Novi materijali

Elastomeri

3. Elastomeri
Rezime:
Iako su elastomeri bili poznati junoamerikim narodima, a dolaskom
Kolumba i ostatku svijeta, za njihovu iru primjenu e trebati ekati tek 19
stoljee i izume koji e je uiniti lake obradivim. Sam proces dobijanja gume
nije nimalo jednostavan bilo da se radi o prirodnoj ili sintetikoj gumi. Do
dobivanja krajnjeg proizvoda prethode faze kao to su pravljenje kae,
mijeanje, oblikovanje, oporavak, a kod sintetikih guma tomu prethodi
sintetizovanje vjetake gume. Takoer radi poboljanja osobina dodaju se
razni aditivi koji e biti opirnije obraeni
Kljune rijei: Elastomer, kauuk, lateks, emulziona polimerizacija,

3.1. Uvod
Elastomeri je zajedniki naziv za skupinu polimera za koje je karakteristino
da su dovoljno fleksibilni i elastini pri temperaturama na kojima se
upotrebljavaju. U toj je skupini prirodni kauuk i niz sintetikih guma, koji se
upotrebljavaju za izradu masovnih proizvoda. Iako je primjena gume veoma
rairena i veina ljudi upoznata sa njenom primjenom sam proces proizvodnje
im je i dalje veoma stran. Radi boljeg shvatanja nastajanja gume u ovom radu
je opisna proizvodnja prirodne kao i sintetike gume, aditivi koji se koriste u
tom procesu kao i naini obrade.

3.2. Proizvodnja lateksa

ovjeku prvi poznati elastomer je kauukovac. Dobiva se ekstrakcijom
mlijene supstance (lateksa) iz drveta kauuka. Drvo kauuka se zaree
omoguavajui isticanje prirodnih sokova iz drveta u za to namjenjenu
posudu. Radi sakupljanja veih koliina drvo kauuka se sadi u vidu plantaa,
a koliina godinje skupljenog lateksa iznosi u prosjeku 2500 kilograma po
hektaru. Tako dobiveni lateks se dalje prerauje u bale radi lakeg
transportovanja. Oko 10% od ukupne proizvodnje prirodne gume se
transportuje u obliku lateksa sa koncentrovanim sadrajem gume od 60% i
koristi se za pravljenje hirurkih rukavica, igraaka, itd.

Slika 1. Prikaz elastomera pakovanih u bale [3]

12

Novi materijali

Elastomeri

3.3. Razvoj proizvodnje prirodne gume

Prilikom isparavanja lateksa nastaju filmovi koji se dalje mogu osuiti i
presovati u korisne artikle primjera obue, flaa, ili lopti. Junoameriki
indijanci su takve predmete pravili davno prije dolaska Kolumba i otkria
novog svijeta. Ali i poslije otkria novog svijeta e biti potrebno da proe dosta
vremena prije ozbiljnije upotrebe ove supstance. Tek e u 19 stoljeu naunici
Mekinto i Henkok napraviti ozbiljniji pomak u proizvodnji gume. Oni su
pokuali da rastvore gumu u tarpetinu, ali su njihovi rukom pleteni proizvodi
imali lou povrinsku strukturu i lo miris. Nakon toga su se okrenuli
proizvodnji elastinih niti pomou drobilice, koja je radila na principu trenja
koje je topilo djelie gume i vezalo ih u koherentnu masu. Henkok i Mekinto
su razvili dakle princip obrade sirovog materijala, ali jo uvijek nisu bili nali
rjeenje za problem stvrdnjavanja gume na niim temperaturama i
omekavanja na viim. To e uspjeti Goodyearu 1839 godine kada je izumio
proces vulkanizacije. Ovo je znailo da bi guma mogla sada nai iru
komercijalnu primjenu u vidu pneumatika, igraaka, i drugih proizvoda.

3.4. Proizvodnja sintetikih guma

Sintetiki elastomeri se na industrijskom nivou proizvode ili putem rastvora ili
putem emulzione polimerizacije. Polimeri nastali putem rastvora uglavnom
imaju linearne molekule i uu distribuciju teine. Takoer ovim procesom
imamo veu kontrolu nad poloajima monomera unutar polimera. Kod
emulzione polimerizacije monomer se emulzira u vodi sa odgovarajuim
sapunom, a sam proces se ubrzava dodavanjem katalizatora. Zavisno od
temperature emulzione polimerizacije molekule novonastalih polimera e biti
linearne (5C) ili razgranate (50C).

