Dr DUANKA DINI-KNEEVI

UDC 943.6.349.42"04/14

AGRARNI ODNOSI NA TLU JUNE UGARSKE U

SREDWEM VEKU*
Saetak: Podruje danawe Vojvodine (June Ugarske) delilo je u sredwem veku u pogledu agrarnih odnosa sudbinu itave sredwovekovne ugarske
drave. Propisi koji su regulisali tu materiju primewivali su se u principu na celoj wenoj teritoriji jednako. Razlike izmeu pojedinih regiona
drave, koje su proisticale izmeu wih, u prvom redu u pogledu konfiguracije tla, uticale su na razlike u praktinoj primeni istih. To je uslovilo
specifian poloaj oblasti kojoj je ovaj rad posveen. Autor na osnovu
probrane izvorne grae i literature razmatra situaciju na ovom podruju.
Na osnovu svestrane analize kako diplomatikih tako i narativnih izvora
pisac dolazi do zakquka da je podruje danawe Vojvodine (June Ugarske) predstavqalo jednu od najplodnijih oblasti sredwovekovne Ugarske
drave, to je svakako uticalo i na razvoj agrarnih odnosa na wenom tlu.
* Ovaj lanak je nastao kao rezultat rada pokojne Duanke Dini-Kneevi, na
istoimenoj temi, u okviru potprojekta Agrarni odnosi na tlu Vojvodine od sredweg veka do sredine XX veka, na projektu Istorija Srbije i srpskog naroda, Ministarstva za nauku i tehnologiju Republike Srbije od 1996. godine. Prvobitnu
verziju rukopisa teksta autorka je predala na recenziju dr Petru Rokaiju, izraavajui posebnu svoju equ da se nauni aparat rada dopuni najnovijim bibliografskim podacima. Udovoqavajui wenom zahtevu, recenzent je postupio na
eqeni nain. Zbog naglog oboqewa koleginice Duanke Dini-Kneevi,
vie nije bilo prilike da se woj vrati tekst. Konsultujui posle wene prerane
smrti Odsek za istoriju Filozofskog fakulteta, uz saglasnost porodice
preminule Duanke Dini-Kneevi odlueno je da se ovaj tekst objavi, kao wen
posmrtni rad u woj posveenom broju Istraivawa, Zbornika radova saradnika
Odseka za istoriju. Poto je biva asistentkiwa Duanke Dini-Kneevi, Mr
Sneana Boani prekucala, prvobitno na maini pisani tekst, u raunar,
recenzent Dr Petar Rokai je izuzev nekoliko slovnih greaka u uglastu
zagradu uneo svoje ispravke i dopune.

23

Kqune rei: agrarni odnosi, sredwi vek, Juna Ugarska, Panonska

nizija, Vojvodina, zemqini fond, vila, kraqevi, crkva, zemqoposednici,
kmetovi.
Podruje danawe Vojvodine, odnosno sredwovekovne June Ugarske,
delilo je u svemu sudbinu drave u celini. To vai i za agrarne odnose.
Opti propisi koji su se odnosili na obaveze seqakog stanovnitva primewivani su na itavoj dravnoj teritoriji, ali kad su bile u pitawu konkretne obaveze, razlike su postojale i izmeu dva susedna vlastelinstva, a
najee su proisticale iz konfiguracije zemqita, zastupqenosti odreenih poqoprivrednih kultura, odnosno grana poqoprivrede na odreenom
vlastelinstvu, i meusobnog dogovora zemqoposednika i seqaka. Stoga je
razumqivo to sve do turskih osvajawa nema nekih specifinosti u agrarnim odnosima June Ugarske u odnosu na ostale delove dravne teritorije,
pa je to razlog to se ne ograniavamo samo na dokumentaciju koja se
odnosi na ovo podruje.
Do nove podele zemqinog fonda moralo je doi ve prvih decenija po
doseqavawu Maara u Panonsku niziju, ali se razvoj feudalnih odnosa u
Ugarskoj moe pratiti tek od vremena kraqa Stefana I kad dolazi do
masovnog primawa hrianstva u zapadnoj varijanti, drutvenog raslojavawa i utvrivawa obaveza i prava stanovnitva. Za feudalne odnose u
Ugarskoj presudan je bio franaki uticaj, pa je prvi ugarski kraq prihvatio beneficisku formu upravqawa, a u skladu s tim je svaki kraqev podanik, bio slobodan ili rob, dobijao od zemqoposednika odreenu povrinu
zemqita koju je mogao da koristi sve dok ispuwava obaveze prema wemu.
To seqako imawe (mans, sessio, colonicalis) selite ili selo, sastojalo se od
kue s okunicom i vrtom (fundus intravillanis) i obradive zemqe koja se nalazila izvan sela, u seoskom ataru (fundus extravillanus). Veliina jednog
seqakog imawa zavisila je od mesnih obiaja i kvaliteta zemqita i u
proseku je iznosila oko 12 dana orawa. U svakom sluaju morala je biti
dovoqna da od we ivi jedna seqaka porodica i ispuwava svoje obaveze
prema dravi, crkvi i vlasniku zemqe. 1
Po pravnom poloaju i drutvenom statusu stanovnitvo Ugarske se u
poetku delilo na dve osnovne kategorije, s jedne strane su bili zemqoposednici, a s druge svi ostali. Pored robova koji su bili vlasnitvo gospodara, pomiwu se i udvornici, ministerijali koji su opsluivali na dvoru
svoga gospodara, a po nekad su po wegovom nalogu obavqali i administrativne poslove. iveli su u wegovoj blizini, a po statusu su najblii bili
robovima. I meu wima, kao i meu robovima, bilo je i onih koji su voqom
svojih gospodara mogli da steknu slobodu. Najvei deo stanovnitva inili su slobodni qudi koji su iveli na dodeqenoj zemqi. Uz wih se pomiwu
i stranci (hospites), koji se naseqavaju na iskrenoj zemqi. To su u poetku
1

24

Istorija naroda Jugoslavije II, Beograd 1960, 411-412.

uglavnom Italijani i Nemci koji se u izvorima nazivaju koloni (liberi

subditi, liberi homines). U drugoj polovini XIII veka stranci ili gosti (hospites) su stranci stanovnici gradova koji se bave trgovinom i zanatstvom.
Kraq Stefan I je izgradio i poreski sistem po ugledu na zapadnoevropski. Uveden je porez u novcu nazvan slobodni dinari (liberi denari) koji je
dravi plaalo sve slobodno stanovnito na ime zatite od spoqnih i
unutawih neprijateqa, a koji je u vreme kraqa Kolomana iznosio osam
dinara. Kasnije je nazvan dimnina, odnosno porez na ogwite. Uvedena je i
crkvena desetina, koja je takoe teretila slobodno stanovnitvo. Svako
deseto selo moralo je da sagradi crkvu uz obavezu da izdrava svetenika
koji u woj slui.2 Obaveze seqaka prema vlasniku zemqe, na kojoj su bili
nastaweni, jo uvek se ne reguliu zakonskim propisima, ali im vladar
dozvoqava da ga napuste ako su nezadovoqni, to pretstavqa sutinu wihove slobode i to im je u mawoj ili veoj meri bilo garantovano tokom
itavog sredweg veka.
Meutim, iz poveqa, koje ve kraq Stefan I daruje manastirima, vidi se
pre svega struktura darovanog drutva iz koje proistiu i wegove obaveze.
Vesprimskom manastiru benediktinki, gde su boravile devojke iz poznatih
porodica, kraq Stefan I je darovao devet sela u oblasti Balatona. Tu je
pored ratara i vinogradara bilo i zanatlija razliitih struktura, pastira, skelexija i drugih. Oni koji nisu hteli da ostanu na manastirskom posedu mogli su da ga napuste nosei sa sobom svoj imetak. I kraqevi Andrija
I, Geza I i Ladislav I daju opatijama irom Ugarske prostrane posede zajedno sa qudima najrazliitijih zanimawa, meu kojima je bilo dosta robova.
U poveqama darovanim tokom XII i XIII veka uz navoewe poseda i broja
domainstava i precizirawa poslova koje e na vlastelinstvu obavqati,
navode se i dabine koje duguju vlastelinu, a koje su se u ovo vreme svodile
na poklone u hrani, obino dva do tri puta godiwe, obradu vlastelinovog
domena, odravawe postojeih zgrada i podizawe novih i obavqawe drugih
poslova.3 To se vidi i iz poveqe kraqa Bele IV, izdate u Sebusu 24. juna
1237, kojom konventu monaha cistercitskog reda daje u trajno vlasnitvo
2

Magyar trvnytr II 1000-1526. vi trvnyek, Budapest 1899, 24, 28, 42; [I. Bolla, Az egysges
jobbgyosztly kialakakulsa, rtekezsek a trtneti tudomnyok krbl, j sorozat, 100, Budapest, 1983; F. Dru G. Bnis B. Bcskai ed., Decreta regni Hungarie (Gesetze und Verordnungen Ungaris), 1301- 1457, Publicationes Archivi Nationalis Hungarici (Publikationen des
Ungarischen Staatsarchivs), II, Fontes, Fontes (Quelle publikationen), 11, Budapest, 1976; G.
Wenzel Magyarorszg mezgazdasgnak trtnete, Budapest, 1887; I. Acsdy, A Magyar jobbgysg trtnete, Budapest 1983]; I. Aadi, Istori vengerskogo krepostnago krestnstva, Moskva 1956, 39, 42-45, 52. [Gy. Szkely, Tanalmnyok a parasztsg,
trtnethez Magyarorszgon a 14. Szzadaban, Budapest, 1953. Uporedi: R. Grand R.
Delatouche, agriculture au moyen age de la fin de Empire romain au XVI e siecle, Paris
1950.]
I. Aadi, n.d., 49-52. [Gy. Gyrffy (ed.), Diplomata Hungariae antiquissima, I/1, (1000-1131), Budapestini; L. Solymosi, A fldesri jradkok j rendeszere a 13. szzdi Magyarorszgon, Budapest, 1998.]

25

posede u sremskoj upaniji koji su nekad pripadali Petru sinu Gurvejevom,

pa su mu zbog nevere i ubistva kraqeve majke Gertrude, ene kraqa Andrije
II, 1213. godine oduzeti. Sastojali su se od mesta u kome je podignut manastir, koje se nekad zvalo Ukurd, a sada Belin izvor (Belafons) sa pripadajuim vinogradima, wivama, umama, livadama i obradivom zemqom sa delom Dunava koji tee pored we i sa 25 vila koje su se nalazile jedna pored
druge, a ija se imena u poveqi navode. To poklawa pomenutom redu za duu
svoje majke i za oprotaj wenih i svojih grehova, Uz to im poklawa i posed
Narad (Neradin) u Sremu sa svim onim to mu je pripadalo, a sa poseda Petend octo mansiones servorum vinitorum cum terris suis i pet vinograda iznad
poseda Nikole, Teodorovog sina i vinograd koji je kupio sopstvenim sredstvima, a koji se nalazio u opatiji Dombo (Rakovac). Vinogradari su bili
duni da vinograde obrade, oberu groe i vino dopreme do manastira. S
druge, bake strane Dunava, manastiru je poklonio posed zvani Petervarad
(Petryrwarad) i kraqevsku palatu podignutu sa umama, vodama, lovitima
riba, obradivom i neobradivom zemqom i tri vile udvornika sa wihovim
posedima, koji su nekad pripadali pomenutom Petru. Manastiru je na levoj
obali Dunava poklonio jo dve vile i 30 mansa ratara, koje oslobaa od
orawa pod uslovom da svaki mans daje crkvi godiwe ,,unum fertonem et quadraginta acones de annona" i jednu kokoku. U bakoj upaniji im je dao jo
tri vile, koje su pripadale bodrokoj tvravi, a svaki manastir je bio obavezan da manastiru daje godiwe osam merica istog ita, a svaka merica
je sadrala po pet sremskih kabala. 4
U ovo vreme zemqoradwa i stoarstvo su u poletu, poveava se broj
zemqoradnikih naseqa, a dolazi i do drutvenog raslojavawa. Neki od
kraqevskih slubenika i vojnika oslobaaju se vlasti zemqoposednika i
kneeva, dobijaju posede od kraqa na ime vojne slube i uvruju se u nie
i sredwe plemstvo, ritere, koji su neposredno potiweni kraqu (servientes
regis). Tokom XIII veka proces formirawa feudalne ideologije i feudalnog
drutva Ugarske ulazi u zavrnu fazu. Nestaju pravne razlike u pogledu
nasleivawa batinskih poseda i poseda kraqevskih slubenika (servientes
regis), a kraq Andrija II u Zlatnoj buli (1222) kolone, slobodne i potiwene na vlastelinstvu naziva qudima zemqoposednika, za koje sad uvodi
termin jobai-kmetovi. Iz urbara nastalih u ovo vreme vidi se da je bilo
sela nastawenih razliitim kategorijama stanovnitva (populi diversorum
condicionem), ali i onih naseqenih samo robovima ili doseqenicima
(hospites) ili pak slobodni qudima. Tu se preciziraju kako poslovi koje e
pojedina domainstva obavqati, tako i obim kao i vrsta naturalnih i radnih obaveza, koje su zavisile od statusa obveznika i vrste zemqita, odno4

26

G. Wenzel, Arpdkori j okmnytr, Codex diplomaticus Arpadianus continuatus VII, Pest

1869, 27-31; T. Smiiklas, Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae IV,
Zagreb 1906, 28-31; P.Rokai, Iz sredwovekovne istorije Novog Sada, Zbornik za
istoriju Matice srpske 11, Novi Sad, 1975, 105-110.

sno poqoprivredne kulture na wemu. Meu obavezama prema zemqoposedniku na prvom mestu je bila zemqarina (terragium census), koja je za jedno
seqako domainstvo iznosila 12 dinara godiwe. Zatim dolaze radne obaveze (servicia), koje je zemqoposednik koristio za obradu svog domena, godiwi pokloni (munera) o velikim praznicima u ivini, jajima, medu, siru,
vinu, hlebu ili umesto toga ugoavawe zemqoposednika i wegove pratwe. 5
U neto povoqnijem poloaju su bili doseqenici (hospites), slobodni
qudi koji su dolazili iz drugih zemaqa ili prelazili s jednog poseda na
drugi. Da bi ih privukli na svoj posed, vlasnici zemqe su im nudili
olakice, bar prvih godina, a wihovi prethodni gospodari su morali da im
dozvole prelazak poto ispune zakonom predviene uslove. I kraq Andrija III je na dravnom saboru 1298, gde je uestvovalo uglavnom nie i sredwe
plemstvo, potvrdio ovo wihovo pravo, pod uslovom da dobiju dozvolu od
svog gospodara i da mu plate zemqinu taksu, koja je u ovo vreme iznosila
oko 12 dinara. Nakon toga su mogli da odu i da ponesu svoje stvari. Vremenom su stekli pravo i na nekretnine koje su sami podigli, pa su ih pre
odlaska mogli prodati, pokloniti ili zavetati za duu. 6
I kraq Karlo I Robert je nastojao da se pravo slobodnog prelaza [selidbe] odri, pa je naredio svojim predstavnicima da one koji su ispunili
svoje obaveze prema zemqoposedniku u tome ne spreavaju. Tee je bilo
privoleti zemqoposednika na potovawe ovih odredaba, jer im to nije
odgovaralo, pa su koristili svaku priliku da onemogue prelaske. Na kraju
je i kraq morao da ini kompromise i da ne odobrava prelaske bez pristanka zemqoposednika. U ovo vreme je zavren i razvoj stalekog sistema. Jo je kraq Bela IV upravu u dravi poverio krupnim svetovnim i
duhovnim zemqoposednicima. Davao im je razne privilegije i potsticao ih
je da podiu utvrene zamkove, iju odbranu su sami organizovali branei
na taj nain i dravne granice, posebno u pograninim podrujima. Aktom
iz 1246. je pravo suewa kmetovima preneto na zemqoposednike, a kraqevski sud je sudio samo ako ovi ne ispuwavaju svoje obaveze. U praksi se
sudski imunitet vlastele pretvorio u sredstvo pritiska na stanovnitvo
wihovih poseda. Da bi neutralisao ugroavawe kraqevske vlasti od strane
krupne vlastele, kraq je irom zemqe poveao broj svojih slugu kojima je
5

Magyar trvnytr 1000-1526 vi, 102, 118, 122, 136-142; T. Smiiklas, Codex diplomaticus
IV, 28-30; G. Wenzel, n.d, 27-31; I. Aadi, n.d., 49-69; I. Boi, Kow dobri i oruje,
Zbornik za drutvene nauke Matice srpske, Novi Sad 1956, 90.
I. Aadi, n. d., 74-85; [I. Szab, A kzpkori magyar falu, Budapest 1966; isti, A falurendszer kialakulsa Magyarorszgon, Budapest 1971, 2; F. Maksay, A magyar falu kzpkori
teleplsrendje, Budapest, 1971; A. Krmendy, Melioratioa terrae, Vergleichende Untersuchungen ber die Siedlungsbewegungen in stlichen Mitteleuropa im 13-14. Jahrhudert, Poznanskie Towarzystwo Przyjacil Nauk, Wydzial Historii Nauk Spolecznyhch, Prace Komisji
Historyczne, XLVIII, Poznan 1995]; P. Rokai, ivot sela jednog vlastelinstva u
junoj Ugarskoj krajem XV i poetkom XVI veka, Simpozijum Seoski dani Sretena
Vukosavqevia, Prijepoqe 1990, 234.

27

pre svega, bila poverena vojna obaveza. Time su nii slojevi bili uglavnom
iskqueni iz odbrane zemqe, koja je poverena privililegovanim staleima koji su preuzeli i dravnu upravu. To je dovelo do promena ne samo u
pravnoj sferi, nego i u sferi drutvenih odnosa. Radne mase nisu bile
neposredno potiwene kraqu, ve zemqoposedniku kao svom neposrednom
gospodaru.7
Sa reformom poreskog sistema koju je izvrio kraq Karlo I Robert,
bio je konano izgraen sistem kmetstva. Radi regulisawa valutnog sistema ve kraq Bela IV uvodi za svako seqako domainstvo dabinu od sedam
dinara, dobit od kovnice (lucrum camerae), koja je u obliku neposrednog
poreza zamenila nekadawi prihod od svakogodiwe zamene novca. Kraq
Karlo I je lucrum camerae 1332. odnosno 1342. godine zamenio tzv. portalnim porezom od vrata kroz koja mogu proi senom ili itom natovarena
kola, koji je iznosio 18 dinara. A kraq Lajo I je dekretom iz 1351. obavezao svako kmetsko domainstvo da zemqoposedniku, na ime ispuwavawa vojnih obaveza, daje tzv. devetinu, odnosno deveti deo od glavnih proizvoda
ita i vina. U ovim zakonskim odredbama ne pravi se razlika izmeu
slobodnih i robova, jer porez plaa svako ko dri seqako imawe (sessio
colonicalis). Tako je preko poreza dravi objediweno sve seqako stanovnitvo u poseban drutveni sloj, ime je u Ugarskoj ozakowena [klasna] podvojenost [Treba meutim naglasiti kako odredba o plaawu devetine,
pogotovo na crkvenim imawima, nije dosledno sprovoena].
Dok se u zakonu iz 1342. pod iteqima Ugarske podrazumevaju kako poreski obveznici, tako i privilegovani, u zakonu iz 1351. pod tim terminom
(regnicole nostri) podrazumevaju se samo privilegovani, a ostale zakon tretira kao kmetove (jobagiones). Sa donoewem ovog zakona u Ugarskoj pravno su
iezle razlike izmeu niih slojeva stanovnitva, odnosno slobodnih,
poluslobodnih i robova. No i pored toga, u celini uzev, poloaj seqatva
se pogorao kako u Ugarskoj tako i u ostalim evropskim zemqama. Kraqevska vlast je nastojala da to sprei obnavqawem zakona o slobodnom
prelasku [slobodnoj selidbi] s poseda na posed utvrivawem obaveza kuluewa i spreavawem meawa u sudske sporove izmeu seqaka i zemqoposednika, ali sve to nije mnogo pomoglo jer su mesni izvrni organi bili
staleki, a ne kraqevski, pa je na prvom mestu bio interes stalea. Uz to
su zemqoposednici ne retko zloupotrebqavali svoj poloaj, to je usporilo drutveni razvoj i dovelo do nezadovoqstva seqatva koje je preraslo i u sukobe irih razmera. 8
7
8

28

I. Aadi n. d., 75-78.

Magyar trvnytr II 1000-1526. vi trvnyek, 170-172; I. Aadi, n.d., 87-98. [L. Thallczy,
A kamara haszna trtnete, Budapest, 1879; V Maurani, Prinosi za hrvatski pravno-povijesni
rjenik, I-II, Zagreb 1906-1922; Z. Herkov, Graa za finacijsko-pravni rjenik feudalne epohe
Hrvatske, Zagreb 1956; M. Kostreni, Lexicon latinitatis medii aevi Iugoslaviae, I-II, Zagrabiae, MCMLXXIII-MCMLXXVIII.].

Iz urbara, gde su precizno beleene obaveze seqaka, a kojih je za drugu

polovinu XIV veka sauvano u veem broju, vidi se da su i daqe bile zastupqene sve tri rente. Radna renta jo uvek zauzima znaajno mesto. Jedno
seqako domainstvo je zemqoposedniku obino dugovalo po jedan plug
orawa u prolee, leto i jesen, po dva dana godiwe oko pripreme sena za
zimu i dva dana u vreme etve. Uz to su dolazili uobiajeni pokloni u
namirnicama dva do tri puta godiwe. Zemqoposednici su nastojali da
radnu i naturalnu rentu zamene novanom. Kraqica Jelisaveta je 1377. sve
obaveze svojih seqaka iz mesta Ujfalu u upaniji Hont zamenila novanim
iznosom, pa je jedno seqako domainstvo na ime svih obaveza plaalo
ukupno 100 dinara, odnosno jednu forintu godiwe. To je, kako sama istie,
uinila u nameri da olaka poloaj seqaka. U ovo vreme Ugarska je jo
uvek preteno stoarska zemqa, dok se itarice proizvode pre svega za
domae potrebe. Vino je bilo znaajan artikal izvoza. Zemqoposednici su
nastojali da uveaju povrine pod vinovom lozom, pa su seqake podsticali
na to oslobaajui ih prvih osam godina svih obaveza, a posle toga su od
svakog jutra vinograda davali po pet kabala vina, a u vreme berbe vinograda po jednog petla, dva bela hleba i jednu mericu ovsa. 9
I zalavarski opat je sa svojim seqacima 1. septembra 1413. zakquio
ugovor na osnovu koga ih je oslobodio svih dabina, a za uzvrat obavezao da
na dan svetog Luke (18. oktobar) i svete Jelene (18. avgust) plate zajedno 24
forinte, jednu uhrawenu sviwu ili 100 dinara, a svako domainstvo jedan
kabao ita i jedno pile. Uz to su odravali most na putu od sela do
manastira. A dobro poznati Pipo od Ozore (Pipo Spano,[Filippo Scolari])
odredio je 1426. da iteqi i gost (hospites) wegovog imawa u mestu Ozora
daju po 50 forinti godiwe u dve rate. Uz to su bili duni da jednom
godiwe obezbede hranu za wega i wegovu pratwu.
Kraq igmund je nastojao da regulie odnose izmeu zemqoposednika i
wihovih kmetova, pa je preduzimao razliite mere da obezbedi potovawe
prava kmetova i onemogui zloupotrebe od strane feudalaca. Stoga je ve u
poveqi od 4. avgusta 1397. potvrdio pravo slobodnog prelaska kmetova s poseda na posed, koje je u vreme borbi oko ugarskog prestola bilo ogranieno,
a zatim je poveqom od 28. oktobra iste godine, saglasno zakonima i obiajima zemqe, odredio da svim kmetovima sudi zemqoposednik, osim za teka
krivina dela za koja je bio nadlean upanijski sud. Poto se pravo
slobodnog prelaska nije potovalo, igmund je u nekoliko navrata 1405,
1412. i 1418. na tome insistirao i traio da se to pravo potuje, ali je svako preseqavawe bez dozvole zemqoposednika smatrao za prebegavawe. Svo9

I. Aadi, n. d., 98-101. [L. Solymosi, A Jobbgykltzsrl szl hatrozat helye a kltzs
gyakorlatban, Agrrtrtneti szemle, (1972); I. Szab, A magyar mezgazdsg trtnete a XIV.
szuadtl az 1530-as vekig, Agrrtrtneti tanylmnyok, 2., Budapest, 1975; E. Mlyusz, Az
1498. vi 41. Trvnycikk, Trsadalomtrtneti tanulmny, Szzadok, 1930, 809-839; L.
Solymosi, A szl utni adzs els korszaka, Agrrtrtneti szemle, 32(1990) ].

29

je organe vlasti je obavezao da strogo kontroliu sprovoewe ovih odredaba i kawavaju prekrioce. Mere koje je kraq igmund preduzimao su
bile opravdane, jer je potreba za radnom snagom bila velika, o emu svedoe i olakice koje su naseqenicima nuene. Kad je zemqoposednik hteo da
naseli opustelo mesto Vereedhaz u aradskoj upaniji, obeao je da doseqenike oslobodi svih obaveza za 12 godina. Opat Garamskog benediktinskog manastira je onima koji bi se doselili u ongradska sela Contelek i
Sap nudio oslobaawe od svih obaveza prve tri godine, a ako tu sami sagrade kuu deset godina.
igmund je nastojao da sprei zloupotrebe i prilikom ubirawa devetine i desetine, a od svojih slubenika i vojnika je traio da plate sve
to uzmu od seqaka. No i pored toga bilo je raznih zloupotreba koje su pogoravale poloaj seqaka, to je na kraju u prolee 1437. dovelo do ustanka kome je centar bio u upaniji Solnoku, kome se pridruilo sitno i
sredwe plemstvo, i stanovnici gradova. Oni nisu bili za neke upravne ili
politike reforme, ve protiv mnogih zloupotreba duhovnog i svetovnog
plemstva i za potovawe starih prava i sloboda. Krupno plemstvo se na
kraju dogovorilo sa kmetovima da oni imuniji, koji su posedovali plug
koje je vuklo po osam kowa ili volova, plaaju godiwe po 100 dinara, vlasnici pluga sa obinom zapregom od dva kowa ili vola po 25 dinara, dok su
oni bez zaprege plaali 12 dinara. Pored toga trebalo je da tri puta
godiwe daju darove i kulue shodno obiajima. Ali zemqoposednici nisu
potovali dogovor ve su po zavretku ustanka januara 1438. pristupili
represalijama nad seqacima. 10
Na pogorawe poloaja seqaka uticale su i este promene na ugarskom
prestolu posle igmundove smrti, unutrawi sukobi, i pojaana opasnost
od Turaka. Uz to je zakonom iz 1439. plemstvo u celini osloboeno plaawa
crkvene desetine, koja se od ovog vremena pa nadaqe ubire od seqaka i
stanovnika gradova. To je potvrdio i kraq Vladislav I Jagelonac
(1442-1444). Kmetovi su i nadaqe mogli da prelaze s poseda na posed poto
ispune sve obaveze prema vlasniku zemqe, ovaj je pod pretwom kazne, koju je
ustanovio kraq igmund, morao to da im dozvoli. Ista kazna je bila predviena i za one koji spreavaju da se seqaci vrate na posed s koga su bili
silom prognani. To se uprkos raznih zloupotreba zemqoposednika odralo
zahvaqujui prvo uticaju gubernatora Janka Huwadija (1446-1452), a kasnije
wegovog sina kraqa Matije Korvina (1458-1490), koji je, pozivajui se na
ispoqeni patriotizam seqaka u odbrani Beograda od Turaka 1456. godine
pridobio dravni sabor da potvrdi seqacima slobodan prelaz i stare
obiaje koje je doneo kraq igmund, uz dopunu da se zemqoposednici koji
10

30

Magyar trvnytr II 1000-1526. vi trvnyek, 242-244; I. Aadi, n. d., 101-11; M. Kring,

Kzpkori jobbgysgunk szabad kltzsrl, Szzadok, 1935 390-413; L. Solymosi, A jobbgykltzsrl szl hatmrozat helye a kltzs gyakorlatban, Agrarrtrtneti szemle,
14(1972), 1-2, 1-37.

ne potuju odluke upana, podupana i sudija, koji su stali u zatitu

seqaka, kazne sa est maraka, a ako odbiju da plate, oduzimana im je
imovina u dvostrukoj vrednosti. To se potvruje i 39. lanom zakona iz
1486. godine. Razume se da to nije iskorenilo zloupotrebe zemqoposednika,
koji su se ponekad prema svojim seqacima ponaali krajwe nehumano ili
kako se u savremenim dokumentima belei, kao Turci. Ovo je vreme
ukrupwavawa feudalnog poseda kad 25 porodica dri skoro polovinu
zemqinog fonda. Za vlade kraqa Vladislava II Jagelonca (1490-1516)
uporedo sa slabqewem centralne vlasti pogorava se i poloaj seqaka, pa
se katoliki biskup Petar Varadi ve 1496. ali da se u bodrokoj i
sremskoj upaniji sa seqacima postupa kao sa stokom, onako kako ne ine
ni Turci. To je dovelo do masovnog preseqavawa seqaka iz tih krajeva
gladi i boletina. Oigledno je da se zakoni koje je kraq doneo 1492. i
1495. a koji su imali za ciq da spree samovoqu zemqoposednika i omogue
seqacima da na uobiajeni nain prelaze s poseda na posed, nisu potovali, tim pre to su bili nedoreeni, pa je zemqoposednik od seqaka na ime
prelaska mogao da trai koliko je hteo. Uz to su poveeni nameti kako u
korist crkve, tako i zemqoposednika, pa je pored ostalog svaka seqaka
kua uplaivala jo tri dinara od vrata. Na kraju je nakon uguivawa
ustanka ora Doe (1514) svim seqacima bilo zabraweno da prelaze od
jednog feudalnog gospodara drugome. To je vailo i za udovice seqaka koje
su vodile domainstvo svog pokojnog mua.
Zakonom, koji je ovom prilikom donet i koji se najveim delom odnosi
na seqake, utvrene su i wihove obaveze prema zemqoposedniku, dravi i
crkvi i bile su iste za itavu zemqu. Prema lanovima 15-20 ovog zakona
svaki oeweni seqak, bilo da je drao selite ili samo kuu, bio je duan
da godiwe daje vlasniku zemqe po jednu zlatnu forintu, odnosno 100
dinara i to pola na urev dan (24. aprila), a drugu polovinu na dan svetog
Mihajla (29. septembar). Uz to je jedan dan u nedeqi radio za zemqoposednika. Zatim mu je davao devetinu od glavnih proizvoda, jednom meseno jedno
pile, godiwe dve guske, a po deset seqakih kua zajedniki jednu uhrawenu sviwu. Na snazi su ostali obavezni pokloni, a ukinute su privilegije i
olakice koje su neke kategorije seqatva uivale. To se pre svega odnosi
na Slovene i druge doseqenike u Ugarsku, koji su sad kao i svi ostali doli u bezuslovnu zavisnost od zemqoposednika (l. 25). Ovaj zakon je ostao
trajno na snazi, jer pokuaj Jovana Zapoqe (28. april 1536) da seqacima
vrati slobodu prelaska s poseda na posed nije uspeo, poto nije imao dovoqno snage da ga realizuje. 11
Meu slovenskim stanovnitvom, koje je prelo u Ugarsku i na koje se
odnosio ovaj zakon, bio je znaajan broj Srba. Sa graninih podruja je pojedinanih prelazaka moralo biti od najranijeg vremena, a brojnijih kad su
11

Magyar trvnytr II 1000-1526. vi trvnyek, 320, 334, 350, 362, 364-368, 374-388, 390-392,
438-442, 496, 512, 544, 581-588, 620-624, 658-660, 688, 714-726; I. Aadi, n.d, 112-141.

31

srpski despoti postali ugarski vazali sa znaajnim posedima unutar Ugarske, na koje su ponekad naseqavali stanovnitvo iz Srbije. Uz to su turske
provale i pustoewa nagonile qude da se sklawaju u bezbednija podruja i
tamo ostaju i kad opasnost proe. To se najboqe vidi na primeru stanovnitva pograninog ugarskog grada Kovina i wemu pripadajuih sela Bavanita i Skorenovca, za koje, tek poto su 1439. izbegli ispred Turaka ak do
Budima, saznajemo da su bili i Srbi. Nema sumwe da su Srbe u opustela
selita kovinskog distrikta privukle povlastice koje su im nudili elnici Kovina i kraq igmund, koji je ovom gradu u vie navrata dao posebne privilegije da bi ojaao odbranu june granice. 12
I u ostalim pograninim gradovima na Dunavu Oravi, ebeu,
Mehadiji, Severinu, odnosno wihovim distriktima, bilo je dosta Srba
kako u gradskoj upravi tako i meu zavisnim stanovnitvom. Bilo ih je,
naravno, i dubqe u unutrawosti, pre svega na posedima srpskih despota,
ali i ugarske vlastele. U to nas, pored ostalog, uverava i jedna vie
uzgredna zabeleka od 10. januara 1426. godine iz koje se vidi da Toma, sin
Jovana Prednatovia nunc ducens vitam manionativam in possessione Sulvas
vocata in comitatu Bachiensis habita.13 Nema sumwe da su obaveze Srba kmetova
na posedima ugarskih feudalaca, kao i na posedima koje su u Ugarskoj imali
srpski feudalci i despoti, sve do pada srpske despotovine pod tursku
vlast, bile iste kao i obaveze ostalih kmetova irom ugarske drave. To je
i razumqivo kad se zna da su tamo inili mawinu i da su bili pomeani sa
ostalim kmetovima.
Tek kad je nakon pada Despotovine dolo do masovnog, esto planskog i
organizovanog preseqavawa Srba u Ugarsku, o wima se raspravqa i u ugarskom dravnom saboru. Naseqavajui najvie june delove Ugarske, Srbi
su postali branioci dravne granice, neposredno izloene turskim napadima i pustoewima, ali i radna snaga na posedima ugarskih feudalaca. O
wihovim obavezama prema vlasnicima zemqe, na koju su se naselili, nema
neposrednih podataka, ali se moe pretpostaviti da su tretirani kao doseqenici (hospites) koji su prvih godina bili osloboeni dabina prema
vlastelinu ili su one im pak bile umawene. To, meutim, nije vailo za
crkvenu desetinu, koju su morali da plaaju svi kmetovi na podruju
Ugarske i to od svojih osnovnih proizvoda, ita i vina. Desetina se
sakupqala u vreme etve po okruzima od strane jednog svetenika i jednog
vlastelina, kao pretstavnika crkve i drave, a wih je prema odredbi iz
1498. seoski sudija obavetavao kad se etva privodi kraju da bi pris-

12

13

32

D. Dini-Kneevi, Slovenski ivaq u urbanim naseqima sredwovekovne June

Ugarske, Zbornik za istoriju MS 37, Novi Sad 1988, 26-29.
I. Nagy-G. Vghely, Codex diplomaticus comitatum Zichy VIII, Budapest 1909, 260; D.
Dini-Kneevi, Slovenski ivaq, 30, 33, 36.

tupili svom poslu.14 Ali da su tek pridoli Srbi nastaweni na granici

prema Turcima uivali, bar za poetak, izvesne olakice i kad je u
pitawu crkvena desetina, svedoi pismo izdato 9. oktobra 1466. u Budimu, u
ime peujskog biskupa, uvenog humaniste, poznatog pod imenom Janus
Panonius, upueno decimatorima peujske biskupije nadlenima za
ubirawe crkvene desetine u vukovskoj upaniji na posedima Matije
Marotija. Za Srbe (jobagiones Rascianorum) je, kako se iz pisma vidi, bilo
utvreno da na ime crkvene desetine plaaju 12 dinara godiwe, ali su se
peujski biskup i Matija Maroti dogovorili da u tekuoj (1466) godini
plate samo est dinara, sledee osam, a tek za 1468. puni iznos, zbog
bojazni da se Srbi, koji se nalaze blizu Save i turske granice, zbog velikih
tereta ne povuku na podruje pod turskom vlau.15 Verovatno se radilo o
Srbima iz Bosne koji su ovde doli sa ugarskom vojskom, koja je od jeseni
1463. ee prodirala u Bosnu.
Kad se posle nekoliko uspenih prodora ugarske vojske u Srbiju i Bosnu tokom 1480. i 1481. preselilo u Ugarsku preko 100.000 Srba, o wihovim
obavezama prema crkvi se ponovo raspravqa, ali sad u dravnom saboru.
Kraq Matija je zbog uloge koju su imali u odbrani granice eleo ne samo
da zadri ve doseqene Srbe, ve da privue i druge, pa je etvrti lan
svakog petog dekreta donetog na saboru u Budimu 1481. posvetio tom pitawu, oslawajui se na ono to se u praksi ve primewivalo. On Srbe i
ostale izmatike ne oslobaa crkvene desetine zauvek, ve samo za neko
vreme, dok se ,,tales alinigenae et transfugae in regno Hungariae et dominilis sacrae
corona subjectis firmabunt", da bi wihovim primerom i drugi turski podanici
privueni povlasticama preli na ugarsku stranu.16 Da se od Srba nije
mogla naplatiti crkvena desetina, svedoi i dekret kraqa Vladislava II
Jagelonca iz 1495. u kome se istie da u mnogim mestima na ugarskim granicima, na hrianskoj zemqi ive prema svojim obiajima Srbi, Rusini,
Vlasi i drgi izmatici ne plaajui desetinu. Ali poto tite granice kraqevstva od neprijateqa, kraq ih oslobaa desetine bilo u kom delu
kraqevstva da ive.17 Ovako formulisanom odredbom najvie je bio oteen kaloki nadbiskup Petar Varadi, pod ijom jurisdikcijom je bio dobar
deo prebega, a veina wegovih desetniara su bili Srbi. Zbog toga je 1496.
14

15

16

17

Magyar trvnytr 1000-1526 vi, 622-624; P. Rokai, ivot sela jednog vlastelinstva, 235-236.
P. Rokai, Prilog poznavawu poloaja Srba u Ugarskoj u XV veku, Zbornik MS za
istoriju 6, Novi Sad 1972, 87-89.
Magyar trvnytr 1000-1526 vi, 388-390; P. Rokai, Prilog poznavanju poloaja Srba u Ugarskoj, 89-90; D. Dini-Kneevi, Sremski Brankovii, Istraivanja 4, Novi Sad 1975, 33; Ista,
Slovenski ivaq, 32, 38-39, Istorija srpskog naroda II, Beograd, 1982, 442 (S.
irkovi).
Magyar trvnytr 1000-1526 vi, 558; D. Dini-Kneevi, Sremski Brankovii, 33; Ista,
Slovenski ivaq, 39.

33

iz Bea pisao vojvodi Transilvanije, a obavestio je i kraqa o poloaju u

koji je stavqen ovakvom odredbom, pa je kraq i pored nedavno izdatog dekreta uputio pisma svojim zastupnicima u upanijama bakoj, ongradskoj,
bodrokoj i sremskoj, u kojima je bila znaajna koncentracija srpskog ivqa, kojima im nareuje da se pobrinu da kalokom nadbiskupu bude isplaena zakonska desetina, jer on time uz ostalo podmiruje i svoje vojne obaveze prema kraqu. Ovim su kalokom nadbiskupu i svim predstavnicima
vlasti po upanijama bile odreene ruke, to je ubrzo osetio na svojoj
koi despot Srba u Ugarskoj ore Brankovi, iji su posedi bili opqakani i stoka zaplewena. Nadbiskup se na wegovo protestno pismo pravdao
da mu on nije opqakao posede, ali je desetinu koja mu po zakonu pripada,
kako sa despotskih tako i sa drugih poseda, traio vrlo energino istiui da je ,,Bog ovo kraqevstvo ustanovio kao hriansko, a ne kao izmatiko, a u hrianskim zemqama moraju se potovati hrianski principi
i zakoni i iveti po hrianskim obiajima."18 Time je sve srpsko stanovnitvo u Ugarskoj, nastaweno kako na posedima svetovnih tako i duhovnih
feudalaca, bilo obavezama izjednaeno sa ostalim kmetovima, pa je razumqivo to se s wima solidarisalo u pruawu otpora prekomernom izrabqivawu i samovoqi feudalaca.
I dok se u poveqama ugarskih vladara i dekretima dravnog sabora
reguliu zemqini odnosi i utvruju obaveze seqakog stanovnitva
prema dravi, crkvi kao instituciji i zemqoposednicima svetovnim i
duhovnim, svakidawi ivot seqaka ostaje po strani, izvan interesovawa
savremenika. Samo se iz uzgrednih pomena d po neto naslutiti. Kad je
1433. Bertrandon dela Brokijer, dvorjanin burgundskog vojvode Filipa Dobrog, na povratku sa Istoka, gde je u ime svoga gospodara iao da izvidi
stawe u turskoj vojsci, proao kroz Ugarsku, pribeleio je i neke svoje
utiske zapravo, ono ega drugde nije bilo, a to je wega inpresioniralo
ili zaudilo. Posle posete srpskom despotu uru, koji je boravio u Nekudimu, stigao je u Beograd, u to vreme ugarski grad. Pre toga je, kako u svom
putopisu istie, proao mnoge velike ume, bregove i doline, a po tim
dolinama postoji veliko mnotvo sela i dobrih namirnica, a naroito dobrog vina. Za podruje danawe Vojvodine istie da je to prostrana ravnica u kojoj se retko naie na po koje drvo, a da seqaci loe vatru slamom
ili trskom, koje ima na rekama i po barutinama. Daqe tvrdi da se tu
umesto hleba jedu meki kolai, i to pomalo, zatim da ima malo posteqina, a
i ona je prqava, pa se spava na slami i na konim meinama punim vazduha
18

34

Wagner, Petri de Warda epistolae, Poszony 1776, 124-127; D. Dini-Kneevi, Sremski

Brankovii, 34-35; Ista, Slovenski ivaq, 39; Istorija srpskog naroda II, Beograd,
1982, 443 (S. irkovi).
[I. Szab, Bcs, Bodrog s Csongrd megye dzsmalajstromai 1522-bl, A magyar
nyelvtudomnyi trsasg kiadvnyi, 86, Budapest, 1954.]

koji u wih duvaju, a duge su koliko i ovek. Sve to je video u Segedinu za

koji istie da je varo. Za ovaj kraj inae istie da je lep i ravan i da ima
mnotvo poludivqih kowa koje stanovnitvo ukrouje i ergela kobila
koje su stalno u poqu kao divqe ivotiwe. I za Petu tvrdi da ima mnogo
kowa koje preu u lagana i lepa kola, a kad oru, prave toliko duge brazde
da mu je to bilo udno. Napomiwe i da ovi krajevi obiluju pustim pawacima19, pa je razumqivo to je u Ugarskoj stoarstvo dugo vremena imalo primat nad zemqoradwom. Pored kowa, koji su Brokijera kao viteza impresionirali, tamo su u velikom broju gajene i ostale vrste stoke, pele i
pernata ivina, ne samo za potrebe domaeg stanovnitva nego i za izvoz.
[Ugarski feudalci su od XV veka nali trite za svoje poqoprivredne proizvode ito i pre svega krupnu stoku u Zapadnoj Evropi, i zato su
pojaali eksploataciju svojih kmetova. To je, naravno, dovelo do siromaewa i zbog toga i nezadovoqstva ogromne veine seqatva Ugarske, koje je
izbilo na povrinu u vidu seqakih buna. Od tih su najvei i najpoznatiji
onaj iz 1347. godine u Erdequ (Transilvaniji), a u prvom redu veliki seqaki ustanak (= rat 1514. godine. 20]

DUANKA DINI KNEEVI PhD

AGRARIAN RELATIONS IN THE AREA

OF SOUTH HUNGARY IN THE MIDDLE AGES
Summary
In the middle Ages the region of todays Vojvodina (South Hungary) shared the destiny
of the entire medieval Hungarian State regarding the agrarian relations. The Law-book
that regulated the matter applied a law, in principle, to its entire region, equally. The differences between certain regions of the country that arose among them regarding the ground
configuration, exerted influence on differences in application of the above mentioned
laws, in practice. That brought about a specific position of the region this paper has been
dedicated to. On the basis of the selected reliable sources and literature the author dis19

20

Bertrandon dela Brokijer, Putovawe preko mora, Beograd 1950, 3-4, 131, 147-149,
151. Bertrandon tvrdi da se u Segedinu u tom trenutku moglo kupiti 3-4000 kowa po
ceni od deset forinti po kowu. (str. 149)
[A. Fekete Nagy V. Kenz L. Solymosi - G. rszegi, Monumenta rusticorum in Hungaria
rebellium, Publicationes Archivi nationalis hungarici, II., Fontes 12, Budapest 1979; S. Mrki,
Dsa Gyrgy s forradalma, Budapest 1913; A. Fekete Nagy G. Barta, Paraszthbor
1514-ben, Budapest 1973.]

35

cusses the situation on this region. On the basis of the thorough and comprehensive analysis of diplomatic as well as narrative sources the author comes to the conclusion that in the
middle Ages, the region of todays Vojvodina (South Hungary) represented one of the
most fertile regions of medieval Hungarian country, which exerted influence on the development of agrarian relations on its soil, as well.

36

Dr LENKA BLEHOVA-ELEBI

UDC 271.940.1.(497.16 Kotor)

Uspomeni na profesoricu Duanku Dini Kneevi

ENE U DUHOVNIM INSTITUCIJAMA

SREDWOVJEKOVNOG KOTORA
Saetak: U kotorskoj dijecezi je u sredwem vijeku postojao veliki broj
crkava na malom prostoru, kao i veliki broj svetenih lica koja su bila
koncentrisana u samostanima i predvodila parohijalne zajednice. Kada su
u pitawu ene, radi se uvijek o asnim sestrama ili treoredicama. O
wima se, s obzirom na wihovu povuenost, zna neuporedivo mawe nego o
sekularnom svetenstvu. Pokuaemo u ovom izlagawu dati pregled naih
saznawa do kojih se moe doi na osnovu arhivskih izvora Biskupskog i
Istorijskog arhiva u Kotoru.
Kqune rei: Kotor, samostani, trei red, Pravilo reda, klarise
frawevke, dominikanke, asne sestre, crkva, sredwi vijek.

ENSKI SAMOSTANI I WIHOVA PRAVILA

Prvi enski samostani bili su benediktinski. I. Ostoji navodi da su
u Kotoru bila tri: Sv. Benedikt, Sv. Martin i moda Sv. Petar na
urawu, za koji se ne zna da nije moda bio muki. Timotej Cizila navodi
u djelu Zlatni vo da je u ovom samostanu ranije, dakle, sigurno vie
decenija prije pisawa djela, godine 1654, ivjelo stotinu redovnica,
djevojaka posveenih Bogu.1 Teko da je moglo biti toliko asnih sestara
u jednom samostanu jer u naim zemqama nije bilo monumentalnih
samostanskih graevina, ali nekoliko desetina ih je svakako bilo. Neki
1

Timotej Cizila: Zlatni vo, u: Analisti, hroniari biografi, Kwievnost Crne

Gore od XII do XIX vijeka, X, Cetiwe, 1996, 60; Marica Malovi-uki, Kotor u XIII i XIV
vijeku (doktorska disertacija), Beograd, 1987, 208;

37

istraivai, prije svega A. Mayer i A. Miloevi, osporavaju ovo

miqewe. Miloevi smatra da Sveti Petar nije ni bio u Kotoru, nego u
Bijeloj. Svakako je postojao jo 1364. godine, za ta je dokaz odluka
gradskih vlasti o imenovawu prokuratora. 2
Broj sestara benediktinki se osipao, a nove nisu dolazile jer je opadalo
interesovawe za stupawe u red (cum nulla ex ingenuis puellis civitatis admitti peteret). Takoe se u frawevakim analima opisuje samostan kao opustjeli,
odnosno izumrli (extincto ibidem virginum collegio). Zato je papskim ukazom samostan dodijeqen 1. decembra 1364. godine frawevkama da se sprijei wegovo daqe propadawe. U poveqi Urbana V, iji tekst navodi Farlati, spomiwe se brojka od trideset sestara. Biskupu Domniju se nalae da izvri
izbor opatice i opskrbi samostan svim potrebnim. Prva opatica bila je
sestra Klara porijeklom iz Fora Iulia.3 Linosti opatica kroz dokumentaciju moemo pratiti samo isprekidano: 1335. godine na elu samostana
bila je opatica Rada, 1397. godine Ura (Ursya), 1419. godine spomiwe se
neka Benua, 1451. godine opatica Lenua Meka. 4
Zanimqivo je da za razliku od redovnika sestre u Sv. Klari i daqe
koriste svoja porodina, plemika imena, a ne redovnika. Sv. Klara je
inae bio samostan za plemkiwe na elu sa opaticama iz vlasteoskih kua
Lenuom Meka, Radulom Biste.
asne sestre, za razliku od redovnika, nisu mogle da imaju prihode od
sluewa misa za due umrlih, zadunica, niti su mogle da prikupqaju
sredstva proewem kao prosjaki redovi. enski samostani su ivjeli od
miraza koje su donosile sestre prilikom stupawa u samostan, esto u vidu
nekretnina. Drugi izvori prihoda bili su milostiwe i zavjetajni darovi,5 a nerijetko i pozajmqivawe novca na dobit. 6

3
4

38

Ivo Stjepevi, Katedrala Sv. Tripuna u Kotoru, 63, 101; A. Mayer, Mon Cat I 66 (15. 8. 1326);
Giuseppe Gelcich, Memorie storiche sulle Bocche di Cattaro, Zara, 1880, 156; Antun Miloevi,
Crkvica sv Petra u Bjeloj, Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku, XLIII, 191-194.
Illyricum VI, 451; L. Wadding, Annales minorum , VIII, 179,XXIV.
Mon Cat I 1241 (24. 4. 1335); IAK SN II, 461 (18. 8. 1397); ibid. III, 271 (12. 8. 1419); isto
CXLIX, 837 (8. XII. 1451); Lenka Blehova-elebi, ene srednjovjekovnog Kotora, Podgorica,
2002, 247.
Pavle Bua, koji je od opatice Lenue esto uzimao pozajmice, bio je i prokurator
samostana. Na samrti je zavjetao samostanu 100 perpera (IAK SN V, 206, 4. 8.
1431). Godine 1446. opatica Radula de Biste ovlastila je prokuratora da podigne
legat Ivana Lamprovog Bolice, koji je umro u Dubrovniku i zavjetao je samostanu
poklon o kojem nema preciznih podataka. (IAK SN IX, 617: 24. 1. 1446).
Godine 1431. Pavle Bua je napisao priznanicu na 106 perpera i 6 groa koje je
ostao duan opatici Lenui (IAK SN V, 48, 6. 3. 1431). Pet godina kasnije je ista
opatica potvrdila da je od Buia Bue primila 46 perpera kao dio duga od ukupne
svote 93 perpera (IAK SN VI, 22: 15. 9. 1436). Godine 1445. sestre su posudile Dabru
Bakojevu sedam zlatnih dukata (IAK SN IX, 509: 5. XI 1445). Slinih dokumenata
ima veoma mnogo.

Postojalo je pravilo da enski samostani povjeravaju poslove mukarcima uglednim graanima. Ovi prokuratori samostana nisu imali nikakvih ograniewa pri kontaktu sa laikim svjetom i uspjeno su vodili
kreditorske poslove kojim su se samostani redovno bavili. Zadaci su im
bili povjeravani od strane konventa sestara koji je imao zadwu rije, ali
su prokuratori istovremeno imali i iroka ovlaewa i mogunost nadzora gazdovawa i finansija samostana. Godine 1440. je samostan Sv. Klare
zaduio prokuratore Matiju Bizanti, Lorenca Buu i Draga Drago da podignu zavjetajni dar koji je samostanu ostavila Dubrovanka Marua,
udovica ora protovestijara. Dokument nabraja imena svih redovnica.
Uruewu punomoja prisustvovale su opatica Lenua Meka, Lucija Baska
Maria iz Splita, Jelua Glavati, Radula Biste, Slavua Bizanti, Nikoleta Grubowa, Slavua Pelegrina, Nikoleta Bizanti, Marua Bolica i
Anukla Bizanti. Sve imenovane sestre osim Splianke Lucije, pripadaju
istaknutim kotorskim plemikim porodicama. Prokuratori samostana su,
takoe, plemii. Deset godina kasnije dokumenti spomiwu Radulu Biste
kao opaticu istog samostana.7 I u dokumentu iz 1506. godine potpisuju se
sestre porodinim prezimenima: zamjenica opatice bila je Nikoleta Bizanti koja je, uz pristanak i prisustvo sestara Katarine Drago, Anukle
Bolica i Marije Basha izdala ovlaewe Franu Paskvali da utjera neka
potraivawa samostana. 8
Plemiko porijeklo asnih sestara ne iznenauje s obzirom na sredwovjekovno shvatawe samostana kao odgajalita i sklonita za prekobrojnu
ensku djecu iz aristokratskih obiteqi.9 Neki redovi, na primjer uvarice sv. groba i joanitke, odgajali su samo plemike erke. Kod drugih redova
bilo je samostana za aristokratsku djecu odvojenu od samostana za puku djecu, i to tek na vrhuncu sredweg vijeka. Prvi samostani su i bili namijeweni samo za aristokratske porodice. 10
U XV vijeku kroz dokumentaciju uoavamo propadawe enskog samostana
Sv. Klare. Frawevaki samostan nije stajao dobro ve 1450. godine, kada mu
je Luka Pautinov, ganut saosjeawem, poklonio vinograd.11 Prilikom
poklawawa nekretnina samostanima nije bilo uobiajeno naglaavati saosjeawe, nego pobone pobude, to nas je navelo na zakquak da je samostan
teko dolazio do prihoda usqed gubitka zemaqa u Grbqu (1497), teke
agrarne krize i uopte recesije u kojoj se ubrzo zatim naao cijeli grad.
Znamo da su iste godine sestre izdavale neka samostanska imawa u Mrevcu, ali je ubirawe zakupa u to vrijeme bilo ve pod znakom pitawa.12 U
7
8
9
10
11
12

IAK SN CXLIX 837 (8. 12. 1451).

IAK SN XXIV, 405 (29. 4. 1506).
Blehova elebi, n.d, 247.
Isto, 247248.
IAK SN CXLIX, 572 (16. 9. 1450).
IAK SN CXLIX, 617-618 (23. 11. 1450).

39

novosklopqenim ugovorima se esto pojavqivala klauzula da e zakupac

vriti svoje obaveze ako ne bude kuge ili rata. Samostani, i naroito
enski samostani, nisu imali mnogo naina da brane svoje obaveze ako je
opte rasulo olabavilo osjeaj odgovornosti zakupca za zakupqeno imawe.
Sestre Sv. Klare imale su prihode od prava na ribolov koje su davale u
zakup 1443. godine je Nikoli Tolo ustupqen datium pescarie za 150 perpera na tri godine.13 U narednim godinama je vjerovatno dolo do nekih nesporazuma zbog ove dabine. Ribari, kojih je bilo nekoliko, alili su se
mletakim vlastima to su tjerani na plaawe dabine asnim sestrama
uprkos tome to su plaawa bili osloboeni zakonom. Iako je u zapisu o
razmatrawu zahtjeva konstatovano da jesu bili osloboeni, istie se da je
zatim ta odredba povuena (1490. godine) i da su ribari obavezni da plate
sestrama kao to su plaali proteklih etrdeset godina. No, sama iwenica da su o tome odluivali Bernardin Loredano i Nikola Delfino, mletaki zapovjednici zaliva, govori o tome da je spor potrajao i da su ribari
bili vrsto ubijeeni da su u pravu, jer su uloili apelaciju vioj instanci.14
Znaajna stavka u prihodima enskih samostana bila je svota koju su
roditeqi plaali prilikom primawa wihove keri u samostan. Gradski
Statut je 1419. godine odredio da su roditeqi duni da daju tom prilikom
svotu koliku ele, ali je jasno dato do znawa da djevojke ne mogu da dou u
samostan praznih ruku. Uostalom, rije dos, miraz ima u ranom sredwem
vijeku znaewe dara samostanu prilikom dovoewa novakiwe. Neke djevojke, koje su same eqele da stupe u samostan, koristile su pravo da svoj miraz utroe na ulaznu taksu. Novoprispjele redovnice nisu donosile samo
novac nego i nekretnine koje su bile za samostan dragocjeni izvor prihoda.15
Pred kraj XV vijeka poelo se s prikupqawem sredstava za izgradwu novog enskog samostana za redovnice Sv. Klare de observantia, to jest frawevke klarise. Na poetku narednog vijeka samostan je ve imao solidan
zemqini fond: kuu, zajedniki dar Luke i Draga Bolica, i neku pe sa
zemqitem i kuicama. Novi samostan Gospe od Anela se gradio in dioecesi S. Michaelis de Catharo, to znai na mjestu gdje je ranije bio benediktinski klaustrum. U darovnicama se spomiwu inovnici koji su postavqeni i
zadueni od strane vlasti za gradwu samostana i crkve: Jakov Gabrov, Bernard Bua. Bernard Drago i Drago Bolica. Donator Luka Bolica je poklonio svoj dio uz uslov da, kada se otvori samostan, on moe da uvede u wega
dvije svoje neakiwe, i to bez miraza. Vjerovatno se radilo o erkama wegovog umrlog brata, koje je nakon bratove smrti udomio. 16
13
14
15
16

40

IAK SN X, 190 (24. 6. 1443).

DIL X, 28 (25. 4. 1499).
L. Blehova-elebi, n.d, 248 - 249; Niermayer, Mediae Latinitatis Lexicon Minus, s.v. dos.
IAK SN XXIV, 465 (7. 3. 1505); isto, 466 (8. 3. 1505); isto. 545 (31. 5. 1505).

Dominikanski red, nastao 1206. godine, nekoliko decenija nakon osnivawa uveo je i enski ogranak i trei red. Godine 1483. osnovan je i u Kotoru
samostan za dominikanke, koje su ivjele u bivem dominikanskom mukom
samostanu Sv. Pavla. Te godine je Malo vijee odluilo da se od dominikanaca na deset godina iznajmi samostan Sv. Nikole zajedno sa crkvom i
kapelom Sv. Pavla za plemike asne sestre stroge klauzure. Nakon
pregovora s generalom dominikanaca, dogovoreno je da sestre preu u
zgradu Sv. Nikole, ta je sprovedeno dvije godine kasnije. Ve godinu
kasnije nastala je potreba da se samostan dogradi, jer nije zadovoqavao
potrebe, ali do proirewa nije dolo zbog preih potreba utvrivawa
grada zbog prisutnosti Osmanlija u Risnu i Novom. 17
Sauvana su dva Pravila sestara samostana Sv. Marije od Anela, jedno
na italijanskom, sa latinskim tekstovima molitvi, i drugo, skraeni prevod na narodni jezik, pisano latinicom. Pravila klauzure bila su veoma
otra. Sestre su se obavezale na doivotnu klauzuru unutar samostanskih
zidina. One nisu naputale samostan, osim u sluaju prijeke potrebe, poara ili drugog vanrednog dogaaja. Mogunost povremenih izlazaka postojala je samo za sestre sluavke (sore servitiali) iji je reim izlazaka takoe
bio strog i ogranien samo na neophodnu nabavku namirnica, bez nepotrebnog zadravawa, ulaewa u privatne kue i razgovora sa laikim svijetom,
ak ni sa svetenim licima. Dozvolu za izlazak davala je opatica i to uvijek na tano odreeno vrijeme. Doivotno zatvarawe sestara simbolizovala je i wihova sahrana unutar samostana. Sestre su bile dune da iskazuju poslunost i potovawe opatici, da ive bez vlastitog imetka i u
bespogovornoj duhovnoj istoi. Pod istoom se podrazumijevala fizika
bezgrenost i misao liena runih, zlih i grjenih predstava. Opatica je
morala da bude nepromjewivo pravina, nije smjela da ispoqava bilo kakve
line simpatije prema nekoj od sestara povjerenih woj. Ulazak u samostan
doputan je samo enama i djevojkama za koje se pretpostavqalo da mogu da
izdre strogu pokoru; u samostan nisu mogle ui sestre koje je starost,
bolest ili duevna iscrpqenost inila nepodobnim za taj nain ivota.
Primawe novih sestara morao je odobriti konvent, to jest, samostanska
skuptina dvotreinskom veinom. Nakon ulaska u samostan, sestri je
iana kosa do uiju. Odjea novakiwa morala je biti bez ukrasa, od grube
tkanine koja je pokrivala noge i cijeli stas. Glava je, takoe, bila pokrivena bijelom tkaninom, dok je osnovna tunika bila crne boje. Kada je novakiwa poloila zavjete, prekrivala je glavu crnom tkaninom.
Sestre su spavale u zajednikoj spavaonici u kojoj je samo krevet opatice bio na nekom uzdignutom mjestu, kako bi opatica mogla da nadgleda ostale. Na spavawe su sestre odlazile u devet uvee. Svijetlo u spavaonici se
nije gasilo, spavalo se u odjei. Privatnost je u samostanu bila nezamisliv
17

S. Krasi, Dominikanci u Bokokotorskom zaljevu, u: Hrvatska obzorja 2001/2, 370371 (sa

literaturom).

41

luksuz. Samo su bolesne sestre spavale zasebno, sa ostalim oboqelima, u

mawoj prostoriji. Ujutro su se sestre dizale i prisustvovale misi. One
koje su znale itati, itale su liturgijske tekstove shodno liturgiji koju
su uprawavali frawevci. Nepismene sestre su izgovarale dvadeset etiri Oenaa na jutarwem bogosluewu i po pet laudes u jedan sat i u tri i
est sati popodne. Uvee su ih izgovarale dvanaest i jo sedam Oenaa sa
rekvijemima. Mise je u nekim samostanima sluio kapelan, svetenik koji
je morao biti pouzdan i na dobrom glasu. Kao i svi hriani, sestre su imale obavezu ispovjesti, samo za razliku od laika koji su se morali ispovjedati jednom godiwe, sestre su se ispovjedale svakog mjeseca. Prieivale su se za Boi, Oiewe sv. Marije, Uskrs, Duhove, blagdan Apostola
sv. Petra i Pavla, sv. Klare, sv. Frawe i Svih Svetih. Bolesna sestra, koja
nije mogla da ustane i ode do govornice, primala je sakramente leei, pod
strogim mjerama. Svetenik koji joj je dijelio sakramente morao je obaviti
dunost bez odugovlaewa i u pratwi jo jednog kolege i neke od sestara,
kako bi se iskquila mogunost bilo kakvog linog i prisnog razgovora.
Sestre su morale da budu stalno uposlene, kako im na pamet ne bi padale
grjene misli. Zapovijest utawa vaila je veinu dana. Ni bolesne sestre u prostoriji za bolesnike nisu smjele razgovarati meu sobom. Razgovor sa svetenikom ili laikom koji je doao, na osnovu opatiine dozvole,
da vidi sestru, obavqao se u govornici, pod nadzorom, i nije smio da bude
predug niti da sestra gleda sagovornika, zbog ega su postavqeni crni zastor i gvozdena reetka. Sestre nisu smjele da progovore bez opatiine
dozvole.
Sestre su takoe strogo postile. Hrana je bila bez mesa, izuzev za bolesne sestre. Dozvoqena je bila konzumacija jaja, sira i drugih mlijenih
proizvoda, osim posnih dana (Boi, Uskrs i slino). Uprawavalo se
trodnevno putawe krvi koje se tada smatralo za nain iewa organizma, ali nije se smjelo raditi ee nego etiri puta godiwe, kako se
sestre u vjerskoj revnosti ne bi iscrpqivale do iznemoglosti.
Samostan je liio na utvrewe. Ulazna vrata, glomazna kapija, bila su
opremqena kovanim lancem. U spoqnom zidu nije bilo nikakvih prozora,
osim okruglog prozora kroz koji su sestre primale isporuke namirnica i
potreptina i koji se zvao rotta. Vrata samostana uvala je povjerqiva
sestra koja je kod sebe drala kqu, a drugi kqu je bio kod opatice. Vrata
nisu otvarana bez prijeke potrebe i prilikom otvarawa najee su samo
bila odkrinuta na kratko. Posjetilac je putan unutra samo nakon detaqne provjere. Sestra zaduena za uvawe kapije morala je davati samo
ture i kratke odgovore na pitawa. U unutrawu klauzuru bio je dozvoqen
ulazak samo ovlaenima od Svete Stolice ili nadlenog kardinala,
eventualno qekarima koji su wegovali teko oboqele. Niko sa strane nije
smio u samostanu jesti ili noiti. I kardinal ili biskup, kada su dolazili
u posjetu samostanu, morali su se svuda kretati u pratwi koja nije smjela da
broji vie od pet pratilaca.
42

Opaticu je birala skuptina sestara i izbor je potvrivala Sveta Stolica, odnosno kardinal protektor reda. Bilo je poeqno da opatica bude
ne samo izrazito besporona i religiozna, nego i dobar psiholog kako bi je
sestre sluale i potovale vie zbog qubavi nego zbog straha. Morala je
znati da ne preurani sa sudovima, da dobro izvaga prije no to izda nareewe. Svake nedjeqe je bila obavezna sazvati skuptinu sestara na kojoj su
se pored ostalih praktinih pitawa vezanih za gazdinstvo samostana pretresala i osjetqiva pitawa unutrawe discipline. Na skuptini je opatica imala pravo da ukori sestru koja bi neto pogrijeila i da odredi
kaznu za wu. Kao ogrjeewa protiv samostanske discipline nabrajaju se
oholost, tatina, zavist, tvrdiluk, briga za svjetovne stvari ili poroci
koji se ne slau sa hrianskim moralom.
Iz naela doivotne klauzure proizilazi i zabrana da sestre lino
putuju kod Rimske Kurije, osim u sluaju da za to dobiju posebnu dozvolu
Svete Stolice. Sve eventualne pritube mogle su sestre iznijeti prilikom vizitacije lica koja je ovlastio Papa. Vizitacija se vrila jedanput
godiwe. Za nadzor nad samostanom opunomoivao je Papa jednog od kardinala, ve pomenutog kardinala protektora reda.
Novakiwe su nakon ulaska u samostan provodile propisanu godinu dana
novicijata pod nadzorom i obukom metrovice koja ih je uila Pravilu.
Na kraju Pravila klarisi pripisana je naredba Pape Eugena iz 1446. godine kojom se ukidaju neke pokornike praktike koje su, kako se kae u pismu, troppo aspre: neprestani post, obiaj da sestre idu potpuno bose,
zapovijest stalnog utawa i prestrog sud o pogrekama sestara. Od posta
treba da se izuzmu posebno bolesne sestre. Ubudue, za smrtni grijeh je
trebalo da se smatra samo ako se sestra ogrijei o zapovijest poslunosti,
siromatva, klauzure i istoe. Slijedi ceremonijalni dio s tekstovima
molitvi izgovaranih prilikom ulaska novakiwa u samostan i prihvatawa
redovnikog odjela.18
Kao to vidimo iz gore opisanih rukopisnih Pravila, pokorniki ivot je zahtijevao ogromna odricawa koja su bez tekoa podnosile samo
izrazito pobone osobe, dok je drugima trebalo vremena i dobrog, osjetqivog vostva da bi se navikle na potpuno promijeweni reim ivota. Znaaj
enskih samostana bio je u sredwem vjeku ne samo u smawivawu socijalnih
tenzija (sklawawe prekobrojne enske djece) i dobrotvorstvu nego i u wegovawu religioznog naina ivota koji je smatran za najsavreniji oblik
bitisawa.

TREI RED
U XIV i XV vijeku dolazi do uspona treeg reda, ordo tertius. Svaki red je
imao i takozvani trei red iji su pripadnici ivjeli u gradu, a ne u
18

Regula monialium S. Mariae Angelorum Cathari; Speculum minorum (a. 1513).

43

samostanu, i zaraivali su za ivot vlastitim radom, esto udrueni u

male zajednice. Trei red ima svaki red sve do danawih vremena.
Trei red se dijeli na samostanski i svjetovni. Samostanski red, nastao
u drugoj polovini XIII vijeka, predvodi generalni ministar. Svjetovni trei red, koji e nas ovdje najvie zanimati, osnovan je u frawevakom redu
izmeu 1213 1215. godine u Sv. Mariji od Anela u Asisi. Pravilo ovih
treorednika, sastavqeno 1221. godine, potvreno je 1298. godine.
Definie se kao udruewe onih koji u svijetu (in saeculo), to jest, u
laikom okruewu, tee ka hrianskom savrenstvu. Naime, prije nastanka treeg reda bilo je uvrijeeno miqewe da jedan laik koji ivi u branoj zajednici ne moe da bude posveen vjeri i duhovnom ivotu. Bilo je
dosta laika koji nisu niti mogli niti eqeli da odbace svoje svjetovne
obaveze, ali su udjeli za dubokim vjerskim doivqajem. Trei red je bio
wihova ansa da utole tu duhovnu e.
Treorednici su poznati pod nazivom tertiarii, kod ena piyocharae, bizochae ili jednostavno sorores. Pregledom pomena tercijara u dokumentaciji,
utvrdili smo da su oni poeli da se ee pomiwu tek poev od etrdesetih godina XV vijeka. Trei red su u to vrijeme imali samo prosjaki redovi, mendikanti: u Kotoru, dakle, to su bili frawevci i dominikanci.
Farlati citira odredbu statuta koja se odnosi na treoredice. Prema
woj, roditeqi su obavezni da keri, koja je odluila da ivi pokornikim
ivotom izvan samostana, prue sve neophodno. Na samrti treba da misle
na wu u testamentu i da je opskrbe kako bi mogla da se izdrava. Na imovinu treoredice odnose se ista pravila kao i na imovinu laikih ena: prenosi se na wene najblie nasqednike sa izuzetkom jedne etvrtine koju
smije da zavjeta za svoju duu, a tek ako nema bliskih nasqednika, moe
da raspolae imovinom kako smatra za shodno. 19
U kotorskoj notarskoj kancelariji nema mnogo sauvanih zapisa o treorednicima iz ega moemo zakquiti da se nije radilo o masovnoj pojavi. Treorednici su nastojali da ive povueno, ograeno, naglaeno
smjerno. Nekima wihovi dobrotvori ak nisu ni znali ime, navodei samo
kome su redu pripadali.
Frawevka je bila neimenovana treoredica kojoj je pokojna Franua,
ena nekog Marina iz Budve, zavjetala deset perpera za odjeu. Radilo se
o etvrtini Franuinog miraza koju je Statut enama dozvoqavao zavjetati za pobone svrhe u koje je svakako spadalo darivawe svetenih lica
i treorednika.20
Treoredica Marua, udovica pokojnog Ivana Silosa, je 1475. godine
prodala Nikoli Bolici kuu. U trei red je stupila tek poto je postala
udovica i tada je vjerovatno prodala kuu koja joj moda vie nije bila
19

20

44

Illyricum VI, 443; Mon Mont VI 124; o eninim pravima glede ostavqawa nasqedstva:
L. Blehova elebi, n.d., 142 - 148.
IAK SN XIII 238 (17. 8. 1472).

potrebna.21 Godine 1492. spomiwe se pizochara Marua koja je prodala

neki vinograd.22 Moe biti da je rije o istoj osobi. Nije navedeno kom
redu je pripadala Marua.
Slino ovom nije navedeno ni kojem redu su pripadale treoredica
Lucija koja je bila jedan od svjedoka u istrazi ubistva Andrije Pribilovia od Vrtova.23 Vrlo je vjerovatno da je to bila treoredica
dominikanskog reda Lucija za ijim se izgubqenim testamentom, nastalim
u dramatinim okolnostima kunog pomora, tragalo 1503. godine. Lucija je,
uz pomo svetenika Ivana Graso (Grasso), sroila zavjetajnu oporuku jer
je posumwala da je zaraena; zatim je pozvala sudiju Buia Buu da joj
ispravu potpie jer je testament morao da bude potpisan od strane vie
svjedoka. Ali, u gradu je ve zavladala panika. Od straha izbezumqena
Lucija nije nala kancelara koji je ili iao po kuama da pie jedan testament za drugim, ili je prosto pobjegao, i zamolila je svetenika,
vjerovatno wenog ispovjednika, da joj napie posqedwu voqu.
No, Bui je uputio Luciju prvo natrag na svetenika koji je trebalo da
potpie ono ta je napisao. Lucija ga je vjerovatno potraila, ali se
vratila bez potpisa jer je svetenikova kua ve bila okuena. Ponovo je
stigla do Buia koji je bio na Trgu sv. Tripuna. Bui je opisao kako se u
gradu irila strava: pod loom sv. Tripuna su bili okupqeni neki plemii i govorili su da su po kuama mnogi oboqeli, i meu wima su spomenuli
i domaicu svetenika Ivana. Kada je Lucija dola nazad do Buia za
potpis, vie nije htio potpisati i rekao joj da ode (ande ande via): bojao se
da dodirne pergament koji je moda bio u okuenim rukama pomonice
pisca testamenta, a posumwao je da je i sam svetenik ve bio nosilac bacila. On i wegovo drutvo su istjerali enu (expelerunt ipsam). Testament
se poslije izgubio, ali kako su postojali svjedoci i bilo je poznato da je
pokojnica zavjetala dio kue kod sv. Marije od Rijeke samostanu Sv.
Nikole, prokurator samostana je pokrenuo postupak za ispuwewe testamentarne odredbe. U toku tog postupka sasluani su svi oevici dramatinog
prizora, meu wima i svetenik pisac oporuke koji nije umro od epidemije. rtva epidemije postala je Lucija. 24
Kao svjedok u pretresu sluaja nekog nestalog ili otuenog platna spomiwe se treoredica Nikoleta, udovica pokojnog Ptiovia, koja je dala
zakletvu sudiji u wenoj kui poto pripada treem redu (in presentia...
iudicis suo saacramento dixit super eius conscientia quia est tertii ordinis). Iz ove
reenice jasno proizilazi da pripadnici treeg reda nisu imali obavezu
da javno svjedoe i daju zakletvu na civilnom sudu, dok su asne sestre i

21
22
23
24

IAK SN XV, 390 (21. X. 1475).

BAK III 335 (11. 12. 1492).
IAK SN XVI, 3. (a. 1477).
IAK SN XXIII, 667 (16. 12. 1503).

45

redovnici mogli koristiti pravo da odbiju bilo kakvo svjedoewe na

nekom drugom a ne na crkvenom sudu.
Treoredica Nikoleta spomiwe se godine 1489. kao jedan od komesara
zaostavtine pokojne Anukle, udovice Qubie opara.25 Nikoleta je bila
ki pokojnog Mihajla Glavatija. 1496. godine je u znak qubavi svojim brataniima Mihajlu i Tripunu Glavatiju poklonila svoje nasqedstvo od
majke pod uslovom da nasqednici, dvije godine ili due nakon wene smrti,
isporuuju wenoj bivoj dadiqi Radoslavi devet stara ita godiwe. 26
Nikoleta je poklon podijelila slutei blisku smrt. I zaista, godinu
dana kasnije je umrla, jer te godine je ukwiena potvrda prokuratora samostana Sv. Bernarda da su primili Nikoletino zavjetawe samostanu: 15
perpera, za koje je pokojnica traila da se slui est misa sv. Grgura. 27
Treoredice nastawene kod crkve Sv. Lucije se spomiwu u testamentu
Marue, udovice Mata Skabana. 28
Trei red u Kotoru imali su, kako smo ve pomenuli, i dominikanci.
Pizokare Jerina, biva sluavka Frana Ganzolija, i Barbara, udovica pokojnog Srana, su 1473. godine kupile skupu kuu od Dubrovanke Katarine,
udovice Nikole urkovia, nastawene u Mlecima. Cijena kue je iznosila
42 dukata. U kupovini je posredovao svetenik Ivan Gamberoso koji je,
izgleda, bio u prijateqskim odnosu sa enama. Godine 1475. otvoren je testament u kojem je svetenik Ivan zavjetao ovim pizokarama tri dukata.29
Barbaru spomiwu dokumenti jo 1473. godine. 30
Kuu su kupile jo treoredica Petrua, ki nekog Milete, zajedno sa
Radosavom Prvoevi, od udovice Serafina Petrovog. Cijena kue je
iznosila 135 perpera to je bila prilino velika svota.31 Godine 1500.
spomiwu izvori Petruu kao redovnicu (sor) sv. Frawe u vezi s wenom
ostavtinom: Petrua je u oporuci ostavila novac od wene prodate kue
frawevcu fra Palmi Klobuaroviu. Ali, kako se za kuu izriito kae
da je pokojnica stanovala u woj, a ne u samostanu, kao i da ju je kupila
zajedno sa svojom neakom Radosavom (la casa nel qual al presente habito),
zakquujemo da je rije o istoj treoredici. Na to uslovno upuuje iwenica da nije bila pismena testament je pisao svetenik onko Zaguri a
mnoge asne sestre su to bile. Dokaz je i okolnost da meu brojnim testamentima, koji su sauvani u notarskim spisima, nema ni jednoga koji bi pripadao asnoj sestri nastawenoj u samostanu. O tome da je treoredica u isto
vrijeme bilo nekoliko svjedoi i klauzula testamenta kojom se daje neko
25
26
27
28
29
30
31

46

IAK SN XVIII, 149 (2. 10. 1489).

IAK SN XX, 357 (8. 10. 1496).
IAK SN XXI, 722 (24. 11. 1497).
IAK SN CXLXIX, 290 (17. 8. 1444).
BAK IV, 10 (8. 11. 1475).
IAK SN XV, 86 (2. 8. 1473); isto 91 (2. 8. 1473).
IAK SN XX, 97 (23. 8. 1496).

fino platno (rasa sutil) sestrama istog reda (ale sorele de nostro ordene che
stano acanto S. Michiel). Iz oporuke se inae vidi da je pokojnica imala u
kui dosta platna, finog i grubqeg, kao i odjee, te pretpostavqamo da se
izdravala tkawem i moda i ivewem. 32
Gore pomenuta treoredica Lucija dijelila je kuu, takoe sa nekom
Katarinom, kako se vidi u Katarininom testamentu iz 1504. godine. Zajedniki su posjedovale kuu i zajedniki odluile kome e pripasti: samostanu Sv. Nikole idu oba dijela, prvi one koja prije umre, kako stoji u
testamentu pisanim rukom svetenika Ivana Grasa. 33
Sama okolnost da dvije ene, koje nisu u najuem srodstvu, kupuju zajedniku kuu po pravilu upuuje na zakquak da je kua trebalo da slui kao
mjesto stanovawa religioznih osoba. Posjedovawe kue bilo je potrebno za
stvarawe ve pomenutih komuna brae i sestara treeg reda koji su se na taj
nain titili od napada spoqnog svijeta. Kue su imale slinu svrhu kao
samostani ije su zidine uvale nenaoruane redovnike. U jednom dokumentu se govori o optubi sestara Lucije, Bude i Petrue koje su pripadale treem redu sv. Frawe. Pizokare su se, preko svog advokata Antona
Druka, alile biskupu Faseolu da ih predstojnici crkve Sv. Marije od
Gurdia (mosta), svetenici Dragoje Drago i Marin Jakov (Paskvali)
sprjeavaju da raspolau svojom imovinom na samrti i ele da je prisvoje
za sebe. Ali ovi su na sasluawu promijenili svoj preawi stav i rekli
da je u redu ako sestre raspolau tom imovinom. Biskup im je zabranio da
ubudue uznemiravaju pizokare. Zabranio je i istjerivawe ena iz
pomenutih kua u blizini crkve. Takoe, naredio je da se iz tih kua iseli
neki Stefan. Iskquio je mogunost da se tamo nastawuje muki svijet jer
se radi o domu za ene asnog ivota, ponaawa i na dobrom glasu (mulieres
honeste vite, conversationis et fame).34 Zatita biskupa bila je od velikog
znaaja jer treoredice nisu mogle da opstanu drugaije nego kao
tienice zvaninika crkve. Iako su treoredice bile u drutvu
potovane, uvijek je bilo pojedinaca ije nerazumijevawe treorednikog
naina ivota, se ponekada, izvrglo u rugawe ili nasiqe. Primjer toga je
sluaj pizokare Budne, koja je 1476. godine tuila Petra Majia zbog
fizikog nasrnua podatak dokazuje da je oprez bio opravdan.35 Izgleda da
su neke treoredice imale i laike zatitnike: u testamentu Johane
Vasojevi se ostavqa jedan perper pizokari koja ivi kod Alojzija Bue;

32
33
34
35

IAK SN XXIII, 626 (16. 3. 1500).

IAK SN XXIII, 671 (24. 1. 1504).
BAK II, 190 (22. 3. 1458).
IAK SN XVI, 152 (2. 6. 1476): Optueni je napao Budnu da je ranije bila prostitutka i sada nastavqa u svom zanatu; bacio se na wu sa povikom da e joj izvaditi nos
(putana ego volo tibi evadere nasum). Odsjecawe nosa bila je kazna za prequbu ili
razvratno ponaawe u pravoslavnim sredinama.

47

Alojzije je inae imao jednog sina svetenika i bio naklowen religioznim

osobama.36
Radoslava, gore pomenuta neaka treoredice Petrue, na jednom mjestu
zvana monialis sive pizocharia tertii ordinis S. Francisci, a na drugom mjestu caloieriza, nasqedila je zavjetajni dar od nekog Miha. Pored we, pokojnik je
ostavio dar svojoj keri Franici, takoe treoredici. Miho je imao sedmoro djece, od wih pet keri. Brojnost porodice je vjerovatno bila i razlog
to se Franica, moda najmlaa, nije udavala miraz za pet keri bio je za
porodicu teak teret.37 U jo jednom testamentu spomiwe se neka neimenovana treoredica, ki Tripika koara: woj je Lucija de Baska (Basca) ostavila neku uspomenu. 38
Potpuno uzgredno se spomiwe jo neka Juba pizochara za koju znamo samo
toliko da je boravila u Kotoru 1442. godine. 39
Treoredica dominikanka bila je Blaena Ozana Kotorka (14931565),
porijeklom iz Releze u Qeanskoj nahiji (blizu sela titari). Ozana se,
nakon sedmogodiweg slubovawa u plemikoj porodici Bua, povukla u
dvadeset prvoj godini u malu eliju kod, danas nestale, crkve Sv. Bartolomeja iz koje je izlazila samo nedjeqom i praznicima. Nakon to je ova
elija oteena zemqotresom, prela je Ozana u isposnicu kod crkve Sv.
Pavla i tamo ostala do smrti kao zazidana pokornica. U weno vrijeme ivjelo je jo devet zazidanih sestara. Iako je ivjela u XVI vijeku, oigledno je da se wen pokorniki ivot nadovezao na temeqe iz prethodnog
vijeka. O velikom potovawu koje je stanovnitvo gajilo prema treoredicama svjedoi jedan dokument iz 1602. godine. Tada je udovica Trifuna,
ki Trifuna Vraena, u drugom braku sa Ivanom Zagurijem, kupila dio
kue kod samostana Sv. Pavla. Trifuna je kupila taj dio s namjerom da ga
daruje istom samostanu zbog posebne pobonosti koju je gajila prema Beata
Osanna et alla esemplar vita delle reverende monache del sodetto monastero
(Blaenoj Ozani i primjernom ivotu asnih redovnica reenog
samostana).40 Beatifikaciju Ozane potvrdio je Papa Pio XI tek 27. aprila

36

37

38
39
40

48

IAK SN XXIV, 739 (15. 4. 1506); o sveteniku Ivanu, sinu Alojzija Bolice, vidjeti
na drugom mjestu.
IAK SN XIII, 500 (decembar 1467): Dominus comes .. .et iudices ... sumaverunt venerabilem
virum Michaelem Vrachien archipresbyterum absentem et Marinum de Biste presentem ... tamque commissarios ... quondam domini Miche ... ad dandum de bonis ... dicti ... Radoslavi moniali
sive pizocharie tertii ordinis S. Francisci ... legatum sibi factum per ipsum dominum Micham in
suo ultimo testamento scripto 28. II. 1459, ut in ipso latio continetur: Item ... sia dato et resto del
mio quarto dotal zoe quello el Mariza de scripti legati mia fiuola Francescina del 3. ordo et
Radoslava fiuola de Radocna caloieriza...
IAK SN CXLIX, 13 (14. 5. 1441): pizokara je dobila 17 perpera.
BAK II 138 (7. 1. 1442).
IAK SN LXXII, 898899 (19. 8. 1602). Na ovaj podatak mi je qubazno skrenuo pawu
don Antun Belan, na emu mu se zahvaqujem.

1927. godine, ali je narod ve 37 godina nakon wene smrti smatrao Blaenom. Ozanino ime tuju i mnogi pravoslavni hriani.
Iz gore izloenog ne moemo da izvedemo nikakve sistematske zakquke o treorednicima u Kotoru, samo nekoliko zapaawa. Ukupno se u drugoj polovini XV vijeka pomiwe petnaest treoredica. Pomena o mukarcima treorednicima nema. Vjerujemo da je, s obzirom na wihov povueni
ivot, prirodno to su treorednici ostavili malo tragova, ali ti tragovi su neprekidni i dozvoqavaju pretpostavku da je treorednika u Kotoru bilo nekoliko malih grupa.
Kao to vidimo, mogunost da se ne preudaju i da ive pobonim ivotom koristile su esto udovice koje moda nisu eqele da stupe u samostan jer su imale odraslu djecu sa kojom bi bilo nemogue biti u vezi iz
samostana. Ali treoredice su poticale i iz siromanih porodica jer je
stupawe u samostan, ak i za puke keri, zahtijevalo sredstva. Uz to, samostana za puk bilo je malo i bili su pretrpani. Pored toga, treoredice su
esto bile ene koje su bile u zrelim godinama i iza sebe su imale brak i
djecu. Stoga nisu ni eqele potpuni raskid sa svijetom koji je nalagao
samostanski ivot.
Zahvaqujui gore izloenom, meu narodom je poela da se iri svijest
da se ivot u skladu sa evaneqem moe voditi i na drugi nain, van samostana. Istakli smo ve da su za propagirawe te misli bili posebno zasluni prosjaki redovi. Za wih, dom vie nije bio samostan, nego red, bilo
gdje se kretali i ivjeli, prenosili su duebriniku djelatnost neposredno pred vrata puka, postiui ga na poboan i ist ivot u dometu wegove sredine i mogunosti. Tako je uticaj tercijarskih zajednica na gradsko
drutvo daleko nadmaivao srazmjerno mali broj lanova.

IZVORI I LITERATURA:
Biskupski arhiv Kotor (BAK)
(iza brojeva imena biskupa i godine wihovog mandata)
II
Angelus Faseolo (1457 1458)
III
Marcus de Nigri (1459 1474)
IV
Petrus de Bruti (1475 1483)
Biblioteka frawevakog samostana u Kotoru
Regula monialium Sanctae Mariae Angelorum Cathari
Speculum Minorum, 1513
Regula sestar Svete Klare
Istorijski arhiv Kotor
Sudskoonotarski spisi (IAK SN):
(iza br. III CXLIX imena komesa)
49

II
V1
VI
IX
X
XIII
XV
XVI
XVIII
XX
XIII
XXIV
CXLIX

1395 1400 (Tempore Catharinorum)

1431 1440 Nicolo Pisani
1436 1440 Albano Segredo
1444 1446 Zuane Nani
1442 1451 Leonardo Bembo
1466 1473 Eustachio Balbi, Bertutius Gabriel
1473 1477 Lodovico Mosto
1476 1479 Giovanni Donato
1483 1489 Paolo Erizzo
1496 1497 Piero Lion
1503 1504 Girolamo Foscarini
1504 1508 Marco Contarini
1441 1452 Zuanne Nani, Jacopo Morosini

Dokumenti i listine (DIL):

IX Altari e Chiese delle Bocche di Cattaro. Copie di documenti dei secoli XV e XVI
(1435 1513).
Regula monialium S. Mariae Angelorum Catharis; Speculum minorum (a. 1513).

TAMPANI IZVORI
Daniel Farlati, Jacobus Coleti, Illyricum sacrum Ecclesiae Ragusinae historia VI,
Venecija 1800. [Illyricum]
Antun Mauer, Monumenta catarensia I, II, Zagreb 1951, 1981. [MC]
Statuta Cathari, Venecija 1616. [Stat. Cath]
Lenka Blehova elebi, ene srednjovjekovnog Kotora, Podgorica, 2002.
Cizila, Timotej: Zlatni vo, Kwievnost Crne Gore od XII do XIX vijeka,
X, Cetiwe 1996.
Krasi Stjepan, Dominikanci u bokokotroskom zaljevu od XIII do XIX stoljea,
Hrvatska obzorja 2001/2, str. 353372; isto 2001/3, str. 633 652.
Marica Malovi-uki, Kotor u XIII i XIV vijeku, doktorska disertacija, Beograd, 1987.
Antun Miloevi, Crkvica sv. Petra u Bijeloj, Vjesnik za arheologiju i historiju
dalmatinsku XLIII, 191-194.
Joseph Niermayer, Mediae Latinitatis Lexicon Minus, Leiden 1976.
Ivan Ostoji, Benediktinci u Hrvatskoj i drugim naim krajevima, I-III, Split 1963.
Ivo Stjepevi, Arhivska istraivanja Boke Kotorske, Perast, 2003.
Luca Vadding, Annales minorum sei trium ordinum, Quaracchi 1932.
50

LENKA BLEHOVA ELEBI Ph. D

WOMEN IN RELIGIOUS INSTITUTIONS

OF MEDIEVAL KOTOR
Summary
In the Middle Ages, in Kotors diocese there was a large number of churches on a
small area, as well as the large number of clergyman that were concentrated in the monasteries and lead the parish communities. As for women, it was always about nuns or those
who belonged to the third monastic order. Upon them, taking into consideration their retiring, it has been known less, than upon the secular clergy. In this report we will try to present a survey of our findings which could be found according to the archive sources from
the Bishops and Historical archive in Kotor.

51

Mr SNEANA BOANI

UDC 314.17(497.11 Banjska)"15"

PROMENE NA POSEDIMA BAWSKE PREMA POPISU

NAHIJE ZVEAN IZ XVI VEKA*
Saetak: Manastiru Sv. Stefana, Bawska, dodeqeni su posedi koji su ga
neposredno okruivali i inili su tzv. Ibarsko jezgro Svetostefanskog
vlastelinstva. Iz teksta poveqe jasno i precizno se vidi da je Ibarsko
jezgro kompleks unutar jedne mee koja poiwe i zavrava, pod zveanskom
tvravom. Taj kompleks ine 22 sela koja kraq Milutin, na poetku dispozitivnog dela poveqe, dodequje manastiru i ona ga okruuju. Ovaj prostor
se moe pratiti i pomou turskih defera iz XV veka i popisa nahija iz
XVI veka. Zahvaqujui ovim podacima mogu se makar u najoptijim crtama
opisati promene na podruju koje je vlastelinstvo nekad pokrivalo, moe
se negde zakquiti i o osipawu i gubqewu manastirskih poseda, te pratiti
privredne, demografske i etnike prilike.
Kqune rei: Bawsko vlastelinstvo, Ibarsko jezgro, nahija Zvean,
Dmitrovica, muslimansko stanovnitvo, privreda.

* lanak je deo magistarske teze ,,Ibarsko jezgro Svetostefanskog vlastelinstva"

koja je odbrawena na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu 10. decembra 2004.
godine. Rad na tezi zapoet je pod mentorstvom dr D. Dini-Kneevi.

53

Popis nahije Zvean iz XVI veka1, prua mnotvo podataka o naseqima

koja su nekada inila neposredno okruewe Bawske2, kao i o mestima koja
su u meuvremenu nastala na tom prostoru a nisu bila obuhvaena ranijim
popisima. Nahija Zvean jedna je od vie nahija koje su saiwavale novopazarski kadiluk, posebnu administrativno-teritorijalnu jedinicu. Novopazarski kadiluk3 pripadao je sanxaku Bosna, a kasnije je konstituisan kao
Novopazarski sanxak, i pripadao je Bosanskom paaluku-vilajetu. 4
Sela koja su nekada inila prvu grupu priloga koje je kraq Milutin
dodelio Bawskoj, prilikom wenog osnivawa, a prema ovom popisu, nalaze se
u nahiji Zvean, u sanxaku Bosna:
Vala selo Valice5 u nahiji Zvean.
O ovom selu je zapisano: iftluk Mustafe, aua Visoke porte, a to su
naputene batine, koje su ostale iza: Mustafe, Todora, Memije, sina Hainova, Marka, ivka, Kostadina, Radivoja, Petra, Perika, drugog Petra
i Nikole, pa batina iza drugog Dimitrija i Turhana, Radoslava, Jovana,
Mihajla, Ivana, drugog Nikole, Radowe, Kasima, pa batina iza Vuka,
Komqena i ure, sina Radojice. Na gore spomenutog Mustafe aua uveden
je resmi ift (spahijski porez), a na osnovu tapijske isprave spahijine i
potvrde kadijine.

54

Sva identifikovana sela nalaze se na kartama: Sekcija Kosovska Mitrovica 2 (630-2), 1:

50000, Izdanje Vojnogeografskog instituta, Beograd 1984; Sekcija Novi Pazar 4 (580-4), 1:
50000, Izdawe Vojnogeografskog instituta, Beograd 1984.
Ibarsko jezgro inila su sledea sela: selo Bawska, selo Vala, selo rnovnica,
selo Bresnica, selo Bawe Poqe, selo Rudarije, selo Koriqa (i sa zaseocima), selo
Kozarevo, selo Vlija, selo Birovo, selo Jelanica, selo Gwedani, selo
Globoko, selo Koporii, selo Graniane, selo Dabrhava, selo Selanica, selo
Koutovo ( a za ovo dade Bit Kraqevstvo mi arhiepiskopu da bude u Primorju),
selo Bistrica, selo Vlahiwa, selo Orjahovo, selo Trepa. I ova sva sela sa meama
i sa zaseocima wihovim. Q. Kovaevi, Svetostefanska hrisovuqa, Spomenik IV
(1890), 2; V. Jagi, Svetostefanski hrisovuq kraqa Stefana Uroa II Milutina,
iz starog Saraja iznesla na svet Zemaqska vlada za Bosnu i Hercegovinu, Be 1890,
5-6;Spomenik IV, 2; Zadubine Kosova, Beograd 1989, 316.
Kadiluk je podruje teritorijalne nadlenosti jednog kadije. Kadiluk nije samo
jedinica sudsko-administrativne podele, ve je bila redovna upravna jedinica.
Svaki kadiluk je obuhvatao vei ili mawi broj naseqa srazmerno broju
muslimanskog stanovnitva. H. abanovi, Turski izvori za istoriju Beograda
I-1, Katastarski popis Beograda i okoline iz 1476-1566, Beograd 1964, 618.
E. Muovi, Nahija Zvean u XVI veku, Novopazarski zbornik 11, Novi Pazar 1987,
103-115. Ova nahija je pokrivala u XVI veku teritoriju (danawu) optine
Kosovska Mitrovica i delimino Leposavie, Zubin potok i Vuitrn.
E. Muovi, Nahija Zvean u XVI veku, 108, identifikuje selo Valice sa selom
Veqi Breg. Ispitujui situaciju na terenu, tj. geografskim kartama, i
analizirajui Svetostefansku povequ, najverovatnije se radi o selu Vala, koje se
danas nalazi 4 km jugoistono od Bawske.

U nasequ je registrovano 8 hrianskih domainstava: Ratko Radivojev,

Jeo ivkov, Obrad Pavlov, Vujo Stojanov, Dano Petkov, Lajo Petkov,
Miladin Grujin, Slavko Lazarov.
Poreske obaveze su iznosile 2300 aki.
Zabeleen je u ovom selu Mustafa koji je bio au, podoficir u
slubi sultana (u ovom sluaju Visoke porte) ili drugih velikodostojnika
i, vrlo esto, izvrilac turskih naredbi. On je imao ifluk (ili itluk),
kompleks obradivog zemqita koji je pretstavqao posebnu ekonomsku i
teritorijalnu celinu, pri emu wegova veliina nije ograniena (mogao se
sastojati od jedne batine ili vie sela). Konkretno, radi se o naputenim batinama,6 a kao batinici spomiwu se lica sa hrianskim
imenima, dok su samo etiri batinika imala muslimanska imena (Mustafa, Memija, sina Hainov, Turhan i Kasim). Svojina na ovom ifluku je
ograniena jedino vrhovnim vlasnitvom drave ije je posedovawe bilo
uslovqeno ispuwavawem poreskih obaveza.
rnovnica selo rnovnica u nahiji Zvean.
Selo je imalo 31 hriansko i 7 muslimanskih domainstava, i poresku
obavezu od 4700 aki.
Brestnica selo Brusnica sa mezrom Izlavi, nahija Zvean.
U wemu je ivelo 35 hrianskih i 5 muslimanskih domainstava. Prvo
lice koje je imalo posed u Brusnici je islamizirani metanin i zove se
Husein Abdulahov. On je dizdar (kapetan) tvrave Zvean i za to ima posed
u selu. Poreska obaveza metana iznosila je 4800 aki. 7
Dizdar je stalno morao boraviti u gradu (tvravi) i nije se smeo
udaqavati iz wega bez posebnog odobrewa Porte. Oni su posedovali timare
koji su uivali ekonomski imunitet. Svaki dizdar je imao svog ehaju koji
mu je bio pomonik, prvi saradnik i zamenik. Sudei prema imenu Husein
Ab(v)dulahov (Avdulah-rab boiji), re je o islamiziranom hrianinu u
prvom pojasu.
Bawe Poqe selo Bawe Poqe8 u nahiji Zvean.
Zabeleeno je, u ovom selu, ukupno 17 hrianskih i 12 muslimanskih
domainstava. Meu muslimanskim domainima se navodi na dva mesta Alija Avdulahov kao konvertit.
Selo Bawe Poqe, u odnosu na sredinu XV veka, belei znaajan porast
stanovnitva, a naroito muslimanskog koje je u ekspanziji.
Rudarije selo Rudari9 u nahiji Zvean.
6

7
8
9

U kanun-nami za Smederevski sanxak iz 1560. zapisana je sledea definicija

batine: Batina je zemqite s kojim jedan rajetin izdrava sebe i svoju
porodicu i koja se u rukama muslimana smatra jednim iflukom. Turski izvori za
istoriju Beograda I-1, 611.
Isto, 112-113.
Isto, 108.
Isto, 107.

55

U Rudarima je registrovano 79 domainstava: 73 hrianska i 6 muslimanskih. Muslimani su vlasnici vinograda. Svi plaaju uobiajene seoske
poreze u iznosu od 10600 aki.
Prema ovom popisu Rudari su najvee selo u nahiji Zvean. Dvostruko je
povean broj stanovnitva u odnosu na popis Krajita Isa-bega iz 1455.
godine, a registruju se i prve muslimanske kue iji je broj jo uvek mali u
odnosu na ukupan broj hrianskog stanovnitva.
Koriqa (sa zaseocima) selo Korimqe10 u nahiji Zvean.
Registrovano je, u ovom selu, 32 hrianska i 5 muslimanskih domainstava. Ukupan poreski prihod iznosio je 4500 aki.
Broj stanovnika je gotovo podjednak sa ukupnim brojem stanovnika
prema popisima iz 1455. godine, a znaajna razlika je u pojavi prvih
muslimanskih domova.
Kozarevo selo Kozarevo11 u nahiji Zvean.
Kozarevo je brojalo 11 hrianskih i jedno muslimansko domainstvo
(primer: Mito Mitrev, Mihailo Vukov, Vuk Miladinov, Miladin Pavlov
itd). Poresko zaduewe je bilo u iznosu od 600 aki.
Imena oeva i u ovom sluaju se navode u pridevskom obliku. U popisu
Krajita Isa-bega iz 1455.12 je ubeleen samo deo sela Kozareva tako da
nije mogue vriti bilo kakva preciznija poreewa.
Doqani selo Doqani13 u nahiji Zvean.
U Doqanima je ivelo 15 hrianskih domainstava, dok je 5 domainstava bilo naputeno.
Ukupan broj stanovnika ostao je isti kao i sredinom XV veka, ali zabriwavajua je iwenica da se spomiwe ak 5 naputenih domainstava.
Nije ubeleena visina feudalnog prihoda.
Selanica selo Selani14 u nahiji Zvean.
U ovom selu je registrovano 26 hrianskih, 3 muslimanska i 15
naputenih domainstava sa poreskom obavezom od 4000 aki.
Jedno od najmnogoqudnijih naseqa iz sredine XV veka, Selanica,
doivqava veliki pad u pogledu naseqenosti u XVI veku. Naputeno je 15
ogwita, to pretstavqa gotovo jednu treinu domainstava.
Koutovo selo Dowe Koutovo15 u nahiji Zvean.
10

11
12

13
14

15

56

Isto, 107-108. E. Muovi pogreno identifikuje ovo mesto sa selom Kopqe u

optini Kosovska Mitrovica.
Isto, 113.
Krajite Isa-bega Ishakovia. Zbirni katastarski popis iz 1455. godine, uvod, turski tekst, prevodi
i komentari H. abanovi, Sarajevo 1964, 32, nap. 5.
Isto, 113.
Isto, 109. E. Muovi daje komentar da u optini Kosovska Mitrovica postoji
selo Seqance, a Selani, kako je to u defteru zapisno ne postoje. Treba ponovo
istai iwenicu da su se brojni toponimi kroz vekove transformisali trpeli
mawe ili vee izmene.
Isto, 106. Ovaj popis se odnosi na deo sela Koutovo.

