MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA KULTURNO - HISTORIJSKOG NASLIJEĐA-DIPLOMSKI RAD - Redzo Basic - Građevinski Fakultet Sarajevo

UNIVERZITET U SARAJEVU
GRAEVINSKI FAKULTET
ODSJEK ZA KONSTRUKCIJE
DIPLOMSKI RAD
MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I

SANACIJI OBJEKATA
KULTURNOHISTORIJSKOG NASLIJEA
Mentor
Prof. dr Azra Kurtovi, dipl.in.gra.
Sarajevo, Septembar 2015. godine
Redo Bai
384/K
MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

KULTURNO HISTORIJSKOG NASLIJEA
Najiskrenije se zahvaljujem svom mentoru prof. dr Azri Kurtovi na izboru teme, na

izuzetnom strpljenju i vremenu posveenom mom diplomskom radu kao i na ukazanoj
pomoi i nizu korisnih sugestija tokom pisanja ovog rada.
Veliku zahvalnost dugujem svojoj porodici koja mi je pruila neizmjernu podrku u
toku trajanja studija, prijateljima i kolegama.

SADRAJ
UVOD ....................................................................................................................................... 4
1. MALTERI ........................................................................................................................... 6
1.1. Historijski razvoj spravljanja i upotrebe maltera .......................................................... 6
1.2. Definicija maltera i opi pojmovi .................................................................................. 8
1.3. Osnovne komponente za izradu maltera ..................................................................... 10
1.3.1. Veziva .................................................................................................................. 10
1.3.1.1. Graevinski kre ............................................................................................ 11
1.3.1.1.1. Proizvodnja, gaenje i ovravanje krea ............................................... 12
1.3.1.2. Hidraulini kre ........................................................................................... 18
1.3.1.2.1. Hidraulini kre dobijen peenjem krenjaka sa primjesama gline ....... 18
1.3.1.2.2. Hidraulini kre dobijen postupkom mijeanja krea sa materijalima
koji imaju pucolanska svojstva ............................................................................... 19
1.3.1.3. Graevinski gips ........................................................................................ 21
1.3.1.3.1. tuk gips .............................................................................................. 22
1.3.1.3.2. Malterski gips .......................................................................................... 22
1.3.1.3.3. Estrih gips ............................................................................................... 22
1.3.2. Agregati ............................................................................................................... 23
1.3.3. Voda 25
1.3.4. Dodaci malterima .............................................................................................. 26
1.4. Svojstva malterskih smjesa maltera ........................................................................ 27
1.4.1. Konzistencija (plastinost) maltera 27
1.4.2. Homogenost ......................................................................................................... 28
1.4.3. Sposobnost zadravanja vode 28
1.4.4. vrstoa maltera .. 29
1.4.5. Otpornost prema dejstvu mraza . 31
1.4.6. Prijanjanje maltera za podlogu ............................................................................ 31
1.4.7. Ostala vanija svojstva maltera ... 32
1.5. Vrste maltera . 33
1.5.1. Malteri prema vrsti veziva ..................................................................................... 33
1.5.1.1. Kreni malter .................................................................................................... 33
1.5.1.2. Cementni malter ............................................................................................... 34
1.5.1.3. Gipsni malter ................................................................................................... 34
1.5.1.4. Kreno cementni malter ................................................................................. 34
1.5.1.5. Gipsno kreni malteri ..................................................................................... 35
1.5.2. Malteri prema namjeni ........................................................................................... 35
1.5.2.1. Malteri za zidanje .............................................................................................. 35
1.5.2.2. Malteri za malterisanje ....................................................................................... 35
1.5.2.3. Dekorativni malteri ............................................................................................. 36
1.5.2.4. Injekcioni malteri ................................................................................................ 36
1.5.2.5. Hidroizolacioni malteri ....................................................................................... 36
1.5.2.6. Malteri za toplotnu i zvunu zatitu ................................................................... 36
2

2. KULTURNO HISTORIJSKI OBJEKTI ....................................................................... 37
2.1. Restauracija ................................................................................................................ 37
2.2. Konzervacija .............................................................................................................. 38
2.3. Sanacija ...................................................................................................................... 38
2.4. Rehabilitacija ............................................................................................................. 38
2.5. Svjetska kulturna i prirodna batina (UNESCO) ....................................................... 39
2.6. Kulturno historijski objekti u Bosni i Hercegovini ................................................. 40
2.6.1. Stari most u Mostaru (na listi Svjetske batine UNESCO-a) ................................ 41
2.6.2. Most Mehmed-pae Sokolovia u Viegradu(na listi Svjetske batine UNESCO-a) 45
2.6.3. Stari kameni most u Konjicu ................................................................................... 46
3. MALTERI ZA ZIDANJE OBJEKATA KULTURNO-HISTORIJSKOG NASLIJEA .. 48
3.1. Uvod ............................................................................................................................. 48
3.2. Pregled dosadanjih ispitivanja sastavnih komponenti postojeih maltera ................. 48
3.3. Metodologija utvrivanja sastavnih komponenti za izradu maltera kod restauracije,
konzervacije i sanacije zidanih kamenih konstrukcija .......................................................... 51
3.3.1. Pregled uzoraka postojeeg maltera sa kulturno-historijskog spomenika .............. 53
3.3.2. Odabir komponenti za maltere i ispitivanje osnovnih svojstava komponenti ......... 54
3.3.3. Spravljanje probnih mjeavina maltera variranjem komponenti i njihovih
meusobnih odnosa ................................................................................................... 54
3.3.4. Ispitivanje osnovnih svojstava svih probnih maltera u svjeem i ovrslom stanju .. 54
3.3.5. Selekcija na temelju kljunih svojstava maltera
(vrstoa na pritisak, izgled,) i konaan odabir maltera ...................................... 55
4. MOST NA KOETINI, HISTORIJSKI SPOMENIK .................................................... 56
4.1 Podaci o mostu i lokalitetu Most u Koetini .......................................................... 56
4.1.1. Historijski podaci ................................................................................................ 56
4.1.2. Opis mosta historijskog spomenika ................................................................. 59
4.1.3. Dosadanje aktivnosti na zatiti ili istraivanju mosta ........................................ 62
4.2. PROGRAM SANACIJE, KONZERVACIJE I RASTAURACIJE MOSTA ............ 63
NA KOETINI
4.2.1 Opis faza Programa sa metodolokim pristupom ............................................... 63
4.2.1.1. Izrada programa istranih radova ................................................................ 64
4.2.1.2. Projekat postojeeg stanja ........................................................................... 66
4.2.1.3. Praenje i nadziranje istranih radova ......................................................... 68
4.2.1.4. Izrada preliminarne statike analize mosta ................................................. 68
4.2.1.5. Izrada zakljuaka, smjernica i preporuka za projekat
sanacije (zatite) mosta ................................................................................. 69
4.2.1.6. Pratee aktivnosti vezane za Program sanacije, konzervacije i
rastauracije mosta na Koetini .................................................................... 69
4.2.1.7. Izrada Elaborata o obavljenim prethodnim radovima istranog
karaktera za HE Ustikolina ......................................................................... 69
5. ZAKLJUAK ................................................................................................................... 71
6. LITERATURA .................................................................................................................. 72
3

UVOD
Veoma vaan proces u nastanku graevina od antikog perioda pa do danas predstavljala je
izrada maltera. Rimljani nisu izumjeli malter, ali su usavrili njegovo dobijanje. Pitanje je da
li bi graevine iz modernog doba opstale stotinama odnosno hiljadama godina kao to je to
sluaj sa antikim, rimskim, osmanskim ili austrougarskim graevinama.
Osnovni elementi ovog rada temelje se na naelima autentinosti (pregled i razumijevanje
sastava i karakteristika postojeih maltera) i kompatibilnosti (razvoj maltera slinih
karakteristika postojeem malteru), kao i injenici da na tritu ima veliki broj komercijalnih
proizvoda koji se proizvode u laboratorijskim i fabrikim uslovima bez adekvatne analize
samog historijskog objekta i postojeih maltera koji su njegov sastavni dio i koji se obino uz
malo vie truda mogu nai u pojedinim dijelovima (temelji, zidovi, stubovi, lukovi i sl.).
Restauratori i konzervatori tee da kulturno-historijske objekte prilikom restauracije,
konzervacije i sanacije priblie to bolje izvornom stanju, tako da se izbjegava koritenje
komercijalnih proizvoda - gotovih malterskih smjesa pri izvoenju ovih radova.
Prilikom restauracije, konzervacije i sanacije objekata kulturno-historijskog naslijea treba
detaljno analizirati sve komponente postojeih maltera, kao i proces njegove izrade.
Odgovarajuom analizom odabranog uzorka postojeeg maltera, mogue je pronai iste ili
sline materijale, koji bi mogli da zamjene historijske materijale, ne naruavajui pri tome
trajnost jedne graevine.
Predmet ovog rada su malteri koji se koriste za restauraciju, konzervaciju i sanaciju objekata
kulturno-historijskog naslijea. Najveim dijelom u ovom radu su obraeni malteri koji se
spravljaju od graevinskog krea, hidraulinog krea i gipsa sa dodacima mineralnogneorganskog porijekla.
Konzervatori su skloni da upotrebljavaju samo tradicionalne tehnike graenja ili sanacije i
upotrebu tradicionalnih materijala prilikom ovih zahvata na kulturno-historijskim objektima.
U takvim se razmiljanjima danas na cement kao sastavni dio kreno-cementnog maltera za
zidanje, gleda kao na materijal koji se ne bi smio gotovo nikako upotrijebiti pri restauraciji,
konzervaciji i sanaciji ovih objekata.
Cilj aktuelnih istraivanja koja se danas provode, je pronalazak tradicionalno proizvedenih
materijala za spravljanje maltera koji bi bili to sliniji postojeim malterima u kulturnohistorijskim objektima, a koji bi imali visoke mehanike karakteristike, zadovoljavajuu
otpornost na djelovanje razliitih agresivnih agenasa (trajnost), visoke estetske vrijednosti i
ija bi primjena bila ekonomski opravdana.
Pored toga, na istraivanja i razvoj graevinskih materijala, snaan uticaj ima opeprihvaeni
koncept odrivoga razvoja, koji pored sociolokih i ekonomskih aspekata, obuhvata utedu

energije, zatitu ivotne okoline, smanjenje emisije staklenikih gasova i ouvanje
neobnovljivih prirodnih resursa.
Nepokretni spomenici kulture kao trajni znaci graditeljskih, kulturnih i umjetnikih dometa
odreene sredine oduvijek su bili posebno zatieni, a trajanje takvih graevina organizovana
drutva su nastojala to je mogue vie produiti. Ipak, i spomenici kulture imaju ogranien
vijek trajanja jer su izloeni djelovanju prirodnih sila i ljudskom razaranju, pa je do dananjeg
doba preivio samo manji broj znaajnih graevina nae prolosti.
U radu je dat kratak osvrt na istorijat zatite kulturnog naslijea, kako u svijetu tako i u Bosni
i Hercegovini. Ukratko su obraena tri reprezentativna ostvarenja na polju mostogradnje koji
su proglaeni Nacionalnim spomenicima Bosne i Hercegovine: Stari most u Mostaru i Most
Mehmed-pae Sokolovia u Viegradu koji se nalaze ina listi Svjetske batine UNESCO-a,
kao i Stari kameni most u Konjicu. Kod sva tri analizirana kulturno-historijska spomenika je
zajednika nit, da su prilikom konzervacije, restauracije i sancije koriteni hidraulini
malteri napravljeni kao nekada, od pijeska, gaenog krea i drobljene opeke.
Takoe u ovom radu je analizirana mogunost sanacije historijskog spomenika Most u
Koetini Opina Foa, Ustikolina koji je 2005. godine proglaen nacionalnim spomenikom
Bosne i Hercegovine od strane Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika BiH.
Na osnovu naina na koji je most izveden, graevinskog materijala i veziva koje je
upotrijebljeno, most u Koetini moe da se datira u kasni srednji vijek, u vrijeme prije dolaska
Osmanlija u ove krajeve. Starost druma na kome je most sagraen, procjenjuje se na otprilike
2.000 godina. Morfologija terena i trasa drevnog puta-druma ukazuju na injenicu da je most
na ovom mjestu mogao da postoji jo u rimskom periodu.

1. MALTERI
1.1.
Historijski razvoj spravljanja i upotrebe maltera
Arheoloki nalazi govore o raznovrsnoj i rasprostranjenoj upotrebi maltera jo u davnim

vremenima, a razloge za to treba traiti u injenici da su se malteri relativno lako pripremali i
ugraivali i najprimitivnijim oruima i da su sirovine za izradu maltera bile oduvijek veoma
dostupne ovjeku.
Prvi koriteni malteri su bili napravljeni od gline. To je posebno karakteristino za graditelje
Mesopotamije i Kine koji su zidove svojih graevina zidali od glinene opeke, koje su prvo
bile suene na zraku erpi a kasnije su iste peene. Povrine od gline su bile osjetljive na
eroziju, tako da iz ovog perioda nema sauvanih graevina ( 5.000 g. p.n.e.).
U Haldeji se poinju zidovi malterisati malterom od gline i gipsa alabestera. Gips se
eksploatisao u gornjem Egiptu u mjestu Alabastron po emu je i dobio naziv alabaster
( 3.000 g. p.n.e.). U kasnijem periodu Egipani za izgradnju svojih graevina (posebno
piramida) poinju koristiti malter spravljen od gipsa ( 2.000 1.600 g. p.n.e.).
Proizvodnja krea i primjena krenog maltera poela je sa razvojem civilizacije na Kritu.
Upotreba maltera razvija se naroito sa graenjem graevina od opeke ( 1.500 g. p.n.e.).
Vjetina pravljenja krea sa Krita prenijeta je u antiku Grku. Grci kao dodatak kreu
poinju koristiti vulkanski pepeo sa ostrva Santorin ( 600 g. p.n.e.).
Iz istog perioda, prilikom iskopavanja u Lepenskom viru (Podunavlje), pronaen je pod
izraen od maltera s dodacima ivog krea ( 600 g. p.n.e.).
Vrhunac u pravljenju krea i njegovoj upotrebi dostignut je za vrijeme Rimskog Carstva
( 300 g. p.n.e.). Rimljani su od Grka preuzeli nain izrade maltera i unaprijedili ga, dodajui
mu vulkanski pepeo i crveni vulkanski pijesak (pucolan - po mestu Pozzuoli, u blizini
Napulja). Mijeanjem gaenog krea sa lokalnim pijeskom, uz dodavanje vulkanskog pepela i
usitnjene opeke, Rimljani su dobili hidrauliki malter koji su koristili za zidanje zidova
Koloseuma, zidanje kamenih mostova, akvadukta, zidanje kupola na sakralnim graevinama,
malterisanje zidova cisterni za vodu itd. Da bi poboljali konzistenciju sveeg maltera,
Rimljani su poeli koristiti dodatke-aditive organskog porijekla (ivotinjska krv, ivotinjske
masti i mlijeko). Na ovaj nain su poboljavali trajnost maltera. To nije bilo iznenadno
otkrie, nego rezultat dugotrajnoga praktinog iskustva. O trajnost maltera iz ranog Rimskog
perioda svjedoe i brojne graevine (putevi, akvadukti i hramovi), koje su se ouvale do
dananjih dana to je dokaz da su drevni Rimljani bili vrhunski ininjeri.
irenjem rimske civilizacije i izgradnjom velikog broja objekata u svim provincijama
Rimskog carstva, pa tako i na naim prostorima (poetak nove ere) se susreemo sa zidanim

graevinama (mostovi, utvrenja, sakralni objekti, rimske vile, rimske banje i dr.) u kojima je
upotrebljavan malter od gaenog krea, lokalnog pijeska i usitnjene opeke.
Sa propau Rimskoga Carstva i dolaskom Slavena u nae krajeve (VI-VII stoljee), prestala
je i gradnja monumentalnih graevina na naim prostorima.
Utvreni srednjovjekovni gradovi u Bosni, nastali su preteno u doba njene samostalnosti
(XIII-XV stoljee), a samo je jedan manji broj nastao jo u XII stoljeu i to u podruju
centralne Bosne. Odlikuju se gradnjom od blokova lomljenog kamena, kao i klesanih blokova
kamena sa upotrebom krenog maltera sa drobljenom ciglom i ciglenim branom.
U drugoj polovini XVI stoljea, Osmanlije su posjedovale tehnike izgradnje nepreglednog
unutranjeg prostora ogranienog besteinskom ali masivnom kupolom i uspjevali su
napraviti perfektan sklad izmeu unutranjeg i vanjskog prostora, kao i sklad tame i svjetlosti.
Primjer ovih objekata su brojne damije u Bosni i Hercegovini.
Kod izgradnje damija, za spravljanje maltera koriten je gaeni kre, mljevena cigla i kozja
dlaka kao aditiv.
Posebnu panju su posveivali izgradnji kamenih minareta (munara), koje su radili od tesanih
kvadera koje su zidali u slojevima koji odgovaraju visinama stepenica i na taj nain u obliku
spirale povezuju cijelu konstrukciju u jednu vrstu cjelinu.
Spojnice rezanog kamena skoro su nevidljive, a upotrijebljeni malter je velike tvrdoe i nije
identian sa krenim malterom obimnih zidova damije. Prema dostupnim podacima, postoji
mogunost da je upotrebljavani malter, tzv. luum koji se spravljao od krea kao veziva,
lokalnog rijenog pijeska i pamuka i maslinovog ulja kao aditiva, koji smjesi daju vrlo vrst i
vodonepropustan malter.
Stari osmanski mostovi graeni su od kamena tesanca na jakim pilonima u rijenom koritu i
prema sredini su uzdignuti radi breg otjecanja vode sa kolovoza. Pojedini kameni mostovi iz
ovog perioda istiu se pravim majstorskim oblikom i izradom.
Takva je jednoluna Kozja uprija na Miljacki na starom Carigradskom drumu, koja i danas
stoji potpuno ouvana, eher-ehajina uprija u Sarajevu koja je premostila Miljacku sa pet
okana (danas ih ima etiri, a peto okno na lijevoj obali, zasuto je 1897. godine).
Iz 16. stoljea je vrijedan i most u epi na rijeici epi, uprija na rijeci Bosni u Sarajevskom
polju (Ilida) i most na Trebinjici kod Trebinja (Arslanagia most).
Pored svih ovih mostova najvrijedniji i najuveniji su Stari most u Mostaru i uvena
uprija Mehmed-pae Sokolovia u Viegradu.
Vezivanje kamenih blokova starih mostova izvedeno je koritenjem hidraulinog maltera, te
eljeznih spojnica: klamfi i spona koje su bile ankerisane u kamene blokove u namjenski
uraene ljebove u koje je ulijevano rastopljeno olovo radi povezivanja cijelog sistema luka i
ela mosta u jedinstvenu cjelinu.

Izgleda da su stari graditelji bili svjesni ponaanja kamena na zatezanje i da je primjena
duktilnog materijala kao kovano eljezo bilo sredstvo za dobijanje skladnijih i otpornijih
objekata.
Polovinom XVII stoljea u Engleskoj, dolazi do pronalaska hidraulinog krea koji se dobijao
peenjem krenjaka sa primjesama gline (pronalazai J. Smitn i J. Parker). Zbog svoje
slinosti sa bojom maltera iz antikog Rima, ovo novo hidraulino vezivo, nazvano je romancementom. Pronalaskom roman-cementa zapoinje industrijska proizvodnja hidraulinih
veziva, kao i njihove upotrebe za spravljanje maltera. Poetkom XVIII stoljea (Frost u
Engleskoj i Vicat u Francuskoj), pronalaze novi postupak za proizvodnju hidraulinog krea,
prema kojem se hidraulino vezivo dobija peenjem smjese krenjaka i gline prethodno
zajedniki samljevenih po mokrom postupku. Ova vrsta veziva, poznata pod imenom
britanski cement, moe se smatrati preteom industrijske proizvodnje cementnih veziva jer su
njima dati osnovni principi na kojima se zasniva i dananja proizvodnja cementa.
Austrougarski period u Bosni i Hercegovini je okarakterisan kao period industrijalizacije,
razvoja i prilagoavanja zapadnoj kulturi, tako da se naputa runa obrada kamena i kod
izgradnje objekata sve vie se koristi industrijski proizvedena opeka. Kamen se koristi za
temelje objekata i soklene zidove.
Graevinska djelatnost u Bosni i Hercegovini se razvija u drugom smjeru, ponajvie kada je
rije o profanim graevinama, koje sada nose primat u odnosu na raniju dominaciju
religioznih graevina. U ekspanzivnom razvoju gradskih centara i sredina, pored zgrada
ministarstava, pozorita, bolnica, muzeja, eljeznikih stanica i drugih objekata javnog
karaktera, posebno mjesto pripada i gradskim vijenicama.
Karakteristian primjer je sarajevska Vijenica koja je izvedena u pseudomaurskom stilu, za
koji je karakteristina dekorativna fasada sa bogatom ornamentikom i dekorativno-plastinim
elementima. Pored dekorativne fasade, sarajevska Vijenica je karakteristina po svom
prostornom i konstruktivnom rjeenju.
Zidovi Vijenice izvedeni su od opeke zidane u krenom malteru sa prirodnim
komponentama (pijesak, graevinski kre, hidraulino vezivo i hidraulini dodaci) sa
kamenim soklom, obraeni su zavrnim slojem od gipsanog ili finog krenog maltera koji
predstavlja jedinstvenu cjelinu sa dekorativnom plastikom na zidovima i stropovima.
1.2. Definicija maltera i opi pojmovi

Malteri su vjetaki kameni materijali koji nastaju ovravanjem homogenizovanih
mjeavina sitnog agregata i vezivnih supstanci. Ove mjeavine se uobiajeno nazivaju
malterske smjese.

