ZERDTLK, ZERDT VE HUKUK (AVESTA)

I.

BLM

1 GENEL OLARAK ZERDTLK

Asistan : Cahit CAN
Tarih iinde, uzun alar boyunca animizm (ruhuluk), naturizm (tabiatlk) ve totemizm (totemcilik) olarak nitelendirilen
inan sistemlerinin tesiri altnda kalm olan randa Zerdt Dini
nin (Zoroastrisme) ne zaman ortaya kt henz kati olarak bi
linmemektedir; nk hereyden evvel dinin kurucusu olan Zer
dtn hangi tarihte yaam olduu aydnla kavuturulmu de
ildir.
Ayrca, ou kere Zerdt dinini ifade iin kullanlan Mazdeizm'
in, Zerdtn doumundan nce de var olup olmad konusu
halen tartlmaktadr. (1). Bazlarnca Mazdeizm, Zerdtlk
ten nce var olan ve ondan sonra devam eden farkl bir sistemdir.
te yandan Mezdek tarafndan kurulan ve Mezdekilik ad altn
da tannmakta olan; aile ve mlkn, toplumun ortak mal olmas
n isteyen Mezhep de Zerdtlikle kartrlmaktadr. (2).
Kendilerine ri, yani soylu adn takm olan Avrupal, yani
Baltk kylarndan ve Gney Rusyadan kopup gelmi muhacirlerin,
Hindistana varmadan nce ran istil etmi olmalar vakas bu
civarda hkim olan dini inanlarda byk bir deiiklik meydana
getirememitir; nki riler de ilkel dinlerden olan animizm ve
totemizmi, zaten rana varmadan nce inan sistemi olarak benim
semi bulunuyorlard. Bugn Zerdtlk hakknda, hatta bu din
den nceki ilkel dinler kadar bile sarih bir bilgiye sahip olamama
mzn, tarih baz sebepleri vardr. Makedonyal skenderin ram
fethettikten sonra bahis konusu dinin btn kutsal kitaplarn yak
trm, btn mabetlerini yktrm, hatta ta yazmalar bile kr
drm olmas ilk sebep olarak gsterilebilir. kinci sebep olarak,
(1) Challaye, F.: Dinler Tarihi, Basm: stanbul, Eyll 1963, sh. 98.
(2) Prof. Dr. Taplamacolu, M.: Karlatrmal Dinler Tarihi, Basm:
Ankara 1966, sh. 116.

274

Asistan Cahit CAN

ran'n slam Ordular tarafndan fethini gstermek gerekir. Medayn yani Persopolis'in slm Ordular tarafndan yama edilme
si esnasnda kutsal kitaplar da zarar grmtr.
te btn bu felketler, Zerdt dininin genellikle yanl an
lalmasna ve asl din ile hi ilgisi bulunmayan baz rf ve inan
larn Zerdtle mal edilmesine sebep olmutur.
Bu din adn, kurucusu olan Zerdtten almaktadr. Kutsal kitaib Avestadr. Ancak Avestada Zerdtlere Mezdisnan ad veril
mektedir. Nitekim halen Hindistandaki Parsiler, kendilerine Mezdisnu demektedirler. (3). Zerdtln din tarihindeki nemi o
zamana kadar hkim olagelen tasavvurlara, ok nemli bir unsur
katmasndadr. Bu tasavvur, duyann muayyen bir sonu olmas,
bir nevi kyametin kopmasdr.
Birazdan dalizm bahsinde grecek olduumuz gibi, dnyaya
hkmetmek iin gece gndz mcadele eden iyi prensip (Ahura
Mazda, Ormuz) ile (Angra Mainyu, Ahriman) arasndaki gerginlik
dnyann sonuna kadar devam edecektir. Bu gibi tasavvurlar ile
Zerdt (apokaliptik) yani, dnyann son zamanlarna ait vahyler
olan resullerin ilk rneidir (4).
2 ZERDTLKTE DALZM
Zerdtln, genel olarak iki tanrl bir din olduu kabul
edilir.
Tanrlardan biri, iyilik tanrsdr ve btn iyiliklerin kayna
dr (5). Avestada, Ahura mazda (Ormazad, Ormuz) Yezdan ya da
sadece Ahura isimleri altnda kendisinden bahsolunur. Dieri de
btn ktlklerin kayna ve yneticisidir; ki bu da metinlerde
Ahriman, Div, Drug, ya da Angra Mainyu eklinde geer. Ayrca
Ahura'nm yannda, onun yaratt ve onun yardmcs olan alt tan
r daha vardr. Bunlara Imas Pendler (ebedi mukaddesler) denir.
Bu mukabil Ahrimamn da byle alt yardmcs vardr : Bun
lara da Kamerikan denilir.
I Dalizm iddias yanl bir isnatmdr.
(3)
(4)
(5)

Bayram, M.: Lisans tezi, lahiyat Fak. sh. 30 (Baslmad).

Prof. Dr. Schimmel, A. : Dinler tarihine giri, Ankara 1955, sh. 67.
Prof. Saurat, D . : Histoire des religions, l'universite de Londres, Copy
right by Denoel et Steele, 1933, sh. 129.