Registrovano je, u ovom nasequ, 14 hrianskih i jedno muslimansko

domainstvo. Plaali su porez u iznosu od 1000 aki.
selo Koutovo16 u nahiji Zvean.
Registrovano je 39 hrianskih domainstava, koja su plaala ukupno
5500 aki, u ovom selu.
Jedinstveno selo iz Svetostefanske poveqe se prema popisu iz XVI veka
delilo na dva dela: Dowe Koutovo i Koutovo. Danas postoji samo selo
Koutovo.
Selo doivqava demografsku ekspanziju u odnosu na popis iz 1455.
godine. Zabeleena je samo jedna muslimanska porodica.
Bistrica selo Bistrica17 u nahiji Zvean.
Zabeleena su 4 hrianska i jedno muslimansko domainstvo. Poreska
obaveza bila je u iznosu od 1000 aki.
Selo je prilino malo i u odnosu na popis iz 1455. godine ukupan broj
domainstava je smawen za jednu polovinu.
Orjahovo selo Orahovo18, u nahiji Zvean.
Orahovo je imalo 10 hrianskih domainstava sa poreskom obavezom
od 850 aki.
Broj stanovnitva u XVI veku ostao je skoro isti kao i u XV veku.
Imena domaina se belee na uobiajen nain za ovaj popis i jedini
izuzetak je jedno prezime uri, koje je zabeleeno.
crkva Sv. Dimitrija pod gradom Zveanom PAZAR DMITROVICA19, iskquivo u NAHIJI ZVEAN.
Mitrovica je zapisana kao 43. naseqe u nahiji Zvean. Oznaena je kao
pazar, trg, mesto gde se trgovalo.
Ukupan broj domainstava je 76. Rasporeeno po mahalama izgleda na
sledei nain:
I Mahala MESXIDA Ajardi-bega:
Ibrahim slubenik imam i muezin; Velija slubenik muzein; Mehmed mutevelija, Pevane Abdulahov, Mustafa Huseinov, Husein Rexepov,
Velija Abdulahov, Balija Abdulahov, Husein Muiezin, Hodaverdi Hasanov,
irkin Alijin, Memija Abdulahov, Evli Karaoz, Develin Ahmedov,
neewa; Ejnehan Ahmedov, neewa: Mustafa Karaoz, Sulejman Mehmedov.
Kua: imam 1; Muezin 1; oewenih 13, neewa 4.
Vakuf navedenog mesxida. Glavnica: 1 160 000 aki.
Od toga za plate: plata imamu 9 dnevno; muzeinu 4 dnevno, muteveliji
4 dnevno; Plate navedenih slubenika isplauju se iz navedene gotovine.
II Mahala MESXIDA vojvode u DMITROVICI

16
17
18
19

Isto, 109.
Isto, 108.
Isto, 110.
Isto 111-112.

57

Ejup Muovi belei da se nije ,,na alost moglo proitati u defteru ime oveka po kome se zvala jedna mitrovaka mahala, a kome je uz ime
stajala titula vojvode. No, to je bila mala mahala sa desetak domainstava".20
Muhamed-slubenik, imam; seref-slubenik, muezin; Velija Abdulahov,
Haxi Husrefov, ejvan Abdulahov, Mustafa Balijin, Alija Cejvanov, neewa; drugi Alija Abdulahov; Ridvan Abdulahov i Mahmud Hasanov.
Kua: imam 1; Mujezin 1; oewenih 8, neewa 1.
Vakufi navedenog mesxida: Vodenica 6. Prihodi od navedenih vodenica 2200 aki. Od toga za plate: plata imam dnevno 3 i tovar penice
meseno; plata muejizina dnevno 2 i sedmino
III Mahala HAXI NESUHOVA u DMITROVICI
Mehmed-halife imam; Velija-halife muezin; Ahmed Hajdarov, Hasan
Huseinov, Davud Berakov, irak Hodaverdije, Mehmedov; Junus Abdulahov, Zulifikar Mustafin, Osman Timurov, Hodaverdi Mehmedov, Mustafa
Hasanov, Ferhad Huseinov, Mehmed Balijin, Mustafa-Abdul-Rahmanov,
Mehmed Alija, mutevelija.
Kua: imam 1; Muiezin 1; oewenih 12, neewa 2.
Vakuf navedenog mesxida: Vodenica 5, priblian prihod 2000 aki.
Gore navedeni mesxida nema nikakvih ostalih prihoda u novcu. Plate
slubenika su iz prihoda od vodenica. Od toga: plata imama dnevno 3;
muezina 1; muteveije 1.
IV Mahala ISA-BEGOVE XAMIJE u DMITROVICI
Salih-slubenik, imam i katib; Husein-slubenik, muezin;Ahmedov;
Husein Abdulahov, Husein Hasanov, Kurd Mehmedov, Husein Abdulahov,
Ahmed Huseinov, Uvjes Mustafin, Ahmed Bajramov, Ibrahim Hidrov, Kurd
Mustafin, Pirija Hasanov, Muslija Ahmedov, Emiriah Xaferov, iremerd Xaferov, Mehmed Bilalov, Durak Mustafin, Jusuf Abdulahov, drugi
Husein Abdulahov, Pirija Mustafina, Ibrahim Smajilov, Hasan KovaJusuf Ahmedov, neewa; Pirija Selimov, Omer Alijin, Pervane
Abdulahov, Mustafa Pervanov, neewa; Ejub Mustafin.
Kua: imam-1; Muiezin -1; oewenih-27, neewa-2
Vakuf navedene xamije:
Vodenica-7, priblian prihod 3000.
Od toga za plate: plata imama i hatiba dnevno-6: muiezina-2. Plate
slubenika navedene xamije su iz prihoda vodenice.
Najzanimqiviji podaci iz popisa nahije Zvean su o gradu Mitrovici,
koja je u porastu u odnosu na sredinu XV veka a jo uoqivije je da weno
celokupno stanovnitvo ini muslimanski ivaq. Kosovska Mitrovica21
se nalazi na jugoistonom rubu Dinarskih planina, u severnom delu
20
21

58

Isto 111.
A. Uroevi, Kosovska Mitrovica, antropogeografska ispitivawa, Glasnik
Etnografskog instituta II-III 1953-1954 (1957), 187-211.

kosovske oblasti, tamo gde Ibar pravi veliku okuku pred ulazak u Ibarsku
klisuru i ispred koje, s desne strane, prima svoju najveu pritoku. Smetena je u kotlini, koju sa istoka ograuju ogranci Kopaonika, sa juga
ogranci iavice a sa severozapada ogranci Rogozne. Kroz ovaj grad prolazi reka Ibar i wegova pritoka Quta ije je ue u samom gradu.
Dmitrovo poqe, izmeu Ibra i Sitnice, spomiwe se u jednom letopisu kao
poprite sukoba Stefana Deanskog i brata mu Konstantina.22 Poznato je,
ve iz Bawske poveqe, da je kraq Milutin priloio crkvu Sv. Dimitrija
pod Zveanom Svetostefanskom vlastelinstvu. Mitrovica raste i razvija
se tek pod Turcima, koji su uvek nastojali da se wihovi privredni i
administrativni centri nalaze na lako pristupanim mestima, u ravnicama i na raskrima puteva. Prvi put se Mitrovica spomiwe u popisu
Krajita Isa-bega Ishakovia iz 1455. godine, kao selo Dmitrofce (Dmitrovica) sa 13 hrianskih i 2 muslimanska domainstva.
Prema ovom popisu Dmitrovica je pazar, odnosno trg, mesto gde se trgovalo, te se moe oznaiti kao trgovako mesto. Re bazar ili pazar (persijska re) prvobitno je znaila trgovawe, a potom se wome oznaavao trg,
pijaca, trite, trgovite.
Dmitovica je prema ovom popisu podeqena na 4 mahale.23 Mahala
saiwava najmawu administrativno-teritorijalnu jedinicu u gradu tj.
gradsku etvrt. Imena lica po kojima su mahale Dmitrovice dobile imena
za sada su nepoznata, izuzimajui Isa-bega. Ejup Muovi zakquuje da se
svakako radi o Isa-beg Ishakoviu ,,koji je bio posledwi skopski krajinik i prvi bosanski sanxak-beg".24
Pazar Dmitrovica naseqen je iskquivo muslimanskim stanovnitvom.
Dmitrovica i ostali vei centri toga vremena, Novi Pazar, Sarajevo,
Travnik, potvruje iwenicu da veinu gradskog stanovnitva ini muslimanski ivaq, a da na selima veinu ini hriansko stanovnitvo.
Mesxid je mawa muslimanska bogomoqa, mesto gde se pada niice. Re
mesxid u poetku oznaava svaku islamsku bogomoqu, ali kasnije xamija
dobija znatno ire znaewe. 25
22
23

24

25

A. Popovi, O postanku Kosovske Mitrovice, Juna Srbija II, Skopqe 1922, 170.
O nastanku rei mahala u Novom Pazaru, sa tehnike strane, pogledati rad: M.
Radovanovi, Novopazarske mahale, Novopazarski zbornik 16 (1992), 45-54. Svaki
orijentalni grad se formirao iz dva, funkcionalna, dela: poslovnog dela, arije
i stambenog dela mahale. Re mahala je arapskog porekla i znai: deo grada,
gradsku etvrt, kvart, ulicu.
E. Muovi, Nahija Zvean u XVI veku, 112. Najnovija istraivawa pokazuju da
Isa-beg nije Turin ve islamizirani Hercegovac.
Diferencijacija izmeu naziva xamija i mesxid dolazi odatle to muslimani mogu
sve molitve obavqati pojedinano osim zajednike petkom i bajramom koje moraju
obavqati skupno u xamiji. Mesxid je mahalska bogomoqa u kojoj se ne obavqaju
zajednike molitve petkom i o bajramu. Turski izvori za istoriju Beograda I-1,
624.

59

Svaki mesxid ima svoj vakuf26 tj. muslimansku zadubinu koja slui
islamskim verskim, kulturno-prosvetnim i humanim ciqevima. To je
objekt, zemqa, novac i druga pokretna i nepokretna imovina zavetana za
podizawe, odravawe i funkcionisawe verskih i dobrotvornih ustanova.
Svaka mahala imala je svog imama, koji je bio glavni slubenik svake
muslimanske bogomoqe. Plata svakog od wih je navedena u popisu. U treoj
mahali Dmitrovice spomiwe se izvesni Mehmed koji je bio halife imam
odnosno zamenik ili pomonik imama. Mujezin je xamijski slubenik koji
poziva vernike na molitvu, i wegova plata se precizno belei. Svaki od
navedenih vakufa Dmitrovice imao je svoga muteveliju, upraviteqa
vakufa. U etvrtoj mahali Dmitrovice pomiwe se i plata hatiba, slubenika koji dri hutbu, obligatnu prigodnu propoved prilikom zajednikih
verskih obreda petkom i bajramom.
Filip Difren-Kane, 1573. belei za Mitrovicu da je ,,lepa varoica u
ravnici, gde ima neverovatno obiqe voa".27
Giqferding je sredinom XIX veka boravio u Mitrovici i zabeleio:
Mitrovica na Ibru ubraja se u bosanski paaluk. Pored grada nalazi se
veliki usamqeni hrast. Pod wim Bosanci, po drevnom obiaju, doekuju
pae koje im dolaze za upraviteqe. Ovde ine kurban, tj. prinose rtvu,
koqu ovna i prolivaju wegovu krv na zemqu. Mitrovica je omawe mesto
poput Vuitrna. Ima neto vie od Z00 porodica, meu wima 100
pravoslavnih. Mitrovaka crkva zidana je takoe nedavno i vrlo je
siromana. Iza Mitrovice zavrava se ravnica, Kosovo poqe. Ispred
Mitrovice planine obrazuju polukrug. Sredinom tog polukruga probila
se klisura Bawske reice. Tom klisurom prolazi put sa Kosova poqa u
Bosnu.28
Nakon tri veka muslimansko stanovnitvo je tri puta brojnije u ovom
mestu u odnosu na hriansko. Dok prema popisu iz XVI veka u Mitrovici
ivi 76 muslimanskih porodica wihov broj se sredinom XIX veka popeo na
300. Znaajno je i registrovawe pravoslavnog stanovnitva kojeg nije bilo
u XVI veku.
Kao najstarije porodice u Mitrovici pomiwu se: Nastii, Mijatovii
i Kazanxii, pie B. Nui. Od znamenitih graevina u ovom mestu, pisac
je uoio veliki most na Ibru, ,,koji je dignut 1884. godine. Ne moe se samo
26

27

28

60

O. Zirojevi, Vakuf ugaoni kamen gradova, Novopazarski zbornik 17 (1993), 67-70.

Vakuf treba shvatiti kao jednu vrstu milostiwe, a deqewe milostiwe je jedna od
osnovnih verskih zadubina muslimana. Po svojim formalnim odlikama vakuf je
imawe iji je prihod namewen za izdravawe religioznih i dobrotvornih
ustanova: xamija, tekija, javnih kuhiwa, kola, biblioteka, esama, karavansaraja,
sahatkula, mostova i vodovoda.
R. Samarxi, Beograd i Srbija u spisima francuskih savremenika, Beograd 1961,
129.
A. Giqferding, Putovawa po Hercegovini, Bosni i staroj Srbiji, drugo izmeweno izdawe, Beograd, 1996, 189.

oprostiti tadawem komandantu Jusuf-begu koji je naredio te se od

Zveanske crkve snosilo kamewe za ovaj most. Sem toga, ima i dosta
uglednih kua bogatijih Turaka, od kojih je ona bowaka Ademagia
najlepa. U Mitrovici ima jedna xamija i jedna pravoslavna crkva, vrlo
alosna i prosta, u jednoj maloj i oniskoj kuici. 29
Od nekadaweg sela Mitrovice, pie I. Iveti, poetkom XX veka
,,posta za posledwih trideset godina iva varoica, kao mali
uvozno-izvozni trgovaki centar za okolne nahije na raskrsnici puteva
za Pe, Berane, Novi Pazar, Pritinu i Skopqe." 30
Boqetino selo Boqetin31 u nahiji Zvean
Selo je imalo ukupno 17 hrianskih domainstava. U popisu se, izmeu
ostalih, spomiwu pop Veselin Risti i Veselin Doli, to znai
doseqenik.
Uz uobiajen porez stanovnici su plaali jo i porez na sviwe i na
jednu vodenicu. To je bilo neto jae ekonomski razvijeno selo i plaalo
je porez u visini od 1450 aki.
Boqetino ima priblino isti broj stanovnika kao i 1455. godine i u
wemu jo uvek nema muslimanskog stanovnitva.
Stanovnitvo se bavilo sviwogojstvom, to se zakquuje na osnovu
poreza koji se plaa. Selo je imalo i jednu vodenicu koja je posebno evidentirana.
aa selo ae32 u nahiji Zvean.
Ovo selo je imalo 39 hrianskih domainstava i plaalo je porez u
iznosu od 2700 aki.
Selo ima dva puta vie stanovnika, prema ovom popisu, u odnosu na
sredinu XV veka.
Vidomirii selo Vidamirii33 u nahiji Zvean.
U Vidomiriima je bilo 16 hrianskih domainstava sa poreskom
obavezom od 2240 aki.
Dok su sredinom XV veka u ovom selu registrovana dva muslimanska
domainstva, popis iz XVI veka ne belei muslimansko stanovnitvo.
Suha Kamenica selo Kamenica34 u nahiji Zvean.
U ovom selu ivelo je hriana sa batinama 10. To su: batina 9
Jovana Radosavova, u posedu Jovana Radoa; Mihailo Radoev; Stojan urin, na oevoj batini; batina Dobre u posedu seqana; batina Pokrajac
u posedu seqana; batina Stojana Bajia, u poseduMiladinova; Stefan
Matijin, ivan Mitoev, Milenko Ivkov, Mihailo Milenkov.
29
30
31
32
33
34

B. Nui, Kosovo II, opis zemqe i naroda, Novi Sad 1903, 107.
I. Iveti, Na Kosovu, 140.
E. Muovi, Nahija Zvean u XVI veku, 108-109.
Isto, 109.
Isto, 109-110.
Isto, 105.

61

Zabeleeni prihodi su: spenxe penica-kjejla 18, cena 280; meanac

kjela 52, cena 520; ira medre 60, cena 420; uri bostan 30. Polovina
baduhava; resmi arus, poqane, tapu zemin 40.35 Porez je ukupno iznosio
1570 aki.
Ovo je jedno od retkih sela iz ovog popisa gde su posebno zabeleena
pojedina poreska davawa. Stanovnici ovog sela proizvodili su penicu i
meanac neka vrsta itarice i deo proizvoda su davali vlastima. Kjejla
je mera za itarice a wegova cena je navedena u popisu.
Qudi su imali i vinograde i davali su ira medre 60, po ceni od 420
aki. Medra je zapreminska mera za tenost kao na primer vino.
Baduhava je grupa uslovnih poreza, pristojbi i globa. Tu se ubrajaju:
taksa na udaju, globe za mawa krivina dela, prenosne takse, dimnica, taksa
za kuita, taksa za uvawe izgubqene stoke i odbeglog roba. Meutim,
takse na udaju, globe i novane kazne navode se uvek posebno, pored
baduhave, pa one nisu uvek smatrane baduhavom.
Dok uri bostan u starijoj literaturi oznaava porez na diwe i
lubenice, novija istraivawa pokazuju da bostan uopteno znai vrt,
povrtlarske kulture. Vrt je ogranieno zemqite uz kuu u kojem se gajilo
razno povre i u kojem je bilo i voa.
Resmi arus je porez na udaju, svadbarina i ovaj porez je prilikom udaje
keri rajetin plaao svom spahiji, spahija svom subai i sanxakbegu,
sanxakbeg beglerbegu, a ovaj pak velikom veziru.
Poqaina je porez koji su seqaci plaali svom spahiji za uvawe useva
od tete koju nanosi stoka.
Resmi tapu je porez na prenos imovine.
Brod Dreniki selo Drenice36 u nahiji Zvean.
Mesto je imalo 33 hrianska obveznika sa ukupnim poreskim
zaduewem od 1500 aki.
Broj stanovnika nije znatno promewen u odnosu na popis iz 1455. godine.
Lipovica selo Lipovice u nahiji Zvean.
Lipovica je imala 12 hrianskih domainstava sa ukupnom obavezom u
iznosu od 950 aki.
Katun Bugarski selo Bulgari u nahiji Zvean.
Selo je brojalo 8 hrianskih i jedno muslimansko domainstvo sa
ukupnom obavezom u iznosu od 3000 aki.
Bugarski je bio katun u doba kraqa Milutina i brojao je 39 porodica.
Prema ovom popisu Bulgari su selo i broj stanovnika je smawen za
priblino jednu treinu.

35

36

62

Nazivi razliitih davawa poreza: kjejla mera za ito; uur desetina, ujam;
baduhava godiwi novani porez koga su saiwavali: novane kazne, prenos
imovine, dimarina, kuarina, svadbarina (resmi arus svadbarina).
Isto, 110.

 Sviwar37 selo u nahiji Zvean.

U tom selu je registrovano 15 muslimanskih domainstava.
Interesantno je da tu nije bilo hrianskih kua. Ono se nalazi na Kosovu
poqu, sverozapadno od Pantina. Po svojoj lokaciji nije smeteno u
nekadawem jezgru Bawskog poseda.
Strane38, selo u nahiji Zvean.
Dva muslimanska domainstva su ivela u ovom selu. Istono od Kosovske Mitrovice nalaze se dva sela sa istovetnim imenom Strana.
Severnije selo Strana nalazi se juno od Starog Trga. Selo je verovatno
novijeg postanka. Postoji i junije selo Strana koje se nalazi kod
Smrekovake reke, sa desne strane Ibra. U wegovoj blizini je kota 868.
Slatina39, selo u nahiji Zvean.
Registrovano je u ovom selu 15 hrianskih i dva muslimanska
domainstva. Ono se nalazi juno od Soanice i Leposavia. Cela oblast
se zove Slatina. Po svojoj lokaciji ono je smeteno u meama Ibarskog
jezgra Svetostefanskog vlastelinstva, sa desne strane reke Ibar.
Dowi Krwin40, vojnuci u nahiji Zvean.
Postojala je samo jedna kua u ovom selu. Danas na terenu postoji Gorwi
Krwin i ovo mesto se spomiwe u poveqi izdatoj elniku Musi 15. jula 1363.
godine.41 Po svojoj lokaciji Dowi Krwin je bio u neposrednoj blizini
Gorweg Krwina, koji se nalazi sa leve strane Ibra.
Dedilovo42, selo u nahiji Zvean.
Selo Dedilovo je brojalo prema ovom popisu 11 hrianskih domainstava. To je najverovatnije danawe Dediwe, selo izmeu Dediwske, Meqenike i Maerske reke. Nalazi se severnije u odnosu na Trepu i u wegovoj
blizini je kota 980. Ovo mesto se nalazilo unutar Ibrovskog jezgra, sa
desne strane.
Sela popisana u nahiji Zvean, a nisu identifikovana na terenu su:
Toii, Preti, Dowi Krujin, Vinarice, Penahir, Podgrae, Uvrnice,
Zastewe, umini, Lesnica, Grmovi, Quine, Reani, Unite, Kobiqa
Glava, Rimlii, Rimlii (vojnuci) i Ratilovo (mezra).
Na osnovu podatka iz popisa nahije Zvean u XVI veku i Bawske poveqe,
mogu se izvui turi podaci o etnikim prilikama na ovom prostoru u
periodu od tri veka. Ibarsko jezgro bilo je tokom celog sredweg veka
viekonfesionalana sredina. Imena stanovnika, izuzev katuna, retko se
37
38
39
40
41

42

Isto, 105; Sekcija Kosovska Mitrovica (630-2), 1: 50 000.

Isto, 106; Sekcija Kosovska Mitrovica (630-2), 1: 50 000.
Isto, 106; Sekcija Novi Pazar (580-4), 1: 50 000.
Isto, 107; Sekcija Novi Pazar (580-4), 1: 50 000.
A. Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava (od XII do kraja XV veka), Beograd
1926, 166-167; Postoji selo Gorwi i Dowi Krwin u Deevskom srezu, M. Purkovi,
Popis sela u sredwevekovnoj Srbiji, Godiwak SFF IV, 2 1939-1940 (1940), 107
Isto, 110-111; Sekcija Kosovska Mitrovica (630-2), 1: 50 000.

63

spomiwu. Selo Treskavac popa Sra je direktan dokaz o ivotu pravoslavnog stanovnitva, Radomiru (sloeno slovensko ime sa osnovom rad-)
je dato selo Jelevik a Budoje (najvei broj imena stvoren je pomou
sufiksa, u ovom sluaju -oje) je dobio selo Dowa Bistrica. Stanovnici Bugarskog imali su imena romanskog porekla - vlaka, arbanaka, slovenska
i imena susednih naroda. Katoliko stanovnitvo potvreno je sigurno u
Trepi, na Rogozni a neto kasnije i u Koporiima. U meama Trepe
spomiwe se Saka reka.
Muslimanska domainstva u nahiji Zvean u XVI veku, pored Dmitrovice, registovana su jo u sledeim mestima: rnovnica, Brestnica, Bawe
Poqe, Rudarije, Koriqa, Kozarevo, Selanica, Dowe Koutovo, Bistrica
i u Bugarskom. Sva sela su u Ibarskom jezgru Bawskog poseda i sva sem
Bugarskog pripadaju prvoj grupi priloga koji su dodeqeni sa meama, sa obe
strane reke Ibar, crkvi Sv. Stefana. Treba imati u vidu da je celokupno
stanovnitvo u ovoj nahiji podeqeno na konfesionalnoj osnovi i to na
hriansko i muslimansko. O etnikom poreklu stanovnitva nita se ne
govori. Hriansko stanovnitvo dato je u celini kao takvo, bez podele
na pravoslavno i katoliko to moe da stvori odreene nedoumice
prilikom prouavawa etnike strukture stanovnitva.
Kada je re o linim imenima u ovom popisu iz XVI veka, Ejup Muovi
je ve konstatovao da su hrianska imena veinom slovenskog ili u mawoj
meri grkog porekla. Muslimanska imenima su arapskog porekla. Vrlo
retka, skoro neprimetna su prezimenima i kod hriana i kod muslimana,
ve su lica oznaena kao sinovi roditeqa oca. Islamizirana lica su
navedena kao sinovi Avdulahovi (Avdulah rab boji).
U odnosu na popis Krajita iz 1455. godine, moe se konstatovati i
porast naseqenosti odreenog broja sela, odnosno wihov pad. Najvei
uspon pored grada Mitrovice belei selo Rudari sa ak 79 (ukupno) domainstava, a porast belee i sledea mesta: Bawe Poqe, Kozarevo, Koutovo, Drenica, Lipovica i ae. Nije mogue govoriti, izuzev katuna, o
gustini naseqenosti u vreme osnivawa Bawske, na posmatranom prostoru.
Tabelarnim pregledom obuhvaena su ona mesta gde je porast stanovnitva najizrazitiji:

Naseqe prema
Svetostefanskoj poveqi

Nahija Zvean u XVI veku

Krajite Isa-bega iz
1455. godine

Mitrovica

76 muslimanskih
domainstava

2 musl. doma; 13 hri.

doma. i udovice 2

Rudari

73 hri. domainstva i 6
musl. domainstava

36 domainstava, 1
udovica, 4 neoewena

ae

39 hri. domainstava

14 domainsta., 2 udovice

64

Kozarevo

11 hri. domainstva i 1
musli. domainstvo

2 domainstva

Drenica

33 hrianska
domainstva

27 hri. domainstava, 5
neoewih i 5 udovica

Bawe Poqe

17 hri. domainstava i
12 musl. domainstva

22 hri. domainstva i 3
neoewena

Pad broja domainstava belee sledea sela: Vala, rnovnica, Doqani, Selanica, Vidomirii, Boqetino i Suha Kamenica.
Tabelarni prikaz mesta gde je opadawe broja stanovnitva najuoqivije:
Naseqe prema
Svetostefanskoj poveqi

Nahija Zvean u XVI veku

Krajite Isa-bega iz
1455. godine

Selanica

26 hri. domainstava; 3
musliman. domainstva

43 domainstva i 13
neoewenih

Vala

8 hrianskih
domainstava

25 domainstva i
neoewenih 1

Vidomirii

16 hrianskih
domainstava

musl. doma. 2; hrians.

doma. 18, neoewenih 5

Suha Kamenica

10 hrianskih
domainstava

15 domain., udovica 1,
neoewena 2

Doqani

15 hri. domainstava i
5 naputenih

16 domova, neoewen 1

Etimolokim prouavawem toponimije sela u nahiji Zvean konstatuje

se da je veina naziva sela bila slovenskog porekla: Kamenica, Koutovo,
Bistrica, Orahovo itd.
Iz Svetostefanske hrisovuqe se doznaje da je zemqoradwa pored
stoarstva predstavqala osnovno zanimawe zavisnog stanovnitva. Na wivama su sejane itarice, industrijske biqke i, verovatno, leguminoze. Od
itarica, stanovnici ovog sredwevekovnog vlastelinstva, gajili su ozimu
i jaru penicu i jeam, te jari ovas i proso. Od industijskih biqaka gajio
se hmeq i lan.
Iste vrste poqoprivrednih kultura gaje se u nekadawem Ibarskom
jezgru i prema popisu nahije Zvean iz XVI veka.

65

SNEANA BOANI MA

CHANGES ON THE ESTATES ACCORDING TO THE

INVENTORY OF THE ZVEANS ADMINISTRATIVE
DISTRICT FROM XVI CENTURY
Summary
The St. Stephen monastery, Banjska, was given the estates that directly encircled it
and made the so called Ibars nucleus of St. Stephens landed estate. From the text within
the Charter could be, rather clearly and precisely, seen that the Ibars nucleus was a complex inside the landmark that began and ended under the Zveans fortress. That complex
was made by 22 villages that the King Milutin, at the beginning of the dispositive part of
the Charter awarded to the monastery and they encircled it. This area could be traced even
with the help of Turkish inventory list from XV century as well as from the administrative
districts inventory from XVI century. Thanks to these data it is possible to, at least generally, describe the changes on the area that used to belong to the landed estate, then to draw
conclusions upon withering away and losing of the monastic estates, and follow the economic, demographic and ethnic circumstances.

66

Mr MIRJANA BOKOV

UDC 929.753(438):(497.1)16

MONASI IZ PAPRAE NA POSEDIMA PORODICE

HANE DESPOTOVNE U LITVI*
Saetak: U radu se razmatra svedoanstvo o darivawu manastira Paprae sredinom XVI veka u Litvi, a prilonik knez Dimitrije Sangukovi
identifikuje kao sin Hane Despotovne, tj. unuk despota Jovana Brankovia
i praunuk vojvode Stefana Jakia.
Kqune rei: srpsko-litavske veze u XVI veku, manastir Papraa, kneevi Sanguko, potomci despota Jovana Brankovia i vojvode Stefana
Jakia u Voliniji.
1. Ve je nekoliko decenija prolo otkako je za nau nauku Sreten Petkovi otkrio podatak da je sredinom XVI stolea u Voliniji darivan manastir Papraa. Iako se u meuvremenu zapis o tome sa rukopisne kwige1 u
2
vie navrata objavqivao i komentarisao, vredi mu jo jednom posvetiti
pawu, jer sadri izvesne jo neuoene podsticaje za daqa istraivawa.
Re je o prilagawu etvorojevaneqa manastiru Blagovetewa u zemqi
srpskoj to ga je, saznajemo iz istog izvora, godine 1551. po nalogu kneza
Dimitrija Fedorovia Sangukovia u gradu Nesuhoii u zemqi Volinskoj
* Posveujem svoj prilog uspomeni prof. Duanke Dini-Kneevi s potovawem
i zahvalnou istraivaa koji usmeravajui svoj pogled na sudbinu potomaka
sremskih despota, izdanaka loze srpskih vladara sa svetakim oreolom i mestom
u nacionalnom mitu oslonac moe da nae u pouzdanoj istoriografskoj grai
koju je prof. Duanka Dini-Kneevi izloila i osvetlila u svom radu, a
prvenstveno u studiji Sremski Brankovii.
1
2

Nalazi se u Biblioteci Akademije nauka u Bukuretu (MS. Slav. 460).

Kajmakovi 1971, 121-122; Kajmakovi 1972, 303-304; Kajmakovi 1972a, 163-164,
168-169; Petkovi 1972, 212-213; Trifunovi, 64-65; Petkovi 1995, 257-258; Buwa,
12

67

ispisao dijak Mihail. U ovom zapisu obino se naglaava svedoanstvo o

vezama naeg manastira sa Poqskom i Litvom kuda su u pisaniju, po pomo
odnosno milostiwu, kretali wegovi monasi. Prvi autori koji su o tome pisali, Zdravko Kajmakovi i Sreten Petkovi, podatkom o darivawu oigledno vrlo lepog iluminarnog etvorojevaneqa potkrepquju, pre svega, tezu o
povezanosti s rodnim krajem srpskih prebeglica iz Litve i Poqske. Pri
tom, obojica, mada ne s istovetnom argumentacijom niti s podjednakim stepenom ubeenosti, stavqaju naglasak na linost dijaka Mihaila, u kome su
Kajmakovi odluno, Petkovi u konanom vidu svoga stava opreznije
spremni da vide umetnika ije je poreklo iz naih krajeva. Z. Kajmakovi
izriito izjavquje da je u istoj linosti bio i prepisiva i iluminator, a
trudi se da dokae kako je on poticao iz oblasti oko Paprae, te zakquuje
da je to prvi, po imenu poznati slikar Bosanac koji je radio u turskom
periodu.3 S. Petkovi u prvi mah to nije bio spreman da prihvati u svom
radu iz 1972. godine napomenuo je kako je ipak re verovatno o Ukrajincu
koji je po nalogu kneza Dimitrija Teodorovia Sangukovia prepisao
kwigu za Paprau.4 U meuvremenu postao je skloniji Kajmakovievoj tezi,
pa je, kad se u svojoj kwizi iz 1995. godine ponovo na to osvrnuo, zabeleio da
je Mihail doista mogao biti srpski prebeglica u pravoslavnim krajevima
tadawe Poqske.5
1.1. Z. Kajmakovi je svedoanstvo sa volinskog etvorojevaneqa doveo
u vezu sa jo jednim svedoanstvom to ga je na Psaltiru, naruenom takoe za manastir Paprau ostavio pisar koji se neto kasnije u Volodavi, u
zemqi Podqaskoj, potpisao kao Mihail Zboreevic Aleksandrovi. Wegov zapis o tome svojevremeno je pronaao i delimino objavio Ilarion
Ruvarac; u potpunom ga je obliku zatim izdao Qubomir Stojanovi.6 Pri
tom, nijedan autor nije pruio nikakva obaetewa o samom rukopisu. Taj
podatak o darivawu Psaltira manastiru Paprai u nauci je dugo prisutan,
ali rukopis sa kojega on potie u naem sredwovekovnom nasleu nije
identifikovan,7 te ostaje da se misli kako je u meuvremenu on zagubqen
ili uniten. U nedostatku rukopisa nije mogue uporednom analizom
proveriti Kajmakovievu tvrdwu o identinosti duktusa u etvorojevanequ iz Nesuhoia i u Psaltiru iz Volodave. Na osnovu zapisa sa tih
kwiga moglo bi se, a i to tek sa mnogo opreza, promiqati o tome da bi one
3
4
5
6

68

Kajmakovi 1971, 121.

Petkovi 1972, 212
Petkovi 1995, 257.
Stojanovi ga najpre stavqa u godinu 1561, navedenu prema raunawu od stvarawa
sveta, a zatim u 1553, takoe navedenu, ali prema Hristovom roewu. Trifunovi i
Buwak opredequju se za godinu 1561. Kod Kajmakovia i Petkovia prezime se pojavquje, bez ikakvog objawewa, u obliku Zboroevic, odnosno Zboroevi, dok je
u izdawu izvornika kod Stojanovia Zboroevic, a tako je i kod Trifunovia
(Ruvarac, 255-256; Stari srpski zapisi, No 622, No 6286; Petkovi 1995, 257).
Trifunovi, 65, nap. 30; Bogdanovi 1982.

mogle pripadati ruci istog pisara koji je sredinom XVI veka radio na
podruju Velikog kneevstva litavskog.
1.2. Ta dva rukopisa iz Litve Z. Kajmakovi je povezao s jednom grupom
rukopisa iz, kako Svetozar Radoji smatra, istog skriptorija; wu ini
etvorojevaneqe iz Kruedola, Apostol iz Pei i Jevaneqe iz Komorana. Za prva dva, pisana na istoj hartiji, Radoji kae da predstavqaju
oevidno rad istog majstora, a zatim jo dodaje da istoj prepisivakoj
radionici pripada i trei. On istie wihove zapadwake likovne
elemente, a u tekstu osobine moldavsko-vlakog porekla. Kajmakovi pak
tvrdi da i to etvorojevaneqe, kao i Apostol, treba pripisati Mihailu
Zboreevicu.8 Nije se teko sloiti sa Petkoviem da tu tvrdwu tek
treba dokazati9, s obzirom na to da je objavqena komparativna gra
doista vrlo oskudna, nema, pri tom, ni paleografskog ni lingvistikog
opisa, a meusobno nisu saglasne ni ture napomene o wihovim jezikim
osobinama, Petkovieva o ruskoj redakciji etvorojevaneqa iz Litve, a
Radojieva o vlakomoldavskim crtama onih rukopisa koje je sam
prikazivao. ini se, ipak, da bi Kajmakovieva ideja o pripadnosti svih
tih rukopisa istoj tradiciji zasluivala pawu. 10
1.3. Prema Kajmakoviu, pisar i slikar Mihail vodio bi poreklo ba
iz okoline Paprae. On je, naime, poao od tvrdwe da je u zapisu sa etvorojevaneqe, gde se govori da je ispisao kwigu dijak Mihail do manastira
/.../ Paprae, predlog do inverzno napisan. U eqi da to potkrepi, ukazao je i na zapis sa Psaltira meutim, ni tamo se analogna formulacija
do manastira Blagovetewa ne odnosi na kraj iz kojega bi poticao Nikola Srbin, darodavac te kwige. U oba sluaja, bez ikakve sumwe, pomou
predloga do predoava se smer kretawa i upuivawa.11 Navedeni oblik
iskaza ne sadri obavetewe ni o ijem mestu poreklu, ni prepisivaa ni
prilonika, ni dijaka Mihaila niti pak Nikole Srbina, wime se samo
sasvim u skladu s lokalnim govorima oznaava adresa na koju se dar
aqe.12 Ako se u srpskom poreklu trai razlog za prilagawe Psaltira ma8
9
10

11

12

Radoji, str. 49, t. XXXVI a XXXVI b; Kajmakovi 1972, 303-304, nap. 42.
Petkovi 1995, 259, nap. 6.
Da u tome treba videti podsticaj za neka budua istraivawa, upuuje i noviji
filigranoloki prikaz etvorojevaneqa iz Kruedola i Apostola iz Pei.
Kajmakovievoj pretpostavci ide u prilog i wihovo datirawe ne 1535. godine nego
periodom posle pedesetih godina XVI veka. Znaku vepar, koji je slian u oba
rukopisa, ukazane su paralele u komparativnoj filigranolokoj grai, Apostoli
iz 1553, 1555/65. godine, a etvorojevanequ u godinama 1553/57, 1563, te 1565-1575
(Grozdanovi-Paji, Stankovi, br. 24; Stankovi br. 178. Up. i nap. br. 37 ovog
rada!).
U takvom znaewu taj se predlog uptrebqava u irokom arealu karakteristian
je za zapadnoslovenske jezike, a takoe i za istonoslovenski jug i zapad (Filin,
509-510).
U tom je smislu Petkovi ispravio Kajmakovievo itawe (Kajmakovi 1972a, 163;
Petkovi 1972, 212, nap. 6; Petkovi 1995, 257-258, nap. 6).

69

nastiru u srpskoj zemqi, onda sasvim dovoqno objawewe prua podatak

da je to uinio Nikola koji je zabeleen kao Srbin. Poto u sluaju s
etvorojevaneqem nije bilo jasno ime bi s Papraom posebno bio povezan knez Sangukovi, Z. Kajmakovi je u prvi plan stavio linost prepisivaa dijaka Mihaila. Pokuavajui da dokae kako je on poticao iz Bosne, ba iz kraja gde je manastir Papraa, ovaj je autor u stvari traio
mogunost da odredi vreme nastanka samog manastira, odnosno da ga pomeri
za nekih pola veka ranije no to to prve zabeleene vesti dokumentuju.
2. Prezime Zboreevic / Zboroevi nije se potrudilo u poqskom onomastikonu, a nije pronaewn ni odgovarajui toponim,13 te bi u tom pogledu privlano delovala teza da je ono nastalo u vezi s Borogovom, brdom
kraj manastira Paprae. Meutim, da bi se takva etimologija uspostavila,
treba pretpostaviti u lingvistikom smislu prilino proizvoqan proces
derivacije. Naravno, uopte nije iskqueno da je do takvih imenovawa u,
kako Kajmakovi napomiwe, poqskom duhu dolazilo meu qudima iz
naih krajeva koji su se obreli u Poqskoj ili u Litvi, ali da bi se ono i u
sluaju Zboreevic kao sasvim neosporno prihvatilo, bilo bi ipak potrebno imati neto vie dokaza, i to ak pre prosopografskih nego lingvistikih.U tom pogledu je indikativno, na primer, zapaawe o prilagoavawu prezimena Zenovi: /.../ serbskie despot Zenovii, pereselivis v
Litvu, stali seb nazvat Zenovevii, a zatem na velikorussko territorii bli pereimenovan v Zinovevh.14 Karakteristino je, takoe,
imenovawe vojvode Jake, koji je kao Beri ostavio arhivski trag, pa ga
je Jireek identifikovao sa vojvodom Jakom z Brzeziczyc kod Konstantina Mihailovia iz Ostrovice, te zakquio da se rodonaelnik Jakia
prezivao Beri ili Breii;15 on u literaturi ume da se pojavi i kao
Jaka Bresi16 S. irkovi je ukazao na mogui pomen ovog vojvode Jake
u dokumentu o kraqevskim Racima koji su, po svoj prilici, preli Dunav sa despotom urem Brankoviem, ali su posle wegovog razlaza sa
kraqem i naputawa Ugarske ostali i stupili u kraqevu slubu.17
Okolnost da je za wih u upaniji Spoqni Solnok gde su, inae, bili i neki
despotovi gradovi, nadleni upan 1442. godine bio Stefan Paharnok de
13

14
15
16
17

70

Ovo je prilika da najsrdanije zahvalim koleginici Malgoati Kriskoj, koja nije

alila truda da u Varavi izvri neophodne provere u meni napristupanim poqskim izdawima kao to su; J. Matuszewski, Polskie nazwisko szlacheckie, od 1975, Sownik etymologizcno-motywacyjny staropolskich osobowych cz 3, Odmiejscowe nazwy osobowe,
Warszawa 1997, T Pluskot, Nazwy miejcowe ziem ruskich Rzeczpospolitej: toponimy Ukrainy i
pogranicza, Bydgorzcz 1998; roda dziejowe, t. XIX, Polska XVIwieku pod wzgledem geograficzno-statistycznym, t. VIII, Ziemie ruskie; Woyn i Podole opisane przez A. Jabonowskiego,
Warszawa 1889.
Uspenski 1989, 358
Jireek, 389
Novakovi, 41.
irkovi, 79-82

Berzewicze, navodi na pomisao da bi i iz nekog takvog toponima mogla

nastati oznaka Zboreevic. Mada sve to, razume se, ostaje u okviru slobodnog domiqawa, ipak ne treba iskquiti ni mogunost da se u Litvi
nije, moda, obreo neko od potomaka Srba sa despotovih poseda, odnosno
onih koji su bili u slubi poqsko-ugarskog kraqa, nekog od wegovih naslednika ili suseda. Ako bi se za odrednicu Zboroevic traila motivacija u toponimima sa ugarskih dobara srpskih despota, ne treba zanemariti
ni Bereg kraj Munkaa koji je bio u posedu Stefana Lazarevia.18 Sa
takvih poseda mogli su biti regrutovani srpski vojnici, kojih je, jo oko
1464. g, u lakoj kowici ugarskog kraqa bilo vie hiqada.19 Srpske najamnike poetkom XVI veka angaovao je i litavski knez Mihail Glinski, onaj
koji je, kako izgleda, uspostavio vezu s Jakiima,20 a takoe i moldavski
vojvoda Petar Rare koji je za svoju vojsku 1527. iz Ugarske doveo mnogo
Srba.21
2.1. Kad je u XVI veku na istonoslovenskom podruju uzimao maha proces
obrazovawa prezimena kao stalnog oblika imenovawa lanova jedne porodice, od wihovog drutvenog statusa zavisio je derivacioni model kojem se
pribegavalo. U tom pogledu situacija u ukrajinskim i beloruskim zemqama
Velikog kneevstva litavskog ima izvesne specifine karakteristike
koje su rezultat uzajamnog delovawa razliitih kulturnih i jezikih tradicija. U itavom arealu najrasprostraweniji model, koji je imao izvorno
teritorijalnu motivaciju, bio je onaj sa sufiksom -ski/-cki. On je u socijalnom smislu bio vrlo prestian, a pod poqskim uticajem postajao je sve
popularniji i u ukrajinskim zemqama, mada tamo, zahvaqujui dobro ouvanom sloju uglednih kneeva ija su porodina imena poticala jo iz staroruske tradicije, nisu bili socijalno diskreditovani ni oblici sa patronimskim sufiksom -ovi/ -evi, to se, po oceni onomastiara, ne bi moglo
rei za odgovarajui izvorno poqski sufiks -owic / -ewic.22 U svakom sluaju, na takvom fonu moe se zamisliti imenovawe nekog doqaka: dok bi
lik Aleksandrovi odgovarao izvorno lokalnom ukrajinskom liku patronima, u oznaci Zboreevic mogla bi se videti derivacija pomou poqskog
sufiksa -ewic ili, pak -ic. Ako bi se u wenoj osnovi, makar i posredno, pronalazila izvesna teritorijalna motivacija, meni izgleda da je sve mawe
uverqivo traiti je u bosanskom toponimu Borogovo.
Nasuprot od Volodave udaqenom Borogovu, postoji itav niz bliih
toponima na kojima bi se moglo zasnovati takvo imenovawe. Imajui na
umu zapaawe Trifunovia o moguim grekama s kojima je do nas zapis

18
19
20
21
22

Jireek, 356
Dini-Kneevi, 37.
Pociecha, 66 Bokov 2004, 139-140
Moldavsko-polska letopis, 122.
Unbegaun, 217, 245-246.

71

doao,23 a ostajui i daqe u sferi slobodnih domiqawa i s lingvistikog stanovita mawe-vie proizvoqnih izvoewa u poqskom duhu,
ukazujem i na geografske nazive kao to su, na primer, Beregovo, Berezowo, Breci, Bereany, Zbara, Zabereje...24
3. Ako se po strani ostavi nedokazana teza o istovetnosti duktusa u Psaltiru i etvorojevanequ, odnosno identinosti prepisivaa koji su se
imenovali kao dijak Mihail i Mihail Zboreevic Aleksandrovi, a takoe
i nedovoqno ubedqiv postupak utvrivawa srpskog porekla ovog drugog,
nikako se ne moe prenebrei neuverqivost same teze da je u inu prilagawa
kwige bosanskom manastiru presudnu ulogu imao pisar, pogotovo to je u oba
zapisa istaknuto ime darodavca. Na Psaltiru je to pan Nikola Srbin, a na
etvorojevanequ blagorodni knez Dimitrije Fedorovi Sangukovi. U
tom smislu sigurnije itawe zapisa naznaio je S. Petkovi, kad je u radu iz
1972. godine u wemu video svedoanstvo u poklonu Paprai jednog visokog
dostojanstvenika volinske zemqe. Kad se 1995. godine na isti problem jo
jedanput osvrnuo, on je na Kajmakovievu sugestiju prihvatio da obe kwige
pripadaju istoj ruci, pa i da je wihov prepisiva mogao biti srpski prebeglica, mada ne i iz Paprae. Nedvosmislen je, a i sasvim prihvatqiv, Petkoviev zakquak o wegovoj ulozi u darivawu kwiga: Wemu su samo dvojica
pravoslavnih prilonika iz oblasti itomira, knez Dimitrije Teodorovi Sangukovi i Nikola Srbin naloili i platili da prepie dve
crkvene kwige na molbu monaha Paprae.... 25
4. U ovoj prilici ja bih se zadrala na linosti prilonika etvorojevaneqa. Prema poqskim i litavskim istorijskim izvorima u knezu koji
je zabeleen kao Dimitrije Fedorovi Sangukovi nee biti teko prepoznati lana vrlo ugledne porodice iz Litve. Kneevi Sanguko izdanci
su litavske vladarske loze, a pripadaju grani Gediminovog sina Olgerda,
po svojoj moi poznatog velikog kneza.26 Oni ne igraju posebno zapaenu
ulogu u vrhovima velikokneevske odnosno kraqevske vlasti, po rangu ih
smatraju drugorazrednima, ali su u Voliniji veoma uticajni i tu kroz XV i
XVI vek zadravaju vano mesto, zahvaqujui za to, po svoj prilici, vie
svojim posedima no pukom kneevskom dostojanstvu koje, mada i daqe ostaje
prestino, prestaje da bude odluujue po drutveni status. Wihova nasledna dobra preteno su u Volinskoj i Podqaskoj zemqi, a razna namesnitva i dunosti koje im vladar poverava vezuju ih, pre svega, za Voliniju,
takoe za izvesne pogranine oblasti na jugu, a zatim, sve vie, i za Kijevsku zemqu. Iako u etnikom pogledu nisu bili slovenskog porekla, kneevi Sanguko dele sudbinu litavskog plemstva koje se meu slovenskim
ivqem rano slovenizovalo, odnosno rusifikovalo i polonizovalo, pri23
24
25
26

72

Trifunovi, 65, nap. 30

v. nap. br. 37 ovog rada!
Petkovi 1995, 257-258.
Gruevski, IV, 505-516; Wasilewski, 123.

hvatajui s hristijanizacijom kulturu-veru sredine kojom su jo kao pagani ovladali. U konfesionalnom pogledu litavska vrhuka se u skladu s
politikom situacijom i sopstvenim aktuelnim interesima opredeqivala za istonu ili zapadnu crkvu, a izvesno vreme bila je popularna i
protestantska opcija. Dogaalo se, i to ne retko, da su meu lanovima
jedne porodice istovremeno bile zastupqene razliite veroispovesti, kao
i to da pojedinci konfesionalnu orijentaciju za svoga ivota vie puta
mewaju. Volinija, iji je veinski ukrajinski ivaq naseqavao ogromne
zemqine posede to su ostali u rukama nevelikog broja pravoslavqu prevashodno privrenih magnata, dugo je zadrala svoj izrazito aristokratski karakter.27 A to je ve po poznatom feudalnom principu cuius regio,
eius religio uticalo i sa svoje strane na to da sve do konanog sjediwewa s
Poqskom 1569. godine itava Volinija sauva svoju pretenu pripadnost
pravoslavqu. Tu je ak i u posledwoj etvrtini XVI veka, kada je proces
pokatoliavawa plemstva uzeo maha, jedan Sanguko pripadao, kako je to
nedavno Aleksandar Naumov ocenio, grupi od tri mona zatitnika
pravoslavne vere i kulture.28 Pored vojvode volinskog, Aleksandra artoriskog, to su bili jo i starosta itomirski Konstantin Viwevjecki i
vojvoda braclavski Roman Sanguko. Svi su oni meusobno, kako e se
ispostaviti, bili u bliskom srodstvu, i u svom su konfesionalnom opredeqewu dosta dugo sledili snane porodine tradicije. Ve ta odanost pravoslavnoj crkvi bila bi sasvim dovoqn da objasni prilog jednog Sangukovia manastiru iz srpske zemqe ije je monahe, kad su krenuli u
pisaniju, put doveo do Volinije.
4.1. U skladu s poznatom iwenicom da su Papraani ve 1551. godine
stigli i u Moskvu,29 darivawe etvorojevaneqa aprila meseca 1551. u
Voliniji tumai se kao prilog koji su oni prosto usput dobili. Moe se,
meutim, postaviti pitawe, da li je to samo neka iznenaujua epizoda u
istoriji manastira Paprae, jo jedna od onakvih kakve je na umu imao
Vojislav Maksimovi, kad je u Ruvarevom navodu iz volodavskog zapisa
video trag koji su ostavili bosanskohercegovaki monasi prepisujui kwige ponekad i na onim stranama gdje ih prirodno ne bismo oekivali.30 Da
li se, doista, radi o nekom sasvim sluajnom i neobinom susretu predstavnika manastira Paprae i kneza Dimitrija Fedorovia Sangukovia?
Koliko je takvo pitawe opravdano, postae jasno kad se uzme u obzir genealogija koju je nakon svog minucioznog istraivawa u radu iz 1963. godine
osvetlio Tadeu Vasilevski. On je ukazao na odgovarajue podatke o potomcima Brankovia i Jakia prvenstveno na severoistonim prosto27
28
29
30

Gruevski, V, 32.
Naumov 1996, 20.
Stari srpski zapisi, No 5605.
Ovaj autor je, naime, u Ruvarevom izdawu zapisa video, dakako pogreno, svedoanstvo da je Nikola Srbin iz manastira Paprae prepisao Psaltir u Volodavi
(Maksimovi, 535).

73

rima, u Litvi i Poqskoj, a u genealoke tablice ukquio i wihovu rodbinu u Ugarskoj, rumunskim zemqama i Rusiji. 31
5. Na ovom bih mestu skrenula pawu na ona obavetewa koja je T.
Vasilevski predoio o kerima despota Jovana Brankovia, a unukama vojvode Stefana Jakia koje su se u prvoj polovini XVI stolea poudavale za
litavske kneeve i trajno nastanile u Voliniji. O tome se pre izuavawa
poqsko-litavskih istorijskih izvora kod nas poneto znalo, zapravo jedino ono to se sadri u tzv. rodoslovu Jakia gde se kae da je Jelena
despotica, suprunica Jovana despota, udala dve svoje keri u Litovsku
zemqu, jednu za kneza Ivana Viwevakog, a drugu za kneza Teodora Vladimirskog.32 Srpski rodoslovac utke prelazi preko Jelenine preudaje za
titularnog despota srpskog, a hrvatskog velikaa i katolika, Ivania
Berislavia, kao i wenog sina iz drugog braka, pa ve samo beleewe ovih
keri udatih u Litvi trebalo bi da znai da su one iz Jeleninog braka s
Jovanom Brankoviem.33 Zahvaqujui T. Vasilevskom, saznali smo i wihova
imena: za kneza Ivana Mihailovia Viwevjeckog bila je udata Marija-Magdalena, a Hana za kneza Fedora Vladimirskog.34 Puno ime ovog supruga
Hane Despotovne glasilo je: knez Fedor Andrejevi Vladimirski-Sanguko (Fedor Andrejewicz Wtodzimierski-Sanguszko). T. Vasilevski dobro obrazlae identifikaciju Teodora Vladimirskog iz srpskog rodoslova s Fedorom Vladimirskim Sangukom, te, izmeu ostalog, ukazuje i na dokument
to ga je on kao dux Phedor Andrzeiowicz Vlodimiriensis dobio od Sigismunda
I u 1529. godini, a napomiwe da je ta titula kneeva vladimirskih bila najverovatnije zvanina titula kojom su se Sangukovii sluili u XVI
veku.35
5.1. Na fonu takvih genealokih podataka lako se u knezu Dimitriju
Fedoroviu Sangukoviu iz zapisa na etvorojevanequ prepoznaje sin
Hane Despotovne i kneza Fedora Vladimirskog Sanguka. Re je, dakle, o
31

32
33

34

35

74

Zaudo, podaci iz wegovog rada nisu iskorieni u odgovarajuim biografskim

prikazima pojedinih pripadnika porodice Sanguko u PSB, ali su uzeti u obzir
prilikom redigovawa Ivievih rodoslova (Wasilewski, 117-124; Rodoslovne tablice).
Rodoslov Jakia.
Stari srpski letopisci i rodoslovci ne obraaju mnogo pawe na ker Jovana
Brankovia, u najboqem sluaju pomiwu samo dve (Bokov 1995, 45-48).
Posle smrti I. M. Viwevjeckog Marija-Magdalena se preudala (pre 1546) za
kneza Aleksandra Fedorovia artoriskog, koji se tada oznaavao kao starosti
lucki, a kada je 1556. od starostva luckog postalo vojvodstvo volinsko, imenovan je
za vojvodu volinskog (Wasilevski, 122); u PSB se belei da je on bio oko 1554. i
starosta vladimirski (Jasnowski, 272), to nije u saglasnosti s ranijim podatkom
Volfa da je od 1550. tu dunost zauzimao knez Konstantin-Vasil Ostroki (Wolff
1895, 356). Poto je F. A. Sanguko umro izmeu 1547. i 1548, Hana se poetkom
1553. preudala za kneza Mikolaja Andrejevia Zbaraskog, starostu kremeneckog
(Wasilevski, 123).
Wasilevski, 122-123.

unuku despota Jovana Brankovia i despotice Jelene roene Jaki, znai,

i praunuku vojvode Stefana Jakia. To to su ba od wega monasi iz
Paprae dobili prilog, vie nee delovati ni slujano niti iznenaujue.
Porodica Sanguko imala je bogate posede u Litvi, prvenstveno u Voliniji,36 gde joj je jedna od rezidencija bila u mestu Nesuhoii, a zna se da je
u wenim rukama, jo od XV veka, bila i Volodava u Podqaju. Po svoj prilici, kad je poslanstvo manastira iz Bosne sredinom XVI veka kretalo na
severoistok, znalo je kud i zato ide.
U postojea dobro utemeqena istoriografska saznawa o kretawu srpskog stanovnitva na sever i severoistok, sve daqe to je tursko nadirawe
uzimalo maha, sad se, uz srazmerno retke konkretne vesti o qudima iz naih krajeva na podruju Velikog kneevstva litavskog, uvruju podaci
pomou kojih se osvetqavaju i veze to ih je s litavskim magnatima odravala srpska crkva. Kad su weni izaslanici po Litvi traili svoje prilonike, svakako su uspevali da obiu i svoje sunarodnike kojih je po svoj prilici bilo u slubi porodica naih despotovni, Hane i Marije-Magdalene.37 U Voliniji su tada svoja imawa i vana starostva imali mnogobrojni pripadnici wihovih vrlo razgranatih porodica koji su bili u bliem
ili daqem srodstvu s bezmalo svim najznaajnijim volinskim magnatima.
Najverovatnije su do mnogih takvih veleposednika i uglednika stizali
predstavnici srpske crkve, meutim, vesti o tome nisu sauvane ili nisu
na pravi nain proitane. Tek zapisi sa dve kwige, iji je nastanak posvedoen u Litvi, bacaju neto svetlosti na okolnosti u kojima su onde sakupqani prilozi za srpske manastire. Na osnovu toga moe se rei da objawewe za litavske priloge Paprai iz Nesuhoia i Volodave doista
prua srpsko poreklo linosti ija su imena zabeleena u zapisu na
etvorojevanequ, kao i na Psaltiru, ali su to bila to je sad sasvim neosporno imena darodavaca, a ne prepisivaa odnosno iluminatora. U tome
je kqunu ulogu nesumwivo imala kneevska porodica Sanguko, jer su se
na wenim posedima Papraani nali.

36

37

Predstavu o wenom bogatstvu prua podatak da su 1528. g. etvorica kneeva Sangukovia bili duni da opreme i u rat povedu 140 kowanika. Izraunato je da se
tada sa posda od nekih 250 000 morga (1 morg je 0,56 ha) regrutovalo 100 vojnika
(Gruevski, V, 32).
Ukoliko je meu takvima bio i Mihail Zboroevic, onda bi najverovatnije
motivaciju za izvoewe wegovog imena pruio neki toponim koji bi se potvrdio
kao naziv poseda Sangukovia ili wihovih srodnika. To bi, recimo, moglo biti
volinsko Berezowo, koje je jo od XV stolea bilo kneevina Sanguko u okolini
Nesuhoia, moda Bereany, pa i Zabereje koji se pomiwu kao imawa Viwevjeckih. Moe se pomiqati i na mesto Zbara prema kojem su svojevremeno dobili ime
kneevi Zbarski (Zbaraski) od kojih potiu i kneevi Vinjevjecki (PSB, t. XXXIV,
463, 469; Wolff 1895, 556, 611).

75

Specifina i kontroverzna ustanova patronatstva nad crkvom u Velikom kneevstvu litavskom38 doprinosi, sa svoje strane, da se i Psaltir,
koji je u Volodavi o troku izvesnog pana Nikole Srbina za Paprau prepisivao Mihail Aleksandrovi Zboreevic, posredno povee sa Sangukoviima. Budui vlasnici Volodave, oni su kao patroni upravqali crkvama i manastirima na svom imawu i svakako su bili obaveteni o
monasima koji su dolazili izdaleka, a, kako je ispisivawe kwige due
potrajalo, moe se pretpostaviti da je i u Volodavi za to vreme bilo prilika za wihov meusobni neposredni susret. Okolnost da su monasi iz Paprae ve ranije bili stigli do Nesuhoia, gde ih je primio jedan Sangukovi, tu pretpostavku ini sasvim verovatnom.
6. Za ponovni odlazak Papraana u Litvu 1553. ili 1561. godine objawewe se lako nalazi u wihovom prethodnom uspenom susretu s knezom
Dimitrijem Sangukoviem. Bilo bi, meutim, vano znati kad su oni uopte prvi put stigli do Litve, a takoe i kako su se nali ba u rezidenciji porodice Hane Despotovne u mestu Nesuhoii koje se nije nalazilo
ba na uobiajenoj niti najkraoj martruti to je s juga vodila prema
Moskvi. Da li se radi tek o pukom sluaju? Moda su Papraani samo
sledili put do despotovni to su ga, kao do svojih drugih ktitora, ve od
ranije bili utrli predstavnici onih manastira iji su osnivai i prilonici bili iz porodica Brankovia i Jakia, a meu kojima su najpoznatiji Kruedol i Hilandar.
7. Ipak, o tome ta se svojevremeno u Paprai i uopte kod nas znalo o
litavskim kneevima Sanguko, posebno o Dimitriju Sangukoviu, nisu
poznata nikakva druga svedoanstva do onih koja prua navedeni zapis sa
etvorojevaneqa iz 1551. godine. Treba ga razmotriti zato jo jednom.
Mada je doiveo vie razliitih izdawa, taj zapis nije na isti nain niti
dovoqno precizno proitan, pa se u pojedinim wegovim izdawima odnosno
interpretacijama ne sadri istovetni obuhvat obavetewa o linosti tog
blagorodnog kneza. Verovatno tekst zapisa nije dovoqno itqiv, pa se
otud pribegavalo i razliitim domiqawima.39 Kako nemam uvid u originalni vid zapisa, pokuau da rekonstruiem znaewe navedenog mesta
38

39

76

Gruevski ocewuje da se zahvaqujui patronatstvu crkva nala u svetovnim rukama, ono je postalo obina beneficija, kupovalo se, prodavalo, razmewivalo, a bilo
je vrlo rasprostrawena i prava trgovina poloajima u crkvenoj jerarhiji (Gruevski, V, 488-489)
itawe starosta /...?/ lodmerski i maral Kovi zemqe Volinske u meuvremenu su naputena, ali dok se u drugom sluaju dolo do odgovarajueg itawa
maralkovi zemqe Volinske, prvi primer je nastavio da izaziva nedoumice.
Kajmakovi se u pokuaju odgonetawa orjentisao prema Lodomeria, to je latinski
naziv za Voliniju, ali je u tom sluaju prethodna re i u paleografskom i semantikom smislu ostala sporna, pa je taj deo iskaza Petkovi u najnovijem izdawu
prosto izostavio, mada je podrku svom prvobitnom deifrovawu imao u
fonetskoj transkripciji . Trifunovi koji je Sangukovia zabeleio kao
starostia volodimerskogo (Trifunovi, 64).

prema itawima koja su svojevremeno ponudili Z. Kajmakovi (I) i S.

Petkovi (II).
I
II

40

41

Kao to se vidi, razlika se sadri u odgonetawu onog dela saoptewa

kojim se blie odreuje status kneza Dimitrija, a potie od nejednakog
razgraniavawa u itawu pojedinih rei. Ako bi se polo od toga da u
izvorniku one nisu jasno razdvojene, kao i da nema skraenice koju bi Z.
Kajmakovi hipotetiki da razrei kao car(stv?), onda bi se mogla
pretpostaviti i drugaija podela na rei u onom delu teksta to kod Z.
Kajmakovia dolazi posle Sangukovia . U onome to je, po svoj prilici, in continuo napisano kao: starsticarldmerskogo mogle bi se, najpre, videti dve rei starstica i rldmerskogo. Tu je u prvi mah S.
Petkovi na mestu Kajmakovievog r razaznao v, i ini se da je, sasvim
opravdano, drugu re proitao kao vldmerskogo. S obzirom na to da u
paleografskom smislu nije teko pretpostaviti meawe slova r i v, mislim da bi u ovom sluaju bilo sasvim prihvatqivo Petkovievo itawe.
Moglo bi se, daqe, misliti da i ono -ca, koje u Kajmakovievoj interpretaciji dolazi posle lekcije starsti, woj i pripada, te bi je, prema tome,
trebalo proitati kao starstica. S. Petkovi je u tom primeru naveo ~
umesto c, pa bi se, u skladu s takvim itawem, ista re mogla rekonstruisati i kao starstia. Da li je na wenom zavretku ~ ili c, bez uvida u
original ne moe se rei. ak i ako se ostavi po strani to to se te dve
grafeme u paleografskom pogledu mogu lako zameniti, u ovom sluaju, bilo
ta da je tu u pitawu, znaewe same rei, koja je izvedena od starosta,
nee se promeniti jedino to bi se u liku sa sufiksom -ic prepoznao uticaj poqskog, a u liku sa sufiksom -i~ istonoslovenskog izvora. Imajui u
vidu vrlo splecifinu jeziku situaciju koja odlikuje itavo podruje Velikog kneevstva litavskog, mogu se pretpostaviti oba itawa. Radi se,
dakle, o oznaavawu kneza Sangukovia kao starostia vladimirskog i
maralkovia Zemqe volinske.
8. Poznato je da je, po pravilu, za jezik u anru zapisa, pored tradicionalne crkvenoslovenske stilizacije uobiajenih toposa, karakteristian
40
41

Kajmakovi 1972a, 163.

Petkovi 1972, 212.

77

u odreenoj meri i uticaj ivog govora. Sve snaniji procesi polonizacije

na podruju Velikog kneevstva litavskog dovodili su vremenom do vrlo
karakteristinog prodora polonizama kako u lokalni govorni jezik obrazovanog stanovnitva ukrajinskih i beloruskih zemaqa, koje je najee
bilo bilingvalno, tako i u sve domene pismenosti. Taj je uticaj mogao doi
i posredstvom onog posebnog jezika kwievnosti to se u nauci oznaava
razliitim terminima (zapadno-ruski jezik, ruska mova, prosta mova).42 On
je nastao na slovenskim tradicijama dravnog, tj. kancelarijskog jezika
Velikog kneevstva litavskog; ne izjednauje se ni sa crkvenoslovenskim
jezikom, niti sa ukrajinskim i beloruskim govorom, ali, po zapaawu B.
Uspenskog, sadri govorni supstrat ktor podvergaets iskusstvennomu
oknienix za set, vo pervh, slavnizacii, i, vo-vtorh, polonizacii.43 U wemu se, u stvari, opisuje preplitawe istonoslovenskih,
junoslovenskih i poqskih osobina. Polonizmi su naroito uoqivi u
onom leksikom sloju koji sadri pojmove iz oblasti drutvenog ivota i
specifinog upravnog sitema koji su u Velikom kneevstvu litavskom
sami nastajali pod snanim poqskim uticajem. Posmatrana u toj perspektivi, meavina raznorodnih elemenata u jeziku navedenih zapisa sa
svojim crkvenoslovenizmima, odnosno junoslovenizmima, kao i istonoslovenizmima i polonizmima, ne predstavqa nikakav izuzetak i na osnovu
we bi se teko mogla ustanovqavati konkretnija etika pripadnost, ali
bi se zato moglo misliti da tu posvedoena oznaka dijak, mada se iskquuje
zvawe u crkvi, ipak, pre upuuje na graansku slubu. 43a
8.1. U osnovnoj crkvenoslovenskoj strukturi tradicionalne forme zapisa u kwigama to su u Litvi bile pripremane za Paprau, uoava se zastupqenost izvesnih osobina koje podjednako odlikuju istone i zapadne slovenske jezike kao to je to, na primer, refleks nekadaweg vokalnog r u
primerima iz nesuhoikog zapisa (derav}, serbske); zanimqivo je to
se taj refleks u volodavskom zapisu sree i kao ortografsko r (drav}, Srbina).44 U tome B. Uspenski, inae, vidi specifino za Jugo-Zapadnu Rusiju i u drugoj polovini XVI veka zaostalo delovawe II junoslovenskog uticaja,45 a S. B. Berntejn istu pojavu u vlakim gramatama
tumai kao ortografsko pravilo ije poreklo vodi iz srpske pismenosti, a
koje, pri tom, ne odraava ivi govor.46 Karakteristino istonoslovensko punoglasje u primerima korol,erez navodi, meutim, na zakquak
o istonoslovenskoj govornoj bazi pisca zapisa. U istom smeru bi upuivao
42

43
44

45
46

78

Ve klasine postavki izloene su u radovima Tolsto i Uspenski 1987; up. i

neto drugaiji pristup u Morozova, Temin, kao i kritiki stav u Turilov, te
osvrt na to u Neumov 202.
Uspenski 1987, & 15. 43a Gral, naroito str. 150.
U volodavskom zapisu, koji je do nas doao sa moguim grekama u ispisivawu (up.
Trifunovi), nalazi se vie razliitih varijanti: Srbin, Serbina, srbsko.
Uspenski 1987, & 13.4.
Berten, 155-159.

i izraz pod l}t t narna u volinskom, pa i lekseme nakladom,

nadana u podqakom zapisu, koje se, mada imaju i svoje paralele u poqskom
jeziku, potvruju graom staroukrajinskog jezika.47 Prisustvo poqskog
uticaja, naroito u oblasti leksike, svedoilo bi o irokoj upotrebi
takvih polonizama u sredini u kojoj su sami zapisi nastajali. Da je ona bila
ukrajinska, vidi se i po ukrajinskom obliku naziva mesta Nesuhoii i
Volodava, pa i *volodmerskogo/*volodimirskogo wihov je poqski oblik:
Niesuchojezy, Wodawa, wodzimierski. Sve to zajedno pokazuje da zapis
potie iz ukrajinskog kulturnog kruga. U tom pogledu bie vano obratiti
pawu i na okolnost da se inae u jeziku itavog tog areala, kojem
pripadaju i Volinska i Podqaka zemqa, poqski uticaj zapaa ne samo u
obiqu leksikih pozajmqenica nego i u razvoju leksike semantike ve
postojeih rei.48 To je korisno imati u vidu i prilikom razmatrawa
varijante starostica / starostia, koja predstavqa izvedenicu od starosta,
rei koja je postojala i u istonoslovenskim i u zapadnoslovenskim
jezicima, ali se u wima nije pojavqivala i u sasvim identinom znaewu.
Ono je u najoptijem smislu bilo povezano sa odgovarajuim upravnim
sistemom, pa se u skladu s wim mewalo i razgranavalo.
8.2. Na podruju Velikog kneevstva litavskog pojam starosta se, prema
poqskom obrascu, upotrebqavao i kao naziv za namesnika vladara koji, uz
odreene obaveze, na upravu dobija izvesno imawe iz dravnog fonda. U
skladu s osnovnom administrativnom organizacijom Velikog kneevstva
litavskog, Volinija je bila podeqena na tri okruga (povet, povit) na ijem se elu nalaze staroste lucki, vladimirski i kremenecki. Starosta
upravqa dravnim dobrima na podruju poveta, ima izvrnu, upravnu i
sudsku vlast, a takoe i odreene vojne kompetencije (stara se o centralnom utvrewu, tj. zamku zemqe, saziva vojsku, predvodi je u pohodima, a u
pograninim oblastima prvenstveno mu je dunost da brine o odbrani
zemqe).49

47
48
49

Up. Slovnik staroukransko movi!

Filin, 638.
Dok se pojam starosti u XVI stoleu na podruju Poqske i Litve vrlo iroko
primewuje na razliitim hijerarhijskim nivoima, u upravnom sistemu Volinije
zapaaju se izvesne specifinosti. Tamo maralek zemqe Volinske i starosta
lucki (Luck je bio glavni grad Volinije) imaju izvesne ingerencije koje se proteu
na itavu Voliniju. U tom pogledu Gruevski napomiwe da prerogativi maraleka zemqe Volinske bitno umawuju one to ih ima starost lucki, s obzirom da on
u pohodima komanduje ijahtom i uestvuje u radu najvie sudske instance u zemqi
(Gruevski, V, 298, 300-301).

79

8.3. U poqskom jeziku postoji re starocic u znaewu sin staroste.50 U

volinskom zapisu o knezu D. F. Sangukoviu kae se da je on starostic /
starosti, pa se u tome moe prepoznati oznaka patronimskog tipa koja
upuuje na poqsku semantiku tog pojma upotrebqena je, prema tome, kao
neka vrste titule. Atribut koji bi se proitao kao volodimerski, a koji
se odnosi na oblast iji je centar u volinskom gradu Vladimiru, sa svoje
strane doprinosi da se sklop starostic / starosti volodimerski shvati
kao svojevrsno titulisawe potomka onoga koji je doista i bio starosta
vladimirski. U poqskom jeziku semantiki razvoj te lekseme mogao je ii
i u naznaenom pravcu. U toj perspektivi ne bi izgledalo nimalo udno da
se u volinskom zapisu sama re, koja je nastala pod uticajem termina iz
poqskog administrativnog sistema, pojavi i sa izvesnim poqskim fonetskim elementima. Naime, sasvim je prirodno oekivati da se pojmu, koji je u
datom trenutku u socijalnom smislu bio aktuelan, pribegava u onom obliku
u kojem se on inae upotrebqavao u odgovarajuoj drutvenoj situaciji.
Istina, leksema starstic ne bi sasvim odgovarala poqskom izgovoru, ona
bi bila u obliku koji je u izvesnoj meri rezultat lokalne adaptacije. U
Voliniji bi to sredinom XVI veka bilo pribliavawe govornom ukrajinskom jeziku.
8.4. Socijalne odrednice kneza Dimitrija Fedorovia iz navedenog zapisa izvedene su pomou sufiksa -ic/-i, odnosno -ovi. Sufiks -ic/-i u
slovenskim jezicima ima irazito patronimsko i deminutivno znaewe, a
oznaava i mlada bia.51 Okolnost da je i sufiks -ovi patronimski sufiks,
upuuje na to da se i u primerima iz istog niza u kojima je on ovde upotrebqen vide uporavo oznake koje sin dobija po ocu; prema tome, Fedorovi je
u svom osnovnom smislu patronim, pomou Sankgukovi, to je takoe po
svom obliku i polaznom znaewu patronim,52 odreuje se pripadnost porodici Sanguko, a u istom nizu navedene oznake maralkovia53i starostica / starostia ukazuju na to da se radi o sinu maraleka, odnosno sinu staroste. To sve odgovara istorijskim obavetewima o knezu Dimitriju on
je sin kneza Fedora Sanguka koji je sam bio starosta vladimirski i maralek zemqe Volinske. U Velikom kneevstvu litavskom ovakvi su elni
50

51
52

53

80

Belei je Slownik jezyka polskiego, ali ne i Slovnik ukransko movi, mada se na re

starosti nailaazi u ukrajinskom tekstu istoriara kao to je M. Gruevski.
Zanimqivo je da Slovnik ukransko movi, koji obuhvata grau samo iz XIV i XV
veka, za leksemu starosti daje jedino potvrde iz moldovskih gramata u kojima se
ona shvata kao vlastito ime.
Up. Matijaevi, 202.
Iz grae koju navodi Slovnik ukransko movi vidi se da je oblik Sangukovi
rano dobio znaewe porodinog imena, prezimena, pa bi se moglo misliti da je u
ovom sluaju u toj funkciji upotrebqen.
Sudei po Akademijinim reenicama, u savremenom poqskom postoji marszakovicz
sa znaewem syn marszaka, dok u savremenom ukrajinskom odgovarajue lekseme
nema.

poloaji dugo, ne automatski, ali esto i gotovo bez prekida, bili u okvirima jedne iste porodice, to ostavqa utisak da su prelazili od oca na
sina. Tako su na mestu vladimirskog staroste posvedoeni jo od XV veka
pripadnici nekoliko uzastopnih generacija roda Sanguko.54 Fedorev
otac Andrej bio je i starosta vladimirski, a postao je 1522. i maralek
Zemqe volinske. Sam Fedor bio je od 1529. starosta vladimirski, a za maraleka Zemqe volinske kraq ga je imenovao 1535, pa ponovo 1542. godine.
Posle smrti Fedora Sanguka (1547/8) wegov sin nije dobio oeva
zvawa na poloaju staroste vladimirskog i maraleka Zemqe volinske
nalazili su se drugi pomiwu se Petar Kika, Aleksnadar artoriski, a
kroz drugu polovinu XVI stolea ti poloaji su uglavnom u rukama kneza
Konstantina-Vasila Ostrokog.55 Dakle, u vreme kad su se Papraani
1551. godine nali kod Dimitrija Sangukovia, navedenim patronimskim
oznakama nije se ukazivalo na wegova sopstvena zvawa koja bi podrazumevala odgovarajue zvanine nadlenosti, ali se takvim evocirawem ugleda
predaka u izvesnom smislu odreivao i drutveni status potomaka. Moglo
bi se zamisliti da je knez Dimitrije raunao da e odgovarajue poloaje i
sam stei, pa bi se onda u pribegavawu patronimskom tipu wegova imenovawa video nagovetaj odgovarajuih pretenzija. Dimitrije nije dugo iveo,
pa nije stigao da zaslui oigledno prieqkivana zvawa; zna se da je od
1548. bio na starostvu itomirskom, a zatim krajem 1552. ili poetkom
1553, ono je bilo zameweno starostvom kawevskim i erkaskim.56 I wegov
mlai brat Roman svoju karijeru je zapoeo kao starosta itomirski, ali je
on dostigao i do znatno uglednijeg poloaja hetmana dvorskog litavskog.
8.5. Dimitrije Sangukovi ivot je tragino okonao u dramatinim
okolnostima koje su, kao dostojne romantinih tragedija, posluile zatim
kao tema nekolikih poqskih kwevnih dela. Naime, od leta 1553. veoma se
zauzimao da dobije ruku Halke (Elizabete) Ostroke, neake ve pomenutog kneza Konstantina. Naiavi na snaan otpor wene majke, na ijoj je
strani bio i kraq, Dimitrije je uz pomo kneza Ostrokog organizovao
oruanu otmicu devojke i bekstvo u eku, gde su ga uhvatili i, smatra se,
umorili krajem januara ili poetkom februara 1554. godine. S obzirom na
takve okolnosti, teko da su ga Papraani nali prilikom svog sledeeg
dolaska tokom leta 1553, (a pogotovo ne eventualne 1561. godine) kad je
wihov boravak u Volodavi posvedoen prilogom Nikole Srbina. Da je tada
dolo do wihovog susreta s Hanom Despotovnom, moe se samo pretpostaviti. Ona je, kao udovica F. A. Sanguka 1549. godine po testamentu dobila
treinu porodinih imawa sa novim rezidencijalnim mestom i zamkom
54
55

56

Gruevski, V, 35-6.
Prema Volfu, knez Ostroki zauzimao ih je sve do svoje smrti 1608. godine, s
prekidom od 1579. do 1588, kad je, kako biograf ocewuje, zbog zasluga oca starostvo
vladimirsko bilo preneto wegovom sinu (Wolff 1895, 356; up. i nap. 34 ovog rada)
Machynia, 471.

81

Lokae.57 Poto se poetkom 1553. preudala za kneza Mikolaja Andrejevia Zbaraskog, starostu kremeneckog, vodila je izvesne imovinske sporove
sa sinovima, a 1554. godine odrekla se svog dela u wihovu korist. Vrlo je
verovatno da je Papraani nisu zatekli u Nesuhoiima ni 1551. godine, a
jo mawe je izgleda da su je, ve preudatu za Zbaraskog, nali kasnije u
Volodavi.58 To, razume se, uopte ne iskquuje mogunost da su je potraili na imawu Lokae, gde se u vreme prvog wihovog boravka u Litvi po svoj
prilici sama nalazila, a da su je zatim, u vreme svog drugog dolaska, posetili negde na posedima kneza Zbaraskog, takoe u Voliniji.59 Uputivi se
izdaleka u pisaniju, oni su nesumwivo bili spremni da po Litvi i Poqskoj obilaze svoje ranije prilonike, a naroito naslednike svojih nekadawih ktitora.
9. U bibliotekama srpskih manastira meu rukopisima iz XVI stolea u
kojima su uoene izvesne moldavsko-vlake crte ima u srazmerno lepom
broju i onih na hartiji poqskog porekla kakva je upotrebqavana u litavskim skriptorijima. Mada se oni, po pravilu, svrstavaju u rukopise koji su
stigli iz rumunskih zemaqa, prepoznavawe darodavca makar jedne takve
kwige u potomku srpskog despota, pa jo i u svetlosti saznawa da su takvi
rukopisi mogli biti ispisivani i na wegovim posedima u Litvi, otvara
pitawe provenijencije i drugih vlako-moldavskih kwiga iz naih starih biblioteka. U svakom sluaju, sad se u novoj svetlosti ukazuje taj korpus irilskih rukopisa, a, takoe, postavqa i problem eventualnog razgraniavawa, s obzirom na to da je poreklo pojedinih rukopisa u wegovom
sastavu mogue videti ne samo u rumunskim nego i u litavskim zemqama. U
perspektivi dobro utemeqenih saznawa o vrlo intenzivnim srpsko-rumunskim vezama kroz itavo XVI stolee,60 prosto se namee zakquak da ih je
najvie bilo iz rumunskih skriptorija, a da je iz Litve mogao potei izvestan mawi broj takvih rukopisa, ipak, wih je, oevidno, bilo vie no to
se to obino misli.
9.1. U novije vreme sve se vie govori o vanosti posrednike uloge
koju je Moldavija imala u povezivawu Litve s balkanskim Slovenima i
Svetom gorom.61 Na planu linih kontakata, koji se u ovom radu prvenstveno razmatraju, treba obratiti pawa i na okolnost da je do povezivawa litavskih magnata sa Brankoviima dolo, po svoj prilici, uz pomo moldavskog gospodara Stefana Mladog (15171526).62 U sferi personalia mogu se
57
58
59

60
61
62

82

Machynia, 471.
Machynia, 503.
To se moe zakquiti po tome to je to omiqeno mesto boravka Fedora Sanguka
u svom posedu Hana drala jo 1570, mada ga je jo 1554. bila dodelila sinovima
(Machynia, 503.)
Sa ranijom literaturom: Radoji.
Naumov 1996, 47 i daqe.
Prva ena kneza Fedora Mihailovia Viwevjeckog bila je tetka Stefana Mladog ija je supruga bila ki Wagoja Basarabe i Milice Despine (Wasilewski, 122).

izdvojiti i neke druge iwenice kao to je, na primer, ona o odreenim

kontaktima izmeu kneza Fedora Sanguka i moldavskog gospodara Petra
Rarea koji su, inae, bili oeweni dvema roenim sestrama, despotoqnama Hanom i Jelenom.63 Za temu ovog rada postaje zanimqiv i podatak da je
isti taj knez Sanguko u Voloniji naseqavao prebeglice iz Moldavije,
meu kojima je moralo biti i obrazovnaih qudi.64 I to je bio put, mada svakako ne jedini niti najvaniji, kojim se mogao ostvarivati moldavski
uticaj na kwievnu kulturu u Litvi. 65
9.2. U literaturi se moe naii jo uvek samo na sporadina zapaawa
o crtama koje u crkvenoslovenskoj tradiciji litavske rukopise pribliavaju moldavsko-vlakim kako na planu likovnom, paleografskom, tako i na
ortografskom, jezikom uopte. Ona, sa svoje strane, otvaraju mnoga pitawa o specifinostima litavskih rukopisa. Pre no to sistematskom ispitivawu, koje je u toku,66 bude podvrgnut itav korpus odgovarajue zaostavtine, i pre no to se bude izgradio pouzdan kriterij za meusobno
razlikovawe litavskih, na jednoj, od moldavskih i vlakih rukopisa, na
drugoj strani, preostaje da se prilikom utvrivawa areala wihova irewa
oslonac potrai u retkim sauvanim svedoanstvima. U tom pogledu
zanimqiva je preliminarna konstatacija o putevima prenoewa rukopisnih i tampanih kwiga koji su vodili ne samo s juga u Litvu nego i iz
Litve na jug.67 Meu srazmerno malobrojnim primerima iz XVI veka, na
kojima su je autori toga iskaza N. A. Morozova i S. J. Temin zasnovali,
nisu se nale one kwige koje su u Litvi bile priloene Paprai, ali je
podatak o wima s pomenutim zapaawem svakako u skladu, a prikquuje mu
i jednu novu dimenziju.
9.3. U tim procesima razmewivawa kwiga, koji se inae prate i kroz
ranija stolea, nezaobilazno je uee svetogorskih manastira, a za XVI
vek raspolaemo izvesnim obavetewima koja ukazuju na to da su se i
Hilandarci kretali u irem krugu kojem su pripadale porodice srpskih
despotovni. Kroz vrlo intrigantno svedoanstvo o tome da su oni poseiva63
64
65

65a
66
67

Machynia, 482; Wasilewski, 122.

Machynia, 482.
Nee biti teko zamisliti da je mogao stii poneki dijak koji bi stupio u slubu
kneeva Sanguko. On je pre toga mogao raditi u nekom rumunskom crkvenom ili
aministrativnom centru, gde se tada, kao to je poznato, negovala pismenost na
slovenskom jeziku i gde su se pisari ponekad potpisivali svojim slovenskim
imenima. I meu takvima mogao bi se nai onaj ko bi na svom prepisu crkvenoslovenske kwige zabeleio da je Zboreevic. Mada je jezika graa litavskih zapisa vrlo oskudna, zapaawe o wenim raznorodnim elementima u izvesmom smislu
dobro korespondira sa rezultatima lingvistikih ispitivawa moldavskih i vlakih gramata u kojima se idvaja snaan slovenski govorni supstrat, a u wemu se,
pored ukrajinskih, uoavaju i bugarske ili srpske crte (Bernten).
Kalugin, 30
Morozova, Temin.
Morozova, Temin, 31

83

li Andreja Kurpskog, mogu se naslutiti i wihovi kontakti s porodicom

Sanguko.68 Kad je knez Kurpski, vojskovoa Ivana Groznog, u strahu od
careva gneva zbog pretrpqenog poraza, prebegao 1564. godine u Litvu, dobio
je od Sigismunda grad Koveq sa okolnim selima, gde je otada sam najradije
boravio u Miqanoviima.65a U prethodnom periodu te su posede drali
upravo kneevi Sanguko. Pripadnici wihove dve linije, nesuhoike i
koveqske, razgraniili su svoja imawa poetkom etrdestih godina, da bi
ve 1543. Vasil Sanguko zamenio svoje koveqske posede, a meu wima su
bili i Miqanovii, za posede kraqice Bone u vitepskoj oblasti.69 Ne bi
izgledalo nimalo neverovatno da su izaslanici svetogorskog srpskog
manastira, iji su ktitori bili i Jakii i Brankovii,70 sledei put
naih despotovni, stigli do svih tih krajeva s kojima su jo u toku prve
polovine XVI veka kneevi Sanguko bili povezani.
9.3.1. Jo dva rukopisa iz Hilandara pokazuju ko su sve bili wegovi
prilonici iz Litve. Prema D. Bogdanoviu, Chil 66 predstavqa rukopis
ruske redakcije s galicko-moldavskim elementima s kraja XV veka.71 Iako
zapis ne sadri podatak o tome kad i gde ga je knez Ivan Andrejevi Polubenski darovao Hilandaru, svakako je tu re o priloniku koji je bio pripadnik one porodice volinskih kneeva iz koje je poticala Marina Polubenska, koja je izvesno vreme, oko 1550. godine, bila zarunica Dimitrija
Sangukovia.72 Sve do u XVII vek mogu se pratiti, istina, sve udaqenije i
sve oposredovanije veze sa lanovima porodica naih despotovni. Tako se
zna da je 1615. godine u Lavovu nastao Chil 110, i to upravo meu Srbima koji
su bili u slubi Konstantina Korniakta.73 Za temu ovog rada bie zanimqivo ukazati na to da je wegova ki bila udata za kneza Konstantina
Viwevjeckog, unuka Hane Despotovne. 74
10. Drutveni status potomaka srpskih despota kroz XVI vek bio je
oigledno vrlo visok. U tom pogledu zasluuje pawu interesovawe velikog kneza Ivana III za porodicu srpskog despota. Taj moskovski vladar, koji
je veoma vodio rauna o diplomatskim brakovima,75 traei nevestu za
svoga sina Vasilija naloio je 1503. godine svojoj keri Jeleni, supruzi
68
69
70

71
72
73
74
75

84

Dimitrijevi.
Machynia, 513.
Poznat je podatak da se od Jakia na redovnu godiwu pomo Hilandaru 1506.
godine obavezala blagoverna gospoa Milica sa sinovima Stefanom i Markom,
dok su sremski Brankovii, despotica Angelina, despot ore i despot Jovan, to
bili uiili jo 1496. godine (Nevostrujev, 273-283), a sama despotica Jelena 1502.
godine (Miklosich, CDLXX).
Bogdanovi 1978.
Machynia, 472.
Bogdanovi 1978.
Wolff 1895, 571
Sam se u drugom braku oenio Sofijom Paleolog koja mu je u simbolinom smislu
donela vizantijsko naslee; jednu ker je udao za moldavskog vladara Stefana
Velikog, drugu za veliko kneza litavskog i poqskog kraqa Aleksandra.

litavskog velikog kneza i poqskog kraqa Aleksandra, da se raspita o

porodici srpskog despota Stepana. On je raspolagao izvesnim podacima o
wegovim sinovima u Ugarskoj jo iz doba kraqa Matijaa. Ivanovim
poslanicima Jelena nije uspela da prui potrebna obavetewa,76 ali ne
treba iskquiti ni pomisao o nekom kasnijem udelu poqskog dvora u organizovawu udaje dve keri Jovana i Jelene Brankovi za litavske kneeve.
Okolnost da su one u istorijskim izvorima zabeleene kao despotovne,
doista govori ne samo o tome da su same drale do svog uglednog roda nego i
o tome da ih je wihova okolina u tome podravala. Ipak, o wihovoj pripadnosti porodici srpskog despota u poqskoj istoriografiji nije ostala jasna
predstava; ostalo je zapisano jedino obavetewe savremenika o wihovom
ugarskom poreklu.77
10.1. Na tom fonu je zanimqivo posmatrati litavsku recepciju Camblakovog Skazanija o prenosu motiju sv. Petke78 u kojem su nedavno uoeni
tragovi wegovog prolaska kroz Srbiju79. Oni se, pre svega, ogledju u tome
to se u molitvi za vladara na mestu bugarskog cara nalo ime despota
Gxrga.80 D. Kenanov pomiqa da je to Skazanije u XVI veku bilo prepisano
sa nekog rukopisa koji je pred kraj XV veka iz Srbije bio donet u Litvu, u
biblioteku manastira Suprasqa. Manastir je osnovan 1498. godine, a wegovi su prvi monasi, po jednoj legendi, doli sa Svete gore, o drugoj iz
Pearskog manastira u Kijevu.81 Za temu ovog rada ini se vano to to se
u Skazaniju naglaava da je sv. Petka serbskom$ zk$ krasota, zast$pnica...,
a u zavrnici govori o vladavini despota ura Brankovia, o wegovom
cr'tvi.82 Nije tano ustanovqena rukopisna tradicija Skazanija
uopte,83 meutim, moe se pomiqati da su za prepise teksta one
redakcije u kojoj se despot ura istie kao vladar Srpske zemqe, u Litvi
mogle biti veoma zainteresovane obe despotovne, i Hana i
Marija-Magdalena, kao i lanovi wihovih porodica. Imajui to u vidu,
zato ne pretpostaviti da je protograf takve redakcije sa pohvalom uru
Brankoviu potekao iz nekog manastira kojem je on bio ktitor i iji su
monasi traili naslednike wegova ktitorstva meu ve udaqenim
izdancima wegove loze? Jedan od najpoznatijih takvih manastira bio je
svetogorski Esfigmen, iji je iguman, nosei povequ ura Brankovia
dobijenu 1429. godine, pronaao u Kupiniku despota Jovana i od wega 1499.
76
77
78

79
80
81
82
83

S. M. Solovev, Istori Rossii s drevneih vremen, kn. III, Moskva 1960, 124.
Machynia, 482.
Nekadawi rukopis manastira Suprasqa sada je pod signaturom F-19, No 79 u
Viqwuskoj biblioteci.
Morozova, Temin, 30.
Kenanov II, 232.
Kenanov I, 210.
Kenanov II, 231232.
D. Kenanov smatra da je takva redakcija nastala u doba despota ura (14271456),
ali tek poto je 1419/1420. godine umro Grigorije Camblak (Kenanov II, 232).

85

godine zatraio da postane ktitor wegovom manastiru.84 I daleke potomke

ura Brankovia mogli su u Litvi na isti nain nai izaslanici tog
svetogorskog manastira, ovog puta uz pomo poveqe despota Jovana, koji je
na samom izmaku XV stolea bio izrazio spremnost da, ako postane
gospodin Srbqem, preuzme sve obaveze despota Georgija, deda svojega.

*
*

Navedeni izvori o vezama koje su monasi iz manastira Paprae imali s

potomcima Jakia i Brankovia u Litvi sredinom XVI veka vrlo su
oskudni i po svom su karakteru jednostrani, ali to su svedoanstva sa
zanimqivim konotacijama i podsticajna su za sagledavawe ireg istorijskog konteksta. Prilikom navedenog razmatrawa poznatog obraawa despotice Angeline ruskom velikom knezu Vasiliju Ivanoviu, ukazali su mi se
i neki sasvim neoekivani naglasci koji navode na to da se wegovo znaewe
ne svede samo na uobiajenu molbu za pomo crkvi.85 U tom pogledu,
oigledno, svoje istraivae tek oekuje i mogue druge implikacije, pa i
politike, koje se nasluuju u pozadini kontakata to su ostvarivani u
toku i u vidu odlaska monaha u pisaniju u daleke krajeve na severu i severoistoku.

NAVEDENA LITERATURA
Bernten: S. B. Bernten, Razskani v oblasti bolgarsko istoriesko dialektologii, Moskva-Leningrad 1948.
Bogdanovi 1982: Dimitrije Bogdanovi, Inventar irilskih rukopisa
u Jugoslaviji (XIXVII veka), Beograd 1982.
Bogdanovi 1978: Dimitrije Bogdanovi, Katalog irilskih rukopisa
manastira Hilandara, Beograd 1978.
Bokov 1995: Mirjana Bokov, Jelena Brankovi u kwievnoj tradiciji, Zbornik Matice srpske za kwievnost i jezik, 43/1, Novi Sad 1995, str.
1762.
Bokov 1999: Mirjana Bokov, O simbolici dara despotice Angeline
velikom knezu Vasiliju Ivanoviu, u kw. Mili Stojni u ast, Beograd,
1999, 6989.
Bokov 2004: Mirjana Bokov, Ana Jaki-Glinska, u kw. Srpski biografski renik, Novi Sad 2004, 139140.
84
85

86

irkovi 1988, 68.

Bokov 1999.

Buwak: Petar Buwak, Pregled poqsko-srpskih kwievnih veza (do II

svetskog rata), Beograd 1999.
Gral: Ieronim Gral, Dki i pisari: apparat upravleni v Moskovskom gosudarstve i Velikom knevstve Litovskom (XVI naalo XVIII
veka), v kn. Ot Drevne Rusi k Rossii novogo vremeni: Sbornik state, Moskva 2003, 148-164.
Grozdanovi-Paji, Stankovi: Miroslava Grozdanovi-Paji, Radoman Stankovi, Datirawe i vodeni znaci srpskih irilskih rukopisnih
kwiga Peke patrijarije, Arheografski prilozi, 13, Beograd 1991, 7249.
Gruevski: Mihalo Gruevski, Istor Ukrani-Rusi v odinadcti tomah, t. IV-VI, Kiv 1993-1995 (reprintne vidann Kiv-Lvv 1907).
Dimitrijevi: St. M. Dimitrijevi, Dokumenti hilandarske arhive do
XVIII veka, Spomenik SKA, LV, II razred, 478, Beograd 1922, 2425.
Dini-Kneevi: Duanka Dini-Kneevi, Sremski Brankovii, Istraivanja, IV,
Novi Sad 1975, 544.
Jasnowski: Jozef Jasnowski, Czartoryski Aleksander Fedorowicz, PSB, IV, 1938,
272.
Jiriek: Konstantin Jiriek, Istorija Srba. Druga kwiga,2 Beograd
1952, 389.
Kajmakovi 1971: Zdravko Kajmakovi, Zidno slikarstvo u Bosni i
Hercegovini, Sarajevo, 1971, 121122.
Kajmakovi 1972: Zdravko Kajmakovi, Odsjaji moravske umetnosti u
Bosni, u zb. Moravska kola i weno doba, Beograd 1972, 303304.
Kajmakovi 1972a: Zdravko Kajmakovi, Oko problema datacije pravoslavnih manastira u sjeveroistonoj Bosni sa posebnim osvrtom na Paprau, Nae starine, Godinjak Zavoda za zatitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine, XIII, Sarajevo 1972,
163164, 168169.
Kalugin: V.V. Kalugin, Andre Kurbski i Ivan Grozn, Moskva 1988.
Makari: Makari (Bulgakov), Istori russko cerkvi, kn. 5, Istori
Zapadnorussko, ili Litovsko mitropolii, Moskva 1996.
Maksimovi: Vojislav Maksimovi, Prepisivaki, kwievni i tamparski rad bosanskohercegovakih pravoslavnih monaha (od kraja XV do poetka XIX v.), Trei program Radio Sarajeva, br. 35, tod. X, Sarajevo 1981,
535.
Matijaevi: Jelka Matijaevi, Strukturno-semantika komponenta kategorije roda imenica koje oznaavaju mlada bia u ruskom i srpskohrvatskom jeziku, Nauni sastanak slavista u Vukove dane, 7, Beograd,
1977, 202.
Machynia: Machynia Mariusz, Sanguszko Dymitr, Sanguszko Fiodor, Sanguszko
Roman, PSB, t. XXXIV, 19921993, 471473, 480482, 500505, 513514.
Miklosich: Fr. Miklosich, Monumenta serbica, Photomechanischer Nachdruck, Graz
1964.
Moldavsko-polska letopis, u kw. Slavno-moldavskie letopisi
XV-XVI vv. Moskva 1976, 105-125.
87

Morozova, Temin: N. A. Morozova, S. X. Temin, Ob izuenii cerkovnoslavnsko pismennosti Velikogo knestva Litovskogo, Krakowsko-wileskie studia slawisticzne, t. 2, Krakw 1997, 7-39.
Naumov 1996: A. Naumov, Wiara i historia, Krakow 1996, 20.
Naumov 2002: Aleksander Naumov, Domus divisa, Krakow, 2002.
Nevostrujev: K. Nevostrujev, Tri hrisovuqe u Hilandaru, Glasnik SUD,
kw. VIII, sv. XXV, Beograd 1869, 272287.
Novakovi: Stojan Novakovi, Posledwi Brankovii u istoriji i
narodnom predawu, Letopis Matice srpske, kw. 148, sv. 4, Novi Sad 1886, 41.
Petkovi 1972: Sreten Petkovi, Nektarije Srbin, slikar XVI veka,
Zbornik Matice srpske za likovne umetnosti, 8, Novi Sad 1972, 212213.
Petkovi 1995: Sreten Petkovi, Srpska umetnost u XVI i XVII veku,
Beograd 1995, 257258.
PSB: Polski sownik biograficzny, Wrocaw-Warszawa-Krakw, 1935.
Pociecha: Wadysaw Pociecha, Gliski Micha, PSB, t. VIII, 1959, 66.
Radojii: ore Sp. Radojii, Srpsko-rumunski odnosi XIVXVII veka, Godiwak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, kw. I, Novi Sad 1956, 1329.
Radoji: Svetozar Radoji, Stare srpske minijature, Beograd 1950, str. 49, tabla
XXXVI aXXXVI b.
Rodoslov Jakia: Rodoslov Ruvarev u kw. Qub. Stojanovi, Stari
srpski rodoslovi i letopisi, BeogradSr. Karlovci 1927, No 98.
Rodoslovne tablice: Duan Mrenovi, Aleksandar Palavestra, Duan Spasi, Rodoslovne tablice i grbovi srpskih dinastija i vlastele,
Beograd 1987, br. 1315, 2829.
Ruvarac: Ilarion Ruvarac, Neto o Bosni dabarskoj i dabrobosanskoj
episkopiji i o srpskim manastirima u Bosni, Godiwica Nikole upia,
god. II, Beograd 1878, 255256.
Sownik jzyka polskiego: Sownik jzyka polskiego, t. I-XI, Warszawa 1958-1969.
Slovnik staroukransko movi: Slovnik staroukransko movi, t. 1-2,
Kiv 1977-1978.
Slovnik staroukransko movi: Slovnik staroukransko movi, t. I-XI,
Kiv 1970-1980.
Stankovi: Radoman Stankovi, Rukopisne kwige Muzeja Srpske pravoslavne crkve u Beogradu. Vodeni znaci i datirawe, Beograd 2003, br. 178.
Stari srpski zapisi: Qub. Stojanovi, Stari srpski zapisi i natpisi,
IVI, Beograd Srem. Karlovci 19021926.
Tolsto: N. I. Tolsto, Vzaimootnoenie lokalnh tipov drevneslavnskogo literaturnogo zka pozdnego perioda (vtora polovina
XVI-XVII v.) u kw. N. I. Tolsto, Istori i struktura slavnskih literaturnh zkov, Moskva 1988, 52-87.
Trifunovi: ore Trifunovi, Lesi i Leka zemqa u staroj srpskoj
kwievnosti i pismenosti, Zbornik Matice srpske za slavistiku, 21,
Novi Sad 1981, 6465.

