi Arabia ay nagtamo ng
mabilis na paglago ng ekonomiya dala ng kanilang kita mula sa langis ayon na rin sa
ulat ng International Monetary Fund noong 2013. Nakapagpatayo sila ng maraming
gusali at imprastraktura na talaga namang nakatulong sa pag-unlad ng mga nasabing
bansa. Bunga nito, nakapag-angkat sila ng mga makabagong teknolohiya, magagaling
na manggagawa, at mga dekalidad na hilaw na materyales mula sa ibang bansa.

Bukod pa sa mga likas na yaman, may iba pang mga salik na maaaring
makatulong sa pagsulong ng ekonomiya ng isang bansa. Sa librong Economics,
Concepts and Choices (2008) nina Sally Meek, John Morton at Mark Schug, inisa- isa
nila ang mga ito.
1. Likas na Yaman. Malaki ang naitutulong ng mga likas na yaman sa
pagsulong ng ekonomiya lalong-lalo na ang mga yamang-lupa, tubig,
kagubatan, at mineral. Subalit hindi kasiguraduhan ang mga likas na
yaman sa mabilis na pagsulong ng isang bansa.
2. Yamang-Tao. Isa ring mahalagang salik na tinitingnan sa pagsulong ng
ekonomiya ang lakas-paggawa. Mas maraming output ang nalilikha sa
isang bansa kung maalam at may kakayahan ng mga manggagawa nito.
3. Kapital. Sinasabing lubhang mahalaga ang kapital sa pagpapalago ng
346
ekonomiya ng isang bansa. Sa tulong ng mga kapital tulad ng mga makina

sa mga pagawaan ay nakalilikha ng mas maraming produkto at serbisyo.
4. Teknolohiya at Inobasyon. Sa pamamagitan ng mga salik na ito,
nagagamit nang mas episyente ang iba pang pinagkukunang-yaman
upang mas maparami pa ang mga nalilikhang produkto at serbisyo.
Pagsulong ng
Ekonomiya
C
O
PY
Gawain 7: GRAPHIC ORGANIZER

Itala ang mga salik na nakatutulong sa pagsulong ng ekonomiya ng bansa
gamit ang concept mapping chart. Gamit ang mga salik na iyong naitala, ipaliwanag
naman sa text box kung paano pa mapagbubuti ng Pilipinas ang pagsulong ng
ekonomiya nito.
EP
E
Pag-unlad

Masasabing ang pagsulong ay isa lamang aspekto ng pag-unlad. Sa
pagsulong, sinusukat ang halaga ng mga produkto at serbisyong nalikha sa loob ng
isang panahon. Sa pagsukat nito, ginagamit ang Gross Domestic Product (GDP),
Gross National Product (GNP), GDP/ GNP per capita at real GDP/ GNP. Sa kabilang
banda, hindi sapat na panukat ang kabuuang halaga ng mga produkto at serbisyo
dahil hindi nito naipakikita kung paano naipamamahagi ang kita at yaman ng bansa
sa mga mamamayan nito. Samakatuwid, hindi sapat ang mga numero, makabagong
teknolohiya, at nagtataasang gusali upang masabing ganap na maunlad ang isang
bansa.

Higit pa rito ang kahulugan ng pag-unlad. Higit pa ito sa mga modernong
kagamitan at mga makabagong teknolohiya sapagkat kasama rito ang mga pagbabago
sa lipunan at paraan ng pamumuhay ng mga tao. Ayon kay Fajardo, ang pagsulong
ng isang ekonomiya dulot ng mga dayuhang mamumuhunan at ang pag-unlad na
inangkat ay walang kahulugan sa masa kung ang mga ito ay hindi nararamdaman
ng mga pangkaraniwang tao. Ayon pa kina Todaro at Smith sa kanilang aklat na
Economic Development, ang pag-unlad ay isang multidimensiyonal na prosesong
kinapapalooban ng malaking pagbabago sa istruktura ng lipunan, gawi ng mga tao at
mga pambansang institusyon, gayundin ang pagpapabilis ng pagsulong ng ekonomiya,
pagbawas sa di pagkakapantay- pantay at pag-alis ng kahirapan.
347
Gawain 8: PAGKAKAPAREHO AT PAGKAKAIBA

Sa tulong ng isang kamag- aral, ilahad ang pagkakapareho at pagkakaiba ng
pagsulong at pag-unlad. Gamitin ang Venn diagram sa ibaba.
PAG-UNLAD
PY
PAGSULONG
C
O
1. Ano ang kaibahan ng pagsulong sa pag-unlad?

2. Maaari bang magkaroon ng pagsulong kahit walang pag-unlad? Ipaliwanag.
3. Maaari bang magkaroon ng pag-unlad kahit walang pagsulong?
Pagtibayin.
EP
E
Human Development Index

Maliban sa paggamit ng GDP at GNP, ginagamit ang Human Development
Index bilang isa sa mga panukat sa antas ng pag-unlad ng isang bansa. Ang Human
Development Index (HDI) ay tumutukoy sa pangkalahatang sukat ng kakayahan ng isang
bansa na matugunan ang mahahalagang aspekto ng kaunlarang pantao: kalusugan,
edukasyon at antas ng pamumuhay. Sa pagsukat ng aspektong pangkalusugan,
ginagamit na pananda ang haba ng buhay at kapanganakan. Ipinapahiwatig dito ang
bilang ng taon na inaasahang itatagal ng isang sanggol kung ang mga umiiiral na
dahilan o sanhi ng kamatayan sa panahon ng kaniyang kapanganakan ay mananatili
habang siya ay nabubuhay. Sa aspekto naman ng edukasyon, ang mean years of
schooling at expected years of schooling ang mga ginagamit na pananda. Ang mean
years of schooling ay tinataya ng United Nation Educational, Scientific, and Cultural
Organization (UNESCO) batay sa mga datos mula sa mga sarbey at sensus ukol sa
antas ng pinag- aralan ng mga mamamayan na may 25 taong gulang. Samantala, ang
expected years of schooling naman ay natataya base sa bilang ng mga nag-aaral sa
lahat ng antas ng edukasyon. Itinakda ang 18 taon bilang expected years of schooling
ng UNESCO. Ang aspekto ng antas ng pamumuhay ay nasusukat gamit ang gross
national income per capita.
Kahalagahan ng HDI

Ang HDI ay nilikha upang bigyang-diin na ang mga tao at ang kanilang
kakayahan ang dapat na pinakapangunahing pamantayan sa pagsukat ng pag-unlad
ng isang bansa, hindi lang ang pagsulong ng ekonomiya nito. Tinatangka ng HDI na
348
EP
E
C
O
PY
ihanay ang mga bansa mula 0 (pinakamababang antas ng kaunlarang pang- tao) at 1
(pinakamataas na antas ng kaunlarang pantao). Maaari itong gamitin upang suriin at
busisiin ang mga patakarang pambansa ng dalawang bansang may parehong antas
ng GNI per capita ngunit magkaibang resulta hinggil sa kaunlarang pantao. Bawat
taon, ang United Nations Development Programme (UNDP) ay naglalabas ng Human
Development Report ukol sa estado ng kaunlarang pantao sa mga kasaping bansa
nito.

Sa pinakaunang Human Development Report na inilabas ng UNDP noong
1990, inilahad ang pangunahing saligan ng sumunod pang mga ulat na nagsasabing
Ang mga tao ang tunay na kayamanan ng isang bansa. Sa pamamagitan ng mga
pahayag na ito, na kinatigan pa ng maraming empirikal na datos at makabagong
pananaw ukol sa pagsukat ng kaunlaran, ang Human Development Report ay
nagkaroon ng mahalagang implikasyon sa pagbuo ng mga polisiya ng mga bansa sa
buong mundo.

Ang Human Development Report ay pinasimulan ni Mahbub ul Haq noong
1990. Ayon sa kaniya, ang pangunahing hangarin ng pag-unlad ay palawakin ang
pamimilian (choices) ng mga tao sa pagtugon sa kanilang mga pangangailangan. Ang
mga pamimiliang ito ay maaaring walang katapusan at maaaring magbago. Madalas
na pinahahalagahan ng mga tao ang mga bagay na nakamit na hindi kayang ipakita
ng mga datos at impormasyon tungkol sa kita at pagbabago. Ilan sa mga ito ang
mas malawak na akses sa edukasyon, maayos na serbisyong pangkalusugan, mas
matatag na kabuhayan, kawalan ng karahasan at krimen, kasiya-siyang mga libangan,
kalayaang pampolitika at pangkultura, at pakikilahok sa mga gawaing panlipunan.
Ang layunin ng pag-unlad ay makalikha ng kapaligirang nagbibigay ng pagkakataon
sa mga tao na magtamasa ng matagal, malusog, at maayos na pamumuhay.

Ang Human Development Report Office (HRDO) ng United Nations
Development Programme (UNDP) ay gumagamit ng mga karagdagang palatandaan
upang masukat ang hindi pagkakapantay-pantay (Inequality-adjusted HDI), kahirapan
(Multidimensional Poverty Index) at gender disparity (Gender Inequality Index). Ang
Inequality-adjusted HDI ay ginagamit upang matukoy kung paano ipinamamahagi
ang kita, kalusugan, at edukasyon sa mga mamamayan ng isang bansa. Ang
Multidimensional Poverty Index naman ay ginagamit upang matukoy ang paulit-ulit
na pagkakait sa mga sambahayan at indibidwal ng kalusugan, edukasyon at antas ng
pamumuhay samantalang ang Gender Development Index ang sumusukat sa puwang
o gap sa pagitan ng mga lalaki at babae. Ang pagbibigay pansin sa kaunlarang pantao
ay lubhang mahalaga sa paghahanap ng pamamaraan upang mas mapabuti pa ang
kalagayan ng mga tao. Ang human development ay hindi nakapako sa iisang konsepto
lamang. Bagkus, habang nagbabago ang mundo ay patuloy ring nagbabago ang
pamamaraan at konseptong nakapaloob dito. Tanging ang katotohanang ang pagunlad ay tunay na nasusukat lamang sa pamamagitan ng epekto nito sa pamumuhay
ng mga tao.
Pinagkunan:
Fajardo F. (1994) Economic Development, 3rd Edition. Manila: Navotas Press; Todaro, M. P., Smith S. C.(2012) Economic Development,
11th Edition. USA: Pearson; Meek, S., Morton, J., Schug, M.C.(2008) Economics Concepts and Choices.Canada:McDougal Mifflin
Company; United Nations Development Programme. Human Developemnt Reports. Retrieved from http://hdr.undp.org/en/content/
human-development-index-hdi on July 28, 2014; United Nations Development Programme. Human Developemnt Reports. Retrieved
from http://hdr.undp.org/en/humandev on July 31, 2014
349
Gawain 9: GRAPHIC ORGANIZER

Buuin ang graphic organizer na matatagpuan sa ibaba batay sa isinasaad ng
tekstong iyong nabasa. Upang higit na maunawaan ay sagutin ang mga pamprosesong
tanong na susukat sa antas ng iyong kaalaman at pang-unawa.
Panukat ng
Pag-unlad
Indicator
C
O
PY
Aspekto ng HDI
1. Ano ang tatlong aspektong sinusukat ng Human Development Index?

2. Sa iyong palagay, sapat na kaya ang mga aspekto at pananda ng HDI upang
ganap na masukat ang antas ng pag-unlad ng isang bansa? Patunayan.
3. Bakit mahalagang pagtuunan ng pansin ng mga pamahalaan ng ibat ibang
bansa ang mga aspekto at indicators ginagamit sa HDI?
EP
E
Gawain 10: JUMBLED LETTERS
Gamit ang mga pinaghalo-halong letra, tukuyin ang mga konsepto at salitang
inilalarawan ng sumusunod na pahayag. Isulat ang nabuong salita sa kahon sa ibaba.
1. Sangay ng United Nations na naglalabas ng ulat ukol sa estado ng human
development sa mga kasaping bansa nito
PNDU
2. Ang nagpasimula ng Human Development Report.

BAHBUM LU AQH
3. Ang itinuturing na tunay na yaman ng isang bansa
OTA
4. Nilikha upang bigyang diin na ang mga tao at ang kanilang kakayahan ang dapat
na pinakapangunahing pamantayan sa pagsukat ng pag-unlad ng isang bansa
NHMUA OPETENDVMLE EDIXN
5. Palatandaang ginagamit upang masukat ang kahirapan sa mga bansang kasapi
ng UN
DNMMLTNUOALIISEI RTYOVER DIXNE
350
Gawain 11: KAHON-ANALYSIS

Basahin at suriin ang sumusunod na pahayag. Ipaliwanag ang iyong sagot sa
loob ng kahon sa susunod na pahina.
Ang mga tao ang
tunay na kayamanan
ng isang bansa
_____________________
_____________________
_____________________
Gawain 12: PAGSUSURI NG TSART
Ang pag-unlad ay tunay

na nasusukat lamang sa
pamamagitan ng epekto nito
sa pamumuhay ng mga tao.
__________________
__________________
__________________
__________________
PY
_______________
_______________
_______________
_______________
_______________
Ang layunin ng pag-unlad ay

makalikha ng kapaligirang
nagbibigay ng pagkakataon
sa mga tao na magtamasa
ng matagal, malusog, at
maayos na pamumuhay
High human
development
50 Uruguay
51 Bahamas
52 Montenegro
53 Belarus
54 Romania
55 Libya
56 Oman
57 Russian
Federation
58 Bulgaria
59 Barbados
60 Palau
61 Antigua and
Barbuda
62 Malaysia
63 Mauritius
64 Trinidad and
Tobago
65 Lebanon
66 Panama
67 Venezuela
(Bolivarian
Republic of)
EP
E
Very high human

development
1 Norway
2 Australia
3 Switzerland
4 Netherlands
5 United States
6 Germany
7 New Zealand
8 Canada
9 Singapore
10 Denmark
11 Ireland
12 Sweden
13 Iceland
14 United
Kingdom
15 Hong Kong,
China (SAR)
16 Korea
(Republic of)
C
O
Ang sumusunod na tsart ay galing sa United Nations Development Programme

(Human Development Report 2014). Dito makikita ang kasalukuyang estado ng mga
bansa batay na rin sa ibat ibang panukat ng pag-unlad na ginagamit ng United Nations.
Suriing mabuti ang nilalaman ng tsart at pagkatapos ay sagutin ang sumusunod na
katanungan.
Medium human
development
103 Maldives
104 Mongolia
103 Turkmenistan
105 Samoa
107 Palestine,
State of
108 Indonesia
109 Botswana
110 Egypt
111 Paraguay
112 Gabon
113 Bolivia
(Plurinational
State of)
114 Moldova
(Republic of)
115 El Salvador
116 Uzbekistan
117 Philippines
118 South Africa
Low human
development
145 Nepal
146 Pakistan
147 Kenya
148 Swaziland
149 Angola
150 Myanmar
151 Rwanda
152 Cameroon
153 Nigeria
154 Yemen
155 Madagascar
156 Zimbabwe
157 Papua New
Guinea
158 Solomon Islands
159 Comoros
160 Tanzania (United
Republic of)
161 Mauritania
162 Lesotho
351
Low human
development
163 Senegal
164 Uganda
165 Benin
166 Sudan
167 Togo
168 Haiti
169 Afghanistan
170 Djibouti
171 Cte dIvoire
172 Gambia
173 Ethiopia
174 Malawi
175 Liberia
176 Mali
177 Guinea-Bissau
178 Mozambique
179 Guinea
180 Burundi
181 Burkina Faso
182 Eritrea
183 Sierra Leone
184 Chad
185 Central African
Republic
186 Congo
(Democratic
Republic of the)
187 Niger
C
O
PY
Medium human
development
119 Syrian Arab
Republic
120 Iraq
121 Guyana
122 Vietnam
123 Cape Verde
124 Micronesia
(Federated
States of)
125 Guatemala
125 Kyrgyzstan
127 Namibia
128 Timor-Leste
129 Honduras
130 Morocco
131 Vanuatu
132 Nicaragua
133 Kiribati
134 Tajikistan
135 India
136 Bhutan
137 Cambodia
138 Ghana
139 Lao Peoples
Democratic
Republic
140 Congo
141 Zambia
142 Bangladesh
143 Sao Tome
and Principe
144 Equatorial
Guinea
High human
development
68 Costa Rica
69 Turkey
70 Kazakhstan
71 Mexico
72 Seychelles
73 Saint Kitts and
Nevis
74 Sri Lanka
75 Iran (Islamic
Republic of)
76 Azerbaijan
77 Jordan
78 Serbia
79 Brazil
80 Georgia
81 Grenada
82 Peru
83 Ukraine
84 Belize
85 The former
Yugoslav
Republic of
Macedonia
86 Bosnia and
Herzegovina
87 Armenia
88 Fiji
89 Thailand
90 Tunisia
91 China
92 Saint Vincent
and the
Grenadines
93 Algeria
94 Dominica
95 Albania
96 Jamaica
97 Saint Lucia
98 Colombia
98 Ecuador
100 Suriname
101 Tonga
102 Dominican
Republic
EP
E
Very high human

development
17 Japan
18 Liechtenstein
19 Israel
20 France
21 Austria
22 Belgium
23 Luxembourg
24 Finland
25 Slovenia
26 Italy
27 Spain
28 Czech
Republic
29 Greece
30 Brunei
Darussalam
31 Qatar
32 Cyprus
33 Estonia
34 Saudi Arabia
35 Lithuania
36 Poland
37 Andorra
38 Slovakia
39 Malta
40 United Arab
Emirates
41 Chile
42 Portugal
43 Hungary
44 Bahrain
45 Cuba
46 Kuwait
47 Croatia
48 Latvia
49 Argentina
352
1. Aling sampung mga bansa ang itinuturing na maunlad sa taong 2014?
2. Saang kontinente matatagpuan ang karamihan sa mga bansang maunlad?
3. Pang-ilan ang Pilipinas batay sa talaang inilabas ng United Nations
Development Programme (Human Development Report 2014)? Paano
inilarawan ng nasabing ulat ang antas ng pag-unlad ng bansa?
4. Bilang isang Pilipino, ano ang maaaring gawin ng bawat mamamayan
upang matamo ang pambansang kaunlaran?
5. Ano ang maaari mong maging bahagi sa pagtatamo ng pambansang
kaunlaran?
PY
Gawain 13: SURIIN NATIN!
Paliwanag
Palatandaan
C
O

Bumuo ng isang triad. Muling balikan ang mga palatandaan ng pag-unlad.
Kumuha ng mga datos mula sa inyong lokal na pamahalaan o sa mismong ahensiya
upang lubos na makita ang tunay na kalagayan sa mga aspekto ng kalusugan,
edukasyon, at pamantayan ng pamumuhay ng inyong komunidad at ganap na matukoy
ang antas ng kaunlaran nito.
EP
E

Upang matamo ang kaunlaran, bawat isa sa atin ay mayroong kakayahan
na makatulong sa pagkakamit nito. Basahin at unawaing mabuti ang teksto.
Iminumungkahing isulat sa iyong kuwaderno ang mga importanteng salita o konseptong
iyong mababasa.
Sama-Samang Pagkilos para sa Pambansang Kaunlaran

Hindi uunlad ang isang bansa kung hindi tutulong ang kaniyang mga
mamamayan. Bawat isa ay may gampanin sa pag-unlad ng bansa. Maaaring ang
pagbibigay ng kontribusyon sa pag-unlad ng bansa ay sa pamamagitan ng pansariling
pagsisikap o sama-samang pagtutulungan. Ang paglaya sa kakapusan ng bawat
isa ay isang paraan na maaaring gawin ng isang indibidwal sa pamamagitan ng
matalinong pamamahala ng pananalapi. Kailangan ng sama-samang pagkilos ng
lahat ng mamamayan. Maaaring gawin ang sumusunod bilang ilan sa mga estratehiya
na makatutulong sa pag-unlad ng bansa:
MAPANAGUTAN
1. Tamang pagbabayad ng buwis. Ang pagkakaroon ng kultura ng tamang
pagbabayad ng buwis ay makakatulong upang magkaroon ang pamahalaan
ng sapat na halagang magagamit sa mga serbisyong panlipunan tulad ng
libreng edukasyon, murang programang pangkalusugan, at iba pa.
353
2. Makialam. Ang mali ay labanan, ang tama ay ipaglaban. Paglaban sa

anomalya at korapsyon maliit man o malaki sa lahat ng aspekto ng lipunan
at pamamahala. Mahalagang itaguyod ng mga mamamayan ang kultura
ng pagiging tapat sa pribado at publikong buhay. Hindi katanggap-tanggap
ang pananahimik at pagsasawalang-kibo ng mamamayan sa mga maling
nagaganap sa loob ng bahay, sa komunidad, sa paaralan, pamahalaan, at
sa trabaho.
C
O
PY
MAABILIDAD
1. Bumuo o sumali sa kooperatiba. Ang pagiging kasapi ng kooperatiba
ay isang paraan upang magkaroon ng pagkakataon ang bawat isa na
maging kasapi sa paglikha ng yaman ng bansa. Ang kooperatiba ay ang
pagsasama-sama ng puhunan ng mga kasapi upang magtayo ng negosyo
na ang makikinabang at tatangkilik ay mga kasapi rin. Ang kanilang kita
ay sa pamamagitan ng pagkakaroon ng dibidendo o hati sa kita batay sa
bahagi sa kooperatiba. Ang nagpapatakbo ng kooperatiba ay mga kasapi
ring naniniwala sa sama-samang pag-unlad.
2. Pagnenegosyo. Hindi dapat manatiling manggagawa lamang ang Pilipino.
Dapat nating sikapin na maging negosyante upang tunay na kontrolado ng
Pilipino ang kabuhayan ng bansa at hindi ng mga dayuhan.
EP
E
MAKABANSA
1. Pakikilahok sa pamamahala ng bansa. Ang aktibong pakikilahok sa
pamamahala ng barangay, gobyernong lokal, at pambansang pamahalaan
upang maisulong ang mga adhikain at pangangailangan ng mga Pilipino
ay kailangang gawin ng bawat mamamayan upang umunlad ang bansa.
2. Pagtangkilik sa mga produktong Pilipino. Ang yaman ng bansa ay
nawawala tuwing tinatangkilik natin ang dayuhang produkto. Dapat nating
tangkilikin ang mga produktong Pilipino.
MAALAM
1. Tamang pagboto. Ugaliing pag-aralan ang mga programang pangkaunlaran
ng mga kandidato bago pumili ng iboboto. Dapat din nating suriin ang mga
isyung pangkaunlaran ng ating bansa upang masuri kung sinong kandidato
ang may malalim na kabatiran sa mga ito.
2. Pagpapatupad at pakikilahok sa mga proyektong pangkaunlaran sa
komunidad. Ang pag-unlad ay hindi magaganap kung ang pamahalaan
lamang ang kikilos. Maaaring manguna ang mga mamamayan sa pagbuo
at pagpapatupad ng mga programang pangkaunlaran. Dapat ay magkaroon
tayo ng malasakit sa ating komunidad upang makabuo at makapagpatupad
ng mga proyektong magpapaunlad sa ating komunidad.
Pinagkunan: Department of Education, Culture and Sports (DECS). (n.d.). Project EASE Module. Pasig City: DECS.
354
Gawain 14: AKO BILANG MAG- AARAL

Sagutin ang sumusunod na tanong gamit ang mga konseptong iyong natutuhan
mula sa binasang teksto.
1. Datapwat seryoso ang pamahalaan na labanan ang korapsyon, patuloy pa
rin ang maling paggasta ng kaban ng bayan. Bilang isang mapanagutang
mag- aaral, paano ka makatutulong upang masugpo ito?
PY
2. Maraming tao na ang nagpatunay na hindi hadlang ang kahirapan upang

magtagumpay sa kahit anumang negosyo. Ilan sa mga ito sina Lucio Tan,
Henry Sy, at Manny Villar. Bilang isang maabilidad na mag-aaral, paano ka
makapag-aambag sa ekonomiya ng bansa kahit sa maliit na pamamaraan?
3. Maliban sa mga nabanggit na halimbawa, paano mo ipinakikita ang iyong
pagiging makabansa?
Gawain 15: KAPIT- BISIG!
C
O
4. Ang pagboto ay isang obligasyon ng mga mamamayan ng bansa. Hindi

natatapos sa pagboto ang obligasyong ito. Kinakailangang makilahok ang
bawat isa sa mga proyektong pangkaunlaran. Bilang isang mag- aaral,
paano mo ginagamit ang iyong pagiging maalam sa pagpili ng mga pinuno
at pakikilahok sa mga gawaing pampaaralan at pampamayanan?
EP
E
Bumuo ng apat na pangkat.

Unang Pangkat- Mapanagutan
Ikalawang Pangkat- Maabilidad
Ikatlong Pangkat- Makabansa
Ikaapat na Pangkat- Maalam

Balikan muli ang tekstong binasa. Magsagawa ng brainstorming upang masuri
nang mabuti ang paksa. Ipakita sa klase ang resulta ng pagsusuri ng ilan sa mga
estratehiyang makatutulong sa pag-unlad ng bansa sa pamamagitan ng:

Role Playing - para sa unang pangkat

Jingle - para sa ikalawang pangkat
Interpretative Dance - para sa ikatlong pangkat
Pantomime - para sa ikaapat na pangkat

Gamiting batayan sa pagsasagawa ng mga gawain ang mga tanong sa Gawain
14. Gawin ring batayan ang rubrik sa susunod na pahina.
355
RUBRIK PARA SA PAGTATANGHAL

Pamantayan
Deskripsiyon
Puntos
30
20
PY
Naipakita sa pamamagitan ng ginawang

pagtatanghal ang pagsusulong sa samaNilalaman
samang pagkilos para sa pambansang
kaunlaran.
Ang mga konsepto at simbolismong
ginamit ay naging makabuluhan upang
Pagkamalikhain
lubos na maipakita ang sama-samang
pagkilos sa aktibong pakikisangkot tungo
sa pambansang kaunlaran.
Ang mensahe ng ginawang pagtatanghal
Mensahe
ay direktang nakatugon sa mga
estratehiyang inilahad sa aralin.
Naipaloob nang wasto ang konsepto
ng sama-samang pagkilos tungo sa
Pamagat
pambansang kaunlaran sa pamagat ng
ginawang pagtatanghal.
Ginawa ng bawat kasapi ng grupo
Pakikisangkot
ang mga iniatang na gawain para sa
sa grupo
ikagaganda ng pagtatanghal.
KABUUANG PUNTOS
Nakuhang
Puntos
20
C
O
15
15
100
EP
E
Gawain 16: ANG PANATA KO
Ang pagkakaroon ng maunlad na ekonomiya ang hangarin ng maraming

bansa sa daigdig.Ilan lamang sa maraming gampanin ang inilahad sa teksto. Sa mga
gampaning inisa-isa sa iyong tekstong binasa, pumili ka ng isang gampanin. Gumawa
ka ng isang panata at isulat mo ito sa loob ng status box sa ibaba.
1. Bakit mo napiling gawing panata ang nasabing gampanin?
2. Ano-ano ang handa mong gawin para sa ikauunlad ng ating bayan ?
Pangatwiranan.
3. Paano mo maihahanda ang iyong sarili para maging isang mapanagutan,
maabilidad, makabansa, at maalam na mamamayan ng Pilipinas sa
hinaharap?
356
Gawain 17 : EBOLUSYON NG MGA IDEYA
PY
Sa pamamagitan ng mga talakayan sa klase at mapanghamong mga gawain,

inaasahang makokompleto mo na ang huling kahon sa gawain. Isulat ang iyong
mahahalagang pang-unawang natutuhan mo sa ating aralin sa loob ng titik L.
PAGNILAYAN
C
O
Matapos mong mapalalim ang iyong kaalaman ukol sa ibat ibang palatandaan
ng kaunlaran at mga gampanin mo bilang isang mamamayang Pilipino, maaari ka
nang tumungo sa susunod na bahagi ng aralin. Ihanda mo ang iyong sarili para sa
mas malalim na pag-unawa ng mga ito.
EP
E
Sa bahaging ito ng aralin ay palalawakin at pagtitibayin mo, bilang

mag-aaral, ang mga nabuo mong kaalaman ukol sa konsepto at palatandaan
ng pambansang kaunlaran. Kinakailangan ang mas malalim na pagtalakay
sa mga konsepto at palatandaang ito upang maihanda ang iyong sarili sa
pagsasabuhay ng iyong mga natutuhan.
Gawain 18: MAGSURI!

Basahin at unawain ang editoryal. Gamit ang mga pamprosesong tanong,
bigyang puna ang nilalaman ng artikulo. Tara nat magbasa!
EDITORYAL - Umangat ang ekonomiya, dumami ang jobless
(Pilipino Star Ngayon)|Updated February 13, 2014
Hindi tugma ang nangyayari sa bansa kung ang kalagayan ng buhay ng mga
Pilipino ang pag-uusapan. Noong nakaraang taon, umangat daw ng 7.2 percent ang
ekonomiya ng Pilipinas at pumangalawa sa China. Maraming nasiyahan nang marinig
ang balitang ito. Napakagandang balita dahil pangalawa sa magandang ekonomiya.

Pero nang lumabas ang survey ng Social Weather Stations (SWS) kamakailan
357
EP
E
C
O
PY
na 12.1 milyong Pilipino ang walang trabaho, maraming nadismaya at hindi

makapaniwala. Nasaan na ang sinasabing magandang ekonomiya. Hindi ito tugma sa
laging sinasabi
ng pamahalaan,
gumanda
ang
ekonomiya ng
bansa. Noong
2012, umangat
daw ng 6.6%
ang ekonomiya.
Tu w a n g - t u w a
ang pamahalaan
s a p a g k a t
ngayon lamang
umigpaw nang
malaki
ang
ekonomiya ng
bansa.
Sabi,
ang pag-angat
ng ekonomiya ay dahil sa maayos at mabuting pamamahala.

Maaaring tama na kaya gumaganda ang ekonomiya ay dahil sa maayos
na pamumuno pero ano naman kaya ang dahilan at marami ang walang trabaho
sa kasalukuyan. Noong Martes na magdaos ng meeting sa Malacaang, maski si
President Noynoy Aquino ay nagtaka kung bakit tumaas ang unemployment rate.
Hiningan niya ng paliwanag ang mga miyembro ng Cabinet kung bakit maraming Pinoy
ang jobless. Katwiran ng isang miyembro ng Cabinet, ang sunud-sunod na kalamidad
na tumama sa bansa ang dahilan kaya tumaas ang bilang ng mga walang trabaho.
Binanggit ang pananalasa ng Yolanda sa Visayas at pagtama ng lindol sa Bohol.

Ang problema sa unemployment ang nagbubunga ng iba pang problema.
Tiyak na tataas ang krimen at marami ang magugutom. Sa nangyayaring ito, dapat
nang tutukan ng pamahalaan ang pagpapaunlad sa agricultural sector para makalikha
ng mga trabaho. Sa sector na ito maraming makikinabang. Nararapat din namang
rebisahin o ibasura ang contractualization. Maraming kompanya ang hanggang anim
na buwan lamang ang kontrata sa manggagawa kaya pagkatapos nito wala na silang
trabaho. Lalo lang pinarami ng contractualization ang mga walang trabaho.
Pinagkunan: http://www.philstar.com/psn-opinyon/2014/02/13/1289713/editoryal-umangat-ang-ekonomiya-dumamiang-jobless Retrieved on January 5, 2014
1. Ano ang nilalaman ng editoryal?
2. Sa iyong palagay, ano-ano ang posibleng dahilan kung bakit maraming
Pilipino pa rin ang walang trabaho sa kabila ng sinasabing pag-angat ng
ekonomiya ng bansa?
3. Batay sa iyong nabasang artikulo, masasabi bang may pag-unlad sa
bansa? Ipaliwanag ang sagot.
358
Gawain 19: AWITIN MO AT GAGAWIN KO!
PY
Maraming mamamayang Pilipino ay patuloy na umaasang matatamo ng bansa

ang hinahangad nitong kaunlaran. Patuloy tayong nangangarap na minsan ay makaahon
ang karamihan sa atin sa kahirapan at magkaroon ng maayos na pamumuhay. Ngunit
bago ito mangyari, kinakailangang magising tayo sa katotohanang may obligasyon
o responsibilidad tayong dapat gawin. Upang matamo ang pambansang kaunlaran,
napakahalaga na magtulungan tayo at magbahagi ng ating panahon at kakayahan
tungo sa pag-abot nito.
Sa gawaing ito, susuriin mo ang isang awiting pinasikat ni Noel Cabangon.
Inilahad sa awitin ang mga simpleng pamamaran upang matawag tayong Mabuting
Pilipino. Ang mga simpleng bagay na ginagawa natin sa araw-araw ay maaaring
makatulong sa unti-unti nating pag-abot sa pinapangarap nating kaunlaran. Bawat isa
sa atin, kahit ano pa man ang papel mo sa lipunan, ay may magagawa upang maabot
ang mithiing ito.

Gawing gabay ang mga pamprosesong tanong sa gilid ng mga kahon sa pagunawa at pagninilay sa ating aralin.
C
O
Maaaring panoorin ang video sa

Youtube upang masundan ang himig ng
awit.
Akoy Isang Mabuting Pilipino

Noel Cabangon
Akoy isang mabuting Pilipino

Minamahal ko ang bayan ko
Tinutupad ko ang aking mga
tungkulin
Sinusunod ko ang kanyang mga
alituntunin
EP
E
Tumatawid ako sa tamang tawiran

Sumasakay ako sa tamang sakayan
Pumipila at di nakikipag-unahan
At di ako pasiga-siga sa lansangan
Bumababat nagsasakay ako sa tamang

sakayan (Nagbababa ako sa tamang
babaan)
di nakahambalang parang walang
pakialam
Pinagbibigyan kong mga tumatawid sa
kalsada
Humihinto ako pag ang ilaw ay pula
Sumasakay at
bumababa ka ba
sa tamang sakayan
at babaan?
Ano- anong mga

tuntunin at
alituntunin sa
paaralan ang
sinusunod
sinusunod mo?
mo?
http://www.yo.utube.com/watch?v=hkfO
uCzJl78
[chorus]
pagkat akoy isang mabuting Pilipino
Minamahal ko ang bayan ko
Tinutupad ko ang aking mga tungkulin
Sinusunod ko ang kanyang mga alituntunin
359
Di ako nangongotong o nagbibigay

ng lagay
Tiket lamang ang tinatanggap kong
ibinibigay
Akoy nakatayo doon mismo sa kanto
At di nagtatago sa ilalim ng puno
Paano ka
makatutulong sa
pangangalaga ng
ating kapaligiran?
PY
Di ako nagkakalat ng basura sa

lansangan
Di bumubuga ng usok ang aking
sasakyan
Inaayos ko ang mga kalat sa
basurahan
Inaalagaan ko ang ating kapaligiran
[repeat chorus]
Gaano kahalaga
ang pag- aaral
sa iyo?
Pangatwiranan.
C
O
Lagi akong nakikinig sa aking mga

magulang
Kayat pag-aaral ay aking
pinagbubutihan
di ako gumagamit ng bawal na gamot
O kayay tumatambay at sa eskwelay
di pumapasok
EP
E
Ipinagtatanggol ko ang aking karangalan

pagkat ito lamang ang tangi kong
kayamanan
di ko ibinebenta ang aking kinabukasan
Ang boto koy aking pinahahalagahan
[repeat chorus]
Akoy isang tapat at totoong lingkod ng

bayan
Pabor o lagay ay di ko pinapayagan
Tapat ang serbisyo ko sa mamamayan
Di ko ibinubulsa ang pera ng bayan
Bakit mahalaga ang

pagkakaloob ng
tapat na serbisyo
sa mga tao?
Ipinagtatanggol ko ang mamamayang

Pilipino
Mga karapatan nilay kinikilala ko
Iginagalang ko ang aking kapwa-tao
Ipinaglalaban ko ang dangal ng bayan ko.
[repeat chorus twice]
360
Nasagot mo ba ang katanungan? Kumusta ang iyong kasagutan? Bilang

panghuling gawain, muli mong balikan ang mga sagot mo sa mga pamprosesong
tanong sa awit. Pagkatapos, punan ang inilaang patlang sa ibaba ng mga kaalamang
iyong natutuhan mula sa ating aralin.
PY
1. Ano ang pangkalahatang mensahe ng awitin? Paano mo maiuugnay ito sa

pagtatamo ng kaunlaran? Ipaliwanag.
2. Kanino kayang mga tungkulin ang inilahad sa awitin? Ano ang implikasyon
nito sa pambansang kaunlaran?
3. Paano ka makatutulong sa pag-unlad ng bansa bilang isang mabuting
Pilipino? Pagtibayin.
C
O
Gawain 20: IKAMPANYA MO NA!
EP
E
Bilang isang Pilipino, papaano ka makapag-aambag sa pag-unlad ng bansa

bilang mabuting mamamayan nito? Ilahad ang iyong kasagutan gamit ang isang
campaign slogan. Gamiting gabay ang rubrik sa susunod na pahina sa pagsasagawa
ng gawain.
361
RUBRIK SA PAGMAMARKA NG CAMPAIGN ISLOGAN

Deskripsiyon
Puntos
Nilalaman
Ang ginawang campaign slogan ay

mabisang nakapanghihikayat sa mga
makababasa nito.
20
Pagkamalikhain
Ang paggamit ng mga angkop at

malalalim na salita (matalinghaga)
ay akma sa mga disenyo at biswal
na presentasyon upang maging mas
maganda ang islogan.
15
Kaangkupan sa
tema
Angkop sa tema ang ginawang

islogan.
10
Kalinisan
Malinis ang pagkakagawa ng islogan.
KABUUANG PUNTOS
50
Nakuhang
Puntos
C
O
PY
Pamantayan
MAHUSAY! Natapos mo na ang mga gawain para sa mga mag-aaral!
EP
E
Transisyon sa Susunod na Aralin
Inilahad sa aralin na ito ang konsepto at palatandaan ng pambansang

kaunlaran. Natalakay rin ang ibat ibang gampanin ng mamamayang Pilipino at
sama-samang pagkilos ng mga ito tungo sa inaasam na pambansang kaunlaran.
Bilang mga mamamayan ng Pilipinas, nararapat lamang na makiisa at aktibong
makisangkot sa mga gawain at tungkulin ng bawat mamamayan upang makapagambag tayo sa pag-unlad ng bansa.

Sa mga susunod na aralin, ating tutuklasin at aalamin ang ibat ibang sektor ng
ating ekonomiya at ang mga patakarang pang-ekonomiyang maaaring makatulong
sa bawat sektor.

Ngayon ay may sapat kang kaalaman tungkol sa konsepto at palatandaan ng
kaunlaran. Gamit ang mga konsepto at pag-unawang iyong natutuhan mula sa mga
gawain sa araling ito, magiging madali na lamang para sa iyo ang mga susunod
pang aralin! Napagtagumpayan mo ang unang aralin kaya mas paghusayan mo pa
sa mga susunod na gawain!
362
PANIMULA
Sa nakaraang aralin, tinalakay natin ang kahulugan at palatandaan ng
kaunlaran. Ipinaunawa sa atin ang kahulugan at mahahalagang impormasyong dapat
makita upang masukat ang kaunlaran ng isang bansa. Ipinakilala rin ang ibat ibang
elemento sa buhay at kapaligiran bilang indikasyon ng kalidad sa pamumuhay ng
mga tao. Kaugnay nito, ating kikilalanin at aalamin ang kalagayan ng mga sektor ng
ekonomiya na batayan sa pagsukat ng mga produkto at serbisyo na nagagawa ng
bansa, gayundin ang kontribusyon ng mga ito sa pagtatamo ng kaunlaran.
C
O
PY

Sisimulan natin ang pagtalakay sa Sektor ng Agrikultura. Ating susuriin kung
ano ang kahalagahan ng sektor na ito sa pang-araw-araw na buhay ng mga Pilipino.
Iisa-isahin din natin ang mga suliraning kinakaharap nito at ang mga patakarang pangekonomiyang itinataguyod ng pamahalaan upang mapalakas ang sektor. Sama-sama
nating unawain ang papel ng agrikultura at ang kaugnayan nito sa pagkakaroon ng
matiwasay na pamumuhay ng bawat mamamayan.

Bago ka tuluyang tumungo sa mga talakayan ay aalamin muna ang iyong mga
paunang kaalaman hinggil dito. Kaya ano, handa ka na ba? Tara at umpisahan na!
ALAMIN
ARALIN 2
SEKTOR NG AGRIKULTURA
EP
E

sa sektor ng agrikultura at kung ano ang bahaging ginagampanan ng sektor na
ito sa ekonomiya ng bansa.
Gawain 1: KANTANG BAYAN ALAM KO!
Mag-isip ng limang bagay o anoman na pumapasok sa isip mo kapag binabasa,

naririnig o inaawit ang Magtanim ay Di Biro?
Magtanim ay di biro
Kay-pagkasawing-palad Halina, halina, mga kaliyag,
Maghapong nakayuko
Ng inianak sa hirap,
Tayoy magsipag-unat-unat.
Di naman makatayo
Ang bisig kung di iunat,
Magpanibago tayo ng lakas
Di naman makaupo
Di kumita ng pilak
Para sa araw ng bukas
Bisig koy namamanhid
Baywang koy
nangangawit.
Binti koy namimintig
Sa pagkababad sa tubig.
Sa umagang pagkagising
Lahat ay iisipin
Kung saan may patanim
May masarap na
pagkain.
(Braso koy namamanhid

Baywang koy nangangawit.
Binti koy namimintig
Sa pagkababad sa tubig.)
Pinagkunan: Retrieved from http://tagaloglang.com/Filipino-Music/Tagalog-Folk-Songs/magtanim-ay-di-biro.html on January 13, 2015
363
1. Bakit ang limang bagay na ito ang naisip mo kaugnay ng awiting Magtanim
ay Di Biro?
2. Ano ang nabubuo o pumapasok sa isipan mo habang inaawit ang Magtanim
ay Di Biro?
3. Anong sektor ng ekonomiya nabibilang ang tema ng awitin? Ipaliwanag.
Gawain 2: KILALA KO ANG SEKTOR NA ITO!
PY
Balikan natin ang awiting Magtanim ay Di Biro. Kumuha ng isang bagay sa

loob ng silid-aralan o paaralan na sa iyong palagay ay maglalarawan o nagmula sa
sektor ng agrikultura. Humanap ng ka-triad at talakayin ang bagay na napili at ang
kaugnayan nito sa sektor.
C
O
1. Ano ang naging batayan mo sa napiling bagay?
2. Paano mo ito iniugnay sa sektor ng agrikultura?
3. Para sa iyo, ano ang kahalagahan ng sektor na ito at sa buong bansa
upang matugunan ang pangangailangan ng bawat isa? Patunayan.
Gawain 3: IDEYA-KONEK!
Sa susunod na bahagi ay sasagutan mo ang isang dayagram upang inisyal

na masukat ang iyong nalalaman tungkol sa sektor ng agrikultura.
EP
E
Ihalintulad ang sarili sa isang puno na nasa larawan. Sukatin natin ang iyong kaalaman tulad sa lalim ng ugat ng puno. Kung gaano kalalim ang ugat ng isang puno,
ganoon din kalalim ang kaalaman mo sa sektor ng agrikultura. Sagutin ang tanong
sa ibaba.
Ano ang alam ko sa

sektor ng agrikultura?
Matapos mong maorganisa ang iyong mga paunang kaalaman tungkol sa

sektor ng agrikultura, ihanda ang iyong sarili sa susunod na bahagi ng aralin upang
higit mong maunawaan ng mas malalim ang konsepto ng sektor na ito.
364
PAUNLARIN
PY
Matapos mong malaman ang mga paunang impormasyon tungkol

sa aralin, ngayon naman ay iyong lilinangin ang mga kaalamang ito sa
tulong ng mga teksto at mga gawain na inihanda upang maging batayan mo
ng impormasyon. Ang pinakatiyak na layunin ng bahaging ito ay matutunan
mo bilang mag-aaral ang mahahalagang ideya o konsepto tungkol sa sektor
ng agrikultura. Inaasahang magagabayan ka ng mga inihandang gawain
at teksto upang masagot ang katanungan na kung ano ang bahaging
ginagampanan ng sektor ng agrikultura sa ekonomiya ng bansa. Halinat
umpisahan mo sa pamamagitan ng gawain na nasa ibaba.
C
O
ANG SEKTOR AGRIKULTURA

Humigit kumulang na 7,100 isla ang bumubuo sa Pilipinas. Dahil sa lawak
at dami ng mga lupain, napabilang ang Pilipinas sa mga bansang agrikultural dahil
malaking bahagi nito ang ginagamit sa mga gawaing pang-agrikultura. Sa katunayan,
malaking bilang ng mga mamamayan ang nasa sektor na ito ng ekonomiya tulad ng
ipinakikita sa Talahanayan 1. Makikita na sa taong 2010, nasa mahigit 12 milyong
Pilipinong manggagawa ang kabilang dito, pangalawa sa sektor ng paglilingkod na
nakapagbibigay ng hanapbuhay sa mga Pilipino.
EP
E
Talahanayan 1. Kabuuang Trabaho ayon sa Sektor at Kabuuang Lakas

Paggawa (Total Employment by Industry and Total Labor Force)
2000-2010 (numbers in thousands)
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Total Labor
Force
30,908
33,354
33,674
35,120
35,629
35,494
35,806
35,919
37,058
38,196
39,289
Total
Employed
27,775
30,085
30,251
31,553
31,741
32,875
33,185
33,671
34,533
35,478
36,489
Agriculture
10,401
11,253
11,311
11,741
11,785
12,171
12,164
16,364
12,328
12,062
12,260
Industry
4,444
4,682
4,669
4,948
4,880
4,883
4,895
4,849
5,076
5,144
5,364
Services
12,929
14,151
14,271
14,865
15,076
15,820
16,126
12,458
17,128
18,271
18,865
2000
Pinagkunan: Labour Force Survey, National Statistics Office. www.nscb.gov.ph/beyondthenumbers/2013/04122013_

jrga_agri.asp. Retrieved on October 12, 2014
Malaking bahagi ng ekonomiya ay nakadepende sa sektor ng agrikultura.

