TAHR NEJAT GENCAN

D LB LGl S

G zden G e irilm i
4. Bask

TRK

D L

KURUMU

YAYINLARI

TRK DL KURUM U Y A Y IN LA R I: 418

ANKARA

NVERSTES

BASIMEV

. ANKARA

1979

TAHR NEJAT GENCAN

BLGS

G zden G e irilm i
IV . B ask

T R K

D L

K U R U M U

Y A Y I N L A R I

NSZ

Bugne dein, Trk dilinin kurallarn derleyip yazanlar, u sanlar al

tnda kalmlard:
1) Grler, araylar, blmlemeler, anlatlar ve ana dnceler Arap
dilinin etkisiyle olumutur:
2) 1908den sonra Hseyin Cahitle de Fransz etkisi ba gstermitir;
3) Batl Trkeciler de kendi dillerinin etkilerinden kurtulamamlar
dr...
Dilbilgisi yazmay tasarladmdan beri u ilkeye balandm:
Trk dilbilgisini - hi bir etkiye kaplmadan - Trkenin z benliinden
karmak.
Bunun gerekleebilmesi iin en doru yol, tarama ve derleme olmalyd.
Trkeyi yanlsz yazarlarn yaptlar taranacak; gzel konuanlardan, tm
celer, szckler derlenecek; bunlar eitlerine, g r e v l e r i n e , anlamlarna gre
sralanp trleri bakmndan blklere ayrldktan sonra ilenecek ve kendi
liinden beliren yarglar kurallaacak.
Bu ntasar klavuzum oldu. Kaynaklardan balayarak birok yazarn,
ozann yaptlarn taradm ; dinlediklerimden, iittiklerimden szler derledim,
lk rn, ortaokul dilbilgileri oldu. Bu adm, dndklerimin gereklee
bilecei umudunu vermiti. kinci adm, lise rencileri iin yazlan dilbilgileridir. Her basksnda olgunlamasna allan bu betikler birer basamak
oldu.
imdi yeni bir basamaa adm atmak, yeni bir dzeye ulamak abasmdaym. lke deimemitir:
Trk dilinden dilbilgisini karmak.
lke bu olmakla birlikte yabanc dillerin nasl ilendiini incelemekten
de geri kalamazdm. Bunlarn iinde tutumu, yntemi bakmlarndan en ok
beendiim Grammaire Larousse du XX e Siecle oldu. Bu beeniyi:
V

a) Dilbilgisi ve dilbilim alanlarndaki yeni grleri gzden karmamak

la birlikte klasik giditen ayrlmamas;
b) Konu btnln zedelemeden ince ayrntlara gitmesi ve bunlar
birbirlerine baktma yoluyla balamas;
c) Szdizimii nlere almas... gibi deerli ynler dourmutur.
Szdiziminin ne alnmas yadrganabilir. Eskiden beri sz blkleri,
treme ve bilemeler, daha da ileri gidilerek kullan zellikleri gsterildikten
sonra szdzimi konusu ele alnrd. Bu grenein yersizlii apaktr: Sz
cklerin blklere ayrlnda en amaz l, kullantr. Bir szck, kullanl
d yere gre, ad, sfat, belirte, ilge, eylem, eylemsi... olabilir. Anlam
zelliinin trl etkilerle sk sk deitii en ok grlen olaylardandr. Bu
deiiklikleri onlara tmce iindeki yerleri grevleri, sylenileri... kazandr
maktadr. Buna gre, tmce iinde olmadan hi bir szcn bl iin,
anlam zellii iin kesin bir yargya varlamaz. Bu kanya balannca sz
diziminin ne alnmas zorunluluu kendiliinden ortaya kar.
Bu gidi, bu tutum yznden Batl bir gramerin d yntemlerine
benziyor, diye bir dilbilgisinin yabanc etkiler altna girdiini dnmek,
sylemek lsz, yersiz bir sulama, bir su atma olur; nk d yntem
diye bu anlanlar hi kimseye, hi bir bilgine, hi bir yazara zg bir tutum
deildir; bilim yolunun geleneidir.
Bu aklamalarn zeti udur:
Bu betikte hibir yabanc etki yoktur. Her kural, Trkemizin kendi
yapsndan, z benliinden domutur.
Bu betik, bugnn dil sorunlarn kapsamak; renci, yazar, okur gibi
kltrl kiilerin dil konusunda karlaacaklar glkleri zmlemek;
dzgn, yanlsz konuup yazmay salamak; Trkenin daha zengin, daha
olgun, z bir dil olmas iin srp giden abalar desteklemek; ileri gidi
yollarn aydnlatmak amalaryla yazlmtr.
Tutulan yolun zelliklerinden biri de udur:
Her dil konusu, her konunun ayrntlar ele alnrken eitli, bol rnekler
ok kez, ne alnmtr; yarglar, kurallar bu eitli rneklerden karlm
tr. Her kuraln kendiliinden ktn sylemek daha yerinde olur.
rnek bolluu, bu amac salamak iindir. Sralanan rnekler, dilbilgisi
kurallarnn kayna olduu gibi, bunlardan pek ou gke yaznmzn en
seme verileridir. Dnceleri, duygular, imgeleri besleyecek nitelikte; aydn
belleklerde yer tutacak deerdedir.
Son gerek ve kesin yargy okuyuculara, yararlanacaklara brakmak
daha doru yoldur.
T.N.G.
VI