88

Turilov: A. A. Turilov, Xnoslavnskie pamtniki v literature i

knievnosti Litovsko i Moskovsko Rusi XV-pervo polovin XVI v.:
paradoks istorii i geografii kulturnh svze, Slavnski almanah
2000, Moskva 2001, 247-285.
Unbegaun: B.O.Unbegaun, Russkie famili, Moskva 1989.
Uspenski 1987: B. A. Uspenski: Istori russkogo literaturnogo
zka (XI-XII vv.), Mnchen 1987.
Uspenski 1989: B. A. Uspenski, Socialna izn russkih famili, v
kn. B. O. Unbegaun, Russkie familiii, Moskva 1989, 336-364.
Filin: F. P. Filin, Proishodenie russkogo, ukrainskogo i belorusskogo zkov, Leningrad 1972, 509-510.
irkovi 1970: Sima M. irkovi, Rasciani regales Vladislava I Jagelonca, Zbornik Matice srpske za istoriju, 1, Novi Sad 1970, 7982.
irkovi 1988: Sima irkovi, Esfigmen i Srbija u knj. Esfigmenska
poveqa despota ura, Beograd, 1988, 5668.
Wasilewski: Tadeusz Wasilewski, Przyczynki rdowe do stosunkw Polski ze Sowaszcyzn poudniow w wiekach XIII-XVI, Studia rdloznawcze, Commentationes,
t. VIII, 1963, 117-124.
Wolff 1884: Jzef Wolff, O kniazjach Kobryskich, Rozprawy i sprawozdania z posiedze wydziau historyczno-filozoficznego Akademii Umiejtnoci, t. XVII, Krakw
1884, 1-31.
Wolff 1895: Jzef Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy od konca XIV wieku, Warszawa
1895.

89

Mirjana Bokov MA

MONKS FROM PAPRAE ON THE PROPERTIES OF HANA

DESPOTOVNAS FAMILY IN LATVIA
Summary
The paper is dedicated to the analysis of a note observation from two manuscript
books, a quadripartite Gospel and a Book of Psalms, that were sent to the monastery of
Paprae from Latvia, i.e. Volinsk and Podljask country in the middle of the XVI century.
Latvia, a stronger connection of Serbian monasteries with the influential magnates from
Volinsk could be perceived. In 1551, a man recorded in the book as the Prince Dimitrije
Fedorovi Sangukovi, had been a contributor of the quadripartite Gospel to Paprae.
Furthermore, it has doubtlessly been established that the man was the son of Hana
Despotovna; for Nesuhoii like Volodava, as well, in which subsequently, the book was
given as a present to Paprae, it was found out that they were in the possession of the same
family Sanguko way back since XV century. The circumstances that the monks from
Paprae resided on the properties of Hana Despotovnas family, then due to their contact
with a grandson of Despot Jovan Brankovi and a grand-grandson of the Duke Stephen
Jaki, it has been concluded that the Serbs from the south maintained relations with the
expanded families of Dukes of Volinsk throughout the XVI century. According to the
family Jakis genealogy Despot Jelena Brankovis daughters were married off into the
above mentioned families of Volinsk, as well.

90

AKADEMIK SLAVKO GAVRILOVI

UDC 281.961.943.6(=861) 929

PASO MITROPOLITSKOG EGZARHA LAVRENTIJA

ZA PUTOVAWE U RIM 1749. GODINE
Saetak: Autor ovog studijskog priloga polazi od optubi jednog dela
deputiraca na Saboru 1748. da je kandidat za mitropolita, episkop Isaija
Antonovi bio unijat (tanije, sklon uniji) i donosi kopiju pasoa
wegovog egzarha Lavrentija, datog mu od strane Dvorskog ratnog saveta u
Beu za putovawe u Rim, za koji smatra da bi mogao da ukae na trag za razreewe zatamwenog pitawa, navodnog mitropolitovog unijatstva i wegove iznenadne smrti u Beu 22. januara 1749. godine.
Kqune rei: Pravoslavna crkva, unija, Habsburka monarhija, Srbi,
Lavrentije, Isaija Antonovi.
O egzarhu Lavrentiju, zasad, ne znamo apsolutno nita. Wegovog imena
nema ni u azbuniku Srpskog biografskog renika Matice srpske, iako je,
kako sad saznajemo, dunost egzarha vrio u vreme kratkog mitropolitstva
Isaije Antonovia 1748 1749, za koga se, prilikom izbora mitropolita od
strane pristalica episkopa Pavla Nenadovia (Pavlovaca), govorilo da
je Isaija unijat i okac, jer jede meso, mrsi sredom a posti subotom.
Ogorewe protiv wega bilo je tako veliko da su Pavlovci hteli da ga
kroz prozor izbace iz saborske sale, ali su ga spasle wegove pristalice,
ponajvie iz reda graniarskoh deputiraca koji su potegli za maeve
pretei krv proliti. Poto je pod pritiskom saborskog komesara,
generala Engelshofena, za mitropolita ipak izabran Isaija, deputirci su
se poeli savetovati kako bi zabranili mesojastvije arhiepiskopima i
sauvali zakon i veru od unije.1

Duan J. Popovi, Srbi u Vojvodini, kwiga druga, Matica srpska, Novi Sad 1959,
345; Sava, episkop umadijski, Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka,
Beograd, Kragujevac, 1996, 208.

91

Koliko su ove sumwe o unijatstvu mitropolita Isaije bile opravdane,

o tom raspoloivi izvori ne daju odgovor, tim vie to je on na
mitropolitskom tronu proveo jedva pet meseci i iznenada umro u Beu 22.
januara 1749, a Pavle Nenadovi izabran je za mitropolita nepunih est
meseci kasnije, 12. jula 1749. Tada ve bivi egzarh mitropolita Isaije
dobio je od dvorskog ratnog saveta u Beu paso za Rim s preporukom
svim vlastima da mu ne ine smetwe nego da u svemu pomognu da se to
putovawe bezbedno ostvari.
Paso Dvorskog ratnog saveta egzarhu Lavrentiju jedini je, dosad poznati, dokument koji je izdat nekome iz reda srpsko-pravoslavne hijerarhije
u XVIII veku za putovawe u Rim. Poto mu je izdat kao bivem mitropolitskom egzarhu, mora se pretpostaviti da mu je dat radi obavqawa
nekog verskog, crkvenog posla, moda, ili ak verovatno, u vezi sa unijom
kao najznaajnijim spornim pitawem izmeu Karlovake mitropolije i
Papske kurije.
Moe se postaviti pitawe da li je egzarh Lavrentije paso traio i
dobio samo po sopstvenoj eqi, pet meseci posle smrti mitropolita Isaije, a za ta je bilo potrebno putovati u Be i ekati na odluku Dvroskog
ratnog saveta, koja se nije donosila na brzinu i bez prethodne pripreme,
odnosno provere podataka o linosti dobitnika pasoa i o ciqu wegovog
putovawa, i to pravoslavnog egzarha u papski (papistiki) Rim.
Meutim, egzarh Lavrentije nije iskoristio dati mu paso, koji se sada
nalazi u Arhivu SANU u Karlovcima, a na kome nema tragova da je viziran
od strane vlasti preko ijih teritorija je trebalo da proe, to je bila
wihova neizbena obaveza. Na pasou nema ni tragova presavijawa, kako se
to inilo u to vreme, niti bilo kakvih oznaka wegovog koriewa. Ostaje
pitawe da li je sam Lavrentije paso predao Mitropoliji ili joj je isti
upuen direktno iz Bea, a da Lavrentije nije za to ni znao, poto ve nije
bio dejstvujui nego bivi egzarh.
Na kraju, nema sumwe da je ipak postojala neija (mitropolita Isaije
ili, mawe verovatno, samog egzarha Lavrentija iji je delokrug bio ogranien voqom mitropolita) namera da se ostvari dodir sa Papskom kurijom
u Rimu. A, iz te sumwe, moglo bi se postaviti i pitawe iznenadne smrti
mitropolita Isaije, o kojoj nemamo bliih podataka, iako bi sve reeno
moglo ukazati na neke tragove o woj i optubi za Isaijinu blagonaklonost
prema uniji. Moda.
***
Lavrentijev paso, prema priloenoj kopiji, glasi:
Von S[eine]r Rm[isch] Kays[erlichen] auch in Hungarn und Bhaimb. Knigl[ichen] Majestt, Ertz-Hertzogin zu Oesterreich etc. etc. Unserer Allergndigsten
Frauen wegen, werden alle, und jede Geistliche, und Weltliche Obrigkeiten, Land92

sassen, Unterthanen, und Betreue, wie auch alle Hoch- und Niedere Befelch- und
Kriegs-Leuthe, zu Ross, und Fuss, was Nation, Wrden, Stands, oder Weesens die
seynd, hiemit erinnert, dass Frweiser dises der gewesenen EXARCHA des METROPOLITens ANTONOVICH Namens LAURENTI von Peterwardein aus nacher Rom
abzugehen vorhabens seye demnach an obbemelte alle, und jede freundlich-Gesinnend,
denen anderen aber dem Lblichen Kays[erlich] / Knigl[ichen] Majestt Nahmen
ernstlich befehlend, dass sie obged[achten] LAURENTI sambt bey sich habenden
Sachen nicht allein aller Orthen zu Wasser, und Land gantz sicher, ungehindert, und
unaufgehaltener durchkomen, Passieren einige Verhinderung, Beschwerde, oder Widersatz nicht zufgen, weniger von anderen solches zu beschehen verstatten, sondern
villmehr zu solch seiner Reysse allen guten genaigt- und befrdesamben Willen,
Vorschub, und Assistenz erzeigen, und beweisen lassen, wollen, und sollen. An deme
wird mehr hchst-gedachter Kayserl[ich] Knigl[ichen] Majestt gndigster Befelch,
Willen, und Meynung vollzogen.
Krafft dessen Dero Secret-Insigl hierunter gestellt worden.
Acutum Wien den 30-ten Juny 1749.
Ex Consilio Bellico
(L.S.)
Die et Anno ut supra
Aug.Thom.F[rei]h[err] von Wber, m.p.

(ASANUK, PMA, B, 1749, nereg.)

93

ACADEMIDER SLAVKO GAVRILOVI

DER PASS DES ERZBISCHFISCHEN EXARCHEN

LAVRENTIJE FR DIE REISE NACH ROM IM JAHRE 1749
Zusamenfassung
Der Autor dieses Untersuchungsbeitrags geht von den Anklagen eines Teils der
Deputierten auf der Synode im Jahre 1748 aus, dass der Kandidat fr den Erzbischof, der
Bischof Isaija Antonovic, ein Unitarier war (eigentlich uniongeneigt), und bringt die
Abschrift des Passes seines Exarchen Lavrentije, der ihm vom Hfischen Kriegsrat in
Wien fr die Reise nach Rom gegeben worden war, fr den gehalten wird, dass er auf die
Spur zur Lsung der unklaren Frage hinweisen knnte, angeblich auf den Spur des
'Unitarismuss' vom Erzbischof und seines unerwarteten Todes in Wien am 22. Januar
1749.

94

AKADEMIK JOVANKA KALI

UDC 929.52 Lazarevi S. : 929.52.

Gorjanski N. II

DESPOT STEFAN I NIKOLA II GORJANSKI

Saetak: U ovom prilogu se razmatraju porodini odnosi despota Stefana Lazarevia i Nikole II Gorjanskog krajem XIV i poetkom XV veka.
Srodniki odnosi dveju porodica uspostavqeni su jo za ivota kneza Lazara, koji je udao svoju ker Teodoru za tadaweg bana Mave, Nikolu II
Gorjanskog. Brak je sklopqen u periodu izmeu 1387. i 1389. godine. Iz tog
braka potie Nikola III Gorjanski, koji se u izvorima pomiwe od 1401. godine. Nikola II Gorjanski spadao je meu najodanije pristalice kraqa igmunda Luksemburkog (1387-1437), kasnije krunisanog cara. Na poloaju
palatina na ugarskom dvoru Nikola II se nalazio od 1402. do 1433. godine, u
vreme najintenzivnijih odnosa Srbije despota Stefana sa Ugarskom. Presudno je uticao na donoewe vanih odluka na dvoru kraqa igmunda.
Kqune rei: Despot Stefan Lazarevi Nikola Gorjanski, Srbija,
Ugarska, Beograd, igmund Luksemburki.
Kada je u leto 1402. godine knez Stefan Lazarevi, sin kneza Lazara, u
Carigradu stekao veoma uglednu vizantijsku carsku titulu despota i
formalno je poelo doba koje se u srpskoj istoriji naziva vremenom vlade
srpskih despota ili jednostavnije Despotovinom. Titula despota u Vizantiji, najvia posle carske, dodeqivala se strancima retko i po ustaqenim pravilima. Dobijali su je obino srodnici carskog doma, sticala se
sveano na carskom dvoru u prestonici, pruala je ugled i ast nosiocima,
nije bila nasledna i nije zavisila od teritorije kojom je poastvovani
upravqao. Po tim pravilima, ukquujui i srodstvo sa carskom dinastijom
Paleologa, dodelio je Jovan VIII Paleolog to dostojanstvo srpskom knezu.
Tu titulu je kasnije stekao i ura Brankovi, wome su se diili i wegovi

95

naslednici u Srbiji i Ugarskoj.1 Titula despota je u Srbiji preivela i

slom drave (1459) u kojoj je utemeqena, pa su i sremski Brankovii produili tu tradiciju. Bila je to, meutim, vrlo burna epoha srpske istorije sa
velikim i dubokim promenama u srpskom drutvu (prisustvo Turaka u
Srbiji posle Kosovske bitke, neprekidno irewe podruja wihove vlasti
odnosno uticaja, razarawe drutvenih struktura, prve seobe, opti strah
turski, itd). Tu poiwe istorija seoba Srba prema junoj Ugarskoj sa dalekosenim posledicama u naputanim predelima, ali i u onima u novoj
sredini. Tom epohom se predano bavila i Duanka Dini-Kneevi dugi
niz godina, uvek kritiki i pouzdano. Ovaj prilog s posebnim potovawem
posveujem uspomeni na wen dragoceni rad.
Izdvojila sam za ovu priliku jedan odlomak iz istorije dugih i razuenih srpsko-ugarskih odnosa u sredwem veku. Re je o nezapaenim odnosima
Stefana Lazarevia i Nikole II Gorjanskog Mlaeg, naravno u kontekstu
politikih i drutvenih odnosa krajem XIV i poetkom XV veka.
Porodini odnosi meu vlasteoskim rodovima u sredwem veku su u svim
evropskim zemqama bili vaan oblik politikih veza, ali i u meunarodnim odnosima. Feudalno drutvo zasnovano na osobenim vidovima line
zavisnosti meu qudima (vazalski i drugi odnosi) pridavalo im je veliku
vanost. Vlast i poloaj u drutvu i tim putem su se sticali odnosno gubili, savezi meu dravama su sklapani i potvrivani dinastikim vezama, male i velike ratove pratili su raznovrsni sporazumi te vrste. Tako
je bilo u Vizantiji i na Zapadu, tako i u Srbiji. I sama despotska titula
prvobitno je bila uslovqena odgovarajuim porodinim vezama davaoca
odnosno primaoca.
Porodine veze izmeu Lazarevia i Gorjanskih utemeqio je knez Lazar
pred kraj svog ivota. Wegova ki, po svoj prilici Teodora, udala se za
mavanskog bana Nikolu II Gorjanskog Mlaeg, sina izuzetno uticajnog
palatina Nikole Gorjanskog Starijeg, koji je poginuo 25. jula 1386.
godine kod Gorjana branei kraqicu Jelisavetu, udovicu Ludovika I i wenu
ker Mariju, naslednicu ugarskog prestola. Dinastike borbe izmeu
pristalica kraqa igmunda Luksemburkog (13871437), Marijinog mua
i wegovih protivnika, koji su se zalagali za izbor novog vladara iz srodnike dinastije napuqskih Anujaca, trajale su dugo. Ugarsko plemstvo se
podelilo na dva jasno suprotstavqena tabora. Borbe su voene na raznim
stranama, pored ostalog u Slavoniji i Sremu, u Vukovskoj upaniji, u
Mavi i na podruju Beograda. Bosanski kraq Tvrtko I je podravao

96

Boidar Ferjani, Despoti u Vizantiji i junoslovenskim zemqama, Beograd,

1960.

igmundove protivnike, jedno vreme i knez Lazar.2 U tim sukobima igmundove pristalice je predvodio mavanski ban Nikola Gorjanski Mlai.
Zatim je dolo do preokreta u odnosima sa Srbijom. Prema navodima poznije igmundove poveqe, koja svodi zasluge Gorjanskih za krunu (1406), Nikola Gorjanski je pre Kosovske bitke (1389) uspeo da izmiri kneza Lazara i
ugarskog kraqa i doprinese obnavqawu Lazarevih vazalskih veza sa kraqem igmundom.3 To se moglo dogoditi izmeu 31. marta 1387. godine, kada
je igmund Luksemburki u Ugarskoj krunisan za kraqa, i pogibije kneza
Lazara na Kosovu 15. juna 1389. godine. Da je nesporazuma meu dvojicom
vladara bilo, izgleda ne jednom, ukazuje i podatak o igmundovim namerama da poetkom 1389. godine napadne kneza Lazara. 4
Tom vremenu izmeu 1387. i 1389. godine po svoj prilici pripada i oroavawe Nikole II Gorjanskog sa porodicom kneza Lazara. Iz tog braka Lazareve keri i Nikole II Gorjanskog potie sin Nikola III Gorjanski Najmlai, koji se u izvorima javqa od 1401. godine.
Nikola II Gorjanski, zet Lazarev, imao je zapaenu ulogu u srpsko-ugarskim odnosima pre Kosovske bitke i naroito posle toga. Sve okolnosti nisu dokuive prema raspoloivoj istorijskoj grai, ali neke pojedinosti ukazuju da je kao poverqiv ovek kraqa igmunda obavqao i vrlo
delikatne diplomatske misije prvorazrednog znaaja. Tako je ostalo zabeleeno da je kraq igmund 7. jula 1389. godine ovlastio Nikolu Gorjanskog
da ode u Srbiju i pregovara sa vojvodom Vukom Brankoviem plemenitim
gospodinom i zetom velemonog mua Lazara, kneza Rake. Bilo je
predvieno da se pregovara o pitawima, kako stoji u dokumentu, korisnim
za samog Vuka Brankovia, ali i za srpsku (raku) zemqu.5 Vuk Brankovi
je bio oewen najstarijom erkom kneza Lazara i bio je tada paenog Nikole Gorjanskog. U svakom sluaju, dravni poslovi su pratili tok linih
odnosa ugledne vlastele. Pravi sadraj ove misije Nikole Gorjanskog nije
poznat, ak ni to da li je ostvarena ili je ostala besplodna. Nema sumwe da
u danima neposredno posle Kosovske bitke ona nije mogla odgovarati
interesima knegiwe Milice i srpskog dvora. 6

3
4

G. Fejr, Codex diplomaticus ecclesiasticus ac civilis, X/1, 416-7. Opti pregled: Istorija
srpskog naroda II, Beograd 1982, 43, 47; J. Kali-Mijukovi, Beograd u sredwem
veku, SKZ, Beograd 1967, 78-80; P. Rokai, Z ere, T. Pal, A. Kasa, Istorija
Maara, Beograd 2002, 122-125.
F. ii, Nekoliko isprava iz poetka XV stolea, Starine JAZU 39 (1938), 279.
G. Fejer, Codex diplomaticus ecclesiasticus ac civilis, X/1, 517; J. Kali, Srbija i Beograd
poetkom XV veka, Godiwak grada Beograda 25 (1978), 98; S. irkovi, Srbija
uoi bitke na Kosovu, Kosovsko-Metohijski zbornik 1, Beograd 1990, 17-18.
J. Gelcich - L. Tallczy, Raguza s Magyarorszg sszekttetseinek oklevltra, Budapest
1887, 113-114.
I. Boi, Neverstvo Vuka Brankovia, Zbornik radova O knezu Lazaru, Beograd
1975, 23.

97

Nikola Gorjanski je otada tokom vie godina etovao u pograninim

srpsko-ugarskim predelima samostalno u svojstvu mavanskog bana ili u
sastavu vojnih pohoda kraqa igmunda protiv Turaka odnosno Srba, koji su
kao vazali sultana Bajazita I, bili prinueni da im se pridrue.7 Meutim, razmere turske opasnosti za Ugarsku pokazala je u pravom svetlu tek
bitka kod Nikopoqa u Bugarskoj 1396. godine. Tu je velika krstaka vojska
zapadnih ritera zajedno sa odredima kraqa igmunda 28. septembra
doivela teak poraz u sudaru sa snagama sultana Bajazita I. Ugarski kraq
se jedva spasao sa bojita i brodom zaobilaznim putem preko Carigrada i
Dubrovnika vratio u zemqu tek poetkom 1397. godine. U wegovoj pratwi
nalazili su se odani Nikola Gorjanski i grof Herman Ceqski. Na bojitu
kod Nikopoqa u turskoj vojsci borio se knez Stefan Lazarevi, sultanov
vazal.
Kraq igmund je u samoj Ugarskoj imao snanu opoziciju u redovima
plemstva. Nezadovoqstvo wegovom vladom, posebno blagonaklonim odnosom prema strancima kojima je pruao znatne privilegije u Ugarskoj, uz
itav niz drugih nesporazuma dovodilo je u vie mahova do ozbiqnih
sukoba. Vrhunac su ipak dostigli u prolee 1401. godine, kada je deo pobuwenog plemstva preao u napad i na samu vladarevu linost. Nezadovoqnici su 28. aprila te godine u Budimu zarobili igmunda i zatim ga sproveli u grad Viegrad. Sudbina zatoenog vladara je bila neizvesna.
Plemstvo je trailo novog kandidata za ugarski presto. Jedni su se
opredelili za kraqa Ladislava iz napuqske loze dinastije Anujaca, drugi su pomiqali na poqskog kraqa Vladislava II Jagelonca, neki su u
Habsburkoj dinastiji traili pogodnog kandidata za presto. Nesloga je
oslabila tabor igmundovih protivnika. Tada je na scenu stupio Nikola II
Gorjanski. On je posredovao u pregovorima izmeu kraqa i wegovih protivnika. Najpre je uspeo da igmunda prevede iz Viegrada u svoj grad
iklo u barawskoj upaniji i time bitno popravio poloaj zatoenika.
Da bi to ostvario Nikola Gorjanski je kao taoce predao svog sina i svog
brata Jovana Gorjanskog.8 Zatim je opet zaslugom Nikole Gorjanskog postignut i sporazum sa vlastelom. igmund se odrao na prestolu (avgust
1401). Sin Nikole II Gorjanskog, koga je otac dao kao taoca pobuwenoj
vlasteli u Ugarskoj (maj-avgust 1401), bio je wegov sin iz prvog braka sa
srpskom princezom, erkom kneza Lazara. To je bio Nikola III Gorjanski
Najmlai koji se pomiwe u izvorima od 1401. godine, upravo u ovim
dogaajima.9 Tako je poeo svoj ivotni put mladi ugarski unuk kneza
Lazara.
7

98

V. Trpkovi, Tursko-ugarski sukobi do 1402. godine, Istorijski glasnik 1-2 (1959),

93-120.
E. Mlyusz, Kaiser Sigismund in Ungarn 1387-1437, Budapest 1990, 62-63; P. Rokai i drugi,
Istorija Maara, 129.
P. Engel, Magyarorszg vilgi archontolygija 1301-1457, Budapest 1996, II, 81.

Ne zna se kada je umrla prva ena Nikole II Gorjanskog, ki Lazareva, ni

koliko je dece ostavila za sobom. Svakako da nije bila u ivotu 1401.
godine kada se Nikola II Gorjanski najpre verio, a zatim i oenio najmlaom erkom uticajnog ceqskog grofa Hermana II. Kada se kasnije i sam
obudoveli kraq igmund oenio najmlaom erkom istog grofa Hermana
II Ceqskog, Barbarom (1405), Nikola II Gorjanski i kraq igmund, potowi
nemaki kraq i car, postali su paenozi. Vrhunac politike karijere
doiveo je Nikola Gorjanski septembra 1402. godine kada ga je kraq igmund imenovao na najvii poloaj u zemqi izabran je za palatina na
ugarskom dvoru i on je tu dunost obavqao veoma dugo, do svoje smrti 1433.
godine.10
Na kraju ostaje da se razmotri da li su i u kom obliku, naravno uz opte
prilike vremena, lini odnosi monog palatina Nikole II Gorjanskog i
despota Stefana Lazarevia uticali na ukupne srpsko-ugarske odnose.
Hronoloki okvir u kome se mogu potraiti bar neki odgovori na to pitawe ine godine 1402. (imenovawe Nikole II Gorjanskog za palatina) odnosno 1427. godina (smrt despota Stefana). U tom vremenskom rasponu odigrali su se vani dogaaji. Najpre, tada su posle prvih neuspenih srpsko-ugarskih pregovora tokom 1397. godine obustavqeni daqi pregovori,
pre svega zbog prilika u Srbiji i pritiska Turaka,11 a zatim su obnovqeni
krajem 1403. ili najkasnije poetkom 1404. godine. U senci igmundovog
poraza kod Nikopoqa (septembar 1396) neophodan je bio saveznik za daqe
borbe protiv Turaka. I to je prava prekretnica u politici despota Stefana.
Despotov biograf u svom delu izriito navodi da je inicijativa
potekla s ugarskog dvora.12 Neposredne pregovore je vodio Pipo od Ozore
(Pipo Spano) i uspeno ih je priveo kraju. Despot Stefan je postao vazal
kraqa igmunda i dobio na upravu Beograd, Mavu i neke posede u Ugarskoj. Misao o osloboewu od Turaka i spremnosti da se bori protiv wih
iskazao je despot Stefan u vie navrata u svojim poveqama. Tu vest su
wegovi poslanici preneli i u Veneciju.13 Sa svoje strane igmund je ve
16. aprila 1404. godine preko svojih poslanika uputio pismo burgundskom
vojvodi Filipu sa vestima o sporazumu sa srpskim despotom. Javqao je da se
on potinio wegovoj vlasti, da se ve bori protiv Turaka i da je postigao
znatne uspehe. Te poruke nosio je u Francusku upravo palatin Nikola II
Gorjanski zajedno sa Hermanom Ceqskim i jednim biskupom. 14

10
11
12

13

14

E. Mlyusz, Kaiser Sigismund, 65; P. Engel, o. c. I, 5.

Istorija srpskog naroda, II, 62-63.
Konstantin Filozof, ivot Stefana Lazarevia despota srpskog, izd. V. Jagi,
Glasnik SUD 42 (1875), 284.
S. Ljubi, Listine o odnoajih izmeu Junoga Slavenstva i Mletake Republike, V, Zagreb 1875,
76-77.
M. Dini, Pismo ugarskog kraqa igmunda burgundskom vojvodi Filipu, Zbornik
za drutvene nauke Matice srpske 13-4 (1956), 96.

99

Ugarska je postala vaan saveznik Srbije u borbi protiv Turaka, koji su

i daqe u najveoj meri uticali na prilike u zemqi. U Budimu su cenili
usluge Stefana Lazarevia. Kada je kraq igmund krajem 1408. godine
osnovao viteki red Zmaja po ugledu na sline oblike okupqawa u Evropi,
ciq je bio da se izdvoje i posebno odlikuju najodanije pristalice vladara.
Novija istraivawa pokazuju da je palatin Nikola Gorjanski imao presudnu ulogu u izboru lanova toga reda. Prvi meu imenovanim, posle vladara
i kraqice Barbare, bio je despot Stefan, zatim slede Herman Ceqski,
Fridrih Ceqski, Jovan Gorjanski, Nikola Sei, Pipo od Ozore, i drugi. 15
Despot Stefan je u Ugarskoj tih i sledeih godina bio ugledna i rado
viena linost. U leto 1411. godine on je u pratwi odabrane srpske vlastele boravio u Budimu. Tada su voeni novi pregovori o meusobnim odnosima. Pojedinosti nisu poznate. U Nemaku su jula 1411. godine stizale
vesti o daqem pribliavawu Stefana Lazarevia Ugarskoj.16 Stekao je
prostrane posede u satmarskoj, arokoj, sabolkoj i torontalskoj upaniji, kao i u junoj Ugarskoj.17 Opet je vanu ulogu u tim dogaajima imao
Nikola II Gorjanski.
Zna se da je despot Stefan u prvim decenijama XV veka esto odlazio u
Budim na sabore ugarskog plemstva, na pregovore s kraqem igmundom i
drugim prvacima, sa stranim vladarima ili wihovim poslanicima. Duga je
ta istorija meunarodnih veza koje je despot ostvario u Ugarskoj i posredstvom Ugarske. Ouvao se i jedan vidqivi trag tih dogaaja odnosno nastojawa da se prisustvom u zapadnoevropskom svetu potrai oslonac za nemirne prilike balkanskog sveta. To je despotova palata u Budimu, koja se
nalazila u tzv. Italijanskoj ulici (platea Italicorum), srediwoj ulici gradskog naseqa prestonice. Pomiwe se u poveqi kraqa Vladislava (1440)
kojom vladar oduzima despotovom nasledniku uru Brankoviu veliku
kamenu kuu u Budimu i daruje Simonu Rozgowiju i wegovoj porodici.18 To
je prema opsenim arheolokim istraivawima posle Drugog svetskog
rata deo moderne Orszghz-ulice (Skuptinska ulica).19 Poloaj zgrade u
toj ulici mogao se odrediti samo prouavawem istorije potowih vlasnika
tog imawa na osnovu arhivske grae iz Dravnog arhiva Maarske, objavqenih izvora i rezultata arheolokih istraivawa. To me je navelo da
15

16
17

18

19

G. Fejr, Codex diplomaticus X/4, Budae 1841, 687; o ulozi Nikole Gorjanskog u
obrazovawu Zmajevog reda: E. Mlyusz, o. c. 75-76. J. Hozinga, Jesen sredweg veka, N.
Sad, 1991.
Deutsche Reichstagsakten VII, Gotha s.a., 125-128.
D. Csnki, Magyarorszg trtnelmi fldrajza, I-II, Budapest 1890, passim; K. Jireek J.
Radoni, Istorija Srba II, Beograd 1952, 355-356.
L. Thallczy A. ldsy, Magyarorszg mellktartomanyainak oklevltara, Budapest 1907,
376.
V. Pataki, A budai var kzpkori helyrajza, Budapest Rgisgei 15 (1950), 261-263. Postoji
obimna istorijska i arheoloka literatura o sredwovekovnoj topografiji
Budima.

100

zakquim da se zgrada nalazila na mestu danawe graevine u Orszghz

ulici broj 9.20 Nedaleko od ove palate ije se sredwovekovno jezgro prepoznaje i danas, posebno na fasadi i u ulaznom hodniku sa poznogotikim
niama na obema stranama hodnika, nalazila se i palata Gorjanskih u
Budimu.21
Savezniki srpsko-ugarski odnosi bili su od obostrane koristi.
Prestali su meusobni pogranini sukobi u Podunavqu i Posavini, koji su
Srbiji nanosili velike tete. Ugarska je stekla vanog saveznika u borbi
protiv Turaka i to na glavnom pravcu wihovog irewa prema ravniarskim predelima igmundove drave. Despot Stefan je, opet, mogao raunati na vojnu i svaku drugu pomo u sluaju novih napada Osmanlija na
Srbiju. Izmeu Ugarske i Turske on se mirio sa jednima i pregovarao sa
drugima, posredovao izmeu te dve sile, podravao antiturske planove
hrianskih drava (Vizantija, Ugarska, Venecija, Nemaka i druge), ali
i odravao veze sa sultanima Mehmedom I i Muratom II. Od ugarsko-turskih
odnosa zavisio je opstanak srpske Despotovine. Stefan Lazarevi je bio
veliki dravnik posledwe epohe srpske samostalnosti. Uz pomo Ugarske
i kraqa igmunda, on je branio opstanak zemqe. Nikada wene severne
granice nisu bile otvorenije prema susedu. Iz ugarskih prelazilo se u
srpske gradove kao iz doma u dom, svedoio je oevidac Konstantin
Filozof.22 Uspostavqawu tih odnosa doprineo je palatin Nikola II
Gorjanski. Kasnije se gube podaci o wegovoj delatnosti na tom podruju. On
se ne pomiwe u znaajnijim dogaajima poznije faze despotovog ivota.
Sluaj ili stvarnost za sada nije dokuivo. Wegov sin Nikola III
Gorjanski, despotov sestri, boravio je, kako izgleda, u jedan mah u Srbiji. 23

20

21
22
23

J. Kali, Palata srpskih despota u Budimu, Zograf 6, Beograd 54-58, sa pregledom

izvora i literature. Zahvaqujui predusretqivosti maarskih vlasti postavili
smo 1985. godine spomen plou na fasadu te zgrade sa likom despota Stefana
Lazarevia (rad vajara Neboje Mitria) i dvojezinim maarsko-srpskim
natpisom.
L. Gerevich, Gtikus hzak Budn, Budapest Rgisgei 15 (1950), 233-234.
Konstantin Filozof, ivot Stefana Lazarevia, izd. V. Jagi, 311.
P. Engel, o. c. I, 284.

101

ACADEIMICIAN JOVANKA KALI

DESPOT STEPHEN AND NICOLA GORJANSKI

Summary
In this abstract Despot Stephen Lazarevi's and Nicola II Gorjanski's family relations
toward the end of XIV and at the beginning of XV century have been examined. The relations of two familys kinship were established during the life of Prince Lazar, who married
off his daughter Teodora to Nicola II Gorjanski, the governor of Mava of that time. They
got married between 1387 and 1389. Nicola III Gorjanski originated from that marriage,
which has been mentioned within the sources since 1401. Nicola II Gorjanski belonged to
the group of most devoted followers of King Sigismund of Luxemburg (1387-1437), the
emperor later to be crowned. From 1402 to 1433, Nicola II was at the position of a Palatino
at the Hungarian court during the period of the most intensive relations between Despot
Stephen's Serbia and Hungary. He was the one to exert influence decisively on the significant decision making at the King Sigismund's Hungarian court.

102

AKADEMIK DESANKA
KOVAEVI-KOJI

UDC 282 -058.232.5(497)"12/14"

TRGOVCI KAO PRETEE KATOLIKIH

CRKVENIH ORGANIZACIJA
NA BALKANU (XIIIXV VIJEKA)*
Saetak: Ovaj rad je pokuaj da se poblie odredi uloga u prvom redu
dubrovakih trgovaca u formirawu i daqem razvoju katolikih crkvenih
organizacija na Balkanskom poluostrvu, odnosno u Srbiji i Bosni, od XIII
do XV vijeka.
Kqune rei: Dubrovnik, trgovci, katolika crkva, Srbija, Bosna, Balkan, sredwi vek
Katolike crkvene organizacije u centralnom dijelu Balkanskog poluostrva, u hrianskoj, ali nekatolikoj sredini i do sada su bile predmet
prouavawa. Ovaj rad je pokuaj da se poblie odredi uloga u prvom redu
dubrovakih trgovaca u formirawu i daqem razvoju katolikih crkvenih
organizacija na Balkanskom poluostrvu, odnosno u Srbiji i Bosni, od XIII
do XV vijeka.
Unutrawost Balkanskog poluostrva, za razliku od Jadranskog primorja, prati vjerska podjeqenost jo od ranog hrianstva. To je i konano
ozvanieno, poslije obnavqawa vizantijske vlasti nad velikim dijelom
Balkanskog poluostrva, osnivawem Ohridske arhiepiskopije 1018. godine.
Sjevero-zapadna granica Ohridske arhiepiskopije na liniji Sirmij Ras
Prizren Dra, predstavqala je prvo granicu nasuprot rimskoj jurisdik-

* Ovaj rad je proireno saoptewe Les marchands, prcurseurs des organisations catholiques dans les Balkans du XIIIe au XVe sicle odrano na skupu Le Sud-Est europen, carrefour
de civilisations (Sige de l'UNESCO, Paris, 9 et 10 fvrier 1998), a objavqeno u Bulletin. Association Internationale d'tudes Sud-Est europen 28 (1998-1999) Bucureti 1999. Numero
special, 75-81.

103

ciji, dok se vremenom nije pretvorila u pravu granicu izmeu katolianstva i pravoslavqa.
Razlike u pogledu vjerskih prilika izmeu primorskih gradova, stoqeima vrsto vezanih za katoliku crkvu i unutrawosti Balkana razjediwenog u vjerskom pogledu, vremenom sve vie rastu. One su naroito izraene u XIII vijeku, kada poslije IV krstakog rata, pada Carigrada i daqeg
sukobqavawa Istoka i Zapada dolazi do dubokih poremeaja na ovom prostoru. Izmjewena politika situacija djeluje i na odnose u okviru pravoslavne crkve: 1219. godine osnovana je autokefalna srpska crkva. Ona je
ukquila tri stare episkopije (Prizren, Lipqan i Ras) i teritorije srpskog kraqa osim primorskih gradova i wihove okoline. I pored dravnog
i crkvenog osamostaqewa, Srbija je i daqe ostala, preko crkve, vjerski i
kulturno povezana sa vizantijskom tradicijom i civilizacijom.
Bosna, koja je jo u X vijeku bila sastavni dio srpske drave, 1219. godine nala se izvan okvira autokefalne srpske arhiepiskopije i vizantijske
kulturne sfere. Tokom XIII vijeka u woj se uvrstila dualistika crkva bosanska. Pokuaji papske stolice i ugarskog dvora da promjene prilike u
Bosni nisu uspjeli i katolika biskupija stvorena u Bosni bila je potisnuta u akovo u Slavoniji.
Dakle, Srbija i Bosna su hrianske, ali ne i katolike zemqe, odnosno, izvan su neposredne uticajne sfere katolike crkve. Zbog toga se postavqa pitawe u kojoj su mjeri trgovci uspjeli u prolosti da utru put
prisustvu rimske crkve na ovim prostorima.
U radu Katolike parohije u sredwovekovnoj Srbiji, Sima irkovi s
pravom konstatuje da nastajawe katolikih parohija u Srbiji ide u korak
sa osnivawem rudarskih naseqa od strane wemakih rudara Sasa. Nije sluajnost da se prva poznata katolika parohija u sredwovjekovnoj Srbiji pomiwe upravo u najstarijem srpskom rudniku Brskovu (1254. godine). Najraniji podaci iz 1280. godine govore o vjerskoj zajednici u kojoj dominira
wemaki element. Brskovo je tada imalo kapelu Sv. Marije, a kasnije je podignuta i crkva Sv. Nikole. Papsko pismo iz 1303. godine biqei, uz
Brskovo, jo etiri mjesta sa katolikim parohijama i to opet u rudarskim naseqima (Rudnik, Rogozna, Trepa, Graanica ili moda Jawevo).
Od prvih dana razvoja rudarstva, uz rudarske jame su se okupqali trgovci iz primorskih gradova, privueni izgledima na dobru zaradu. Najstariji
sloj predstavqaju Kotorani, koje tokom vremena iz poslova potiskuju Dubrovani. Ove trgovce ujediwavala je pripadnost katolikoj crkvi, to ih
je u oima lokalnog stanovnitva povezivala u jedinstvenu grupu esto
obiqeavanu imenom Latini. Tako su uz Sase Kotorani i Dubrovani
inili katoliku populaciju u srpskim rudnicima i trgovima.
Dok se zapadnoevropski rudnici od sredine XIV vijeka sve vie iscrpquju, potrawa srebra i zlata na evropskom tritu dala je, posredstvom
dubrovakih trgovaca, novi snaan podsticaj razvoju rudarstva u Srbiji.
Formirawem novih rudarskih naseqa poveava se i broj katolikih paro104

hija. Iz papskog pisma od 1346. godine saznajemo za nove katolike parohije

i to u rudnicima Brvenik, Kopori, Plana, Ostraa, Rogozna, Lipnik i Jawevo. U istom dokumentu se pomiwe i Novo Brdo, uveni rudnik srebra i
zlata, ija se istorija moe pratiti od 1319. godine. Katolike crkvene
organizacije u unutrawosti Srbije bile su pod jurisdikcijom kotorskog
biskupa. Docnije oko wih se dugo vodila borba izmeu katolikog biskupa
i barskog nadbiskupa.
Pored rudnika, katolike parohije se organizuju i u onim trgovima gdje
je dolo do jaeg okupqawa trgovaca iz primorskih gradova. U Prizrenu,
starom trgovakom gradu poznatom jo iz vizantijskog doba, trgovci iz
Kotora i Dubrovnika borave naroito u prvoj polovini XIV vijeka. Iako je
bio sjedite pravoslavne episkopije, u Prizrenu se formirala katolika
parohija, jo prije wenog pomena u papskom pismu iz 1346. godine. U istom
dokumentu meu katolikim parohijama navodi se i Trgovite, trg na raskru magistralnih puteva. Pritina postaje vano uporite dubrovake trgovine i vrlo poznat trg plemenitim metalima dopremqenim iz
obliwih rudnika (Novo Brdo, Trepa i Jawevo). Tu se ve 1387. godine
prvi put pomiwe katolika crkva posveena sv. Mariji.
Ima nekoliko podataka iz Dubrovakog arhiva o crkvama koje se ne mogu
identifikovati, i o svetenicima za koje se ne zna kojoj konfesiji pripadaju. Crkva Sv. Marije nalazila se u mjestu zapisanom kao Chocherani,
koje je izgleda bilo u novobrdskom rudarskom bazenu. Nije poznato ni gdje
se nalazila crkva Sv. Petke za ije je graewe 1429. godine jedan Dubrovanin zavjetao litru groa. Moda je to santa Venera in Sclauonia spomenuta u testamentu jednog Dubrovanina. Meutim, primjer Sv. Petke u Beogradu pokazuje da su Dubrovani ponekad darivali i pravoslavne crkve.
Pop ura iz Bjelasice, vjerovatno je parohijski svetenik, jer je Bjelasica rudarsko mjesto na Kopaoniku. A neimenovani presbyter Crathove paroh je crkve u Kratovu, vanom rudarskom centru u Makedoniji. Katoliki
svetenik nalazi se uz katolike trgovce u Pei, inae sjeditu pravoslavnih patrijaraha.
Tako, pored podataka iz papskih dokumenata, graa iz Dubrovakog arhiva, sve vie upotpuwuje sliku o iroko razgranatoj mrei katolikih parohija, ratrkanih na teritoriji pravoslavne crkve tokom XIV vijeka.
Svuda gdje se formirala katolika parohija bila je obavezno podignuta
bar jedna crkva, kao npr. u Jawevu crkva Sv. Nikole. Dubrovani su vremenom podizali katolike crkve irom srpske drave, a u vanijim mjestima
ak i vie crkava. Tako se pomiwu dvije crkve u Brskovu (Sv. Marije i Sv.
Nikole), Prizrenu (Sv. Marije i Sv. Petra), Trepi (Sv. Marije i Sv.
Petra). U Novom Brdu nalazile su se takoe dvije katolike crkve: glavna,
u samom gradu posveena sv. Nikoli, zvana i Saka, a druga u podgrau ili
Dowem trgu posveena sv. Mariji. Pored toga podignuta je bolnica (hospedal, hospitalis de Novamonte) uboite, kao ustanova katolike crkve kojoj
su Dubrovani ostavqali novac ili prihode od rudarstva.
105

Rudnik je imao vei broj katolikih crkava i od Novog Brda. Izriito

se spomiwu crkve Sv. Marije, Sv. Vlaha i Sv. Stefana. Izgleda da se tu
nalazila crkva ili bar kapela Sv. Trifuna kao i Sv. Fumije (Eufemije) za
koju nije sigurno da se radi o katolikoj crkvi. Dakle, crkve su veinom
posveene kultu sv. Marije, zatim sv. Nikole, sv. Petra, kao i sv. Trifuna,
zatitnika Kotorana (Rudnik, Brvenik, Trgovite). U Rudniku, izmeu
ostalih, nalazila se crkva Sv. Vlaha, zatitnika Dubrovnika.
Sloboda kulta i graewe crkava bilo je svakako zagarantovano Sasima
kada su se doselili u Srbiju. Slino je kod Kotorana i Dubrovana
sloboda vjeroispovjesti se podrazumijevala, mada srpske vladarske poveqe
o woj izriito ne govore. Zakonik cara Duana odluno je sprjeavao
pridobijawe i preobraawe pravoslavnih stanovnika u katolianstvo, ali
uopte nije imao namjeru da ometa katolike podanike u ispoqavawu svoje
vjere u primorskim gradovima ili Kotorane i Dubrovane u rudnicima i
trgovima u unutrawosti zemqe.
U pogledu privrednog razvoja, Bosna u XIII vijeku uveliko zaostaje za
Srbijom. Rudnici jo nisu bili aktivni, a trgovinska razmjena, uglavnom
sa Dubrovnikom, imala je male razmjere. Zbog toga tradicija, zabiqeena u
djelu Anselma Aleksandrijskog oko 1270. godine, po kojoj su trgovci iz Carigrada donijeli jeres, ne odgovara maloj i nepristupanoj Bosni onoga
vremena. Vjerovatno se radilo o Dalmaciji gdje su gradovi bili u ivim
trgovakim vezama sa Vizantijom.
Prva katolika uporita u Bosni stvaraju se u okviru misionarske djelatnosti frawevaca. Oni dolaze u Bosnu krajem XIII vijeka, odnosno 1291.
godine, na poziv srpskog kraqa Dragutina, gospodara Usore i Soli, koji se
alio na jeres veoma rairenu u svojoj oblasti. Meutim, i poslije osnivawa frawevake vikarije sredinom XIV vijeka i podizawa frawevakih
samostana u Milama kod Visokog i u Sutjesci, napori frawevaca u Bosni
dugo vremena davali su veoma skromne rezultate. Papa je jo u poetku
1373. godine pisao da su gotovo svi stanovnici Bosne izmatici i jeretici osim onih koje su frawevci obratili.
Tek su sredinom XIV vijeka poetak razvoja rudarstva i formirawe
rudarskih trgova doprinijeli jaawu djelatnosti frawevaca. Wima je svakako, kao i formirawu katolikih parohija u Srbiji, ila na ruku okolnost to su osnovna jezgra ovih naseqa, bar u poetku, bila sastavqena od
rudara Sasa i dubrovakih trgovaca katolika. Zbog toga je i razumqivo
to se u drugoj polovini XIV vijeka osnivaju frawevaki samostani upravo
u Olovu (crkva Sv. Marije) i Srebrenici, u dva najjaa rudarska centra.
Meutim, dubrovaki izvori ukazuju na prisustvo frawevaca u Srebrenici
ve 1361. godine. Dakle znatno ranije nego to frawevaki samostan pomiwe 1375. godine Bartolomej Pizanski u popisu frawevakih samostana u
bosanskoj vikariji.

106

U prvoj polovini XV vijeka podiu se novi frawevaki samostani u

rudnicima sredwe Bosne (Fojnica, Kreevo) i obliwem upravnom centru
Podvisokom, ali tek u vrijeme wihovog privrednog procvata i intenzivnijeg okupqawa dubrovakih trgovaca. U Zvorniku, u sredwem Podriwu, nedaleko od Srebrenice, frawevaki samostan i crkva Sv. Marije pomiwu se
1423. godine. Frawevci se tu nalaze i poslije prelaska grada pod vlast
despota ura Brankovia. Nije sluajno to se frawevaki samostani u
Visokom i Zvorniku javqaju ranije nego u Fojnici i Kreevu, jer su ova
mjesta bili centri trgovine ve u prve tri decenije XV vijeka. U dubrovakim izvorima nalaze se podaci o jo nekim frawevakim samostanima
(Vranduk, Bobovac, Livno, Jajce), i o, do sada nepoznatom, frawevakom
manastiru na podruju Mostara.
Katolike crkve podiu se i bez prisustva frawevaca u mjestima sa jakim dubrovakim kolonijama. Takav je sluaj sa Drijevima, uvenom trgu na
uu Neretve, gdje se ve sredinom XIV vijeka spomiwe crkva Sv. Vida, a
docnije i crkva Sv. Marije (1434). Dubrovani iz Drijeva darivali su crkve
u Qubukom i Stocu. Upravnici carine u Drijevima izdvajali su od jedan
do tri modija soli za potrebe frawevaca u Humu, Biu, Imotskom, Qubukom i Kowicu.
Dubrovani su za spas due pruali frawevakim samostanima i crkvama razne vidove materijalne pomoi i to najee darivawem jednog dijela
svoje zaostavtine, kao to se to vidi iz wihovih testamenata. Ovi prilozi se daju u novcu, plemenitim metalima, odjei, nekretninama, prihodima
od rudarske proizvodwe, pa ak i kowima. esto je naglaena i wihova namjena za kupovinu raznih crkvenih predmeta (crkvena odeda, krstovi, brevijar).
Bogati pokloni Dubrovana omoguavali su i vee graevinske zahvate
na crkvama i samostanima. Poznato je da su primorski graditeqi i majstori odlazili iz Dubrovnika u Srebrenicu na poziv pojedinih gvardijana. O
tome je ostalo vie ugovora sklopqenih u dubrovakom notarijatu (1413,
1453, 1485, 1504. godine). Iz pisanih izvora saznajemo da je frawevaki samostan u Srebrenici imao klaustar i sakristiju, te je prema tome wegov
izgled bio usaglaen sa pravilima i obiajima svoga reda.
Arheoloki nalazi u Bosni takoe ukazuju da su crkve graene u gotikom stilu i da imaju odlike propovjednikih crkava karakteristinih za
frawevako graditeqstvo u Evropi onoga vremena. Unutrawost crkava,
inae uglavnom posveenih sv. Mariji, bila je ukraena ikonama, freskama i raznim umjetnikim predmetima. Uz samostane, ali svakako odvojeno
od wih, nalazila su se sklonita za gubavce, potpomagana prilozima
Dubrovana.
Dubrovaki izvori esto donose imena svetenih lica, kapelana, frawevaca, gvardijana i vicegvardijana, tako da se moe saznati neto vie o
stareinama pojedinih manastira u duem vremenskom periodu. Najpotpuniji uvid u jednu frawevaku zajednicu prua dubrovaki dokumenat iscrp107

no obraen u studiji Sime irkovia Jedna parnica srebrenikih frawevaca. U ovom dokumentu (oko 1425. godine), kada se Srebrenica ve nalazila
pod vlau srpskog despota Stfana Lazarevia, poimenino je navedeno
devet frawevaca, a svakako je tu bilo i drugih lanova reda umjeanih u
pomenuti spor. Radi se, dakle, o jakoj zajednici koja je inae raspolagala
raznim oblicima imovine.
ak su se frawevci u Srebrenici bavili kreditnim poslovima, to je
inae predstavqalo prekraj prema odredbama frawevakog reda. Dubrovani su u manastiru u Srebrenici, kao i u frawevakim samostanima u
ostalim mjestima, rado ostavqali svoja dobra na uvawe. Frawevci se takoe esto javqaju kao izvrioci testamenata Dubrovana, a ponekad ih i
lino piu. Oni su nesumwivo u Srebrenici igrali veoma vanu ulogu.
Neko vrijeme postojala je i srebreniko-visoka biskupija. Godine 1440.
postavqen je i biskup srebreniko-visoki, ali nije poznato da li je wegovo sjedite bilo u samoj Srebrenici. To je u svakom sluaju bilo vrijeme
kada su se u ovom bogatom rudarskom centru nalazili mnogobrojni Dubrovani.
U prvoj polovini XV vijeka Srbija doivqava veliki privredni procvat. Srpsko srebro i zlato odlazi u velikim koliinama preko Dubrovnika na zapadnoevropska trita, u prvom redu u Veneciju. Zbog ovako izuzetno povoqnih uslova za posredniku trgovinu, priliv Dubrovana u
Srbiju bio je u stalnom porastu. Na starim rudnicima i trgovima poznatim
jo iz XIV vijeka dolo je do snanog razvoja dubrovakih naseobina
(Novo Brdo, Trepa, Rudnik, Pritina) i u Srebrenici gdje se formirala
jedna od najjaih dubrovakih naseobina na Balkanu. Dubrovani su prisutni i u novootvorenim rudnicima u sredwem Podriwu (Krupaw, Zajaa,
Bohorina). Tako je katolika populacija u Srbiji, sastavqena uglavnom od
Dubrovana, postala brojnija i jaa nego ranije.
U ovo vrijeme poznata je pojava da su domai qudi, uglavnom trgovci, na
rudnicima i trgovima Srbije i Bosne, rado primali dubrovako graanstvo
jer im je ovaj status donosio niz prednosti. Ne zna se ta je u tom sluaju
bilo sa wihovim konfesionalnim opredeqewem. Oni koji su se tada ili
kasnije preselili u Dubrovnik, sigurno su postajali katolici.
U prvoj polovini XV vijeka Dubrovani su, kao i ranije, pored sudske
autonomije uivali potpunu slobodu vjeroispovjesti. Sauvano je na stotine podataka o svakodnevnim sporovima Dubrovana koji su ivjeli u srpskoj dravi, ali nema ni jedan u kome bi se alili da su ometani u slobodnom vjerskom ivotu. O tome svjedoe podaci o podizawu novih katolikih
crkava u mlaim rudarskim naseqima sredweg srbijanskog Podriwa. Iz
testamenata dubrovakih trgovaca saznajemo za crkve u Krupwu, kao i za
crku u susjednoj Zajai. U rudniku Crni, poznatom jo od 1367. godine, Dubrovani su imali crkvu posveenu sv. Mariji u kojoj su ivjeli frawevci.
Crna je bila, uz Rudnik, drugo mjesto u Srbiji u kome se nalazio samostan
108

Male brae. Prema tome, na teritoriji srpske drave u prvoj polovini XV

vijeka, bar neko vrijeme, djelovala su dva frawevaka samostana.
O intenzivnom zauzimawu Dubrovana u izgradwi novih crkava u XV
vijeku najboqe svjedoi primjer crkve Sv. Nikole u agqu. Dabiiv
Dobretini Latinica je 1430. zahtijevao od sinova da dovre crkvu Sv.
Nikole u susjednom agqu, a ako to ne uine da budu prokleti. Trideset
godina docnije (1452) wegov sin Vlakua Latinica testamentom odreuje
da se pored Srebrenice u mjestu agaq zavri crkva Sv. Nikole s tim da
bude ureena po eqi wegovog oca. On ak zahtijeva da izvrioci wegovog
testamenta prodaju dio posjeda u Srebrenici za pokrie jedne treine
trokova izgradwe pomenute crkve Sv. Nikole.
Pouzdano znamo da jedan dubrovaki trgovac testamentom iz 1442. godine daruje crkvu posveenu sv. Mariji u Beogradu, koja se nalazila vjerovatno u Dowem gradu. Tu je jo od ranije postojala crkva katolike biskupije
poznate jo od XIV vijeka.
Tako su rudnici i trgovi u srpskoj dravi u vjerskom pogledu vremenom
postali katolike oaze. Najjae su u novobrdskoj i srebrenikoj oblasti,
odnosno tamo gdje su bile najbrojnije dubrovake naseobine. Uloga Dubrovana u svemu tome bila je tim vea to su oni pomagali izgradwu i odravawe crkava i samostana, pored mjesta gdje su nastaweni i u iroj okolini.
Tako na primjer Dubrovani iz Novog Brda daruju crkvu Sv. Marije u Pritini, Dubrovani iz Srebrenice crkve u Zvorniku, Olovu i agqu, a Dubrovani iz Zvornika i Srebrenice crkve preko Drine u Crni i Krupwu.
Ponekad dolaze u obzir i udaqenija mjesta, te Dabiiv Latinica iz Srebrenice daruje crkvu Sv. Petke u Beogradu.
Isto se moe uoiti i sa krajem oko sredwebosanskog rudarskog bazena.
Dubrovani iz Fojnice daruju crkve u Visokom (Podvisokom), Olovu, Kreevu (Podkreevu), Bobovcu i Vranduku (Podvranduku). Dubrovani koji
ive u Visokom daruju crkvu Sv. Nikole, frawevakog samostana u Milama.
Pored velikog doprinosa Dubrovana u odravawu starih i podizawu
novih crkava poveava se i broj raznih vidova materijalne pomoi, koje su
Dubrovani za spas due ostavqali samostanima i crkvama. Pored onih poznatih jo iz XIV vijeka, sada u obzir dolaze posjedi i rudarska okna kojima se, na primjer, daruje crkva Sv. Nikole u Novom Brdu. Srebrenikoj
crkvi Sv. Marije jedan Dubrovanin dodjequje ak deseti dio od onoga to
dobija u srebrenikim jamama.
Poimenino su poznata pojedina svetena lica, plebani, kapelani, s
tim to je o wima u veim mjestima sauvano vie podataka. Tako su u
Trepi iste godine ivjela etiri svetenika, a isto toliko ih je bilo i u
Pritini. I u Novom Brdu djelovala su ak etiri kapelana. Tu se nae i
poneki dominikanac, kao to je Valerius de Novamonte, sacre theologiae professor.

109

Meu katolikim svetenstvom u Novom Brdu najistaknutiji je Martin

Segon koji je neko vrijeme bio kanonik crkve Sv. Marije. Sedamdesetih godina XV vijeka zavrio je studije u Padovi i kasnije postao ulciwski biskup. Napisao je nekoliko djela koja su tek nedavno postala poznata.
Izgleda da je katolika sredina rudarskih gradova uticala pozitivno i na
formirawe humanistikih intelektualaca. Porijeklom iz Srebrenice bio
je jedan vrlo istaknuti filozof i teolog, frawevac ura Dragii, koji
je krajem XV stoqea proveo tri godine u Dubrovniku.
Katolike parohije u Srbiji prvobitno su osnovane iz potreba katolikih rudara Sasa i primorskih trgovaca, najprije Kotorana, a zatim sve
vie Dubrovana. U Bosni je misionarski rad frawevaca otvorio put katolianstvu. Tako se formiraju dvije vrste katolikih crkvenih organizacija u okviru kojih u Srbiji djeluju svetena lica, a u Bosni najveim dijelom frawevci.
Meutim, daqi razvoj katolikih crkvenih organizacija u Srbiji i Bosni ima istu podlogu, a to su dubrovaki trgovci. Vremenom oni postaju
dominantan faktor i glavni oslonac svim oblicima uvrivawa i irewa katolikih crkvenih organizacija u srpskoj i bosanskoj dravi. Pri
tome treba naglasiti da dubrovaki trgovci nisu to inili iz misionarskih pobuda. Pored vjerskih potreba oni su pomagali katoliku crkvu i iz
praktinih razloga. Crkve i samostani u Srbiji i Bosni bili su uporita
na koja su se Dubrovani uvijek mogli oslawati. Izmeu ostalog, u wima su
pohrawivali svoju imovinu, svetenici su im esto pisali testamente i
bili wihovi izvrioci i u svakoj prilici dobrodola podrka. Tako je
ukrtawem puteva vjere i puteva trgovine ostvarena uspjena saradwa,
korisna i za djelatnost dubrovakih trgovaca i za afirmaciju katolike
crkve u unutrawosti Balkanskog poluostrva.

LITERATURA:
P. Aneli, Doba srednjovjekovne bosanske drave, Kulturna istorija Bosne i
Hercegovine, Sarajevo 1984, 479-482.
I. Boi, O jurisdikciji kotorske dijeceze u sredwovekovnoj Srbiji,
Spomenik SAN 103 (1953) 11-16 (= Nemirno Pomorje XV veka, Beograd 1979,
15-16).
M. Dini, Za istoriju rudarstva u sredwovekovnoj Srbiji i Bosni I,
Beograd 1955, 91, 95-96 (= Iz srpske istorije sredwega veka, Beograd 2003,
544, 547-548).
M. Dini, Za istoriju rudarstva u sredwovekovnoj Srbiji i Bosni II,
Beograd 1962, 57, 69, 72-78, 92-94 = (Iz srpske istorije, 587, 630, 640,
656-659).
110

 M. Dini, Graa za istoriju Beograda II, Beograd 1958, 54.

M. Dini, Trepa u sredwem veku, Prilozi KJIF 33 (1967) 3-10 (=
Srpske zemqe u sredwem veku, Beograd 1978, 405, nap. 13).
M. Dini, Srpske zemqe u sredwem veku, Beograd 1978.
M. Dini, Iz srpske istorije sredwega veka, Beograd 2003.
K. Jireek, Istorija Srba I, Beograd 1952, 269-271.
K. Jireek, Istorija Srba II, Beograd 1952, 91-95.
K. Jireek, Trgovaki putevi i rudnici Srbije i Bosne u sredwem
veku, Zbornik Konstantina Jireeka I, Beograd 1959, 252-271.
V. Jovanovi, Novo Brdo sredwovekovni grad, Novo Brdo / V. Jovanovi, S. irkovi, E. Zeevi, V. Ivanievi, V. Radi, Beograd 2004, 54-56,
106-114.
J. Kali-Mijukovi, Beograd u sredwem veku, Beograd 1967, 73-76, 93,
306-307, 361-362.
D. Kovaevi, Dans la Serbie et la Bosnie mdivales: les mines d'or et d'argent,
Annales economie, societes, civilisations 2 (Paris 1960) 248-258.
D. Kovaevi-Koji, Pritina u sredwem veku, Istorijski asopis 22
(1975) 64-65.
D. Kovaevi-Koji, Gradska naseqa sredwovjekovne bosanske drave,
Sarajevo 1978, 281-304.
D. Kovaevi-Koji, Franjevci u gradskim naseljima srednjovjekovne Bosne, Radovi Hrvatskog drutva za znanost i umjetnost 3 (Sarajevo 1995) 33-44.
M. Spremi, Despot ura Brankovi, Beograd 1994, 731-746.
. Toi, Trg Drijeva u sredwem vijeku, Sarajevo 1987, 197, 249-250.
S. irkovi, Meeting Points of Great Civilisations around 1300, The East and the
West in South-East Europe, XIV International Congress of Historical Sciences, San
Francisco 1975, 1-14 = Susreti velikih civilizacija oko 1300. Istok i Zapad u jugoistonoj Evropi, Jugoslovenski istorijski asopis 1-2 (1975) 11-18 = Rabotnici, vojnici,
duhovnici : drutva sredwovjekovnog Balkana, Beograd 1997, 369-376.
S. irkovi, La Serbia medioevale tra Oriente ed Occidente, Le aree omogenee
della civilt rupestre nell 'ambito dell' Impero Bizantino: La Serbia, a cura di Cosimo
Damiano Fonseca, Galatina 1979, 49-58 = Sredwovekovna Srbija izmeu Zapada
i Istoka, Rabotnici, vojnici, duhovnici, 377-384.
S. irkovi, The Production of Gold, Silver, and Copper in the Central Parts of
the Balkans from the 13th to the 16th Century, Beitrge zur Wirschaftsgeschichte. Band
2, Precious Metals in the Age of Expansion, Stuttgart 1979, 41-69 = Proizvodwa
zlata, srebra i bakra u centralnim oblastima Balkana do poetka novog
veka, Rabotnici, vojnici, duhovnici, 79-103.
S. irkovi, Jedna parnica srebrenikih frawevaca, Godiwak Drutva istoriara BiH 40-41 (1989-1990) 30-41.

111

 S. irkovi, Katolike parohije u sredwovekovnoj Srbiji, Rabotnici, vojnici, duhovnici, 240-258.

S. irkovi, Archiepiscopus Craynensis, Istorijski zapisi 1-2 (2000)
47-54.
S. irkovi, D. Kovaevi-Koji, R. uk, Staro srpsko rudarstvo,
Beograd, Novi Sad 2002.

ACADEMICIAN DESANKA KOVAEVI - KOJI

MERCHANTS AS FORERUNNERS OF
CATHOLIC CHURCH ORGANIZATIONS IN
THE BALKANS (XIIIXV CENTURY)*
Summary
This paper is a trial to define more closely the role, first of all, of Dubrovnik's merchants in establishing and further development of Catholic church organizations in the
Balkan peninsula, i.e. in Serbia and Bosnia from XIII to XV century.
Catholic parishes in Serbia were primarily established due to the needs of Catholic
miners Saxons and merchants from the seashore, first of all, from Kotor and then more and
more of those from Dubrovnik. In Bosnia the missionary work of Franciscans opened the
way to Catholicism. However, a further development of Catholic church organizations in
Serbia and Bosnia, has the same basis and those are the merchants from Dubrovnik. In
time, they became a dominant factor and the main foundation to all forms of fortification
and spreading of the Catholic church organizations in Serbian and Bosnian country.
In that way by crossing the ways of faith and commerce a successful collaboration was
achieved, useful both for the activity of merchants from Dubrovnik and the affirmation of
Catholic church inside the Balkan peninsula.

* This paper has been an extended report of Les marchands, prcurseurs des organizations
catholiques dans les Balkans du XIIIe au XVe sicle held at the meeting of Le Sud-Est europen,
carrefour de civilizations (Sige de l'UNESCO, Paris, 9 et 10 fvrier 1998), and published in
Bulletin. Association Internationale d'tudes Sud-Est europen 28 (1998-1999) Bucureti 1999.
Numero special, 75-81.

112

Dr DUKO M. KOVAEVI

UDC 322.281.93 : 943 Piroanac M.

VLADA MILANA PIROANCA,

CRKVENO PITAWE I RUSIJA
Saetak: Vlada Milana Piroanca formirana je u jesen 1880, a ve naredne 1881. dolo je do wenog sukoba sa mitropolitom Mihailom. Posle
toga mitropolit Mihailo je smewen i uspostavqena je nova crkvena jerarhija. Utisak koji je u Rusiji proizvelo svrgavawe mitropolita Mihaila,
bio je teak i neprijatan i za kneza Milana i za vladu Milana Piroanca.
Tako je Crkveno pitawe dovelo do raskola u odnosima izmeu Srbije i
Rusije.
Kqune rei: Crkveno pitawe, vlada Milana Piroanca, knez Milan,
mitropolit Mihailo, Rusija, Austro-Ugarska.
Kada je 1881. izbio sukob izmeu napredwake vlade Milana Piroanca
i mitropolita Mihaila, niko nije mogao da pretpostavi da e se on izvrgnuti ,,u Crkveno pitawe, koje e nekoliko godina potresati crkveni ivot
i unutrawe-politike odnose u Srbiji. Meutim, taj sukob bio je ,,izazvan i unutrawe-politikim i spoqno-politikim razlozima.1Napredwaci su mrzeli mitropolita Mihaila, kao jednog od stubova liberalne
stranke. Jo vie od napredwaka wega je mrzeo knez Milan. Mitropolit
Mihailo bio je veliki rusofil, slovenski komiteti slali su novac za panslavistiku propagandu na Balkanu i sluili se wime kao jednim od svojih glavnih agenata. Austrijanci su bili izveteni da mitropolit agituje
preko svetenika u Bosni, i zahtevali su od kneza da tu agitaciju presee.
Ovaj mig iz Bea bio je dovoqan, pa da se knez rei na zbacivawe mitropolita. Wemu se inilo da je mitropolit glavna smetwa wegovoj austrofilskoj politici, koju je on smatrao kao jedino dobru i jedinu moguu.2 U julu
1880. knez Milan je iz Bea javio Jovanu Ristiu da mu se Hajmerle alio
1
2

. Slijepevi, Istorija srpske pravoslavne crkve, kw.2, Beograd 1991, 288

S. Jovanovi, Vlada Milana Obrenovia, kw. 2, Beograd 1934, 409-411

113

na delovawe mitropolita Mihaila protiv Austro-Ugarske u Bosni i

Hercegovini.3 Godinu dana kasnije,u leto 1881, ubrzo posle potpisivawa
Tajne konvencije Austro-Ugarska je zatraila od kneza Milana da onemogui mitropolitovo delovawe u Bosni i Hercegovini. Posle toga i knez i
vlada su traili samo zgodnu priliku da se otarase mitropolita. Tu wihovu nameru odmah je uoio i Persijani, koji je izvestio Petrograd da je knez
Milan posle povratka iz Bea reio da potini crkvu dravi. Persijani
je to okarakterisao kao kulturkampf u Srbiji, pri emu je isticao da je
tadawa pozicija srpske vlade prema crkvi nametnuta knezu Milanu iz
Bea.4
Neposredan povod za smewivawe mitropolita Mihaila naen je u wegovom drawu prema Zakonu o taksama koji je potpisan 3. aprila 1881. godine, a koji je mitropolit u oktobru odbio da prihvati jer bi, kako je on tvrdio, Zakon za crkvu predstavqao simoniju. U Zakon je bila uneta i
obavezna o naplati takse za uverewa o rukopoloewu, hirotoniji, hirotesiji, pa ak i monakom postrigu.5 Deklariui se otvoreno kao protivnik austrofilske politike i vlade koja ju je revnosno sprovodila,
mitropolit Mihailo je, po miqewu Persijanija, u onome to je od crkve
zahtevano video nasrtaj na wenu nezavisnost i samoupravu. Sukob izmeu
crkve i vlade se toliko zaotrio, da je Persijani smatrao da je prekid
izmeu wih postao neizbean.6 Nezadovoqstvo cara Aleksandra III razvojem Crkvenog pitawa u Srbiji bilo je veliko. Na jednom od Persijanijevih
izvetaja on je zapisao: Sve je to alosno, da bi na drugom izvetaju
napisao: Izuzetno alosno. Daleko e otii Srbija, ako bude produila
ii tim putem.7 Ubrzo potom Persijani je izvestio svoje ministarstvo da
je sasvim izvesno da e mitropolit biti odstrawen iz uprave crkve, na ta
mu je ministar spoqnih poslova Girs odgovorio da on ipak smatra da se
takva odluka moe preduprediti, ako se za mitropolita zaloi lino car.
Girs je, stoga, savetovao caru da zbog te namere izrazi nezadovoqstvo
knezu Milanu i wegovoj vladi. Carev odgovor bio je potvrdan i glasio je:
U potpunosti sam saglasan sa vaim miqewem, da bi potom dodao da
ruska vlada neizostavno mora podrati mitropolita Mihaila. Istovremeno je car odobrio i projekat note, koja je potom bila upuena u Beograd,
ali demar nije pomogao mitropolit je bio odstrawen iz uprave crkvom.
Vlada ne samo da nije odgovorila na notu ruskog ministra ve je u saglasnosti sa knezom Milanom, a bez savetovawa sa Arhijerejskim saborom,
3
4

5
6

Knez Milan-J.Ristiu, Ems 16. jul 1880, AII, f.JR, sign. XIV/2.
A.I.Persiani-N.K.Girsu, 28. sentbr 1881, AVPRI, f. Slavnski stol, 18731887, op. 495, d. 381, l.38.
S. Jovanovi, nav.delo 405.
A. I.Persiani MID, 16. oktbr 1881, AVPRI, f.Slavnski stol, 1873-1887,
op-495, d.3812, l.41.
A.I.Persiani-N.K.Girsu, 18. oktbr 1881,f.Slavnski stol, 1873-1887, op.495,
d.3812, l.48 ob.

114

donela 1. novembra 1881. ukaz kojim je zbacila mitropolita Mihaila, a za

wegovog privremenog zamenika odredila negotinskog vladiku Mojseja.8
Posle toga usledila je, po nalogu iz Petrograda, poseta Persijanija knezu,
koji mu je saoptio da su preduzete mere protiv mitropolita uinile
ravo upeatlewe na cara, i da Rusija smatra da odluka srpske vlade nije u
saglasnosti sa kanonima pravoslavne crkve, zbog ega ona ne moe da
ostane po strani od dogaaja. Knez Milan je na vrlo utiv ali ne mawe
kategorian nain izjavio Persijaniju da to pitawe spada u isto
unutrawu stvar Srbije. Knez i vlada se nisu zadovoqili samo time, ve su
od poslanika Horvatovia zahtevali da zbog toga protestuje kod Girsa, i da
mu saopti da je to to je preduzeo Persijani zaudilo srpsku vladu. 9
Utisak koji je u Rusiji proizvelo svrgavawe mitropolita Mihaila bio
je teak i neoprijatan i za kneza i za vladu.Girs je pisao caru da je knez
ostaogluv na sve prestavke saiwene od naih izaslanika, pa on smatra
da e neoprostivo vladawe Milana imati konano za wega samoga sasvim pogubne posledice. Da bi pred carem pokazao svoju odlunost, Girs je
u izvetaju naglasio da e i vlada i ministarstvo spoqnih poslova nastaviti da deluju i daqe u korist srpske crkve. Car se saglasio sa miqewem svoga ministra, meutim, Girs nije imao utvren plan delovawa na
srpskog monarha i vladu, jer je verovatno predpostavqao da posledwa re
pripada Svetom Sinodu.10 Poslanik u Petrogradu Horvatovi je pisao o
olujini koja se u Rusiji podigla protiv sadawe vlade u Srbiji, a u korist udaqenog mitropolita Mihaila, a sve u ciqu da se u ruskoj javnosti
izazove to vee neraspoloewe prema vladi i knezu Milanu. Kao najistaknutije linosti u toj agitaciji Horvatovi je spomenuo Katkova i
Aksakova, koji zastupaju miqewe da se presijom dejstvuje na srpsku vladu da ponovo povrati mitropolita Mihaila. U slavenofilskim krugovima se takoe mnogo govorilo o smeni mitropolita, pa je Horvatovi
upozoravao da se iz tih krugova srpskoj vladi upuuju ak i pretwe. Horvatovi je, naime, smatrao da je kampawa u javnom mwewu dirigovana od strane zvaninih krugova, a tu svoju tvrdwu je potkrepio i iwenicom da se
zbog cenzure u ruskim novinama ne moe nita objaviti bez odobrewa
dravne vlasti.11 Pored vlade i kneza Milana, ruska tampa je optuivala
i inteligenciju. Aksakov je pisao: Ali, za gadosti koje se sada dogaaju u
Srbiji ne okrivqujte srpski narod. Taj narod je pred Rusijom ist i kriv je
samo utoliko ukoliko je stvorio inteligenciju koja mu je po duhu strana
8

10
11

Godiwi izvetaji Ministarstva inostranih dela Ruske imperije o Srbiji i

Bosni i Hercegovini (1878-1903), Ruski izvori o Srbiji, kw. 1, priredili Q. V.
Kuzmiova i D. M. Kovaevi, Novi Sad 1996, 68.
MID-Srpskom poslaniku u Petrogradu, Beograd 26. oktobar 1881, Iz zaostavtine
Milana Piroanca, Arhiv SANU , br. 10049/1-66.
Godiwi izvetaji, 68.
.Horvatovi-M.Piroancu, Petrograd 27. i 28. oktobar 1881, AS MID PO, 1881,
M, f-I d-VI , prez.br. 90 i bez broja.

115

i koja vodi wegovu dravu u equsti austrijskih interesa. Ciq itave te

hajke protiv mitropolita koji je bio znamewe srpskoga naroda i patriotizma, i koji je istupao protiv neprijateqstva prema Rusiji, bio je, po miqewu Aksakova, da se ,,iupa iz narodne due to oseawe bratske
qubavi prema Rusiji.12 Da li je iz toga postojao izlaz za Srbiju? Po miqewu Aksakova postoji samo jedan, da izdajniko ministarstvo Piroanca padne, da se mitropolit ponovo vrati u svoje zvawe. 13
Horvatovi je tano zapazio da je smewivawe mitropolita u Rusiji dobilo takav odjek, da mu se moda i obim, pa i vreme okonawa, ne da predvideti.14 Knez Milan nije imao nameru da zbog nezadovoqstva koje je
zavladalo u Rusiji mewa svoju politiku. Kada mu je Persijani saoptio da
je smewivawe mitropolita Mihaila izazvalo negativan utisak na cara, i
da Rusija kao pokroviteqica pravoslavqa ne moe ostati ravnoduna,
knez je u nedoumici odgovorio: Na koji nain stav srpske vlade prema
crkvenom pitawu moe uticati na odnose Srbije i Rusije. Odgovor kneza
Milana Persijani je protumaio kao znak odlune podrke koja u crkvenom pitawu dolazi od strane Austrije.15 Takvo miqewe se ustalilo i u
ruskom ministarstvu spoqnih poslova.16 Knez Milan je obaveten da u Rusiji ni vlada, ni javno mwewe ne smatra pitawe mitropolita Mihaila
okonanim: Zbacivawe mitropolita jeste jedna uvreda pravoslavqa prema
kojoj Rusija ne moe ostati ravnoduna; srpsko-ruski odnosi nee postati
podnosni sve dokle se Mihailo ne vrati za mitropolita Da bi se tampa i strasti u Rusiji stiale, Horvatovi je predlagao da se knez Milan
lino obrati pismom caru Aleksandru III, ime bi opovrgao ve ustaqeno
miqewe u ruskoj javnosti da srpska vlada ide na podrivawe pravoslavqa,
kao i da tei da se kidaju veze s Rusijom. To nije bio jedini predlog koji je
izneo Horvatovi. Wegov plan bio je jo radikalniji pa je predlagao da se
u sluaju jae presije za novog mitropolita trai iz Rusije ovek dostojan na taj poloaj koji se ne bi meao u politiku i time bi se dao dokaz
celom svetu, da nismo podloga Austriji.17 Za razliku od tampe koja je u
svrgavawu mitropolita Mihaila videla pobedu Austro-Ugarske, ruski zvaninici u kontaktima sa srpskim poslanikom nisu pomiwali svoju balkansku suparnicu. U razgovoru sa Horvatoviem Girs je govorio o nezadovoqstvu samoga cara, jer je u Rusiji verozakonsko naelo vie od sviju
ostalih, a i Sveti Sinod je potvrdio da sluaj zaseca zaista u kanonino
12
13
14

15

16
17

I.S. Aksakov, Polnoe sobranie soinenii, T.1, Moskva 1886, 357-364.

I. S. Aksakov, nav. delo, 357-364.
.Horvatovi-M.Piroancu, Petrograd 28. oktobar 1881, AS MID PO, 1881, M,
f-I, d-VI, prez.br.90.
A.I.Persiani-N.K.Girsu, 29. oktbr 1881, AVPRI , f. Kancelari, 1881, op.470,
d.16, l.5.
Godiwi izvetaji, 66-68.
. Horvatovi-M. Piroancu, Petrograd 28. oktobra 1881, AS MID PO, 1881, M,
f-I, D-VI, prez. br. 90; S.Jovanovi, nav. delo, kw.3, 85.

116

pravo. Horvatovi je pokuao da ublai te Girsove navode, pa je odgovorio da su srpska crkva i drava nezavisne i da je, za razliku od Rusije,
Srbija imala drugaiji historiki razvitak, te da je zbog toga u Srbiji
odnos izmeu svetovnog i crkvenog drugaiji nego u Rusiji. Mitropolit
Mihailo je kao graanin bio duan da se pokorava zakonima zemqe, ali se
on vie bavio partijskim agitacijama nego crkvenim poslovima. Da li su
ti argumenti za Girsa bili dovoqno uverqivi? Horvatovi je tvrdio da
jesu i da je Girs na kraju priznao da oni smatraju da je sve to naa nutarwa stvar, ali da nije hteo da daje uspokojavajua obeawa, na osnovu ega
je poslanik zakquio da e se u Rusiji produiti rad u korist udaqenog
mitropolita Mihaila. Horvatovi je smatrao da pri sadawem odnosu
snaga Rusija nije u stawu da ozbiqnije ugrozi Srbiju, ali da bi kasnije
mogla da joj se osveti i da je zbog toga potrebno i tu eventualnost otkloniti, da to ne bi doekali kasnije s gorkim kajawem.18 U odgovoru na
Horvatoviev izvetaj Piroanac je izjavio da Rusija ne treba da rauna
na promenu poloaja mitropolita i da su izline sve nade koje oekuju
da se u pitawu biveg mitropolita udari drugim putem, jer ko god doe u
borbu sa dravom mora podlei u toj borbi dogod drava ima moi i
razloga da kao takva postoji. Srbija je nezavisna drava, isticao je Piroanac, i wena vlada je duna da polae raun samo knezu i narodu. Na to je
potrebno da se navikne svako ko eli da sa Srbijom ima dobre odnose.19
Sadraj Piroanevog pisma pokazuje da se u Beogradu nisu mnogo obazirali na miqewe zvaninog Petrograda, delom i zbog toga to su iz Bea
stizali knezu saveti da bude oprezan, ali da istraje u onom to je zapoeo. 20
Poto nije uspela da utie na srpsku vladu i kneza, ruska vlada je u
Atinu poslala svog diplomatu ikina sa zadatkom da izdejstvuje od
mitropolita atinskog i Vaseqenskog patrijarha da upute srpskoj vladi
protest zbog wene odluke da smeni mitropolita. Tim korakom ruske vlade
bili su zadovoqni i slavenofili i Aksakov, koji je smatrao da e protesti
ruske i carigradske crkve koje e slediti, verovatno protesti i ostalih
crkava ojaati srpsku crkvu, i primorati kneza Milana da smeni vladu i
povrati mitropolita na wegov ,,preawi poloaj". Sa ciqem da predupredi akciju ruske vlade, austrougarsko ministarstvo spoqnih poslova poslalo je u novembru 1881. instrukciju baronu Kalieu u Carigrad i knezu
Vredeu u Atinu, u kojoj je od wih zahtevano da uine sve da carigradski patrijarh i grki mitropolit ne prihvate ruski predlog. Vaseqenski patrijarh je izjavio da je smewivawe mitropolita Mihaila po crkvenim kanonima nezakonito, ali da on zbog toga nee ulagati protest i da nee preduzeti
nikakve korake da privoli da to uine i poglavari ostalih pravoslavnih
18
19

20

Isto.
M.Piroanac-.Horvatoviu, Beograd 3.oktobar 1881, AS MID PO, 1881, M, f-I,
d-VI, bez broja.
Isto.

117

crkava.21 Da bi ohrabrio vladu u Beogradu, Kalnoki je rekao poslaniku

Hristiu da prenese u Beograd da moemo pouzdano na wega raunati i da
e se on lino zauzeti da postojee dobre odnose s nama produi i sauva.
Kalnoki je tom prilikom izneo uverewe da e u Petrogradu, povodom smewivawa mitropolita, stvari brzo sasvim lei, jer je ruska vlada saznalapravi uzrok toga dogaaja.22 I srpski poslanik u Carigradu Jevrem
Gruji bio je miqewa da krizu treba stiati, i s tim u vezi je predlagao
da se ubedi mitropolit da se ne obraa patrijariji, a u Petrogradu da
se preduzmu koraci da ruski Sinod ne ini poziv; inae bi,, sledovala
opta izjava pravoslavnih nezavisnih crkava da je mera protivkanonina!23 U meuvremenu su se u Rusiji pojaali napadi konzervativnih
drutvenih krugova", usmereni protiv rukovodeih qudi ruske diplomatije zbog propusta u srpskim poslovima. Ministar unutrawih poslova
grof Igwatijev je pisao Pobjedonoscevu da neuspeh u Crkvenom pitawu
znai poraz za Rusiju: Bio je kod mene Girs, i ja sam mu otpevao za Srbiju i
nau politiku na Istoku.24 Obaveten o kampawi koja se u Rusiji vodila
protiv srpske vlade , Filip Hristi je za to pored panslavista optuio i
Igwatijeva: Nikada Rusija nije imala na elu vlade svoje, lukavijeg,
prepredenijeg, i opasnijeg za nas oveka, no to je Igwatijev 25
U razgovoru sa Igwatijevim Pobjedonoscev je izneo miqewe da Crkveno pitawe treba reiti diplomatskim putem. Pobjedonoscev je u pismu
Girsu rekao da je uklawawe: Mitropolita neraskidivo vezano s unutrawom politikom srpske vlade i da Rusija ima pravo da izjavi, da je ta politika lana, protivnacionalna i pogubna za Srbiju i da rui dobre odnose
s Rusijom. Ono to Pobjedonoscev nije spomiwao, a to je u Rusiji bilo
dobro poznato i to je izazivalo najvie ogorewa prema vladi i knezu,
bila je iwenica da je mitropolit uklowen da bi se ugodilo Austro-Ugarskoj. Pobjedonoscev je u pismu Girsu, dodue, izraavao podozrewe prema
intrigama Austro-Ugarske, i traio je od wega odgovor na pitawe ta se
moe uraditi za mitropolita Mihaila.26 Ali i pored tako energinog zauzimawa za mitropolita, Pobjedonoscev se ipak nije odluio da uputi protest srpskoj vladi u ime Svetog Sinoda, jer se plaio da ruska crkva u toj
21

22

23

24
25
26

.Horvatovi MID, Petrograd 9.novembar 1881,Iz zaostavtine M. Piroanca,

Arhiv SANU, br. 10049/1-66: .Slijepevi, Mihailo, arhiepiskop beogradski i
mitropolit Srbije, Minhen 1980, 238; S. I. Aksakov, Polnoe sobranie soinenii,
T.1, Moskva 1886, 365.
F.Hristi-M.Piroancu, Be 30.novembar 1881, AS MID PO 1881, M,f-I, d-VI,
prez.br. 62.
J.Gruji-M.Piroancu, Carigrad 13.novembar 1881, AS MID PO, 1881, M, f-I d-V,
prez.br. 89.
Godiwi izvetaji ..., 66-68;
F.Hristi-.Mijatoviu, Be 10.novembar 1881, Arhiv SANU, br. 9559.
S Pobedonoscev-Girsu, 19. oktbr 1881, AVPRI, f. Slavnski stol, 1873-1887.
d.3812, l.48.ob.

118

svojoj nameri moe ostati usamqena. Stoga je nastojao da ubedi Girsa da je

neophodno predoiti srpskoj vladi da je za Rusiju pitawe svrgavawa mitropolita neodvojivo od politike koju ona vodi a koju ona ne prihvata.27 Horvatovi je posle toga uputio jedno upozorewe u Beograd u kome je opomenuo
vladu da u celoj ovdawoj uzburkanosti, koja je nastala zbog Crkvenog
pitawa glava je g. Pobjedonoscev iji je uticaj na cara, Sveti Sinod i
slavenofile poznat svima. 28
Iako je pridavao veliki znaaj reewu Crkvenog pitawa u za Rusiju
eqenom smislu, Pobjedonoscev u prepisci sa Girsom nije propustio priliku da ukae na iwenicu da je Rusija utala zbog krupnijih stvari na
Istoku, i da je tek sada zbog smene mitropolita odluila da podigne svoj
glas. Tu iwenicu on je objawavao reima: Kad je Bosna i Hercegovina
na slubu donoena Austro-Ugarskoj, kad ona po Bosni regrutuje i bakari, pa sve su to sitnice bez da se moe pokuati sam protest, onda dabome
da suspendovawe mitropolita Mihaila mora biti kardinalan predmet za
diplomatini rad jedne svetske imperije. Iako je smatrao da svrgavawe
mitropolita ne moe biti pitawe od kardinalnog znaaja za Rusiju, Pobjedonoscev je tvrdio da se wena pozicija na Istoku moe podkopati ako
se krene sa podrivawem crkve, jer je upravo pravoslavna crkva onaj inilac koji garantuje ruski uticaj na Balkanskom poluostrvu. U pismu caru
Pobjedonoscev je upravo isticao taj momenat: Knez Milan je ovek bez
srca, bez patriotizma i bez uzvienih ideala. Wegovu vladu ine liberali i neomiqeni kosmopoliti, koji ni u ta ne veruju, koji su reili da u
Srbiji sprovedu Kulturkampf, a koji nema smisla u pravoslavnoj dravi.
Oigledno je da su u svemu ovome oni samo beivotne marionete austrijske
politike.29 Takvo miqewe bilo je blisko i mitropolitu Mihailu, koji
je takoe bio uveren da su napredwaci poli za Bizmarkom bez rasuivawa i da su time prihvatili wegov Kulturkampf.30 Da je mitropolit to dobro uoio, svedoi i drawe Bizmarka, koji je u razgovoru sa srpskim
poslanikom u Berlinu Petronijeviem, a povodom neprilika srpske vlade
sa Rusijom, tvrdio da treba da se drimo kraqa i da vlada u svojoj nameri
treba da istraje zbog toga to su svi narodi kroz tu borbu morali da
prou.31
U samoj Srbiji odnos prema Crkvenom pitawu zavisio je od partijske
pripadnosti. Milan Piroanac je u razgovoru sa Persijanijem optuio
27

28

29

30
31

Pobedonoscev-Girsu, 26. dekabr 1881, AVPRI, Slavnski stol, 1873-1887. d.3812,

l.64-65 ob.
. Horvatovi M.Piroancu, Petrograd 14. novembar 1881, AS MID PO, 1881,
M,f-I,d-VI, pov.br.107.
Ch. Jelavich, Tsarist Russia and Balkan Natinalism, Russian Influence in the Internal Affaires of
Bulgaria and Serbia 1878-1886, Berkley 1958 , 174-178, 202.
. Slijepevi, Mihailo, 250.
M.Petronijevi-M.Piroancu, Berlin 7.mart 1883, AS MID PO, 1883, M, f-V,
d-III, pov.br. 499.

119

mitropolita da se umeao i u dinastiko pitawe, koje je zbog boravka Petra Karaorevia na Cetiwu poetkom 1883. ponovo dobilo na aktuelnosti. Persijani se odmah posle toga razgovora sastao sa mitropolitom u nameri da ga poverqivo upozori i na tu optubu, i posavetuje da se uzdri
od bilo kakvih politikih sporova, jer bi u protivnom vlada mogla to da
iskoristi kao izgovor za wegovo proterivawe iz Beograda. Dok su napredwaci traili nain kako da proteraju mitropolita iz Srbije, liberali su
podigli veliku graju zbog wegovog svrgavawa, nasuprot wima radikali ne
samo da su ostali neutralni u sukobu izmeu mitropolita i vlade ve su
osuivali mitropolita zbog odbijawa da se pokori vlastima i da prihvati
zakon o taksama. Samouprava je pisala da mitropolit zloupotrebqava i
qubav ruskoga naroda prema Srbiji i svoj autoritet koji mu je poloaj u
srpskoj crkvi davao, stavqajui esto i jedno i drugo na uslugu svojoj politikoj partiji, da su liberali doneli reeni zakon onda bi se zajedniki
trudilo da se pomire nesuglasice svetskih i crkvenih zakona.32 Za razliku
od Samouprave, koja je krivca videla u mitropolitu, napredwako Videlo
je elelo da Crkveno pitawe iskoristi za svoewe rauna sa Rusijom:
Vreme je, ini nam se, da se jednom i u Rusiji razume, dokle treba da ide
naa blagodarnost za uiwene usluge, a odakle nastaje za nas nunost, da o
sebi ponemo brigu voditi Srbija je danas nezavisna zemqa i narod srpski pun je svesnog uvaewa prema ovoj svojoj istorijskoj tekovini. Ni za
iji raun, ni za iju qubav on je se odrei nee, niti e pristati da se ma
sa koje strane ne potuje Ovo sve vaqalo bi da se i u Rusiji jednom pone
razumevati i kad se tamo bude uspelo da se to isto i jasno pojmi, odnosi
izmeu Rusije i Srbije postae isto tako pravilni, kao to su izmeu
Srbije i drugih drava. 33
U Rusiji su znali da srpska vlada nije iskrena, jer dok se na jednoj strani
borila protiv ruskog uticaja, ona se na drugoj svesno i svojevoqno potiwavala austrijskom. Imao je priliku da u januaru 1882. od Girsa to uje i
Horvatovi, kada mu je ruski ministar rekao da Rusija ne eli da se povodom Crkvenog pitawa mea u unutrawe stvari Srbije, ali da eli da se
upliv svake druge drave otkloni, jer se odstrawewe mitropolita sa
katedre smatra kao uspeh Austro-Ugarske a potiskivawe Rusije, i blizu
je pameti da u ovome Rusija ne moe biti ravnoduna iako su odnosi izmeu
nas i Austro-Ugarske za sada u najveoj meri prijateqski. Da bi se stialo javno mwewe u Rusiji, Girs je predlagao da na narednom skuptinskom
zasedawu , kada se bude raspravqalo o novom zakonu o crkvi, srpska vlada
zatrai saglasije mitropolita Mihaila, ime bi pokazala predusretqivost prema ruskoj vladi. Horvatovi je iz razgovora sa Girsom
zakquio da ruska vlada eli da nae modus vivendi, a to je znailo da mitropolit treba ponovo da zauzme preawe mesto, a da se pri tome sau32
33

Mitropolit i napredwaka vlada, Samouprava, 3. novembar 1881, br.131.

Rusija i smena mitropolita, Videlo, 13. novembar 1881, br.137.

120

va autoritet srpske vlade.34 Taj modus vivendi, u pogledu Crkvenog pitawa,

pokuao je u Beu da nae i Girs u razgovoru sa Kalnokijem. Girs je tom
prilikom predloio Kalnokiju da se Crkveno pitawe raspravi na osnovu
sporazuma izmeu Rusije i Austro-Ugarske, to je Kalnoki odbio tvrdwom
da ono predstavqa unutrawu stvar Srbije, i da ga zbog toga treba ostaviti Srbima da ga oni rasprave kako to wihovi interesi zahtevaju. Posle
tog neuspeha ruska vlada je posredstvom kneza Lobanova-Rostovskog saoptila vladi u Beu da ona nee pomagati agitacije slavenofila u Srbiji, koje bi bile usmere protiv postojeeg stawa u zemqi jer bi bez kneza
Milana u Srbiji zavladala najvea anarhija. Knez Lobanov-Rostovski je
ponovio raniji ruski predlog da Rusija i Austrija preduzmu zajednike korake u Beogradu i da se Crkveno pitawe rei po wihovom nainu i shvatawu, to je grof Kalnoki ponovo odbio sa obrazloewem da on ne poznaje crkvene kanone da bi o tom pitawu mogao presuivati. Kalnoki je
pored toga istakao da ima izriit nalog od svog cara, da se ne mea ni u
jedno pitawe koje se tie unutrawih odnosa u Srbiji. Time su, kako je smatrao Piroanac, bile osujeene sve nade ruske vlade da u dogovoru sa
Austro-Ugarskom utie na reewe Crkvenog pitawa u Srbiji. Kao jo
jedan umirujui znak u pogledu daqeg razvoja Crkvenog pitawa, Piroanac
je navodio i iwenicu da ni ruski poslanik nije inio nikakve nove predstavke, to je on shvatio kao pouzdan pokazateq da se u Rusiji sada uvia
da e se cela stvar vrati u svoj prvobitni oblik. 35
Posle tako povoqnih saznawa ni knez, ni vlada nisu vie mislili da
odustanu od namere da crkvu stave pod kontrolu drave. Vlada je, stoga, 12.
januara 1883. donela Zakon o izmenama i dopunama u zakonu o crkvenim vlastima pravoslavne vere od 30. septembra 1862. godine, koji je davao veu
pretenost dravnoj svetovnoj vlasti no do sada: izmewen je nain birawa
mitropolita, stvarawem novoga Izbornog tela sa veinom svetovnih elemenata. Posle usvajawa Zakona, Persijani je izvestio Petrograd da se
srpska vlada u Crkvenom pitawu ostaje verna programu svome, i da je
odmah nakon wegovog donoewa pristupila iznalaewu sredstava za wegovo ostvarewe. Vlada se prvo obratila arhimandritu Duiu od koga je
traila pristanak za wegov izbor za mitropolita, ali je on to odbio.
Ubrzo potom usledili su i protesti vladike abakog i nikog protiv
novog Zakona. Kako vladi nije polazilo za rukom da rei Crkveno pitawe,
kraq Milan je odluio da upotrebi svoj lini uticaj na svetenstvo. Kraq
je radi toga pozvao na razgovor u dvor episkopa Mojseja, arhimandrite
Duia i Nestora, i protojereja Jakova Pavlovia, kojima je izneo svoje
miqewe po kome Crkveno pitawe po dimenzijama koje je poprimilo, pre34

35

F.Hristi-M.Piroancu, 1.januar 1882, AS MID PO, 1882, M, f-I, d-VI, bez br.;
.Horvatovi-M.Piroancu, Petrograd 1. januar 1882, AS MID PO 1882, M, f-I,
d-II, pov.br.151.
M.Piroanacc. Horvatoviu, Beograd 5. april 1883, AS MID PO, 1883, C/1,
f-VII, d-III, pov. br. 1883.

121

rasta iz crkvenog u politiko, a u sadawem trenutku ono je postalo i

dinastiko. Da bi pojasnio svoje rei kraq je jo dodao: Politiko
pitawe postalo jeonog asa kada su se u ceo problem umeali slavenofili, a dinastiko utrenutku kada je mitropolit Mihailo poeo da deluje
zajedno s Karaoreviem. I zato je kraq pred okupqenim svetenicima
odluno izjavio: Ko ide protiv crkvene reforme ide protiv mene. Kraqevo istupawe ocenio je Persijani kao wegovu equ da rei Crkveno
pitawe ispadom, u kome nije bilo niega drugoga do pokuaja zastraivawa. Posle prijema kod kraqa, usledio je i razgovor sa ministrom Novakoviem, ali reewe za Crkveno pitawe ni ovoga puta nije naeno, ve se
svelo na to da je vladika Mojsej izrazio protest protiv crkvene reforme.
Na taj nain je propala i posledwa vladina nada na sporazum s svetenstvom, pa je Persijani obavestio svoje ministarstvo da je vlada previdela
mogunost takvog ishoda, ali da je odluna u svojoj nameri i da je zbog
toga ve pribavila saglasnost Karlovakog patrijarha da rukopoloi novog mitropolita koga ona bude predloila. 36
Poto su episkopi odbili da se potine Zakonu, vlada je izmenila sastav arhijerejskog sabora i sazvala ono telo koje je, po novom zakonu, bilo
nadleno za izbor mitropolita, pa je za novog mitropolita Srbije izabrala Teodosija Mraovia, profesora i rektora Beogradske bogoslovije u
penziji. Wega je, poto su episkopi odbili da to uine, 20. aprila 1883. u
Sremskim Karlovcima za episkopa rukopoloio patrijarh German Aneli. Episkopi su i posle toga odbili da priznaju novog mitropolita za
koga je Persijani tvrdio da ne poseduje ni moralni, ni politiki autoritet, ve da je izabran samo zbog svoje spremnosti da slua, posle ega ih je
vlada tokom aprila i maja 1883. zamenila novim. Tim povodom se mitropolit Mihailo, koji je ve bio doneo odluku da za izvesno vreme napusti
Srbiju i da se tako skloni od pritiska vlasti, obratio za materijalnu pomo, poto je bio lien penzije, caru Aleksandru III reima: Zlodela
ovdawe vlade predane Austriji, rasterali su svu zakonitu jerarhiju pravoslavne crkve, elei da ovim udaqe srce naroda od qubavi i predanosti
ruskome caru i bratskom ruskom narodu.37 Mitropolit Mihailo je posle
toga 4.maja 1883. napustio Beograd, ime je zapoeta wegova estogodiwa
emigracija.

36
37

.Slijepevi, Istorija, kw. 2, 401.

.Slijepevi, Mihailo, 261-314; A. I. Persiani-N.K. Girsu, Belgrad 11.marta
1883, AVPRI , 1883, f. PA, op. 482, d. 424, l. 44-46 ob.

122

DUKO M. KOVAEVI Ph. D

THE GOVERNMENT OF MILAN PIROANAC,

CHURCH ISSUE AND RUSSIA
Summary
The conflict between the progressive government of Milan from Pirot and metropolitan Mihail turned into the church issue that for several years stood out in the internal life of
Serbia. The conflict was influenced by both internal and foreign relations reasons. During
the summer of 1881, soon after the signing of Takna convention, Austria-Hungary asked
the prince Milan to ruin the activity of metropolitan Mihail in Bosnia and Hercegovina.
After that the prince and the government just looked for the convenient opportunity to get
rid of the metropolitan. An immediate reason for dismissal of the metropolitan Mihail was
found in his acting towards the Law upon taxes, after which a decree, by which he was dethroned, was issued on 1st November, 1881. Russia considered that the decision of Serbian
government was not in conformity with the canons, because of which it could not be kept
away from the events. In that way, the relations between Serbia and Russia aggravated.
However, the prince Milan did not have the intention to change his politics due to the discontent that prevailed in Russia. Since, in the spring of 1883, the government established
the new bishopric with the metropolitan Teodosije Mraovi at the head of it, the metropolitan Mihail left Belgrade and Serbia on 4th May, the same year, by which his six-year-old
emigration started.

