GLAUKOPIS spotecano-historyczne 6 A.D. 2006 3419 \## @110.3,, Saud Dillon ty Sag TS BCU O NCU E ALL any On aaa Album Iwowski z lat 30-stych —edaktorraczelny: Wojciech Jerzy Muszyfski Redakeia: dr Piote Gontarceyk cas. red.nacz), Manuel Ferreras‘Tascin, Maciej Jablosiski Projekt gafcny iilustacje: Magdalena J. Chudzicha Korekta: MartaZamorska Romwald Niedzielko dr Ryszard Tyndort Rada Programowe: prot, Kazimierz Braun (Stae University of New York) prof Wieslaw Chreanowski (Warszawa) prof. Marck Jan Chodakiewicr (Institute of World Politics - Washington DC) Andrzej Ceuma (Chicago) prof, Herbert Romerstein (Institute of World Politics - Washington DC) prof. Wojciech Rosckowski Warszawa) prof. Peter Stachura (University of Stieing) dr Zbigniew Stawrowski (Krekéw) dde Ryszard Tyndorf (Kanada) ‘Zaistaw Zakrzewski San Francisco) dr hab Jan Zaryn (Instytut Pamigci Narodowei) © by pismo spolecanoistorycan: Glaukopis aca kpioweninireprodukawania w ki wick re: pitenns batho, prasowe, angrafcansetrosicne| ‘raz innych Pred fegmentw ab jake inne ‘wykoeystaie maria tl 2a ody rea Reiki nie yonosiodpowedznosc atte zamanew pblkowanycharyluach. Adres redakeyiz Wojciech J Muszyisk ul, Tetmaierat 05-080 Irabeln sk pocr 159 ‘email: -wojciech_muszynski@go2.pl itp glukopispl Glaulopis jest niezalezmym pismem wspierany przcr spokane fundacje oraz osoby prywatti Wydacy rwracaa sie do wszystkich osob zainteresowanych badaniem Zycia spolecanego 0 pomoc finansowa, ‘Wplaty prosimy praekazywaéna konto Stowarayszeniana Rzecz Swobsd Obywtelshich: 30 1750 0009 0000 0000 0247 8293 1 dopiskiem: funduse ,Glaukopisu”, www.glaukepis. pl ‘Stowarayszenie na RzeczSwobéd Obyrwatelskich (SSO) owstlow 1998 i skupiagronoludzi posiadajgcych bogatedotwiadcrene w dzalalnoici non-profit oraz ‘wprovadzeniu imprezkulturalnych iszholeniowych. CCalonkowie SSO w praesztoici byt instraktorami sarcerkimi Federici Skautingu Earopeskigo i Zvigzks Harcestwa Rueceypospoite dala w organizajach studenckichtakich ak: Niezalezne Zrzeszenie Student, Forponcjeatademicke samoreqdstudencki, ‘by éyskuryjneikolanaukowe. elem SSO jst balaniezyciaspolecanopoltycenegokrju, chservacja i naa trarsformacj system interac cropeskicatakie krvaltowanie upowszechniane _postawpatrorycznych. Cele Stowarzyszenia jest tukie pomocmlodym laziom w ezwoju nautowym, zawodowyin’spokcznym, Redaksjadrighuj 2 okazana pomoc: ‘Su. PP. prof. Wiestwowi Chrzanowskiemu Fandagji Tadeusea Ungara Marcie Zamorkic Glaukepis: pismo spolecane-historycane ISSN 1730-3419 300 egzempharzy nakladu,Od redakgji. Oddajemy do rak Paristwa nowy, tym razem podwijny, numer naszego kewartalnika. W czasie gdy dookota panuje moda na wyszukiwanie teczek tajnyych wspOlpracownikéw SB, gdy ujawnianych jest coraz wigcej donosicili, a tzu.” antorytety moralne” podnosza zgielk w obronie rzekomo pokrzywdzonych, ‘my zajmujemy sie juz kolejnymi waénymi tematami, kt6re wymagajq poruszenia. Caynimy tak aby nie powighszac medialnego szumu, kidry preesckadza naukowcom w profesjonalnych badaniach. Czynimy tak dlatego, 2 jestesmy naukowymi lodolamaczami. Jako pierwsi w oparciu o dokumenty podnosimy tematy zz0ykle ignorowane przez innych. Mote inaczej: my hadamy tematy. 0 ktérych ,kaidy” ma opinie, nie silgc sig na jej wenfikacje w érédlach. O komunistycene) agenturze pisalismy ju sporo w popraednich numerach, zapewne w prayszlosci opublikujemy praycaynki do tego problemu. Jednak tutaj nasza rola sie skoriczyta. Wyrwotalismy i opracowalismy temat — jako jedyni operujacy poza obiegiem paristwowym, jako jedyni wcigz dziatajqcy spotecenie, bez ucickania sig do funduszy podatnika, a polegajacy na niezaleinych Zrédtach. Sprawwa agentury preeseta ze sfery exoterycznych rozwaiat do sfery dziatar publicenych. Dlatego obecnie cheielibysiny revrbcié Pavistwa uwage na inne, naszym zdaniem, nie mnie waine i ciekawe tematy.W dziale ,Archeologia pamieci” publikujemy dotad zupelnie nieanane zapiski Emile Dillona z rozméw 2 Romanem Dmowskim. Porwalajq one nie tylko zwenyfikowat spojrzenie na role Dmorwskiego w czasie konferencii paryskiej w 1919, ale co wadniejsze zrozumied psychike i mentalnost bwczesnych europejskich politykéw, meddw stanu, dzieki utrwalenin ich nieofigialnych i kuluarowych wypowiedzi, bez politycanego makijaiu i autocenzury. Innym materialem z tego dzialu, ktéry polecamy Paristwa wieadze jest zbibr relagi dzialaczy koowskiej Mlodziezy Wszechpolskiej i korporantéw, bogato zilustrowany oryginalnymi ‘fotografiami. Calos¢ skomponowana w postaci niewielkiego albumu ma praypominaé w pewnym stopnin atmosfere Livowa, polskie} Ailantydy spreed bolszewickiego potopu. Prayczynkiem do tematyki koowskie jest takze artykut oskrytob6jceo 2zamordowanym prace Sowietéw Janusen Witwickim, oraz kilka wierszy 0 naukowcach 2 Lwowskie| Szkoly Matematycene). W dziatach .Opracowania” i ,.Dokumenty” staraliSmy sie zawrzet materialy o réinorodne) tematyce —od dzigiéw Brygady Swigtokrayskigj Narodowych Sil Zbrojnych w Swielle odtajnionych materiatéw z amerykariskich archiwéw, poprzez opisanie zakulisowych roagrrwek na szczytach komunistycang) wladzy w 1956 r, przemian swiadomosciowych amerykariskig elity w drugie) polowie XX w., po tajne doigd dokumenty Kominternu i PRL-wskiego MSW. Polecamy tei Pavistwa wwadze dalszy cigg cickawej polemiki migdzy pp. Komradem Kozlowskim a Januszem Polescakicm, a takée wywiad z prof Janem Daiggielewshim 0 ,rewelacjach” francuskiego historyka Daniela Beauvoisa dotycegeych roli polskiej szlachty na kresach wschodnich. Calos¢ uzupelniajag recenzje swybranych ksigiek, oraz rozmaite ojtaty. “Jak zawsze, zachecamy do lektury materialéw owianych ozywczym powiewem Prawdy. 3GLAUXOPIS MR 5/6-2006 W mmere: Archeologia pamigci nile oceph Dillon Spotkania, oxmowy i korespondencia z Romanem Dmowskim 1917-1922 7 ‘Album lwowski: Korporanci i Wszechpolay. _ Varia lwowskic Snoryn VMlakoen —Lwowska Sckola Matematycema 206 Wojciech J. WMusayiski — Lwowskie cacko: urbanistyczne dzielo Janusza Witwickiego . 214 —__________Opacowania _ _ Krayeatef Kacamarski Romana Dmowskiego spotkaniaz Jézefem Pisudskim Rymard Tyrdorf — Ocaleni, Zydzi po masakrze w Jedwabnem -uzupetr Devid & Todd Moegom ‘The Anabasisof the Holy Cross Brigade Reflected in the Documents of the United States Government, 1945-1950... 242 (Marek Jam Chodakiowics Aid for Autonomy: Destalinization in Poland and the Victory of the Right-Nationalist Deviati Samuel Huntington —_ Martwe Dusze. Wynarodowienie amerykafskicj city. Prete Gontarcayk —_"Nicch aye Hitler, preczz Hitlerem!" Pate Gontarcayk sos Pop Daniel Beauvois wywaiyt dawno otwarte drawi..-rozmowa zprof.Janem Dziggielewskim Wojciech I, Marnyls (opr) Slanomie Poleszak Konrad Koztowsl Dokumenty Wystapienie Georgija Dymitrova 22 czerwea1941 .. Departament! Ministerstwa Spraw Wewngtr2nyeb none General SB Wladyslaw Ciastono opezycjiw PRL... 371 Wywiad _ Dialobnejlary Sp ppor. NSZ/sgt. major U.S. Army Janusz Rozaniski Sp.mec. Andrzej Grabitiski Sp. mec. Boiystaw Kurowsti Polemibi W odponied:i Konradowi Kozlowskiemu.. 408 Wodpowiedzi Panu PoleszakowiRevenzje Jakob Yerodacki Glosa do ksiqzki Daniela Beauvoisa Trijhge whisk. Sclachia, carat i lud na Wolynia, Podolu i Kijewoszceyénie TIONG 438 Patryle Tomaszeneli Krzysztof Popitiski, Borussia, Lusatia, Marcomania...Swiat byes pari poy, Stade Uniersyletu Wroclaskigo 1871-1921 ... oe 449 Wlarek Jan Chodakienics Gregory Carleton, Sezual Revolution in Bolshecit Russia... 435 Rafat Latocha Ronald Modras, Ka‘ katoicki i antemityem w Pols wlatach 1933-1939. se Jarostase Gajewski — Marek Jan Chodakiewicz, Wepétisiene-Zaglads Komunizm EA, (Edwaed Augustyn) — Marck Jan Chodakiewice, Zydzi i Poly 1918-1955. Manuel Ferreras~Tascin Wield Wactlenel Reeczard Tnderf Mave Jan Chodahionia WManuel Forveras-Taseén Janusz Gmitruk, Jerry Mazurek, Hisar konres Polskiego Stronnicteoa Ludewego 19-21 stycenia 1946 1... 497 Michal Wolo Kio wpuscldiennitare -25 la pine, wg pomysha Marines Warosol Ewa Kopyt, Cyilizaia a prot postragania odniemotc ultwrowych w islamie i hindwizmie. .. 506 Wychwycone Z medialnego przeciagu..... _ Yaiogramy autersve Glauleopion .. 