Obino se primjenjuju u vidu tankih slojeva ije debljine ne prelaze veliinu od 3 cm. Za ove
mjeavine mogu se koristiti samo sitni agregati sa zrnima ija je krupnoa do 4 mm.
Upotrebljavaju se:
kao vezivno sredstvo za zidanje svih vrsta zidova od kamena i opeke, za ispunjavanje
horizontalnih i vertikalnih spojnica - upljina izmeu elemenata i horizontalno
postavljanje elemenata zida (puni ili uplji blokovi),
za malterisanje svih vrsta zidova od kamena i opeke pri emu se stvara sloj koji po
ovravanju obezbjeuje da povrina bude ravna za dalju obradu i slui za zatitu zida od
uticaja iz atmosfere,
za zatitu osnovnog - noseeg materijala ili elemenata konstrukcije od razliitih uticaja
(protivpoarna, hidroizolaciona, antikorozivna zatita itd.),
za izradu raznih vrsta podloga i kouljica za podove,
za sanaciju i popravku zidanih konstrukcija od kamena i opeke,
za popunjavanje spojnica izmeu elemenata od kojih se izvode montane konstrukcije,
za injektiranje pukotina i upljina u stijenskoj masi, tlu, betonskim ili zidanim
konstrukcijama (injekcioni malteri).
Da bi se za sve ovo mogli upotrijebiti, malteri moraju zadovoljiti vei broj razliitih uslova. U
prvom sluaju je potrebno da malteri imaju dovoljno velike mehanike vrstoe; u drugom
sluaju e se od maltera zahtjevati vodoodbojnost i vodonepropustljivost; u treem sluaju od
maltera se zahtijeva otpornost i postojanost u razliitim sredinama i tetnim uticajima tih
sredina itd.
Kako bi se malteri mogli upotrijebiti za tako raznovrsne radove, oni treba da imaju sljedee
osobine: potrebne mehanike karakteristike (vrstoe pri pritisku, zatezanju i savijanju),
potrebnu kompaktnost i adheziju za druge materijale, da su vodonepropustljivi ili
vodoodbojni, otpornost na dejstvo mraza, da tokom vremena ne mijenjaju zapreminu, da su
otporni na razliita agresivna djelovanja okolne sredine u toku eksploatacije i dovoljno trajni,
da imaju odgovarajuu boju i lijep izgled kao i da se mogu meusobno povezati sa postojeim
malterima. Ova posljednja osobina je veoma znaajna za upotrebu maltera pri restauraciji i
sanaciji objekata kulturno-historijskog naslijea.
Sve ove uslove moe ispuniti malter kod kojeg je adekvatno izabrano odgovarajue vezivo,
odgovarajui materijal za ispunu (agregat), upotrijebljena najpogodnija koliine vode i
paljivo upotrijebljeni dodaci s obzirom na oekivanu funkciju maltera u graevinskoj
konstrukciji.

Slika 1.1. Izgled gradilinog miksa maltera homogenost i plastinost maltera
Pored nabrojanih osobina i uslova koje treba da ispune malteri, svjee malterske mjeavine
treba da se karakteriu homogenou, ugradljivou i obradljivou, tj. treba da imaju
povoljne konzistencije (plastinost).
Zbog toga je esto potrebno na tano odreeni nain izvriti spravljanje maltera, tj.
upotrijebiti jedno ili vie veziva, dodati odgovarajue dodatke i spravljene maltere
blagovremeno i pravilno ugraditi.
1.3. Osnovne komponente za izradu maltera

1.3.1. Veziva
Pod vezivima podrazumijevamo materijale koji pomijeani sa vodom daju dobro ugradljiva
plastina tijesta sposobna da nakon odreenog vremenskog perioda i fiziko-hemijskih
procesa, vrsto poveu druge komponente, ovrsnu i poprime svojstva kamena. Proces
ovravanja maltera zasniva se na mehanizmu ovravanja upotrijebljenog veziva.
Vezivo je najvanija komponenta maltera.
Prema hemijskom sastavu moemo ih podijeliti na organska i neorganska veziva. U ovom
radu bie rijei o neorganskim (mineralnim) vezivima.
Prema uslovima koji su potrebni za uspjeno ovravanje malterskih smjea, neorganska
veziva obino dijelimo u dvije grupe:
hidraulina (razne vrste cemenata i hidraulini kre) - veziva koja ovravaju i na
vazduhu i pod vodom;
10

nehidraulina (graevinski kre i gips) - veziva koja imaju svojstvo ovravanja i
ouvanja vrstoe samo na vazduhu (vazduna veziva).
Kao veziva za maltere koji e ovdje biti razmatrani obino se koristi graevinski kre
(najee gaeni u vidu krenog tijesta ili hidratisani kre), hidraulini kre i gips. U ovom
radu nee se razmatrati cementi, zato to su malteri na bazi cementa dosta kruti i to nisu
povoljni za upotrebu pri restauraciji i sanaciji objekata kulturno-historijskog naslijea.
Najvei znaaj za graevinarstvo imaju hidraulina mineralna veziva. Za maltere koji se
upotrebljavaju prilikom restauracija i sanacija objekata kulturno-historijskog naslijea,
najvei znaaj imaju hidraulina mineralna veziva na bazi hidraulinog krea ili krea sa
dodatkom pucolana. Pucolani e se posebno obraditi u nastavku ovog rada (poglavlje
1.3.1.2.2. ).
Hidraulina mineralna veziva su sloeni hemijski sistemi u iji sastav kao osnovne supstance
ulaze oksidi: CaO, MgO, SiO2, Al2O3 i Fe2O3. Osobine svih materijala ovog tipa najvie
zavise od tzv. hidraulinog modula hm, koji se definie relacijom:
hm =
%CaO % MgO
% SiO2 % Al2O3 % Fe2O3
..............................
(1)
i koji izraava sadraj baznih sastojaka: CaO i MgO u odnosu na kisele sastojke: SiO2, Al2O3
i Fe2O3.
Za najvei broj mineralnih veziva karakteristina je jedna odreena vrijednost hidraulinog
modula - hm. Kod krea, iji je osnovni sastojak CaO i kod koga je sadraj glinenih primjesa,
a samim tim i kiselih sastojaka neznatan, vrijednost hidraulinog modula je vrlo velika i
iznosi preko 9. Kod hidraulinog krea, koji sadri dosta glinenih primjesa, vrijednost
hidraulinog modula se kree od 1,7 do 9. Kod cementa koji je tipino hidraulino vezivo,
vrijednost hidraulinog modula je srazmjerno najmanja i on varira u granicama od 1,9 do 2,4 .
Razlika izmeu navedenih materijala je u tome to se oni dobijaju peenjem sirovina na
razliitim temperaturama.
Kre se dobija peenjem krenjaka sa veoma malim sadrajem glinovitih primjesa (95-99%
CaCO3) na temperaturi od 1000 1200 C, ali koja je nia od temperature kod koje se deava
proces sinterovanja (~1300 C).
Na temperaturi od 900 1000 C dobija se hidraulini kre, s tim to se u sirovini za njegovo
dobijanje nalazi i odgovarajua (manja) koliina glinovitih primjesa (6-22 %).
Malteri se mogu spravljati sa jednim ili vie veziva. Ukoliko se primjenjuje vie od jednog
veziva, takvi malteri se jo i nazivaju sloenim malterima.
11

1.3.1.1. Graevinski kre

Graevinski kre je nesumnjivo najrasprostranjenije i najvie upotrebljavano vazduno vezivo
u graditeljstvu od zaetaka civilizacije do dananjih dana. Spada u najstarije graevinske
materijale koji se i danas upotrebljava u velikim koliinama. Najvie se upotrebljava za izradu
maltera (krenog i kreno-cementnog) i kao vezivo za boje.
Vezivne sposobnosti krea se zasnivaju na hemijskoj nestabilnosti kalcijum-oksida (CaO) koji
je glavni sastojak krea.
Ako mu se doda voda, burno reaguje (gasi se), prelazei u stabilniji gaeni kre kalcijumhidroksid (Ca(OH)2), uz oslobaanje velike koliine toplote (i do 400 C) i prividno
poveanje zapremine:
CaO + H2O Ca(OH)2 .
Gaeni kre (Ca(OH)2) je znatno stabilniji, ali tek uz prisustvo ugljen-dioksida (CO2) iz
vazduha, prelazi u stabilniji krenjak (CaCO3), ijim peenjem je i dobijen sam kre:
Ca(OH)2 + CO2 CaCO3 +H2O .
Ovo je kljuni faktor koji je opredjelio graditelje da kre primjene kao vezivo za spravljanje
maltera.
Isto ovo e se desiti, ako negaeni (ivi) kre due drimo lagerovan na skladitu i gdje
postepeno dolazi do direktnog vezivanja CO2 iz vazduha i vraanja u neaktivni krenjak:
CaO + CO2 CaCO3 .
Zato kre treba to prije ugasiti i skladititi u obliku znatno stabilnijeg gaenog krea.
1.3.1.1.1. Proizvodnja, gaenje i ovravanje krea
Kre se dobija peenjem kamena krenjaka ili dolomita odgovarajueg hemijskog sastava na
temperaturama ispod take sinterovanja, uz relativno veliki utroak energije.
Tehnoloki proces proizvodnje krea sastoji se iz eksploatacije krenjaka ili dolomita u
kamenolomu, njegove pripreme za peenje (drobljenje i separacija) i peenja krenjaka ili
dolomita.
12

Peenje krenjaka ili dolomita se moe vriti u razliitim peima, koje se obino dijele u dvije
grupe: pei sa prekidnim radom i pei sa neprekidnim radom. Kod prve vrste pei pei sa
prekidnim radom, kada se zavri proces peenja, pe se potpuno prazni i oisti a onda se
pristupa njenom ponovnom punjenju i procesu peenja. Tipini predstavnik su obine
poljske pei kreane, koje su bile ozidane kamenom i malterom od gline. U ovim peima,
gorivo drvo ili ugalj, izgara na dnu pei i peenje se vri pomou plamena koji se provlai
izmeu komada krenjaka. Nedostatak ovih pei je mali kapacitet, veliki utroak goriva i
veliko gubljenje toplote.
Slika 1.2. Proces peenja u poljskoj pei kreani
Na ovaj nain se dobijao kalcitni ivi kre veoma dobrog kvaliteta, koji je zavisio od lokalno
dostupne sirovinekamena krenjaka, tako i od iskustva lokalnih majstora koji su vrili
paljenje kreane i peenje krea. Kre dobijen na ovaj nain obino se naziva, komadni ivi
kre.
Danas se u industriji krea najvie upotrebljavaju vertikalne-ahtne pei i cilindrine rotacione
pei. Mogu da rade neprekidno, krenjak se dopunjava sa gornje strane u pe, a dobijeni ivi
kre se isputa kroz otvor sa donje strane pei. Vertikalne-ahtne pei se mogu puniti
krupnijim komadima krenjaka ili dolomita veliine 8-20 cm. Cilindrine rotacione pei
zahtijevaju mnogo veu usitnjenost sirovine i ista se drobljenjem usitnjava na veliinu 1,5-7
cm.
Krenjak (CaCO3), peen na temperaturi od 10001200C (u industrijskim peima), raspada
se na kalcijum-oksid (CaO) ivi kre i ugljen-dioksid (CO2) prema sljedeoj jednaini:
CaCO3 + Q CaO + CO2 .
Za temperaturu razlaganja kalcita uzima se vrijednost od 898C.
Dolomit (CaCO3MgCO3) ima dosta sloeniji proces peenja koji se odvija prema sljedeoj
jednaini:
13

CaCO3MgCO3 + Q CaOMgO + 2CO2.
Za temperaturu razlaganja dolomita uzima se vrijednost od 725C.
Tokom cijelog procesa peenja sirovine, odvija se niz fiziko-hemijskih procesa. U prvoj fazi
peenja dolazi do poveanja zapremine zrna sirovine. Daljim porastom temperature dolazi do
otputanja CO2 i prelaska karbonata u okside. U ovoj fazi zapremina ostaje konstantna, ali se
gubitkom CO2 smanjuje gustoa i poveava poroznost, odnosno zapremina pora i upljina.
Ovako nastao kre vrlo je reaktivan zbog visoke poroznosti. Daljim poveavanjem
temperature, kristali se poinju sinterovati, odnosno spajati uz smanjenje zapremine,
poroznosti i specifine povrine te poveanja gustine. Na ovaj nain se dobije prepeeni ili
mrtvo peeni kre, koji zbog manje specifine povrine ima nisku reaktivnost.
Uticaj temperature na kristale CaO prilikom procesa peenja prikazan je na sljedeoj slici.
t < 900 C
t = 900 C
t = 1000 C
t = 1100 C
Slika 1.3. Uticaj temperature na kristale CaO pri procesu peenja krea
14

Za kvalitet krea nije bitna samo koliina nego i vrsta primjesa. Prisustvo gline i jedinjenja
eljeza je tetno jer kiseli osidi (SiO2, Al2O3, Fe2O3), koji iz njih nastaju, na visokim
temperaturama peenja krenjaka reaguju sa nastalim CaO gradei razne silikate, aluminate i
ferite kalcijuma, koji smanjuju aktivnu komponentu krea (CaO), oteavaju i usporavaju
gaenje dobijenog krea. Posebne probleme pravi primjesa magmezijum-oksida (MgO) kod
kalcitnog krea, jer se on zbog visoke temperature prepee i kasnije se teko ili gotovo nikako
ne moe gasiti. Za vrijeme gaenja kalcitnog krea, MgO se ne ugasi, nego ostane
nepromijenjen i poinje da se gasi tek prilikom ovravanja maltera (MgO + H2O
Mg(OH)2) uz bubrenje koje uzrokuje oteenje maltera, to nazivamo korozijom. Zato se
propisima ograniava i tolerie prisustvo magnezijum-oksida (MgO) do 5%.
Kalcitni ivi kre koji se upotrebljava u graditeljstvu karakterie srazmjerno konstantan sastav
oksida, koji je dat u tabeli 1.1.
Tabela 1.1. Sadraj oksida i negasivih estica u kalcitnom ivom kreu
Sadraj
Procenat (%)
kalcijum-oksid (CaO )
magnezijum-oksid (MgO )
gubitak arenjem
neugasivih estica
95 - 98
1-5
1-3
0,5 - 3
Kako veliina zrna ili komada sirovine varira u zavisnosti od vrste pei ili tehnologije koja se
koristi prilikom peenja, realno je nemogue da se sva zrna ili komadi idealno ispeku. Zato
su u ivom kreu prisutni i drugi sastojci: nedovoljno peeni dijelovi, prepeeni (sinterovani)
dijelovi i razne druge primjese koje zavise od stepena istoe sirovine.
Tabela 1.2.Temperatura peenja, zapreminska masa, poetak i kraj gaenja i sadraj negasivih estica
Parametri
zapreminska masa u g/cm
poetak gaenja u sec.
kraj gaenja u sec.
negasivi ostatak u %
Temperatura peenja u C
900
1000
1100
1,55
1,59
1,72
odmah
odmah
1
90
120
150
8,3
7,2
2,3
1200
1,92
15
190
0,9
1300
2,12
25
190
0,3
1400
2,34
150
540
0,2
Kada se kalcitni ivi (negaeni) kre pomijea sa vodom dolazi do njegovog gaenja, koje se
deava po hemijskoj reakciji:
CaO + H2O Ca(OH)2 + Q,
15

u veoma kratkom vremenu, uz oslobaanje znaajne koliine toplote.
Dokazano je da se proces gaenja krea odvija u tri faze:
I faza otapanje CaO vezanje vode;
II faza nastanak hemijskog spoja CaO 2 H2O;
III faza hemijska reakcija raspada dihidrata CaO 2 H2O Ca(OH)2 + H2O.
Do ovih saznazanja se dolo praenjem promjene temperature u zavisnosti od vremena pri
gaenju krea i odreivanju strukture produkata hemijske reakcije u pojedinim fazama.
Slika 1.4. Promjena temperature u zavisnosti od vremena prilikom gaenja krea
U procesu gaenja kalcitnog krea, komadi ivog krea se raspadaju na sitne estice kalcijumhidroksida (Ca(OH)2), koje su reda veliine 0,001 mm. Velika specifina povrina zrna, koja
je posljedica ove usitnjenosti, uslovljava veliku sposobnost zadravanja vode i izuzetnu
plastinost krenog tijesta. Poslije mijeanja sa vodom svaka estica Ca(OH)2 je okruena
tankim filmom apsorbovane vode, koja ima ulogu svojevrsnog hidrodinamikog
podmazivaa. Na ovaj nain se dobija kreno tijesto velike plastinosti, to je posebno vano
prilikom spravljanja i primjene razliitih maltera spravljenih na bazi graevinskog kalcitnog
krea.
Gaenje ivog krea se najee provodilo na gradilitu u plitkim drvenim sanducima
(korito za gaenje krea), u koje se stavlja ivi kre i dovoljna koliina vode, a zatim se sve
dobro mijea. Za dobijanje krea u kaastom stanju (krena kaa) upotrebljava se prilino
velika koliina vode, jer usljed razvijanja toplote dosta vode prilikom gaenja ispari. Ovako
ugaen kre procjeuje se kroz metalno sito i sipa u tzv. krenu jamu-kreanu. Neugaeni
komadi krea i primjese, koje je sito zadralo, uklanjaju se i postupak gaenja se ponavlja sve
dok se ne izvri gaenje predviene koliine ivog krea. Neugaene estice su veoma tetne
16

jer se njihovo gaenje kasnije nastavlja u zidovima ili na omalterisanim povrinama gdje u
malteru dolazi do pojave tzv. kokica i one mogu prouzrokovati raspadanje maltera.
Da bi se ova pojava izbjegla, kreno tijesto (krena kaa) treba da ostane to due u krenoj
jami prije njegove upotrebe za spravljanje maltera, kako bi se gaenje u potpunosti zavrilo.
Radi spreavanja povrinske karbonatizacije pri duem uvanju, krenu kau je potrebno
prekriti pijeskom ili odgovarajuim prekrivaem.
Kada se dolomitni ivi kre pomijea sa vodom dolazi do njegovog gaenja, pri emu potpuno
hidratizira samo kalcitna komponenta. U toku ovog postupka, tek 10-25% magnezijum-oksida
hidratizira u vremenskom periodu od 10 24h. Sve ovo se deava prema hemijskoj reakciji:
CaOMgO + H2O Ca(OH)2 + MgO + Q,
Ovakav, nepotpuno ugaeni dolomitni kre, stvara potekoe ukoliko se primjenjuje kao
vezivo u malterskoj smjesi, to moe uticati na poveanje zapremine ugraenog maltera. Sve
ovo kao posljedicu moe imati raspadanje maltera u zidovima ili na omalterisanim
povrinama. Pretpostavlja se da je ovo bio kljuni razlog zbog ega se u prolosti koristio
iskljuivo krenjak od kojeg se dobijao kalcitni kre od kojeg su spravljani malteri.
Gaenje ivog krea danas se najee vri mehanizovano u industrijskim pogonimahidratorima, gdje se dobija hidratisani kre. Ova vrsta krea se dobija gaenjem ivog
kalcitnog krea-CaO sa koliinom vode koja priblino odgovara hemijski potrebnoj vodi
(32,13 % u odnosu na masu negaenog krea). Proces gaenja na ovaj nain je veoma ubrzan i
dobija se visok kvalitet proizvoda. Hidratisani kre se pakuje u papirnim vreama i mora se
uvati uticaja vlage.
Gaeni kre koji se upotrebljava u graditeljstvu treba da ima sadraj hidroksida koji je dat u
tabeli 1.3.
Tabela 1.3 . Sadraj hidroksida u kalcitnom gaenom kreu
Sadraj
Procenat (%)
kalcijum-hidroksid ( Ca(OH)2 )
92 - 98
magnezijum-hidroksid ( Mg(OH)2 )
gubitak arenjem osuenog krea
1-5
0,5 - 2
Kre se najvie primjenjuje za izradu maltera, tj. u obliku smjea sa prirodnim pijeskom ili sa
drugim sitnim agregatima. Kreno tijesto se prilikom suenja jako stee i skuplja, a to dovodi
do njegovog pucanja. Upotreba agregata ove nepovoljne efekte potpuno iskljuuju. Ovdje
treba napomenuti da agregat ne uestvuje u hemijskoj reakciji ovravanja maltera.
Kreni malteri na vazduhu postepeno ovravaju pod uticajen dva hemijska procesa:
- suenje, uslovljava pribliavanje estica Ca(OH)2 i njihovo meosobno srastanje, i
- karbonatizacija, odvija se putem reakcije: Ca(OH)2 + CO2 CaCO3 +H2O.
17