123

BARIA KREKI Ph. D

UDC 343.544.343.541"Dubrovnik"

PROSTITUTION AND SEXUAL VIOLENCE IN DUBROVNIK

AT THE BEGINNING OF THE FIFTEENTH CENTURY
Abstract: The present paper is contribution to the problem of sexual behavior, prostitution and vilolence against women in fiftieenth century Dubrovnik, similar to all other urban centres in Europe at the time. Altough prostitution was not officially permited, for all
pratical purposes it was pretty much tolerated.
Key words: Dubrovnik, prostitution, sexual violence, middle ages.
In her pioneering book on women in Dubrovnik (Ragusa) in the thirteenth and fourteenth centuries, Duanka Dini-Kneevi briefly discussed, among many other topics,
the problems connected with sexual behavior, prostitution and violence against women.1
The present paper is just a small contribution to the continuation of that study. In
Dubrovnik, similar to all other urban centers in Europe at the time, prostitution and sexual
violence against women were well known.2 Although prostitution was not officially permitted,3 for all practical purposes it was pretty much tolerated.
At the beginning of the fifteenth century one can find a number of interesting documents concerning prostitution in the Ragusan State Archives. The key personality in this
activity was a married woman called Bogna, who was known in Dubrovnik as habatissa,
abadessa, abatissa peccatricium, batessa postribuli, Bogna de Castelletto. Bogna appears
in documents between 1401 and 1409. In December of 1401 Bogna accused two men of
1

D. Dini-Kneevi, Poloaj ena u Dubrovniku u XIII i XIV veku, Beograd, SANU,

1974, 135-145. On patrician women see Z. Janekovi-Rmer, Noble Women in Fifteenth-Century Ragusa, East Central Europe/L'Europe du Centre Est, 2-23, 1993-1996, 141-170.
See e.g. G. Ruggiero, The Boundaries of Eros. Sex Crime and Sexuality in Renaissance Venice,
New York Oxford, Oxford University Press, 1985; M. L. King, Women of the Renaissance,
Chicago, Chicago University Press, 1991; M.F. Rosenthal, The Honest Cour-tesan, Chicago,
The University of Chicago Press, 1992.
One finds prohibitions of public debauchery already in the Ragusan city Statutes of 1272. Liber
statutorum civitatis Ragusii, Dubrovnik, Dravni arhiv u Dubrovniku, 2002, lib. IV, cap. LXXII.

125

having stolen from her a piece of iron L'ibrarum.4 Bognas husband Jurcho seems also to
have been a man of questionable behavior. In the same month of December 1401, and
again in January 1402 he was accused of thefts, because of which he risked being branded
four times on his face with burning iron. 5
Potentially much more serious was the trouble in which Bogna found herself in 1403.
This was the time when the Bosnian King Ostoja had attacked Dubrovnik6 and the city
was in a rather precarious situation. At that moment, in October of 1403, the govermnent
of Dubrovnik learned that during the previous month someone had been giving signals
with fire from the walls of our city, so that our ennemies might know when will our men
move to damage the Bosnians. An inquiry was opened and the first to testify was the patrician ser Simon de Benessa. He had been at the time on guard duty in the city and had
been ad Pillas vel ad Mostum, from where, towards the middle of the night, he went to a
house in the Castello area, where he was supposed to sleep that night. Before going to
sleep, however, he went out to mingle with people and at that point he saw the abbatissa
on the city walls, near the staircase built to allow ascent to the walls holding in her hands
burning fire. Benessa stated tsa zidina naeg gradahat Bogna was making fire on the
walls to show to those from Konavle (i.e. Bosnians) when our people were going to go out
and attack them. He declared that, in his opinion, two other women and a man knew
about this.7
These were very serious accusations, but they do not seem to have had any bad consequences for Bogna, maybe because the patrician authorities of Dubrovnik were reluctant
to bring to justice a woman who certainly knew much about the kind of behavior of many
patricians that they would rather keep secret. The fact is that, as of April of 1404, showing
no hint of trouble for herself, Bogna was accusing two male servants from a noble household of having broken during the night the roof of her house. 8
Like many other lower-class women in Dubrovnik, Bogna was exposed to physical violence on the part of men. Thus, on February 9, 1403, she complained in court that last
night a man hit me three times on my arms and my face with a rope, causing bruises.9
On the other hand, Bogna herself was not above instigating trouble. On August 10, 1405
she was accused by a woman of having beaten her and pulled her hair near a bakery in the
city. On the same day Radovan Smoljevi accused Bogna and a chaligarius of having attacked him, pulled his hair and robbed him of three hyperpers, of his sword and of his cap.
From depositions of witnesses it emerges that Bogna had initiated a quarrel in a taverna by
exchanging insults with another woman, at which point several men intervened and the
whole thing evolved into a general fight in which swords were used, but there was no re-

4
5
6

7
8
9

Dravni arhiv u Dubrovniku (hereafter DAD), Lamenta de criminale, I, 60v.

Ibidem, 60, 63v.
S. irkovi, Istorija sredwovekovne bosanske drave, Beograd, Srpska kwievna zadruga, 1964, 198-201.
Lamenta de crim,. I, 184v.
Ibidem, 223.
DAD, Lamenta de intus, I, 70v.

126

port of casualties. Bogna was sentenced by the Rector and the court to pay a fine of two
hyperpers.10
In November of the same year 1405 Bogna batessa postribuli complained twice
against a man called Gerluth who had stolen her tunic. Gerlut admitted his crime, saying
that he ivit ad postribulum, in domum dicte Bogne and there took her tunic. On Christmas
Eve 1405 Gerlut was fined three hyperpers. Should he be unable to pay, he would be
flogged across the city of Dubrovnik according to habit.11 The fact that Bogna resided
in postribulo led from time to time to trouble with other men as well. In February of 1406
Bogna was attacked inside her own home, beaten and had her hair pulled by two male servants.12 For her part, Bogna, together with a man, grabbed, in March of 1406, a woman in
her neighborhood, pulled her hair and hit her with a wooden stick on her arm, causing
bruises.13
An undesirable event involving Bogna took place in November 1406. On the 9th of
that month Bogna a Casteletto accused Millia de dicto loco Casteletti, asserting that last
night, when Bogna had gone to the bakery, Milica had broken into Bogna's trunk and had
stolen a number of items of clothing, three golden rings and five silver ones, after which
two men took Milica ad viam Papoue. One of the men was Milica's brother, who was himself accused on the same day by another woman of having stolen from her two pairs of
silver ear-rings.14 On July 21, 1407 Bogna de Castelletto and a man called Ratchus had a
much more unpleasant experience when they were attacked by two men and a woman in
Castelletto. Both Bogna and Ratko were beaten all over with ropes and wooden sticks and
in addition Bogna was wounded with a dagger with spilling of blood. Magister
Johannes de Ancona, ciroichus, examined Bogna on July 29 and declared that she had recovered from her wounds. On August 30 the four aggressors were sentenced to pay the
conspicuous fine of 12 hyperpers each.15 The last mention of Bogna that I have is of July
10, 1409, when she and three other women de postribulo were listed as witnesses of an attack against Antonius, speciarius de Visti, in which he was wounded cum sanguinis
effusione.16
Clearly, Bogna was a rather unsavoty character engaged in a business which was never
seen favorably by the state institutions, by the church and probably also by a large number
of people. Nevertheless, the Castelletto was accepted as a place of residence and of activity of the prostitutes17 and to say that a woman was from the Castelletto meant to characterize her as a prostitute. In 1402, when a man accused two others of having beaten him, he
10

11

12
13
14
15
16
17

Ibidem, 124v 127. On the Ragusan taverne see G. Ravani, ivot u krmama srednjovjekovnog
Dubrovnika, Zagreb, Hrvatski institut za povijest, 2001.
Lamenta de intus, I, 147, 149. On the Ragusan system of justice see N. Lonza, Pred gosparom
knezom i njegovim sucima. Dubrovaki kazneni postupci s poetka XIV stoljea, Anali Zavoda
za povijesne znanosti HAZU u Dubrovniku, XXX, 1992, 25-54.
Lamenta de intus, I, 172.
Ibidem, 176.
Ibidem, 218v.
Lamenta de crim.,II, 36.
Ibidem, 214v.
For a similar use of the term in Venice see Ruggiero, o.c., 41.

127

declared that this had happened in Castelletto meretricium.18 An even clearer indication of
what was meant as Castelletto is found in an act from December 1405: Radoslava,
meretrix de Castelletto accused another woman of having hit her three times with stones,
causing bloodshed, and this happened in the street where the said whores live. 19
The place was obviously well known and did not need more detailed explanation. In
July of 1407, when a crier of the commune was attacked by a man, he stated that this had
taken place prope postribulum, without any further indication.20 An act from November
of 1407 adds a peculiar twist to the activities in the Castelletto. A woman called Vinja accused Nicola de Alexio because of an attack that several sailors perpetrated on her, during
which her head was wounded with a sword, with spilling of blood. This had happened in
postribulo. What makes this case interesting is the fact that the attack was followed by a
bitter fight between Nicholas and Vinja's husband.21 Does this mean that Vinja's presence in the brothel was approved by her husband? Of course, it is hard to guess, but one
cannot exclude the possibility that among poor couples prostitution might have been accepted as a means of survival.
Attacks on women in Castelletto continued in the following years, but they do not
seem to have been more frequent than attacks on women in general. In February of 1408 a
woman de Casteletto was attacked in the taverna of Santa Maria de Castello probably
not far from the Castelletto by a man who hit her with fists, kicked her and wounded her
front with spilling of blood.The same woman was attacked again in February, 1409 in
the Castelletto by a man who hit her with a stick in the back of her head with bloodshed.22
A partial insight into what was happening in the Castelletto can be found in a document of March 22, 1408. The rector and the judges had learned from the report of doctor
Johannes de Ancona that a man had been wounded on his head during the previous night
and an inquiry was opened. The wounded man, Johannes tubator, was found in bed in his
house. In his deposition, Johannes said that last night, before the third bell, he and a few
companions had gone to drink in the Castelletto. When they arrived in front of the house
of a prostitute, his companions wanted to enter, but two Slavs prevented them from entering. Nevertheless, Johannes and his companions entered the house and started a conversation with that whore, but it quickly led to a fight between the two Slavs and Johanness
friends. At this point Johannes wanted to separate the two sides, but one of the Slavs hit
him on the head with spilling of blood. It is worth noting that, when questioned,
Johannes declared that he knew neither the name of that whore nor of the Slavs. 23
One of the more violent attacks on prostitutes occurred in February of 1409, when a
man and a woman together attacked two women from the brothel. They grabbed these
women whores by their hair and pulled them, hit them with fists, and the man extracted
18
19
20
21
22
23

Lamenta de crim., I, 74v.

Lamenta de intus, I, 153v,
A few days later a woman was called simply de Casteletto. Lamenta de crim., II, 30,34v.
Ibidem, 70v, 71.
Ibidem, 94v, 177v.
Ibidem, 107v.

128

his knife and with the dull side hit one of the women several times on her head. Both
women were thrown on the ground, trampled upon and hit with aggressors feet.24 Another attack on a woman not specified as a prostitute, but very probably one took place in
April 1409 near the brothel. According to the woman's accusation, a man hit her on her
head with stones with great spilling of blood and then beat her face with his fists and threw
her on the ground, hitting her more. However, a witness had a somewhat different story:
he stated that the man had pulled the woman's hair, but then she started chasing him and
hitting him with a stone, upon which the man turned around and killed the woman with
his fists.25
It is important to keep in mind the difference between the Castelletto and the postribulum. The first was the area in which the prostitutes lived and, no doubt, practiced their
profession, while the second was the building where except for Bogna we have no information that prostitutes lived, but where they exercised their craft. By the beginning of
the fifteenth century it seems that the Castelletto had become insufficient for the activity
of the prostitutes and that they had started spilling over a wider area of the city. Consequently, on February 9, 1409, the Ragusan government issued an order with precise delimitations of the zone whene the prostitutes were supposed to live and to work. Those
among them who resided outside this area were expected to move into it by the end of February 1409.26
Problems with prostitutes were not the only ones with which the Ragusan authorities
and judiciary had to deal. When it came to women. Rapes and attempted rapes as well as
molestation of women were not so rare, although not as numerous as in Venice at the time.
Severe punishments for rapes were enacted already in the city Statutes of 127227but that
did not prevent such crimes from being committed from time to time. Female servants
were the main victims of such attacks.
Thus, on September 23, 1402, Miloslava, a servant of a noble woman, was sent by her
mistress, together with the porter Pribislav, to a mill with a quantity of wheat. It was already night and a short distance before reaching the mill, tentacione diabolica instigatus,
Pribislav spilled the wheat and grabbed Miloslava. He threw her violently on the ground
and tied my arms to my legs, the right arm to the right leg and the left arm to the left leg
and then, against her will, he raped her (me deuiolauit).28 Molestation of women was not
uncommon either. In January of 1403 the servant Ljubisava complained against a man
who, back in October of the previous year, had tried to facere violenciam to her and now,
in January of 1403, he had grabbed her one evening when she was going to fetch wine and

24
25
26

27

28

Ibidem, 188.
Ibidem, 199.
R. Jeremi J. Tadi, Prilozi za istoriju zdravstvene kulture starog Dubrovnika, I, Beograd 1938,
124; III, Beograd 1940, 119. See also Dini-Kneevi, o.c., 141.
Liber statutorum, lib. VI, cap. VI: he who rapes a woman against her will must pay 50 hyperpers.
If he is unable to pay, he will lose both eyes, except if he is willing to marry the woman with her
agreement.
Lamenta de crim., I, 105.

129

against my will pressed me against himself.29 However, complaints about molestation

were not always supported by witnesses. In May of 1404 a man accused the goldsmith
Protchus of having entered his home while he and his wife were absent, with the intention
ad se coniungendum with his servant Gojsava, but two witnesses asserted that they had
seen Gojsava and Protko having just a conversation. 30
A case of alleged rape with a rather peculiar end occurred in Rijeka Dubrovaka
Ombla, in 1405. On August 24, Radoslava Rugi from Ombla accused Luka Milkovi,
also from Ombla, of having thrown her on the ground and forcibly cognovit me carnaliter
at vespers time of the previous day. This happened allegedly on the opposite side of the
river from the church of Saint Stephen and near the ferry that carried people across the
river. A witness stated that he and others had been standing near the church and had heard
Radoslava screaming, but did not see any man near her, and when she crossed the river to
Saint Stephen's side and started complaining to her mother against Luka, who allegedly
had raped her, her mother started pulling Radoslava's hair, maybe because she knew that
her daughter, who must have been very young at the time, had been imagining things.31
Two months later, the patrician ser Nathalis de Proculo accused Ratko Milovani
from upa Dubrovaka of havning secretly entered several times during the last summer
Proculo's house in ibaa and having to do (conversabatur) with a servant named Miloslava. One witness confirmed having seen Ratko carrying the patrician's wine during the
day and at night sleeping with Miloslava in domo vinee. Another witness stated that last
August, during a moon-lit night he had seen Ratko standing in front of the same building
and then Miloslava came to him and they both entered the house and in it invicem
iacerunt.32 While this is not a case of rape or attempted rape but, obviously, of consensual
sex, it illustrates an aspect of life in the vineyards at the time of vintage, a period of great
importance for the Ragusan patricians and for the city as a whole.
Not surprisingly, young patricians participated actively in molesting women. On January 17, 1406, Marua, wife of Marine from Bar, complained against Michael, son of ser
Marinus de Resti, alleging that on the previous evening near the cathedral of Saint Mary,
Michael had grabbed her servant Ljubna, who was carrying on her head a bucket (unam
vedram) full of water. In the altercation that ensued the bucket fell on the ground and
broke into several pieces. The only witness, Ruschus de Cotrulo, said that, going home the
previous evening he had heard Ljubna screaming and had seen the bucket fall and break
into several pieces. When he approached Ljubna and asked what had happened, she said
that Michozius de Resti had made the bucket fall and wanted to dishonor her. When Rusko
asked where is the aggressor, she showed a man standing in the street, not far away, but it
was already dark and the witness was unable to see who was it. 33
Michael de Resti seems to have been a particularly reckless man, for only a few days
later, on January 25, 1406, another woman, Stana, accused him, three other members of
29
30
31
32
33

Ibidem, 123.
Ibidem, 225v.
Radoslava is called puella, an indication that she was a very young girl. Lamenta de intus,I, 129.
Ibidem, 142,
Ibidem, 164.

130

distinguished patrician families and doctor Johannes de Ancona, saying that during the
previous night they came in front of her house and demanded that she open the door. Stana
responded: Why should I open the door? There are no bad women here. At this point the
five men broke the door, entered the house and violated me and did many bad things to
me. Three women from the neighborhood served as witnesses. One of them declared that
from her home she heard the door to Stanas house being shaken, and later on she heard
Stana screaming saboga, saboga, vdauisme (for Gods sake, you are choking me), but the
witness did not know who the aggressors were. The two other women confirmed this deposition.34
Attacks on women, as already seen, occurred not only inside the city walls of Dubrovnik, but also in the outlying areas of the Republic and patricians were involved in those,
too. In April of 1406 ser Marinus de Ragnina complained to the Rector against two noblemen, ser Marinus de Ghetaldo and ser Lam-pridius Marini de Menze. According to the accusation, Ragninas female servant Velia was working in his vineyard in Gru, when
Ghetaldo attacked her, forcibly threw her on the ground and lifting her clothes he mounted her, wanting to know her carnally, closing her mouth with one hand, lest she scream,
and holding in the other hand a bare dagger. However, a boy living nearby saw what was
happening and told another servant, Stana. She and a man went to the vineyard and when
Stana reprimanded Ghetaldo for what he was doing, saying that her master would never do
such shame to Ghetaldo's servants, ser Marinus angrily errupted into insults and menaces
and even hit Stana with his dagger, tearing her vest. A big inquiry followed with depositions of four witnesses, but Ghetaldo did not show up in court to defend himself. Consequently, on April 20, five days after the event, the Rector and the judges ordered him to
personally appear in front of them within three days, otherwise the Rector and the court
would proceed secundum formam statuti.35
Another group of three young patricians were accused in May of 1406 of an attempted
rape on Millia, the servant of an ortolanus, and at the end of August of the same year another ortolanus was accused by a woman of breaking the door and entering into her house
and wanting to have me violently. She resisted and then he took a ring worth three
hyperpers, broke her ear-rings and caused three hyperpers of damage to the door. 36
A few days later two female servants were walking in the afternoon outside the city towards upa Dubrovaka and when they arrived near the church of Saint Matthew and the
vineyards of the Ragusan archbishopric, they were attacked by two asinarii who were
carrying wine to the city. They tried to forcibly violate the two of us and we, crying and
begging them not to dare do such a thing to us, barely were able to escape from them, lest
they violate us. The women had been thrown on the ground, when some people walking
ahead of them heard their screams and intervened, which in turn led to a fight between
them who acted as witnesses and the two aggressors. 37

34
35
36
37

Ibidem, 166.
Ibidem, 182.
Ibidem, 186v, 203.
DAD, Lamenta de foris, I, 205.

131

Attempted rapes occurred in 1407 and in 1408. In February of 1407 a woman accused
an ortolanus of having beaten her, of wanting to deal with me by force and of stealing
various things in the value of three hyperpers. Similarly on November 2, a woman alleged
that two men had invited her to dinner the night before (All Saints' Day) and after dinner
they wanted to violate her and they beat her and tore her dress.38 Attacks on women
could happen even in official places. In July of 1408 ser Georgius de Gozze, salinarius
communis, was accused of having forcibly dragged a female servant in slania, where
he was selling salt, and then his male assistant locked the door from the outside, while the
servant was screaming inside. According to a patrician-witness, a nearby nun, who had
heard the screams, told him to see what was going on, which he did and heard the servant
screaming, but did not see whether she had been raped. 39
Shops were one of the places where rapes frequently occurred or were attempted.
Thus, in the same month of July 1408, Ljubna, the servant of ser Basilius de Basilio, himself a less than exemplary patrician, complained against a merchant in whose shop she had
gone to buy flax. He had told her to go upstairs, where the choice of the merchandise was
better. Then he closed the shop and, while she was asking him not to do so, he wanted to
violate me and threw me on the floor, at which point the woman started screaming, so the
merchant gave up, opened the door of the shop and let her go.40 One evening in November
of the same year 1408 a servant was attacked by a group of men who were on guard duty,
who grabbed her and threw her on the ground wantiung to do violence to me. A male
servant heard her screams, came out and started quarreling with the attackers, which led to
a fight in which a man was wounded with spilling of blood.41 Next year, in August 1409,
a porter asked a woman about dishonesty and touched by force her breasts. When she refused his advances, he beat her several times in two days. 42
I shall end this brief survey with one more story which deserves to be told because of
its peculiarity. On March 6, 1410, Radoslav Bratovi accused Stephanus Laurencii of
having made cuts in his ears (incisit sibi aures). This had happened on February 26, on
Stephanus' ship near Budva. The first witness to testify stated that at the time and place in
question, Stephanus had sent the sailors ashore to fetch water, with the exception of
Radoslav, who remained with Stephanus on the ship. When the sailors returned, they
found Radoslav with incised ears and they asked what is it all about, to which Stephanus
replied: I cut into his ears because he slept with the one that I was supposed to take as my
wife, adding that Radoslav had admitted having slept with her. The second witness confirmed the deposition of the first, with the exception that he did not hear Stephanus' admission of having incised Radoslav'a ears. A third witness confirmed the above statements
and added that he had asked Stephanus about the event and Stephanus had replied: Our

38
39
40

41
42

Lamenta de crim., II, 1v, 71v.

Ibidem, 138.
Ibidem, 139. On ser Basilius de Basilio see B. Kreki, Ser Basilius de Basilio, a less than Commendable Ragusan Patrician (1361? 1413), in B. Kreki, Dubrovnik: a Mediterranean Urban
Society, 1300-1600, Aldershot Brookfield, Variorum, 1997, III.
Lamenta de crim., II, 160v.
Ibidem, 221v.

132

custom is to do this. The doctor, magister Johannes de Papia, examind Radoslav and declared that he was in no danger because of the incision of his ears. Nevertheless, the Rector
and the court sentenced Stephanus to pay 100 hyperpers because of this excess and incision of Radoslav's both ears.43
Although this survey of prostitution, sexual violence and molestation of women in
Dubrovnik at the beginning of the fifteenth century is very brief and limited in time, it
seems that some conclusions still can be drawn from it. Prostitution was tolerated in a
clearly delineated area of the city and it was in this area that prostitutes had to live. It was
there that most attacks on prostitutes took place, especially during the night. As for attacks
on other women, female servats were the most frequent victims, whether such attacks occurred in shops or on the streets and squares of the city or, in some instances, outside the
city walls. There were situations, however, when the servants themselves contributed to
their troubles by letting men surreptitiously into the houses of their masters, hiding them
there and sleeping secretly with them.44
In some cases masters intervened to protect their servants, in most instances they did
not. While the victims belonged exclusively to lower social strata, the perpetrators belonged mostly to the same social group, but the uppermost layer of society, the patricians,
especially young ones, some of them from very prominent families, were also involved in
molesting, raping and attacking women. Unfortunately, with the exception of a few cases,
we do not have data on the punishments of the aggressors, but the information provided by
the accusations and depositions of witnesses throws a very interesting light not only on the
crimes themselves, but also on the daily life in a thriving city, such as Dubrovnik was at
time.

43
44

Ibidem, 267v.
An amusing instance of this sort, described in great detail, was the case of a man who, in September of 1407, was hidden by a servant in a house, fell asleep and was betrayed by his own snoring.
Ibidem, 54v.

133

DR BARIA KREKI

PROSTITUCIJA I SEKSUALNO NASIQE U

DUBROVNIKU POETKOM XV VIJEKA
Rezime
Duanka Dini-Kneevi bila je prvi istoriar koja je otvorila nove
puteve u istraivawu poloaja ena u Dubrovniku u XIII i XIV vijeku. U
svojoj kwizi Poloaj ena u Dubrovniku u XIII i XIV veku (Beograd, Srpska akademija nauka i umetnosti, 1974) ona se pozabavila, meu mnogim drugim problemima, takoe i pitawem prostitucije, konkubinata i seksualnih
prestupa u Dubrovniku u to doba. Rad koji se ovdje prilae samo je mali
doprinos daqem prouavawu te teme.
U Dubrovniku, kao i u drugim gradovima tog vremena, prostitucija je
bila dobro poznata. Mada nije bila slubeno priznata, u svakodnevnoj
praksi bila je tolerisana. Izmeu 1401. i 1409. glavna linost u toj aktivnosti u Dubrovniku bila je izvjesna Bogna, koja je najee nazivana opatica, opatica grenica, opatica javne kue ili Bogna od Kateleta.
Imala je mua Jurka, koji je bio optuivan zbog kraa, a sama Bogna se
alila na neke lopove koji su joj 1401. ukrali komad gvoa. U doba rata
Dubrovnika i Bosne, 1403, Bogna je bila optuena da je jedne noi, popevi se na gradske zidine, davala vatrom znakove Bosancima, da ih obavijesti kada e ih Dubrovani napasti. Iako je to bila vrlo ozbiqna optuba,
ne izgleda da je Bogna zbog toga imala bilo kakve neugodnosti. Moda dubrovaki patriciji nisu elili da izvode pred sud osobu, koja je vjerovatno o wima znala mnoge stvari, za koje su oni vie volili da ostanu tajna.
Kao mnoge druge ene iz niih drutvenih slojeva, Bogna je bila izloena fizikim napadima od strane mukaraca, ali je i sama ponekad podsticala sukobe, emu je doprinosila iwenica da je Bogna ivila u javnoj
kui. Tako su je u februaru 1406. dva ovjeka napala u wenoj kui, istukli je
i vukli za kosu, ali slijedeeg mjeseca Bogna je, zajedno sa jednim mukarcem, napala jednu svoju susjedu, vukla je za kosu i potom istukla drvenim
tapom. Oigledno Bogna nije bila privlana osoba, a usto se bavila poslom koji nije bio dobro vien ni od svjetovnih, ni od crkvenih vlasti, a
sigurno ni od velikog dijela stanovnitva.
Katelet (Castelletto) je bio poznat kao mjesto gdje su ivile prostitutke i bilo je dovoqno da se kae da je neka ena iz Kateleta da bude obiqeena kao prostitutka. Ponekad se u dokumentima to izriito kae
(n.pr. 1405, Radoslava, prostitutka iz Kateleta). Posebno se pomiwe
javna kua (postribulum), koju treba razlikovati od Kateleta. Katelet je
134

bio dio grada u kojem su stanovale prostitutke i, bez sumwe, radile svoj
posao, dok je javna kua bila zgrada u kojoj je obavqana prostitucija, ali u
kojoj je, kako izgleda, samo Bogna stanovala. Tua i nasiqa je bilo kako u
Kateletu, tako i u javnoj kui. U novembru 1407. jedna ena je bila napadnuta u javnoj kui od strane nekoliko mornara i wena glava je bila povrijeena sa prolivawem krvi.To je dovelo do intervencije wenog mua i
do velike tue. U vezi sa ovim sluajem moglo bi se postaviti pitawe uea udatih ena u prostituciji, ak sa saznawem i pristankom mua, to
nije iskqueno kao nain za siromane porodice da preive.
Napadi na ene iz Kateleta deavali su se na ulicama i u krmama,
ali izgleda da nisu bili brojniji od napada na ene u cjelini. No dolazilo
je u Kateletu do tua meu grupama mukaraca, koji su htjeli da uu u
kue prostitutki. U prvoj deceniji XV vijeka Katelet je, izgleda, postao
premalen za potrebe ivota i rada prostitutki, pa su one poele da se
ire i van tog prostora. 1409. godine dubrovaka vlada donijela je uredbu
kojom je tano ograniena zona u kojoj prostitutke smiju da ive i da rade,
a sve one koje su se nale van tog prostora morale su da se presele unutar
pomenutih granica u roku od 20 dana.
Treba, meutim, istai da prostitucija nije bila jedini problem sa
kojim su se vlasti suoavale kada je rije o ivotu ena. Napadi na druge
ene, pokuaji silovawa pa i uspjela silovawa, iako ne tako brojna kao
u Veneciji, nisu bili rijetka pojava ni u Dubrovniku i pored otrih sankcija protiv poinioca ovakvih prestupa, koje se nalaze ve u gradskom statutu iz 1272. Napadi na ene deavali su se kako u samom gradu, preteno u
duanima i tavernama, tako i van grada, na teritoriji Dubrovake Republike. Za neka silovawa imamo detaqne opise, kao i za neke grupne napade
na ene.
Najee, gotovo jedine rtve silovawa, napada i napastvovawa ena
bile su slukiwe, kako u gradu, tako i izvan wega. No treba rei da su slukiwe ponekad same bile krive za nevoqe koje su ih snalazile, jer su nou
tajno uvodile i sakrivale svoje qubavnike u kue svojih gospodara, to je,
naravno, bilo nedopustivo.
U napadima na ene uestvovali su veinom qudi iz niih drutvenih
slojeva, ali bilo je meu wima i mlade vlastele iz uglednih porodica,
ponekad ak na slubenoj dunosti. Naalost sa rijetkim izuzecima
nemamo podatke o kaznama za poiniteqe ovih prestupa, a tamo gdje nalazimo kazne, radi se o globama.

135

Dr QUBOMIRKA KRKQU

UDC 341.231(497.11)"1869"Mileti S.

SVETOZAR MILETI O USTAVU

KNEEVINE SRBIJE OD 1869. GODINE

Saetak: Jedan od najistaknutijih politiara u srpskom narodu u XIX

veku, Svetozar Mileti, je svoj politiki program formulisao rano u dve
glavne take: borbu za osloboewe i ujediwewe srpskog naroda i uvoewe
liberalnih ustanova u dravni poredak. Stoga je punu pawu posvetio unutrawem politikom razvitku Srbije, a naroito Ustavu od 1869. godine,
koji je donesen u vreme Miletieve najintenzivnije aktivnosti. U svojim
tekstovima je Mileti dao podrobnu analizu i kritiku ustavnih reewa i
politikih prilika u Srbiji, smatrajui da je wihova demokratizacija
jedan od najvanijih uslova za ispuwewe osnovnog ciqa osloboewa i ujediwewa.
Kqune rei: Svetozar Mileti, Srbija, osloboewe i ujediwewe srpskog naroda, Ustav od 1869, narodna skuptina, izborni sistem, graanska
prava i slobode, monarhija.
Miletievu ulogu u istoriji srpskog naroda i wegovog politikog ivota, wegov savremenik, sledbenik i saradnik, Giga Geri, ocenio je ovako:
Ko, dakle, hoe da ocrta i karakterie ivot i rad toga oveka, taj upravo
ima zadatak da proprati i pree celu politiki-drutvenu istoriju prekosavskog Srpstva, pa donekle i celoga Srpstva, kroz skoro punih etrdeset
godina.1
Mada je Mileti osnovne linije svoje politike misli i politike
akcije jasno obeleio jo u svojim mladim godinama, u toku srpskog po1

G. Geri, Dr. Svetozar Mileti, Uspomene i refleksije o wegovu ivotu i

radu, U Beogradu 1902, 7.

137

kreta 1848-1849. godine, a poetkom 1861. godine upeatqivo izneo u znamenitom Tucindanskom lanku, one e kao jasno artikulisan politiki
program biti formulisane u wegovim istupawima na Blagovetenskom saboru 1861. godine. Toga se programa on dosledno drao u toku svoje intenzivne i estoke politike borbe sledee dve decenije. Wegovi stavovi e
biti i temeq politikog programa prve srpske politike stranke u Junoj
Ugarskoj, Srpske narodne slobodoumne stranke 1869. godine.
Osnovne take Miletievog politikog programa mogu se svesti na dva
osnovna ciqa: ostvarewe nacionalne slobode i graanskih prava i sloboda.
On je spajao misao narodnosti i misao ustavne slobode sa modernim demokratskim ustanovama. To e u prvom broju Zastave, 9/21. februara 1866.
biti istaknuto kao wena deviza: Ustavnost, narodnost i ravnopravnost
graanska i narodna tri su boje Zastave koja se u zraku slobode vije. Postizawe ovih ciqeva, a naroito nacionalno osloboewe srpskog naroda
bilo je nemogue ostvariti samo u pojedinim zemqama gde je taj narod iveo. Tako je Mileti nacionalno pitawe Srba u Junoj Ugarskoj posmatrao
kao sastavni deo opteg nacionalnog osloboewa, a wega kao sastavni deo
Istonog pitawa, dok je u unutrawoj politici traio liberalizam i
ustavnost.2
Miletieve su ideje predstavqale prirodan i logian izraz nacionalnih i liberalnih ideja koje su jo od 1848. zavladale evropskim zemqama i
wihovim politikim pokretima. Svoje politiko uverewe je saeto izrazio u sledeem tekstu: Dve su ideje, koje danas Evropu pokreu, kao dva
pola, meu kojima se moralni svet evropski okree. Te su dve ideje: sloboda
i narodnost, naelo pravne jednakosti qudi, i pravne jednakosti naroda.
Prva je edo prologa, druga sadawega veka. Po prvom naelu graani
drave jedne na to idu, da ukinu tutorstvo dravne vlasti nad sobom, da
ili dravnu vlast sami u svoje ruke dobiju, obnavqajui je s vremena na
vreme iz svoje sredine u republikanskoj formi drave, ili da je ogranie i
kontroliu u ustavnoj monarhijskoj formi drave. Po drugom naelu narodi za tim idu, da se po krvi i jeziku, po etnografskom poloaju svom
sjedine, i po tome da dravi unutrawi oblik daju.3 Princip narodnosti,
2

edomir Popov, Svetozar Mileti i srpsko nacionalno pitawe, Nastava istorije, broj 1, godina I (1995), Novi Sad, 49-63; Isti, Srpski nacionalni program
Svetozara Miletia, u Zborniku radova Aktuelnost misli Svetozara Miletia, Beograd 1977, 33-45; Nikola Petrovi, Svetozar Mileti (1826-1901),
Nolit MCMLVIII; Vasa Staji, Svetozar Mileti, ivot i rad, Novi Sad 1926;
Fedor Niki, Sv. Mileti i German Aneli (1826-1901) (1822-1888), Radovi
(1919-1929), kwiga II, Beograd 1982, 41.
Pogled na opti poloaj u Evropi", Zastava 16. marta 1869, br. 33, Svetozar
Mileti Sabrani spisi (priredili edomir Popov i Dejan Mikavica) II/2, Zavod
za uxbenike i nastavna sredstva, Beograd 2001, (u daqem tekstu Sabrani spisi), 96.
Veina lanaka koje sadre ovi Sabrani spisi nije potpisana. U pogledu wihovog
autorstva potpuno smo se oslonili na atribuciju koju su im dali prireivai.

138

tj. reewe nacionalnog pitawa moe se ostvariti na integralan nain,

revolucionarnim putem, izvan okvira Austrije i protektorata Rusije, sa
Srbijom kao Pijemontom. U unutrawem ureewu treba da postoji jedno
liberalno i demokratsko ureewe, zasnovano na ustavnosti i demokratiji. 4
Politiku Srbije, wenih vladalaca i wenih politiara Mileti je stoga posmatrao i procewivao u funkciji ostvarewa ovih dvaju osnovnih ciqeva. Najvanije mesto u toj politici je imala ideja nacionalnog osloboewa i ujediwewa, ali je Mileti dosledno smatrao da se taj ciq ne moe
postii bez unutrawih politikih i graanskih sloboda. Narodnost i
sloboda nisu, po Miletievom miqewu, bile protivpoloene kategorije.
Narodnost je, po wemu, ovaploena sloboda svakog naroda. Otuda je pitawima ustavnosti, graanskih prava i sloboda u wegovim spisima i politikoj
delatnosti u celini posveeno vano mesto.

*
*

Posle svog stupawa na presto 1860. godine, nakon poeka svoje druge vladavine, knez Mihailo je izvrio ustavne promene donoewem niza ustavnih zakona. Oni su izmenili samo najvanije odredbe tzv. Turskog ustava,
uglavnom one koje su utvrivale poloaj kneza, Dravnog sovjeta i vlade i
wihove meusobne odnose.5 Jo za kneeva ivota se sve otrije postavqalo pitawe i isticala nunost ustavnih promena. Pred kraj kneevog
ivota je naiwen jedan nacrt ustava, iji je autor bio Radivoj Milojkovi, predsednik Apelacionog suda. Nacrt je jo tada u srpskim politikim
krugovima nepovoqno ocewen i nije ni bilo rei o wegovom sprovoewu u
ivot. Posle kneevog ubistva nastupile su velike politike promene.
Namesnitvo maloletnog kneza Milana Obrenovia je ve posle nekoliko
meseci pristupilo ustavnim promenama. 6
Razumqivo je to je Mileti ovako vanom pitawu, kakvo je bilo donoewe novog ustava u Srbiji, posvetio punu pawu. U vezi sa predstojeim
ustavnim reformama Mileti je u obimnom lanku Reforme u Srbiji
istakao da su one neophodne. Napomiwe da je i sam knez Mihailo uviao
4

5
6

Istono pitawe, Srpski dnevnik, 13. avgusta 1863, br. 174, 18. avgusta 1863, br 176,
20. avgusta 1863, br. 177, 25. avgusta 1863, br 179, 27. avgusta 1863, br. 180, 1. septembra 1863, br. 182, 5. septembra 1863, br. 184, 8. septembra 1863, br. 185, 14. oktobra
1863, br. 188, Sabrani spisi, I, Beograd 1999, 448; Srbija, Sabrani spisi, I, 498;
Vasiq Popovi, Istono pitawe, Istorijski pregled borbe oko opstanka
Osmanlijske carevine u Levantu i na Balkanu, Beograd 1996, 182.
Slobodan Jovanovi, Druga vlada Miloa i Mihaila, Geca Kon, Beograd, 101.
Jaa M. Prodanovi, Ustavni razvitak i ustavne borbe u Srbiji, Geca Kon, Beograd, b. g, 150, 161-185.

139

neophodnost reformi u dravi, ali ih nije sproveo jer nije, po izjavi jednog lana vlade u toku rasprava u Svetonikoqskom odboru, bio siguran da
e mir potrajati deset godina, koliko je po wegovom miqewu bilo neophodno da se dravne ustanove razviju i utvrde. Meutim, Mileti izostanak ustavnih reformi za vreme Mihailove vladavine pripisuje vie vladajuoj koteriji, koja je nastojala da se odri na vlasti, a ne samom knezu.
Da bi srpski narod i drava mogli spremni doekati trenutak ostvarewa velikog ciqa koji stoji pred wima, nuan je razvoj demokratskih
dravnih institucija: Treba narod srpski ba za predstojei veliki boj i
duhovno oruati, a zato nisu danas dovoqne samo gusle, nego se itu i slobodoumne ustanove, koje su dostojne naroda, koji je gotov za slobodu krv
svoju proliti, i ivot rtvovati. Ne nadima se grud tako, ne leti se tako
slatko u opasnost smrti, ako se ide sa straom, da bi i sama pobeda samo ime
tiraniji promenila. U Srbiji, posle unitewa rezultata Svetoandrejske
skuptine, skuptina nema nikakvu vlast, sve je u rukama kneza, Saveta i
neodgovorne vlade. to se tie slobode tampe, u celoj Evropi nema cenzure, izuzev u Rimu, Carigradu i Beogradu. ak i u Rusiji pisac ima mogunost da neto tampa pored cenzure, bez svoje odgovornosti, ili bez cenzure, a na svoju odgovornost. Istie da je krajwe vreme da se pristupi
reformama.7
U obimnom lanku sa istim naslovom Reforme u Srbiji Mileti je
podrobno razradio najvanija ustavna pitawa. U jednoj ustavnoj dravi,
tri su najvanija pitawa ustavnog karaktera: dravna vlast, weno ustrojstvo i delokrug, politika prava graana koji ine dravnu vlast ili u
woj uestvuju i qudska prava graana. Mada je Srbija monarhija, Mileti
je na poetku naglasio sledee: Mi ne moemo priznati, da je dravna
vlast izvorno vlastito pravo jednog oveka, i u nasqednoj monarhiji jedne
porodice. Izvor je dravne vlasti, dravnog suverenstva ukupnost graana, narod u svom politinom organizmu, koji vrewe svoga prava, vrewe
dravne vlasti osobenim organima pojedinim linostima, u granicama
osnovni zakona, tj. ustava, i u granicama prirode i opredeqewa drave i
qudi slovom ili delom poveriti moe.8 Ovakvom definicijom je Mileti
pokazao da je pristalica kole prirodnog prava i da narod, a ne monarha
smatra za nosioca dravne suverenosti.
U okviru predstojeih ustavnih reformi, najvanije mesto ima zakonodavna vlast. Mileti je posvetio u lanku veliku pawu zakonodavnoj
vlasti, strukturi narodnog predstavnitva i wegovoj nadlenosti. U
opirnom izlagawu o strukturi narodnog predstavnitva, iznosei razliite teorijske poglede na ovo pitawe i uporedni pregled stawa u ustavnom

7
8

Reforme u Srbiji, Zastava, 30. marta 1869, br. 39, Sabrani spisi II/2, 109-112.
Reforme u Srbiji, Zastava, 6. aprila 1869, br. 42, 9. aprila 1869, br. 43 i 11. aprila 1869, br 44, Sabrani spisi II/2, 116-133.

140

poretku evropskih i drugih drava, on iznosi svoj stav zastupajui prednost jednodomne narodne skuptine.
Iznosei detaqno stavove pojedinih lanova Svetonikoqskog odbora
koji su se zalagali za dvodomno narodno predstavnitvo, Mileti pobija
sve argumente koji su isticani u prilog takve strukture narodne skuptine i obrazlae svoj stav: Uopte, teorija o, ,ravnotei vlasti' lana je, i
u praktici neizvediva; uvek e teite dravne vlasti biti na jednoj ma
kojoj strani, ili na strani monarha, ako je odgovornost vlade lana, ili
vladavina neparlamentarna, ili na strani narodnog predstavnitva u dolwem domu, ako je odgovornost vlade istina, i vlada parlamentarna; najmawe
je pak gorwi dom u stawu da bude, to vele, ,jeziac na vagi'. Gorwi domovi
ve danas u Evropi kao mumije izgledaju ne izuzimajui ni sam engleski, i
ne vidi se, da su ivi, povlae se kao senke preko politine pozornice, i u
novijim dravama vie su iz modee postali, to su taki ovde i onde; gde je
bar istorijskog zaetka i smisla imalo, ili u interesu ,uobraene ravnotee dravni vlasti, koja ustvari i ivotu ne postoji. Mileti je jasno
uoio koji su motivi rukovodili zastupnike uvoewa dvodomnog predstavnitva: da se obezbedi da u wega uu predstavnici inteligencije, a ne
samo seqatva. On smatra da to nije dovoqan razlog da se uvodi dvodomno
predstavnitvo. Treba iznai zakoniti nain koji e obezbediti da i
inteligencija bude predstavqena u narodnoj skuptini. Kao jo jedan
argument protiv ovakvog reewa navodi da bi se tako uvodile klase i
kaste u narodu: najedanput nalo bi se zakonodavstvo, koje bi nasqedne
senatorije zavelo. 9
Mileti je veliku pawu posvetio izbornom sistemu. Zaloio se za
opte pravo glasa i neposredne izbore. Neprihvatqiv je, po wegovom miqewu, predlog da pravo glasa imaju samo stareine zadruga. Istinito
narodno predstavnitvo podrazumeva neposredne izbore, samo se neposrednim izborima podrava i krepi svest o politinim pravima i dunostima. Sporno je i u drugim dravama razliito ureeno pitawe pasivnog
izbornog prava za inovnike. Iznosei argumente za i protiv mogunosti
da inovnici budu birani za narodne poslanike, Mileti zakquuje da bi
ipak bilo celishodno da oni to pravo dobiju.
Raspravqajui o nainu kako da se inteligenciji obezbedi zastupstvo u
narodnoj skuptini, Mileti istie da bi se odgovarajue zastupawe svih
drutvenih slojeva u narodnoj skuptini najdelotvornije obezbedilo kada
bi bile uvedene slobodne ustanove: javnost, sloboda tampe, sloboda skupova i zborova. Poto je veliki broj lanova ustavnog odbora izrazio svoje
sumwe da e narod na izborima i daqe zaobilaziti inteligenciju, on razmatra nain na koji bi se ovo predstavnitvo moglo obezbediti: tako to
e vladalac imenovati odreen broj lanova skuptine, uvoewe virilnih
9

Jaa M. Prodanovi, nav. delo, 167; Slobodanka Stojii, Ustavni razvitak

Srbije 1869- 1888, Leskovac 1980, 12.

141

poslanika, ili pak narodni izbor. Mileti procewuje da je narodni izbor

jedino prihvatqivo reewe, tako to bi se utvrdio broj takvih poslanikih mesta u birakim srezovima. Najpogodniji broj bi bio etvrtina skuptine.
Pored redovne narodne skuptine treba da postoji i izvanredna, takozvana velika narodna skuptina. Mileti raspravqa i o procesu donoewa i promene ustava. U pitawima ustavnog ureewa mogu odluivati dve
vrste ustavotvornih organa. O obliku vladavine, monarhiji ili republici,
odluuje sav narod putem referenduma. Za ureivawe drugih ustavnih pitawa, kao to su odnosi pojedinih faktora i organa dravne vlasti, po naelima usvojene dravne forme, bilo bi dovoqno odluivawe u zakonodavnom telu, kvalifikovanom troetvrtinskom ili dvotreinskom
veinom. U Srbiji je dovoqno da postoji jedan organ za odluivawe o obema
kategorijama ustavnih pitawa, s tim to bi pored redovne postojala i velika narodna skuptina, dva ili tri puta vea od obine redovne skuptine. U wenu nadlenost bi spadalo: ustanovqewe dravne forme10, izbor
vladaoca, postavqawe namesnika i starateqa maloletnom knezu, ustanovqewe naina vladavine, i potom ustrojstvo vrhovne zakonodavne, izvrne i
sudske vlasti, utvrewe ustanova koje su garancija ustava, obezbeewe
osnovnih qudskih i graanskih prava, promene svega toga, tj. promena ustava, promena dravnih granica, odobrewe dugoronih dravnih zajmova iji
bi rok isplate prevazilazio vreme obinog perioda zakonodavnog tela, i
proglas napadakog rata. Ova izvanredna skuptina bi se sazivala po potrebi, onda kada to odlui redovna skuptina ili vladalac.
Skuptina se bira na tri godine, a redovno se saziva svake godine u
odreeno vreme. Vanredno sazvana skuptina nee spreiti redovni godiwi saziv skuptine. U narodnoj skuptini treba da bude obezbeena
javnost i potpuna sloboda govora. Linost narodnih poslanika treba da
bude zatiena poslanikim imunitetom.
Mada je naelno bio protiv postojawa dva doma u narodnom predstavnitvu, Mileti ne odbacuje mogunost da takvo reewe bude ipak usvojeno.
U tom sluaju on daje svoje miqewe o gorwem domu, savetu, ukoliko bi
on u nekom obliku opstao. Protivan je postojawu stalnih savetnika, kao
tela koje bi pripremalo zakonske predloge, jer smatra da ne treba da doe
do meawa zakonodavne funkcije sa administrativnom, makar ona bila
samo konsultativna. Pored toga, to je suvie skupa ustanova za zemqu malu
kao to je Srbija, koja pored kneza, ministara, etiri arhijereja, dva velika suda, 17 naelnika, 17 okrunih sudova, osim Beograda izdrava i birokratski aparat, svetenike, uiteqe, vojsku, sve na 1000 kvadratnih miqa
i jedan milion i neto stanovnika. Izneo je i niz drugih primedaba na
ustanovu saveta kao gorweg doma, imajui u vidu mogunost da wegovi
10

Pod dravnom formom Mileti podrazumeva ono to se u savremenoj teoriji

prava naziva oblik vladavine; monarhija ili republika.

142

lanovi budu imenovani ili izabrani. Mada je bio protiv ove ustanove,
Mileti ipak zakquuje da je boqe reewe izborni gorwi dom.
Krajem maja, kada je Velika narodna skuptina radi donoewa ustava
ve bila sazvana, napisao je Mileti lanak Je li potreba da se Srbiji da
nov ustav?11 Na ovo pitawe dao je pozitivan odgovor, istiui da Srbija u
stvari i nema ustav. On naglaava da Ustav ima da izrazi svest naroda o
sebi samom, kao o drutvu slobodnih qudi, ima da opredeli opte osnove
po kojima e se donositi, primewivati i izvravati zakoni u zemqi, i da
osveta onu zajedninu oseawa, misli, uverewa i tewa, to se tove duh
naroda, da bude, takorei, spoqawi oblik u kom se izjavquje voqa svoji
slobodno udruenih, opta voqa. Ustav ne stvara prava i vlast; on samo
ujamuje prirodno pravo oveka, i oznauje u kojoj formi da se izvruje
vlast, kojoj je jedini izvor drutvo slobodnih qudi. Ne moe se prihvatiti da je turski Hatierif od polovine meseca evala 1254. (decembra
1838), tzv. Turski ustav pravi ustav, jer ...zdrava svest o pravu ne moe
primiti za ustav Srbije akt koji je izvan Srbije napravqen, o kome narod
srpski ni veao nije, a kamoli da bi on bio izraz opte svesti i voqe
narodne.
Ako se tako shvati priroda ustava, ustav koji treba doneti nee biti
nov nego prvi. Donoewe ustava e tako znaiti i emancipaciju od turske
vrhovne vlasti i izraz dravne samostalnosti. Donoewem ustava Srbija
treba da dokae da je punoletna, da je dorasla za samostalnost i slobodu.
Ustav treba da donese Velika narodna skuptina potpuno samostalno, jer
je ona izraz narodne suverenosti. Dakle, zakquuje Mileti odgovor na
pitawe treba li da Srbija donese novi ustav: Ne ,nov, nego prvi pisani
ustav za kneevinu Srbiju pozvani su oni, kao predstavnici naroda suverena, da donesu. Ne da prima predloge spremqene mimo naroda i protivne
prirodnom pravu drutva slobodnih qudi, nego da sama diktira naela
koja e izraavati pravo i delo to treba da budu izraeni u jednom aktu,
pa da se taj akt ustavom nazvati moe, to je poziv velike skuptine. To
pravo jest opta voqa ili narodno gospodarstvo, suverenstvo; to delo jest
nain i pravac upotrebqewa i izvrivawa narodnog gospodarstva, ili
forma vlade.
Mileti je u ovom lanku kritikovao jednu odredbu u aktu kojim je sazvana Velika narodna skuptina: da e ustav vaiti kada ga namesnici
kwaeskog dostojanstva potvrde. On smatra da se ova fraza ne slae sa
dostojanstvom suverenog naroda. Narod je jedini suveren, a velika narodna
skuptina koja je izraz te suverenosti odgovorie svome zadatku jedino ako
ustav donese sasvim nezavisno. Prema tome, ustav e vaiti od onog asa
kada ga slobodno izabrani i nezavisni predstavnici naroda potpiu. Da
neko izvan zakonitog narodnog predstavnitva potvruje osnovni zakon
11

Je li potreba da se Srbiji da nov ustav?, Zastava, 27. maja 1869, br. 63, 9. Sabrani
spisi II/2, 181-184.

143

zemqe, bilo bi gaewe narodnog suvereniteta, titrawe sa narodnim predstavnitvom, izigravawe ustavnosti, izdajstvo prava, slobode i ponosa
srpskog. Slobodna narodna skuptina jedina je ovlaena da d Srbiji
ustav, i samo ustav koji bude izraavao optu voqu naroda, moi e pravno
vaiti za Srbiju. Namesnici e svoju dunost najboqe ispuniti, ako obezbede da izbori narodnih poslanika budu sasvim slobodni, te da tako Velika
narodna skuptina samostalno i nezavisno izrazi optu voqu naroda.

*
*

Ustav je donela Velika narodna skuptina odrana u Kragujevcu 29.

juna 1869. godine. S obzirom na to da je donesen u vreme vladavine
namesnitva, esto se naziva i Namesniki ustav. 12
Svoje miqewe o Ustavu, odnosno wegovu kritiku, Mileti je saoptio neto docnije. On navodi da to nije uinio ranije, jer je donoewe
ovog ustava osporavano od Turske, te nije hteo da svojom kritikom na neki
nain stane na tu stranu. Pored toga, oekivao je da se donesu organski
zakoni, a trebalo je da oni podrobnije razrade ustavne odredbe. Istie da u
ustavu ima mnogo dvosmislenih, tamnih i dvoumnih taaka i da je
prosto naikan klauzulama da e se pojedina pitawa regulisati zakonom, te su mnoga ustavna reewa zavisila od organskih zakona, koji ine
duu ustava. Od duha i pravca vlade i sistema uprave je zavisilo kojim e
se pravcem u primeni ustava poi. Povod da se izrekne kritika je bio akt o
preustrojstvu Saveta. Mileti je zakquio da ovaj akt jasno pokazuje duh i
karakter vlade, podrazumevajui pod wom namesnike, koji u Srbiji zapravo
vladaju, dok su ministri samo izvriteqi wihove voqe. Savet je smatrao
za suvian deo drave mainerije, oznaava ga s jedne strane kao
invalidski dom otputenih ministara, visoki zvaninika, i sami regenta, a s druge strane kao tit vladini zloupotreba. Na kraju se najavquje
niz lanaka koji e se baviti novim srpskim ustavom. 13
U lanku Crna Gora i vlada u Srbiji Mileti je napomenuo da unutrawe stawe u Srbiji nije pohvalno, ali su spoqawe okolnosti takve da se
o wemu mora govoriti. Mileti istie da svi Srbi imaju pravo da izriu
svoju kritiku srpske politike, onda kada se radi o stvarima koje se tiu celog Srpstva, kao to je osloboewe i ujediwewe srpskog naroda u Turskoj.

12

13

Jaa M. Prodanovi, Ustavni razvitak i ustavne borbe u Srbiji, Geca Kon, Beograd, b. g, 203.
Nov savet u Srbiji, Zastava, 17. septembra 1869, br. 110, Sabrani spisi II/2, 254255; Dragoslav Jankovi, Raawe parlamentarne demokratije, Politike stranke u Srbiji XIX veka, Beograd 1997, 123-127.

144

Mi smo s ove strane Save sami razmazili Srbiju, nazivajui je ,zenicom

oka Srpstva, pa otuda bojazan da kako to u Srbiji dirnemo, da ne dirnemo
u ,zenicu oka srpskog. U ovom lanku on pomiwe jedno vano pitawe
ustavnog ureewa, o kojem je i kasnije pisao: nasledstvo kneevskog prestola u Srbiji. Podseajui na sporazum izmeu kneza Mihaila Obrenovia i
Nikole Petrovia, on ukazuje da bi u sadawim prilikama bilo umesnije
otvoriti mogunost da srpski presto nasledi knez Nikola, nego Nikolii
i Bajii.14 Mileti napomiwe da ovo govori s monarhijskog, inae nama ne
neprikosnovenog gledita.15 Monarhijsko ureewe je Mileti, mada ipak
uzdrano, doveo u pitawe i u lanku Srbija i srpski narod: Neemo, da
ispitujemo, da li se dinastija iole moe sloiti sa pravom slobodom, sa
slobodnim razvitkom i napretkom naroda, dopustiemo, da ima momenata,
gde je Monarhija takozvana ,kotva' drave usled bure raspaqene strasti,
ali su za ovo dovoqne prerogative, koje vladateq u Monarhiji po postojeoj nauci i praksi u ustavnim dravama po sebi ima, niti je potreba naroda
i drave, i spoqawe misije Srbije, da utemeqewe i jainu dinastije za
poglavito, i skoro iskquivo naelo svoje dravne politike smatra.16 Sasvim jasno i otvoreno pak, Mileti je svoje stanovite o obliku vladavine
izrekao u lanku Srpska slobodwaka stranka: Mi otvoreno ispovedamo, da smo za republiku, ne samo u naelu, nego i u ivotu; ispovedamo, da
je monarhijsko naelo poricawe suverenog narodnog prava, i poniewe
naroda; da donde ne moe i nee biti napretka u svetu, i narodu, dok god se
mawina u ime svoji interesa, a esto ni ta ne, nego nekolicina svakovrsni
sebiwaka i nevaqaca moe za kumir monarhije zakloniti, i monarha na to
upotrebiti, da svojim ,veto (ne dam) itava pokoqewa u svom svekolikom
napredovawu zaustavi, ta vie, da i krv i blago itava pokolewa moe na
oltaru svoje sujete ili svoga interesa rtvovati to mi ispovedamo. 17
U lanku Srbija izmeu Rusije i Crne Gore, napisanom pred Uskrs
1871. godine, Mileti je ponovo pokrenuo pitawe konanog osloboewa.18
Za to je neophodna odluka srpskog naroda, jer dok u narodu ne bude postojalo jednoduno uverewe da je osloboewe i ujediwewe srpstva u wegovom
interesu, dotle e se vlada izgovarati, pozivajui se na ravnodunost naroda. Meutim, da bi se mogla povesti akcija, nuna je sloga u zemqi i po14

15
16
17
18

Nikoli i Baji, ugarski dravqani, muevi keri Miloa Obrenovia. lan 10

Ustava glasi: No ako bi sadawi Kwaz Milan bez mukog potomstva preminuo,
onda prelazi nasledstvo prestola srbskog na muke potomke Kwaza Miloa od
keri wegovih, tako, da narod srbski od ovih potomaka bira sebi za naslednog Kwaza, onoga, koga nae da je najdostojniji. (Ustavi Kneevine i Kraqevine Srbije
1835-1903, Beograd 1988, 92.)
Zastava, 14. januara 1870, br. 5, Sabrani spisi II/2, 385, 387.
Zastava, 12. aprila 1870, br. 43, Sabrani spisi II/2, 450.
Zastava, 9. avgusta 1870, br. 92, Sabrani spisi II/2, 496.
Srbija izmeu Rusije i Crne Gore, Zastava, 28. marta 1871, br. 37, Sabrani spisi
II/3.

145

litikim krugovima. Vlada ne samo da to nije postigla, nego namerno podstie neslogu meu politikim strankama. Ustav daje svu vlast knezu i
vladi, a skuptina je poniena do pukog orua izvrne vlasti. Ne postoji
sloboda tampe.
U veoma opirnom tekstu pod naslovom Srbija Mileti je analizirao stawe u Srbiji.19 Izneo je i svoje miqewe o najvanijim ustavnim
pitawima. Kritikovao je mnoga reewa postojeeg ustava, u prvom redu
ureewe zakonodavne vlasti i nepotpunu ustavotvornu vlast narodne skuptine i ogranieno buxetsko pravo, pitawe politike odgovornosti ministara, strukturu narodne skuptine, regulisawe graanskih prava i sloboda i wihove ogranienosti, a naroito slobode tampe, o emu veoma
detaqno raspravqa.
U Srbiji nema slobode, javnog zbora i dogovora, nema slobode tampe.
Nema opozicije, jer imati drugo miqewe nego vlada znai biti buntovnik, razara drutvenog mira i dravnog poretka. Vlada sama usauje graanima takvu misao u glavu, te onda nije ni udo to nema javne opozicije,
nego se prave tajne zavere. Politiko novinarstvo je na najniem stupwu,
naroito moralnom.
Mileti je na poetku istakao jednu iwenicu, koju je oznaio kao
otvorenu ranu na dravnom telu Srbije preterano brojnu birokratiju.
Narod se podelio na one, koji plaaju, i one koji od plate ive. Srbija je
takorei domen, spahiluk, za izdravawe inovnika. Stvorena je neka forma birokratskog feudalizma koji cveta u Srbiji. Najvei deo inteligencije je u dravnom aparatu. Reklo bi se da u Srbiji sve postoji radi inovnika zakon, ustav, pa i sam knez. Izlaz je u tome, da se u Srbiji obrazuje
stranka, koja e biti nezavisna od vlade, koju e initi graani sa korenom
u narodu, sastavqena od struwaka koji ne zavise od vlade, trgovaca, zanatlija i zemqoradnika i koja e vladu moi kontrolisati. inovnici,
koji zavise od vlade, nikada ne mogu u odnosu na wu biti samostalni ni
kritini.
Zbog toga su po ustavu pravobranioci iskqueni iz narodne skuptine,
u kojoj se najvie raspravqa ba o onome za ta su se oni obrazovali. To
ne postoji u drugim zemqama, i time je pravobraniocima nanesena i nepravda i sramota.20

19

20

lanak je objavqen u Zastavi u pet nastavaka, septembra 1871, a 1872. u Letopisu

Matice srpske, u svesci 114, str. 78-113 pod naslovom O ustavu i ustanovama u
Srbiji, kao i u Svetozar Mileti, Sabrani spisi II/3, 278-306.
lan 48 ustava glasi: inovnici, i oni, koji u red inovnika spadaju, kao: penzioneri, oni, koji primaju kakvo izdravawe iz dravne kase, ili koji ulau u fond
udoviki, a isto tako i pravozastupnici (podv. Q. K. ) ne mogu biti za poslanike
narodne izabrani; a oni koje Kwaz bira, mogu se uzeti iz sviju redova graanstva.
(Jaa M. Prodanovi, Ustavni razvitak i ustavne borbe u Srbiji, Geca Kon, Beograd, b. g, 191).

146

Na poetku svoje rasprave Mileti je analizirao konkretna ustavna

reewa, polazei od osnovne iwenice da je Srbija ustavna monarhija,
stanite, na koje je narod u Srbiji ma iz kakvi razloga stao. U ovom delu
on raspravqa o bitnom pitawu ko je nosilac dravnog suvereniteta, vladalac ili narod. Odgovor na ovo pitawe namee i razliita reewa. Ustav
nesumwivo smatra vladaoca za izvor i glavnog inioca dravne vlasti ( 3
Ustava).21 I u onim ustavnim monarhijama, koje polaze od istog naela o
vlasti monarha, ipak sabor ili skuptina imaju pravo inicijative, pravo
da pored monarha podnose samostalno zakonske predloge. To je minimum,
koji se mora obezbediti da bi se moglo tvrditi da je narodno predstavnitvo delajui inilac u zakonodavstvu i da ono moe pokretati reforme. To je neophodan kriterijum, merilo najmaweg, neophodnog stupwa ustavnosti, da bi se o ustavnosti uopte moglo govoriti. U onim monarhijskim
ustavima, gde se narod smatra za izvor i delajui inilac dravne vlast,
monarh moe samo dva puta odrei sankciju zakonskom predlogu zakonodavnog tela.
Drugo vano pitawe je buxet. I ono je odredbama ustava ogranieno (
64 i 65). Buxetsko pravo je i sa materijalne i sa politike strane najvanije pravo naroda i wegove skuptine, i u mnogim prilikama weno jedino
zakonito oruje, kojim se brani, i moe da odbrani od rave vlade. Pravo
Narodne skuptine, porez, danak, uopte finansijska sredstva vladi odrei, veli Mileti, smatrano je i smatra se za stvarni paladijum ustavnosti i narodne slobode onako isto, kao to joj je slobodna tampa duhovni
paladijum. I drugo pravo skuptine, pravo zaduewa drave je proreetano ustavnim reewima.
U ustavnim monarhijama vladalac vri svoja prava putem ministarstava, koja su odgovorna ne samo wemu nego i narodnoj skuptini. On ima preimustvo da postavqa organe vrhovne uprave, koji posle odgovaraju za
vladaoevo uee u zakonodavstvu i u sistemu uprave. Ustav u Srbiji nije
stvorio uslove za parlamentarnu vladavinu. Ministri moraju biti odgovorni ne samo za krivina dela kao po 101 Ustava, nego uopte za ono to
se zove loom upravom (Missregierung), makar i ne postojala krivina,
koristoqubiva, sebina, nego i dobra namera. U tome se sastoji politika,
parlamentarna odgovornost koja povlai posledicu da i vlada, bez posebnog ustavnog opredeqewa, mora biti parlamentarna. U zakonu o ministarskoj odgovornosti nema politike odgovornosti, koja je mati parlamentarne vladavine, nego samo krivine odgovornosti ministara. Tamo gde
nema politike odgovornosti vlade ne moe biti govora o ustavnosti vla-

21

Kwaz je poglavar drave, i, kao takav, ima sva prava dravne vlasti, a izvruje ih
po opredeqewima ustava. Wegova je linost sveta i neprikosnovena. (Jaa M.
Prodanovi, Ustavni razvitak i ustavne borbe u Srbiji, Geca Kon, Beograd, b. g,
186).

147

davine. Uslovi pozivawa ministara na odgovornost su takvi, da je ona

svedena na najmawu moguu meru.
Govorei daqe o strukturi narodne skuptine i o izbornom sistemu,
Mileti je ponovio svoju ocenu da je uskraivawe izbornog prava pravozastupnicima i nepravda i sramota. Otro je kritikovao i nepostojawe poslanikog imuniteta. Nije dovoqno obezbeena ni javnost skuptinskog
rada.
U pogledu graanskih prava i sloboda, Mileti je procenio kao nepovoqno reewe to to je ove ustavne odredbe trebalo da razrade posebni
zakoni. Pored toga, 38 omoguuje da u sluaju preke opasnosti za javnu sigurnost vlada moe na neko vreme obustaviti pravo line slobode 27,
nepovredivosti obitalita, 28, 32, slobode govora i peatwe i 111,
odnosno nadlenosti suda. Nije ak ni utvreno da takve mere opredequje
skuptina, ili da se pred iduom skuptinom te mere moraju opravdati.
Ustavnost ustava karakterie i to to vojska ne polae zakletvu na
ustav.
U pogledu procedure promene ustava Mileti zakquuje da su opredeqewa ustava dala preveliku ulogu vladaocu, s obzirom na to da treinu
poslanika postavqa knez.
Veliku pawu u svojoj analizi i kritici Ustava Mileti je posvetio
slobodi tampe. Vaqan zakon o tampi, po wegovom miqewu, zahteva da
izdavawe i ureivawe bilo kakvih, pa i povremenih spisa, asopisa, ili
politikih listova ne treba da zavisi od koncesije, tj. doputewa vlasti,
nego da bude dovoqna prosta prijava; da nema kaucije; da je odgovornost lina i u prvom redu ograniena na urednika lista ili pisca teksta; da nema
uzapewa i konfiskacije, preski (tamparskih) proizvoda i suspenzije
(obustave) i supresije (unitewa) lista; da za presu (tampu) vae opti
krivini zakoni i da sudi porota.
Zakon o peatwi u Srbiji zavodi sistem prijave, ali je ograniava tako
to prijaviteq mora da eka da vlast izda uverewe da je ispunio zakonske
uslove. Poto nije propisan rok u kojem je vlast duna da izda uverewe, to
joj daje mogunost da nepoeqnim prijaviteqima otee postupak.
Pravi kriterijum slobode tampe je to da nema uzapewa, konfiskacije
tamparskih proizvoda, a naroito suspenzije i supresije periodinog
lista. Gde oni postoje, nema govora o slobodi tampe. Sloboda, a naroito sloboda govora, bilo ivom reju, bilo putem tampe, to je najprirodnije, najsvetije pravo oveka, jer razum, i govor oveka ovekom prave, i
bez slobode govora, i meusobnog saoptewa misli ne bi bilo ni napretka,
ni usavrewa qudskog.
Zakon o peatwi nije obezbedio ovu sutinsku graansku politiku
slobodu. lan 46 je glasio: Ako se novine ili povremeni spisi tako ureuju, da se u wima stalno i u neprijateqskom duhu napadaju i izopaavaju
dela dravni vlasti, ili se uopte tako ureuju, da postanu ubitane za
javni mir i poredak, ministar unutrawih dela, posle dve opomene na
148

pismeno izdate dotinom uredniku, moe takvim novinama ili povremenim

spisima obustaviti izlazak do na tri meseca. Mileti je konstatovao da je
ova odredba preuzeta iz Bahove22 preske uredbe, a da je slino reewe
postojalo i u Francuskoj za vreme vladavine obaju careva. Ova jedna
odredba je dovoqna da obezvredi sve druge proklamovane slobode.
Sledee vano pitawe, vezano za slobodu tampe, je pitawe suewa za
tamparske krivice. Zakon o peatwi u Srbiji upuuje na opti krivini
zakon. Ovaj pak nabraja toliko krivinih dela i prestupa u oblasti tampe, sa tako strogim kaznama, da to ne moe postojati ni po nauci, ni u ivotu u jednoj liberalnoj i ustavnoj dravi. Wegove su odredbe stroe ak i
od drakonskog maarskog zakona o tampi. Posebnu teinu ovim odredbama
daje postupak suewa. Tamo gde je porota najnunija, we nema a sudije sude
po krivinom postupku. Strana tampa zavisi u potpunosti od dobre voqe
ministra unutrawih poslova, koji u svako doba moe zabraniti prelazak
u Srbiju, ili uzapivati pojedine brojeve.
Govorei o porotnom sudu Mileti napomiwe da je wegovo postupnouvoewe nagoveteno u lanu 117 Ustava. On obrazlae potrebu da se
uvede porota, ne samo za proste zloine, nego i za politike, a naroito
tamparske parnice, jer bez porote je i vea, a kamoli onako kao u Srbiji
skuena sloboda tampe puka opsena, tavie klopka za spisateqe, a
naroito za publiciste.

*
*

Mada je Mileti u poetku vladavine Namesnitva gajio nadu da e ono

pristupiti politikim reformama, on je ubrzo bio pokoleban u toj nadi.
Posle izvesnog vremena Mileti je i prema politici Namesnitva zauzeo
kritian i opozicioni stav, kao i ranije prema knezu Mihailu.23 Dolo je
do razlaza izmeu Vojvoana i liberala u Srbiji, koji se vie nisu slagali
u oceni unutrawe politike Srbije. Slobodan Jovanovi je osnovne
Miletieve zamerke namesnikom reimu video u sledeem: prvo, on nije
verovao u iskrenost namesnikog liberalizma, imajui tu kao dokaz u
prvom redu Ustav od 1869. godine i wegova reewa ureewe zakonodavne
vlasti, slobodu tampe, zakon o odgovornosti ministara. Mileti je namesniku ustavnost ocewivao kao lanu ustavnost, a namesniki liberalizam

22

23

Aleksandar Bah, austrijski ministar unutrawih poslova, po kojem je doba

potpunog centralizma i apsolutizma u Austriji (1851-1860) dobilo naziv Bahov
apsolutizam.
Slobodan Jovanovi, Vlada Milana Obrenovia, kwiga prva (1868-1878), Beograd
1926, 49.

149

kao lani liberalizam. Drugo, on se nije slagao sa namesnikom spoqnom

politikom. Imao je utisak da se Namesnitvo potpuno odvojilo od Rusije i
podredilo austrijskom, odnosno maarskom uticaju. inilo mu se da Namesnitvo interese Srbije stavqa iznad interesa srpstva. On pak smatra da
ne lei spas Srpstva u Srbiji, nego spas Srbije u Srpstvu. 24
Mileti je u svojoj kritici Ustava od 1869. godine, kao uostalom i prema politici Srbije u celini, polazio uvek od toga koliko je ta politika
bila u funkciji ostvarewa osnovnog ciqa, za koji je on smatrao da je ona
predodreena da ostvari osloboewa i ujediwewa srpskog naroda. Smatrajui od poetka da je ostvarewe toga najvieg ciqa mogue i neraskidivo
povezano sa uvoewem slobode i demokratije u politiki sistem srpske
drave, posvetio je punu pawu unutrawim politikim prilikama u
Srbiji.
U vezi sa donoewem novog, ili kako je on smatrao, prvog ustava u Srbiji, on je kritiki, podrobno i struno analizirao wegova reewa. Pozitivno je ocenio, pre svega, samo donoewe Ustava, jer je taj akt video kao
izraz nezavisnosti od Turske budui da ga je Srbija donela samostalno, bez
obzira na svoj jo vazalni poloaj. Meutim, ve u nainu na koji je Ustav
donesen, Mileti je uoio izvesne mawkavosti, koje su umawivale puno
suvereno pravo skuptine izabrane od naroda da donese ovaj najvii pravni akt.
to se tie same sadrine Ustava, Mileti je o veini najvanijih
wegovih reewa imao nepovoqno miqewe. Sve ono to e pedesetak godina docnije, sa gotovo istovetnim formulacijama i Slobodan Jovanovi
oceniti kao mane ovoga ustava, Mileti je u svojoj analizi ustavnih reewa detaqno i obrazloeno izneo neposredno posle donoewa Ustava i u
toku nekoliko sledeih godina. To je, pre svega, sama struktura narodne
skuptine i izborni sistem. Daqe, ono to je nesumwivo bilo najbitnije,
delokrug i nadlenost narodnog predstavnitva, u prvom redu neravnopravnost narodne skuptine i kneza u najvanijoj funkciji dravne vlasti zakonodavstvu. Narodna skuptina nije imala pravo zakonodavne inicijative, koje pripada knezu, to mu je davalo znaajnu prevagu nad
skuptinom. Drugo vano pravo skuptine, buxetsko pravo, takoe je bilo
ogranieno. Buxetsko pravo predstavqa najefikasniju polugu uticaja narodne skuptine na vladu, koja joj je ovakvim reewem uskraena. Pored
toga, Ustav nije omoguavao politiku odgovornost ministara, te tako nije
stvorio pretpostavke za parlamentarnu vladavinu. Drugi vaan segment
ustavne materije, graanska prava i slobode, Mileti je takoe negativno
ocenio zakquivi da ustav ne garantuje najvanija graanska prava, pre
svega slobodu tampe, kao najvaniji uslov slobodnog, demokratskog

24

Slobodan Jovanovi, Vlada Milana Obrenovia, kwiga prva (1868-1878) , Beograd

1926, 135-139.

150

politikog ivota, i neophodnu polugu i sredstvo delovawa politikih

inilaca.
Kao svoje osnovne principe demokratskog ustavnog poretka Mileti
naglaeno istie suverenost naroda, to je podrazumevalo davawe prednosti republikanskom obliku vladavine, demokratske izbore i potpuna prava
narodne skuptine zakonodavnu vlast i buxetsko pravo, kao i politiku
odgovornost ministara. Tako se zalae i za puna graanska prava i slobode, lina i politika, meu kojima je naroito veliku pawu posvetio
slobodi tampe.
Mada je dosledno smatrao da je glavnu, sudbonosnu ulogu koju Srbija ima,
da kao Pijemont povede borbu za srpsko osloboewe i ujediwewe, nemogue
ostvariti bez unutrawih politikih sloboda, Mileti je ipak, kao pragmatian politiar, bio spreman da prihvati i neke ustanove i reewa koja
naelno nije odobravao i da u odreenom trenutku da prednost oslobodilakoj misiji Srbije. U tom smislu je bio karakteristian wegov stav
prema monarhiji.

LJUBOMIRKA KRKLJU Ph. D

SVETOZAR MILETI UPON THE CONSTITUTION OF THE

PRINCIPALITY OF SERBIA OF 1869
Summary
One of the most eminent politicians in the Serbian nation in XIX century, Svetozar
Mileti, formulated his own political program, early, in two main points: the thought of
nationality accomplishment of national freedom, liberation and unification of Serbian nation and the thought of Constitutional freedom implementation of liberal institutions into
the governmental system, civil rights and liberties and modern democratic institutions.
National liberation of Serbian people was impossible to achieve just in certain countries
where that people lived. He looked upon the national question of the Serbs in the southern
Hungary as an integral part of the common national liberation, which, on the other hand,
he looked upon as an integral part of the Eastern question. He connected National liberation and unification to Serbia, as their center.
Considering, since the beginning, that the realization of that highest goal is possibly
and permanently bound to the implementation of freedom and democracy into the political
system of Serbian country, he paid full attention to the internal political conditions in Serbia and especially to the Constitution from 1869, that was proclaimed during his most intensive political activity. In his texts Mileti gave a thorough analysis and criticism of
151

constitutional decisions and political conditions in Serbia, considering their democratization one of the most important conditions for the realization of a fundamental goal, liberation and unification.
In his articles he gave a thorough, professional and critical analysis of the Constitution. He evaluated negatively the most important Constitutional decisions as was the position of National Parliament, its structure, the electoral system and its authorities. The
Constitutional shortage according to him was the absence of political responsibility of
Ministers, as well. The Constitution did not provide neither civil rights nor liberties. The
regents conceit of the Constitutionality and their liberalism Mileti estimated as false
constitutionality and their liberalism as false liberalism. He did not reconcile with their
foreign-relation policy, as well.

152

Dr NENAD LEMAJI

UDC 061.75.929.52 Baki

DONACIONE POVEQE PORODICE BAKI

Saetak: U radu analiziraju se neki elementi sedam znaajnih poveqa
koje je srpska porodica Baki dobila od ugarskih kraqeva Lajoa II i
Ferdinanda I u periodu izmeu 1526. i 1547. godine. est poveqa
predstavqaju donaciju poseda a sedmom je najznaajnijem lanu ove porodice
Pavlu Bakiu dodeqena titula despota.
Kqune rei: Bakii, Smederevski sanxak, Lajo II, Ferdinand I.
Poznata srpska velikaka porodica Baki, koja je svoj drutveni uspon
doivela tokom XVI veka, ostavila je o svojim aktivnostima brojna dokumenta razliite vrednosti. Svakako da najvei znaaj imaju donacione poveqe kojima su ovoj porodici data ili potvrena brojna imawa u Ugarskoj,
kao i poveqa o despotskom dostojanstvu dodeqena wenom najistaknutijem
lanu Pavlu Bakiu.

RANIJA IZDAWA POVEQA

Tekstovi veine poveqa, koje se iznose u ovom radu, prvi put su objavqeni u Letopisu Matice srpske i to samo u prevodu na tadawu nestandardizovanu varijantu srpskog jezika (Diplome Pavlu Bakiu darovane, Serbsk
Letopis, 86, 1852). Prvu povequ na latinskom originalu, vezanu za donacije porodici Baki, objavio je Gustav Vencel u radu posveenom sudskom
procesu protiv Frawe Hedervarija, koji je voen zbog gubitka Beograda
prilikom turskog pohoda 1521. godine. U korpusu dokumenata vezanih za ovo
suewe bila je poveqa koju je Bakiima dao kraq Lajo II pola godine po
wihovom dolasku u Ugarsku (Wenzel Gusztv, A Hedervri Ferenc jszgai feletti
per s itlet 1523-ban, Pest, 1859.). Ova poveqa je dugo vremena ostala nezapaena od strane naih istoriara koji su svoja saznawa o imawima po153

rodice Baki uglavnom izvodili iz kasnijih poveqa Ferdinanda I. Ferdinandove poveqe porodici Baki objavio je Jovan Radoni (Jovan Radoni,
Prilozi za istoriju Srba u Ugarskoj u XVI, XVII i XVIII veku, Novi Sad,
1909). Zahvaqujui Radoniu one su i ule u krug interesovawa srpske
istoriografije. Sledei put Ferdinadove poveqe zajedno sa prvobitnom
poveqom Lajoa II, objavqene su u monografiji o porodici Baki (Nenad
Lemaji, Bakii porodica posledweg srpskog despota, Novi Sad, 1995)

Br. 1.
Poveqa Lajoa II
18. jul 1526.
Nos Ludovicus Dei gracia Rex Hungarie et Bohemie etc memorie commendamus
tenore presencium significantes quibus expedit universis: Quod cum fidelis noster
magnificus ac strenuus Paulus Bakyth et ante quoque, cum adhuc in Turcia esset, nobis
et Sacrae hujus Regni nostri Corone fideliter servierit, et postea spreta detestabili illa
secta et tyrannide Imperatoris Turcorum, posthabitis eciam bonis suis, que non pauca
ibidem habuit, sese in fidem ac tutelam nostram una cum fratribus, uxore et liberis suis
contulit, volentes spectatum ipsius erga nos et hoc Regnum nostram fidelitatem et
servicia condignis, quantum nunc a nobis fieri potest Regie munificencie donis
remunerari, quo deinceps quoque eo alacrus fervenciusque nobis et eidem Regno nostro
contra hostes, et sancte fidei crudelissimos servire possit, et alii quoque hujus exemplo
ad fideliter seruiendum et preclare facinora obeunda pro Sacra Corona nostra excitentur,
totale castrum et oppidum nostrum Salmaar vocatum cum pertinenciis universis, quod
fidelis noster magnificus Alexius Thurzo de Bettlenfalva Tauernicorum nostrorum magister et thesaurarius noster nobis sponte cessit; item curiam nostram Horchsy similiter
cum omnibus pertinenciis in Pilisiensi; preterea oppidum nostrum Banhida cum
thelonio ibidem exigi solito in Comaromiensi; insuper totalem porcionem possessionem
Etheiven cum thelonio Asvani, Lipotfalva, Remete, Damo (?) cum vado, (Raro),
Dunaszeg, Szigeth, Olthave, ket Medve et Pilocs (?) vocatas (omnino) in Comitatu
Jauriensi exintentes et habitas, que alias magnifici Francisci de Hederwara fuerunt, sed
per notam infidelitatis, qua idem ob amissam arcem nostram Nandoralbensem judicialiter fuit condemnatus, juxta antiquam et approbatam dicti Regni nostri Hungarie
consuetudinem atque legem ad nos et Sacram Coronam nostram rite et legitime
devoluta existunt, simul cum cunctis suis utilitatibus et pertinenciis quibuslibet, puta
vadis, teloniis ac terrs arabilibus cultis et incultis, agris, pratis, pascuis, campis, foenetis,
silvis, nemoribus, montibus, vallibus; vineis vinearumque promontoriis, aquis, fluviis,
piscinis, pisacacionibus, aquaruinque decursibus, molendinis et eorum locis, generaliter
vero quarumcunque utilitatum et pertinenciarum integritatibus quouis nomine vocatis ad
prescripta bona et jura possessionaria spectancia et pertinere debencia, sub suis certis
metis et anstiquis existencia memorato Paulo Bakyth et per eum (Manoylo), Petro,
(Komlyen), Demetrio, (Michaeli) fratribus ac domine Theodore consorti et puelle
154

Margarethe filie suis, ipsorumque heredibus et posteritatibus utriusque sexus universis

dedimus, donavimus et contulimus, imo damus, donamusque et conferimus jure
perpetuo et irrevocalibiter tenenda, possidenta et habenda, saluo jure alieno. Harum
nostrarum vigore et testimonio litterarum mediante, quas in formam nostri privilegii
redigi faciemus, cum nobis in specie reportabuntur. Datum Bude feria V. Proxima post
festum divisionis Apostolorum anno Domini millesimo quingentesimo vigesimo sexto
Regnorum vero nostrorum undecimo.
Wenzel Gusztv, A Hedervri Ferenc jszgai feletti per s itlet 1523-ban

Br. 2.
POVEQA FERDINANDA I
26. novembar 1527.
Nos Ferdinandus, dei gratia rex Hungariae et Bohemiae etc. Princeps Hyspaniarum,
archidux Austriae etc. Memoriae commendamus quod nos respectum habentes ad
sinceram fidem et devotionem, quam fidelis noster egregius Paulus Bakyth erga deum
et ejus religionem ec sacrosanctam fidem christianam habuit, ut non solum dulcissimam
patriam, in qua natus et a teneris annis educatus fuit, verum etiam fratres consanguineos
et amicos sibi charissimos relinquere, et se in hoc regnum nostrum Hungariae, vivente
adhuc serenissimo principe quondam domino Ludovico rege, fratre et sororio nostro
charissimo, superioribus annis ex Turcia contulit, ubi sacrae inprimis hujus regni nostri
Hungariae coronae, et ipsi serenissimo condam fratri nostro, et tandem nobis
constantissima fide et fidelitate, fidelia servitia exhibuit et impendit, sicuti etiam
deinceps eum exhibiturum confidimus; volentes igitur horum intuitu eundem Paulum
Bakvth ac dominam conjugem suam Theodoram cum liberis et fratribus, Petro videlicet
Komnen, Demetrio ac Michaeli haeredibus et posteritatibus universis, speciali gratia
nostra prosequi, in hoc eum simul cum praefatis personis assecurandum duximus, quod
nos eum in castro Lak vocato in comitatu Simigiensi habito et existente, in quo nunc
ipse cum suis habitat, conservare omni opera nostra contendemus. Si autem apud eum
ob certas causas praefatum castrum relinquere non possemus, ab eodem Paulo Bakvth et
conjuge sua Theodora ac liberis, fratribus, Petro videlicet Komnen, Demetrio ac
Michaele haeredibus ac posteritatibus universis non auferemus, neque per alios
quospiam auferri permittemus, quousque eisdem aliud castrum et immunitione et in
proventibus ac pertinentiis aequivalens perpetuo assignabimus et conferemus; aut si nos
praefatum castrum Lak e manibus excipere contingeret, et mox non possemus aliud
castrum perpetuo possidendum ad manuus suas dare, nihilominus volumus unum aliud
castrum modo, ut super declaratum est, manibus ipsorum dare et consignare, et illud e
manibus ipsorum non excipere, quousque eisdem de simili castro, sicut est Lak, vel
etiam meliori providebimus, et ad manus ipsorum et eorundem haeredibus,
successoribus universis perpetuo possidendum dabimus et donabimus, imo super omnibus praemissis praefatum Paulum Bakyth et conjugem suam Theodoram, una cum
155

liberis et fratribus, Petro videlicet Komnen. Demetrio ac Michaele haeredibus et

posteritatibus universis assecuramus et certificamus, promittentes eis in verbo nostro
regio hanc nostram assecurationem et certifica tionem firmiter et inviolabilter omni rerum eventu observare et observari facere, harum nostrarum manus nostrae subscriptione
ac sigilli nostri impressionis testimonio literarum mediante Datum Strigonii feria tertia
proxima post festum beatae Catharinae virginis, anno domini millesimo quingentesimo
vigesimo septimo.
Ferdinandus m.p.
J. Radoni, Prilozi za istoriju Srba u Ugarskoj

Br. 3.
POVEQA FERDINANDA I
14. februar 1528.
Anno domini millesimo quingentesimo vigesimo octauo, Strigonii in festo b.
Valentini martyris, ad coordinationem propriam domini regis datae sunt literae, quibus
mediantibus maiestas sua literas serenissimi principis condam domini Ludovici regis
Hungariae et praecessoris et sororii sui charissimi piae memoriae, quibus mediantibus
idem condam dominus Ludovicus rex totale castrum et oppidum Salmaar vocatum cum
pertinentiis universis, quod magnificus Alexius Thurzo de Bethlenfalva tabernicorum
suorum magister et thesaurarius ejusdem, sua maiestati sponte cessit, item curiam
Horhy similiter cum omnibus pertinentiis, omnino in Pilisiensi, praeterea oppidum
Banhyda cum telonio ibidem exigi solito in Comaromiensi, insuper totalem portionem
possessionariam in civitate Jaurinensi, et possessiones Ethen cum telonio, Assvan,
Lypoltfalva, Remethe, Bodak cum vado, Rado, Dunaszegh, Zigeth, Olthwa, Keethmedve et Gywlwez vocatas, omnino in comitatu Jaurinensi existentia et habitas, per
notam infidelitatis magnifici Francisci de Hedervara, qua ob amissam arcem Nandor-Albensem judicialter fuit condemnatus magnifico ac strenuo Paulo Bakyth, et per
eum Manoylu, Petro, Komlyen, Demetrio, Michaeli fratribus, ac dominae Theodorae
consorti et puellae Margarethae filiae suis, ipsorumque haeredibus ac posteritatibus
universis utriusque sexus contulisse dinoscebatur, eisdem gratiose, confirmavit, salvo
jure alieno.
J. Radoni, Prilozi za istoriju Srba u Ugarskoj

156

Br. 4.
POVEQA FERDINANDA I
11. novembar 1534
Nos Ferdinandus etc. Memoriae commendamus etc. Quod nos considerantes multa
et praeclara facinora fidelis nostril magnifici Pauli Bakyth de Lak, huzarorum
nostrorum capitanei, quae multis iam annis retroactis serenissimo primum Ludovico
regi, sororio et praecessori nostro charissimo, deinde nobis sacraeque coronae nostrae
strenue et impigre amplissimis erat praeditus, cum conjuge, liberis, fratribus etc. Qua
potuit familia secum adducta, in regnum nostrum Ungariae migravit, atque ex eo tempore serenissimo praecessori nostro et nobis egregiam navare operam non distitit,
quoties aut consiliis ad rerum ac temporum rationes accomodat aut industria militari
rem christianum juvere potuit, magnos subiit labores, multis saepe periculis caput ac
vitam suam objecit, duos fraters germanos, optimae spei juvenes et sui simillimos
futuros, pro tuenda fide Christiana fortissimo pugnantes, amisit, qui quidem Paulus
Bakyth ut posthac etiam pari fide, alacritatique de nobis, deque sacrae regni nostril
Hungariae coronae bene mereri studeat, assecurandum eum duximus, assecuramusque
in verbo nostro region, quod ipsum ac nobilem diminam Theodoram conjugem nec non
Mariam et Angelinam filias, egregious item Petrum patruelem ac Michaelem germanium, fraters eius ipsorumque haeredes et posteros universos in omnibus illis castris,
castellis, fortalitiis, oppidis item ac villis et aliis quibusvis bonis ac juribus
possessionariis, quae videlicet vel a praefato serenissimo condam rege Ludovico, vel a
nobis perpetuae donationis titulo, vel per inscriptionem ac titulo pignoris obtinet contra
quosvis illegitimos impetitores defendemus et conservabimus. Si vero ea temporum in
processu in toto vel in parte ab eisdem via juris aliquid obtinerent, dabimus operam, ut
eos ad quos hujusmodi arces et bona legitime pertinere dignoscatur, aliis bonis
contentos efficiamus, qui si ad accipiendam compensationem adduci non possent,
ipsum Paulum Bakyth ejusque uxorem, fraters ac liberos praenominatos et ipsorum
haeredes bonis aequivalentibus aut pecunia contentos reddemus, ad quae omnia nos et
succesores nostros Regis Hungariae utimur, est appensum, vigore et testimonio
literarum. Datum viennae in festo b. Martini episcope et confessoris, anno domini
millesimo quingentesimo trigesimo quarto.
J. Radoni, Prilozi za istoriju Srba u Ugarskoj

157

Br. 5.
POVEQA FERDINANDA I
3. septembar 1535

Anno domini millesimo quingentesimo trigesimo quinto Viennae feria sexta post
festum b. Aegydii datae sunt literae regia manu subscriptae, quibus mediantibus sua
maiestas domum lapideam egregii Michaelis de Warda in civitate Budensi habitam ac
possessionem ejusdem Gardon vocatum in comitatu Albensi existentem, ad eandem
domum uti dicitur pertinentem per notam infidelitatis ejusdem Michaelis utpote, quod
idem factionem adversarii suae maiestatis Joannis Seepusiensis est secutus, premissis
sic ut praefertur stantibus et se habentibus magnifico Paulo Bakyth de Lak, huzarorum
suae maiestatis capitaneo, et pere um fratri ejusdem Petro Bakyth, ipsorumque haeredibus et posteritatibus universis dedit, donavit et contulit salvo jure alieno.
J. Radoni, Prilozi za istoriju Srba u Ugarskoj

Br. 6.
POVEQA FERDINANDA I
20. maja 1547.
Nos Ferdinandus etc. Memoriae commendamus tenore praesentium significantes
quibus expedit universis, quod nos cum ad nonnullorum fidelium nostrorum humilem
suplicationem maiestati nostrae factam, tum vero consideratis fidelitate et fidelibus
servitiis cumulatis fidelis nostri magnifici Petri Bakith de Lak, capitanei gentium nostratum levis armaturae, quae ipse sacrae inprimis regni nostri Hungariae coronae et
deinde maiestati nostrae pro locorum et temporum varietate, tum alias semper contra
Turcas, tum vero in presenti hac expeditione nostra Saxonica, contra rebelles ac
inobedientes sacrae caesareae maiestatis Caroli quinti, Romanorum imperatoris domini
et fratris nostri charissimi ac etiam nostros, fideliter et constanter exhibut et impendit,
totale castellum Raro et oppidum similiter Raro ac totales portiones possessionarias in
possessionibus Hedervara, Asowaz, Olteawa, Zenthpal, Dunazegh, Zamol, Ladamer,
Zabady, Kismedve, Naghmedve cum vado, Ewtheven cum telonio, Zigeth et dimidiam
partem plateae Zenthdomonkos in civitate Jauriensi, nec non portines in praedio Wyfalu
et possessiones Chanad in Jaurinensi, item portiones in possessionibus Vamos Kisbodaka cum vado, Remethe, Lypolthfalva, Dalno, Gylwez, et praedio Zely in Posoniensi, ac integram possessionem Otpak et portionem possessionis Novak in
Mosoniensi comitatibus existentes habitas, ad dictum castellum Raro ab antiquo
pertinentes, in quarum omnium pacifico dominio idem Petrus Bakyth magnificum
quondam Paulum Bakyth fratrem suum patruelem, ejusque conjugem et filias
Margaretham et Angelinam, fratresque et consanguineos a tempore consecutionis

158

praescriptorum universorum bonorum persitisse, seque ipsum una cum filiabus ejusdem
quondam Pauli Bakyth Margaretha et Angelina etiam modo persistere literasque et
privilegia superinde sufficientia habuisse, sed superioribus disturbiarum temporibus
casu amissa et deperdita fuisse asserit, simul cum cunctis suis utillitatibus et pertinentiis
quibuslibet et praemissis, sicut praefertur, stantibus et se habentibus, memoratis Petro
Bakyth ac Margarethae et Angelinae filiabus predicti quondam Pauli Bakyth
ipsorumque haeredibus et posteritatibus utriusque sexus universis, novae nostrae
donationis titulo dedimus ete, salvo jure alieno, harum nostrarum etc. Datum in Saxonia
in castris nostris regiis ad Vittembergam civitatem positis vigesima may, anno domini
millesimo quingentesimo quadragesimo septimo regnorum etc.
J. Radoni, Prilozi za istoriju Srba u Ugarskoj

POVEQA FERDINANDA I
KOJOM SE PAVLU BAKIU DODEQUJE TITULA DESPOTA
20. septembar 1537.
Ferdinandus diuina fauente clementia Romanorum ac Hungariae, Bohemiae,
Dalmatiae, Croatiae, Selavoniae etc. Rex, infans Hispaniarum, archidux Austriae, dux
Burgundiae etc. Marchio Morauiae etc. Comes Tirolis etc. Memoriae commendamus et
notum facimus per praesentes significantes quibus expedit vniversis, cum deceat optimum quenque principem eorum in rebus agendis uti opera, quorum et fides et industria
ingeniumque, dexteritas, diligentia atque sedulitas multis modis est perfecta, tum si
quos eiusmodi compererit atque sedulitas multis modis est perfecta, tum si quos
eiusmodi compererit atque sedulitas multis modis est perfecta, tum si quos eiusmodi
compererit atque probauerit ampliori gradu, uberiorique emolumento eos reddat
conspicuos, quo ipsi alacriores offitia fidelissime seruitutis persequantur et caeteris
animum ad similia praestanda incendant. Vnde repetentes nobiscum non modo
apertissima syncerae fidei, summae affectionis et perpetuae constantiae haud obscura
testomonia magnifici fidelis nobis dilecti Pauli Bakyth, Hussaronum nostrorum
capitanei, quae ille omni rerum euentu erga sacram regni nostri Hungariae coronam ac
nos per plures annos in plerisque laudabilibus, fidelissimisque animi cum integritate et
fidelitate adhuc impendere non desistit et in posterum poterit. Sed etiam eiusdem et
actam in bellicis experientiam, fortitudinem, strenuitatem, sagacitatemque nostrarum
partium esse duximus illum ipsum Paulum de regno nostro praefato ac nobis tam
benemeritum, digno quopiam honore offitioque exornare. Itaque animo deliberato, motu
proprio et ex certa scientia nostra eundem Paulum Bakyth in verum et legitimum
despotum regni nostri Rasciae deputauimus, ordinamus et constituimus, prout tenore
praesentium deputamus, ordinamus et constituimus decernentes et praesenti edicto nostro regio statuentes, quod ex nunc in antea omnibus et singulis honoribus,
praeeminentiis, iuribus et libertatibus uti, frui et gaudere debeat, quibus Rascianorum
despotus uti, frui, gaudere et potiri debet et potest quomodilibet consuetudine uel de
159

iure. Quocirca vniuersis et singulis Rascianis in praefato regno nostro et alias ubilibet
existentibus harum serie strictissime mandamus, quatenus praefatum Paulum Bakyth
pro eorum uero et legitimo despoto, in tali offitio et dignitate a nobis constitutum, debita
reuerentia ament et obseruent, eique in omnibus licitis et honestis obediant,
praecipientique ea, quae ex offitio suo fuerint, fideliter obtemperent, illaque exequantur.
Secus minime facturi. Harum testimonio literarum sigilli nostri impressione munitarum.
Datum in civitate nostra Vienna, die vicesima menis septembris, anno domini millesimo
quinentesimo tricesimo septimo, regnorum nostrorum Romani septimo, aliorum uero
vndecimo.
Ferdinandus.
Ad mandatum sacrae regiae maistatis proprum
Ad. Carolus.
J. Radoni, Prilozi za istoriju Srba u Ugarskoj

PREVOD POVEQA
Br. 1.
Poveqa Lajoa II
18. jul 1526.
Ja, Ludovik, po Bojoj voqi kraq Ugarske i eke itd. Ovim putem
obznawujem svima kojih se to tie sledee:
Na je sjajni i odvani ovek od poverewa, Pavle Baki, odano sluio
i meni i svetoj kruni ovog kraqevstva tokom itavog svog dosadaweg
boravka u Turskoj, te se nakon toga odmetnuo od mrske vladavine i tiranije
turskoga imperatora i ak doao pod nae okriqe sa braom, enom i
decom, ostavivi za sobom nemali imetak. Imajui, dakle, u vidu wegovu
vernost naem kraqevstvu, drim da, u skladu sa svojim mogunostima,
treba da mu se irokogrudo oduim kraqevskim darovima, a sve da bi jo
revnosnije i ornije obavqao svoju dunost u borbi protiv krvnih dumana
svete vere, te da bi i drugi, sledei wegov primer, imali motiv da verno
slue i izvravaju sjajne podvige u korist svete krune. [Darovi podrazumevaju]: itavo nae utvrewe i grad Salmar sa okolinom, to nam ga je
svojevoqno prepustio poverenik Aleksije Turzo od Betlenfalve glaveina tavernika i na rizniar; isto tako kuriju Horhi sa svim ostalim
oblastima u sastavu Pilia; grad Banhidu sa prihodima od takse uobiajene za Komaromsku upaniju; Eten sa prihodima od takse, Avan, Li160

potfalvu, Remete, Damo sa prelazom, Raro, Dunaseg, Siget, Oltavu,

Ketmedve, Pilo sve posede sa teritorije erske upanije koji su nekada
pripadali Frawi od Hedervare, ali su mu zbog nevere oduzeti sudskim
putem, nakon to je izgubio beogradsku tvravu. Pomenuti posedi postoje
kao zakoniti i u skladu sa svim propisima, a po drevnom i priznatom
obiajnom pravu i zakonima naeg pomenutog Ugarskog kraqevstva, a
ukquuju i sva dobra koja se u wihovom sastavu nalaze: prelaze, prihode od
taksi, obradive povrine (i obraene i neobraene), wive, livade,
pawake, poqa, sewake, ume, planine, brda, svu vinovu lozu i vinograde,
vode, reke, ribwake, mesta za pecawe, vodene tokove i mlinove. Jednom
reju, sva ta imawa u celosti, sa svim dobrima koja ona ukquuju i kako god
ih nazivali u zakonima o posedovawu, dodequjem, zavetavam i darujem
spomenutom Pavlu Bakiu, a time i brai wegovoj Manojlu, Komnenu,
Petru, Dimitriju i Mihajlu, kao i supruzi gospoi Teodori i keri Margariti, te svim potomcima oba pola, zanavek i po veitom nepromenqivom
zakonu, pri tome ne naruavajui tue pravo. Ovo pismo svedoi o takvoj
mojoj voqi i garantuje da e prvom prilikom biti pretoeno i u zvanini
dokument o dodeli navedenih privilegija. Izdato u Budimu, na petu feriju
od praznika Podele apostola, leta Gospodweg 1526-og.

Br. 2.
POVEQA FERDINANDA I
26. novembar 1527.
Ja, Ferdinand, po Bojoj voqi kraq Ugarske i eke itd, poglavar
panije, nadvojvoda Austrije itd, ovom poveqom uvam od zaborava sledee:
Bio sam svedok da je na sjajni ovek od poverewa Pavle Baki gajio
pobonost i svetu veru hriansku u tolikoj meri da je napustio ne samo
najmiliju otaxbinu, u kojoj je roen i u ranoj mladosti odgajan, ve i brau,
rodbinu i najdrae prijateqe, a sve da bi iz Turske doao u nae Ugarsko
kraqevstvo, i to jo za ivota kraqa Ludovika, mog voqenog brata i zeta.
Ovde se posebno istakao postojanom verom, odanou i vernom slubom
svetoj kruni Ugarskog kraqevstva najpre za vladavine mog milog brata, a
potom i moje, a verujem da e i ubudue isto postupati. Imajui, dakle, u
vidu wegove zasluge, nameravam da iskaem posebnu zahvalnost Pavlu
Bakiu i wegovoj supruzi gospoi Teodori sa decom, te brai Petru,
Komnenu, Dimitriju, Mihajlu i svim wihovim naslednicima. Drim da
wega i gore pomenute osobe treba osigurati tako to emo svim silama
nastojati da im sauvamo prebivalite u gradu Lak, na teritoriji imeske upanije, gde se on sa svojima trenutno i nalazi. Ako pak iz odreenih
161

razloga ne budemo u mogunosti da dotini grad za wega ouvamo, obavezujem se da ga od Pavla Bakia, wegove ene i dece, te brae Petra, Komnena, Dimitrija, Mihajla i svih kasnijih potomaka neemo oduzeti, niti
dozvoliti da im ga ko drugi oduzme, pre nego to im zanavek dodelimo neki
drugi grad, po utvrenosti, snabdevenosti i prihodima slian Laku.
Ukoliko ba budemo prinueni da pomenuti grad Lak od wih otuimo, a ne
budemo kadri da im odmah dodelimo kakav drugi grad na veno posedovawe,
obavezujem se da emo im prepustiti bilo koji i da ga ni u kom sluaju
neemo od wih oduzeti sve dok im ne osiguramo veito posedstvo nad
gradom nalik Laku, ili nekim jo boqim i dok isti ne zavetamo navedenim osobama i wihovim naslednicima. tavie, dajem kraqevsku re i
tvrdim da u je u pogledu svega obeanog Pavlu Bakiu, supruzi gospoi
Teodori sa decom i brai Petru tj. Komnenu, Dimitriju, Mihajlu i wihovim potomcima vrsto i neprikosnoveno odrati, ta god se dogodilo, a
tome u prilog svedoe i moj svojeruni potpis i lini peat na ovoj
poveqi. Izdato u Ostrogonu, na treu feriju od praznika Blaene Katarine, leta Gospodweg 1527-og.