Sinasabing ito ang nagtataguyod sa malaking bahagdan ng ekonomiya dahil ang
lahat ng sektor ay umaasa sa agrikultura upang matugunan ang pangangailangan sa
pagkain at mga hilaw na sangkap na kailangan sa produksiyon.
Nahahati ang sektor ng agrikultura sa paghahalaman (farming), paghahayupan
(livestock), pangingisda (fishery), at paggugubat (forestry).
365
Paghahalaman. Maraming mga pangunahing pananim ang bansa tulad ng

palay, mais, niyog, tubo, saging, pinya, kape, mangga, tabako, at abaka. Ang
mga pananim na ito ay karaniwang kinokonsumo sa loob at labas ng bansa.
Ayon sa National Statistical Coordination Board (NSCB), tinatayang umabot
ang kabuuang kita ng sekondaryang sektor na ito sa Php797.731 bilyon noong
2012. Ito ay nagmula sa mga produktong palay, mais, at iba pang pangunahing
pananim ng Pilipinas. Kasama rin dito ang produksiyon ng gulay, halamanggubat, at halamang mayaman sa hibla (fiber). Gayundin ang mani, kamoteng
kahoy, kamote, bawang, sibuyas, kamatis, repolyo, talong, at kalamansi.
Paghahayupan. Ang paghahayupan naman ay binubuo ng pag-aalaga ng

kalabaw, baka, kambing, baboy, manok, pato at iba pa. Ang paghahayupan ay
nakatutulong sa pag-supply ng ating mga pangangailangan sa karne at iba pang
pagkain. Ang paghahayupan ay gawaing pangkabuhayang kinabibilangan ng
ating mga tagapag-alaga ng hayop. Mayroon ding mga pribadong korporasyon
na nasa ganitong hanapbuhay.
Pangingisda. Itinuturing ang Pilipinas bilang isa sa mga pinakamalaking

tagatustos ng isda sa buong mundo. Isa sa pinakamalalaking daungan ng mga
huling isda ay matatagpuan sa ating bansa. Samantala, ang pangingisda ay nauuri
sa tatlo - komersiyal, munisipal at aquaculture. Ang komersyal na pangingisda
ay tumutukoy sa uri ng pangingisdang gumagamit ng mga bangka na may
kapasidad na hihigit sa tatlong tonelada para sa mga gawaing pangkalakalan o
pagnenegosyo. Sakop ng operasyon ay 15 kilometro sa labas ng nasasakupan
ng pamahalaang bayan. Ang munisipal na pangingisda ay nagaganap sa loob
ng 15 kilometro sakop ng munisipyo at gumagamit ng bangka na may kapasidad
na tatlong tonelada o mas mababa pa na hindi nangangailangan na gumamit
ng mga fishing vessel. Ang pangisdang aquaculture naman ay tumutukoy sa
pag-aalaga at paglinang ng mga isda at iba pang uri nito mula sa ibat ibang uri
ng tubig pangisdaan - fresh (tabang), brackish (maalat-alat) at marine (maalat)
(BOI, 2011). Sa mga ito, ang aquaculture ang pinakamalaki ang naitala sa
kabuuang produksiyon ng pangisdaan na umabot sa Php92,289.9 bilyon noong
2012. Kasunod nito ang pangisdaang munisipal na may Php79,527.4 bilyon
at komersyal na may Php65,894.2 bilyon. Bahagi din ng gawaing pangingisda
ay ang panghuhuli ng hipon, sugpo, at pag-aalaga ng mga damong dagat na
ginagamit sa paggawa ng gulaman.
EP
E
C
O
PY
Paggugubat. Ang paggugubat ay isang pangunahing pang-ekonomikong

gawain sa sektor ng agrikultura. Patuloy na nililinang ang ating mga kagubatan
bagamat tayo ay nahaharap sa suliranin ng pagkaubos ng mga yaman nito.
Mahalaga itong pinagkukunan ng plywood, tabla, troso, at veneer. Bukod sa mga
nabanggit na produkto, pinagkakakitaan din ang rattan, nipa, anahaw, kawayan,
pulot-pukyutan at dagta ng almaciga.
366
Makikita sa Talahanayan 2 ang natamong kita ng sektor ng agrikultura para

sa taong 2012. Batay rito, ang 50% ng kabuuang ani ay mula sa ibat ibang tanim
kung saan ang may pinakamataas na bahagdan ay palay na nasa 20%. Samantala,
nasa 6% naman ang pinagsama-samang dami ng tubo, mangga, at pinya. Ang
paghahayupan naman ay nakapagtala ng 13% kung saan ang pagmamanukan ay
may 11% na bahagi. Sa aspeto naman ng pangisdaan, mayroong 19% na kinita para
sa nasabing taon.
PY
Sa kabuuan, nakapag-ambag ang sektor ng agrikultura ng Php1,247 bilyon

(current prices) sa buong GDP ng bansa (Php10,565 B). Ito ay malaking bagay sa
Pilipinas na may malaking populasyon at umaasa sa bigas at pagkaing nagmula sa
tubig at pagsasaka.
Talahanayan 2. Kabuuang kita ng Agrikultura sa Taong 2012
(at constant 2000 prices):
GDP (at current prices):
Share of agriculture in GDP
GVA in agriculture and fishing
(at current prices):
Distribution by sub-sector:
Php12,609 billion
Php 7,497 billion

Php10,565 billion
C
O
GNI (at current prices):
Php 6,312 billion

11%
Php 1,247 billion

Php
695 billion
Crops: 50%:
palay20% ,corn6%,coconut 4%,banana 5%

sugarcane2%,mango 2%, pineapple 2%, others 9%
EP
E
Livestock: 13%
Poultry: 11%
Fishery: 19%
Agricultural activities and services : 7%
Pinagkunan: Bureau of Agriculture. 2012. Retrieved from countrystat.bas.gov.ph. on September 14, 2014
Kahalagahan ng Agrikultura

Ang pag-unlad ng isang bansa ay nakabatay sa laki at taas ng kita ng mga
sektor ng ekonomiya. Mahalagang mapagtuunan ng pansin ng pamahalaan ang lahat
ng sektor, partikular ang agrikultura sapagkat dito nagmumula ang mga pagkain na
tumutugon sa pangangailangan ng mamamayan.

Dahil dito, ang agrikulura ay nararapat na bigyang-pansin upang mapalakas at
maging katuwang ng pamahalaan sa pagkakamit ng kaunlaran ayon sa sumusunod
na kahalagahan:
1. Ang agrikultura ay pangunahing pinagmumulan ng pagkain. Ang
lupain ng Pilipinas ay akma na tamnan ng mga produktong tulad ng
palay, mais, tubo, patatas, at iba pa. Mayroon ding inaaning mga prutas
tulad ng mangga, pinya, kopra, at saging. Mainam din ang temperatura
dito bilang lokasyon sa pag aalaga ng mga hayop na ginagamit sa mga
pang-araw-araw na pangangailangan ng mga tao. Mayroon ding sapat na
367
mapagkukunan ng mga pagkaing mula sa katubigan. Ang agrikultura ay

isang napakahalagang sektor sa bansa dahil ito ang pinagmumulan ng
mga pagkain ng mamamayan.
2. Pinagkukunan ng materyal para makabuo ng bagong produkto.
Nagmumula sa sektor na ito ang mga hilaw na sangkap mula sa kagubatan,
kabukiran, at karagatan na maaaring gamitin sa produksiyon. Halimbawa,
ang puno na pinagmumulan ng goma ay gamit para sa paggawa ng gulong;
bulak at halamang mayaman sa hibla para sa tela at sinulid; kahoy para sa
mga muwebles; at dahon at ugat para sa pagkain, kemikal, o gamot.
PY
3. Pinagkukunan ng kitang panlabas. Isang mahalagang pinagkukunan ng

dolyar ng Pilipinas ay mula sa mga produktong agrikultural na naibebenta
sa pandaigdigang pamilihan. Kabilang sa mga iniluluwas ng bansa na
pinagmumulan ng kitang dolyar ang kopra, hipon, prutas, abaka, at iba pang
mga hilaw na sangkap na ginagamit sa pagbuo ng ibat ibang produkto.
C
O
4. Pangunahing nagbibigay ng trabaho sa mga Pilipino. Ayon sa National

Statistics Office (NSO) para sa taong 2012, 32% ng mga Pilipinong
may trabaho ay nabibilang sa sektor ng agrikultura. Karaniwan silang
nagtatrabaho bilang mga magsasaka, mangingisda, minero, o tagapagalaga sa paghahayupan.
EP
E
5. Pinagkukunan ng Sobrang Manggagawa mula sa Sektor Agrikultural

patungo sa Sektor ng Industriya at Paglilingkod. Sa patuloy na pagunlad ng teknolohiya na ginagamit sa agrikultura at ang patuloy na pagliit ng
lupa para sa pagtatanim dahil sa paglaki ng populasyon, ang mga sobrang
manggagawa ay pinakikinabangan ng sektor ng industriya at paglilingkod
batay sa laki ng demand sa mga ito.
Sa pangkalahatan, ipinakikita nito na ang sektor ng agrikultura ay isang

mahalagang tagapagtaguyod ng ekonomiya ng bansa. Katuwang ito ng pamahalaan
sa pagpapalakas at pagtugon sa mga pangunahing pangangailangan ng mamamayan
mula sa mga pagkain hanggang sa mga sangkap ng produksiyon. Ang kasiguraduhang
sapat ang kalakasang pisikal at kasaganaan sa bawat tahanan ay maaaring may
positibong epekto sa isang bansa. Samantala, kung hihigit sa pangangailangan ng
bayan ang magagawa, maaari itong maging mga produkto na ikakalakal sa labas ng
bansa. Sa gayon, ang sektor ay magiging isang matibay na sandigan ng bayan upang
makamit ang inaasam nitong kaunlaran.
Pinagkunan: Department of Education, Culture and Sports (DECS). (n.d.). Project EASE Module. Pasig City: DECS.,
Habito C. And Briones, R Philippine Agriculture over the Years: Performance, Policies and Pitfalls, (2005. Retrieved from https://www.
google.com.ph/ search?q=Philippine+Agriculture+over+the+Years%3A+Performan ce%2C+Policies+and+Pitfalls%2C+Habito+C.+=c
hrome..69i57. 2239j0j8&sourceid=chrome&es_sm=93 &ie=UTF-8 on August 11, 2014,
Albert, J. R. (2013). How Important is Agriculture in the Economy, retrieved from www.nscb.gov.ph/beyondthenumbers /2013/0412
2013_jrga_agri.asp
Pulse. 2013. Retrieved from http://pulse101.hubpages.com/hub/The-Importance-of-Agriculture-to-the-Philippine-Economy on August
12,2014.
Oxford Business Group. 2013. Retrieved from www.oxfordbusinessgroup.com/economic_updates/philippines-targets-sustainablegrowth-agriculture on August 13, 2014,
National Statistics Coordination Board. (n.d.). Retrieved from www.nscb.gov.ph/secstat/d_agri.asp on August 12 2014
Balitao, B., Ong, J., Cervantes, M., Ponsaran, J, Nolasco, L, & Rillo, J. (2012). Ekonomiks: Mga Konsepto at Aplikasyon. Quezon City,
Philippines: Vibal Publishing House, Inc.
368
Gawain 4: CONCEPT DEFINITION MAP

Mula sa mga impormasyon tungkol sa sektor ng agrikultura, bumuo ng Concept
Definition Map gamit ang modelo sa ibaba.
Ano ang mga

bumubuo dito?
Ano ito?
Ano ang mga

kahalagahan nito?
________________
________________
________________
_________
________________
________________
______
Sektor ng
Agrikultura
EP
E
________________
________________
______
C
O
PY
________________
________________
______
________________
________________
______
________________
________________
______
________________
________________
______
________________
________________
______
________________
________________
______
________________
________________
______
1. Bakit mahalagang sektor ng ekonomiya ang agrikultura?
2. Sa iyong palagay, paano ka magiging kaakibat upang maitaguyod ang
sektor ng agrikultura? Ipaliwanag.
369
GAWAIN 5: Larawan! Kilalanin!

Batay sa iyong binasa, isulat ang bahaging ginagampanan ng bawat gawaing
nakapaloob sa sektor ng agrikultura.
A
GAWAIN
_________________
____
G
R
I
PY
GAWAIN
_________________
____
U
R
EP
E
GAWAIN
_________________
____
C
O
GAWAIN
_________________
____
1. Ano-ano ang bumubuo sa sektor ng agrikultura?

2. Paano nakatutulong ang sektor ng agrikultura sa pamumuhay ng tao sa
komunidad?
3. Sa iyong palagay, sapat ba ang naitutulong o pagtugon ng sektor ng
agrikultura sa mga pangangailangan ng maraming Pilipino? Bakit?
4. Iugnay ang papel ng sektor ng agrikultura sa pagkakamit ng kaunlaran ng
bansa.
Suliranin sa Sektor ng Agrikultura

Malaki ang kontribusyon ng agrikultura sa ating pambansang ekonomiya.
Para sa taong 2012, ang 11% ng kabuuang kita ng ekonomiya ay nagmula sa sektor
na ito (NSCB). Sa pangkalahatan, kung ating titingnan ang talahanayan 3, makikita
ang naging kontribusyon ng agrikultura sa kita ng bansa sa ibat ibang panahon.
Gayumpaman, kapuna-puna mula rito ang mabagal na pag-unlad kung ikokompara
sa sektor ng paglilingkod. Ilan sa kadahilanan ay ang sumusunod:
370
Talahanayan 3. Gross Domestic Product by Industrial Origin

1st Qtr 2000 - 4th Qtr 2010 (in million Php)
At Current Prices
Period
Agriculture,
Fishery and
Forestry
At Constant 1985 Prices
Industry
Service
Agriculture,
Fishery and
Forestry
Industry
Service
528,868
1,082,431
1,743,428
192,457
345,041
435,462
2001
548,739
1,191,707
1,933,241
199,568
348,165
453,982
2002
592,141
1,308,219
2,122,334
206,198
361,167
478,718
2003
631,970
1,378,870
2,305,562
215,273
363,486
506,313
2004
734,171
1,544,351
2,593,032
226,417
382,419
545,458
2005
778,370
1,735,148
2,930,521
230,954
396,882
583,616
2006
853,718
1,909,434
3,268,012
239,777
414,815
621,564
2007
943,842
2,098,720
3,606,057
2008
1,102,465
2,347,803
3,959,102
2009
1,138,334
2,318,882
4,221,702
2010
1,182,374
2,663,497
4,667,166
PY
2000
442,994
672,137
464,502
693,176
259,424
460,205
712,486
258,081
515,751
763,320
C
O
251,495
259,410
Details may not add up to totals due to rounding.Data are as of 31 January 2011.
Pinagkunan: National Statistical Coordination Board (NSCB). 2013.Retrieved from http://www.nscb.gov.ph/secstat/d_accounts.asp
on September 12, 2014
EP
E
A. PAGSASAKA
1. Pagliit ng lupang pansakahan.
Ang patuloy na paglaki ng populasyon, paglawak ng panirahan,
komersiyo, at industriya ay nagdudulot ng pagliit ng mga takdang lupain
para sa pagsasaka. Dahil dito, kinakailangang mapalakas ang pagiging
produktibo ng mga natitirang lupain sa agrikultura upang makaagapay
sa patuloy na paglobo ng populasyon ng bansa na nasa 100 milyon
ngayong 2014. Kaakibat ng suliraning ito ang conversion o pagpapalit ng
mga kagubatan at kabundukan upang maging pansakahan na nagiging
dahilan sa pagkasira ng natural na tahanan (natural habitat) ng mga
hayop at halaman (Adler, 2002). Ang ganitong sistema ay nakapagdudulot
ng higit pang mga suliranin kung hindi magkakaisa ang mamamayan at
pamahalaan na mapabuti ang kalagayan ng ating kapaligiran.
2. Paggamit ng teknolohiya.
Ang kakayahang mapataas ang produksiyon ng lupa ay higit na
makakamit sa pamamagitan ng paggamit ng teknolohiya. Ang makabagong
kaalaman sa paggamit ng mga pataba, pamuksa ng peste, at makabagong
teknolohiya sa pagtatanim ay magiging kapaki-pakinabang lalo sa hamon
ng lumalaking populasyon. Ayon kay Cielito Habito (2005), ang kakulangan
ng pamahalaan na bumalangkas ng isang polisiya na magbibigay-daan sa
isang kapaligirang angkop sa pagpapalakas ng ating agrikultura ang isa sa
mga kahinaang dapat matugunan. Dahil dito, ang pagpapatatag sa antas
ng teknolohiya sa sektor ng agrikultura ay nangangailangan ng agarang
atensiyon ng pamahalaan.
371
PY
3. Kakulangan ng mga pasilidad at imprastruktura sa kabukiran.

Isa rin sa mga dapat na mabigyan ng atensiyon ay ang kakulangan
sa mga imprastrukturang magagamit ng ating mga magsasaka. Isa ito sa
mga nakita nina Dy (2005), at Habito at Bautista (2005) batay sa isinulat
nina Habito at Briones (2005) na kinakailangang matugunan. Ang Batas
Republika 8435 (Agriculture and Fisheries Modernization Act of 1997) ay
naghahangad ng modernisasyon sa maraming aspekto ng sektor upang
masiguro ang pagpapaunlad dito. Inaasahang sa wastong pagpapatupad
ay matutugunan ang ilang suliranin sa irigasyon, farm-to-market-road, at
iba pa. Sa panahon ng panunungkulan ni Pangulong Benigno S. Aquino
III, ang pamahalaan ay nakapagsagawa ng mga kalsada at iba pang
kaugnay na proyektong nagkakahalaga ng P8.3 B. May kabuuang 1,147
na pamayanan ang naikonekta sa mga pangunahing daanan mula noong
2011.
EP
E
C
O
4. Kakulangan ng suporta mula sa iba pang sektor.

Ang pagtutulungan sa loob at labas ng sektor ay magtutulak upang
higit na maging matatag ang agrikultura. Ayon sa Batas Republika 8435,
ang pagtutulungan ng ibat ibang ahensiya ng pamahalaan ay binigyangdiin bilang suporta sa implementasyon ng modernisasyon sa agrikultura.
Ang pagsusulong sa batas na ito ay isang pagkilala sa napakaraming
pangangailangang maaaring hindi kayanin ng departamento nang magisa. Ang suliranin sa irigasyon, enerhiya, komunikasyon, impormasyon,
at edukasyon ay mga tungkulin na maibibigay ng mga ahensyang ang
pangunahing responsibilidad ay tungkol sa mga nabanggit. Halimbawa,
ang Land Bank of the Philippines ay partikular na makatutulong upang
makapagpautang sa mga magsasaka upang tugunan ang mga pangunahing
pangangailangan sa pagtatanim tulad ng gastusin sa abono, butil, at iba
pa.
5. Pagbibigay-prayoridad sa sektor ng industriya.

Isa sa mga nagpahina sa kalagayan ng agrikultura ayon kina Habito
at Briones (2005) ay ang naging prayoridad ng pamahalaan sa pagbibigay
ng proteksiyon sa mga favored import sa pandaigdigang pamilihan. Ito
ay nabanggit din sa website na oxfordbusinessgroup.com. Ang kawalan
at pagbibigay ng bigat sa industriya ang nagpahina sa agrikultura. Mas
binibigyan ng pamahalaan ng maraming proteksiyon at pangangalaga ang
industriya. Dahil dito, nawawalan ng mga manggagawa at mamumuhunan
sa sektor ng agrikultura. Mas pipiliin pa nila ang pumunta sa industriya
dahil sa mga insentibo rito na nagbunga sa pagbaba ng produksiyon at kita
sa agrikultura.
6. Pagdagsa ng mga dayuhang kalakal.
Isang malaking kompetisyon ang kasalukuyang hinaharap ng
bansa dulot ng pagdagsa ng mga dayuhang kalakal. Maraming magsasaka
ang nahihirapang makipaglaban sa presyo ng mga murang produkto
mula sa ibang bansa. Bunga ito ng pagpasok ng pamahalaan sa World
372
Trade Organization (WTO) kung saan madaling makapasok ang mga

produktong mula sa mga miyembro nito. Dahil dito, maraming magsasaka
ang naapektuhan, huminto, at sa kalaunan ay ipinagbili na lamang ang
kanilang mga lupa upang maging bahagi ng mga subdibisyon.
PY
7. Climate Change.
Ang patuloy na epekto ng Climate Change ay lubhang nakaaapekto
sa bansa tulad ng pagdating ng bagyong Yolanda na may pambihirang
lakas noong 2013. Milyon milyong piso ang halaga ng mga nasirang
kabuhayan at personal na mga gamit. Maaaring mabawasan ang epekto
ng pagbabagong ito sa klima ng mundo kung magkakaisa ang mga
bansang iwasan ang mga dahilang nagpapalala at nagpapabago sa klima
ng mundo.
EP
E
C
O
B. PANGISDAAN
1. Mapanirang operasyon ng malalaking komersiyal na mangingisda.
Mula sa aklat nina Balitao et al (2012), ang malalaki at komersiyal
na barko na ginagamit sa paghuli ng mga isda ay nakaaapekto at nakasisira
sa mga korales. Bunga ito ng pamamaraang thrawl fishing na kung saan
ang mga mangingisda ay gumagamit ng malalaking lambat na may pabigat.
Ito ay hinihila upang mahuli ang lahat ng isdang madaanan, maliit man o
malaki. Dahil dito, pati ang mga korales na nagsisilbing itlugan at bahay ng
mga isda ay nasisira. Sinusugan ito ni Michael Alessi (2002) na nagsabi
na sa kabila ng mga polisiya sa Pilipinas, bukas sa lahat at halos hindi
nababantayan ng mga namamahala ang mga mangingisda kaya marami
ng reefs ang namatay o nasira. Kung hindi magbabago at mapipigilan ang
mga mangingisdang ito, darating ang panahong mauubos ang mga isda na
isa sa mga pangunahing pagkain ng mamamayan.
2. Epekto ng polusyon sa pangisdaan.

Binanggit din sa aklat nina Balitao et al (2012) ang patuloy na
pagkasira ng Laguna de Bay at Manila Bay dahil sa mga polusyon na
nagmumula sa mga tahanan, agrikultura, at industriya. Ang mga dumi
ng tao, mga kemikal na sangkap sa mga abono o pataba na gamit sa
pagtatanim, at mga kemikal na mula sa mga pabrika ay pumapatay sa
mga anyong-tubig ng bansa. Dahil sa polusyon, ang mga yamang-tubig
ay naaapektuhan at maaaring makaapekto rin sa mga mamamayan sa
pagdating ng panahon.
3. Lumalaking populasyon sa bansa.
Ang patuloy na pagtaas sa bilang ng mga mamamayang Pilipino
ay nagdudulot ng mataas na pressure sa yamang tubig ng bansa at sa
lahat ng yamang-likas, sa kabuuan. Kung hindi magkakaroon ng patuloy
na pag-unlad, halimbawa sa teknolohiya, mahihirapang makaagapay
ang bansa sa lumalaking pangangailangan ng mamamayan dulot ng
pagdami ng tao. Kung magkagayon, maaaring maganap ang sapantaha
ni Thomas Malthus na ang patuloy na paglaki ng populasyon ay maaaring
373
magdulot ng kahirapan na sa kalaunan ay kakulangan sa pagkain. Dahil

habang lumalaki ang bilang ng populasyon, unti-unti rin ang pagbaba sa
bilang ng mga yamang-dagat at lahat ng likas na yaman dahil sa dami ng
kumokonsumo.
PY
4. Kahirapan sa hanay ng mga mangingisda.

Ang mga magsasaka at mangingisda ay isa sa may pinakamababang
sahod na natatanggap. Dahil dito, sila ay nabibilang sa mga pangkat na
hikahos sa buhay. Ayon kay Jose Ramon Albert (2013), hindi katakataka na sa lahat ng sektor, ang mga mangingisda (41.4%) at magsasaka
(36.7%) ang may pinakamataas na poverty incidence noong 2009. Ito ay
kapansin-pansin na mas mataas nang bahagya sa kabuuang populasyon
ng mahihirap sa ating bansa (26.5%). Ang mababang kita sa uri na ito ng
hanapbuhay ay hindi naghihikayat sa mga batang miyembro ng kanilang
pamilya na manatili sa sektor. Dahil dito, karaniwan ng makikita ang
kanilang pagpunta sa mga kalunsuran upang makipagsapalaran.
EP
E
C
O
C. PAGGUGUBAT
1. Mabilis na pagkaubos ng mga likas na yaman lalo na ng kagubatan.
Malawakan ang paggamit sa ating mga likas na yaman. Mabilis na
nauubos ito dahil sa mga pangangailangan sa mga hilaw na sangkap sa
produksiyon tulad ng mga troso at mineral.
a. Dahil dito, nababawasan ang suplay ng mga hilaw na sangkap na
ginagamit ng mga industriya.
b. Sa pagkawala ng mga kagubatan, nawawalan ng tirahan ang mga
hayop kaya hindi sila makapagparami.
c. Nagiging sanhi rin ito ng pagbaha na sumisira sa libo-libong ektaryang
pananim taon-taon.
d. Naapektuhan din ng pagkaubos ng mga watershed ang suplay ng tubig
na ginagamit sa irigasyon ng mga sakahan.
e. Ang pagkaubos ng kagubatan ay nagdudulot din ng pagguho ng lupa.
Dahil sa kawalan ng mga puno, natatangay ng agos ng tubig ang lupa
sa ibabaw, kasama ang sustansiya nito. Hindi nagiging produktibo ang
mga pananim na itinatanim dito.
Briones, Roehlano M. 2013. Philippine Agriculture to 2020: Threats and Opportunities from Global Trade. Retrieved from www.pids.gov.
ph/dp.php?id=5145&pubyear=2013 on August 14, 2014
Philippine Agriculture over the Years: Performance, Policies and Pitfalls, Habito C. And Briones, R (2005. Retrieved from https://www.
google.com.ph/search?q=Philippine+Agriculture+over+the+Years% 3A+Performance%2C+Policies+and+Pitfalls%2C+Habito+ C.+An
d+Briones%2C+R&oq=Philippine+Agriculture+ over+the+Years%3A+Performance%2C+Policies+and+Pitfalls %2C+Habito+C.+And+
Briones%2C+R&aqs=chrome..69i57.2239j0j8&sourceid=chrome&es_sm=93&ie=UTF-8 on August 11, 2014
Morris, J. (2002). Sustainable Development: Promoting Progress or Perpetuating Poverty?. London: Profile Books Ltd.
National Statistical Coordination Board (NSCB). 2013. Retrieved from www.nscb.gov.ph/beyondthenumbers/2013/04122013_jrga_
agri.asp on July 7, 2014
374
Ang Kahalagahan ng Likas Kayang Paggamit sa Pangingisda at Pagtotroso
PY
Mula kina Balitao et al. (2012), kabilang sa kanilang iminumungkahi upang

matiyak ang likas-kayang paggamit sa pangisdaan ay ang tuwirang ugnayan sa pagitan
ng lokal na pamahalaan, samahang mangingisda, at ang mga miyembro ng kapulisan
upang matiyak ang tamang paraan ng pangingisda. Ang samahang ito ay maaaring
bumuo ng isang pangkat na ang pangunahing adbokasiya ay pangalagaan ang
karagatan at iba pang anyong tubig na pangunahing pinagmumulan ng mga yamangtubig, kasama ang mga bakawan kung saan madalas na mangitlog ang mga isda.
Kabilang sa mga dapat na mabantayan ay ang paggamit ng mga lambat na masyadong
pino, pagbabawal sa pamaraang thrawl fishing, at paggamit ng mga pampasabog
na nagdudulot ng malaking pinsala sa karagatan. Dapat ding maging mahigpit ang
pamahalaan sa pabibigay ng mga lisensiya at pagkilala sa malalaking kompanya na
pangingisda ang negosyo. Siguraduhin na sila ay susunod sa itinatakdang pamaraan
ng pangisdaan at hindi manghuhuli ng mga isdang nanganganib nang maubos. Ito ay
mangangahulugan ng tunay at tapat na implementasyon ng mga panuntunan upang
masiguro ang kaligtasan ng ating katubigan.
C
O
Sa isyu ng pagtotroso, mahalagang maipaalam sa bawat Pilipino ang

kahalagahan sa pag-iingat ng ating mga kagubatan. Ilan sa mga inisyatibong maaaring
gawin ay sa pamamagitan ng pagpapasok sa kurikulum tungkol sa pag-iingat at likaskayang paggamit sa mga produktong mula sa kagubatan. Maaari ding gamitin ang
mga social networking sites at media upang maipabatid ang papel ng bawat isa upang
mapangalagaan ang mga likas na yaman.
EP
E
Muling binigyang-diin nina Balitao et al. (2012) na ang pagkakaisa ng mga

mamamayan ay isang mahalagang hakbang upang masiguro ang kaligtasan ng ating
mga yaman mula sa kabundukan. Kanila ring kinikilala ang kakayahan ng mga katutubo
sa pag-aalaga sa kalikasan na nagpasalin-salin na sa maraming henerasyon. Isa sa
mga rekomendasyon na kanilang iminungkahi ay ang gampanin ng pamahalaan na
makabuo at tunay na maipatupad ang isang polisiya na magpoprotekta sa ating mga
kagubatan.
Sa lahat ng ito, inaasahan din na ang mamamayan ay maging kabahagi sa

paggamit ng tama at matalino para sa mga susunod na salinlahi ng mga Pilipino.
Ayon kay Michael Alessi (2002), ang pagbibigay-karapatan sa mga mamamayan na
pangalagaan ang mga natatanging yaman bilang pangunahing pinagmumulan ng
kanilang ikinabubuhay ay makapagtutulak sa kanila na ingatan ang mga ito. Dahil kung
dito sila kumukuha ng kanilang kita, malaki ang kanilang interes na mapangalagaan
ang mga ito.
Gawain 6: CONCEPT WEB
Batay sa binasang teksto, punan ang kahon ng mga salita sa susunod na
pahina na may kaugnayan sa suliranin ng sektor.
375
C
O
PY
SULIRANIN NG
AGRIKULTURA
EP
E
1. Ano-ano ang suliranin ng sektor ng paghahalaman, paggugubat,

paghahayupan, at pangingisda?
2. Ano-ano ang kasalukuyang solusyong ginagawa ng pamahalaan, mga
magsasaka, at mga nasa pribadong sektor?
3. Sa iyong palagay, paano mahihikayat ang kabataan na gumawa ng mga
hakbang na makatutulong sa sektor ng agrikultura?
4. Ano ang iyong maaaring maiambag upang maging kabahagi sa pagtugon
sa mga suliranin sa sektor ng agrikultura?
Pinagkunan: Pulse. 2013. Retrieved from http://pulse101.hubpages.com/hub/The-Importance-of-Agriculture-to-the-PhilippineEconomy on August 12,201.
Morris, J. (2002). Sustainable Development: Promoting Progress or Perpetuating Poverty?. London: Profile Books Ltd.
Mga Patakaran at Programa upang Mapaunlad ang Sektor ng Agrikultura

Maraming batas at programa ang pamahalaan na ginawa upang mapalakas ang
sektor ng agrikultura. Hindi maitatanggi ang kasalukuyang kalagayan ng agrikultura
at ng mga mamamayang dito umaasa. Ang mga suliraning kinakaharap nito ay bunga
ng mga nakaraan at kasalukuyang desisyon na ginawa ng mga mamumuno ng bayan,
gayundin ng mga mamamayan na naging mapang-abuso sa likas na yaman ng bansa.
Dahil dito, dapat nang mapag-ibayo ang implementasyon ng mga batas at programa
upang masiguro ang kaayusan sa sektor ng agrikultura.
376
MGA BATAS TUNGKOL SA SEKTOR NG AGRIKULTURA
1. Land
Registration
Act ng 1902
MGA BATAS TUNGKOL SA LUPA

Ito ay sistemang Torrens sa panahon ng pananakop
ng mga Amerikano na kung saan ang mga titulo ng lupa ay
ipinatalang lahat.
3. Batas
Republika
Bilang 1160
Nakapaloob dito ang pagtatatag sa National

Resettlement and Rehabilitation Administration (NARRA) na
pangunahing nangangasiwa sa pamamahagi ng mga lupain
para sa mga rebeldeng nagbalik loob sa pamahalaan. Kasama
rin sa mga binibigyan nila ay ang mga pamilyang walang lupa.
PY
2. Public Land
Act ng 1902
Nakapaloob dito ang pamamahagi ng mga lupaing

pampublilko sa mga pamilya na nagbubungkal ng lupa. Ang
bawat pamilya ay maaaring magmay-ari ng hindi hihigit sa 16
na ektarya ng lupain.
C
O
Ito ay batas na nagbibigay-proteksiyon laban sa pang4. Batas

Republika Blg. aabuso, pagsasamantala, at pandaraya ng mga may-ari ng
lupa sa mga manggagawa.
1190 ng 1954
EP
E
5. Agricultural
Land Reform
Code
Ito ay simula ng isang malawakang reporma sa lupa

na nilagdaan ng dating Pangulong Diosdado Macapagal
noong ika-8 ng Agosto 1963. Ayon sa batas na ito, ang mga
nagbubungkal ng lupa ang itinuturing na tunay na may-ari
nito. Kabilang din sa inalis ng batas ang sistemang kasama.
Ang pagbili ng pamahalaan sa mga lupang tinatamnan ng
mga magsasaka ay sinimulan. Ang mga lupang ito ay muling
ipinagbili sa mga magsasaka sa paraang hulugan at katulad
ng presyong ibinayad ng pamahalaan sa may-ari ng lupa.
Itinadhana ng kautusan na isailalim sa reporma sa

6. Atas ng
lupa
ang
buong Pilipinas noong panahon ni dating Pangulong
Pangulo Blg. 2
Marcos.
ng 1972
7. Atas ng
Pangulo Blg.
27
Kaalinsabay ng Atas ng Pangulo Blg. 2 ay ipinatutupad

ang batas na ito na sinasabing magpapalaya sa mga
magsasaka sa tanikala ng kahirapan at paglilipat sa kanila ng
pagmamay-ari ng lupang sinasaka. Sinakop nito ang lahat ng
lupa na tinatamnan ng palay at mais. Hindi kasama rito ang
malalawak na lupain na tinatamnan ng niyog, tubo, pinya, at
iba pang pananim.
Ang mga magsasaka ay binigyan ng pagkakataong
magmay-ari ng limang ektarya ng lupa kung walang patubig
at tatlong ektaryang lupa kapag may patubig. Ito ay kanilang
bubungkalin.
377
EP
E
C
O
PY
Kilala sa tawag na Comprehensive Agrarian Reform

Law (CARL) na inaprobahan ni dating Pangulong Corazon
Aquino noong ika-10 ng Hunyo, 1988. Ipinasailalim ng batas
na ito ang lahat ng publiko at pribadong lupang agrikultural.
Ito ay nakapaloob sa Comprehensive Agrarian Reform
Program (CARP).
Ipinamamahagi ng batas ang lahat ng lupang
agrikultural anoman ang tanim nito sa mga walang lupang
magsasaka. May hangganan ang matitirang lupa sa mga
may-ari ng lupa. Sila ay makapagtitira ng di hihigit sa limang
ektarya ng lupa. Ang bawat anak ng may-ari ay bibigyan ng
tatlong ektarya ng lupa kung sila mismo ang magsasaka nito.
Ang pamamahagi ng lupa ay isasagawa sa loob ng 10 taon.
Hindi sakop ng CARP ang ginagamit bilang:
liwasan at parke
8. Batas
mga gubat at reforestration area
Republika Blg.
mga palaisdaan
6657 ng 1988
tanggulang pambansa
paaralan
simbahan
sementeryo
templo
watershed, at iba pa
Ang pagbabayad sa lupa ng pamahalaan sa mga
may-ari ay isinasagawa sa ibat ibang paraan. Maaaring
magbayad ng salapi ng ilang porsiyento at ang ilang bahagi
ay sa panagot o bonds ng pamahalaan. Ang lupaing higit
sa 50 ektarya ay binabayaran ng 25% na salapi at 75% ay
panagot o bonds ng pamahalaan. Ang 24-50 ektarya ng
lupa ay 30% ng salapi. Ang natitirang bahagi ay bonds ng
pamahalaan. Isa pang paraan ay pagbibigay ng kredito sa
buwis na binabayaran ng may-ari ng lupa.
Pinagkunan: Imperial, C. (2004). Pana-panahon, Worktext para saAralingPanlipunanIkaapatnaTaonEkonomiks.Sampaloc, Manila:

Rex Book Store
Mga Patakaran at Programang Pangkaunlaran sa Sektor ng Agrikultura

PAGSASAKA/PAGTATANIM
Batay sa CARP 2003, patuloy na isinasagawa ang sumusunod upang

maikatuparan ang nais ng pamahalaan na maiangat ang kalagayang pangkabuhayan
ng mga magsasaka:
Pagtatayo ng bahay-ugnayan para sa mga magsasaka upang masigurong
mayroon suportang maibibigay sa kanila;
Pagtatayo ng gulayan para sa mga magsasaka;
378
EP
E
C
O
PY
Pagsisiguro na ang mga anak ng mga magsasaka ay makapag-aaral kaya

itinayo ang Pangulong Diosdado Macapagal Agrarian Reform Scholarship
Program; at
KALAHI agrarian reform zones.
Ang lahat ng mga programa/gawain ay isinaisip at isinulong upang matiyak
ang kaayusan ng mga magsasakang tumanggap ng mga lupa sa pamamagitan ng
reporma sa lupa.
PANGINGISDA
Pagtatayo ng mga
Philippine Fisheries Fishery research.
daungan. Upang higit na
Code of 1998. Ito
Ang pananaliksik at
mapadali ang pagdadala sa
ang itinadhana
pagtingin sa potensiyal
mga huling isda sa pamilihan ng pamahalaan
ng teknolohiya tulad
o tahanan, nagsisilbing
na naglilimita at
ng aquaculture marine
sentro o bagsakan ng mga ito naglalayon ng
resources development,
ang mga daungan. Dahil dito, wastong paggamit sa at post-harvest technology
nagiging mas madali para sa yamang pangisdaan
ay patuloy na ginagawa
mga mamamayang maabot
ng Pilipinas.
upang masiguro
ang mga produkto mula sa
ang pagpaparami at
mga ito.
pagpapayaman sa mga
yamang-tubig.
PAGTOTROSO
Community Livelihood
National Integrated
Sustainable Forest
Assistance Program
Protected Areas
Management Strategy
(CLASP) paglilipat
System (NIPAS)
ito ay pamaraan
teknolohiya o pagtuturo
ito ay programa na
upang matakdaan ang
sa mga mamamayan ng
ang pangunahing
permanente at sukat
wastong paglinang sa mga
layunin ay maingatan ng kagubatan. Ito ay
likas na yaman ng bansa.
at protektahan
estratehiya ng pamahalaan
Halimbawa, ang mangrove
ang kagubatan. Ito
upang maiwasan ang
farming sa Bohol, plantasyon ay paraan upang
suliranin ng squatting,
ng kawayan sa La Union, at
mailigtas ang mga
huwad at ilegal na
plantasyon ng mga halamang hayop at pananim dito. pagpapatitulo ng lupa at
medisinal sa Penablanca,
pagpapalit ng gamit sa
Cagayan.
lupa.
Pinagkunan: Balitao, B., Ong, J., Cervantes, M., Ponsaran, J, Nolasco, L, & Rillo, J. (2012). Ekonomiks: Mga Konsepto at Aplikasyon.
Quezon City, Philippines: Vibal Publishing House, Inc.
Sa pagdaan ng mga taon, mapupuna ang unti - unting pagbaba sa kita ng

sektor bunsod ng mga suliraning kinakaharap nito. Nagkaroon lamang ng pag-angat
kamakailan dahil na rin sa pagsusumikap na makamit ang progreso (tingnan ang
talahanayan sa susunod na pahina). Sa isang banda, ang papel ng pamahalaan ay
napakahalaga dahil malaki ang magagawa nito upang mapabuti ang kalagayan ng
bansa. Ang mga polisiya at mga programa na maaari nitong maging prayoridad ay
isa sa makapagpapatatag sa isang sektor. Ang maling desisyon at prayoridad ng
pamahalaan ay makapagdudulot ng epekto sa takdang kakayahan nito.

379
2010
2011
22.0
20.6
12.3
12.8
12.4
12.4
10.4
11.9
14.7
13.1
11.5
15.3
2008
2009
20.9
2007
9.2
15.3
22.2
20.4
13.2
11.6
10.0
14.5
12.5
10.7
10.0
13.7
2005
2006
20.4
21.0
12.4
10.8
8.6
13.0
12.7
10.3
8.3
13.1
2003
2004
21.8
10.3
14.3
2002
9.3
13.3
22.5
23.0
15.5
15.2
12.7
9.3
13.1
9.4
10.4
9.0
2000
2001
23.2
15.3
13.2
9.1
8.0
1999
25.4
24.5
15.6
19.6
9.0
8.6
14.0
9.4
10.8
15.2
1997
1998
25.8
25.8
16.1
18.1
14.8
18.9
9.4
10.8
9.5
11.7
11.1
9.5
12.9
13.3
1995
1996
27.8
16.7
9.1
13.7
20.6
1994
27.4
27.2
17.1
17.3
8.7
13.8
21.6
12.3
14.6
22.0
1992
1993
29.9
17.9
12.6
14.4
21.6
1991
40.5
33.9
18.7
18.3
12.5
15.2
21.8
15.1
18.1
21.0
1990
1989
42.1
38.7
19.4
21.7
16.2
20.1
21.9
15.7
20.0
22.7
1987
1988
46.3
22.5
15.7
Malaysia
19.8
23.0
1986
38.1
40.6
23.3
24.2
15.8
24.0
Thailand
19.9
Philippines
23.9
Indonesia
24.6
Vietnam
23.2
40.2
Countries
1985
Table 12: Share of Agriculture to Economy (% of GDP) 1985-2011
PY
Pinagkunan: National Statistical Coordination Board (NSCB). 2013. Retrieved from http://www.nscb.gov.ph/
beyondthenumbers/2013/04122013_jrga_agri.asp#tab12 on July 7, 2014
C
O

Sa kabilang banda, ang mga mamamayan mismo ay may kritikal na
pananagutan bilang mga kumokonsumo ng likas na yaman. Sila ang dapat na
manguna sa pag-iingat ng mga yamang ito sa pamamagitan ng likas-kayang paggamit
upang masigurong mayroon pang magagamit ang susunod na mga salinlahi.
Pinagkunan:
National Statistical Coordination Board (NSCB). 2013. Retrieved from www.nscb.gov.ph/beyondthenumbers/2013/04122013_jrga_
agri.asp on July 7, 2014
EP
E
Gawain 7: I-VENN DIAGRAM NA YAN!