 N D E K L E R

NSZ (s. V).

I. BLM
GR (s. 1)
D L ve YAZI (s. 1): Dil , ses dilinin douu 2, ilk szckler 3, dillerin
anayurtlar 4, dilbilgisi 5.
T RK EN N YAPISI ve DNYA D LLER ARASINDAK YER
(s, 11): Dil yaps 6, Trkemizin yapl ilkeleri 7.
YAZI (s. 14): Konumann saptanmas 8, alfabelerin douu 9, Kktrk alfabesi 10, Uygur alfabesi 11, Trklerin kulland baka yazlar 12,
Arap alfabesi 13, Latin temelinden alman Trk abecesi 14.
DLLERN ETLENMELER (s. 19): ive 15, Konuma dili, yaz
dili 16, az 17, diyelek 18, tarih boyunca diyelekleri 19, Ana Trke, Eski
Trke, Kktrke, Uygurca 2 0 , Kuzey-Dou lehesi 21, Kuzey lehesi =
K p a k a 2 2 , Hakaniye-aatayca - zbeke 23, Bat lehesi - Ouzca 24,
Azer lehesi 25, Anadolu lehesi 26, bugnn Trkesi 27, Trkemizin
kayna 28, soyda diller 29.
T RK EN N TARHES ve ZENG NL (s. 26): Dillerde zen
ginlik 30, Trkenin tarihesi zenginlii 31, kural amazh 32.
II. BLM
SESBLGS (s. 32)
Sesler ve seslenmeler 33, ses yolu, konuma aygt 34, seslerin biimleri
35, seslerin trleri 36, 37, Trk abecesi 38, hece 39, ulama 40, kaynama,
dme, anma, reme 41.
N L UYU M U (s. 44): nllerin blmlenmesi 42, byk nl
uyumu 43, kk nl uyumu 44, ksa ve uzun nller 45, nl uyumlarnn
etkileri 46.

VII

NSZLER (s. 48): Boumlanma ve kak 48, nszlerin blmleri

49, nszlerle ilgili yazm kurallar 50, sreksiz sert harfler 51, iki kakl
harfler 52, harflerle ilgili zellikler 53.
SZCK K KLER ve EKLER (s. 56): Szck 54, kk szckler
55, ortak kkler 56, ekler 57, eklerin trleri 58, yapm ekleri 59, kk, gvde
60, ekim ekleri 61, eklerle ilgili bir zellik 62.
VURGU (s. 63): Vurgu trleri 64, szck vurgusu 65, tmleme vurgusu
66, bileik szcklerde vurgu 67, tmce vurgusu 68, dize vurgusu 69, uyum
vurgusu 70, nlem vurgusu 71, berkitme vurgusu 72.
TON (s. 71): Sesin anlatm gc 74, syleyi 75.
III.

BLM

SZDZM (s. 75)

Dilbilgisinde blmler 76, ses ve sz bilgisi 77, biim bilgisi 78, szdizmi
79, tmce 80, tmcenin temel eleri 81, tmcede szck says 82.
TM CENN ELER (s. 79): Yklem 84, yklemleri tmleyenler
85, eylem tmcesi, ad tmcesi 86, tmceler anlamlarna gre e ayrlr
87, sorulu olumsuz tmce 88, soru ve yant 89, nlem tmcesi 90, zne 91,
zne ile yklemin uygunluu 92, 93, 94, nesne (dz tmle) 95, tmleler 96,
dolayl tmleler 97, ilge tmleleri 98, belirte tmleleri 99, tmleler
nelerden olur 100, bir yklem eitli birka tmle alr 101, tmcelerde
elerin saylar 102, tmcelerin yklem oluu 103, tmcede szcklerin d
zeni 104, kltr dili 105, dizililerine gre tmceler 106, kurall tmce 107,
eit eler 108, devrik tmce 109, 110, 111, kouklarda tmce 112, devrik
tmcenin anlatm deeri 113, tmcenin zmlenmesi 114,
YAPILARINA G RE TM CELER (s. 121): Yaln tmce 116, ba
msz nerme 117, sra nermeler 118, bal nermeler 119, bal nerme
lerin eylemlerinde ekim 120.
BLEK TM CELER (s. 128): nerme 122, 123, temel nerme 124,
yan nerme 125, giriik tmce 126, aranerme, arasz 127.
YAN NERM ELERN GREVLER (s. 134): Adeylemlerle kurulan
nermeler 128, ortalarla kurulan nermeler 129, belirtme ortalaryla
kurulan nermeler 130, balama ulacyla kurulan nermeler 131, durum
ulalaryla kurulan nermeler 132, artl ulala; balama bitirme, zaman
ulalaryla kurulan nermeler 133, nedenlik ulacyla kurulan nermeler
134, koul nermesi 135.
TM CEDEN SZCK DMES (s. 140): Szck dmesi 136,
dkl anlatmlar 137.