526Archeologia pamiectArcheologia paige Emile Joseph Dillon Spotkania, rozmowy i korespondencja z Romanem Dmowskim. Niepublikowane zapiski EJ. Dillona ze zhioréw Stanford University Libraries 1917-1922. O autorze. —____ Ene Joserti Ditton (1854-1933) — brytyjski dziennikarz, filolog-orientalista, thumacz, krytyk literackiii publicysta. Z pochodzenia byt Irlandezykiem, urodzit sig Z w Dublinie w rodzinie Michaela Dillona i Mary Byrne. Poczatkowo ksztalcit si¢na ksigdza w seminarium Holy Cross College pod Dublinem, klasztorze sw. Dawida w Walii, w klasztorze kartuz6w Grande Chartreuse i seminarium Sw. Sulpicjusza we Francji,atakze w college’ Ojcow Paulinéw w Nowym Jorku, Zdecydowawszy, Ze nie 2ostanieksigdzem, podjgt studia humanistyczne w College de France, a nastepnie na uniwersytetach w Innsbrucku, Lipsku, Tybindze, Louvain (filozofia), Petersburgu (orientalistyka). Opublikowal kilka studidw o jezykach i filozofii Wschodu, m.in. Dualizm w Awestie; Avesta, Das Heilige Buch der Zoroastrismus; The Sceptics of the Old Testament: Job, Kobeleth, Agur; Armianskijeetindy. W tej ostatnic} rozprawie zamieécit wlasny przeklad dziela historycznego Elizeusza (Jeghiszego) O Wartanie i woinie ormiariskiej, opisujacego powstanie Ormian przeciw Persom w V wieku. W latach 1883-1887 by! wyldadowcg lingwistyki poréwnawezej, sanskrytu i staroormiafiskiego na uniwersytecie w Charkowie, Zakoriczy} karierg naukowa i potwigcit sig dziennikarstwu. Pracowal krétko jako redaktor daiatu zagranicznego * wezasopismie Odiesskij Wiestnik, po czym osiadt w Petersburgu, gdzie w latach 1887— 1914 roku byt korespondentem pism brytyjskich, wiele podrézujac po Swiecie. Srodowiska dziennikarzy i dyplomatow cenity go za ,zdolnosé dotarcia wszedziec i nauczenia sig wszystkiego, bliskie kontakty z promincntnymi politykami, znajomosé wielu jezyk6w oraz za realizm”'. Dillon twierdzil, Ze ana dwadziescia szese jgzykéw, w tym biegle facing, grecki, francuski, niemiecki, rosyjski, sanskryt i staroormiahski. Pracujgc w Rosji jako korespondent Daily Telegraph relacjonowat tureckie masakry ludnosci armefskiej (1894-1895), Mimo wydanego przez wladze tureckie zskazu wpuszezania dziennikarzy przedostawal sig na tereny objete konfliktem —w przebraniu rosyjskiego oficera, praywodcyDillon 0 Drsoston kundyjsieyo oraz tureckie) kobiety’,Jego sprawozdania preyezynity si do zmiany nastawienia brytyiskiej opinii publicene| wobec konfliktu; éwczesny premier Wielki) Brytanii William E. Gladstone publicznie napigtnowat tureckie zbrodnie, W 1897 x, podezas wojny grecko-tureckiej, Dillon przebral sig 2a popa Zyjgecgo wéréd kreteiskich powstaicow, by méc pisaé relacje z ,rewolucji na Krecie przeciw tureckiomu porzadkowi i, zachgcony przez swojego bliskiego przyjaciela, greckiego patriotg, Eleutheriosa Venizelosa, suzy} jako posrednik migdzy rewolucjonistami a spreymierzona flota, walczgcq z Turkami”. W tym okresie opisywat w korespondencjach wszystkie waaniejeze wydarzenia wiatowe, migdzy innymi woing hiszparisko-amerykariska © Kube i Filipiny, proces rewizyjny kapitana Dreyfusa we Frangji w 1899 x, pierwsza konferencje pokojowg w Hadce oraz stlumienie przez sprzymierzone sily pafistw zachodnich powstania bokserow w Chinach w 1900 r Co miesige wysylat artykuty na temat Rosji oraz spraw migdzynarodowych (m.in. pod pseudonimem E. B, Lanin‘) do Contemporary Review, Fortnightly Review ‘National Review iinnych pism amerykafiskich, zyskujacrenomgeksperta w sprawach rosyiskich. Dillon zostat bliskim przyjacielem i gorgcym zwolennikiem rosyjskiego ministra finanséw, a pézniej (1905-1906) prezesa rady ministrév; Siergieja Witego. Pod koniec woiny rosyjsko-japoniskiej (1905) Witte, ktry mia! reprezentowaé Rosie nakon‘erencji pokojowej wPortsmouth, poprosit Dillona, by zostatjegodoradcq?. Ze ‘wzgledu na sentyment, jakizywita wobec Japonii spolecznoié amerykariska orazsam prezydent USA Teodor Roosvelt, Dillon zaproponowat Wittemu ostrozng kampanig ‘w mediach, majgcq na celu zdabycie przychylnosci amerykaitskiej prasy dla strony rosyjskie), Witte poprowadzit swojg delegacje dokladnie wedlug wskaz6wek Dillona, a jego plan udalo sig zrealizowaé w cate) rozciaghosci. Co wigce}, wedlug hrabiego ‘Tadasu Hayashi, japotiskiego ambasadora na dworze krélowe} Wielkie} Brytanii, Dillon wykorzystal ,promincntnych brytyjskich i amerykafiskich korespondentéw, ktérych spotkat w Portsmouth [...] by przedstawié prawdziwy stan rzeczy bez Zadnych niedoméwier i nie miat po stronie japonskie} godnego przeciwnika, ktory potrafilby dobyé przychylnosé (amerykasiskiej] opinii publiczne)”. Z osobistych noratek i zapiskow Dillona dla Wittego, znajdujacych sig w zbiorach Williama Paula Johnsona wyniika, ic, »Dillon asystowal Wittemu w pisaniu oficjalnych sprawozdas, ktére codziennie przckazywano do Sankt Petersburga, i informowal na bieZaco amerykariskich dziennikarzy 0 wszystkich dzialaniach rosyjskiej delegacji”. W rezultacie gdy Japoniczycy zazadali, jako zwycigzcy, odszkodowania w wysokosci 600 min USD, ,.kampania propagandowa prowadzona przez Dillona rozbudzils wsae Amerykanach watpliwosci co dozasadnosci japofskich Zqdas. Prezydent Roosevelt, pomimo swych projapoiiskich zapatrywan, wystosowat w ostatniej chwili list do barona Kentaro Kaneko, przekonujac go, by pod grozba zalamania sig przychylnosci amerykatiskiej opinii publicenej porzucit swoje Zadania 0 odszkodowania Przy okazji warto nadmienié, iz traktat w Portsmouth podpisano piorem ze zlota stalowka, ktore ofiarowano nastepnie Dillonowi w uznaniu jego wysitkow. ‘Tym samym pidrem zostaty podpisane traktaty, zawarte w 1913 1. w Londynic iw Bukareszcic, konezace pierwsz i druga wojng balkafiska’. Chociaz na konfereneji pokojowe} w Portsmouth Rosjanie odniesli sukces, ich kraj stat na krawedzi rewolucji. Dillon .ostrzegal, ie bez tak postepowych przywédcow jak Witte, Rosja zostanie pochlonigta przez krwawe powstanic chtopskie”®. Kiedy w 1906 r. car Mikolaj II zdymisjonowal Wittego, Dillon stat sig pesymista co do sytuacji w Rosi. Zmienit kierunek swoich zainteresowan, W latach 1909-1913 objechat europejskic stolice, relacjonowat wojny balkaiiskic, by! takéc w Portugalii podezas rewolucji w 1910 . W przeddzien wybuchu pierwszej wojny éwiatowej zaangazowal sig w negocjacje pokojowe migdzy Grecia a Turcia. Powojnie, sceptyczny co do perspektyw Europy, napisal ksigzke zatytutowang The Inside Story of the Peace Conference’, oparta o wlasne doswiadczenia z paryskie} konferencji pokojowej w 1919 r. PokonferencjiwyjechaldoMeksyku, majacnadzicjg, ic rewolug meksykaiiska przyniesie noweimpulsy powojennej Europie. Zostat przyjacielem prezydenta Alvaro Obrégona, ktérego bardzo cenit, i osoba kontaktowa do rozméw z zagranicznymi koncernami naftowymi. Napisal 0 Meksyku ksiazke"'. Stabe zdrowie zmusito go do powrotu do Europy; resztg Zycia spedzit w Barcelonie, gdzie opublikowat ‘wspomnienia o swoich perypetiach dziennikarsko-dyplomatycznych®, W 1928 r. udalo mu sig odwiedzié Zwigzek Sowiecki, lecz mimo podziwu dla nicktérych osiagnigé bolszewikéw, wyjechat zalujgc, 3e stara Rosja, ktorq znah, jest tylko odleglym wspomnieniem”. Przed Smiercia zdokat jeszcze dokoriczyé ksiatke 0 Lwie Tolstoju". Zonaty od 1881 r. z Jelena Maksimowna Bogaczowa, z ktéra miat trzech, a wedlug niektérych zrédet czterech synow (rozwiedziony w 1913 r), od 1914 r, —z Kathleen Mary Ireland z Belfastu. e (OPRACOWANIE REDAKCJA WE WSPOLPRACY z MALLORIE Lewis10 GLAUKOPIS BR 5/6-2006 Dillon o Dmoreskim Stowo wstepne. Emile Joseph Dillon i Roman Dmowski znali sig dobrze. Prawdopodobnie poznali sig po rewolucji 19051. w Petersburgu. Znajomos zaciesnili w czasie wojny Swiatows), Dillon nie we wszystkim zgadzat sig z Dmowskim, jednak pozostawal pod wielkim wrazeniem polskiego przywOdcy. Szczeg6Inie cenit intelekt Polaka, co widaé doskonale na stronach opublikowane} przez Dillona pracy o kulisach negocjac}i pokojowych w latach 1918-1919". Prezentowane nize} notaki Dillona x rozmow z Dmowskim i innymi wybitnymi mgiami stanu sq wainym preyczynkiem do dziejéw dyplomacji poczatkéw XX wieku. Pokazuja wielka polityke niejako od kuchni. Tuzy polityki w prywatnych apartamentach, w otoczeniu znajomych i rodziny, bez. konieczne} w oficjalnych sytuacjach samokontroli, méwig otwarcie to, co mysla, Moéna wigc skonfrontowaé ich strzezone zazdrosnie prywatne wypowiedzi z publicznymi deklaracjami Materialy tego rodzaju to niezwykle cenny dar dla historyka. Funkcjonuje tutajmechanizm poznawczy podobny do tego, ktéry odkrywamy w stenogramach z podstuchéw policyjnych. Niektore stwierdzenia zawartew notatkach Dillona moga nas szokowaé, na