Matapos ang pagbasa sa teksto tungkol sa mga patakaran at programa
bilang paraan sa pagpapatatag ng sektor ng agrikultura, isa-isahin ang pagkakaiba at
pagkakapareho ng mga sekundaryang sektor ng agrikultura gamit ang istratehiyang
Venn Diagram. Gawin ito batay sa mga programang pangkaunlaran na isinasagawa
upang matamo ang kaayusan dito.
Pagsasaka
Pangisdaan
Pagtotroso
1. Ano ang pagkakapareho at pagkakaiba sa mga naging patakaran ng
pamahalaan sa ibat ibang aspekto ng agrikultura?
2. Sa iyong palagay, mayroon bang mga naging pagkukulang upang ganap
na matamo ang layunin ng mga patakaran? Patunayan.
3. Bilang isang mamamayang Pilipino, ano ang maaari mong maging papel
upang maging matagumpay ang pagpapalakas sa sektor ng agrikultura?
380
Gawain 8. RIPPLES OF KNOWLEDGE

Punan ang hanay ng mga patakaran o programang pang-ekonomiya ayon sa
mga naibigay na sitwasyon, inaasahang magiging epekto nito, at ang ahensiya ng
pamahalaang nangangasiwa rito.
Sitwasyon
Mga Patakaran/
programang
pangekonomiya
C
O
Hamon sa
globalisasyon
Pagbibigay ng
lupang sakahan
Inaasahang
magiging
epekto
PY
Pagpapatayo
ng sistema ng
patubig, daan, at
post harvest
facilities
Ahensiya ng
pamahalaan
EP
E
1. Ano-ano ang patakarang ipinatutupad ng pamahalaan sa pagpapaunlad ng

2. Epektibo ba ang mga patakarang ito batay sa naging sagot mo sa mga
inaasahang magiging epekto nito? Bakit?
3. Paano magiging makabuluhan ang pagpapatupad ng mga patakarang
nabanggit sa pag-unlad ng sektor ng agrikultura at bansa?
Gawain 9: IDEYA - KONEK!

Ipagpatuloy ang gawaing ito bilang pagtaya sa mga kaalamang naidagdag
mula sa mga impormasyon na tinalakay sa bahaging ito ng aralin. Sagutin ang tanong
sa ibaba.
Ano ang alam ko sa
381
Matapos mong mapalalim ang iyong kaalaman ukol sa sektor ng agrikultura,

maaari ka nang tumungo sa susunod na bahagi ng aralin. Ihanda mo ang iyong
sarili para sa mas malalim na pag-unawa ng sektor na ito.
PAGNILAYAN

PY
Gawain 10: KASO-LUTASIN!
C
O
Sa bahaging ito ng aralin ay palalawakin at pagtitibayin mo bilang magaaral ang mga nabuo mong kaalaman ukol sa sektor ng agrikultura. Kinakailangan
ang mas malalim na pagtalakay sa sektor ng agrikultura upang maihanda ang
iyong sarili sa pagsasabuhay ng iyong mga natutuhan.
Pangkatang Gawain: Bumuo ng mga pangkat na may limang (5) miyembro.

Ang bawat pangkat ay bibigyan ng editoryal tungkol sa Aangkat pa pala ng Bigas.
Susuriin ito batay sa mga pamprosesong tanong sa ibaba ng editoryal. Pagkatapos
ay iuulat ng pangkat sa klase ang kasagutan. Tingnan ang pamantayan sa pag-uulat.
EDITORYAL: Aangkat pa pala ng bigas
EP
E

HINDI
nagkakatugma
ang
sinasabi ng Department of Agriculture
(DA) at National Food Authority (NFA)
ukol sa pag-angkat ng bigas. Hindi
malaman ng taumbayan kung sino ang
paniniwalaan.

Ayon sa NFA, tinatayang
120,000 tonelada ng bigas ang bibilhin
ng Pilipinas sa Thailand at Vietnam
ngayong 2012. Darating ang mga bigas
sa Hulyo. Bukod sa Thailand at Vietnam,
posible raw umangkat din ng bigas sa
Cambodia. Mag-uusap pa umano ang
NFA at Cambodia para maisara ang
usapan at maging supplier na ng bigas ang nasabing bansa. Ang pahayag ng NFA sa
pag-aangkat ng bigas ay nagbibigay ng kalituhan sapagkat hindi pa natatagalan nang
ihayag ni Agriculture Secretary Proceso Alcala na sa susunod na taon ay hindi na
aangkat angPilipinas ng bigas. At sa 2016 umano ay maaaring ang Pilipinas na ang
mag-eksport ng bigas. Sa halip na bumili ng bigas sa Thailand at Vietnam, ang Pilipinas
382
na ang magluluwas katulad noong dekada 60 na ang Pilipinas ang nangungunang rice
exporter sa Asya. Ayon kay Alcala, hindi na aangkat ng bigas ang Pilipinas sapagkat
pauunlarin ang sakahan ng bansa. Iri-rehabilitate umano ang mga irigasyon. Bibigyan
ng makinarya at binhi ang mga lokal na magsasaka. Isasailalim sa pagsasanay ang
mga magsasaka. Lahat daw ng pangangailangan ng mga magsasaka ay tutugunan.

Pero nakapagdududa kung magkakaroon ng katotohanan ang mga sinabi ni
Alcala sapagkat taliwas nga sa pahayag ng NFA na aangkat pa pala nang maraming
bigas at balak pang kausapin ang Cambodia para maging supplier. Ano ang totoo?
PY

Kung positibo ang Kagawaran ng Pagsasak na magiging masagana ang ani,
bakit pa dadagdagan ang supplier? Bakit kailangang damihan pa ang aangkatin
na umaabot sa 120,000 tonelada? Hindi kaya ito mabulok kagaya ng nangyari sa
administrasyon ni dating Pangulong Arroyo? Ipaliwanag ito sa taumbayan.
C
O
Pinagkunan: Pilipino star Ngayon. 2012. Aangkat pa pala ng bigas Retrieved from http://www.philstar.com/
opinyon/811177/editoryal-aangkat-pa-pala-ng-bigas. November 5, 2014
EP
E
1. Ano ang magkatunggaling isyu na ipinahihiwatig ng editoryal?

2. Anong patakarang pang-ekonomiya ang binibigyang-diin sa binasa?
3. Ano ang kahalagahan ng sektor ng agrikultura sa pagkamit ng kaunlaran
ng bansa?
4. Kung ikaw ay isang magsasaka o mangingisda, anong suliranin ang dapat
na bigyan ng pansin ng pamahalaan upang mapaunlad ang sektor ng
agrikultura?
5. Kung ikaw ay kasapi ng pamahalaan na nagpapatupad ng mga batas o
programa sa sektor ng agrikultura, ano ang gagawin mo para mapaunlad
ito?
PAMANTAYAN SA PAG-UULAT
Pamantayan
Puntos Natamong Puntos
Kawastuhan ng ideya batay sa paksa
5
Organisado at malikhain na paglalahad ng ideya
5
ayon sa paksa ng araling inilahad
Kagamitang ginamit sa paglalahad
5
Kooperasyon ng bawat kasapi ng pangkat
5
Kabuuang Puntos
20
Katumbas na Interpretasyon:
Magaling 5
Lubhang kasiya-siya 4
Kasiya-siya 3
Hindi gaanong kasiya-siya 2
Dapat pang linangin 1
383
Gawain 11: Mangampanya Tayo!

Gumawa ng advocacy campaign upang palakasin ang sektor ng agrikultura.
I-upload sa social networking sites (halimbawa, Facebook, blogs at iba pa) upang
maging boses ng mga kabataan at mag-aaral.
MGA PAMANTAYAN SA GAWAIN
Malinaw na
nagpapahiwatig
ng pagpapahalaga sa
sektor ng
agrikultura
tungo sa
pambansang
pagsulong at
pag-unlad
Hindi
gaanong
malinaw ang
ipinapahiwatig
na pagpapahalaga sa
sektor ng
agrikultura
Hindi
malinaw ang
ipinahihiwatig
na pagpapahalaga sa
sektor ng
agrikultura
Ang likha ay
orihinal.
Ang likha ay
orihinal subalit
kulang sa
kaayusan.
Ang likha ay
hindi orihinal
at kulang sa
kaayusan.
Ang likha ay
hindi orihinal
at walang
tunguhin.
Nakahihikayat
na maging
kabahagi sa
pagpapalakas
ng sektor ng
agrikultura
Nakahihikayat
ngunit walang
panahon kung
paano maging
kabahagi sa
pagpapalakas
ng sektor ng
agrikultura
Nakahihikayat
ngunit hindi
handang
maging
kabahagi sa
pagpapalakas
ng sektor ng
agrikultura
Nakahihikayat ngunit
hindi handang
maging
kabahagi sa
pagpapalakas
ng sektor ng
agrikultura
Ang lahat ng
miyembro ay
nagsagawa ng
mga gawain.
Tatlo lamang
na miyembro
ang nagsagawa ng mga
gawain
Isang
miyembro
lang ang
nagsagawa
sa gawain.
Walang
nagsagawa
sa mga
gawain.
D
Kooperasyon
ng grupo
MARKA
PY
EP
E
Pagkamalikhain
MAHUSAY
Walang
pagpapahalaga sa
sektor ng
agrikultura
C
O
Nilalaman
NATATANGI
INDIKADOR
KAILANGAN
PANG
PAUNLARIN
HINDI
MAHUSAY
384
Gawain 12: IDEYA-KONEK

Ngayong nalinang ang kaisipan mo tungkol sa mga konsepto ng Sektor ng
Agrikultura, isagawa naman ang pangatlong bahagi ng gawaing ito. Sagutin ang
tanong sa ibaba.
C
O
PY
Bilang isang mag-aaral, paano ako

makatutulong sa pagpapatupad ng
mga patakarang pang-ekonomiya
tungo sa pambansang pagsulong at
pag-unlad?
EP
E
Sa araling ito ay natutuhan mong ang sektor ng agrikultura ay binubuo ng

paghahalaman, paghahayupan, pangingisda, at paggugubat. Ang bawat isa ay
may malaking gampanin sa pagpapaunlad sa ekonomiya ng bansa. Nakasalalay
rin dito ang katugunan sa mga pangunahing pangangailangan ng tao at ng buong
bansa. Ang mga suliraning nararanasan sa sektor na ito ay mga hamon upang
tayo ay manindigan at gumawa ng mga pamamaraan para mapaunlad ang
nabanggit na sektor. Samantala, ang ibat ibang ahensiya ng pamahalaan ay
nagbabalangkas ng mga batas at programa tulad ng CARP para mapaunlad ang
antas ng produktibidad nito.
Nabigyang-diin ang kaugnayan ng sektor ng agrikultura sa sektor ng
industriya at iba pa. Sa susunod naman na aralin ay tatalakayin ang kahalagahan
at kontribusyon ng industriya sa pagkakamit ng kaunlaran ng bansa. Kaya, handa
ka na ba?
385
PANIMULA
C
O
PY
Sa nakaraang aralin, tinalakay natin ang sektor ng agrikultura. Sinuri natin ang
kahalagahan nito sa pang-araw-araw na buhay ng mga Pilipino. Inisa-isa rin natin ang
mga suliraning kinakaharap nito at ang pagbibigay diin sa matalinong paggamit ng
mga likas na yaman para sa kapakanan ng mga susunod na Pilipino. Hindi rin natin
nakaligtaan ang mga patakarang pang-ekonomiyang itinataguyod ng pamahalaan
upang masigurong patuloy ang pagpapalakas sa sektor.
Samantala, bilang bahagi ng yunit na ito, ang susunod na sektor na ating
tatalakayin ay ang sektor ng industriya. Sama-sama nating unawain ang papel ng
industriya at ang kaugnayan nito sa pagkakaroon ng matiwasay na pamumuhay ng
bawat mamamayan. Atin ding susuriin ang kahalagahan, gayundin ang kasalukuyang
kalagayan nito at kung ano ang mga balakin ng pamahalaan upang masiguro ang
kapakinabangan nito sa pagtatamo ng kaunlaran ng bansa.
Kayat muli kitang iniimbitahang patuloy na makiisa upang ating unawain
ang papel ng sektor ng industriya at ang kaugnayan nito sa ating buhay bilang mga
Pilipino. Bago ka tuluyang tumungo sa mga talakayan ay aalamin muna ang iyong
mga paunang kaalaman hinggil dito. Kaya ano handa ka na ba? Tara at umpisahan
na!
EP
E
ALAMIN
ARALIN 3
SEKTOR NG INDUSTRIYA

sa sektor ng agrikultura at kung ano ang bahaging ginagampanan ng sektor ng
industriya sa ekonomiya ng bansa.
Gawain 1. PRIMARYA SEKONDARYA HALA!
Tingnan at pag-aralan ang bawat larawan. Iugnay ang larawan sa kanan at

sa kaliwa.
386
PY
SARDINAS
C
O
EP
E
1. Mula sa mga larawan, ano ang iyong mabubuong hinuha?

2. Paano nabuo ang mga produktong papel, sardinas at furniture o muwebles?
Ipaliwanag.
3. Anong sekondaryang sektor ng ekonomiya nakapaloob ang transpormasyon
ng mga produkto?
Gawain 2: PINAGMULAN, ALAM KO!
Maglista ng limang gamit na nasa bag mo o nasa loob ng silid-aralan at sabihin

kung anong produktong primarya ang pinagmulan nito.
1. Bakit mo napili ang mga isinulat mong produkto?
2. Paano mo ito maiuugnay sa sektor ng industriya? Sa iyong palagay, bakit
mahalaga ang sektor ng industriya sa pagtugon ng iyong pangangailangan?
Sa susunod na bahagi ay sasagutan mo ang isang target ring upang inisyal
na masukat ang iyong nalalaman tungkol sa sektor ng industriya.
387
Gawain 3: ARROW IN ACTION

Saan sa target ring aabot ang kaalaman mo? Sagutin ang arrow question sa
ibaba para masuri ang daloy ng kaalaman sa sektor ng industriya.
pambansang
pag-unlad
napagtanto
natutunan
Ang alam ko
PY
Ano ang alam ko sa

Sektor ng Industriya?
C
O
Pinagkunan:
https://www.google.com.ph/search?q=clip+art+arrow+man&espv=2&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ei=6Vv5U5DK
Gonl8AWPj4KgAQ&ved=0CGYQsAQ&biw=1024&bih=610#facrc=_&imgdii=_&imgrc=ZY1QL6cw3xlMiM%253A%3BHntz
dV7QpryUYM%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.clipartbest.com%252Fcliparts%252FecM%252F5db%252FecM5dbpcn.
png%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.clipartbest.com%252Fclipart-ecM5dbpcn%3B600%3B600, Retrieved on October 2013
EP
E
PAUNLARIN

sektor ng industriya, ihanda ang iyong sarili sa susunod na bahagi ng aralin upang
higit mong maunawaan ng mas malalim ang konsepto ng sektor na ito.

ng mga teksto at mga gawain na inihanda upang maging batayan mo ng
impormasyon. Ang pinakatiyak na layunin ng bahaging ito ay matutunan mo
bilang mag-aaral ang mahahalagang ideya o konsepto tungkol sa sektor ng
industriya. Mula sa mga inihandang gawain at teksto ay inaasahang gagabay
ito sa iyo upang masagot kung ano ang bahaging ginagampanan ng sektor ng
industriya sa ekonomiya ng bansa. Halinat umpisahan mo na.
ANG SEKTOR NG INDUSTRIYA

Ang Pilipinas, ayon kay Norio Usui ng Asian Development Bank (ADB), ay
may malusog na sektor ng paglilingkod na sandigan ng ating ekonomiya. Subalit
kailangan ng bansa na magkaroon ng ganoon ding kalakas na sektor ng industriya
upang makapagbukas ng mas maraming pagkakataon na makahanap ng trabaho
388
ang mga mamamamayan. Ito ay isang pagpapatunay na ang sektor ng industriya ay

isang mahalagang bahagi upang matamo ang kaunlaran. Pangunahing layunin nito
ay maiproseso ang mga hilaw na materyal o sangkap na materyal upang makabuo
ng mga produktong ginagamit ng tao. Karaniwang nagmumula sa agrikultura ang
mga hilaw na materyal upang mabuo ang mga produktong maaaring ipagbili sa mga
mamimili o gamitin bilang bahagi ng isang produkto tulad ng tornilyo sa kotse. Bunga
nito, nakapagbibigay ang sektor na ito ng trabaho sa maraming Pilipino na ipinakikita
sa Talahanayan 1.
Talahanayan 1 Kabuuang Empleyo Ayon sa Industriya at Kabuuang Lakas
Paggawa (libo) 2000-2010
2003
33,674
35,120
30,251
Agrikultura
Industriya
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
35,629 35,494
35,806
35,919
37,058
38,196
39,289
31,553
31,741 32,875
33,185
33,671
34,533
35,478
36,489
11,311
11,741
11,785 12,171
4,669
4,948
14,271
14,865
Kabuuang
Lakas
Paggawa
lakaspaggawa
Paglilingkod
C
O
Kabuuang
PY
2002
12,164
16,364
12,328
12,062
12,260
4,883
4,895
4,849
5,076
5,144
5,364
15,076 15,820
16,126
12,458
17,128
18,271
18,865
4,880
Pinagkunan: Labour Force Survey, National Statistics Office.(n.d.).www.census.gov.ph retrieved on August 16, 2014
EP
E

Batay sa talahanayan, ikatlo ang industriya sa nakapagbibigay ng trabaho sa
mga mamamayan. Higit itong mababa kompara sa agrikultura at paglilingkod. Ang
karagdagang dami rin na napapabilang dito ay mas maliit kaysa sa potensiyal na
kaya nitong tanggapin. Sa kabila nito, kinakailangan pa ang ibayong pagtutok upang
maging maayos at malusog ang sektor ng industriya. Kung magiging malakas ang
sektor, higit na maraming tao ang magkakaroon ng hanapbuhay. Ang mataas na kita
ng ekonomiya ay higit na mararamdaman kung ang halos lahat ng mamamayan ay
mayroong pinagkakakitaan. Ang bansa na may mataas na pag-unlad sa kanilang
kabuuang kita ay inaasahan na makapaghahatid ng mas maayos na buhay para sa
mga mamamayan.
Ang sektor ng industriya ay nahahati sa sumusunod na sekondaryang sektor:
Pagmimina. Ang sekondaryang sektor na kung saan ang mga metal, di-metal,
at enerhiyang mineral ay kinukuha at dumadaan sa proseso upang gawing
tapos na produkto (halimbawa ay hikaw na gawa sa ginto) o kabahagi ng isang
yaring kalakal (halimbawa ay tornilyo para sa kotse). Ang mismong produkto,
hilaw man o naproseso ang nagbibigay ng kita para sa bansa. Tingnan ang
Talahanayan 2, 3, at 4 na nagpapakita sa uri ng mineral na matatagpuan sa
bansa, dami ng reserba at tinatayang na halaga ng mga ito. Ang pagpaplano
at wastong paggamit ng mga yamang nasa talahanayan ay maaaring magdala
ng higit na kaunlaran sa bansa.
389
Talahanayan 2. Philippine Metallic Ore Reserves Profile 1973-1996

Mineral/ Commodity
1. Nickeliferous Laterite
Estimated Reserves in
Metric Tons (Mt)
Estimated Value
(In US $)
Average Grade
1,569,870,000
1.1% Ni
229,326,609,600
292,010,000
21% Al, 37% Fe
98,897,216,780
3. Primary Gold
2,108,260,000
2.4 gm Au/Mt
73,473,199,950
4. Primary Copper
4,052,087,000
0.4% Cu
2,489,238,173
2. Aluminous Laterite
n.d.a.
2,489,238,173
30,600,000
0.08% Mo
1,809,072,000
7. Chromite
91,576,000
21.3% - 43.5% Cr
1,494,212,625
1,619,933,090
40.5% - 47% Fe
754,706,023
1,474,602 flasks
6.9 lbs Hg/Mt
365,760,280
10. Lead
9,318,000
2.3% Pb
186,667,494
11. Zinc
6,162,000
2.9% Zn
182,629,356
12. Manganes
7,537,000
48% Mn
136,751,328
8. Iron (lump ore / laterite/

magnetite sand)
9. Mercury (Quicksilver)
13. Cadmium
14. Platinum
15. Uranium
16. Cobalt
PY
(2,108,260,000)
6. Molybdenum
0.10% Cd
n.d.a.
942
47
0.08 oz/Mt Pt
n.d.a.
200
0.04% U3)8
n.d.a.
C
O
5. Silver*
Nickel by-product
n.d.a.
n.d.a.
TOTAL
$ 464,966,247,400
*Commonly associated with gold ores; average ratio of gold to silver, 1:2; n.d.a. = no data available
Source: Mines and Geo-Sciences Bureau
Talahanayan 3. Philippine Non-metallic Mineral Reserves Profile, 1973-1996

Mineral/ Commodity
Estimated Reserves (in Metric Tons)
Estimated Value (In US$)
Asbestos
2.
Barite
3.
Bentonite
4.
Clay (all types)
5.
Diatomaceous Earth
4,573,000
396,326
6.
Dalamite
650,070,000
1,904,705,100
7.
Feldspar
22,706,000
123,974,760
8.
Guano
9.
Gypsum
EP
E
1.
10. Limestone-Cement Materials

11. Limestone-Marbleized
98,787,000
163,000
1,304,000
1.381.946
10,551,671
450,432,000
2,815,200,000
297,000
270,270
2,438,000
25,599,000
19,361,673,000
1,723,188,897
44,411,000 cu.m*
3,552,880
52,276,000
398,343,120
12. Magnesite
13. Marble
5,811,000
10,800,000,000 cu.m.*
52,352,000,000
14. Pebbles
22,557,000
60,903,900
15. Perlite
13,922,000
14,850,133
16. Pumice and Pumiate
21,981,000
373.667,000
17. Pyrite
13,798,000
154,399,620
1,467,166,000 cu.m.*
3,711,929,980
513,000
1,698,030
18. Rock Aggregates

19. Rock Phospate
390
20. Sand and Gravel
82,863,000 cu.m.*
299,964,060
21. Shale
1,145,297,000
732,990,080
22. Silica
1,793,035,000
4,357,075,050
19,534,000
1,035,302,000
23. Sulphur
24. Talc
25. Volcanic Tuff (Adobe)
512,000
1,715,040
152,407,000
644,681,610
550,000
n.d.a.
26. Rock Asphalt
172,981,000
n.d.a.
28. Salt
n.d.a.
n.d.a.
29. Peat
n.d.a.
n.d.a.
30. Zambales Jade et al.
n.d.a.
n.d.a.
31. Mindoro Jade et al.
n.d.a.
n.d.a.
n.d.a.
n.d.a.
n.d.a.
n.d.a.
n.d.a.
n.d.a.
n.d.a.
n.d.a.
PY
27. Saprolite
32. Jasper/ Chart et al.

33. Garnet et al.
34. Petrified Wood et al.
36. Tektite
37. Pearl, coral, shell, et al.
38. Amber
C
O
35. Rhodonite et al.
n.d.a.
n.d.a.
n.d.a.
n.d.a.
n.d.a.
n.d.a.
TOTAL
$ 71,765,078,605
*cu.m. refers to cubic meters; n.d.a. no data available.

Source: Mines and Geo Sciences Bureau
Talahanayan 4. Philippine Mineral Energy Resources Profile, 1986-1996

Mineral Commodity /
Location of Deposits
Total Resource - 1.5 Billion metric tons
$ 26,730,000,000
EP
E
1. Coal
Cagayan Valley
Polillo-Batan-Catanduanes
Southern Mindoro
Semirara
Samar-Leyte
Negros
Cebu
Surigao
Agusan-Davao
Cotabato
Zamboanga del Sur
Estimated Value
(in US $)
Estimated Reserves
42% lignite (carbon @ 40-70% volume) to

subbituminous coal (70-80% carbon)
5.5% sub-bituminous to bituminous coal (8091% carbon)
3% bituminous to semi-anthracite coal (91-98%
carbon)
2. Natural Gas
Palawan
San Antonio
Malampaya
Recoverable wet gas reserves -- 3 to 5 trillion

cubic feet or approx. 112.3 billion cu. m.
3. Petroleum
Palawan
El Nido
Matinloc
N. Matinloc
W. Linapacan
Malampaya
Ave annual production (1979 - 2004) @

4,000,000 barrels of crude oil, or approx.
100,000,000 bbl = 10%
$ 1,496,959,000,000
Max pipeline capacity @ 650 million cu. ft. per

day - dry gas
$ 55,000,000,000
Total Reserves -- 1 billion bbl.
TOTAL
$ 1,578,689,000,000
Sources: Mines and Geo-Sciences Bureau, Luna, Telesfora W. Jr. Business World
Pinagkunan: Philippine Rural Reconstruction Movement. (n.d.). Mining Potential in the Philippines. Retrieved from http://www.prrm.
org/publications/gmo2/mpotential.htm on November 7, 2014
391
Pagmamanupaktura.
Ayon
sa
diksiyonaryong
Macquarie,
ang
pagmamanupaktura ay tumutukoy sa paggawa ng mga produkto sa
pamamagitan ng manual labor o ng mga makina. Dagdag dito, inilarawan din
ng Australian and New Zealand Standard Industrial Classification (ANZSIC)
na nagkakaroon ng pisikal o kemikal na transpormasyon ang mga materyal o
bahagi nito sa pagbuo ng mga bagong produkto. Ipinakikita ng Talahanayan
5 ang mga industriyang mayroon sa Pilipinas na karaniwang tumutugon
sa mga pangangailangan ng mamamayan sa araw-araw at napapaloob sa
sekundaryang sektor ng pagmamanupaktura.
EP
E
C
O
PY
Talahayanan 5: Growth Rate of Gross Value Added
Pinagkunan: Philippine Rural Reconstruction Movement. (n.d.). Mining Potential in the Philippines. Retrieved from http://www.prrm.
org/publications/gmo2/mpotential.htm on November 7, 2014
Konstruksiyon. Kabilang dito ang mga gawaing tulad ng pagtatayo ng mga

gusali, estruktura at iba pang land improvements halimbawa ay tulay, kalsada at
iba pa bilang bahagi ng serbisyo publiko ng pamahalaan sa mga mamamayan.
Kasama rin sa sekondaryang sektor na ito ang probisyon sa pagbibigay ng
serbisyong teknikal at konstruksiyon tulad ng pagsasaayos at pagmimintina
kasama na rin ang ang personal na konstruksiyon ng mga tirahan. Ang Pigura
2 ay nagpapakita sa distribusyon ng konstruksiyon at dami ng kabuuang lakas
paggawa sa 901 na establisimyento.
392
FIGURE 1 Distribution of Construction Establishments with Total Employment of 20

and Over by Industry Group 2012
Total
establishments
901
All other construction

activities 6.2%
Other specialized
construction activities
3.7%
Construction of utility
projects
5.0%
Construction of
buildings
35.6%
PY
Electrical, plumbing,
and other construction
installation activities
20.6%
Construction of roads
and railways 28.9%
C
O
Pinagkunan: National StatisticsAuthority. 2012. Philippine business and industry construction sector establishments.
Retrieved from http://www.census.gov.ph/content/2012-census-philippine-business-and-industry-constructionsector-establishments-total on November 7, 2014
EP
E
Utilities (koryente, gas, at tubig). Ito ay binubuo ng mga kompanyang ang

pangunahing layunin ay matugunan ang pangangailangan ng mga mamamayan
sa tubig, koryente, at gas. Sa sekondaryang sektor na ito, malaki ang papel
ng pamahalaan upang masiguro ang maayos na serbisyo. Kasama sa mga
tungkuling ito ang paglalatag ng mga imprastruktura at angkop na teknolohiya
upang maihatid ang nararapat na serbisyo sa lahat ng tao. Ito ay bilang
paninigurong ang bawat mamamayan ay maaabot ng mga nasabing serbisyo.
FIGURE 1 Distribution of Electricity, Gas, Steam, and Air Conditioning Supply
Establishments with Total Employment of 20 and Over by Industry Group 2012
Total establishments
237
Steam, air
conditioning
supply and
production of ice
2.5%
Electric power
generation,
transmission, and
distribution
97.5%
Pinagkunan: National Statistics Authority. (2012). Philippine business and industry construction sector establishments.
Retrieved from http://www.census.gov.ph/content/2012-census-philippine-business-and-industry-construction-sectorestablishments-total on November 7, 2014
393
Sa pangkalahatan, ang sektor ng industriya ay isang mahalagang bahagi

ng ekonomiya ng bansa. Ang bansa, ayon sa artikulo mula sa Economy Watch, ay
ikatatlumput dalawang (32) bansa na may pinakamalaking ekonomiya sa mundo at
may GDP na US$188.719B noong 2010. Dahil dito, ang Pilipinas ay may napakalaking
potensiyal upang maging ganap na industriyalisado. Dagdag ni Ginoong Usui ng
ADB, ang Pilipinas ay maaaring maging pangunahing lokasyon ng produksiyon sa
Asya. Sa panahon na naghihigpit ang pamilihan ng manggagawa sa ibang mundo,
at habang patuloy na bumabangon pa lamang mula sa mga kalamidad ang ibang
bansa at sa gitna ng patuloy na pagtaas ng presyo ng Yen, ang Pilipinas ay may
isang napakalaking pagkakataon upang makaakit ng mga dayuhang mamumuhunan.
Inaasahang ang tagumpay ay hindi malayo para sa mga Pilipino.
C
O
PY
Makikita mula sa Talahanayan 6 ang papataas na kontribusyon ng sektor sa

kabuuang kita ng bansa. Higit ang inaasahang paglaki nito pagkalipas ng 2010 dahil
na rin sa mataas na GDP ng bansa. Katulad ng nabanggit, ang sektor na ito, kung
maisasaayos at mapalalakas, higit na maraming Pilipino ang mabibigyan ng trabaho,
mula sa pinakamababa hanggang sa pinakamataas na mga posisyon. Sa gayon,
asahang ang pagbuti ng ekonomiya ay mararamdaman ng nakararaming mamamayan
dahil sa mga pagkakataong maibibigay sa kanila.
Talahanayan 6. Gross Domestic Product by Industrial Origin
1st Qtr 2000 - 4th Qtr 2010
(in million Php)
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
EP
E
Period
At Current Prices
Agriculture,
Fishery and
Industry
Service
Forestry
528,868
1,082,431
1,743,428
548,739
1,191,707
1,933,241
592,141
1,308,219
2,122,334
631,970
1,378,870
2,305,562
734,171
1,544,351
2,593,032
778,370
1,735,148
2,930,521
853,718
1,909,434
3,268,012
943,842
2,098,720
3,606,057
1,102,465
2,347,803
3,959,102
1,138,334
2,318,882
4,221,702
1,182,374
2,663,497
4,667,166
At Constant 1985 Prices

Agriculture,
Fishery and
Industry
Service
Forestry
192,457
345,041
435,462
199,568
348,165
453,982
206,198
361,167
478,718
215,273
363,486
506,313
226,417
382,419
545,458
230,954
396,882
583,616
239,777
414,815
621,564
251,495
442,994
672,137
259,410
464,502
693,176
259,424
460,205
712,486
258,081
515,751
763,320
Pinagkunan: National Statistical Coordination Board (NSCB). (2013). Retrieved from http://www.nscb.gov.ph/secstat/d_accounts.asp
Department of Education, Culture and Sports (DECS). (n.d.). Project EASE Module. Pasig City: DECS.
Australian Bureau of Statistics. (2012). Manufacturing Statistics Using Manufacturing Statistics Frequently Asked Questions What is
Manufacturing?. Retrieved from http://www.abs.gov.au/websitedbs/c311215.NSF/88e17471717cdbc5ca25778a001d9500/616cc124f6
101381ca2570a400119093!OpenDocument on August 21, 2014
(2013). Retrieved from http://www.ft.com/cms/s/0/1497f650-c8d8-11e2-acc6-00144feab7de.html#axzz39ucypQ5L on August 16 2014
Economy Watch Content. (2010). Philippine industry sectors. Retrieved from http://www.economywatch.com/world_economy/
philippines/industry-sector-industries.html on August 6, 2014
Asian Development Bank. (2012). Expanding Industrial Sector KeytoPhilippinesGrowth,Job Creation. Retrieved from http://www.
adb.org/news/philippines/expanding-industrial-sector-key-philippines-growth-job-creation on August 15, 2014
394
Gawain 4: CONCEPT MAP!

Matapos basahin ang teksto tungkol sa sektor ng industriya, punan ang concept
map na nasa ibaba. Tukuyin ang ibat ibang industriya sa loob ng mga sekondaryang
sektor at katangian ng mga ito. Gamitin ang mga pamprosesong tanong sa gagawing
talakayan.
Pagmimina
Pagmamanupaktura
PY
Sektor ng Industriya
Konstruksyon
C
O
Utilities
Kahalagahan ng Sektor ng Industriya
EP
E

Malaki ang paghahangad ng maraming bansa na matamo ang kaunlaran.
Karaniwang iniuugnay ang industriyalisasyon sa kaunlaran ng isang bansa. Ito
ay alinsunod sa modernization theory ni Walt Rostow batay sa artikulo ni Peter
Kasanda na nagsaad na ang kaunlaran ay matatamo kung susundan ang mga
dinaraanang na proseso ng mga mauunlad na bansa. Ayon naman sa batayang
aklat ng Araling Panlipunan IV nina Balitao et al. (2012) na kanilang hinalaw sa mga
kanluraning ekonomista, ang kaunlaran ay maaaring maganap kung magkakaroon
ng transpormasyon ang isang lipunan mula sa pagiging rural, agricultural,
atrasado, at mapamahiin patungong urban, industriyal, progresibo, at modern. Ang
paniniwalang ito ay naging isang mainit na paksa sa maraming panig ng mundo dahil
sa magkakaibang paniniwala at kalagayan. Ang isang debate tungkol sa teorya ay
batay sa hindi magkakaparehong katangian ng mga bansang papaunlad. Ngunit
sa anumang kaparaanan, malinaw ang mensahe na ninanais ng bawat bansa, ito
ang makamit ang kaunlaran na mayroon ang mayayamang bansa tulad ng Japan,
Singapore, Switzerland, at iba pa.

Ayon kina Balitao et al. (2012), may kaukulang kahulugan ang konsepto ng
industriyalisasyon. Hindi lamang ito nangangahulugan ng paggamit ng mga makinarya
at pag-unlad ng mga industriya. Higit sa lahat, tinutukoy nito ang pagbabagong
teknolohikal na sinasabayan ng mga pagbabagong pangkultura, panlipunan, at
pansikolohiya. Nagpapakita ito ng pagtanggap ng isang kaayusang teknolohikal
sa halip na panatilihin ang isang kaayusang tradisyonal. Pinakatiyak na katibayan
ng industriyalisasyon ang pag-ikot ng industriyal na pagawaan. Masasabing may
kaunlarang pang industriya kung lubos na napakilos ang lahat ng mga pabrika at may
mataas na bahagdan ng mga taong kabilang sa lakas-paggawa.
Pinagkunan: Viloria, E., Cruz, N., Rillo, J. & Lim, A. (2000). Ekonomiks: Batayang Aklat para sa Ikaapat na Taon. Quezon City: SD
Publication., http://www.academia.edu/3596310/Rostows_theory_of_modernization_development Retrieved on November 7, 2014
395
Kahinaan ng Sektor ng Industriya
C
O
PY
Policy Inconsistency. Ang kahinaan ng pamahalaan na magkaroon ng mga

polisiyang susuporta sa pagpapalakas ng industriya ang isa sa mga dahilan
sa pagkawala at pag-iwas ng mga mamumuhunan sa bansa. Nangyari ito sa
panahon na ang mga bansang China at Vietnam ay mayroong murang lakaspaggawa at mas madaling regulasyon sa pagnenegosyo. Dahil dito, mas
maraming mga mamumuhunan ang naging interesadong magtayo ng kanilang
mga negosyo sa dalawang bansa.
Inadequate Investment. Ang pamumuhunan ay mahalaga upang malinang
ang teknolohiya at mapalakas ang kasalukuyang industriya. Kung may sapat
na kakayahang pinansiyal, mas madali sa isang bansa na magbago ng
negosyo at magpokus sa mga produktong may mataas na demand. Ngunit
dahil sa mababang antas ng pamumuhunan sa Pilipinas kompara sa mga
karatig bansa, naging mahirap para sa mga negosyante na mapalakas ang
teknolohiya o magbago ng mga produktong ginagawa. Ito ay sa kabila ng
pagkakaroon ng mataas na demand sa mga makabagong gadyet sa buong
mundo. Nagdulot ito sa mabagal na pagtaas ng kita mula sa industriya.
Macroeconomic Volatility and Political Instability. Ang kahinaan ng mga
elemento ng makroekonomiks at ang kaguluhang politikal sa bansa sa ibat
ibang panahon ay nagtulak sa mga lokal at dayuhang mamumuhunan na huwag
magnegosyo sa bansa. Bunga nito ang mababang antas ng pamumuhunan na
nagresulta sa matamlay na industriya at mabuway na ekonomiya.
EP
E
Pinagkunan: Intal, S J and See, E. (n.d.). Whither the Philippine manufacturing sector: Looking back, way forward. Retrieved from
http://www.dlsu.edu.ph/research/centers/aki/_pdf/_concludedProjects/_volumeI/IntalSee.pd on November 7, 2014
Department of Education, Culture and Sports (DECS). (n.d.). Project EASE Module. Pasig City: DECS.
Epekto ng Industriyalisasyon

Ang kaugnayan ng industriyalisasyon sa kaunlaran, ayon sa mga ekonomistang
tulad nina Adam Smith (1776), Marx, Engels (1848) at John Willamson (1990), ang
patuloy na motibasyon ng maraming bansa na mapataas ang produksiyon ng sektor
ng ekonomiya. Ngunit ayon din sa kanila, sa kabila ng mga benepisyo na dala ng
industriyalisasyon sa buhay ng mga mamamayan, marapat na makita rin ang epekto
nito. Mangangailangan ng kritikal na pag-unawa at pagninilay upang mapagtimbang
ang kahalagahan at epekto ng industriyalisasyon at ang pangmatagalang implikasyon
nito sa lipunan at sa bawat isa.

Ayon sa mga ekonomistang nabanggit sa itaas, ang industriyalisasyon ay
nakapagdudulot ng mataas na antas ng polusyon, hindi pagkakapantay ng kalagayang
pang-ekonomiko, at ang pagbaba ng pagkakaisa sa mga miyembro ng komunidad
dahil sa paglakas ng kumpetisyon. Nabanggit din sa batayang aklat na isinulat nina
Balitao et al. (2012) na ang polusyon at pagkasira ng kapaligiran ay masyadong
mabilis dulot ng industriyalisasyon. Samantala, batay naman kay Williamson (1999),
na binanggit sa dyornal nina Federman at Levine (2005), ang industriyalisasyon ay
maaari ding maging dahilan upang bumaba ang bilang ng mga mag-aaral sa paaralan
396
dahil nahihikayat silang magtrabaho sa halip na tapusin ang kanilang pag-aaral.
PY

Dahil dito, inaasahang maging mapanuri at matalino ang pamahalaan.
Totoong maraming benepisyo kapag nakamit ng bansa ang kalagayang industriyal
na karaniwang nakaugnay sa kaunlaran. Subalit, nangangailangan ding maunawaan
at makilala ang mga negatibong epekto nito, higit kung ang isang bansa ay may
kahinaan sa mga regulasyon na ipinatutupad. Tandaang ang pamahalaan ay may
responsibilidad na pangalagaan ang limitadong likas na yaman ng bansa upang
masiguro na maiingatan ang mga ito. Gayundin naman, dapat na maikintal sa mga
mamamayan na ang bawat isa ay katuwang ng pamahalaan sa pagtataguyod at pagiingat ng ating yamang likas dahil kapag napabayaan, maaaring wala nang magamit
pa ang susunod na henerasyon ng mga Pilipino.
C
O
Federman, M. and Levine, D. (2005). The effects of industrialization on education and youth labor in Indonesia. Retrieved from
http://faculty.haas.berkeley.edu/levine/papers/The%20Effects%20of%20Industrialization%20on%20School%20Enrollment%20
and%20Youth%20Employment%20in%20Indonesia.pdf on November 7, 2014
EP
E
1. Ano ang bumubuo sa sektor ng industriya?

2. Sa anong sektor ng ekonomiya nagmumula ang mga hilaw na sangkap na
ginagamit ng sektor ng industriya?
3. Paano nakakaapekto ang sektor ng industriya sa ekonomiya ng bansa?
4. Batay sa mga Talahanayan 1, 2, 3, 4, at 6, ano ang naging kalagayan ng
sektor ng industriya? Patunayan.
5. Ano sa iyong palagay ang mga naging dahilan sa naging kalagayan ng
sektor? Ipaliwanag.
Gawain 5: DATOS DATOS
Ipangkat ang klase batay sa dami ng mag-aaral. Tingnan muli ang Talahanayan
6. Hayaan ang mga bata na pag-aralan ang mga datos. Atasan ang bawat pangkat na
gumawa ng graph batay sa Talahanayan. Siguraduhing ang bawat pangkat ay may
takdang graph na gagawin na hindi katulad ng ibang grupo.
1. Ano ang naging trend ng mga datos sa ginawang graph? Ano ang naging
dahilan ng nasabing trend?
2. Kung ikaw ang magbibigay ng isang presentasyon, paano mo gagamitin
ang talahanayan at graph upang ipakita ang kakayahan ng industriya
bilang isang sektor ng ekonomiya ng bansa?
397
Gawain 6: BENEPISYO O EPEKTO?!

Halos bawat bansa ay nagsisikap na matamo ang industriyalisasyon dahil sa
kaugnayan nito sa konsepto ng kaunlaran. Ngunit ayon mismo sa ilang mga ekonomista,
ang industriyalisasyon ay nagdudulot din ng masamang epekto sa kapaligiran. Kaugnay
nito, magsagawa ng debate sa klase. Ipangkat ang klase sa dalawa. Itakda ang bawat
panig ayon sa benepisyo at masamang epekto ng industriyalisasyon. Gamitin ang
mga pamprosesong tanong sa pagtalakay ng gawain.
C
O
PY
1. Ano ang pinakatampok na isyu sa naging debate?