MMI >p.<>r:l

. ,'||M*1|f.'.4*l'HH|.M|aH'.> * f u i

' Ht>l!'1IWM ^ !< M'

ZERDTLK VE ZERDT

278

Genel olarak Zerdtln, bir dalizm temeline oturduu

gr hkim durumda bulunmakta ise de baz mellifler bu g
rn hatal olduunu ileri srmektedirler. Bunlardan Prof. Tahir
Rezavi, bu inancn sonradan Zerdtle girdiini ve Zerdtn
esas retileri arasnda bu tanrlarn olmad grn savunmak
ta ve en eski metinler olan Gatalardan, Ahura Mazda'nn hereyin
stnde olduunun aka anlaldn, Gatalarda baka tanr
olmadn, Zerdtn zelikle eskilerin ok tanrlarndan nefret
ettiini, Gatalarda gerek divlerin gerek imas pendlerin, herhangi
bir yaratclk vasflarndan bahsedilmediini ve Ahuradan baka
faal olmad hususlarn, iddiasna gereke olarak ele almakta
dr.
Bylece Zerdt iyilik ile ktln kaynann ayr olduunu
iddia ile kinattaki ve insan ftratndaki ktlkleri Ahura Mazdaya yaktrmayarak, ondan uzaklatrmaya almaktadr.
Bu iki cevherin yani, iyilik ve ktlk cevherinin birbirine
nisbeti yokluk ile varlk gibidir. yilik cevheri karsnda er cev
heri izafidir. Btn varln yaradan Ahura Mazdadr. Ahura ne
zaman ki herhangi iyi bir varl yaratt, onun yannda ona zd
olan er kendiliinden iyinin glgesi olarak var oldu. (6)
Bu iki cevher, dnyada gece ile
olarak alrlar, ebedi bir mcadele
cak kyamette son bulacaktr. Ahura
mas sonucunda bu mcadele iyinin

gndz gibi birbirine muvazi

halindedirler; bu ekime an
Mazdann iyilerin tarafn tut
stnl ile son bulacaktr.

Christensen de Gatalardaki dinin tam olmamakla beraber tek

tanrc olduunu; Ehrimen, Kamerihan ve dier Divlerin asla Ahu
ra Mazdann eiti olmdn, olsa olsa mas Pendlerin eiti say
labileceini belirtmektedir. Prof. Rzazade afak da bu grtedir.
Avesta ve Sanskrit dilleri bilgini Haug ise Zerdt Peygam
ber Allahn tek ve yegne olduunu isbat ettikten sonra eski zaman
lardan beri insanlarn ve bilginlerin zihnini kurcalayan ve byk
bir mesele olan (dnyada grlen btn noksanlk ve ktlkleri
yce Allahn adalet ve merhametine nasl yaktrmak mmkn
olur) fikrini, iki zt kuvvet nazariyesini ortaya atarak izah et
mitir. Bu yzden de bu iki varlk iyi ayr cevher halinde anla
lmtr. Esasen Angra Mainyu imas pendlerin zdddr. mas
pendler Ahurann eidi zannedilince Ehriman da Ahurann eidi
olmutur. Gatalarda ve Yetlerde imas pendler melek rolnde(6) Bayram M. a.g.t. sh. 30 (El-Milel ve'n Nihal sh. 590 dan naklen).

276

Asistan Cahit CAN

dirler.Baz tanr adlar Gatalarda Ahura Mazdanm sfatlan olduu

halde sonradan derlenen Avesta blmlerinde bu sfatlar tanr su
retine brnmlerdir demektedir. Bylece Zerdtte grlen
ikicilik yani Ahura Mazda ile Angra Mainyu mnasebeti dier se
mavi dinlerdeki Allah eytan mnasebeti gibi ele alnmaktadr.

. 3 ZERDTLKTE LM VE SONRASI
Zerdt dinine gre her insan, lmnden sonra bir muhake
meye tabi tutulacaktr. Bu umumi muhakeme yannda her insan
lmnden sonra invat kprsnden gemek suretiyle hususi bir
imtihana maruz kalacaktr. yiler; yani hayatlarnda daima Ahu
ra Mazdanm tarafnda mcadele edenler br dnyaya zahmet ek
meden vsl olacaklar; ktler ise duglarm evlerinde yani yalan
cinlerinin bulunduklar yerde haset ve hasretle yaamak zorunda
kalacaklardr. (8)
Zerdt telkkilerine gre lm anndan sonra gn ve
gece ruh bedenin yannda, gemi fiillerinin durumuna gre (sknt)
ya da sevin iinde bekler. Drdnc gnn sabah, yine yaan
m olan hayatn ekline parelel olarak iyi ya da kt kokulu bir
rzgr ruhu nne katarak, ok gzel bir gen kza ya da ok ir
kin bir ihtiyarla karlatrmak zere nne katar. Bu irkin ya
da gzel rehber, ruhu iyi ve kt fiillerin karlatrlarak muha
sebesinin yaplaca kprnn yanna kadar gtrr. Hkm veril
dikten sonra ruh, cehennemin zerinde bulunan bu kpden ge
mek zorundadr. Kpr iyi ruh iin zerinde yrdke genile
yen bir yol gibidir. Kt ruh iin ise incele incele bir ustura kes
kinliini alr ve ruhun cehenneme dmesine sebep oulr (9) in
vat kprsnden geen gnahkrlarn Duzeh denilen cehenneme
dmesine mukabil, iyi ameli olanlar ise Bihit denilen cennete
derler.
Zerdt felsefesine gre, lm ktlk nianesi ve eytan ii
dir; lmle ruh bedeni terketmektedir. Ancak buna ramen Zerdtler lmden korkmazlar, ve hatta lm severler; nki on
lara gre dnya; meakkatlerin, kt fiillerin yeridir, zira Ehri
men sanatm orada icra eder. lmek ise dnya ktlklerinden sy
rlmak ve mcadelenin son bulmasdr; ksaca Ahurann bir m(7) Bayram, M.: a. g. t. sh. 2.
(8) Prof. Dr. Schimmel a. g. e. sh. 2.
(9) Prof. Saurat, D.: Histoire des religions, sh. 134.