przyktad odniesienia do spisk6w masonskich czy percepcja spraw iydowskich. Dla wspékezesnych podobne wypowiedzi byly ezymé naturalnym. Takie rozumienie funkcjonowania Swiata i polityki bylo prawie powszechnie. Jak wspomnial jeden 2 czolowych zalozycieli nowoczesnego konserwatyzmu amerykariskiego, William F. Buckley Jr, przed druga wojng Swiatowa w domu jego rodzicow nonszalancko (casually) dyskutowano przy stole rzekome spiski zydowskie oraz nagminnie powielano antyzydowskie stereotypy. Nikogo to nie razito. Buckley przyznaje, xe gdyby uslyszal maly ulamek takich opinii dzisiaj, to wstalby natychmiastod stolui opuscil w protescie towarzystwo. Daczego? Holocaustzmienit wszystko; przerazajgcy ogrom tej zbrodni, eksterminacji ludnoici zydowskiej, spowodowat catkowita rewizj¢ na zachodnie} prawicy: Porzucono przede wszystkim antyzydowski paradygmat, ktéry 2 powodzeniem funkcjonowal przez lata jako symbol antychrzeScijafiskiego spisku, godzacego w spoleczefstwo tradycyjne. W tym sensie pamigé 0 zaghdzie Zydéw spowodowala w duzym stopniv umiang postaw isymboli konserwatywnych. I dzié, A.D. 2006, powinnigmy pamigtaé 0 tym, Ze sto lat temu na prawicy widziano swiat inacze}. Notatki Dillona naturalnie sq manuskryptem. Niektorych stow, a czasem, niestety,takée catych zdafi nie udato sig rozszyfrowaé, co zaznaczylismy w tekicie w sposéb nastepujacy: (slowo nieczyteine] ~ czasem z podaniem po dwukropku propozycji jego odczytania, badé [zdanie nieczytelne]. W preypadku, kiedyArcheologia Pamicct rekonstrukcja nie budzita watpliwosci, brakujace stowa podano w nawiasic kwadratowym. Nicktére nazwiska badé nazwy wlasne zostaly w rekopisic zapisane nieprawidtowo albowedhug archaicznych regul. Teiinnedrobneusterki poprawilismy. Tekst opatrzyligmy przypisami, Glaxkopis dzigkuje serdecznie anonimowej wspdtpracowniczce, ktora specjalnie dla tej publikagji pojechata do pétnocnej Kalifornii, a nastepnie mozolnie przepisala odrgczne notatki Dillona na komputerze. Dzigkujemy rownicz Stanford University Libraries w Kaliforni za pozwolenic na druk tych materiatow, 2 szczegdlnie dr. Wojciechowi Zalewskiemu, dr. Maciejowi Siekierskiemu, Zbignic- wowi Staficzykowi oraz P. Seanowi Quimby’emu, Na koniec dzickujemy serdecanie tlumaczkom za ich owocny wysitek. Zapiski E. J. Dillona Reamoun z Romanem Dmorskion, 9 lutogo 1977 v. Moje apartamenty x hotele Edrcard VII PROF. MAREK JAN CHODAKIEWICZ jonalizm ‘Dmowski przyszedi na herbatg i od razu rozpoczat rozmowe. Tematem byt nacjonalizm i narodowosci. Stwierdzilem, Ze pojgcie nacjonalizmu i zwigzany z tym problem jest nowy: datuje sig od czaséw Rewolucji Francuskiej. Dmowski zgodzil sig z tym. Rozwinat swoja mys] na ten temat prawie tak samo, jak ja to tujalem w jednym z moich zakazanych artykul6w. Oto, jak pojawit sig ten temat. Dmowski powiedzial: .Dzisiaj, w czasie lunchu, rozmawialem z Hanotaux", bylym ministrem spraw zagranicznych, i ustyszatem, jak z wielka powaga rozwijal on osobliwa teze. Utrzymywat, Ze podziat Niemiec jest koniecznoécia oraz mose byé i bedzie dokonany przez Aliantow. W odpowiedzi na moje pytanie, w jaki sposéb jego zdaniem do tego dojdzie, stwierdzit: ,Po naszym zwycigstwie, my, Alianci, po prostu odmowimy negocjowania warunkéw pokojowych z Niemcami, Powinnigmy oddzielnie pertraktowaé z Prusami, Bawaria, Saksonia, Wirtembergia i innymi oraz stworzyé takie warunki, aby trzymaé Niemcéw (z poszczegélnych krajéw] 2 dala od siebie w czasie pokoju, ktéry potem nastapi. Nie powinno byé z tym problemu”, Wiedy - zauwazyt Dmowski — powiedziatem do sicbie, nie do Hanotaux, » Wy, Francuzi, nie zdajecie sobie sprawy z konsekwencji waszych whasnych poczynaa. ‘To wiainie wy, przez waszq rewolucjg, ktére byla pomyslana jako uniwersalne braterstwo, powolalicie do zycia nacjonalizm, a teraz nie chcecie uznaé go 2a swoje dziecko«”.12 CLAUKOPIS MR 5/6-2006 —____ Dillon o Dmoreskin, Dzisiaj narody dzieli wigce), nizeli to mialo miejsce w wieku XVII Ich odmienne interesy, zwlaszcza narodowe cele i dazenia, tworza migdzy nimi bariery, ktore nie maja odzwierciedlenia w zargonie partii politycznych. Politycy a szczeg6lnie radykatowie, postuguia sig takimi terminami, jak braterstwo, wspéInota imereséw, powszechny pokéj itp, ktére to terminy nie odnoszq sig do realiéw. Francuscy rewolucjonisci byli uniwersalistami. Glosili braterstwo, a zasiali ziarno nacjonalizmu. W XVIII wieka wiele waznych i wplywowych osdb w Europie byto tuniwersalistami i kosmopolitami, a takie osobistosci zlotego wieku literatury niemieckiej, jak Goethe", Herder", Schiller” i ini réwniez byli czlonkami te) wspolnory lecz rozpadta sig ona w wyniku rewolucji. Uniwersalizm Cesarstwo Rzymskie bylo uniwersalne w swoich dazeniach, poniewaz panowato nad swiatem. Tradycja ta zostala przejgta przez KoSci6l rzymskokatolicki, biskupi Rzymu kultywowali jg we wlasnym interesie i, na tyle, na ile byli w stanie, usilowali urzeczywistniaé w instytucjach polityczno-religijnych. Naczelng ideq polityki KoSciola bylo stworzenie jednej rodziny pafstw pod zwierzchniccwem papieza, ktéry roscit sobie prawo do: uwalniania poddanych od postuszenstwa [panom swieckim], detronizowania kréléw, rozporzadzania terytoriami poprzez akty darowizny itp. Roszczeniom tym ulegly, bardziej lub mnie} chgtnie, te kraje kaatolickic, ktére doswiadczyly wladzy Cesarstwa Rzymskiego. Jednak wraz z nawréceniem ludéw z pélnocnego Wschodu oraz plemion germariskich, uleglosé byla mnie} pewna, a przebudzenie sig swiadomosci narodowe} lub, powiedzmy raczej, rozw6j intelektualny tych ludow doprowadzit do ich niesubordynacji, ktérej konkretnym pracjawem byla migdzy innymi Reformacja. Nie ma watpliwosci, ze w Anglii zwierzchnictwo papieza oraz polityczne konsekwencje, jakie z tego zwierzchnictwa wynikaly, byly stalym Zrédlem irytacji nie tylko monarchéw, ktérzy odczuwali tego skutki, lecz réwniez poddanych, kcorzy mniej bezposrednio doswiadczali tej supremacj Pewng cickawostka jest fakt—_do ktSrego oczywiscie nie mona przykladaé zbyt wielkie} wagi — Ze katolickimi pozostaly w tych czasach religiinego Sturm und Drang preede wszystkim te kraje, ktére tworzyly czgéé dawnego Cesarstwa Rzymskiego. Zachodnia i poludniowo-zachodnia czesé Niemiec, Austria, Francja, Hiszpania i Wtochy. Polska stala sig w przewazajace) wigkszoSci protestancka,” lecz praywrécono w niej katolicyzm za sprawa zbiegu réznych okolicznosci, w tym wplywu katolicyzmu litewskiego, ktéry czeSciowo byt wynikiem walki pomiedzyArcheologia pei Litwa a prawostawng Rosia. Wegry pozostaly katolickie z powodu konfliktu z Turcja, Irlandia - z powodu nienawisci do Anglii. Renesans byt ostatnim w Europie ruchem uniwersalnym, a jego wplyw przetrwat Rewolucje w osobach wielu pisarzy, takich jak Goethe czy Herder’. Dw rodzaje nacjonalizmu Nacjonalizm pojawit sig po tym wszystkim. By! on szczegélnie potezny w Niemezech i u Stowian, gdzie powrdcit w postaci atawistycznych uprzedzen. Korzenie tych narodéw sq prehistoryczne, podczas gdy we Francji i we Wloszech sq one jedynie historyczne, Francuski nacjonalizm ma prawdopodobnie nie starszy rodowéd, niz ten datujacy sig od czasw Cezara, Przemawia za tym — lub w kazdym razie ilustruje na rézne sposoby — to, w jaki spos6b narody odnosza sig do swych 13 narodowych jezykéw itd, Francuz na przyktad nic dos, 2¢ kocha klasyczny jgzyk francuski, to jeszcze odczuwa coé na ksztalt lekcewazenia w stosunku do innych dialektéw swojego kraju. Niemcy, wrgcz przeciwnie, gustuja we wlasnym dialekcie, takze profesorowie, czgsto znakomitoici w rodzaju prof. Rotha z uniwersytetu W ‘Tybindze, ktory swoje wyktady wygtaszat w dialekcie. To samo zjawisko wystepuje réwnici wyraénic u Slowian. Zatem tak Niemcy, jak i Slowianie charakteryzuja sig wrodzonym instynktem nacjonalistyczaym, nieporownanie silniejszym nid ten, ktéry cechuje rasg lacifiska. Jest ona zdolna do uniwersalizmu, tamci — wspomniani wezeSniej — jedynie do hegemonii., Prawda jest, Ze to w Niemczech po raz pierwszy zostaly wypowiedziane slowa: Proletariusze wszystkich krajéwiaczcie sig! Zostaly one jednak wypowicedzianc przez Zydow, nie przez Niemcw. Niemcy daza do tego, aby chlubié sig wlasnym narodem i uczynié go wszechpotginym, i to samo pragnienie wystepuje u Slowian. Austria nie mote stag sig naszym sojusznikiem Nie moina powiedzieé, Ze Austria istnieje jako naréd, Jest ona mieszanka narodewoéci, polaczonychz powodu