Kreni malter ugraen u zid gubi na zraku procesom suenja viak vode a CO2 ulazi i stvara
CaCO3, koji je vrst i netopiv materijal i sve ovo utie na poveanje vrstoe maltera. U
prirodnim uslovima, proces ovravanja krenog maltera tee veoma sporo i moe trajati
godinama.
Po vrstoi kreni malteri spadaju na posljednje mjesto u nizu hidraulinih i nehidraulinih
veziva. to je kre istiji to je i vstoa maltera nia (primjese SiO2, Al2O3 i Fe2O3 stvaraju
spojeve koji poveavaju vstou maltera).
1.3.1.2. Hidraulini kre

Hidraulini kre spada u kategoriju hidraulinih veziva i moe se dobiti na dva naina:
peenjem krenjaka sa primjesama gline i postupkom mijeanja krea sa materijalima koji
imaju pucolanska svojstva.
1.3.1.2.1. Hidraulini kre dobijen peenjem krenjaka sa primjesama gline

Hidraulini kre se dobija peenjem laporovitih krenjaka sa 6-22 % glinovitih primjesa, na
temperaturi od 900-1000 C. Tokom peenja sirovine ovakvog sastava ne dolazi samo do
raspadanja kalcijum-karbonata ve i do jedinjenja CaO sa oksidima SiO2, Al2O3 i Fe2O3 koji
se sadre u glini. Na taj nain se dobijaju silikati, aluminati i feriti kalcijuma ( 2CaO SiO2 ,
CaO Al2O3 i 2CaO Fe2O3 ).
Prosjean sastav hidraulinog krea dobijenog postupkom peenja dat je u sljedeoj tabeli.
Tabela 1.4. Prosjean sastav hidraulinog krea dobijenog postupkom peenja
Sadraj
Procenat (%)
4 - 23
1 - 15
CaO
MgO
60 - 90
0-6
0,1 3,5
nerastvorljivi ostatak
0-7
Ova jedinjenja mogu da ovravaju na vazduhu u prisustvu CO2, u debelim zidovima bez
prisustva CO2, kao i pod vodom.
Ukoliko u hidraulinom kreu nakon peenja, ima vie slobodnog krea, utoliko je on blii
graevinskom kreu i ima manje izraenu sposobnost hidraulinog ovravanja. U ovom
sluaju dobijamo hidraulini kre slabo izraene hidraulinosti.
18

Ukoliko se peenjem dobijaju kalcijum-silikati i kalcijum-aluminati, utoliko sposobnost
hidraulinog ovravanja raste i on se vie pribliava cementima. U ovom sluaju dobijamo
hidraulini kre jako izraene hidraulinosti.
Hidraulini kre je komadast prije gaenja i nije bijele boje kao ivi kalcitni kre. Njegova
boja je obino siva ili utosiva. Pri mjeanju sa vodom dolazi do gaenja pri emu se raspada
u fini prah. Ovo gaenje nije tako burno kao u sluaju gaenja ivog krea.
Hidraulini kre se razlikuje od graevinskog krea po sadraju kiselih sastojaka (SiO2, Al2O3
i Fe2O3) i on se takoe karakterie tzv. hidraulinim modulom hm, koji je ve definisan
relacijom . . . ( 1 ).
U sledeoj tabeli date su uporedne vrijednosti hidraulinih modula graevinskog krea i
hidraulinog krea.
Tabela 1.5. Vrijednosti hidraulinih modula graevinskog krea i hidraulinog krea
VRSTA
HIDRAULINI MODUL
graevinski kre
hidraulini kre
hidraulini kre visoke otpornosti
6 - 10
3-6
2-3
1.3.1.2.2. Hidraulini kre dobijen postupkom mijeanja krea sa materijalima koji imaju
pucolanska svojstva
Hidraulini kre moe da se dobije i na drugi nain, mijeanjem krea i drugih materijala koji
imaju pucolanska svojstva, a koji se jedine sa kreom i daju produkte sa hidraulinim
svojstvima.
Pucolani su supstance mineralnog (neorganskog) sastava koje nemaju sopstvenu vezivnu mo
ili je ona vrlo mala, ali koje su sposobne da na normalnim temperaturama i u prisustvu vlage
reaguju sa kreom ( Ca(OH)2 ) i daju nove materijale koji imaju hidraulina svojstva.
Ime dolazi od mjesta Pozzuoli kod Napulja gdje se uzimao ovaj materijal i koristio za
spravljanje maltera jo u starom vijeku.
U sastav pucolana najee ulaze oksidi: SiO2, Al2O3 i Fe2O3, pa se kao rezultat hemijskih
reakcija izmeu ovih oksida i Ca(OH)2 dobijaju razliiti hidrosilikati, hidroaluminati i
19

hidroferiti kalcijuma koji se teko rastvaraju u vodi. Na primjer, ako Ca(OH)2 rastvoren u
vodi stupi u reakciji sa SiO2, dobit e se sljedei hidrosilikat kalcijuma:
Ca(OH)2 + SiO2 + H2O CaO SiO2 2H2O
Da bi se ove reakcije odvijale to intenzivnije, neophodno je da pucolani budu to finije
samljeveni.
Pucolani u optem sluaju mogu biti razliitog porijekla i najee se dijele na prirodne i
vjetake.
U prirodne se ubrajaju: pucolanska zemlja (po kojoj su svi materijali ove vrste dobili ime),
santorinska zemlja, dijatomejska zemlja, crvenica ili boksit, opalska brea, vulkanski tuf,
vulkanski pepeo itd.
Tabela 1.6. Hemijski sastav prirodnog pucolana (okolina Napulja Italija)
Sadraj
Fe2O3
MgO
Na2O
K2 O
H2 O
Procenat (%)
64,71
20,03
4,98
4,39
0,96
1,77
3,07
0,09
U vjetake pucolane spadaju nusprodukti razliitih industrijskih postupaka: letei (elektrofiltrerski) pepeo, filterska SiO2 praina, granulisana (bazina) zgura visokih pei, crveni mulj,
razni keramiki i ciglarski materijali, itd.
Postoje jo i tzv. aktivirani pucolani, koji se dobivaju arenjem izvjesnih materijala ime se
postie aktiviranje njihovih pucolanskih svojstava (neke vrste glina).
U ovom radu je interesantna upotreba prirodnih komponentnih materijala, tako da e se u
nastavku ovog rada razmatrati primjena samo prirodnih pucolana i drobljene cigle (estice
ispod 0,09 mm predstavljaju vezivni materijal) u postupku dobijanja hidraulinih maltera.
Pucolani se esto koriste za spravljanje maltera koji e se primjenjivati kako na vazduhu tako
i u vodi. U oba sluaja zajedno sa pucolanom se upotrebljava i kre, pri emu se u sluaju
maltera dobijaju daleko vee vrstoe u poreenju sa obinim krenim malterom.
20

Osnovne komponente pucolana su oksidi: SiO2, Al2O3 i Fe2O3, koji su najee u amorfnomstaklastom obliku i ba ova okolnost uslovljava njihovu pucolansku aktivnost.
Kod prirodnih pucolana su u opem sluaju prisutne i mnoge druge supstance koje ponekad,
ak i ako se radi o malim koliinama, mogu da budu vrlo tetne. Postoji vei broj metoda
putem kojih se na bazi hemijskih i drugih analiza moe utvrditi pucolanska aktivnost
konkretnog materijala.
Stepen aktiviranja vezivnih svojstava pucolana moe se ocijeniti jedino na bazi ispitivanja
mehanikih karakteristika ovih materijala u kombinaciji sa kreom (Ca(OH)2) - supstancom
koja je neophodna za ispoljavanje pucolanske aktivnosti.
Prosjean sastav hidraulinog krea dobijenog postupkom mijeanja dat je u sljedeoj tabeli.
Tabela 1.7. Prosjean sastav hidraulinog krea dobijenog postupkom mijeanja
Sadraj
Procenat (%)
58 60
5 20
27
Fe2O3
13
gubitak arenjem
6 - 22
1.3.1.3. Graevinski gips

Graevinski gips se dobija peenjem gispsanog kamena (sadre) koji se uglavnom sastoji od
minerala gipsa (CaSO4 2H2O - dihidrat) i drugih primjesa kao to su pijesak, krenjak, glina i
dr. Pored sadre dihidrata, u prirodi se esto sree bezvodni kalcijum sulfat (CaSO4)
anhidrit, koji je redovni pratilac sadre i razlikuje se po znatno veoj tvrdoi.
Gips se najee proizvodi tako to se sadra prethodno usitnjava na komade prenika 30 60
mm, a zatim se melje u prah. Dobijeno sirovinsko brano unosi se u kotlove za peenje ili u
rotacionim pei. Sirovina se izlae programiranom reimu zagrijavanja uz postepeno
poveanje temperature. Nakon peenja gotov proizvod se hladi, a zatim ponovo melje kako bi
se dobila potrebna finoa mliva.
Temperatura peenja sadre nije naroito visoka i kree se do 110-180 C (prosjeno 150 C).
Na ovim temperaturama dolazi do sljedee hemijske reakcije:
CaSO4 2H2O CaSO4 0,5 H2O + 1,5 H2O,
to znai da je gips po svom hemijskom sastavu CaSO4 0,5 H2O poluhidrat.
21

Dobijeni gips poluhidrat je hemijski vrlo nestabilan i tei da pree u stabilno stanje
ponovnim vezivanjem hidratne vode, na emu se zasniva proces vezivanja i ovravanja
gipsa.
Osobine dobijenog gipsa zavise od temperature na kojoj se vri dehidratacija sadre. Na
temperaturama oko 100 C dobijamo poluhidrat ( CaSO4 0,5 H2O ), a pri temperaturama
oko 200 C dolazi do potpune dehidratacije i stvara se anhidrit (CaSO4).
U zavisnosti od uslova dehidratacije i temperature peenja, razlikujemo sljedee vrste gipsa:
tuk-gips, malterski gips, estrih gips i specijalni gipsevi velike vrstoe.
1.3.1.3.1. tuk - gips

Sastoji se uglavnom od poluhidrata, pri emu smije da sadri samo manje koliine nedovoljno
peenih ili prepeenih dijelova. Prema krupnoi zrna spada u kategoriju gipsa srednje finoe
mliva.
Brzina vezivanja i ovravanja je vea sa porastom sadraja poluhidrata (nia temperatura
dehidratacije) i sa porastom finoe mljevenja gipsa.
tuk gips se primjenjuje za malterisanja, izradu prefabrikovanih elemenata i za razne
unutranje ukrasne radove. Vrijeme vezivanja ne smije da iznosi vie od 30 minuta.
Pri ovravanju poveava zapreminu za oko 1 %, tako da nema opsanosti od stvaranja
prslina. Ovrsli gips je porozan materijal, lijepog izgleda i ima dobre termoizolacione
osobine. Nedostatak mu je upijanje vlage, omekavanje uz opadanje vrstoe i agresivan je
prema betonu i metalima.
1.3.1.3.2. Malterski gips
Gips za maltere u prvom redu slui za malterisanje. Prema krupnoi zrna spada u kategoriju
gipsa krupnije finoe mliva i ima vei procenat primjesa u odnosu na tuk gips.
S obzirom na namjenu malterisanje, ova vrsta gipsa ima relativno dugo vrijeme vezivanja
koje je ogranieno na najvie 2 sata.
1.3.1.3.3. Estrih gips
Estrih gips je smjea anhidrata (CaSO4), kalcijum-oksida (CaO) i prirodnih primjesa koja se
dobija peenjem sadre na temperaturama od 900 1100 C.
Ima znatno vee konane vrstoe od tuk-gipsa i malterskog gipsa.
22

Vrijeme vezivanja ovog gipsa je vrlo dugo i ogranieno je na najvie 36 sati.
1.3.2. Agregati
U opem sluaju pod agregatom se podrazumijeva materijal rastresite strukture formiran u
vidu skupa manje - vie istovrsnih estica, tj. materijal relativno homogen u smislu supstanceizgraivaa, koji se sastoji od meusobno nevezanih zrna odreene krupnoe.
Agregati za izradu maltera, kao veoma znaajne komponente koje utiu na fiziko mehanike
karakteristike, mogu biti neorganskog ili organskog porijekla.
U ovom radu bie rijei o agregatima neorganskog (mineralnog) porijekla.
Najiru primjenu imaju malteri za zidanje i malteri za malterisanje koji se spravljaju na bazi
prirodnog ili drobljenog sitnog agregata pijeska.
Pijesak je prirodni nevezani sediment sa zrnima krupnoe do 4 mm. Moe biti rijeni (nalazita
u postojeim rijenim tokovima), ali i brdski (nalazita na mjestima nekadanjih rijenih tokova
kao i na samom mjestu raspadanja stijenske mase) koji je prekriven zemljom. Najvei praktini
znaaj ima eksploatacija pijeska iz rijenih korita, sa sprudova. Rijeni pijesak je manje vie
ist, zaobljen i uglavnom sastavljen od zrna kvarca. Brdski pijesak ima otre ivice i nije uvijek
dovoljno ist, sadri dosta ilovae koja obavija pojedina zrna ili je slobodna, a moe da sadri
i organske primjese (iz humusnog sloja). U zavisnosti od stijene od koje je nastao, ovaj
pijesak moe da bude kvarcni ili krenjaki. Ukoliko je od kvarca, zrna pijeska su tvrda i
otporna na djelovanje kiselina, a ukoliko je karbonatnog porijekla, zrna pijeska su meka i
lako se rastvaraju u kiselinama.
U malterima je prisutan samo sitni agregat, i to najee agregat sa zrnima krupnoe do 4 mm.
Krupniji agregat u ovom sluaju ne dolazi u obzir, poto se malteri u najveem broju
sluajeva primjenjuju u vidu tankih slojeva ije debljine uglavnom ne prelaze veliinu od 3
cm. U sluaju pijeska za malterisanje najkrupnije zrno osnovnog sloja moe da ima veliinu
od 4 mm, dok najkrupnije zrno zavrnog sloja moe da bude veliine do 2 mm.
Pored ovoga, pijesak za maltere za zidanje i malterisanje treba da u pogledu ostatka na sitima
u toku prosijavanja agregata, zadovoljava uslove prema sledeoj tabeli.
23

Tabela 1.8 . Uslovi za agregat - pijesak za maltere za zidanje i malterisanje
Malteri za zidanje
Sito
Prolazi Yi (%) kroz
Br (i)
di(mm)
sita
0,125
2 do 10
0,25
10 do 30
0,50
30 do 60
1,00
60 do 90
2,00
85 do 100
4,00
100
Malteri za malterisanje
Sloj maltera
Ostatak na situ otvora 0,50mm (%)
Osnovni
50 do 80
Zavrni
10 do 50
Pored granulometrijskog sastava, malteri za zidanje i malteri za malterisanje na bazi

prirodnog ili drobljenog pijeska moraju da zadovolje itav niz i drugih uslova koji e
obezbijediti dobivanje odreenih fiziko - mehanikih svojstava ovrslog maltera i njegovu
trajnost.
Tako, na primjer, u pijesku smije da bude najvie 0,5% grudvi gline, sitnih estica (mulja)
krupnoe ispod 0,09 mm maksimalno do 10%, a lakih estica (ugalj, lignit, drvo i biljne
materije) maksimalno do 0,5%.
Ograniavanje sadraja glinovitih i vrlo sitnih estica u pijesku je neophodno zbog toga to
ovi sastojci, zbog vrlo velike specifine povrine zrna, zahtijevaju veliku koliinu vode, ime
se u negativnom smislu utie na fiziko mehanika svojstva maltera. Pored toga, ukoliko
ove estice obavijaju zrna pijeska, adhezija izmeu pijeska i veziva e biti smanjena, to e
takoer uticati na pogoravanje fiziko mehanikih karakteristika. Vrlo sitne estice utiu i
na proces ovravanja veziva, poto su u stanju da okrue (zarobe) zrna veziva, da ih time
blokiraju i onemogue njihovu vezivnu aktivnost.
Pored navedenih uslova, kod pijeska za maltere postoje i ogranienja u pogledu nekih drugih
tetnih sastojaka.
24

Ostali tetni sastojci limitirani su na sljedei nain :
-
ukupni sumpor SO3

hloridi
nitrati, nitriti
max 1,0 %
max 0,1 %
nisu dozvoljeni
Ova ogranienja su takoer neophodna, poto sve navedene materije mogu u znaajnoj mjeri
da ugroze procese koji dovode do ovravanja veziva a u kasnijoj fazi i do razaranja
strukture maltera.
1.3.3.Voda
U svakoj malterskoj mjeavini voda predstavlja neophodnu komponentu, koja treba da
obezbjedi ne samo vlaenje zrna agregata, nego i da obezbjedi dobru ugradljivost i
obradljivost svjee malterske mjeavine. Sa te take gledita dolazimo do zakljuka da je
voda u svjeem malteru znaajna kako sa kvalitativne tako i sa kvanitativne strane.
Ukoliko se za izradu maltera koriste neorganska mineralna veziva, voda predstavlja osnovnu
strukturnu komponentu i tada ima dvostruku namjenu:
tehnoloku, jer omoguava povezivanje prakastih i zrnastih materijala i dobijanje
malterskih mjeavina odreene gustoe,
hemijsku, jer omoguava odvijanje procesa hidratacije, vezivanja i ovravanja maltera u
sluaju kada se kao vezivo koristi hidraulini kre ili graevinski gips.
Voda za spravljanje maltera ne smije da sadri sastojke (rastvorene ili suspendovane) koji e
negativno uticati na procese vezivanja i ovravanja maltera. Propisano je da se za
spravljanje maltera mogu upotrijebljavati samo vode kod kojih vodonini pokazatelj pH ima
vrijednost najmanje 4,5.
Obina voda za pie praktino uvijek zadovoljava navedene uslove, pa ona moe da se
upotrijebi za spravljanje maltera i bez posebnog dokazivanja podobnosti. U svim ostalim
sluajevima mora se pribaviti dokaz o kvalitetu vode za izradu maltera.
Podobnost odreene vode za spravljanje maltera moe se u optem sluaju ispitati postupcima
kvalitativne i kvantitativne hemijske analize, a moe se, isto tako ocijeniti i putem
komparativnih ispitivanja uzoraka spravljenih sa tom vodom i obinom vodom za pie.
Na primjer, u sluaju maltera za zidanje izvjesna koliina vode se moe upotrijebiti samo pod
uslovom ako malter spravljen sa njom postigne vie od 90 % vrstoe istog maltera koji je
spravljen sa vodom za pie.
25