ZERDTLK VE ZERDT

27

kfat ve inayetidir. lmden sonra asl hayat balyacaktr. Elbetteki lmden sonraki gzel hayat hayat yukarda bahsetmi ol
duumuz imtihan baar ile atlatm olanlar iin bahis konusu
dur.
Ahura Mazda'ya gre atei, topra ve suyu bir cesedin tema
s ile kirletmek gnahtr. Bunun iin lmden sonra cesedin-sessizlik kuleleri - ad verilen ykseke yerlerde kpeklerle, akbaba
lara terkedilmesi gerekir.
Zrdt dininin bir baka mezhebine gre de, bir insan lnce,
lnn etleri kemiklerinden syrlr ve kemikler ayr bir kaba ko
nurdu. lim dilinde bu kaba ossuarium denilmektedir. (10)
Yalnz burada u husus belirtilmelidir ki, bu gibi adetler b
yk bir ihtimalle daha sonradan ve bilhassa Medyal Mular (din
adamlar) tarafndan Zerdt dinine mal edilmitir. nki bu
Mular kendilerinin zel adetlerine Perslerin itaat etmemesine ve
llerini topraa gmmelerine ok kzmakta idiler. Nitekim en ko
yu Zerdtler olan Ahameni ahlarnn hepsinin mezarlar var
dr. Zerdt dininin ok salam ahlk kurallarna dayanyor olma
s, lleri gmmeme adetinin dine sonradan ithal edilmi olabile
cei fikrini teyit eder mahiyettedir.
. 4 ZERDTLKTE BDET-YN-MERASMLER
/ Ate ve Ategedeler
Atein; Zerdt tarafndan, taplmas gereken bir ilh olarak
gsterildii kans yanltr. Zerdte gre ate sadece Ahuru Mazda'nn bir sembol idi. (11)
Ayrca evrensel dinlerin hemen hepsinde atee zel yer tann
maktadr. rnein Yahudilerde, ate de kurban saylrd. Ne var
ki Zerdtler atein tad ilhi a'ay yceltmi, ve byk hr
met gstermilerdir. Zerdtnin, namaz klarken kblesi atetir.
Gnde be vakit namaz, bu kbleye ynlerek klnr. Ancak atee
tapma, hereye ramen bahis konusu deildir. Temizleyici bir un
sur olarak kabul edildiinden Yasnalarda atein faydalarndan
bahsolunmakta ve ate vlmektedir.
(10) Do. Dr. zel, B.: slmiyetten nce Trk kltr tarihi, Ankara 1962
sh. 192.
(11) Rza Dorul, .: Yeryzndeki dinler tarihi, stanbul 1963, sh. 147.

Asistan Cahit CAN

278

Zerdt ategedeleri de bu sebeple Ahuza Mazdaya sayg gs

termek iin ina edilmilerdir. Ategedeler trl devirlere gre de
iik ekiller almakla beraber bunlarn hepsinde, iinde atein yan
d atedan denilen aletler vardr. Ateban denilen ate yakcla
r ise az ve burunlarn balyarak nefesleriyle kutsal atei kirlet
memeye alrlar. Atein yand yer daima mabedin ortasnda
bulunur, ve ate orada devaml yanar.
Ategede dnda bir yerde ate yaklacak oulrsa belli bir me
rasimin yaplmas arttr. Herhangi bir sebeple atee flemek son
derece gnah ve derhal ldrlmeyi gerektirecek kadar ar bir
sutur. Ate ve gne, horoz ve cennet kuu ile smbolize edilir
ler. (12)
II Zerdtlikte

namaz

Daha nce belirttiimiz gibi Zerdtlikte de gnde be defa

namaz klnr. Sabah namaznn Zerdtlkte zel bir yeri oldu
undan ve sabah namazna da insanlar horoz kaldrdndan bu
hayvan kutsal kabul olunur. Zerdtlerde asl kble gnetir. G
ne olmad zaman da daha nce grm olduumuz gibi atee ynelinir. nceleri ibadet akda yaplrken daha sonra ategede yap
ma usul yerlemitir. badetin ferdi ya da toplu halde yaplma
s mmkndr. Toplu haldeki ibadetleri mubitler ynetir. Zer
dt rahipleri snftr : Bunlar srasyla Herbit, Mubit, ve Des
tur Mubit adn alrlar. (13)
III Zerdtlikte