paiistwa. A wér6d tychnarodowoéci dominujacq pozycjg zaimuja Niemcy. Gdyby clement niemiecki utraci! przewage, fakt ten méglby zniszczyé Imperium izjednoczyé je z Niemcami. To Niemcy sq Zr6dlem,2. ktérego czerpie ono swe Zywotne sity. Literatura, idee polityczne, ustawodawstwo, organizacja militarna, wszystko wywodsi sig z Niemicc. Austria jako Austria opiera sig na czterech filarach: dynastia, arystokracja, armia i Koéci6l. Arystokracja jest austriacka w Tyrolu, w Czechach ~ wszedzie, z wyjatkiem Galicji. Te cztery filary14 GLAUKOPIS MR 5/6~2006 ss ieenneaaaana Dillon 0 Dmoraskim podtrzymujace wszystko co austriackie w kraju oraz wielu dzisiejszych stronnikow Austrii w Czechach, Galicji i gdzie indzicj, moglyby przestac jg wspierac, gdyby poprzez wyréwnywanie réznic migdzy narodowoSciami, odebrano im pense, ktbre dzisiaj dostaja. Dlatego poglad prezentowany przez tak wielu politykéw — migdzy innymi przez Boniego de Castellane”—ze Austria jest obecniezdolnado prowadzenia niezaleénej polityki, jest niedorzecany. Jesli przemyslimy sprawe, to zrozumiemy, ze Prawie nie ma nadziei, aby moglo sig to speinié. Element niemiecki w Austrii jest dominujacy wylgcznie dlatego, ze jest wspierany przez Niemcy. Element ten mocno liczy na niemieckie paistwo, a Nicmcy sq gotowe zrobié wszystko, aby wesprzcé zarowno ten clement, jak i cate Cesarstwo Austriackie. Bismarck” powiedzial kiedys, ze gdy odwiedzit Wieden po kapielach w Gmuden, po raz pierwszy zdat sobie sprawe, Ze Austria to Niemcy. I Austria niewatpliwie jest i musi pozostaé niemiecka, Zmarly Franciszek J6zef® powtarzat czgsto w prywatnych rozmowach: Nie moge nigdy zapomnieé, ani te zachowywa¢ si¢ tak, jak gdybym zapomnial, Ze jestem Niemieckim Ksigciem.” Przypusémy jednak na chwile, ze Austria zbacza z wyznaczonej lini politycznej i wehodzi w bliskie relacje z Aliantami Co wOwezas sig wydarzy? Czy Alianci wspieraliby elementy niemieckie, jak to czynity Niemey? Z pewnoicia nie. Rosja moglaby okaza¢ sympatig i wigcej niz sympatig w stosunku do Czechow, czyli elementu slowiariskiego, a Francja ~z podobnych powodéw — moze zrobié to samo. A Niemcy w Austrii nie tylko protestowaliby, lecz uniemodliwiliby utworzenie rzqdu konstytucyjnego. Austria jest skazana na pozostanie tym, czym jest, wasalem Niemiec. Iz tego, migdzy innymi, powodu musi byé podzielona. Polska i Enterta Co do jednego tylko panuje calkowita zgoda pomigdzy wszystkimi walczacymi stronami, Germanami i Aliantami - co do koniecznogd daiatas w celu zrealizowania »polskiego planu” Niemcéw. Co do tego jest zgoda. Niemcy chea Krdlestwa Polskiego, obejmujgcego tereny juz na ten cel wydzielone oraz, byé moie, dodatkowo Galicjg, co pozdawitoby Rosie wszelkie} pomocy wojskowe) i ckonomiczne}, jakg dorychezas z te} prowincji otrzymywala. A patistwa Ententy faktycznie jg wspieraja. Obecnie Rosja zostala pozbawiona Polski i nie bardzo widaé, jak mialaby jg odzyskaé, a razem z nig niemiecka i auscriacka czeéé Polski. W konsckwencji, projekty autonomii zednoczonego i wolnego polskiego parist kktore sq obecnie opracowywane przez Rosjg, maja w sobie cos z fikeji, Dla tej fikeji cenzor pozwala publicystom poswigcaé energie i polemiki. Ale nie dopusecza doArcheolagia panies napisania czegokolwiek o jednej rzeczywistej sprawie — 0 przyszloici niezaleznego paristwa polskiego. Obecnie, gdy fikcja jest wystawiona do walki z coraz wyraznic} rysujaca sig rzeczywistoscia, nie ma watpliwosci, kt6ra z nich najprawdopodobnic} prayniesie korzyéci w dhuzszej perspektywie. Gdyby wojna zakonezyls sig jutto, a Polacy wystapiliby z roszczeniami w kwestii granic, kore ~ tak w naszym, jak i w ich interesie—powinny byé dla ich Krélestwa wyznaczone, wi¢kszosé ludzi mogioby wykrzykngé ze zdziwieniem: ,O co im chodzi x tym Gdaiskiem? Nigdy nie styszelismy, Zeby Polacy domagali sig Gdafiska. Dlaczego mieliby dosta¢ to miasto? ‘Wystapili z nowym zadaniem, poniewaz wyobrazajg sobie, Ze moga mieé wszystko, © cokolwiek poprosz,” No c6z, oni wszyscy domagaja sig Gdariska, lecz ich glosy sq zagtuszane. I jesli w Anglii jakié bezstronny autor, chcacy jedynie publicznie przedstawié poglad, ktory wydaje sig bardzie} sprzyja¢ tworzeniu szlachetnej rownowagi sit w 15 ‘odbudowane} Europie, omawia sprawe polska z tego punktu widzenia, jego teksty sq wstrzymywane. Nie moze nawet poruszyé tego tematu. Natomiast wolno mu zaj- mowaé sig projektami, opracowywanymi aktualnie w szczegdlach w Petersburgu dla zjednoczone} rosyjskiej Polski, kt6ra miataby powstaé na terenach bedacych obecnie wrrekach Niemiec i Austrii (a nicktére sq w ich rekach od ponad stu lat) i mialaby byé traktowana tak, jakby nadal byla rosyjska prowincja pod dominacja cara. W przyszls odbudowie Polski najwainiejsza kwestig jest 2jednoczenie zaboru niemieckiego z austriackim i rosyjskim, a méwigc 0 zaborze niemieckim mam na mysli wszystko, whczajac gornicze regiony Slaska oraz Gdaitsk. Gdafisk jest absolutnie niezbedny. Bez niego nowe patistwo bytoby nie tylko stabe gospodarczo, lecz takée catkowicie zalezne pod wagledem rozwoju gospodarczego od Niemiec, 2 co za tym idzie — bytoby ono przez Niemeow wykorzystywane, Powiem nawet, ze mogtoby nastapié cos znacanie gorszego nit to, ze paistwo bedzie bezuiyteczne dla Ententy, poniewaz z koniecznoici bytoby tak zwigzane z Niemcami, ze nie mialoby innego wyboru, jak tylko staé sig ich wiernym sojusznikiem w wojnie. Takie pafistwo byloby gorsze niz poprzednie. Z Gdanskiem, czyli dostepem do morza, Polska bylaby niczaleina od Niemiec i zdobylaby lukratywny rynck rosyjski. A Niemcy, pozbawione bogactw naturalnych, moglyby uznaé, Ze sq w stanie przygotowaé sig zaledwie do uzasadnionej obrony, lecz nie do wojny przeciwko swiatu. To jeden z tych powodéw, dla ktérych jest w naszym interesie oddanie Gdaiska Polsce. Podstawy, na ktérych Polacy opieraja swe roszczenia, sq innego todzaju, lecz same w sobie sq wystarezajace. Rozmawialigmy © pokoju po zakoriczeniu wojny i Dmowski powiedziat: Ci, ktérzy zapewniali swiat, Ze nie bedzie juz wigcej zadnej wojny, to ci sami ludzie,16 GLAUKOPIS NR 5/6-2006 Dillon 0 Dmceskin kxorzy obecnie twierdza, ie to jest wlasnie wojna ostatnia, Prawda jest taka, ie trwaly pokoj to ideal, do ktorego trzeba dazyé, ale jest on wlasciwie prawie nie do osiagnigcia. Po wojnie cierpigce ludy nadal beda musialy déwigaé swe brzemig, Jednak jesliAlianci zwycigia i Europa zostanie zrekonstruowana w sposdb, kt6ry tu zarysowaliimy, cigéar ten bedzie relatywnie niewielki. Prawdopodobnie nie bedzie twierd2, lecz tylko fortyfikacje; nie bedzie pancernik6w, lecz todzie podwodne, niszczyciele, szybkie krazownikis nie bedzie ted wielkich sktadéw amunicjii spragtu bojowego, lecz tylko urzadzenia potrzebne do ich szybkiego wyprodukowanis; nie bedzie potgznych armii, lecz adyscyplinowany wyszkolony naréd i zmuszony do dyscypliny praemyst. Dmowski w niedziele wyjechat do Londynu, gdzie pozostawat blisko trzy tygodnie, po czym wrécil do Paryéa, aby pisac ksigzke we wspétpracy z pewnym Francuzem. Mial nadziejg skoficzyé ja w ciagu trzech tygodni. Zaapelowat do Steeda’, zc koniecane jest napisanie o sprawie polskie} w takim sensie, jak to mialo miejsce w trakcie naszej konwersacji, na co Steed odpowiedzial, zeby napisal artykul, a on méglby go wydrukowaé, —_ Wp yw Zydow na sprawe polska Dmowski mowil mi, ze polscy Zydzi sa w statym kontakcic z Zydami w Anglii w celu zapobiezenia przylczeniu zaboru niemieckiego do nowego paristwa polskiego. Powody [ku temu] sq liczne. Na terenach zaboru niemieckiego ludnose zydowska stanowi tylko 1% populacji. A wigc po wlaczenit tych ziem do niezaleinego Krélestwa Zydzi dysponowaliby tam duio mniejsza sita i wptywem, niz gdyby tego terytorium nie weielono, Po drugie, Polacy z zaboru niemieckiego 5q 0 wicle bardzie} powaznymi konkurentami w intercsach, nizcli Polacy z zaboru rosyjskiego czy austriackiego, Dlatego Zydzi chca, aby Poznai zostat wylaczony. Dmmorsli, sobota, 27 maja 1977 v. Tadttem 2 nim lunch. Opowiadat o imperatorewe}®. Bylazdrajczynia. Niemka. Opowiem ciautentycznahistori¢. Charakteryzuje ona (lepiej jeszcze tego nie publikowaé) hrabiego Whadystawa Wielopolskiego™, ktéry jest bardziej inteligentny niz jego brat Zygmunt”, odaviedzit cara jakies szebé miesigcy przed [stowo nieczytelne] i przedstawil program dotyczacy unii lub porozumienia migdzy Polska a Rosja, Uwzgledniat on autonomig. Car stuchal. Po kazdym punkcie kiwal gtowg i mowit: ,.ak, mySlatem 0 czym$ podobnym.Archeologia pamigct [zdanie nieczytelne] Zgadzam sig, Dalej. Kontynuuj”. I tak do kofica, Zgodzit sig ze wszystlim, ale dodal: ,Bgdzic jednak lepicj, jsli pojdzie pan do carowe) i jej to przeczyta. Mode pan rozmawiaé 2 nig seezerze iz pelnym zaufaniem. Carowa jest niczwykle inteligentna, Rozumie cata [stowo nieczytelne: sytuacje?]”