2. Ano ang iyong personal na katayuan sa isyu? Bakit?
3. Kung ikaw ang pinuno ng bayan, ano ang iyong higit na bibigyan ng bigat
sa paggawa ng desisyon, ang benepisyo mula sa industriyalisasyon o ang
epekto nito sa kapaligiran at sa mga mamamayan? Pangatwiranan.
Ugnayan ng Sektor ng Agrikultura at Industriya
Maliwanag ang kalagayan at kontribusyon ng sektor ng industriya sa kabuuang

kita ng Pilipinas. Kabahagi ito sa pagtatamo ng maayos na ekonomiya ng bansa. Ang
ugnayan at interaksiyon ng mga sektor ay mahalagang aspekto upang makamit ang
ninanais na katatagan ng pamahalaan.
EP
E
Sa aspekto ng pag-uugnayan, ang sektor ng industriya at agrikultura ay may

direktang pakinabang sa bawat isa. Sa isang banda, nagmumula sa agrikultura ang
mga hilaw na sangkap na ginagamit sa pagbuo ng mga produkto ng industriya. Ang
mga sangkap na ito ay nagkakaroon ng transpormasyon, nadadagdagan ng halaga,
at nag-iiba ng anyo ayon sa magiging gamit at pakinabang dito. Ang dinadaanang
proseso ay nangangahulugan ng maraming pangangailangan tulad ng lakas-paggawa,
ibat ibang sangkap sa produksiyon at iba pa.
Sa kabilang banda, ang mga kagamitang ginagamit sa agrikultura tulad ng

traktora, sasakyang pangisda, at iba pa ay produktong mula sa industriya. Ginagamit
ang mga ito upang magkaroon ng mas mataas na produksiyon na magbibigay ng mas
malaking kita sa namumuhunan at mas maraming produkto para sa mga mamimili. Ang
ugnayang ito ay nagpapakita ng lubos na pagtutulungan sa mga sektor ng ekonomiya.
Mula sa Talahanayan 7, makikita ang dami ng lakas-paggawa na pumapasok
sa sektor ng industriya at agrikultura. Sa katunayan, ang malaking bahagdan ng
mga manggagawa ay matatagpuan sa agrikultura. Ngunit sa kabila ng maraming
hamon, patuloy na maraming mamamayan ang nabibilang dito. Hindi matatawaran
ang malaking naiambag at patuloy na maitutulong ng agrikulura sa kabang-yaman ng
bansa. Higit sa lahat, ito ang pangunahing pinagmumulan ng mga pagkaing tumutugon
sa pangangailangan ng tao.
398
Samantala, ang sektor ng industriya ay nakapagdudulot ng napakalaking

kontribusyon sa ekonomiya. Sa bawat litro ng pintura na magagawa, nangangailangan
ito ng maraming kemikal na sangkap sa paggawa, lalagyang lata o plastik, tatak, at
iba pang impormasyong nakasulat dito, mga sasakyan na maghahatid sa pamilihan,
kagamitan na maghahalo, mag-filter, at mag-store sa produkto. Maliban pa dito,
mangangailangan din ng koryente at tubig upang mabuo ang mga ito. Gagamit ng mga
serbisyong pinansyal, marketing, sales, at istratehiya upang masigurong maibebenta
ang mga produkto. Dahil dito, kung magiging malusog ang kapaligiran na akma sa
pagnenegosyo, ang sektor ng industriya ay maaaring maging tagapagpaandar ng
ekonomiya (Batungbakal, 2011) na magbibigay ng maraming hanapbuhay para sa
mga Pilipino.
C
O
PY

Ang pagmamanupaktura halimbawa ay hindi maaaring mawala dahil ito ang
pangunahin sa sekondaryang sektor. Ito ang sektor na nagpoproseso ng mga hilaw
na produkto. Ang mga nabubuong produkto ay karaniwang ginagamit sa araw-araw
na pamumuhay ng mga tao. Ang krisis sa pagpapautang at ang pandaigdigang krisis
pinansyal na naganap mula 2008 2012 ay nagpakita sa kahinaan ng industriya ng
paglilingkod at dahil dito, nangangailangang makagawa ng may kalidad na hanapbuhay
sa sektor ng industriya.
EP
E

Ang sekondaryang sektor ding ito ay nagtutulak upang magkaroon ng mga
inobasyon upang makabangon mula sa malawakang epekto ng mga krisis pang
ekonomiya. Halimbawa, ang kompanya ng Apple ay hindi nag-imbento ng MP3 player,
bagkus ay gumawa sila ng isang produktong mas simple at madaling gamitin na
tinawag nilang iPod (Batungbakal, 2011). Sa tulong ng teknolohiya, ang produktibo ay
napagbubuti para sa higit na kapakinabangan ng buong bansa. Ito rin ang nabanggit
sa batayang aklat nina Balitao et al (2012), na sa pamamagitan ng sektor na ito, higit
na nagiging mahusay ang teknolohiya at nakabubuo ng mga kagamitan at makinang
nakatutulong nang malaki sa agrikultura. Ginamit nilang halimbawa ang traktora, mga
makabagong pestisidyo, at iba pa.

Samantala, malaking tulong din sa agrikultura ang pagsasaayos ng mga
impraestruktura tulad ng mga daan, tulay, riles, daungan, paliparan, at imbakan ng mga
produkto. Ito ay pagsisigurong makararating sa tamang panahon at pakikinabangan
ng mga mamamayan ang kalakal mula sa sektor ng agrikultura. Ang mga produktong
madaling masira ay naiingatan at napahahaba ang buhay dahil na rin sa mga imbakang
ginagawa.

Sa usapin ng mga manggagawa, sinasalo ng sektor ng industriya ang mga
mamamayang iniwan ang gawaing pang-agrikultura dahil sa ibat ibang kadahilanan.
Maaaring ang dahilan ay ayon sa sumusunod:
Nakikipagsapalaran sila sa kalunsuran o sa lokasyon na may sonang industriyal
upang maging mga manggagawa sa mga pabrika;
Unti-unting nauubos ang mga lupaing tinatamnan dahil ginagamit
bilang residensiyal, industriyal, o panturismo. Dahil dito, limitado na ang
399
mapagkakakitaan ng mga mamamayang nabibilang dito;

Malawakang pagpalit-gamit ng lupa o (mula lupang agrikultural patungong
residensiyal,);
Usaping pangkapayapaan;
Laganap na pangangamkam ng lupa (land grabbing);
Mababang kita sa sektor ng agrikultura;
Mataas na gastusin sa sektor ng agrikultura;
Paglisan sa lupang sakahan bunga ng natural na kalamidad;
Kombinasyon ng mga nabanggit.
PY
Pinagkunan:
National Development Authority. (2011). Philippine development plan 2011-2016 Results matrices. Retrieved from http://devplan.
neda.gov.ph/chapter3.php, on November 7, 2014
Philippine Institute for Development Studies. (n.d.), Phl needs to strengthen manufacturing sector. Retrieved from
http://www.pids.gov.ph/index2.php?pr=129, on November 7, 2014
Batungbacal, R. (2011). The strategic importance of the Philippine manufacturing sector. Retrieved from http://fpi.ph/fpi.cms/News/
The_Strategic_Importance_of_the_Philippine_Manufacturing_Sector_By_Roberto_F._Batungbacal.pdf, on November 7, 2014
Gawain 7: VENN DIAGRAM
EP
E
C
O
Malalim ang ugnayan ng mga sektor ng agrikultura at industriya. Kinakailangan

ang dalawa upang higit na mapabuti ang katatagan bilang mga sandigan ng ekonomiya.
Mula sa binasang teksto, punan ang Venn Diagram ng mga hinihinging impormasyon.
Ugnayan: _____________________________________________________
Pagkakaiba: ___________________________________________________
1. Ano ang bahaging ginagampanan ng industriya? agrikultura?
2. Paano nagiging mahalaga ang bawat isa sa pagtugon sa mga
pangangailangan ng tao? bansa?
3. Sa mga gampanin ng bawat isa, paano ka makatutulong sa pag-unlad ng
sektor ng industriya?
400
Mga Patakaran at Programa upang Mapaunlad ang Sektor ng Industriya at

Pangangalakal
EP
E
C
O
PY
Mula sa mga talahanayan tungkol sa investment, makabubuo tayo ng

kongklusyon na ang Pilipinas ay nakapagtala ng mas mababa sa maaaring asahan
dito. Sa pagdaan ng mga panahon, matitiyak ang unti-unting pagbaba sa kontribusyon
ng sekondaryang sektor ng pagmamanupaktura sa ekonomiya, gayundin ang pagbaba
sa pangkalahatang pamumuhunan.
Pinagkunan: National Development Authority. (2011). Philippine development plan 2011-2016 Results matrices. Retrieved from
http://devplan.neda.gov.ph/chapter3.php, on November 7, 2014

Gayundin naman, ilan sa mga naging impresyon ng mundo sa Pilipinas ay
hindi maikakailang hindi kaaya-aya. Ilan sa mga impresyong ito ang sumusunod:
In 2009, the Philippines ranked 43rd out of 57 countries and last among five
ASEAN members; next to last in infrastructure; and 51st in economic performance
in the IMD Global Competitiveness Report; and placed 139th out of 180 countries
(6th among the ASEAN-6) in the Transparency Internationals Corruption Perception
Index. In 2010, the country ranked 144th among 183 countries and also last among
the ASEAN-6 in the International Finance Corporation/ World Banks (IFC/WB).

Batay sa mga impormasyong ito, ang pamahalaan ay bumuo ng Philippine
Development Plan 2011-2016 bilang pagpapalakas sa ekonomiya ng bansa. Sa
nasabing plano, ang sumusunod na aspekto ay tututukan: (a) mas maayos at akmang
401
kondisyon sa pagnenegosyo, (b) mataas na produktibidad at maayos na paggawa; at

(c) mas mabuting kalagayan para sa mga mamimili.
PY

Ang nasabing plano ng pamahalaan ay isang pagsisikap upang mapaunlad
ang sektor ng industriya. Malinaw ang layuning nakasaad sa nasabing plano. Subalit
tulad sa mga nakaraang panahon, ang katatagang maipatupad ang mga plano ang
pinakamalaki pa ring balakid upang masiguro ang pangmatagalang benepisyo mula
rito. Ilan sa direksyon ng pamahalaan ay pagsasaayos ng ilang mga polisiya upang
masigurong ang mga ito ay magpapatatag ng industriya. Inaasahan ding ang mga
pagbabagong ito ay magbibigay ng isang maayos at kaaya-ayang kondisyon sa
pagnenegosyo para sa lokal at dayuhang mamumuhunan. Ilan sa mga inaasahang
may pagbabago sa mga patakaran ang sumusunod:
Pagsusog (amendments) sa Executive Order (EO) No. 226 o ang Omnibus
Investment Code of 1987 upang mapalakas ang pagtataguyod sa pamumuhunan
at paglinang ng mga bagong industriya ng Board of Investment (BOI)
C
O
Pagpapatibay sa anti-trust/competition law upang malabanan ang mga gawaing

hindi patas pagdating sa kalakalan, maiwasan ang kartel at monopolyo, at
maparusahan ang mga opisyal ng mga kompanyang hindi sumusunod sa
patas na pagnenegosyo.
EP
E
Pagsusog sa Tariff and Customs Code ng Pilipinas. Ito ay bilang suporta

sa patas na pakikipagkalakan at mapigilan ang patuloy na paglaganap ng
smuggling sa bansa. Pagsisiguro din ito na ang Pilipinas ay makasusunod
sa pandaigdigang pamantayan pagdating sa panuntunan ng custom batay sa
naging komitment ng bansa sa Kyoto Convention.
Pagsusog sa Local Government Code upang masiguro na ang kapaligiran sa
bansa ay magiging kaaya-aya sa pagnenegosyo.
Reporma sa buwis bilang insentibo sa pribadong sektor kaugnay sa kanilang

mga R and D na isinasagawa batay sa RA 8424. Ito ay may layuning mahikayat
ang mga pribadong sektor na magkaroon ng inobasyon at pagtutulungan
upang mapagbuti at mapalakas ang pagsasagawa ng R and D para sa
kapakinabangan ng lahat
Pagsusog sa Intellectual Property Code bilang proteksiyon sa mga negosyante
na ang produkto ay mga sariling likha tulad ng muwebles at iba pang gawang
kamay
Pagsusog sa Barangay Micro Business Enterprises (BMBEs) Act bilang
suporta sa pagpapalawig at pagpapalakas sa maliliit na negosyo na katuwang
ng pamahalaan sa pagbibigay ng trabaho

Partikular ding tinitingnan sa loob ng Philipine Development Plan ang
pagtataguyod sa industriya. Bilang suporta, nakikita ng pamahalaan ang
402
C
O
PY
pangangailangan sa pagkaroon ng kalidad sa lakas paggawa na naaayon sa

demand ng pamilihan. Kinakailangan din na malinang ang impraestraktura at ang
mga regulasyong ipinatutupad upang ganap na mapabuti ang sosyo-ekonomikong
kapaligiran. Nakatakdang isakatuparan ng pamahalaan ang sumusunod upang
matamo ang nasabing mga adhikain:
Mapaghusay ang promosyon sa pamumuhunan at estratehiya sa paglinang
ng industriya sa pamamagitan ng mga inisyatibo at programa ng pamahalaan
kasama ang pribadong sektor, upang magamit nang husto ang mga likas na
yaman.
Masiguro na ang mga magsisitapos sa mga paaralan ay kinakailangan ng
industriya.
Maitaguyod ang paglinang sa mga manggagawa upang masiguro ang kalidad
sa pamamagitan ng training at opportunity building.
Mapanatili ng pamahalaan ang pagbibigay ng insentibo (fiscal and nonfiscal)
at manguna sa paglulunsad ng promosyon ng mga produktong industriyal sa
ibang bansa.
Mapabuti ang persepsiyon ng mga mamumuhunan sa bansa bunga ng
katanggap-tanggap na kapaligiran sa pagnenegosyo.
Mapalawak ang kaunlaran sa iba pang mga lungsod, katuwang ang pribadong
sektor, upang mapalawak pa ang pagbibigay ng pagkakataon sa maraming
Pilipino sa ibat ibang dako ng bansa.
EP
E
Makikita rin ang layunin ng pamahalaan na maisaayos ang kalagayan sa mga

sekondaryang sektor ng industriya:
Ang sekondaryang sektor na electronics ay kinikilala bilang pangunahing
tagapagpakilos ng ekonomiya. Upang masiguro ang pagkilala sa mga
produktong ito na mula sa Pilipinas, ang pagkakaroon ng brand. Dapat ding
makaakit ng mga negosyanteng maaaring ang pokus ay iba pang larawan na
malaki ang demand tulad ng paggawa ng mga gadyet na patuloy na lumalaki
ang pangangailangan sa buong mundo.
Sa tantiya ng Mines and Geosciences Bureau (MGB), maaaring nasa siyam
(9) na milyong ektarya sa bansa ang posibleng may metallic na mineral. Dahil
sa malaking potensiyal nito, ang pamahalaan ay naglalayong mapabuti pa ang
sekondaryang sektor na ito ng industriya. Nais na mapalakas ang kakayahan
nito na makabuo ng mga tapos na produkto mula sa mga hilaw na sangkap
at maipagbili sa dayuhang pamilihan. Habang nagnanais ang pamahalaan na
mapabuti ang kontribusyon ng pagmimina, hinahangad ding mapasunod ang
lahat sa polisiya tungkol sa matalinong paggamit ng ating likas na yaman. Ito
ay pagsisiguro na magiging responsable ang bawat isa sa paggamit ng mga
yamang mayroon ang bansa habang nagkakamit ng kaunlaran.
Ang patuloy na pagsasaayos ng impraestrektura ng bansa ay inaasahang
magiging isa sa mga prayoridad ng pamahalaan. Ang pagsasaayos ng mga
kalsada, tulay, pagtatayo ng mga bagong paliparan at daungan, at iba pa ay
isang patunay kung gaano kaseryoso ang pamahalaan sa pagpapatatag ng
ekonomiya.
403
Ang patuloy na pagsuporta at pagbibigay ng mga insentibo ay magsisiguro

upang ang iba pang mga nakapaloob na gawain sa sektor ng industriya tulad
ng homestyle products; pag-aalahas; motor vehicle parts and components;
tela; konstruksiyon at kaakibat na materyales, at iba pa ay magiging matibay
na sandigan ng ekonomiya. Ang mga polisiya ng bansa at pagbuo ng pangalan
at kalidad sa mga produktong mula sa bansa ay isang malaking hamon upang
masiguro ang kakayahan ng industriyang makipagkompetensiya sa mga
bansang nangunguna sa kalakalang panlabas.
PY
Gawain 8: ECO-SIGNS
BATAS
Pagsusog (amendments) sa
Executive Order (EO) No. 226 o ang
Omnibus Investment Code of 1987
Pagpapatibay sa anti-trust/
competition law
Pagsusog sa Export Development
Act
Pagpapabuti sa industriya ng
Aviation
Pagsusog sa Tariff and Customs
Code ng Pilipinas
Pagsusog sa Local Government
Code
Hinay-hinay sa
pagpapatupad
ECO-SIGNS
DAHILAN
Dapat
ipatupad
EP
E
Hindi dapat
ipatupad
C
O
Ang pamahalaan ay nagpapatupad ng mga patakaran at programa dahil sa

layunin nitong mapatatag ang ekonomiya ng bansa. Mula sa binasang teksto, hayaan
ang mag-aaral na gamitin at sundin ang paggamit ng Eco-signs na hango sa konsepto
ng traffic signs. Ang mga panandang ito ay STOP, GO at CAUTION. Ang STOP ay
ilalagay kung nais ng mag-aaral na ang patakaran ay ihinto, GO kung nais ipagpatuloy
at CAUTION kung itutuloy nang may pag-iingat.
404
1. Ano ang iyong palagay sa kasalukuyang kalagayan ng sektor ng industriya?
Ipaliwanag.
2. Makatwiran ba ang direksiyon ng pamahalaan na magsagawa ng
pagbabago sa mga patakaran at polisiya ng bansa kaugnay sa sektor ng
industriya? Patunayan.
3. Paano ka makatutulong sa pag-unlad ng sektor ng industriya tungo sa
pagkamit ng kaunlaran ng bansa?
Gawain 9: ARROW IN ACTION!
PY
Ipagpatuloy ang gawaing ito sa pamamagitan ng pagsagot sa arrow question.

pambansang
pag-unlad
C
O
napagtanto
natutunan
Ang alam ko
EP
E
Ano ang natutunan ko

sa Sektor ng Industriya?
Pinagkunan:https://www.google.com.ph/search?q=clip+art+arrow+man&espv=2&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ei=6
Vv5U5DKGonl8AWPj4KgAQ&ved=0CGYQsAQ&biw=1024&bih=610#facrc=_&imgdii=_&imgrc=ZY1QL6cw3xlMiM%253A%3B
HntzdV7QpryUYM%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.clipartbest.com%252Fcliparts%252FecM%252F5db%252FecM5dbpcn.
Matapos mong mapalalim ang iyong kaalaman ukol sa sektor ng industriya,

maaari ka nang pumunta sa susunod na bahagi ng aralin. Ihanda mo ang iyong
PAGNILAYAN
Sa bahaging ito ng aralin ay palalawakin at pagtitibayin mo bilang

mag-aaral ang mga nabuo mong kaalaman ukol sa sektor ng industriya.
Kinakailangan ang mas malalim na pagtalakay sa sektor ng industriya upang
maihanda ang iyong sarili sa pagsasabuhay ng iyong mga natutuhan.
405
Gawain 10: KNOWLEDGE POWER!

Basahin ang hinalaw na teksto. Suriin ang mga ideya at ang nakapaloob na
paniniwala sa sumulat. Gamitin ang mga pamprosesong tanong sa pagtalakay ng
gawain.
C
O
PY
Ang kuwento ng grupo naming taga-UP, post-EDSAdreamers mganangarap

ng magandang Pilipinas na maaaring maipagmalaki kahit saan. Noong araw,
nagtatalo-talo lang kami tungkol saindustrialization, bakit ang Pilipinas ay hindi
naka-take offkompara sa mga kasabayang bansa at paanong angtechnology
and know-howngagriculturenatin,several centuries behind kompara sa ibang
agriculturalcountries. Angconsensusnamin noon hindi nagkaroon ang Pilipinas
ngland reform, totoong land reform na talagang namahagi ng lupa satillers of the
land,gaya ng ginawa sa US at Japan. Ang pinag-uusapan,social policiesna dapat
gawin para paramihin at palakihin pa ang middle class ng bansa o mga pamilyang
maypurchasing powers. Isa pa, angtax systemsa bansang masyadongskewed in
favorng mga maypropertiesna atconducivepara gawingidlelamang ang marami
sa mga ari-arian. Anyway,marami sa amin ay nakapagtrabaho na sa gobyerno at
alam namin first-hand hindi ganoon kadaling baguhin ang mga kalakaran at
bagay-bagay
Pinagkunan: Sasaliwngawit. 2012. Doon po sa aminm balik-tanaw- usapang pag-unlad. Retrieved from http://sasaliwngawit.
wordpress.com/2012/10/12/doon-po-sa-amin-balik-tanaw-usapang-pag-unlad-2/ on November 7, 2014
EP
E
1. Ano ang nilalaman ng hinalaw na teksto?

2. Anong damdamin ang mararamdaman mula sa sumulat?
3. Ano ang naging kongklusyon ng sumulat? Bakit iyon ang naging pangwakas
niya?
Gawain 11: GAWAIN 2, TAKE 2
Batay sa naging Gawain 2, muling balikan ang listahan ng mga bagay na

inyong napili. Batay sa listahan, magsagawa ng pagsasaliksik kung ano ang estado
ng mga sekondaryang sektor ng industriya na pinagmulan ng mga ito mula 2000
2010 (isang dekada).
1. Ano ang naging kalagayan ng mga nasabing sekundaryang sektor na
sinaliksik?
2. Bakit ganoon ang naging kalagayan?
3. Ano ang kongklusyon na maaari mong mabuo mula sa naging pagtingin
sa mga datos?
406
4. Ano ang mga bagay na kailangan upang mapalakas o mapanatiling

malakas ang mga ito?
Gawain 12: Presyo ng Langis, Parang Spaghetting Pataas o Pababa?

Noong Abril 1996, ang gasolina at diesel ay nagkakahalaga lang ng Php9.50 at
Php7.03 bawat litro. Ang LPG naman ay Php145.15 ang bawat 11-kilongcylinderna
karaniwang ginagamit sa mga bahay.
PY

Ayon saOil Monitor(1 February 2011) ng Department of Energy, angprice
rangeng gasolina ay Php47.55-P48.89 bawat litro, samantalang ang diesel ay
Php39.20-P41.35 bawat litro. Sa kaso ng 11-kg LPG, ito naman ay Php686.00Php743.00. Aba, nangangahulugan po ito ng mahigit 400 porsiyentong pagtaas sa
presyo ng gasolina, diesel at LPG sa loob ng 15 taon!
C
O
Pinagkunan: Arao, D. (2011). Presyo ng langis, parang spaghetti ba na tataas o bababa?. Retrieved from http://pinoyweekly.org/
new/2011/02/presyo-ng-langis-bilang-epekto-ng-deregulasyon-2/ on November 7, 2014
EP
E
1. Ano ang ipinararating ng mensahe sa loob ng text box?

2. Ano ang iyong mahihinuha mula rito?
3. Sa iyong palagay, ano ang maaaring mangyari sa susunod na labinlimang
taon? Ipaliwanag.
Gawain 13: Pag-aralan mo ang Presyo ng langis nyo!
Ipasaliksik sa mag-aaral ang naging pagbabago sa presyo ng gasolina sa

pamayanan kung saan nabibilang ang mga mag-aaral sa mga taong 2012 at 2013.
Gamit ang talahanayan at graph, hayaang ilapat nila ang nasaliksik na datos at
takdaan ang mahahalagang panahon at pagbabago sa presyo. Kasama ring isaliksik
ang epekto ng mga pagbabago sa araw-araw na pamumuhay ng mga negosyante,
pamilya, simbahan, guro, at ng mga tinder o tindera. Gumawa ng pag-uulat sa
isinagawang pagsasaliksik.
1. Anong panahon naganap ang mga pagbabago?
2. Paano naapektuhan ng mga pagbabago ang mamamayan?
3. Sa iyong palagay, ano ang naging hamon sa iyong pamilya ng mga
pagbabago sa presyo ng langis? Pangatwiranan.
407
GAWAIN 14: INDUSTRIYA, MAYROON BA?
PY
Ang gawaing ito ay maglalagay sa iyo sa sitwasyong aktibo kang makikibahagi

sa pagpapatupad ng patakarang pang-ekonomiya na magpapabuti sa sektor ng
industriya. Hatiin ang klase sa tatlong grupo. Ang mga pangkat ay magsasagawa ng
sarbey upang alamin ang mga industriya na mayroon sa komunidad. Kasabay nito,
isaliksik din ang mga polisiya na sumusuporta sa mga industriyang ito. Gumawa ng
isang balangkas sa kalagayan ng mga industriya at tingnan ang kapakinabangan ng
mga makikitang polisiya. Matapos ito ay bumuo ng kongklusyon ayon sa:
Kalagayan ng mga industriya
Kakayahang na mapalago ang mga industriya
Kasapatan ng mga polisiya bilang tugon sa mga pangangailangan ng
industriya
Mga dagdag na kailangan mula sa lokal na pamahalaan
MAHUSAY
HINDI
MAHUSAY
KAILANGAN
PANG
PAUNLARIN
Hindi umabot
sa limang
(5) araw ang
pagsasagawa.
Umabot sa
pitong (7)
araw ang
pagsasagawa.
Umabot sa
siyam (9)
araw ang
pagsasagawa.
Umabot
ng higit sa
sampung araw
(10+) ang
pagsasagawa.
EP
E
Panahon na
iginugol sa
gawain
NATATANGI
INDIKADOR
C
O
MGA PAMANTAYAN SA MGA GAGAWIN
Kooperasyon Ang lahat ng

miyembro ay
ng grupo
Isa lang na
Walang
miyembro ang nagsagawa ng
nagsagawa ng mga gawain
mga gawain.
Kalahati
lamang ng
nagsagawa ng miyembro ang
mga gawain.
nagsagawa ng
mga gawain
MARKA
408
Gawain 15: ARROW IN ACTION

Sagutin ang tanong sa bahaging ito.

pambansang
pag-unlad
napagtanto
natutunan
Paano ako makatutulong

sa mga patakarang
industriyal tungo sa
pambansang pagsulong
at pag-unlad?
PY
Ang alam ko
C
O
Pinagkunan:https://www.google.com.ph/search?q=clip+art+arrow+man&espv=2&tbm=isch&tbo=u& source=univ&sa=X&ei=6Vv5U5V
DKGonl8AWPj4KgAQ&ved=0CGYQsAQ&biw=1024&bih=610# facrc=_&imgdii=_&imgrc=ZY1QL6cw3xlMiM%253A%3BHn
tzdV7QpryUYM%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.clipartbest.com%252Fcliparts%252FecM%252F5db%252FecM5dbpcn.
Transisyon sa Sususnod na Aralin
EP
E
Naunawaan mo ang kalagayan at kahalagahan ng sektor ng industriya sa

ekonomiya. Malaki ang kontribusyon ng sektor na ito sa ekonomiya ng bansa.
Maaari itong maging sandigan ng bansa upang masiguro na ang mamamayan ay
magkaroon ng hanapbuhay at madama ang tunay na epekto ng industriyalisasyon.
Sa isang banda, ang sektor ng industriya ay limitado kahit na malaki pa ang

potensiyal nito na makapaghatid ng kabutihan sa bansa. Sa kabilang banda, ang
kakayahan nito na makipag-ugnay sa iba pang sektor ay malaking tulong upang
higit na matamo ang kaunlaran. Ang kakayahang makabuo ng mga produkto upang
higit na mapalaki ang kita ng iba pang sektor ay isang makabuluhang inisyatibo
para sa ekonomiya. Kaakibat nito ang kakayahan namang mapagbuti at magamit
ng iba pang sektor ang produktong mula sa sektor ng industriya.
Upang lubos nating maunawaan ang buong ekonomiya, ating susunod na
titingnan ang sektor ng paglilingkod, ang kasalukuyang kalagayan at kakayahan
nito sa pag-aambag sa kabuuang kita ng bansa. Ating aalamin kung ano ang
kaugnayan nito sa sektor ng industriya at kung paano ito gumagalaw sa loob ng
ekonomiya.
409
PANIMULA
C
O
PY

Ang lahat ng tao ay may mga pangangailangang dapat matugunan. Kabilang
dito ang pagkain, damit, tirahan, at edukasyon. Ang mga ito ay hindi kayang
ipagkaloob ng iisang sektor lamang. Kailangan din natin ng mga serbisyo kagaya ng
transportasyon, komunikasyon, at edukasyon.

Ang mga pagkain tulad ng mga gulay, prutas, karne, at isda ay nagmumula sa
sektor ng agrikutura. Ang mga pangangailangan natin tulad ng damit ay nagmumula
naman sa sektor ng industriya. Subalit anong sektor naman ng ating ekonomiya ang
nagkakaloob ng ating mga pangangailangang tulad ng transportasyon, komunikasyon,
at edukasyon? Sa ganitong aspekto pumapasok ang bahaging ginagampanan
ng sektor ng paglilingkod. Kung kayat ang pangunahing pokus ng araling ito ay
ang bahaging ginagampanan ng sektor ng paglilingkod at mga patakarang pangekonomiyang nakatutulong dito.

Sa iyong pagtahak sa landas ng kaalaman sa araling ito, ikaw ay haharap
sa mga tekstong magbibigay-kabatiran at mga mapanghamong gawain na sadyang
pupukaw ng iyong interes at magdudulot sa iyo ng kaalaman.

Sa pagtatapos ng araling ito, inaasahang ikaw ay makapagsusuri ng bahaging
ginagampanan ng sektor ng paglilingkod at mapahalagahan ang mga patakarang
pang-ekonomiya na nakatutulong dito.
EP
E
ALAMIN
ARALIN 4
SEKTOR NG PAGLILINGKOD

sa sektor ng paglilingkod at kung ano ang bahaging ginagampanan ng sektor ng
paglilingkod sa ekonomiya ng bansa.
Gawain 1: ON THE JOB!
Suriin ang mga larawan na nasa ibaba. Ano ang trabaho ng mga makikitang
tao sa larawan? Ipaliwanag ang iyong batayan.

410
PY
Sa susunod na bahagi ay sasagutan mo ang isang callout upang inisyal na

masukat ang iyong nalalaman tungkol sa sektor ng paglilingkod.
Gawain 2: CALLOUT
C
O
Sagutin mo ang una at pangalawang speech balloon. Samantala, ang

panghuling icon ay masasagot pagkatapos ng aralin na ito.
Ang
aking paunang
nalalalaman ay_________
_________________________
______________________
____
Ang aking gustong
EP
E
malaman ay ____________
nalaman ay____
______________
_____________
____
________________________
________________
______________
Ang aking mga

sektor ng paglilingkod, ihanda ang iyong sarili sa susunod na bahagi ng aralin
upang higit mong maunawaan ng mas malalim ang sektor na ito.
411
PAUNLARIN
PY

ng mga teksto at mga gawain na inihanda upang maging batayan mo ng
impormasyon. Ang pinakatiyak na layunin ng bahaging ito ay matutuhan mo
bilang mag-aaral ang mahahalagang ideya o konsepto tungkol sa sektor ng
paglilingkod. Inaasahan na magagabayan ka ng mga inihandang gawain
at teksto upang masagot ang katanungan na kung ano ang bahaging
ginagampanan ng sektor ng paglilingkod sa ekonomiya ng bansa. Halinat
umpisahan mo na.
ANG SEKTOR NG PAGLILINGKOD
EP
E
C
O

Sinasabing ang kaunlarang pang-ekonomiya ay nasasalamin sa paglawak at
pag-unlad ng kakayahan ng mga kasapi sa lipunan na lumilikha ng ibat ibang kalakal
at paglilingkod na tumutugon sa pangangailangan ng tao. Ang pagdami ng kalakal at
paglilingkod sa lipunan ay hudyat na ang mga tao ay makalilikha ng produktong hindi
lamang para sa pangkasalukuyang gamit bagkus ay para na rin sa hinaharap.

Kaalinsabay ng kaunlarang pang-ekonomiya ay ang karagdagang
pangangailangan para sa mga taong bumubuo sa sektor ng paglilingkod. Ito ang sektor
na nagbibigay-paglilingkod sa transportasyon, komunikasyon, media, pangangalakal,
pananalapi, paglilingkod mula sa pamahalaan, at turismo. Ito rin ang sektor na
umaalalay sa buong yugto ng produksiyon, distribusyon, kalakalan, at pagkonsumo ng
mga produkto sa loob o labas ng bansa. Kilala rin ito bilang tersarya o ikatlong sektor
ng ekonomiya matapos ang agrikultura at industriya.

Sa ekonomiya ng isang bansa, hindi lamang mga produkto tulad ng mga
damit, kasangkapan, gamot, at pagkain ang pinagkakagastusan at kinokonsumo ng
mga mamamayan. May mga pangangangailangan din sila bukod sa mga produktong
agrikultural at industriyal. Ang sektor ng paglilingkod ay binubuo ng sub-sektor sa
pananalapi, insurance, komersiyo, real estate, kalakalang pakyawan at pagtitingi,
transportasyon, pag-iimbak, komunikasyon, at mga paglilingkod na pampamayanan,
panlipunan, at personal. Ang mga sektor na nabanggit ay may mahalagang papel
sa kabuuang ekonomiya ng bansa. Importante ang sektor ng kalakalan ng pagtitingi
(retail) at pamamakyaw (wholesale) upang tiyaking makarating sa mga mamimili ang
mga produkto mula sa sakahan o pagawaan. Malaki rin ang naiaambag ng sektor ng
paglilingkod sa GDP ng Pilipinas. Kapansin-pansin din ang patuloy na pagtaas ng
porsiyento ng paglago ng sektor ng paglilingkod sa Pilipinas na nagkaroon lamang ng
bahagyang pagbaba noong 2001.

Isa sa mga kilalang nakatutulong sa ekonomiya ngayon ay ang paglakas ng
business process outsourcing lalo na ang call center companies na nagkakaloob ng
trabaho sa maraming Pilipino. Sa pangkalahatan, ang paglilingkod ay ang pagbibigay
ng paglilingkod sa halip na bumuo ng produkto. Ang pormal na industriyang bumubuo
412
PY
sa sektor ng paglilingkod ay ang sumusunod:

Transportasyon, komunikasyon, at mga Imbakan binubuo ito ng mga
paglilingkod na nagmumula sa pagbibigay ng publikong sakayan, mga
paglilingkod ng telepono, at mga pinapaupahang bodega.
Kalakalan mga gawaing may kaugnayan sa pagpapalitan ng ibat-ibang
produkto at paglilingkod.
Pananalapi kabilang ang mga paglilingkod na binibigay ng ibat ibang
institusyong pampinansiyal tulad ng mga bangko, bahay-sanglaan, remittance
agency, foreign exchange dealers at iba pa.
Paupahang bahay at Real Estate mga paupahan tulad ng mga apartment,
mga developer ng subdivision, town house, at condominium.
Paglilingkod ng Pampribado lahat ng mga paglilingkod na nagmumula sa
pribadong sektor ay kabilang dito.
Paglilingkod ng Pampubliko lahat ng paglilingkod na ipinagkakaloob ng
pamahalaan.
EP
E
C
O

Sa mga nakalipas na kasaysayan ng tao sa mundo, ipinapakita rito ang
malaking pagbabago sa paraan ng pamumuhay ng mga lipunan mula sa pangangaso
at pangangalap ng pagkain sa kapaligiran at ekonomiyang agrikultural patungo sa
ekonomiyang industriyal. Dahil sa pagbabagong ito, lumawak ang pangangailangan
at kagustuhan ng tao para sa paglilingkod. Ang pagkakaroon ng espesyalisasyon sa
paggawa sa ibat ibang larangan ang nagturo ng landas para sa efficient na paraan
ng pagbibigay ng paglilingkod sa mga tao. Sa tila napakabilis na takbo ng panahon,
kailangang umagapay ang tao sa pagbabago sa kanyang kapaligiran. Maraming
gawain ang mga tao ang hindi nila matugunan sa sarili lamang kayat malaking tulong
ang paghahatid ng ibat ibang paglilingkod mula sa iba.
Pinagkunan: Balitao, B., Ong, J., Cervantes, M., Ponsaran, J, Nolasco, L, & Rillo, J. (2012). Ekonomiks: Mga Konsepto at Aplikasyon.
Quezon City, Philippines: Vibal Publishing House, Inc.
Gawain 3: TEKS-TO-GRAPH
Batay sa iyong binasang teksto, kompletuhin ang nilalaman ng graphic

organizer sa ibaba. Pagkatapos ay sagutin ang mga pamprosesong tanong.
Sektor ng
Paglilingkod
413
1. Ano ang ibig sabihin ng sektor ng paglilingkod?
2. Isa-isahin ang bumubuo sa sektor ng paglilingkod.
3. Sumasang-ayon ka bang ang malaking bilang ng sektor ng paglilingkod
sa bansa ay maaaring isang indikasyon ng kaunlaran ng ekonomiya?
Pangatwiranan.
Gawain 4 : TRI-QUESTION CHART
PY
Punan ang tsart sa ibaba batay sa iyong mga naunawaan. Itala ang mga ito
ayon sa mga hinihingi sa bawat titik. Sagutin ang mga tanong sa bawat hanay.
EP
E
C
O
ANG SEKTOR NG PAGLILINGKOD

Ano-anong gawaing
Paano nakakatulong
pang-ekonomiya ang
Ano-ano ang halimbawa
ang mga gawaing
nasasaklawan ng sektor ng
nito?
ito sa pambansang
paglilingkod?
ekonomiya?
Gawain 5: DATOS-INTERPRET KO
Paghambingin ang distribusyon ng mga sektor ng ekonomiya at sagutin ang

mga pamprosesong tanong.
Talahanayan 2
SEKTOR
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Agrikultura
778,370
853,718
943,842
1,102,465
1,138,334
1,182,374
Industriya
1,735,148
1,909,434
2,098,720
2,347,803
2,318,882
2,663,497
Paglilingkod
2,930,521
3,268,012
3,606,057
3,959,102
4,221,702
4,667,166
Pinagkunan: National Statistical Coordination Board (NSCB). 2013. Retrieved from http://www.nscb.gov.ph/secstat/d_accounts.asp
414
Gawain 6: PAGLILINGKOD KOLEK
PY
1. Aling sektor ang nagbigay ng malaking kontribusyon sa kabuuang kita ng

ekonomiya mula 2005 hanggang 2010?
2. Alin naman ang may pinakamaliit na kontribusyon sa ekonomiya sa
nakalipas na mga taon?
3. Ano ang ipinahihiwatig na patuloy na paglaki ng distribusyon ng sektor ng
paglilingkod sa ekonomiya ng bansa?
4. Ano ang maaaring maging epekto ng paglaki ng paglilingkod sa ekonomiya
ng bansa kompara sa sektor ng agrikultura at Industriya?
C
O
Gamit ang datos mula 1st Quarter 2014 Gross National Income & Gross
Domestic Product by Industrial Origin, ikompyut ang antas ng kontribusyon ng bawat
sub-sektor sa kabuuang GVA ng sektor ng paglilingkod para sa 2013 (Q1) at 2014
(Q1). Pagkatapos ay tukuyin kung tumaas o bumaba ang antas ng kontribusyon nito.
GROSS VALUE ADDED in SERVICES
1st Quarter 2013 and 1st Quarter 2014
AT CONSTANT 2000 PRICES, IN MILLION PESOS
Q1 2013
Q1 2014
Growth
Rate (%)
885,830
946,095
6.8
a. Transportation, Storage, and

Communication
123,446
134,452
8.9
b. Trade and Repair of Motor Vehicles,

Motorcycles, Personal and Household
Goods
238,463
251,792
5.6
c. Financial Intermediation
118,743
126,118
6.2
d. Real Estate, Renting & Business Activity
165,317
180,536
9.2
e. Public Administration & Defense;

Compulsory Social Security
65,178
69,289
6.3
f. Other Services
174,683
183,907
5.3
INDUSTRY/INDUSTRY GROUP
EP
E
SERVICE SECTOR
415
SEKTOR NG PAGLILINGKOD
2013 (Q1)
(%)
Tumaas o
Bumaba
PY
a. Transportation, Storage, and

Communication
b. Trade and Repair of Motor
Vehicles, Motorcycles, Personal
and Household Goods
c. Financial Intermediation
d. Real Estate, Renting & Business
Activity
e. Public Administration & Defense;
Compulsory Social Security
f. Other Services
2014 (Q1)
(%)
C
O
1. Anong bahagi ng sektor ng paglilingkod ang nagbigay ng malaki at maliit

na kontribusyon sa GVA ng Q1 2013 at Q1 2014?
2. Paano mapananatili ang potensiyal ng kabuuang sektor ng paglilingkod
upang maging kaakibat sa pagpapaunlad ng bansa?
Ang mga Manggagawang Pilipino sa Sektor ng Paglilingkod
EP
E

Ang mga manggagawang Pilipino na kabilang sa sektor ng paglilingkod ay
hindi pahuhuli sa nasabing larangan. Taglay nila ang mataas na antas na katangian
ng isang mahusay na tagapaglingkod. Sila ay masipag, malikhain, matiyaga, at
nakatutulong nang malaki upang umangat sa larangang ito. Sa akdang A Moral
Recovery Program: Building a People-Building a Nation ni Patricia Licuanan, inilahad
na ang pagiging malikhain, at mapamaraan ng mga Pilipino ay naipakikita sa kanilang
kakayahang iangkop ang kanilang pamumuhay saan mang panig ng mundo. Bukod
pa rito, ang kanilang pagiging bukas at handa sa pagkatuto sa ibat ibang kasanayan
ang isa pa sa mga katangian ng mga Pilipino na labis na hinahangaan, hindi lamang
dito sa loob ng bansa kundi lalot higit pa sa ibang panig ng mundo.

Ang matinding pagmamahal ng mga Pilipino sa kanilang pamilya kung saan
kabilang hindi lamang ang kanilang mga anak at asawa kundi maging sa kanilang
mga lolo, lola, tiyuhin, tiyahin, pinsan, at mga pamangkin ang nagtutulak sa kanilang
harapin ang anumang pagsubok alang-alang sa kanila. Ang pagmamalasakit ng mga
manggagawang Pilipino sa kanilang pamilya ang nagtutulak sa kanila na pumunta
sa ibang bansa upang doon magtrabaho. Sa katunayan, ayon sa pinakahuling datos
ng National Statistical Coordination Board (NSCB) mahigit 2.04 milyong Overseas
Filipino Workers (OFWs) o tinatayang 2% ng kabuuang populasyon ng Pilipinas ang
umalis ng bansa noong taong 2010 para magtrabaho.
416

Marami nang parangal ang inani ng maraming Pilipino sa ibat ibang panig ng
daigdig na kumilala sa kanilang kahusayan sa larangan ng caregiving, bartending,
entertainment, healthcare, at pati ang pamamahala sa tahanan bilang kasambahay.
Lamang ang mga Pilipino sa pag-unawa at pagsasalita ng wikang Ingles kompara sa
ibang mga nasyonalidad kaya naman mas tinatangkilik ng mga banyagang employer
ang mga Pilipino. Sa katunayan, nangingibabaw ang Pilipinas pagdating sa business
process outsourcing (BPO). Ang mataas na antas ng kasanayan at kasipagan ng mga
Pilipino ang nagbibigay-daan sa de kalidad na paggawa na siya namang gustonggusto ng mga mamumuhunan.
PY

Marami ring Pilipino ay may mataas na pinag-aralan at bihasa sa paggamit
ng mga makabagong teknolohiya. Sila ay computer literate at bihasa sa ibat ibang
larangan ng pagbibigay ng paglilingkod na nagpapatunay ng kanilang kahandaang
makipagsabayan sa pandaigdigang larangan ng paglilingkod.
C
O
http://www.crvp.org/book/series03/iii-7/chapter_iv.htm Retrieved on November 7, 2014
Business Mirror. (2014). Large potential for bpo sector remains in Philippines. Retrieved from http://www.businessmirror.com.ph/
index.php/en/business/companies/28894-large-potential-for-bpo-sector-remains-in-phl on November 7, 2014
Gawain 7: PINOY SAAN MAN SA MUNDO
EP
E
Kumpletuhin mo ang dayagram na naglalarawan ng katangian ng mga

manggagawang Pilipino na kinikilala sa mundo.
1. Saang mga larangan nakikilala ang mga manggagawang Pilipino sa
mundo?
2. Sa iyong palagay, sa papaanong paraan mapapangalagaan ang kalagayan
ng mga manggagawang Pilipino?
417
Mga Ahensiyang Tumutulong sa Sektor ng Paglilingkod

Department of Labor & Employment (DOLE)
nagsusulong ng malaking pagkakataon para sa pagtatrabaho,
humuhubog sa kakayahan ng mga manggagawa, nangangalaga
sa kapakanan ng mga manggagawa, at nagpapanatili sa
kaayusan at kapayapaan sa industriya n g paggawa sa bansa
PY
Overseas Workers Welfare Administration (OWWA)

ahensiya ng pamahalaan na tumitingin sa kapakanan ng mga
Overseas Filipino Workers
C
O
Philippine Overseas Employment Administration (POEA)

itinatag sa bisa ng Executive Order 797 noong 1982 na
may layuning isulong at paunlarin ang mga programa ukol
sa paghahanapbuhay sa ibayong-dagat at pangalagaan ang
kapakanan ng mga Overseas Filipino Workers.
EP
E
Technical Education and Skills Development Authority

(TESDA)
itinatag sa bisa ng Republic Act 7796 noong 1994. Isinusulong
ng batas na ito na hikayatin ang buong partisipasyon ng
industriya, paggawa, mga lokal na pamahalaan, at mga
institusyong teknikal at bokasyonal upang sanayin at paunlarin
ang kasanayan ng mga manggagawa sa bansa
Professional Regulation Commission (PRC)

nangangasiwa at sumusubaybay sa gawain ng mga
manggagawang propesyonal upang matiyak ang kahusayan sa
paghahatid ng mga serbisyong propesyunal sa bansa.
Commission on Higher Education (CHED)

nangangasiwa sa gawain ng mga pamantasan at kolehiyo sa
bansa upang maitaas ang kalidad ng edukasyon sa mataas na
antas.
418
Gawain 8: TULONG PAGLILINGKOD

Batay sa iyong binasang teksto, kompletuhin ang nilalaman ng graphic
organizer sa ibaba. Pagkatapos ay sagutin ang mga pamprosesong tanong.
Klasipikasyon
ng Ahensya
Mga Ahensiya
ng Pamahalaan
?
?
PY
C
O
Mga Ahensiyang
Tumutulong
sa Sektor ng
Paglilingkod
Nangangalaga
sa kapakanan
ng mga
manggagawa
?
?
?
Humuhubog
sa kakayahan
ng mga
manggagawa
EP
E
1. Alin sa mga ahensiya ang tumututok sa mga manggagawa sa ibang bansa?
2. Alin sa mga ahensiya ang tumutulong sa pagsasanay sa mga
manggagawang Pilipino?
3. Bakit kailangang siguruhin ang kapakapanan ng mga manggagawang
Pilipino sa ibang bansa?
Mga Batas na Nangangalaga sa mga Karapatan ng Manggagawa

ARTIKULO XIII
KATARUNGANG PANLIPUNAN AT
MGA KARAPATANG PANTAO PAGGAWA
Sek. 3. Dapat magkaloob ang Estado ng lubos na proteksyon sa paggawa, sa lokal
at sa ibayong dagat, organisado at di organisado, at dapat itaguyod ang puspusang
employment at pantay na mga pagkakataon sa trabaho/empleyo para sa lahat.