kurban

Mazdeizmin gelimesinden nce randa yn halinde hayvan

kesme suretiyle mrn uzatlabileceine dair bir inan vard. Zer
dt bu inanc ortadan kaldrmak iin ok mcadele etmitir. Zerdtn bu abasnn nedenini hayvanlar koruma arzusunda oldu
u kadar, sosyal gr asnn geniliinde de aramak gerekir. Ni
tekim bu toplu hayvan imhasnn toplumun ekonomik gcne olan
menfi tesirlerini grmemek imknszdr. Toplumun fertlerinden
byk bir ksmnn yiyecek et bulamazken, dier bir ksmnn da
mr uzatma midiyle toplu hayvan kesimini benimsemesi Zerdtn sosyal adalet anlayyla badaamyordu; Bu sebeple kan
l, hayvan katliamlar Gatalarda menedilmektedir. (14) Ayrca Ya(12) Do. Dr. gel, B.: a.g.e. sh. 192.
(13) Prof. Dr. Taplamacolu, M. a.g.e. sh. 120.

ZERDTLK VE ZERDT

279

hudilerde olduu gibi Zerdtilikte de ate yakmak kurban sayl

maktadr.
IV Evlenme
Mazdeizmin evlilik konusunda ortaya koyduu zannedilen kai
deler son derece yanl anlalmakta ve Mazdeizmden nce randa
yrrlkte olan evlenme ile ilgili kaideler bu dine mal edilmekte
dir. O kadar ki mesel; Londra niversitesi Profesrlerinden Deni
Saurat, meslekdalarnm byk ounluu gibi mazdeizmin, ana,
bac ve evltla evlenmeyi tevik ettiini yazabilmektedir. (15) Oy
sa Zerdtilik en fazla amca kz ile evlenmeyi kabul eder.
randa, mazdeizm yerlemeden nce, yakn akrabalarla, hat
ta derecesi yukarda belirttiimiz lde de olsa evlenmeye cevaz
vard. Ancak Zerdt bu kt adetleri asla kabul etmiyerek bun
larla devaml olarak mcadele etti.
Eski randa evlenme konusundaki bu kt adetlerin dnda
buna paralel dier garip detler de vardr. Mesel evlenmenin di
ni ekl artlarnn yerine getirilmi saylmas iin mulardan fet
va almak yani gelinin nce mu ile yatmas gerekir. (16) Bu saf
hadan sonradr ki kadn kocasna teslim olunurdu.
Zerdtn btn bu adatlerle ok sk mcadele etmesine ve
size kitap brakdm, sizi uurlulua davet ediyorum. Kznz, ana
nz, bacnz size haram klnd (17) demi olmasna ramen or
taya koyduu dini bu gibi kusurlarla mall gstermek bilgisizlik
deilse eer, kast eseri saylmak gerekir.
Ayrca Sasaniler zamnda Mazdek adnda birisinin; insanlarn
btn mallara ve kadnlara ortak olmas gerektiini ileri srd
n grmtk. Bu ahsa gre suya, a ortak olunduu gibi hereye ortak olunmaldr, evlenme akti kaldrlmaldr. Nui Revan
zamannda Mazdek, taraftarlaryla birlikte isyan etmi ve bunla
r Mazdekle birlikte ldrlmse de, ileri srd fikirler det
olarak muayyen bir blgede yaamaa devam etmitir.
zetleyecek olursak, randa yerlemi bulunan ve Mazdeizmle hibir ilgisi bulunmayan bir ok kt det bilerek ya da bilme
yerek zoroastrizme mal edilmitir. Bu konuda sylenenlerin yan
l olduunu, halen toplu halde yaamakta olan Zerdtlerin ha
yat ve evlenme tarzlarn inceleyerek dorulamak herzaman mm
kndr.
(14) Challaye, F. a.g. e. sh. 104.
(15) Prof. Saurat, D. a.g.e. sh. 136.
(16) Bayram M: a. g. t. sh. 46 (Parsiyan Ehl-i Kitab Hestend, blm 5 den
naklen).
(17) Bayram M: a.g.t. s. 46 (El-Milel ve'n Nihal sh. 593 den naklen).

II.

BOLUM

1 ZERDTN HAYATI
Zerdtn, yaam olup olmad hususu henz kati olarak
halledilebilmi bir mesele deildir. Melliflerin bir ksm onun
hibir zaman yaamam olduunu, Zerdt hakknda sylenenle
rin efsane olmaktan teye gidemiyeceini iddia ederken dier bir
ksm da Zerdtn yaam olduunu ileri srmekte, ancak bu
ikinciler de onun yaam olduu tarih zerinde gr birliine va
ramamaktadrlar.
Zerdtn yaam olduunu ileri srenlerden Nathan Sderblom Avestadaki din kendiliinden teekkl etmemitir, bir ku
rucudan kmadr. Avestadaki inanlar eski Asya dini ile, eski ran
putataparl ile kyaslanrsa, bu slahatn istenip gerekletirildi
i ve ara yerde de bir yeni dinin kurulmu olduu aka grl
mektedir demektedir. (18)
Hereye ramen genel kanaat Zerdtn yaam olduu ve ya
antsnn M. . 660-583 yllar arasna rastlam olduu merkezin
dedir. Bata Clemen (19), olmak zere baz mellifler de Asurlulara ait bir kitabedeki bir tek kelimeye dayanarak onun M. . 1000
yllar civarnda yaam olduunu iddia etmektedirler.
Ancak daha nce belirtmi olduumuz gibi, Zerdtn M. .
660-583 yllar arasnda yaam olduu konusunda gr birliine
varlmtr denilebilir. Bununla beraber Zerdtn nerede dodu
u ve oturduu hakknda kesin bir ey sylenememektedir.
Baz bilginler onun rann Babilonyaya yakn kesiminde yaa
dn bir ksm, onun, dou ran'da doduu ve toplumsal faali-

(18) Challeye, F. a. g. e. sh. 100.