Br. 3.
POVEQA FERDINANDA I
14. februar 1528.
Leta Gospodweg 1528-og, u Ostrogonu, na dan Svetog Muenika Valentina po linoj zapovesti Wegovog velianstva izdato je pismo, koje u ime
pobonog seawa na pokojnog ugarskog kraqa Ludovika, prethodnika i
milog zeta Wegovog velianstva, samo milostivo i bez naruavawa tuih
prava potvruje voqu pokojnog kraqa da Pavlu Bakiu, a time i brai
Manojlu, Petru, Komnenu, Dimitriju i Mihajlu, te supruzi gospoi Teodori, keri Margariti i svim naslednicima oba pola budu dodeqeni
sledei posedi: itavo utvrewe i grad Salmar sa svim dobrima na wihovoj
teritoriji, a koje je Wegovom velianstvu svojevoqno prepustio Aleksije
Turzo od Betlenfalve glaveina kraqevih tavernika i wegov rizniar;
potom kurija Horhi sa dobrima u wenom sastavu i druge pilike oblasti;
grad Banhida sa prihodima od takse koja se obino plaa u Komaromskoj
upaniji; posedi u okviru utvrewa er, te imawa sa teritorije erske
upanije koja su nekada pripadala Frawi od Hedervare, ali su mu zbog nevere oduzeti sudskim putem, nakon to je izgubio beogradsku tvravu
Eten sa prihodima od takse, Avan, Lipotfalva, Remete, Damo sa prelazom, Raro, Dunaseg, Siget, Oltava, Ketmedve i ulvez.

162

Br. 4.
POVEQA FERDINANDA I
11. novembar 1534.
Ja, Ferdinand itd, ovom poveqom uvam od zaborava sledee:
Bio sam svedok i imam u vidu da je na sjajni ovek od poverewa Pavle
Baki, kapetan husara, neumorno i odvano izvravao brojna i izuzetna
dela, najpre tokom minulih godina za vladavine presvetlog kraqa Ludovika, mog voqenog zeta i prethodnika, a potom i u korist moje svete krune.
On je, u ime vere i da bi se suprotstavio neprijateqima krsta naega
Spasiteqa, napustio visok poloaj i prezreo silno imawe koje je u Turskoj
imperiji posedovao, te se sa svom moguom porodicom suprugom, decom i
braom preselio u nae Ugarsko kraqevstvo. Od tog trenutka je neprekidno i samopregorno sluio meni i mom prethodniku: u vie navrata je
pritekao u pomo veri hrianskoj kroz adekvatne i situaciji primerene
savete i vojnu slubu; neretko je izlagao sopstvenu glavu opasnosti, a u
estokoj borbi za veru hriansku je i dva brata izgubio dva mlada
oveka nalik sebi, sa sjajnim perspektivama. Poto se i nakon toga sa
jednakom verom i samopregorom trudio da slui meni i svetoj kruni
Ugarskog kraqevstva, smatram da ga treba na sve naine obezbediti, te mu
dajem kraqevsku re da emo wega i wegove (plemenitu gospou i suprugu
Teodoru, keri Mariju i Angelinu, vrlu brau Petra i Mihajla i wihove
naslednike) odbraniti i sauvati od svakog nezakonitog pokuaja uzurpacije imawa utvrewa, gradova, vila i svekolikih dobara i prava na
posedovawe, to ih je zanavek dobio od gore spomenutog presvetlog kraqa
Ludovika, ili mene, bilo kroz povequ o veitom pravu na posedovawe, bilo
putem posebnog dokumenta o jemstvu. Ukoliko pak, u narednom periodu,
neko drugi sudskim putem uspe da delimino ili u potpunosti zadobije
navedene posede, potrudiemo se da toj osobi pomenuta dobra, za koja se
ispostavilo da joj po zakonu pripadaju, nadoknadimo kakvim drugim posedima. Ukoliko ne uspemo da dotinu osobu privolimo na takvu kompenzaciju, obavezujem se da e Pavlu Bakiu, wegovoj eni, brai i deci
imenovanoj za naslednike biti dodeqeni drugi slini posedi ili odgovarajua suma novca. Uz to napomiwem da e odluke ove poveqe biti
pravosnane i autentine i u narednom periodu, za vladavine buduih
kraqeva Ugarske. Izdato u Beu, na praznik Martina Episkopa i Ispovednika, leta Gospodweg 1534-og.

163

Br. 5.
POVEQA FERDINANDA I
3. septembar 1535.
Leta Gospodweg 1535-og, na estu feriju nakon praznika Blaenog
Egidija, u Beu je izdato pismo sa kraqevskim potpisom u kojem Wegovo
velianstvo, pritom ne naruavajui tue pravo, dodequje Pavlu Bakiu
od Laka, kapetanu husara, a time i bratu mu Petru Bakiu, te svim wihovim
potomcima i naslednicima sledee posede: kamenu kuu Mihajla od Varde
na teritoriji Budima, kao i wegov posed po imenu Gardon smeten u okviru
upanije Alba imawa otuena zbog iwenice da je dotini Mihajlo
osuen za izdaju, poto se prikquio zaveri Jovana Sepekog, neprijateqa
Wegovog velianstva.

Br. 6.
POVEQA FERDINANDA I
20. maja 1547.
Ja, Ferdinand, ovom poveqom uvam od zaborava i svima kojih se to tie
objavqujem sledee:
Uzimajui u obzir ponizne molbe upuene mom velianstvu od strane
velikog broja naih poverenika, a uz to imajui na umu i odanost i silne
zasluge naeg oveka od poverewa Petra Bakia, kapetana lake kowice,
koji se u najrazliitijim prilikama verno i neprekidno isticao u
sluewu pre svega svetoj kruni Ugarskog kraqevstva, a potom i meni kako
u borbi protiv Turaka, tako i u sadawem saksonskom vojnom pohodu na
buntovnike to su iskazali neposlunost svetom carskom velianstvu
Karlu V, rimskom caru i mom voqenom bratu, donosim odluku da mu se
dodele sledee oblasti: itavo utvrewe i naseqe Raro, te delovi poseda
Hedervara Avan, Oltava, Sentpal, Dunaseg, Zamol, Ladamir, Sabad,
Ketmedve, Namedve sa prelazom, Eten sa prihodima od takse, Siget i
polovina druma Sentdomonko u erskoj upaniji; potom delovi imawa
Ufalu i posed anad u erskoj upaniji, pojedini delovi poseda Vamo
Kibodaka sa prelazom, Remete, Lipotfalva, Dalno, ulvez te Seli u
Pounskoj upaniji; itavo imawe Arak i deo poseda Novak sa teritorije
Moonske upanije, koji od starina pripadaju pomenutoj tvravi Raro.
Tamo je u spokoju iveo i gospodario Petar Baki, jo od vremena kada su
sva pomenuta dobra dodeqena wegovom bratu od strica Pavlu Bakiu,
supruzi mu i kerima Margariti i Angelini, te brai i ostalim
srodnicima. Petar Baki se i sada tamo nalazi sa kerima pokojnog Pavla,
164

Margaritom i Angelinom, ali vie ne poseduje pisma i dokumenta koja

svedoe o navedenim privilegijama: tvrdi da su sva ona izgubqena i
unitena u prethodnim nemirnim vremenima, zajedno sa svim wegovim
dobrima. Ukoliko je sve to tako, novim dokumentom o dodeli imawa, a
pritom ne naruavajui tue pravo, zavetavam sve navedene posede Petru
Bakiu i kerima pokojnog Pavla Bakia, Margariti i Angelini, te svim
wihovim naslednicima oba pola. Izdato u Saksoniji, u kraqevskom vojnom
logoru kraj Vitemberga, 20. maja leta Gospodweg 1547-og.

POVEQA FERDINANDA I
KOJOM SE PAVLU BAKIU DODEQUJE TITULA DESPOTA
20. septembar 1537.
Ja, Ferdinand, po Bojoj voqi i milosti kraq Rimqana, Ugarske,
eke, Dalmacije, Hrvatske, Slavonije itd, kao i infant panije, nadvojvoda Austrije, vojvoda Burgundije itd, markgrof Moravije i grof Tirola
itd, ovom poveqom uvam od zaborava i svima kojih se to tie dajem do
znawa sledee:
Ba kao to svakom vaqanom vladaru prilii da se u svojim poslovima
osloni na one koji su na razne naine dokazali svoju odanost, marqivost,
inteligenciju, vetinu, revnost i istrajnost, isto tako mu prilii i da se
(kad se ve u sve te wihove vrline uverio) tim sjajnim qudima odui
unapreewem u vii in i raskonijom nagradom za wihov trud, a sve u
ciqu podsticaja da jo ornije i odanije obavqaju svoje dunosti i inspiriu druge da to ine. U tom smislu ponovo istiem ve dobro poznate
dokaze iskrene vernosti, velike naklonosti i potpune pouzdanosti Pavla
Bakia, mog dragog oveka od poverewa i kapetana naih husara: on je te
dokaze odanosti meni i svetoj kruni Ugarskog kraqevstva pruao godinama
i u svim situacijama, kroz verno obavqawe brojnih i hvale vrednih dunosti i usluga, pa ni u ovom trenutku ne prestaje da to poteno i
samopregorno ini, a tako e postupati i ubudue. Smatram da je dotini
Pavle Baki u znaajnoj meri zaduio i mene i nae ve pomenuto kraqevstvo time to se, kao ve iskusan ratnik, borio u nau korist,
iskazujui pritom veliku hrabrost, odvanost i visprenost, pa stoga
drim i da ga treba nagraditi dodelom slube i ina kojih je dostojan. Iz
tih razloga svojom voqom, na sopstvenu inicijativu i sa punom sigurnou
postavqam i proglaavam Pavla Bakia za pravog i zakonitog despota
Rake. Kako putem ovog pisma, tako i donoewem kraqevskog ukaza odluujem i nalaem da on od sada ima da se slui svim postojeim zakonima, te
da uiva svu ast, dostojanstvo i slobode kojima, po zakonu ili obiaju, i
treba da se slui despot Rake i u wima sa radou uiva. Stoga zaista
165

najstroe zapovedam svim Raanima (kako onima na teritoriji naeg

pomenutog kraqevstva, tako i onima koji se drugde nalaze) da sa dunim
potovawem vole i slue Pavla Bakia, svog pravog i zakonitog despota,
po mojoj odluci izabranog da uiva to dostojanstvo i obavqa nareenu
slubu, te da ga sluaju u svemu to je dopustivo i asno i da mu se
pokoravaju i izvravaju zapovesti koje proizlaze iz wegove titule. Neka
ni u kom sluaju ne postupaju drugaije. Verodostojnost ovog pisma potvrena je mojim peatom. Izdato u Beu, 20. septembra, leta Gospodweg
1537-og.
Prevodi poveqa: Milica Kisi

PROSOPOGRAFSKI PODACI
Baki Pavle, knez, kapetan husara, srpski despot (oko Venaca 29. VI
14?? Gorjan kod akova, 9. X 1537)
Pomiwe se kao knez u smederevskom sanxaku poetkom XVI veka. Wegova
kneina je obuhvatala oko pedeset sela a centar joj se nalazio oko planine
Venac. Wegov uspon u Smederevskom sanxaku vezan je za Ferhat-pau,
smederevskog sanxak bega, iji je bio sekretar i intimni prijateq. Posle
pogubqewa Ferhat pae pobegao je krajem 1525. u Ugarsku. Sa sobom je
poveo svoju porodicu, roenu brau Manojla, Komnina, Dimitrija i
Mihajla, brata od strica Petra, suprugu Teodoru, kerke Mariju i Angelinu i pedeset lakih kowanika. Uz pomo komandanta ugarskih Dowih
krajeva Pavla Tomorija, dobio je 18. jula 1526. od kraqa Lajoa II posede u
Pilikoj, Komoranskoj i erskoj upaniji. U vreme borbe Ferdinanda
Habzburkog i Jovana Zapoqe za kraqevsku titulu, posle bitke kod
Mohaa, opredelio se nakon kraeg kolebawa za Jovana Zapoqu, postavi
jedan od komandanata wegove vojske. Posle Zapoqinog poraza u bici kod
Tokaja 27. IX 1527. prelazi na stranu Ferdinanda, od koga e kasnije dobiti
niz novih poseda. Bio je jedan od najuglednijih Ferdinandovih komandanata
u Ugarskoj. Svojim vojnim podvizima naroito se istakao tokom dva turska
pohoda na Be, 1529. odnosno 1532. Tokom pohoda 1532. bio je jedan od
predvodnika vojske koja je porazila Turke kod Termasa u Austriji. Tom
prilikom je u dvoboju ubio turskog zapovednika Osman-agu, to mu je
donelo izuzetan ugled. Bio je organizator vie obavetajnih mrea koje
su za kraqa Ferdinanda prikupqale podatke o stawu u Turskoj i dravi
Jovana Zapoqe, koristei uglavnom uglednije srpske stareine i prvake
koje je znao jo iz perioda kada je boravio u Turskoj. Pored toga to je bio
kapetan odreda lakih kowanika (husara) i povremeno kapetan nasadista,
komandovao je i vojnim posadama u tvravama er i Sveti Martin. Od 1536.
bio je u sukobu sa ugarskim vlastelinom Valentinom Terekom zbog
166

vlasnitva grada Pape i nekih mawe poznatih razloga. Proglaen je za

despota 20. IX 1537. Poginuo je tokom velikog pohoda koji je na Osijek u
jesen 1537. preduzeo kraq Ferdinand titei povlaewe hrianske
vojske kod Gorjana. U Ugarskoj je stekao niz poseda u upanijama Fejer,
er, Komarom, Witra, Pili, Poun, omo i Va.
LITERATURA: Aleksa Ivi, Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do osnivawa Potisko pomorike granice (1703), Novi Sad,
1929; Vojvodina I, Novi Sad, 1939; Duan Popovi, Srbi u Vojvodini, I,
Novi Sad, 19902; Nenad Lemaji, Bakii, porodica posledweg srpskog
despota, Novi Sad, 1995.
Baki Manojlo, vlastelin u Ugarskoj (kraj XV ili poetak XVI veka
Moha, 29. VIII 1526).
Ubrzo po dolasku u Ugarsku poginuo je 29. avgusta 1529. u bici protiv
Turaka na Mohakom poqu.
Aleksa Ivi, Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do
osnivawa Potisko pomorike granice (1703), Novi Sad, 1929; Nenad Lemaji, Bakii, porodica posledweg srpskog despota, Novi Sad, 1995.
Baki Komnen, vlastelin u Ugarskoj (kraj XV ili poetak XVI veka
Lipovo, X 1528).
Preao je u Ugarsku iz Smederevskog sanxaka zajedno sa braom krajem
1525. Poginuo je u borbi sa srpskim vojnicima koji su se borili na strani
Jovana Zapoqe tokom vojne kampawe kojom je Ferdinand Habzburki
pokuao da zauzme gradove oqmo i Lipovo. Bio je poznat kao jedan od
najboqih ratnika u Ugarskoj.
Aleksa Ivi, Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do
osnivawa Potisko pomorike granice (1703), Novi Sad, 1929; Nenad Lemaji, Bakii, porodica posledweg srpskog despota, Novi Sad, 1995.
Baki Petar, kapetan husara i nasadista, vlastelin u Ugarskoj (?,
krajem XV v. Holi, 24. IV 1552).
Krajem 1525. preao je iz Smederevskog sanxaka u Ugarsku sa svojom
braom od strica meu kojima je najpoznatiji bio Pavle Baki. Istakao se
kao komandant lakih kowanika. Sve do pogibije brata Pavla u bici kod
Gorjana 1537, bio je u wegovoj senci. Tokom 1536. bio je predvodnik
Ferdinandovih nasadista koji su prilikom jednog sukoba odneli pobedu nad
turskim nasadistima. Tada je zarobio dva neprijateqska broda pa ga je kraq
za ovaj podvig pohvalio. Sa bratom od strica Mihajlom i suprugom Pavla
Bakia Teodorom preuzeo je upravqawe imawima porodice Baki, posle
smrti Pavla Bakia. Bio je ewen dva puta, prvo Anom erkom Vuka
Pilibergera i Felicite Cobor a potom udovicom Gapara Cobora
Ursulom arkaw, koja mu je u miraz donela znatne posede. Tada je stekao
neka prava na grad Holi u Witranskoj upaniji. Svojim vojnim podvizima
167

istakao se tokom 1546/47, kada je uestvovao u ratu koji je car Karlo V

vodio sa protestantskim kneevima i gradovima organizovanim u malkaldski savez. U tim sukobima bio je komandant ugarske vojske. Tokom borbi oko Banata 1551/52. bio je jedan od komandanta vojske koja je spalila
Segedin. Bolestan i premoren od ovog pohoda, umro je u svom gradu Holiu.
LITERATURA: Aleksa Ivi, Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do osnivawa Potisko pomorike granice (1703), Novi Sad,
1929; Vojvodina I, Novi Sad, 1939; Duan Popovi, Srbi u Vojvodini, I,
Novi Sad, 19902; Nenad Lemaji, Bakii, porodica posledweg srpskog
despota, Novi Sad, 1995.
Baki Dimitrije, vlastelin u Ugarskoj (kraj XV ili poetak XVI veka
izmeu 1529. i 1534).
Krajem 1525. preao je iz smederevskog sanxaka u Ugarsku zajedno sa
svojom braom. Zajedno sa braom organizovao je odrede lakih kowanika i
tvravskih vojnika za borbu protiv Turske.
Aleksa Ivi, Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do
osnivawa Potisko pomorike granice (1703), Novi Sad, 1929; Nenad Lemaji, Bakii, porodica posledweg srpskog despota, Novi Sad, 1995.
Baki Mihajlo, vlastelin (?, kraj XV ili poetak XVI v. - ?, izmeu I i V
1540)
Krajem 1525. preao je iz Smederevskog sanxaka u Ugarsku sa svojom
braom. Tokom 1533. ugovorena je wegova enidba sa ovanom, erkom
Marka Jakia, ali je realizovana tek nekoliko godina kasnije (verovatno
1536). Posle smrti Pavla Bakia sa bratom od strica Mihajlom i suprugom
Pavla Bakia, Teodorom, preuzeo je upravqawe imawima porodice Baki.
Bio je jedan od predvodnika vojske koja je krajem 1537. i poetkom 1538.
ratovala protiv Valentina Tereka. Uestvovao je u pregovorima koje je
porodica Baki vodila u vezi sa ustupawem grada era Frawi Ilokom.
LITERATURA: Aleksa Ivi, Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do osnivawa Potisko pomorike granice (1703), Novi Sad,
1929; Vojvodina I, Novi Sad, 1939; Duan Popovi, Srbi u Vojvodini, I,
Novi Sad, 19902; Nenad Lemaji, Bakii, porodica posledweg srpskog despota, Novi Sad, 1995.
Baki Teodora, vlastelinka u Ugarskoj (kraj XV izmeu 1544. i 1547.)
Supruga Pavla Bakia. Poticala je iz veoma ugledne porodice iz Bosne.
Krajem 1525. godine prela je zajedno sa svojim muem iz Smederevskog
sanxaka u Ugarsku. Jednom prilikom pomiwe se kao kuma sina Nikole
Juriia. Zajedno sa braom svoga supruga preuzela je upravqawe imawima
porodice Baki, posle wegove smrti.

168

Aleksa Ivi, Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do

osnivawa Potisko pomorike granice (1703), Novi Sad, 1929; Nenad
Lemaji, Bakii, porodica posledweg srpskog despota, Novi Sad, 1995.
Baki Marija Margarita, vlastelinka u Ugarskoj (?, poetak XVI v. - ?,
pre 22. II 1593)
Starija erka Pavla Bakia, Udala se 1548. za ugarskog vlastelina
Jovana Kendefija, ali je 1554. ostala udovica. Iste godine preudala se za
Tomu Olaha. Oko 1560. ostala je ponovo udovicom te se oko 1568. i po trei
put udala i to za Srbina Pavla Vratkovia Raca, pograninog kapetana i
kasnijeg zapovednika Ujvara. Posle Pavlove smrti dola je u sukob oko
imawa sa Pavlovim sinom Vukom.
Aleksa Ivi, Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do
osnivawa Potisko pomorike granice (1703), Novi Sad, 1929; Nenad
Lemaji, Bakii, porodica posledweg srpskog despota, Novi Sad, 1995.
Baki Angelina, vlastelinka (?, pre 1525 Ugarska, pre 1579)
Mlaa erka Pavla Bakia roena najverovatnije u Srbiji pre prelaska
ove porodice u Ugarsku. Udata je 1553. za Emerika II Cobora. Iz wihovog
braka potekao je Martin Cobor iji se potomci pomiwu do XVIII veka
Aleksa Ivi, Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do
osnivawa Potisko pomorike granice (1703), Novi Sad, 1929; Nenad
Lemaji, Bakii, porodica posledweg srpskog despota, Novi Sad, 1995.

NENAD LEMAJI Ph. D

DONATION CHARTERS OF THE BAKI FAMILY

Summary
The paper analyzes some elements of seven significant Charters that a Serbian family
Baki got from the Hungarian Kings Louis (Lajos) II and Ferdinand I in the period between 1526 and 1547. Six Charters represent a property donation and by the seventh one,
Pavle Baki the most important member of this family was awarded the title of Despot.

169

Dr MARICA MALOVI UKI

UDC 929 Drago Tome P.

PAVLE TOME DRAGO

Saetak: Uovom radu prikazana je, na osnovu izvora i literature,
delatnost kotorskog vlastelina Pavla Tome Drago u vreme srpskog kraqa
Uroa II Milutina.
Kqune rei: Pavle Tome Drago, Kotor, Dubrovnik, kraq Milutin.
O Pavlu Tome Drago1 pisano je u istorijskoj nauci u delima opteg
karaktera i u studijama koje se bave dubrovako-srpskim odnosima.2 Meutim, ovaj poznati diplomata kraqa Milutina, rodom Kotoranin, nije jo
dobio zasluenu biografiju. U ovom radu pokuaemo na osnovu literature i grae iz dubrovakog i kotorskog arhiva da prikaemo celokupnu
Pavlovu delatnost.
Iz Kotora se izdvajaju obrazovani i bogati pojedinci, koji su na
srpskom dvoru i u dravi zauzimali vane poloaje, poev od latinskog
pisara, zakupca carina, protovestijara do diplomata, kako bi rekli savremenici. Kotorani su bili posebno zapaeni kao iskusne diplomate u slubi srpskih vladara. Zahvaqujui znawu jezika, zapadne kulture i etikecije,

1
2

Pavle Tome Drago u daqem tekstu Pavle Tomov

K. Jireek, Istorija Srba I, Beograd 1952, ; I. Manken, Dubrovaki patricijat u
XIV veku, Begrad 1961, 428 ; J. Mijukovi, Dodeqivawe dubrovakog graanstva u
sredwem veku, Glas SANU CXLVI (1961)109 nap. 99; J. Lui, Pomorsko trgovaki
odnosi Dubrovnika i Kotora u XIII stoleu, Pomorski zbornik 6, Zadar 1968,436;J. Martinovi,
Prilozi prouavanju genealogije i heraldike znamenitih vlasteoskih rodova u Kotoru prve
polovine XIV vijeka, Glasnik PM u Kotoru XII (1964)54; B. Kreki, Zato je voen i kada
je zavren rat Dubrovnika i Srbije 1301-1302?, ZRVI XVII( 1976)420-422;R.
Kovijani, Kotorski medaqoni, Beograd 1976,16; Istorija srpskog naroda I,
Beograd 1981, 451 (S. irkovi); D. Dini-Kneevi, Migracije stanovnitva iz
junoslovenskih zemaqa u Dubrovnik u toku sredweg veka, Novi Sad 1995, 152-153;
M. Malovi-uki, Kotorski vlastelin Toma Pavla Toma, Istorijski asopis
XLVIII (2002) 59-72.

171

svojom okretnou, uspeno se bavei trgovinom, boravei na srpskom

dvoru, obavqali su diplomatske misije u Dubrovniku, Zapadnoj Evropi i
Mediteranu. Neki su povremeno a neki stalno iveli u Kotoru, Srbiji i
Dubrovniku. Uglavnom su bili oeweni plemkiwama iz Dubrovnika. Meu
wima se nalazio i Pavle Tomov (Pavle Tome Drago). Pavlovu delatnost
moemo podeliti na diplomatsku i poslovnu.
Diplomatska misija Pavla Tomova poela je na samom poetku XIV veka.
On se javqa na osvitu XIV veka kao zreo poslovan ovek i sposoban
diplomata. Pavlova delatnost kao poslanika srpskog kraqa Uroa II Milutina posebno e doi do izraaja u toku 1301. i 1302. godine posle
izbijawa rata izmeu Dubrovnika i Srbije.3 U prvoj polovini 1301. godine
dolo je do rata izmeu Dubrovnika i Srbije. Kraq Milutin uao je u rat
poto su Dubrovani usred mira napali Kotorane, potpomognuti mletakim brodovima i ratnicima iz Zadra i Hrvatske.4 Pomo Dubrovniku
pruila je Venecija, Pavle Bribirski i Zadrani. Tako se formirala jedna
iroka koalicija u kojoj su svi akteri imali pojedinane interese da
napadnu teritoriju srpskog kraqa Milutina. Ovoga puta bio je to Kotor,
koji je bio tada takmac Dubrovniku, pa su uvek nastojali da prvo wemu
nanesu tetu. Kotorani su odoleli napadu Dubrovana i uspeli su da se
odbrane. Nakon toga usledio je odgovor kraqa Milutina i napad na
Dubrovnik. Odmah je presekao sve dubrovake veze s kopnom. Zarobio je
izvestan broj Dubrovana i drao ih u zatvoru sve do kraja rata5 Dubrovani su imali prednost na moru i zauzeli su Mqet. Nakon toga zatvorili
su ue Bojane i spreavali svaki promet na zetskim trgovima.6 Rat je bio
veoma estok i ugren je bio sam grad, ali je uspeo da se odbrani kako nas

3
4

5
6

Opirno o ovom ratu vidi:B. Kreki, Zato je voen rat,417-422;

Statuta et leges civitatis Cathari, Venetiis 1616, c. CCCLXXXI p.209; Istorija srpskog
naroda I, 451,453-454 (S. irkovi); R. uk, Srbija i Venecija u XIII i XIV veku,
Beograd 1986, 36-37. Svi akteri u ovom sukobu rukovoeni su sopstvenim iteresima.
Venecija je ula u rat kao vrhovni gospodar, titei dubrovake interese istovremeno je titila i svoje. Odnosi Venecije i Srbije na samom poetku Milutinove vlade nisu bili dobri, jer je mletaka vlada otpoela dugotrajan rat zabrane
srpskog novca. Isto tako mletaki trgovci su esto pqakani na teritoriji Milutinove drave i nanosili su im velike tete. Pavle Bribirski imao je namere da
osim Bosne osvoji i Hum. Zadrani su uli u rat verovatno kao pomo svom vrhovnom
gospodaru Veneciji. (R. uk, Srbija i Venecija, 36-37).
Istorija srpskog naroda I, 451 (S. irkovi).
Istorija Crne Gore 2/1, Titograd 1971,57-58 (S. irkovi). Ve u julu 1301,
poslala je kraqica Jelena svog poslanika u Dubrovnik, a u avgustu su Dubrovani
poslali poslanstvo kraqu Milutinu da pregovara o miru U ovom ratu najgore je
opet proao Kotor. Dubrovanima je bilo zabraweno do 1305. da trguju sa Kotoranima i da odlaze u Kotor. (opirnije vidi Istorija Crne Gore 2/1, 57-58, (S.
irkovi).

172

obavetava Junije Rasti.7 Da je rat bio teak govori relativno brz poetak i duina pregovora o miru koji su trajali celu godinu, a pregovarai
se nisu drali postignutih dogovora. Krajem avgusta 1301. poeli su
pregovori o miru,8 koji su odgovarali obema stranama, jer je bio obustavqen trgovaki promet. Pregovori su intezivirani u oktobru 1301. i
trajali su do sredine avgusta 1302. godine, odnosno do kraja avgusta kada je
srpski kraq ratifikovao, odnosno potpisao mirovni ugovor. U pregovore
su Dubrovani, osim svog, ukquili i mletako poslanstvo. Mletaki
poslanik Jakobo Zeno imao je odluujuu ulogu.9 Sa srpske strane sa Dubrovanima je pregovarao poslanik kraqa Uroa II, Pavle Tomov. On je
vodio u Dubrovniku duge i iscrpqujue pregovore u nekoliko navrata, od
sredine oktobra 1301. do sredine avgusta 1302. godine kada je zakquen
mir.10 Pavle Tomov kao poslanik srpskog kraqa Milutina bio je u Dubrovniku osam puta povodom pregovora o miru sa Dubrovanima. On je bio u
Dubrovniku 18 oktobra 1301, prvi put, ali nije pomenut kao kraqev
poslanik. Verovatno je imao nameru da snimi situaciju na terenu i da je
prenese kraqu Milutinu.11 Pavle je stigao ponovo u Dubrovnik 10. novembra 1301, ovoga puta kao kraqev poslanik, i vodio je pregovore sa
Dubrovanima o isplati kraqevog dohotka od 2000 perpera, o oslobaawu
dubrovakih zatvorenika iz srpskih zatvora. I daqe je ostala na snazi
odredba da Dubrovani i wihovi trgovci ne smeju ii niti slati robu u
Srbiju i u zemqu kraqice majke (Zetu) sve dok se wihovi zarobqenici ne
vrate u Dubrovnik. U isto vreme Dubrovani su uslovqavali Pavla Tomu
da e biti primqen sa celom porodicom u dubrovako graanstvo ukoliko
iz zatvora gospodina kraqa Uroa II oslobodi sve dubrovake zarobqenike.12 U mirovnim pregovorima najspornija odredba je bila o dubrovakim
zarobqenicima. Skoro da je mir bio na pomolu kada se Pavle Tomov 14.
novembra 1301. sporazumeo sa Dubrovanima. U dubrovake kwige unesen je
detaqan ugovor koji je Pavle Tomov sklopio sa dubrovakim knezom prema

10

11
12

Chronica ragusina Junii Restii, izd, S. Nodilo, Zagreb 1893,103; B. Kreki, Zato je voen
rat, 419.
Monumenta Ragusina Libri Reformationum V, ed. J. Gelcich, Zagrabiae 1897, 3 (u daqem
tekstu Mon. Rag.); Istorija srpskog naroda I, 451 (S. irkovi).
Mon. Rag. V, 3, 11. 12 -18, 21-22, 24-28,33; B. Kreki, Zato je voen rat, 420-422;.
Istorija srpskog naroda I, 451 (S. irkovi).
Mon. Rag. V, 11. 12 13, 14,28-29 31,36; B. Kreki, Zato je voen rat, 420-422;
Istorija srpskog naroda I, 451 (S. irkovi).
Mon. Rag. V, 11.
Mon. Rag. V, 12-13;T. Smiiklas, Diplomatiki zbornik kraljevine Hrvatske, Dalmacije i
Slavonije VIII, Zagreb 1910, 20-22 (u daqem tekstu: Codex diplomaticus); B. Kreki,
Zato je voen rat, 420.

173

kome je trebalo da se srede meusobni odnosi Dubrovnika i Srbije.13 Tada

su Dubrovani ukinuli zabranu trgovine sa Srbijom. Ni od ovog sporazuma
nije bilo nita. Pola godine kasnije, zahvaqujui dolasku dvojice mletakih poslanika u Dubrovnik, od kojih je jedan (Jakobo Zeno) boravio u
Srbiji vie od dva meseca pregovarajui sa srpskim kraqem Uroem II
Milutinom, krajem maja idue godine (24. maja 1302) pojavio se u Dubrovniku nacrt ugovora o miru, zahvaqujui mletakom poslaniku. Po wemu je
trebalo dati poslaniku kraqa Milutina, Pavlu Tomovu, 4000 plus 2000
perpera na ime zaostalog svetodmitarskog dohotka, ukupno 6000 perpera za
otkup dubrovakih zarobqenika i da se svi vrate u Dubrovnik. Pavle
Tomov je odluio da ostane u Dubrovniku sa celom porodicom dok se svi
dubrovaki zatvorenici ne vrate u Srbiju.14 Bila je to neka vrsta zaloga,
odnosno taoca. Meutim, Pavlov ostanak u Dubrovniku isquivo je vezan
za dobijawe dubrovakog graanstva. Povratak svih dubrovakih
zarobqenika iz Srbije u Dubrovnik poveren je Pavlovom bratu Dragu Tomovom. On je posao dobro obavio jer mu je za put u Srbiju isplaeno 127
perpera i 3 groa.15 Da je mir bio na pomolu govori jo jedan dokument
donesen 5. jula u Velikom veu o isplati 1000 perpera Pavlu Tomovom.16
Mir je konano zakquen u prvoj polovini avgusta 1302, godine.17 I nakon
uspeno zakquenog mira, to jest putawa iz srpskih zatvora svih
dubrovakih zatvorenika, poslanik srpskog kraqa Uroa II, Pavle Tomov,
primqen je sa decom i celom porodicom u dubrovako graanstvo.18 Istog
dana dozvoqeno je u Velikom veu u Dubrovniku da brat Pavlov, Drago
Tomov, koji je takoe uzeo aktivno uee u oslobaawu dubrovakih
zarobqenika iz srpskih zatvora i na taj nain bio ukquen u mirovne
pregovore, moe udati jednu svoju ker u Dubrovniku,19 iako je na snazi
bila jo zabrana sklapawa brakova izmeu dubrovakih i kotorskih
graana.

13

14
15

16
17
18

19

Mon. Rag. V, 13-14; B. Kreki, Zato je voen rat, 420. Tada je bilo govora o pravima
dubrovakih trgovaca u Srbiji, o plaawu carine, o sudstvu, o nadoknadi tete
dubrovakim vinogradima u Cavtatu i drugim mestima u okolini Dubrovnika i
drugim stvarima iz meusobnih odnosa.
Mon. Rag. V, 28-29; B. Kreki, Zato je voen rat, 421.
Mon. Rag.V, 38; B. Kreki, Zato je voen rat, 422. Istina wemu je novac isplaen
tek krajem septembra.
Mon. Rag. V, 31; B. Kreki, Zato je voen rat, 421-422.
Mon. Rag.V, 36; B. Kreki, Zato je voen rat, 422.
Mon. Rag. V, 36; B. Kreki, Zato je voen rat, 422. O dodeli Pavlu Tomovom
graanstva, odnosno plemstva, miqewa su podeqena. Ingrid Manken uvrstila je
ovu kotorsku porodicu u dubrovako plemstvo (I. Manken, Dubrovaki
patricijat, 429-431). Meutim, Jovanka Mijukovi smatra da Tome nisu dobili
dubrovako plemstvo ve graanstvo iako je odluka donesena u Velikom veu (J.
Mijukovi, Dodeqivawe dubrovakog graanstva, 109 nap. 99).
Mon. Rag. V, 36.

174

Nekoliko godina kasnije opet se Pavle Tomov javqa kao poverqiva i

odana linost kraqa Uroa II. Kraq Milutin je tokom 1308. godine vodio
pregovore s papom Klementom V o prelasku kraqa i cele zemqe u katolianstvo. Papa Klement V shvatio je Milutinove ponude vrlo ozbiqno i
1308. naloio trojici svojih legata da ostvare ujediwewe Srbije sa katolikom crkvom.20 Na drugoj strani, kraq Milutin je uao u savez sa
Karlom od Valoa, koji je nosio titulu carigradskog cara i formirao je
iroku koaliciju u kojoj su bili pored izmatikog kraqa Milutina,
Filip Tarentski, papa Klement V, Mletaka republika i neki grki
feudalci sa namerom da obnove Latinsko carstvo, uklone Paleologe i
zagospodare Vizantijom.
Dva Milutinova poslanika, jedan Kotoranin a drugi Dubrovanin,
zakleli su se u kraqevo ime 27. marta 1308. u jednom manastiru blizu
Melena da e pomoi titularnom caru (Karlu od Valoa) da se bori protiv
cara Andronika Paleologa i osvoji Vizantiju. Karlo od Valoa se zakleo
pred Milutinovim poslanicima u Melenu 27. marta 1308. godine. Trebalo
je da se Karlovi poslanici uvere da je srpski kraq primio katolianstvo
kao to je obeao. Potvrivawe ugovora od strane kraqa Milutina usledilo je nakon dolaska Karlovih poslanika u Srbiju krajem jula (25.) iste
godine. Tada su pored kraqa Milutina bili prisutni i dvojica Kotorana.
Jedan od. wih je bio Pavle Tomov, verovatno kao poznavalac jezika i
zapadne kulture i kao sposoban i iskusan diplomata i od ranije poverqiva
linost kraqa Milutina. 21
Kraq Milutin nije ispunio obaveze koje je dao Papi i Karlu od Valoa,
jer izgleda da nije ni imao ozbiqne namere da potpisana obeawa ispuni.
Do pristupawa kraqa Milutina i Srbije uniji nije dolo, a savez Karla
od Valoa se poeo osipati, pa je tako propala i wegova ideja o osvajawu
Vizantije.22
Pavle Tomov bio je po drugi put poslanik kraqa Milutina u Dubrovniku 1313. godine. Ovoga puta je podizao svetodmitarski dohodak za svoga
vladara u visini od 2000 perpera. Tada su bili prisutni svedoci: Matija
Vasilija Vasiqevia iz Kotora i Teodor ori iz Dubrovnika. 23
Izgleda da je Pavlova uloga bila neizbena i 1317. kod zakquivawa
jo jednog mirovnog ugovora izmeu Dubrovnika i srpskog kraqa Uroa II.
Poto su slabo poznati uzroci i tok ovog rata koji je izbio u leto 1317, a

20
21

22
23

M. Purkovi, Aviwonske pape i srpske zemqe, Poarevac. 1934, 14-16.

Ubiini, Ugovor o savezu i prijateqstvu, meu Karlom od Valoa i poslanicima
srpskog kraqa Uroa, Glasnik SUD X (1870) 329; K. Jireek, Istorija Srba I,
Beograd 1952, 197; Istorija srpskog naroda I. 456 (S. irkovi)
Istorija srpskog naroda I, 456-457 (S. irkovi).
HAD, Diversa, Cancellariae V fol. 86, 29 X 1313.; M. Dini, Dubrovaki tributi
Mogori, Svetodmitarski i Konavoski dohodak i Proviun brae
Vlatkovi,Glas SKA CLXVIII (1935) 227 nap. 16.

175

primirje ve postignuto u jesen iste godine pod uslovima koji nisu detaqno poznati jer dubrovake arhivske kwige nisu iz te godine sauvane,
raniji dogaaji mogu se rekonstruisati samo na osnovu kasnije donetih
odluka dubrovakih vea od 1318. i 1319 godine.24 Jedan od uzroka rata bio
je kraqev velika Hrvatin koji je Dubrovanima nanosio tete, kako nas
obavetava Junije Rasti.25 Hrvatina su Dubrovani uhvatili jer je bio
pobegao iz kraqevog zatvora. Verovatno je Hrvatinov pritvor bio jedan od
uslova Dubrovana prilikom mirovnih pregovora sa spskim kraqem. On je
krajem jula 1319. izruen kraqu Milutinu, radi pogubqewa, posredstvom
Pavla Tomova, glasnika gospodina kraqa, kako su ga tada nazvali Dubrovani.26
O Pavlovom trgovakom poslovawu uglavnom saznajemo posredno, iz
testamenta wegovog sina Tome.27 Pavle Tomov odravao je poslovne veze sa
dubrovakom i kotorskom vlastelom. U Tominom testamentu pomiwu se
Pavlovi zajedniki trgovaki i kreditni poslovi sa poznatim trgovcima
iz Kotora i Dubrovnika. Navedeni su dunici Tominog oca Pavla sa
kojima je Pavle sklapao trgovaka drutva ili neki drugi oblik trgovakog poslovawa (kreditna trgovina i drugo). Jedan od Pavlovih dunika
bio je poznati dubrovaki trgovac iz redova vlastele, Paskoje Gueti. On
je bio i rodbinski povezan sa Tomama (oewen je bio Pavlovom erkom).
Paskoje Gueti i Biste Primuti bili su u zajednikom trgovakom
drutvu sa Pavlom Tomovim, i wih dvojica ostali su Pavlu duni 100 perpera. Tako su i Nikola Bua i Petar Sabo poslovali zajedno sa Pavlom
Tomovim, i ostali su mu duni 200 perpera. Pavle Tomov, kao i wegov sin
Toma, poslovao je i sa onim trgovcima iz Kotora i Dubrovnika koji su
trgovali u Srbiji i, uglavnom bili na srpskom dvoru (Nikola Bua, Biste
Primuti i Paskoje Gueti) dok je Petar Sabo bio carinik u Novom Brdu.
O Pavlovom imovnom stawu ne zna se mnogo jer nije sauvan wegov testament. Na osnovu razasute i jednostrane kotorske grae moe se donekle
sastaviti oskudan mozaik o Pavlovoj imovini u Kotoru, ali ne i u
Dubrovniku, koju je sigurno posedovao kao dubrovaki graanin. Zna se da
je imao kuu u Kotoru na urawu28. Sredinom jula 1319. godine odobreno je
Pavlu Tomovom u Dubrovniku u Malom veu da moe izvesti u Kotor graevinski materijal (700 komada crepa) verovatno za gradwu jo jedne

24

25
26
27

28

Istorija Crne Gore 2/1, Titograd 1970, 63 (S. irkovi); Istorija srpskog naroda
I, 473 nap. 23 (S. irkovi).
J. Restii, Hronica Ragusina, 269-272; Istorija srpskog naroda I, 473 (S. irkovi).
Mon. Rag., V, 146.
M. Dini, Krstati groevi, ZRVI 1 (1952) Prilozi I Testamentum Tome filii quondam
Pauli de Thoma, 106; M. Malovi-uki, Kotorski vlastelin Toma, 60-63..
A. Mayer, Kotorski spomenici I, Zagreb 1951, 387, No 1141.(u daqem tekstu: Kotorski
spomenici I, II).

176

kue.29 Osim kue u gradu imao je kuu u okolini Kotora na svom imawu (u
Kavu).30 Pavlova zemqa, wive i vinogradi nalazili su se razasuti po celoj
kotorskoj teritoriji (Kavu, Puu, Dimidrani, Tivtu i drugim mestima).31
Imao je na svojim posedima kmetove-posadnike kao i druga kotorska vlastela. Kada je prodao svoju zemqu u Kavu Mihu Bui, zajedno sa zemqom
pripali su mu i posadnici Pavla Tomova.32 Zavisnost wegovih kmetova,
odnosno posadnika, trajala je onoliko koliko je trajao ugovor koji je sa
wima Pavle sklopio. Zavisnost wegovih posadnika odnosila se na
ekonomsku sferu. Veliki deo Pavlove imovine bio je otuen posle wegove
smrti.33
O ugledu sinova Tome Drago, i drugih potomaka, govori podatak o tome
da su bili hereditari batinici crkava u Kotoru u prvoj polovini XIV
veka. Pavle Tomov i wegov brat Drago, pored drugih uglednih Kotorana,
pomiwu se 1318. kao hereditari batinici crkve Sv. Marije na Gurdiu u
Kotoru.34 Porodinu tradiciju nastavio je Pavlov sin Toma i roak Jakov
Grube Toma, kao batinici Svetog Luke u Kotoru.35 Osim ugleda i
potovawa u rodnom gradu, Pavle je uivao ugled i u Srbiji, gde je nazivan
knezom, kao i wegov sugraanin Biste Primuti. 36
Nije poznato kada se Pavle Tomov rodio niti kada je tano umro. On se
prvi put pomiwe kao pokojni u kotorskim izvorima 11. oktobra 1326.
godine.37
O Pavlovom detiwstvu i mladosti izvori ute. On se javqa 1301. kao
zreo poslovan ovek kao to smo naveli. O Pavlovom porodinom stawu
poznato je da se pored protivqewa dubrovakog kneza oenio Filipom,
erkom uglednog Dubrovanina Andrije Volia, najstarijeg predstavnika
glavne loze Volia.38 Imao je estoro dece jednog sina Tomu i pet
keri. Tri Pavlove kerke bile su udate u Dubrovniku za poznatu
dubrovaku vlastelu (Gueti, ori i Gunduli). Samo jedna wegova

29
30
31
32
33
34
35

36

37
38

Mon. Rag. V,114

Kotorski spomenici II, Zagreb 1981.180, No 723.
Kotorski spomenici, I, 387, No 1141; II, 62, No 255, 140, No 563, 180-181 No 725, 292 No 1128.
Kotorski spomenici II, 97 No 390;185 No 740-741.
Kotorski spomenici I, 387 No 1141; II,180 No 723, 180-181 No 725.
Codex Diplomaticus VIII, Zagreb, 490; I. Manken, Dubrovaki patricijat, 429.
Opirnije o tome vidi: S. irkovi, Parnica o crkvi Sv. Luke u Kotoru, Nauni
skup Crkva Svetog Luke kroz vjekove, zbornik radova, Kotor 1997, 131-135; M. Malovi-uki, Kotorski vlastelin Toma, 69-70.
Q. Stojanovi, Stare srpske poveqe i pisma I/2, Beograd-Sremski Karlovci
1929,38; M. Blagojevi, Dravna uprava u srpskim sredwevekovnim zemqama,
Beograd, 1997, 36.
Kotorski spomenici I, 54 No 110.
J. Lui, Odnosi Dubrovnika i Kotora, 436; I. Manken, Dubrovaki patricijat,
429; D. Dini-Kneevi, Migracije, 152-153.

177

kerka bila je udata u Kotoru.39 Poznata su dva Pavlova brata: Medo i

Drago, koji su aktivno uestvovali u trgovakom poslovawu Dubrovnika i
Kotora u zadwe dve decenije XIII veka. Obojica su imali zapaene uloge u
Dubrovniku kao poverqive linosti srpskih kraqeva Dragutina i
Milutina.40
Pavle Tomov je jedan od prvih Kotorana na srpskom dvoru i u slubi
srpskih vladara. Na taj nain je zapoeto uee Kotorana u diplomatskim
misijama srpskih vladara. Pavle Tomov je imao znaajnu ulogu u vreme
vlade srpskog kraqa Milutina. Bio je kraqev poslanik u nekoliko navrata
u Dubrovniku radi voewa i zakquivawa ugovora o miru i podizawa
svetodmitarskog dohodka. On nije bio samo poznati diplomata ve se
uspeno bavio i trgovakim poslovawem. Posedovao je veliku nepokretnu
imovinu u rodnom gradu Kotoru. Smru kraqa Milutina zavrava se i Pavlova diplomatska i poslovna karijera. Nakon smene na prestolu u Srbiji i
dolazkom novog kraqa Uroa III dolaze i novi qudi. Oca, Pavla Tomova,
zamenio je sin - Toma Pavlov - koji e postati poznata i uticajna linost
na dvoru kraqa Stefana Deanskog.

MARICA MALOVI-DJUKI Ph. D

PAVLE TOME DRAGO

Summary
Tom's Pavle Drago was one of the first people from Kotor to be at the Serbian court,
within the service of Serbian rulers. In that way, the participation of the people from Kotor
within the diplomatic missions of Serbian rulers began. Tom's Pavle had a significant role
during the reign of Serbian King Milutin. He was the King's emissary several times in
Dubrovnik for the sake of conducting and signing the peace treaty and rising of St.
Dmitar's income. He was not just a famous diplomat but a very successful individual in a
trading business as well. He owned a large real estate in his native town Kotor. Due to the
King Milutin's death, Pavle's diplomatic and business career came to an end. After the
change at the throne in Serbia and arrival of the new King Uro III new people came along,
as well. The father of Tom's Pavle was replaced by his son Tom Pavle's that would become
a famous and influential person at the court of St. Stephen the King of Dechani.
39

40

I. Manken, Dubrovaki patricijat, geneoloke table II ,79; Opirnije o tome

vidi:M.Malovi-uki, Kotorski vlastelin Toma, 61. Ingrid Manken nije znala
za petu Pavlovu erku Penuu koja se udala u Kotoru posle oeve smrti za. Lampra
Pagarotia.
Mon. Rag.V, 29, 38;B. Kreki, Zato je voen rat, 422; Codex Diplpmaticus VI, 388-391.

178

Mr VESNA MANOJLOVI-NIKOLI

UDC 902.03.392.7(497.11
Pomoravqe)

SREDWOVEKOVNI NAKIT IZ UPRIJE RAVNO

Saetak: Arheolokim istraivawima rimskog grada Horreum Margi
istraen je i deo naseqa sredwovekovnog Ravna u urbanom delu danawe
uprije. Nakit otkriven ovim istraivawima zastupqen je sa devet
narukvica, osam od staklene paste i jednom bronzanom, i sa po jednom
naunicom, prstenom i aplikacijom. Prikazan nakit predstavqa deo materijalne kulture sredwovekovnog Ravna, datovan u period od IX do XII veka.
Kqune rei: Arheologija, sredwi vek, nakit, Pomoravqe.
Arheoloka istraivawa na prostoru danawe uprije, na uu reke
Ravanice u Veliku Moravu, zapoeta ezdesetih godina, u mawem obimu
nastavqena su 1978. i 1979. godine; u saradwi Arheolokog instituta i
Vojnog muzeja iz Beograda i Optine uprija, obavqena su sistematski u
okviru petogodiweg projekta od 1986 1990. godine.1 U stvari, pre moemo rei da se radi o sistematskom sondirawu ire zone danawe kasarne u,
jednom sasvim urbanom, naseqenom prostoru, centru uprije.
Iako su istraivawa prevashodno bila usmerena na otkrivawe ostataka
antikog utvrewa, s obzirom na kontinuitet u naseqavawu, dolo se do
vanih saznawa i iz perioda naseqavawa ovog prostora u sredwem veku.
Istraeni su znaajni ostaci dela sredwovekovnog naseqa i jedan sredwovekovni grob. Time su potvreni istorijski navodi o postojawu sredwovekovnog Ravna na prostoru rimskog grada Horreum Margi koje je pod imenom
Rabna najranije zabeleeno u Roxerovoj kwizi arapskog geografa Idrisija
iz 1153. godine.2

M. Vasi, J. Kavajin-Mundri, S. Popovi, Horreum Margi Ravno uprija, Vesnik vojnog

muzeja 33, Beograd 1989, 7-8.
Monumenta cartographica Jugoslaviae, II deo sredwovekovne karte, odabrao i
priredio G. krivani, Beograd 1979.

179

Najznaajniji arheoloki podaci, kako za antiki tako i za sredwovekovni period, dobijeni su istraivawima u krugu danawe kasarne, a
unutar antikog utvrewa.3 Na osnovu stratigrafskih podataka i pokretnih arheolokih nalaza, ostaci sredwovekovnog naseqa datovani su u period od X XIII veka.4
Od arheolokog materijala ovde je prikazan nakit koji potie iz
sredwovekovnih slojeva i objekata, i jednog groba. Devet narukvica, jedna
naunica, prsten i jedna aplikacija, predstavqaju deo materijalne kulture
sredwovekovnog Ravna.

Narukvice
Od narukvica najbrojnije su one koje su izraene od staklene paste,
ukupno osam fragmentovanih narukvica, dok je samo jedna bronzana.
Narukvice od staklene paste izraene su od stakla tamnoplave boje, krunog ili priblino krunog preseka, prenika od 4,5 do 5,8 cm (sl. 1-8). Kao
to je poznato, narukvice od staklene paste predstavqaju naslee iz
antike materijalne kulture. Preko Vizantije su postale uobiajeni deo
ukraavawa kod slovenskih naroda, te su stoga rasprostrawene na veoma
irokoj teritoriji. Brojnije su na nekropolama, u grobovima kao grobni
prilog, ali ih ima i u naseqima. Nalaene su na sredwovekovnim lokalitetima Rusije, Bugarske, Rumunije, Makedonije, a kod nas su naroito
zastupqene na prostoru centralne i istone Srbije i na Kosovu.5
Hronoloki se opredequju u period od X XII veka, eventualno do u poetak XIII veka. Poznato je da se sporadino javqaju i znatno kasnije, u XVII
veku.6 Analogije za ovu vrstu nakita brojne su sa nekropola u Mirijevu,
agubici, Brzoj Palanci, Donikom brdu, Dowoj Toponici, Niu

4
5

Rezultati ovih istraivawa delimino su objavqeni: M. Vasi, J.

Kavajin-Mundri, S. Popovi, nav. delo, 7- 37; V. Manojlovi, M. ori,
Sredwovekovna grnarija sa lokaliteta Horreum Margi Ravno uprija, Vesnik
vojnog muzeja 33, Beograd 1989, 37 49; S. Popovi, Antiki pokretni nalazi sa
lokaliteta Horreum Margi uprija, Vesnik vojnog muzeja 33, Beograd 1989, 49 79;
V. Manojlovi Nikoli, Sredwovekovni grob iz uprije, Glasnik SAD 11,
Beograd 1996, 165 169.
V. Manojlovi, M. ori, nav. delo.
D. Mini, Pojava i rasprostrawenost narukvica od staklene paste na sredwovekovnim nalazitima u Jugoslaviji, u: Sredwovekovno staklo na Balkanu (X-XV
vek), Beograd 1975, 71.
M. Bajalovi Haxi-Pei, Nakit VIII-XVIII veka, Beograd 1984, 42.

180

lokalitet Glasija, i Vrbnici kod Prizrena.7 Kao najznaajnije navodimo i

geografski najblie nalaze narukvica od staklene paste sa nekropole u
selu Leje kod Paraina, lokalitet Vrelo, i niz nalaza iz sredwovekovne
zbirke Zaviajnog muzeja u Jagodini sa prostora izmeu Svilajnca i Poarevca, koji su u muzej stigli putem poklona ili otkupa. 8
Narukvica od bronze izraena je u tehnici livewa punog preseka i
ukraena vertikalnim urezanim linijama i motivom okca (sl. 9). Iako
fragmentovana, moe se pretpostaviti da je imala otvorene krajeve, to je
uobiajeno za ovakvu vrstu narukvica. Za razliku od narukvica od staklene
paste, ove su, iako nalaene na istom geografskom prostoru, zastupqene u
znatno mawem broju.9 Ornament na wima je iskquivo geometrijski i
gotovo kod svakog primerka drugaiji, a krajevi su mogli biti razliito
zavreni: nekada proireni, nekada sueni, ree plastino oblikovani
tako da gotovo uvek podseaju na mawe ili vie ematizovan prikaz
zmijske glave. Sa nekropole u Trwanu potie nekoliko bronzanih narukvica punog preseka, a u sredwovekovnoj zbirci Zaviajnog muzeja u Jagodini
nalaze se etiri narukvice od bronze, punog preseka, sa prostora izmeu
Svilajnca i Poarevca, koje su dospele u muzej putem poklona ili otkupa,
od kojih u dvema moemo nai slinosti za na primerak. 10
Narukvice punog preseka se uglavnom datuju u XII, ree u XI vek. Na
istovremenim lokalitetima Bugarske i Makedonije ova vrsta narukvica je
zastupqenija nego kod nas. Narukvice sa lokaliteta Ovarovo i Grope
kod Koana naene su sa Novcem Vasilija II, odnosno Manojla I Komnina.11

10
11

M. Bajalovi-Birtaevi, Sredwovekovna nekropola u Mirijevu, Beograd 1960, 33,

T. VII/7, T. XV/9; G. Marjanovi-Vujovi, Nakit sa neznanog grobqa u agubici,
ZNM XI-1, Beograd 1983, 119-127; S. Ercegovi-Pavlovi, Prilog prouavawu
sredwovekovnih nekropola u Istonoj Srbiji, Starinar XVII, Beograd 1966,
143-152; D. Petrovi, Sredwovekovna nekropola na Dowikom brdu (Gradac kod
Kragujevca), Starinar XIII-XIV, Beograd 1962-1963, 275-290; V. I L. Trbuhovi, Dowa
Toponica, dardanska i slovenska nekropola, Prokupqe Beograd 1970, 45-65, 89-95;
Nakit na tlu Srbije, Beograd 1982, kat. br. 439.
D. Miloevi, Sredwovekovna nekropola u selu Leje kod Paraina, ZNM III,
Beograd 1962, 141-162; S. Krsti, Sredwovekovni nakit iz zbirke Zaviajnog
muzeja u Jagodini, Glasnik SAD 13, Beograd 1997, 334-335.
G. Marjanovi-Vujovi, Trwane, srpska nekropola (kraj XI-poetak XIII veka),
Beograd 1984, 97.
G. Marjanovi, isto, Sl. 210; S. Krsti, nav. Delo, T. II/ 5, 6.
V. S. Jovanovi, Prilozi hronologiji srednjovekovnih nekropola Jugoslavije i Bugarske I,
Balcanoslavica 6, Prilep 1997, 148; E. Maneva, Srednjovekovni nakit vo Makedonija, Skopje
1992, T. 43/22/18.

181

Naunica
Bronzana naunica koja je, na alost, unitena tokom konzervatorskog
postupka, pripada naunicama naroskanog tipa. Na osnovu opisa u terenskom dnevniku i inventara zakquuje se da je bila izraena u tehnici
livewa sa filigranom i granulacijom.12 Ouvana su dva naspramna kolenca,
dok sredwe kolence nedostaje. Naroskane naunice nisu tako este na
nekropolama u Srbiji.13 Najblie analogije naem nalazu imamo u
primerima iz Giqa kod Jagodine i na lokalitetu Konopqara kod Kruevca.14
Hronoloki, naroskane naunice se datuju u XI XII veka, s tim to su
ee u XII veku. Tako je u Kurjau par naroskanih naunica naen sa novcem Manojla I Komnina, dok je u Trwanu pronaena samo jedna takva
naunica i to sa novcem Aleksija III Anela, na osnovu koga je datovana u
XIII vek.15 Po miqewu G. Marjanovi-Vujovi, nalaz naroskane naunice u
Trwanu sa novcem iz XIII veka potvruje wihovo trajawe i u XIII vek, ali ne
i wihovu izradu.16

Prsten
Srebrni pozlaeni prsten izraen je u tehnici livewa, dok je ornament
izveden gravirawem i punktirawem (sl. 10). Na elipsoidnoj ravnoj glavi
data je predstava orla, na ramenima stilizovan Hristov monogram i na
karici motiv lozice.17 Kada je Hristov monogram u pitawu, postoje
odreene nedoumice. Naime, uobiajeno je da se Hristov monogram urezuje
prema glavi prstena, a u naem sluaju je suprotno. Iz tog razloga moramo
s rezervom interpretirati ornament na ramenima prstena kao Hristov
monogram. Na osnovu oblika glave i ukrasa, ovaj nalaz spada u grupu
prstewa sa urezanim ornamentom na ravnoj glavi, kakvi su esto nalaeni
na nekropolama XI XII veka.
12

13

14

15

16
17

Autor je, kao saradnik na projektu, uestvovao u arheolokim istraivawima i

lino video ovaj nalaz.
G. Marjanovi-Vujovi, Rasprostrawenost naunica naroskanog tipa u Srbiji,
Starinar XXVII, Beograd 1997, 101-108.
S. Ercegovi-Pavlovi, Prilog prouavawu sredwovekovnih naunica u Srbiji
od 9. do 13. stolea, Starinar XXI, Beograd 1970, 43; G. Marjanovi-Vujovi,
Rasprostawenost naunica naroskanog tipa u Srbiji, Starinar XXVII, Beograd
1997, T. IV/1; Horizonti Konopqare, katalog, Kragujevac 1997, 14, crte 7.
G. Marjanovi-Vujovi, Trwane, srpska nekropola (kraj XI-poetak XIII veka),
Beograd 1984, 56, 85, 86, T.XXVII/349, Sl. 182.
Isto, 86.
V. Manojlovi-Nikoli, nav. delo, 166.

182

Orao na glavi prstena, prikazan na isti ili slian nain, poznat nam
je, kod nas, sa nekropole Pozajmite u Grabovici, sa lokaliteta Todia
crkva i Starom Kostolcu, a u Muzeju grada Beograda uvaju se dva primerka
za koje nam uslovi nalaza nisu poznati, oba datovana u XII vek.18 Ovakvo
prstewe predstavqa est nalaz na nekropolama Rumunije, Bugarske i
Makedonije, a poznata su i dva primerka iz Korinta. 19

Aplikacija
Bronzana ukrasna aplikacija srcolikog oblika sa tri zakivka na
poleini izraena je u tehnici livewa (sl. 11). Ukraena je vegetabilnim
ornamentom, koji podsea na motiv krina. Najverovatnije da je bila
sastavni deo nekog kaia, odnosno deo pojasne garniture. Ovakve aplikacije su uobiajeni delovi pojasnih garnitura nomadskih naroda kakve su
nam poznate kod Avara, dok neto mlae predstavqaju karakteristinu
pojavu na sredwovekovnim lokalitetima na teritoriji Bugarske i Maarske. Na naem prostoru, juno od Save i Dunava, aplikacije srcolikog
izduenog ili srcolikog ovalnog oblika ukraene floralnim ornamentom nalaene su veoma retko. Aplikacija iz Ravna ima slinosti sa
nalazima sa nekropola i naseqa u Podunavqu, Bugarskoj i Rusiji.20

18

19

20

S. Ercegovi-Pavlovi, D. Mini, Le site dhabitation et la ncropole de Pozajmite, erdapske

sveske III, Beograd 1986, 348, fig. 3/10; M. Milenkovi, Prstewe Branievske
oblasti iz Narodnog muzeja u Poarevcu, Viminacium 10, Poarevac 1995-1996, 128,
T. II/9, kat. 9; M. Bajalovi Haxi-Pei, nav. Delo, T. VII/2, kat. 312, 326.
P. Diaconu, Objecte de podoaba, u: Pcuiul lui Soare I, Bucureti 1972, fig. 56/8; I. Barnea,
Podoabele de metal u: Dinogetia I, Bucureti 1967, 284, fig. 170/11; S. Maov, La ncropole
mdival prs du village Gradenica, Dp. De Vraca, Culture et art Bulgari mdival (VII-XIV),
Sofia 1979, 41, fig. 10/5; A. Milev, Rannosrednovekovni blgarski nakiti i
krstove enkolpioni ot Severozapadna Blgari, Arheologi 3, Sofi 1963,
22-37, obr. 11; P. Gatev, Nakiti ot pogrebeni ot XI-XII v, Arheologi 1, Sofi 1977,
30-46, obr. 6/112, 113; . Varova, Slavni i prablgari po dani na nekropolite
VI-XI v, Sofi 1978, 309, sl. 193/1-5; K. Melamed, Srednovekovnite nekropoli,
Durankulak Tom I, Sofi 1989, 137. T.V/21; G. Davidson, The minor objects, Corinth XII,
Princeton-New Jersey 1952, Pl. 105/1931, 1933.
M. Bajalovi Haxi-Pei, nav. delo, T. XIII/8, 9, kat. 494, 485; N. Stanojev,
Nekropole X-XV veka u Vojvodini, Novi Sad 1989, kat. 311, 494; D. Mini, Le site
dhabitation mdival de Mavanska Mitrovica, Sirmium XI, Beograd 1980, Pl. XVIII/5-7;
M. Jankovi, Neki podaci o izradi predmeta od obojenih metala na Kquu Dunava
u IX-XI veku, Zbornik Narodnog muzeja XI-1, Beograd 1983, 108-109; A. Milev, nav.
Delo, 33. obr. 12; R. Raev, Za ezieski licev obraz (po povod nkoi kolanni
ukrasi), Sbornik v namet na prof. Stano Vaklinov, Sofi 1984, 129, obr. 1/v, g; L.
Niderle, Rukovet slovanske archeologie, Praze 1931, 179-180.

183

Najjuniji za sada nama poznati nalaz kod nas potie iz najstarijeg

sredwovekovnog sloja (IX XI vek) sa tvrave Ras Podgrae. 21
Veliki broj ovih ukrasa kaieva poznat nam je zahvaqujui opirnom
radu S. Stanilova koji je obradio materijal sa prostora Bugarske iz
perioda Prvog bugarskog carstva.22 Svakako da treba navesti i veoma
zanimqivu interpretaciju R. Raeva, koji u ornamentici na ovim aplikacijama vidi, u stvari, antropomorfne predstave lica. 23
Nakit, koji potie sa arheolokih istraivawa sredwovekovnog Ravna
predstavqa znaajne nalaze ove vrste arheolokog materijala na prostoru
Sredweg Pomoravqa. Malobrojna arheoloka istraivawa, naroito
sredwovekovnog perioda (izuzev manastirskih kompleksa), ine da je ovaj
deo Srbije jo uvek velika arheoloka nepoznanica. Zbog toga svaki
sluajan nalaz, a naroito materijal dobijen arheolokim iskopavawima,
wihovo objavqivawe i tumaewe, predstavqaju nesumwiv doprinos rasvetqavawu nae sredwovekovne materijalne kulture.

VESNA MANOJLOVI-NIKOLI MA

MEDIEVAL JEWELRY FROM UPRIJA RAVNO

Summary
Jewelry that comes from archeological researches conducted at the excavation site
Horreum Margi Ravno uprija contains eight bracelets made of glass paste and one
made of bronze, then one naroskana earring, silver gilded ring and an application in the
shape of a heart made of bronze.
The bracelets made of glass paste are spread on a very large territory, on the medieval
excavation sites of Russia, Bulgaria, Romania, Macedonia and in our country they are especially represented on the territory of Central and Eastern Serbia and in Kosovo. Chronologically, they have been assigned to the period from X to XII century.
In our country, the bracelets made of bronze of full section, could be found in a considerably less number. The bracelet from Ravno decorated with vertical lines and with a motive of a circle with a dot in the middle, has chronologically been assigned to XII century.
The naroskane bracelets made of bronze are very often at the necropolises in Serbia.
They are assigned to XI-XII century, but more often to the XII one, however, their usage
throughout the XIII century, as well, has not been excluded, either.
21
22

23

M. Popovi, Tvrava Ras, Beograd 1999. 160, kat. br. 224, sl. 99/3.
S. Stanilov, Staroblgarski remni ukrasi ot Nacionalni arheologieski
muzei. Razkopki i prouovani XXII, Sofi 1991, 5-71.
R. Raev, nav. delo.

184

Silver gilded ring with the image of an eagle on the ellipsoid head, Christ monogram
on the shoulders and the motive of a small vine on its link has been assigned to XI XII
century. Such rings represents an often finding at the necropolises of Romania, Macedonia and Bulgaria, and even two pieces from Korint have been known to us.
The bronze application in the shape of a heart from Ravno, decorated with a vegetable
ornament, belongs to the findings that could, very rarely, be found in the region to the
south from Sava and Danube (pic. 10). It has been characteristic of them to be worn on the
belt sets of nomadic people, while somewhat younger have been found more often at the
excavation sites within the Danube Basin, Bulgaria and Russia (IX-XI century).
Even though small in number, the jewelry that comes from the archeological researches of medieval Ravno, represents significant analysis by which the archeological
charts, upon the examined medieval excavation sites up to now, within the Central region
around the river Morava, have been completed more fully.

185

Dr KSENIJA MARICKI-GAANSKI

UDC 938-04 Tukidid

JO JEDANPUT O TUKIDIDU
T Duanka Dini Kneevi
Amicae carissimae
Saetak: U radu se razmatraju neki navodi u Tukididovom Peloponeskom ratu i preispituju wegovi pogledi na demokratiju.
Kqune rei: Tukidid, Peloponeski rat, Perikle, demokratija, Thuc.
2,65.
Pre dvadesetak godina objavqena je za ruske ake jedna zanimqiva
kwiga, u tirau od sto hiqada primeraka, sa ivotopisima znamenitih
Grka i Rimqana.1 Nekoliko istaknutih struwaka je na iv nain predstavilo ivote qudi koji prestiu svoje doba (opereaxt svoe vrem),
kako je naglasio u Uvodu profesor V. I. Kuzinin.
Instruktivan je izbor linosti koje su ukquene u ovu kwigu, devet na
grkoj strani i deset, odnosno jedanaest (braa Grasi) na rimskoj. Poiwui s polu/legendarnim imenima Likurga i Romula, od Grka su zastupqeni
Solon, Temistokle, Aristid i Perikle (wihova je stvaralaka aktivnost
bila u osnivawu, jaawu i zatiti demokratije kao novog progresivnog
oblika dravnog ureewa), zatim Sofokle, Demosten, Aleksandar Makedonski i Pir. Od Rimqana, posle Romula, Nume Pompilija i Marka Furija
Kamila, dolaze braa Tiberije i Gaj Grah, Marko Kras i Gnej Pompej, zatim
Kajsar, Kikeron, Avgust i Ovidije.
Zaista je teko nai zajedniki imeniteq i osnov za ukquewe nekih
od ovih linosti iz raznih sfera delovawa, a pogotovo razlog za iskquewe nekih gromada u poeziji ili filosofiji. Simptomatino je, takoe,
to nema nijednog istoriara, naroito Tukidida, za koga bi upravo
1

M. N. Botvinik, M. B. Rabinovi, G. A. Stratanovski: izneopisan

znamenith grekov i rimln, Moskva, Prosveenie, 1987.

187

vaila odrednica da prestie svoje doba. U kanadskom asopisu Hellenic

Studies iz 1998, posveenom Tukididu, jedan autor je egzaltirano izjavio da
je Tukidid, kako je sam davno anticipirao, napisao ne samo istoriju Peloponeskog rata, ve i istoriju Napoleonovih ratova, Prvog svetskog rata,
Drugog svetskog rata i Hladnog rata. 2
Tu je dosledno primewena uvena Tukididova formulacija (1,22,4) da se
to dogodilo, kao i ono to e se jednog dana ponovo dogoditi, shodno
qudskoj prirodi (6"J J <2DfB4<@<), na isti ili slian nain. 3
Usmeren na budunost, tanije, kako sam kae: na venost (6J:" H
"g\), Tukidid je dobro predvideo da e se wegovo delo dugo ouvati i
itati. Danas imamo tuce rukopisa, polovinu iz 11. veka, a ostale iz 13-15.
veka. Neto starijih papirusnih tekstova (od 1. do 4. veka nove ere), po
reima autora kritikog izdawa Tukidida4 iz 1953. godine, francuskog
akademika akline de Romiji, ne obogauje posebno rukopisnu transmisiju.
Wegov je neponovqivi uticaj na istoriografiju bio ogroman, i na
grkoj i na rimskoj strani. I mnogo kasnije. Makolej je rekao da je Tukidid
najvei istoriar svih vremena.
U pomenutim kanadskom asopisu, meutim, Tukidid je predstavqen kao
klasini teoretiar meunarodnih odnosa, kako glasi i naslov celog
broja (The Classical Theorist of International Relations), i kao otac politikog
realizma u meunarodnim odnosima. O Tukididu kao politikom teoretiaru je ve pre pola veka pisao H. trasburger.5 Pre wega je profesor M.
N. uri u svojoj Istoriji helenske kwievnosti 1950. obradio poglavqe
Tukidid kao politiki mislilac (v. bel. 11).
To je, nesumwivo, pomerawe ugla posmatrawa na istoriografiju uopte.
Nikad se, vaqda, nije toliko govorilo i pisalo o istoriji kao danas, a
verovatno retko kad sa tako malo razumevawa i objektivnosti. Ako se Tukidid moe izuavati i kao teoretiar meunarodnih odnosa, to je vaqda
2

V. Ksenija Maricki Gaanski, Tukidid u kanadskom asopisu, Zbornik Matice

srpske za klasine studije 2 (2000) 217.
Prev. Duanke Obradovi u kwizi Tukidid, Peloponeski rat, Beograd, Prosveta,
1999, str. 29.
Thucydide, La Guerre du Ploponnse. Texte tabli et traduit par Jacquline de Romilly, Paris,
Les Belles Lettres, 1953, Livre I, p. XXXV.
H. Strasburger, Die Entdeckung der politischen Geschichte durch Thukydides, Saeculum V
1954. Zanimqivo je, ipak, da u svojoj kwizi Nauka o politici, Rad, 1988. godine
akademik Qubomir Tadi i ne spomiwe Tukidida u kratkom pregledu antikih
pogleda na politiku (str. 17-21), zadravajui se prevashodno na Aristotelu.
S obzirom da posle Derinog obimnog rada o Tukididu iz 1896/97. godine (v. bel. 11),
kod nas skoro da nema studije o Tukididu, bilo bi neophodno podstai temeqnija
prouavawa Tukidida, npr.wegovih antropolokih pogleda, Tukidida kao
politikog istoriara, do specifinih aspekata koja sugerie Lunat, npr.
Thukydides und das Leid (p. 1204), Pathologie der Krieges (1250) itd. (v. bel. 12).

188

zato to se on savesno trudio da proui, razume i to objektivnije predstavi te odnose i zbivawa, a ne da ih, kao u pravoj poplavi silnih danawih autora publicistikih instant istorija modernih zbivawa, prilagodi interesima svojih nalogodavaca. Da ih, dakle, zloupotrebi i
pristrasno preusmeri. ak ni neto stariji Herodotov princip FJ@D\0H
g<g6", radi istraivawa nije zastupqen u ovom danawem pseudoistorijskom galimatijasu. Naa istorija, i srpski narod, posebno su
ugroeni u svemu tome, jer istina i istraivawe istine, kako se videlo i
kod Herodota i kod Tukidida, pored savesnosti, zahteva vreme, mnogo vremena. Da se opiu uzroci zbivawa nae blie istorije, kako je uradio
Tukidid za Peloponeski rat, da se razdvoje povodi i uzroci, da se nepristrasno i bez politikantstva uoi i opie kataklizmian prelaz iz
sistema socijalistikog samoupravqawa i drutvene svojine na (anahroni)
neokapitalizam, o emu je na obian ovek bio neobaveten (a, kako se
sve vie pokazuje, i nesklon), treba mnogo prouavawa, odmerenosti i
mudrosti. Jo se to nije dogodilo. Naroito ne bona fide.6 To se vaqda ne
moe boqe formulisati nego to je to uinio Tukidid: U veini
sluajeva qudi se veoma malo trude u potrazi za istinom, i vie se okreu
onome to im se nudi kao gotovo. ?JTH J"8"\BTD@H J@H B@88@H
.ZJ0F4H JH 802g\"H 6" B J J@:" :88@< JDXB@<J"4 (1, 20, 3)
Sloena pria Tukididu u novije vreme, sve sloenija to se nova
ispitivawa umnoavaju, jo vie nas uverava u to.
Pomenuta ruska kolska kwiga je sugerisala da su kreatori i
zastupnici demokratije u antikoj Atini bili meu najznamenitijim linostima svoga polisa, poev od Solona (7/6. vek pre nove ere), preko Temistokla (6/5. vek), Aristida (s. 540-467) i Perikla (s. 490-429. g.), dakle u
toku neka dva veka.
Tukidid bi trebalo da nam svedoi o najboqem dobu atinske demokratije
upravo na wenom vrhuncu, u Periklovo vreme. Novija detaqnija prouavawa Tukididovog teksta dovode u pitawe mnoga ustaqena miqewa o
tome.
Demokratija je u antikoj Atini omoguila obinim, ak beznaajnim
graanima, bez obrazovawa, da uestvuju u donoewu politikih odluka
vanih za dravu, i to je glavni akcenat Periklove pohvale Atini u
Tukididovom izvetaju. Nesumwiva teorijska vrednost humane ideje da su
svi qudi jednaki pred zakonom, F@<@:\"7, za samog Tukidida je u katastrofalnim zbivawima tokom Peloponeskog rata i zbog uasne atinske
propasti na kraju rata, postala ambiguitetna. Jer, Tukidid je doekao kraj
6

Jedan otrouman srpski sociolog. Slobodan Antoni je takorei usput saoptio

znaajnu ideju o sklonosti naih qudi ka socijalizmu u prolosti, u asopisu
Socioloki pregled 2005, to zasluuje mnogo ozbiqnije izuavawe.
V. Gregory Vlastos, I iz 1964. godine, pretampan u wegovoj kwizi
Platonic Studies, Princeton University Press, 1973.

189

rata umro je oko 400. godine, a ratnu istoriju napisao je samo do 411.
godine. Mi ne znamo zato se to dogodilo, iako je u svojoj Istoriji vie
puta navodio da je opisivao dogaaje kako su se koje godine zbili. Znai da
bismo mogli oekivati i opis dogaaja u posledwoj deceniji 5. v. pre nove
ere, ali tog kod Tukidida nema.
Ipak, ima jasnih dokaza naknadnog prestrukturisawa ranije napisanog
teksta. Indikativan je primer 2, 65, gde on navodi razloge opadawa
demokratije u posteriklovsko doba. Meutim, to kvarewe demokratije u
to vreme upravo je bila radikalna demokratija na delu. Sam Tukidid je u
istom poglavqu ingeniozno formulisao prirodu atinskih prilika za
vreme Perikla: W(\(<gJ` Jg 8`( :< *0:@6D"J\", D( * B J@
BDfJ@L <*DH DPZ (2,65, 6,9).8 Teko da je to Tukidid napisao za ivota
Periklova, kao ni opis laskavaca i demagoga koji su doveli do velikih
greaka u dravnim i ratnim poduhvatima (npr. Sicilijanska ekspedicija)
posle Periklove smrti, u ta se atinska demokratija izvrgla.
Ima jedan detaq ovde na koji se obino ne ukazuje kod Tukidida, koji se
inae trudio da precizno dokumentuje svoje navode. Na poetku navedenog
pasusa 2,65 Tukidid pie o gnevu Atiwana protiv Perikla zbog nedaa i
patwi kojima su oni bili izloeni posle izbijawa bolesti u Atini, to
je bilo jedina stvar koja se dogodila prevazilazei svako predviawe
(2,64). Svi oni nisu prestali da negoduju protiv Perikla, sve dok ga nisu
kaznili novanom globom.
I to je sve to o tom procesu protiv Perikla kae Tukidid. Kao da je
to bila sasvim obina i beznaajna stvar. Naravno, ako se to zaista
dogodilo, i ako je Perikle bio kawen nekom globom, svi su to u Atini
onog vremena morali znati. Meutim, Tukidid, koji pie H "g\, morao je
to zabeleiti i u Istoriji i objasniti. Jedan od retkih modernih autora
koji mu to zamera je grki struwak Angelo Vlaho u svom dvotomnom radu
Primedbe na Tukidida.9 Profesor Vlaho, uz citat o kawavawu Perikla,
kae: +<"4 B"DV>g<@ J` J4 1@L6L*\*0H *X< <"ngDg4 6":4V
8gBJ@:XDg4" (4V J4:TD\" J@L AgD468. Dakle, podvlai da je udno to
Tukidid ne navodi nikakav detaq o Periklovoj kazni, stavqajui
kazna u znakove navoda. Ko su ti koji su ga optuili? Koliki je bio iznos
globe? I za koju optubu? Na sva ta pitawa nema kod Tukidida odgovora, a
jedan istoriar treba na prvom mestu da nas o svemu tome obavesti. Za
wegovo utawe ne nalazim nikakvo opravdawe, kae profesor Vlaho (I
188) i nastavqa da su kasnije autori, dodue, navodili imena tuilaca i
razne iznose globe (15 ili 50 talanata), ali ne znamo nita o prirodi
prekraja za koji je Perikle bio optuen. Vlaho doputa da je Perikle
imao na umu da naglasi bedne postupke mase (@ B@88@\), koji su ubrzo posle
8

U srpskom prevodu: I tako je Atina, iako po imenu demokratija, u stvari bila

vlada prvoga oveka.
, , 1-2, , , 1992.

190

optube i kazne, promenili drawe i opet izabrali Perikla za stratega

za 429. godinu. Ali je on ubrzo, u septembru te godine, i umro od zaraze.
Vlaho navodi Tukididove rei BgD n48g :48@H B@g<, dodajui ekvaciju {_:48@H = P8@H, kako i Tukidid kae u 4, 28, 3.
Nije malo danawih mislilaca, makar da se ne uju esto, koji uporno
dokazuju da se danawa galama o globalnoj demokratiji svodi ne na svetsku
oligarhiju, to je dosta oigledno, nego upravo na ohlokratiju, pri emu se
ne misli nuno samo na personalne zastupnike, ve na rezultate wihovog
pogubnog delovawa. Ali, kako je mudro zakquivao Tukidid, reagovawe @
B@88@\ je esto nepredvidivo. Stoga e i danawa istorija morati objektivnije i temeqnije da se pie.
Analize samog Tukididovog teksta otkrivaju neke wegove ozbiqne slabosti i nedovoqnosti. Na neke posebno ukazuje uveni nemaki struwak
Kurt fon Fric, profesor i na Kolumbija univerzitetu u Wujorku, (koga
sam imala prilike uivo da vidim na kongresu FIEC u Bonu), u svojoj
studiji o helenskoj istoriografiji10, koja ima i poseban tom Beleki uz
tekst.
Fon Fricove zamerke posebno su vane u pogledu formulisawa
Periklovih ratnih planova u Tukididovoj prezentaciji. Tukidid tvrdi da
bi bilo lako da se nadvladaju Peloponeani11 da se Atina dosledno drala
Periklove politike. Oto Lunat izriito kae za kapitel 2,65 da je
sicher nach 404 geschrieben,12 dakle da je sva atinska katastrofa tada ve
bila poznata. Na kraju tog pasusa Tukidid navodi Periklove rei da je on
sam predvideo13 kako e lako nadvladati u ratu sam polis Peloponeana.
Fon Fric diskutuje opirno o ovoj Tukididovoj formulaciji o pobedi nad
Peloponeanima, BgD4(g<XF2"4 J< Ag8@B@<<0F\T< (2,65,13). Fon Fric

10

11

12
13

Kurt von Fritz, Die Griechische Geschichtsschreibung. Band I: Von den Anfngen bis
Thucydides, Berlin, Walter de Gruyter, 1967.
Autor davne, do danas kod nas najobimnije studije o Tukididu iz 1896. g., ueni autor
dr ore Dera, wih zove Peloponisci i prevodi naslov Tukididove istorije kao
Opis rata izmeu Peloponizaca i Atiwana u tekstu Tukidid i wegova
znaajnost na poqu istoriografije, objavqenom u etiri nastavaka (sa ukupno 105
strana) u Letopisu Matice srpske kw. 188 (1896) 33,52, kw. 189 (1896) 29-59, kw. 190
(1897) 46-74 i kw. 191 (1897) 74-105. Derina studija zasluuje da se danas preispita,
imajui na umu i to da u wegovo vreme nije bilo srpskog prevoda Tukidida i da ga je
on prouavao u originalu, iji je jezik oigledno odlino znao. Jo je o Tukididu
napisala predgovor svom prevodu Duanka Obradovi, Prosveta 2000, str. 7-16, a
ima i rad Istinito i mitsko kod Tukidida u mojoj kwizi Istorija na
saputnik. Antike i moderne teme II, Vrac, KOV, 1998, 9-20. ini mi se da je to
sve na srpskom, osim u istorijama helenske kwievnosti (npr. M. N. uria,
Istorija helenske kwievnosti, Beograd, 1950, 1072, str. 405-431). Oigledno
nedovoqno.
Otto Luschnat, Thucydides, PWRE Suppl. Band XII 1970, p. 1248.
. de Romiji kae on sam, za razliku od drugih, L. II 102.

191

kae da ni Periklov plan nije jasan ta bi trebalo da se dogodi posle te

eventualne pobede, niti to Tukidid komentarie. Raspad Peloponeskog
saveza? Koegzistencija sa dotadawim protivnicima? 14
Sam kraj 2,65 je dosta enigmatian. D. Obradovi prevodi: Tako je
Perikle u ono vreme s puno razloga predviao da e Atina moi lako da
dobije rat ako ga bude vodila samo sa Peloponeanima (str. 117). U
prevodu Stjepana Telara (Zagreb, Matica hrvatska, 1957) reenicu je
shvaena neto drukije: Toliko je tada Periklo imao svega u obiqu, ime je predvidio, da bi sasvim lako mogao svladati u ratu same Peloponeane (str. 120). aklin de Romiji, opet, izvlai drukiju nijansu: Tant
taient fondes les prvisions personnelles de Pricls, lorsqu'il disait qu'il serait tout
fait ais pour eux de prendre le dessus dans la guerre les opposant aux seuls
Ploponnsiens. Grki tekst toga mesta glasi: I@F@J@< J AgD468g
BgD\FFgLFg J`Jg n2 < "JH BD@X(<T 6" BV<L < *\TH BgD4(g<XF2"4
J< B`84< Ag8@B@<<0F\T< "J< J B@8X:.
Razumevawe zavisi od prevoda izraza BgD\FFgLFg = att. BgD\JJgLFg.
Bajiev Renik (str. 1538) pod lemom toga glagola navodi i ovo mesto iz
Tukidida i daje dve mogunosti prevoda: Pricls avait un tel surcroit de credit.
Iako sami autori renika navode apsolutni oblik BgD4FFgbg4, ipak ga ovde
prevode linim oblikom.
Dodue, odmah dodaju u zagradi: ou selon d'autres, une telle surabondance de resources.
Drugi veliki grki renik, Lidl-Skot-Xonsov (r. 1387) to mesto prevodi ovako: such abundance of reason had Pericles for his belief.
Vidimo da su obe varijante mogue, ali ega je onda Perikle imao u
preobiqu? Razloga, sredstava, viziju?
Cela ta reenica zapravo i ne proistie iz prethodnog teksta, u kom se
govori o bivim saveznicima, neprijateqima, porazu na Siciliji, finansijama persijskog princa Kira za peloponeku flotu, propasti Atiwana
na kraju zbog linog razdora i sukoba.
Jo je jedna zakoqica koja se izostavqa iz svih prevoda Tukidid kae
da bi po Periklovom miqewu u wegovom dalekovidom predviawu bilo
sasvim lako da se u ratu pobede sami Peloponeani. Tako, ili slino, svi
prevode. Ali to Tukidid zapravo ne kae. On kae BgD4(g<XF2"4 J< B`84<
Ag8@B@<<0F\T< "J<: bilo bi sasvim lako da se u ratu pobedi polis samih
Peloponeana.
aklin de Romiji tu re ne prevodi, ali u komentaru (tom II str. 101)
kae da je Klasen davno hteo da izostavi re J< B`84< sasvim.
Rat nije vodio samo polis Peloponeana, tj. Sparta, nego Peloponeski
savez, a ja ne vidim kako bi Perikle, i Tukidid, tako olako mogli tvrditi
da e sve Peloponeane sasvim lako pobediti. Non licet.

14

Cf. O. Luschnat, op. cit. p. 1248.

192

To je, ipak, posluilo Tukididu da Periklovoj dalekovidosti i predviawu suprostavi kasniju bezglavu pohlepu i ambiciju kako pojedinaca
tako i ratobornih atinskih stranaka bez pokria.
I tu ostaje neizgovoreno u emu bi bila ta prednost pobede nad polisom samih Peloponeana.
Na Periklovoj mudrosti i vizionarstvu posebno insistira veliki
znalac Tukidida, aklin de Romiji: Lart de prevoir, toujours essentiel chez
Thucydide (Histoire et raison chez Thucydide, Paris, 1956, 174). Na racionalnosti
kod Tukidida inae se odavno insistira, v. npr. studiju ruskog naunika F.
M. Mienka, koji se vrlo mnogo bavio Tukididom, Racionalizm Fukidida
v Istorii Peloponnesko voni (Moskva 1881). Kwiga je izala kao prvi
tom wegovog rada Opxt po istorii racionalisma v drevne Grecii.
Sva ova pitawa, zajedno sa komplikovanim odnosom Tukididovim prema
demokratiji, podseaju nas na nedovoqno znawe koje savremenici uvek
imaju o pravim razmerama i osnovama zbivawa u kojima ak i uestvuju. Mi
ni danas ne znamo ta je zapravo Perikle nameravao u pogledu svetsko-istorijske dimenzije svoje pretpostavqene pobede. Kako bi mogao
jasnije sve to da saopti Tukidid, kad je te 404. godine, kad je verovatno on
pisao taj ekskurs, za Atinu sve ionako bilo prekasno. Ve posle Periklove
smrti 429. godine poela je tragedija. 15
Tukidid je na poetku svoje kwige dao razloge koji su ga naveli da pone
odmah da pie istoriju toga rata:
Tukidid, Atiwanin, opisao je rat koji su Peloponeani i Atiwani
vodili jedni protiv drugih. Poeo je odmah, od samog poetka rata, jer je
mislio da e rat biti veliki i najznaajniji od svih prethodnih. To je
zakquio po tome to su obe strane u svemu i u svakom pogledu bile na
vrhuncu svojih ratnih priprema i to je video da se ostali helenski svet
svrstava ili na jednu ili na drugu stranu, neki odmah, a drugi su se
spremali da to tek uine. Jer, to je bio najvei pokret Helena i jednog dela
varvara, a moglo bi se rei i ogromnog dela qudi uopte (1, 1).
Na kraju Sedme kwige Tukidid izlae kako su Atiwani bili pobeeni u
svemu i potpuno, kako ih je snala potpuna propast, B"<T8g2D\".16

15
16

J. H. Finley, Thucydides, Cambridge, Mass. 1942, 1947 p. 309: The sense of tragedy enters in.
Zanimqivo je, i svakako prihvatqivo, miqewe Angela Vlaha (II 299) da je prva
glava Osme kwige jasan nastavak opisa atinske katastrofe na Siciliji u Sedmoj
kwizi. Tim pre, to se ta prva glava zavrava reima: 5" J 2XD@H Jg8gbJ", to
se odnosi na kraj leta te 19. godine rata (312. g.). U toj zavrnoj (86) glavi Sedme
kwige, Tukidid pie: Ovo je bio najvei dogaaj od svih koji su se odigrali u
ovome ratu, a meni se ini, i od svih dogaaja u helenskoj istoriji o kojima smo
sluali: za pobednike najsjajniji, a za pobeene najnesreniji. Jer, ono to su
pretrpeli pobeeni ni u emu nije bilo od malog znaaja, poto su doiveli kako
se to kae potpunu propast. Propala je peadija i flota i sve ostalo, a malo se
wih vratilo kui. Tako su se odigrali dogaaji na Siciliji.

193

U novije vreme amerika koleginica Xenifer Tolbert Roberts, profesor klasinih nauka i istorije na City College u Wujorku, preispituje moderno miqewe o antikoj Atini uopte.17 Izuzetno plodni oksfordski
profesor Pol Kartlix18 ocenio je da uena i produbqena kwiga Xenifer
Roberts obrauje the vicissitudes (promenqivosti, preokrete) of the idea of
democracy in its supposedly original Athenian form.
U svojoj opsenoj studiji (405 strana), X. Roberts ne preispituje samo
drevne izvore, nego i novije poglede na antiku, poredei stavove naunika
i filosofa u 19. i 20. veku na wihovom razvojnom putu.
Buroaske vrednosti kod Atiwana poele su se vie ceniti u
Francuskoj, ali i drugde u Evropi, i u Americi takoe, tako da je Periklov polis danawem oveku izgledao moderniji nego Likurgov polis:
polis trgovine, porodice, ambicije i privatnog vlasnitva, bio je u veoj
meri srodan s novim dobom nego naoruani kampovi na Peloponesu, s
wihovim zajednikim nainom ivota i obeshrabrivawem trgovine (Roberts, op. cit. p. 289).
Ocene o Atini i Sparti su se mewale u zavisnosti od novih evropskih
prilika, politike i ideologije. Tako je francuski autor, kwievni kritiar Pierre Lasserre 1909. godine ismejao entuzijastiki prikaz antike
demokratije kod istoriara Alfreda Kroazea, nazvavi i atinsku i
modernu demokratiju boleu, morbus democraticus. Predgovor tom
pamfletu napisao je arl Mora (Charles Maurras), osniva desniarske Action Franaise. X. Roberts kao kuriozitet navodi da su ovaj tekst arla
Mora pretampali italijanski marksisti 1976. godine! (p. 774).
Ne zadravam se ovde na intrigantnim izlagawima autora o anti-atinskim ocenama u Evropi pre i za vreme Drugog svetskog rata, posebno u nacistikoj Nemakoj. Ta miqewa su imala razliita usmerewa protivna
atinskoj demokratiji ali privrena Platonovim Zakonima.19
U tim mnogim promenama pristupa Tukidid je najmawe trpeo, ak i kad
je rat koji je opisao ocewen kao straan, ali trivijalan. Tako je Margaret
Veson, uvena engleska autorka marksistikog uverewa, napisala da je
Tukididova kwiga a record of trivialities unworthy of dignity of history (citat
po X. Roberts, p. 297).
Zbog ovako vrlo razliitih ocena, a X. Roberts jo pomiwe i feministike pristupe, teko je decidirano govoriti o Tukididovom shvatawu

17

18

19

Jennifer Tollbert Roberts, Athens on Trial. The Antidemocratic Tradition in Western Thought,
Princeton Univ. Press, 1994. Kwigu mi je qubazno lino poslala.
O Kartlixu v. Ksenija Maricki Gaanski, Izvor novih uvida i novih pristupa,
Zbornik za klasine studije Matice srpske 2 (2000) 213; Mirko Obradovi, An
Outstanding and Stimulating Book, Zbornik za klasine studije Matice srpske 7
(2005) 155 (prikazi Kartlixovih kwiga o Grcima i Spartancima).
Cf. Karl Lehmann-Hartleben: Greek education, for instance Plato's Laws, constituted a Bible of
Nazi philosophy, citat po J. Roberts, r. 347 n. 17.

194

demokratije. Lunat pie: In der neueren Literatur finden sich fter Verurteilungen des Thukydidies wegen mangelden Verstndnisse fr die Athenische
Demokratie. (op. cit. 1240).
Ako se pogledaju mesta u wegovoj istoriji, vidi se da Tukidid ne govori
esto o demokratiji. To su, na primer, poglavqa: 2,65; 3,82; 4,28; 6,63; 8,1;
8,97.
Poglavqe 65 iz Druge kwige ve je ovde analizirano. Vidi se da je tokom
decenija Tukidid morao mewati svoj pogled na slavnu atinsku demokratiju,
ija je pogrena i prevrtqiva politika na kraju totalno unesreila
wegovu otaxbinu Atinu, ije je zakone on potovao, dve decenije proveo u
izgnanstvu zbog kazne i video kako sve dubqe i dubqe tone slavni
Periklov grad. Posebno je potresno mesto gde Tukidid opisuje uase
graanskog rata:
Dok su se brodovima prebacivali tamo, poubijali su sve neprijateqe
koji su im pali u ruke. I sve one, koje su bili nagovorili da se ukrcaju na
brodove, izvuku na obalu i poubijaju. Zatim dou u Herin hram i nagovore
pedesetoricu molilaca da se predaju sudu i potom ih sve osude na smrt.
Mnogi od onih pribegara koji se nisu dali nagovoriti, kada su videli ta
se dogaa, ponu se meusobno ubijati, tu u samom hramu, a neki su se
veali o drvee i unitavali sami sebe, kako je ko mogao. Za tih sedam
dana, dok je Eurimedont od dolaska boravio ovde sa svojom flotom od
ezdeset brodova, Korkirani su poubijali sve one koje su smatrali za svoje
line neprijateqe, a kao razlog isticali su da ovi ele da unite
demokratiju; premda su neki izgubili ivot i zbog linih neprijateqstava, a neke, poto su davali novac na zajam, poubijali su wihovi
poverioci. I nastade smrt u svim moguim vidova. Sve ono to se u takvim
sluajevima obino dogaa, dogodilo se i ovom prilikom pa ak i gore od
toga. Jer, otac je ubijao sina, a neke su qude izvlaili iz hramova i ispred
wih ih ubijali. A bilo je i takvih koji su zazidani u Dionisovom svetilitu.
Do takvih svireposti je vodio graanski rat. A izgledao je utoliko
svirepiji to je to bio jedan od prvih koji su se dogodili. Jer kasnije, kada
se potresao takorei itav helenski svet i poto su svuda bili u sukobu,
prvaci demokratskih partija eleli su da se dovedu Atiwani, a oligarsi
da se dovedu Lakedemonci. I dok u miru nisu imali izgovora, i nisu bili
spremni da ih pozovu u pomo, sada, kada su ove dve drave bile u ratu,
protivnike stranke u razliitim gradovima smatrale su da je sasvim
prirodno pozivawe saveznika kad god su elele da doe do prevrata kako
bi nanele tetu protivnicima, a uvrstile svoj poloaj. Tako su se, zbog
graanskih ratova, desile razne strahote po gradovima, kakve se dogaaju i
uvek e ih biti dokle god je qudske prirode, koja je as surovija, as blaa,
i koja se ispoqava na razliite naine, isto onako kao to se mewaju i
okolnosti u svakom odreenom sluaju (3,81-82).

195

Angelo Vlaho podsea da od ustanovqewa demokratije u Atini sa

Klejstenom 508. godine pre nove ere pa sve do 404. godine nije prestala da
postoji snana antiteza izmeu oligarha i demokrata u Atini (II 423 s.).
S obzirom na najnovije oprenosti u naem politikom ivotu, ovek
mora da se zapita otkuda tako ilave i uporne politike struje u okviru
jednog naroda, da li samo iz linih interesa i ambicija (kako je bilo kod
Alkibijada), ili iz nekih drugih, ne retko iracionalnih pripadnosti.
Vaqda zato i Xenifer Talbot Roberts kao moto svojoj studiji stavqa citat
iz Karlajla: Whence comes it, this universal big, black Democracy?
Onog istog Tomasa Karlajla koji je davno u 19. veku rekao da je
Istorija biografija velikih qudi. Gde je onda mesto za demokratiju? 20
Ruska kwiga navedena na poetku ovoga rada moda se moe shvatiti kao
konkretizacija ove stare Karlajlove formulacije, iako je wegov idealistiki kult heroja odbacivan kao reakcionaran. Ali da li su veliki
qudi pravi pokretai istorije? Helmut Berve je 1949. godine objavio
kwigu o tvorakim snagama u antici,21 u kojoj je prikazao Ideen, Menschen
und Einrichtungen koji predstavqaju wesentliche Faktoren des klassischen Altertums (p. 5)
Takve gestaltende Krfte meu linostima su, po Berveu, bili Perikle,
Aleksandar Veliki i Sula. Znaajna uloga je dodeqena i Delfijskom
proroitu i pitawima ranog ustavnog ureewa (Frstliche Herren zur Zeit
der Perserkriege), a za Rim odnos Rima i Sredozemqa i Imperium Romanum.
Bila bi zanimqiva i uputna daqa komparacija obe kwige i razmiqawe o
tome ta su zapravo nosei stubovi antike graevine. Ali to
prevazilazi poetne okvire ovog izlagawa. 22
Podseam na kraju na dalekosean znaaj Tukidida i meu najveim
dravnicima 20. veka. Kako belei ameriki kwievnik Herman Vouk,
Ruzvelt daje nalog admiralu koga zove Pag, svom prijatequ, da pokrene
ameriku flotu na Pacifik, i objawava mu da sam ita Tukidida. Ali
za razliku od Atine kad je poslala Alkibijada sa flotom na Siciliju, a

20

21

22

V. Ksenija Maricki Gaanski, Demokratija u antici a danas?, Godiwak

Filosofskog fakulteta u Novom Sadu, kw. XIX (1990) 21.
Helmut Berve, Gestaltende Krfte der Antike. Aufstze zur griechischen und rmischen
Geschichte, Beck, Mnchen, 1949.
Novija strana literatura se veoma mnogo bavi preispitivawem prirode i uloge
rata u antici, kao i dravno-pravnim pitawima. Neke od ovih tema su vrlo lepo
obraene u nemakoj doktorskoj tezi naeg mladog kolege Ivana Jordovia: Anfnge
der Jngeren Tyrannis. Vorlufer und erste Reprsentanten von Gewaltherrschaft im spten 5.
Jahrhundert v. Chr., Peter Lang, 2005 (Europische Hochschulenschriften, Bd. 1017), s
obilatim navodima iz najnovijih naunih publikacija.