Dapat nitong garantiyahan ang mga karapatan ng lahat ng mga manggagawa
sa pagtatatag ng sariling organisasyon, sama-samang pakikipagkasundo at
negosasyon, mapayapa at magkakaugnay na pagkilos, kasama ang karapatang
magwelga nang naaayon sa batas. Dapat na may karapatan sila sa katatagan sa
419
PY
trabaho, sa makataong mga kalagayan sa trabaho, at sa sahod na sapat ikabuhay.

Dapat din silang lumahok sa mga proseso
ng pagbabalangkas ng patakaran at desisyon na
may kinalaman sa kanilang mga karapatan at
benepisyo ayon sa maaaring itadhana ng batas.
Karapatan

ng mga

Dapat itaguyod ng Estado ang
manggagawa
na itinatadhana ng
prinsipyong hatiang pananagutan ng mga
ating Saligang
manggagawa at mga employer at ang
Batas
preperensiyal na paggamit ng boluntaryong mga
pamamaraan ng pagsasaayos sa mga hidwaan,
kabilang ang konsilyasyon, at dapat ipatupad
ang pagtalima rito ng isat isa upang maisulong
ang katiwasayang industriyal.
C
O

Dapat regulahin ng Estado ang ugnayan ng mga manggagawa at mga
employer, dahil sa pagkilala sa karapatan ng paggawa sa karampatang bahagi nito sa
mga bunga ng produksiyon at sa karapatan ng mga negosyo sa makatwirang tubo sa
mga pamumuhunan, at sa paglawak at paglago.
Pinagkunan: http://www.gov.ph/constitutions/ang-konstitusyon-ng-republika-ng-pilipinas-1987/ Retrieved on November 7, 2014
EP
E
1. Gamit ang radial cluster diagram sa gilid, isa-isahin ang mga karapatan ng
mga manggagawang inilalahad ng ating Saligang Batas.
2. Bakit kailangang siguruhin ang kapakapanan ng mga manggagawang
Pilipino sa loob at labas ng bansa sa pamamagitan ng mga probisyon sa
ating Saligang Batas?

Noong taong 2014 ay naglabas ang Bureau of Working Conditions ng
Department of Labor and Employment ng handbook ukol sa mga benepisyo ng mga
manggagawa ayon sa batas. Ito ang magsisilbing gabay at makapagbibigay ng dagdag
kaalaman tungkol sa mga umiiral na batas sa larangan ng paggawa. Narito ang ilan sa
mahahalagang probisyon ng nasabing handbook.
Republic Act No. 6727 (Wage Rationalization Act)
nagsasaad ng mga mandato para sa pagsasaayos ng pinakamababang
pasahod o minimum wage na naaangkop sa ibat ibang pang-industriyang sektor
na kinabibilangan ng sumusunod: hindi pang-agrikultura (non-agriculture),
plantasyong pang-agrikultura at di-pamplantasyon, cottage/sining sa pagyari
sa kamay, at pagtitingi/serbisyo, depende sa bilang ng mga manggagawa o
puhunan o taunang kita sa ilang mga sektor.
DAGDAG NA BAYAD TUWING PISTA OPISYAL (Holiday Pay - Artikulo 94)
- tumutukoy sa bayad sa isang manggagawa na katumbas ng isang (1) araw
na sahod kahit hindi pumasok sa araw ng pista opisyal.
420
DAGDAG NA BAYAD TUWING ARAW NG PAHINGA O SPECIAL DAY

(Premium Pay - Artikulo 91-93) - karagdagang bayad sa manggagawa sa
loob ng walong (8) oras na trabaho sa araw ng pahinga at special days
DAGDAG NA BAYAD PARA SA TRABAHO NG LAMPAS SA WALONG
ORAS (Overtime Pay - Artikulo 87) - karagdagang bayad sa pagtatrabaho
na lampas sa walong (8) oras sa isang araw
PY
DAGDAG NA BAYAD SA PAGTATRABAHO SA GABI (Night Shift Differential

- Artikulo 86) - karagdagang bayad sa pagtatrabaho sa gabi na hindi bababa
sa sampung porsiyento (10%) ng kaniyang regular na sahod sa bawat oras na
ipinagtrabaho sa pagitan ng ikasampu ng gabi at ikaanim ng umaga
C
O
SERVICE CHARGES (Artikulo 96) - Lahat ng manggagawa sa isang

establisimyento o kahalintulad nito na kumokolekta ng service charges ay may
karapatan sa isang pantay o tamang bahagi sa walumput limang porsiyento o
bahagdan (85%) na kabuuang koleksiyon. Ang service charges ay kadalasang
kinokolekta ng halos lahat ng hotel, kainan o restaurant, night club, cocktail
lounges at iba pa.
SERVICE INCENTIVE LEAVE (SIL Artikulo 95) - Ang bawat manggagawa na

nakapaglilingkod nang hindi kukulangin sa isang (1) taon ay dapat magkaroon
ng karapatan sa taunang service incentive leave (SIL) na limang (5) araw na
may bayad.
EP
E
MATERNITY LEAVE (RA 1161, as amended by RA 8282) - Ang bawat

nagdadalang-taong manggagawa na nagtatrabaho sa pribadong sektor,kasal
man o hindi, ay makatatanggap ng maternity leave na animnapung (60) araw
para sa normal na panganganak o pagkakunan; o pitumput walong (78) araw
para sa panganganak sa pamamagitan ng caesarian section, kasama ang mga
benipisyong katumbas ng isang daang porsyento (100%) ng humigit kumulang
na arawang sahod ng manggagawa na nakapaloob sa batas.
PATERNITY LEAVE (RA 8187) - maaaring magamit ng empleyadong lalaki sa

unang apat (4) na araw mula ng manganak ang legal na asawa na kaniyang
kapisan; Para sa layuning ito, ang pakikipagpisan ay tumutukoy sa obligasyon
ng asawang babae at asawang lalake na magsama sa iisang bubong.
PARENTAL LEAVE PARA SA SOLONG MAGULANG (RA 8972) ipinagkakaloob sa sinumang solong magulang o sa indibidwal na napagiwanan ng responsibilidad ng pagiging magulang
LEAVE PARA SA MGA BIKTIMA NG PANG-AABUSO LABAN SA
KABABAIHAN AT KANILANG MGA ANAK (Leave for Victims of Violence
Against Women and their Children - RA 9262) Ang mga babaeng empleyado
na biktima ng pang-aabusong pisikal, seksuwal, sikolohikal, o anumang uri ng
paghihirap, kasama na rin dito ang hindi pagbibigay ng sustento, pagbabanta,
421
pananakit, harassment, pananakot, at hindi pagbibigay ng kalayaang

makisalamuha o makalabas ng tahanan mula sa kaniyang asawa, dating
asawa o kasintahan ang may karapatang gumamit ng leave na ito.
SPECIAL LEAVE PARA SA KABABAIHAN (RA 9710) - Kahit sinong babaeng
manggagawa, anoman ang edad at estadong sibil, ay may karapatan sa special
leave benefit kung ang empleyadong babae ay mayroong gynecological
disorder na sinertipikahan ng isang competent physician.
PY
THIRTEENTH-MONTH PAY (PD 851) - Lahat ng empleyo ay kinakailangang

magbayad sa lahat ng kanilang rank-and-file employees ng thirteenth-month
pay anumang estado ng kanilang pagkakaempleyo at anoman ang paraan
ng kanilang pagpapasahod. Kinakailangan lamang na sila ay nakapaglingkod
nang hindi bababa sa isang buwan sa isang taon upang sila ay makatanggap
ng proportionate thirteenth-month pay. Ang thirteenth-month pay ay ibinibigay
sa mga empleyado nang hindi lalagpas ng ika-24 ng Disyembre bawat taon.
EP
E
C
O
BAYAD SA PAGHIWALAY SA TRABAHO (Separation Pay - Artikulo 297-298)

- Kahit sino mang manggagawa ay may karapatan sa separation pay kung siya
ay nahiwalay sa trabaho sa mga dahilan na nakasaad sa Artikulo 297 at 298 ng
Labor Code of the Philippines. Ang karapatan ng manggagawa sa separation
pay ay nakabase sa dahilan ng kaniyang pagkakahiwalay sa paglilingkod.
Maaaring mahiwalay sa trabaho ang manggagawa kung may makatwirang
kadahilanan (i.e., malubha o palagiang pagpapabaya ng manggagawa sa
kaniyang mga tungkulin, pandaraya, o paggawa ng krimen), at iba pang
mga kahalintulad na dahilan na nakasaad sa Artikulo 296 ng Labor Code.
Sa pangkalahatan, maaari lamang magkaroon ng bayad sa paghihiwalay sa
trabaho kung may mga awtorisadong kadahilanan.
BAYAD SA PAGRERETIRO (Retirement Pay - Artikulo 3015) - Ang sinumang
manggagawa ay maaaring iretiro sa sandaling umabot siya sa edad na
animnapung (60) taon hanggang animnaput limang (65) taong gulang at
nakapagpaglilingkod na ng hindi kukulangin sa limang (5) taon.
BENEPISYO SA EMPLOYEES COMPENSATION PROGRAM (PD

626) - isang programa ng pamahalaan na dinisenyo upang magbigay ng
isang compensation package sa mga manggagawa o dependents ng mga
manggagawang nagtatrabaho sa pampubliko at pampribadong sektor sakaling
may kaganapang pagkakasakit na may kaugnayan sa trabaho, pinsala,
kapansanan, o kamatayan.
BENEPISYO SA PHILHEALTH (RA 7875, as amended by RA 9241) - Ang
National Health Insurance Program (NHIP), dating kilala bilang Medicare, ay
isang health insurance program para sa mga kasapi ng SSS at sa kanilang
dependents kung saan ang walang sakit ay tumutulong sa pananalapi sa may
sakit, na maaaring mangangailangan ng pinansiyal na tulong kapag sila ay
na-ospital.
422
BENEPISYO SA SOCIAL SECURITY SYSTEM (RA 1161, as amended by

RA 8282) - nagbibigay ng isang pakete ng mga benepisyo sa pagkakataon
ng kamatayan, kapansanan, pagkakasakit, pagiging ina, at katandaan ng
empleyado. Ang Social Security System (SSS) ay nagbibigay bilang kapalit sa
nawalang kita dahil sa mga nabanggit na contingencies.
PY
BENEPISYO SA PAG-IBIG (Republic Act No. 9679) - Ang Home Development

Mutual Fund, na kilala bilang Pag-IBIG (Pagtutulungan Sa Kinabukasan: Ikaw,
Bangko, Industriya sa Gobyerno) Fund ay isang a mutual na sistema nang
pag-iimpok at pagtitipid para sa mga nakaempleyo sa pribado at pamahalaan
at sa iba pang grupo na kumikita, na suportado sa pamamagitan ng parehas
na ipinag-uutos na mga kontribusyon ng kani-kanilang mga may-pagawa na
ang pangunahing investment ay pabahay.
Pinagkunan: http://www.bwc.dole.gov.ph/userfiles/file/Handbook-Tagalog.pdf Retrieved on November 7, 2014
C
O
Samantala, isa sa pinakamabigat na suliranin ng mga manggagawang Pilipino

sa sektor na ito kagaya ng ibang sektor ay ang lumalalang kontraktuwalisasyon sa
paghahanapbuhay. Isa itong patakaran kung saan ang isang manggagawa ay nakatali
sa kontrata na mayroon siyang trabaho sa loob ng 5 buwan lamang. Nagbunsod ito
ng kawalan ng seguridad sa trabaho at pagkait sa mga benepisyo.. Ito ay dulot na
rin ng pabago-bagong polisiya ng pamahalaan ukol sa paggawa, pagpayag sa mga
kompanya na gamitin ito bilang iskema sa pagtanggap ng mga empleyado at pagabuso sa probisyon ng labor-only contracting na pinagtibay sa Artikulo 106 ng Atas
ng Pangulo Blg. 442 o Kodigo sa Paggawa.
EP
E
Maliban sa mga batas na nabanggit, ayon naman sa International Labor Organization

(ILO) ang pinakamahalagang karapatan ng manggagawa ay ang sumusunod:
Una, ang mga manggagawa ay may karapatang sumali sa mga unyon na
malaya mula sa paghihimasok ng pamahalaan at tagapangasiwa.
Ikalawa, ang mga manggagawa ay may karapatang makipagkasundo bilang
bahagi ng grupo sa halip na mag-isa.
Ikatlo, bawal ang lahat ng mga anyo ng sapilitang trabaho, lalo na ang mapangaliping trabaho at trabahong pangkulungan. Dagdag pa rito, bawal ang trabaho
bunga ng ng pamimilit o duress.
Ikaapat, bawal ang mabibigat na anyo ng trabahong pangkabataan.
Samakatuwid mayroong minimong edad at mga kalagayang pangtatrabaho
para sa mga kabataan.
Ikalima, bawal ang lahat ng mga anyo ng diskrimasyon sa trabaho: pantay na
suweldo para sa parehong trabaho.
Ikaanim, ang mga kalagayan ng pagtatrabaho ay dapat walang panganib
atligtas sa mga manggagawa. Pati kapaligiran at oras ng pagtatrabaho ay
dapat walang panganib at ligtas.
Ikawalo, ang suweldo ng manggagawa ay sapat at karapat-dapat para sa
makataong pamumuhay.
Pinagkunan: http://karapatanmanggagawa.wordpress.com/kasaysayan/ Retrieved on November 7, 2014
423
Gawain 9: BATAS-PAGLILINGKOD
Batay sa iyong binasang teksto ukol sa mga benepisyo ng mga manggagawa
ayon sa batas, kompletuhin ang nilalaman ng graphic organizer sa ibaba. Pagkatapos
ay sagutin ang Guide Question Sheet.
Mahalagang Probisyon:
Batas:
PY
C
O
Batas na
nangangalaga
sa karapatan
ng mga
manggagawang
Pilipino
EP
E
Sagutin mo ang sumusunod na tanong at humanap ng isang kamag-aral.

Suriin ninyo ang naging kasagutan ng bawat isa. Ilagay sa ikalawang hanay ng Guide
Question Sheet kung kayo ay may pagkakatulad na sagot o wala.
(May pagkakatulad)
(Walang pagkakatulad)
TANONG
1. Sa mga nabanggit na probisyon, alin ang maituturing mong

pinaka-nakabubuti sa mga manggagawa? Pangatwiranan.
2. Paano makabubuti sa mga manggagawa ang mga napiling
probisyon?
3. Alin sa mga probisyon ang sa palagay mo ang nakakaligtaan
o napapabayaan ng kinauukulan? Ipaliwanag.
4. Ano ang kontraktuwalisasyon? At ano ang epekto nito sa
mga manggagawang Pilipino?
5. Alin sa mga karapatan na binanggit ng ILO ang sa palagay
mo ay hindi naisasakatuparan sa bansa? Paano ito
maaaring mapalakas o maipalaganap?
424
Matapos mong mapalalim ang iyong kaalaman ukol sa sektor ng paglilingkod,

maaari ka nang pumunta sa susunod na bahagi ng aralin. Ihanda mo ang iyong
PAGNILAYAN
C
O
Gawain 10: SULIRANIN AT DAHILAN
PY
Sa bahaging ito ng aralin ay palalawakin at pagtitibayin mo bilang mag-aaral

ang mga nabuo mong kaalaman ukol sa sektor ng paglilingkod. Kinakailangan
ang mas malalim na pagtalakay sa sektor ng paglilingkod upang maihanda ang
iyong sarili sa pagsasabuhay ng iyong mga natutuhan.
EP
E

Tukuyin mo ang nilalaman ng mga larawan at isulat mo sa kahon ang sa
palagay mo ang dahilan ng mga ito.
425
PY
C
O
1. Ano ang kaugnayan ng edukasyon sa pag-unlad ng bansa?

2. Paano nakaaapekto sa isang bansa ang pagbagsak ng kalidad ng
edukasyon?
3. Bakit dumarami ang bilang ng mga manggagawang Pilipino na
nangingibang-bayan partikular na ang labor skilled worker at propesyonal?
4. Sa iyong palagay, magiging maunlad ba ang ekonomiya ng isang bansa
kung sisiguraduhin ng pamahalaan na mapapangalagaan ang kapakanan
ng mamamayan?
EP
E
Gawain 11: PAGLILINGKOD-POSTAL
Susulat ka ng isang BUKAS NA LIHAM para sa tanggapan ng Pangulo ng

bansa. Ang liham ay dapat na maglaman ng mga natutuhan, reyalisasyon, at opinyon
mo tungkol sa sektor ng paglilingkod sa pag-unlad ng ekonomiya ng bansa. Maglagay
ka ng iyong mga mungkahing programa para sa kagalingan ng mga manggagawang
Pilipino.
RUBRIK PARA SA BUKAS NA LIHAM
PAMANTAYAN
DESKRIPSIYON
PUNTOS
Pagkilala sa sarili
Maliwanag na nailahad ang lahat

ng mga tanong at isyung nalutas
at hindi nalutas, at nakagawa
ng kongkreto at akmang
kongklusyon batay sa pansariling
pagtataya.
25
Paglalahad ng
sariling saloobin
sa paksa
Napakaliwanag ng paglalahad ng
saloobin sa paksa.
25
NAKUHANG
PUNTOS
426
PAMANTAYAN
DESKRIPSIYON
PUNTOS
Pagpapahalagang Natukoy ang lahat ng mga

natalakay sa
pagpapahalagang natalakay sa
aralin
paksa.
25
Pagsasabuhay
ng mga
pagpapahalagang
natutuhan sa
paksa
25
Makatotohanan ang binanggit

na paraan ng pagsasabuhay
ng mga pagpapahalagang
natutuhan sa paksa.
100
PY
KABUUANG PUNTOS
NAKUHANG
PUNTOS
Gawain 12: SALIK-ULAT: PAGSASALIKSIK AT PAG-UULAT
Gabay sa Pagsasaliksik
C
O
Sa pamamagitan ng pagsasaliksik ay dagdagan mo pa ang iyong kaalaman

kaugnay sa paksang tinalakay.
EP
E
1. Magsaliksik sa mga aklatan, magasin, o sa mga internet website ng ilang

mga isyu tulad ng labor outsourcing at salary standardization law.
2. Gumawa ng pagbubuod gamit ang mga graphic organizer ukol sa kanilang
pamamaraang ginamit upang mapalakas at maproteksiyunan ang sektor
na ito.
3. Ibahagi sa klase ang resulta ng ginawang pananaliksik.
RUBRIK PARA SA PAGMAMARKA NG PAGSASALIKSIK
PAMANTAYAN
Nilalaman
DESKRIPSIYON
PUNTOS
NAKUHANG
PUNTOS
Kumpleto at kumprehensibo
ang nilalaman ng pagsasaliksik.
Wasto ang lahat ng impormasyon.
Gumamit ng mga primarya
at sekondaryang sanggunian
upang mabuo ang nilalaman.
May
mga
karagdagang
kaalaman na matututunan mula
sa pagsasaliksik.
427
DESKRIPSIYON
Paglalahad ng
pananaw
Masusing sinuri at tinimbang

ang mga pananaw na inilahad.
Nakabatay
sa
moralidad,
ebidensiya, at sariling pagsusuri
ang paglalahad ng pananaw.
Hindi nagpakita ng pagpanig
sa sino mang personalidad o
pangkat.
NAKUHANG
PUNTOS
EP
E
Presentasyon
C
O
Mensahe
Malinaw na naipabatid ang

mensahe
ng
pagsasaliksik.
Naimulat ang mga manonood
sa mga katotohanan at maling
pananaw ukol sa paksa ng
pagsasaliksik. Nakabatay ang
mensahe sa mga nilalaman
ng
sangguniang
ginamit.
Nahikayat ang mga manonood
na kumilos ayon sa mensahe ng
pagsasaliksik.
Organisado, malinaw, simple,
at may tamang pagkakasunodsunod ang presentasyon ng
mga pangyayari at ideya sa
pagsasaliksik. Malinaw ang daloy
ng istorya at organisado ang
paglalahad ng mga argumento at
kaisipan.
PUNTOS
PY
PAMANTAYAN
Malikhain,
malinis,
at
kumprehensibo ang nabuong
pagsasaliksik. Gumamit ng iba
pang midya o teknolohiya bukod
sa hinihingi ng gawain upang mas
maging kaaya-ayang panoorin
Pagkamalikhain
ang ginawang pagsasaliksik.
Nakatulong ang mga ginamit
na midya o teknolohiya upang
makakuha
ng
karagdagang
impormasyon na nagpayaman sa
pagsasaliksik.
KABUUANG PUNTOS
100
428
Gawain 13 : CALLOUT
Balikan mo ang iyong inilagay sa una at pangalawang speech balloon at
kompletuhin mo na ang callout speech balloon na ito sa pamamagitan ng paglalagay
mo ng iyong mahalagang natutuhan sa aralin na ito. Isulat mo ito sa ikatlong speech
balloon.
Ang
aking paunang
nalalalaman ay_________
nalaman ay____
______________
_____________
____
EP
E
C
O
malaman ay ____________
________________________
________________
______________
Ang aking mga
PY
Ang aking gustong
_________________________
______________________
____
Inilahad sa aralin na ito ang bumubuo, naging bahaging ginampanan, at

kontribusyon ng sektor ng paglilingkod sa pambansang ekonomiya. Natalakay
rin ang mga katangian ng mga manggagawang Pilipino na kabilang sa sektor na
ito na kinikilala sa buong mundo at mga suliraning kinakaharap nila. Sa gitna ng
mga hamon na ito, ang pamahalaan ay nagpatupad ng mga programa para sa
kanilang kapakanan sa tulong ng mga ahensiyang may kaugnayan sa kanila at
mga batas na kumikilala sa kanilang karapatan.
Sa susunod na aralin ay tatalakayin ang isa pang sektor pang-ekonomiya
na patuloy na lumalago sa ating bansa ang Impormal na Sektor. Tatalakayin sa
aralin na ito ang mga kadahilanan, epekto, at kung paano pahahalagahan ang
sektor na ito.
429
PANIMULA
C
O
PY
Ang pagkamit ng pambansang kaunlaran ay hinahangad ng bawat mamamayan.

Ang hangaring ito ay makakamit lamang kung ang lahat ng bumubuo sa sektor ng
ekonomiya at ang pamahalaan ay magtutulungan.
Sa nakaraang mga aralin, iyong naunawaan ang mga bahaging ginagampanan
ng mga sektor ng agrikultura, industriya, at paglilingkod upang matugunan ang mga
pangangailangan ng ekonomiya at makamit ang pambansang kaunlaran. Subalit, hindi
masasabing komprehensibo ang pag-aaral ng ekonomiya ng isang bansa kung hindi
natin maibibilang ang pagsusuri ng tinatawag nating impormal na sektor sapagkat
maraming mga mamamayan ang kabilang dito.
Kaugnay nito, ang pangunahing pokus ng araling ito ay ang impormal na sektor
ng ekonomiya. Upang higit mong maunawaan ang mga konseptong nakapaloob sa
paksang ito, ikaw ay haharap sa mga impormatibong tekstong siyang magbibigay
sa iyo ng mga impormasyon at mga mapanghamong gawain na pupukaw sa iyong
interes at magdudulot ng kaalaaman.

Sa pagtatapos ng araling ito, inaasahang ikaw ay makapagsusuri ng mga dahilan
at epekto ng pagkakaroon ng impormal na sektor sa ekonomiya at mapahahalagahan
ang mga patakarang pang-ekonomiya na may kaugnayan sa impormal na sektor.
EP
E
ALAMIN
ARALIN 5
ANG IMPORMAL NA SEKTOR:
MGA DAHILAN AT EPEKTO NITO SA EKONOMIYA
Matapos mong matutuhan ang mga konsepto at kung paano

nakatutulong ang mga sektor ng agrikultura, industriya, at paglilingkod sa
ekonomiya ng ating bansa, ngayon naman ay iyong tutuklasin ang tungkol sa
impormal na sektor. Upang higit na maging masaya ang iyong paglalakbay
upang maunawaan ang tungkol sa paksang ito, halinat simulan mo munang
maglaro at sagutin ang mga susunod na gawain.
Gawain 1: SHAPES TEXT BOX

Ayusin ang sumusunod na titik na nasa loob ng shape box upang mabuo ang
salita o konsepto na tumutukoy sa ibat ibang gawain o hanapbuhay. Isulat ang iyong
sagot sa patlang na nasa ibaba at pagkatapos ay sagutin ang mga pamprosesong
tanong.
430
ABULT
EODRNV
EARLANBDA
ATHO
EVNDOR
KLWAIDES
NVORDE
PY
ABCEPID
REVIDR
Gawain 2: PHOTO-BUCKET
C
O
1. Ano ang pagkakatulad ng mga nabuo mong uri ng hanapbuhay?

2. Alin sa mga salitang ito ang bago o hindi mo ganap na nauunawaan? Bakit?
3. Sa iyong palagay, maituturing ba silang bahagi ng ekonomiya ng bansa?
Bakit?
EP
E
Suriin ang photo-bucket na nasa ibaba at sagutin ang Pamprosesong Tanong:
Pinagkunan: http://watwatworldcom.c.presscdn.com/wp-content/uploads/underground-economy.jpg Retrieved on

November 7, 2014
1. Patungkol saan ang mga larawan?

2. Saang lugar mo madalas makikita ang mga ganitong sitwasyon?
3. Paano mo maiuugnay ang mga larawang ito sa ekonomiya at pamumuhay
ng mga tao?
431
Sa susunod na bahagi ay sasagutan mo ang isang tsart upang inisyal na masukat

ang iyong nalalaman tungkol sa pamilihan.
Gawain 3: PYRAMID OF KNOWLEDGE CHART
C
O
PY
Ang gawaing ito ay naglalayong matutukan ang baitang ng inyong kaunlaran

sa pagkatuto. Sa aspektong ito ay pupunan mo ang pinakaibabang bahagi ng
pyramid of knowledge chart upang masukat ang inisyal na kasagutan mo (initial idea)
bilang mag-aaral sa katanungang nasa ibaba. Ang gitnang bahagi ay pupunan mo
lamang pagkatapos ng paunlarin at ang pinakaitaas na bahagi ay pupunan mo
lamang pagkatapos ng gawain sa pagnilayan. Iyong ingatan ang iyong pyramid of
knowledge chart, maaari mo itong ilagay sa iyong portfolio o kuwaderno dahil ito ay
iyong kakailanganin hanggang sa dulong bahagi ng araling ito.
Ano-ano ang dahilan at epekto ng

pag-iral ng impormal na sektor ng
ekonomiya?
EP
E
Matapos mong maorganisa ang iyong mga paunang kaalaman tungkol sa paksang
pamilihan at mga estruktura nito, ihanda ang iyong sarili para sa susunod na bahagi
ng aralin upang higit mong maunawaan ang konsepto ng impormal na sektor.
PAUNLARIN

sa paksang-aralin, ngayon naman ay iyong lilinangin ang mga kaisipan/
kaalamang ito sa tulong ng mga teksto at mga gawaing sadyang inihanda
upang maging sanggunian mo ng impormasyon. Ang pinakatiyak na layunin
ng bahaging ito ay matutuhan mo bilang mag-aaral ang mahahalagang ideya
o konsepto tungkol sa impormal na sektor. Inaasahang magagabayan ka ng
mga inihandang gawain at teksto upang masagot kung ano ang dahilan at
epekto ng pag-iral ng impormal na sektor ng ekonomiya. Halinat umpisahan
mo sa pamamagitan ng unang babasahing nasa susunod na pahina.
432
ANG IMPORMAL NA SEKTOR: ISANG PAGPAPALIWANAG
PY
Sa inilahad na economic development model ni W. Arthur Lewis sinasabing

nagmula ang paggamit ng konsepto ng impormal na sektor. Inilarawan niya ito bilang
uri ng hanapbuhay na kabilang sa mga bansang papaunlad pa lamang (developing
countries). Partikular sa mga ito ang uri ng trabahong hindi bahagi ng makabagong
sektor ng industriya. Subalit, ang pormal na pagsisimula ng mga ekonomista at iskolar
sa paggamit ng konseptong ito ay nagsimula noong 1970s dahil sa isinagawang
pag-aaral ni Keith Hart, isang antropolohistang Ingles na nagsuri ng mga gawaing
pang-ekonomiya ng mga taong naninirahan sa Acrra, Ghana. Ginamit ni Hart ang
konseptong ito upang ilarawan ang uri ng hanapbuhay ng mga tao rito. Ito ay sinangayunan ng International Labour Organization (ILO) batay sa kanilang isinagawang
First ILO World Employment Mission sa Kenya, Africa noong 1972. Batay sa resulta
ng kanilang misyon, nalaman nilang marami ang mga may hanapbuhay na nasa labas
ng regular na industriya o ng itinatakda ng batas.
EP
E
C
O
Kaugnay nito, ang International Labor Organization (ILO) ay gumawa ng

resolusyon upang magkaroon ng pandaigdigang batayan sa paglalarawan ng impormal
na sektor. Sa isinagawang 15th International Conference of Labor Statisticians noong
Enero 19-28, 1993 sa Geneva, Switzerland, ayon sa ILO, ang impormal na sektor ay
nagtataglay ng malawak na katangian. Ito ay binubuo ng mga yunit na nagsasagawa
ng pagbuo ng produkto at serbisyo na may layuning makalikha ng empleyo o trabaho
at magdulot ng kita sa taong lumalahok dito. Ang mga gawain dito ay naisasagawa
dulot ng mababang antas ng organisasyon, hindi pagsunod sa itinatakdang kapital at
pamantayan, at napakaliit na antas ng produksiyon. Ang mga kasapi sa pagsasagawa
ng mga gawain sa produksiyon sa ilalim nito ay kadalasang mga kamag-anak o
malalapit na kaibigan. Ito ay walang pormal na pagsunod sa mga patakarang itinakda
ng pamahalaan.
Kaugnay nito, noong Abril 2008, nagsagawa ang National Statistics Office
(NSO) ng Informal Sector Survey (ISS). Ito ang kauna-unahang pambansang sarbey
tungkol sa impormal na sektor sa Pilipinas. Batay rito, lumabas na mayroong halos
10.5 milyong tao ang kabilang sa impormal na sektor. Ang tinatawag na self-employed
ay humigit-kumulang 9.1 milyong katao at ang mga employers ay nasa 1.3 milyong
katao. Maliban pa rito, sa isinagawang Labor Force Survey (LFS) ng taong ding iyon
(Abril 2008), lumabas na mayroong 36.4 milyong tao ang kabilang sa lakas-paggawa
at 30% nito ay kabilang sa mga informal sector operator. Sa kabuuang bilang na ito,
2/3 ay mga kalalakihan at, kung ibabatay naman sa edad o gulang, o 75% ay nasa
35 gulang pataas.

Sa kabilang dako, ayon sa papel ni Cleofe S. Pastrana, isang kawani ng National
Economic and Development Authority (NEDA), na pinamagatang The Informal Sector
and Non-Regular Employment in the Philippines, sa isang kumperensiya sa Tokyo,
Japan noong Disyembre 15-17, 2009, kaniyang binigyang-diing ang impormal na
sektor ay nakatutulong sapagkat nakapagbibigay ito ng empleyo o trabaho sa mga
433
mamamayan. Ito ay nagdudulot din ng pagkakalikha ng mga produkto at serbisyong

tutugon sa ating mga pangangailangan.

Ang kita ng impormal na sektor ay hindi naisasama sa kabuuang Gross Domestic
Product (GDP) ng bansa subalit tinataya na ang halaga ng produkto at serbisyo
mula rito ay nasa 30%. Ito ay mabisang maipapaliwanag gamit ang talahanayan sa
ibaba na mula sa ulat ng Congressional Planning and Budget Department (House
of Representatives) noong Nobyembre 2008. Ito ay nagsasaad ng Informal Sectors
Share in Selected Asian Countries sa loob ng mga taong 2001-2006 ayon sa datos ng
BLES NSO 2007.
INFORMAL SECTOR SHARE IN GDP IN SELECTED ASIAN COUNTRIES
Percent of
Total GDP
Percent of NonAgricultural GDP
25.4
32.5
Philippines (1995)
Philippines (2001-2006)
20-30
15.9
Indonesia (1998)
25.2
Pakistan (1997)
21.2
India (1990-91)
16.9
31.4
28.7
C
O
Korea (1995)
PY
Countries (years)
32.4
48.1
Source: Charmes 2000, BLES, 2007
EP
E
Samantala, ayon naman sa IBON Foundation, isang non-government

organization (NGO), na nagsasaliksik tungkol sa mga usaping sosyal, politikal, at
ekonomiko ng bansa, ang impormal na sektor ay paraan ng mga mamamayan lalo
na ang kabilang sa tinatawag na isang kahig, isang tuka upang magkaroon ng
kabuhayan lalo na sa tuwing panahon ng pangangailangan at kagipitan. Maliban pa
dito, inilalarawan din nito ang pag-iral ng kawalan ng hanapbuhay at ang kahirapan
ang siyang nagtutulak sa tao na pumasok sa ganitong uri ng sitwasyon.

Maliban pa rito, ayon sa artikulo ni Cielito Habito sa Philippine Daily Inquirer
(PDI) noong Enero 21, 2013, kaniyang sinabi na ang tinatayang kabuuang bahagdan
ng impormal na sektor sa GDP ay 40%. Tinawag niya rin ang impormal na sektor
bilang underground economy o hidden economy.
Ilan sa mga halimbawa ng mga taong kabilang sa sektor na ito ay ang mga
nagtitinda sa kalsada (sidewalk vendor), pedicab driver, karpintero, at mga hindi
rehistradong operasyon ng mga pampublikong sasakyan (colorum). Kabilang din sa
sektor na ito ang mga gawaing ipinagbabawal ng batas tulad ng prostitusyon, ilegal
na pasugalan, pamimirata (piracy) ng mga optical media gaya ng compact disc (CD)
at digital video disc (DVD).

Kaugnay nito, ang sumusunod ay mga karaniwang katangian ng impormal na
sektor:
Hindi nakarehistro sa pamahalaan;
Hindi nagbabayad ng buwis mula sa kinikita;
Hindi nakapaloob sa legal at pormal na balangkas na inilatag ng
pamahalaan para sa pagnenegosyo.
434
Sa pangkalahatan, hindi lamang sa ating bansa mayroong impormal na sektor.

Ito ay nagaganap kahit sa iba pang bansa sa daigdig. Ayon nga kay Hedayet Ullah
Chowdhury, Assistant Professor, Kazakhstan Institute of Management, Economics,
and Strategic Research, sa kaniyang papel na nailathala sa Philippine Journal of
Development, ang paglaganap ng impormal na sektor ay isang global phenomenon.
Ang pag-iral nito sa ibat ibang bansa ay kakikitaan lamang ng pagkakaiba-iba nito
ayon sa lawak, dami, at pangkalahatang sistema ng operasyon. Gayumpaman, hindi
maikakaila ang kontribusyon nito sa pag-unlad ng ekonomiya ng bansa, partikular na
sa pagbibigay ng empleyo o hanapbuhay sa mga mamamayan.
Gawain 4: PROJECT R.A.I.D. (READ, ANALYZE, INTERPRET, & DRAW)
PY
Batay sa tekstong iyong nabasa, sagutin mo ang pamprosesong tanong.

Pagkatapos ay punan mo ang tri-linear model chart na nasa ibaba.
C
O
1. Ano ang nais iparating/ipahayag ng teksto?

2. Sumasang-ayon ka ba sa pangkalahatang mensahe o ideya ng teksto?
Bakit?
3. Mula sa datos na nakalap mo sa teksto, iguhit at punan mo ng kasagutan sa
iyong kuwaderno o papel ang dayagram na nasa ibaba.
EP
E
TRI-LINEAR MODEL
Gawain 5: WORDS/CONCEPT OF WISDOM! Sabi Nila! Isulat Mo!
Layunin ng gawain na ito na mabigyang diin sa pamamagitan ng pagpunan

sa boxes ang mahahalagang konseptong sinabi ng ilang piling tao o organisasyon
tungkol sa impormal na sektor mula sa tekstong iyong nabasa.
1
2
435
CLEOFE S. PASTRANA
4
5
CIELITO HABITO
iBON FOUNDATION
PY
7
8
C
O
Matapos mong maunawaan ang konsepto ng impormal na sektor at mga dahilan at

epekto ng pag-iral nito sa ekonomiya ng bansa, ngayon naman ay ihanda mo ang
iyong sarili upang maunawaan at mapahalagahan mo ang mga patakarang pangekonomiyang may kinalaman dito.
EP
E
Dahilan at Epekto ng Impormal na Sektor sa Ekonomiya

Maraming mga magkakaugnay na salik ang itinuturong dahilan kung bakit
patuloy na lumalaganap ang impormal na sektor sa ibat ibang bansa. Sa pangkalahatan,
sinasalamin ng pag-iral ng impormal na sektor ang hindi pantay na pag-unlad ng mga
sektor ng ekonomiya. Maliban pa rito, ang kakulangan ng sapat na hanapbuhay o
kung hindi naman ay ang tamang pagpapatupad ng batas tungkol sa paggawa ay ilan
sa dahilan sa pag-iral ng impormal na sektor.
Samantala, ayon sa aklat na Ekonomiks: Mga Konsepto at Aplikasyon (2012)

nina Balitao et al., ang sumusunod ay ilan sa pinaniniwalaang kadahilanan kung bakit
pumapasok ang mga mamamayaan sa impormal na sektor:
Makaligtas sa pagbabayad ng buwis sa pamahalaan;
Makaiwas sa masyadong mahaba at masalimuot na proseso ng
pakikipagtransaksiyon sa pamahalaan o ang tinatawag na bureaucratic
red tape. Sa aspektong ito ay pumapasok ang labis na regulasyon ng
pamahalaan;
Kawalan ng regulasyon mula sa pamahalaan na kung saan ang mga
batas at programa ay hindi naipapatupad nang maayos;
Makapaghanapbuhay nang hindi nangangailangan ng malaking kapital
o puhunan; at
Mapangibabawan ang matinding kahirapan.
Maliban pa rito, ang migrasyon ng mga tao mula sa kanayunan patungo sa
Metro Manila at iba pang malalaking lungsod ay isa ding dahilan kung bakit patuloy na
lumalaki ang impormal na sektor.
436
Gayumpaman, masasabi rin nating ang paglaganap ng impormal na sektor

ay nagpapakita ng pagkakaroon ng ugaling mapamaraan ng mga Pilipino upang
mapaglabanan ang hamon ng kahirapan. Ipinapakita rin nito ang pagiging matatag
laban sa mga suliraning pangkabuhayan, gaya ng mataas na presyo ng bilihin,
kawalan ng trabaho, maliit na pasahod, at mababang antas ng edukasyon.
PY
Sa kabilang dako, ang pag-iral ng impormal na sektor ay nagdudulot ng

sumusunod na epekto sa ekonomiya:
Pagbaba ng halaga ng nalilikom na buwis Dahil ang mga kabilang sa
impormal na sektor ay hindi nakarehistro, hindi rin sila nagbabayad ng buwis
mula sa kanilang kinikita o operasyon. Ito ay nangangahulugan ng malaking
pagbawas sa kabuuang koleksiyon o maaaring kitain ng pamahalaan sa
pangongolekta ng buwis.
C
O
Banta sa kapakanan ng mga mamimili Dahil ang mga bumubuo sa impormal

na sektor ay hindi rehistrado at hindi sumusunod ayon sa itinatalaga ng batas
tungkol sa kanilang operasyon, maaaring ang mga produkto o serbisyo ay
hindi pasado sa quality control o standards ayon sa itinakda ng Consumer
Act of the Philippines, kung kayat ang mga mamimiling tumatangkilik dito ay
maaaring mapahamak, maabuso, o mapagsamantalahan.
EP
E
Paglaganap ng mga ilegal na gawain Dahil sa kagustuhan na kumita nang

mabilisan, ang mga tao ay nauudyok na pumasok sa impormal na sektor na
kung minsan ay mga gawaing ilegal o labag sa batas. Halimbawa ng mga
gawaing labag sa batas ay ang prostitusyon, pagbebenta ng ipinagbabawal na
gamot, at ang pagkakaroon ng mga ilegal na pasugalan. Isa sa pinakamaiinit
na isyu ngayon ay ang pamimirata partikular na ang software piracy. Ayon sa
Microsoft Corporation, ang software piracy ay tumutukoy sa ilegal o walang
permisong pangongopya ng mga computer software na kung saan nilalabag ng
isang tao ang karapatang pagmamay-ari ng lumikha o orihinal na nagmamayari nito (Intellectual Property Rights---IPR).
Gawain 6: TEKSTO-SURI

Batay sa tekstong iyong binasa, sagutin ang mga pamprosesong tanong na
nasa ibaba at punan ang radial cycle.
1. Ano ang pangkalahatang tema ng teksto?
2. Isa-isahin ang mga inilahad na dahilan kung bakit umiiral o lumalaganap
ang impormal na sektor. Isulat ang iyong kasagutan sa radial cycle na nasa
ibaba.
437
PY
C
O
EP
E
3. Sa iyong palagay, makatuwiran ba ang mga dahilan kung bakit pumapasok

ang isang tao sa loob ng impormal na sektor? Bakit?
4. Gamit ang cycle matrix chart, isa-isahin at ipaliwanag ang mga epekto ng
impormal na sektor.
438
EP
E
C
O
PY
Mga Batas, Programa, at Patakarang Pang-Ekonomiya Kaugnay sa Impormal

na Sektor
Ang ilan sa mga batas, programa, at mga patakarang pang-ekonomiya na may
kaugnayan sa impormal na sektor ay ang sumusunod:
1. REPUBLIC ACT 8425
Ang batas na ito ay kilala din bilang Social Reform and Poverty
Alleviation Act of 1997. Ito ay nilagdaan noong Disyembre 11, 1997 at
pormal na ipinatupad noong Hunyo 3, 1998. Itinatadhana ng batas na ito
ang pagkilala sa impormal na sektor bilang isa sa mga disadvantaged
sector ng lipunang Pilipino na nangangailangan ng tulong sa pamahalaan
sa aspektong panlipunan, pang-ekonomiko, pamamahala, at maging
ekolohikal. Isinulong ng batas na ito ang tinatawag na Social Reform Agenda
(SRA) na naglalayong iahon sa kahirapan ang mga Pilipinong kabilang sa
impormal na sektor. Upang maisakatuparan ang mga probisyon ng batas
na ito ay itinatag ang National Anti-Poverty Commission (NAPC) bilang
ahensiyang tagapag-ugnay at tagapayo tungkol sa mga usaping may
kinalaman sa mga bumubuo sa impormal na sektor. Isa sa mga kasapi ng
NAPC ay mula sa sektor ng mga kababaihan bilang pagkilala sa kanilang
ambag sa ekonomiya ng bansa.
Maliban pa rito, ayon sa Seksyon 3 ng R.A. 842,5 ang mga bumubuo
sa basic at disadvantaged sectors ng lipunang Pilipino ay ang sumusunod;
magsasaka, mangingisda, manggagawa sa pormal na sektor, migrant
workers (OFW), kababaihan, senior citizens, kabataan at mga mag-aaral
(15-30 taong gulang), mga bata (minors - 18 taong gulang pababa), urban
poor (mga taong naninirahan sa mga lungsod na ang kita ay lubhang
mababa), mga manggagawa sa impormal na sektor, mga katutubo,
mga may kapansanan (differently-abled persons), non-governmental
organizations (NGOs), at mga kooperatiba.