(19) Saurat, D. a. g.e. sh. 128.
(20) Potter, C. F.: Les fondateurs des religions, Paris 1930, sh. 90.

1,11

'MI'

"II

l> I I

- IH .*,.i:n

|l.l< * * 1,1'UH ,.,,,. j , ,

l lf.!Wl ;. |:

ZERDTLK VE ZERDT

281

yetlerine orada giritiini, dier bir ksm da Zerdtn Bat tran

yani Azerbeycanda doup yaadn ileri srmektedirler. (21)
Daha sonra tekrar grecek olduumuz gibi Gatalar adl kitapda zerdtn yaad, ve doduu yer hakknda herhangi bir ia
ret ya da aklama yoktur.
Zoroastre; Zerdtn, Zarathustra olan asl adnn Yunanca
eklidir. Spitima (beyaz) ailesinin ocuklarndan birisidir. Ustra;
deve, Zarahustra ise deveye eziyet eden demektir. (22)
Zerdt kendisine verilmi olan bu isimden hi holanmam
ve hayat boyunca, bu ismin ifade ettiinin aksini isbata alm
tr. (23) Elimizde Zerdtn ocukluu ve genliinin nasl ge
tiini anlamaya yarayacak kfi vesika mevcut deildir, bu sebeple
onu daha ziyade Zerdt rivayetlerden tanmaa almak zorun
dayz.
Zerdtn 7 yanda, yetitirilmek zere bir hocaya verilmi
olmas kuvvetle muhtemeldir. Kklnde ok isyankr ve ha
in odluu bilinmektedir. Ancak onun bu davranlarna, iinde
yaamakta olduu cemiyetin batl itikatlar ve beraber olmak zo
runda buulnduu insanlarn cehaleti sebep olmutur. 15 ve 30 ya
lar arasnda ne yapm olduu hususu karanlktr. Bu yllar Isanm -18 skt yh-na benzetilebilir. Gerek Zerdtn gerek sann
bu yllar okumaya hasretmi olmalar muhtemeldir. (24)
Zerdt daha kk yalarndan itibaren muhitinin baz inan
ve adetleri ile mcadeleye balamtr. Bu konuyu Zerdtn ah
lk anlay ksmnda greceiz.
. 2 ZERDT RVAYETLERNE GRE ZERDT
Zerdt rivayetlerine gre zerdt be oullu bir ailenin ortan
ca oludur, kere evlenmitir ve karlarndan de kendisin
den ok yaamlardr.
Ayrca gine bu geleneklere gre Zerdtn anas on be yan
da bir bakire iken, bir k huzmesinin ziyaretine urayarak h(21) Bayram M.: a. g. t., sh. 1 (yin- Zerdt der iran- Kadm sh. 14 den
naklen).
(22) Potter, C. F.: a. g. e., sh. 91.
(23) Rza Dorul, . a.g.e. 137.
(24) Potter, C. F. a. g. e. sh. 93.

Asistan Cahit CAN

282

mile kalmtr. Babasnn ismi Puruaspa, anasnn ismi ise Dughahovadr. (25) Hem Zerdtn bir babas olduundan bahsedil
mesi, hem de anasnn bakire iken bir k huzmesinden hmile kal
m olduunun iddia edilmesi dier konularda olduu gibi bu ko
nuda da rivayetlerin muhtelif olduunu ortaya koymaktadr.
Rivayetlere gre Zerdt 30 yanda Peygamber olmutur, ve
yanma mmetinden bir ksmn alarak Belh'e gitmitir. Yolda kar
larna kan Gaitya nehrini Zerdtn gsterdii mucize ile y
ryerek gemilerdir. Daha sonra Avaital gl civarnda 45 gn
lk bir ibadetten sonra bir gece Miraca kmtr. te bu nehrin
kysmdadr ki, dier dinlerin Cebrailini tekabl eden Vohumenah
Zerdtn yanna gelerek ona dnyadan el ekmesini tlemitir. Zerdt Vohumenahtan sonra dier btn meleklerle de gr
tkten sonra Ahura Mazdann huzuruna kmtr. (26) Ahura mazda ile yapt grmeden sonra Zerdt, dinini yaymak iin vaizlarna balamtr. Bu vazlar genel esaslar bakmndan u drt
nokta etrafnda toplanmtr :
a)
b)
e)
d)

Ahura Mazda'ya ibadet

Meleklere sayg
eytanlara lanet
En yakn ile evlenme (27)