3.5. Aditivi
Veliki broj sastojaka se dodaje i prirodnoj i sintetikoj gumi radi dobijanja
eljenih osobina. Po usvojenom pravilu, formule mjeavina poinju sa
odreenim elastomerom izraenim u procentima, na primjer prirodna guma
(NR), butadienska guma (BR), ili stirenbutandienska guma (SBR). No kada
elastomer sadri i ulje dozvoljena su odreena odstupanja, na primjer SBR
1702, 137,5% zato to SBR 1702 sadri 37,5% ulja i ostatak od 100% SBR
elastomera.
Moda jedan od najvanijih aditiva je tzv. aditiv za suenje koji uzrokuje
vezujue reakcije unutar mjeavine gume i aditiva. U cilju minimiziranja
opasnosti do preranog vezivanja ovi aditivi se dodaju na kraju mijeanja. Ovi
aditivi se uglavnom sastoje od sumpora i katalizatora (radi ubrzanja procesa),
a ako je odnos sumpora i katalizatora manji od 1 onda se taj sistem zove
efikasni vulkanizacijski sistem (EV). Produkti nastali koritenjem EVa imaju
veu elastinost i manju vrstou.Dva veoma vana aditiva u procesu
vulkanizacije su cink oksid i stearinska kiselina koji djeluju kao aktivatori.

13

Novi materijali

Elastomeri

Jo jedna vrsta aditiva koritena prilikom vulkanizacije su tzv. donatori

sumpora koji rade na bazi tetrametilnih disulfata koji prave monosulfidne veze
meu polimernim molekulama. Iako su produkti nastali ovim putem otporniji
na toplotu i oksidaciju njihova vrstoa je mnogo manja od onih elastomera
nastalih putem EVa.
Gotovo svaki poznati materijal je bio dodavan u gumenu mjeavinu u cilju
ovravanja iste ili smanjivanja trokova proizvodnje. Ovdje emo pomenuti
dva posebna punila zbog odlinih osobina koje daju gumi (u vidu poboljanja
vrstoe). Najvanije punilo koriteno za poboljavanje gume je crni karbon
(koks), koji nastaje nepotpunim sagorijevanjem ulja ili gasova. Crni karbon se
sastoji od malih sferinih estica prenika od 10 do 100 nanometara. Jezgro
te estice se sastoji od koncentrinih slojeva karbona dok povrina te estice
sadri kisik i vodik. Drugo punilo za ovravanje je silicijumdioksid SiO2, koje
se dobiva ili oksidacijom silicij tetrahlorida ili ekstrakcijom kiseline iz rastvora
natrijuma i silicija. Oba navedena punila kada se dodaju u smjeu u
koncentraciji od oko 30% poveavaju modul elastinosti dobivene gume i do
tri puta. U sluaju poveanja procenta punila poveava se i modul elastinosti,
ali zato opada vrstoa materijala. Mane ovih punila je to smanjuju
odskonost i visoku tvrdou nakon razvlaenja datog materijala.
Da bi punilo imalo ulogu ojaivaa mora da ima veoma male estice prenika
u rasponu od 10 do 50 nanometara i da elastomer dobro raeguje sa datim
punilom. Ukoliko jedan od ovih uslova nije ispunjen uloga punila e u velikoj
mjeri biti umanjena. Jo uvijek nije u potpunosti objanjeno kako sitne estice
punila doprinose poveanju vrstoe i tvrdoe elastomera. Smatra se da
punila smanjuju velike napone izmeu dugih lanaca elastomera odlaui
nastajanje katastrofalnih pukotina pri optereenju.
Odreeni aditivi poboljavaju otprnost gume na sunevu svetlost, toplotu,
oksidaciju i na ozon. Kao antioksidansi se koriste amini, koji dodani u smjeu
u malim koliinama (12%) prekidaju reakcije oksidacije slobodnih radikala
koje dovode do pucanja molekula (uzrokuje omekavanje) ili sprjeavaju vee
povezivanja molekula (skruivanja) prilikom starenja gume. Drugi
antioksidansi su fenoli koji su manje efektivniji od amina. Glavna uloga
antioksidanasa je da sprijee oksidaciju raznih neistoa u gumi kao na
primjer metala: bakra, mangana i eljeza.
Ozon iz atmosfere veoma lako reaguje sa elastomerima to dovodi do
razbijanja povrinskih molekula elastomera. Kao rezultat ovog procesa javljaju
se male ali duboke pukotine,nazvane ozonske pukotine, koje se ispoljavaju
prilikom veeg zatezanja gume (veem od 10%). Pukotine od jednog
milimetra se pojavljuju u nezatienoj gumi nakon samo nekoliko sedmica
izlaganja prosjenoj koncentraciji ozona u prirodi (peti dio od 100 miliona).
Meutim odreeni diamini reaguju sa ozonom spreavajui nastanak tih
pukotina, zato se uvijek nekoliko procenata tih materija nalazi u mjeavinama
gume na bazi nezasienih elastomera. Alternativni nain zatite je da se u
smjeu dodaju mikrokristali parafinskog voska koji bi, zbog nekompaktibilnosti
sa elastomerima, formirali zatitni sloj.
Radi omekavanja u fazi obrade i u fazi primjene elastomerima se dodaju
plastifikatori. Radi dueg zadravanja u elastomerima plastifikatori koji se
dodaju moraju da imaju nizak napon pare i visoku taku kljuanja. Zavisno od
vrste i koliine dodanog plastifikatora mijenjaju se osobine elastomera