1.3.4. Dodaci malterima
Dodaci ili aditivi predstavljaju supstance koje svojim fizikim, hemijskim ili kombinovanim
djelovanjem utiu na poboljavanje odreenih svojstava svjeeg ili ovrslog maltera. Dodaci
mogu biti u tenom ili prakastom stanju, a njihovo doziranje je obino oko 5% mase
upotrijebljenog veziva, i dodaju se obino prilikom spravljanja malterske mjeavine.
Osnovna podjela dodataka je na:
hemijske - najee u tekuem stanju, koji mogu biti organskog ili neorganskog
porijekla, i
mineralne - najee fino usitnjeni materijali neorganskog porijekla.
Historijski gledano, mineralni dodaci imaju primjenu jo od antikih vremena i to su najee
fino usitnjeni materijali neorganskog porijekla i kao takvi su predmet razmatranja u ovom
radu.
Kao to je ve reeno, malteri se uglavnom primjenjuju u tankim slojevima pri emu se
malterske smjese u najveem broju sluajeva nanose na podloge bez intenzivnijeg zbijanja,
odnosno bez primjene nekog mehanikog postupka kompaktiranja. Pored ovoga, malterske
smjese se najee nanose na podloge od poroznih materijala (opeka, porozne vrste kamena,
itd) koje kapilarnim putem vrlo brzo izvlae iz maltera znaajne koliine vode, ime se
materijali prosuuju. S obzirom na potrebu da tokom tehnolokog postupka nanoenja
malterskih smjesa na podloge bude obezbijeena odreena plastinost koja e garantovati
ugradljivost, odnosno obradljivost smjesa, kod maltera se vrlo esto koriste razliiti organski
ili neorganski dodaci koji poveavaju sposobnost smjesa da u sebi zadre vodu, odnosno koji
omoguavaju da smjese u duem periodu budu dovoljno plastine.
Dodaci sa kojima se postiu ovakvi faktori nazivaju se plastifikatori. Jedan od najvanijih
plastifikatora za maltere je kre koji npr. u sloenom malteru kao to je kreno gipsni,
praktino ne doprinosi mehanikim svojstvima maltera, ali vrlo mnogo poboljava njegovu
ugradljivost i obradljivost.
Kao plastifikatori pored krea, mogu da se koriste kameno brano i neke vrste vulkanskog
pepela (u staklastom-amorfnom stanju). Ovdije se radi o vrlo disperznim (fino samljevenim)
neorganskim materijalima koji se odlikuju sposobnou zadravanja vode, formiraju oko zrna
veziva tanke opne i time smanjuju unutranje trenje u masi.
Kao dodaci malterima esto se javljaju i razliite boje. Ovo se u prvom redu odnosi na maltere
za malterisanje i to na zavrne slojeve ovih maltera (dekorativni). Boje za maltere moraju da
budu postojane i ne smiju negativno da utiu na proces ovravanja upotrijebljenog veziva.
Takoe i ovdje treba upotrijebiti boje mineralnog porijekla.
26

1.4. Svojstva malterskih smjesa - maltera
1.4.1. Konzistencija (plastinost) maltera

Pod konzistencijom se podrazumijeva stepen povezanosti komponenata malterske smjese koji
utie na veliinu unutranjeg trenja u masi.
S obzirom da se unutranje trenje u tenostima uzima kao mjera viskoziteta, generalno
posmatrano konzistencija se moe definisati primjenom razliitih postupaka kojima se u
krajnjoj liniji dolazi do odreenih pokazatelja viskoziteta malterske smjese.
Kako je konzistencija veoma znaajno tehnoloko svojstvo maltera, ona utie na njegovu
obradljivost, a bolja ili loija obradljivost malterskih smjesa ima velikog uticaja na mnoga
svojstva ovrslog maltera.
Obradljivost u stvari predstavlja sposobnost malterske smjese da se u tankom, homogenom,
sloju rasprostre preko odreene podloge.
S obzirom da ove podloge (na primjer opeka, kamen i sl.) nisu nikada idealno ravne, potrebno
je da malterske smjese budu takve, da se primjenom odreenog postupka nanoenja
(ugraivanja) ostvari to je mogue ravnomjernija veza maltera sa podlogom. Kako vrstoa i
postojanost veze podloga malter u velikoj mjeri zavise od ostvarene povrine kontakta,
jasno je da obradljivost maltera predstavlja njegovu vrlo znaajnu karkteristiku.
Konzistencija malterske smjese zavisi od niza faktora: vrste, koliine i granulometrijskog
sastava agregata, vrste i koliine veziva, koliine vode, eventualnog prisustva aditiva,
postupka spravljanja i dr.
Meutim, ovo svojstvo prije svega zavisi od tzv. vodovezivnog faktora tj. od masenog odnosa
veziva i vode. S obzirom da se u najveem broju sluajeva malterske smjese na podloge
nanose bez intenzivnijeg zbijanja, odnosno bez primjene sredstava za mehaniko
zgunjavanje, konzistencija maltera je najee tena ili plastina.
Ukoliko se prilikom ugraivanja maltera primjenjuju i izvjesni postupci mehanikog zbijanja,
konzistencija smjese moe da bude i krua tj. mogu se koristiti i smjese veeg viskoziteta.
Konzistencija (plastinost) maltera se odreuje mjerenjem veliine rasprostiranja u dva

okomita pravca, koja se dobija nakon potresanja uzorka na potresnom stolu (disk sa
naznaenim ciklinim krugovima u mm), u skladu sa trenutno vaeim standardima.
27

Slika 1.5. Odreivanje konzistencije malterske smjese na potresnom stolu
Razlikujemo tri vrste konzistencije: kruta, plastina i tekua, ije su vrijednosti date u
sljedeoj tabeli.
Tabela 1.9 . Granice konzistencije maltera
Kategorija
Kruta
Plastina
Tekua
Konzistencija ( mm )
< 140
140 do 200
>200
1.4.2. Homogenost
Pod homogenou se podrazumijeva jednakost konzistencije i boje po cijeloj masi svjee
malterske smjese. Uslov homogenosti malterske smjese je od naroitog znaaja za maltere za
malterisanje i za ove maltere homogenost je jedan od propisanih uslova kvalitete.
1.4.3. Sposobnost zadravanja vode

Konzistencija maltera treba da bude takva da nakon njegovog nanoenja na odreenu
podlogu, a u zavisnosti od primjenjenog naina nanoenja, u optimalnoj mjeri bude
obezbjeeno popunjavanje svih neravnina date podloge (udubljenja, pukotine i dr.), to je
osnovni uslov da se ostvari potrebna ravnomjernost veze malter podloga.
28

Pored ovog uslova, malterske smjese treba da budu takvog sastava da se u potpunosti iskljui
mogunost pojave raslojavanja (izdvajanja vode i segregacija estica veziva i agregata), kao i
mogunost gubitka vee koliine vode usljed kapilarnog upijanja podloge.
Ukoliko nastupi bilo koji od ovih sluajeva, doi e do osjetnog pada fiziko - mehanikih
karakteristika ovrslog maltera.
Sposobnost zadravanja vode treba da iznosi minimum 85% i ispituje se uporeivanjem
vrstoa pri pritisku uzoraka pripremljenih u kalupima sa dnom od opeke i kalupima sa
metalnim dnom.
1.4.4. vrstoa maltera
vrstoa maltera se odreuje na uzorcima u obliku prizmi, dimenzija 40 mm x 40 mm x 160
mm. Kalup za izradu prizmi je trodijelni, od elika, izraen tako da se istovremeno mogu
praviti 3 prizme ( jedna serija).
Slika 1.6. Kalup za izradu prizmatinih uzoraka maltera
Kalupi sa uzorcima krenog maltera se uvaju u prostoru, na temperaturi od 20 2oC i

minimalne vlanosti 50%. U takvoj sredini ukalupljeni uzorci se dre do otvaranja kalupa, to
jest od 20 do 24 h, a u sluaju da malter nije dostigao dovoljnu vrstou da bi se sa
prizmatinim uzorcima moglo rukovati bez oteenja, otvaranje kalupa se odlae na jo 24 h.
Nakon dovoljnog ovravanja prizmi, masa svake prizme se izmjeri, evidentira i prizma se
numerie. Do poetka ispitivanja sve prizme se njeguju pod istim termohigrometrijskim
uslovima (stalna temperatura prostorije 20 2oC i optimalne vlanosti zraka 60-70%).
Ispitivanja uzoraka se provode nakon 28 dana. U posebnim sluajevima, kao to su ispitivanja
maltera koji e se koristiti za restauraciju, konzervaciju i sanaciju objekata kulturnohistorijskog naslijea, uzorci se mogu ispitivati nakon 60, 90 ili vie dana.
29

Prvo se vri ispitivanje vrstoe na zatezanje pri savijanju i mjerodavna vrstoa na zatezanje
pri savijanju je srednja vrijednost od tri pojedinana ispitivanja.
Slika 1.7. Ispitivanje uzoraka maltera na vrstou na zatezanje pri savijanju
Za ispitivanje vrstoe na pritisak koriste se polovice prizmi dobijene nakon ispitivanja

vrstoe na zatezanje pri savijanju. vrstoa pri pritisku je srednja vrijednost od est
pojedinanih rezultata ispitivanja. Ukoliko od 6 rezultata za pritisak jedan ili dva odstupaju za
vie od 10 % od prosjene vrijednosti, ovi rezultati se odbacuju, i za vrstou vai prosjek od
preostalih 4 ili 5 rezultata.
Slika 1.8. Ispitivanje uzoraka maltera na vrstou na pritisak
Na bazi ovih ispitivanja, definiu se klase marke maltera.

vrstoa maltera zavisi od velikog broja uticajnih faktora. Ona zavisi od vrste i koliine
upotrijebljenog veziva, od koliine vode, od vrste, koliine i granulometrijskog sastava
agregata, od upotrijebljenog dodatka, od naina spravljanja, naina ugraivanja, od
karakteristika podloge na koju se malter nanosi, od uslova ovravanja (uslovi sredine) i dr.
30

Stoga se u praksi (realnim uslovima), ukoliko se eli da se dobije malter odreenih
mehanikih karakteristika, svim navedenim faktorima treba posvetiti odgovarajuu panju.
1.4.5. Otpornost prema dejstvu mraza

Otpornost maltera prema dejstvu mraza u najveoj mjeri zavisi od ostvarene kompaktnosti
ovrslog maltera tj od njegove strukture, odnosa veziva i agregata, poroznosti i dr. Na ovu
otpornost vrlo mnogo utie i obradljivost malterske smjese i to zato to se tetno djelovanje
mraza prvo ispoljava na onim mjestima na kojima zbog neodgovarajue ugradljivosti nije
ostvarena potrebna homogenost ovrslog maltera (upljine, pore, pukotine).
Otpornost prema dejstvu mraza naroito je vana kod maltera koji se primjenjuju za zidanje
kamenih konstrukcija (zidovi, lukovi, itd) od klesanih blokova ije su spojnice direktno
izloene vlaenju i smrzavanju. Ova osobina je takoe bitna za maltera koji se primjenjuju za
malterisanje povrina izloenih atmosferskim uticajima (fasade i sl.).
Otpornost maltera na dejstvo mraza ispituje se na 6 uzoraka koji se izrauju na isti nain kao
uzorci za definisanje marke maltera. Od ovih uzoraka tri se dre u vodi 28 dana do potpunog
zasienja, a zatim se naizmjenino, u ciklusim po 4 sata smrzavaju na 20 oC i odmrzavaju u
vodi sobne temperature, dok druga tri uzorka slue kao etaloni za poreenje.
Smatra se da je malter otporan na mraz ako se nakon 25 ciklusa smrzavanja i odmrzavanja
njegova vrstoa ne smanji vie od 20%, a njegova masa ne smanji vie od 2% .
1.4.6. Prijanjanje maltera za podlogu

Adhezija maltera za podlogu zavisi od niza faktora: vrste podloge (kamen, opeka),
konzistencije maltera, ravnosti, poroznosti i vlanosti podloge, naina nanoenja
(ugraivanja) maltera itd.
Za ostvarivanje potpunog kontakta izmeu maltera i podloge potrebna je odreena "sila".
Vrsta "sile" zavisi od postupka nanoenja materijala.
U sluaju nanoenja mistrijom, malter se zbija - "lijepi" na pripremljenu povrinu pritiskom,
koji preko mistrije proizvodi izvoa. U sluaju ugraivanja injektiranjem, pritisak kojim se
"lijepi" malter za podlogu ostvaruje se hidraulikim pritiskom pumpi za malter.
Najea metoda za odreivanje prionjivosti ili adhezije je mjerenje sile koja je potrebna za
odvajanje metalnog valjka (ili nekog drugog krutog prizmatinog elementa) koji se
specijalnim ljepilom zalijepi za malter naneen na podlogu (metoda povlaenjem premaza ili
eng. Pull-off metoda). Valjak na povrini ostaje zalijepljen dok veza izmeu ovog elementa i
maltera ne ovrsne, a zatim se spoj izlae direktnom zatezanju.
31

Slika 1.9. Pripremljeni uzorak za ispitivanje prianjanja maltera za kameni blok
U trenutku odvajanja elementa sa povrine mogue je oitati brojanu vrijednost adhezije

izraenu kao vrijednost sile potrebne za uklanjanje elementa sa kontaktne povrine, prema
sljedeoj relaciji: f
P N
, gdje je:
A mm 2
P- sila loma (granina vrijednost sile P) izraena u N

A-povrina kontakta malter-element izraena u mm2
Slika 1.10. Pull-off metoda (postupak ispitivanja adhezije)
1.4.7. Ostala vanija svojstva maltera

Malteri koji se primjenjuju za malterisanje spoljanjih povrina moraju da budu u dovoljnoj
mjeri propustljivi za vazduh, ali i istovremeno moraju da budu i vodootporni. Ova svojstva se
postiu optimalnim doziranjem agregata, veziva i vode, pri emu se, naroito u vezi sa
svojstvom vodootpornosti, prilikom spravljanja malterskih smjesa koriste i razliiti aditivi
(koji su obraeni u poglavlju -1.3.4. Dodaci malterima).
32

U sluaju maltera koji se primjenjuju za unutranje malterisanja, postavlja se i uslov da

omalterisana povrina bude pogodna za nanoenje boja. Ovaj uslov se takoer ostvaruje
primjenom pogodnih mjeavina, na primjer, primjenom mjeavina sa sitnijim agregatom i sa
veom koliinom veziva.
Malteri za obradu povrina ispod zemlje treba da budu to manje propustljivi za vodu.
Vodonepropustljivost maltera se ostvaruje upotrebom hidraulinih maltera, kao i koritenjem
odgovarajuih aditiva.
Za ispitivanje propustljivosti maltera za vodu postoje razliiti ureaji i svi uglavnom imaju
pribor za mjerenje koliine vode koja proe kroz probni uzorak i pribor za mjerenje vodenog
pritiska na povrinu probnog uzorka.
1.5. Vrste maltera
Podjelu maltera moemo izvriti prema:
Vrsti veziva
Prema namjeni
1.5.1. Malteri prema vrsti veziva
Prema vrsti upotrijebljenog veziva maltere dijelimo na:

Kreni malter
Cementni malter
Gipsni malter
Kreno - cementni malter
Gipsno kreni malter
1.5.1.1. Kreni malter

Ovaj malter se koristi za malterisanje zidova i plafona te za zidanje slabije optereenih zidova.
Dobija se mjeanjem gaenog ili hidratisanog krea, pijeska i vode. U zavisnosti od
zahtjevanih svojstava ovrslog maltera, zapreminski odnos kre: pijesak varira od 1 : 1
do 1 : 4.
33

Za malterisanje se upotrebljava malter razmjere 1:1, 1:2 i 1:3, a za zidanje se upotrebljava 1:3
i 1:4. Kreni malter je plastian i lako se ugrauje, dok je slabo otporan na vodu i zato se
najvie koristi za malterisanje unutranjih zidova i plafona, i to u prostorijama u kojima nee
biti vlage.
Koliina vode za spravljanje maltera ove vrste usvaja se tako da se obezbijedi odgovarajua
konzistencija (ugradljivost i obradljivost) malterske smjese. Kreni malter se odlikuje vrlo
malim vrstoama. On sporo ovrava i njegovo ovravanje nije ravnomjerno po cijeloj
masi. Nije postojan u vodi i pod uticajem vlage relativno brzo propada.
1.5.1.2. Cementni malter
Ovaj malter predstavlja mjeavinu cementa, pijeska i vode. Razmjere mjeanja cementa i
pijeska po zapremini kreu se od 1 : 1 do 1 : 4, dok se voda dodaje prema potrebi, u zavisnosti
od eljene konzistencije malterske smjese.
Koristi se za fugovanje spojnica i malterisanje povrina koje treba da su vodonepropusne
(1:1), za tanke zidove i spoljno malterisanje osetljivih dijelova fasada sokle (1:2), za spoljna
malterisanja (1:3) i za zidanje veoma optereenih zidova i stubova (1:3 i 1:4). Upotrebljava
se i za postavljanje kamenih ploa, za kouljice i podloge (1:2 i 1:3).
Cementni malter je najvri malter, ali ima sklonost ka stvaranju prslina zato to je krut
(pogotovo ako se pravi u razmjeri 1:1). Kao takav otporan je na vodu, i ovrava ak i pod
vodom (hidraulian).
Za pojedine radove, na primjer za razliita injektiranja, koristi se i samo mjeavina cement
voda. U ovakvim sluajevima vodocementni faktor se obino kree izmeu 0,4 i 0,5.
Malteri sa veim sadrajem cementa, na primjer oni kod kojih je odnos cement : pijesak = 1:1,
ili ista mjeavina cementa i vode imaju izraenije skupljanje.
1.5.1.3. Gipsni malter
Pod gipsnim malterom podrazumijeva se ili samo mjeavina gipsa i vode ili mjeavina gips
voda agregat. Ukoliko se primjenjuje samo mjeavina gipsa i vode ovaj malter se dobiva
sipanjem gipsa u vodu i briljivim mijeanjem. S obzirom na vrlo brzo vezivanje gipsa, na
ovaj nain dobijena gips smjesa mora se odmah upotrijebiti. Kod ovakve mjeavine obino se
primjenjuje voda u koliini koja iznosi 80 % u odnosu na masu gipsa. Ovakvoj mjeavini
mogu se dodavati pijesak, razni aditivi, boje i dr.
Ovaj malter se ne upotrebljava za zidanje ve samo za malterisanje. Najee se koristi za
saniranje nekih nepravilnosti na unutranjim zidovima. Poto gips upija vlagu iz vazduha
koristi se prije svega u zatvorenim i suhim unutranjim prostorijama.
1.5.1.4. Kreno cementni malter
Svojstva ovog maltera se nalaze izmeu svojstava krenog i cementnog maltera. S obzirom na
prisustvo krea, ima bolju ugradljivost i obradljivost od cementnog maltera.
34

Koristi se za zidanje i malterisanje raznih vrsta zidova, pri emu se moe upotrijebiti i za
malterisanje spoljanjih povrina. Voda koja ulazi u sastav ovog maltera definie se na bazi
kriterijuma konzistencije.
1.5.1.5. Gipsno kreni malteri
Kao i u sluaju kreno cementnog maltera, kre se i ovdje javlja kao plastifikator tj. kao
supstanca koja poboljava ugradljivost i obradljivost malterske smjese.
Prilikom izrade ovog maltera prvo se mijeaju kre, pijesak i voda, a gips se dodaje na kraju,
neposredno pred upotrebu. Sadraj vode se i u ovom sluaju usvaja na bazi uslova
konzistencije.
Ovaj malter nije pogodan za spoljanja malterisanja, kao ni za zidanje zidova koji e biti
izloeni uticaju atmosferilija.
1.5.2. Malteri prema namjeni
Prema namjeni malteri se dijele na:
Malteri za zidanje
Malteri za malterisanje
Dekorativni malteri
Injekcioni malteri
Hidroizolacioni malteri
Malteri za toplotnu / zvunu izolaciju
1.5.2.1. Malteri za zidanje
Za zidanje se uglavnom koriste kreni, cementni i kreno cementni malteri, koji su
prethodno opisani.
1.5.2.2. Malteri za malterisanje
Za malterisanje se uglavnom koriste sve vrste maltera o kojima je u prethodnoj podjeli bila
rije. Oni se za zidove najee nanose u dva ili tri sloja. Prvi sloj se nanosi neposredno na zid
i on predstavlja podlogu za naredni sloj, odnosno slojeve.
Radi boljeg prijanjanja, preko zidova koji se malteriu esto se kao prvi izvodi tzv. pric
malter- sloj tenog maltera debljine nekoliko milimetara, koji se nabacuje na povrinu
postupkom prskanja.
35

1.5.2.3 Dekorativni malteri
Ovi malteri se koriste za zavrnu obradu zidnih povrina i to kako spoljanjih, tako i
unutranjih. Kao veziva za ove maltere upotrebljavaju se obini, bijeli i obojeni cementi, a
takoer kre i gips.
Malterima spravljenim sa bijelim cementom ili gipsom mogu se dodavati razliiti pigmenti
neorganskog porijekla radi postizanja odreene boje. Na primjer, za dobijanje zelene boje
dodaje se oksid hroma, za crvene oksid eljeza itd. Radi poveanja otpornosti na djelovanje
atmosferilija, dekorativnim malterima se esto dodaju i odreene hidrofobne materije.
Kao agregat za dobivanje dekorativnih maltera koristi se isti kvarcni pijesak, mljeveni
krenjak, dolomit i druge vrste kamena.
1.5.2.4. Injekcioni malteri