196

posle toga u Atini izbili drutveni nemiri, mi emo obezbediti da u

Americi ima svaku podrku, obeao je Ruzvelt. 23
Moda je Tukidid ipak imao uticajniju ulogu u kreirawu svetskih dravnih prilika nego to potroaka povrna kultura najee misli. 24

Ksenija Maricki Gadjanski Ph. D

ONCE MORE ABOUT THUCYDIDES

Summary
In this paper, devoted to her dear friend and colleague, the late professor Duanka
Dini Kneevi, the author reexamines primarily Thuc. 2,65, because of some historians
shortages and vagenesses. It is the motive for the author of the paper to remind of the
shortages and vagenesses of our knowledge of our own recent unhappy history, whose
deep and wise elaboration the world can expect only in many years to come.

23

24

U romanu War and Remembrances po kome je snimqena velianstvena TV serija, kod

nas prikazivana pod naslovom Vetrovi rata. Ruzvelt ovde parafrazira Tukidida
2,65. A o trajnom znaaju Tukidida svedoi i podnaslov velikog pisca Petera
Handkea u wegovoj kwizi Zimsko letovawe, koji glasi Jo jedanput o Tukididu i
koji mi je posluio za naslov ovog rada. Dalekosena Handkeova poruka svetu
okrenuti naglavake (kako sam kae) nije ispravno shvaena, upravo u skladu s
Tukididovom reenicom da su qudi nemarni u istraivawu istine i da se laaju
samo onoga to im je prvo pri ruci, ve gotovo.
U treem izdawu Oxford Classical Dictionary iz 1996. godine, urednici su Periklu
dali stubac i po teksta, a Tukididu devet i po. iji je onda znaaj za budue
narataje vei?

197

posle toga u Atini izbili drutveni nemiri, mi emo obezbediti da u

Americi ima svaku podrku, obeao je Ruzvelt. 23
Moda je Tukidid ipak imao uticajniju ulogu u kreirawu svetskih dravnih prilika nego to potroaka povrna kultura najee misli. 24

Ksenija Maricki Gadjanski Ph. D

ONCE MORE ABOUT THUCYDIDES

Summary
In this paper, devoted to her dear friend and colleague, the late professor Duanka
Dini Kneevi, the author reexamines primarily Thuc. 2,65, because of some historians
shortages and vagenesses. It is the motive for the author of the paper to remind of the
shortages and vagenesses of our knowledge of our own recent unhappy history, whose
deep and wise elaboration the world can expect only in many years to come.

23

24

U romanu War and Remembrances po kome je snimqena velianstvena TV serija, kod

nas prikazivana pod naslovom Vetrovi rata. Ruzvelt ovde parafrazira Tukidida
2,65. A o trajnom znaaju Tukidida svedoi i podnaslov velikog pisca Petera
Handkea u wegovoj kwizi Zimsko letovawe, koji glasi Jo jedanput o Tukididu i
koji mi je posluio za naslov ovog rada. Dalekosena Handkeova poruka svetu
okrenuti naglavake (kako sam kae) nije ispravno shvaena, upravo u skladu s
Tukididovom reenicom da su qudi nemarni u istraivawu istine i da se laaju
samo onoga to im je prvo pri ruci, ve gotovo.
U treem izdawu Oxford Classical Dictionary iz 1996. godine, urednici su Periklu
dali stubac i po teksta, a Tukididu devet i po. iji je onda znaaj za budue
narataje vei?

197

DR PETAR ROKAI

UDC (497.13. Dubrovnik):(37 Ankona)

369.9-055.204/14

ENE U ODNOSIMA DUBROVNIKA

I ANKONITANSKE MARKE U SREDWEM VEKU
Saetak: Na formirawe odnosa Dubrovnika sa Ankonitanskom markom,
iako to u dosadawoj istoriografiji nije naglaavano, uticali su dogaaji u kojima su posredno ili neposredno ve rano igrale vanu ulogu i
neke u istoriji znaajne ene, kao to su toskanska markgrofovica
Matilda, napuqska kraqica ovana i supruga gospodara Pezara, Konstanca Sforca. ene su bile svestrano ukquene u ekonomske odnose koje su
vezivale ova dva podruja Italije i Balkanskog poluostrva. Sklapawem
brakova izmeu stanovnitva Dubrovnika, Marke ene su doprinele razmeni stanovnitva. One su ispred turskog osvajawa emigrirale za Italiju.
Pored onih koje su se uspeno uklopile u novu sredinu i tu se udale, bilo
je prema svedoanstvu izvora, koje su pale u bedu. Zbog toga bi se neke od
onih ak odavale prostituciji. U jednoj vioj, idejnoj sferi Dubrovnik i
Ankonitansku marku je vezivao kult vrhovne enske linosti hrianstva, Majke Boje. Weno svetite u Loretu posetilo je tokom vremena
mnotvo vernika iz Dubrovnika i wegovog zalea. Meu wima su bili i
znaajne istorijske linosti kao Ivan Crnojevi i Vladislav Hercegovi.
Kqune rei: Dubrovnik, Ankona, (Ankonitanska) Marka, Majka Boja,
katedralna crkva Svete Marije u Dubrovniku, ena, Mara Brankovi, Jelena Paleolog-Brankovi, putnici, izbeglice, Loreto, brak, miraz, porodica, prostitucija, kraqica napuqska ovana I.
Naa nezaboravna uiteqica i koleginica, pokojna profesorica dr Duanka Dini-Kneevi, bila je opte priznati struwak za istoriju ena
u sredwem veku. Za to su je kvalifikovali, u prvom redu wena doktorska
disertacija ene u Dubrovniku u XIII i XIV veku, koja je nala svoje
dostojne sledbenike, i wene brojne studije posveene toj problematici i

199

one koje uzgred dotiu ovu problematiku.1 Iz tog razloga, neka nam bude
dozvoqeno da, koristei tunu ali sveanu priliku, ovom malom dopunom
doprinesemo wenom ivotnom opusu!
Na formirawe odnosa Dubrovnika sa Ankonitanskom markom uticali
su dogaaji u kojima su, posredno ili neposredno, ve rano igrale vanu
ulogu i neke, u istoriji znaajne, ene. Od wih na prvom mestu treba pomenuti ime toskanske markgrofovice Matilde (1046-1115). Ona je jo kao
mlada devojka posedovala iroke oblasti sredwe Italije.2 U posledwoj
etvrtini XI veka, kada je nemaki car Henrih IV u borbi sa papstvom
konfiskovao Matildine posede, istone delove ovih ujedinio je u novu
pokrajinu sa seditem u Ankoni. Tako je nastala Ankonitanska markgrofovija (pogranina, ili krajika grofovija), na italijanskom Marka
Ankonitana, ili skraenio samo Marka (Krajina).3 Koristei teak poloaj u kojem se Nemako carstvo krajem XIII veka, za vreme maloletnosti
Fridriha II, nalo, papa Celestin III je na osnovu zavetawa markgrofovice Matilde, koja je Ankonitansku marku ostavila crkvi, istakao prava
Svete stolice na ovu oblast, koja se nazivala i Matildinim nasledstvom. 4
Druga gospodarica oblasti u Italiji, koja je posredno uticala na
formirawe odnosa Dubrovnika sa Ankonitanskom markom, bila je
napuqska kraqica ovana Anujska. Kada je kraqica ovana 1380. godine
posle burne vladavine od blizu etiri decenije umrla, u Napuqskoj
kraqevini su izbile dinastike borbe. Osim to su se proirile na june
krajeve Marke, sa ijim gospodarima i optinama Dubrovani odravali
dobre odnose, one su pogaale Dubrovnik i zato to su pretendenti na
napuqski presto ometali saobraaj i trgovinu u Jadranskom moru.5 June
krajeve Marke vratio je pod vlast Svete stolice papa Inoentije VIII
(1404-1406).
Samo to su se smirila previrawa na jugu Marke, izazvana nestankom
kraqice ovane sa politike pozornice, izbio je porodini sukob unutar
porodice Malatesta, gospodara gradova u severnim krajevima ove oblasti i
1

4
5

D. Dini-Kneevi, Poloaj ena u Dubrovniku u XIII i XIV veku, Posebna izdawa

SANU, CDLIX, Odeqewe istorijskih nauka, 2, Beograd 1974. Za ostale wene radove
vidi bibliografiju objavqenu u ovom izdawu. Uporedi: L. Blehova elebi, ene
srednjovekovnog Kotora, Podgorica, 2002.
V. Fumagalli, Mathilde di Canossa, Bologna, 1996 (Nemaki prevod: Mathilde von Canossa,
Berlin, 1998).
Enciclopedia Italiana, Roma, 1949, XXII, 230-231, s. v. Marche; isto, III, 158-159, s. v. Ancona-Marca d Ancona; isto, XV, 35-36, s. v. Fermo-Marca di Fermo; M. Natalucci, Ancona atraverso i secoli, I, Citta di Castello, 1961, 209-211, 225-227, 230-235.
Natalucci, Ancona, 312-315.
Natalucci, Ancona, 389-391; L. Pastor, Geschichte der Ppste, I, Freiburg in Breisgau, 1926,
238; J. Giraud, L'tat pontifical aprs le grand schisme, tude de gographie politique, Bibliotheque des coles francaises d Athenes et de Rome, 63, Paris, 1896, 7-10; M. Board, La France
et l'Italie au temps de la grand schisme de l Occident, Paris, 1932, 38-39.

200

Riminija u susednoj pokrajini. Kada su porodine razmirice Malatesta

okonane i juni krajevi Marke vraeni papstvu, posle dugogodiwih borbi uspostavqen je u ovoj pokrajini mir.6 Prividan mir uskoro su naruili
novi dogaaji. Kada je 1431. godine dotadawi kardinal-legat Gabrijel
Kondulmer, pod imenom Eugenije IV, postao papa, dolo je do oivqavawa
sukoba unutar Zapadne crkve, zbog pitawa vrhovne vlasti u woj. Novi sabor
koji je zasedao u Bazelu, uskoro posle poetka svog rada istakao je pravo
vrhovnitva koncila nad papom. U to naizgled isto crkveno pitawe umeali su se us,koro i svetovni vladari. Gospodar Milana, Filipo Maria
Viskonti uzeo je na sebe samozvano ulogu zatitnika Bazelskog sabora i
zapoeo rat protiv pape Eugenija IV i Crkvene drave.
Wegov vojskovoa, Franesko Sforca je decembra 1433. godine upao u
Marku i, koristei nezadovoqstvo sa papskom upravom, pozvao komune pokrajine da se otcepe od Svete stolice i da se podvrgnu wegovoj vlasti.
Sforca je u svom pobedonosnom pohodu zauzeo Marku do Ferma i Askolija.
Ova dva grada su takoe otvorila vrata kondotjeru-osvajau.7 Kako bi
Sforcu pridobio za sebe, papa ga je marta 1443. godine imenovao svojim
namesnikom za Ankonitansku marku.
Poto ga je tako odvojio od wegovog gospodara milanskog vojvode, papa
Eugenije IV je nastojao da se Sforce oslobodi. On ga je poetkom avgusta
1442. godine proglasio za buntovnika i pozvao komune Marke da mu odbiju
poslunost. Taj korak pape nije imao oekivani uinak. tavie, tokom
obnovqene borbe Franesko Sforca je zauzeo sve gradove Marke izuzev
Fabriana, Osima i Rekanatija. Tek kada su u leto 1443. godine papa, Filipo Marija Viskonti, Sigismondo Malatesta i kraq Alfonz Aragonski
sklopili savez, postalo je mogue proterivawe Franeska Sforce. Do poetka 1447. godine itava Marka je osloboena wegove vlasti. 8
Za vreme ovih borbi, brat Franeska, Alesandro Sforca je 1445. godine
doao u posed Pezara koji mu je wegova ena Konstanca Varano, unuka
Galeaca Malateste, donela u miraz. Sporazumom koji je 1447. godine sklopio sa Sigismondom Malatestom, Alesandro je osigurao svoju vlast nad
ovim gradom, a 23. juna iste godine novi papa, Nikola V, imenovao ga je za
svog namesnika sa pravom nasledstva.9 Kao i sa ranijim gospodarom Pezara,
Dubrovaka optina bila je u dobrim odnosima i sa Alesandrom Sforcom.
Na to je verovatno uticala i okolnost da je Ksenofon Filelfo, dubrovaki kancelar od 1460. godine, lino poznavao gospodara Pezara.10
Treba meutim istai iwenicu da su i Varano i Malateste, preci
6
7
8
9
10

Pastor, n. d., I, 139.

Nataluci, Ancona, 446-456, 458-468; Pastor, n. d. I, 3043-305, 339, 342.
Pastor, n. d., I, 238.
Enciclopedia Italiana, XXXI, 574-575, s. v. Sforza Alessandro.
I. Boi, Dubrovaki kancelar Ksenofon Filelfo, Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu, IX-1(1967), 228, 238.

201

Konstance Sforce po ocu i po majci, ve skoro jedan vek odravali tesne

trgovake vez sa Dubrovnikom, to sigurno nije bilo u ovoj prilici bez
znaaja. Drugim reima, u uspostavqawu odnosa Dubrovnika sa Pezarom
posrednu ulogu igrala je i rodbina ene gospodara ovog grada.
U odnosima Dubrovnika i Ankonitanske marke, meutim, nisu igrale
ulogu samo gospodarice Italije i supruge gospodara, ve i wihove enske
roake. Prvi poznati prelat iz Marke, koji je doveden na poloaj dubrovakog arhiepiskopa, bio je akomo Koluciji Venijer (Venerio), poreklom iz
Rekanatija. On je na taj poloaj izabran 6. septembra 1440. godine.11 Dubrovaki kanonici izaslali su posle wegovog izbora ovdaweg uiteqa
Filipa de Diversisa kod pape Eugenija IV, koji je tada boravio u Firenci,
da ishodi kod pape potvrdu akoma za arhiepiskopa. Kako je akomo bio po
papinoj sestri Mariji Kondulmer pronepos Eugenija IV, ovaj ga je bez
tekoa potvrdio na tom wegovom poloaju.12 Srodstvo kandidata sa papom
po enskoj liniji uticalo je, dakle, na posredan nain i na postavqawe
ovog dubrovakog nadbiskupa
Unutar odnosa Dubrovnika sa Ankonitanskom markom najznaajnije su
bile ekonomske veze. U wima su ene takoe bile zastupqene u izvesnoj
meri bilo kao vlasnici nepokretne imovine, bilo ueem u trgovini.
Stanovnici Marke bili su tokom sredweg veka posednici nekretnina na
podruju Dubrovnika. Marija, ena splitskog notara Franeska iz Ankone,
dobila je 1283. godine u Dubrovniku kuu na dar. 13
U razvijenom sredwem veku saobraajne veze su zaostajale za obimom
trgovinsko-finansijskog poslovawa Dubrovnika sa Ankonitanskom markom. Zato su u mestima udaqenim od wihovog mesta boravka, ili sedita
firme, morali imati prokuratora (zastupnika).14 Prokuratori iz Marke
su u Dubrovniku najee zastupali poverioce na sudu. Meu potraiocima su se ponekad nale i ene iz ove oblasti Sepulcrus. Petrov je zastupao
1459. godine na sudu Mikelinu, udovicu Pavla Tomazijevog iz Kamerina,
koja je potraivala od Monalda Vigantija oko 250 dukata. 15
Dubrovanke su na razne naine finansirale stanovnike Marke. Meu
wima se naao, za vreme svog boravka u Dubrovniku, ak i bivi gospodar
Fana Sigismondo Pandolfo Malatesta. Nekih 600 dukata primio je Sigismondo 7. maja 1468. godine od sina pokojnog Marina Bunia, Sigismondovog
punomonika. Taj novac, bio namewen za miraz Lucije, Marinove kerke.16

11
12
13
14

15
16

D. Farlatti, Illyricum sacrum, Venetiis, 1800, 160-161.

I. Boi, Filip de Diversis i njegovo djelo, Dubrovnik, 2(XVI) 1973, 77.
J. Lui, Spisi dubrovake kancelarije, II, 240.
I. Voje, Kreditna trgovina u srednjovjekovnom Dubrovniku, Akademija nauka i umjetnosti
Bosne i Hercegovine, Djela, XLIX, Odeljenje drutvenih nauka, 29, Sarajevo, 1970, 128-130.
Mobile Ordinaria, XXI, 85, od 7. Maja 1459. godine.
Div. Not., LII, 19, od 6. Jula 1468. godine; B. Hrabak, Rimini u dubrovakoj trgovini,
Istorijski asopis, XXXVI(1990), 47.

202

Od miraza je Sigismondo Pandolfo dobio jo jedan kredit. Svotu od 400

dukata platio je u septembru 1468. godine u Pezaru Firentincu Franesku
Bartolomeju kao punomoniku Paskvala de Paseda. Taj novac je bio namewen za miraz Paskvalove keri Magdalene, s kojom je Firentinac zakquio brak.17 Drugim reima, prognani gospodar Fana se izdravao od miraza
jedne Dubrovanke.
Na ime podmirewa duga od 8 dukata i 32 groa, koji je Ratko Radosali
trebalo da plati Terenciju Terencijevom iz Pezara, na javnoj licitaciji
odranoj 6. septembra 1480. godine prodate su dve haqine de mostovalerio
dunika. Ove dve haqine kupila je Katarina Vukina za 11 perpera i 2
groa.18 S druge strane Dubrovani su takoe uzimali kredit od ena u
Ankonitanskoj marki. U malom, ali privredno snanom gradiu Fabrianu,
poznatom po proizvodwi papira, ore Nikolin iz Dubrovnika pozajmio je
1408. godine novac od neke metanke.19 Stanovnice Marke pojavquju se u
Dubrovniku i u svojstvu jemaca. Godine 1284. Agneza, ena Matije Andrijinog iz Ferma, obuara nastawenog u Dubrovniku, bila je jedan od trojice
jemaca Paskvaline, kerke pokojnog Josifa lekara, na iznos od 5 groa. 20
U kreditnom poslovawu izmeu Dubrovana i qudi iz Marke korien
je takoe zalog. Petar ovanija i Pavla iz Urbina primio je 1463. godine
na ime zajma od 13 dukata od Ivana Doberkovia u zalog jedan enski
ogrta.21
Godine 1281. Toma Antonijev iz Ortone preuzeo je u ime Simoneta Vitalijevog Todinija iz Ankone od Prvoslave Krvaa Martinuia iz Dubrovnika oruje koje je svojevremeno Krva bio primio od Simoneta. 22
Gospodari i optine u Markama zauzimali su se za imovinu svojih podanika i stanovnika. Godine 1496. pojavio se pred dubrovakim vlastima Bernardo Paulijev iz Verelija, graanin Askolija. On je doao ovamo u svojstvu starateqa Zite Perantonije, kerke pokojnog ovanija Antonijevog,
stanovnika askolija. Antonio je u ime svoje tienice traio 19 florina
2de moneta currente in civitate Ascoli ad pro 40 pro floreno, od Marina Paladina
Bunia. Pored notarskog instrumenta o dugu, Bernardino je imao punomo

17

18
19

20
21
22

Sententia. Cancellariae. XXIX, 70. Od 3. Septembra 1468. Godine; Hrabak, Rimini i Dubrovnik,
47.
Diversa Cancellariae., LXXX, 36, od 24. Februara 1480. godine.
L Monterado, Storia del culto e del pellegrinagio a Loreto, Loreto, 1979, 130; R. Santarelli,
Immigrati dell altrasponda adriatica a Fabriano nel Quattrocento (S. Anselmi, Italia felix,
Migrazioni slave e albanesi in Occidente, Romagna, Marche Abbruzi (Quaderni di Proposte e
ricerche, 3), 1988, 64; A. Patrignani, La S. Casa di Loreto e la Dalmazia, Archivio storico per la
Dalmazia, XIII(1932), 159-175.
Lui, Spisi dubrovake kancelarije, II, 174.
J. Tadi, Graa o slikarskoj koli u Dubrovniku XIII-XVI v., I, Beograd 1952, 467.
remonik, Spisi dubrovake kancelarije, I, 167.

203

da zastupa Zitu. Obadva akta overena su propratnim pismom i peatom

grada Askolija. Do suewa, meutim, nije dolo jer su se strane nagodile. 23
U ekonomskim odnosima Dubrovnika i Ankonitanske marke ene se
meutim, ne javqaju samo kao aktivne uesnice. One su mogle da predstavqaju takoe predmet (objekat) trgovine. One su kao robqe, dok se to nije
zabranilo, prodavane i kupovane na trgovima robqa ovog podruja. Antonio del Pasara iz Ankone kupio je, na primer, u Dubrovniku od mletakog
trgovca Petra Owiben, dvadesetpetogodiwu tatarsku robiwu Barbaru za
72 dukata.24
Pored robiwa, devojke metanke iznajmqivali bi stanovnici Marke
nastaweni u Dubrovniku, kao kunu poslugu, za potrebe svoje i tue. Iznajmqivawem kune posluge u Dubrovniku bavio se poznati zanatlija sa poetka XIV veka, bojadisar Antonio iz Ankone. On se u tu svrhu udruio sa
nekim Manganom iz Barlete.25 Veinu kune posluge koju je iznajmqivao u
Dubrovniku, Antonio je slao wemu. Tako je poetkom marta 1318. godine poslao u Barletu jednu devojku iz Sclavonie, a tri dana kasnije, isto onamo
majku i ker.26 Pored onih, koje je prosleivao daqe, Antonio je neke devojke zadrao i za svoje line potrebe. Tako je uzeo u slubu januara 1325.
godine Stanu, ker pokojnog Grubee iz Dubrovnika, sa obavezom da doivotno slui wegovoj eni.27
Deo, u Dubrovniku iznajmqene enske posluge, odlazio je za Marku gde
je ostao mawe-vie trajno. Stanovnici Marke, meutim, nisu iznajmqivali
ensku poslugu samo u Dubrovniku ve i u toj oblasti. Ugledni graanin
Ankone, Markuo Beninkaza uzeo je jula 1445. u svoju slubu neki Milu iz
Dubrovnika.28 To je doprinosilo meawu stanovnitva Dubrovnika i
wegovog zalea sa stanovnitvom Ankonitanske marke.
Toj svrsi je sluila, takoe, jedna druga pojava: enidba stanovnika
Marke, nastawenih u Dubrovniku, metankama. Ovde emo navesti samo
nekoliko najkarakteristinijih primera: Lekar Toma iz Ankone, sin
ovanija iz Pavije, koji se javqa u Dubrovniku izmeu 1409. i 1458. godine,
oenio se Margaritom, kerkom Boika petrarija (kamenoresca) sa
Koloepa.29 Margarita je donela svom muu u miraz 1.000 perpera, komad
zemqe od pola solda i novu kuu na Koloepu, koju je Toma 1441. godine dao
u zakup za iznos od 18 groa godiwe.30 Potomci ove ene sa Koloepa,

23
24
25
26
27

28
29
30

Mobile Ordinaria, XV, a tergo, 39 v., od 19. oktobra 1496. Godine.

B. Kreki, Dubvrovnik (Raguse) et le Levant au Moyen Age, Paris-La Haye, 1961, 409, br. 1430.
Div. Not. II, 140, od 20. Marta 1318. godine, MP.
Div. Not., II, 139, od 10. i 13. marta 1318. Godine, MP.
Div. Not. V, 8, od 27. septembra 1324. godine, MP; Div. Not., V, 29, od 20. Januara 1325. godine,
MP; Div. Not., V, 247, od 1330. godine, MP.
ASA., Protocolli di Wotario Antonio di Giacomo, 25. od 30. jula 1445. godine.
Div. Canc. LIII, 11 v., od 28. Septembra 1428. godine.
Div. Canc. LV, 151 v. od 12 avgusta 1441. godine.

204

udate za Ankonitanca nastawenog u Dubrovniku, poznati su u etiri

neprekinute generacije. Wihov sin ovani je radio takoe kao lekar u
Dubrovniku.31 Krajem XV veka pomiwe se u Dubrovniku wen unuk, sin
ovanija, Toma i wen praunuk, Bartolomej koji je iveo u Ankoni, ali je
trgovao sa Dubrovnikom. 32
Petronela, kerka dubrovakog graanina Stefana Naqekovia, udala se za Monalda Vigantija, apotekara i trgovca iz Pezara nastawenog u
Dubrovniku, 6. marta 1451. godine.33 Oktobra iste godine wenom muu je dodeqeno dubrovako graanstvo.34 Iz wenog braka sa Monaldom Vigantijem
potekla je porodica Monaldi. Petronela je svom muu rodila etvoricu
sinova i dve keri Od wenih sinova istakao se Jeronim. On je nasledio poslove svog oca. Drugi wen sin se zvao Franesko.35 On se ve 1489. godine
pomiwe kao mrtav.36 Unuk Petronele, sin Jeronima, ulijan postao je lan
ugledne dubrovake bratovtine Antunina.37 Petronelinog prvog unuka
kerka Jeronima bila je 1496. godine beba. Tada se woj za dojiqu uzimala
neka Stanica.38 Klara, kerka Petronele i Monalda, bila je udata za apotekara ulijanija, Firentinca nastawenog u Dubrovniku.39 Porodica Monaldi, potomci Petronele Naqekovi, izumrla je u mukoj lozi posle
nekih dvesto godina od sklapawa braka sa Monaldom Vigantijem, polovinom XVIII veka.40
Dubrovankom se bio takoe oenio i zemqak i poslovni drug Monalda
Vigantija, Terencije Terencijev iz Pezara.41 Wegova ena Borislava zastupala je svog mua u trgovakim poslovima. Marin Meneti je 1482. godine
traio od suda da se iz ruku Borislave, Terencijeve ene, zaplene sva dobra koja su se nalazila u kui i u radwi u visini od 30 perpera, na ime za-

31
32
33

34
35
36
37

38
39
40

41

Mob. Ord. II. 103, a tergo 197 v. od 10. Juna 1475. godine.
Mob. Ord. XVI, a tergo 36 v. od 8. Marta 1497. godine.
Genealogia dei cittadini Ragusei (ingrijina genealogija Antunina), Arhiv Istorijskog instituta u
Beogradu, 267.
Consolium Minus, XIII, 21, od 16. oktobra 1451. godine.
Div. Not. LXVI, 4, od 24. Marta 1485. godine; Div. Not., LXVI, 18 v. od 27. Aprila 1485. godine.
Mob. Ord. IX, a tergo 24, od 4. Marta 1489. godine.
ingrijina genealogija, 267; J. Mijukovi, Dodeqivawe dubrovakog graanstva u
sredwem veku, Glas SAN, 246 kw. 9 (1961), 103; a na od ulijana, kako misli V. Bazala: Pregled povijesti zdravstvene kulture Dubrovake republike, Zagreb, 1971, 49; ulijana
Bazala navodi kao prvog poznatog lana porodice Monaldi, iako je ve wegov deda
Monald bio poznat. ulijan je predstavqao treu generaciju porodice Monaldi
koja je ivela u Dubrovniku.
Div. Not. LXXXVI, 75, od 8. Juna 1496. godine.
Mob. Ord. IX, 202 v.- 203, od 10 novembra 1488. godine.
ingrijina genealogija, 267; . Ljubi, Dizionario biografico degli uomini illustri della Dalmazia, Vienna-Zara, 1856, 321.
Div. Canc. LXXXI, 119, od 13. Oktobra 1481; 150, od 4. Januara 1482. godine.

205

kupnine za koriewe kue u kojoj se nalazila Terencijeva radwa.42 Franesko Gasparov iz Urbina, nastawen u Dubrovniku, primio je preko Borislave, kao zastupnice wenog mua Terencija, 1481. godine 26 xaka gvada
(saa), materijala od kog se dobila plava boja.43 Iz okolnosti da se u izvorima ne pomiwe devojako prezime Borislave, ve uvek samo kao uhor Terentiis de Trentiis moemo zakquiti da je ona poticala iz mawe ugledne
porodice.
Deavalo bi se i to da je stanovnik Marke u Dubrovniku imao enu
strankiwu. Supruga bojadisara Antonija iz Ankone, poznatog zanatlije sa
poetka XIV veka, bila je Kardina Vitali iz Kopra. 44
Nisu se meutim samo stanovnici Marke enili u Dubrovniku, nego i
obratno. Dubrovanske bi se u Markama udavale za starosedeoce, ili za
svoje zemqake iz stare postojbine. Margarita Lukina iz Stona zaruila se
1444. godine pred ankonitanskim notarom Kjarodzom Spampalijem u Ankoni sa Gervinom iz Kamerina. Jakobina Alegreti de Ragusio sklopila je
1439. godine veridbu pred istim notarom sa svojim zemqakom, prezimewakom (i moda roakom), Boom Radovanovim iz Dubrovnika.45 Konano
nisu samo stanovnici Marke sklapali brakove sa iteqima Dubrovnika.
inila su to i wihova deca. Margarita, kerka prvog poznatog dubrovakog
kancelara i notara iz Marke, Andrije Dominikovog iz Bolowe, graanina
Ankone, udala se za dubrovakog vlastelina Marina Martolice Guetia. 46
U jednoj vioj, idejnoj sferi Dubrovnik je spajao sa Ankonitanskom
markom kult vrhovne enske linosti u hrianskoj religiji, device
Marije -Majke Boje. Ona je bila, uostalom, kao po itavom hrianstvu
podjednako potovana u Dubrovniku i u Ankonitanskoj marki. Woj su bile
posveivane i tu i tamo brojne crkve. Papa Inoentije VIII je 29. januara
1490. godine imenovao za dubrovakog arhiepiskopa ovanija Sakija,
datarija i referendarija Svete stolice, prepozita crkve Sancta Maria a
Platea u Ankoni.47 Firentinac, slikar Antonio de Jakopo, koji je 1391.
godine boravio u Ankoni, doao je negde oko 1422. godine u Dubrovnik. Tu
42
43
44
45

46

47

Div. Canc. LXXXI, 150, od 4. Januara 1482. godine.

Div. Canc. LXXXI, 119, od 13. Oktobra 1481. Godine; Voje, Trgovske zveze, 285-286.
Div. Not., V, 29, od 20. Januara 1325. godine MP.
E. Insabato, La donna slava negli strumenti dotali delle Marche (S. Anselmi, Italia felix, Migrazione slave e albanesi in occidente Romagna, Marche, Abruzzi secoli XIV-XVI, Quaderni di
Proposte e ricerche, 3(1988), 180, napomena 4, 10.
Div. Canc. XXV, 60, od 12. februara 1382. godine MP.; M. Dini, Odluke vea Dubrovake
republike, Beograd 1951, I, 293; 1964, II, 51; K. Jireek, Die Kanzlei der Ragusaner, II,
Archiv fr slavische Philologie, 25(1903), 190-191; I. Manken, Dubrovaki patricijat u
XIV veku, Posebna izdawa SANU, CCXL, Odeqewe drutvenih nauka, 36, Beograd
1960, II, XXXIV/8.
G. Saracini, Notitiae historiche della citta di Ancona, IX, Bibliotheca mediae et infimae
latinitatis, VI, Roma, 1675, 538; Farlatti, n. d., 191; K. Vojnovi, Crkva i drava u Dubrovakoj
republici, Rad JAZU, 119(1894), 34-35.

206

je trebalo da slika katedralnu crkvu Svete Marije. Antonio je svoj posao

obavio izmeu 1423. i 1428. godine.48 U Dubrovniku je postojala carina Svete Marije. Wu je 1320. godine zakupio bojadisar Antonio iz Ankone. 49
Najznaajniji vid povezanosti stanovnitva Dubrovnika i Ankonitanske marke, u tom pogledu, je bez sumwe predstavqao kult Majke Boje u
Loretu. Dubrovani i stanovnici wegovog zalea odlazili su preko Dubrovnika u oblast Ankone na hodoae. Oni su poseivali svetite u
selu Loreto 21 km juno od Ankone u blizini Rekanatija. Tu se po tradiciji uva nazaretska kua Majke Boje, koju su 1291. godine, kada je pala
krstaka drava, aneli preneli iz Svete zemqe na breg kraj Loreta. Tokom vremena mnogo Dubrovana je posetilo Loreto.50 Ovaj dogaaj nije uvek
ostavio traga u izvorima kao to se to desilo u sluaju nekog ivka, kome
je Malo vee aprila 1458. godine dozvolilo da ispuni svoj zavet i
hodoasti u Loreto.51 Ili, kao u sluaju svetenika Nikole Junia, koji
je u svom testamentu, sastavqenom 1465. godine, izrazio equ da se poaqe
neko pro voto meo ad ecclesiam sancte Marie de Rechaneto.52 Godine 1476.
preduzeo je jedan Dubrovanin Viagium in Marchiam e la santa mare verzine Maria de lorete.53 Preko Dubrovnika su takoe ili na hodoae Ivan Crnojevi i Vladislav Hercegovi.54 Ivan Crnojevi je u Loretu odluio da
sagradi manastir na Cetiwu, kao kopiju kue u Loretu, kako bi pridobio
Marijinu pomo protiv turskih osvajaa. 55
Postojawe Marijinog svetita u Loretu odravalo se, takoe, na ekonomske veze Dubrovnika i Ankonitanske marke. Hodoae u Loreto bi se
esto povezivalo sa posetom sajmu u Rekanatiju.56 Do kraja sredweg veka
dolo je u Markama do snanog procvata sajmova. Najugledniji tokom cele

48

49
50

51
52
53
54

55
56

V. uri, Dubrovaka slikarska kola, Posebna izdawa SANU, Beograd 1964,

35-36, 112.
Mon. Rag., II, 101; I. Manken, Dubrovaki patricijat, I, 96
L Monterado, Storia del culto e del pellegrinagio a Loreto, Loreto, 1979, 130; R. Santarelli,
Immigrati dell altrasponda adriatica a Fabriano nel Quattrocento (S. Anselmi, Italia felix,
Migrazioni slave e albanesi in Occidente, Romagna, Marche Abbruzi (Quaderni di Proposte e
ricerche, 3), 1988, 64; A. Patrignani, La S. Casa di Loreto e la Dalmazia, Archivio storico per la
Dalmazia, XIII(1932), 159-175.
J. Tadi, Graa za slikarsku kolu u Dubrovniku, Beograd, 1952.
Cons. Min. XIV, od 14. Aprila 1458. godine.
Div. Not. LXII, 125, od 20. Decembra 1476 godine.
K. Jireek J. Radoni, Istorija Srba, I, Beograd, 1952, 428; M. Spremi, Dubrovnik
i Aragonci, 24; V. orovi, Historija Bosne, Beograd 1940, 510. Misli da je Vladislav Hercegovi bio lepo doekan u Loretu ali se taj podatak odnosi na wegov
doek u Dubrovniku. S irkovi, Herceg Stefan Vuki Kosaa i wegovo doba,
Beograd, 1964, 221; Istorija srpskog naroda, II, 416.
Div. Not., LXII, 125, od 20. Decembra 1476. godine.
Santarelli, n. d. 64.

207

epohe bio je godiwi vaar u Rekanatiju.57 Qude je na sajam u Rekanatiju

privlailo i svetite Majke Boje u obliwem Loretu i obrnuto, sajam u
Rekanatiju uticao je takoe na procvat ovog svetita.58 Sajam u Rekanatiju
odravao se od polovine avgusta (Velike Gospe) do praznika Marijinog
roewa (Natiorta di Maria di Maria (Male Gospe), 8. Septembra, drugim reima
izmeu dva Marijina blagdana. 59
Na relaciji izmeu Dubrovnika i Ankonitanske marke nisu putovali,
razume se, samo hodoasnici i posetioci sajmova, ve qudi iz najrazliitijih razloga. Dubrovnik je zbog svog poloaja bio raskrsnica na putu
politikih linosti izmeu Ankonitanske marke i Balkanskog poluostrva. Meu ovima se nala i poneka ena. Na svom proputovawu iz Ankone za
Krf godine 1462-1463. dola je u Dubrovnik Jelena, kerka despota Tome
Paleologa i udovica srpskog despota Lazara Brankovia. 60
Posebnu kategoriju putnika predstavqale su izbeglice. U gladnim godinama, a naroito posle pada Bosne, stanovnitvo dubrovakog zalea masovno je krenulo prema jadranskoj obali Italije, za Apuliju i Marku ankonitansku. Meu wima bilo je, razume se, mnogo ena. One, kao uopte izbeglice, kao pripadnici anonimne drutvene mase, zabeleene su pojedinano samo u sluajevima kada su svojim prisustvom skrenule na sebe pawu
sredine. To su mahom bile ekcesne situacije, kao Margarita de Raguxio u
Fanu 1409. godine. Ona je, optuena pred vlastima ovog grada da je izazvala
tuu, izjavila kako je una poveretta faniculla forestiera schiavavenuta a stare
abitare in questacitta61
Naroito je teko bilo enama. Odvojene od rodbine, one su esto bile
nezatiene od nasrtaja u novoj sredini. esto su radile fizike poslove.
Pomenuta dubrovanka Margarita u Fanu je 1409. godine izjavila da je
dola u ovaj grad vivere de brazzia ed mia fadiga.62 Nije udo to su od
nepodnoqive situacije pokuavale da se spase bekstvom. Verovatno nije

57

58
59

60

61

62

L. Zdekauer, Fiera e mercato in Italia sulla fine di Medio Evo, Macerata, 1920, 73; R. Garbuglia,
Il porto e la fiera di Recanati nei secoli XV e XVI, Atti de lo convegno di studi storici Maceratesi,
Macerata, 1973, 43; D. Moltedo, La fiera di Recanati dei secoli XIV. e XV, Recanati, 1981, 87-88.
Santarelli, n. d., 64.
Div. Not., LXIX, 132 133, od 26. Oktobra 1489. godine; Moltedo, n. d., 88-89; B. Hrabak,
Rekanati i Dubrovnik, 108.
G. Sphrantzes, Memorii, 1401-1477, Scriptores byzantini, V., ed. Crit., V. Grecu, In anexu Pseudo-Phrantzes Macarie Melissenos cronica, 1258-1481, Bucureti, 1966, 126-127; M. Laskaris,
Vizantiske princeze u srednjovekovnoj Srbiji, Prilog istoriji vizantiisko-srpskih odnosa od kraja
XII do sredine XV veka, Beograd, 1926(1990), 119. J. Tadi, Promet putnika u starom Dubrovniku, Dubrovnik, 1939.
ASFa, Codici Malatestani, IV, 15; od 31. marta 1409. godine; Gestrin, Migracije Slovanov v Fanu v 15. Stoletju, njihova poselite v mestu in drubena struktura, Zgodovinski asopis, 32(1978),
3; 233-242.236.
ASFa, Codici Malatestani, IV, 15; od 31. marta 1409. godine; Gestrin, Migracije Slovanov v
Fanu, 236.

208

bila Lucia sclava de Raguzio jedina koja je rapuerit fugam et insalutata hospite
recessita napustila dvojicu trgovaca kod kojih je bila sluavka. 63
Pritisnute bedom i nematinom, neke ene bi se odavale prostituciji.64 Tako je stupila u avgustu 1425. godine u Ankoni Margarita de Ragusio,
merterix u slubu nekog krmara iz Brescie. Ona se morala, pri tome, po
obiaju zakleti na Jevaneqe da nije nevina, nije udata i da nema muku
rodbinu u gradu i okolini. Ona se morala takoe pod zakletvom obavezati
da e biti posluna i nee odbijati muterije.65 Dubrovake vlasti su
novembra 1467. godine prognale na pet godina u Apuliju, ili Ankonitansku
marku neku Radosnu Zlatu zbog wenog nemoralnog vladawa.66 Nije meutim
mnogo verovatno da je ona u novoj sredini promenila svoj nain ivota.
Bilo je ipak i takvih ena i devojaka iz Dubrovnika koje su u novoj
domovini nalazile stalnu i asnu egzistenciju.

PETER ROKAI PhD

WOMEN WITHIN RELATIONS AMONG DUBROVNIK AND

ANCONES MARK IN THE MIDDLE AGES
Summary
In the middle Ages, even though it has not been emphasized within the current historiography, the relation formation among Dubrovnik and Ancones Mark was influenced by
the events in which directly or indirectly, but rather early, some historically very significant women played an important role, such as Mark Countess Matilda, the Queen Giovanna from Naples and a Master Pesario's spouse, Costanza Sforza.The women were fully
involved in economic relations that connected those two regions of Italy and Balkan
Peninsula. Mark women contributed to the exchange of population by getting married to
the population of Dubrovnik, as well. They had immigrated to Italy before the Turkish
conquest. Apart from those, that successfully fitted into the new environment and got
maried there, there were also those that, according to the testimony of sources were
brought to poverty. Because of that some of them even got involved into prostitution. In a

63

64
65
66

S. Anselmi, Aspetti economici dell emigrazione balcanica nelle Marche, (Anselmi S., Italia felix,
Migrazioni slave e albanesi in occidente Romagna, Marche, Abruzzi secoli XIV-XVI, Quaderni
di Proposte e ricerche, 3), 1988, 70.
G. Fabiani, Ascoli nel Quattrocento, Ascoli Piceno, 1950, 365.
ASA, Protocollo di Notario Tomaso Marchetti, 1425-1432, I, 40, od 27. Avgusta 1425. godine.
R. Jeremi J. Tadi, Prilozi za istoriju zdravstvene kulture starog Dubrovnika, I, Beograd, 1939,
127.

209

higher, ideological sphere Dubrovnik and Ancones Mark were bound together by the cult
of a sureme female character of Christianity, the Mother of God. Her sanctuary in Loreto
has been visited by a large number of believers from Dubrovnik and its hinter-land.
Among them were some significant historical figures as Ivan Crnojevi and Vladislav
Hercegovi are.

210

Dr SVETLANA TOMIN

UDC 929 : Kraljevi M.

DIJAK DOBRE I WEGOV ZAPIS O MARKU

KRAQEVIU JEDNA PREUTANA TEMA SRPSKE
SREDWOVEKOVNE KWIEVNOSTI
Saetak: Dijak Dobre ostavio je na jednom rukopisnom mineju zapis
vezan za qubavnu aferu Marka Kraqevia. Ovaj dogaaj bio je za wega toliko upeatqiv da je wime, a ne godinom, datovao svoj rad na kwizi. Dobro je
poznato da teme qubavi i braka, neverstva i raznih porodinih problema
nisu mogle biti predmet interesovawa pisaca hagiografskih i himnografskih dela. S druge strane, iz dijakovog zapisa sasvim je jasno da deavawa
iz privatnog ivota nisu uvek ostajala van sfere interesovawa sredwovekovnih pisaca. Naroito je hroniare i istoriare onoga vremena veoma
zanimao domen privatnog, tako da su imali potrebu da o wemu ostave zabeleke. One nam, danas, omoguuju da istorijske linosti, koje su istovremeno predstavqale i kwievne junake i moralne uzore, sagledamo u sasvim
drugaijoj svetlosti.
Kqune rei: Dijak Dobre, Marko Kraqevi, sredwovekovna kwievnost
Tematski veoma razuena i bogata kwievnost zapisa svedoi o najrazliitijim dogaajima vezanim za svet sredwovekovnih qudi. Tako su u zapisima
beleeni vani istorijski podaci ratovi, bune, smene na prestolu, zatim
prirodne nepogode i pojave glad, sue, zemqotresi, pomraewa sunca,
obavetewa o samoj kwizi koja se prepisuje po ijoj eqi i za iji raun, te
o kakvoj vrsti rukopisa je re.
Zapisi esto nastaju i u trenutku kada pisari nalaze za potrebno da
pomenu neki znaajan dogaaj iz vremena rada na kwizi, bilo da je re o ivotu manastira ili o samom pisaru. Ovakvi zapisi javqaju se ponekad i
sami za sebe, kao beleke, bez tradicionalnih formula uobiajenih za ovaj
anr.1 Deava se i da nam pisci zapisa ostave prave autobiografije u sve1

V. orovi, Utjecaj i odnoaj izmeu starih grkih i srpskih zapisa i natpisa,

Glas SKA, LXXXIV, drugi razred, 50, Beograd 1910, 42.

211

denom obliku, od kojih neke spadaju meu antologijske stranice nadahnutog

poetskog iskaza.2
Najee beleeni na marginama rukopisa ili na unutrawim stranama korica kwiga, zapisi su se svojim linim tokovima odvajali od teksta
pored koga se nalaze.3 Pisci u wima pronalaze prostor za lini iskaz, katkad za zabeleke sasvim privatne prirode, tako da saoptavaju ta ih plai, mui ili ta ih je, na bilo koji nain, zaokupilo ili nagnalo na ispovest. Odavno je reeno da su, u stvari, retki zapisi koji nisu nastali iz
duboke potrebe da se ostavi pomen o nekoj linosti ili o nekom dogaaju. 4
Zapis koji je dijak Dobre sastavio o Marku Kraqeviu svakako pripada
ovoj vrsti zapisa. Marko Kraqevi ne samo da je najpopularniji lik narodne kwievnosti, nego je, sa irokim dijapazonom moralnih oscilacija, najsloenija i najprotivrenija linost itave nae narodne poezije.5 Za
wega su vezivani razliiti motivi i dodeqivane su mu uloge koje su i u moralnom pogledu i po svom istorijskom karakteru, ponekad, skoro nepomirqive.6 Dva svedoanstva o istorijskom kraqu Marku, ipak, svedoe da ta
protivrenost nije bez stvarne osnove.7 Prvo predstavqa upravo zapis koji
je dijak Dobre zabeleio na rukopisnom mineju.8 Prepisujui ovu crkvenu
kwigu, on je imao potrebu da pomene jedan dogaaj iz privatnog ivota
Marka Kraqevia:
" Psa se si kniga ou Por}~i, ou sel} zovom Kalougerec, v dn
blagov}rnago kral Marka, gda dade odorou Grgourovou `enou svo
prvo - v}n~annou elenou, Hlapenovou d%ere." 9

2
3
4
5

6
7
8

M. Pavi, Predgovor kwizi Stari srpski zapisi i natpisi, Beograd 1986, 13.
. Trifunovi, Iz tmine pojawa. Stari srpski pesniki zapisi, Beograd 1962, 12.
M. Kaanin, Srpska kwievnost u sredwem veku, Beograd 1975, 303.
J. Dereti, Zagonetka Marka Kraqevia. O prirodi istorinosti u srpskoj narodnoj epici, Beograd 1995, 125, 131.
Isto, 131.
Isto, 131.
Rukopis se nalazi u biblioteci Hludova, u jedinovjereskom manastiru kod Moskve, broj 164: Stari srpski zapisi i natpisi, skupio ih i sredio Qub. Stojanovi,
kwiga I, Beograd 1902, 59. Drugo svedoanstvo o Marku Kraqeviu potie iz
itija despota Stefana Lazarevia i tie se wegove smrti: Jer svi ovi behu sa
Ismailanima, ako i ne po (svojoj) voqi, a ono po nudi, tako da kau za blaenog
Marka da je rekao Konstantinu: Ja kaem i molim Gospoda da bude hrianima
pomonik, a ja neka budem prvi meu mrtvima u ovom ratu Konstantin Filozof,
itije despota Stefana Lazarevia, priredila G. Jovanovi, Beograd 1989, 90.
Stari srpski zapisi i natpisi, skupio ih i sredio Qub. Stojanovi, broj 189, str.
58-59.

212

Prevod itavog zapisa, koji je interesantan i u pogledu podataka o linosti samog dijaka, glasi: Pisa se ova kwiga u Porei, u selu zvanom Kaluerac, u dane blagovernoga kraqa Marka, kada dade Todoru, Grgurovu enu
Hlapenu, a uze enu svoju prvovenanu Jelenu, Hlapenovu ker. U to vreme
pisah popu Todoru na Kaluerici Rada tosta sazetu, ja mnogogreni i nedostojni i iza svih posledwi, nedostojan narei se rab Hristu Dobre dijak,
Rabov sin, od Margarita popa Stankov brat, a kojem mi je grob otaastvo, a
zemqa mati, prah prva odeda, crvi veni gosti. Zato, ako i budem sagreio
gde, bilo u nekoj crti, bilo to govorih s drugom, a ili to se bejah napio,
molim vam se, ja Dobre dijak, nedostojan rab Hrista Boga, no ogwu venome
rab, bratijo mala i velika, proitavajui pojte, a ne kunite, no radije
pomiwite pisca ove kwige i roditeqe wegove, a vas e Hristos. O, kunui
klet je, a onaj ko blagosiqa blagosloven je. Poinite ruke od dela, a oi od
suza i um od misli.10
Kako je Konstantin Jireek saeto izneo, dijak Dobre je, sasvim prostosrdano, zabeleio da je kwiga bila napisana kada je blagoverni kraq Marko predao Todoru, enu Grgurovu, oito svoju qubavnicu, dinasti Hlapenu i
11
uzeo nazad svoju prvovenanu enu Jelenu, erku Hlapenovu. Sudei prema
zapisu, izgleda da se u drami, odnosno komediji branog trougla, Marko na12
ao izmeu dve ene svoje supruge Jelene i qubavnice Todore. itav ovaj
sluaj Markovo vraawe ene kui, a ustupawe qubavnice tastu morao je
imati obeleje velikog skandala, im je dijak Dobre prema wemu, a ne prema
godini, odredio svoje vreme rada na kwizi. 13
Dijak Dobre, dakle, umesto da navede godinu pisawa, datirao je rukopis
ovim dogaajem, koji je, svakako, za wega bio naroito upeatqiv. U wegovom zapisu ta afera ima istu ulogu kakvu u zapisu inoka Isaija ima Marika bitka. To je dogaaj koji se pamti, pomou kojeg se meri vreme. Naivni
dijak kao da veruje da e svak znati kad se on trudio na kwizi samo ako ukae da je to bilo onda kada je Marko oterao qubavnicu a vratio enu. 14
U svakom sluaju, ova qubavna afera pribliava nam lik Marka Kraqevia na neoekivan nain, i to ne kao vladara nego kao oveka15. Milan
Kaanin ovaj zapis posmatrao je kao vest iz hronike savremenog drutva,
koja je, istovremeno, vie nego zabavan dokument za psihologiju sredwovekovnih velikaa, specijalno za linost kraqa Marka. 16
10

11

12
13
14
15
16

Stari srpski zapisi i natpisi, priredio M. Pavi, Beograd 1986, 73-74. Ovaj zapis
datovan je periodom izmeu 1371. i 1394. godine.
K. Jireek, Istorija Srba, druga kwiga (Kulturna istorija), preveo i dopunio Jovan Radoni, Beograd 1978, drugo, ispravqeno i dopuweno izdawe, 259.
J. Dereti, Zagonetka Marka Kraqevia, 129.
Isto, 129.
Isto, 133.
Isto, 126.
M. Kaanin, Srpska kwievnost u sredwem veku, 304.

213

Kada je re o linosti Markove supruge Jelene, Nikola Banaevi

odbacio je priu Mavra Orbina da ju je Marko oterao zbog nemoralnog ivota i da je ona, zatim, predala Kostur Bali Baliu, koji se s wom venao17. Banaevi podsea da nijedan verodostojni savremeni zapis ne pomiwe ni napad na Kostur ni Jelenino izdajstvo. S druge strane, venawe
Jelene s Balom utoliko je neverovatnije to je Balina snaha, brata mu
ure prva ena Olivera, bila Markova sestra. Veza Markove ene s predajom Kostura, dakle, nije niim dokazana, jer se ona prvi put pomiwe kod
nekritinog Orbina18. O daqoj Jeleninoj sudbini svedoi i Konstantin
Jireek, opet prema Orbinu Bala je, naime, svoju novu enu zatvorio i
ubrzo najurio, zbog wenog raspusnog ivota. 19
Treba podsetiti na iwenicu da ovakve teme nisu nalazile svoje mesto u
srpskoj kwievnosti sredweg veka, naroito u wenom najrasprostrawenijem i najreprezentativnijem delu kultnim spisima. Jo je Jireek uoio
da nam gotovo jedino grki izvori daju podatke o porodinim prilikama
srpskih vladara, dok se wihovi srpski biografi, sve crkveni qudi, staraju
da ni jednom rei ne obaveste itaoce o tajnama enskog odeqewa u dvoru.20
Ono to hagiografi i himnografi preutkuju, ponekad otkrivaju istoriari, a ponekad prepisivai rukopisa u svojim zapisima na marginama.
O branim nedaama srpskih vladara od pisaca itija jedini je, izgleda,
progovorio Teodosije, u uvenoj epizodi o kraqu Radoslavu i wegovoj eni
Ani: Jer blagoastivi Radoslav kraq u svemu najpre blagopohvalan i
izvanredan, postade pokoran eni, od koje i bi povreen umom. Vlastela su
negodovala zbog neuraunqivosti uma wegova i odstupila od wega i pristupila mlaem bratu wegovu Vladislavu, te meu braom nastade mrwa i
gowewe zbog gorke slave kraqevstva []. I odmah kraq Radoslav izgnan bi,
i pobee u grad Dra. Ali mu zbog lepote ene wegove stadoe zavideti, i
posle kratkog vremena bi lien te zlonaravne i lukave ene, jer bee
druga Dalida kao prva Sampsonu, i ova se nae kriva svome krasnome gospodinu, jer po wenoj voqi ote je od wega veliki Frug koji je vladao gradom i
ustremi se da ga konano ubije. Pomenuti Radoslav pobegavi od smrtonosnog maa, izagnan iz kraqevstva i lien ene i odasvud u nedoumici o
sebi, odmah pribee svetome arhiepiskopu kao svojemu ocu, a sveti ga pri-

17

18
19

20

N. Banaevi, Ciklus Marka Kraqevia i odjeci francusko-talijanske viteke

kwievnosti, Skopqe 1935, 117.
Isto, 118, 120.
K. Jireek, Istorija Srba, prva kwiga (Politika istorija do 1537), preveo i
dopunio Jovan Radoni, Beograd 1978, drugo, ispravqeno i dopuweno izdawe, 315.
K. Jireek, Istorija Srba, druga kwiga, 257.

214

mi radosne due i dovoqno ga utei slatkim reima od skrbi, koja mu se

dogodi od brata i od lukave ene. 21
Kada je o brakovima re, poznato je da su oni u vladarskim i velikakim
porodicama bili ugovarani mimo voqe mladenaca, tako da su, po pravilu,
predstavqali deo diplomatske igre ili politike strategije. Koliko je
odluka roditeqa bila presudna u sluaju izbora branog partnera, svedoi
i iwenica da je, na primer, u Budvi sin koji se oeni protiv voqe roditeqa mogao biti kawen isterivawem iz kue22. Pri tom se pod voqom roditeqa podrazumevala voqa oca, dok je majina saglasnost bila potrebna u
Vizantiji23. Vizantinci su udaje svojih princeza za strane vladare esto
posmatrali kao jedini nain da se doe do definitivnog pomirewa i do
trajnog mira.24
Tako je Simonidin otac, car Andronik II, na primedbe da daje svoju vrlo
mladu erku, u stvari jo dete za varvarskog kraqa, koji je uz to i nezakonito oterao svoju prethodnu enu, odgovorio da nijedan mir nije tako trajan i potpun kao onaj potkrepqen enidbom.25 Po svedoewu Georgija Pahimera, car je, nakon to je opisao opustoene pokrajine i unesreeno
stanovnitvo, svoj iznueni postupak opravdao reima: Jer, mnogo se mirom postie i ugovorima ostvaruje, gde gvoe ne vredi, i jedva je, ak, brakom potpuno ureeno i osigurano ono to bitke i rat uopte nisu mogli
da ree.26
Da je ovo oprobano, vekovno sredstvo spoqne politike Carigrada27
bilo dobro poznato tokom srpske istorije, mogu kao primer da poslue
vladarski brakovi iz doba Nemawia. U srpsko-vizantijskoj enidbenoj
istoriji Mihailo Laskaris uoio je dva perioda jedan od Stefana Nemawe do propasti Duanove drave i drugi od propasti Duanove drave
do pada Smedereva. U prvom periodu enidbe su veinom bile u tesnoj vezi
sa pitawem prestolonaslea u Srbiji ili sa borbama izmeu lanova dinastije. enidbe vizantijskim princezama dale su ne samo Stefanu Prvovenanom nego i kraqu Milutinu i Stefanu Deanskom jedan nesumwiv presti i jak oslonac u dinastikim meusobicama. U drugom periodu brane
21

22
23
24

25

26
27

Teodosije, itije Svetog Save, priredio D. Bogdanovi, Beograd 1988, 231-232. U

verodostojnost Teodosijevog priawa o Ani posumwali su Svetislav Vulovi,
Stanoje Stanojevi, Mihailo Laskaris i Jovan Radoni. Videti: S. Mandi, Ana i
Radoslav. Drevnik. Zapisi konzervatora, Beograd 1975, 10-14.
L. Blehova elebi, ene srednjovekovnog Kotora, Podgorica 2002, 23.
Isto, 23.
M. Laskaris, Vizantiske princeze u sredwevekovnoj Srbiji. Prilog istoriji vizantisko-srpskih odnosa od kraja XII do sredine XV veka, Beograd 1926, 124.
V. Moin, Balkanskata diplomatija i dinastikite brakovi na kralot Milutin. Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija, tom II,
Skopje, 1977, 190-191.
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom VI, Beograd 1986, 59.
Isto, 37 (komentar Q. Maksimovi).

215

veze izmeu srpskog i vizantijskog dvora samo su izraz solidarnosti izmeu dveju pravoslavnih drava na Balkanu. 28
Uoeno je da se, zapravo, ni jedna srpska princeza nije udala za domaeg, srpskog vlastelina. Sve su se one, iz politikih razloga, udavale, ili
tanije, wih su udavali roditeqi za lanove vladarskih porodica iz drugih
drava, to jest za susedne slovenske, maarske, vizantijske, latinske i druge prineve. To je, uostalom, bila opta sredwovekovna praksa.29Ista sudbina ekala je i vladare i wihove sinove, tako da ni jedan vladalac iz
Nemawine dinastije, poevi od samog rodonaelnika pa do cara Stefana
Uroa, nije bio oewen domaom devojkom uvek su bile traene i nalaene princeze iz drugih drava, iz uglednih i najuvenijih tadawim
evropskih dinastija.30
Kao posebno upeatqiv primer izdvaja se udaja Olivere za sultana Bajazita, ubrzo posle Kosovskog boja, to je svakako predstavqalo teku
odluku knegiwe Milice i najviih crkvenih krugova. S druge strane, veruje se da je Olivera, zahvaqujui svom uticaju na mua, izvrila znatan
uticaj na sudbinu srpskih zemaqa.31 Pedesetak godina kasnije, Mara Brankovi, kerka despota ura, data je za enu turskom sultanu Muratu II.
Ona je, takoe, predstavqala zalog mira s Turcima, odnosno dokaz ureve
lojalnosti.
Od svih srpskih sredwovekovnih vladara, izgleda da su brakovi kraqa
Milutina najvie privukli pawu istoriara. Oni predstavqaju pravu
skandaloznu hroniku, u ijoj su se ii nale dve kraqice Jelisaveta i
Simonida.32 Naroito je intrigantan sluaj kraqeve enidbe ugarskom
princezom Jelisavetom. Jelisaveta, roena sestra Dragutinove ene Kateline, roena je 1254/5. godine, a umrla je u Napuqu izmeu 1313. i 1326.33
Znatan deo ivota provela je kao monahiwa u manastiru na Margitinom
ostrvu kod Budima. Smatra se da je wena veza sa kraqem Milutina trajala
od 1279. godine, da je wihov brak zakquen u leto 1283, a ve 1284, usled
snanog revolta crkve i javnosti, Jelisaveta je bila vraena u domovinu.34
Pre avgusta 1284. ne samo da je ona naterana da napusti zemqu, nego je Milu-

28
29

30
31
32
33

34

M. Laskaris, Vizantiske princeze u sredwevekovnoj Srbiji, 126.

S. Mandi, Sestre Jelene. Carski in Stefana Nemawe. iwenice i pretpostavke
o srpskom sredwovekovqu, Beograd 1990, 109.
Isto, 109-110.
S. Novakovi, Srbi i Turci XIV i XV veka, Beograd 1960, 226.
S. Mandi, Sestre Jelene, 101.
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom VI, 51 (komentar Q. Maksimovi).
V. Moin, Balkanskata diplomatija i dinastikite brakovi na kralot Milutin, 167. Postoji i drugaije miqewe da je re o kratkoj vezi, koja je trajala
1283/84. godine: Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom VI, 52 (komentar Q. Maksimovi).

216

tin stigao i etvrti put da se oeni Anom, erkom bugarskog cara.35 Ovaj
brak uslovili su politiki razlozi Ana je posluila kao spona izmeu
srpskog i bugarskog dvora, jer je kraqu Milutinu bio potreban saveznik
radi razvijawa ofanzive u Makedoniji i Tesaliji.36 O Jelisavetinoj daqoj
sudbini poznato je da se, posle 1285. godine, udala za ekog velikaa
Zaviu Rozenberga od Krumave i da se, nakon wegove smrti, vratila
monakom ivotu. Kraq Milutin i Jelisaveta imali su erku s neobinim
imenom Carica i 1308. godine dolo je do pregovora o wenoj udaji za Karla, sina Karla od Valoa. 37
ini se da upravo ova enidba kraqa Milutina moe posluiti kao
primer da su oseawa, ponekad, morala imati presudnu ulogu u branim
pitawima. Ovaj, prema nekim istoriarima drugi, a prema nekima trei po
redu38, kraqev brak predstavqao je, zapravo, ne samo reprezentativni primer krewa branog prava, ve i svojevrstan skandal, jer se radilo o wegovoj svastici, koja je uz to bila i monahiwa! Pravoslavna crkva, kako srpska tako i vizantijska, nije priznavala brak sa sestrom bratovqeve ene.39
Da je odredba pedeset i etiri Trulskog sabora o ovoj zabrani bila strogo
potovana u vizantijskom svetu, svedoi i pomiwawe wenog neprimewivawa na zapadu kao latinske jeresi.40 I prema ikoj hrisovuqi, koju je
kraq Stefan Prvovenani izdao oko 1220. godine, izriito je zabraweno
sklapawe braka sa svastikom.41 O naglaavawu protivpravnosti braka kraqa Milutina sa Jelisavetom svedoi i to da je on izazvao snano protivqewe pravoslavnih krugova.

35

36
37

38

39

40

41

Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom VI, 42 (komentar Q. Maksimovi).

Isto, 38.
I. Ruvarac, Kraqice i carice srpske, Zbornik Ilariona Ruvarca. Odabrani istoriski radovi, spremio za tampu N. Radoji, Beograd 1934, 20. U literaturi ova
princeza javqa se i pod imenom Zorica: S. irkovi, Unutrawe i spoqne krize u
vreme Nemawinih naslednika. Istorija srpskog naroda, prva kwiga. Od najstarijih
vremena do Marike bitke (1371), 2. izdawe, Beograd 1994, 456.
O brakovima kraqa Milutina: I. Ruvarac, Kraqice i carice srpske, 16-20; V. Moin, Balkanskata diplomatija i dinastikite brakovi na kralot Milutin,
91-198; Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom VI, 38-43 (komentar Q. Maksimovi); S. Mandi, Sestre Jelene, 101-122.
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom VI, 52 (komentar Q. Maksimovi).
J. Meyendorff, Christian Marriage in Byzantium: The Canonical and Liturgical Tradition,
Dumbarton Oaks Papers, 44, Washington 1990, 103.
T. Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemawikoj dravi, Beograd 2002, 438:
Iz mnogobrojnih sluajeva srodstva po tazbini zakonodavac se zaustavio samo na
jednom i to na svastici i na nedozvoqenom braku s wom. To ne znai da je on ignorisao sve ostale sluajeve, nego da je istakao onaj, koji se najee deavao i protiv
kojeg se zbog toga trebalo naroito boriti.

217

Na osnovu iwenice da blisko srodstvo i monaki zavet, ipak, nisu mogli da stanu na put ovoj vezi, Vladimir Moin zakquuje da je, izgleda,
jedino ovaj od kraqevih brakova nastanal kako plod na intimnite uvstva
na kralot Milutin42, dok su ostali bili diktirani politikim prilikama i meunarodnom situacijom. U literaturi je, meutim, izreeno i miqewe koje u sasvim drugaijoj svetlosti sagledava ovaj brak moguno je,
naime, da je on zapravo odgovarao kraqici majci Jeleni. Milutinova majka, kao katolkiwa, nije videla nita incestuozno u ovom braku, koji nije
bio zabrawen prema rimskim kanonima. Isto tako, imajui obe snaje katolkiwe, osigurala bi wihov uticaj na dravnu politiku, bez obzira koji od
wena dva sina ostane na prestolu. 43
Zanimqivo je da, za razliku od sredwovekovnih pisaca, istoriari uopte nisu beali od opisa svojevrsnog nalija qubavi. Tako je jedan broj
intrigantnih pojedinosti zabeleio Nikita Honijat, kada je re je o
prvom srpskom kraqu Stefanu Prvovenanom i princezi Evdokiji. Smatra se da se kerka vizantijskog cara Aleksija III Anela Evdokija
udala za Stefana ubrzo posle bitke na Moravi 1190. godine i da je wihov
brak trajao do 1200. ili 1201.44 Ovaj brani savez bio je, najverovatnije,
uslovqen politikim razlozima, da bi se wime uspostavili novi odnosi
izmeu Vizantije i Rake i potvrdio mir, sklopqen posle srpskog poraza
na Moravi.45 Kao to je poznato, prilike u Vizantiji uskoro su se izmenile
i Evdokijin otac, car Aleksije, zapao je u tekoe, to je uticalo na Stefanovu orijentaciju prema Zapadu. Raspad Stefanovog braka sa Evdokijom,
dakle, treba posmatrati kao posledicu wegove nove politike. 46
Prouavaoci se slau da wihov brak nije bio skladan, suprunici su se
meusobno optuivali zbog neverstva, a razlazu su prethodili sukobi, koje
je pomenuti vizantijski hroniar Nikita Honijat opisao na sledei nain:
On je enu optuivao zbog preterane pohotqivosti, dok je ona muu prebacivala da je od same zore pijan i da ne pije vodu iz svog pehara i da potaj42

43
44
45

46

V. Moin, Balkanskata diplomatija i dinastikite brakovi na kralot Milutin, 93.

E. Levin, Sex and Society among the Orthodox Slavs, Ithaca and London 1989, 156.
M. Laskaris, Vizantiske princeze u sredwevekovnoj Srbiji, 15, 31.
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom IV, Beograd 1971, 165. (komentar J. Kali).
Po miqewu Q. Kovaevia, Stefan je Evdokiju otpustio zbog razuzdanog vladawa, 1201. ili 1202 godine: ene i deca Stefana Prvovenanog. Prilog kritici
izvora za srpsku istoriju XIII veka, Glas SKA, LX, drugi razred, 38, Beograd 1901, 3.
Usledila je wegova enidba sa Anom, unukom duda Erika Dandola, uslovqena politikim prilikama. Prirodno je pretpostaviti da je brak sklopqen oko 12071208, ubrzo posle krstakog osvajawa Carigrada 1204. godine: B. Ferjani,
Odbrana Nemawinog naslea Srbija postaje kraqevina, Istorija srpskog naroda. prva kwiga, 299. Videti i: N. Radoji, Prva enidba Stefana Prvovenanog,
Glas SKA, XC, drugi razred, 53, Beograd 1912, 291-292.

218

no tui hleb jede. I kako je ova nesloga bivala sve jaa, Stefan smisli i
izvede jedno varvarsko delo. Posluivi se izmiqotinom, a moda i
istinu govorei, da je Evdokija uhvaena u prequbi, naredi da se s we svue
svo odelo, ostavivi joj samo tanku kouqu, ali jako sarezanu, tako da je
samo ono najnunije ostalo pokriveno, i tako neasno pusti je da ide kuda
eli.47
Zalazei jo dubqe u porodine nesuglasice, Honijat iznosi Vukanovu
reakciju na ovaj dogaaj, odnosno wegov pokuaj da zatiti snahu i time
izrazi svoje neslagawe sa bratom: Protivei se ovakvom zaista neasnom
i grubom postupku i preotroj kazni, brat Vukan prekori brata zbog ove
neovenosti i zamoli ga da utia bes i da malo popusti imajui pred oima visoko poreklo Evdokijino, a istovremeno da misli na samog sebe, kako
ne bi izaao na rav glas zbog sramotnih dela. Ne uspevi da ubedi oveka
tvrde i neumoqive naravi, on sam ukaza Evdokiji svu potrebnu pawu i
otpremi je uz dostojnu pratwu u Dra. Kad wen otac saznade ta se dogodilo, posla pokrivenu nosiqku, nakit i ostale carske ukrase te primi kerku u kuu.48
Iz opisa poput ovog, sasvim je jasno da dogaaji iz svakodnevnog ivota,
sa svim wegovim licima i nalijima, nisu ostali van sfere interesovawa
sredwovekovnih pisaca. Razumqivo je i oekivano da teme qubavi i braka,
neverstva i raznih porodinih problema nisu mogle biti predmet interesovawa pisaca hagiografskih i himnografskih dela. Po svojoj prirodi, ona
su bila okrenuta sasvim drugaijoj tematici. S druge strane, pisce zapisa,
hroniare i istoriare onoga vremena veoma je zanimao i domen privatnog,
tako da su imali potrebu da o wemu ostave zabeleke. One nam, danas, omoguuju da istorijske linosti, koje su istovremeno predstavqale i kwievne junake i moralne uzore, sagledamo u sasvim drugaijoj svetlosti.

47
48

Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom IV, 165 (Nikita Honijat).
Isto, 166.

219

SVETLANA TOMIN Ph. D

DIJAK DOBRE AND HIS NOTE OBSERVATION UPON THE

PRINCE MARKO A SUPPRESSED THEME OF SERBIAN
MEDIEVAL LITERATURE
Summary
Dijak (scholar) Dobre left a note observation on a Menaion manuscript, in relation to
the Prince Markos love affair. This event made so strong impression on him that he used
it, and not the year, to date his work on the book. It is well known that love and matrimonial themes adultery and various family problems could not have been the subject of interest of hagiographers and hymnographers. On the other hand, from Dijaks note
observation it has been perfectly clear that the happenings from ones private life have not
always remained outside the sphere of Medieval writers interests. The chroniclers and
historiographers of the time were especially very interested in the private domain, so that
they had an urge to leave the note observation upon that. Nowadays, they enable us to perceive the historical personalities who, at the same time represented literary heroes and
moral models, in entirely different perspective.

220

Dr URO TOI

UDC -054(497.16 Trebinje)054(497.16 Zahumlje)940.1

TREBIWCI I ZAHUMQANI U
SREDWOVJEKOVNOM KOTORU
Saetak: U ovom radu je, na osnovu kotorske arhivske grae, prikazan
dolazak brojnih pojedinaca iz Trebiwske oblasti (Trebiwe, Vrm pokraj
tvrave Klobuka, Ledenice i Rudine) i Humske zemqe (Gacko i Dabar) u
Kotor tokom XIV i XV vijeka. Praeno je, u stvari, wihovo prisustvo tamo
u vezi sa regulisawem imovinskih odnosa sa bliom rodbinom, podizawem
kredita i prodajom robe na lokalnom tritu. Poseban akcenat je stavqan
na sluajeve kada su pojedinci ostajali da ive stalno u Kotoru i ukquuju
se u snane tokove uvozne i izvozne trgovine ovog primorskog grada, kao
to je i u brojnim istraivakim radovima prof. dr Duanke Dini-Kneevi, dodue mnogo ire i podrobnije, prikazivano uee stanovnika
iz bosanskog zalea u politikom, privrednom i kulturnom razvoju sredwovjekovnog Dubrovnika.
Kqune rei: Bosna, Kotor, Trebiwska oblast, Humska zemqa, Vrm,
Ledenice, Rudine, Gacko, Dabar, Radain Radoevi, so, vino, tkanine, olovo, bakar, crvac.
Povedeni mogunou za zaradom, a vjerovatno i zbog fizike blizine,
Trebiwci i Zahumqani su poeli veoma rano da se interesuju za Kotor.
Ve od sredine 20-ih godina XIV vijeka neki od wih su nalazili u wemu povoqno trite za prodaju svoje posluge. Tako je Draislavqev sin Prijateq iz Trebiwa prodao kotorskom trgovcu Marku Symonisu slukiwu Dobroslavu i dva mala roba imenom Pribila i Boila za 30 krstatih
perpera, za koje je garantovao da nee pobjei i napustiti novog gospodara.1
1

A. Mayer, Kotorski spomenici, Prva knjiga kotorskih notara od god. 1326-1335. (Kotorski
spomenici I), Zagreb 1951, 72, br. 171, 7. XI 1326.
Uporedi I. Stjepevi, Kotor i Grbalj, Arhivska istraivanja Boke Kotorske, Perast 2003, 222,
276, nap. 192 i L. Blehova elebi, ene srednjovjekovnog Kotora, Kotor 2002, 154.

221

Mnogo su prijatnije vijesti koje govore o enidbi Trebiwca Tvrdoja

Radoste Stanicom, slukiwom kanonika Nucija Gille, uz koju je mladoewa
dobio od wenog patrona polovinu drvene kue, jednu tuniku, tri une
naunica i 30 perpera u gotovini i od drugog kanonika Marina Filipovog,
vjerovatno Nucijevog prijateqa i saradnika, takoe polovinu drvene kue
i 10 groa u gotovom.2 Neto je slabije proao drugi Trebiwac Milo
Dobroslava Gherdobia u braku s Boguom, slukiwom kanonika Medoja
Suia, od koga je dobio 18 perpera na ime miraza.3 Ostaje pomalo misteriozna sudbina Obrade, dojiqe (nutrix) Petra Katene, kome je obeao wen prethodni patron Pribilkval Hreqi iz Trebiwa da je nee kao bivu svoju
robiwu (servam suam) uznemiravati vie (1331), da bi joj reeni Petar
dvije godine kasnije (1333) ustupio polovinu kue na teritoriji crkve Sv.
Luke, a ona se potom udala za svoga prvog gospodara Hreqia i kao wegova
zakonita ena unajmqivala (1336), vjerovatno u nekom ranijem braku steenog, sina Milu u Kotoru.4 Da su Trebiwci trajno vezivali svoju sudbinu
za Kotor pokazuje i sluaj Petka Novakovia koji je uzeo u vjeni zakup
(ad affictum perpetuum) od ser Mihaila pokojnog Tripka Bue sve wegove
posjede u Lovrikani (u Kavu) ispod puta, osim terena datog u zakup Radmanu Vajgeru i tri kvadrowola zemqe koju je reeni Mihailo ostavio za
sebe.5
Trebiwci ne samo da su se enili i teritorijalno irili u Kotoru ve
su radili jo i poneto drugo. Tako je Brajko iz Trebiwa, gostioniar u
Kotoru (tabernator in Catharo), nemajui vlastitog, prodao krajem 1397. u
svojoj gostionici dvije bave vina ser Bazilija Abrahama za 12 velikih kotorskih perpera.6 Drugi su opet, kao braa Dragia i Ratko Kolojerovii,
dovodili kowe iz Trebiwa i prodavali ih na kotorskoj pijaci. 7
Od svih qudi koji su stizali u Kotor iz Trebiwa, uostalom, kao i iz
cijele Bosne, najvie uspjeha u poslu postizao je Radain Radoevi, za
koga se u poetku gotovo redovno naglaavalo da je rodom iz Trebiwa (de
Trebigne), odnosno iz Bosne (de Bossina), a potom dodavalo da je stanovnik

3
4

5
6
7

A. Mayer, Kotorski spomenici, Druga knjiga kotorskih notara, God. 1329, 1332-1337 (Kotorski
spomenici II), Zagreb 1981, 305, br. 1181, 4. VIII 1335; 306, br. 1187, 5. VIII 1335.
Upor. L. Blehova elebi, ene srednjovjekovnog Kotora, 185.
A. Mayer, Kotorski spomenici II, 339, br. 1328, 20. X 1336.
A. Mayer, Kotorski spomenici II, 91, br. 366, 6. VI 1333; 398, br. 1601, 4. III 1336.
O neobinom Obradinom ivotnom putu od Hreqieve robiwe, preko Katenine
dojiqe, pa do Hreqieve zakonite ene vidi: L. Blehova elebi, ene srednjovjekovnog
Kotora, 195.
Istorijski arhiv Kotor (IAK): Sudsko-notarski spisi (SN) VII 342, 12. I 1442.
IAK: SN. II, 459, 5. IX 1397; 460, 9. II 1397.
IAK: SN. IX, 86, 29. VII 1445; IAK: SN. XIV, 308, 1. III 1445; 400, 4. VI 1445.

222

Kotora (habitator Catari) i trgovac Kotora (mercator Catari).8 On je krajem

1437. uzeo u zakup jedan teren crkve Sv. Marije sa rijeke smjeten u kontrati Sv. Marije Magdalene (unum terrenum dicte eclesie Sancte Marie flumines
positum in contrata Sancte Marie Magdalene), koji se graniio sa kuom Anke,
ene uvenog Nike Kvistia i kuom postolara Radowe Hodemela, uz
obavezu da svake godine na proslavu Boia (in festo nativitatis) dade i plati rektorima crkve Sv. Marije sa rijeke 1 perper i 3 kotorska groa.9
Bilo bi za oekivati da je Radain na tom zakupqenom terenu podigao
kuu koja je, uostalom, i bila glavni statusni simbol svakog dobrostojeeg
ovjeka wegovog formata. Meutim, on to nije uinio, ve je i daqe stanovao u kui vojvode Stefana (habitante in domo magnifici Stephani vaivoda), u
kojoj su svojevremeno ivjeli i carinici Sandaqa Hrania u Kotoru. 10
Za razliku od stambenog prostora koji, izgleda, nije stekao, Radain je
zasigurno raspolagao poslovnim prostorom za radwu (sua apotecha) mjeovite robe, u ijim je rafovima drao raznovrsnu robu od eqeznih klina za
potkivawe kowa, preko vunenih prekrivaa, pa do svile i drugih luksuznih
artikala.11 I on je u poetku ulazio bojaqivo u tajne odaje trgovakog
lavirinta, zajedno s rianskim vlahom Radojkom Obradoviem, nabavqajui u wima, dodue, najee putem kredita, nove robe kojima je irio
obim ponude u svojoj botegi.12 Kada je zaradio neto novca i savladao
tehniku poslovawa, Radain je poeo sve samostalnije da se otiskuje u
wemu oito zanimqive i drage vode ove rabote. to se tie wegovog
uea u trgovinskom prometu izmeu Kotora i balkanskog zalea, primjeuje se da je sudjelovao u izvozu soli, vina, uqa i tkanina i u uvozu kositra,
olova, bakra i crvca. I on se, poput pojedinih Riana, interesovao za neke
robe nepoznatog i uoptenog porijekla (per mercibus i per mercimonis), za iju
je nabavku u nekoliko navrata uloio 405 velikih kotorskih perpera i 2
groa.13 Posebno su ga privlaili sukno, fustan, svila i skrlet koje je
nabavqao u Kotoru, a potom izvozio i prodavao u Bosni.14 Poto su sve ove
tkanine esto nabavqane zajedno s drugim robama, teko je utvrditi
8

9
10

11
12
13
14

IAK: SN. V, 228, 29. III 1431; IAK: SN. VI, 271, 25. XI 1437; IAK: SN. VI, 481, 1. VI 1438; 552,
4. I 1440; IAK: SN. VI, 563, 5. II 1440; 995, 18. VI 1440; IAK: SN. VII, 185, 21. V 1441;
190-191, 28. V 1441.
IAK: SN. VI, 227, 5. XII 1437.

IAK: SN. VI, 979, 16. V 1440.

Mihailo Glavati sklopio je ugovor u proqee 1431. sa zidarom Frankom, po kome
e unutar urediti i okreiti cijelu kuu u kojoj su stanovali carinici uzvienog
gospodina Sandaqa (imbocare totam suam domum et dealbare in qua stabant douaneri
magnifici domini Sandaly). IAK: SN. V, 89, 24. IV 1431.
IAK: SN. V, 147, 6. V 1431.
IAK: SN. V, 228, 29. VII 1431.
IAK: SN. VI, 265, 20. XI 1437; 271, 25. XI 1437; SN. XIV, 400, 4. VI 1445; 461, 15. XI 1445.
IAK: SN. V, 228, 29. VII 1431; 241, 1. IX 1431; IAK: SN. VI, 265, 20. VI 1437; IAK: SN.VII,
74, 22. XII 1440; 330-331, 29. XII 1442; IAK: SN. XIV, 308, 1. III 1445.

223

wihovo uee u ukupnom poslovnom bilansu ovog trgovca, ali, u svakom

sluaju, ono nije moglo biti mawe od prethodne novane sume. 15
Krug poslovnih partnera s kojima je Radain Radoevi obavqao ove
trgovake transakcije bio je veoma irok. Meu wima se najee pomiwu
domai qudi ivko Jurek, Pjerko Palma, Mihailo Paltai i Simko
Brajanovi i uveni Mleani Leonardo i Jakob Augustinov de Eskulo koji su
dugo ivjeli i djelovali u Kotoru.16 On je, kao ovjek od velikog povjerewa,
bio i garant za neke svoje sugraane prilikom podizawa dugova, koji su mu
ostavqali u zalog odjeu i pokustvo. 17
Naroito draga forma poslovawa, Radainu su bila trgovaka udruewa kakvo je ono koje je sklopio potkraj 1437. s Kotoraninom Dobrilom Novakoviem od koga je primio 70 velikih kotorskih perpera da ine trgovinu na dobitak ili tetu po pola (ad lucrum vel perditam per medium), s
ugovorom da nakon zavrenog posla vrati Dobrilu uloeni kapital, a potom podijele izmeu sebe dobitak ili tetu po pola.18 Jo sloenijeg
oblika bilo je udruewe u koje je Jakob Augustina de Eskulo uloio so, novac
i druge robe, u vrijednosti 1.500 velikih kotorskih perpera, a s tom robom
su wegov brat Leonardo i Radain Radoevi trebali trgovati u Bosni i
drugdje gdje im se boqe svidi (in Bossina et alibus ubi eis melius ... placebit) u
roku tri mjeseca na dobitak i tetu (ad lucrum et perdicatum) sve tri
ugovorne strane. Trei dio dobitka ili tete pripao bi onom Jakobu za
wegove novce (pro suis denari), a preostala dva dijela reenim Leonardu i
Radainu za wihove poslove (pro suis laboribus). Poslije tri mjeseca Leonardo i Radain su trebali vratiti Jakobu 1.500 perpera wegovog kapitala (yperperos millequinquegentos sui capitalis), a preostala tri dijela dobitka ili tete (terciam partes lucri vel perdicati) podijeliti na ravne asti
izmeu sebe.19
Posebno je zanimqivo, po svojoj raznovrsnosti, kompleksnosti i preciznosti, Radainovo poslovawe sa mletakim trgovcem Mateusom Ivana
Balbija, nastawenim u Kotoru. O tome najslikovitije govori jedan dokumenat pisan Mateusovom rukom i predat Radainu na uvawe, a potom donesen
od auktora i destinatara u kotorsku kancelariju na potvrdu i registrovawe. Na osnovu wegovog sadraja saznajemo da je Mateus dao Radainoviu
200 libara kositra (kalaja) u ipkama po velikoj mjeri Kotora, po cijeni
od 4 groa i 15 folara po libri, tj. 75 perpera po 43 groa za zlatni dukat,
15

16

17
18

19

U dva maha je uloio samo u nabavku sukna preko 230 perpera, a da i ne govorimo o
kupovini fustana, svile i skrleta. IAK: SN. V, 228, 29. VII 1431; 241, 1. IX 1431.
IAK: SN. V, 147, 6. V 1431; IAK: SN. VI, 265, 20. XI 1431; 271, 25. XI 1431; 481, 1. VI 1431;
IAK: SN. VI, 72, 22. XII 1440; IAK: SN. XIV, 308, 1. III 1445; 400, 4. VI 1445.
IAK: SN. VI, 163, 5. II 1440; 984, 5. VI 1440.
IAK: SN. VI, 271, 25. XI 1437.
Ovaj arhivski podatak ustupila nam je koleginica dr L. Blehova elebi, na emu
joj se i ovaj put najtoplije zahvaqujemo.
IAK: SN. VI, 995, 18. VI 1440.

224

to je iznosilo 20 dukata i 40 groa dobre kotorske monete. Osim toga dao

mu je i 6 komada sukna (irine 40 niti u snopu) po 15 dukata komad to je u
cjelini 90 dukata. Na kraju mu je dao i u gotovini 40 perpera kotorske monete po 43 groa za zlatni dukat, to je 11 dukata i 7 groa. Cjelokupna
vrijednost robe (kositra i sukna) i gotovog novca koje je Balbi dao Radainoviu iznosila je, dakle, 112 dukata i 4 groa, to se dade sasvim tano
provjeriti sabirawem svih navedenih novanih iznosa: 20 dukata i 40 groa + 90 dukata + 11 dukata i 7 groa = 121 dukat i 47 groa = 122 dukata i 4
groa.
Radainovi je poslije toga morao otii u Bosnu i tamo kupovati i prodavati robe na svoj rizik. Sve artikle koje bi nabavio u Bosni morao je
dovesti u Kotor i predati ih Balbiju ili nekom drugom koji bi se naao na
wegovom mjestu po cijeni koja je vaila u Kotoru. Ovo se nije odnosilo
jedino na olovo, bakar i crvac, poto ovi artikli nisu imali utvrene
cijene. Balbi se obavezao, u stvari, otkupiti svo bosansko olovo koje nabavi Radain za onoliko dukata koliko ga bude plaao ser Mihailo Paltai brai Marku i Mihailu. Slino je bilo i sa dubrovakim platnom
(irine 40 niti u snopu), ija je cijena bila jednaka cijeni koju bi Paltai isplatio wegovim vlasnicima. Jedino se bakar plaao 39 zlatnih
dukata po velikoj kotorskoj mjeri. Crvac od 35 libri je davan za jedno platno sa cijenom od 15 dukata po komadu, to znai da je jedna libra crvca kotala 2 1/3 dukata (35:15 = 2,33 dukata).20 Iako tano i precizno raunski
utvrena, cijena jedne libre crvca 2 1/3 dukata ini nam se, ipak, prevelikom, budui da je u Bosni toga vremena iznosila pola, a u Dubrovniku oko
jednog dukata.21 No, i pored toga, Radain je esto i gotovo pasionirano
trgovao ovim artiklom, vjerovatno organskog porijekla, dostavqajui ga na
svoj rizik u velikim koliinama, za novac, a katkad i u zamjenu za vunene
tkanine, starom znancu i provjerenom partneru ivku Jureku. 22
Osim iz Trebiwa, u Kotor su dolazili poslovni qudi i iz drugih mjesta
Trebiwske oblasti koji su imali rodbinu u gradu. Utjeen Stoji iz
Vrma pokraj tvrave Klobuka bio je prvi roak (primus consanguines) Stanice, majke Nikine udovice Marue, zbog ega je wegova kerka Stojna traila od kotorskih vlasti da mu predaju Maruinu imovinu poto je umrla
bez zakonitih nasqednika.23 Porijeklom iz Vrma bio je i Gruboje Tholin

20
21

22
23

IAK: SN. VII, 180, 21. V 1441; IAK: SN. VII, 190-191, 28. V 1441.
O porijeklu i cijeni ovog vrlo traenog artikla, uz pregled starije literature,
vidi: S. irkovi, Herceg Stefan Vuki Kosaa i wegovo doba, Beograd 1968,
137-138, nap. 90 i D. Dini-Kneevi, Tkanine u privredi sredwovekovnog Dubrovnika, Beograd 1982, 192, nap. 12.
IAK: SN. VII, 552, 4. I 1440; 735, 1. VI 1439; 979, 16. V 1440.

IAK: SN. V, 944-946, 24. I 1440.

Upor. R. Kovijani, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima (XIV-XV vijek),
knjiga II (Pomeni crnogorskih plemena II), Titograd 1974, 155.

225

koji se jo 30-ih godina XIV vijeka zaduivao u Kotoru.24 Neki od wih, poput etvorice iteqa iz bosanskih Ledenica (de Ledenize Bossine) smjetenih kod mjesta Carine na Ivawici, na granici Trebiwa i Dubrovnika
sporili su se sa ser Nikolom Bolicom oko nekog vina.25 U ovu grupu naseqa
spadaju i Rudine, iji su stanovnici odlazili u Kotor da bi izuili zanat,
podizali kredite, a neki zasnivali i porodice i ostajali da ive tamo do
kraja ivota.26
I, najzad, pojedinci iz Huma i Humske zemqe, kao to su Miroslava i
Dobroslava, keri Device i Qeposave, zavravali su na tritu radne
snage u Kotoru.27 Meu takvima bila je i Draga Bogdanova iz Gacka koja se
namjestila kao posadnica na zemqi Domawe, sina Base de Salva.28
Za razliku od ovih siromaha na ijoj su muci drugi sticali bogatstvo,
bilo je i onih, dodue mnogo rjee, koji su, obavqajui druge poslove, pronosili slavu svoga zaviaja po Bokokotorskom zalivu. Jedan od takvih je,
moda, i onaj anonimni zograf Izdebra, s prezimenom na -i, koji je krajem 1490. ivopisao crkvicu Sv. Bazilija u selu Stolivu nadomak Kotora.
Nije daleko od pameti da ova rije Izdebra, uklesana na crkvenom nadvratniku sadri u sebi i mesto slikarevog porekla u Dabru kod Bilee,29
kojoj, uostalom, odgovara i mnotvo geografskih odrednica de Isadbra,
navoenih u dubrovakoj grai, kojima se takoe oznaava porijeklo drugih
lica iz ove humske upe.30 Sve je to navelo inventivnog V. uria da autora ovog ivopisa potrai u linosti Milosava, drugim imenom Petra,
Miqenovia iz humske upe Dabra koji je dvadesetak godina ranije savlaivao prve tajne slikarskog zanata kod Stjepana, sina uvenog dubrovakog
slikara Ivana Ugrenovia, zvanog Zornea, i u wegovom slikarskom opusu
24
25
26

27

28

29
30

A. Mayer, Kotorski spomenici II, 50, br. 201, 4. XII 1332.

IAK: SN. VI, 1009, 23. II 1452.
A. Mayer, Kotorski spomenici I, 155-156, br. 436, 2. XI 1327; Isti, Kotorski spomenici II, 55, br.
224, 3. I 1333; 99, br. 397, 7. VII 1333.
O odlasku djeaka iz Rudina na izuavawe zanata u Kotoru vidi: R. Kovijani, Kulturni
ivot starog Kotora, Perast 2003, 125.
A. Mayer, Kotorski spomenici I, 280, br. 808, 4. XI 1331; Isti, Kotorski spomenici II, 180, br. 722,
4. I 1334.
Upor. I. Stjepevi, Kotor i Grbalj, 220 i L. Blehova elebi, ene srednjovjekovnog Kotora,
167, 170.
A. Mayer, Kotorski spomenici I, 425, br. 1277, 29. V 1335.
Upor. I. Stjepevi, Kotor i Grbalj, 212, 271, nap. 144 i L. Blehova elebi, ene srednjovjekovnog Kotora, 202.
S. Radoji, O slikarstvu u Boki kotorskoj, Spomenik SAN 103, Beograd 1953, 61.
Historijski arhiv Dubrovnik (HAD): Diversa Cancellariae (Div. Canc.) XXVIII fol. 119, 12. VIII
1398; HAD: Div. Canc. XXXVI fol. 87, 19. VIII 1406; HAD: Diversa Notariae (Div. Not.) XXI
fol. 24, 17. I 1437; fol. 95, 15. II 1437.
O paleografskoj transformaciji irilikog natpisa Izdebra u latinsku odrednicu de Isadbra i o wenom semantikom znaewu vidi: . Toi, Sredwovjekovna
humska upa Dabar, Beograd 2005, 11-12.

226

prepozna ivo proimawe primorske (dubrovake) i balkanske (vizantijske) likovne kulture upoznavane nakon zavrenog naukovawa u ivotnoj
koli svoga zaviaja u formi dragocjenog svjedoanstva wihovih meusobnih veza.31

URO TOI Ph. D

PEOPLE FROM TREBINJE AND ZAHUMLJE IN

MEDIEVAL KOTOR
Summary
From certain places of Trebinje region (Trebinje, Vrm by the Klobuk fortress,
Ledenica and Rudina) numerous single people were coming into Kotor since the beginning of XIV until the middle of the XV century. Some of them arrived there for a definite
time in order to solve some property issues with the closer family, to learn a trade, to obtain a loan or sell the cattle on the livestock fair there. Others (as Petar Novakovi, an innkeeper Brajko and a merchant Radain Radoevi) opened inns and commercial stores of
mixed goods by renting land and business offices. Besides, the individuals were taking
part actively in the export of salt, wine, oil and textile, as well as import of tin, lead, copper
and crvac. It was not uncommon to acquire a house in town by marrying a local girl (like,
for example, Tvrdoje Radostov and Milo, the son of Dobroslav Gherdobi had done) and
stay to live with the family there, for the rest of their life.
Similarly to the population of Trebinjes region, some individuals came to Kotor from
some of the Hums places. These were mainly the girls from Gacka and some other Hum's
places that ended up as servants in the houses of more wealthy citizens and on the landowners estates around Kotor. In contrast to them, there were others as well, such as the famous zograf Milosav, known by his other name Petar Miljenovi, that to the pride of his
Dabrans covered the old church of St. Basilica by paintings in the village of Stolivo near
Kotor and in that way spread the glory of his homeland throughout the whole bay of Kotor.

31

V. uri, Dubrovaka slikarska kola, Beograd 1963, 272.

Magister Stephanus pictor quondam Johannis Zornea ... accordauit Millossavum alio nomine
Petar Miglenouich de Dabar de Podnique ... promisit ... ipsum artem pictoris docere. HAD: Div
Canc. LXXV fol. 48, 8. X 1471.

227

AKADEMIK SIMA IRKOVI

UDC 943.6 : (496.02)940.1 Lazarevi S.

O JEDNOM POSREDOVAWU DESPOTA STEFANA

IZMEU UGARSKE I TURSKE
Saetak: Osvetqava se uloga despota Stefana Lazarevia u otkupu i
oslobaawu iz turskog ropstva etvorice uglednih ugarskih velikaa zarobqenih u Bosni u leto 1415. U drugom delu se pomou novih podataka
(Zsigmondkori oklevltr V (1415 1416) Budapest 1997) ispravqa i precizira
mesto i vreme bitke u kojoj su pomenuti velikai zarobqeni.
Kqune rei: Despot Stefan Lazarevi, igmund, Bajazit, Ugarska,
Turska, Srbija, sredwi vek.
U poznatoj pohvali despota Stefana Konstantin Filozof istie kako je
srpski vladar bio u stawu da odrava dobre odnose i sa istonima i sa zapadnima, koji su po vaseqeni bili neprijateqi: i ratovali su jedan sa
drugim, a ovaj aqe svoju vojsku ka istonima (Turcima) protiv zapadnih
(Ugara), a ka zapadnima sam sobom odlazi na svake savete. I ovo oboje je javno
inio i za mnoge godine. Nikada dakle u istinu niko stvori (takovo), samo on
jedini veliki i udni u premudrosti i sili, a to i posle ovoga wime kao neki
utvren zakon ostade.1 Mora se primetiti da je jedinstveni poloaj i odnos,
opisan s retorikim ushiewem, bio mogu samo u jednom delu vladavine
Stefana Lazarevia, u godinama koje su sledile Angorskoj bici (1402) i prihvatawu vazalskih odnosa prema kraqu igmundu (kraj 1403/poetak 1404).
Pre toga, prema kazivawu samog Konstantina Filozofa, u vreme Bajazita I (1389 1402), dovoqna je bila glasina da bee pristao da bude drug sa
Ugrima pa da Stefan padne u nemilost sultana, tako da je molio za opro-

Konstantin Filozof, Biografija Stefana Lazarevia, izdao V. Jagi, Glasnik

SUD 42 (1875) 311-312. Citiran je prevod L. Mirkovia, Stare srpske biografije
XV i XVII veka, Beograd 1936, 108.

229

taj, koji mu je velikoduno dat.2 Za uspostavqawe uravnoteenih odnosa

u kojima je bilo mogue vojevati zajedno s Turcima, a uestvovati na saborima ugarskih velikaa, presudne su bile godine unutrawih borbi meu
sinovima Bajazitovim. Tada je bilo mogue da despot Stefan pomae kao
saveznik jednog od suparnika, Mehmeda I, i da u borbu ukqui ugarske odrede koje su predvodili ugarski velikai istaknuti u borbama sa Turcima,
kao to je bilo u zavrnim borbama protiv Muse 1413. o kojima pria i
Konstantin Filozof (a jo i sa ugarskim velikaima, bosanskim i napred reenim ismaiqanskim vojvodama). Kad je Mehmed I zavladao Osmanskom dravom, dok se jo uvrivao na vlasti, despot Stefan je zaista
imao, bar neko vreme, povlaen poloaj koji je doao do izraza i u
epizodi posredovawa radi izbavqewa iz ropstva etvorice istaknutih
ugarskih velikaa u leto 1416. godine. 3
Za vreme dugog otsustvovawa kraqa igmunda, koji je boravio na crkvenom saboru u Konstanci, a kasnije putovao po Francuskoj i Engleskoj, ugarski velikai su obiavali da se sastaju radi dravnih poslova. Na jednom
takvom sastanku, odranom u Budimu, odluili su da plemstvu cele kraqevine upute pismo kojim ga obavetavaju da su raspravqali o tome kako bi
se mogli osloboditi roaci i prijateqi koji su pali u ropstvo pagana i
nevernih Turaka. Imali su u vidu pre svega etiri linosti, ne male nego
visokog poloaja i asti, kako se kae u pismu Jovana Marotija, Martina
bana, Jovana Harapa i Petra, sina Henrika Zepea (Johannem de Maroth,
Martinum banum, Johannem de Halap/Haraph et Petrum Henrici de Zepes). Po
optoj eqi poslali su velikaa Petra eha, srpskom despotu ad principem illustrem dominum dezpotum ducem Razzie/Rasscie da se posavetuje o toj
stvari.
Kad se Petar vratio velikaima, koji su se sabrali u Peuju po obiaju
de communi statuto et ordinatione raspravqali su o poruci despota, koji je
imao pouzdano obavetewe o tome da e etiri barona ostati u venom zarobqenitvu, ako ih bez odlagawa ne otkupe i oslobode od bezbonog turskog cara Kriije ab ipsa impii Cristy Turcorum imperatoris captivitate i to
za 65 000 zlatnih forinti. Sve se moralo obaviti urno, jer odlagawe bi
moglo dovesti do toga da se suwi nikad ne oslobode lanca venog robovawa i propasti, pogotovu ako se kraq vrati u Ugarsku i zapone rat sa istim
Kriijom.
Posle dugog veawa, uvereni u to da bi za ime Hristovo i ast svete
krune (pro Christi nomine et honore sancte corone) trebalo da pomognu zarobqenima, odluili su jednoduno da svaki koji ima kmetove (jobae) uvede novi namet: taxam novam more lucri camare regalis. Trebalo je prikupqeni
2

Konstantin Filozof, Biografija Stefana Lazarevia, izdao V. Jagi, Glasnik

SUD 42 (1875) 269-270; Stare srpske biografije XV i XVII veka, preveo L. Mirkovi, Beograd 1936, 65 66.
O politici despota Stefana u starijoj literaturi, up. Istorija srpskog naroda II,
Beograd 1982, 64 - 99 (. J. Kali).

230

novaca do svetog svetog Mihajla (29. septembar) u jednim, a do svetog Gala

(16. oktobar) u drugim krajevima, isporuiti u Futog na vlastelinstvo
Jovana Gorjanskog i Mihajla sina Stefanovog. Novac bi se uruio tek kada
navedene zarobqene velikae sultanov i despotov ovek dovedu u Futog. 4
Kao to se iz pisma moe zakquiti, despot Stefan je bio u toku svih
faza postupka, od informisawa na Porti do razmene zarobqenika za novac
u Futogu. Samo posredno, na osnovu biografija nekih od etvorice velikaa, pouzdano se moe zakquiti da je otkup realizovan i da je posredovawe imalo uspeha. Svedok tome je i Konstantin Filozof, koji i u toj pojedinosti dokazuje svoju dobru obavetenost. U nastavku ranije citiranog
odlomka, posle kazivawa o tome kako je potovan bio despot meu Ugrima
i koliko je poverewe sultanovo uivao, kao daqu ilustraciju on navodi
sudbinu ugarskih banova, koji su bili u Bosni razbijeni i dovedeni sultanu. Zahvaqujui poslanstvu despotovom behu cenom otkupqeni i oslobodie se gorke smrti. Ovo bee sa Petrom i Ivaniem Mirovijskim.5 U
ovom drugom je prepoznat Jovan Marot Morovi, a Petar nee biti wegov
brat, kako bi iz formulacije sledilo, ve Petar Zepe, posledwi u spisku
barona u ranije citiranom pismu.