. Wielopolski nie zarzucit swego pomystu, Dzialat, [zdanie nieczytelne] Dostat sig do carowe} i przedstawitjej projekt. [zdanie nieczytelne] A pod koniec dodala ,Niemoiliwe. Do tego potrzebna jest autonomia, a to oznacza autonomig rowniez dla Niemcow z prowindi nadbaltyckich”. [nieczyteine stowo] tedwa przypadki nicsq rownorzedne, Polska naledy do Polakéw, za prowincje battyckie nie naleza do Niemcow. .O tak, nalezg. One sa niemieckic”, Dmowski nie mégl zobaczyé sig z Lloydem George’em; uwaia, ie Lloyd George jest niebezpiecanym czlowiekiem. Datennile, 8 pea 2977 v. Arabia Dmowsle™, Wount Street, 46 Miat caly dom dla siebie i to dom bardzo wygodny. Powiedzial mi, Ze jego sytuacja jest nieprzyjemna z powodu reputacji wroga Zydéw, jaka ma dzis w Polsce, a poniewaz Zydzi w Anglii i Ameryce posiadaja ogromne wplywy, to jeéli zechca, moga nie dopusci¢ do zaakceptowania go jako reprezentanta Polakow, ktérzy ~ na to wyglada — jedli [jeszcze] go nie wybrali, to w kaadym razie jud 2gadzaiq sig najego nominacje. Dmowski powiedzial mi, e wezwal go minister spraw zagranicznych i oznajmil, Ze jego postawa wobec Zydéw stanowi powazng przeszkode w kwestii mianowania go przedstawicielem Polak6w. Powiedzial mi, ze wlasciwie jego opozycja wobec Zydow ogranicza sig wylacznie do Zydéw polskich, a obecnic, jak méwi, ma duzy klopot, poniewaz Zydzi w Polsce sq przyjaciétmi Niemiec, on za§ —aby méc reprezentowaé Polakéw wobec Aliantéw — musialby sig staé przyjacielem Zyd6w, a co za tym idzie i Niemiec. Z drugiej strony, jesli pozostajac przyjacielem Aliantéw sklanialby sig ku polskim Zydom, stracilby przyjeéh Aliantow. Ro syskio Zrycigstwa Rozmawialiémy rwnied na temat ostatnich zwyciestw® Rosjan, jego ocena sytuacji w ogélnych zarysach byla zbieénaz moja. Powiedzial, ie jeficy to Austriacy, ci za, na ile mogt sadzié, woleli poddaé sig i dostaé do niewoli wedlug zasady, ze lepiej byé zywym jeficem niz martwym Austriakiem, Zwycigstwa odniosty pulki:illo Drcesin syberyjski, fiiski i uralski, z ktorych syberyjski i uralski w przewazajgcym stopniy sktadaty sig Polakow. Rormowa x Romanem Dmowsskio, grudsion 1977 re W moim apartamencie w hotelu Vendome, Paryiae Jedlismy razem obiad. Obecne byly Kathleen i Katia (dotrzymywaly nam towarzystwa). Rozmowa zeszla na Zydéw, Rosjan, Polakow, Serbow, jak zwykle waing 1olg w naszej rozmowie odgrywala psychologia. Powiedzialem, ze chcial go pozna¢ Berenson™. Zapytat, czy Berenson jest Zydem i rozmowa zeszta na kwestig zydowska. Dmowski opowiedziat mihistorigomgzczyénie, ktéry zapytal go ostatnio, dlaczego [slowo nieczytelne] w Polsce nie trakctuje sig Zydéw tak, jak traketowani byli we Francji. Dmowski zapytat go, jakiej jest narodowosci. Ten odpowiedzial: ,Jestem Francuzem”, ,A jaki jest patiskijezyk2” ,Francuski”, No c6z, w Polsce mamy Zydéw, ktorzy mowia, Ze sq narodowosci Zydowskiej, ich jezykiem jest jidysz, i [do tego] nic lubiq Polski. Pewnego razu ~ opowiadal — odwiedzit go czlowiek o nazwisku Davidsohn. To byto przed wyborami. By! szezery i powiedzial: Nic lubig Polakéw, tak jak pan nie lubi Zydéw. Jednak ja jestem zydowskim nacjonalista, tak jak pan jest polskim nacjonalista. Chee prosié, aby pan oddat nam jeden okreg wyborezy, a wredy my bedziemy glosowaé na pana w wielu innych, a nasze wplywy, jak pan wie, sq ogromne. Dmowski jednak odmowit. Nastepnego dnia przyszedt inny cztowiek —tym razem byt to Zyd, ktéry deklarowal, ze jest Polakicm, méwil po polsku, lecz nie miaf ani Zadnych przekonaf ani moralnosci. Zaproponowat, aby Dmowskioddal mu trzy okregi wyboreze, a wszystko, co miat do zaoferowania, to osiemdziesiat glosow. Dmowski zapytat go: ,Czy moie pan sobie wyobrazié polskiego chtopa glosujacego nna Zyda?” Czlowiek ten zrobit gest liczenia pienigdzy i powiedziak: ,Z pewnoscia sq Srodki, ktére sprawia, 2c pafiscy chlopi zagtosuja na Zyda...” ____Spreedajnosé rosyjskich urzednikow GLAUKOPIS MR 5/6-2006 Dmowski opowiedzial mi nastepujacq historig 0 Zydach i rosyjskich 18 urzednikach. Pewien Zyd, zajmujacy sig handlem drewnem, doizyt Dmowskiemu wizyte i w ferworze dyskusji nad kwestiq tydowska powiedzial, ie co miesiqc [pojawiaja sig] nowe antysemickie przepisy. «Co jednak — dodat — nie uniemoiliwia nam poruszania sig po calym imperium. Pienigdze moga zdzialaé wszystko, choé oprozniatonaszeportfele”~zauwazyl, wykonujaccharakterystyczny ruch pocierania Palcami. »Praltycznie kazdy rosyjski urzednik bierze tapowki. Najgorszy rodzajpanies urzednika, z ktorym przychodzi zalatwiaé sprawy, to ten, ktory nie bierze tapowek — poniewai. poznie trzeba mu zaplaci¢ wigce}”. Aby zilustrowaé sw6j punkt widzenia, opowiedziat nastepujacy epizod: ,Mialem na oku pewien interes, na ktérym mi szczegdlnie zalezato. On byl wart ~ wedlug moje) kalkulacji 25 rubli, zaoferowatem wigc taka sume urzednikowi. Ale ten potrzasnat glow, stanowczo méwige, Ze nie przyjmuje lapéwek, No c62—pomyélatem —ta sprawa nie jest naprawde wigce} warta, ale, pragnac doprowadzié rzecz do kotica, zdecydowatem sig podwoié swoja oferte i zaproponowatem 50 rubli, Urzednik weiaz jednak kategorycznie odmawial. W konicu zasugerowatem 100 rubli, lecz ponownie otrzymatem odpowiedz: »Nie biorg lapéweke. »Dlaczego nie?« — zapytatem, »Poniewad to jest sprzeczne 7 prawems« — padka odpowiedé. Wtedy zrobitem uwage: »Rosia jest potezna nawet bez prawas, po czym urzednik przyjat te 100 rubli. Bb [List R. Dmowskiego do E.Dillona] bic Avenue Kleber Fela: Pasoy 18-68 %6 styeania 1918 Szanowny doktorze Dillon! Wiclkie dzigki za mily list. Moja skromna konferencja byla przeznaczona dla ludzi, ktorzy niewiele wiedzieli o sprawie polskie}. Jestem pewien, Ze gdyby Pan byt tam, byloby to dla Pana niczbyt interesujace. Sq jednak pewne nowe aspekty i kilka delikarnych kwesti, kedre 2 wielkg przyjemnoscia bym 2 Panem oméwit. Pani Dillon i Pan laskawie obiecaliécie odwiedzié nas ktéregos wieczoru i zje6é 2 nami obiad, Czy méglby mi Pan uczynié te wielka przyjemnosé w tym tygodniu? Czy np. odpowiadalby Paitstwu nastepny pigtek (18-tego) 0 20-te)? W sporkaniu uczestniczyliby moi przyjaciele z Komitewu Polskiego, Zamoyski®, Seyda™*i Rozwadowski®. Serdeczne pozdrowienia dla Pani Dillon. Szczerze oddany Roman Dmowski Rosmown 2 Dmouslim, 18 stycania 1918 v. Dmowski powiedzial: ,Austriackie rozwigzanie sprawy polskic} stajc sig mniej prawdopodobne niz wezesniej. W to miejsce nastapi inny podziat. Niemcy zagarna cze6é dla siebie. Co wowezas sig stanie? Wszystko bedzie zalezalo od tego, jakie tendencje zwycigza w Berlinie, czy beda one korzystne dla Polski, czy przeciwnie. Catkiem mozliwe, ze nastapi to pierwsze. Wiem, ze Niemcy maja20 GLAUKOPIS UR 5/6~2006 lepsxystosunck do Polak6w ni do Beigow: Preyklad: ada miase wystah deegag do dowodzacego generata, aby poskarzyé sig na zachowanie niektorych so = Preeprosit, obiecal odszkodowanie i powiedzial: »Przeklete dranic, mysla, Ze weiss saw Belgii”. Jesli zatem korzystne tendencje przewata, Niemcy za to, co zabiorg ng zachodzie, dadza Polakom rekompensatg na wschodzie, w rejonic Kowna i Grodna, i — wedle wszelkiego prawdopodobierstwa — ta rekompensata pozostanie nave, weedy, dy woing wygraja Alianci, W takicj sytuacii granice na wschodzie pozostang bez zmian, zmienig sig jedynie granice na zachodzie. Dlatego Polacy powinni byé obecnie ostroéni i uprzejmi. Thumaczy to ich ostatnia delegacje do Berlina przemowienia, ktore tam wyglosili. Muszq wobec wroga zachowywa¢ pozory, aby teraz uzyskaé mozliwie najkorzystnicjsze granice wschodnic, a péénic} pokladaé nadzieje w Aliantach w kwestii najbardziej korzystnych granic zachodnich. Nadzicje, jakie tywito wielu Aliantéw co do tego, Ze Austria przejdziena ich strong (zostawiajgc Niemcy), s4 bezzasadne. Trializm jest, oczywiscie, mozliwy, ae Ddedzie to tylko trializm germaiski, Proszg to przemysleé. Polska zostanie weielona do Monarchii Habsburskiej na mocy unii personalnej, a je) postowie bedqusuwaniz Reichsratu®. Do czego to doprowadzi? W Austrii