Sastav injekcionih maltera zavisi od niza faktora: predmeta injektiranja, geometrijskih
karakteristika prostora koji se injektira, naina injektiranja i dr.
Za injektiranje se mogu upotrijebiti razne vrste cementa, sa ili bez dodatka mineralnog
agregata, kao i hidraulini kre, sa ili bez dodatka mineralnog agregata. Kao agregat najee
se koristi kvarcni pijesak, usitnjeni krenjak, kameno brano, pucolani, zgure itd. Koliina
vode za spravljanje injekcionih maltera usvaja se na osnovu zahtjeva fluidnosti mjeavine.
U vezi sa ovim vrlo esto se primjenjuju i odgovarajui aditivi (poveanje otpornosti prema
dejstvu mraza i sl).
1.5.2.5. Hidroizolacioni malteri
Ovi malteri se dobivaju primjenom cementa viih klasa, pijeska, vode i eventualno odreenih
aditiva. U sluaju da su hidroizolacioni malteri izloeni i djelovanju agresivnih voda, koriste
se sulfatnootporni cementi ili neki specijalni cementi otporni prema hemijskoj agresiji.
Orijentacioni sastav hidroizolacionih maltera moe se definisati masenim odnosom cement :
pijesak koji se kree 1 : 1 do 1 : 3.
1.5.2.6. Malteri za toplotnu i zvunu zatitu
Zapreminska masa ovih maltera kree se od 600 do 1200 kg/m3. Za njihovo spravljanje
koriste se sva mineralna veziva, a kao agregat slui jednofrakcijski pijesak krupnoe
od 3-5 mm dobiven usitnjavanjem lakih poroznih materijala - ljake, tufa, perlita, keramzita
itd. Granulometrijski sastav agregata i koliina veziva usvajaju se tako da se u optimalnoj
mjeri ostvari poroznost ovrslog maltera.
36

2. KULTURNO HISTORIJSKI OBJEKTI

2.1. Restauracija
Restauracija ili reverzibilna intervencija, podrazumijeva precizno ouvanje raritetne,
autentine vrijednosti kulturno-historijskog spomenika sa svim njegovima estetskim,
umjetnikim i historijskim vrijednostima, uz potivanje upotrebe tradicionalnih vjetina i
graevinskih materijala. To je mogue samo kada postoji dokumentacija za sve vrste
intervencija. U principu, nema restauracije ukoliko se ne zna kako je spomenik izgledao ili ne
postoji dokumentacija o njemu.
Cilj restauracije je ouvanje spomenika i njegovih vrijednosti i otkrivanje onih vrijednosti
koje su bile zaklonjene ili do tada nepoznate, kao i vraanje onih estetskih vrijednosti koje su
mu bile oteene, umanjene ili unitene.
Restauracija je metodoloko-tehniki postupak pri kome se spomeniku dodaju oni dijelovi
koji mu nedostaju i to u obliku koji su imali i poiva na naelu potovanja autentinosti i stare
originalne materije. Prilikom restauracije tei se uspostavljanju pravilnog odnosa onog to je
ostalo od spomenika i onog to mu se dodaje, a stilskim istraivanjem se utvruje njegov
najverovatniji oblik.
lan 9. Venecijanske povelje: "restauracija se zaustavlja tamo gde poinje pretpostavka".
Filozofija restauracije nastoji da privileguje intervencije kojima je cilj da se dozvole
eventualne zamjene u budunosti. U principu ova filozofija je korektna, budui da procjene
nisu uvijek pouzdane, pa se ini korisnim dopustiti mogunost da se ispravi ili da se primijene
bolje tehnike i materijali ukoliko budu razvijeni.
Poto se u nekim sluajevima popravka mora izvriti sa nekim materijalima koji u originalnoj
konstrukciji nisu bili upotrebljeni ovakve intervencije se moraju izvesti na nain koji e u
najmanjoj moguoj mjeri odstupiti od originala, i samo ukoliko ne mijenjaju osnovne
karakteristike izgleda i prostora objekta i okoline.
Veoma je rijetka restauracija potpuno unitenih spomenika od kojih nije ostao ni jedan
originalni dio, ali se to radi iz kulturnih, nacionalnih, urbanistikih razloga i takva graevina
nema vrijednost originala.
37

2.2. Konzervacija
Konzervacija podrazumijeva strogo pridravanje principa po kojima se kulturno-historijski

spomenik vraa u najveoj moguoj mjeri u prvobitno-izvorno stanje i odravanje takvog
stanja u to duem vremenskom periodu.
Konzervacija odgovara bilo kom djelovanju poduzetom od strane konzervatora, a koje
ukljuuje neposredan rad na zaustavljanju propadanja kulturno-historijskog spomenika.
Ovo je vrlo slojevit i kompleksan termin koji uz akcije na zatiti postojeeg materijalnog
supstrata neke cjeline graditeljske batine moe ukljuivati:ienje, stabilizaciju, popravak
oteenja ili ak zamjenu pojedinih materijala ili dijelova izvorne konstrukcije. Podrazumijeva
se primjereno i temeljito dokumentovanje svih faza rada, znai prije, u toku i nakon zahvata
konzervacije.
Druga vana stvar u ovom procesu je ideja o reverzibilnosti primijenjenih postupaka, odnosno
da po potrebi svi izvedeniradovi mogu biti potpuno uklonjeni te da kulturno-historijskog
spomenik moe biti vraen u stanje koje je prethodilo konzervatorskoj intervenciji. Ovdje je
takoe potrebno kvalitetno i egzaktno dokumentovati sve izmjene, kao i jasno razluiti istie u
odnosu na izvorni spomenik.
2.3. Sanacija
Sanacija oteenog kulturno-historijskog spomenika podrazumijeva radove koji ne utiu na
konstrukciju spomenika, zatitu okoline, namjenu, promjenu dimenzija i njegovog vanjskog
izgleda.
Ovo je najpoeljniji oblik intervencija za strukture koje imaju u potpunosti ouvani originalni
izgled i strukturalni integritet ali im je potrebna manja intervencija i odravanje da bi i dalje
ouvali svoj kvalitet.
2.4. Rehabilitacija
Rehabilitacija podrazumijeva vraanje oteenog ili unitenog dobra graditeljskog naslijea u
stanje u kojem je to dobro bilo prije unitenja, kao i ponovna izgradnja (obnova) kulturnohistorijskog spomenika na istom mjestu, u istom obliku i dimenzijama, od istog ili istovrsnog
materijala kao to je bio prije ruenja, uz koritenje iste tehnologije graenjau mjeri u kojoj je
to mogue.
38

2.5. Svjetska kulturna i prirodna batina (UNESCO)
Razliitost kulturnog naslijea u svijetu u kom ivimo nezamjenjiv je izvor duhovnog

bogatstva ovjeanstva. Njegova znaajna karakteristika se zasniva upravo na bogatstvu
razliitosti i suprotnosti kultura i civilizacija, koje mu svojim preplitanjem, daju specifian
znaaj. Ovo bogatstvo to ini duhovnu i materijalnu osnovu postojanja naroda i drutva,
potrebno je paljivo uvati. Cilj zatite je ouvanje kvaliteta i vrijednosti kulturnog dobra,
produetak njegovog vijeka trajanja, kao i zatita njegove materijalne grae. Od sutinske
vanosti je usaglaavanje meunarodnih principa koji se odnose na zatitu kulturnog
naslijea, gdje svaka zemlja preuzima odgovornost za primjenu plana u okviru sopstvene
kulture.
S obzirom na povean rizik po kulturno i prirodno naslijee u svijetu, 1972. godine, na
Generalnoj konferenciji UNESCO-a, usvojena je Konvencija o zatiti Svjetskog kulturnog i
prirodnog naslijea. Konvencija iz 1972. godine predstavlja jednu od tri konvencije
UNESCO-a koje tretiraju kulturno naslijee. Druge dvije su: Konvencija o zatiti kulturnog
naslijea u sluaju oruanog sukoba (Haka konvencija) usvojena 1954. godine i Konvencija
o nainu zabrane i sprjeavanja ilegalnog uvoza, izvoza i transfera kulturnog naslijea iz
1970. godine.
Osnovni cilj Konvencije o zatiti Svjetskog kulturnog i prirodnog naslijea je identifikacija
podruja kulturnog i prirodnog naslijea koje se nominuje za Listu svjetskog naslijea.
Da bi se neko kulturno dobro ili podruje nominovalo za Listu svjetske batine, kao
preduslov, mora posjedovati izuzetnu univerzalnu vrijednost koja se definie na osnovu
postavljenih kriterijuma.
Prema Konvenciji, kulturno naslijee je podijeljeno u tri kategorije:
spomenici (arhitektonska djela, djela monumentalne skulpture i slikarstva, arheoloki
elementi ili strukture, natpisi, peinska stanita i kombinacija vie odlika koje posjeduju
izuzetnu univerzalnu vrijednost, sa gledita historije, umjetnosti ili nauke);
spomenike cjeline (grupe razdvojenih ili povezanih graevina koje zbog svoje
arhitekture, homogenosti ili poloaja u predjelu posjeduju izuzetnu univerzalnu vrijednost
sa historijskog, umjetnikog ili naunog gledita);
spomenika podruja (rezultati ljudskog djelovanja i kombinovanog djela prirode i
ovjeka i podruja koja ukljuuju arheoloke lokalitete koji posjeduju izuzetnu
univerzalnu vrijednost sa historijskog, estetskog, etnolokog ili antrpolokog gledita).
39

Od 1972. godine kada je usvojena Konvencija za zatitu svjetske kulturne i prirodne batine,
do danas je na UNESCO Listu svjetske batine je upisano ukupno 936 dobara, od ega je 725
kulturnih dobara, 183 prirodnih i 28 mjeovitih, u ukupno 153 drave irom svijeta.
U skladu sa ovom konvencijom, upisana dobra predstavljaju dio svjetske batine sa izuzetnom
univerzalnom vrijednou.
Upisana dobra iz Bosne i Hercegovine na UNESCO-ovoj Listi svjetske batine su most
Mehmed-pae Sokolovia u Viegradu i podruje Starog mosta starog grada Mostara.
U sluaju da je zatieno podruje ugroeno opasnou izazvanom od strane prirode ili
ovjeka, isto se moe upisati na Listu svjetske batine u opasnosti sa ciljem da se ugroenom
podruju omogui meunarodna pomo da bi se opasnost uklonila. Kada se dobro upie na
Listu svjetske batine oekuje se da e vrijednosti koje ine njegov univerzalni znaaj, biti
trajno ouvane. Neprihvatljive su bilo koje aktivnosti koje umanjuju njegovu univerzalnu
vrijednost i autentinost.
Prema tome, zatieno podruje moe biti izbrisano sa Liste svjetske batine u sljedeim
sluajevima:
- ako zatieno podruje pretrpi oteenja koja su unitila vrijednost zbog koje je mjesto
upisano na Listu svjetske batine;
- ako je kvalitet podruja Svjetskog naslijea ugroen od strane ovjeka, a korektivne mjere
nisu preduzete u zadanom vremenskom roku. Sva zatiena podruja sa Liste svjetske batine
su dobra drava na ijoj teritoriji se nalaze, ali je u interesu meunarodne zajednice da se
brine o zatienim podrujima radi buduih generacija ovjeanstva.
Prema Venecijanskoj Povelji iz 1964. godine, historijski objekti i spomenici su vrijedne
konstrukcije koje svjedoe kulturu i tradiciju naroda kroz protekla stoljea. Naa je obaveza
da ih uvamo, zatitimo i sauvamo nedirnute za generacije koje dolaze.
Spomenik je dragocjena stvar, koja se mora potovati i mijenjati to je mogue manje.
2.6. Kulturno historijski objekti u Bosni i Hercegovini
Kulturno-historijsko naslijee, jeste temelj i svjedoanstvo kontinuiteta svake zajednice, ali

istovremeno je mnogo vie od toga. Svjedoi o univerzalnim vrijednostima koje, zapravo, ne
poznaju granice ni kulturnih ni nacionalnih ni religijskih zajednica.
Ugroeno je nesistematinim djelovanjem, nepostojanjem dovoljnog broja kompetentnih
strunih, kako institucija tako i pojedinaca koji se mogu suoiti sa problemima na ovom polju.
40

Historija ouvanja naslijea u Bosni i Hercegovini datira u davnu 1872. godinu, kada je
otomanski Veliki Vezir donio proglas o zabrani izvoza antikviteta i unitenja starih
objekata.
Austrougarska uprava je od samih poetaka svoje vlasti pokazala svestran interes i brigu za
nae historijsko nasljee. To se oitovalo u donoenju odgovarajuih graevinskih propisa pa
sve do snimanja tih spomenika, ak izrade regulacionog plana Baarije, koji u ovom periodu
nije bio dovren.
Pravna zatita i zakoni koji su doneseni izmeu 1945. i 1965. godine su dali osnovu za proces
ouvanja historijskih objekata i njihovo prouavanje, a takoer osnovano je nekoliko
relevantnih institucija koje su dale svoj veliki doprinos da i danas imamo dosta ouvanih
objekata (Zemaljski zavod za zatitu spomenika kulture NR BiH iz Sarajeva, Savezni institut
za zatitu spomenika kulture iz Beograda, itd.).
Trenutna zatita kulturno-historijskog naslijea u Bosni i Hercegovini nije adekvatna i nije
zakonski ureena izuzev spomenika koji su od strane Komisije za ouvanje nacionalnih
spomenika Bosne i Hercegovine, proglaeni nacionalnim spomenicima.
Na sve nacionalne spomenike primjenjuju se mjere zatite i rehabilitacije utvrene Zakonom
o provedbi odluka Komisije za zatitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8.
Opteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini koji je doneen 2002. godine.
Entitetske Vlade su dune je da obezbijedi pravne, naune, tehnike, administrativne i
finansijske mjere za zatitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog
spomenika.
Jo je vaei Zakon o zatiti i korienju kulturno-istorijskog i prirodnog nasljea iz 1985.
godine.
2.6.1. Stari most u Mostaru (na listi Svjetske batine UNESCO-a)
Stari most u Mostaru izgraen je 1566. godine, nakon vjerovatno 9 godina graenja za
vrijeme vladavine Sulejmana Velianstvenog.
Evlija elebija, poznati otomanski putopisac, napravio je vie informacija o Starom mostu,
tvrdei da je izgraen od strane prvog graditelja carstva -Koda Mimar Sinana (vodei
turski arhitekt od 1539. godine do smrti 1588. godine), .
Meutim, historijski dokumenti iz vremena neposredno nakon gradnje mosta, govore da je
njegov arhitekt bio mimar Hajrudin (Hayruddin). Hajrudin je poznat kao uenik velikog
mimara Sinana (Koda Mimar Sinan).
Za prvobitnu gradnju mosta je utroeno 456 blokova kamena (tenelije).
41

Glavni problem za graditelja mosta, mimara Hajrudina, je bilo podizanje skele za luk mosta
bez njenog temeljenja u koritu Neretve. Umjesto temelja on se odluio da postavi upornjake
(oslonce) od krenjaka koji sa krilnim zidovima povezuje uz priobalne stijene.
Upornjaci (oslonci) mosta su graeni od dvije vrste kamena: tenelije koja ima finiju zavrnu
obradu i tanje spojnice i konglomerata koji ima grublju povrinsku strukturu a ire spojnice.
Zidanje upornjaka raeno u dva dijela: prvi, fini vanjski dio raen od bolje kvalitete ija je
debljina varirala od cca. 3 m pri dnu do 0,5 m na vrhu (dio izgraen od tenelije i
konglomerata), i drugi dio koji predstavlja ispunu, od loije kvalitete kamena koja je sluila
kao veza izmeu vanjskog dijela oslonca i bone bazne stijene, ispunjena konglomeratom i
krenim malterom. Mjereno od ljetnog vodostaja rijeke (n.v. 40,05 m), upornjaci su zidani do
visine od 6,53 m i sa te visine zapoinje gradnja svoda luka.
Krilni zidovi mosta se nadovezuju na upornjake sa uzvodne i nizvodne strane i predstavljaju
njihove nastavke. Oni pod izvjesnim uglom zatiuju dijelove obale na koje se oslanja most
od udara vode i izvedeni su do nivoa vijenca mosta. Ovi zidovi su takoer postavljeni na
prirodnoj podlozi dok tehnika njihovog zidanja nije ista sa tehnikom zidanja samog mosta,
tako da su oni vjerovatno bili naknadno preziivani i dograivani.
Luk mosta je izgraen od tenelije. Oblik luka mosta je rezultat mnogih nepravilnosti
uvjetovanih deformacijama intradosa (unutranje linije luka). Najblii opis luka bio bi krug
iji je centar sputen u odnosu na vijenac. Luk je zapoinjao od nivoa vijenca (koji je na 46,84
m. n.v. na desnoj strani i 46,72 m. n.v. na lijevoj). Na sjevernoj (uzvodnoj) elevaciji raspon je
bio 28,71 m, a na junoj (nizvodnoj) 28,68 m.Sam luk mosta se sastojao od:
- svoda sastavljenog od 111 redova lunih kamenova, ukupne irine 3,95 m i prosjene
dubine 0,8 m. Svaki red je napravljen od 2-5 tesanika, pa se tako mogu pronai pojedini
komadi dimenzija i preko 2 m, odnosno upornjacima do 3,23 m. Kameni blokovi su
meusobno bili spojeni sa metalnim spojnicama (klamfe i klinovi) postavljenim u tri smjera.
eljezni klin je bio ugraen u svaki kameni element, zaliven olovom, a onda klamfama vezan
za druge kamene elemente. Visina svoda je ravna visini eonog luka;
- rebraste konstrukcije za uvrivanje, sa dvije upljine na svakoj strani rebra, koje djeluju
kao olakavajui otvori. Zidovi su postavljeni u irini od oko 80 cm sa svake strane, ime je
izbjegnuto optereenje konstrukcije svoda koje bi nastalo ispunom od zemlje i lomljenog
kamena. U poprenom presjeku ovih upljina se uoava izvjesna asimetrija, tako da je
uzvodna ira za oko 20 cm od nizvodne.
- zidarske ispune sastavljene od krenog maltera i grubih elemenata tenelije;
- ploastog pokrova na vrhu uvrujueg rebra;
- podloge za kolovoznu konstrukciju (boksitni sloj prosjene debljine 0,2 m, dva sloja
krenog maltera jedan iznad, a jedan ispod boksitnog sloja, svaki od njih prosjene debljine
0,2 m) i kolovoz izraen od krenjaka;
- donjeg vijenca na ekstradosu (vanskoj liniji luka), povezanog klamfama;
- eonih zidova svoda, koji nisu povezani, samo lee na niem vijencu. Vijenac je profilisan i
plastino izvuen preko ela svoda za 15 cm, dok njegova visina iznosi isto 15 cm;
42