Bu en sonuncu hususun geree uymadn ve asl dinle ilgi

li olmayan baz rf ve detlerin dine mal edilmesinin bu yanll
a sebep olduunu daha nce belirtmitik.
Ahura Mazda ile yapt grmeden sonra elinde Avesta ile
dnen Zerdt'e, batl dinde olanlar eziyet etmek istemilerse de
Avestay okuduunda eytanlar bile ondan aman dilemilerdir.
Zerdt yllarca riler ierisinde gezdikten sonra nihayet tekrar
Belh'e dnmtr. Bu srada Belh'de Gtasb ah hkm sr
mektedir. ah, Zerdt tarafndan dine davet edilir. Gtasb, bu
teklifi, kendi ruhanileri ile Zerdt' birlikte imtihan ettikten son
ra Zerdt'n kazanmas halinde kabul edeceini bildirir. Zerdt
btn bilginleri yener. Ancak bu defa dier bilginler Zerdt'n si
hirbaz olduunu ileri srerek onu zindana attrrlar. Bu srada a
hn at hastalanr ve memleketin btn bayraklarnn gayretlerine
ramen iyilemez. Zerdt ileri srecei baz artlarn kabul ha(25) Rza Dorul, . a.g.e. sh. 136.
(26) Bayram M: a. g. t. sh. 8 (Mezdisna sh. 78 den naklen).

ZERDTLK VE ZERDT

283

linde hayvan iyiletireceini ah'a bildirir. artlar, ahn .olunun

ve karsnn Zerdt'n getirdii dini kabul etmesi ve Zerdt'e hi
le yapp onu sihirbaz gibi gsteren ruhanilerin ldrlmesidir. Bu
srada ah'm babas ile kardei de iddetli bir hastala yakalan
mlardr. Zerdt Avestadan bir dua okuyarak bunlar iyi eder.
(28)
Kral Gtasb (Vistaspa) szn tutarak yeni dini kabul eder
ve bu yeni din, bylece ftuhat sayesinde sratle yaylr. (29)
3 ZERDT'N, AHLK VE TOPLUM ANLAYII
/ Ahlk anlay
Zerdtlik ahlki vazifeyi kelimede zetler: Hamata (iyi
dnlsn), Hakhata (iyi sylensin, Hvarta (iyi yaplsn). Bu
ana prensip Zerdtler arasndaki itibarn bugne kadar kay
betmemitir ve hl bir parola hkmndedir.
Zerdt'e gre dnyevi iler iki ksma ayrlr. Bunlardan biri
si aln yazs ve ebedi takdir, dieri ise insann amel ve tedbirine
bal fiilleridir. (30) Bu ikisi biribirine skskya baldrlar ve bir
birlerinden ayrlamazlar.
Zerdt'e gre dnyada bir iyilik ve bir de ktlk vardr; Za
ten bizatihi varlk, iyilik ve ktlk yani aydnlk ve karanlk de
mektir. nceden grm olduumuz gibi bu iki cevher yaradl
tan dnyann sonuna kadar birbirleriyle mcadele halindedirler,
Ancak hereye ramen insann bu mcadelede byk bir rol var
dr. Hatta insan bu mcadele iin yaratlmtr denilebilir. Ksa
ca insan, akl ile hareket ederek iyi ve kty biribirinden ayrma
l, salam bir mcadeleye girmeli ve bylece eytan kuvvetlerini
yani ktlk cevherini yenerek, kendi kaderine kendi fiilleriyle te
sir edebilmelidir.
nsan; karanlk, ya da aydnlk taraflardan birisini tutmaa
mecburdur. Bu ikisinin ortas yoktur. (31) samn bizatihi mevcu
diyeti kinatn iyilikle ktlk karm olduunun mislidir; nki ruhla beden insanda birlemektedir (ve bu sebeple madde ieri
sinde hapsolup istirap ekmekte olan ruhlar kurtarmak gerekmek(28)
(29)
(30)
(31)

Bayram, M.: a. g. t. sh. 9 (Zerdtn Gatalar sh. 14 den naklen).

Rza Dorul, . a. g. e. sh. 145.
Bayram, M.: a. g. t. sh. 45 (Parsiyan Ehl-i Kitap blm 5 den naklen).
Rza Dorul, . a. g. e. sh. 146.

Asistan Cahit CAN

284

tedir. Btn ruhlar arnp asl ve tabii yerleri olan Ik Gne

ktklar zaman dnyann zlenen sonu gelecektir. (32)
Ancak bu sondan evvel, insann, yaants ierisinde cennete
kavuabilmek iin yapabilecei baz eyler vardr : Hereyden n
ce geree ballk, yalandan ve yalana zorlayan bortan sakn
mak gerekir. (33) Namuskrlk, iyilikseverlik, evlilikte sadakat
arttr. ldrme, alma en byk gnhlardandr.
Dini grevlerin en byklerinden birisi de hayvanlara iyi mua
meledir. nek neredeyse kutsallatrlmaktadr ve h a t t a kpek ine
i bekledii iin zel bir itibar haizdir.
zetlenecek olursa hayvanlara verilen ehemmiyetin dnda
Zerdtliin ahlki gr as dier evrensel dinlerinkine ok yak
lamaktadr.
77 Toplum

anlay

Zerdt'n toplumsal grleri, iinde yaam olduu an

insannn ok ilerisindedir. Sderblom'a gre Zerdt, hereyden
nce bir ekonomik ve sosyal reform yapmak amacn gtmekte
dir (34) Zerdtn iinde bulunduu toplumu dzeltme abalar,
onun daha ziyade politikac olduunun dnlmesine dahi sebep
olmutur. Zerdt sosyal snf kavramn ilk ele alanlardandr.
Ona gre toplumda drt snf vardr :
a) Aristokrat zmre ve savalar snf
b ) Rahipler
c) Halk snf yani hayvanc, ziraati, ii ve zenaatkrlar
d) Gebeler
Zerdt, imtiyazl snfn; yani aristokrat, sava ve rahiple
rin meydana getirdii snfn hayvanc ve ziraati olan imtiyazsz
snf smrd kanaatindedir. Bu yzdendir ki Zerdt ziraatilerin tarafn t u t m u ve bu snf benimsemitir. Ona gre ziraat
i ve hayvanclara aristokratlar k a d a r gebeler de zarar vermek
tedirler. nki zengin snf, toplumun zararna, mrlerini uzata-