wickszoSé, ktéra byla dotychczas slowiatiska, nagle staje sig niemiecka. Zatem z jednej strony jest pafistwo niemieckie, az drugiej ~ zaciekle proniemieckie paristwo austriackie. Co Polska moze zrobi¢ przeciwko dw6m paristwom, ke6rych filarem sq Niemcy2” Roamown 2 Dmowskin, 18 stycania 1918 U siego, w cansie otindu — Tis Avenue Kleber Uccaestricayli nim: Kathleen®, hrabia Zamoysli oraz WCarian) Seyda ________rayexyny Rewolucji Rosyjskiej Dyskutowalismy na temat tych przyczyn i doszliémy do nastepujace} konkluzji. Prayczyn byto wiele: etniczne, kulturowe i ckonomiczne, polityczne, religijne. Emiczne: Rosjanie sq czgéciowo nomadami. Wchtoneli ludy tubyleze, przewainie koczownicze, a z pewnoscia takie byly wszystkie plemiona, ktére osiedlity sig pomigdzy rzekami Wolga i Olka, co w konsekwencji sprawito, Ze ich potomkowie odziedziczyli pewne cechy, ktére okazuja sig trwale. Na prayklad niepok6j w sensie fizycenym i moralnym. Rosjanin uwielbia wedrowac. Nigdy nie jest zadowolony z tego, gdzie jest, ani kim jest. To absolutny kontrast w porownani zludami hicrarchicznymi i Germanami. Rosjanin, chlopak z wioski, po ukoficzeniuArcheolegia . pamigct uniwersytetu zaczyna pracowaé w administracji pafistwowe) i zostaje wyslany do Samarkandy, Archangielska czy Astrachania. Przemieszcza sig w ciagu Zycia po calym kraju, przemierza tysiqce mil i prawie nigdy nie mysli o powrocie do swoic} wioski. Nigdy nie wraca, aby tam zamieszkaé. Jest nieszczeiliwy, gdy nie jest w drodze. Nie moze sig osiedlié by odnalezé spok6j. Jest nieszczgsliwy, gdy musi zatreyma€ sig w jednym miejscu. Jest ciagle smutny. W muzyce rosyjskiej wyczuwa sig rodzaj smutku, ktéry sprawia przyjemnosé. Jej Zywiotem jest cos, co okreslane jest jako toska. Ta tesknota jest byé mode na poly uSwiadamianym pragnieniem cztowieka osiadtego, ktérzy marzy 0 wedréwce. Mozna to odnalezé w kazdej warstwie spoteczne}, Niezliczeni pielgrzymi ze wszystkich klas whocza sig z miejsca na miejsce, nierzadko dziesiatki tysigcy mil. Wedrujq do Jerozolimy i znow wracaja do swoich wiosek, potem do Kijowa, potem na Swigta Gore dalej. Sekciarze wedruja po kraju, nawracajgc na swojg wiare, Pewnasekta nakazuje, aby jej czlonkowie nigdy 27 w dyciu nie zatrzymywali sig w jednym miejscu na dhuiej nid trzy dni. Spotkatem jednego z tych fanatykéw na Swigte} Gérze. Rosjanie, gdy sig zestarzeja, czesto zrywaja z dotychczasowym Zyciem; przckazuja dzieciom wszystko, co posiadaja, biorg sakwe i laske, i spedzaja reszte swych dni na pielgrzymkach, wedrujac od sanktuarium do sanktuarium. Nomadowie nie sq budowniczymi, tworcami.Wrecz przeciwni e. Czgsto 2yiq kosztem budowniczych i tworcéw. Popatrzmy na kurdyjskich gorali, ktorzy tupig armefiskich wieSniakéw. Oni niszcza. Kochaig zniszczenie. Maja to we krwii dopiero pokolenia kultury moga to wykorzenié W Rosjanach nieraz uzewngtraniaja sig Slady tej cechy. Na przyktad kupcy, ktorzy sq najbardziej zachowawezq warstwa w kraju, micli w zwyczaju — i do pewnego stopnia nadal maja — kiedy sig napija, rozbijaé wielkie lustra, lamaé meble i palié banknoty. Chlopi, gdy dowiedzieli sig, Ze sq wolni, znajdowali nadzwyczajnq przyjemnosé w pladrowaniu majatkow ziemskich, w niszczeniu mebli i obrazéw, paleniu doméw. To samo zjawisko miato miejsce we wszystkich pogromach Zydéw. ,Musimy zniszczyé wszystkie carskie instytucje, zetrzeé je w proch, nie pozwolié, aby zachowalo sig cokolwick 2 przeszlosei” — powiedzial jakis czas temu pewien rewolucjonista. Zapytalem go: “Co postawisz na miejscu tego, co zniszczycie?” Na razie nic, péiniej sig nad tym ‘wszystkim zastanowimy”. Weémy rewolucjg roku 1917 ~ zwrbé uwage, jak role odegrato w niej zniszczenie. ; ae Prayczyny kulturowe: moi sig zdawaé, Ze nie istnieja, Jednale weale tak nic jest; odegraly one najwazniejszq role. Weémy ludzi, ktorzy wlasciwie stworzyli Rewolucje, Kim sq? Nie sa socialistami. Ani chlopami, Sq ludémi wykszralconymi, pisarzami, dziennikarzami, nauczycielami, lekarzami, profesorami; to inteligencja,GLAUKOPIS UR 5/6-2006 To whaénie oni byli prawdziwymi autorami tego wstrzasu. Nie naleza do jednej warstwy, profesji ani scistej grupy. Nie majazadnych interes6w, przynaimnie| takich, kt6re dalyby sig dobrze zdefiniowaé, a poniewai w polityce interesy sq najwazniejsze, inteligencja, nie posiadajac zadnych, nie ma nic, co mogloby jg zajgé — oprocz abstrakeji, do ktorych ma wrodzone predyspozycjei ktorym oddaje cala swoja uwage i wszystkie swoje starania, Ten psychologiczny proces redukowaly uniwersytery. Byly to zachodnie instytucje dostosowane do cztowieka Zachodu. Przeniesione na ziemig rosyjska, wydaly na Swiat owoce, ktérych Zachéd sig nie spodziewal. Zamiast [miejscem] seminariéw naukowych, staly sig siedliskiem rewolucii. Przyezyne nietrudno znalezé. Student jest na ogdt prostaczkiem, ktory przychodzi do gimnazjum ina uniwersytetze swoja indywidualna psychika, niezwykla otwartosciq irespektem dla wiedzy. Jest ciekaw wszystkiego, stanowi uosobienie dialektyki oraz obsesyjnego wyznawcy. Poznajac zachodnie teorie naukowe, chionie je namigtnie i oddaje nauce czesé jak fetyszowi. Charakterystyczne dla Rosjan jest przeksztatcanie przyswojonych whasnie regut naukowych wcoéna ksztatt religii, niezaleznie od tego, czy maja zastosowanie polityczne czy ckonomiczne. Rosjanin jest zdolny do pelne} pasji milosci do abstrakcji. Rozgladajac sig wok6t sicbie, student uswiadamia sobie ogromny kontrast pomigdzy zachodnimi zasedami, ktére szanuje ja k dogmaty, a tymi, kt6re sq podtozem ohydnego porzadku rzeczy panujacego wsrod wyzszych sfer. Wigc jego dusza buntuje sig. W ckonomii nie przestrzegano iadnych praw. Nic brano pod uwage chfopstwa, zrzucajgc na jego barki cigzar ponad sity, cigiar cesarstwa. Masom nie tylko nie przyznawano zadnych praw politycznych, lecz utrzymywano je w catkowitej nieSwiadomosci, ze moga sig tych praw domageé. Z pdnym cynizmem gtoszono t¢ dyskryminacje. Chtopstwo bylo maszyng do tworzenia bogactwawarstwy rzadzace},a rzadzqcy tak malo uwagi poSwigcali swoim ~ mniej ucigzliwym — obowiazkom, Ze nie zdotali zapewni¢ maszynie wlasciwego smarowania i dopilnowaé, zcby pracowala plynnic i bez zaktécet. Wszedzie rzucaly sig w oczy drapiezne instynkty i mechanizmy autokratyzmu. Kiedy student, ktory sam by! chtopem, a jego ojciec, wujowie i bracia pozostali na roli, prayjal doktryny Zachodu i praeksztatcil je w religie, jego uczucia w stosunku do ludzi i instytuci, przez wieki systematycanie naruszajacych te zasady i uciskajacych jego wlasna warstwe, upodobnily sig do uczué fanatykéw religijnych, ktérzy heretykow chernie skazywalibyna niewyobrazalnetortury wiecznegopotgpienia, Wszystkie posonics autokratyzmu czy jego wspélniczki biurokracji byly w jego oczach haniebnym grzechem. Autokratyzm byl z natury niezdolny do dziatania solachemess Lone uznania czy chogby moralnie cbojgtnego. Wschodni system polityezny, . ask 7 : wraz z ideami naukowymi i postepowymi zasadami Zachodu na rosyjski umy’Archeologia ponies jego osobliwymi sktonnosciami, prowadzit nieuchronnie do wywolywania ducha rewolucji, tak jak zmieszanic w odpowiednich proporcjach wegla dreewnego, siatk saletry nieuchronnie daje proch. Inteligencja nie miata korzeni w ludzie. Inteligenci byli odcigci i oddzicleni od ludu, przypominali raczej jeden z tych zakonow kaznodziejskich, zakadanych w Sredniowieczu, ktorych energia i sukces w duze} micrzezaledaly od ich calkowitego oderwaniaod jakiejkolwick warstwy ikonkretnych intereséw: Rozsiane przez inteligentéw po cate) Rosji strzgpy zachodnich systemow i teorii na temat ..praw czlowicka”, érédet autokratyzmu, prawdziwych podstaw spoleczeiistwa ludzkiego, koniecznosci zwigzku wolnosci preckonan z osobista odpowiedzialnoicia i innych kwestii, byly przez.chlopéw i kupcow ignorowane, ale staly sig irédlem inspiracji dia jednostekii postuzyly z pewnymi modyfikacjami jako rewolucyjne credo. Inteligencja byla warstwa, z ketérej rekrutowaly sig dwie wrogo nawzajem do siebie nastawione grupy - apostolowie rewolucji i elementy dajace 23 zaczyn biurokragji ‘To wlasnie inteligencja posiala ziarno rewolugji i nawodnita je. To sposrod nauczycieli,lekarzy,liverat6w, publicystow, prawnik6w wywodzila sigwigksz08¢ tych, kedrzy wnielli sw6j wllad do ogélnego fermentu. Lecz to inteligenci: publicysci, dziennikarze i literaci wykonali cal prace podstawowg i posiali ziarno, ktore w efekcie puscito