- u ravnini prednje linije vijenca postavljeni su eoni zidovi, raeni takoer od krupnih
kvadera tenelije redanih u izrazito horizontalne slojeve, koji se djelomino nastavljaju i na
krilnim zidovima mosta;
- gornjeg vijenca koji lei na vrhu eonih zidova svoda i koji prati niveletu mosta. Ovaj
vijenac je profiliran na isti nain kao i vijenac iznad luka, ali je neto deblji - njegova debljina
se kree od 20 do 24 cm. I ovaj vijenac je plastino istaknut u odnosu na eone zidove za 14
cm;
- parapeta napravljenog od tenelije, privrenog na gornji vijenac klinovima i klamfama,
povezujui kamene elemente parapeta.
U doba Austro-Ugarske na Starom mostu su izvrene odreene prepravke. Da bi se zadovoljili
tadanji uslovi prometa, izvreno je nasipanje kolovoza sa prilaznih strana, pa je tako smanjen
pad nivelete, a ujedno zatrpana stara originalna kaldrma. Kaldrma se ispod nasipa nazirala
samo na najviem, srednjem dijelu mosta.
Za vrijeme II svjetskog rata na priblino etvrtini raspona iskopane su minske komore i
napunjene eksplozivom. Sticajem okolnosti most ipak nije bio miniran. Nakon demontae
eksploziva prodori vode kroz povrinsku izolaciju u konstrukciju mosta samo su provizorno
zatvoreni nabaenim materijalom i malterom, pa je oborinska voda vrila daljnja razaranja
konstrukcije. Ovakvo stanje je uoeno odmah iza rata, pa je 1955. godine zapoeto sa
pripremnim radovima za sanaciju objekta. U ovom periodu je na mnogim oteenim mjestima
na konstrukciji mosta izvrena popravka oteenja cementnim malterom (eli, Mujezinovi,
1969.).
U periodu od 1954. do 1963. godine izvreno je nekoliko radova na ispitivanju, sanaciji i
konzervaciji Starog mosta i kula. Na temelju dobijenih podataka izraeni su prvi nacrti
konstrukcije mosta, odreeni uslovi i nain temeljenja i izvrena analiza napona u luku mosta
(Krsmanovi, Dolarovi, Langof, 1967.).
Most je vrsto stajao 427 godina i odolijevao svim nepogodama, aliposljednji rat u Bosni i
Hercegovini nije preivio. Godine1992. artiljerijskim projektilom probijena je ograda Starog
mosta, a 9. novembra 1993. godine most je potpuno uniten i obruen u Neretvu usljed
granatiranja artiljerijskim orujem.
Krajem 1997. i poetkom 1998. godine, maarski bataljon SFOR-a je asistirao kompaniji
HIDEPITO iz Budimpete na vaenju kamenja Starog mosta iz Neretve. Izvaeni kamen je
pohranjen na platou (metalna struktura sa drvenom plohom) smjetenom 50-ak metara
nizvodno od mosta, na desnoj obali Neretve.
Zbog nemogunosti da se most rekonstruira od originalnih dijelova, odlueno je da se obnova
izvri metodom faksimila (na temelju sauvane dokumentacije gradi se identina kopija
spomenika) u skladu sa Venecijanskom poveljom.
43

Venecijanska povelja je meunarodna povelja o konzervaciji i restauraciji spomenika
usvojena na Drugom meunarodnom kongresu arhitekata i tehniara za povijesne spomenike
1964. godine, kojom se zahtijeva sistemska zatita spomenika u njihovoj potpunoj
autentinosti, a svaka drava je pojedinano zaduena za provedbu konzervatorskorestauratorskih naela koja se utvruju na meunarodnoj osnovi.
Naziv faksimilske rekonstrukcije upotrebljava se zato da bi se naglasila osnovna
karakteristika takve obnove, a to je vjerna reprodukcija prvobitnog odnosno ranijeg stanja
kulturno-historijskog spomenika. Do primjene faksimilske rekonstrukcije u savremenoj se
konzervatorskoj praksi dolazi samo u izuzetnim sluajevima i to: kada je autentina graevina
ili cjelina naglo poruena (u ratnom razaranju, prilikom elementarne nepogode ili nekim
drugim naglim uzrokom), a postoje izrazite kulturne, estetske ili druge potrebe da se ona
obnovi prema prvobitnom, odnosno ranijem izgledu i kada takva obnova, bez obzira na
vrijeme ili nain ruenja autentinog graditeljskog dobra, ima istaknuti kulturni, odgojni ili
drugi znaaj.
Slika 2.1. Stari most nakon rehabilitacije/obnove

Radovi na rehabilitaciji Starog mosta su poeli 2002. godine i isti je obnovljen i sveano
otvoren u julu 2004. godine.
Graditeljska cjelina Stari most sa kulama u Mostaru proglaen je 8. jula 2004. godine,
nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
Komitet za svjetsku batinu je 17.07.2005. upisao podruje Starog mosta Starog grada
Mostara na Listu svjetske batine UNESCO-a.
44

2.6.2. Most Mehmed-pae Sokolovia u Viegradu (na listi Svjetske batine UNESCO-a)
Most u Viegradu je po nalogu Velikog Vezira Mehmed-pae Sokolovia izgradio najuveniji
osmanski arhitekta Koda Mimar Sinan u periodu od 1571. do 1577. godine, na mjestu gdje je
put povezivao Bosnu sa Carigradom iznad rijeke Drine (tzv. "Carigradska dada") i
predstavlja remek djelo tadanjeg graditeljstva.
Ima 11 lukova sa blagim usponom prema sredini i silaznom rampom na lijevoj obali. Iznad
lukova itavom duinom mosta protee se profilisani vijenac iznad koga je ograda mosta.
Ukupna duina mosta iznosi 179,5 m, visina nad normalnim vodostajem rijeke 15,40 m a
irina mosta 6,30 metara.
Most je graen od kamena, sedre, odnosno bigra, koji je dovezen iz Viegradske banje.
Pojedini kameni blokovi vezani su eljeznim klamfama zalivenim olovom. Iznad estog stuba
nalaze se sa obadvije strane proirenja. Na sredini mosta je izgraena sofa koja i danas koristi
za odmor prolaznika, a preko puta sofe je ugraen kameni portal.
Slika 2.2. Most Mehmed-pae Sokolovia u Viegradu
Rijeka Drina je sklona plavljenju. U velikoj poplavi 1896. godine,vodostaj rijeke Drine
porastao je za 15,40 m iznad normalnog vodostaja, poplavivi za cca 1,60 m kolovoznu
konstrukciju iznad najvie take mosta. Ovom prilikom je sruena ograda-korkaluk dok su
ostali dijelovi mosta i rampe ostali neoteeni. Meutim, temelji stubova fundirani na drvenim
rotiljima vremenom su dotrajali i ugrozili su stabilnost mosta tako da je 1911. godine vrena
sanacija temelja.
S obzirom na strateki znaaj puta i mosta u ratnim vremenima na prostorima Istone Bosne
znatna oteenja pretrpio je u toku: 1914., 1915. i 1943. godine. Rekonstrukcije sruenih
dijelova mosta izvrene su 1939. i 1940. godine i od 1949. do 1952. godine.
45

Uprkos ovim istorijskim dogaajima, jedinstvenost starog mosta u Viegradu je ouvana
tokom uspjenih obnova.
Projektom HE "Bajina Bata" nizvodno od mosta i HE "Viegrad" sa branom direktno iznad
mosta,koje utiu na nivo vode u rijeci Drini, ugroeni su temelji ovoghistorijskog spomenika.
Proces konzervacije i restauracije mosta je trenutno u toku. Do sada je izvrena sanacija
temeljnih zidova injektiranjem hidraulinog maltera, koji je po svom sastavu slian malteru
koji je koriten pri sanaciji upornjaka (oslonaca) Starog mosta u Mostaru. Prema projektu
planirano je da se do kraja 2015. godine zavri saniranje oteenih stubova ovog kamenog
mosta, na kolovozu kamena kocka zamijeni kaldrmom, sanira ograda i prilazi mostu, te
postavi odgovarajua rasvjeta.
Istorijski spomenik Most Mehmed-pae Sokolovia u Viegradu proglaenje 04. marta 2003.
godine, nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
Komitet za svjetsku batinu je 02.07.2007. upisao Most Mehmed Pae Sokolovia u
Viegradu na Listu svjetske batine UNESCO-a.
2.6.3. Stari kameni most u Konjicu
Stari kameni most u Konjicu izgraen 1682. godine, u vrijeme sultana Mehmeda IV, kao
posljednja velika osmanska graevina u BiH, a sagradio ga je graditelj - Hasei Ali-aga iz
Blagaja.
Potpuno je sruen 3. marta 1945. godine, kada su njemaki okupatori povlaili svoje trupe iz
Konjica.
Kameni most je bio primjer osmanske gradnje klasinog perioda iz XVI vijeka, postavljen na
est blago prelomljenih kamenih svodova, iji se raspon kretao izmeu 6,72 13,56 m. Visina
okna svodova iznad ljetnog vodostaja rijeke kretala se izmeu 4,30 8,70 m. Svodovi su se
oslanjali na pet kamenih stubova i dva priobalna podzida. Stubovi su biliiroki 3 m (sa
neznatnim odstupanjima), izdueni u pravcu vodotoka za irinu mosta (5,25 m).
Radovi na obnovi mosta poeli su 2006. godine i trajali su do 2009. godine.
Zadrana je izvorna duina mosta od 101,80 metara i irina od 5,25 metara.
U obnovljeni Stari most ugraeno je ukupno 2.408 blokova sedre, vie od 10 tona olova,
skoro pet tona klamfi, a sve je uvreno malterom napravljenim kao nekada, od pijeska,
gaenog krea i mljevene opeke.
46

Slika 2.3. Stari kameni most u Konjicu
Ovaj most smatra se takom gdje se Hercegovina spaja sa Bosnom, a uz mostarski Stari most
i most Mehmed-pae Sokolovia u Viegradu, jedna je od najljepih graevina iz turskog
doba.
Istorijska graevina - ostaci Starog kamenog mosta u Konjicu proglaen je 2. jula 2003.
godine, nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
47

3. MALTERI ZA ZIDANJE OBJEKATA KULTURNO-HISTORIJSKOG

NASLIJEA
3.1. Uvod
Izrada maltera predstavljala je veoma vaan proces u nastanku kulturno-historijskih
graevina, pa prilikom restauracije i sanacije treba sagledati sve komponente maltera, ali i
prouiti proces spravljanja mjeavine.
Pronalaenju i uzorkovanju fragmenata postojeeg maltera treba posvetiti naroitu panju, jer
e ti uzorci restauratorima posluiti za laboratorijska ispitivanja sastavnih komponenti maltera
koji su prvobitno koriteni prilikom zidanja.
Odgovarajuom analizom odabranog uzorka maltera, mogue je pronai sline materijale,
koji mogu da zamjene historijske materijale, ne naruavajui pri tome trajnost kulturnohistorijske graevine.
Prilikom projektovanja maltera koji e se koristiti za zidanje pri restauraciji ili sanaciji,
svakako je vano projektovati takve maltere koji su kompatibilni sa postojeom podlogom
(kamen, cigla, stari malter) i sa fragmentima postojeeg maltera, te koji su u dovoljnoj mjeri
otporni na vanjske utjecaje kojima su izloene graevine. Istovremeno, treba odrediti nove
kompatibilne materijale koji e zadovoljiti sljedee karakteristike:
adekvatna mehanika svojstva tako da materijal bude otporan i stabilan na mehanike i
klimatske uticaje;
odgovarajua plastinost koja omoguava primjenu tradicionalnih metoda pripreme i
ugradnje;
estetska dopadljivost i boja trebaju udovoljavati strogim kriterijima i ne smiju odstupati od
boje postojeeg maltera.
3.2. Pregled dosadanjih ispitivanja sastavnih komponenti postojeih maltera
Mineraloko-petrografska i hemijska ispitivanja postojeeg maltera na Mostu u
Planditu (Rimski most, Most preko rijeke Bosne u Planditu) nacionalni spomenik
Bosne i Hercegovine u sklopu provoenja projekta Ambasadorov fond za kulturnu
zatitu,2008 finansiran od strane Vlade SAD
Uzorkovanje postojeeg maltera je bio veoma zahtjevan posao jer je trebalo pregledati sva
dostupna mjesta gdje bi postojei malter mogao biti prisutan. Postojei malter je pronaen u
svodu propusta na pristupnom dijelu mosta iz pravca Ilide i nabuen je u kosim buotinama.
Mineraloko-petrografska ispitivanja postojeeg maltera izvedena su na uzorcima od kojih je
uzet prah za hemijska ispitivanja.
48

Ispitivanje mineralnog sastava izvreno je mikroskopski u reflektovanoj svjetlosti.

Svi uzorci su tretirani sa razblaenom HCI kiselinom, zatim su oprani i prosijani kroz sito
0,76 mm.
Nakon provedenih mineraloko-petrografskih ispitivanja konstatovano je dominantno
prisustvo krenjaka sa ueem od 80 do 90%. U samo jednom uzorku konstatovana je pojava
gline i terra rose.
Hemijska ispitivanja izvornog maltera su izvrena uzorcima na kojima su izvrena i
mineraloko-petrografska ispitivanja.
Pripremljeni uzorci su po protokolu poslati u AcmeAnalytical Laboratories u Vancouver gdje
je provedena kompleksa hemijska analiza.
Sadraj jedinjenja i elemenata koji utiu na hidraulinost maltera dat je u tabeli 3.1. sa
procjenom indeksa cementacije.
Na osnovu iskustvene formule iz literature (Eckel, 1928) i podataka hemijskog ispitivanja
postojeeg maltera izraunat je indeks cementacije nivo hidraulinosti ispitivanog maltera
Tabela 3.1. Podaci o ueu komponenti u uzorcima maltera preuzeti iz Izvjetaja o rezultatima
hemijskih ispitivanja maltera, AcmeAnalytical Laboratories, Vancouver
Komponente koje utiu na hidraulike osobine
Components affecting hydraulic qualities
Indeks cementacije
Cementation index
SiO2
Al2O3
Fe2O3
CaO
MgO
C.I.
RMM01
12,29
1,95
0,86
41,46
4,59
0,78
RMM02
27,71
4,03
1,57
34,88
2,85
2,14
RMM03
14,51
3,04
1,15
42,02
1,27
1,02
RMM04
6,76
1,38
0,68
42,54
7,17
0,40
RMM05
19,62
4,37
1,63
37,89
1,15
1,54
RMM06
19,73
4,39
1,51
38,03
1,03
1,55
RMM07
20,66
5,25
1,64
37,43
0,86
1,68
RMM08
19,24
4,98
1,69
37,90
1,05
1,54
RMM09
20,31
4,80
1,63
37,68
1,04
1,62
Uzorak
Sample
Opis hidraulinosti
Hydraulic quality
jako hidraulino
strongly hydraulic
jako hidraulino
strongly hydraulic
jako hidraulino
strongly hydraulic
slabo hidraulino
weakly hydraulic
jako hidraulino
strongly hydraulic
jako hidraulino
strongly hydraulic
jako hidraulino
strongly hydraulic
jako hidraulino
strongly hydraulic
jako hidraulino
strongly hydraulic
49

Indeks cementacije (ili hidraulini modul) prema Eckelu (1928) izraunat je prema izrazu:
gdje je
nije hidraulino
subhidraulino
slabo hidraulino
umjereno hidraulino
jako hidraulino
C.I. = 0-0,15
0,15-0,3
0,3-0,5
0,5-0,7
0,7-1,1
(1,0 hidraulinost uporediva sa Portland cementom)

Rezultati ove analize zajedno sa rezultatima mineraloko-petrografske analize, nakon detaljne
obrade i komparacije, mogu se koristiti za budue eventualno spravljanje maltera prilikom
sanacije ovog mosta.
Mineraloko-petrografska i hemijska ispitivanja ispitivanja postojeeg maltera u
srednjovjekovnom gradu Buimuu sklopu istraivanja od strane Instituta za materijale i
konstrukcije Graevinskog fakulteta u Sarajevu
Makroskopskim pregledom pod lupom uzorkovanih komada maltera u vrstom i rasutom
stanju uoene su crveno-smee granule peene gline veliine od 0,11 mm u veoma maloj
koliini i vrlo neujednaenog rasporeda.
Testom sa hladnom razblaenom hlorovodoninom kiselinom utvreno je da je kao agregat
koriten dolomitni pijesak.
U cilju identifikacije vrste maltera, na granulaciji ispod 0,09 mm, izvrena je hemijska
analiza,odnosno utvren je sadraj nesagorivih supstanci.
Tabela 3.2. Sadraj nesagorivih supstanci
Sadraj (%)
CaO
MgO
74,2
21,0
SiO2
2,31
Fe2O3
0,62
TiO2
<0,02
MnO
0,24
Al2O3 K2O
1,19
0,24
Na2O
0,09
Cl
0,03
SO3
0,03
Rezultati hemijske analize potvruju prisustvo agregata dolomitnog porijekla koji je

zastupljen u vidu sitnih estica i sa izrazito malom koliinom kiselih komponenti.
50

Veliina hidraulinosti maltera, izraena preko cementnog indeksa tj. hidraulinog modula
prema Eckel-ovoj formuli iznosila je: CI = 0,08, to nam govori da se radi o vazdunom
krenom malteru koji je spravljen sa dolomitnim pijeskom granulacije do 8 mm.
Tabela 3.3. Klasifikacija hidraulinosti krenog maltera
Klasifikacija hidraulinosti krenog maltera
Cementni indeks C.I.
vazduni kre
0 0,3
malter niske hidraulinosti
0,3-0,5
malter srednje hidraulinosti
0,5-0,7
jako hidraulini malter
0,7-1,1
Karbonatizirani malter koji je uzorkovan u vrstom stanju ima vrlo malu vrstou i veoma je
porozan ( veliina upijene vode pri atmosferskom pritisku je oko 20%).
Nedovoljna veoma mala hidraulinost krenog maltera ubrzala je njegovo razaranje tokom
vremena.
3.3.
Metodologija utvrivanja sastavnih
komponenti za izradu maltera kod
restauracije, konzervacije i sanacije zidanih kamenih konstrukcija
Kako kod kulturno-historijskih spomenika obino nemamo ili imamo vrlo malo arhitektonsko
graevinskih podataka iz vremena gradnje, posebnu panju neophodno je usmjeriti na
svojstva materijala od kojih je spomenik graen odnosno u ovom sluaju maltera koji su
upotrijebljeni prilikom zidanja kamenih konstrukcija.
Ovoj problematici neophodno je posvetiti dunu panju i sve ovo potrebno je uraditi na
osnovu temeljitog multidisciplinarnog istraivakog rada. Istraivaki tim treba biti
sastavljen od arheologa, arhitekata i graevinskih inenjera koji imaju iskustva u zatiti
spomenika kulture, kao i strunjaka za graevinske materijale i hemiju materijala.
Konana odluka o sastavu materijala koji se mogu koristiti za maltere za zidanje pri
restauraciji i sanaciji kulturno-historijskih objekata, moe se donijeti nakon sveobuhvatnih i
detaljnih istraivanja postojeih maltera.
Jedna od metodologija koja se moe koristiti za utvrivanje sastavnih komponenti za izradu
maltera kod restauracije, konzervacije i sanacije zidanih kamenih konstrukcija, prikazana je
ematski na slici 3.1. i sastoji se od sljedeih aktivnosti:
51

Pregled uzoraka postojeeg maltera sa kulturno-historijskog spomenika;
Odabir komponenti za maltere i ispitivanje osnovnih svojstava komponenti;
Spravljanje probnih mjeavina maltera variranjem komponenti i njihovih meusobnih
odnosa;
Ispitivanje osnovnih svojstava svih probnih maltera u svjeem i ovrslom stanju;
Selekcija na temelju kljunih svojstava maltera (vrstoa na pritisak, izgled,) i konaan
odabir komponenti maltera.
Pregled uzoraka postojeeg maltera sa kulturno-historijskog spomenika

(izgled, mineralogija/sastav postojeeg maltera vrsta i koliina veziva i agregata,
mikrostruktura)
Odabir komponenti za maltere i ispitivanje osnovnih svojstava komponenti

(ispitivanje komponenti za izradu maltera)
Spravljanje probnih mjeavina maltera variranjem komponenti i njihovih

meusobnih odnosa
Ispitivanje osnovnih svojstava svih probnih mjeavina maltera u svjeem i

ovrslom stanju (vrstoe, prianjanje na podlogu, estetski izgled)
Selekcija na temelju kljunih svojstava maltera (vrstoa na pritisak,

izgled,) i konaan odabir komponenti maltera
Slika 3.1. ematski prikaz metodologije za utvrivanje sastavnih komponenti za izradu maltera kod
restauracije, konzervacije i sanacije zidanih kamenih konstrukcija
52