14

Novi materijali

Elastomeri

3.6. Procesiranje
Procesiranje gume se sastoji od etire osnovne faze:
1. pravljenje kae elastomer se usitni a lanci molekula razbiju radi
lake obrade
2. mijeanje obavlja se obino poslije prve faze, dodaju se aditivi
3. oblikovanje mase na primjer izvlaenjem ili kalupljenjem
4. oporavak polimerne molekule se poveu i krajni oblik se dobiva
3.6.1. Pravljenje kae
Ova se operacija obavlja ili u zatvorenoj maini za mijeanje ili u mlinu za
gumu. Najboji primjer zatvorene maine je Banbury mikser, koji se sastoji od
tekih metalnih kontrarotirajuih lopatica u komori oblika pjeanog sata,
kapaciteta i do pola tone. Mlinovi za gumu imaju dva velika elina cilindra (do
tri metra dugaka) u horizontalnom poloaju, koji su naspramni jedan drugom
i na maloj udaljenosti jedan od drugog. Oni se sporo rotiraju u suprotnim
pravcima sa malom razlikom u brzini. Guma se usitnjava i omekava u
prostoru izmeu lopatica i zida kod Branbury miksera, odnosno u prostoru
izmeu dva cilindra kod valjkastih mlinova.
3.6.2. Mijeanje
Mijeanje se obavlja u slinim mainama koritenim pri pravljenju kae, nekad
odmah nakon prve faze obrade. U dobivenu kau se dodaju aditivi tipa
reaktivnih materija, punila, ulja i zatitnih supstanci. Dobivena mjeavina se
izvlai u listove,presvlai sapunom radi sprjeavanja ljepljivosti i odlae u
eline palete.
3.6.3. Oblikovanje
Oblikovanje mjeavinje u eljeni oblik se izvodi na nekoliko naina. Izvlaenje
se koristi za proizvodnju produkata kao na primjer tuba, gumenih niti i obloga
za ice. Kod injekcionog kalupljenja gumena smjea se kroz otvor uputa u
kalup odreenog oblika gdje se guma ovrsne pod pritiskom.

Slika 2. Vaenje kamionskih guma iz prese [3]

15

Novi materijali

Elastomeri

3.6.4. Oporavak
Obavlja se u elinom kalupu pod pritiskom koji se zagrijava putem para ili
elektrine energije do temperature na kojoj se obavljaju vezujue reakcije.
Uobiajeni uslov oporavka je nekoliko minuta na temperaturi od 160C. Poto
temperatura kroz gumu prolazi sporo deblji slojevi zahtijevaju da ovj proces
traje i po nekoliko sati, pri tome se odrava stalni pritisak od 1 MPa radi
zadravanja oblika i uklanjanja zaostalog vazduha. Drugi metod oporavka
gume je prolaz mjeavine kroz kupatilo istopljenih metalnih soli, a u ovom
sluaju se proces odvija pri atmosferskom pritisku.

3.7. Zakljuak
Smatrajui da smo vie manje upoznati sa primjenom elastomera u
svakodnevnom ivotu i u tehnici,a da bi pokuaj nabrajanja tih primjena bio
preopiran, koncentrisao sam se na objanjavnje osnova dobijanja
elastomera. Elastomeri se dijele na prirodne i vjetake, a jedina razlika meu
njima je nain dobijanja osnovne gume, jer dalji postupak obrade je isti za
obje kategorije. Najpoznatiji prirodni elastomer je kauuk koji se dobiva iz drva
kauuka, dok se vjetaki elastomeri dobijaju sintetizovanjem raznih
supstanci. Potom se od elastomera pravi kaa u posebnim mainama, a ta
kaa se dalje obrauje u mikseru gdje joj se dodaju razni aditivi. Od aditiva
razlikujemo aditive za suenje, dontore, punila, zatitne aditive i plastifikatore.
Dat je i mali osvrt na istoriju prirodnih elastomera jer od njih je sve to i poelo.
Popis slika

Str.

Slika 1 Prikaz elastomera pakovanih u bale...................................... 12

Slika 2 Vaenje kamionskih guma iz prese....................................... 15

16