pedy w postaci zbrojnych ludzi. Zajmowali sig abstrakcyjnymi ideami, wprowadzali zachodnie teorie, przeszczepiali na rosyjskq glebg fragmenty Hegla", Marksa", Kautsky’ego" oraz wyprowadzili z ich propozyeji ostateczne onsekwencje. Chociaz nalezeli do réinych szk6t myéli, 2jednoczyli sie w celu dokonania zniszczenia, Kadeci', ktérzy zasluzyli na swa reputacjg najlepie) zorganizowanej partii w imperium, nie mieli poparcia wsr6d ludu, poniewaz sig z niego nie wywodzili. Nie potrafili przyja¢ jego punktu widzenia, nie umieli docenié jego filozofii swiata. Dlatego nie pozyskali dla swojej partii ani chtopéw, ani robotnikévy istnieli tylko sami dla siebie. Kiedy chlopiii robotnicy mieli juz wlasne organizacie, kadeci stracili w nich sojusznikéw. Wszak sojusz mozna zerwa¢ w kazdej chwili, zwlaszcza w Rosji. ” Prayczyny polityczne: Ksigstwo Moskiewskie od czas6w Iwana Groznego"* i wezesniejszych bylo wspélnotg przepelniong duchem podboju i maniq powick- szania terytorium. Jeéli chodzi o sprawy wewngtrzne, rzadzacy zdobywali i utrzymywali wladze dzi¢ki preyboczne} gwardii, Iwan nazwat swoja ewardi¢ opricenina, Lenin” nadal swoje} nazwe Czerwone Gwardia, Sktadata sig ona glownie z nie-Rosjan (w wickszosci z Lotyszy, ktorzy z takim okruciefstwem odnosili sig do swoich niemieckich panow podczas Rewolucji 1905 r). Tak dtugo, jak wladza24 GLAUXOPIS BR 5/6-2006 Dillon o Draraskim byte silna i byla w stanie odpiersé wszelkie gwattowne daéenia reformatorskic, instynkty rewolucyjne byly trzymane w ryzach, choé nawet wtedy od czasu do czasu wybuchaly — jak w rewoltach Stichki Razina"* i Pugaczowa®. W Rosji nie bylo zadnego zycia politycznego az do czaséw panowania Aleksandra II**, ktéry wprowadzil reformy. Wowezas ujawnily sig instynkty destrukeyine. Gdyby reformy rozwijaly sig sposdb naturalny jakto bylointencjg monarchy, rewolucja op6énitaby sig imoglaby mieé pokojowy przebieg. Lecz Rosjanie nie byli zdolni do stopniows) ewolucji, Reformy zostaly wstrzymane, Jakie byly powody ich wstrzymania, mozna wywnioskowa¢z politycznych broszur,artykulow iesejow tamtych dni, Zwréémy na prayldad uwagena pisma dziennikarza Katkowa”, ktéry miat horyzonty mezastanu iwplywy niczym minister, a ktorego nienawidzili liberatowie. Znatem go osobiscie. Byl szczerym patriot, lecz i cztowiekiem o skrajnych pogladach. Jak wszyscy Rosjanie, wyrazal swoje opinie w sposdb radykalny. Uswiadamial sobie prawdziwa naturg pafistwa rosyjskiego, Oto co dostrzega: nastepstwem wyzwolenia chtopow patiszczyznianych jest utrata przez paistwo jego zasadniczych prerogatyw i gdyby te reformy byly konsekwentnie wprowadzane w iycie, narody nie mogtyby/byé uutrzymywane pod rosyjskim bertem. Stowem, jesli Rosia stalaby sig demokratyczna, sila rzeczy doprowadziloby to do jej rozpadu. Zbyt wielkie sq réznice pomigdzy poszczegélnymi narodowosciami, Aby utrzyma¢ je razem, cesarstwo musi byé doskonale konserwatywne w swojej polityce i potgzne w dziedzinie organizaci wojskowej. Katkow to [wlasnie] gtosil i, jesli dobree pamigtam, méwit, Ze byé moze bedzie zgoda na reformy polityczne na cbszarach centralnych pod warunkiem, ie tereny, na kt6rych mieszkajg ludy kaukaskie, Polacy i in., bgda traktowane jak kolonie. Katkow przewidzial, co sig stanie, gdy narodowosci dostang swoja szanse W czasie wstr2qs6w politycznych i spotecznego wrzenia. Rzad i biurokracja preypominaly opriczning. Staly ponad_pafistwem, Ich interesy nie byly interesami keraju. Taka byla biurokracja i taka jest Czerwona Gwardia Lenina. Dlaczego nie udala sig rewolucja 1905 roku? Z réznych powodéw. Grunt nie by przygotowany. Armia nie byla z narodem. Ostatnim, lecz nie najmnic) wainym powodem bylo to, Ze autokracji broni maz stanu, najznakomitszy w Rosji od czaséw Piotra Wielkiego", Witte" sam sobie byt panem. Widzial sprawy jasno i dziatat zdecydowanie. By! wielkim calowickiem; postawiono przed nim wielkie zadanie uratowania kraju przed ruing —i dokonal tego. Odkad opuscit urzad i zmarl, nie byto juz takiej osobowosci. Inna przyczynq niepowodzenia rewolucji 1905 r.bylt 12 okolicznosé, ie za posrednictwem organizacji Bund waing role odegrali w nie) Zydzi ito jazdyskredytowalo, [zdanie nieczytcine]Reamonnz Dmouslim, 16 marca 1978 1 Hotel Vendome, Pays Dmowski przedstawit mi historig swojego antyzydowskiego nastawienia. Poczatiowo Polska byla bardzo filosemicka. W roku 1811 jedyna loza masofiska, do kedrej Przyjmowano nieochrzczonych Zydéw, byla w Warszawie, Pozniej (18217), Kiedy u wladzy byt Wielopolski, zaproponowal, aby daé Zydom absolutng wolnosé. Jednak w pierwszych latach XX wieku (1902 1) Dmowski doszedt do wniosku, Ze Zydzi byli Polakami tak dlugo, jak dtugo im to pasowato i tylko wtedy, kiedy bylo to dla nich korzystne oraz wygodne. Napisat ksiqzke na temat podstaw nacjonalizmu, ktéra wzbudzita sensacje, sprowokowala zawzigta krytyke. Miata cztery wydanii 'W ksizéce tej Dmowski stwierdzil, de potrzebne jest nastawienie antyniemiecki a zatem duch samoposwigcenia. Polityka w Polsce, w przeciwienstwie do polityki 25 w Austrii i innych krajach nie pomaga w zrobieniu kariery, lecz jest praeszkoda, wige niezbedny jest duch fanatyzmu. Duch ten charakteryzuje tylko prawdziwych Polakéw, nie odnosi sig do innych. A bez antyniemieckiego ducha Polska ulee wplywom Niemiec, poniewai dominacja ekonomiczna pocigga za soba dominacj¢ polityczna, W roku 1909 ogtoszono bojkot produktéw niemieckich. Nie udat sig, poniewaz Zydzi odméwili przylaczenia sig, Maktakow" powiedzial, ze Rosja nigdy nie zaakceptuje secesji Finlandii, gdyz to mogloby [doprowadzié] do odcigcia wybrzeza murmatiskiego idopuscitoby wplywy niemieckie do granic Piotrogrodu. Mamy z Dmowskim odmienne zdanie. Uvazamy, Ze jeSli Moskwa zostanie stolica [Rosji], Finlandia moze byé niezalezna, pod warunkiem, Ze prowincje baltyckie pozostang rosyjskie. Jesli nie pozostana przy Rosji, Morze Baltyckie stanie sig jeziorem. Prawdopodobnie nie moina dopuscié do niepodlegtosci Ukrainy, gdyz oznacza to dominacje Niemiec, lecz i dlatego, ie nie istnieje cywilizacja ukraiftska; jest cywilizacja rosyjska, ale nie ukraifiska. Nie moina oddaé Kaukazu. Litwa nie mode byé niezalezna. Musi podlegat albo Polsce, albo Rosji. Najbardzie) konieczne dzisiaj jest rozszerzenie frontu. Wielki fronti potezna ofensywa w Azji Mniejsze}. Okupecja Azji Mniejsze). Mocarstwa muszq wydaé deklaracje, co zamierzaja uczynié, co oddadza kazdemu sojusznikowi, jak zrekonstruuja Europe, i wenaé, ze sam tryumf zasad nie wystarcey, poniewad.zasady dla Niemiec nie znaceg nic précz zniszczenia ich dominacji nad nie-niemieckimi rasami. | . Niemiecka propaganda od samego poczatku wojny: przeciwko rozbijaniu Austrii,za Ukraing,przeciwkoPolsce,zarewolucja.Alianciw pogonizailuzorycenym26 GLAUKOPIS MR 5/6-2006 — Dillon 0 Dmowskim celem prébowali nastawiat niemieckich katolik6w przeciwko protestantom — Bawarig przeciwko Prusom itp. Rosmown z Dmowekiny 16 marca 1978 vs Dmowski powiedzial, 3e rozporzadzenie 0 wywlaszczeniu prywatne} wlasnoéci ziemskiej [w Rosii] byto korzystne dia Zydéw i prawdopodobnie pomyst wyszedl od nich, Bo wielcy posiadacze ziemscy byli konserwatystami i prawie na pewno nimi pozostang. Nie byli preyjaciétmi Niemiec, ktore dzigki traktatowi handlowemu systematycznie ich okradaly. Nie byli tez przyjaciétmi Zydow, ale byli ludémi o pewnym znaczeniu w kraju. Pozbawmy ich ziemi, a pozostang tylko nieoswieceni chtopi, ktérych Zydzi beda wykorzystywaé ekonomicznie i intelektualnie, Wtedy Zydzi mogliby uzyskaé pozycjg arystokracji ziemskiej i zdobyé w kraju przewage. Ogromng wiekszosé mieszkafcow stanowia chlopi, nie bedacy w stanie intelektualnie i ekonomicznie odeprzeé szturmu Zydéw. Dmowski sadzi, Ze w nowym porzadku spolecznym bgda mialy micjsce wielkie zmiany w statucie Gieldy Papieréw Wartosciowych. Utrzymuje on, 2¢ jest nie tylko niemoralne, ale i spolecznie demoralizujace ~ pozwalanie ludziom na to, aby przepuszczali majatek innych i niszczyli wartoéci tylko w tym celu, zeby grat swa wlasna egoistyczna gre. Uwaza, te Zydzi sq w duzej mierze odpowiedzialni za koncesje, udzielane spekulantom ina gictdzie, Dmowski dat mi wart zachowania w pamigci przykdad wplywu Zydéw. Zblizanie sig Kornitowa* do Piotrogrodu na czele wojsk antybolszewickich wzbudzito radosé wiréd sprzymierzencéw. Co innego gilda — akcje rosyjskie spadty 0 34 punkty! kewietria [1918 ©], Hotel Vendome Dmowski