3.3.1. Pregled uzoraka postojeeg maltera sa kulturno-historijskog spomenika
Nakon uzimanja uzoraka postojeeg maltera na kulturno-historijskom spomeniku, na istima
se vre detaljna laboratorijska ispitivanja.
Ispitivanjima je potrebno definisati izgled, mineraloki sastav postojeih maltera prema vrsti i
koliini upotrijebljenih veziva i agregata, odrediti odnos izmeu veziva i agregata i utvrditi
strukturu i mikrostrukturu postojeih maltera.
Danas je dostupno vie metoda za izvoenje ovih ispitivanja, od kojih je bitno spomenuti
sljedee: makroskopski pregled pod lupom, tretmani sa hladnom razblaenom
hlorovodoninom kiselinom (HCl), rendgenska difrakcija, optika i pretrana elektronska
mikroskopija(SEM), diferencijalna termika analiza (DTA) i diferencijalna pretrana
kalorimetrija (DSC) i hemijska analiza sa utvrivanjem sadraja nesagorivih supstanci.
Makroskopski pregled pod lupom, omoguava da se uoe sastavni dijelovi maltera ija je
veliina od 0,1 mm i vea.
Tretiranjem uzoraka maltera sa hladnom razblaenom hlorovodoninom kiselinom (HCl),
omoguava da se utvrdi koji je pijesak upotrijebljen kao agregat za spravljanje postojeeg
maltera (krenjaki ili dolomitni pijesak).
Kalcit burno reaguje sa hladnom razblaenom hlorovodoninom kiselinom (HCl)
oslobaajui ugljen-dioksid (CO2), po emu ga je lako razlikovati od drugih karbonata.
Dolomit se tek rastvara u toploj hlorovodoninoj kiselini (HCl).
Rendgenskom difrakcijom (XRD) pomou odgovarajueg difraktometra, koji kao kao izvor
zraenja koristi CuK, mogue je utvrditi mineraloki sastav postojeeg maltera.
Pomou elektronske mikroskopije (SEM), uz pomo elektronskog mikroskopa, mogue je
utvrditi morfologiju i hemijski sastav uzoraka postojeeg maltera.
Diferencijalna termika analiza (DTA), diferencijalna pretrana kalorimetrija (DSC)i
hemijska analiza sa utvrivanjem sadraja nesagorivih supstanci, obavljaju se kako bi se
dobile preciznije informacije o mineralnom sastavu pucolanskih materijala sadranih u
postojeim malterima. Hemijskm analizom sadraja nesagorivih supstanci utvruje se odnos
baznih i kiselih komponenti postojeih maltera, koji se izraava preko hidraulinog modula,
odnosno preko indeksa cementacije - cementnog indeksa (C.I.).
53

Slika 3.2. Rezultati analize uzoraka historijskih maltera: a) rendgenska difrakcija; b) pretrana elektronska
mikroskopija; c) diferencijalna termika analiza
Karakterizacijom postojeeg maltera i njegovog historijskog konteksta, uzimajui u obzir

injenicu da se u historijskoj gradnji kamenih zidanih konstrukcija nekada najvie koristio
kreni malter, kao i analizom i interpretacijom svih ovih ispitivanja potrebno je doi do
receptura moguih mjeavina za izradu probnih malterskih mjeavina. Probne malterske
mjeavine se obino projektuju od komponenti baziranih na kreu.
3.3.2. Odabir komponenti za maltere i ispitivanje osnovnih svojstava komponenti

Ova faza je veoma znaajna i ovdje se rade ispitivanja svih komponenti koje e se koristiti.
Ispituju se njihove hemijske osobine, fiziko-mehanike osobine, ispitivanje pucolanske
aktivnosti, itd.
3.3.3.
Spravljanje probnih mjeavina maltera variranjem komponenti i njihovih
meusobnih odnosa
Probne mjeavine maltera se pripremaju mijeanjem agregata (lokalno dostupni pijesak) i

krenog tijesta sa potencijalnim pucolanskim materijalima (obino stara drobljena cigla ili
lomljena cigla kao nusprodukt relativno najblie ciglane). Variraju se vrste i udio pojednih
komponentni u mjeavinama.
3.3.4. Ispitivanje osnovnih svojstava svih probnih maltera u svjeem i ovrslom stanju
Uzorci svih probnih mjeavina maltera koji su pripremljeni mijeanjem veziva, agregata i
pucolanskog materijala u razliitim omjerima ispituju se u svjeem i ovslom stanju.
54

Na svjeim malterima potrebno je ispitati:
- konzistenciju;
- sposobnost zadravanja vode;
- poroznost;
- obradljivost; i
- zapreminsku masu svjeeg maltera.
Na ovrslim malterima potrebno je ispitati:
- vrstou na pritisak nakon 28, 60 i 90 dana;
- vrstou na zatezanje pri savijanju nakon 28, 60 i 90 dana i
- zapreminsku masu ovrslog maltera.
Slika 3.3. Priprema i njegovanje uzoraka maltera Slika 3.4.Ispitivanje vrstoe na pritisak i savijanje
za ispitivanje vrstoe na pritisak
na presi
Karakteristine vrstoe ovrslih maltera potrebno je ispitivati pri starostima od 28, 60 i 90

dana, pa ak i due ako nismo vremenski ogranieni, iz razloga to ove mjeavine imaju
relativno niske vrstoe u prvim danima i dugotrajan prirast vrstoa na pritisak i zatezanje
pri savijanju.
3.3.5. Selekcija na temelju kljunih svojstava maltera (vrstoa na pritisak, izgled,) i
konaan odabir maltera
Na osnovu dobivenih rezultata ispitivanja probnih mjeavina u svjeem i ovrslom
stanju (vrstoa na pritisak, vrstoa na zatezanje pri savijanju, zapreminska masa ovrslog
maltera, boja, izgled, itd), pristupa se selekciji i konanom odabiru maltera koji e se koristiti
kod restauracije, konzervacije i sanacije zidanih kamenih konstrukcija.
U ovoj fazi potrebno je izvriti kontrolu prionljivosti maltera na oienom kamenu kulturnohistorijskog spomenika.
55

4. MOST NA KOETINI, HISTORIJSKI SPOMENIK
Slika 4.1. Most na Koetini
4.1 Podaci o mostu i lokalitetu Most u Koetini

4.1.1. Historijski podaci
Sliv rijeke Drine je u prostornom smislu, predstavljao jezgro okupljanja i naseljavanja naroda
jo u starom vijeku.
Iz rimskih izvora poznato je da su tu ivjeli Iliri ija je kultura vezana za eljezno doba tj. za I
milenij prije nae ere. Nakon oko tri stoljea permanentnih borbi, Rimljani su 9. godine nove
ere zauzeli veliki dio Balkanskog poluotoka, tj. Ilirik.
Dolinom rijeke Drine prolazi jedna od najvanijih rimskih cesta koja se zvala Via Drine.
Ona je ila od Dubrovnika prema istonim dijelovima Bosanskog kraljevstva do Srebrenice.
Iz Dubrovnika je put skretao u Trebinje, a dalje preko prevoja emerno prolazio kroz Fou i
preko Gorada uz Drinu vodio do Prae, Viegrada i Srebrenice. Foa je bila vorite odakle
se put ravao prema Despotovini spajajui se sa uvenim Carigradskim drumom koji je iao
linijom Beograd-Carigrad.
Materijalni ostaci rimske civilizacije nalaze se na lokalitetima Cvilin kod Ustikoline
(rustikalna vila iz 2. i 3. stoljea) i Jabuci kod Ustikoline, gdje je na obroncima Jahorine,
otkopana jedna kasno-antika bazilika.
56

Slika 4.2. Historijski lokaliteti u okolini Mosta na Koetini
Sistematskih arheolokih istraivanja na ovim lokalitetima nije bilo, rimske graevine su

izloene zubu vremena, polihromni mozaici - viebojne kockice bijele, plave, crvene i crne
boje se nalaze relativno plitko i njihovi dijelovi su naeni prilikom oranja Cvilinskog polja.
Koetin se nalazi nizvodno od Ustikoline koja je smjetena izmeu Foe i Gorada.
Ustikolina je predstavljala trg poznat jo od 1394. godine koji je znaajan po aktivnostima
domaeg stanovnitva koje naroito trguje sa vojskom i na kome se, zbog velikog prometa
robe, naplaivala carina. Najvjerovatnije je rije bila o soli, odnosno trgu soli.
Razvoj Ustikoline nije dugo trajao.Ve od druge decenije XV vijeka sve je manje podataka o
aktivnostima domaih ljudi i Dubrovana. Vjerovatno Ustikolina nije mogla da izdri
konkurenciju oblinjih naprednijih trgova Foe i Gorada.
Ustikolina je dugo vremena predstavljala usamljeno uporite porodice Pavlovia na posjedu
Kosaa, ali je izgleda poslije pripala Kosaama.
Prije rata u Bosni i Hercegovini 1992-1995. godine u Ustikolini je postojala damija koja se
smatrala najstarijom damijom u Bosni i Hercegovini, a koja je podignuta najvjerovatnije u
drugoj polovini XV vijeka. Njena izgradnja se pripisuje Turhan Emin-begu, o kome su
napisane mnoge legende, ali ne postoji nijedan istoriografski podatak.
57

Navedeni podaci o osobenostima mikrolokacije Koetin, kao i injenica da u neposrednoj
blizini mosta nikada nije postojalo naselje upuuje na zakljuak da most nije imao komunalni
karakter, nego je bio izgraen kao most na meugradskoj komunikaciji.
Slika 4.3. Historijski lokaliteti u neposrednoj okolini Mosta na Koetini
Vanost pomenutih saobraajnih pravaca, kao i razvoj komunikacija dolinom rijeke Drine,
dovode do pretpostavke da je na mjestu dananjeg mosta, u rimskom periodu, kao i u
srednjovjekovnom periodu postojao neki most, iako o tome nema sauvanih pisanih
dokumenata. Kao i za veinu graevina sa prostora Balkanskog poluostrva, u narodu su ostale
sauvane mnoge legende i predanja koje ovaj most datiraju u rimski period, tako da se most
zove Rimskim, Grkim i slino.
Na osnovu naina na koji je most izveden, graevinskog materijala i veziva koje je
upotrijebljeno, odnosno odreene rustikalnosti koju most posjeduje, ne odbacujui narodnu
tradiciju, most moe da se datira u kasni srednji vijek, u vrijeme prije dolaska Osmanlija u
ove krajeve. Starost druma na kome je most sagraen, a koji je vodio iz Foe i na ovom
mjestu presjekao Gabeliki potok pri njegovom uu u Drinu, procjenjuje se na otprilike
2.000 godina. Morfologija terena i trasa tog drevnog puta ukazuju na injenicu da je most na
ovom mjestu mogao da postoji jo u rimskom periodu.
58

Zavod za zatitu spomenika kulture NR BiH, 1956. godine izradio je tehniku dokumentaciju
(tehniki snimci, predmjeri, predrauni) za tzv. Grki most pod Gradinom na starom
karavanskom putu kod Ustikoline.
Prema navodima iz knjige Stari mostovi u BiH (autori D. eli i M. Mujezinovi), godine
1957. izvreni su konzervatorsko-restauratorski radovi na ovom mostu. Podataka o
projektantu i izvoaima pomenutih radova nema.
Godine 2005. u elji da se ouva njegovo autentino stanje, stavljen je van upotrebe (sa
odgovarajuom saobraajnom signalizacijom i izradom barijera od kamenih blokova prije i
poslije mosta), a na udaljenosti od cca 20 metara nizvodno od njega izmjeten je lokalni put i
ugraen je novi cjevasti propust, koji zadovoljava saobraajnim zahtjevima lokalne
saobraajnice.
Trenutno preko mosta moe se odvijati samo pjeaki saobraaj.
4.1.2. Opis mosta historijskog spomenika

Most na Koetini predstavlja jedini sauvani primjerak kamenog mosta izmeu Foe i
Gorada za koji se smatra da potie iz srednjeg vijeka.
Slika 4.4. Izgled mosta iz 1957. godine
Iako ime graditelja dananjeg mosta nije poznato, forma i obrada upuuju na zakljuak da je
most djelo domaih majstora. Most je lijepo ukomponovan u prirodno okruenje u kojem se
59

most nalazi, a svi elementi koji utiu na prostornu dispoziciju su dobro analizirani to je
rezultiralo prostornim koncepcijskim rjeenjem mosta.
Most je jednoluni sa rasponom luka od 5,50 metara i irok je 3,30 metara. Sadanja duina
mosta iznosi oko 10 metara. Visina mosta iznad korita potoka iznosi 5,80 metara a visina
konstrukcije zida na obalama oko 4 metra. Debljina svoda iznosi 50 cm.
Slika 4.5. Osnova, presjek i fasada mosta
Most je izgraen je od blokova lomljenog kamena razliitih dimenzija. Temeljen je direktno

na priobalnim stijenama iznad potoka.
60

Slika 4.6. Juna fasada mosta

Svod mosta je polukruan i uraen od grubo obraenih, ali prilino pravilnih komada
krenjaka, koji su spojeni krenim malterom. Boni zidovi izgledaju kao da su kameni
blokovi redani nasuho, ali je ovo malo vjerovatno i pretpostavlja se da je razlog za ovakav
izgled bonih zidova njihova dugogodinja izloenost nepovoljnim atmosferskim uticajima,
odnosno kii koja je tokom vremena isprala izvorni kreni malter.
Slika 4.7. Desni upornjak
Slika 4.8. Lijevi upornjak
Gornja-hodna povrina mosta je gotovo horizontalnai uraena je od kaldrme vezane

cementnim malterom ispod koje je ugraen zatitni sloj od betona iji je zadatak da
unutranjost konstrukcije zatiti od prodora oborinske vode (ovi radovi su izvedeni 1957.
godine).
61

Slika 4.9. Sadanje stanje i izgled mosta (2013. godina)
Most nema nikakve dekoracije, niti natpisa. U gruboj graevinskoj tehnici vidljiva je
samo sekundarna kamena plastika koja je izraena isticanjem zavrnog reda ploa
postavljenih oko 10 cm preko eonog zida. Na mostu nema ograde, niti ima elemenata na
osnovu kojih bi mogla da se utvrdi mogua rekonstrukcija ranijeg izgleda ograde. Nije
iskljueno da je zbog malog raspona mosta, ograda nekada bila drvena sa stubovima na
obalama.
4.1.3. Dosadanje aktivnosti na zatiti ili istraivanju mosta

Dobro je pod nazivom Most na Koetini historijski spomenik, Odlukom broj: 07.2-2768/03-2 od 30. avgusta 2005. godine, od strane Komisije za ouvanje nacionalnih
spomenika Bosne i Hercegovine proglaeno nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
Prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine, ovo dobro je bilo evidentirano kao
Most u Koetini kod Ustikoline i svrstano u I. (prvu) kategoriju kao kulturno - historijsko
dobro (kao tipini, najizrazitiji predstavnik svoje vrste, sa visokim dometom ostvarenja i ve
tada mu je dat nacionalni znaaj).
Most do sada nije bio stavljen pod zatitu bilo koje institucije za zatitu kulturno-historijskih
spomenika.
62

Prema navodima iz knjige Stari mostovi u BiH (autori D. eli i M. Mujezinovi), godine
1957. izvreni su konzervatorsko-restauratorski radovi na mostu. Tom prilikom je obnovljen
gornji sloj puta preko mosta, ugraen zatitni sloj od betona iji je zadatak da unutranjost
konstrukcije zatiti od prodora oborinske vode, obnovljen je dio potpornog zida uz sjeverni
prilaz mostu i izvreno dersovanje zidova na pojedinim mjestima.
Do 2005. godine most se koristio za laki motorni saobraaj, to je dovodilo do neprimjerene
eksploatacije mosta, uslijed koje se konstrukcija mosta nala u veoma tekom stanju.
Zbog loeg stanja u kojem se most trenutno nalazi isti mogu samo pjeaci da koriste.
4.2. PROGRAM SANACIJE, KONZERVACIJE I RASTAURACIJE MOSTA NA

KOETINI
4.2.1 Opis faza Programa sa metodolokim pristupom
Trenutno u Bosni i Hercegovini jo uvijek ne postoji zakonska regulativa (na federalnom i
dravnom nivou) koja regulie ovu oblast. Na snazi je zakon iz 1985. godine i Aneks 8Sporazum o Komisiji za ouvanje nacionalnih spomenika.
U skladu sa Odlukom Komisijeza ouvanje nacionalnih spomenika BiH o proglaenju ovog
dobra nacionalnim spomenikom BiH, utvrene su mjere zatite za historijski spomenik - Most
na Koetini koje podrazumijevaju izvoenje samo istraivakih i konzervatorskorestauratorskih radova, ukljuujui i aktivnosti iji je cilj prezentacija spomenika.
S obzirom na opisani znaaj mosta u pogledu historijskog, graditeljskog i ambijentalnog
znaenja, neophodna su detaljna istraivanja njegove konstrukcije i graditeljskih detalja.
Na osnovu do sada izvrenih ispitivanja i istraivanja na kulturno-historijskim objektima
slinog znaaja, ovom Programu i istraivanjima nakon usvajanja Programa treba posvetiti
maksimalnu panju jer je ovo temelj za sve budue aktivnosti.
Jedino se na osnovu kvalitetnog detaljnog snimka trenutnog stanja graevine sa potrebnim
istranim radovima, mogu dati ispravne smjernice i preporuke za izradu projekta sanacije,
konzervacije i restauracije mosta.
Sve ove aktivnosti mogu se provoditi uz odobrenje federalnog ministarstva nadlenog za
prostorno ureenje i struni nadzor nadlene slube zatite naslijea na nivou Federacije
Bosne i Hercegovine.
63

Programom
aktivnosti:
sanacije, konzervacije i restauracije mosta, potrebno je planirati sljedee
Izrada programa istranih radova;

Izrada projekta postojeeg stanja;
Praenje i nadziranje istranih radova;
Izrada preliminarne statike analize mosta;
Izrada zakljuaka, smjernica i preporuka za projekat sanacije (zatite) mosta;
Pratee aktivnosti vezane za Program istranih radova;
Izrada Elaborata o obavljenim prethodnim radovima istranog karaktera za HE Ustikolina.
Savremene metode analize stanja kulturno-historijskih zidanih objekata trae utvrivanje niza
parametara, kao ulaznih vrijednosti za proraune, koji pokazuju stanje konstrukcije i
mogunosti iznalaenja optimalnih mjera za sanaciju (zatitu) mosta.
4.2.1.1. Izrada programa istranih radova
Programom istranih radova potrebno je izvriti sljedea istraivanja:
geoloko-geomehanika istraivanja,
izradu elaborata o geoloko-geomehanikim istraivanjima,
mineraloko-petrografska i hemijska istraivanja materijala nosivih elemenata mosta,
izradu elaborata mineraloko-petrolokih i hemijskih istraivanja materijala nosivih
elemenata mosta.
Geoloko-geomehanika istraivanja
Geoloko-geomehanika istraivanja za cilj imaju upoznavanje sa uslovima temeljenja mosta,
a koja su vezana za:
- dubinu temeljenja obalnih stubova mosta,
- geoloki sastav i inenjersko-geoloka svojstva tla na vertikalnom profilu na mjestu obadva
stuba,
- debljinu temeljnih kamenih blokova mosta,
- svojstva materijala u dijelu temelja mosta,
- svojstva temeljnog materijala na kome je izvedeno temeljenje u zoni uticaja temelja po
dubini,
- sastav temeljnog tla po dubini.
Za potrebe ovih istraivanja potrebno je uraditi vertikalne ili subvertikalne buotine u
podruju temelja, po jednu do dvije pored svakog oslonakog mjesta.
64

Nabueno jezgro propisno slagati u metarskim intervalima u sanduke, fotografisati i
ininjersko - geoloki kartirati. Sve uzorke za laboratorijska istraivanja uzeti u prisustvu
nadzornog organa.
Laboratorijska ispitivanja uzoraka tla izvesti na uzorcima temeljnog tla, dobivenog buenjem.
Potrebno je odrediti sljedee parametre: zapreminsku teina u vodozasienom i suhom stanju,
koheziju, ugao unutranjeg trenja, modul stiljivosti i granulometrijski sastav. Parametre
kohezije i ugla unutranjeg trenja odrediti opitom direktnog smicanja, a modul stiljivosti
edometarskim opitom.
Elaborat o geoloko-geomehanikim istraivanjima
Na osnovu dobijenih rezultata geoloko-geomehanikih istraivanja sa fotodokumentacijom
svih faza rada i laboratorijskih ispitivanja, potrebno je izraditi elaborat o geolokogeomehanikim istraivanjima mosta.
Mineraloko - petrografska i hemijska istraivanja materijala nosivih elemenata mosta

Mineraloko-petrografska ispitivanja kamena izvesti na uzorcima uzetim iz buotina i
neposredno na terenu izvesti opite mitovim ekiem na svim litolokim vrstama stijenskog
materijala koji su ugraeni u most.
Ispitivanjima je potrebno dati: makroskopski opis stijene, mikroskopski opis uzoraka i
strukturno-teksturne karakteristike uzorka na osnovu ega bi se izvrila njihova petrografska
determinacija. Za sve razliite petrografske vrste kamena izvriti ispitivanja vrstoe na
pritisak, zapreminske i specifine mase, upijanja vode, otvorene poroznosti i kristalizacioni
opit u zasienom rastvoru natrijumsulfata.
Opitima mitovim ekiem potrebno je utvrditi orijentacionu vrijednost jednoaksijalne
vrstoe na pritisak stijenskog materijala, koji je u blokovima ugraen u most.
Uzorkovanju postojeeg maltera pristupiti veoma paljivo i u tom cilju potrebno je
identifikovati i pregledati sva dostupna mjesta gdje bi postojei malter mogao biti prisutan.
Preko hemijskog sastava postojeeg maltera treba definisati njegove karakteristike.
Mineraloko-petrografska ispitivanja postojeeg maltera izvesti na dovoljnom broju uzoraka
od kojih treba uzeti prah za hemijska ispitivanja. Ispitivanje mineralnog sastava izvriti
mikroskopski u reflektovanoj svjetlosti. Sve uzorke treba tretirati sa razblaenom HCI
kiselinom, nakon ega iste treba oprati i prosijati kroz sito 0,76 mm.
Mineraloko-petrografska ispitivanja izvriti na nadmjernoj i podmjernoj frakciji.
65