Ang batas na ito ay nilagdaan noong Agosto 14, 2009 at kinilala
bilang Magna Carta of Women. Ayon sa batas na ito, ang National
Commission on the Role of Filipino Women (NCRFW) ay naging Philippine
Commission on Women (PCW). Ito ay isinabatas bilang pandaigdigang
pakikiisa ng ating bansa para sa layunin ng United Nations (UN) para
sa Convention on the Elimination of all Forms of Discrimination Against
Womens (CEDAW). Kumikilala ito sa ambag at kakayahan ng kababaihan
para itaguyod ang pambansang kaunlaran. Sa ilalim ng batas na ito ay
inaalis ang lahat o anumang uri ng diskriminasyon laban sa kababaihan,
kinikilala at pinangangalagaan ang kanilang karapatang sibil, politikal, at
pang-ekonomiko gaya na lamang ng karapatan para makapaghanapbuhay
at maging bahagi ng lakas-paggawa, katiyakan para sa kasapatan
ng pagkain at mga pinagkukunang-yaman, abot-kayang pabahay,
pagpapanatili ng kaugalian at pagkakakilanlang kultural (cultural identity)
at iba pang panlipunang aspekto. Ang batas na ito ay malaking tulong
439
sa impormal na sektor sapagkat ayon sa datos na inilabas ng National

Statistics Office (NSO), halos kalahati ng mga bumubuo sa sektor na ito
ay kababaihan.
PY
3. PRESIDENTIAL DECREE 442

Ito ay mas kilala bilang Philippine Labor Code na naisabatas noong
Mayo 1, 1974. Itinuturing ito bilang pangunahing batas ng bansa para sa
mga manggagawa. Ito ay naglalaman ng mga probisyon para sa espesyal
na manggagawa---kabilang ang mga industrial homeworker, kasambahay,
batang manggagawa, at kababaihan---na kabilang sa impormal na sektor.
Batay sa Book 2, Title II of the Labor Code, ito ay may probisyon tungkol sa
pagsasanay na dapat ipagkaloob sa mga manggagawa upang mapaghusay
pa ang kanilang mga kasanayan.
C
O

Ito ay ang Technical Education and Skills Development Act of 1994
na nilagdaan bilang batas noong Agosto 25, 1994. Layunin ng batas na ito
na hikayatin ang kabuuang partisipasyon at pakikiisa ng ibat ibang sektor
ng lipunan gaya ng industriya, paggawa, lokal na pamahalaan, teknikal, at
bokasyonal na mga institusyon upang mapaghusay ang mga kasanayan
para sa pagpapataas o pagpapaibayo ng kalidad ng yamang tao ng ating
bansa. Sa ilalim din nito ay itinalaga ang Technical Education and Skills
Development Authority (TESDA) bilang ahensiya ng pamahalaang itinatag
upang makapagbigay ng edukasyong teknikal.
EP
E

Ito ay tinatawag din bilang Social Security Act of 1997. Itinatadhana
ng batas na ito na tungkulin ng estado na paunlarin, pangalagaan, at
itaguyod ang kagalingang panlipunan at seguridad ng mga manggagawa.
Higit sa lahat kung sila ay dumanas ng pagkakasakit, kapansanan,
panganganak, pagsapit sa katandaan (old age), at kamatayan. Upang
maisakatuparan ito ipinag-utos na lahat ng mga manggagawa sa pribadong
sektor maging ang kabilang sa impormal na sektor ay maging bahagi ng
Social Security System (SSS) bilang ahensiya ng pamahalaan na may
tungkulin para itaguyod ang Panseguruhan ng Kapanatagang Panlipunan
ng mga Pilipino. Sa pamamagitan ng mga personal na kontribusyon ng
mga manggagawa ito ay magsisilbi nilang pondo at maaaring magamit sa
oras ng kanilang pangangailangan.
Ito ay naging batas noong Pebrero 7, 1995 at kinilala bilang
National Heath Insurance Act of 1995. Sa pamamagitan nito ay naitatag
ang Philippine Health Insurance Corporation (Philhealth) na naglalayong
mapagkalooban ang lahat ng mga mamamayang Pilipino ng isang
maayos at sistematikong kaseguruhang pangkalusugan. Nakapaloob sa
440
programang ito na ang pamahalaan ay magkakaloob ng subsidy sa mga

mamamayan na walang sapat na kakayahang pinansiyal sa oras na sila
ay magkaroon ng pangangailangang medikal at pangkalusugan gaya na
lamang ng operasyon at hospitalization program.
C
O
PY

Maliban pa sa mga nabanggit na batas, may iba pang ipinatutupad para sa
mga partikular na sektor ng manggagawang Pilipino tulad ng Magna Carta for Small
Farmers (R.A. 7607), Magna Carta for Small Enterprises (R.A. 6977), at Barangay
Microbusiness Enterprises Act (R.A. 9178). Samantala, ang sumusunod ay ilan sa
mga programa at proyekto ng pamahalaan para sa mga mamamayan na bumubuo sa
impormal na sektor:
1. DOLE INTEGRATED LIVELIHOOD PROGRAM (DILP)
Ang programang ito ay ipinatutupad ng Department of Labor and
Employment (DOLE) na nauukol sa pangkabuhayang pangkaunlaran sa
pamamagitan ng mga pagsasanay ng mga mamamayan partikular na para
sa mga self-employed at mga walang sapat na hanapbuhay.
2. SELF-EMPLOYMENT ASSISTANCE KAUNLARAN PROGRAM (SEA-K)

Isa sa mga pangkabuhayang programa ng Department of Social
Welfare and Development (DSWD) na nagbibigay ng mga gawain at
pagsasanay upang mapaunlad ng mga mahihirap na pamilya ang kanilang
mga kasanayan at makapagsimula ng sariling negosyong pangkabuhayan
at pagtatayo ng mga samahang panlipunan na maaaring magpautang sa
mga kasapi gaya ng Self-Employment Kaunlaran Associations (SKAs).
EP
E
3. INTEGRATED SERVICES FOR LIVELIHOOD ADVANCEMENT OF THE

FISHERFOLKS (ISLA)
Ang proyektong ito ay para sa mga munisipalidad o bayan na ang
pangunahing ikinabubuhay ay pangingisda. Tinutulungan ng pamahalaan
ang mga mangingisda sa pamamagitan ng pagkakaloob ng mga
pagsasanay upang mas mapaghusay pa nila ang kanilang hanapbuhay.
Maliban pa rito, nagtatayo ng mga training center para sa mga mangingisda
at kanilang pamilya upang sanayin sa iba pang alternatibong mga gawaing
pangkabuhayan na maaari nilang pagkunan ng karagdagang kita.
4. CASH-FOR-WORK PROGRAM (CWP)
Ito ay programa ng Department of Social Welfare and Development
(DSWD), na kung saan sa ilalim nito, ang mga biktima ng kalamidad o
mga evacuee ay bibigyan ng kabayaran kapalit ng serbisyong kanilang
isasagawa o pagtulong sa panahon ng rehabilitasyon at rekonstruksiyon
ng mga nasalantang lugar. Ang programang ito ay ipinatutupad ng
pamahalaan bilang pansamantala o alternatibong mapagkukunan ng
kabuhayan o kita ng mga taong nawalan ng hanapbuhay dulot ng mga
nabanggit na sitwasyon.
441
Gawain 7: ULAT SA BAYAN: AYON SA BATAS!
PY
Tunay ngang maganda ang mga batas, programa, at proyekto ng

pamahalaan para sa impormal na sektor. Ngunit, ang kaukulang implementasyon nito
para sa kapakanan ng mga mamamayan at kabuuan ng ekonomiya ng bansa ang
kinakailangang mabigyan ng kasiguraduhan. Kinakailangan ang pagtutulungan ng
pamahalaan at mga mamamayan upang makamit natin ang minimithing pambansang
kaunlaran. Gayumpaman, hindi rin natin masisi ang mga tao kung sila ay maging
bahagi ng impormal na sektor sapagkat ayon nga kay Bernardo Villegas, isang
kilalang ekonomistang Pilipino, Gugustuhin pa ng mga tao ang lumabag sa batas
kaysa magutom o mamamatay. Kung kayat, upang maiwasan ito, marapat lamang na
ang mga mamamayan at pamahalaan ay magkaisa para sa implementasyon ng mga
magagandang batas, programa, at patakarang pang-ekonomiya para sa kabutihan ng
lahat.
C
O
Matapos mong mabasa ang mga teksto tungkol sa mga programa at mga
batas at mga patakarang pang-ekonomiya tungkol sa impormal na sektor, sagutin mo
ang mga pamprosesong tanong na siyang susukat sa antas ng iyong kaalaman at
pang-unawa.
EP
E
1. Batay sa teksto, ano ang bahaging ginagampanan ng pamahalaan upang
mabigyan ng solusyon o mapabuti ang mga mamamayang nasa impormal
na sektor?
2. Sa pamamagitan ng hierarchy list chart, isa-isahin at ipaliwanag ang mga
batas at programa o proyekto ng pamahalaan na may kaugnayan sa
impormal na sektor.
Mga programa, proyekto, o patakarang
pang-ekonomiya na may kaugnayan sa
impormal na sektor
Mga batas na may kaugnayan sa

impormal na sektor
442

Mahusay! Ngayong natapos mo ang mga teksto at mga gawain upang iyong
maunawaan ang konsepto ng impormal na sektor, sa puntong ito ay sukatin mo ang
iyong kaalaman sa pamamagitan ng maikling pagsusulit.
Gawain 8: PORMAL o IPOPORMAL:TAMA o MALI: Sagutin Mo!
EP
E
C
O
PY
Basahin at unawain ang sumusunod na pahayag at tukuyin kung tama o mali.

Lagyan ng salitang PORMAL kung TAMA ang mensahe at IPOPORMAL kung ito ay
MALI.
1. Ang pormal na pagsisimula ng paggamit ng terminong impormal na sektor
ay pinasimulan ni Keith Hart noong taong 1973.
2. Ang International Labour Organization (ILO) ay nagpalabas ng
pandaigdigang batayan ng paglalarawan ng impormal na sektor.
3. Ang impormal na sektor ay tumutukoy sa yunit na nagsasagawa ng
mataas na antas ng organisasyon na may sinusunod na takdang kapital at
pamantayan ng produksiyon.
4. Batay sa 2008 Informal Sector Survey (ISS), mayroong halos 10.5 milyon
ang kabilang sa impormal na sektor.
5. Ang impormal na sektor ay nakarehistro at sumusunod sa batas at
pamantayan ng pamahalaan.
6. Ang Asian Development Bank (ADB) ay nagsagawa ng pag-aaral tungkol
sa ekonomiya at impormal na sektor ng 162 bansa sa daigdig.
7. Ayon sa 2007 BLES NSO Report, ang impormal na sektor ay nakapagambag ng 10-15% sa kabuuang Gross Domestic Product (GDP) ng ating
bansa.
8. Inilarawan ng IBON Foundation ang impormal na sektor bilang sektor na
binubuo ng mga taong isang kahig, isang tuka.
9. Ang karaniwang katangian ng impormal na sektor ay hindi nakarehistro,
hindi nagbabayad ng buwis, at hindi nakapaloob sa legal at pormal na
balangkas ng pamahalaan.
10. Ang impormal na sektor ay kilala rin bilang underground o hidden economy.
Gawain 9: IPORMAL MO! JUMBLED LETTERS!

Suriin ang sumusunod na pahayag o katanungan at tukuyin ang kasagutan sa
pamamagitan ng pagsasaayos ng mga nakalaang titik.
1. Ang bahagi ng ekonomiya na gumagamit ng mababang antas ng
produksiyon at halos wala ang mga kondisyong legal na kinakailangan sa
MIORPALM
AN
ORSKET
pagpapatakbo ng negosyo.
2. Ang tawag sa mahaba at masalimuot na proseso ng pakikipagtransaksiyon
sa pamahalaan.
CITARCUAERUB
DER
EATP
3. Ito ay ang pinagmumulan o nagsisilbing badyet o pondo ng pamahalaan
upang maisagawa ang mga program at proyektong panlipunan. ISUBW
4. Ito ay ipinatutupad ng mga kompanya bilang proteksiyon sa mamimili
443
C
O
PY
laban sa mga depektibong kalakal o serbisyo na maaaring magresulta sa

TRLONOC
kanilang kapahamakan. ITYQAULI
5. Ito ay tumutukoy sa ilegal o walang permisong pangongopya ng mga
pelikula, musika, at iba pa sa anyong CD, VCD, o DVD. ERTFSOAW
IRYCAP
6. Ang programa ng pamahalaan, ayon sa itinatadhana ng R.A. 8425, na
naglalayong iahon sa kahirapan ang mga Pilipinong kabilang sa impormal
na sektor. ALCISO FROERM GENADA
7. Batay sa pag-aaral at sarbey sila ang bumubuo sa halos kalahati ng
kabuuang populasyon ng impormal na sektor. AIHKBANABA
8. Ang itinuturing bilang pangunahing batas ng bansa para sa mga
manggagawa. ENILIPPHP OBLRA OCDE
9. Ang ahensiya ng pamahalaang itinatag upang makapagbigay ng
edukasyong teknikal at kasanayan sa mga Pilipino. EDTSA
10. Ang tawag sa programa ng pamahalaan na may kinalaman sa kalusugan, o
serbisyong medikal para sa mga manggagawa. HTEALHILPH PGRMAOR
Sa puntong ito, maaari mo nang sagutan ang gitnang bahagi ng Pyramid
of Knowledge Chart na kung saan mula sa kaalaman na iyong natutuhan mula sa
iyong mga nabasang teksto ay sasagutin mo ang gitnang bahagi ng chart.
EP
E

sa pagkatuto. Sa aspektong ito ay pupunan mo ang gitnang bahagi ng pyramid of
knowledge chart batay sa mga kaalaman na iyong nakuha mula sa pagbabasa ng
mga teksto. Ang pinakaitaas na bahagi ay pupunan mo lamang pagkatapos ng gawain sa pagnilayan. Iyong ingatan ang iyong pyramid of knowledge chart. Maaari mo
itong ilagay sa iyong portfolio o kuwaderno dahil ito ay iyong kakailanganin hanggang
sa dulong bahagi ng modyul na ito.

ekonomiya?
ekonomiya?
444

Matapos mong maorganisa ang iyong mga paunang kaalaman tungkol
sa impormal na sektor kaugnay ang mga dahilan, epekto, at mga batas na may
kinalaman dito, ihanda ang iyong sarili para sa susunod na bahagi ng aralin upang
higit mong maunawaan ang konsepto ng impormal na sektor.
PAGNILAYAN
C
O
PY
Sa bahaging ito ng aralin ay palalawakin at pagtitibayin mo, bilang

mag-aaral, ang mga nabuo mong kaalaman ukol sa impormal na sektor, mga
dahilan at epekto nito sa ekonomiya, at mga batas, programa, at patakarang
pang-ekonomiya na may kaugnayan dito. Kinakailangan ang mas malalim na
pagtalakay sa kahalagahan ng pamilihan upang maihanda ang iyong sarili sa
pagsasabuhay ng iyong mga natutuhan.
Gawain 11: DISCUSSION WEB! PANGATWIRANAN MO!
EP
E
Ang layunin ng gawaing ito ay masukat ang iyong natutuhan ukol sa impormal
na sektor at sanayin ang kasanayan mo sa sistematikong pangangatwiran. Ikaw
ay gagawa ng katulad na pigura ng discussion web chart na nasa ibaba upang
pangatwiranan kung nakabubuti ba o nakasasama sa ekonomiya ng bansa ang pagiral ng impormal na sektor. Pagkatapos nito ay sasagutin mo ang mga pamprosesong
tanong upang mas maging kongkreto ang iyong kaalaman ukol sa impormal na sektor.
DAHILAN /
PALIWANAG
DAHILAN /
PALIWANAG
NAKAKABUTI
BA O
NAKASASAMA
SA EKONOMIYA
ANG PAG-IRAL NG
IMPORMAL NA
SEKTOR
KONGKLUSYON
1. Ano ang naging batayan mo sa pagbibigay ng desisyon ng kabutihan at
hindi kabutihan ng pagkakaroon ng impormal na sektor sa ekonomiya?
Ipaliwanag.
445
2. Sa anong panig ka nahirapang maglahad ng mga kadahilanan? Bakit?

3. Ano ang pangkalahatang repleksiyon o kongklusyon mong nabuo
tungkol sa pagkakaroon ng impormal na sektor sa ekonomiya ng bansa?
Pangatwiranan ang iyong kasagutan.
Gawain 12: FLASH REPORT: STORY MAP CHART!

Batay sa balita sagutin mo ang mga pamprosesong tanong at bumuo ng isang
story map chart.
Street Vendors, legal sa Olongapo
Posted byOnline Balitaon Nov 30, 2012
C
O
PY

Kung sa Metro Manila ay itinataboy at hinuhuli ang mga street vendor, gagawin
nang legal sa Olongapo City ang paglalako ng paninda sa paligid ng East Bajac
Bajac (EBB) Public Market simula sa Disyembre 1, 2012. Ito ay matapos maisaayos
kamakailan ng pamahalaang lokal ang itinalagang paglalagyan sa mga vendor
sa mismong palengke kung saan hindi sila magiging sagabal sa mga mamimili at
dumaraang sasakyan.

Ayon kay Dr. Arnold Lopez, public market administrator, tugon ito sa nais ni
Mayor James `Bong Gordon, Jr. na malayang makapaghanapbuhay at magkaroon
ng patas na oportunidad ang maliliit na negosyo sa lungsod. Aniya, pangkalahatan
pakinabang ng publiko ang nagbunsod sa Gordon administration na makaisip ng
paraan upang maresolba ang problema ng illegal market vendors.
EP
E

Sa pamamagitan nito ay matitigil na ang reklamo ng mga konsyumer at mga
residente sa pagsisikip ng mga kalyeng nakapaligid sa naturang pamilihan na sanhi
ng malaking abala sa kanila gayundin sa mga sasakyang gumagamit sa mga ito.
Ikinatuwa naman ng mga market vendors ang solusyon na ipatutupad ng city hall.
Sang-ayon po kami sa bagong set-up na naisip ni Mayor Gordon. Proteksiyon

din po ito sa amin na nais kumita sa matinong paraan. Sawa na po kami na palaging
ipinagtatabuyan at kinokotongan at minsan ay pinagmumura pa ng ilang abusadong
kawani ng palengke, ang sabi ni Marco Antonio, pangulo ng EBB Market Vendors
Association. Idinagdag pa ni Dr. Lopez na bastat susunod lamang ng maayos ang
mga vendors sa patakaran ng pamunuan ng palengke ay tahimik at malaya silang
makakapaghanapbuhay. Beth Camia
1. Tungkol saan ang balita?
2. Sa pamamagitan ng story map chart na nasa susunod na pahina, isulat
mo sa loob ng kahon ang mga pinakatampok na mahahalagang detalye
ng balita.
3. Sa iyong palagay, makatuwiran ba ang inilalahad ng balita? Bakit?
446
Gawain 13: PANGKATANG GAWAIN: SOCIO-POLITICAL CARICATURE
C
O
PY
Ang inyong pangkat ay gagawa ng isang socio-political caricature na kung saan

maglalaman ng larawang guhit bilang representasyon o sumasalamin ng impormal na
sektor. Ito ay dapat naglalaman ng mga elemento ng impormal na sektor sa aspektong
kadahilanan, epekto, at mga batas o patakarang pang-ekonomiya ukol dito. Upang
maisagawa nang maayos ang presentasyon. Isaalang-alang ang sumusunod na
pamprosesong tanong at ang bawat presentasyon ay bibigyan ng marka o puntos
gamit ang rubrik na nasa ibaba.
EP
E
1. Ano-ano ang pangunahing konsepto ng impormal na sektor ang inyong

ipinakita sa caricature?
2. Isa-isahin at ipaliwanag ang mga simbolismong inyong ginamit para ilahad
ang mensahe ng caricature.
3. Sa iyong palagay, maliwanag bang naipapakita ng inyong larawan ang
konsepto ng impormal na sektor? Pangatwiranan ang inyong sagot.
RUBRIK PARA SA SOCIO-POLITICAL CARICATURE
Pamantayan
Indikador
Natamong
Puntos
10
Akma ang kabuuang

caricature sa hinihinging
Kaangkupan sa Tema mensahe at tema para sa
impormal na sektor.
Puntos
Paglalahad ng
Pananaw/Kaisipan
Mahusay na nailahad ang

pananaw/kaisipan gamit ang
mga elemento o simbolismo.
Masining na ipinakita ang

Presentasyong Biswal ideya batay sa kabuuang
larawan.
Kabuuang Puntos
10
10
30
447

Ngayong may sapat ka nang kaalaman tungkol sa impormal na sektor
at mga konseptong may kaugnayan dito ay sagutan mo na ang pyramid of
knowledge chart.
EP
E
C
O
PY

sa pagkatuto. Sa aspektong ito ay pupunan mo na ang pinakataas na bahagi ng
pyramid of knowledge chart batay sa kabuuang mga kaalaman na iyong nakuha mula
sa pagbabasa ng mga teksto. Iyong ingatan ang iyong pyramid of knowledge chart,
maaari mo itong ilagay sa iyong portfolio o kuwaderno dahil ito ay iyong kakailanganin
hanggang sa dulong bahagi ng modyul na ito.

ekonomiya?
MAHUSAY! Napagtagumpayan mong isagawa ang mga iniatang na gawain!!
448
PANIMULA
No man is an island. Ito ay isang popular na kasabihang nagsasaad na walang
tao sa mundo ang maaaring mabuhay nang mag-isa. Nagpapatunay ito na sa buhay
ay kailangan natin ng karamay o kasama. Ang konseptong ito ay hindi lamang akma
sa tao kundi maging sa isang bansa. Sa larangan ng mga bansa, ang kasabihang
ito ay makikita sa pampolitika, panlipunan, at higit sa lahat sa pang-ekonomikong
usaping na masasalamin sa pamamagitan ng pakikipagkalakalan.
PY
Kaugnay nito, ang araling ito ay patungkol sa kalagayan, kalakaran,

at kahalagahan ng kalakalang panlabas ng Pilipinas. May mga inihandang
mapanghamong mga gawain at mga tekstong babasahin na siyang makapagbibigay
sa iyo ng mga kaalaman at impormasyon upang mabigyang-linaw kung ano ang
kalakalang panlabas at bakit ito nagaganap sa pagitan ng Pilipinas at ibang bansa sa
daigdig.
C
O
Sa pagtatapos ng araling ito inaasahang ikaw ay nakapagtataya ng kalakaran

o sitwasyon ng kalakalang panlabas ng Pilipinas, napahahalagahan ang bahaging
ginagampanan ng kalakalang panlabas sa ekonomiya ng ating bansa, at nasusuri ang
ugnayan at mga patakarang pang-ekonomiya ng Pilipinas sa ibat ibang samahan o
organisasyong may kinalaman sa kalakalang pandaigdig.
EP
E
ALAMIN
ARALIN 6
ANG PILIPINAS AT ANG KALAKALANG PANLABAS
Matapos mong matutuhan ang impormal na sektor at ang mga dahilan

at epekto ng pag-iral nito, sa bahaging ito naman ay iyong tutuklasin ang tungkol
sa kalakalang panlabas ng Pilipinas. Upang higit na maging makabuluhan at
mapukaw ang iyong interes halinat simulan mo munang gawin at sagutin ang
susunod na gawain.
Gawain 1: COUNTRY & FLAG HUNT

Ayusin ang mga titik na nasa loob ng kahon sa HANAY A upang mabuo ang
pangalan ng bansang tinutukoy at pagkatapos ay piliin ang titik ng katumbas na
watawat nito sa HANAY B.
449
HANAY B
EP
E
C
O
PY
HANAY A
450
HANAY B
EP
E
C
O
PY
HANAY A
Pinagkunan: http://www.worldatlas.com/aatlas/world.
htm Retrieved on November 7, 2014
1. Alin sa mga bansang ito ang naging madali o mahirap sagutin at hanapin?
Bakit?
2. Paano nakatulong ang iyong paunang kaalaman sa heograpiya at
kasaysayan ng daigdig upang madali mong masagutan ang bawat bilang?
3. Sa iyong palagay, sa paanong paraan nagkakaroon ng ugnayan ang mga
bansang ito sa Pilipinas?
451
Gawain 2: HANAP-SALITA
Hanapin ang sumusunod na salita sa word box. Ang mga ito ay maaaring nasa
anyo pababa, pahalang, pataas, o pabaliktad.
BARTER
EXPORT
LANGIS
BATAS
GALLEON
PRUTAS
BIGAS
GINTO
TABAKO
DOLYAR
IMPORT
TARIPA
ELECTRONICS
KALAKALAN
QUOTA
EP
E
C
O
PY
1. Alin sa mga ito ang bago o hindi gaanong pamilyar sa iyo? Bakit?
2. Sa iyong sariling opinyon, paano kaya nagkakaroon ng ugnayan sa bawat
isa ang mga salitang iyong hinanap? Ipaliwanag.
Gawain 3: TOWER OF KNOWLEDGE

Ang gawaing ito ay naglalayong matutukan ang baitang ng iyong kaunlaran
sa pagkatuto. Sa aspektong ito ay sasagutin mo ang katanungang nasa kahon. Isulat
mo sa bahaging SIMULA ang iyong inisyal na kasagutan. Samantalang ang bahagi ng
GITNA at WAKAS ay sasagutan mo lamang sa iba pang bahagi ng iyong paglalakbay
sa araling ito.
452
W
A
K
A
S
G
I
T
N
A
S
I
M
U
L
A
PY
Paano mo ilalarawan ang pakikipag-ugnayan ng Pilipinas sa ibang

bansa sa larangan ng kalakalan at ano ang bahaging ginagampanan
nito sa ekonomiya ng bansa?
PAUNLARIN
C
O
Matapos mong maorganisa ang iyong mga paunang kaalaman tungkol sa kalakalang
panlabas ng Pilipinas, ihanda ang iyong sarili para sa susunod na bahagi ng aralin
upang higit mong maunawaan ang mas malalim ang paksang ito.
EP
E

sa paksang-aralin, ngayon naman ay iyong lilinangin ang mga kaisipan/
kaalamang ito sa tulong ng mga teksto at mga gawaing sadyang inihanda
upang maging sanggunian mo ng impormasyon. Ang pinakatiyak na layunin
ng bahaging ito ay matutuhan mo bilang mag-aaral ang mahahalagang
ideya o konsepto tungkol sa ugnayan ng pamilihan at pamahalaan.
Inaasahang magagabayan ka ng mga inihandang gawain at teksto upang
mailarawan at masuri ang pakikipag-ugnayan ng Pilipinas sa ibang bansa
sa larangan ng kalakalan. Umpisahan mo ito sa pamamagitan ng unang
gawain na nasa ibaba.
ANG PRINSIPYO NG KALAKALANG PANLABAS

Isang batayang katootohanan na may mga produkto at serbisyong hindi
kayang matugunan sa loob ng isang lokal na pamilihan ng isang bansa. Kung kayat
nagaganap ang tinatawag nating kalakalang panlabas sa pagitan ng mga bansa.
Ayon sa Oxford Dictionary of Economics, ang kalakalang panlabas ay tumutukoy sa
pagpapalitan ng mga produkto at serbisyo ng mga bansa. Pangunahing layunin nito
453
ay matugunan ang mga pangangailangan. Nagaganap ang ganitong ugnayan ng mga

bansa dulot ng kakapusan sa likas na yaman at iba pang mga salik upang maisagawa
ang produksiyon. Halimbawa, ang ating bansa ay sagana sa mga produktong
agrikultural gaya ng bigas, mais, gulay, at mga prutas subalit salat naman tayo sa
produktong langis at petrolyo kung kayat tayo ay umaasa sa produksiyon ng ibang
bansa. Ang ganitong sitwasyon ang nagbibigay ng batayan kung bakit umiiral ang
kalakalang panlabas.
C
O
PY

Kaugnay nito, ang pag-iral ng sistema ng kalakalang panlabas ay hindi na bago.
Kung ating babalikan ang kasaysayan, bago pa man dumating ang mga Espanyol, ang
mga sinaunang Pilipino ay nakikipagpalitan na ng kalakal sa ilalim ng sistemang barter
sa mga Arabo, Tsino, Hapones, Indian, at iba pang dayuhan. Sa ilalim ng sistemang
barter, ang batayan ng pagpapalitan ng kalakal o produkto ay nakabatay ayon sa kung
ano ang pangangailangan at kagustuhan ng isang bansa. Nang dumating ang mga
Espanyol, Amerikano, at Hapones kasabay ng kanilang pananakop sa Pilipinas, ay
lumawak ang sistema ng ating pakikipagkalakalan sa ibang mga bansa.
EP
E
Sa kabilang dako, kaalinsabay ng pagbabago ng panahon at pag-unlad

ng disiplina ng pag-aaral ng ekonomiks ay sumibol ang ibat ibang mga teorya o
pananaw ng mga ekonomista tungkol sa kalakalang panlabas na siyang nagdulot
ng malawakang pagbabago mula sa sistemang barter noong sinaunang panahon.
Ang absolute advantage at comparative advantage theory ang nagiging basehan ng
mga bansa para sumali sa pandaigdigang kalakalan. Ang export ay tumutukoy sa
pagluluwas ng mga produkto o serbisyo sa pandaigdigang pamilihan, samantalang
ang import ay tumutukoy sa pagpasok sa lokal na pamilihan ng mga produkto o
serbisyo mula sa ibang bansa.
Ang absolute advantage theory, ay pinanukala ni Adam Smith. Ito ay kaalinsabay

ng pagkakalathala ng kaniyang aklat na An Inquiry into the Nature and Causes of the
Wealth of Nations noong 1176. Isinasaad ng teoryang ito na ang isang bansa ay
dapat na magpakadalubhasa sa paglikha ng mga produkto. Subalit, paano malalaman
ng isang bansa kung anong produkto o serbisyo ang dapat niyang pagtuunan o
pagkadalubhasaang iprodyus? Ang kaisipang ito ay mabisang mauunawaan gamit
ang talahanayang na nasa ibaba.
Bansa
A
B
Kabuuan
Dami ng
Sapatos
10
5
15
Dami ng Pantalon
8
24
32
Ipagpalagay batay sa talahanayan na may dalawang bansa: A at B. Sila ay

nagpoprodyus ng dalawang uri ng produkto: sapatos at pantalon. Ibat ibang kasanayan
ang kailangan upang makapagprodyus ng mga nabanggit na produkto. Ipagpalagay
454
ring ang mga manggagawa sa bansang A at B ay kayang makagawa ng nabanggit

na kabuuang dami ng sapatos at pantalon sa loob ng isang araw. Samakatuwid,
ang pagiging produktibo ng paggawa ang siyang magsasabi kung gaano karami
ang maaaring magawang sapatos at pantalon. Kung kayat ang bansang A ang may
absolute advantage sa produksiyon ng sapatos at ang bansang B naman ay mas
efficient sa pagprodyus ng pantalon.
PY
Ano naman ang maaaring maganap na sitwasyon kung ang isang bansa ay
may absolute advantage sa pagprodyus ng parehong produkto. Bakit mayroon pa ring
kalakalan? Ipagpalagay na may dalawang bansa C at D. Ang mga produkto ay mais at
t-shirts. Ang pagiging produktibo ng isang manggagawa ay makikita sa talahanayan.
Sako ng Mais
20
4
24
T-Shirts
10
8
18
C
O
Bansa
C
D
Kabuuan
EP
E
Batay sa talahanayan, kayang iprodyus ng bansang C ang mais at t-shirt na

mas efficient kaysa sa bansang D. Samakatuwid, mayroon siyang absolute advantage
sa pagprodyus ng mais at t-shirts. Kung tutuusin, kaya niyang magprodyus ng mais
ng limang beses ang dami kompara sa bansang D. Kaya rin ng bansang C na
magprodyus ng 1.25 na beses sa kayang iprodyus na t-shirts ng bansang D. Ngunit
may comparative advantage ang bansang C sa pagprodyus ng mais; ang bansang
D naman ay may comparative advantage sa paggawa ng t-shirts. Sa kabilang dako,
maaari ding ipaliwanag ang comparative advantage gamit ang konsepto ng opportunity
cost.
Para makagawa ng 10 pang t-shirts, kailangang isuko ng bansang C ang 20

sako ng mais. Ang opportunity cost ng pagprodyus ng isang t-shirt ay dalawang sako
ng mais. Para sa bansang D upang makagawa ng 8 pang t-shirts, kailangang isuko
ang 2 sako ng mais. Samakatwid, ang opportunity cost ng pagprodyus ng isang t-shirt
ay kalahating sako ng mais. May mas mababang opportunity cost sa pagprodyus
ng t-shirt ang bansang D, kaya may comparative advantage ang bansang D sa
pagprodyus ng t-shirt.
Kung kayat masasabi nating ang isang bansa ay may comparative advantage
sa paggawa ng isang bagay o serbisyo kapag kaya niyang gawin ang produkto
o serbisyo nang mas efficient kompara sa ibang uri ng produkto o serbisyo sa
larangan ng kanyang paghahambing sa ibang bansa. Ang mga bansa ay dapat na
magpakadalubhasa at mag-export ng mga produkto o serbisyo kung saan siya ay may
comparative advantage at mag-import na lamang ng mga produkto o serbisyo na wala
siyang comparative advantage sa pagprodyus.
455
Gawain 4: TEKS-TO-GRAPH LIST

Basahin at unawain ang tekstong nasa kahon at pagkatapos, sagutin ang mga
pamprosesong tanong gamit ang graphic organizer sa susunod na pahina.
KALAKALANG PANLABAS
Ito ay nagaganap
dahil ___________
PY
Ito ay tumutukoy
sa ______________
C
O
1. Tungkol saan ang tekstong iyong binasa?

2. Bakit nagkakaroon ng kalakalan sa pagitan ng mga bansa?
3. Paano binago ng pag-unlad ng pag-aaral ng ekonomiks ang kaisipan
tungkol sa kalakalang panlabas?
EP
E
Gawain 5: T-CHART: ABSOLUTE o COMPARATIVE

Sa pamamagitan ng t-tsart ay paghambingin mo ang dalawang batayan o kalakaran
ng kalakalang panlabas ng isang bansa batay sa tekstong iyong nabasa.
A. Batay sa Paglikha ng Produkto o Serbisyo:
ABSOLUTE
ADVANTAGE
COMPARATIVE
ADVANTAGE
B. Batay sa Pakinabang sa kalakalan:

ABSOLUTE
ADVANTAGE
COMPARATIVE
ADVANTAGE
456
Ang Kalakalang Panlabas ng Pilipinas

Upang maunawaan ang takbo ng kalakalang panlabas ng isang bansa ay
sinusuri ang tinatawag nating balance of payment (BOP), na siyang nagsisilbing sukatan
ng pandaigdigang gawaing pang-ekonomiya ng isang bansa. Ito rin ang nagpapakita
ng talaan ng transaksiyon ng isang bansa sa ibat ibang bahagi ng mundo. Samantala,
ang balance of trade (BOT) naman ay makukuha sa pamamagitan ng pagbabawas ng
halaga ng kalakal na inaangkat (import) sa halaga ng kalakal na iniluluwas (export).
C
O
PY
Kaugnay nito, sa paglipas ng panahon, patuloy na lumalawak ang pakikipagugnayan ng ating bansa sa larangan ng kalakalan. Ayon sa June 2014 na ulat na
inilabas ng Philippine Statistics Authority (PSA) o dating kilala bilang National Statistics
Office (NSO), tumaas ng 21.3% ang kabuuang kita ng Pilipinas mula sa pagluluwas
(export) ng mga produkto. Batay sa June 2014 tayo ay kumita ng $5.444 bilyong
dolyar kumpara sa $4.490 bilyong dolyar na kinita ng bansa noong June 2013. Ang
talahanayan sa ibaba ay nagpapakita ng kabuuang datos tungkol sa ating pagluluwas
(export).
Merchandise Exports Performance of the Philippines as of June 2014
June
2014
2013r
5,444.41
4,490.20
EP
E
TOTAL EXPORTS
FOB Value in Million
US Dollars
Year-on-Year Growth
(Percent)
Electronic Products
FOB Value in Million
US Dollars
Year-on-Year Growth
(Percent)
21.3
4.1
2,220.56
2,006.19
10.7
- 2.2
Pinagkunan: http://www.census.gov.ph/content/merchandise-exports-performance-june-2014 Retrieved on November 7, 2014
Ayon sa PSA, ang itinuturong kadahilanan ng pagtaas na ito ay dulot ng

paglaki at pagbuti ng kita ng bansa sa walong uri ng produktong iniluluwas. Ang
mga produktong nagrehistro ng malaking antas ng paglago ng kita sa pagluluwas
ay ang machinery and transport equipment, bananas (fresh), other mineral products,
other manufactures, articles of apparel and clothing accessories, ignition wiring set
and other wiring sets used in vehicles, aircrafts and ships, at electronic products
and chemicals. Tanging ang cathodes and sections of cathodes at refined copper
ang bumuo sa sampung nangungunang produktong panluwas ng Pilipinas (Top 10
Exporting Products of the Philippines). Subalit, ang dalawang huling nabanggit na
produkto ay walang naitalang ulat noong Hunyo 2013 kung kayat hindi malaman ang
naging growth rate nito. Ang talahanayan sa ibaba ang magpapakita ng kompletong
Top 10 Exporting Products of the Philippines as of June 2014.
457
Top 10 Philippine Export to All Countries: June 2014p

(Year-on-Year Growth in Percent)
Gainers
Losers
Machinery & Transport Equipment
120.4
Woodcrafts and
Furniture
-9.9
Bananas (Fresh)
98.9
Other Mineral Products
74.2
Other Manufactures
67.8
44.5
32.5
10.7
Chemicals
Cathodes & Sections of Cathodes, of
Refined Copper
C
O
Electronic Products
PY
Articles of Apparel and Clothing

Accessories
Ignition Wiring Set and Other Wiring Sets
Used in Vehicles, Aircrafts and Ships
0.1
a/
p-preliminary, r-revised,a/ - growth rate not computed, with zero value in June 2013
Pinagkunan: http://www.census.gov.ph/content/merchandise-exports-performance-june-2014 Retrieved on November 7, 2014
EP
E
Batay sa talahanayan, ayon sa PSA, ang electronics products ang siyang

nangungunang produktong panluwas ng Pilipinas na nagrehistro ng $2.221 bilyon. Ito
ay bumuo sa 40.8% ng kabuuang kita ng Pilipinas mula sa pagluluwas (export). Ito ay
nagtala ng 10.7% na bahagdan mula sa kabuuang $2.006 bilyon noong June 2013.
Samantala, ang other manufactures ang pumangalawa na may pinakalamalaking

kita noong June 2014. Ito ay may kabuuang halagang $537.67 milyon na may pagtaas
ng 67.8% mula sa dating $321.00 milyon noong June 2013. Ang machinery and
transport equipment, naman ang pumangatlo na nagtala ng 7.2% sa kabuuang kita
ng bansa. Ito ay may kabuuang halaga na $390.83 milyong dolyar at nakapagtala ng
120.4% kung ihahambing sa $177.37 milyong dolyar noong June 2013. Pumangapat naman ang other mineral products na may kitang $321.31 milyon. Ito ay nagambag ng 5.9% sa kabuuang kita ng bansa at nagtala ng 74.2% ng pagtaas mula
sa $184.47 milyong dolyar noong June 2013. At ang woodcrafts and furnitures ang
siyang panglima na may kinita na $253.41 milyon o kabuuang ambag na 4.7% sa kita
ng pagluluwas ng bansa. Subalit, ito ay nagtala ng kabuuang -9.9% ng pagbaba kung
ihahambing sa nakaraang June 2013 na $281.12 milyon.
Ang pigura sa susunod na pahina ay inilabas ng Philippine Statistics Authority
(PSA) na nagpapakita ng Philippine Top Five Exports at paghahambing ng datos nito
sa pagitan ng taong June 2013 at June 2014.
458
PY
Pinagkunan: http://www.census.gov.ph/content/merchandise-exports-performance-june-2014
Retrieved on November 7, 2014
EP
E
C
O
Sa kabilang dako, sa larangan naman ng mga commodity group, ang

manufactured goods ang siyang nanguna sa kabuuang kita. Ito ay nagtala ng $4.301
bilyon at bumuo sa 79% ng kabuaang kita sa pagluluwas. Ito ay tumaas ng 15.7%
batay sa $3.716 bilyon na kita nito noong June 2013. Ang mineral products naman ay
mayroong 8.9% na bahagi at may pagtaas na 85.1% batay sa kinita nitong $468.03
milyong dolyar. Ang total agro-based products naman ay may 8.5% na bahagi at may
kabuuang kita na $464.21 milyon. Ito ay tumaas ng 44% mula sa $322.46 milyon na
kita noong June 2013. Maliban pa dito, ang special transactions ay bumuo sa 3.4%
at tumaas ng 98.0% batay sa kinita na $186.10 milyon kung ihahambing sa $93.99
milyon na kita noong June 2013. Ang forest products naman ay nagbahagi ng 0.1%
sa kabuuang kita ng bansa at tumaas ng 24% batay sa $6.70 milyon na kinita nito
ngayong June 2014 kumpara sa $5.40 milyon noong June 2013. At ang petroleum
product ay nagtala ng 0.001% at bumaba ng 99.9% mula sa $89.37 milyon noong
June 2013 sa $61 ngayong June 2014.
Ang pigura sa ibaba ay naglalarawan ng Philippine Exports by Commodity

Groups ayon sa ulat ng PSA.
Pinagkunan: http://www.census.gov.ph/content/commoditygroups-exports-performance-june-2014
459
Kaugnay nito, kung pagbabatayan naman ang mga bansa kung saan tayo
ay pagluluwas, batay sa June 2014 ulat na inilabas ng PSA, na ang Japan partikular
na ang Okinawa ang siyang pinaka-nangungunang destinasyon ng mga produktong
Pilipino. Ito ay mayroong kabuuang $955.58 milyon na kabilang sa 17.6% ng kabuuang
kita ng ating bansa sa export ngayong June 2014. Pangalawa, ang Peoples Republic
of China (PROC) na mayroong 15.8%. Ito ay katumbas na halagang $859.38 milyon.
Pangatlo ang United States of America na mayroong 13.8% o kabuuang $751.68
milyon sa kabuuang kita ng bansa. Pang-apat ay ang Hongkong na mayroong 9% o
katumbas na $487.74 milyon at panlima ang Singapore na may nairehistrong 6.9% o
$377.97 milyon sa kabuuang kita ng bansa sa pagluluwas.
Taiwan
3.5%
Thailand
3.5%
Korea, Republic of
3.9%
Japan
17.6%
C
O
Others
16.9%
PY
Para sa kompletong listahan ng Philippine Top Ten Exports by Country,

tunghayan ang pigurang nasa ibaba.
EP
E
Germany
4.5%
Australia
4.7%
Singapore
6.9%
China, Peoples
Republic of
15.8%
United States of
America
13.8%
Hong Kong
9.0%
Pinagkunan: http://www.census.gov.ph/content/philippine-tpten-ecports-bycountry-performance-june-2014
Samantala, kung pagbabatayan naman ang economic bloc, ang ating bansa
ay may pinakamalaking pagluluwas ng mga produkto at serbisyo sa mga bansa sa
East Asia. Ito ay may katumbas na 49.9% o & 2.714 bilyong dolyar; pangalawa ay sa
mga bansang miyembro ng ASEAN na nakapagtala ng 14.2.% o may katumbas na
halaga na $770.46 milyong dolyar; pangatlo ay sa mga bansang kasapi ng European
Union na mayroong 10.2% o kabuuang $556.51 milyong dolyar.
Ito ay maipapakita ng pigura na nasa susunod na pahina.
460
PY
Notes:
1/ includes China, Hongkong, Japan, Macau, Mongolia, N. Korea, S. Korea, Taiwan
2/ includes Brunei Darussalam, Cambodia, Indonesia, Laos, Malaysia, Myanmar, Singapore, Thailand, Vietnam
3/ includes Alaska and Hawaii
4/ includes Austria, Belgium, Bulgaria, Cyprus, Czech Republic, Denmark, Estonia, Finland, France, Germany, Greece, Hungary, Ireland, Italy, Latvia,
Pinagkunan:
http://www.census.gov.ph/content/philippine
economic
bloc-june-2014
Retrieved
Lithuania, Luxembourg,
Malta, Netherlands, Poland, Portugal, Romania,exports
Slovakia, by
Slovenia,
Spain, Sweden,
and UK Great
Britain. on November 7, 2014
C
O
Sa kabilang banda, ang import ng ating bansa ayon sa Philippine Statistical

Authority, kung ihahambing sa nakaraang June 2013 ay bumaba ng 3.6% batay sa
naitalang $4.716 bilyon. Ito rin ay mas mababa kumpara sa $4.890 bilyon ng nakaraang
June 2013. Ayon sa ahensiyang nabanggit, ang pagbaba na ito ay dulot ng pagbaba
ng tatlong pangunahing produkto. Ito ay ang industrial machinery & equipments,
electronics products, at other food and live animals.
EP
E
Maliban pa rito, ang balance of trade in goods (BOT-G) ng ating bansa para sa
June 2014 ay nagtala ng surplus na $731 milyon kompara sa $399 milyon na deficit
noong June 2013. Ito ay mabisang maipapaliwanag gamit ang pigurang nasa ibaba.
Pinagkunan: http://www.census.gov.ph/content/philippine trade performances-june-2014

Kung pagbabatayan naman ang Philippine Top Five Imports, ang mineral fuels
at lubricants and related materials ang siyang nanguna. Ito ay nakapag-ambag ng
kabuuang 24.7% o may katumbas na halagang $1.167 bilyon. Ito ay nagtala ng pagtaas
na 9.4% kung ikukumpara sa $1.066 bilyon noong June 2013. Pumapangalawa
rito ay ang electronic products na mayroong 18.1% at may halagang $1.097 bilyon
461
C
O
PY
ngayong June 2014. Ito ay bumaba ng 22% mula sa $1.097 bilyon noong June 2013.
Pangatlo naman ang transport equipments, na nagrehistro ng 10.2% sa kabuuang
imports ng bansa sa halagang $479.28 milyon. Ito ay may pagtaas ng 13.9% mula
sa dating $420.92 milyong dolyar. Pang-apat naman ay ang industrial machinery and
equipments na nakapagtala ng 4.5% bahagi na may kabuuang halaga na $211.97
milyon. Ito ay bumaba ng 32.9% mula sa dating $315.81.74 milyon noong June 2013.
Panlima ay ang other food and live animals na may 3.3% na bahagi sa kabuuang
imports ng ating bansa sa halagang $156.23 milyon. Ito ay bumaba ng 3.3% mula
sa dating $161.64 milyon noong June 2013. Ang pigura sa ibaba ay nagpapakita ng
Philippine Top Five Imports.
Pinagkunan: http://www.census.gov.ph/content/philippine top five imports-june-2014

EP
E
Samantala, sa larangan naman ng ating ugnayan hinggil sa import ang

bansang nagkakaroon tayo ng pangunahing pag-aangkat ay ang Peoples Republic of
China. Ito ay nakapagtala ng 17.2% o kabuuang $809.64 milyon ngayong June 2014.
Nakapagtala ito ng pagtaas na 17.9% kung ihahambing sa $686.79 milyon noong
June 2013. Ang Republic of Korea naman ang pumangalawa na nakapagtala ng 6.8%
ng kabuuang import o may halagang $461.33 milyon. Ang Japan partikular na ang
lungsod ng Okinawa ang pumangatlo na mayroong 9.6% o katumbas na $451.71
milyong dolyar sa kabuuang import ng Pilipinas. Pang-apat ay ang United States
of America na mayroong 7.6% o kabuuang $445.44 milyon at ang panlima ay ang
Singapore na nakapagtala ng 6.8% o katumbas na $319.54 milyong dolyar ngayong
June 2014.