VIII

SZCK TRLER (s. 144)

Szck 138.
ADLAR (s. 146)
Adlarn blmleri 140, oul taksnn baka grevlerde kullanl 141,
zel adlarn yazm 142, zel adlarn oullanmas 143, topluluk adlar 144,
adlarda erillik, diillik 145, adlarda anlam 146, kltme 147, adlarda peki
tirme bekleri 148, adlarn ekimleri 149, adlarn tmcede grevleri 150.
AD TMLEMES (s. 158): Ad takmlar 151,152,153,154,155, 156,157
zincirleme tmleme 158, ad takmlarnda tmlenen taksnn art arda gelmesi
159, tmlenen taksnn dmesi 160, tmlenen taksnn anmas 161, ad
takmlarnn ekimi 162, ad takmlarnn tmleme grevi 163, bekleme
164, kountu 165.
SIFATLAR (s. 171)
Sfat 166. niteleme sfatlar 167, sfatlarn anlatm deeri 168, ad ve sfat
kavramlar 169, belirtme sfatlar 170, im sfatlar 171, say sfatlar 172,
belgesiz sfatlar 173, soru sfatlar 174, san sfatlar 175, niteleme sfatlarnda
anlam kerteleri 176, pekitirmeli sfatlar 177, pekitirilmi eylemler 178,
kltme sfatlar 179, SIFAT TAKIM I (s. 185): Sfat takmlarnn belirtme
grevi 181.
SIFATLARIN BAKA GREVLER (s. 188): Sfatlarn ad yerinde
kullanlmas 182, adlam sfatlarn grevleri 183, yapllarna gre sfatlar
184, ikizlemeler 185, rnekseme 186.
TRETM E (s. 195)
AD SIFAT TRETEN EKLER I. (s. 195): -lik 187, -li 188. -siz 189,
-ci 190, -cil 191, -cin 192, -ce 193, -de 194, -men 195, -de 196, -(de) ki 197,
-den 198, -( ) 1, -sel, -sil 199, -cek 200, -(i) z 201.
AD ve SIFAT TRETEN EKLER II. (s. 209): -me 202, -mek 203,
-meklik 204, -amak 205,-i 206,-ii 207, -(i) nti 208, -ti 209, -(i)m 210, -(e) k 2 11,
(e) nek 212, -(i)k 213, -gin 214, -gen 215, -gi 216, -ge 217, -i 218, -(in) 219,
(e) 220, -e 221, -ge, -gi 222, -(i)n 223, -( )t 224, -en 225, -mi 226, -( )r
227, -erek 228, -esi 229, -di 230, -dik, -medik 231, -(i)li 232, az ilek eklerle
tremi szckler 233.
AD, BELRTE ve SIFAT TRETEN EKLER III. (s. 238): Yansma
234, -ti, -di 235, -dek 236, -edek 237.

IX

BLEK SZCKLER (s. 240)

Biletirme 238, bileik szcklerde vurgu 239.
BLEK ADLAR (s. 244): Bileik adlarn yazl 241, bileik adlarn
oullanlar 242, tak allar 243, 244, 245, beklemi adlar 246.
BLEK SIFATLAR (s. 249): Kaynam bileikler 248, kurall bileik
sfatlar 249, tmlenmi sfatlar 250, beklemi sfatlar 251.