*
Pismo ugarskih dostojanstvenika ne govori o tome kako su etiri velikaa dospela u tursko ropstvo. Kae se samo da su u kraqevstvu Bosne zasuweni ili drugde uhvaeni in Regno Bozne vinctos vel alias comprehensos.6
Konstantin Filozof, videli smo, takoe govori samo o Bosni. Iako je ratovao na istoku, sultan opet posla svoju vojsku na Ugre, preko Bosne, koji
doavi uhvatie ugarske banove, razbie (ih) i dovedoe (ih) ka sultanu... Mesto i okolnosti poraza u kome su bili zarobqeni spomenuti i mnogobrojni drugi ugarski velikai i ratnici bili su predmet interesovawa,
naroito u starijoj istorijskoj literaturi koja se oslawala prvenstveno na
narativne izvore, hroniare i druge pisce. Novija literatura, nastala kra4

Dokumenat je sada pristupaan u obimnom regestu sa izvodima koji su kombinovani

sa prevodom na maarski, u Diplomataru igmundovog vremena Zsigmondkori oklevltr V (1415 1416) Budapest 1997, 599 br. 2255. Dokumenat je bio poznat po veoma
slabom prepisu G. Fejera, sa grekama na kqunim mestima: G. Fejer, Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civilis X / 8, 564. Primera radi, mesto o sultanu
Kriiji, Mehmedu I, ...impii Cristy Turcorum imperatoris captivitate preneto je kao:
impery Cristianorum Imperatoris captivitate. U spomenutom regestu je reeno da je dokumenat sauvan u dva primerka, oba na papiru sa po dva peata..
Konstantin Filozof, Biografija Stefana Lazarevia, izdao V. Jagi, Glasnik
SUD 42 (1875) 312;. Stare srpske biografije XV i XVII veka, preveo L. Mirkovi,
Beograd 1936, 109. L. Mirkovi je hodatajstvo preneo sa posredstvom despotovim to odgovara smislu, mada je re hodataj oznaavala poslanika.
Zsigmondkori oklevltr V (14151416) Budapest 1997, 599 br. 2255.

231

jem XIX i u XX veku, nastojala je da wihova kazivawa proverava, ispravqa i

dopuwava podacima iz dokumenata savremenih dogaajima. Toj struji u literaturi i sm sam se prikquio svojim prvencem, raspravom o dogaajima u
Bosni 1414 1415. 7
U pregledima istorije Bosne i Ugarske govorilo se o bici kod Doboja u
leto 1415. u kojoj je vojska ugarskih velikaa pretrpela teak poraz. U
stvari, ni mesto, ni vreme toga velikog i po dalekosenim posledicama
znaajnog sukoba nisu bili tano poznati. Nesporan je bio ishod, a razlikovala su se objawewa uzroka, koji su do sukoba doveli.
Na literaturu su naroito uticali Jovan Turoci, ugarski hroniar s
kraja XV veka, ije je delo tampano 1488, i Mavro Orbin, koji u Kraqevstvu Slovena (1601) kazuje da je cvet vojinstva ugarskog upuen na Bosnu
zbog teta koje je naneo Hrvoje.8 Nebrojeno puta je u literaturi ponovqeno
da je ugarska vojska pola na Hrvoja Vukia, hercega splitskog, koji se
jo 1413. sukobio sa kraqevim vazalima u Bosni, a zatim i sa samim kraqem
igmundom. Mawe se obraala pawa piscima kao Konstantinu Filozofu
i Janu Dlugou, koji govore o ugarskom pohodu na Turke.
Vremenom je to shvatawe osporavano, ali ak i kritiki pisci kao Konstantin Jireek i Vladimir orovi nalazili su kompromisno reewe po
kome je ugarska vojska stradala u sudaru sa Turcima koji su doli Hrvoju u
pomo.9 Ta teza je odluno osporavana u spomenutoj raspravi iz 1953. Ukazano je na to da su Turci dolazili u Bosnu bez poziva i podsticaja domaih
velikaa. U jednom pismu iz februara 1415. Dubrovani govore o treem
dolasku Turaka: de adventu iam tercio Teucrorum in Bosnam.10 Zatim je pokazano
da je bilo i drugih koji su 1414-1415. u odnosima s Turcima bili aktivniji
od Hrvoja. Kao suparnik kraqu Stefanu Ostoji pojavio se u Bosni zbaeni
bivi kraq Tvrtko II Tvrtkovi, koji se oslawao na Turke i traio uporite kod oblasnih gospodara. O tome da se oslawao na Turke nalazi se

10

S. irkovi, Dve godine bosanske istorije (1414 i 1415), Istoriski glasnik 3-4
(1953) 29 42. Rasprava je objavqena 1953, a nastala je 1951-1952. kao studentski rad
pod rukovodstvom prof. Mihaila Dinia, to se i kae u nap. 57 na str 37.
Pristupano mi je bilo izdawe: J. Thwrocz, Chronica Hungarorum, ed Schwandtner, Scriptores Rerum Hungaricarum, Tyrnaviae 1765, pars IV, cap. XVI, 375-377. Orbin je u meuvremenu reprodukovan i dva puta preveden: Mauro Orbini Il regno degli Slavi, Pesaro 1601
(nachdruck besorgt von Sima irkovi und Peter Rehder, Mnchen 1985) 365; Mavro Orbin,
Kraqevstvo Slovena, preveo Z. undrica, Beograd 1968, 158 160, 350 351; Mavro
Orbini. Kraljevstvo Slavena, prevela S. Husi, Zagreb 1999, 426 427.
K. Jireek, Istorija Srba I, Beograd 1952, 346; V. orovi, Historija Bosne,
Beograd 1940, 416.
J. Gelcich L. Thallczy, Raguza s Magyarorszg sszektetseinek oklevltra, Budapest
1887, 247.

232

svedoanstvo u jednom drugom dubrovakom pismu: malo je Turaka ostalo u

Bosni s kraqem Tvrtkom 11
Od kako je despot Stefan u dobrim odnosima sa sultanom Mehmedom I,
putevi turskog prodirawa ka Ugarskoj nisu vie vodili preko Srbije i
Dunava u ravnice danaweg Banata, kao posle Kosovske bitke, ve preko
Bosne prema zapadu. esto nije sama Bosna bila ciq napadali su distrikte dalmatinskih gradova, pustoili Slavoniju, prodirali do austrijskih
zemaqa. S druge strane, Hrvoje je, koliko se zna iz raspoloive grae, u to
vreme zaokupqen Splitom i ostrvima. Posledwi savremeni podatak koji
govori o borbama kraqevih qudi s Hrvojem je iz februara 1415, kada se
pravda otsustvo u sudskom procesu jednog ugarskog plemia jer je zauzet
hercegom Hrvojem.12
Najvaniji su bili podaci diplomatikih izvora, poveqa u kojima se
ili govori o zaslugama pojedinaca koji dobijaju darove, ili se odlau parnice zbog toga to su uesnici u pohodu, ili to su stradali u pohodu.
Podacima saoptenim 1953. mogu se sada, posle publikovawa sveske V Diplomatara igmundovog doba, dodati jo poneki veoma reiti. Ve od
aprila 1415. poelo je sabirawe vojske za ratni pohod protiv Turaka u Bosni. Iz aprila je poznat jedan dokumenat, iz maja tri sa jednakim obrazloewem: odlae se parnica do oktave svetog Jakova zbog uea u vojsci
protiv Turaka versus regnum nostrum Bozne.13 U junu je pohod krenuo pa se
govori odreenije: propter presentem nostram exercitualem expeditionem versus
regnum nostrum Bozne contra sevissimos Turcos, u jednom sluaju je dodato i: et
regni nostri emulos instauratam.14 Nema ni najmaweg nagovetaja da bi se to
odnosilo na Hrvoja.
U starijoj literaturi se uvreilo shvatawe da je sudar ugarske i turske
vojske bio kod Doboja. Ponovio je to u Historiji Bosne iz 1940. Vladimir
orovi govorei o maarskom porazu kod Doboja, iako je rezerve prema
tome jo ranije iskazao Vjekoslav Klai. U Poviesti Bosne (1882) mislio je
da je sukob bio na jugu od Save po svoj prilici u vojvodini Usori. U
kasnijoj Povjesti Hrvata (1901) smetao je sukob u Lavu citirajui ugarsku
11

12
13

14

....et pro nunc pauci Turci remanserunt in Bosna cum rege Tuertcho. Pisano je to 28. juna
1415. kad se na turskoj strani smewivala vojska u Bosni; one koji su ve tri meseca
bili i pqakali po Hrvatskoj i drugim krajevima, opozvao je sultan Mehmed I.
Istovremeno vojvoda Isak je u Skopqu skupio vojsku koja se ovih dana oekivala
u Bosni da ide u pqaku prema zapadu izvan Bosne u kojoj se ne pqaka. Kako se u
istom pismu javqa o prolasku kraqeve vojske pored Doboja 16. juna, weni
protivnici su morali biti ili Isakovi Turci koji su tek dolazili ili neki
zaostali delovi koji su se vraali iz pohoda na Hrvatsku. J. Gelcich L. Thallczy,
Raguza s Magyarorszg sszektetseinek oklevltra, Budapest 1887, 247.
Up. S. irkovi, Dve godine bosanske istorije, 34.
Zsigmondkori oklevltr V, br 532 od 21. aprila 1415; br 580 od 2. maja 1415. i br 636 i
637 od 17. maja 1415. Spomenuto je povodom odreenih linosti opte odlagawe za
uesnike pohoda u Bosnu.
Zsigmondkori oklevltr V, br 703, 704 i 705 od 1. i 2. juna 1415.

233

povequ po kojoj je sukob bio in regno Bosniae in provincia Lasta.15 U raspravi iz

1953. je reeno da se sukob bez dovoqno razloga naziva Dobojska bitka...
Osporavawe je bilo bilo prvenstveno motivisano uvaavawem iwenice
da je ugarska vojska, prema savremenom dubrovakom izvetaju, ve 16. juna
bila u Usori pod Dobojem i da je ila daqe u Bosnu. Kako Klai nije naveo
iz koga je dokumenta citirano mesto, iskazao sam rezervu, koja e se
pokazati neopravdana.
Dokumenti saopteni u Diplomataru igmundovog vremena potvrdili
su da je Klai bio u pravu i da je sukob zaista bio u Lavi. O tome izriito govore dva dokumenta, oba iz 1416. spomiwui bitku kao raniji dogaaj.
U prvom po redu, aktu zagrebakog biskupa Eberharda, od 16. jula 1416,
obrazlae se odluka u jednom komplikovanom sporu posledicama bitke o
prazniku Bogorodice prole godine kad je ugarska vojska potuena in provincia Las[va] regni Bosne, kada su Turci opustoili kraqevstvo Slavonije,
naroito krajeve preko reka Save, Kupe i Une.16 Drugi dokumenat (27. jula
1416) potvruje da je opravdana dopuna izdavaa, u wemu je, naime, ime Lave celo ispisano kao mesto bitke koju su barones ac milites et clientes predicti
regni nostri Hungarie bili pro Christiane plebis tuitione in regni nostri Bozne in
provincia Laswa, gde je destinatar sa drugima pao u ropstvo Turaka. 17
Od ranije se znalo da je ugarska vojska prela Savu, o emu je javqao jedan od zapovednika Ivani Gorjanski. Znalo se, kao to je ve spomenuto,
da je 16. juna ta vojska stigla do Doboja. Od kako je utvreno da je bojite
bilo u Lavi, postalo je jasno da je vojska produila ka sreditu Bosne,
kako se u izvetaju nagovetavalo. Tek poto je prola Zenicu, skrenula
je prema zapadu dolinom reke Lave. V. Klai je, u skladu sa uverewem da je
pohod bio protiv Hrvoja, mislio da je taj pravac izabran zbog toga to su u
Lavi bili Hrvojevi posedi. Iz Tvrtkove poveqe iz 1380. zna se, zaista, da
je Hrvoje dobio tri sela u Lavi.18 To, meutim, ne znai da je on 1415. bio
gospodar upe. Krajem XIV veka, prema jednom zapisu, Lavu i grad Torian drao je tepija Batalo anti.19 Vaqae potraiti druga objawewa
zato su se dve vojske susrele i sudarile ba u dolini reke, koja je u svom
49 km dugom toku znatnim delom klisurasta, osim okoline Travnika.
Pri tome treba imati u vidu i neke do sada nezapaene podatke.
U oktobru 1415. prokurator Tevtonskog reda sluao je u Konstanci priu jednog viteza iz Ugarske kako Turci ovoga puta (leto 1415) nisu preko
Save napali Ugarsku, nego su bili u slovenakoj zemqi (in den Wyndischen
15

16
17
18

19

V. Klai, Poviest Bosne do propasti kraljevstva, Zagreb 1882, 253; V. Klai, Povjest Hrvata od
najstarijih vremena do svretka XIX stoljea sv. II, dio II, Zagreb 1901, 75.
Zsigmondkori oklevltr V, br 2117.
Zsigmondkori oklevltr V, br 2146.
Up. R. Mihaqi, Poveqa kraqa Stefana Tvrtka I Kotromania, Stari srpski
arhiv 1 (2002) 117 129, gde su i podaci o ranijim izdawima.
Q. Stojanovi, Stari srpski zapisi i natpisi I. Beograd 1902, 57, br. 179:..tepaije Batalo koi bie mnogo slavan, koi drae Torian i Lavu...(1394).

234

landen) i oblasti grofa Ceqskog i Krawskoj i odatle su vukli sa sobom

70000 qudi.20 I u jednom drugom izvetaju se govorilo o tome da su Turci
saekani na povratku iz pqakakog pohoda. 21
U pogledu hronologije takoe je bilo dosta neizvesnosti. V. Klai je
postavio granice izmeu 23. jula i 12. avgusta, kada se u jednom pismu sa sabora u Konstanci pomiwe bitka. Oba termina su se pokazala pogrena.
Gorwi je zasnovan na pogrenom rezonovawu. Toga dana je, naime, u jednom
aktu, u popisu ugarskih velikaa naveden slavonski ban Pavle upor za
koga se zna da je zarobqen u bici. Klai nije imao u vidu iwenicu da su u
spiskovima te vrste linosti navoene i kad su bile otsutne i kad im sudbina nije bila izvesna, sve dok se ne bi javio drugi nosilac iste funcije
ili dostojanstva. Upozorio sam 1953. na iwenicu da je Hrvoje pomenut
tako i u aktu od 29. avgusta, dakle, posle nesporne dowe granice!22 Iz vie
puta citiranog Diplomatara se vidi da i pismo poqskom kraqu ima datum
17. avgust 1415 (reg. br. 949). Naveo sam tada miqewa naunika, koja su
oscilovala izmeu poetka avgusta i kraja jula 1415, i izneo zakquak da
treba kao najverovatnije vreme bitke uzeti prvu polovinu jula 1415.
Tako rano datovawe bitke zasnivao sam na drukijoj interpretaciji dokumenta koji je bio objavqen jo daleke 1887. godine. Re je o pismu Splianina Dujma Kukuqia (Doimo de Chuchuiula), koji je sa Dubrovanima radio na trgovima Srbije, najvie u Trepi. On je 6. avgusta 1415. pisao
dubrovakom vlastelinu Saracinu Buniu, o susretu koji je imao 1. avgusta
u Zveanu sa Jovanom Marotijem (Ivani Morovi), jednim od zapovednika
ugarske vojske. On je zamolio Dujma da napie pismo kraqu igmundu i dubrovakoj vladi sa wegovim porukama: da je sultan sklopio primirje s
Karamanijom na 7 godina; da se Bosna sva ujedinila protiv Ugara; da se Sandaq pomirio sa Hrvojem; da je sultan potvrdio Ostoju kao kraqa Bosne. Poruka je sadrala i wegov zakquak eto kako su Bosnu potpuno izgubili
Ugri i sumwam da nee izgubiti i Srbiju, tojest despota i ura. To nisu
bile samo wegove (Morovia) rei ve i Martina bana, Harap Janoa, Petra Herlinokovia (!) i Vladislava Tituevia. 23
20

21

22
23

H. Koeppen, Die Berichte der Generalprokuratoren des Deutschen Ordens an der Kurie II
(14031419); Gttingen 1960, 276.
Re je o pruskom analisti Johanu fon Posilge i nastavqau: Scriptores Rerum
Prusicarum. Die Geschichtsquellen der preusischen Vorzeit III, Leipzig 1866 (repr. Frankfurt
1966) 252 -253.
S. irkovi, Dve godine bosanske istorije, 36, nap. 55.
Pismo je objavqeno u J. Gelcich L. Thallczy, Raguza s Magyarorszg sszektetseinek
oklevltra, Budapest 1887, 250 i ponovqeno u ve citiranoj raspravi Dve godine bosanske istorije, 36. Prireivai pete kwige Diplomatara igmundovog vremena
uoili su razliite hronoloke horizonte. U reg. br 926 zabeleeno je pismo
samoga Dujma od 6. avgusta 1415. u kome govori o sastanku 1. avgusta. Propratno pismo dubrovako, u koje je ukqueno pismo Splianina, zabeleeno je u reg. br 953 od
18. avgusta 1415. Saracin (varijanta od Serafim) je retko ime meu dubrovakom
vlastelom. Jedini savremenik dogaaja o kojima govorimo bio je Saracin Buni.

235

Za problem hronologije bitke kojom se bavimo od presudnog znaaja je

utvrivawe odnosa ovog precizno datiranog pisma prema dogaaju: da li je
ono nastalo pre ili posle bitke. Celokupna literatura je pismo upotrebqavala tako kao da ocrtava situaciju pre bitke. U raspravi iz 1953. izneo
sam argumente da je pismo nastalo posle bitke, da Morovi i wegovi saborci govore kao turski zarobqenici, da se nalaze u Zveanu, a ne u Zveaju
u Bosni, kako se izriito pisalo ili preutno uzimalo. Ako je taj zakquak taan, onda se bitka morala odigrati pre prvog avgusta 1415.
U Diplomataru igmundovog vremena nalazi se i jedan dokumenat koji
omoguava da se preciznije utvrdi datum. Ve citirani regest isprave od
16. jula 1416, onaj koji daje nepotpuno ime Lave, govori izriito da je
ugarska vojska bila poraena prole godine o Bogorodiinom prazniku. U
periodu od 16. juna 1415, kada je ugarska vojska bila kod Doboja, do prvog
avgusta, kada su zarobqenici bili daleko od poprita bitke, samo je jedan
Bogorodiin praznik i taj pada 2. jula.24 Do bitke je, dakle, dolo pre najsmelijih pretpostavki.
Govorei o hronologiji, moraju se zapaziti znaajne razlike izmeu
izvora koji su nastali blie samom dogaaju, pre svega ugarskih poveqa i
dubrovakih pisama, i onih nastalih na taj nain to su zabeleene vesti
dospele iz dalekih krajeva, redovno sa velikim zakawewem. U vreme ugarsko-turskih sudara na tlu Bosne u gradu Konstanci na Bodenskom jezeru bio
je skup svetovnih i crkvenih velikodostojnika koji su radili na sreivawu
prilika, pre svega otklawawu raskola u katolikoj crkvi. Za vreme velikog crkvenog sabora Konstanca je bila mesto gde su stizale vesti i glasine
iz cele Evrope i odakle su se irile na sve strane. Interes za dogaaje u
Ugarskoj uvean je bio prisustvom kraqa igmunda, koji dodue nije neprestano boravio u gradu, ali je tamo bila brojna delegacija iz kraqevine.
Ve je spomenuto da se u jednom pismu iz Konstance prvi put govori o stradawu ugarske vojske.
Vesti koje su stizale ostavile bi traga u onovremenim pismima i spisima o zbivawima na koncilu. Takve vesti uneo je u istoriju pape Jovana
XXIII, nekoj vrsti dnevnika sa sabora, Teodorih od Nihajma (Ditrih od
Nima). Pod 18. septembrom 1415. uneo je da je stigla vest iz Ugarske o hrianskoj pobedi de interfectione Turcorum et de triumpho Cristianorum illic
habito, ali da se u to se sumwalo. I, zaista, ulo se zatim suprotno, naime da
su Turci mnoge hriane u onim krajevima porazili i mnotvo hrianskog robqa odvukli sa sobom. Posle priawa o protivpapi pisac se vratio
dogaajima u Bosni. U vreme dok je kraq igmund bio u Konstanci, oko
Uskrsa, dodajem da je praznik 1415. padao na dan 31. marta, velika mnoina Turaka dola je u Bosnu na poziv namesnika, kojega je kraq postavio
da uva kraqevstvo vocati per prefectum illius regni, quem ipse rex ad custodiam
ipsius regni deputavi koji je bio podmien od strane Venecijanaca, kraqevih
neprijateqa. Turci su pustoili Dalmaciju, Slavoniju, sve do nemakih
granica, hvatali robqe, palili sela i crkve, pobili silne hriane i 8000
24

Zsigmondkori oklevltr V, br 2117.

236

poveli sa sobom. Na povratku su oko praznika Uspewa Bogorodiinog (Assumptio V. M. V.) 15. avgusta doli u Bosnu i tu je oko 6000 ugarskih ratnika
htelo da im presee put. Bitka se bila tri dana, prvi dan su pobedili hriani, i drugog dana su takoe tukli drugi deo Turaka, ali tada je zapovednik, lani hrianin, poinio izdajstvo time to je nagovorio da istog
dana biju i treu bitku. Iscrpqeni, pretrpeli su poraz. Posle toga bi
Turci provalili u zemqe grofa ceqskog, u oblasta Salcburga i na posede
patrijarha Akvileje.25
U vezi s tom priom postavqa se niz pitawa, pre svega, ko bi ovde bio
prefekt kraqevstva, ko bi mogao biti zapovednik, lani hrianin, kad
je poznato da su pohod predvodili najistaknutiji ugarski crkveni i svetovni velikai. Zatim, pria se teko moe uskladiti sa ranije iznetim
podacima o kretawu Turaka, a pored toga sadri i jednu unutrawu protivrenost. Turci, koji su ve bili u susedstvu, pustoili su, odvodili robqe,
posle ovog sudara opet bi se bacili na susedne austrijske oblasti i Istru!
Oigledno je pisac spojio vie dogaaja iz dueg perioda, 1414. i 1415. godine. Vesti o dalekim zemqama i narodima nisu ni mogle biti sinhrone sa
pojedinim dogaajima na koncilu.
Jedan sastavni deo gorwe prie moe se i prepoznati. Duka Hrvoje sa
Turcima pustoio je oblasti Hrvatske i Dalmacije. Posebno se spomiwe
grad Sew, prodrli su do Istre, pustoili Slavoniju, Dalmaciju, deo Bosne. Operacija je bila u toku kad je pismo nastalo u Barseloni 15. avgusta
ali 1414!26 O turskom pustoewu delova Ugarske na podsticaj Venecijanaca
koji su dali balistare, topove i namirnice, govorilo se jo u prolee 1415.
Navodno je kraq igmund tada (uoi Duhova 1415), izjavio da nee
napustiti koncil makar izgubio ugarsko kraqevstvo.27 Vidi se, dakle, da su
u Konstanci glasovi o Turcima sustizali jedni druge, potirali se i potvr25

26

27

Pristupano mi je bilo samo izdawe: Theodoricus de Niem, De vita papae Joannis vicesimitertii, ed. A. Meibom, Helmstadii 1688, 34, 41. Sudei po citatima, izdawe A. Hardt,
Scriptores Rerum Germanicarum II, se razlikuje u ponekoj pojedinosti. Kod nas je
podatke koristio jedino W. Vlaji, Untergang des bosnischen Knigreiches , Sarajevo
1926, 35 36.
Acta Concilii Constanciensis I. Akten zur Vorgeschichte des Konstanzer Konsils (1410 1414),
ed. H. Finke, Mnster/W. 1896, 260: ...un duch appellat Carvoya senyor del ducat de Asparatro
del regno de Bocina ab XX rocins de Turch/s/ ha feta una coreguda e era entrat fins Assenya, qui
es gran ciutat e a quella han los habitans desenparade e fins a CC mile de Venecia e fins a prope
de una patria appellada Istria e han correguda Esclauonia, Dalmacia e Caruoya e partida de
Bocina. Ques seguira por avant, Deus lo sap...
Iz pisma poslanika kelnskog univerziteta, dan uoi Duhova (u 1415. 19. maja): Item,
tunc lecte fuerunt tres litterae missae domino Regi per fideles suos de Ungaria, in quibus continebatur inter alia, quod Turci valde damnificarent quaedam regna Ungariae, & hoc ad suggestionem Venetorum, qui praestitissent eis sexcentos balistarios & bumbardos, seu pixides, &
victualia. Quibus lectis dixit Christianissimus rex: Et si opportet perdere totum regnum Ungariae, non dimittam Ecclesiam & hoc sacrum concilium. E. Martene U. Durand, Thesaurus
novus anecdotorum, tomus secundus, Lutetiae Parisiorum 1717 (rep. New York 1968), col. 1632.
Ispis iz ove meni nepristupane zbirke obezbedio mi je prof. Baria Kreki,
Los Aneles, na emu od srca zahvaqujem.

237

ivali, da su ih savremenici povezivali i spajali pravei pri tome grube

greke usled nepoznavawa prilika u zemqama odakle su vesti dolazile.
Meawe dogaaja iz 1414. i 1415, Bogorodiinog praznika od 2. jula i 15.
avgusta, nimalo ne zauuje. U svakom sluaju, datum 15. avgust, u kazivawu
Ditriha od Nima ne moe se odrati u suoewu sa bliim i boqe obavetenim izvorima.
U tim izvorima, u meri u kojoj su sauvani, vie je onih u kojima se govori o bici kao prolosti nego onih govore o samom dogaaju ili pripremama. Uee u vojnom pohodu kao povod za odlagawe roita, pravdawe
izostanka ili obustavqawe sudskog postupka, ostalo je u izvesnom smislu
aktuelno i posle bitke za onaj deo qudi koji se nisu vratili s bojnog poqa.
Wihovo otsustvovawe davalo je povoda da se u aktima navede uzrok wihovog
izostanka. Tokom druge polovine 1415. i cele 1416. godine nastao je niz
dokumenata u kojima se spomiwu ugarske rtve, prvo skupno, u pismima sa
sabora u Konstanci (reg. 948-952), a zatim pojedinano. Tek nekoliko meseci kasnije kraq je naloio obustavqawe svih postupaka u kojima je jedna od
stranaka pala od turskog maa ili dospela u zarobqenitvo. 28
Pomeni bitke su uglavnom stereotipni, najee je zapisano o pojedinua, nekad i dvojici, da se govori da su stradali u kraqevskoj vojsci ili da su
pali u zarobqenitvo svirepih Turaka: idem Nicolaus his diebus novissime
elapsis in regno Bozne per sevissimos Turcos periclitatus fore asseritur,29 ili in exercitu regio in regno nostro Boznensi pridem debellato periclitati fore asseruntur.30
Retki su sluajevi poput onih ve ranije prikazanih u kojima se govori
o mestu ili vremenu bitke. Jedan spomiwe pohod u Bosnu prelata i barona
pod zastavom ostrogonskog nadbiskupa Jovana za odbranu drave, kad je
naa vojska pobeena nostro exercitu fortuna adversante, per ipsos nostros inimicos devicto et debellato eodem magistro Simone ibidem periclitato et deperdito.31 Iz
naih malobojnih dokumenata se moe zakquiti da je ponekad dugo bila
neizvesna sudbina ponekog uesnika bitke. U ranije spomenutom pismu
28

29
30
31

Verum quia nos universas et quaslibet causas tam possessionarias, quam alias quascumque omnium talium fidelium regnicolarum nostrorum, qui in predicto regno nostro Bozne pro sacra
Christiane plebis fide in dicti regni nostri defensionem cum dictis hostibus et inimicis nostris
prelia committendo eorundem gladiis occidi et captivatum suplicia subire non formidarunt, consortumque et liberorum eorum, qui pre tristitia cordis factorum suorum et negotiorum fortassis
immemores et obliti eisdem comode nequirent attendere coram quibusvis prefati regni nostri
Hungarie tam ecclesiaticis, quam secularibus iudicibus et iusticiariis per quoscumque adversus
prefatos fideles nostros in dicto exercitu defectos et captivos eorumque liberos et coniuges motas vel movendas, statu in eodem absque omni gravamine variationeque aliquali usque felicem
nostre maiestatis in sepedictum regnum nostrum Hungarie reditum certarum litterarum nostrarum superinde datarum vigoribus prorogasse per cunctos prefatos ipsius regni nostri iudices et
iusticiarios prorogari commisisse dinoscimur. Zsigmondkori oklevltr V, br 1849 od 4. maja
1416.
Zsigmondkori oklevltr V, br 1000 od 2. septembra 1415.
Zsigmondkori oklevltr V, br 1536 od 14. februara 1416. i 1539.
Zsigmondkori oklevltr V, br 1849 od 4. maja 1416.

238

Ivania Morovia i drugih velikaa spomenut je i Vladislav Tituevi,

u stvari Tetei od Batmonotora, koji je 1. avgusta 1415. bio u Zveanu.
Wegovi, meutim, nisu znali ta je s wim. U najranijem od vie akata u kojima je spomenut kae se da je pao u zarobqenitvo, zatim se spomiwe wegova udovica, a kasnije se opet govori o zarobqenitvu.32 Jedan drugi dokumenat govori o sluaju kad je ratnik morao dati u zalog posed u upaniji
Witra za svoj otkup: pro redemptione sui capitis poto je pao u zarobqenitvo in regno Bozne in regio exercitu per Turcos debellato.33
U dokumentu koji govori o posredovawu despota Stefana re je o samo
etiri barona. Narativni izvori znaju poneto i o drugim zarobqenicima. Mavro Orbin je odnekud znao, veinom iz ve spomenutog Turocija,
mada ima vie imena od wega, da su zarobqeni bili Ladislav i Ivani
Gorjanski. O ovome posledwem pria da je bio neko vreme u lancima i da je
te teke lance, izvravajui zavet, odneo u manastir Bata. Znao je, takoe,
za Ivania Morovia i bana Martina, i da su u ruke Hrvoja dopali Ivani, brat Nikole naderpana (palatina), i slavonski ban Pavle upor,
kojega je, svetei se zbog ranije uvrede, uvezao u bivoqu kou i utopio u
reci. Ova je anegdota, dospela u hroniku Davida Hitreja, bila mnogo puta
ponovqena u starim istorijskim delima.34 Orbinov izvor nije bio precizno obaveten o sudbini etvorice barona on za Ivania Morovia
kae da se otkupio velikom sumom novaca.
Iz dokumenata koji su prikazani vidi se da je sudbina onu etvoricu, za
koje je despot posredovao, zdruila od samog poetka. Dovoqno je uporediti popis onih za koje se prikupqa novac (Johannes de Maroth, Martinus banus,
Johannes de Halap/Haraph et Petrus Henrici de Zepes) i onih koji su se sastali sa
Kukuqiem u Zveanu (Morovich bano, Martin ban, Charap Janis, Petar Herlinochovich /oigledno iskvareno od Henrikovi/ et Vladislave Titusenich...), pa da se
vidi da su iste linosti poreane ak istim hijerarhijskim redom. Ovde se
nalazi Tituevi/ Tetei, koji nije bio ukquen meu one za ko je su
prikupqani zlatnici. Moe se samo pretpostavqati da su se ovi ugledni
zarobqenici nali u sultanovom delu plena (turski vladar nije uestvovao u bici), i da su odvedeni u Zvean zbog toga to je tamo bilo tursko
uporite jo od kraja XIV veka.

32

33
34

Zsigmondkori oklevltr V, br 1554 od 18. februara 1416, da je ubijen, 1555-56, 1573 i

1580 od 20. februara 1416.
Zsigmondkori oklevltr V, br 1768 od 11. aprila 1416.
Mauro Orbini Il regno degli Slavi, Pesaro 1601 (nachdruck besorgt von Sima irkovi und Peter
Rehder, Mnchen 1985) 365-366; Mavro Orbin, Kraqevstvo Slovena, preveo Z. undrica, Beograd 1968, 159 160, 350 351; Mavro Orbini. Kraljevstvo Slavena, prevela S..
Husi, Zagreb 1999, 425 427.

239

ACADEIMICIAN SIMA IRKOVI

UPON A DESPOT STEPHEN'S MEDIATION

BETWEEN HUNGARY AND TURKEY
Summary
A new edition of the letter from 1416, by which money for ransom and liberation of
four of Hungarian aristocrats (Jovan Maroti, Martin the governor, Jovan Harap and Peter,
the son of Henrik Zepesh) was being raised, gave an occasion for clarifying the role of a
Despot Stephen Lazarevic and, on the other hand, to revise the knowledge upon the battle
in which the previously mentioned, and many other aristocrats, were taken prisoners. It
has been confirmed that the battle between Hungarian and Turkish army did not take place
at Doboj (Doboj's battle in the old texts) but within the tribal state of Lashva and that it
did not take place by the end of July or in August, 1415 but on 2 nd July, that year.

240

Dr RUA UK

UDC 929.52 Tributini. (497.13 Dubrovnik) 940.1

DUBROVAKA PORODICA TRIBUTINI

U SREDWEM VEKU
Saetakt: U ovom radu prikazani su, na osnovu literature i dubrovake
arhivske grae, najistaknutiji lanovi porodice Tributini koji su delovali u Dubrovniku od posledwih decenija XIV do ezdesetih godina XV
veka.
Kqune rei: Dubrovnik, sredwi vek, Tributini
Brojni stranci, a posebno stanovnici dubrovakog zalea stalno su pohodili Dubrovnik tokom sredweg veka. Po dolasku u Dubrovnik mnogi od wih
su, ispunivi odreene uslove, primqeni u red dubrovakih graana i trajno
ostajali u gradu pod Srem. Veinom su se bavili trgovakim poslovima,
vremenom stekli kapital i potom uli u krug Antunina, korporaciju najbogatijih trgovaca, brodovlasnika i finansijera. To je bio sluaj i sa porodicom Tributini.
O porodici Tributini malo je pisano u naoj istoriografiji. Najpotpuniji rodoslov ove porodice donosi ingrijina genealogija Antunina
koja se zasniva na starim rodoslovima i dubrovakoj arhivskoj grai. U
ovom radu prikazaemo najistaknutije lanove porodice Tributini koji
su delovali od posledwih decenija XIV veka do ezdesetih godina XV veka.
Porodica Tributini/Vangelisti/Evangelisti poreklom je, prema svedoewu
starih rodoslova i letopisa sabranih u ingrijinoj genealogiji Antunina,
iz Jajca (da Jaize citta del regno di Bosna), a doselila se u Dubrovnik oko 1280.
godine.1 ingrijina genealogija daqe prati rodoslov ove porodice na osno1

Arhiv Istorijskog instituta SANU, Ispisi 1300 -1500, kutija 7, Genealogia Cingria,
L origini e genealogie dei citadini Ragusei che furono delle confraternita di S. Antonio (daqe:
Genealogia Cingria), 267. Prema pisawu nekih starih rodoslova Tiburtin, sin Miqena Jasnosalia, i wegova ena Ana, kerka Bogoslava Grebeqanovia. doli su iz
Jajca u Dubrovnik 1280. godine. S. M. Crijevi, Dubrovaka biblioteka, Prvi svezak, Prvo
izdanje priredio i uvod napisao Stjepan Krasi, Zagreb 1975, 191-192.

241

vu dubrovake arhivske grae, navodei da je krajem XIV veka Gradoje Tiburtini (Tiburtinich) iz Trnova u Novim zemqama bio veliki trgovac, koji
je, izmeu ostalog, trgovao i robqem. Wegov sin Bjeloslav javqa se u dubrovakim dokumentima 6. juna 1398. godine. Bjeloslav je, kao trgovac, neko
vreme poslovao u Italiju, gde se i oenio Anelinom, kerkom Evangeliste
della Moro iz Beneventa. Oni su iz Italije doli u Dubrovnik 1395. godine.2
Imali su etvoro dece: tri sina Gradoja, Evanelistu i Brajla i kerku
Maruu.3
Od Brajla su potekli svi docniji Tributinii/Evangelisti/Vangelisti. On je imao tri sina Bjeloslava, Luku i Evanelistu. Ovaj posledwi dao je u drugoj polovini XV veka porodici novo prezime Evangelisti. ingrijina genealogija donosi potom rodoslov ove porodice do 1620.
godine.4
Najvei broj podataka saoptenih u igrijinoj genealogiji Antunina o
lanovima porodice Tributini, koji su iveli i delovali krajem XIV i u
prvoj polovini XV veka, je taan i moe se proveriti u ostaloj dubrovakoj
arhivskoj grai.
Gradoje Tributini iz Popova je, prema istraivawima Mihaila Dinia, pripadao krugu humsko-trebiwske vlastele. Od poetka sedamdesetih
godina XIV veka esto je boravio u Dubrovniku.5 Dolazio je u Dubrovnik,
izmeu ostalog, i kao poslanik bana Tvrtka da podigne mogori 1372. godine. Gradojevo selo je bilo Trnovo u Novim zemqama. Kada je kraq Ostoja
poetkom 1399. godine ustupio Dubrovniku Slansko primorje, Gradoje je
izgleda postao dubrovaki podanik. Wegovo ime javqa se posledwi put u
dokumentima sredinom 1399. godine.6 Gradoje je, dakle, bio rodonaelnik
porodice Tributini u Dubrovniku.

4
5

Ovaj podatak je takoe preuzet iz rodoslova. Genealogia Cingria, 267; S. M. Crijevi,

Dubrovaka biblioteka, sv. I, 192.
Gradoje se nije enio i verovatno je mlad umro, a Evanelista je bio fratar u crkvi
Sv. Dominika. Marua se nije udavala. Genealogia Cingria, 267. Bjeloslav i Anelina su, prema svedoewu nekih rodoslova, imali tri kerke i est sinova. Up. S. M.
Crijevi, Dubrovaka biblioteka, sv.I, 192.
Genealogia Cingria, 267-270.
Gradoje je, zajedno sa drugovima i svojom braom Radojem i Radoslavom, otimao
stoku i novac Dubrovanima, zbog ega je protiv wega podizana tuba u Dubrovniku. M. Dini, Humsko-trebiwska vlastela, Beograd 1967, 42; Isti, Iz srpske
istorije sredwega veka, Beograd 2003, 358-359. Gradojevo prezime javqa se u nekoliko razliitih oblika u dubrovakoj arhivskoj grai: Tributinich, Terbutinich i
Tributtino.
Gradoje Tributini (Gradoe Tributinich de Ternouo olim partium Bossine) prodao je 5.
juna 1399. godine jednom trgovcu iz Mesine, Gojislavu, kerku Radogosta iz Bosne i
wena dva sina, Radovana i umana, za 60 perpera. M. Dini, Iz Dubrovakog
arhiva, kwiga III, Beograd 1967, 78; Isti, Humsko-trebiwska vlastela, 42; Isti, Iz
srpske istorije, 358-359.

242

Gradoja je nasledio sin Bjeloslav, o ijoj delatnosi nema, naalost, podataka u dubrovakoj arhivskoj grai koja nam je stajala na raspolagawu.
Prema ingrijinoj genealogiji bio je trgovac, a delovao je u Italiji krajem XIV veka.7
Meutim, Bjeloslav je poznat kao pisac rodoslova i letopisa. U stvari,
on i jo tri lana wegove porodice sastavili su rodoslove dubrovakih
graanskih porodica, koje su se bavile trgovinom i zanatstvom a time su
imale zapaenu ulogu u privrednom i drutvenom ivotu Dubrovnika. Wegov popis dubrovakih porodica obuhvata razdobqe od 1300. do 1400. godine.8
Bjeloslav je najverovatnije utro put u poslovawu sinu Brajlu (Brajanu),
koji se godinama bavio, osim trgovinom, kreditnim transakcijama i proizvodwom tkanina.
Manufakturna proizvodwa sukna u Dubrovniku bila je veoma intezivna
tridesetih godina XV veka. Ve druga generacija dubrovakih suknara i
tkaa uspeno se bavila proizvodwom sukna.9 Upravo u to vreme Brajlo
Tributini poeo je da ulae sredstva u proizvodwu sukna i kreditno poslovawe.10 U poetku je, svakako da bi otpoeo proizvodwu, pozajmqivao
znatne sume novca. Tako je, tokom 1434. i 1435. godine, uzeo na kredit od
Antonija Ferucija, Katalanca iz Tortoze, 470 dukata i 27 groa.11 I narednih godina wegovi kreditori su bili poznati dubrovaki i strani trgovci.
Brajlo se zaduivao na visoke svote u aprilu 1439. godine pozajmio je od
Matka oria (Georgio) i Ivana Salimbene 134 dukata, 4 groa i 6 fola-

7
8

10

11

Genealogia Cingria, 267.

Posle Bjeloslava, jo tri lana porodice Tributini bavili su se pisawem rodoslova i letopisa dubrovakih graanskih porodica. Evanelista, Brajlov sin a
Bjeloslavov unuk, nastavio je da pie rodoslove za razdobqe od 1400. do 1450. godine. Kasnije, u XVI i poetkom XVII veka Evanelista i Ivan sastavili su rodoslove za period od 1450. do 1500. godine ali i ire. Ukupno su napisali 129
rodoslova. Serafin Crijevi uvrstio je etvoricu pisaca iz porodice Tributini u svoje delo Dubrovaka biblioteka, koje je nastalo u prvoj polovini XVIII
veka. S. M. Crijevi, Dubrovaka biblioteka, sv. I, str. XLIII-XLIV, 191; sv. IV, Zagreb 1980,
480.
D. Dini-Kneevi, Tkanine u privredi sredwovekovnog Dubrovnika, Beograd
1982, 181 i daqe.
U dubrovakoj arhivskoj grai javqaju se razliiti oblici Brajlovog prezimena:
Tributinich, Trebotinich, Trebutinich, Tarbutinich, Trbotinich, Trabutinich, Trabutinouich, Terbotinouich, Terbutinich, Bielosalich dicto Tributinich.
Historijski arhiv u Dubrovniku (daqe: HAD), Debita Notariae 16 fol. 289 (14. X 1434); Deb.
Not. 17 fol. 172 (10. X 1435); D. Dini-Kneevi, Tkanine, 187 nap. 172. Antonije je
bio jedan od najveih katalanskih kreditora u Dubrovniku u XV veku. N. Feji,
panci u Dubrovniku u sredwem veku, Beograd 1988, 145-146.

243

ra, a nekoliko dana kasnije od istih kreditora uzeo je 165 dukata.12 Trgovao
je suknima, a wima je i dugove namirivao. Krajem januara 1436. godine Brajlo se obavezao Ursu Sorkoeviu da e za dug isporuiti 10 sukana u roku
od dva meseca.13 Drugom poveriocu Matku oriu, Brajlo je obeao 17.
avgusta 1440. godine da e podmiriti dug od 95 dukata i 30 groa na taj
nain to e do septembra meseca predati 7 pea tkanina. 14
O Brajlovim poslovima vezanim za proizvodwu sukna, radionici, mestu
prodaje i dr. nema podataka. Zna se samo da je Brajlo proizvedena sukna davao na bojewe Petroju Rakojeviu, poznatom suknaru,15 tokom tridesetih godina XV veka. Brajlo i Petroje su zakquili 1436. i 1437. godine nekoliko
ugovora o bojewu sukna, u kojima su tano navedeni uslovi pod kojim e sukno biti bojeno i nain plaawa.16 Po svemu sudei, Brajlo je sukna prodavao u Bosni, gde je boravio tokom 1439. godine. Naime, on je u dva navrata,
17. jula i 10. oktobra, imenovan za lana sudske komisije (u svojstvu sudije)
u Boru.17
Brajlo je nastavio sa proizvodwom sukna tokom pedesetih i ezdesetih
godina XV veka. Stekao je, svakako, znatan kapital koji je ulagao u kreditno poslovawe i trgovaka drutva.

12

13
14

15
16

17

Rok za isplatu dugova bio je dva, odnosno dva i po meseca. HAD, Deb. Not 19 fol. 15
(22. IV 1439), fol, 18 (29. IV 1439). Brajlo je, zajedno sa Kovaem Tihoqeviem, Drobwakom, podigao najmawu sumu 26. jula 1435. godine. Tada su pozajmili od Stefana
Zamawia 43 perpera i 6 groa uz obavezu da dug izmire za jedan mesec. HAD, Deb.
Not. 17. fol. 135. O Ivanu Salimbene i Matku oriu, koji su godinama bili poslovni partneri up. R. uk, Mletaka porodica Salimbene u Dubrovniku u poznom
sredwem veku, Istorijski asopis XXXVII, 1990, 51.
HAD, Deb. Not. 17 fol. 224; D. Dini-Kneevi, Tkanine, 187 nap. 172.
HAD, Deb. Not. 20 fol. 44 (17. VIII 1440). Vrednost jedne pee sukna bila je 13, 5 dukata.
I. Voje, Prilog prouavawu domaih trgovaca Srbije u XIV i XV veku, kao i trgovakih veza sa Dubrovnikom, Simpozijum Osloboewe gradova u Srbiji od Turaka
1862-1867, Beograd 1970, 99; D. Dini-Kneevi, Tkanine, 187 nap. 172; M. Spremi, Despot ura Brankovi i wegovo doba, Beograd 1994, 688-689.
O Petroju up. D. Dini-Kneevi, Tkanine, 169-172.
Prvi ugovor sklopqen je 6. maja 1436. godine. Petroje se obavezao da e do septembra obojiti sve sukno koje mu Brajlo isporui. Isti ugovor 18. septembra produen je do decembra meseca. U aprilu 1437. godine Brajlo i Petroje zakquili su
ponovo ugovor o bojewu sukna. Brajlo je bojewe sukna plaao Petroju u suknima
irine L. D. Dini-Kneevi, Tkanine, 172, 187-188.
B. Hrabak, Dubrovake sudijske kolegije u Bosni u XV i XVI veku, Iz starije prolosti Bosne i Hercegovine, Kw. III, Beograd 2004, 199-200. U to vreme dubrovaki
trgovci esto su slali tkanine u Bora. Up. D. Kovaevi-Koji, Bora sredite
zemqe Pavlovia, Zemqa Pavlovia, sredwi vijek i period turske vladavine,
Bawa Luka-Srpsko Sarajevo 2003, 56-57.

244

U to vreme Brajlo se najee javqa kao poverilac trgovaca iz srpskih

zemaqa.18 Wegovi dunici su bili trgovci iz Gluhavice,19 Gorada20 i
Trgovita.21 Dolazili su u Dubrovnik pojedinano ili udrueni po dvojica, a uzimali su kredite reda veliina 36, 38, 50, 63, 70,5 i 80 dukata. Ugovorima su se obavezivali Brajlu Tributiniu da e dugove isplatiti u roku
od jednog, odnosno dva meseca. Moe se pretpostaviti da su pomenuti trgovci uzimali od Brajla tkanine na kredit.
Trgovaka drutva Brajlo je obrazovao sa jednim ili dvojicom kompawona. To su bila drutva za trgovinu tkaninama i drugom robom, ali i drutva za proizvodwu sukna.
Prvo drutvo Brajlo je zakquio 11. jula 1440. godine sa Miroslavom
Vratojeviem. Kompawoni su uloili svaki po 101 dukat, dogovorili se da
drutvo traje godinu dana i da posluje u Bosni i Srbiji. Dobit i moguu
tetu trebalo je da dele na jednake delove, a na kraju da vrate uloeni kapital. Drutvo je nesumwivo uspeno poslovalo, jer je posle neto vie
od godinu dana likvidirano. 22
U naredna dva trgovaka drutva Brajlovi ortaci su bili poznati onovremeni dubrovaki trgovci Franko Radosali i Mihailo Stai. Brajlo
Tributini i Franko Radosali osnovali su drutvo 12. avgusta 1451. godine. Tom prilikom Franko je primio od Brajla 200 dukata i obavezao se da
e trgovati tri meseca i vie i to onim ime bude eleo i gde bude eleo.23 Dve godine kasnije, 14. avgusta 1453, tri ortaka ugovorila su novo
drutvo. Brajlov kompawon u ovom drutvu bio je, pored Franka Radosalia, i Mihailo Stai. Ovog puta kompawoni su uloili znatno vei kapital ukupno 1304 dukata. Predvieno je bilo da drutvo traje godinu dana,
zatim da ortaci posluju gde ele, a da dobit ili eventualnu tetu dele na
jednake delove.24
Tokom pedesitih godina XV veka u Dubrovniku su se esto formirala
drutva za proizvodwu sukna koja su trajala od jedne do deset godina. U ova
18

19

20

21
22

23
24

Brajlo je takoe davao zajmove i Dubrovanima. HAD, Deb. Not. 26 fol. 50 (7. XI 1450);
Deb. Not. 33 fol. 123 (11. VIII 1459).
To su: Radosav Botkovi, Vukac Botkovi, Nikola Vitomirovi, Pribisav Bajkovi, Marko Radievi i Vuksan urkovi. HAD, Deb. Not. 23 fol. 1 (3. III 1447), fol. 86
(16. VIII 1447), fol. 195 (12. IV 1448); Deb. Not. 24 fol. 156 (9. IV 1449).
To su: Obrad Radosali i Dobrain Stojsali. HAD, Deb. Not. 20 fol. 185 (14. VII
1441).
To je bio Vukain Vlahovi. HAD, Deb. Not. 24 fol. 90 ( 20. XI 1448).
Brajan i Vuihna Tvrdii, prokuratori Miroslava Vratojevia ponitili su
drutvo 23. avgusta 1441. godine. HAD, Deb. Not. 20 fol. 41.
HAD, Deb. Not. 26 fol. 168.
HAD, Deb. Not 28 fol. 105 . Franko Radosali i Mihailo Stai su tih godina esto
sklapali trgovaka drutva i raspolagali velikim kapitalom. Up. Deb. Not. 27 fol.
92 ; Deb. Not. 29 fol. 183 , 192 ; Deb. Not. 30 fol. 104 ; Deb. Not. 31 fol. 152, 152 , 154 ;
Deb. Not. 34 fol. 21 .

245

drutva kapital su ulagala vlastela i imuni graani i na taj nain ostvarivali znaajne profite. To isto su inili i suknari, s tim to su jedan
deo steenog kapitala davali drugima da posluju, a sa preostalim delom su
sami poslovali.25
I Brajlo je, u eqi da zaraeni novac to boqe iskoristi i uvea, takoe obrazovao trgovaka drutva za proizvodwu sukana. Tako je samo 1457.
i 1458. godine sklopio pet trgovakih drutava i ukupno uloio oko 2000
dukata. Kompawoni su mu bili Tvrtko Vitomirovi, ivan Valentinovi
i Radain Radmilovi.26 Oni su imali obavezu da Brajanov novac investiraju u proizvodwu sukna, odnosno da nabave vunu i da brinu o izradi tkanina. Prihode od prodatih tkanina trebalo je da dele po pola i da mu vrate
uloeni kapital.27
Brajlo je vremenom postao bogat i ugledan to je nesumwivo uticalo i
na wegov prijem u bratovtinu Antunina. Tako je Brajlo, kao prvi lan iz
porodice Tributini, uao u krug Antunina 1460. godine. Narednih nekoliko godina o wegovom ivotu i radu nema vesti u izvorima koji su nam
bili na raspolagawu. Moe se samo pretpostaviti da je umro 1466. godine,
jer je tada registrovan wegov testament u dubrovakoj kancelariji. 28
Brajlovo imovno stawe i porodini ivot malo su poznati. Moe se
samo pretpostaviti da je, pored kue, imao i druga pokretna i nepokretna
dobra u Dubrovniku. U leto 1441. godine on je naruio kod Ivana Ugrinovia, poznatog dubrovakog slikara jednu ikonu na kojoj e biti predstavqena
Bogorodica sa Hristom u rukama.29 Meutim, ne zna se da li je Brajlo ikonu
pravio za sebe ili je eleo da je pokloni nekom drugom. Brajlo je bio oewen Petronelom, kerkom Luke Bratosaqia, dubrovakog trgovca.30I

25
26

27

28

29

30

D. Dini-Kneevi, Tkanine, 188.

Brajlo i Tvrtko su bili ortaci u dva drutva, sa ivanom je takoe bio ortak u dva
drutva, dok je sa Radainom imao samo jedno drutvo.
HAD, Deb. Not. 31 fol. 96 (21. VIII 1457); Deb. Not. 32 fol. 27, 28 (26. IV 1457); D.
Dini-Kneevi, Tkanine, 188.
Genealogia Cingria, 267. Na znaaj ove porodice ukazuje i podatak to su braa Bjelojevi-Tributini kupili grobnicu u samostanu Dominikanaca tridesetih godina
XV veka. . Petrovi, Prilog prouavawu kasnosredwovekovnih gradskih grobaqa, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, kwiga 35, 1972, 83.
Ivan Ugrinovi je primio 15. avgusta 1441. godine jednu drvenu plou od Brajla
Tributinia i obavezao se da e na woj naslikati Bogorodicu sa Hristom na rukama. O ceni je trebalo da se dogovore. J. Tadi, Graa o slikarskoj koli u Dubrovniku XIII-XVI v., kwiga I, Beograd 1952, 114.
Luka je tokom dvadesetih godina XV veka boravio i poslovao u Zvorniku. A. Veselinovi, Dubrovako Malo vee o Srbiji (1415-1460), Beograd 1997, 108. Kao ugledan graanin Luka je dobio dve etvrtine zemqe u Konavlima 1423. i 1427. godine. R.
Gruji, Konavli pod raznim gospodarima od XIII do XV veka, Spomenik SAN 26,
1926, 62.

246

mali su troje dece Bjeloslava, Luku i Evanelistu.31 Ovaj posledwi bio je

pisac rodoslova, odnosno sastavio je genealogije dubrovakih graanskih
porodica za razdobqe od 1400. do 1450. godine. Takoe, on je porodici Tributini dao novo prezime Evanelisti.32 To znai da se etvrta generacija porodice Tributini u Dubrovniku odrekla prezimena svojih predaka po mukoj liniji. Od Evaneliste su potekli svi docniji lanovi ove
porodice.
Muka grana porodice Tributini/Evanelisti, koja je delovala u Dubrovniku oko 225 godina i kroz sedam generacija, ugasila se smru Ivana
Evanelisti 1620. godine. 33
Od posledwih decenija XIV do ezdesetih godina XV veka u Dubrovniku
su delovale tri generacije porodice Tributini. Wihovi najpoznatiji
predstavnici bili su Gradoje, rodonaelnik porodice u Dubrovniku, zatim
wegov sin Bjeloslav i unuk Brajlo. Sva trojica su se bavila trgovakim poslovima. Meutim, Brajlo je bio najuspeniji. Vremenom je stekao kapital
i ugled i uao u krug Antunina. Porodica Tributini ima poseban znaaj
jer su neki weni lanovi bili sastavqai rodoslova dubrovakih graanskih porodica. Bjeloslav se prvi ogledao kao pisac rodoslova, a wegov
posao nastavila su kasnije jo trojica lanova porodice Tributini/Evanelisti.

31
32
33

Petronelina carta dotis nastala je 24. oktobra 1443. godine. Genealogia Cingria, 267.
Up. nap. 4 i 7.
Genealogia Cingria, 270.

247

RUA UK Ph. D

A FAMILY TRIBUTINI FROM DUBROVNIK

IN THE MIDDLE AGES
Summary
In this paper the most eminent members of the Tributinis family are presented. They
were in effect in Dubrovnik since the last decades of XIV century until the 60s of XV century. Within the previously mentioned period three generations of this family were in effect. Their most famous members were Gradoje, the founder of the family Tributini in
Dubrovnik, then his son Bjeloslav and a grandson Brajlo. All three of them were in trading
business. However, Brajlo was the most successful one. Gradually, he acquired capital
and reputation and entered the Antunins circle. The Tributinis family has a special significance because some of her members were the compilers of the genealogy of middle-class families from Dubrovnik. Bjeloslav was the first to write the genealogy, and his
work was subsequently continued by another three members of the Tributinis family/the
Evangelists.

248

Mr URA HARDI

UDC 929.731(470) : 929.731(437.4).940.1

REX RUSCIE OLIM REX GALLICIAE

Saetak: U radu se razmatraju dravno-pravni i politiki aspekti krunisawa ruskog kneza Galicije i Volinije, Danila Romanovia, 1253. godine
krunom dobijenom od strane papstva. Krunu je pratio i naslov rex Ruscie
kojim je Romanovi zvanino oslovqavan u prepisci sa zapadnim zemqama i
vladarima. Autor rada uporeuje pravni i hijerarhijski znaaj titule rex
Ruscie, pre svega u odnosu na titulu rex Galliciae Lodomeriaeque, koju su, poev od 1205. godine, nosili ugarski kraqevi istiui preko we sizerensku
vlast nad dravnom batinom Romanovia.
Kqune rei: Danilo Romanovi, Galicija, Kijevska Rusija, Ugarska,
papstvo, rex Ruscie.

Galiko-Volinska kneevina, najjugozapadnija ruska zemqa, tokom prve

polovine XIII veka proivqavala je buran period svoje istorije. Uopteno
reeno potresala ju je dugotrajna borba kneevske vlasti sa monom bojarskom oligarhijom, te neprekidno suoavawe sa osvajakim planovima zapad1
nih suseda Ugarske i Male Poqske. Nasuprot stranom neprijatequ i
krupnom plemstvu Galicije stajala je kneevska kua Romanovia predvoena knezom Danilom (1205-1264). Danilov otac, knez Roman Mstislavi iz
roda volinskih Monomahovia, bio je svojevremeno gospodar Kijeva,
Volinije i Galicije. Nakon Romanove pogibije 1205. godine wegova dravna
1

O Galiko-Volinskoj dravi postoji sadrajna literastura: M. Gruevski,

Istor Ukrani-Rusi, t. III, Kiv 1993; V. T. Pauto, Oerki po istorii Galicko-Volnsko Rusi, Moskva 1950; I. P. Kripkevi, Galicko-Volinske knzvstvo, Kiv 1984; Kotlr M. F., Formirovanie territorii i voznikovanie gorodov
Galicko-Volnsko Rusi IX-XIII vv., K. 1985; isti autor, Galicko-Volinska Rus,
Kiv 1998; A. V. Maorov, Galicko-Volnskaa Rus , Oerki socialno-politieskih otnoeni v domongolski period, SPb. 2001; . Hardi, Naslednici Kijeva
izmeu kraqevske krune i tatartskog jarma, N. Sad, 2002.

249

batina pala je na plea maloletnih naslednika to je bio dobar uvod za

gore navedene procese.
Tek najezda Mongola na Evropu 1238-1242 godine, koliko god to paradoksalno zvualo, doprinela je da Danilo Romanovi izae kao pobednik iz
sukoba sa galikim velikim bojarima i wihovim dugogodiwim saveznikom Ugarskom. U ovom periodu rusko-ugarskih odnosa vanu ulogu je odigrao i ernigovski knez Rostislav Mihailovi. Od sredine tree decenije
XIII veka wegova porodica je uporno nastojala da ovlada galikim kneevskim prestolom. U godinama mongolske najezde Rostislav je postao zet
ugarskog kraqa, a time i ugarski pretendent na Galiciju. Meutim, nakon
tekog poraza ugarsko-poqske vojske koju je predvodio sam Rostislav u boju
pod ruskom tvravom Jaroslavq 17. avgusta 1245, Ugarski kraq je odustao od
viedecenijske politike svojih prethodnika prema Galiciji. Tokom septembra 1246. godine u gradu Zvolenu Bela IV je sa Danilom Romanoviem
sklopio dinastiki savez. Danilovom najstarijem sinu Lavu bila je data za
enu ugarska princeza Konstanca.2 U meuvremenu, jo dve okolnosti sutinski su odredile da ugarski kraq donese navedenu odluku. Nakon pobede
pod Jaroslavqem, Danilo Romanovi se uputio kod Mongola i postao je wihov vazal. To je podrazumevalo da je mogao da rauna na mongolsku podrku
u borbi sa svojim domaim i stranim protivnicima. Istovremeno, strah od
mogunosti novog mongolskog pokreta prema zapadu nije jewavao. Galicija
pod kneevskom vlau Romanovia postala je tako za Ugarsku preko
potreban saveznik.3
Dugo iekivan mir sa nepomirqivim susedom s druge strane Karpata
omoguio je Danilu Romanoviu da jo snanije utvrdi svoju vlast u Galiciji. Na drugoj strani, podrka ugarskog kraqa davala mu je nadu da e se
moi suprotstaviti i Mongolima. Nakon nezadrivog pustoewa Rusije i
sredwe Evrope, Mongoli Batu-kana su se 1242. godine povukli u junoruske
stepe i osnovali Zlatnu Hordu. Danilo Romanovi je meu posledwim ruskim kneevima bio prinuen da postane wihov vazal (poetkom 1246.)4
Meutim, Danilo se nije mirio sa ovakvim poloajem. Podran od novih
saveznika, vladara Ugarske i poqskih kneeva, zapoeo je sloene diplomatske pregovore sa papstvom. Pregovori su bili inicirani od strane
papskog legata frawevca Jovana de Plano Karpinija tokom wegove misije
2

Polnoe sobranie Russkih letopise, tom vtoro, Ipatevska letopis, SPb.

1908. (daqe PSRL, II ), 809; O hronologiji rusko-ugarskih pregovora i sklapawa
mira uporediti rad T. Senga, IV Bla klpolitikja s IV Ince pphoz intzett tatr levele, Szzadok, 1-2/ 1987. 592-594.
O rusko-ugarskim odnosima i ulozi Rostislava Mihailovia u wima, kao i pregled
starije literature kod: . Hardi, O poreklu mavanskog bana Rostislava Mihailovia, Spomenica Istorijskog Arhiva Srem, 2/2003, 15-32.
PSRL, II, 806-808; M. Gruevski, Hronolog pod Galicko-Volinsko ltopisi, Zapiski naukovogo tovaristva imeni T. evenka (daqe ZNT), t. XLI, 1901,
33.

250

vrhovnom mongolskom kanu u Karakorum u zimu 1246. godine, koja je vodila

kroz zemqe Romanovia.5 Uz period zahlaewa i prekida (1248-1252), Danilo je odravao vezu sa papstvom sve do 1253. godine. U poetku, glavni ciq
pregovora bio je obrazovawe antimongolskog saveza predvoenog papom
Inoentijem IV koji bi Galiciju i Voliniju izbavio od mongolske vrhovne
vlasti. Zauzvrat, papstvo je nedvosmisleno zahtevalo sklapawe crkvene
unije.6 Uporedo sa slawem poslanstava, Danilo je zapoeo i mnogo konkretniju zapadnu politiku. Poetkom pedesetih godina XIII veka kao saveznik
ugarskog kraqa uzeo je uee u ugarsko-ekom ratu za austrijsko naslee. U isto vreme preduzeo je prema severu osvajawe zemqe nepokrtenih
Jatvjaga, irei svoj uticaj na litvanske teritorije. 7
Gledano s ove vremenske udaqenosti, pregovori galiko-volinskog kneza s papstvom imali su viestruke motive. Najkonkretniji su bili oni vezani za wegovu severnu politiku. Uputajui se u osvajajawe pruskih
teritorija, papska podrka je za Romanovia bila od posebne vanosti.
Samo uz wu on je mogao da se nosi sa litvanskim knezom Mindovgom i Nemakim vitekim redom suparnicima koji su polagali pravo na nepokrtene teritorije Pribaltika.
Odnosi sa papstvom doiveli su svoj vrhunac 1253. godine. Te godine,
Danila je na povratku iz ekog pohoda u Krakovu saekao papski legat
Opizo koji je sa sobom nosio papsku kraqevsku krunu namewenu galiko-volinskom knezu. Po kazivawu ruskog izvora, Danilo nije eleo da primi
legata u tuoj zemqi. Vratio se u svoju prestonicu Holm gde su nastavqeni
pregovori sa legatom, da bi u jesen 1253. godine8 bio izvren in krunisawa. Ceremonija je obavqena u najsevernijem volinskom gradu Dorogiinu. Opisujui krunisawe, Danilov letopisac uverqivo saoptava da Danilo prvo nije eleo da primi kraqevsku krunu iako ga je legat uveravao da
5

M. Oreb, Ivan Karpin Povjest Mongola koje nazivamo i Tatarima, Starine, knjiga 56, 1975,
91-92, 105.
O pregovorima Danila Romanovia sa papstvom uporediti: Dakevi N. P.,
Perva uni xgozapadno Rusi s katoliestvom (Pregovor pap s Daniilom
Galickim ob unii Ygo-zapadno Rusi s katoliestvom), Kievskie Universitetskie Izvesti, t. VIII, 1884; W. Abraham, Powstanie Organizacyi Kocioa aciskiego na
Rusi, tom I, Lwow 1904, 117-143; E. Golubinski, Istori Russko cerkvi, tom II, 2
polovina toma, Moskva 1901, 50-90; M. ubati, Zahidna Ukrana i Rim v XIII stol.,
ZNT, t. 123/124, 1917; B. Ramm, Papstvo i Rus, Moskva - Leningrad 1959, 134-179.
Opirnije o ueu Romanovia u ratu za austrijsko naslee: A. V. Florovski,
ehi i Vostone Slavne, Praha 1935, tom perv, 212-233; M. Gruevski,
Istor, 74-77, 518-519; V. Pauto, Oerki, 254-258; B. Wodarski, Polska i Ru, W. 1966,
137-158; O odnosima Galiko-Volinske kneevine sa Litvom i Jatvjazima: M.
Gruevski, Istori, 77-83; V. Pauto, Oerki, 247-248, 259, 280-286; B. Wodarski,
Polska i Ru, 155-187; isti autor, tvska problema v polsko-russkih svzh, X-XIII
vv., Medunarodne svzi Rossii do XVII v., sbornik state, Moskva 1961.
O hronologiji krunisawa Danila Romanovia: M. Gruevski, Hronologi,
36-37.

251

e dobiti pomo od pape u borbi protiv Mongola. On je promenio svoj stav

tek nakon molbi svoje majke i poqskih kneeva Boleslava Stidqivog Krakovskog i Zejmovita Mazovijskog. 9
Sasvim je razumqivo to je Danilov letopisac, holmski episkop Ivan,
insistirao na opisu nedoumice svog kneza da li da primi kraqevsku krunu.
Barem je on bio upoznat ta je taj in na crkvenom i politikom poqu
podrazumevao. Ali isto tako moe se zakquiti da do slawa krune nije
moglo doi sluajno, ve je ona, pretpostavqamo, bila jedan od elemenata
obnovqenih pregovora do kojih je dolo 1252. godine.10 Dorogiin, gradu na
krajwem severu Volinije, mogue da je odabran za mesto krunisawa s razlogom da bi se u to mawoj meri provocirali Mongoli. Meutim, pre pada u
oi da je Dorogiin bio baza iz koje su Romanovii sa svojim poqskim
saveznicima kretali na zemqu Jatvjaga i da je krunisawe obavqeno upravo u
toku jednog takvog pohoda.11 V. T. Pauto je bio u pravu smatrajui da je
Danilo krunisawem u Dorogiinu eleo da, nasuprot nemakim krstaima
i Litvi, istakne svoja prava na zemqu Jatvjaga.12 Kruna i saradwa sa
papstvom obezbeivali su meunarodno priznawe tog prava. Vezano za krunisawe i podrku papske diplomatije, Danilo je zajedno sa svojim poqskim
zetom Zejmovitom, knezom Mazovije, sklopio krajem 1254. godine ugovor s
Tevtonskim vitekim redom u Prusiji. Po wegovim odredbama, red im je
priznao pravo na jednu treinu zemqe Jatvjaga. 13
Stvari su se dobro odvijale i na bojnom poqu. U zimu 1254/5. godine
Danilo je sa saveznicima preduzeo pohod na Jatvjage. Posle strahovitog
pustoewa, juna jatvjaka zemqa se pokorila Romanoviu. Predstavnici
Jatvjaga su doli u Holm, sklopili mir, dali darove, taoce i preuzeli obavezu da e na svojoj zemqi graditi utvrewa za ruske posade.14 Nakon toga
Danilo je poslao svog vojvodu da sakupi danak u pokorenoj zemqi. Jedan deo
danka poslat je poqskim kneevima kako bi sva wihova zemqa saznala da su

9
10

11
12
13

14

PSRL, II, 826-827.

Obnavqawe pregovora je inicirao ugarski kraq, koji je na ovu svoju ulogu bio
ponosan qualiter nos laboraverimus in plantatione et ampliatione fidei catoholica sicut
manifestum est de sollicitudine nostra ac diligentia in revocatione Ruthenorum ad oboedientiam
sedis apostolicae, quorum nuncii vel iam accesserunt vel sunt ad vos proxime accesuri Codex
diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civilis, ed. G. Fejr, t. IV/1, Budapest 1829-1844. (
daqe Fejr, Codex diplomaticus Hung.), 144.
PSRL, II, 826-827.
V. Pauto, Oerki, 259.
Codex diplomaticus Poloniae, quo continetur privilegia regum Poloniae, magnorum ducum
Lithvaniae, L. Rzyszczewski et olim A. Muczkovski collectur, ed. J. Bartoszewicz, t. III,
Varsaviae 1858. (daqe Codex dipl. Poloniae), nr. 30; B. Wodarski, Polska i Ru, 176-177.
..tvzi se . poslaa posl svo . i dti svo . i dan daa . i obevahus robot
bti emu . i gorod roubiti v zeml svoei."PSRL, II, 835.

252

Jatvjazi platili danak korolevi Danilu sinovi velikogo knz Romana,

ponosno je saoptio Danilov letopisac. 15
Ako bi bio zanemaren konkretni politiki znaaj krunisawa Danila
Romanovia u pogledu isticawa prava na zemqu Jatvjaga, kraqevska kruna
bi onda imala smisao jedino u pogledu borbe protiv Mongola. U tom sluaju, ona bi kao formalni znak priznavawa suprematije papstva predstavqala put za dobijawe pomoi sa Zapada, na ta jasno podsea i ruski letopisac.16 Ipak, ini nam se da Danilo Romanovi u tom sluaju kraqevski
venac nikad ne bi primio, iz prostog razloga to je 1253. godine najverovatnije znao da pomo sa Zapada nije realna. Jo sredinom etrdesetih
godina XIII veka traenu pomo nije dobila ni papstvu svakako privrenija Ugarska.17 Po kazivawu ruskog izvora, izostanak vojne podrke bio je
uzrok to je Danilo ranije, 1247. ili 1248. godine18, odluno odbio da primi kraqevski venac od papstva.19 Uz to, Danilo je svakako dobijao obavetewa o prilikama na Zapadu od svojih ugarskih i poqskih saveznika s
kojima je ratovao u ekim zemqama. Sva ova saznawa nisu mogla da ulivaju
lanu nadu Danilu o pomoi koja navodno tek to nije stigla. Pogotovo
to su od poetka pedesetih godina XIII veka wegove snage na junim granicama Galicije bile u neprestanom ratu sa lokalnim mongolskim zapovednicima.20 Na kraju, drava Danila Romanovia bila je prinuena da tokom
1259-1260. godine pokorno prizna mongolsku vrhovnu vlast i da wene pomone trupe uzmu uee u mongolskim pohodima na Litvu i Poqsku. Odnosi
sa papstvom su ve ranije zahladneli, a Danilovo ratovawe u sredwoj Evropi bilo je tek sjajna viteka epizoda u wegovoj kneevskoj biografiji. 21
Kraqevsko dostojanstvo kojim je ovenan Romanovi imalo je posebnu
hijerarhijsku i dravno-pravnu teinu kako za savremenike tako i za
kasnije istoriare. Ako krenemo od savremenika, Danilov letopisac, ujedno istoriograf kneevske kue Romanovia, dosledno je isticao kraqevsku titulu svog gospodara. U dravno-pravnom pogledu kruna je sama po
sebi podizala hijerarhijski rang drave Romanovia i naznaivala wenu
suverenost. Meutim, ovaj in treba sagledati pre svega u odnosu na politiko okruewe i hijerarhijski poredak sveta iz kog je ona i poticala.
Ako novosteeni kraqevski naslov ruskog kneza stavimo u kontekst zapadnog meunarodnog okruewa, svakako je posebno vano razmotriti
stav Ugarske prema ovom inu.

15
16
17

18
19
20
21

Isto, 835-836.
Isto, 826-827.
O odnosu papstva i Ugarske nakon Mongolske najezde pogledati: T. Senga, IV Bla
klpolitikja s IV Ince pphoz intzett tatr levele, Szzadok, 1-2/ 1987. 592-594
M. Gruevski, Hronologi, 37,67.
PSRL, II, 826-827.
Uporediti: M. Gruevski, Istori, 83-84.
. Hardi, Naslednici Kijeva, 204-210.

253

Jo je V. Abraham smatrao da je Danilo preko kraqevske krune mogao da

istakne svoja vladarska prava nasuprot starih ugarskih pretenzija na zemqu wegovih predaka.22 E. Golubinski je zakquio da je jedan od osnovnih
ciqeva Danilovih pregovora s papstvom bio dobivawe kraqevskog venca
koji bi galikog kneza uzdigao na rang wegovih zapadnih suseda, kraqeva
Ugarske i Poqske.23 Ovom prilikom zanimqivo je primetiti da je ugarski
kraq Bela IV i nakon izmirewa sa Danilom Romanoviem 1246. godine daqe
isticao svoju titulu kraqa Galicije i Volinije. To e raditi i svi wegovi
naslednici na ugarskom prestolu sve do 1918. godine. Ako se vratimo u raniju prolost, ovu titulu prvi od Arpadovia poneo je Belin otac Andrija
II kada se nakon smrti Romana Mstislavia 1205. godine upleo u galika
zbivawa. On je pruio vojnu podrku Romanovoj udovici knegiwi Ani i
wenom starijem sinu Danilu, tada detetu od etiri leta, da bi se odrali
na nestabilnom galikom prestolu. Letopisno kazivawe, po kojem je ugarski kraq na vladarskom skupu u pograninom gradu Sjanoku primio maloletnog Danila kao svog sina, jasno je ukazivalo da se knegiwa obratila
ugarskom vladaru za pomo, i da je ovaj uzeo pod zatitu maloletnog Romanovia. U vezi sa ovim, istoriarima nije promaklo da se upravo od ovog
vremena u vladarsku titulu ugarskih kraqeva postojano uvode Galicija i
Volinija rex Galliciae Lodomeriaeque.24 U zvaninoj vladarskoj tituli Andrijinog prethodnika, kraqa Emeriha, Galicija i Volinija uopte nisu
pomiwane.25
Prilike na ruskom tlu u podnoju Karpata tokom prve i druge decenije
XIII veka verno su odgovarale letopievom izrazu: veliki mete. Maloletni Romanovii, Danilo i wegov brat Vasiqko, bili su tek igrake u
rukama krupnih bojara i svojih iznuenih ugarsko-poqskih starateqa i sizerena. Nemajui dovoqno snage da se odre u nemirnom Galiu i nesigurnom Vladimiru u Voliniji, Romanovii su se, terani zlom sudbinim
izgona, vrlo brzo obreli u tuini, u Budimu i Krakovu. U meuvremenu u
Galiciji i Voliniji pojavili su se ruski kneevi iz drugih kneevskih
rodova. Traei podrku galikih i volinskih bojara, oni su nastojali da
se odre na kneevawu u udeonim prestonicama Galicije i Volinije. Ali
onda je ugarski kraq u savezu sa krakovskim knezom Lekom Belim, barem u
pravnom pogledu, presekao ovu zamrenu situaciju. U gradu Spiu, 1214.

22
23

24

25

W. Abraham. Powstanie Organizacyi, 132.

E. Golubinski, Istori Russko cerkvi, 82-83; Dodue, treba napomenuti da
poqski vladari u ovom periodu nisu nosili kraqevsko dostojanstvo.
Prvi pomen je od 24. januara 1206. Fejr, Codex diplomaticus Hung., III/ 1, 31-32; P. R.
Magoi pogreno vezuje uvoewe Galicije i Volinije u ugarsku kraqevsku titulu
za 1189. godinu. Tada je Ugarska mogla eventualno da istakne svoje pretenzije jedino
na Galiciju. P. R. Magocsi, A History of Ukraine, Toronto-Buffalo-London 1996, 117.
E. Mlyusz, Az V. Istvn-kori gesta, Budapest 1971, 107; P. Rokay, Krnika tanulmnyok,
Debrecen, 1999, 76.

254

godine dva vladara su skovala plan koji je trebao da zadovoqi wihove pretenzije na ruske teritorije. Bilo je odreeno da Koloman, drugoroeni sin
ugarskog kraqa, bude oewen sa krakovskom princezom Solomejom i da
mladi brani par, uz pomo ugarsko-poqskog oruja i papskog blagoslova
bude nametnut za neposredne vladare Galicije. Za utehu, Romanoviima je
bilo nameweno da pod poqskom zatitom stoluju u Vladimiru prestonici Volinije.26 Ugri su bez veeg otpora iste 1214. godine zauzeli Gali i
tamo na kneevski presto uzdigli maloletnog Kolomana. Meutim, uskoro
e se pokazati da postavqewe inoplemenog vladara i nije ilo tako
glatko.
Paralelno sa delovawem na ruskom tlu, ugarski kraq je nastojao da od
papstva za svog sina izdejstvuje dobijawe kraqevske krune, raunajui verovatno da bi na taj nain u pravnom pogledu osnaio wegovu vlast u
Galiciji. Iz Rima je na Andrijine molbe stigao potvrdan odgovor. Naime,
za papsko sankcionisawe novouspostavqene Kraqevine Galicije ugarski
dvor je ponudio sprovoewe crkvene unije. Kolomanovo krunisawe je, po
miqewu M. Fonta, trebalo da obezbedi poseban sadraj wegovoj vlasti u
Galiciji, ali i da na taj nain istakne teritorijalne ciqeve Ugarske i
ambicije papstva.27 Uspostavqena nova drava, u kojoj bi postojala verska podvojenost vladarske dinastije u odnosu na nesuene podanike i dominantnu pravoslavnu crkvu, bila bi za prilike onog doba neto nezamislivo. Tako je u ugarsko-papskim nastojawima crkvena unija trebalo da
obezbedi vrstu vezu Galia sa Ugarskom i da razdvoji Crvenu Rusiju od
ostalih ruskih teritorija grkog obreda, zakquio je . Pauler.28 Bez
uspeha politike crkvene unije, Arpadovii su u Galiu, gledano na due
staze, bili strano telo, osueno kad-tad da istruli i otpadne. Da je ovo
pitawe ozbiqno shvaeno od ugarske strane potvruju vesti Voskresenskog
letopisa zapisane pod 1214. godinom Korol Ugorsk posadi sna
svoego v Galii, a episkopa i pop izgna iz cerkvi, a svoi pop privede
Latnski na slubu.29
Navedeno delovawe Ugra izazvalo je oekivani ruski otpor. Stvari za
novog vladara Galicije vrlo brzo su krenule neeqenim tokom. O tome
svedoi pismo ugarskog kraqa papi Inoentiju III upueno 1215. godine,
svakako u vremenu pre poetka IV Lateranskog sabora (1. novembra).30 U
wemu Andrija II zahvaquje papi zbog wegove susretqivosti u vezi sa
pitawem krunisawa wegovog sina. Daqe saoptava da se nalazi u pohodu jer
se narod Galicije pobunio protiv wegovog sina koji se nalazi pod opsadom
26
27
28
29

30

PSRL, II, 730-731.

F. M. Font, II Andrs orosz politikja s hadjratai, Szzadok 1992, 1-2, 126.
Gy. Pauler, A magyar nemzet trtnete az rpdhzi kirlyok alatt, t. II, Budapest 1899, 55.
Polnoe sobranie Russkih letopise, tom sedmo, Letopis po Voskresenskomu
spisku, SPb. 1856. (daqe PSRL, VII), 119.
B. Wodarski, Polska i Ru, 61.

255

u galikoj tvravi. Zbog ratnih prilika on nije u mogunosti da povede sa

sobom papskog legata, nego e se stoga lino pobrinuti da se ruski episkopi upute na crkveni sabor. Daqe ugarski kraq moli papu da preko svog
glasnika izvri pritisak na krakovskog kneza Leka, od nedavno Kolomanovog tasta, da i on stane u odbranu Galicije, na ta je obavezan u ime
branog ugovora wihove dece i u ime interesa katolike crkve.31 Iz pisma
se jasno d zakquiti ne samo da je Galicija ustala protiv ugarske vlasti,
ve i da je krakovski knez sve to pasivno posmatrao. Poqsko-ugarski savez,
uoblien odredbama Spikog sporazuma, bio je po svemu sudei kratkog
veka. Istoriografiji u tom kontekstu nije promakla vest iz galikog letopisa, koja se odnosila na epilog nezadovoqstva ugarskog kraqa svojim
poqskim saveznikom. U woj se lakonski konstatuje da je ugarski kraq
oduzeo od Leka zapadnu Galiciju sa gradovima Peremiq i Qubaev. Bio
je to kraj Spikog saveza.32
Jedan drugi podatak iz Andrijinog pisma vrlo je interesantan za nau
temu istraivawa. Ugarski kraq je posebno molio papu da se za wegovog
sina poaqe zlatna kruna, adekvatna kraqevskom dostojanstvu.33 Uporeujui prvo i drugo pismo ugarskog kraqa, Pauler, U. Kalai i Gruevski su
uoili da se u prvom obraawu papi molilo za odobrewe da Koloman bude
posveen (inungere) u kraqevsko dostojanstvo, dok se u drugom pismu
trailo slawe kraqevske krune (coronamRegie dignitati congruentem) iz
Rima.34 Ovi podaci su za istraivae bili odlian povod za postavqawe
pitawa o vremenu, mestu i nainu Kolomanovog krunisawa za galikog
kraqa.35 Da je krunisawe obavqeno, pouzdano svedoe kasniji izvori. U
buli pape Honorija III, upuenoj ugarskom kraqu 1222. godine, navodi se da
je Kolomana, ovlaewem Apostolske stolice, krunisao ostrogonski nadbiskup.36 To je prva pouzdana vest koja svedoi o krunisawu mladog Arpadovia. U jednoj kasnijoj darovnici (iz 1234. godine) Andrije II, upuenoj

31

32
33

34

35

36

G. Wenzel, rpdkori j okmnytr (Codex diplomaticus Arpadianus continuatus), 6, 7 ktet, (a

msodik folyam msodik ktete), 899-1235, 1235-1260, Magyar trtnelmi emlkek
[Monumenta Hungariae historica] els osztly [Diplomataria], XI, XII ktet, Pest 1867-1869.
(daqe Wenzel, Codex diplomaticus Arpad.), VI., nr. 227.
Uporediti: M. Gruevski, Istori, 32.
Supplicamus insuper Sanctitati Vestre, quatenus coronam auream Regie dignitati congruentem,
filio nostro conferre... , Wenzel, Codex diplomaticus Arpad., VI, nr. 227.
Gy. Pauler, A magyar nemzet trtnete, 57; U. Kllai, Mikor koronztak meg Klmnt Halics
felkent kirlyt a pptl kldtt koronval?, Szzadok VII/1903. 672-673; M. Gruevski,
Istori, 510-513.
O pitawu Kolomanovog krunisawa pogledati: . Hardi, Naslednici Kijeva,
137-139.
...nato tuo secundo genito ad Regnum Galetiae, sibi datum, per Venerabilem fratrem nostrum...
Strigoniensem Archiepiscopum auctoritate sedis apostolice coronato in regem... Fejr, Codex
diplomaticus Hung., III/1, 356; Vetera Monumenta historica Hungariam sacram illustrantia, ab
A. Theiner, t. I, Romae MDCCCLIX (daqe Theiner, Vet. Mon. Hung) nr. 65.

256

magistru Dimitriju iz roda Aba, u red zasluga Dimitrija stavqa se sluba

stolnika na Kolomanovom dvoru, koju je dotini stekao posle krunisawa
svog gospodara. Tom prilikom se navodi da je Koloman kao kraq Galicije
(rex Gallici[a]e) po pravilu krunisan apostolskom dijademom i pomazan.37 Na
alost ugarskog dvora, razvoj dogaaja pokazae da je kraqevina Galicija
(Regnum Galliciae), suoena sa snanim ruskim otporom, bila efemerna
istorijska tvorevina. Sam Koloman je 1221. godine dopao ruskog ropstva i
nakon osloboewa vie nije imao ambicija da stoluje u Galiciji. 38
Ugarski saveznik papstvo, ini se da je najdue uvalo uspomenu na
Kolomanovo rusko kraqevawe. U duhu svog pravnog protokola, papska kancelarija je jo i 1236. godine oslovqava nesrenog Kolomana kao Rex
Ruthenorum ac Dux Sclavonie39 Naravno, borba izmeu Romanovia koji su
polako stasavali i wihovih suparnika nije okonana propau Kolomanove kraqevine ve se tek zahuktavala. Nakon to smo stekli uvid u nastanak
naslova rex Galliciae Lodomeriaeque, odnosno rex Galliciae, koji su postali
vlasnitvo Arpadovia, vreme je da se iznova vratimo pitawu krunisawa Danila Romanovia i wegovim meunarodnim odjecima.
U novim meunarodnim okolnostima, koje sredinom XIII veka svakako
vie nisu bile kao na primer one iz 1205, ili 1214 godine, stav Ugarske
prema krunisawu Danila Romanovia u uslovima saveznikih odnosa bio je
po svemu sudei neutralan. Moda poreewe nije najsrenije, ali kada se,
na primer, srpski veliki upan Stefan Nemawa 1217. godine krunisao
papskom kraqevskom krunom i poneo nadimak Prvovenani, ugarski kraq
Andrija II je zaratio sa Srbijom, smatrajui da su time ugroena navodna
ugarska prava na ovu zemqu.40 U Danilovom sluaju, prilike su bile drugaije, a wegovo saveznitvo na bojnom poqu Ugarska je morala ceniti. U
jednoj poveqi Bele IV, izdatoj izvesnom magistru Lavrentiju, u delu gde se
opisuju zasluge ovog plemia u boju kod Jaroslavqa, Danilo se oslovqava
kao Daniel Ruthenorum Rex. Naravno, poveqa je nastala nakon krunidbe
ruskog vladara (1264. god.). U istoj poveqi karakteristino se navodi i
Genero nostro Ratislao, Duce Galliciae.41
Objawewe ove naizgled pravne zamrenosti, po naem sudu, lei u iwenici to su svi ovi naslovi u dravno-pravnom pogledu imali razliitu teinu i znaewe. Kako smo videli, ugarski kraqevi su poev od Andrije II uneli u svoju titulu Galliciae Lodomeriaeque rex. Deceniju kasnije, za

37

38
39
40

41

... cum etiam eundem sepedictum filium nostrum optento ex indulgencia sedis apostolice
dyademate, illustrem regem Gallicie feliciter inunctum fecissemus inclite coronari. Wenczel,
Codex diplomaticus Arpad., VI, nr. 345.
PSRL, II, 737; M. Gruevski, Istori, 38-41.
Theiner, Vet. Mon. Hung., I, nr. 253, 257.
Istorija srpskog naroda, prva kwiga, Beograd 1981, 299-302; Uporediti i: Smiqa
Marjanovi-Duani, Vladarska ideologija Nemawia, Beograd 1997, 95.
Fejr, Codex diplomaticus Hung., IV/3, 196-200.

257

Andrijinog sina Kolomana 1215. godine ustanovqena je, ili preciznije reeno, papskim blagoslovom Galicija je uzdignuta na rang kraqevstva
(Regnum Galliciae). Rostislav Mihailovi meutim, oslovqen je tek sa
titulom kneza Galicije (Dux Galliciae.) to bi hijerarhijski
podrazumevalo naslov podreen kraqevskoj tituli za istu zemqu, dakako
gledano s aspekta Ugarske. Nasuprot wima, na istom mestu Danilo Romanovi se oslovqava kao Ruthenorum Rex. Na alost, mi nemamo ni jednu
sauvanu ispravu Danila Romanovia, ali moemo prihvatiti kao bitan
pokazateq naslov Rex Ruscie kojim je on u adresi oslovqavan u papskim
bulama i pismima.42 Na osnovu navedenog moemo pretpostaviti da se
Romanovi u prepisci sa Zapadom i zvanino predstavqao kao Rex Ruscie.
Zajedniki element za sve tri, odnosno dve kraqevske titule koje su se u
sutini odnosile na istu zemqu je u tome to ih je priznavalo i
odobravalo papstvo. Upravo je wegova kancelarija briqivim oslovqavawem vladara gledala da u pravnom pogledu zadovoqi wihove pretenzije i da to ne ini na utrb jedne od strana, pogotovo ne u situaciji
kada su Galiko-Volinska kneevina, Ugarska i papska kurija bile tih
godina povezane viestrukim politikim interesima.
Smatramo da Danilova kraqevska titula nije imala neposredno izvorite u ugarskim galikim titulama. Ona se precizno odnosila na celu
Rusciam, a Galicija i Volinija su mogle biti tek wen deo. Danilo Romanovi je tako imao pravo da svoj kraqevski naslov smatra hijerarhijski vii
u odnosu na prisvajawe zemqe wegovih predaka u vladarskom naslovu ugarskih kraqeva. U formalnom pogledu ovaj naslov mogao se tumaiti kao
odgovor na stare ugarske pretenzije. Uz sve navedeno, da zakquimo: 1253.
godine Danilo Romanovi se po vladarskom rangu izjednaio sa svojim saveznikom ugarskim kraqem Belom IV s kojim je ve ranije stupio u roake
odnose. Ovaj odnos, vladarski, savezniki i roaki bio je za Romanovia
tim znaajniji ako imamo u vidu da je on za Galiciju quto ratovao sa Belom
IV i wegovim ocem Andrijom II vie od tri decenije i da je u trenucima
slabosti bio prinuen da postane ugarski vazal. 43
A. Velikij i M. Andrusjak su smatrali da su Arpadovii, pretendujui
na Galiko-Volinsku dravu, priznavali i wen kraqevski rang, koji je
navodno proizilazio iz kraqevskog ranga Kijevske drave priznatog na
Zapadu. Galicija i Volinija su kao zemqe kraqevskog ranga na kraju i

42

43

Documenta Pontificum Romanorum Historiam Ucrainae Illustrantia, ed. A. Welykyj, Analecta

OSMB, v. I (1075-1700), Romae 1953. (daqe Doc. Pont. Hist. Ucr.), I, nr. 20-22, 25, 26, 30-32,
34, 35.
Kako smo ve naveli Danilo Romanovi je jo kao dete 1205. godine bio predat pod
seniorsku zatitu Andrije II. Drugi put, akt podiwavawa je ukazao Beli IV, 1235.
godine, na sveanoj ceremoniji wegove intronizacije. Tom prilikom Danilo je
novom ugarskom kraqu vrio stratorsku slubu. Detaqnije o ovome pogledati: .
Hardi, Naslednici Kijeva, 1154-1157.

258

dospele u ugarsku kraqevsku titulu.44 Po nama ova hipoteza se teko moe

potkrepiti neposrednim izvorima ili uporednim istorijskim primerima
vezanim za zemqe u ugarskoj kraqevskoj tituli. Pre se tu radilo o postupku
prostog unoewa zemaqa u ugarsku kraqevsku titulu, na koje su ugarski
vladari s pravom ili ne pretendovali.
Iz vie sauvanih galiko-volinskih prepisa poveqa iz kasnijeg perioda moe se ustanoviti da je titula knez i daqe ostala formalni
vladarski naslov Danilovih naslednika. Takav sluaj bio je sa Danilovim
sinovima, najstarijim Lavom i Mstislavom kada su se obraali domaim
adresatima. U karakteristinoj ruskoj intitulaciji, prilikom navoewa
svojih predaka Danilovii su se ponosno predstavqali kao sinovi kraqa
Danila, a Lav i kao praunuk cara Vladimira.45 Tek na osnovu sauvanog
vladarskog peata Danilovog unuka Jurija Lavovia (1301-1308), moe se
videti se da se on u latinskoj verziji svog vladarskog naslova predstavqao
kao s(igillum) domini Georgi regis Russie s. domini Georgi principis Ladimerie 46
A. Velikij, M. Stasiv i M. Andrusjak analizirali su znaewe Danilovog krunisawa i u unutrawem ruskom kontekstu. Oni su smatrali da Danilo i wegova drava 1253. godine u formalnom pogledu nisu bili uzdignuti
sa kneevskog na kraqevski rang. Po wima za takvu tvrdwu nema konkretnih dokaza u papskim izvorima tog vremena. Nasuprot tome, Danilo Romanovi je ve u prvom talasu pregovora voenih 1246-1248. godine od strane
papstva oslovqavan kao Rex Ruscie. Po ovim autorima, Danilov kraqevski naslov bio je izveden iz kraqevske titule kijevskog kneza Izjaslava
Jaroslavia koji je u Rim uputio svog sina Jaropolka i koji je 1075. godine u
buli pape Grgura VII adresiran kao Rex Ruscorum47. Navedeni istoriari
podravaju teoriju da je Kijevska drava podignuta na rang kraqevstva jo
u doba vladavine Vladimira Svetog. Iz toga proizilazi, zakquili su

44

45

46

47

A. Veliki, Problema koronaci Danila, Analecta OSBM, series II, sectio II, vol II (VII),
fasc. 1-2, Romae 1954, 99-101; M. Andrusiak, Kings of Kiev and Galicia, The Slavonic and East
European review, volume XXXIII, number 81, june 1955, 345.
Se az knz Mstislav sin korolev . vnuk Romanov Mstislavqeva
poveqa je u prepisu sauvana u Volinskom letopisu pod 1289. godinom PSRL, II, 932;
A se knz Lev sin korol Danila zgadavis em snaimi bori ko
pradd na car velk Volodimir i otec na Mogue je da su, kako kae
M. Peak, neki od prepisa Lavovih poveqa, datiranih na prve godine XIV veka,
falsifikati, ali intitulacija je i u tim sluajevima verodostojna. Gramoti XIV
st., pidgotoviv M. M. Peak, Kiv 1974, nr. 1, 2, 4, 5.
U nauci nije u potpunosti razreen problem da li je peat pripadao Juriju I
Lavoviu ili Juriju II Boleslavu. Uporediti M. Gruevski, n. d., 73, 113; A. S.
Lappo-Danilevski, Peati poslednih galisko-vladimirskih knze i ih sovetnikov, Boleslav-Yri II, knz vse Malo Rusi, Sbornik materialov i isledovani, SPb. 1907, 241- 244, 249; I. Kripkevi, Galicko-Volinske knzivstvo,
117.
Doc. Pont. Hist. Ucr., I, nr. 1.

259

Velikij i Stasiv, da je papstvo slawem kraqevske krune priznavalo Danilu

i wegovoj dinastiji pravo, u odnosu na druge ruske kneeve pre svih
vladimiro-suzdaqske, na preuzimawe dravno-pravnog kontinuiteta
Kijevske drave. Kruna je dakako bila spoqno obeleje tog kontinuiteta.48
Ovakvu pravnu simboliku krunisawa podrali su i E. Kominskij i N.
Polonska-Vasilenko.49 V. Abraham je konstatovao da je kruna svakako
podizala ugled galikog kneza i u samoj Rusiji.50 U praksi, Danilovo kraqevsko dostojanstvo imalo je tek ogranienu ulogu u unutrawem ruskom
hijerarhijskom poredku. Kraqevska kruna stajala je u senci sizerenske
vlasti Zlatne Horde koja se nadvila nad ruskim kneevinama. Ta sudbina je
krajem pedesetih godina XIII veka de facto snala i samu Galiciju i Voliniju. Na drugoj strani, stav kijevskog mitropolita Kirila, nekadaweg
Danilovog peatnika i bliskog saradnika, teko da je mogao biti odobravajui kada su do wega stigle vesti o Danilovom krunisawu od strane papskog legata.
Analizirajui pravnu formu papskih pisama, Velikij je doao do veoma
interesantnih zakquaka. U prepisci voenoj 1247-1248. godine papska kancelarija je galiko-volinske kneeve dosledno oslovqavala kao kraqeve,
Danila, wegovog najstarijeg sina Lava, Danilovog brata Vasiqka i Vasiqkovu suprugu Dubravku.51 U isto vreme papa Inoentije IV vodio je pregovore i sa suzdaqskim i novgorodskim knezom Aleksandrom Jaroslaviem Nevskim, ali Nevski je u adresi oslovqen samo kao dux.52 Ova razlika
najreitija je u pismu Inoentija IV magistru Tevtonskog reda u Prusiji, u
kome ga je izvestio da je pisao ruskim vladarima koji bi trebalo da
obaveste Nemaki viteki red u sluaju vojnog pokreta Mongola. U tom
dokumentu se jedan do drugog spomiwu Danieli Regi Russie illustri et fratri
eius, ac Nobili viro Alexandro Duci Susdaliensi53 Po miqewu Velikog,
hijerarhijska razlika izmeu titula galiko-volinskog i vladimiro-suzdaqskog kneza nije bila greka papskog pisara, ve je odraavala politiko prvenstvo u ruskim zemqama.54 Andrusjak je, analizirajui tok papske
prepiske sa Danilom, takoe zakquio da ga je papstvo dosledno oslovqavalo kao kraqa i to je doveo u neposrednu vezu sa iwenicom da je papstvo

48

49

50
51
52

53
54

A. Veliki, Problema koronaci, 95-104; M. Stasiv, Korona Danila, 149-152; M.

Andrusiak, Kings of Kiev, 342-348.
E. Kominski, Korona Danila v pravno-politini strukturi Zahodu, Analecta
OSBM, series II, sectio II, vol II (VII), fasc. 1-2, Romae 1954, 124; N.
Polonska-Vasilenko, Istori Ukrani, t. I, Kiv 1995, 206.
W. Abraham, Powstanie Organizacyi, 132-133.
Doc. Pont. Hist. Ucr., I, nr. 20, 21, 22, 25, 28, 29, 30.
Historica Russiae Monumenta, ed. A. J. Turgenev, t. I, Petropoli 1841.(daqe Turgenev, HRM,)
nr. 78.
Isto, nr. 79.
A. Veliki, Problema koronaci, 98-104.

260

kraqevsku titulu tradicionalno u svojim adresama namewivalo kijevskim

kneevima, smatrajui ih za suverene vladare. 55
Sasvim je mogue da je papska kancelarija imala uvid u kontinuitet
titule Rex Ruscie. Za savremenike, meutim, Danilo je bio prvi ruski
kraq. Vicemajstor Tevtonskog vitekog reda u Prusiji, Burhard Hornhuzen, u poveqi iz 1254. godine oslovio je Danila kao excellenti viro Danielj
primo Regi Ruthenorum56
Danilo Romanovi bio je prvi i jedini ruski vladar za koga se pouzdano
zna da je krunisan papskom krunom. Ovaj izvanredni in bio je rukovoen
interesima spoqne politike kneza Galicije i Volinije. Takoe mu s pravom moemo pridodati i jasne dravno-pravne atribute. Meu wima nedvojbeno treba istai naznaavawe suverene vlasti u poretku vladara sredwe Evrope kojima se kneevska kua Romanovia, sredinom pedesetih
godina XIII veka, putem vojnih i dinastikih saveza pribliila.

DJURA HARDI MA

REX RUSCIE OLIM REX GALLICIAE

Summary
In this paper political and constitutional aspects of crowning of the Russian prince of
Galicia and Volinia, Danilo Romanovi 1253, with the crown obtained by the Pope, are
examined. The crown was followed by the title rex Ruscie by which Romanovi was
officially addressed within the correspondence with the countries and rulers from the
west. The author of the paper compares the legal and hierarchial significance of the title
rex Ruscie in relation to the title rex Galliciae Lodomeriaeque, that was worn by
Hungarian Kings since 1205. In that way, the Hungarian Kings emphasized that they were
in supreme authority over the country of Romanovi.
Danilos Royal title, defined by strict rules of Popes Office, enabled its recipient to
point out the sovereign authority in regard to Hungary, as well as to point out its precedence within the protection of Russian countries.
Danilo Romanovi was the first and only Russian ruler to be crowned with a Popes
crown. This exceptional deed was justified by foreign-relations political reasons. Furthermore, some clear attributes of constitutional-law should be added on it, as well. Among
them, the following should be mentioned - pointing out of the sovereign authority within
the order of rulers of Central Europe, to which the house of Prince Romanovi approached

55
56

M. Andrusiak, Kings of Kiev, 347.

Codex dipl. Poloniae, III, nr. 30.

261

through the dynasty relations in the 50s of XIII century. An important element for the conceit of the crowning deed of Danilo Romanovi was his attempt to get involved into the
conquering of the Pre-Baltic non-converted territories. The author of this paper considers
that the Mongolian danger did not decisively influence Danilo Romanovi to accept the
Royal crown. The mutual element for both titles, taken into consideration - rex Ruscie
and rex Galliciae Lodomeriaeque that, in essence, referred to the same country, was in
their acknowledgment and approval by the Pope. It was his office that by attentive addressing of the ruler tried to legaly satisfy their pretensions and not to do it to the detriment
of any of the sides. Especially, not in the situation when, after the Mongolian invasion on
Europe, the Gallicia Volinia principality, Hungary and Popes curia were connected by
multilateral political interests.