Ang kabuuang datos ng Philippine Top Ten Imports by Country ay makikita sa
pigura sa ibaba ayon sa ulat ng Philippine Statistics Authority (PSA).
462
Peoples Republic of
China
17.2%
Others
23.4%
Korea, Republic of
9.8%
Russian Federation
4.3%
Taiwan
4.7%
Japan
9.6%
Thailand
5.5%
Saudi Arabia
5.8%
United States of
America
7.6%
PY
Malaysia
5.3%
Singapore
6.8%
Pinagkunan: http://www.census.gov.ph/content/philippine top ten imports-by country-june-2014

C
O
Gawain 6: IMPORT o EXPORT: I-VENN DIAGRAM MO!
EP
E
Mahahalagang Datos
Basahin at unawain ang teksto tungkol sa kalakalang panlabas ng Pilipinas.

Layunin ng gawaing na ito na masuri mo ang mahahalagang datos o impormasyon
tungkol sa kalakalang panlabas ng Pilipinas. Pagkatapos ay sagutin mo ang mga
pamprosesong tanong at punan ang Venn diagram.
PAGKAKAIBA
IMPORT
Mahahalagang Datos
EXPORT
PAGKAKATULAD
1. Tungkol saan ang tekstong iyong binasa?
2. Paano mo ilalarawan ang takbo ng kalakalang panlabas ng Pilipinas?
3. Batay sa datos na inilahad ng teksto, pagkomparahin ang export at
import ng ating bansa sa pamamagitan ng paglalahad ng mahahalagang
impormasyon.
463
Ang Ugnayan ng Pilipinas sa mga Samahang Pandaigdig: WTO; APEC, ASEAN

Ang pagkakaroon ng ugnayan ng mga bansa sa daigdig ay mas higit na
pinagbubuti sa pamamagitan ng kalakalang panlabas. Ito ay nagsisilbing pamamaraan
upang ang bawat bansa ay magkaroon ng ugnayang internasyonal kasabay ng
mabilisang pagbabago sa lahat ng aspekto ng pamumuhay ng tao, maging ito ay
sa sistema ng edukasyon, komunikasyon, transportasyon, teknolohiya, at maging sa
industriyalisasyon. Sa kasalukuyang panahon, higit na akma ang kasabihang walang
sinoman ang nabubuhay para sa sarili lamang o sa wikang Ingles ang kasabihang
No Man is an Island.
PY
Kaugnay nito, sa kasalukuyang panahon, ang pakikipagkalakalan ay higit na

ginawang sistematiko. Ito ay naging ganap sa pamamagitan ng pagtatatag ng mga
samahang pandaigdig o international organization na naglalayong palawakin ang
ugnayan ng mga bansa sa larangan ng kalakalang panlabas.
WORLD TRADE ORGANIZATION (WTO)
Pinagkunan:http://www.brettonwoods.org/sites/default/files/photos/WTO-logo-1.png Retrieved on
November 7, 2014
C
O
Ilan sa mga samahang pandaigdigang pang-ekonomiko na kabilang ang ating

bansa ay ang sumusunod:
EP
E
Ang pandaigdigang samahang ito ay pormal na pinasinayaan at nabuo noong

Enero 1, 1995. Ito ang naging kapalit ng General Agreement of Tariffs and Trade
(GATT). Ang pagkakatatag nito ay alinsunod sa naging resulta ng usapin sa Uruguay
Round sa pamamagitan ng paglagda sa Marrakech Agreement sa Marrakech,
Morroco noong Abril 15, 1944. Subalit, kaiba sa GATT, ang WTO ay may pormal na
estrukturang institusyonal at ang pinakamataas na lupong nagpapasya sa WTO ay
ang Ministerial Conference, samantalang ang GATT ay walang ganap na estruktura.
Ang punong himpilan ng WTO ay matatagpuan sa Geneva, Switzerland.
Ito ay kinikilala bilang samahang namamahala sa pandaigdigang patakaran
ng sistema ng kalakalan o global trading system sa pagitan ng mga kasaping estado
o member states. Maliban pa rito, ito rin ang siyang nagbibigay ng solusyon sa mga
problema, usapin, sigalot, o pagtatalo ng mga kasaping estado.
Sa kasalukuyan, ito ay binubuo ng 160 bansang kasapi. Bilang isang samahang
internasyonal, ang pagsapi o pagpasok sa organisasyong ito ay sumusunod sa mahigpit
na proseso. Ang isang bansang nagnais na maging kasapi ay kailangang magpasa
ng aplikasyon sa Executive Council inilarawan ang kalagayan ng kanyang ekonomiya
at mga patakarang pangkalakalan. Ang pagtanggap bilang kasapi ng samahang
ito ay tumatagal ng halos ilang taon sapagkat masusing sinusuri ng samahan hindi
464
lamang ang kalagayang pang-ekonomiko ng isang bansa kundi maging aspektong

pampolitika at panlipunan. Kapag ito ay naaprubahan, ang isang bansa ay lalagda sa
isang kasunduan o protocol na naglalaman ng mga alituntuning dapat sundin ng isang
kasaping bansa.
PY
Ang mga pangunahing misyon ng World Trade Organization (WTO) ay ang

sumusunod:
99 Pagsusulong ng isang maayos at malayang kalakalan sa pamamagitan
ng pagpapababa sa mga hadlang sa kalakalan (trade barriers);
99 Pagkakaloob ng mga plataporma para sa negosasyon at nakahandang
magbigay tulong-teknikal at pagsasanay para sa mga papaunlad na
bansa (developing countries);
99 Mamagitan sa mga pagtatalo ng mga kasaping bansa kaugnay sa mga
patakaran o magpataw ng trade sanction laban sa isang kasaping hindi
umaayon sa desisyon o pasya ng samahan;
C
O
Ang pagiging kasapi ng Pilipinas sa World Trade Organization (WTO) ay isang

malaking bagay upang magkaroon ng maayos at mabilis na pakikipag-ugnayan ang
ating bansa sa iba pang kasapi ng naturang samahan. Ito ay magdudulot sa ating
bansa ng maayos na takbo ng sistema ng kalakalang panlabas at makatutulong
upang magkaroon ng mababang taripa o buwis sa produktong ating iniluluwas sa
mga bansang kasapi nito. Ayon sa aklat na Ekonomiks: Konsepto at Aplikasyon
nina Balitao et. al. (2012) ang World Trade Organization upang maging maayos ang
sistema ng pakikipagkalakalan ay ipinasusunod ang sumusunod na prinsipyo:
EP
E
99 Nararapat na ang sistemang pangkalakalan ay walang bahid ng

diskriminasyon.
99 Mas kaaya-aya kung magiging malaya ang sistemang pangkalakalan sa
pamamagitan ng pagbabawas ng mga hadlang-pangkalakalan;
99 Nararapat na matiyak ang kalalabasan ng sistemang pangkalakalan,
partikular kung tiyak ang mga dayuhang kompanya at pamahalaan na
hindi daragdagan ang mga hadlang pang-ekonomiko at manatiling bukas
ang pamilihan;
99 Ang sistemang pangkalakalan ay nararapat maging mas kompetetibo;
99 Ito ay nararapat na mas katanggap-tanggap sa mga bansang hindi
gaanong maunlad.
99 Ang larawan sa ibaba ay nagpapakita ng mapa ng mga bansang kabilang,
hindi-kabilang, observer status, at mga bansang nasa representasyon ng
European Union sa WTO.
465
PY
mga bansang kasapi
mga bansang kinakatawan ng European Union
C
O
observer status
mga bansang hindi kasapi
Pinagkunan:http://en.wikipedia.org/wiki/Member_states_of_the_World_Trade_Organization#mediaviewer/File:WTO_
members_and_observers.svg Retrieved on November 7, 2014
ASIA PACIFIC ECONOMIC-COOPERATION (APEC)
Pinagkunan:http://clearit.ca/wp-content/uploads//2013/10/apec.jpg Retrieved on November 7, 2014
EP
E
Ito ay isang samahang may layuning isulong ang kaunlarang pang-ekonomiya

at katiwasayan sa rehiyong Asia-Pacific kaugnay na rin ng pagpapalakas sa mga
bansa at pamayanan nito. Ang mga bansang nasa rehiyon ng Pasipiko ay nagkakaroon
ng ugnayan sa mga usaping pang-ekonomiya at nagsusulong ng kaunlarang
pangkabuhayan, kooperasyon, kalakalan, at pamumuhunan. Ito ay itinatag noong

Nobyembre 1989 at ang punong himpilan nito ay matatagpuan sa Singapore.

Ang ating bansa ay isa sa mga orihinal na kasapi nito kabilang ang Australia,
Brunei, Canada, Indonesia, Japan, South Korea, Malaysia, New Zealand, Singapore,
Thailand, at United States. Samantala, noong Nobyembre 1991 ay sumapi rin ang
China, Hongkong, at Taiwan. Noong Nobyembre 1993, ang Mexico at Papua New
Guinea ay nakabilang din. Ang bansang Chile ay sumali noong Nobyembre 1994 at
ang Peru, Russia, at Vietnam naman ay noong Nobyembre 1998. Sa kasalukuyan, ito
ay binubuo ng 21 bansa. Ang samahang ito ay nagsasagawa ng taunang pagpupulong
o economic forum upang pag-usapan ang ibat ibang isyu partikular na ang kalakalan
at pamumuhunan. Ang APEC ay kaiba sa WTO sapagkat walang kasunduan itong
pinipilit sa mga kasapi o sa mga member economy. Ang desisyon ng samahan sa mga
isyu o usapin ay ibinabatay ayon sa consensus.
466
Kaugnay nito, ang kauna-unahang APEC Leaders Meeting ay isinagawa noong

1993 sa Blake Island, Washington D.C. sa pangunguna ng dating Pangulo ng Estados
Unidos na si Bill Clinton na kung saan ay nanawagan ang mga pinuno ng bansa upang
bawasan ang mga hadlang sa kalakalan at pamumuhunan gaya ng taripa at quota.
Ang taripa ay tumutukoy sa buwis na binayaran sa kalakal samantalang ang quota ay
ang takdang dami ng mga kalakal na maaaring iluwas o ipasok sa isang bansa.
Ayon sa aklat na Ekonomiks; Konsepto at Aplikasyon nina Balitao, et al, ang
samahang ito ay mayroong tinatawag na Three Pillars na siyang sinusunod ng mga
kasapi. Ang pinakatampok na programa nito ay ang sumusunod;
PY
Liberalisasyon ng pakikipagkalakalan at pamumuhunan - Ito ay nakapokus

sa pagpapalawak ng pambansang pamilihan upang makahikayat at magkaroon
ng karagdagang pamumuhunan at negosyo mula sa kasaping bansa.
C
O
Pagpapabilis at pagpapadali ng pagnenegosyo - Sa pamamagitan ng

itatayong imprastrukturang kailangan sa pagnenegosyo at mga kapital o
puhunang ilalaan sa operasyon, ito ay nagpapabilis at nagiging episyente
ang bawat gawaing pangkaunlaran. Ang mga nagluluwas at nag-aangkat
ng mga produkto at serbisyo ay makikinabang dahil sa magiging epekto nito
tulad ng mas mababang gastos pamproduksiyon, karagdagang trabaho, at
pagkakaroon ng mas malawak na pamilihan.
EP
E
Pagtutulungang pang-ekonomiya at teknikal - Ito ay may layuning

maglunsad ng mga pagsasanay upang malinang, mapahusay, at mapalawig
ang kaalamang teknikal ng lahat ng kasaping bansa.
Ang mga bansang kasapi ng APEC ay makikita sa larawan na nasa ibaba.
Twenty-one member states account

for 60 percent of the worlds gross
domestic product
APEC summit
Nov 21-23
Lima, Peru
Members
Australia
Brunei
Canada
Chile
China
Hong Kong
Indonesia
Japan
Malaysia
Mexico
New Zealand
Papua New
Guinea
Peru
Philippines
Russia
Singapore
South Korea
Taiwan
Thailand
US
Vietnam
Pinagkunan:http://4.bp.blogspot.com/_69u2CK25Cas/SSb5euqlXxI/AAAAAAAACuU/
l4wVNpyqyWM/s1600/APEC%2Bmap.jpg Retrieved on November 7, 2014
467
ASSOCIATION OF SOUTHEAST ASIAN NATIONS (ASEAN)

Pinagkunan:http://en.wikipedia.org/wiki/Association_of_Southeast_Asian_Nations#mediaviewer/
File:Seal_of_ASEAN.svg Retrieved on November 7, 2014
C
O
PY

Matapos mabigo ang pagkakatatag ng Association of Southeast Asia (ASA),
ito ay nagbigay daan para magsimula ang Association of Southeast Asian Nations
(ASEAN) noong August 8, 1967. Ang samahang ito ay naglalayong paunlarin ang
ugnayan ng mga bansa sa Timog-Silangang Asya. Ito ay binuo ng mga bansang
Indonesia, Malaysia, Pilipinas, Singapore, at Thailand na kinilala bilang mga Founding
Countries sa bisa ng dokumentong tinawag na Bangkok Declaration. Sa kasalukuyan
ito ay binubuo ng 10 bansa kasama ang Brunei, Cambodia, Laos, Myanmar, at Vietnam.
Ang pagkakatatag ng samahang ito ay naglayong pagbuklurin at magkaroon ng
pagkakaisa ang mga bansa sa Timog-Silangang Asya. Idagdag pa rito ang pagnanais
na labanan ang pagkalat ng komunismo sa Asya at magkaroon ng kaunlarang pangekonomiko. Ang punong-himpilan nito ay matatagpuan sa Jakarta, Indonesia. Upang
mas mapaghusay at tuluyang makamit ang layunin ng samahan ay napagkasunduan
ng mga kasaping bansa ang pagtatag ng tatlong community na binubuo ng ASEAN
Political-Security Community, ASEAN Economic Community at ASEAN Socio-Cultural
Community.
EP
E

Sa aspektong pang-ekonomiko, ang samahang ito ay naglalayong paunlarin
at isulong ang malayang kalakalan sa bawat kasapi ng ASEAN pati ang mga bansang
dialogue partner nito. Kabilang sa dialogue partners nito ay ang Australia, China,
Estados Unidos, European Union, Japan, New Zealand, Russia, at South Korea.
Upang maging ganap ang pagnanais na ito, ay nagkaroon ng kasunduang tinawag na
ASEAN Free Trade Area (AFTA) na nilagdaan noong January 28, 1992 sa Singapore.
Ito ay nakabatay sa konsepto ng Common Effective Preferential Tariff (CEPT) o ang
programang nagsusulong ng pag-aalis ng taripa at quota upang maging ganap ang
pagdaloy ng produkto sa mga bansang kasapi ng ASEAN. Kung kayat sa larangan
ng kalakalang panlabas ng Pilipinas sa economic bloc batay sa inilabas na datos ng
Philippine Statistical Authority (PSA), ang ASEAN ay pangalawa sa may naitalang
$770.46 milyon para sa June 2014. Ito ay isang pagpapatunay na mas pinaiigting ng
mga bansang kasapi ng ASEAN ang kanilang ugnayan pagdating sa kalakalan.
Gawain 7: PHILIPPINE ECONOMIC TIES: Logo Natin, Alamin at Talakayin

Mula sa tekstong iyong nabasa, sagutin ang mga pamprosesong tanong na
nasa ibaba. Pagkatapos nito ay punan mo ng impormasyon ang dayagram bilang
pagbubuod.
1. Ano ang pangunahing diwa o mensahe ng iyong binasang teksto?
2. Mula sa iyong binasa, bakit nakikipag-ugnayan ang ating bansa sa mga
samahang pandaigdig?
468
3. Batay sa datos na inilahad ng teksto, punan mo ng mahahalagang

impormasyon ang dayagram na nasa ibaba upang maikompara ang
pakikipag-ugnayan ng ating bansa sa mga samahang pandaigdig.
Mga Samahang Pangekonomiko
Pangunahing Tulong na
Naidulot sa Ekonomiya
ng Pilipinas
EP
E
C
O
PY
Layunin ng
Pagkakatatag ng
Samahan
Kalakalang Panlabas ng Pilipinas: Kahalagahan, Mga Patakaran at Programa

Ang kalakalan bilang isang mahalagang gawaing pang-ekonomiya ay
nagdudulot ng ibat ibang epekto sa isang bansa. Sa aspekto ng kabutihan sa
mga gawaing ito: una, dumarami ang mga uri ng produkto o serbisyong maaaring
pamilian o tangkilikin ng mga tao upang matugunan ang kanilang mga kagustuhan
at pangangailangan; ikalawa, mas pinaghuhusay o pinaaangat nito ang antas ng
produksiyon upang mas maging mahusay ang kalidad ng mga produkto; ikatlo, ang mga
produkto ng mga bansa gaya na lamang ng Pilipinas ay nabibigyan ng pagkakataong
makilala at tangkilin sa ibang bansa dulot sa husay at nagiging pagkakakilanlan din ng
ating bansa; at ikaapat, ang kalakalang panlabas ay nakakatulong upang mas maging
matibay ang ugnayan o relasyon ng mga bansa at maging episyente ang pamilihan
para sa mga produkto at serbisyo.

Sa kabilang dako, ang kalakalang panlabas ay nagdudulot din ng hindi
magandang epekto. Ilan sa mga ito ay: una, nalilinang ang kaisipang kolonyal ng
mga mamamayan sapagkat nagkakaroon sila ng pag-uugaling mas tinatangkilik ang
mga produktong banyaga kaysa sa mga produktong lokal; ikalawa, nagiging palaasa
469
ang mga mamamayan sa produkto ng ibang bansa kaysa lumikha o tumuklas ng

paraan para makabuo ng sariling gawang produkto; at ikatlo, humihina ang ilang lokal
na negosyo o industriya dahil sa mahigpit na kompetisyon laban sa mga dayuhang
produkto at kompanya. Ang pangyayaring ito ay maaaring magdulot ng malaking
epekto gaya na lamang ng pagkawala ng trabaho ng mga tao.

Samantala, kung pagbabatayan naman ang mga programa at patakaran
na ipinatutupad ng pamahalaan, ayon sa aklat na Ekonomiks: Mga Konsepto at
Aplikasyon nina Balitao, et.al. ang ilan sa mga ito ay ang sumusunod:
PY
C
O
Liberalisasyon sa Sektor ng Pagbabangko (R.A. 7721)-Ito ay isinabatas

upang mapalawak ang operasyon ng mga dayuhang bangko sa pamamagitan
ng pagtatayo ng mga sangay nito. Sa ilalim ng batas na ito, pinayagan ang
pagpasok, pangangasiwa, at pamamahala ng kanilang mga sangay sa ating
bansa.

Foreign Trade Service Corps (FTSC) - Ito ay ahensiyang naglulunsad
ng ibat ibang estratehiyang pamilihan upang lubusang makilala at
mapatanyag ang produktong gawa ng sariling bansa. Sumasabay
sila sa kasalukuyang kalakaran sa pagnenegosyo sa pamamagitan
ng pagsali sa mga trade exposition o trade exhibit. Ang pangunahing
layunin nito ay maglunsad ng kaalaman o impormasyon tungkol sa
kalakarang pangnegosyo sa bansa at sa imprastruktura at pakinabang
na dulot nito sa mga nais mamuhunan o investors.
EP
E
Trade and Industry Information Center (TIIC) - Ito ang nangangasiwa

sa operasyon ng Bureau Research Center na nagpapalaganap ng
mga datos, statistics, impormasyon tungkol sa ekonomiya, kalakalan,
industriya, pamahalaan, at kapakanan ng mga mamimili.
Center for Industrial Competitiveness - Naglulunsad ng mga

programang magtataas sa antas o kalidad at produktibidad ng mga
manggagawa upang sila ay maging kompetitibo sa pandaigdigang
pamilihan ng manggagawa, produkto, at serbisyo. Sa tulong ng
pamahalaan ay naglulunsad ng mga training center upang mas
lalong mapaghusay ang kakayahan at pagiging produktibo ng mga
manggagawa.
Tunay nga na ang kalakalang panlabas ay isang gawaing nagdudulot ng

ibat ibang epekto sa ating bansa subalit sa kabilang banda hindi natin maikakaila
na ang sistemang ito ay isang kaganapang hindi natin maiiwasan higit sa lahat sa
kasalukuyang panahon na isinusulong ang pagkakaroon ng ugnayan ng mga bansa
sa daigdig sa pamamagitan ng globalisasyon. Naway sa ilalim ng kaganapang ito ang
ating bansa ay makinabang sa positibong dulot nito at ang pamahalaan ay marapat
na gampanan ang kanilang tungkulin upang masiguro na bagamat may isinusulong
470
na liberalisasyon ayon sa konsepto ng globalisasyon ay napapangalagaan pa rin ang

interes at kapakanan ng mga mamamayan partikular na ang mga negosyante.
Gawain 8: TEKS-TO-DATA RETRIEVAL CHART
Batay sa tekstong binasa, sagutin mo ang sumusunod na pamprosesong
tanong at punan ng mahahalagang datos o impormasyon ang data retrieval chart.
Isinasaad o
Nilalaman
Kahalagahan
EP
E
Batas o Programang may

Kaugnayan sa Kalakalang
Panlabas
C
O
PY
1. Ano ang ipinapahayag ng teksto?

2. Batay sa iyong binasa bakit kinakailangang ang pamahalaan ay magpatupad
ng mga batas, patakaran, o programang may kaugnayan sa kalakalang
panlabas?
3. Batay sa datos na inilahad ng teksto, punan mo ng datos ang data retrieval
chart na nasa ibaba.
Gawain 9: MIND TRADE: QUIZ
Batay sa iyong napulot na kaalaman sa mga tekstong iyong binasa, sagutin

ang sumusunod na pahayag o katanungang nasa ibaba.
1. Ang tawag sa sistema ng pagpapalitan ng mga produkto at serbisyo ng
mga bansa sa daigdig.
2. Ito ay ang buwis na ipinapataw sa mga produktong inaangkat.
3. Ito ay tumutukoy sa ganap na kalamangan ng isang bansa sa isang
produkto kapag mas mababa ang halaga ng produksiyon nito kaysa halaga
ng produksiyon ng ibang bansa.
4. Ang tawag sa pandaigdigang batayan o sukatan para sa mga gawaing
pang-ekonomiya.
5. Isang batayan ng pakikipagkalakalan na kung saan mas makabubuti sa
bansa ang espesyalisasyon bilang batayan ng kalakalan at ang prinsipyo
ng opportunity cost.
6. Ang tawag sa batayan ng transaksiyon ng pakikipag-ugnayan ng isang
bansa sa larangan ng kalakalang pandaigdig.
7. Ang pagluluwas ng mga produkto patungo sa ibat ibang bansa sa daigdig.
471
C
O
PY
8. Ang tawag sa pag-aangkat o pagbibili ng produkto sa ibang bansa.

9. Ito ay ang takdang dami ng mga produkto na maaaring iluwas sa isang
bansa.
10. Ang patakarang nagbubunsod upang isulong ang malayang kalakalan sa
pagitan ng mga bansa sa pamamagitan ng pag-aalis ng mga hadlang dito.
11. Ang pangunahing bansang may mataas na pagluluwas ang Pilipinas ayon
sa datos ng Philipppine Statistical Authority ng June 2014.
12. Sa ilalim ng economic bloc, ito ang samahang may mataas na pagluluwas
ang ating bansa ng mga produkto at serbisyo.
13. Isang organisasyong pangkalakalan na itinatag upang isulong ang
malayang kalakalan sa pagitan ng mga bansa sa daigdig.
14. Ang samahan ng mga bansa sa Asya Pasipiko na naglalayong paunlarin
ang ekonomiya ng mga kasaping bansa sa pamamagitan ng pagiibayo ng
kalakalan.
15. Ang samahan ng mga bansa na nagtatag ng tatlong pangunahing
komunidad na kinabibilangan ng Political & Security Community, Economic
Community, at Socio-Cultural Community na siyang magiging batayan ng
ugnayan ng mga kasaping bansa.
Gawain 10: TOWER OF KNOWLEDGE
EP
E

sa pagkatuto. Sa aspektong ito ay sasagutin mo ang katanungang nasa kahon at
isusulat mo na ito sa bahagi ng GITNA ng tower. Samantalang ang bahagi ng WAKAS
ay sasagutan mo lamang sa huling bahagi ng iyong paglalakbay sa araling ito.
S
I
M
U
L
A
W
A
G
I
T
N
A
K
A
S
Paano mo ilalarawan ang pakikipag-ugnayan ng Pilipinas sa

ibang bansa sa larangan ng kalakalan at ano ang bahaging
ginagampanan nito sa ekonomiya ng bansa?
472
Matapos mong mapalalim ang iyong kaalaman ukol sa kalakalang panlabas

ng Pilipinas ay maaari ka nang tumungo sa susunod na bahagi ng aralin.
PAGNILAYAN
PY

Sa bahaging ito ng aralin ay palalawakin at pagtitibayin mo bilang
mag-aaral ang mga nabuo mong kaalaman ukol sa kalakalang panlabas ng
Pilipinas. Kinakailangan ang mas malalim na pagtalakay sa naturang paksa
upang maihanda ang iyong sarili sa pagsasabuhay ng iyong mga natutuhan.
C
O
Pinas, obligadong umangkat ng bigas

Posted byOnline Balitaon Mar 25th, 2013

Mag-aangkat pa rin ng bigas ang Pilipinas kahit abot-kamay na ng bansa ang
rice self-sufficiency ngayong taon.
EP
E
Ito ang sinabi ni Agriculuture Secretary Proceso Alcala, sinabing may international
commitment ang bansa sa World Trade Organization (WTO) na minimum access
volume ng bigas na maaaring ipasok sa alinmang bansa hanggang nababayaran ang
kaukulang buwis para rito. Nilinaw ni Alcala na hindi matatanggihan ng Pilipinas ang
bigas na ipapasok ng mga dayuhan sa bansa dahil bahagi ito ng nasabing kasunduan
sa WTO.
Sinabi ng kalihim na pinasok ng bansa ang kasunduan sa WTO noong kulang na
kulang ang supply ng bigas sa bansa. Ito ang tugon ni Alcala sa pagkuwestiyon ng ilan
kung bakit kailangan pa ng Pilipinas na umangkat ng bigas kung sinasabi ng gobyerno
na sapat ang inaani ng mga lokal na magsasaka. Jun Fabon
Pinagkunan: Online Balita. (2013). Pinas, obligadong umangkat ng bigas. Retrieved from http://www.balita.net.ph/2013/03/25/pinasobligadong-umangkat-ng-bigas/ on November 7, 2014
Gawain 11: BALITA-NALYSIS

Sagutin ang mga pamprosesong tanong na nasa ibaba batay sa iyong
pagsusuri sa binasa mong balita.
1. Tungkol saan ang balita?
2. Makatwiran ba ang isinasaad ng balita? Bakit?
3. Maglista ng mga pahayag mula sa balita na siyang nagpapahayag ng
pakikipag-ugnayan ng ating bansa sa larangan ng kalakalang panlabas.
473
Gawain 12: BRAND BANYAGA o BRAND L-OKAL: SURVEY

Sa tulong ng iyong mga kagrupo magsagawa ng isang sarbey sa 10 katao gamit
ang isang tseklis na sasagutan ng iyong mga respondents (kapwa mag-aaral, kamaganak, kaibigan, o kapitbahay) na naglalayong malaman at masukat ang kanilang
mga preference o pagpili ng tao sa ilalim ng kanilang pagkonsumo ng kanilang mga
nais bilhin o ikonsumong mga produkto o serbisyo. Gawing gabay ang halimbawang
checklist form na nasa ibaba at pagkatapos ng gawain ay inyong sagutin ang mga
pamprosesong tanong.
PY
Sa Kinauukulan:

Ang gawaing ito ay naglalayong masukat ang inyong preference bilang isang mamimili
pagdating sa pagpili ng mga produkto o serbisyo. Ipagpalagay na ikaw ay mamimili ng iyong gamit.
Alin sa mga sumusunod ang iyong pipiliin?

Mangyari po lamang na pakipunan at pakisagutan ng mahahalagang impormasyon ang mga
sumusunod na aytem. Anomang impormasyon o datos ay mananatilng confidential.
C
O
BATAYANG IMPORMASYON
Pangalan: ____________________________________Kasarian: __________ Edad: __________
Tirahan: _______________________Hanapbuhay: ______Meron (Anong uri) ______________
Pinag-aralan: _____________________________ _______Wala
PANUTO: Pakilagyan ng tsek ang mga aytem o brand na gusto mong bilhin. Maaari kang
pumili ng higit sa isa.
_________gawang Marikina
_________gawang Liliw, Laguna
EP
E
BRAND NG SAPATOS
__________Nike
__________Reebok
BRAND NG DAMIT
_________Bench ________Giordano
_________Dickies ________Polo Sport
________Swatch
________Accel
________Spartan
________Crocs
BRAND NG CHOCOLATE
__________Chocnut
__________Goya
_________Cloud-9
_________Snickers
BRAND NG TSINELAS/SANDALS
__________Bantex
_________Havianas
__________Adidas
_________Happy Feet
_________Hersheys
_________Toblerone
1. Ano ang naging batayan mo sa pagpili ng respondents?
2. Paano ka nagkaroon ng ideya kung anong mga produktong lokal o banyaga
ang iyong isasama sa tseklis?
3. Ano at alin sa mga aytem o brand name ang maraming pumili? Bakit kaya
maraming pumili nito?
4. Sa kabuuan ano ang produktong mas marami pumili gawang banyaga o
gawang lokal?
474
Gawain 13: EDITORIAL at CARTOON

Katulong ang iyong kagrupo, kayo ay magsasaliksik tungkol sa kalagayan
ng kalakalang panlabas ng Pilipinas. Batay sa mga datos o impormasyon na inyong
makukuha ay bubuo kayo ng mahahalagang impormasyon o detalye at gagawa kayo
ng sarili ninyong editorial at cartoon. Kinakailangang ang mabubuo ninyong balita ay
naglalaman ng maayos na panimula kung saan ipinaalam ninyo sa mambabasa ang
paksa, ang katawan ng balita na siyang nagpapaliwang ng paksa, at ang wakas kung
saan mababasa ang inyong mga tagubilin o mungkahi tungkol sa paksa. Ang inyong
output ay mamarkahan gamit ang sumusunod na rubrik.
Pamantayan
EP
E
Estilo
Ang pagkakasulat ng balita ay

nagpapahayag ng malinaw na kaisipan
at impormasyon tungkol sa kalagayan ng
kalakalang panlabas ng Pilipinas.
Ang mga datos at impormasyong
nakapaloob tungkol sa kalagayan ng
kalakalang panlabas ng Pilipinas ay tama,
may basehan, at angkop sa paksa.
Maayos at mahusay sa pagpapaliwanag
ang kabuuang balita at nagpamalas ito ng
angking pagkamalikhain ng grupo.
Natamong
Puntos
20
C
O
Katiyakan
Puntos
20
Kalinawan
Pananda
PY
RUBRIK PARA SA EDITORIAL
10
RUBRIK PARA SA EDITORIAL CARTOON
Pamantayan
Pananda
Natamong
Puntos
20
Naipakita at naipaliwanag nang

mahusay ang kaangkupan editorial
Nilalaman
cartoon batay sa inilahad na balita
tungkol sa kalagayan ng kalakalang
panlabas ng Pilipinas.
Pagkamalikhain Maliwanag at angkop ang mensahe
at pagkamasa paglalarawan ng konsepto kung
sining ng
kailan at bakit nakikialam ang
editorial cartoon pamahalaan sa pamilihan.
Kabuuang
Malinis, maayos, at mahusay sa
presentasyon at
pagpapaliwanag ang kabuuang
kahusayan ng
larawan.
editorial cartoon
Puntos
20
10
475
1. Anong mga sanggunian ang inyong ginamit upang makakuha ng
impormasyon tungkol sa kalakalang panlabas ng Pilipinas?
2. Ano ang pangunahing mensahe ng nagawa ninyong balita?
3. Ano ang mensaheng nais ipahiwatig ng nabuong ninyong editorial cartoon?
4. Paano kayo nakabuo ng ideya o konsepto para makabuo ng editorial
cartoon?
5. Mula sa gawain, ano ang iyong naging pangkalahatang impresyon tungkol
sa kalagayan ng kalakalang panlabas ng Pilipinas?
PY
Gawain 14 : TOWER OF KNOWLEDGE
G
I
T
N
A
EP
E
S
I
M
U
L
A
C
O
Ang gawaing ito ay naglalayong matutukan ang baitang ng inyong kaunlaran sa pagkatuto. Sa aspektong ito ay bubuuin mo na ang tower sa pamamagitan ng pagsagot
sa WAKAS na bahagi batay sa kabuuang kaalaman at kasanayan na natutuhan mo
sa araling ito.
W
A
K
A
S
Paano mo ilalarawan ang pakikipag-ugnayan ng Pilipinas sa ibang bansa sa

larangan ng kalakalan at ano ang bahaging ginagampanan nito sa ekonomiya ng
bansa?
MAHUSAY! Napagtagumpayan mo nang isagawa ang mga iniatang na gawain.
476
ISABUHAY
PY
Ngayong lubos na ang iyong kaalaman ukol sa kalakalang panlabas

ng Pilipinas, sa bahaging ito ng aralin ay ilalapat mo ang iyong mga natutuhan
sa iyong pang-araw-araw na buhay. Ano nga ba ang kahalagahan ng mga
paksang iyong pinag-aralan sa iyong buhay bilang isang matalinong mamimili
o kaya ay mapanagutang negosyante sa hinaharap? Upang mabigyan mo
ito ng kasagutan, gagampanan mo ang isang gawain upang maging kapakipakinabang ang mga aral na iyong natutuhan.
Gawain 15: PANATA NG MABUTING MAMAMAYAN
EP
E
C
O
Ang inyong pangkat ay aatasang bumuo ng isang panata na naglalaman ng

kung papaano kayo magiging mabuting kabahagi upang mapaunlad ang ekonomiya ng
ating bansa Gawing gabay ang talahanayan na nakabatay sa konsepto ng G.R.A.S.P.
Makagawa ng isang panata na naglalaman ng inyong commitment
Goal
o pangako kung paano magiging mabuting kabahagi para sa
kaunlaran ng ekonomiya ng ating bansa.
Bahagi ka ng isang pangkat na nagpapahayag ng panata o
Role
pangako upang maging mabuting mamamayan na magiging
kabahagi para sa pag-unlad ng ekonomiya ng bansa.
Audience
Mga kapwa mag-aaral at guro
Sa isang klase na kung saan kayo ay gagawa ng pangkatang
Situation
panata at bibigkasin ito sa harap ng inyong mga kamag-aral.
Product/
Isang mapanagutang Panata para sa Kaunlaran ng Ekonomiya.
Performance

Bigyang-tuon ang sumusunod sa paggawa ng Panata ng Mabuting Mamamayan.
a. Komprehensibong nagpapahayag ng mga pamamaraan kung paano
magiging kabahagi sa kaunlaran ng bansa;
b. Napapangatwiranan kung bakit kailangan tayong maging kabahagi
upang isulong ang kaunlaran ng ating bansa.
c. Kahalagahan sa pagtataguyod at paghihimok sa pagiging matalinong
mamimili at mapanagutang negosyante.
Binabati kita! Napagtagumpayan mong isagawa ang lahat ng gawain
sa bahagi ng modyul na ito ukol sa demand, supply, at ang interaksiyon nito
sa pamilihan at ugnayan ng pamilihan at pamahalaan. Naway ang iyong mga
natamong kaalaman at kasanayan ay magamit mo upang maging mapanagutang
mamamayan kasabay ng iyong pagtugon sa iyong mga pangangailangan.
Ngayon ay ihanda mo ang iyong sarili para sa pangwakas na pagtataya.
477
PANGWAKAS NA PAGTATAYA
Isulat ang titik ng pinakatamang sagot sa sagutang papel
(K) 1. Maraming mga salik ang maaaring makatulong sa isang bansa upang
umangat ang ekonomiya nito, MALIBAN sa:
A. teknolohiya
B. kalakalan
C. yamang-tao
D. likas na yaman
C
O
PY
(U) 2. Alin sa sumusunod na pahayag ang nagpapakita ng konsepto ng kaunlaran?