(32)
(33)
(34)
(35)

Challeye, F. a.g.e. sh. 108.

Saurat, D. a.g.e. sh. 136.
Challeye, F. a.g.e. sh. 103.
Bayram, M.: a. g. t, sh. 43.

II* p'VK ' l(HW<H*tulJ <l' j *<i"' ' -'* ' ' ' ' f "**"" '"

ZERDTLK VE ZERDT

285

bilmek egoist arzusu ile kitle halinde hayvan katliamna girimek

te, gebeler ise, hayvanc ve ziraatilerin hayvanlarn talan ile
onlara birok eziyetler etmektedirler. (36)
Zerdt'e gre Kudretsiz, zayf ve korkak bir sahibe, inekler
bile itaat etmezler (37) Ancak her ne olursa olsun olsun iddet
ve ifrattan daima kanmak gereklidir. Aslolan yerleik bir cemi
yet kurma ve her aileyi, iinde huzurla barnabilecei bir konuta
sahip klmadr. Kii gerek kendisine gerek iinde yaad toplu
ma yararl olabilmek iin iyi beslenmek zorundadr. Bunun iin de
et yemelidir. Herkesin et yiyebilmesi iin de kurban ad altnda
byk hayvan katliamlarnn yaplmasna mani olmak gerekir.
Ahura Mazdann yaratklarn oaltmak iin soylu ve dini b
tn bir kadnla evlenmek, ocuk sahibi olmak ve bu ocuklar ay
n inan iinde yetitirmek arttr. Asl ama perhiz ve riyazet de
il, tarm almalar ve aile birlii ierisinde geen bir hayatn sa
lanmas olmaldr. (38) nki Ahura Mazda, yarattklarnn mut
luluu ile mutludur.

III. B L M

1 AVESTA
Mazdeizmin kutsal kitabnn ad Avestadr. Bu kelimenin an
lam hakknda mellifler bir gr birliine varabilmi deiller
dir. Ancak Avesta Pehlevi dilinde hukuk demektir. Ayrca Avestann nerede yazlm olduu konusu da aydnlatlamamtr.
Zerdt'n yaam olduu a konusundaki ihtilflara parelel
olarak Avestann yazlm olduu tarih de kati olarak bilinme,
mektedir.
Avestada kullanlan dil Sanskrite ile ayn kkten olan Ahameni Farsasna ok yakndr. Avestann en eski nshalar deri
ler zerine yazlmtr. Bununla beraber Avestann birok ksm
lar nesilden nesile ezberlenerek intikal etmitir. Bu husus daha
nce bahsetmi olduumuz gibi mazdeizme yabanc bir ok unsur
larn dine mal edilmi olmasnn sebeplerinden balcasdr. Ayr(36) Challeye, F. a.g.e. sh. 104.
(37) Potter, C. F. a.g.e. sh. 95.
(38) Chaleye, F. a.g.e. sh. 104.

Asistan Cahit CAN

286

ca, skender tarafndan yazl nshalarn bir ounun imha edilmi

olmas metinlerin sadece hafzalarda yaamasn zorunlu klmtr.
Avestann metinlerinin ilk olarak M. S VI. yzylda toplanp, bir
araya getirilmi olmas muhtemeldir. (39) Ancak bu konu da tam
aydnlatlabilmi deildir. Mesel Felicien Challeye kutsal metinle
rin M. S III. yzylda toplanm olduunu ve M. S IV. yzylda da
dinin kitab olarak ilan edildiini ileri srmektedir.
Avestada ilk insan olan Gaya ile beeri dnyaya ait isimler s
ras balar. Gayadan sonra Zarathustra ve ondan sonra da ilk m
ridi olan Maidyoimanha'nn ismi gelir, daha sonra da mminlerin
en sekinlerinin isimleri Zarathustrann etrafnda toplanm olan
kiiler unlardr : Mritleri, oullar, Kavi Vistaspa, bunun olu,
ailelerinin dier fertleri, Frasaostra ve Jamaspa kardeler. (40)
Rivayetlere gre Avesta 12.000 deri zerine yazlmtr. Ahameniler zaamnnda yazlm ve bize kadar gelmi olan suret 1000
fasla ayrlmaktadr ve 21 defterden (nsk) ibarettir.
Avesta be ksma ayrlr :
a)
b)
c)
d)
e)

Yasna
Vispered
Vendidat
Yet
Horde Avesta

Btn bu ksmlarn zelliklerini ayr ayr incelemiyeceiz. An

cak Gatalar diye anlan ve Avestann en eski ksmlar olduu mu
hakkak olan Yasnalarn da iki ksmdan ibaret olduunu ve 72 b
lme ayrldn, 27 ve 72 blmler arasnda bulunan ikinci ksmn
asl Gatalar olduunu belirtmekle iktifa edeceiz. (41) Tapnmak,
vnmek anlamna gelen Yasnalarm Zerdt'n z szleri olduu
tahmin edilmektedir.
2 AVESTANIN YORUMLARI
Avestann daha kolay anlalabilmesi iin birok yorumlar ya
plm ve bu yorumlar Avestann metnine ilve edilmitir. Bu yo-

(39)
(40)
(41)

>.m^m

Prof. Saurat, D. a. g. e. sh. 128.