262

Dr BOGUMIL HRABAK

UDC 677.(497.13 Dubrovnik)15

OBNOVA TEKSTILNE RADINOSTI U DUBROVNIKU

U XVI VEKU
Saetak: Proizvodwa vunenih tkanina u uslovima nadreivawa trgovine i monopola patricijata nad tkaima i bojadisarima.
Kqune rei: vuna, sopraman, boje, Venecija, panija, Firenca, krediti, tkai.
Rano preminula Duanka Dini-Kneevi bila je pravi istoriar koja
je shvatila da nema uslova ni dovoqno analitikih radova da bi se mogli
iznai obuhvatni (kompilativni) pregledi, te se zato bacila u mukotrpna i
dugotrajna arhivska istraivawa. Polazei od proirenih signatura
Mihaila Peterkovia, ona je izradila ciklus raspravica o dubrovakoj
privredi XIV veka. Potom je prela na XV stolee, gde joj je najznaajniji
lanak o tkau Petru Panteli. Na toj problematici dala je (1982) svoju najzreliju i najkorisniju monografiju Tkanine u privredi sredwovekovnog
Dubrovnika. Poznajui tkaki zanat u rodnoj kui, ona je reila nekakva nejasna pitawa o irini tkanina. Kasnije je sa vie ambicija napisala kwigu
Dubrovnik i Ugarska u sredwem veku (1986), ali tu joj je nedostjala budimska
arhivistika dokumentacija. Posveujui spomenicu wenom radu, ovde e se
dati kratak prilog o tkakoj radinosti u gradu Sv. Vlaha u XVI veku.
O pomenutoj problematici postoji prilog akademika Grge Novaka
(1931) u kome je prepriao odluke dubrovakog Velikog vea iz 1481, 1530. i
1549. godine. Autor ovoga lanaka izvui e odluke dubrovakog Senata i
vlade o nabavci vune i boja, o kreditima i provizijama za unapreewe rada
tkaa, o odnosu trgovine i proizvodwe i o slinim pitawima.
U svom slabo dokumentovanom lanku Vunena industrija u Dubrovniku do
sredine XVI stoljea1 Grga Novak je poeo sa sednicom Velikog vea 25. maja
1478, na kojoj je odlueno o novoj tarifi stranih tkanina. On je zanatske
1

Reetarov Zbornik iz dubrovake prolosti, Dubrovnik 1931, 99-107.

263

radionice XIV veka kvalifikovao kao fabrike, a manufakture u XVI veku

kao industriju. Stawe vunarstva 80-ih godina bilo je loe, te je dubrovaka vlada odredila proviziju od 18 groa (dinara) za svaku finalizovanu
peu, a jevtina strana sukna za prodaju na malo morala su biti igosana.
Tada su se tofovi od 50-70 tkakih jedinica irine proizvodili u Dubrovniku. Tek 29. novembra 1502. se u zapisnicima Senata javila odluka o
upotrebi boje grana u tkanicama; zabrawena je upotreba grane, a tkanine od we bojene mogle su se prodavati samo u fontiku (naveliko) i uz
plaawe carine.2 Ta prohibitivna mera trebalo je da zatiti proizvodwu
tofova. Februara 1504. godine dozvoqeno je firentinskim i drugim stranim trgovcima da karizeje i druga jevtinija sukna transportuju preko
Dubrovnika u Tursku, plaajui carinu od dukata za peu. 3
Pre toga, dubrovaka vlada (=Malo vee) je (1496) prihvatila apelaciju
koju je podneo Baldezar enovqanin, velutar (izraiva svilenih
tkanina), na jednu presudu dubrovakog suda protiv wega.4 Tri godine
kasnije pomiwe se i velutar ovani ori, da moe da ide u Veneciju da se
snabde srebrnim nitima, zlatom i drugim tvarima potrebnim za izradu
pozlaenih svilenih tkanina. Wemu su jo dvared (1497,1500) davana
odsustva da u Veneciji boji svilu, odnosno da ide po privatnom poslu.5
ovani je bio dubrovaki optinski slubenik i proizvodio je skupocene
atlase i druge svilene tkanine, ali je esto farbawe tih tkanina bilo jo
neuhodano u Dubrovniku.
Vea pawa dubrovake vlade i Senata bila je posveena kvalitetu
vune, jer su se sukna mawe skupa a vie traena vie prometala na tritu. Loija vuna iz Abruca (Ortona), Ankonske marke i Rekanatija nisu se
smela uvoziti u Dubrovnik.6 Apulijska vuna uvedena je u dubrovake
radionice jo sredinom XV veka.7 Ona je bila boqeg kvaliteta i dvaput je
(1505) dovoena u veoj koliini u Dubrovnik;8 ta vuna je prihvaena i od
neke mletake nave (1509).9 U drugoj deceniji stolea najea vuna u dubrovakim tkanicama bila je ona iz Apulije odnosno iz Napuqske
kraqevine.10
2

3
4
5
6

8
9
10

Dravni arhiv u Dubrovniku, Cons.rog. XXIX, 91 (29. XI 1502). U daqem navoewu nee se
pomiwati Dubrovaki arhiv, jer drugi u radu nisu korieni.
Cons.rog. XXIX, 184 (10. II 1504), 229 (20. VI 1504).
Cons.min. XXV, 271 (24. X 1446).
Isto, 24 (12. II 1494); XXVI, 40 (5. IX 1497), 259 (1. III 1500).
Cons.min. XXVII, 181 (22. IX 1502), 191(15. XII 1502), 193 (15. XI 1502). Duanka
Dini-Kneevi je pogreno ocewivala vunu iz Abruca kao izuzetno kvalitetnu.
Vid. radove B. Hrabaka: Vuna sa Pirinejskog poluostrva u Dubrovniku u XV veku,
Istorijski asopis, XXVII, Beograd, 1980, 63-93; Dovoz italijanske vune u
Dubrovnik u XV stoleu, Istorijski glasnik, 1-2/1981, 89-105.
Cons.min. XXVIII, 158 (2. V 1505).
Cons.min. XXX, 61 (21. VI 1509).
Cons.min. XXXIII, 132 (9. III 1519).

264

U uredbi o carinskoj slubi (od 30. maja 1502) posebne su odredbe

odreene za merewe vune i ostalih proizvoda potrebnih za fabrikaciju
tkanina.11 Tada su Dubrovani nosili zapadwaka sukna u Carigrad, u
Anadol i na hiosku pijacu.12 Godine 1512. u Dubrovniku je proizvoen tzv.
sopraman, tof od najfinije panske vune, po uzoru na istoimene firentinske pee.13 Ipak, dubrovaki senat je raspisao konkurs za pozajmice
preduzetnicima iz svote od 6.000 dukata sa rokom vraawa od tri godine za
kupovinu apulijske vune. tavie, pored apulijske vune odobren je uvoz i
loije abrucke vune, no s tim da se kredit vraa u godiwim anuitetima, a
da se za svaku na vreme predatu peu daje premija od etiri dukata.14
Sputen je nivo kvaliteta vune a ubrzana je proizvodwa, koju bi pratila
visoka premija. Taj zahtev za brzom koliinom odgovarao je uveanim
mogunostima dubrovake trgovine, pre svega u balkanskim zemqama, gde su
poele da se oformquju dubrovake trgovake naseobine, ali i na Levantu.
Dubrovaki tkai su uvideli potrebu da se osposobe za kvalitetniju
izradu, te su odlazili u frent da saznaju boqe proizvodne metode. Jedan
od takvih, tka ore Nikoli, je za vreme svoje specijalizacije i umro u
Rekanatiju.
Vee umoqenih je pokazalo da vodi brigu i o kvalitetu vune. Tako,
Bartolomeo Dini, Firentinac, radio je sa francuskom vunom, od koje se
(1517) nalazilo mnogo bala koje je Dini kupio posebnim optinskim kreditom od 400 dukata; obaveza mu je bila da u toku dve godine izradi po 20
pea godiwe, uz globu od dva dukata za svaku tofanu trubu koju ne bi
izradio; obaveza mu je spreavala da prima i proviziju, ali samo od jednog
dukata od komada tkanine.15 Firentinac je ispunio obavezu, jer mu je (maja
1521) odloen rok za vraawe ostalih dugova.16 Uvoena je ak i najboqa
engleska vuna (koja je bila presaena arapska, odnosno panska vuna na
englesko tle, vlano i pogodnije za ovija vlakna nego suno Pirinejsko
poluostrvo). Naime, dozvoqeno je akomu ulijaniju koji je oekivao sa
laom sa zapadnih strana 200 pea karizeja, kalaja i sto xakova fine vune;
punije i jevtinije tkanine karizeje vozio je za Veneciju, a vunu i kalaj je
mogao iskrcati u Dubrovniku. 17
Tkau Jakobu Cv. Valentinoviu otvoren je (1519) kredit od 500 dukata
sa rokom vraawa od tri godine i sa obavezom izrade sto pea. U isto vreme
patricije Orsat urevi je dobio istu svotu na poek da bi organizovao
izradu sto pea, s tim da bi zajam vratio u Carigradu poklisarima
11
12
13
14
15
16
17

Cons.min. XXXI, 20.

Isto, 23 (8. VI 1508).
Cons.rog. XXXII, 116 (7. V 1512).
Cons.rog. XXXV, 45 (16. II 1519), 58 (8. III 1519).
Cons.rog. XXXIV, 85-86 (29.I 1517), 244 (17. IV 1518).
Cons.rog. XXXVI, 54 (7. V 1521).
Cons.rog. XXXIV, 128 (14. V 1517).

265

tributa.18 To bi moda govorilo o plasirawu celog kontigenta tofova u

Turskoj.
Najvie arhivalija o tkakoj radinosti u XVI veku ima za 50-te godine,
a odmah zatim za 70-te godine. Dubrovaka vlada se stalno interesovala za
kvalitet vune koju su dovozili trgovci. Posebne vrste tkanina traile su
i posebnu vrstu vune, na primer, sopraman koji se u Dubrovniku izraivao
od panske vune, koja je obino dolazila iz Grenade. Tekstilnim trgovcima koji su organizovali rad sa panskom, pa i sa apulijskom vunom,
pozajmqivano je po dva groa za koliinu potrebnu da se napravi pea, to
se plaalo za dabinu prilikom bojewa.19 Radionicama koje su radile sa
apulijskom vunom, kao firma Nikole Aretina (koja je radila i sa panskom vunom), produen je rok za isplatu kredita primqenog od dubrovake
vlade.20
U Dubrovniku su radili i italijanski, naroito toskanski, tkai i
bojaxije. Jedan od wih je bio Nikola Petrov iz Areca. On se za dobijen
kredit (1519) obavezao da e izraditi 23 pee sopramana; za novu pozajmicu
od 100 dukata primio je obavezu da za dve godine isporui 50 novih komada
sukna, i to od vune iz Abruca, koja dotad nije upotrebqavana za pomenutu
vrstu tofova. Tri meseca kasnije odloena mu je isplata 400 primqenih
dukata kredita (1519).21 Jasno se vidi da je kod proizvodwe sopramana
postojala spremnost dubrovake vlade da ne bude kruta kod rokova isplate
i isporuka, pogotovo to je izrada toga tofa od abrucke vune bila u neku
ruku eksperimentalna.
Ipak, ve 1523. godine Senat je pokazao i dozu strogoe. Odbijena je
molba preduzimaa Miha J. Bobaqevia, koji je radio sa apulijskom vunom,
da mu se dodeli kredit sa rokom otplate od dve godine.22 Preduzimai,
veinom plemii, proizvodne zajmove su upotrebqavali za isto trgovake
transakcije koje su donosile veu dobit. Odbijena je i molba Firentintca
Bartolomea ov. Dinija, koji je radio sa obinom (apulijskom) vunom, a za
rad sa francuskom vunom predvien mu je namenski kredit.23 Maja 1523.
pomenuto je u dubrovakom senatu iskrcavawe engleske vune. Naime, Miho
J. Buni je vozio vunu i kalaj za Veneciju, pa mu je dozvoqeno da mletakim
galijama, koje su malo robe mogle primati (a prednost im je bila brza
vowa),24 iskrca deo tereta u dubrovakoj luci. Na pomenuto iskrcavawe

18
19
20
21
22
23
24

Cons.rog. XXXV, 60 (24. III 1519), 66 (6. III 1519).

Cons.rog. XXVI, 137 (26. XI 1521).
Isto, 41(13. IV 1521).
Isto, 259 (20. IX 1522), 102 (9. XII 1522).
Cons.rog. XXXVII, 105 (17. X 1523).
Isto, 144 (15. X 1523).
Isto, 58 (16. V 1523); Veselin Kosti, Dubrovnik i Engleska 1300-1650, Beograd
1975, 98-99 i 100.

266

uticala je okolnost da je Mletaka republika prvih decenija stolea bila

u zapletenim, pa i oruanim odnosima sa italijanskim dravicama.
Iako je, izuzetno, u 1523. godini bilo u Dubrovniku skupe i retke
engleske vune, ve naredne godine svi dubrovaki arhivski podaci govore
iskquivo o radu sa apulijskom i abruckom vunom. Senat je (sredinom
januara) propisao uslove za fabrikaciju tkanina od te vrste vune.
Predstavnici patricijata i drugi podnosili su predstavke Senatu o dodeqivawu zajmova sa viegodiwom otplatom za proizvoewe tofova.
Marin F.M. Gueti dobio je 400 dukata za pet godina za 500 proizvedenih
pea, Franko Mar. Gueti 500 dukata na dve godine za 200 topova, Frano
Vuksanovi 300 dukata na pet godina za 350 pea, Miro Ratkovi 400
dukata za pet godina, Frano An. Boi toliko bez oznaenih uslova. Nisu
prihvaena molbe za dodelu kredita Mariji Heleni tkaqi, Bartolu Luk.
Martinoviu i Marinu Nik. Latinici (iz poznate trgovake porodice).
Kod Ratkovia je izriito traen jemac (iz redova patricijata) da e
kredit biti na vreme vraen a da e pee biti izraena od nove vune. To bi
znailo da je pea naiwena od vune koja je due leala u magacinu bila
loija; od istoga tkaa je traeno da vunu mora nabaviti od vunarskih
trgovaca.25 Dakle, opet favorizovawe trgovaca koji su veinom bili iz
reda vlastele. Srazmerno mawi broj pea kod kredita preduzimaima patricijima pokazivao bi da su oni kredite koristili i za bavqewe trgovinom koja ne bi bila u vezi sa produkcijom tofova po dobijenom kreditu.
U oznaenom predlozima to je nesumwivo sluaj sa Frankom Mar. Guetiem.
Sledee, 1525, godine podnesene su molbe za dodelu kredita za rad sa
kvalitetnijom panskom i francuskom vunom. Franko Sa. Meneti nije
dobio zajam od 200 dukata na est godina, uz izradu ak 800 pea od panske
vune,26 iako je to bilo u apsolutnom smislu najpovoqnija ponuda. Nije
prihvaena ni alba Miha J. Bunia protiv izraivawa tkanina od francuske vune; francusku vunu bi obraivao tka Firentinac Bazo, uz napomenu da bi takva pea stajala 60 dukata, kao pea izraena od iste vune u
Firenci.27 Kod oroenih godina optina je raunala od meseca jula, kada je
moglo da se kupi vlakno od nove strie. Menetieva najpovoqnija ponuda
svakako nije usvojena kao nerealna, a Buniava zbog suvie skupe izrade.
Avgusta 1526. Senat je oslobodio plaawa carine pee izraene od
panske i francuske vune ako bi se takve pee izvozile izvan Dubrovnika.28 To je uiweno da bi dubrovaka roba mogla konkurisati istoj robi
strane provinijencije. No, iako takva proizvodwa nije prihvaena davawem kredita, we je svakako bilo. Kredit za rad sa apulijskom vunom odo25
26
27
28

Cons.rog. XXXVII, 42-43, 144-145, 150.

Cons.rog. XXXVIII, 60 (4. XI 1525).
Cons.rog. XXXVIII, 64 (5. XII 1525).
Cons.rog. XXXVIII, 149 (20. VIII 1526).

267

bren je Marinu Fr. Guetiu pod pod uslovima izreenim 16. februara
1524. godine.29
Iako je proizvodwa vunenih tkanina do sredine 20-ih godina napredovala, lanovi Velikog vea su (poetkom 1530) ustanovili da je ta produkcija od nekog vremena poela da opada. Funkcioneri koji su vodili
brigu o toj radinosti odrali su nekoliko sastanaka sa trgovcima sukna,
te je predloen Velikom veu svod zakquaka o poboqawu tkake
radinosti. Te predloge je patricijska skuptina u celini prihvatila (sa
133 glasa za i 30 protiv). Dok je zakonska uredba od 12. februara 1481.
ila za tim da se podstakne domai tkaki zanat a ogranii dovoz stranog
sukna, nova predloena zakonska osnova ila je da se poboqa izrada
domaih tofova. Kvalitet se mogao postii pre svega uvozom kvalitetne
sirovine. Dovoznik francuskog ovijeg vlakna dobijao bi od optine
premiju od etiri dukata sa svaki miqar (=1.000 libara) francuske vune, a
onaj koji bi dovezao pansku vunu dva dukata miqar oprane i svega dukat
za neopranu vunu; kontigenti tih vuna bili bi pet godina osloboeni carine u reiji trgovaca, dok bi proizvoai takoe bili osloboeni carine ali ne bi primili nikakvu premiju. Nije jasno zato je francuska
vuna dvaput boqe ocewena od panske, moda mawe iste. Tom odredbom
jo jednom su povlaeni trgovci na raun proizvoaa. Pea sopramana
morala je da tei 81 libru, a posle bojadisawa bar 47 libara. Ni tu nije
jasno odakle tako velika razlika u teini. Posebna pawa poklowena je
izradi sopramana, koji bi morao biti istkan na firentinski nain, i po
pregledu od oficijala vunarskog ureda nosio bi broj i oznaku garbo. Kod
produkcije sopramana ustanovqeni su odnosi trgovaca i bojadisara, dunost podstrigivaa i ruba pee; ona bi morala biti dugaka 4,25 lakata,
iroka prema broju tkakih vezova, a rub je morao biti kvalitetno
izraen sa igom dubrovake Nove komore. Farbari nisu smeli da bojadiu sukno, odnosno vunu, u crvenoj boji od mawe kvalitetnih bojenih
tvari (verzino, orielo) koje bi uinile da pea pobledi od sunca.
Radionice i duani se nisu smeli slobodno drati, a posebno je trgovcima
bilo zabraweno da u svoje kue unose razboje, a tkai su smeli drati samo
odreeni broj razboja.30 Te odredbe su pomalo vukle na staro, na esnafske
odredbe ograniavawa proizvoaa u korist majstora, samo to su ovde
majstore zamenili trgovci.
Drava se meala i u rad bratovitine vunenog obrta, pa gastaldi
(stareine) nisu smeli sazivati skuptinu bratovtine bez dozvole
nadlenog inovnika, a na skuptini je morao da bude prisutan bar jedan
trgovac vunenom robom (dakle klasni a ne dravni predstavnik). Time se
sama drava okvalifikovala kao predstavnik trgovaca prema proizvoaima. Kue tkaa su svake godine kontrolisane da li se u wima radi po
29
30

Isto, 141, 111-11 i XXXVII, 143.

G. Novak, n.d., 103-104.

268

propisima a svakog meseca je pretraivana okolina grada da ne bi kakav

fuer drao razboj i tajno izraivao kape (koje su Dubrovani dosta
izvozili). Tka koji bi kupio ukradenu vunu bio bi oglobqen sa 500 dukata
i prognan iz Dubrovnika i wegove republike. Trgovcima je bilo zabraweno
da prodaju, daruju ili zalau komade sukna satkanog od panske ili koje
druge fine vune. Podstrignuto i obojeno sukno moralo je neko vreme da
lei da bi se zatim izmerilo i igosalo.31 Kraa vune je naroito dovoena u vezu sa izradom kapa. Od 1530. godine bela i obojena kapa mogla se
praviti od proste vune i one koje bi se dobijala grebenawem sukna i nije
smela biti crvene i bele boje. 32
Dubrovaka Republika je budno pratila tkaku radinost od vune, jer je
ova bila jedna od najvanijih udova za odravawe Dubrovnika. Nova
komora, u kojoj su bili udrueni proizvoai, postala je kontrolni organ
kao i dravni ured (offitiales artis lanae) od tri lana koji su birani na
godinu dana.33
Rad sa panskom i francuskom vunom, prema donesenim odredbama,
praen je nekim potekoama, te je Senat (18. marta 1535) prihvatio zahtev
da se donese novela o radu sa pomenutim vrstama vuna.34 Tkaa je u radu
ometalo zakaweno dopremawe vune i drugih sirovina, a naroito epidemije kuge. Zbog kuge je Jeronimu Iv. Gunduliu produen povraaj 100
dukata od dobijenog zajma na 1.000 dukata.35 Paskoje Tr. Crijevi traio je
za rad sa francuskom vunom proviziju od tri dukata za svaku izraenu peu;
Crijevi je za kvalitet upuen na tofove koje je izraivao Marin Radaqev, i to obojene crnom ili drugom bojom. 36
Boja je bila vaan inilac, ve zato to je postupak za izvesnim bojama
bio razliit i specifian, a kod trajne boje traen je kvalitet koji je
davala odreena sirovina biqnog, ivotiwskog ili mineralnog porekla.
Na primer, crvena boja se mogla postii granom (skrlet) gvadom i
crvcem, ija je metalna iva i trajna boja bila otporna i prema suncu i
prema vlazi. Ona se dobijala od ivinog oksida (u Bosni i Srbiji od 1437.
godine), a u XVI veku dovoen je panski carmisium.
panska vuna nabavqana je u Firenci, gde su je dovozili katalonski
trgovci.37 Nekad su dubrovaki trgovci odlazili i direktno u Barselonu.38
Vuna je bila najopasnija roba kada je re o kugi, jer su wu najradije kao
svoje skrovite prisvajala buve koje su prenosile bacile crne smrti.
31
32
33
34
35
36
37
38

Isto, 104.
Isto, 104.
Isto, 104-105.
Cons.rog. XLII, 47 (18. III 1535).
Isto, 244-44 (13. III 1535)
Cons.rog. XLIII, 96 (15. II 1537).
Div.not. CII, 37-38 (31.III 1533).
Vid.: B. Hrabak, Vuna sa Pirinejskog poluostrva.

269

Avgusta 1538. nekih 30 xakova vune zadrano je u dubrovakom predgrau

zbog osnovane sumwe da je vuna u wima bila zaraena. 39
Meu dubrovakim patricijima preduzimaima bili su razliiti
odnosi. Valentin Pask. Sorkoevi je (3. juna 1539) dobio zajam za svega 150
dukata sa rokom vraawa od pet godina i sa velikom koliinom sukana od
500 komada; mala pozajmica bila bi dopuwavana provizojom po finalizovanom komadu tkanina. Mesec dana kasnije Miho Sav. Bobaqevi dobio je
deset puta vei kredit (1.500 dukata) sa rokom kao Sorkoevi, koji mu je
bio jemac.40 Izgleda da je pravi korisnik kredita bio Sorkoevi, ali kao
da nije imao pozicija koje bi ga preporuivale, bilo da nije bio pouzdan
platia, bilo da je ve ranije imao veliki zajam.
Aprila 1540. godine dodeqivani su srazmerno veliki zajmovi sa rokom
vraawa od pet godina i bez oznake broja finalizovanih pea. Takav
kredit primio je Serafim Buni, Marin . Gueti, Benko B. Rasti i
neki drugi.41 Dubrovaki senat je iroke ruke, kao nikada dotada, delio
velike kredite za izradu tofova, uporedo sa irewem dubrovake trgovake mree po balkanskim zemqama i po Bliskom Istoku. Neki preduzimai imali su line i poslovne smetwe koje im nisu dale mogunost da se
poslovno proire. Tako uwo St. Lukarevi izgubio dve godine i nije bio
u mogunosti da proizvede ugovorene koliine sukana, ali je novac svakako
potroio u trgovini; Senat je prihvatio razloge ne pitajui da li je novac
potroen.42 Nije zapisniki odreeno u kom tempu e obaveze biti
ispuwene. Kao da se prelo preko date obaveze.
Veliki tekstilni centar u Firenci negativno je uticao na mogunosti
dubrovakog proizvodnog sredita. Stoga je Senat odluio (marta 1542) da
se pie duki i oficijalima vunarskog ureda Firence da firentinski
trgovci plasiraju svoju robu na stranim skelama, to negativno utie na
dubrovake trgovce i u samoj Firenci.43 Sauvana pisma u fondu zbirke
Sancta Maria Maioris ne pokazuju da su Senat i vlada Dubrovnika dobili
kakav odgovor na svoju predstavku.
Senat Dubrovake Republike je zamano pomagao tkaku radinost.
Tekstilnih majstora osim u Dubrovniku bilo je i u malom gradu Stonu. Da
bi mogli sve vreme obavqati svoj zanat, oni su osloboeni vojne dunosti u
dubrovakom primorju i imali su obavezu da, kao i druge zanatlije, daju
strae na gradskim zidinama. 44
Neke zanatlije su zbog vee koristi u trgovini napustili tekstilnu
produkciju, ali neki su se ipak vratili svakako stoga to nisu imali vea
39
40
41
42
43
44

Cons.rog. XXXIX, 121(13. VIII 1538).

Cons.rog. XLI, 194, 207 (13. VI i 14. VIII 1539).
Cons.rog. XLIV, 302 (17. IV 1540).
Cons.rog. XLV, 105 (13. II 1541).
Cons.rog. XLV, 257 (20. IV 1542).
Cons.rog. XLVII, 31 (21. X 1544).

270

obrtna sredstva. ore Gancela (izgleda zanatlija-trgovac u Sarajevu)

obratio se (oktobra 1544) Senatu i naveo da se na lai pred dubrovakom
lukom nalazila vuna koju je nabavio, ali nije raspolagao ostalim to je
bilo potrebno za tkaku radinost; stoga je molio zajam od 1.000 dukata sa
rokom vraawa od pet godina a kao jemac za isplatu javio se trgovac Bartol
Mar. Bratuti; ostali uslovi obavezivali bi ga za polovinu mawe nego
preduzimaa Marina B. Rastia.45 Kredit od 2.000 dukata, uz jemca Marina
B. Rastia, ali bez pomena drugih uslova dobio je ponovo Paskoje Fr. Crijevi.46 Dvaput pomiwani jemac je, izgleda, bio trgovac koje je ubacivao
izraene trube sukna u promet.
Svila koja je jednom ranije pomenuta vie se nije susretala na
sednicama Senata jer su proizvodwa i distribucija Firence i Venecije
bile teko probojne. Ulciwani su ponudili Republici 1.400 libara
sirove svile, ako im se naplati samo carina do 2% ad valorem.47 Bio je to
svakako materijal proizveden u Albaniji, ali nije blie oznaeno ta je
stvarno ponueno aure svilene bube (kokoni) ili svilena vlakna iz
otvorenih kokona. Majstori za obradu sirove svile jo uvek su bili stranci. To je bio i velutar Mateo Maolini, koji je zajedno sa ikom ureviem (kao aranerom) doao u Dubrovnik da tu radi deset godina, uz zakup
kue i radwe apotekara Ivana Marinova. Dubrovaki apotekari su se
izgleda najmawe bavili spravqawem lekova.
Godine 1549. Veliko vee, s obzirom na smerawa duborvakog patricijata, nepovoqno je ocenilo stawe u dubrovakoj vunarskoj radinosti. Doslovno je (27. marta 1549) zakqueno: Vidimo kako je ta radinost u naem
gradu toliko oslabila da se moramo bojati da e propasti, ako ne bude
obnovqena i potpomognuta sa svima potrebnim sredstvima. Za patricijat,
koji je izvlaio najvee koristi od izrade tofova, ta radinost je bila
jedna od glavnih grana, koje su ne samo pogodne i dovoqne da se gradovi
sauvaju, nego i da se poveaju. Istiui i sve ranije mere koje su se
odnosile na vunarstvo, Veliko vee je donelo svoje smernice. Senatori su
smatrali da su boje sukna osnovni inilac uspenog rada. Providnici koji
su predlagali zakonske uredbe predloili su Senatu da se zabrani primena
jevtinih materijala za bojewe (bro, verzino, orielo), jer da te stvari ne
daju trajne boje, te kad sukno izbledi, ono gubi cenu. Dubrovnik tada nije
imao iskusnih bojadisara koji bi znali da rade sa skupqim bojama, na
primer sa karmiziumom; predloeno je da se dovede neki iskusan majstor iz
Firence, kome bi Republika pozajmila 500 dukata na est godina, uz
jemstvo qudi koje bi Senat mogao prihvatiti kao garante. Da bi dovedeni
bojaxija imao interesa da svojski radi, reeno je da bi za svaku peu od 70 i

45
46
47

Cons.rog. XLVII, 28 (16. X 1544).

Isto, 23 (10. X 1544).
Isto, 204 (6. V 1546).

271

80 tkakih jedinica od panske ili francuske vune optina davala

premiju od 3 do 12 dukata po komadu tkanine. 48
Tkae je takoe trebalo podstai finansijskim merama da proizvode po
100 pea godiwe. Za takvu proizvodwu vaqalo je dati kredito od 2.500
dukata novac bi bio vraen za pet godina. Za svaku peu koja bi mawkala od
norme od 100 komada plaala bi se globa od 4 dukata. Peu od 80 jedinica od
panske vune koja bi imala kvalitet kao mletaki settantini raunala bi
se kao dve pee sopramana. Trgovci su imali biti podsticani da organizuju
proizvodwu setantina na mletaki nain. Rubovi sukna od 70 i 80
jedinica nisu se smeli izraivati od domae vune nego samo od panske,
apulijske ili solunske. Onome koji bi pravio sukna od 80 jedinica za
domae potrebe od francuske vune (koja se dovozila iz Engleske), trebalo
je dati pozajmicu od 50 dukata na rok od pet godina; onome koji bi radio bez
optinskog kredita trebalo je dati premiju od 4 dukata po komadu.
Insistiralo se na uveawu proizvodwe, te je trebalo primati ponude za
proizvodwu tek sa 30 pea godiwe, ali bi u tom sluaju za nesatkanu trubu
morala da se plati kazna od 10 dukata. Kao krijumar bi se okvalifikovao
svako onaj koji bi prodavao na malo firentinske i venecijanske skupocene
tofove.49
Novina je bila uvoewe makedonske fine vune i druge fine vune sa
Levanta, koje su takoe bile od arapske merino ovce koju su Turci
odomaili najpre u dolini reke Marice a kasnije i ire. Vuna iz Arkadije, Tora i Pasatuta izjednaavana je po kvalitetu sa panskom i francuskom vunom. Ostale orijentalne vune nisu se smele drati u duanu u
kome bi se nalazila panska ili francuska vuna. Pea proizvedena za Levant donosila je proviziju od 2 ili 3 dukata. Vuna koja je donoena za
proizvodwu tofova bila je osloboena carine. Pea sopramana morala je
teiti najmawe 80 libara. 50
Pomenute mere, koje su vodile monopolizmu dubrovakih trgovaca,
imale su da podstaknu tkae na intenzivniju proizvodwu, a preduzimae iz
redova patricijata na okrupwavawe radionica i stvarawe manufaktura. Da
vea ulagawa ne bi bila izloena riziku, trebalo je predvideti dodatne
mere vlasti. Iz serija Dubrovakih arhiva van odluka vea teko bi se
moglo konstatovati da su doneseni predlozi stvarno odmah bili
podsticajni, mada za 50-te godine ima najvie arhivalija o vunarskoj
radinosti tokom XVI stolea.
Patricijat je monopolisao celi privredni ivot Dubrovnika, a wegova
inicijativa nije bila proizvodwa nego trgovina; oni su oekivali da im
neko drugi izradi jevtina sukna koja bi prodavali po zemqama Otomanskog
carstva. Ulagawa ak i u samu vunu bila su minimalna, jer je trgovina
48
49
50

G.Novak, n.d., 105.

Isto, 106.
36,12 kilograma

272

donosila vee efekte. Jula 1550. u veza sa preduzimaem Pavlom Luk.

Sorkoeviem pomiwe se panska vuna ali u smenoj koliini dva
xaka.51 Oktobra 1552. godine notirani su slawe mletakih tkanina preko
Dubrovnika u Carigarad kao i smawene carine na tekstil koji je Lorenco
Minijati, Firentinac slao u Tursku.52 Izlazilo bi da suzbijawe transporta stranog tekstila preko Dubrovnika na veliko otomansko trite
nije uspevalo. Tako je postojala radwa u kojoj se obraivala panska vuna,
sve druge vesti 1553. godine odnose se na apulijsku vunu u korist monakog
reda dominikanaca (bele brae). Ni drugi monasi, frawevci (mala
braa) nisu hteli ostati po strani unosne tkake radinosti, te je
oficijalima apulijske vune Senat naloio da miqar apulijske vune isporue frawevcima na predewe; preqe su svakako bile pobone starice a ne
sami kalueri, iza kojih se nalazio jemac i korisnik takvog rada Ivan
Mar. Gueti.53
Senat je (februara 1553) izdvojio 2.000 dukata za kupovinu fine
apulijske vune odnosno i levantske vune. Optina je davala proviziju od
dve kude za svaki miqar takve vune. Optina je (marta 1553) kupila u
Apuliji vune za 1.000 kuda. Juna meseca izabrana su tri oficijala za
ispredawe apulijske vune, koja je deqena preqama po selima i otocima.
Oktobra meseca oficijali vunenog obrta predvideli su uvoz dva miqara
apulijske vune uz dodeqivawe provizije.54 Septembra Senat je reio da
preko Bernardina iz Verone dovede etiri tkaa iz Terlia (kraj Verone)
kojima bi se davale provizije da bi mogli intenizivno da rade. Samo neto
pre donoewa te odluke odbaen je predlog da se jednom krojau isporue
dva miqara apulijske vune da bi dve godine proizvodio tkanine. On bi
oigledno bio preduzima a ne tka, a preduzimai su tada bili gotovo
iskquivo patriciji. Pravi tkai su, inae, osloboeni plaawa nekog
nameta.55 Ipak, kao i u Stonu, dubrovaki tkai su morali da straare na
gradskim zidinama, ali su u Dubrovniku primali dnevnicu od groa i po. 56
Sa apulijskom vunom bilo je tekoa, jer nije bila standardna, nego je
uz dobru stizala i loa. Postojale su radwe za rad sa loom apulijskom
vunom (na primer Petar Boketo, Lorenci iz Bergama); wima je trebalo
ograniiti rad u roku od godine dana i izabrati dvojicu providnika koji
bi sastavili i Senatu predloili uredbu o fabrikaciji takve vune. Takva
vuna kupovana je i u Lananu (gradu sa jednim od najveih italijanskih

51
52
53
54

55
56

Cons.rog. LIII, 21-23 (13. VI 1550).

Cons.rog. LI, 106-6 (10. X 1552), 121.
Cons.rog. LII, 4 (31. X 1553), 232 (23. IV 1555).
Cons.rog. LI, 160 (11. I 1553), 176 (11. III 1553), 277-7 i 227-28 (13. VII 1553), 256 (5. X
1553).
Isto, 244 (14. VIII 1552), 251 (2. IX 1553,; LII, 16 (18. XI 1553).
Cons.rog. LIII, 220 (9. VII 1556).

273

sajmova).57 Petar Boketo dobijao je od oficijala po xak apulijske vune, dok

je Marija Vlahova mogla primiti i ceo miqar.58 Apulijska, kao najea
vuna, skladitena je u optinskoj kui gde ju je deponovao liferant Pavao
Lukarevi.59
Tkai su (od 1556) dobijali malu koliinu vune i radili su za rauna
patricija, primerice Cvjetko tka za Pavla Luk. Sorkoevia. Uobiajena
vuna u gradu bila je apulijska za koju su postojali posebni oficijali, koji
su izdavali naloge (police) na male svote novca i male koliine vune.60
Jedna molba za kredit pokazuje uslove koji su vaili sredinom 50-ih godina: 2.500 dukata na pet godina, 100 pea godiwe od panske vune i drugi
uslovi predvieni odlukom Velikog vea 1549. godine. Korisnika zajma
bilo je i puana, ali uz tri jemca plemia. 61
panska vuna je pomenuta jo u jednom sluaju.62 Prihvaena je molba
nekog Zaharija Hungera, svakako stranog tkaa neitalijana, da moe kupiti
plovdivsku vunu i izraivati pee.63 Plovdivska vuna bila je merino kvaliteta kao panska i vaila je kao najstarija i najboqa arapska vuna na
Balkanu. Najzad, odobreno je oficijalima ureda vune da treba da narede
svojim agentima u Engleskoj da, ako mogu, svoj novac investiraju u vunu.64
Slian nalog je saopten i Franu Luk. Sorkoeviu da moe da naredi
svojim poverenicima na Ponentu da novac, koji imaju po wegovom raunu,
uloe u kupovinu vune; wu bi mogli da kupe i u Veneciji, ali je trebalo da
je poaqu u Firencu.65 Firenca je tada jo bila glavna pijaca za nabavku
panske vune. Krajem 1557. godine zaista je zabeleena proizvodwa tkanina od panske vune, za koju je traen kredit od 500 dukata na pet godina,
ali uz isporuku svega po 20 pea godiwe, uz jemstvo patricija.66 Mala
koliina pee ukazuje da je kredit korien za trgovinu .
U leto 1555. i 1557. godine oficijali nad apulijskom vunom ovu su
davali proizvoaima samo po est xakova.67 Nisu jasna takva sutinska
ograniewa, ak i preduzimaima plemiima, kad je (1549) inaugurisana
poslovna platforma da se radikalno proiri proizvodwa tofova.
ezdesetih godina XVI veka ambicija da se priiri proizvodwa je splasnula, naroito poetkom i sredinom decenije, iako nije bilo ratova, kuge

57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67

Cons.rog. LII, 31 (11. I 1554), 66-67 (4. IV 1534), 68-69 (10. IV 1550).
Cons.rog. LII, 141 (11. X 1554), 164 (6. XI 1554).
Cons.min. XLIII, 145 (2. V 1554).
Cons.rog. LIII, 186 (21. III 1556).
Isto, 268-68 (27. XI 1556).
Cons.min. XLIV, 152 (24. VIII 1556).
Cons.rog. LIII 154 (7. III 1556).
Isto, 268 (26. XI 1556).
Cons.rog. LIII, 280 (5. I 1557).
Cons.rog. LIV, 66 (4. XII 1557).
Cons.rog. LIII 68 (26. VIII 1555); LIV, 39 (7. VIII 1557).

274

ni zbivawa koja bi ometala razmenu dobara. Ipak, jedan preduzima

puanin je zatraio (1562) zajam od 2.500 dukata, pored ranijeg (1556)
kredita na istu svotu; radio bi sa panskom vunom, po sto sopramana godiwe, pod uslovom ranije pozajmice; obradio bi 234 pee preko obaveze,
od kojih 70 alla venetiana.68 Zanimqivo je pitawe vraawa kredita plemia
Miha Mar. amawe; opravdavajui nemogunost da kredit vrati po
zakquenim uslovima, naveo je da prve dve godine po pola godine nije
proizvodio i da je imao tekoa da polovinu kredita isporui dubrovakim poklisarima haraa u Carigradu.69 Nema nikakve sumwe da je novac
za proizvodwu pea upotrebqavan za trgovinu u Otomanskom carstvu.
Isto tako je karakteristino da je Petar Nik. Lavrinovi, trgovac u
Sofiji, preko jednog plemia Kaboge, zatraio da mu se odobri da obavqa
tkawe vune,70 i koristi povlastice da tofove koje bi proizveo, plasirao
na sofijsko trite a kredit iskoristio za uveawe trgovine. Slinu
dozvolu traio je Ivan Nik. Gegre.71 U posledwoj godini decenije dat je
zajam od 2.500 dukata jednom puaninu koji bi izraivao po sto pea godiwe i jednom Sorkoeviu koji bi sa 1.500 dukata kredita izraivao 60
truba tofova, ali uz mogunost da se produkcija uvea jo za 10-15
godiwe.72 Samo su preduzimai bili u stawu da kupuju veu koliinu vune
i van Dubrovnika, dok bi samostalni tkai zavisili od optinskih
oficijala.
Sa 70-im godinama levantska vuna poela se u potpunosti odomaivati u
Dubrovniku. Maja 1571. u jarku ispod gradskih zidina leali su paketi vune
i pamuka sa Levanta.73 Jedan stranac koji je 30 godina obraivao vunene
tkanine, Sarkot Lundedej molio je Senat da mu pozajmi 750 dukata sa rokom
vraawa od pet godina i sa proizvodwom od 30 pea godiwe.74 Bartolomeo
P. Marufini takoe je traio zajam za izradu sopramana.75 Avgusta 1577. u
Senatu je uiwen predlog da se u Dubrovnik dovedu vuna ali i radnici iz
Murlakije; tu se mislilo na ivaq vlakog porekla iz Trebiwa,
Popova, urovia i Luga, ali je skrenuta pawa da se time ne bi unela i
kuga u grad.76
Bojadisari su i daqe bili zavisni od Italije. Majstoru Ivanu je
dozvoqeno da, ne koristei platu, moe provesti dva meseca u Italiji.77

68
69
70
71
72
73
74
75
76
77

Cons.rog. LVI, 111-12 (11. VII 1562).

Cons.rog. LVIII, 136 (14. III 1567).
Cons.rog. LIX, 59 (4. XII 1568).
Isto, 65 (8. I 1569).
Cons.rog. LIX, 74 (29. I 1561), 169-70 (5. X1569).
Cons.rog. LX, 152 (22. V 1571).
Cons.rog. LXI, 150 (28. X 1572).
Cons rog. LXII, 246-47 (17. VI 1574).
Cons.rog. LXIV, 105 (2. VIII 1577).
Cons.rog. LXV, 234-34 (28. VII 1580).

275

Vunarima, tj. ispiraima vune i rasporeivaima ovijeg vlakna, dozvoqeno je (1581) da uprawavaju i tkaki zanat, svakako zbog mawka radnih
ruku. U isto vreme firentinski trgovac Nikola de Minustri dobio je
saglasnost Senata da otpone fabrikaciju tkanina.78 I na samom izdanku
tkake radinosti bilo je jagme za beskamatnim kreditima na raun izrade
tofova da bi se dobijenom novcem vodila trgovina. Pavao Mar. Gueti
imao je zajam koji ga je obavezivao na isporuivawe 30 pea godiwe; aprila 1481. traio je novi kredit ali od 900 dukata za daqih 30 pea
godiwe,79 dok su tkai sa mawe pozajmica davali vei broj vunenih truba.
Na slian nain je Orsat . Gunduli sa 15 pea godiwe dobio zajam od
500 dukata.80
Od 1580. meusobna konkurencija i surevwivost Mleana i enovqana
se ponovo javila u Dubrovnku, poto su Firentinci potisnuti. Iz Venecije je znatno uvean uvoz svilenih i vunenih tkanina, ali i soli i pirina.81 Mleanin ovani Testa primio je farbaru tkanina sa zajmom od 300
dukata da je restaurira; odmah je dobio i novi kredit od 50 dukata.82 S druge
strane, enovqanin Lazaro Borziti sa sinom je prijavio dovoz panske
vune; ako je ne bi bio u stawu da proda, traio je slobodan izvoz bez
plaawa carine, za prodatu koliinu primio bi proviziju kao Nikola
Minijazeri (?) godinu ranije. 83
Posle 1582. godine vie se nije u dubrovakom Senatu raspravqalo o
pitawima vezanim za tkaku radinost. Oigledno je trgovina, koja je vie
donosila, potisnula proizvodwu.

***
U balkanskim zemqama i na Levantu u XVI veku postojalo je prostrano
otomansko trite koje je prosto gutalo kvalitetnu zapadwaku robu.
Stoga je trgovina kudikamo vie donosila koristi nego proizvodwa. U
tkakoj radinosti Dubrovnika u XVI stoleu bilo je vie tkaa i
bojadisara sa Zapada nego 1420-1470, bio je vei izbor vuna, ali nije bilo
vie plasirawa kapitala. Stoga su Senat i vlada morali da kreditiraju
proizvodwu, da odreuju premije, ograniavaju rad sa loom vunom, daju
odsustva svojim tkaima i farbarima da u Italiji jo togod naue. Te
kredite su grabili patriciji koji su tako predlagali svoje obaveze da se

78
79
80
81
82
83

Cons.rog. LXVI, 158 (23. XII 1581).

Isto, 61-62 (30. IV 1581).
Isto, 214-15 (29. III 1582).
Cons.rog. LXV, 174 (26. II 1580), 137 (10. XI 1579), 152 (18. XII 1579), 212 (18. II 1580).
Cons.rog. LXVI, 205 (16. III 1582).
Isto, 204-5 (16. III 1582).

276

deo kredita iskoristi u trgovini. Pomagawe trgovaca bilo je ve kod

dopremawa vune, a samostalnim tkaima, nepodreenim preduzimaima,
isporuivali su vunu na po koji xak. Bilo je i mera koje su liile na
nekadawe esnafske. Bilo je, prirodno, decenija uspona (20-te, 50-te godine) i padova proizvodwe (1500-1520, 60-te i 70-te godine). Senat kao
najvii predstavnik drave stalno se meao u produkciju. Svilene
tkanene su malo raene, iako ih je istono trite vie trailo. itavo
to natezawe i odmeravawe prestaje sa 1582. godinom, kad Senat vie nije
dodeqivao zajmove. Patricijat je svojim klasnim monopolom uguio
proizvodwu, jer je svoje kapitale plasirao u trgovini a dravnim
kreditima podreivao proizvoae. Bojaxije je plaala drava.

277

BOGUMIL HRABAK, Ph. D.

RENOVATION OF THE TEXTILE HAND-WORK IN

DUBROVNIK IN XVI CENTURY
Summary
Within the XVI century a spacious Turkish market that used to simply swallow the
quality goods from the west, existed in the Balkan Peninsula and in Levant. Therefore, the
trade used to bring much more benefit than the production. In the textile hand-work in
Dubrovnik within the XVI century there were more weavers and dyers from the West than
1420-1470, there was a larger selection of wool, but there was not more investment of capital. Therefore, the senate and the Government had to finance the production, determine
the premiums, restrict the work with the low quality wool, and grant a leave to their weavers and dyers to Italy to learn somewhat more. Those credits were seized by patricians who
in that way suggested their liabilities to be a part of a credit to be used within the trade. The
traders were helped during the wool delivery, and independent weavers, unsubordinated
entrepreneurs, were delivered just a few sacks of wool. There were also some measures
that resembled former guild ones. There were, naturally, some decades of ups (20s, 50s)
and downs of production (1500-1520, 60s and 70s). The senate as the highest representative of the state constantly interfered in the production. Silk textile was manufactured a little, although, there was a great demand for it in the eastern market. All of that tightness and
measuring ceased in 1582, when the senate stopped giving loans. The Patriciate suffocated
the production by its class monopoly, for it invested its capital into the trade and kept the
producers subordinated with their use of the state credits. Dyers were paid by the state.

278

Dr SRAN ARKI

UDC 34.940.1

O STVARAWU PRAVNIH PRAVILA U SREDWEM VEKU

Saetak: Na primerima iz izvora autor pokazuje da u prvim vekovima
postojawa sredwovekovnih drava, zakonodavna vlast nije pripadala dravi (vladaru), ve se nalazila u sferi narodnih obiaja. Vladar e u kasnijim periodima razvoja sredwovekovnih drava postepeno preuzeti zakonodavnu inicijativu, ali u ranom feudalizmu on istupa prvenstveno kao
uvar i zatitnik obiaja.
Kqune rei: zakon, lex, obiaj, zakonodavstvo, pravna pravila, kraq,
vladar, diffidatio, bannus, mundium.
U savremenom, prevashodno demokratskom drutvu, pravo drave, odnosno najviih dravnih organa, na donoewe opteobaveznih pravnih pravila sa vaewem za itavu dravnu teritoriju (zakona), smatra se kako
wenim monopolom tako i najvanijom funkcijom. Meutim, pravo na zakonodavstvo nije i iskonsko svojstvo drave. U sredwovekovnim monarhijama
stvarawe prava ne spada u nadlenost vladara, kao oliewa najvie dravne vlasti i nesumwivog efa drave, ve u sferu narodnih obiaja.. Savremenog itaoca, stoga, izrazi zakon,
lex, u sredwovekovnim pravnim spomenicima mogu da zbune i navedu na pogrean zakquak, jer oni
najee ne oznaavaju pravni akt sa najviom snagom nastao delatnou
dravne vlasti, ve pravno pravilo uopte, vrlo razliitog porekla.
Potrebno je bilo da prou vekovi pa da drava (vladar) preuzme zakonodavstvo, kao svoj iskquivi atribut, a samim tim i da izraz zakon dobije
danawe, moderno znaewe. Pokuaemo da ove zakquke osnaimo primerima iz izvora.

279

I
U Franakoj kraqevini, na primer, funkcije vladara se odreuju kroz
dva ovlaewa: bannus i mundeburdium ili mundium. Bannus predstavqa
neogranieno pravo kraqa da izdaje naredbe ili zabrane. Postojalo je
vie vrsta naredbi: upravnog karaktera, o sazivawu vojske (koje su najee), o nametawu kuluka i zakonodavne naredbe, u doba Merovinga vrlo
retke. Mundeburdium ili mundium je ustanova starog germanskog prava,
koja oznaava vlast oca porodice. Vrei mundium kraq istupa kao zatitnik, sudija i pomiriteq, jer u dravi ive podanici bez rodovsko plemenske i porodine zatite. To su svetenici, hodoasnici, Jevreji, udovice i siroad, stranci, kao i bilo koji slobodan ovek bez rodovskih
srodnika. Poto su sudstvo i pravo plemenski (zasnivaju se na narodnim
obiajima), ove bi osobe ostale bez zatite, te je stoga kraq za wih jemac
pravde i zatitnik.1
O karakteru bannus-a i mundeburdium-a sauvana su nam u izvorima
brojna svedoanstva. Ripuarski zakon (Lex Ribuaria), nastao poetkom VI veka, sadri, na primer, poglavqe O onom ko ne potuje bannus (De eo qui bannum non adimplet). U tekstu stoji:
Ako je neko bio pozvan kraqevskim bannus-om da slui kraqu, bilo u
vojsci ili bilo koju drugu slubu, a nije se tome odazvao, bie kawen sa
ezdeset solida, izuzev ako ga je bolest zadrala (Si quis legibus in utilitatem
regis sive in hoste seu in reliquam utilitatem bannitus fuerit et minime adimpleverit,
si egritudo eum non detennerit, sexaginta solidos multetur).2
O sadrini mundeburdium-a saznajemo iz teksta jedne poveqe iz merovinkog perioda, sastavqene u formi obrasca u koji su se unosila imena
osoba kojima kraq prua zatitu. Formula nosi naziv Poveqa o mundeburdiumu kraqa i vladara (Carta de mundeburde regis et principes), a zamiqena je u vidu uputstava upravniku dvora (maiordomus-u):
Pravo je da kraqevska vlast prua zatitu onima ija je vernost bila
iskuana. U saglasnosti sa tim neka Vaa veliina i Vaa Uslunost
znaju da smo upravo pod nau zatitu primili toga episkopa ili asnog
oveka, iz toga i toga manastira, podignutog tom i tom svecu, sa svim wegovim dobrima i wegovim qudima, slugama i prijateqima i svim legitimnim zastupnicima bilo ko da su oni, sledei wegov zahtev, izazvan

Cf. K. Bastai B. Krizman, Opa historija drave i prava I, pregled razbitka, Zagreb 1977, str.
86; S. arki, Opta istorija drave i prava, Beograd 1999, str. 129; S.
Avramovi, Opta pravna istorija, Stari i Sredwi vek, Beograd 2000, str. 302;
D. Nikoli, Uporedna pravna istorija, Ni 2005, str. 157, i posebno . Kurtovi,
Opa historija drave i prava, I dio, Zagreb 1987, str. 132-133.
Lex Ribuaria LXVII, 1, Ed. F. Beyerle et R. Buchner, Leges nat. germ. t. III, pars II, Monumenta
Germaniae Historica (u daljem tekstu M.G.H.), Hanover 1954, str. 119.

280

nedoputenim napadima zlih qudi, da borave u miru pod mundeburdium-om

i uz zatitu toga i toga dostojanstvenika... 3
ta su zapravo bile dunosti kraqa pregledno je naveo Jona, episkop
orleanski (pre 780 843), u svom spisu O kraqevskim ustanovama (De institutione regia), posveenom Pipinu Akvitanskom. Podstaknut raspravom izmeu Ludviga Pobonog (814-840) i wegovih sinova, Jona ovako odreuje
dunosti kraqa:
ta je zapravo kraqevska sluba? Kraqeva sluba sastoji se u upravqawu i vladawu narodom od Boga, u jednakosti i pravdi, tako da se odravaju mir i sloga. Sledstveno tome, on mora pre svega da bude branilac crkve i boijih slugu. Wegova dunost je da otroumno podstie dobrobit i
slubu svetenika; svojim orujem i svojom zatitom on treba da uva
Hristovu Crkvu, i da od nevoqe brani udovice, siroad, svu ostalu sirotiwu i sve podanike. Wegovo starawe i briga treba da, koliko je to mogue,
spree najpre nepravdu; ali ako se tako neto ipak dogodi ne treba dozvoliti da traje i nikome ne ostaviti nadu da e se izvui, ili smelost da
zlo dela; neka svi zanaju da ako neko nedelo stigne do wegovog saznawa,
poinioca nee mimoii ni kazna ni osveta; ali, neka se prema prirodi
dela ustanovi i pravina kazna... 4
Slinim, moda jo preciznijim izrazima, odreuje dunosti kraqa
Abo, opat iz Flerija (oko 9451004), autor spisa Pravila (Canones), nastalog izmeu 987. i 997. godine. Pozivajui se na zakquke estog pariskog
koncila, Abo navodi:
Pravda znai za kraqa da ne tlai nikoga zloupotrebom moi, da sudi
bez pristrasnosti za bilo koga, ukquujui i wemu bliske, da brani
3

Marculf, Formulae I,24, ed. K. Zeumer, Formulae merovingicarum et karolingiarum aevi,

M.G.H, Hanover 1882, str. 58: Carta de mundeburde regis et principes. Rectum est, ut regalis potestas illis tucionem inperciat, quorum necessitas conprobatur. Igitur cognuscat magnitudo
seu utilitas vestra quod nos apostolico aut venerabile vero illo, de monasterio illo, in honore
illius sancti constructum, cum omnibus rebus vel hominebus suis aut gasindis vel amicis, seu
undecunque ipse legitimo reddebit mittio, iusta eius petitionem, propter malorum hominum
inclicetas infestaciones sub sermonem tuicionis nostre visi fuimus recipisse, ut sub mundeburde
veldefensione inlustris vero illius...
Jonas, De institutione regia, cap. IV, ed. J.P. Migne, Patrologiae cursus completus, series Latina
(u daljem tekstu P.L.), t. CIII, Paris 1851, col. 298-299: Quid sit proprie ministerium regis.
Regale ministerium specialiter est populum Dei gubernare et regere cum aequitateet justitia, et
ut pacem et concordia habeant studere. Ipse enim debet primo defensor esse Ecclesiarum et
servorum Dei. Ipsorum etiam officium est saluti et ministerio sacerdotum solerter prospicere,
eorumque armis et protectione Ecclesia Christi debet tueri: viduarum, orphanorum caeterorumque pauperum, nec non et omnium indigentium inopia defendi; ipsius enim terror ac studium
hujuscemodi, in quantum possibile est, esse debet: primo et nulla injustitia fiat; deinde, si
evenerit, ut nullo modo eam subsistere permittat, nec spem delitescendi, sive audaciam male
agendi cuiquam relinquat; sed sciant omnes quoniam si ad ipsius notitiam pervenerit quidpiam
mali quod admiserit, nequaquam incorreptum aut inultum remanebit; sed juxta facti qualitatem
erit etmodus justae correptionis.

281

strance, siroad i udovice, da suzbija krae, da kawava prequbnike, da ne

uzdie nevaqale, da ne hrani glumce i razvratnike, da proteruje bezbonike, da kawava smru oceubice i krivokletnike, da brani crkve, da
hrani siromane milostiwom, da postavi pravedne qude na upravu kraqevstva, da ima iskusne, mudre i skromne savetnike, da ne obraa pawu na
sujeverje arobwaka, proroka ili pitijaca, da izbegava bes, da hrabro i
pravino brani otaxbinu od wenih neprijateqa; da ivi potujui Boga,
da se ne uzoholi zbog uspeha, da strpqivo podnosi nesreu, da se dri katolike vere, da ne dozvoli svojim sinovima da bezbono delaju, da se odaje
molitvama u odreene sate, da ne uzima hranu pre utvrenih asova. Jer,
teko onoj zemqi iji je kraq dete a iji se plemii odaju orgijama do
zore. To su pravila koja vode ka napretku kraqevstva u sadawosti i vode
kraqa ka boqim, nebeskim kraqevstvima. 5

II
Funkcije dravne vlasti, nabrojane u izvorima, jasno pokazuju da zakonodavna vlast, kao atribut drave (vladara) u ranom sredwem veku, praktino ne postoji. Stvarawe prava ostaje u sferi narodnih obiaja, a ta su to
obiaji i kako oni nastaju, saoptava nam krajem XIII veka Viqem Pariski
u svojim Formularima:
Obiaj je pravo nastalo navadom, to znai neprestanim ponavqawem
od strane qudi, koje je prihvaeno kao zakon, kada zakon nedostaje... (Consuetudo est ius quoddam moribus, id est assiduis hominum institutum, quod pro lege
suscipitur cum deffecit lex...);
Ono koje je zapisano, naziva se zakon ili konstitucija; ono koje nije
zapisano, zadrava svoje ime obiaj... (Que enim in scriptis redacta est notatur
lex sive constitutio; que autem in scriptis redacta non est, retinet nomen suum
consuetudo...);

Abbob de Fleury, Canones, cap. III,IV, P.L t. CXXXIX, Paris 1880, col. 477-478: Justitia regis
est, nominem injuste per potentiam opprimere, sine acceptione personarum inter virum et
proximum suum judicare, advenis et pupillis et viduis defensorem esse, furta cihibere, adulteria
punire, iniquos non exaltare, impudicos et histriones non nutrire, impios de terra perdere,
parricidas et pejerantes vivere non sinere, ecclesias defensare,pauperes eleemosynis alere;
justos super regni negotia constituere, senes et sapientes et sobrios consiliarios habere,
magorum et hariolorum pythonissarumque supersticionibus non intendere, iracundiam differre,
patriam fortiter et juste contra adversarios defendere; per omnia in Deo vivere, prosperitatibus
non elevare animum, cuncta adversa patienter ferre, fidem catholicam in Deum habere, fillios
suos non sinere impie agere, certis horis orationibus insistere, ante horas congruas non gustare
cibum. Vae enim terrae, cujus rex est puer, et cujus principes mane comedunt. Haec regni
properitatem in praesenti faciunt, et regem ad coelestia regna meliora perducunt.

282

Obiaj se uvodi kada narod pone da smatra neto na takav nain da to

ubudue bude obiaj, ili drugim reima, kada se narodu izriito dopadne
da se neto od sutra smatra da je postalo obiaj... (Induciter autem consuetudo cum populus aliquid incipit observare ea mente ut de cetero sit consuetudo
vel, ut dicunt alii, cum expresse placet populo aliquid observari pro consuetudine in
futurum...).6
Neposredno posle Seobe naroda (u razdobqu od kraja V pa do poetka IX
veka), gotovo svi germanski narodi popisuju svoje obiajno pravo, te tako
nastaju zbirke poznate pod nazivom Leges Barbarorum Varvarski Zakoni.
Najstariji meu wima Vizigotski zakon (Lex Wisigothorum), sastavqen je
izgleda, ve 475. godine. Slede Burgundski zakon (Lex Burgundionum, s kraja
V veka), Salijski zakon (Lex Salica, zapisan krajem V i poektkom VI veka),
Ripuarski zakon (Lex Ribuaria, s poetka VI veka), vapski ili Alamanski
zakon (Lex Alamanorum, sastavqen poetkom VII veka), Frizijski, Saksonski i Hamavski zakon (Lex Frisionum, Lex Saxonum, Lex Chamavorum), sva
tri nastala, izgleda, 802. godine), te Zakon Angla i Verina u Tiringiji
(Lex Angliorum et Werinorum, s poetka IX veka). Mada sve ove zbirke nose
naziv lex = zakon (mnoina leges = zakoni), sasvim je izvesno da se tu ne radi
o zakonima kao pravnim aktima najvie dravne vlasti. Ovi zakoni
stvaraju se zapisivawem obiajnog prava uz aktivno uee naroda. O tome
jasno svedoi i preambula Burgundskog zakona, u kojoj stoji:
Svi inovnici i sudije moraju suditi u nae vreme, Burgundima i Rimqanima, prema naim zakonima, koji su, optom saglasnou sastavqeni i
poboqani... (Omnes itaque administrantes ac iudices secundum leges nostras,
quae communi tractatu compositae et emendatae sunt, inter Burgundionem et
Romanum praesenti tempore iudicare debebunt...).7

III
Kraq je duan da uva ovako ustanovqene obiaje. Ali, vladareva funkcija uvara obiajnog prava ne sastoji se samo u starawu da se stari obiaji
zadre, ve i u brizi da se ukine primena tetnih i loih obiaja. O
loem obiaju za koji se vladar postarao da se ukine, saznajemo iz jednog
pisma francuskog kraqa Anrija I, datiranog 6. oktobra 1057. godine:
U ime Hrista, ja Anri, po milosti boijoj kraq Francuske. Stavqam
na znawe svim vernicima Svete Boije Crkve, sadawim i buduim, da se
Izembard, episkop Orleana, zajedno sa wemu podiwenim svetenstvom i
6

Guillaume de Paris, Formularius, decima pars, De Probationibus iuris, ed. H. Pissard, Essai sur
la connaissance et la preuve des coutumes, Paris 1910, Appendices, str. 188-191.
Lex Burgundionum, preamb. 3, ed. L. R. de Salis, Leges nat. germ. T. II, pars I, M.G.H, Hanover
1892, str. 31-32.

283

narodom, obratio naoj Svetlosti, alei se na nepravian obiaj, koji

po wemu postoji u tom gradu, a tie se uvawa [gradskih] kapija, koja u vreme berbe groa, behu pod nadzorom i zatvarana za stanovnike, kao i tekog nameta na vina, koga su zahtevali nai slubenici, revnosno i ponizno molei da za sva vremena ukinem taj bezboni i nepravini obiaj,
radi dobrobiti Svete Boije Crkve, wegove line, kao i [dobrobiti] svetenstva i naroda, radi qubavi prema Bogu i za spas due, nae i naih
roditeqa. Blagonaklono izlazei u susret toj albi, ukidam pred Bogom
wemu [episkopu], svetenstvu i narodu pomenuti obiaj i namet za sva vremena; dakle, od sada, da ne bude na tom mestu vie straara i da se vrata
zatvaraju kao to je to bio obiaj da se ini u to vreme [berbe], i da se ne
oduzima niti zahteva vino od bilo koga. Neka svakom bude doputeno da
slobodno ulazi i izlazi i neka svakom wegova dobra, graanskim zakonima
i pravinou, budu zauvana. Da bi ovo doputewe ostalo vrsto i stabilno za sva vremena, elimo da ovo svedoanstvo nae vlasti bude zapisano i mi ga potvrujemo naim prstenom i peatom... 8
Kao uvar obiajnog prava istupio je energino i srpski kraq Milutin
(1282-1321). Wegov istup odnosi se na dobro poznati spor izmeu Srba i
Dubrovana oko vrade, o emu nam je sauvano svedoanstvo u VIII kwizi,
glavi LVIII Dubrovakog statuta, pod nazivom De pena vrasde, a datiranoj 29.
septembra 1308. godine. U tekstu stoji da je izmeu Dubrovana i Srbije
postojao starodrevni obiaj, prema kome se za ubistvo izvreno izmeu
Dubrovana i Srba plaalo na ime vrade9 pet stotina perpera (antiqua
consuetudo fuit per omnes reges et homines Sclavonie et tocius regnaminis cum omnibus comitibus et homines Ragusii, quod si aliquis Raguseus interficeret aliquem de
Sclavonia et de toto regnamine, quod solveret pro vrasda perperos quingentos, et e
contrario facerent homines de Sclavonie et de regnamine). Ali, kada je 1306.

Ordonnances des rois de France, t. I, Paris 1773, str. 1-2: In Christi nomine, Ego Henricus gratia
Dei Francorum Rex. Notum volo fieri cunctis fidelibus Sanctae Dei Ecclesiae, tam praesentibus
quam futurisqualiter Isembardus Aurelianensis Episcopus, cum Clero et Populo sibicommisso,
nostram serenitatem adiit, conquestionem faciens, super injusta consuetudine, quam videbatur
esse in ea urbe, videlicet de custodia portarum, quae custodiebantur et claudebantur civibus,
temporae vindemiae, et de impia exactione vini, quas faciebant ibi ministri nostri, obnixe et
humilite deprecans, ut illam impiam et injustam consuetudinem Sanctae Dei Ecclesiae, et illi,
Clero et populo, pro amore Dei, et pro remedio animae nostrae et parentum nostrorum, in perpetuum perdonarem. Cujus petitionibenigne annuens, perdonavi Deo, sibi, et Clero, et populo supradictam consuetudinem et exactionem perpetualiter: ita ut nulli amplius ibi custodes
habeantur, nec portae, sicut solitum erat, illo tempore toto claudentur, nec vinum cuilibet tollatur, nec exigatur. Sed omnibus sit liber ingressus, et egressus et uniquique res sua, jure civili et
aequitate servetur. Haec autem perdonatio, ut firma et stabilis in perpetum permaneret, hoc
testamemtum nostrae auctoritatis inde fieri volumus, subterque sigillo et annulo nostro firmavimus...
Vrada je u starom srpskom pravu oznaavala istovremeno i najtee krivino delo
(ubistvo), i globu koja se plaala kao otkup za izvreno krivino delo.

284

godine dubrovaki vlastelin Marko Lukarevi ubio jednog podanika srpskog kraqa, tadawi dubrovaki knez Mleanin Beleto Falijeri (Bellectus
Fallerius, knez od 1305-1307), odbio je da primeni normu obiajnog prava, ve
je nameravao da izrekne smrtnu kaznu, pozivajui se na statute Jovana Teupola, jednog od predhodnih knezova, na koje se on bio zakleo (et dictus d. comes noluit sententiare dictam consuetudinem, sed voluit procedere secundum statuta
d. Iohannis Teupoli, ad que servanda dicebat se per sacramentum esse strictum), a
koji ne poznaje vradu.10 Dubrovaka vlastela je, meutim, insistirala da
se i u ovom sluaju primeni stari obiaj vrade, to je izazvalo neslogu
izmeu kneza i vlastele. Spor je iznet pred mletakog duda i komunu (budui da je Dubrovnik u to vreme bio pod suverenitetom Mletake republike), koji su potvrdili stav dubrovakog kneza. No, Dubrovanima je
izgleda bilo veoma stalo da se odre stari pravni obiaji i dobri odnosi
sa srpskim kraqem, pa su za vlade kneza Andrije Daura (1307-1309), Falijerijevog naslednika, poslali sveane poklisare dudu i komuni, s molbom
da se zadri stari obiaj vrade (quod de cetero dicta antiqua consuetudo vrasde servaretur). Nakon kraeg kolebawa i konsultovawa Mleani su odgovorili Dubrovanima da mole srpskog kraqa Uroa (Milutina) da on zavede
onakav nain suewa kakav je ugodan Bogu, qudima i itavom svetu, naime
da kazni ubicu smrtnom kaznom, pa da su i oni voqni isto tako postupiti
ako Dubrovanin ubije Srbina. Meutim, ako kraq Milutin ne pristane na
prihvatawe principa taliona (punire mortem pro morte) onda neka se u odnosima Dubrovana i Srba i daqe primewuje starodrevni obiaj vrade.
Dobivi ovakva uputstva od Mletaka, dubrovaka komuna je uputila sveano poslanstvo kraqu Milutinu, koje mu je iznelo pomenuti predlog.
Sasluavi poklisare srpski kraq je odgovorio da ni na koji nain ne bi
pristao na ovo i da nee da se proliva krv wegovih, ve da hoe i sam da
potuje i da se pridrava starog obiaja vrade, svojih predhodnika i
svog, i da nita drugo nee da ini, jer je to ak potvrdio zakletvom
(quibus auditus dictus dominus rex respondit quod in hoc nullo modo assentiret et
quod nolebat spargere sanguinem suorum, sed volebat servare et tenere antiquam
consuetudinem vrasde predecessorum suorum et suam, et quod aliud non faceret
aliquo modo, quia hoc eciam firmaverat per sacramentum). Dubrovani, naravno,
mogu da postupaju sa svojim qudima kako oni hoe, ali e on [Milutin]
primewivati prema svojim podanicima samo pravni obiaj vrade.11 Kraq

10

11

Radi se o nekoj vrsti krivinog zakonika, donetog za vlade kneza Jovana Teupola
(juli 1237 juni 1238), koji nije sauvan, ali na koji se odnose pojedina mesta u
Dubrovakom statutu. Cf. Lib. VI, cap. I: Quicunque fecerit homicidium, nisi se defedendo,
quod plene possit probari... moriatur.
Liber statutorum civitatis Ragusii, compositus anno 1272, ed. V. Bogii et C. Jireek,
Monumenta historico-iuridica slavorum meridionalium, vol. IX, Zagrabiae 1904, str. 201-202.

285

je svoje stanovite uvara obiaja potvrdio zakletvom i davawem Dubrovanima sveanih privilegija. 12

IV
Svi do sada navedeni primeri iz izvora pokazuju da se vladari, uprkos
tewama za apsolutnom upravom, nisu usuivali da preu granice feudalnih odnosa, odreene obiajnim pravom, mada ne uvek sasvim tano. uvawem obiaja kraq je zapravo odravao ravnoteu izmeu razliitih stalea u dravi, koja se nije smela naruiti. Zloupotreba obiaja, posebno
onih koji su garantovali povlastice kraqevim feudalnim vazalima, izazivala je redovno revolte iji su ciqevi bili, po pravilu, da se kraq
pridrava feudalnog obiajnog prava. ak i u Engleskoj, gde je mo krune u
odnosu na ostale evropske feudalne monarhije bila najvea, kraqevi vazali (baroni) poseu za orujem u sluajevima kada kraq ne potuje wihove
privilegije, jer se one zasnivaju na obiajnom pravu, a obiajno pravo je u
to vreme najvaniji pravni izvor. I poznati spor izmeu engleskog kraqa
Jovana bez Zemqe (John Lackland, 1199-1216) i wegovih barona, okonan 1215.
godine donoewem uvene Velike poveqe sloboda (Magna Carta Libertatum),
nastao je zbog kraqevog nepridravawa feudalnog obiajnog prava. U
oima svojih savremenika Magna Carta je znaila trijumf obiajnog prava,
i nikako nije imala znaewe dokumenta konstitucionalnog karaktera, kakvo joj je kasnije pripisano. Ona je odbacila nain kojim je Jovan bez Zemqe upravqao dravom, prekoraivi svoja prava vrhovnog feudalca, i
zahtevala od wega da obustavi svoje delatnosti, suprotne obiajima zemqe.
O emu se zapravo radilo? Jovan je sakupqao prekomerne poreze, zahtevao
feudalne pomoi (aid) na nain koji nije bio uobiajen i konfiskovao
imawa svojih vazala bez sudske presude. Samovoqno je prebacivao sporove
iz nadlenosti baronskih sudova u nadlenost kraqevskog suda, ime su
sve wegovi inovnici ugroavali prava barona i ostalih slobodnih qudi.
Ni spoqna politika Jovana bez Zemqe nije izazvala oduevqewe wegovih

12

Posledica ovog spora bio je zakon koji je donela dubrovaka optina i koji kae
da ako neki Dubrovanin ubije koga iz Slavonije [Srbije] ili celog kraqevstva,
onda plaa 500 perpera na ime vrade prema reenom starodrevnom obiaju
vrade, i ako reenu vradu ne plati bie prognan iz grada i oblasti Dubrovnika
dok reenu vradu potpuno ne isplati (Statut, lib. VIII, cap 58). Da je vrada bila
jako ukorewena u naem narodu svedoi i zakon koji je Dubrovaka republika
donela 9. XI 1423, prihvatajui primenu ovog starog obiaja i za svoje podanike extra
urbem (izuzev Stona i Peqeca). Videti Liber viridis, cap. 182, Ordo vrasde, izdawe B.
Nedeqkovi, Beograd 1984, str. 136.

286

vazala. Svaa oko nasledstva sa bratancem Arturom13 uvukla ga je u dugotrajni rat sa Francuskom, u kome je izgubio gotovo sve oblasti kojima je
vladao wegov otac (Henrih II), ukquujui i vojvodstvo Normandiju. Gubitak Normandije znaio je za mnoge feudalce gubitak velikih naslednih
poseda, ime se Jovan u wihovim oima ogreio o svoju prvu dunost da
uva imovinu svojih vazala. Istovremeno, gubitak poseda izvan Engleske
izazvao je kod barona strahovawe da mogu da izgube svoje posede i u Engleskoj. Da stvar po kraqa bude jo gora, on se u tom trenutku, kada je ve
uveliko bio izgubio podrku svojih barona, upleo u sukob sa papom oko
popuwavawa uprawene stolice kenterberijskog nadbiskupa. Papski tron
zauzimao je tada odlini politiar Inoentije III, koji je, ignoriui
kraqevo naimenovawe, na mesto kenterberijskog nadbiskupa, rukopoloio
Stefana Langtona (Stephen Langton), a da bi svoju odluku osnaio stavio je
Englesku sub interdictum. Jovana je ekskomunicirao iz crkve i uspeo da
nagovori kraqeve Francuske i kotske da mu objave rat. Engleski kraq je
organizovao protivsavez kome su pristupili Flandrija i Rimsko-nemaki
car, ali su wihove trupe pobeene kod Buvina (Bouvines) 1214. godine.
Engleski baroni su pri tom, odbili da se bore. Tako je kraq ostao potpuno
usamqen. Pokuaji da se stvar spase pokoravawem u posledwem trenutku
Inoentiju III, kao i sazivawem feudalne vojske (fyrd) nisu uspeli. Iako
nerado, kraq se 15. juna 1215. godine kod Ranimeda (Runnymede) pokorio i
prihvatio zahteve barona izloene u Velikoj poveqi sloboda (Magna Carta
Libertatum).14
Pokret engleskih barona ne moe se smatrati izdajom (treason)15 ili
pobunom, jer je vazalima feudalno obiajno pravo davalo pravo na diffidatio,
to jest otkazivawe vazalnog odnosa. Upravo to su uinili Jovanovi baroni
kada su 5. maja 1215. preuzeli vazalnu obavezu prema francuskom princu.
Ali, to nije bila ni izdaja ni pobuna, jer je diffidatio bilo legalno sredstvo
obiajnog prava, nametnuto i priznato od strane drave. Diffidatio je otkazivawe vazalnog odnosa kraqu, koji se ne pridrava obiaja, u osnovi
13

14

15

Artur (Arthur) je sin ofroa (Geoffrey), Jovanovog brata. ofroa je bio etvrti
sin Henriha II Plantageneta (Henry II Plantagenet), ali je nestao 1186. godine te, kao
ni Henrih Mlai (Henry The Young King, umro 1183), najstariji sin Henriha II,
nikada nije vladao. Posle smrti Henriha II (6. jula 1189), presto je nasledio trei
kraqev sin Riard, kasnije nazvan Lavovo Srce (Richard Coeur de Lion). Nakon
Riardove pogibije 1199. godine, pravo na anujsko nasledstvo polagali su mladi
ofroaov sin Artur i mlai Riardov brat Jovan bez Zemqe. Englesko plemstvo
je prihvatilo Jovana, dok se francuski kraq Filip II Avgust (Philip Augustus)
izjasnio za Artura.
O istorijskim okolnostima u kojima je doneta Magna Carta videti A.L. Morton,
Istorija Engleske, prevod S. Kri, Sarajevo 1955, str. 54-56. Naravno, postoji jo
mnogo drugih Istorija Engleske koje raspravqaju o ovom vanom istorijskom
dogaaju, ali ih ovde ne moemo sve navoditi.
G.B. Adams, The Origin of the English Constitution, London 1912, str. 181, 306, 312.

287

identino otkazivawu svakog individualnog odnosa i ne predstavqa revoluciju, kao negaciju odreenog pravno-politikog poretka. Jer ono to
kralju daje pravo na vlast je po principu patrimonijalne monarhije potovanje prava, tj.
obiajnog prava; naruavanje pravde kralju oduzima legitimaciju zastupnika i inkarnacije pravednosti, on se sam liava tog svojstva i otpor protiv njega nije protupravan in,
nije exlegalitet, nije pobuna nego najpotpunije djelovanje po pravu i njegovim principima.16
Kratko reeno, Jovan bez Zemqe, najbeskrupulozniji vladar iz anujske
dinastije, ne pokazuje nikakvo potovawe prema feudalnom obiajnom pravu, izaziva diffidatio svojih barona, a wihovi zahtevi nalaze konkretizaciju
u Velikoj poveqi sloboda. To se vidi iz cele wene zadrine, posebno iz
lana 39, jednog od najuvenijih i najee citiranih:
Nijedan slobodan ovek nee biti ubijen ili zatvoren, ili lien
svojih prava ili imovine, ili stavqen van zakona ili prognan, ili na bilo
koji nain lien svog poloaja, niti emo mi protiv wega upotrebiti
silu ili uputiti druge da to uine, osim na osnovu zakonite presude wemu
jednakih ili prava zemqe. 17
Naravno, ovde izraze van zakona (utlagetur) i prava zemqe (legem
terre), treba shvatiti iskquivo u znaewu obiajnog prava.
Da je Magna Carta bila trijumf obiajnog prava a ne nekih novih principa, potvruje i reakcija pape Inoentija III, pretendenta na imperium
mundi, na weno izdavawe. Svojom bulom Etsi carissimus od 24. avgusta 1215,
papa je osudio taj sramotni, ilegalni i nepravedni dokument, koji je delo
neprijateqa qudske rase koji su protiv wega [kraqa] podstakli barone
Engleske. Inoentije stoga potpuno odbacuje i osuuje taj akt i pod pretwom ekskomunikacije nareuje da se kraq ne usudi da ga primeni niti da se
baroni drznu da od wega zahtevaju da ga primeni.18 Iz pape je govorilo
Ulpijanovo naelo princeps legibus solutus (koji e postati osnov apsolutizma, suverenosti drave u normativnoj funkciji), a ne dotadawi princip
obiaja kao osnovnog pravnog izvora i vladara pa i pape, koji su wemu
podloni i koji imaju pravo na vlast samo dotle dok ostaju u okvirima
prava obiaja.19

16

17

18

19

. Kurtovi, Magna Carta i njena ustavno-pravna analiza, Zbornik Pravnog Fakulteta u

Zagrebu, god. XXII, broj 3, Zagreb 1972, str. 313.
Nullus liber homo capiatur, vel imprisonetur, aut disseisiatur, aut utlagetur, aut exuletur, aut
aliquo modo destruatur, nec super eum ibimus, nec super eum mittemus, nisi per legale iudicium
parium suorum vel per legem terre. Ed. J. Holt, London 1976, str. 326.
Citati iz poveqe Inoentija III navedeni su, u neznatno izmewenom prevodu, prema
raspravi . Kurtovia, Magna Carta, str. 308.
. Kurtovi, Magna Carta, str. 308-309.

288

V
Ipak i uprkos shvatawu da stvarawe prava spada u sferu narodnih obiaja, dravna vlast (vladar) u feudalnim monarhijama preuzima postepeno
zakonodavnu funkciju. Ona je u ranom feudalizmu neznatna, ali e se vremenom sve vie iriti i dobijati na znaaju. Meutim, svi ti propisi,
nastali zakonodavnom delatnou drave (vladara) ne nazivaju se zakonima (leges). Izraz lex (mnoina = leges), slui u to vreme da bi se oznaili popisani obiaji varvarskih plemena (leges barbarorum), dok se za zakonodavna akta vladara koriste drugi termini. U Franakoj kraqevini, na
primer, za vlade Merovinga, zakonodavna akta vladara nazivaju se auctoritas,
edicta, praeceptiones, constitutiones, decreta, dok se u Karolinkom periodu
(kada inae jaa zakonodavna funkcija vladara) ustaquje naziv kapitulari
(capitularia). Ali, lex u hijerarhiji pravnih izvora, stoji iznad capitularia.
On je jai i trajniji pravni izvor i kapitular ne moe biti u suprotnosti
sa narodnim (plemenskim obiajima, makar se radilo i o pravima (obiajima) pokorenih naroda. Ipak, treba praviti razliku izmeu oblasti koje
reguliu leges (zakoni, odnosno obiaji) i onih koje reguliu capitularia. Prvi su vezani za odnose iz preddravnog perioda, dok su drugi nastali
kao potreba dravne organizacije. No, poto ta dva podruja nije mogue
potpuno i mehaniki odvojiti, kapitulare, prema wihovom odnosu sa obiajima (leges), delimo u dve grupe: 1) kapitulari dodani zakonima (capitularia legibus addenda) i 2) samostalni kapitulari (capitularia per se scribenda),
koji nemaju sadrajne veze sa narodnim obiajima (zakonima). Poto narod
poznaje svoje pravo i sudi po wemu, onda je i redakcija takvog prava
(obiaja) u nadlenosti naroda. To znai da vladar ne moe donositi sam
capitularia legibus addenda, ve samo uz prisustvo naroda, na plemenskoj
skuptini koja svojim prihvatawem potvruje da je kapitular u skladu sa
plemenskim pravom i ulazi u wihovu praksu.20 To se jasno vidi iz jedne
odredbe kapitulara iz 803. godine (dakle, za vlade Karla Velikog),
nazvanog Capitulare missorum:
Neka narod bude upitan o lanovima koji su naknadno dodati zakonu; i
poto se svi sloe, neka stave na te lanove svoje potpise i znakove
rukom.21
O praksi redigovawa narodnih obiaja u prisustvu vladara, velikaa i
naroda, izvetava nas i anonimni letopisac iz vremena Karla Velikog.
Pod godinom 802. on belei da je za vreme trajawa jednog sabora u Ahenu,
koji je raspravqao crkvena pitawa,
20
21

Cf. . Kurtovi, Opa historija I, str. 148-149.

Capitulare missorum, cap. 19, ed. A. Boretius, Capitularia regni Francorum, M.G.H, Hanover
1883, t. I, str. 116, No. 40: Ut populos interrogetur de capitulis quae in lege noviter addita sunt;
et postquim omnes consenserint, subscriptiones et manufirmationes suas in ipsis capitulis
faciant.

289

...car lino, dok se drao taj sabor, okupio grofove, i ostali hrianski narod sa zakonodavcima,22 i naredio da se itaju svi zakoni kraqevstva
i da svaki ovek upozna svoj zakon i da se unesu [u zakone] ispravke, svuda
gde je to neophodno; i on je naredio da se zapie dopuweni zakon, a sve to
da bi sudije sudile po pisanom [pravu] i da ne bi primali poklone, i da bi
se svim qudima u wegovoj dravi, siromanim i bogatim, uinila pravda. 23
Nasuprot kapitularima koji se dodaju zakonima, to jest obiajima (capitularia legibus addenda), samostalni kapitulari (capitularia per se scribenda),
nisu u sadrajnoj vezi sa plemenskim pravom, ne vreaju ga, pa wih donosi
vladar sam. Ali, poto ovi kapitulari ureuju dravnu upravu i wih je
kraq donosio na narodnim skuptinama, jer na wima prisustvuju oni koji
e ih primewivati i ija se saglasnost zahteva.24 Poetak kapitulara donetog 877. godine, za vlade Karla elavog, obavetava nas o tom postupku:
Ove lanove ustanovio je gospodar Karlo, slavni car, uz saglasnost
svojih vernih u Kijersiju, godine DCCCLXXVII od ovaploewa Gospodweg,
XXXVII svoje vladavine i druge svoga carovawa, XVIII kalenda jula, X indikta. Od tih lanova, neke je on sam sastavio, a za neke je zahtevao miqewe
svojih vernih.25
Oko 1280. godine, istaknuti francuski pravnik Filip de Bomanoar
(Philippe de Baumanoir), u zbirci Obiaji Bovoazije (Coutumes de Beauvoisis)
pie da kraq moe da ustanovqava nove pravne odredbe u javnom interesu,
ali samo,
...ako nisu protiv Boga i dobrih obiaja (quils ne soient pas fet contre Dieu
ne contre bonnes moeurs).26
I ugarski kraq Matija Korvin (1458-1490) objavquje 1471. godine da:

22
23

24
25

26

Ovde se verovatno misli na qude koji su bili poznavaoci zakona (obiaja).

Annales Laureshamenses, cap. XXXV, ed. G.H. Pertz, Scriptores, M.G.H, Hanover 1826, str.
38-39: Sed et ipse imperator, interim quod ipsum synodum factum est, congregavit duces,
comites et reliquo christiano populo cum legislatoribus, et fecit omnes leges in regno suo legi, et
tradi unicuique homini legem suam, et emendare ubicumque necesse fuit, et emendatum legem
scribere, et ut iudices per scriptum iudicassent, et munera non accepissent; sed omnes homines,
pauperes et divites, in regno suo iustitiam habuissent...
Cf. . Kurtovi, Opa historija I, str. 149.
Capitulaire de Quiercy, cap. 1, ed. A. Boretius et V. Krause, Capitularia regni Francorum,
M.G.H, Hanover 1897, str. 355, No. 281: Haec capitula constituta sunt a domno Karolo glorioso
imperatore cum consensu fidelium suorum apud Carisiacum anno incarnationis dominice
DCCCLXXVII, regni vero ipsius XXXVII imperii autem II, XVII Kalendas Julias, indictione X; de
quibus quaesdam ipse definivit, et de quibusdam a suis fidelibus responderi iussit.
Ph. de Baumanoir, Coutumes de Beauvoisis, ed. Salmon, Paris 1899-1900, t. II, str. 264.

290

...neka nema snage takvo nae pismo, ako bi bilo izdano protiv zakona i
starih obiaja naeg kraqevstva (nec etiam tales literae nostrae, si quae contra
leges et antiquam consuetudinem Regni nostri emanatae essent vires habeant).27
I u istoriji junoslovenskih naroda postoji jedan podatak (legendaran
ili istorijski, teko je rei), o zbirci zakona (obiaja), koju vladar donosi uz prisustvo naroda. Radi se o obavetewu iz glave IX Letopisa popa
Dukqanina, gde se kae da je
...kraq [Svetopelek]28 naredio da se na istom Duvawskom poqu sakupi
sav narod wegove zemqe i kraqevstva (...tunc rex iussit congregare in eadem
planitie Dalmae omnes populos terrae et regni sui).
Skuptina je u prisustvu papskih legata i poslanika vizantijskog cara
uglavnom raspravqala o dravnim granicama, a izmeu ostalog kraq Svetopelek je ustanovio mnoge zakone i dobre obiaje, koje ako bi neko htio
upoznati, neka ita slovensku kwigu koja se zove Metodius i tu e otkriti
kakve je dobre stvari ustanovio veoma dobri kraq (multas leges et bonos mores instituit, quos qui velit agnoscere, librum Sclavorum qui dicitur Methodius legat,
ibi reperiet qualia bona instituit rex benignissimus).29
Kako Slovenska kwiga Metodius nije sauvana, wen pomen izazvao je
razliita tumaewa.30 Isto tako, ni skuptina na Duvawskom poqu ne
moe se vezati ni za jednu junoslovensku ranofeudalnu dravu konkretno, niti se weno odravawe moe potvrditi ili pak blie datirati. Uprkos svim tekoama koje se javqaju pri tumaewu navedenih podataka (kao
i celokupnog Dukqaninovog dela), mogue je da se kod naeg autora sauvala uspomena na odravawe narodnih skuptina, na kojima su se zapisivali pravni obiaji. To to su kod Dukqanina predstave o dravi, vladaru
i vremenu magloviti, ne mewa bitno stvar, jer je mogue da je takvih skuptina bilo i u drugoj polovini XII veka, kada je Letopis verovatno nastao.

27

28

29

30

Corpus iuris Hungarici XII,3, Budae 1779. U daqem tekstu ovog dekreta kraq veli da se
sudijama naeg kraqevstva nee upisivati u krivicu, ako se prilikom suewa ne
budu obazirali na takvo pismo (praeterae non imputetur Iudicibus Regni Nostri, si tales
literae non observabuntur in iudicis). Ibid. XII, 4.
Kraq Svetopelek, koga starohrvatska redakcija teksta naziva Budimir, je
nepoznat u istoriji junoslovenskih naroda. Slaem se sa miqewem V. Moina,
koji smatra verovatnim da je navedeno ime dolo u tekst pod utjecajem Panonske legende i
da se pod njim poe skrivati uspomena na neku drugu od uvenih historijskih linosti onog doba
(V. Moin, Ljetopis popa Dukljanina, Zagreb 1950, str. 48, n. 45). To bi pre svih mogao biti
moravski knez Svatopluk (870-894), savremenik Konstantina (irila) i Metodija.
Savremeni srpski tekst naveden je prema prevodu S. Mijukovia, Qetopis popa
Dukqanina, Stara srpska kwievnost 1, Beograd 1988, str. 112, 114-115. Latinski
tekst naveden je prema izdawima F. iia, Letopis popa Dukqanina, Srpska
Akademija Nauka, posebna izdawa, kwiga LXVII, Beograd Zagreb 1928, str. 304 i 308
i V. Moina, nav. delo, str. 52 i 56.
Na wih se posebno osvrnuo F. ii u svom izdawu Letopisa (str. 126-136).
Videti i Moin, nav. delo, str. 56, n. 70, i Mijukovi, nav. delo, str. 156-160, n. 48.

291

Naravno, u nedostatku vrih oslonaca u izvorima, ovo su samo pretpostavke.

VI
Iako zakonodavna uloga monarha u sredwem veku jaa sa razvojem apsolutizma (posebno od XVI veka), pravotvorna akta vladara se ne nazivaju
zakonima (leges). U pravnoj terminologiji toga vremena izraz zakon (lex),
koristio se samo za oznaavawe normi rimskoga prava (leges civiles). Sredwovekovni pravnici su smatrali zakonodavstvo za iskquivi atribut carstva. Samo je car mogao da donosi pravna akta, koja e se nazivati zakonima,
a za one norme kojima je nacionalna drava stvarala pravo (a kojih je
vremenom bilo sve vie), koristili su se drugi izrazi. U Francuskoj monarhiji, na primer, sve do 1789. godine zakonodavna akta francuskih kraqeva nazivaju se ordonanse (ordonnances). Izraz zakoni (leges, lois), primewivao se samo na odredbe rimskog prava kao i na onaj skup precedenata,
javnih obiaja i dravne tradicije, koji je saiwavao osnovne zakone kraqevstva (leges fundamentales regni, lois fondamentales du Royaume).31 Ali, francuski kraqevi tee da nacionalnom zakonodavstvu podignu autoritet i
izjednae ga u svim elementima sa rimskim pravom. Takva tewa imala je
svoju politiku sadrinu. Jer u procesu dodeqivawa nacionalnoj vlasti
potpunog suvereniteta, na prvo mesto dolazi pravo nacionalne drave na
originerno i samostalno zakonodavstvo.32 Time su francuski vladari
odbacili suprematiju svetske i svetene rimske carevine, iza koje je stojao papski autoritet. Taj sloeni pravno-politiki zadatak poveren je legistima uenim pravnicima, koji daju teorijsko obrazloewe kraqevog
imperium-a. U reavawu ovog pitawa legisti su se susreli sa jednim problemom, nekom vrstom zaaranog kruga. Oni su bili svesni sredwovekovnog
shvatawa prema kome zakonodavna vlast spada u neprikosnovenu nadlenost cara, ali isto tako nesporno je bilo da francuski kraqevi stvaraju
pravo, iji je autoritet trebalo podii. Ovu enigmu genijalno je reio
an Buteje (Jean Bouteillier), istaknuti pravnik iz druge polovine XIV veka,
dobro poznatom izrekom:
Znajte da francuski kraq, koji je car u svom kraqevstvu, moe donositi
ordonanse, koje imaju snagu i vrede kao zakon. 33

31

32
33

T. Taranovski, Enciklopedija prava, Beograd 1923, str. 439-440, i Pravo drave na

zakonodavstvo, iiev zbornik, Zagreb 1929, str. 376.
T. Taranovski, Pravo drave, str. 373.
Jean Bouteillier, Somme Rurale II,1, ed. par Charondas le Caron, Paris 1603, str. 646: Si sachez
que le roi de France, qui est empereur en son royaume, peut faire ordonnances qui tiennent et
vaillent loy.

292

Vremenom su ordonanse postale pravi zakoni, u vreme Luja XIV (1643-1715)

ak i zakonici,34 ali se sve do kraja starog reima (ancien rgime) 1789. godine, izraz zakon (la loi) koristio kao sinonim carskog (rimskog) zakonodavstva.
Sline pojave uoavamo i u slovenskim zemqama, koje su ulazile u uticajnu sferu Istonog rimskog carstva Vizantije. U Rusiji se, na primer,
zakonodavna akta vladara (knezova, kasnije careva) nazivaju zakonima tek
od XVIII veka. Pravne norme koje su izdavali ruski knezovi iz takozvane
zemaqske epohe, nazivale su se ustavi, a pravna pravila moskovskih vladara ukazi. Termin zakon koristio se samo za pravne akte vizantijskih careva, koje ruski pravni spomenici nazivaju gradski zakon blagostivh car grskih. Rei gradski zakoni (gradski zakon) pretstavqaju
prevod grkih termina
odnosno latinskih leges civiles.35
Izraz zakon sreemo kod Slovena prvi puta u naslovu jedne kompilacije
vizantijskog prava, koriene u sredwovekovnoj Bugarskoj, oko ijeg vremena i mesta nastanka ne postoji saglasnost meu istoriarima.36 Re je o
tekstu poznatom pod naslovom Zakon Sudn Qudm (Zakon sudnij qudem), kome je kao osnovni izvor posluila Ekloga, vizantijska pravna
zbirka iz 726. ili 741. godine.37 Nesumwivo da Zakon sudnij qudem sebe naziva zakonom, jer sadri odredbe vizantijskog prava (Ekloge), a to znai
prave, carske zakone. Inae, ni bugarski vladari nisu smatrali sebe ovlaenima za donoewe zakonodavnih akata. 38
Da je shvatawe o zakonodavstvu, kao iskquivom atributu carstva, bilo
vrsto ukoreweno u svesti qudi, pokazuje i jedan odlomak iz poveqe despota Ugqee o izmirewu sa carigradskom patrijarijom, od marta meseca
1386:39

34

35
36

37

38
39

Od 1667. do 1697. godine izdat je itav niz ordonansi, koje tretiraju po jednu pravnu
oblast i predstavqaju prave zakonike. To su Ordonansa o graanskom postupku, od
1667. godine; Ordonansa o krivinom postupku, od 1670; Ordonansa o trgovini, od
1673, nazvana Savarijev kodeks (Code Savary), prema svom glavnom ureivau i
Ordonansa o pomorstvu, od 1681, koja se smatra remek delom wenog autora, slavnog
dravnika i ekonomiste an-Batist Kolbera (Jean-Baptiste Colber, 1619-1683). Cf. S.
arki, Opta istorija, str. 158.
T. Taranovski, Enciklopedija prava, str. 439-440.
Pregled literature (mada ne potpun) o razliitim teorijama o nastanku Zakona
sudnij qudem, daje u nas N. Sotirovski, Zakon sudnij ljudem, Zbornik Pravnog fakulteta
Sveuilita u Rijeci, 3 (1982), str. 123-131. Najpotpunije raspravqaju ovo pitawe H.W.
Dewey A.M. Kleimola, Zakon sudnyj ljudem (Court Law for the People), Michigan Slavic
Materials 14, Ann Arbor 1977.
Ecloga, das gesetzbuch Leons III und Konstantinos V, herausgegeben von L. Burgmann,
Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte, band 10, Frankfurt am Main 1983, str. 10-12.
Cf. T. Taranovski, Pravo drave na zakonodavstvo, str. 376.
Tekst poveqe, napisan na grkom, objavili su zajedno sa prevodom A. Solovjev i V.
Moin, Grke poveqe srpskih vladara, Beograd 1936, str. 258-267. Noviji prevod,
iskorien u ovom radu, daje M. Petrovi, Studeniki tipik i samostalnost
srpske crkve, Beograd 1986, str. 163-165.

293

...Poto dakle, pokojni Stefan Uro40 proglasivi sebe samodrcem

Srbije i Roanije, [i] uznevi se u srcu visinom dostojanstva i veliinom
vlasti ne samo da je gledao lakomim oima tue gradove koji wemu ne podleu, i nepravedno potezao maeve protiv onih koji nisu nita skrivili, i
bedniki liavao romejske slobode i drave one koji su u woj roeni i odgojeni i odrasli, nego je i do boanskih stvari protezao nepravdu i usudio se
prekoraivati i kriti i cepkati na nejednakost stare crkvene ustanove, pa
jo i mee Otaca, upravo kao kakav drugi sudija i zakonodavac s neba
drsko usuujui se na to. I postavivi svoju voqu glavnim zakonom
ne samo za qudske nego i za boanske stvari, prvo je nekanonski stvorio
samorukopoloenog patrijarha, pa mu je pridodao, drsko otevi, ne mali
broj mitropolija saborne hristove crkve, i zbog toga se dogodilo da
nastane nimalo beznaajan raskol crkve i da udovi budu jadno otrgnuti od
tela Hristovog i glave, i lieni ivotne sile koja se izliva iz glave i
umrtvqeni.41
Osuda despota Jovana Ugqee odnosi se prvenstveno na samovoqno i nekanonsko proglaewe srpske patrijarije, a kao kriterijumi osude istiu
se pravila svetih Otaca i crkvene odredbe, koje je Duan zanemario. Ali,
osuda sadri i svoju svetovnu komponentu, jer prebacuje srpskom vladaru
to se proglasio samodrcem i to je postavio svoju voqu glavnim zakonom ne samo za qudske, nego i za boanske stvari... Duanova uzurpacija
sastojala se, dakle, i u izdavawu zakona, a to je sa sredwovekovnog stanovita bio iskquivi atribut carske vlasti. Duan je svestan toga jer u poveqi od najverovatnije 1346. godine, kojom najavquje svoju zakonodavnu delatnost, postavqa sebi za zadatak da se donesu zakoni kakve prilii imati
(zakoni postaviti iako podobat imti).42 Sasvim sigurno da se to odnosi na carske, to jest grko-rimske (vizantijske) zakone.

40

41
42

U tekstu stoji
to Solovjev i Moin
prevode reima poto je dakle, onaj Stefan Uro (str. 263). M. Petrovi
ispravqa prevod, navodei da u XIV veku re
znai i pokojnik (str. 164, n. 7).
Inae, u tekstu poveqe je pogreno napisano ime vladara Stefan Uro umesto
Stefan Duan. Tu greku su nainili Vizantinci, a ne despot Jovan Ugqea, jer
je tekst (ili wegov nacrt) najverovatnije nastao u patrijarijskoj kancelariji u
Carigradu.
M. Petrovi, nav. delo, str. 164.
S. Novakovi, Zakonik Stefana Duana, cara srpskog 1349 i 1354, Beograd 1898,
str. 5. Treba ipak napomenuti da je poveqa sauvana samo u Rakovakom prepisu,
nastalom krajem 1700. godine, ali i da je prepisiva, jeromonah Pahomije, imao star
i dobar rukopis kao protograf.

294

Dr SRAN ARKI

DE LA CREATION DES REGLES

JURIDIQUES AU MOYEN AGE
Rsum
Au Moyen Age les monarques ne disposent pas de pouvoir lgislatif. La cration des
rgles dites lois (leges), obligatoires pour le territoire de lEtat en entier, tait attribue au
peuple. Les lois que le peuple avait cres dans ses assembles, ntait que les coutumes
crites. Dans les sicles postrieurs le prince (lEtat) allait reprendre lautorit lgislative,
mais au dbut son rle ntait que de garder et de protger les coutumes.
En tudiant ce problme lauteur tche de montrer, avec beaucoup dexemples dans les
sources, le rle lgislatif du roi au Moyen Age. Les principaux points que les sources
suggrent sont les suivants:
1) Quelles sont, selon les ides mdivales, les fonctions du roi dans les monarchies
fodales;
2) Comment les juristes mdievaux dsignent les coutumes;
3) Le roi doit protger le droit coutumier;
4) Le roi entre en conflit avec ses sujets, sil transgresse les limites des relations
fodales dsignes par les coutumes;
5) Le droit coutumier est plus fort comme source de droit que les ordonnances royales;
6) Dans les sicles postrieurs on a reconnue aux monarques le droit lgislatif, mais ces
dispositions ne peuvent tre contraires aux coutumes;
7) Pour les actes lgislatifs des monarques europens on nutilise pas le terme les lois
(leges). Ce terme est rserv uniquement aux dispositions du droit romain, car on
considrait que lempereur tait le suel qui avait le droit de crer les actes juridiques, dits
lois.

295