A. Hindi ganap na maipakikita ng paglago ng ekonomiya ang pag-unlad
ng bansa.
B. Sa mga OFWs lamang nabubuhay ang ekonomiya ng bansa.
C. Ang pag-angat ng ekonomiya ng bansa ay nangangahulugan rin ng
pagtaas ng kalidad ng pamumuhay ng mga mamamayan.
D. Isang mabisang sukatan ng kaunlaran ang mga tradisyonal na panukat
gaya ng GDP.
EP
E
(U) 3. Isa ang korapsyon sa itinuturong dahilan ng kahirapan ng bansa. Paano

kumikilos ang mga Pilipino upang labanan ang hamong dulot nito?
A. Mulat ang mga Pilipino sa mga anomalya at korapsyon kayat
ipinaglalaban nila kung ano ang tama at nararapat
B. Hinahayaan na lamang ng mga Pilipino na ang pamahalaan at ang
mga hukuman ang umusig sa mga tiwaling opisyal ng gobyerno.
C. Idinadaan nila sa samut-saring rally at protesta ang kanilang mga
saloobin ukol sa talamak na korapsyon sa bansa.
D. Ipinagsasawalang-kibo na lamang ng mga mamamayan ang mga
maling nagaganap sa ating bansa.
(U) 4. Bilang isang mamamayang Pilipino, may obligasyon rin tayong dapat gawin
upang makatulong sa pag-abot sa kaunlaran. Bilang isang mag-aaral, ano
ang maaari mong gawin upang makatulong sa bansa?
A. Tangkilikin ang mga produktong gawang Pilipino.
B. Maging mapagmasid sa mga nangyayari sa lipunan.
C. Maging aktibo sa pakikilahok sa mga proyektong pangkaunlaran sa
paaralan at sa komunidad.
D. Wala sa nabanggit
(K) 5. Alin sa sumusunod ang hindi nabibilang sa sektor ng agrikultura?
A. pangingisda
B. paggugubat
C. paghahayupan
D. pagmimina
478
(P)
6. Ang madaling pagkasira ng mga produktong agriultural ang isa sa mga

pangunahing suliraning kinakaharap ng sektor ng agrikultura. Ano ang
dahilan nito?
A. Hindi marunong mag-imbak ang mga magsasaka.
B. Kawalan ng mga konsyumer sa pamilihan
C. Likas sa mga Pilipino ang pagiging tamad.
D. Kawalan ng maayos na daan patungo sa pamilihan (farm-to-market
road)
C
O
PY
(U) 7. Bakit mahalaga ang repormang agraryo ng pamahalaan para sa mga

magsasaka?
A. Nabibigyang-pansin ang mga magsasaka sa pamamagitan ng
maayos na sistema ng pautang, mga proyektong pang-imprastruktura,
redistribusyon ng lupa, at iba pa.
B. Nagkakaroon ng sariling lupang sakahan ang mga magsasaka.
C. Natutugunan ng pamahalaan ang mga hinaing at problema ng sektor
ng agrikultura.
Para sa bilang 8, suriin ang sumusunod na datos at sagutin ang tanong sa ibaba nito.
Talahanayan 2
SEKTOR
2005
2006
2007
2008
2009
2010
778,370
853,718
943,842
1,102,465
1,138,334
1,182,374
Industriya
1,735,148
1,909,434
2,098,720
2,347,803
2,318,882
2,663,497
Paglilingkod
2,930,521
3,268,012
3,606,057
3,959,102
4,221,702
4,667,166
EP
E
Agrikultura
Pinagkunan: National Statistical Coordination Board (NSCB), January 31, 2011
(P) 8. Lubhang napakayaman ng bansa kung likas na yaman lamang ang

pagbabatayan. Ngunit kapansin-pansin sa mga datos sa itaas na ang
sektor ng agrikultura ang may pinakamaliit na ambag sa ekonomiya ng
bansa mula 2005-2010. Ano ang nais ipahiwatig nito?
A. Kulang ang mga programa at proyektong tutulong sa sektor ng
agrikultura.
B. Mas binibigyang-pansin ng pamahalaan ang sektor ng industriya at
serbisyo.
C. Kulang ang suporta na tinatanggap ng mga magsasakang Pilipino.
479
(K) 9. Alin sa sumusunod na sektor ang namamahala sa pagpoproseso ng mga

hilaw na materyal upang ito ay maging isang produkto?
A. paglilingkod
B. impormal na sektor
C. agrikultura
D. industriya
C
O
PY
(P) 10. Mahalaga ang papel na ginagampanan ng mga ektor ng agrikultura at

industriya sa paglago ng ekonomiya ng bansa. Alin sa sumusunod na
pangungusap ang nagpapakita ng epektibong ugnayan ng dalawang
sektor?
A. Ang mga hilaw na materyales na nagmumula sa sektor ng agrikultura
ay lubhang mahalagang sangkap sa sektor industriya upang gawing
panibagong uri ng produkto.
B. Sa malalawak na lupain nagaganap ang mga produksiyon ng agrikultura
samantalang ang industriya ay sa mga bahay-kalakal.
C. Ang magsasaka ang pangunahing tauhan ng agrikultura samantalang
ang mga entreprenyur naman ang kapitan ng industriya.
D. Ang industriya ay gumagamit ng mga makinarya samantalang ang
agrikultura ay nanatili sa tradisyonal na pamamaraan ng pagsasaka.
EP
E
(P) 11. Alin sa sumusunod na pahayag ang nagpapakita ng limitasyon ng

industriyalisasyon?
A. Ang malawakang paggamit ng inobasyon katulad ng mga makinarya
ay nakaaapekto sa pagkakaroon ng hanapbuhay para sa mga
manggagawa.
B. Ang mga makabagong teknolohiya ay nakatutulong sa paggawa ng
mas maraming produkto at serbisyo.
C. Nakatutulong sa pagbabayad ng utang panlabas ng bansa bunga na
rin ng mataas na pambansang kita.
D. Unti-unting nasisira ang kapaligiran dulot ng polusyon at masyadong
mabilis na industriyalisasyon.
(K) 12. Ang sektor ng paglilingkod ay binubuo ng sumusunod maliban sa:

A. kalakalang pakyawan at pagtitingi
B. serbisyong pampamayanan, panlipunan, at personal
C. sektor sa pananalapi
D. pagmimina
480
(U) 13. Alin sa sumusunod na pangungusap ang dahilan kung bakit patuloy pa rin
problema ng kontraktuwalisasyon sa bansa?
A. Mas makatitipid ang mga kompanya kung ang mga manggagawa
ay kontraktuwal dahil wala silang mga benepisyo tulad ng SSS at
PhilHealth.
B. Maliit lamang ang gastusin ng mga kompanya sa mga manggagawang
kontraktuwal.
C. Hindi maaaring tumanggi ang mga manggagawang kontraktuwal sa
mga overtime na trabaho lalo na sa mga peak season.
C
O
PY
(U) 14. Gaano kahalaga ang papel na ginagampanan ng sektor ng paglilingkod?

A. Sila ang namumuhunan sa mga bahay-kalakal.
B. Sila ang nagkakaloob ng lakas-paggawa, kasanayan, kaalaman, at
serbisyo.
C. Sila ang dahilan upang magkaroon ng opurtunidad sa pagkakaroon ng
trabaho sa isang bansa.
D. Larawan sila ng mataas na antas ng pamumuhay sa isang bansa.
(K) 15. Alin sa sumusunod na sektor ang hindi nakapaloob sa legal at pormal na
balangkas na inilatag ng pamahalaan para sa pagnenegosyo?
A. agrikultura
B. impormal na sector
C. industriya
D. paglilingkod
EP
E
(P) 16. Alin sa sumusunod na pahayag ang nagpapakita ng positibong epekto ng

paglaganap ng impormal na sektor?
A. Ipinapakita nito ang pagiging mapamaraan ng mga Pilipino upang
tugunan ang pangangailangan sa kabila ng krisis sa buhay.
B. Sumasalamin ito sa paglaganap ng backyard industries.
C. Ito ay larawan ng pagiging industriyalisado ng bansa.
D. Maraming mamamayan ang umaasa na lamang sa pamahalaan.
(P) 17. Ang sumusunod na pahayag ay nagpapakita ng mga bunga ng pamimirata
sa bansa maliban sa:
A. kakulangan ng komprehensibong kampanya sa mga tao ukol sa
masasamang bunga nito
B. kakulangan ng trabaho sa bansa
C. kakulangan ng mahigpit na pagpapatupad ng mga batas na laban sa
pamimirata
D. pagnanais ng ilang negosyante na kumita nang malaki kahit sa ilegal
na pamamaraan
481
(K) 18. Ang mga bansa ay makikinabang sa isat isa ayon sa konsepto ng
comparative advantage. Alin sa sumusunod na paraan sila makikinabang?
A. kasunduang multilateral
B. trade embargo at quota
C. espesyalisasyon at kalakalan
D. sabwatan at kartel
PY
(U) 19. Alin sa sumusunod ang pinakaakmang dahilan ng pakikipagkalakalan ng

mga bansa sa daigdig?
A. Abot-kamay na ang angkat na produkto sa lokal na pamilihan.
B. upang dumami ang mga produktong imported na maaaring gayahin o
kopyahin
C. Madaragdagan ang pantugon ng mga panustos para sa
pangangailangan ng lokal na ekonomiya.
D. Maipagmamalaki ang kanilang produkto sa pandaigdigang pamilihan.
EP
E
C
O
(P) 20. Alin sa sumusunod na sitwasyon ang nagpapakita ng paghina ng kalakalang

lokal at panlabas ng mga bansang naapektuhan ng globalisasyon?
A. ang pagkakaroon ng mga surplus sa mga pamilihan
B. ang patuloy na paglawak ng mga korporasyong transnasyonal
C. ang mas malayang pagdaloy ng puhunan at kalakal sa mga bansa
D. ang pagbabago sa kabuuhang pamumuhay ng mamamayan
482
GLOSARI
Agrikultura gawaing pamproduksion at serbisyong may kinalaman sa
paghahalaman, paghahayupan, pangingisda, at paggugubat.
Alokasyon mekanismo ng pamamahagi ng mga pinagkukunang-yaman.
Anunsyo isang paraan ng panghihikayat ng mga prodyuser sa pamamagitan
ng ibat ibang media upang dumami ang tumangkilik sa produkto.
PY
Appropriate technologies tumutukoy sa kagamitan o pamamaraan ayon sa

pangangailangan.
C
O
Bahay - Kalakal- sektor na responsable sa pagsasama-sama ng mga salik sa

produksyon upang mabuo ang produkto o serbisyo.
Batas ng Demand ito ay batas na nagsasaad na may salungat na relasyon
o ugnayan ang presyo ng produkto at ang dami na kayang bilhin ng
konsyumer o mamimili.
Batas ng Supply ito ay batas na nagsasaad na mayroong direktang relasyon

o ugnayan ang presyo sa quantity supplied.
EP
E
Brain drain pagkaubos na mga propesyunal na may angking kasanayan

o talento dulot ng kanilang pangingibang-bayan upang maghanap ng
mas magandang oportunidad sa paghahanapbuhay.
Business Process Outsourcing (BPO) - ang sistema ng pagkuha ng
serbisyo ng pribadong kompanya upang gampanan ang ilang aspekto
ng operasyon ng isang kliyenteng kompanya.
Ceteris paribus other things being equal o ang hinuha na walang pagbabago
sa ibang salik maliban sa salik na pinag-aaralan.
Command economy ang ekonomiya ay nasa ilalim ng komprehensibong

kontrol at regulasyon ng pamahalaan.
Consumer Act of the Philippines - Republic Act 7394 o ang batas na
kinapapalooban ng lahat ng karapatan at benepisyo na dapat makamit
ng isang mamimili sa pagkonsumo ng mga produkto o serbisyo.
483
Corporation o Korporasyon ang pinakamasalimuot na organisasyon ng

negosyo, pag-aari ng maraming indibidwal o shareholders.
Demand tumutukoy sa kakayahan at kagustuhan ng isang taong bumili ng
isang produkto at serbisyo.
Demand Curve grapikong paglalarawan na nagpapakita ng magkasalungat
na relasyon sa pagitan ng presyo ng produkto at quantity demanded.
PY
Demand Function matematikong paglalarawan sa ugnayan ng presyo at

quantity demanded.
Demand Schedule talaan na nagpapakita ng dami ng demand sa ibat ibang
presyo.
C
O
Demonstration Effect paggaya ng mga tao sa kanilang naririnig, nakikita, at

napapanood sa ibat ibang uri ng media.
Dibidendo bahagi ng kita ng korporasyon na ibinabayad sa mga may-ari ng
saping puhunan.
Discounting proseso ng pagpapautang ng bangko sentral.
EP
E
Easy money policy layuning mahikayat ang mga negosyante na magbukas

ng mga negosyo upang magkaroon ng empleyo at kita.
Ekonomiks nagmula sa salitang Greek na oikonomia. Ang oikos na

nangangahulugang bahay at ang nomos na ang ibig sabihin ay
pamamahala. Ito ay isang sangay ng Agham Panlipunan na nag-aaral
kung paano tutugunan ang tila walang katapusang pangangailangan at
kagustuhan ng tao gamit ang limitadong pinagkukunang-yaman
Ekwilibriyo ay nagkakasundo sa isang presyo at dami ng produkto o
serbisyo.
Ekwilibriyong Dami ang pinagkasunduang dami ng mamimili at nagbibili.
Ekwilibriyong Presyo ang pinagkasunduang presyo ng mamimili at nagbibili.
Entrepreneurship Ito ay tumutukoy sa kakayahan at kagustuhan ng isang
tao na magsimula ng isang negosyo.
484
Excess Reserves salaping higit sa itinakdang reserves ng BSP na tumitiyak

na matutugunan ng bangko ang demand ng kanilang kliyente.
Gross Domestic Product sumusukat sa kabuuang pampamilihang halaga
ng lahat ng tapos na produkto at serbisyo na ginawa sa isang takdang
panahon sa loob ng isang bansa.
Gross National Product (Gross National Income) kabuuang pampamilihang
halaga ng mga produkto at serbisyo na nagawa ng mga mamamayan
ng isang bansa.
PY
Hoarding ang tawag sa pagtatago ng mga produkto o supply ng mga

negosyante.
C
O
Human Development Index (HDI) tumutukoy sa pangkalahatang sukat

ng kakayahan ng isang bansa na matugunan ang mahahalagang
aspeto ng kaunlarang pang- tao (human development)sa aspeto ng
edukasyon, kita, at kalusugan.
Human Development Report ulat na inilalabas ng United Nations

Development Programme (UNDP) tungkol sa estado ng kaunlarang
pang-tao sa mga kasaping bansa nito.
EP
E
Impormal na Sektor sumasaklaw sa produksiyon at kita na hindi naiuulat sa

pamahalaan at hindi nabibilang sa pambansang kita.
Income Per Capita sinusukat ang kalagayang pangkabuhayan ng mga
mamamayan ng isang bansa. Makukuha ito kung hahatiin ang Gross
Domestic Product sa kabuuang populasyon ng bansa.
Incorporation ang proseso ng pagiging isang korporasyon.
Industriyalisasyon paggamit ng mga makinarya at makabagong teknolohiya

sa paglinang ng mga industriya at pinagkukunang-yaman.
Input mga salik na gamit sa pagbuo ng produkto..
Interes kabayaran sa paghiram ng salapi bilang kapital
Kagustuhan mga produkto o serbisyo na hinahangad ng tao na mas mataas
sa kanyang mga batayang pangangailangan.
485
Kakapusan o Scarcity hindi kasapatan ng pinagkukunang yaman upang

matugunan ang walang katapusang pangangailangan at kagustuhan
ng tao.
Kakulangan o Shortage nagaganap kung may pansamantalang pagkukulang
sa supply ng isang produkto.
Kapital kagamitan na gawa ng tao na ginagamit sa paglikha ng panibagong
kalakal.
PY
Kartel tumutukoy sa samahan ng oligopolista na sama-samang kumikilos

upang kontrolin ang presyo at dami ng produkto o serbisyo sa pamilihan.
Kita salaping tinatanggap ng mga manggagawa kapalit ng pagtatrabaho.
C
O
Komplementaryo mga produktong magkasabay o magkasamang

kinukonsumo.
Konsyumer ang tawag sa taong bumibili ng tapos ng produkto. Siya ang

gumawa ng plano hinggil sa dami at uri ng produkto na kanyang bibilhin
na inilalarawan ng kanyang demand.
EP
E
Kontraktwalisasyon isang patakaran kung saan ang isang manggagawa

ay nakatali sa kontrata na mayroon siyang trabaho sa loob ng 5 buwan
lamang.
Kooperatiba binubuo ng mga kasapi na kabahagi sa puhunan at tubo.
Labor-Intensive Economy uri ng ekonomiya na nagbibigay halaga sa
yamang-tao bilang lakas-paggawa sa paglinang ng likas na yaman.
Likas-Kayang Paggamit paggamit ng renewable na yamang-likas sa

paraang hindi ito manganganib na maubos
Lupa lahat ng yamang-likas sa ibabaw at ilalim nito, kabilang na ang mga
yamang-tubig, yamang mineral at yamang-gubat.
Makroekonomikong Ekilibriyo kung ang kita sa panig ng sambahayan ay
katumbas ng pagkonsumo o kaya sa panig ng bahay-kalakal, ang kita
sa produksiyon ay katumbas ng pagkonsumo.
486
Makroekonomiks dibisyon ng ekonomiks na nakatuon sa pag-aaral ng

kabuuang ekonomiya.
Marginal Thinking pagsusuri ng karagdagang halaga, maging ito man ay
gastos o pakinabang na makukuha mula sa gagawing desisyon.
Market Economy ang produksyon at distribusyon ng mga produkto at
serbisyo ay nagaganap sa mekanismo ng malayang pamilihan na
ginagabayan ng isang sistema ng malayang pagtatakda ng halaga.
PY
Mixed Economy isang sistema na kinapapalooban ng elemento ng market

at command economy.
C
O
Monopolistikong Kompetisyon uri ng pamilihan na maraming konsyumer

at prodyuser subalit may kaunting kapangyarihan dahil sa ibinebentang
produkto na similar but not exactly identical.
Monopolyo istruktura ng pamilihan kung saan may iisa lamang na prodyuser
na gumagawa ng produkto na walang malapit na kahalili.
Monopsonyo Istruktura ng pamilihan na kung saan maraming nais

magkaloob ng produkto at serbisyo subalit iisa lamang ang konsyumer.
Ito ay may lubos na kapangyarihan na kontrolin ang presyo.
EP
E
Moral Suasion paghihikayat ng bangko sentral sa mga bangko na ayusin

ang paggamit ng reserves.
Negosyo tumutukoy sa anumang gawain na pang-ekonomiya na may
layuning kumita o tumubo.
Net Factor Income from Abroad (Net Primary Income) Makukuha ito
kapag ibinawas ang gastos ng mga mamamayang nasa ibang bansa
sa gastos ng mga dayuhang nasa loob ng bansa.
Oligopolyo istruktura ng pamilihan kung saan may maliit na bilang ng

prodyuser na nagbebenta ng magkakatulad o magkakaugnay na
produkto.
Open market tumutukoy sa pamilihan ng securities na bukas sa public
auction.
487
Opportunity Cost ang halaga ng bagay o nang best alternative na

isinakripisyo o ipinalit sa bawat paggawa ng desisyon.
Output tumutukoy sa mga produkto at serbisyong nabuo.
Paggawa tumutukoy sa kakayahan ng tao na ginagamit sa produksiyon ng
kalakal o serbisyo.
Pag-iimpok bahagi ng kita na hindi ginagasta at sa halip ay inilalagak sa
bangko para sa pangangailangan sa hinaharap.
PY
Pag-unlad isang multidimensyunal na proseso na kinapapalooban ng

malaking pagbabago.Isa itong kaisipang maaaring may kaugnayan din
sa salitang pagsulong.
C
O
Pagkonsumo ang pagbili at paggamit ng produkto o serbisyo na magbibigay

ng kapakinabangan sa tao.
Pagsulong sinusukat ang halaga ng mga yaring produkto at serbisyo na
nalikha sa loob ng isang panahon.
Paikot na Daloy dayagram na nagpapakita ng kitang tinatanggap at bayaring

ginagawa ng bawat sektor sa ekonomiya.
EP
E
Pamahalaang Bono instrumentong pampinansiyal na ginagamit ng

pamahalaan upang makahiram ng salapi.
Pamilihan ang lugar/mekanismo kung saan ang konsyumer at prodyuser ay
nagkakaroon ng transaksiyon upang magkaroon ng bentahan.
Pamumuhunan ari-arian o kapital na ginagamit ng mga bahay-kalakal upang

makalikha ng kita sa hinaharap.
Pangangailangan (needs) mga bagay na dapat mayroon ang tao upang

mabuhay.
Panic Buying maramihang pamimili ng produkto dahil sa takot na maubusan
ng supply.
Partnership ay isang organisasyong binubuo ng dalawa o higit pang
indibidwal na sumasang-ayong paghatian ang mga kita at pagkalugi
ng isang negosyo.
488
Patakaran sa Pananalapi sistemang pinaiiral na may kinalaman sa

pagkontrol ng Bangko Sentral ng Pilipinas sa dami ng salapi sa
sirkulasyon.
Pisyolohikal bayohikal na pangangailangang ng katawan upang mabuhay
tulad pagkain, hangin, kasuotan, tirahan.
Preference batayan ng pagpili ng tao sakanyang pangangailangan o
kagustuhan na masusukat sa pamamagitan ng utility.
PY
Presyo ang nakatakdang halaga ng isang kalakal o paglilingkod. Ito ang

nagsisilbing tagapag-ugnay upang maging ganap ang palitan sa
pagitan ng konsyumer at prodyuser.
C
O
Price Elasticity of Demand sumusukat kung gaano kasensitibo ang quantity

demand sa pagbabago ng presyo.
Price Elasticity of Supply sumusukat kung gaano kasensitibo ang quantity
supplied sa pagbabago ng presyo.
Price Index sumusukat sa average na pagbabago sa presyo ng mga

produkto at serbisyo.
EP
E
Production Possibility Frontier o PPF modelo na kumakatawan sa

limitasyon ng mga output na maaaring malikha mula sa mga posibleng
kombinasyon ng mga input.
Produksyon proseso ng pagsasama-sama ng mga salik upang makabuo
ng produkto.
Prodyuser ang nagbebenta o gumagawa ng mga produkto at serbisyo sa

pamilihan.
Quantity Demanded dami ng produkto at serbisyo na handa at kayang bilhin
ng mga mamimili sa ibat ibang presyo.
Quantity Supplied tumutukoy sa dami ng produkto at serbisyo na handa at
kayang ipagbili ng mga bahay- kalakal sa ibat ibang presyo.
Renta o Upa kabayaran sa paggamit ng lupa.
Sahod o Suweldo kabayaran sa paggamit ng lakas-paggawa.
489
Salapi ginagamit na tagapamagitan sa transaksyon ng sambahayan.

SALN (Statement of Assets, Liabilities and Net Worth) Ito ay
deklarasyon ng lahat ng pag-aari (assets), pagkakautang (liabilities),
negosyo, at iba pang financial interest ng isang empleyado ng
gobyerno, kasama ang kaniyang asawa at mga anak na wala pang 18
taong gulang.
Sambahayan sektor na binubuo ng lahat ng tao na nagnanais na matugunan
ang kanilang walang hanggang pangangailangan at kagustuhan.
PY
Sektor ng Industriya tumutukoy sa ibat ibang uri ng gawaing pangkabuhayan
C
O
Sektor ng Paggawa sektor na kinabibilangan ng mga manggagawa na

nagbibigay ng serbisyo sa transportasyon, pananalapi, komunikasyon,
media at serbisyo mula sa pamahalaan.
Serbisyo mga binabayarang paglilingkod na ipinagkakaloob ng tao o
kompanya.
Shortage isang sitwasyon kung saan mas malaki ang dami na demanded
kaysa sa dami ng produkto na nais i-supply.
EP
E
Sistemang Pang-ekonomiya sistema ng pagsasaayos ng mga yunit ng

ekonomiya upang makatugon sa mga suliraning pangkabuhayan ng
bawat lipunan.
Sole Proprietorship negosyo na pag-aari at pinamamahalaan ng iisang tao.
Statistical Discrepancy ang anomang kakulangan o kalabisan sa

pagkuwenta na hindi malaman kung saan ibibilang. Ito ay nagaganap
sapagkat may mga transaksiyong hindi sapat ang mapagkukunan ng
datos o impormasyon.
Substitute Goods mga produktong maaaring ipamalit o panghalili sa isang
produkto.
Supply Ito ay tumutukoy sa kakayahan at kagustuhan ng isang bahaykalakal o prodyuser na magbenta ng produkto at serbisyo.
Supply Curve kurba na nagpapakita ng direktang relasyon sa pagitan ng
presyo at quantity supplied.
490
Supply Function matematikong paglalarawan sa ugnayan ng presyo at

quantity supplied.
Supply Schedule talaan na nagpapakita ng dami ng supply sa ibat ibang
presyo.
Surplus isang sitwasyon kung saan mas malaki ang dami ng produkto na
isinusuplay kaysa sa dami ng demand.
PY
Tight Money Policy layuning maiwasan ang pagpasok ng karagdagang

salapi sa sirkulasyon upang maiwasan ang implasyon.
Trade-off ang pagpili o pagsasakripisyo ng isang bagay na maaaring sanang
makamit.
C
O
Tradisyunal na Ekonomiya sistemang nakabatay sa tradisyon, kultura, at

paniniwala ng tao.
Transfer Payments bayarin ng pamahalaan sa sambahayan tulad ng pensiyon

ng mga nagretiro, benepisyo para sa kalusugan, at pangkalahatang
kapakanan para sa mga mahihirap na pamilya.
Tubo kita na natatanggap ng isang entrepreneur.
EP
E
Utilities tumutukoy sa kuryente, gas at tubig.
Utility pakinabang na makukuha mula sa mga produkto o serbisyong

pinagpipilian.
491
Books
MGA SANGGUNIAN
Balitao, B., Cruz, N., Rillo, J. (2004). Ekonomiks: Pagsulong at Pag-unlad
Makabayan Serye. Quezon City: Vibal Publishing House, Inc.
Balitao, B., Ong, J., Cervantes, M., Ponsaran, J, Nolasco, L, & Rillo, J.
(2012). Ekonomiks: Mga Konsepto at Aplikasyon. Quezon City, Philippines: Vibal Publishing House, Inc.
Case, K. E., Fair, R. C., Oster, S. M. (2012).Principles of Economics.10th
Edition. Boston, MA: Prentice Hall
PY
Fajardo F. (1994). Economic Development. 3rd Edition. Manila: Navotas

Press.
Farmer, R. (2002). Macroeconomics. 2nd Edition. South-Western:
C
O
Imperial, C. M. (2004). Pana-panahon, Worktext para sa Araling Panlipunan

Ikaapat na Taon: Ekonomiks. Sampaloc, Manila: Rex Book Store
Mankiw, N. (1997). Principles of Economics. 3RD Edition. New York, USA: The
Dryden Press
McConnell, C. R., Brue, S. L., & Barbiero, T. P. (2001). Microeconomics.(9th

edition. New York: McGraw- Hill.
EP
E
Meek, S., Morton, J., & Schug, M. C. (2008).Economics Concepts and

Choices. Canada: McDougal Mifflin Company.
Morris, J. (2002). Sustainable Development: Promoting Progress or
Perpetuating Poverty?. London: Profile Books Ltd.
Todaro, M. P. & Smith S. C. (2012).Economic Development.11th Edition. USA:
Pearson.
Viloria, E., Cruz, N., Rillo, J. & Lim, A. (2000). Ekonomiks: Batayang Aklat
para sa Ikaapat na Taon. Quezon City: SD Publication.
Websites
2013. Retrieved from http://www.ft.com/cms/s/0/1497f650-c8d8-11e2-acc600144feab7de.html#axzz39ucypQ5L on August 16 2014
Abante-tonite online. (2013). Retrieved from http://m.abante-tonite.com/issue/
dec2013/pictures/t-27-08-2.jpg on November 7, 2014
Albert, J. R. (2013). How Important is Agriculture in the Economy, retrieved
from www.nscb.gov.ph/beyondthenumbers/2013/04122013_jrga_agri.
asp
492
Arao, D. (2011). Presyo ng langis, parang spaghetti ba na tataas o bababa?.

Retrieved from http://pinoyweekly.org/new/2011/02/presyo-ng-langisbilang-epekto-ng-deregulasyon-2/ on November 7, 2014
Asian Development Bank. 2012. Expanding Industrial Sector
KeytoPhilippinesGrowth,Job Creation. Retrieved from http://www.
adb.org/news/philippines/expanding-industrial-sector-key-philippinesgrowth-job-creation on August 15, 2014
PY
Australian Bureau of Statistics. (2012). Manufacturing Statistics Using

Manufacturing Statistics Frequently Asked Questions What is
Manufacturing?. Retrieved from http://www.abs.gov.au/websitedbs/
c311215.NSF/88e17471717cdbc5ca25778a001d9500/616cc124f6101
381ca2570a400119093!OpenDocument on August 21, 2014
C
O
Balita Online. 2013. Retrieved from http://www.balita.net.ph/2013/03/15/

hataw-sa-rice-production-pararangalan/. on November 7, 2014.
Batungbacal, R. (2011). The strategic importance of the Philippine
manufacturing sector. Retrieved from http://fpi.ph/fpi.cms/News/The_
Strategic_Importance_of_the_Philippine_Manufacturing_Sector_By_
Roberto_F._Batungbacal.pdf, on November 7, 2014
Briones, Roehlano M. 2013. Philippine Agriculture to 2020: Threats and

Opportunities from Global Trade. Retrieved from www.pids.gov.ph/
dp.php?id=5145&pubyear=2013 on August 14, 2014
EP
E
Bureau of Agriculture. (2012). Retrieved from countrystat.bas.gov.ph. on

September 14, 2014
Chamber of Real Estate and Builders Associations, Inc. (2014). Large

potential for bpo sector remains in Philippines. Retrieved from
http://www.businessmirror.com.ph/index.php/en/business/
companies/28894-large-potential-for-bpo-sector-remains-in-phl on
November 7, 2014
Economy Watch Content. 2010. Philippine industry sectors. Retrieved from
http://www.economywatch.com/world_economy/philippines/industrysector-industries.html on August 6, 2014
Elchico, A. (2014). Presyo ng Iba pang Pangunahing Bilihin, Tumaas Na Rin.
ABS-CBN:Philippines http://dzmm.abs- cbnnews.com/news/National/
Presyo_ ng_iba_pang_pangunahing_bilihin,_tumaas_na_rin.html
retrieved on July 15, 2014
Federman, M. and Levine, D. 2005. The effects of industrialization on

education and youth labor in Indonesia. Retrieved from http://
faculty.haas.berkeley.edu/levine/papers/The%20Effects%20of%20
493
Industrialization%20on%20School%20Enrollment%20and%20
Youth%20Employment%20in%20Indonesia.pdf on November 7, 2014
PY
Habito C. And Briones, R. (2005). Philippine Agriculture over the Years:

Performance, Policies and Pitfalls, Retrieved from https://www.google.
com.ph/ search?q=Philippine+Agriculture+over+the+Ye ars%3A+Perf
ormance%2C+Policies+and+Pitfalls%2C+Habito+C.+A nd+Briones%
2C+R&oq=Philippine+Agriculture+over+the+Years%3A+ Performance
%2C+Policies+and+Pitfalls%2C+Habito+C.+And+Brion es%2C+R&a
qs=chrome..69i57.2239j0j8&sourceid=chrome&es_sm=93&ie=UTF-8
on August 11, 2014
http://tagaloglang.com/Filipino-Music/Tagalog-Folk-Songs/magtanim-ay-dibiro.html. Retrieved on January 13, 2015
http://sasaliwngawit.wordpress.com/2012/10/12/doon-po-sa-amin-baliktanaw-usapang-pag-unlad-2/ Retrieved on October 15, 2014
C
O
Intal, S J and See, E. (n.d.). Whither the Philippine manufacturing sector:

Looking back, way forward. Retrieved from http://www.dlsu.edu.ph/
research/centers/aki/_pdf/_concludedProjects/_volumeI/IntalSee.pd
on November 7, 2014
International Monetary Fund. (2013). (http://www.imf.org/external/pubs/ft/

survey/so/2013/car052113a.htm). Retrieved on July 2014
EP
E
Labour Force Survey, National Statistics Office.(n.d.).www.census.gov.ph

retrieved on August 16, 2014
National Statistics Office. (2014). Retrieved from http://www.census.gov.
ph/content/commodity groups-exports-performance-june-2014 on
November 7, 2014
National Statistics Authority. (2012). Philippine business and industry

construction sector establishments. Retrieved from http://www.
census.gov.ph/content/2012-census-philippine-business-and-industryconstruction-sector-establishments-total on November 7, 2014
National Development Authority. (2011). Philippine development plan 20112016 Results matrices. Retrieved from http://devplan.neda.gov.ph/
chapter3.php, on November 7, 2014
National Statistics Office. (2014). Retrieved from http://www.census.gov.ph/
content/merchandise-exports-performance-june-2014 on November 7,
2014
National Statistics Office. (2012). Labour Force Survey. Retrieved www.nscb.
gov.ph/beyondthenumbers/2013/04122013_jrga_agri.asp on October
12, 2014
494
National Statistical Coordination Board (NSCB). 2013. Retrieved from http://

www.nscb.gov.ph/secstat/d_accounts.asp on September 12, 2014
National Statistics Coordination Board. (n.d.). Retrieved from www.nscb.gov.
ph/secstat/d_agri.asp on August 12 2014
National Statistics Coordination Board. (2013). Retrieved from http://www.
nscb.gov.ph/sna/2013/3rd2013/highlights.asp#sthash.xsCOJ7DL.dpuf
on July 16,2014
PY
Online Balita. (2013). Pinas, obligadong umangkat ng bigas. Retrieved from

http://www.balita.net.ph/2013/03/25/pinas-obligadong-umangkat-ngbigas/ on November 7, 2014
C
O
Oxford Business Group. 2013. Retrieved from www.oxfordbusinessgroup.

com/economic_updates/philippines-targets-sustainable-growthagriculture on August 13, 2014
Pilipino Star Ngayon. 2014. Retrieved from http://www.philstar.com/psnopinyon/2014/02/13/1289713/editoryal-umangat-ang-ekonomiyadumami-ang-jobless on November 15, 2014
Pilipino star Ngayon. 2012. Aangkat pa pala ng bigas Retrieved from http://
www.philstar.com/opinyon/811177/editoryal-aangkat-pa-pala-ng-bigas.
November 5, 2014
EP
E
Pilipino Star Ngayon online. (2014). Retrieved from http://media.philstar.com/

images/pilipino-star-ngayon/bansa/20140917/pork-separate-from-nonpork-products-3.jpg on November 7, 2014
Philippine Institute for Development Studies. (n.d.), Phl needs to strengthen

manufacturing sector. Retrieved from http://www.pids.gov.ph/index2.
php?pr=129, on November 7, 2014
Philippine Deposit Insurance Corporation. (n.d.) Retrieved from http://www.

pdic.gov.ph/index.php?saver=1. on November 17, 2014
Philippine Rural Reconstruction Movement. (n.d.). Mining Potential in the
Philippines. Retrieved from http://www.prrm.org/publications/gmo2/
mpotential.htm on November 7, 2014
Philippine Star. 2014. Retrieved from http://www.philstar.com/psnopinyon/2014/02/13/1289713/editoryal-umangat-ang-ekonomiyadumami-ang-jobless on January 5, 2014
Pulse. 2013. Retrieved from http://pulse101.hubpages.com/hub/TheImportance-of-Agriculture-to-the-Philippine-Economy on August
12,2001.
495
UNCTAD. (2013). Global FDI inflows, developed, developing and transition

economies, 2000- 2012. Retrieved from http://unctad.org/en/
PublicationsLibrary/webdiaeia2013d1_en.pdf
www.nscb.gov.ph on October 20, 2013
United Nations Development Programme. Human Development Reports.
Retrieved from http://hdr.undp.org/en/content/human-developmentindex-hdi on July 28, 2014
PY
United Nations Development Programme. Human Development Reports.

Retrieved from http://hdr.undp.org/en/humandev on July 31, 2014
www.academia.edu/3596310/Rostows_theory_of_modernization_
development Retrieved on November 7, 2014
C
O
www.bwc.dole.gov.ph/userfiles/file/Handbook-Tagalog.pdf Retrieved on
November 7, 2014
watwatworldcom.c.presscdn.com/wp-content/uploads/undergroundeconomy.jpg
www.crvp.org/book/series03/iii-7/chapter_iv.htm Retrieved on November 7,

2014
www.gov.ph/constitutions/ang-konstitusyon-ng-republika-ng-pilipinas-1987/
EP
E
www.nscb.gov.ph retrieved on January 5, 2015

www.nscb.gov.ph retrieved on 30 January 2014
www.nscb.gov. Retrieved on July 16, 2014
www.worldatlas.com/aatlas/world.htm Retrieved on November 7, 2014
Leaflet
Leaflet ng Kagawaran ng Kalakalan at Industriya (Department of Trade and

Industry) at Bureau of Trade Regulation and Consumer Protection
Modules
Balitao, B., Garcia, E., at Marcos L. 2006. Gabay ng Guro sa Pagtuturo
ng Araling Panlipunan IV (Ekonomiks). Pilipinas. Department of
Education (DepED)-Philippine Deposit Insurance Corporation (PDIC).
Department of Education, Culture and Sports (DECS). (n.d.). Project EASE
Module. Pasig City: DECS.
496
Images
2.bp.blogspot.com/-S-wo-MsJijQ/T8kX87eYv3I/AAAAAAAAACo/Yv_hI-kHjeg/
s1600/LunaJ_caltex.jpg Retrived on November 7, 2014
3.bp.blogspot.com/-sKmZsEUVBLI/UoLK7dyZI3I/AAAAAAAAJ88/
FxkWDVS2f_8/s1600/telcoph+logo.png Retrieved on: November 7,
2014
4.bp.blogspot.com/-xEQmgJXTrRw/Uml0-KcEoII/AAAAAAAAAAw/
pxoQqzcIxUs/s1600/Shell-Logo.jpg Retrived on November 7, 2014
PY
4.bp.blogspot.com/_69u2CK25Cas/SSb5euqlXxI/AAAAAAAACuU/
l4wVNpyqyWM/s1600/APEC%2Bmap.jpg Retrieved on November 7,
2014
C
O
bigbasket.com/media/uploads/p/l/161754_1-tide-plus-detergent-powder.jpg
blogs.worldwatch.org/nourishingtheplanet/wp-content/uploads/2012/04/Coops.jpg. Retrieved on July 17, 2014
clearit.ca/wp-content/uploads//2013/10/apec.jpg Retrieved on November 7,

2014
EP
E
en.wikipedia.org/wiki/Association_of_Southeast_Asian_Nations#mediaviewer/
File:Seal_of_ASEAN.svg Retrieved on November 7, 2014
https://www.google.com.ph/search?q=clip+art+arrow+man&espv=2&tbm=is
ch&tbo=u&source=univ&sa=X&ei=6Vv5U5DKGonl8AWPj4KgAQ&v
ed=0CGYQsAQ&biw=1024&bih=610#facrc=_&imgdii=_&imgrc=ZY
1QL6cw3xlMiM%253A%3BHntzdV7QpryUYM%3Bhttp%253A%252
F%252Fwww.clipartbest.com%252Fcliparts%252FecM%252F5db%
252FecM5dbpcn.png%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.clipartbest.
com%252Fclipart-ecM5dbpcn%3B600%3B600, Retrieved on October
2013
i1.ytimg.com/vi/GQXyH2XOcD8/hqdefault.jpg Retrieved on: November 7,
2014
1.ytimg.com/vi/KhKdagSq1dc/hqdefault.jpg Retrieved on: November 7, 2014
pinoytransplantiniowa.files.wordpress.com/2011/02/micro-entrepreneur.jpg.
Retrieved on July 16, 2014
www.brettonwoods.org/sites/default/files/photos/WTO-logo-1.png Retrieved
on November 7, 2014
497
www.google.com.ph/search?q=cell+phone&biw=1024&bih=499&sourc
e=lnms&tbm=isch&sa=X&ei=BQJqVPTYN4StmgXj94Iw&sqi=2
&ved=0CAYQ_AUoAQ#facrc=_&imgdii=_&imgrc=0eFP9LFHn
GWyNM%253A%3Bq0ofBtC7yOKtFM%3Bhttp%253A%252F%
252Fs.tmocache.com%252Fcontent%252Fdam%252Ftmo%2
52Fen-p%252Fcell-phones%252Fapple-iphone-5s%252Fsilver
%252Fstills%252Fcarousel-apple-iphone-5s-silver-380x380-1.
jpg%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.t-mobile.com%252Fcell-phonedeals.html%3B380%3B380 Retrieved on July 2, 2014
C
O
PY
www.google.com.ph/search?q=clip+art+arrow+man&espv=2&tbm=isch&tb
o=u&source=univ&sa=X&ei=6Vv5U5DKGonl8AWPj4KgAQ&ved=0
CGYQsAQ&biw=1024&bih=610#facrc=_&imgdii=_&imgrc=ZY1QL
6cw3xlMiM%253A%3BHntzdV7QpryUYM%3Bhttp%253A%252F%
252Fwww.clipartbest.com%252Fcliparts%252FecM%252F5db%2
52FecM5dbpcn.png%3Bhttp%253A%252F%252Fwww.clipartbest.
com%252Fclipart-ecM5dbpcn%3B600%3B600. Retrieved on
November 8, 2014
www.nacentralohio.com/wp-content/uploads/2013/03/Virtue-Vegan-Salonlogo.jpg. Retrieved on July 16, 2014
www.qualitychairsforyou.com/rocking-chair/rocking-chair-3/. Retrieved on
November 7, 2014
EP
E
www.tummydiary.com/random-posts/happy-national-breakfast-day-heres-ourfave-pinoy-breakfast/. Retrieved on July 2, 2014

www.vegetarian-shoes.co.uk/Portals/42/product/images/prd0683d04d-faaf4826-a692-45d2e5cfbe3b.jpg. Retrieved on November 7, 2014
www.visitinclinevillage.com/wp-content/uploads/2011/11/business-crystal-bayincline-village-llc-corporation.jpg. Retrieved on July 16, 2014
www.womansday.com/cm/womansday/images/6G/05-loaf-of-bread-lgn.jpg
498

Ekonomiks LM U4.v1

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Ekonomiks LM U4.v1

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

PY

Modyul para sa Mag-aaral

Ang aklat na ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon

Mga Bumuo ng Modyul para sa Mag-aaral

Mga Konsultant: Dr.Jose V. Camacho, Jr., Amella L. Bello,

Eric S. de Guia, Ivan Slash Calilung, Gab Ferrera,

Mga Naglayout: Jerby S. Mariano at Donna Pamella G. Romero

Ang modyul na ito ay nakatuon sa pag-aaral ng Ekonomiks. Ang

Upang higit na maging makabuluhan ang pag-aaral ng ekonomiks, ang

Aralin 1: Konsepto at Palatandaan ng Pambansang Kaunlaran

Naipamamalas ng mag-aaral ang pagunawa sa mga sektor ng ekonomiya

Ang mga mag-aaral ay aktibong

Sa araling ito, inaasahang matutuhan mo ang sumusunod:

Nasusuri ang ugnayan ng Pilipinas para sa

2. Kung ang konsepto ng kaunlaran ang pagbabasehan, malinaw na inilalahad

3. Datapwat patuloy ang pagtaas ng mga pigura na nagpapakita ng paglago

D. Ipinagsasawalang-kibo na lamang ng mga mamamayan ang mga

(K) 5. Sinasabing malaking bahagdan ng mga Pilipino lalong-lalo na sa mga

(P) 6. Isang pangunahing suliraning kinakaharap ng sektor ng agrikultura ay

(U) 7. Noong Hunyo 2014, natapos na ang Comprehensive Agrarian Reform

8. Ang Pilipinas ang isa sa pinakamayayamang bansa kung ang pag-uusapan

9. Alin sa sumusunod na sektor ang namamahala sa pagpoproseso ng mga

10. Itinuturing ang agrikultura bilang primaryang sektor ng ekonomiya

(P) 11. Ang industriyalisasyon, sa kasalukuyan, ang nagsisilbing batayan ng

(U) 13. Isa sa mga napakalaking problemang kinakaharap ng sektor ng

(U) 14. Ang kakayahan ng sektor ng paglilingkod na matugunan ang

(P) 20. Ang globalisasyon ay sumasakop sa malawak na dimensiyon ng lipunan

Ang mga gawain sa bahaging ito ay tutuklas sa iyong kaalaman tungkol

Gawain 2 : ANG SA AMIN LANG

Batay sa mga larawan,

Sa susunod na bahagi ay sasagutan mo ang isang tsart upang inisyal na

Muling balikan ang mga konseptong iyong nakuha mula sa gawain 1 at 2.

Matapos mong malaman ang mga paunang impormasyon tungkol sa

pangangailangan at nagbabagong hangarin ng mga tao at grupo sa nasabing sistema

Gawain 4: POWER OF TWO

Basahin at suriin ang mga nilalaman ng dayagram na Power Thinking.

Kahulugan ayon kina

Kahulugan ayon kay

Sagutin ang sumusunod batay sa iyong binasang teksto.

3. May pag-unlad kung may mga makabagong teknolohiya at

7. May pag-unlad kung dumarami ang dayuhang mangangalakal.

Mga Palatandaan ng Pag-unlad

Pigura 1: Global FDI inflows, developed, developing and transition economies,

ekonomiya ng isang bansa. Sa tulong ng mga kapital tulad ng mga makina

Gawain 7: GRAPHIC ORGANIZER

Gawain 8: PAGKAKAPAREHO AT PAGKAKAIBA

1. Ano ang kaibahan ng pagsulong sa pag-unlad?

Human Development Index

Gawain 9: GRAPHIC ORGANIZER

1. Ano ang tatlong aspektong sinusukat ng Human Development Index?

Gawain 10: JUMBLED LETTERS

2. Ang nagpasimula ng Human Development Report.

Gawain 11: KAHON-ANALYSIS

Gawain 12: PAGSUSURI NG TSART

Ang pag-unlad ay tunay

Ang layunin ng pag-unlad ay

Very high human

Ang sumusunod na tsart ay galing sa United Nations Development Programme

Very high human

Gawain 13: SURIIN NATIN!

Sama-Samang Pagkilos para sa Pambansang Kaunlaran

2. Makialam. Ang mali ay labanan, ang tama ay ipaglaban. Paglaban sa