Izvriti kompleksnu analizu i utvrditi sadraj svih jedinjenja i elemenata koji utiu na
hidraulinost maltera (SiO2, Al2O3, Fe2O3, CaO, MgO)
Na osnovu podataka hemijskog ispitivanja postojeeg maltera i iskustvene formule iz
literature (Eckel, 1928) izvriti procjenu indeksa cementacije odnosno izraunati hidrauliki
modul postojeeg maltera.
Rezultate ove hemijske analize, nakon detaljne obrade i komparacije, treba iskoristiti za
budue eventualno spravljanje replike postojeeg maltera.
Posebno treba napomenuti, da cementno-kreni malter kojim je izvreno popunjavanje
spojnica u kamenim zidovima na pojedinim mjestima 1957. godine, ne treba posebno
ispitivati jer za isti nema podataka da je spravljen po recepturi postojeeg maltera.
Elaborat o mineraloko-petrografskim i hemijskim istraivanjima materijala nosivih
elemenata mosta
Na osnovu dobijenih rezultata mineraloko-petrografskih i hemijskih istraivanja materijala
nosivih elemenata mosta sa fotodokumentacijom svih faza rada i laboratorijskih ispitivanja,
potrebno je izraditi elaborat o mineraloko-petrografskim i hemijskim istraivanjima
materijala nosivih elemenata mosta.
4.2.1.2. Projekat postojeeg stanja
Izradom projekta postojeeg stanja potrebno je izvriti sljedea istraivanja i radove:
geodetski snimak mosta, koji ukljuuje tlocrte, fasade, presjeke, deformacije i oteenja
mosta,
geodetski snimak obale i korita Gabelikog potoka u duinipo 50 m uzvodno i nizvodno
od mosta,
istraivanja nerazornim metodama (refrakciona seizmika ili mikroseizmika i geoelektrina
istraivanja),
arhitektonsko-graevinske nacrte postojeeg stanja,
nacrte, detalje i opis vidljivih oteenja,
tekstualno obrazloenje (tehniki opis),
fotodokumentaciju postojeeg stanja.
Geodetski snimak mosta, obale i korita Gabelikog potoka uraditi sa 3D prikazom, kao i
izradom poprenih i uzdunih profila.
Za utvrivanje stanja fasada mosta potrebno je izvriti terestriko fotogrametrijsko snimanje
kao i snimanje laserskom tehnologijom, koja identificira sve deformacije i oteenja na fasadi
66

mosta u digitalnoj formi. Fotogrametrijski snimci su osnova za definisanje uslova sanacije,
konzervacije i restauracije ovog mosta.
Na slici 4.10. prikazan je primjer terestrikog fotogrametrijskog snimka nizvodne strane
Starog mosta u Mostaru koji je uraen 1982. godine od strane Zavoda za fotogrametriju
Geodetskog fakulteta u Zagrebu.
Slika 4.10. Primjer terestrikog fotogrametrijskog snimka nizvodne strana Starog mosta u Mostaru
MJ. 1:50
Stanje kamenih zidanih konstrukcija objekata kulturno-historijskog naslijea najee je

vidljivo odnosno dostupno samo sa jedne otvorene strane. Nain gradnje i vrsta materijala po
dubini kamenom zidanih objekata potpuno je nepoznata. Nepoznati su i uslovi ispunjenosti
malterom prostora meu pojedinanim elementima ili slojevima kamenom zidanih
konstrukcija.
Za ocjenu postojeeg stanja i projektovanja uslova sanacije, konzervacije i restauracije mosta
neophodno je izvesti istraivanja nerazornim metodama.
Refrakciona seizmika ili mikroseizmika nudi mogunosti otkrivanja stanja kamenom zidanih
konstrukcija po dubini zidova, na razliitim mjestima koja su od interesa.
Primjena nerazornih metoda istraivanja zidanih konstrukcija u svijetu sve vie dobiva na
znaaju. Meunarodna udruenja koja posveuju punu panju sanaciji, konzervaciji i
restauraciji objekata kulturno-historijskog naslijea daju smjernice i preporuke za upotrebu
ovih metoda.
67

Obzirom da se u BiH pristupa sve vie istraivanju stanja i uslova mogueg saniranja ovih
objekata neophodna su prethodna istraivanja koja e dati uslove kako provesti sanaciju,
konzervaciju i restauraciju takvih objekata a da se ne doprinese daljem razaranju tih objekata.
Primjena refrakcione seizmike za istraivanje stanja zidova objekata kulturnohistorijskog
naslijea u BiH jevrlo rijetko koritena, pa su poetni, veoma ohrabrujui, rezultati pokazali
svu opravdanost koritenja ove metode.
Istraivanja koja su provedena za zidove Sulejmanpaia kule u Odaku kod Bugojna
pokazala su i dokazala mogunosti primjene metode seizmikog profiliranja na utvrivanje
stanja kamenih zidova.
Na istoj kuli provedena su i geoelektrina istraivanja koja su potvrdila dobivene rezultate.
Najbitniji rezultat projekta postojeeg stanja treba da predstavlja uraen detaljan snimak
postojeeg stanja objekta kao preduslov za bilo kakve budue aktivnosti i zahvate na sanaciji,
konzervaciji i restauraciji mosta.
U ovoj fazi takoe je potrebno prikupiti svu dostupnu postojeu dokumentaciju o mostu, a
snimke i fotografije mosta koji postoje u papirnoj formi od prije rata potrebno je
digitalizovati. Svu dokumentaciju potrebno je katalogizirati i adekvatno arhivirati, kako bi ista
bila dostupna za sve zainteresovane, posebno za istraivae i konzervatore.
4.2.1.3. Praenje i nadziranje istranih radova
Praenje i nadziranje istranih radova potrebno je povjeriti istaknutim strunjacima koji imaju
dobre referense na ovom polju i koji su uestvovali u nadziranju ovih radova a posebno na
kulturno-historijskim objektima odnosno mostovima.
4.2.1.4. Izrada preliminarne statike analize mosta
Koristei sve parametre dobivene provedenim istraivanjima, potrebno je most analizirati sa
dva aspekta nosivosti koja su kljuna za ocjenu nosivosti cjelokupne konstrukcije:
- stabilnost lune konstrukcije mosta;
- nosivost temelja.
Elaborat preliminarne statike analize mosta
Na osnovu dobijenih rezultata analize nosivih elemenata mosta, potrebno je izraditi Elaborat
preliminarne statike analize mosta.
68

4.2.1.5. Izrada zakljuaka, smjernica i preporuka za projekat sanacije (zatite) mosta
Nakon obrade svih rezultata prethodno pomenutih istraivanja, koji treba da pokau stanje
konstrukcije i mogunosti iznalaenja optimalnih rjeenja za sanaciju (zatitu) mosta.
U tom cilju potrebno je rezultate sistematizirati i pretoiti u Elaborat zakljuaka kao rezultat
istranih radova na mostu sa preporukama za izradu projekta sanacije, konzervacije i
restauracije Nacionalnog spomenika BiH Most na Koetini, historijski spomenik.
4.2.1.6. Pratee aktivnosti vezane za Program sanacije, konzervacije i rastauracije mosta

na Koetini
Paralelno sa izvoenjem istranih radova na samom lokalitetu Koetina potrebno je planirati
provoenje aktivnosti na podizanju svijesti o znaaju kulturno historijskog naslijea kao
zajednikoj vrijednosti svih graana Bosne i Hercegovine i da je njegova rehabilitacija i
obnova neodvojivi dio njihovog identiteta.
Glavne ciljne grupe ovog dijela Programa treba da budu osnovci i srednjokolci iz Bosanskopodrinjskog kantona Gorade. Osnovna ideja je da uenici osnovnih i srednjih kola proire i
steknu nova saznanja o kulturno-historijskom naslijeu, njegovim vrijednostima i znaenju.
Bogatstvo naslijea Bosne i Hercegovine, njegova sanacija (zatita),ouvanje i unapreenje
treba adekvatno prezentirati kao okvir za odrivi razvoj i razmjene ljudi i ideja.
S ciljem edukacije uenika o znaaju kulturnog naslijea, potrebno je izvriti vei broj
prezentacija odrati kratak as sa uenicima, na temu znaaja ouvanja naslijea openito i
o Nacionalnim spomenicima BiH sa podruja Bosansko-podrinjskog kantona Gorade, u
okviru kojih treba podijeliti prethodno pripremljene broure sa osnovnim podacima o
historijatu objekata, fotografije i crtee objekata.
Sve ove aktivnosti na provoenju Programa treba adekvatno prezentirati u pisanim i
elektronskim medijima.
4.2.1.7. Izrada Elaborata o obavljenim prethodnim radovima istranog karaktera za HE
Ustikolina
Planirana izgradnja HE Ustikolina i Most na Koetini historijski spomenik su u meusobnoj
koliziji. Ovaj problem dodatno uslonjava provoenje svih aktivnosti koje trebaju biti
planirane Programom sanacije, konzervacije i restauracije mosta.
69

Neposredno nizvodno od Mosta na Koetini, na udaljenosti1630 m projektovana je HE
Ustikolina, snage 60,48 MW, kao niskotlano pribransko postrojenje sa malom
akumulacijom, a sa energetskog stanovita - protona elektrana. Kota normalnog
(maksimalnog) uspora je 373,00 m n.m.
Najnia kota Mosta na Koetini je 375,73 m.n.m. (prema SUO HE Ustikolina). Izgradnja
novog puta i novog mosta preko Gabelikog potoka, duine 70 m moe najvie uticati na
spomenik Most na Koetini.
U okviru implementacije Projekta HE Ustikolina tvrdi se da nee doi do potapanja, niti
fizikog ugroavanja ovog spomenika. S obzirom na injenicu da nisu izvreni prethodni
radovi istranog karaktera odobreni od Zavoda za zatitu spomenika u sastavu Federalnog
ministarstva, sve ovo se mora uzeti sa rezervom i sve ovo potrebno je detaljno istraiti i
provjeriti, posebno ta se moe desiti pod uticajem maksimalnog nivoa budue akumulacije
kao i poveanog nivoa podzemnih voda.
Tek nakon izrade Elaborata o obavljenim prethodnim radovima istranog karaktera za HE
Ustikolina, sa svim analizama uz struno miljenje arheologa i strunjaka za stare kamene
mostove, utvrdit e se pravo stanje i moi e se definisati uslovi zatite ovog kulturnog dobra.
Elaborat o obavljenim prethodnim radovima istranog karaktera za HE Ustikolina, potrebno
je dostaviti Zavodu za zatitu spomenika, koji e sa aspekta zatite, zatienog i evidentiranog
kulturno historijskog naslijea dati svoje struno miljenje za planirane zahvate u prostoru
oko historijskog spomenika - Most na Koetini.
Istovremeno, ove injenice mogu biti dodatni razlog za izradu jedinstvenog i cjelovitog
Programa, koji bi dao smjernice i preporuke za izradu Projekta sanacije, konzervacije i
restauracije Nacionalnog spomenika BiHMost na Koetini, historijski spomenik kao i
njegovu zatitu u sluaju da doe do izgradnje planirane HE Ustikolina.
70

5. ZAKLJUAK
Kulturno-historijski spomenici mogu se posmatrati kao neraskidiva veza izmeu onoga to su
ljudi naslijedili i onoga to ostavljaju iza sebe. Na svu sreu, u posljednjih nekoliko decenija
mnogo vie panje se posvetilo onom to se naslijedilo, posebno na polju zatite kulturnohistorijskih objekata.
Malter, kao izuzetno znaajan element prilikom graenja, mora zadovoljiti odgovarajue
poznate uslove kao to su trajnost i upotrebljivost, to je razlog zbog kojeg navedeni elementi
moraju zadovoljiti odgovarajuu vrstou, kao i traenu trajnost budui da e biti izloeni
lokalnim uslovima sredine tokom predvienog vremena trajanja objekta i ne smije da sadri
komponente koje mogu imati tetan uticaj na svojstva osnovnog materijala, u ovom sluaju
obino kamena. Neophodno je i da je obradiv i homogen dok je svje, da ima dobru
prionljivost za zidni element, da je otporan na mraz, da ima svojstvo vodoodbojnosti i sl.
Na osnovu prouavanja raspoloive literature o malterima koji su koriteni za zidanje
kamenih konstrukcija moe se zakljuiti da je upotreba lokalno dostupnog gaenog krea ili
hidraulinog krea koji se obino spravljao na licu mjesta uz upotrebu lokalno dostupnih
dodataka aditiva, prilikom spravljanja maltera igrala znaajnu ulogu u ouvanju velikog
broja kulturno-historijskih spomenika do dananjih dana. Ovdje se kao dodatak u naim
krajevima najee spominje mljevena cigla.
Rezultati dosadanjih ispitivanja maltera koji su koriteni prilikom restauracija, konzervacija i
sanacija objekata kulturno-historijskog naslijea, a posebno mostova, pokazuju da upotreba
mljevene cigle kao dodatka povoljno utie i poveava hidraulina svojstva malterima.
Zatita okolia, utedom energije i smanjenom potronjom prirodnih resursa predstavlja
glavni izazov dananjice u svim podrujima ljudske djelatnosti, posebno u proizvodnji i
koritenju graevinskih materijala.
Odrivi razvoj podrazumijeva sklad izmeu ljudskih potreba i zemaljskih mogunosti,
odnosno balans pri koritenju neobnovljivih resursa, upotrebe i odlaganja svih vrsta otpada.
Kada se govori o malterima, materijalu koji zadovoljava visoke tehnike i relativno niske
tehnoloke zahtjeve, vano je napomenuti da spravljanje maltera koji se koriste prilikom
restauracije, konzervacije i sanacije objekata kulturno-historijskog naslijea, nema mnogo
negativnih uinaka na okoli, ali ima proizvodnja osnovnih sirovina, posebno krea ili
hidraulinog krea (emisija CO2 prilikom peenja).
71

6. LITERATURA
1. A. Kurtovi, Kamen u graditeljstvu, Sarajevo 2014;
2. M. Muravljov, Graevinski materijali, Beograd 1989;
3. T. Matusinovi, Inenjerstvo mineralnih veziva, Zagreb 2001;
4. V. Tufegdi, Graevinski materijali, poznavanje i ispitivanje, Beograd 1983;
5. B. Skenderovi, M. Kekanovi, Graevinski materijali - struktura, osobine, tehnologija i
korozija, Beograd 2011;
6. A. Kurtovi, Tehnika vrijednost kamena Hercegovine - tehniki kamen za proizvodnju
graevinskih materijala i industrijskih proizvoda, e-ZBORNIK, Mostar 2015;
7. A. Kili-Mati, Prilog prouavanju tehnika i struktura gradnje rimskih vila rustika na obali
rimske provincije Dalmacije,UDK 904(497.5-3 Dalmacija) 2004;
8. E. Mandi, S. Kulukija, K. Mandi i M. Humo, Ocjena stanja postojeih objekata
kulturnog i istorijskog naslijea primjenom refrakcione seizmike, Banja Luka 2009;
9. A. auevi, M. Hadirovi, Mogunosti savremenih materijala kod intervencija na
historijskim kamenom zidanim objektima, Zenica 2006;
10. Komisija/Povjerenstvo za ouvanje nacionalnih spomenika BiH, Odluke o proglaenju
dobara nacionalnim spomenicima, Slubeni glasnik BiH zakljuno sa 2014. godinom;
11. M. Matoevi-oli, K. aravanja, D. Popi, Mortovi za zidanje pri obnovi Starog mosta;
12. D. Popi, K. aravanja, Mortovi ispod kaldrme Starog mosta;
13. O. Lenasi, Prirodno-graditeljska cjelinea Most u Planditu (Rimski most; Most preko
rijeke Bosne u Planditu), Batina 2008;
14. Elaborat o geolokim i geomehanikim istraivanjima na lokaciji prirodno-graditeljske
cjeline Most u Planditu (Rimski most) Opina Ilida, Geo eta d.o.o. Sarajevo, 2009.
15. Izvjetaj o petrografskoj determinaciji uzoraka stijena sa oznakama RMB, Geo-minis
d.o.o. Beograd, 2009.
16. Prirodno-graditeljska cjelina Most u Planditu (Rimski most), Obrada rezultata istranih
radova analiza i zakljuci, Interprojekt d.o.o. Mostar, 2009.
17. Grupa autora, 2009, Istraivanja stanja zidova Sulejmanpaia kule kod Bugojna
refrakcionom seizmikom, Interprojekt Mostar, ne publikovano.
18. Studija o uticaju na okoli za HE Ustikolina, CETEOR, Sarajevo 2013;
19. S. Vujovi, S. Vueti, V. Ducman, J.Ranogajec, Pucolanski mortovi za konzervatorsku
obradu starih zidanih konstrukcija, asopis Graevinar 8/2013;
72

20. D. eli, M. Mujezinovi, Stari mostovi u BiH, Sarajevo 1998;
21. M. Mujezinovi, E. Dimitrijevi , Damija na Ustikolini, Prilozi III, 1953;
22. Mulahusi, A., Tuno, N., Topoljak, J., Bali, D., Hadiosmanovi, E., Stani, S., Hajdar,
A.: Primjena fotogrametrije i laserskog skeniranja kod zatite spomenika kulturno historijske
batine;
23. asopisi: Graevinar, Graevinski materijali i konstrukcije;
24. http://www.kbbpk.ba- Udruenje Kulturna batina BPK Gorade.
73

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA KULTURNO - HISTORIJSKOG NASLIJEĐA-DIPLOMSKI RAD - Redzo Basic - Građevinski Fakultet Sarajevo

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA KULTURNO - HISTORIJSKOG NASLIJEĐA-DIPLOMSKI RAD - Redzo Basic - Građevinski Fakultet Sarajevo

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

UNIVERZITET U SARAJEVU

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I

Sarajevo, Septembar 2015. godine

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

Najiskrenije se zahvaljujem svom mentoru prof. dr Azri Kurtovi na izboru teme, na

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

Historijski razvoj spravljanja i upotrebe maltera

Arheoloki nalazi govore o raznovrsnoj i rasprostranjenoj upotrebi maltera jo u davnim

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

1.2. Definicija maltera i opi pojmovi

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

Slika 1.1. Izgled gradilinog miksa maltera homogenost i plastinost maltera

1.3. Osnovne komponente za izradu maltera

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

1.3.1.1. Graevinski kre

1.3.1.1.1. Proizvodnja, gaenje i ovravanje krea

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

Slika 1.2. Proces peenja u poljskoj pei kreani

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

Slika 1.4. Promjena temperature u zavisnosti od vremena prilikom gaenja krea

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

1.3.1.2. Hidraulini kre

1.3.1.2.1. Hidraulini kre dobijen peenjem krenjaka sa primjesama gline

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

1.3.1.3. Graevinski gips

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

1.3.1.3.1. tuk - gips

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

Vrijeme vezivanja ovog gipsa je vrlo dugo i ogranieno je na najvie 36 sati.

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

Prolazi Yi (%) kroz

Ostatak na situ otvora 0,50mm (%)

Pored granulometrijskog sastava, malteri za zidanje i malteri za malterisanje na bazi

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

ukupni sumpor SO3

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

1.4. Svojstva malterskih smjesa - maltera

1.4.1. Konzistencija (plastinost) maltera

Konzistencija (plastinost) maltera se odreuje mjerenjem veliine rasprostiranja u dva

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

Slika 1.5. Odreivanje konzistencije malterske smjese na potresnom stolu

1.4.3. Sposobnost zadravanja vode

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

Slika 1.6. Kalup za izradu prizmatinih uzoraka maltera

Kalupi sa uzorcima krenog maltera se uvaju u prostoru, na temperaturi od 20 2oC i

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

Slika 1.7. Ispitivanje uzoraka maltera na vrstou na zatezanje pri savijanju

Za ispitivanje vrstoe na pritisak koriste se polovice prizmi dobijene nakon ispitivanja

Slika 1.8. Ispitivanje uzoraka maltera na vrstou na pritisak

Na bazi ovih ispitivanja, definiu se klase marke maltera.