i Venizelos® jedli dzisiejszego wieczora obiad w towarzystwie kilku os6b - Orlando* i Hughes nie mogli preyjsé. Hughes byt chor a Orlando mial jakieé inne spotkanie. Venizelos powiedzial, Ze nastr6j poprawila mu konwersacj, jaka odbylz pik Housem*, House zaczal méwiéo Smyrnie i AzjiMniejszej, kiedy rozmowe przerwal Wilson, House powiedzial Venizelosowi, ze chcialby sie spotkaé z nim sam na sam i kontynuowaé te rozmowe. Tak wigc Venizelos odwiedzi! go i po rozmowie trwaigce} cas jaki$ i wystuchaniu wszystkiego, co Venizelos miat do powiedzenia na tematArcheologin proiga greckich roszczei w Azji Mnicjszej, House zapytal go, czy bytby ukontentowany, gdyby dostal mniej niz sig domaga i czy Venizelos bytby gotéw ponies¢ jakies ofia W odpowiedzi Venizelos oznajmi jest przeciwny zasadzie, aby robié trudnosci w takim czasie jak obecny, kiedy to mocarstwa s zajgte lagodzeniem konfliktow i przygotowaniem do trwalego uregulowania sytuacji w Europie. Z wdzigcanoscia zatem zaakceptuje to, co zostanie zaproponowane. Idlategoz nadziejq patrzy na szanse Grecji. Uwata take, ze Wlosi nie beda zbyt uparci w sprawie Dodekanezu. Na moje dociekliwe pytania Dmowski odpowiedzial, ie méglby okrei obecny stan rzeczy jako przygotowanie do czasu pokoju w Angliii Ameryce, za$ je chodzi 0 Europe, jest duzo bardzie} niespokojny z powodu znakéw i symptom6w, jakie dzis dostrzega, oraz wynikajacych z nich prognoz co do przysztosci. Obawia sig, 2e w Polsce sprawy bed wygladaly bardzo éle z powodu rywalizacji pomigdzy ‘Niemcami a Polakami, Takie z powodu Lloyda George’a, ktory powinien przejsé do historii jako jedna z najstynniejszych postaci obecnych czaséw z powodu faktu, ie prayczynit sig zniszczenia brytyjskiego imperium. Dmowski uwaza, Ze to przez Lloyda George’a port w Gdafsku zostanie uznany za wolny port, woké! niego powstanie co$ w rodzaju niezaleinej spotecznosci, a Niemcy uzyskaja polaczenie pomigdzy Wschodnimi a Zachodnimi Prusami. Jego zdaniem bedzic to prawdziwa zguba dla Polski. Taki jest przynajmaiej poglad, kt6ry prezentuje publicznie. Po obiedzie Venizelos, Dmowski i ja rozmawialismy, Venizelos probowat uspokoié Dmowskiego i dodaé mu otuchy, dlatego spierat sig z nim w tej sprawie bardzo fagodnie. W koricu naklonil go, by przyznal, Ze w ciggu 10-15 lat Gdarisk, nawet w warunkach, jakie zostang stworzone, bedzie liczy! wedlug wszelkiego prawdopodobieiistwa okolo miliona mieszkaiicéw, w wigkszofci Polakéw, [a to] dzigki ogromnemu ich naplywowi do miasta po podpisaniu pokoju, Venizelos podchwycil to stwierdzenie i powiedziat ,No c6z, widaé, ae wszystko ulozy sig jak najlepie| dla Polski”. Dmowski ciagle nie bytusatysfakcjonowany i powiedziak: ,esli zaloiyé, Ze Alianci boja sig bolszewizms i oczekuja, 4 Polacy beda z nim walczyé, to wtedy powinni da¢ Polsce strategiczne granice, aby jetg walle umoiliwig. A jesli nie boja sig bolszewizmu, to ich jedyny argument 22 odmowa przyznania Gdariska Polsce upada”. Wyjesnil szczegdlowo podstawy przyszle} decyzji, ktéra ma podjaé Konferencja, dotyczace} oddzielenia jednej czeéci Polski od drugie, lecz Venizelos ciagle byt sklonny uwaiaé, ze rzeczy potocz4 sig zadowalajqco. Dmowski bytbardzo tozgoryczony stanowiskiem Lloyda George’a™. Powiedziat mi takée, ze Wilson” w ciagu ostatnich dwéch tygodni zmienit swe} punk widrenia, 4 2ostal prackonany przez Lloyda George’a-8 GLAUKOPIS UR 5/6-2006 Dillon o Deskin Dyskutowalismy 0 podpisaniu traktatu i powiedzialem im, iz uwazam, ie pomigdzy delegatami sojusznikéw bedzie bardzo wiele rozbieznosci, co do czego Dmowski sig zgodzit. Powiedziatem, ze niezadowoleni bed zwlaszcza Belgowie j Wtosi, inie widzg, jak oni mogliby podpisaé ten traktat, gdyz bardzo mocno watpig, czy Wtosi bedg nim usatysfakejonowani. Roamona z Romanem Dmouskin, ? maja 2918». M6 poksi, Htotel Continental, Havre Jadt z nami lunch, Najwazniejsze, co mi powiedziak udalo mu sig zalatwié, aeby Namier™, ktorego prawdziwe nazwisko brzmi Bernstein, miat zakaz pisania kolejnych artykukéw, dopoki pracuje w Ministerstwic Spraw Zagranicanych (poswiadezone przez szefa, sir W. Tyrrela) Dmowskiopowiedzialmi jakniemieccy masoni probowalizatozyétajne polskie stowarzyszenie pod polityczna flaga. Zdecydowano o tym na migdzynarodowym Kongresie Masonéw w Brukseli, Dmowski byt cztonkiem stowarzyszenia i apelowat o bardziej aktywna dzialalnosé. Bez rezultatu, Powtdrnie donich [slowonieczytelne: zaapelowal?), Na prézna. Wéwezas on i jego prayjaciele wystapili ze stowarzyszenia, ktére sig rozpadto. [zdanie nieceytelne] W Polsce masoneria zalezy albo od [slowo nieczytelne] albo od Berlina. [zdanie nieczytelne). Wplywy niemieckie byly wérdd polskich masonéw ogromne. Prof. Sienkiewicz”, ktéry nienawidzit Prus, nagle zamilki, mimo wybuchu wojny. Dmowski byt jego serdecznym przyjacielem, lecz nawet on nie mégt naktonié go do powiedzenia choéby stowa przeciwko Niemcom, nawet gdy wybuchta woina. A to dlatego, ze Sienkiewicz by! masonem. [Komeniarz:] nie przeznaczone do pamigtnikéw. My nie mozemy byé takimi optymistami [koniec zdania nieczytelny]. Nie ma szansy na dlugotrwaly [stowo nieczytelne: pok6j] 2 Rosja. [zdanie nieczytelne] Innasprawa:jesliméwimyo granicach rosyjskich, o Morzu Czarnym,Morzu Baltyckim, nie mozemy zapominaé, Ze kwestia Baltyku lezy w iywotnym interesie Skandynaw6w, tak wigc [stowo nieczytelne: stanowisko] ludzi ze Skandynawii w sprawie [stowo nieczytelne] i Anglii zalezy w duiej mierze od naszych planéw co do Baltyku. JeSli nie mamy wyrainych {stowa nieczytelne: planéw uczynienia?] Babtyku wolnym morzem, wolnym od niemieckie} dominacji, nic mozemy oczckiwac, Ze Skandynawia bedzie po naszej stronie, poniewaz oni w tak duzym stopniu zalez4 od Niemiec, Ze nie moga nawet probowaé solidaryzowaé sig z ich wrogami. Jedyny sposdb uzyskania wplywow w krajach skandynawskich—to daé im nadzieje, ze Baltyk stanie sig wolnym morzem, a oni beda niezalezni od Niemiec oraz Ze bed [stowoArheobgia penne... nieczytelne: bezpieczniejsi] dzighi ograniczeniu niemieckiej strefy posiadania na Baltyku, tan. dzichi ponownemu osadzeniu Polakow nad Battykie ___[Stowo nieczytelne] Kowno, Wilno, Grodno, wigksza czgsé ziemi miriskie} i niewielka caesé Wobynia nalezalyby do Polski. A zatem rosyjskie beda okolice ‘Witebska, Mohylewa, mniejsza czesé ziemi minskiej, wigksza czesé Wolynia i czesé ziemi kijowskie} oraz Podola. Polacy musza teraz dojSé do porozumienia z Rosia w sprawie granic. To jest [najlepszy] czas na kompromis. Odpowied#? Jaka bedzic Rosja pod wrglgdem granic. Jak Rosja potraltuje to, czego my chcemy w Europie Wschodniej. Gdy bedziemy mieli propozycig dla Rosji [stowa nieczytelne: bedziemy je mieé takie dla] Finlandiii Polski. Poszukujac odpowiedzi na te pytania, musimy byé niezaledni i nie ulegaé wptywom ludzi z Europy Wschodnie), ktérzy [slowo nieczytelne}. [zdanie nieczytelne] 20 Jak w sprawie Baltyku pierwszym [zadaniem] jest rekonstrukcja Polski, tak w przypadku Morza Czarnego [stowo nieczytelne}, konieczne jest zniweczenic ukraitiskiego planu Niemiec. [Zdania nieczytelne] Keamosa x Dmouskin, Take Ionescu, Castellanem i Verizclosem podcans lunch, 10 stycanin 7979 v Dmowski méwit o sytuacji polskiej. jest liderem Komitetu Narodowego Polskiego w Paryau. Chcialby wigkszej Polski. Delegaci na Konferencje nie moga byé wyznaczani, poniewsz dotychezas nie ma w Polsce odpowiedniego rzjdu, chociaé trwaja dziatania, majqce na celu zjednoczenie wszystkich partii dla [sprawy] ojezyzny. ‘Amerykanin 0 nazwisku Dale odwiedzil Take Ionescu, aby zapytaé 0 kowestig Bukowiny. Ten odpowiedzial, xe sprawa bedzie zalezala od tego, z kim beda sasiadowali Polacy. W tej chwili nie mozna podaé zadnej decyzji co do preyszlosei tego regionu. Starszy Bratiano*, ojciec obecnego ministra®, rozmawiat kiedys 2 Bismarckiem na temat Rumunii oraz problemu Besarabii. Bismarck powiedziat: ,Nic znam Rumunii”. Tak wigc Bratianoudal siedo Gorczakowa®. Rosia wzida Besarabie. Gorezakow zaoferowat w zamian Warng i Ruse. Bratiano, bedacy politykiem a nie dyplomata, odméwit i stracit wszystko, Tymezasem Serbowie dzigki ministrowi Andrassy’emu* otrzymali miasta Nisz, Pirot jeszcze jeden obszar. Gay w sierpniu 1914 t ksigég Karol II Rumutski® byt studentem w Ikajzcr!*nadskakiwat mu i méwit, zeméglby odzyska¢od Rosji Besarabie, Poczdamic, or ‘mcami, Cesarz mégiby takze obiecaé mu Transylwanig, nie jeéli zawrze sojuszz Niet