Christensen, A.: Etudes sur le Zoroastrisme antique, Kobenhavn 1928.
sh. 13.
Bayram, M.: a. g. t sh. 40 (Mezdisna sh. 197-198 den naklen).

.,

. I|

, ,

M |'M

- '' I <

I*,

f 'I

- |:#il ' " I * , ! . ! . |.; t J ) * , l * f , . ( m UM ||KIM i t i i,u . ' h* l.J'|^lN > (i f

ZERDTLK VE ZERDT

28?

rumlara Zend ad verildiinden, giderek Avestann ad Zend-Avesta

olmutur. (42) Zendlerin Avestaya eklenmesi sonucunda asl metin
le yorumlan biribirlerinden ayrmak imknsz hale geldiinden
Avestann z bozulmutur.
Zerdt, dinini manzum ktalar halinde yaymtr. Bu sebeple
dinin sonraki ruhanileri de Zerdtnklere benzer iirler ve sz
ler bestelemilerdir. Ancak yorumlar genellikle manzum olmad
ve Avestann z ile biribirlerine iyice karm olduu ii Avesta
iirliini kaybetmitir.
Bununla beraber ran din dnce sistemine tamamen hakim
olan Zerdtiliin zellikle Sasaniler zamannda balbana bir
edebiyat yarattn belirtmek gerekir. (43) Zerdtilii Sasanilerin devlet dini olarak kabul etmi olmalarnn bu konuda elbetteki byk tesirleri olmutur.

SONU

641 ylnda rana slmiyetin girii Zerdtilii ortadan sil

mitir. Ancak bu, tahmin edilecei gibi birdenbire olmam ve uzun
yllarn gemesi gerekmitir. Zaten slamlarn ran fethetmeleri
sonucunda, byk halk kitleleri dinlerinden vazgemek durumun
da kalmamak iin ram terketmilerdir.
Zerdtlerin bir ksm Hindistana g etmitir ki bunlar ser
best bir dini cemaat olarak Parsi adn almlardr, dier ibr ks
m da randa kalmay tercih ederek Hindistana g etmilerdir.
Bunlara da Gebz denilir. (44)
Zerdtiler hakknda sylenenlerin ne dereceye kadar doru
olduunu anlamak, bahis konusu din mensuplarnn bugnk ya
antlarn incelemekle mmkndr. Byle bir incelemeyi yapm
bulunan Prof. Tahir Rezevi Parsiyan Ehl- Kitap Hestend adl ese
rinde, rivayetlerden birounun yanlln ortaya koymutur. (45)
Zaten, kendisinden sonra gelen Maniheizm, Zervanizm gibi dinle
re olumlu ynde byk tesirler icra etmi Mazdeizmin, gerekle hi
ilgisi olmayan bir takm byk kusurlarla mall olmas da bekle
nemez. nki Zerdtilik sadece bir din olmayp bir felsefe sis(42)
(43)
(44)
(45)

Prof. Dr. Taplamacolu, M. a. g. e. sh. 118.

Bloud et Gay, Histoire des Religions, Paris 1954. sh. 256.
Prof. Dr. Taplamacolu, M.: Din Sosyolojisi, Ank. 1963. sh. 118.
Bayram, M.: a. g. t. sh. 56.

288

Asistan Cahit CAN

temidir ve felsefede ok rastlanan dalizm meselesi ilk defa net ola

rak Zerdtle ortaya kmtr. Her nekadar Zerdtilikte dalizmin mnhasran zt kuvvetleri gsteriyor olduunu ve Ehrimenin
Ahura Mazda ile ayn gce sahip olmadn sylemi isek de bu
dinin, ortaya koyduu dalizm problemi ile kendisinden sonra ge
len felsefe sistemlerine alem olduunu belirtmemiz gerekir.
Ayrca Zerdt tarafndan Avestaya konulmu olan ahlki ve
hukuki kaideler zamanla randa byk bir hukuk sisteminin do
masn salamtr.
Zerdt bir din kurucusu olduu kadar bir hukuku, filozof
ve sosyologdur da. Toplumu meydana getiren sosyal snflardan
bazlarnn, dierleri tarafndan istismar edilebileceini, bu duru
ma mani olabilmek iin muayyen ekonomik reformlarn gerekece
ini ilk defa syleyen Zerdt olmutur.
zetle Zerdt : politik, ekonomik, sosyolojik, ve hukuk gr
leriyle, btn bu saydmz sahalarda mmtaz bir yere sahip ol
makla kalmayp, din sosyolojisi gr asndan da peygamber s
fatna hak kazanm bir kiidir.