ADILLAR (s. 254)

Adl 252, adllarn eitleri 253.
K ADILLARI (s. 255): ekimi 255, kullanl 256, ad takmlarnda
kii adllar 257, kendi 258, ad takmlarnda tmleyenin dmesi 259.
M ADILLARI (s. 262): ekimi 262, o 263, im adllarnn oullan
264, teki, beriki 265, yer anlaml im adllar 266, tarz anlaml imler 267. ad
takmlarnda im adlar 268.
BELGESZ ADILLAR (s. 265).
SORU ADILLARI (s. 267).
LG ve Y ELK ADILLARI (s. 268): ekimi 272, iyelik adl 273.

EYLEMLER (s. 271)

Eylem 276, edim 277, ad 278, zaman 279, kii, 280, eylemlerde tekillik
oulluk 281.
EYLEM KPLER (s. 275): Kip 282, kiplerin blm 283, eylemlerde
kii taklar 284, 285, olumsuzluk 286, geni zaman kiplerinde olumsuzluk
287, bileik zamanl eylemlerde olumsuzluk 288.
EYLEM N YAPISI (s. 301): Yaln eylemler 290, tremi eylemler 291.
EYLEM TRETEN EK LER (s. 302): -le 292, -len 293, -le 294, -(e) 1
295, -er 296, -(i)r 297, -irge 298, -de 299, -kir 300, -ele 301, -se, imse, -si 302,
-re 303, -e 304, -i 305, -ik 306.
BLEK EYLEM LER (s. 310): Kurall bileikler 308, zel bileikler
309, yeterlik eylemi 310, olumsuzluu 311, tezlik eylemi 312, tezlik eyleminin
olumsuzluu 313, srerlik eylemleri 314, isteklenme eylemleri 315, yaklama
eylemi 316, zel bileik eylemlerde at 317, olup bitme eylemi 318,-meye
grsn 319, beklenmezlik eylemi 320.

BEKLEM EYLEM LER (s. 318): Deyim biiminde eylemler 321.

YARDIM CI EYLEM LER (s. 321): Etmek 323, olmak 324, eylemek
325, klmak 326, yardmc eylemlerde olumsuzluk 328, kaynam bileik
ler 329.
EYLEM N ATISI (s. 329): at 331, geili eylem 333, geisiz eylem
334, geisizlerin at deitirmesi 336, -t, -(i)t 337, - ( )r 338, -tir, -dir 339,
gei kertelerinin artmas 340 geilenirken deienler 341
ZNELERE G RE ATI (s. 335): Etken eylemler 344, edilgen ey
lemler 345, -il 346, -(i)n 347, kullanl 348, dnl eylemler 349, 350, 351,
katmerli edilgenlik 352, ite eylemler 353, dnl ve ite eylemlerin at
deitirmesi 354, yardmc eylem bileiklerinde at 356. 357.
EKEYLEM LER (s. 344): Kipleri 358, olumsuzluu 359, kullanlmas
360, bileik zamanl eylemler 361, ykleme 362, sylenti 363, koul 365,
katmerli bileikler 367, -dir 369, var, yok 371, soru 373, ekeylem ekim izel
gesi (s. 359).
EYLEM EKM ZELGES (s. 362, 363).
ANLAM KAYMASI (s. 373), anlam deimeleri 375, kiplerde anlam
kaymas 376.
EYLEM SLER (s. 378): Eylemsi 377, eitleri 378.
ADEYLEM LER (s. 379).
SIFATEYLEMLER = ORTALAR (s. 382): -enle tremiler 381,
- ( )r ve -mezle 382, -ecekle 383, -mile 384, -dikle 385, -esi ile 386, orta
larn zneleri 387, belirtme ortalar (-dii, -ecei) 388, ortalarn kullan
lar 389.
BAEYLEMLER = ULALAR (s. 390): -ip yapllar 391, durum
ulalar (-erek, -ken, -e -e) 392, artl ulalar 393, balama ulac 394, bitirme
ulac 395, zaman ulalar 396, nedenlik ulac 397, -di mi ulac 399, diye ula
c 400, -en -ene ulac 401, ad -eylemlerden yaplan ulalar 402, eylemsilerde
at 405.
BELRTELER (s. 407)
Belirte 406, zaman belirteleri 407.
YER, YN BELRTELER (s. 417): beklemi yer, yn belirte
leri 409.
D URU M BELRTELER (s. 419): Niteleme belirteleri 411, gster
me belirteci ite 412, kesinlik belirteleri 413, dilek belirteleri 414, umunma belirteleri 415, kuku belirteleri 416, yineleme belirteleri 417, yant
belirteleri 418, -ce, -cesine 419, -meine, -meye 420, artk 421, rnekleme
belirteleri 422, ama belirteleri 423, koul belirteci eer 424, neden an
laml belirte bekleri 425, letirme belirteleri 426.

XI

AZLIK - OKLUK BELRTELER (s. 429): Eitlik belirteci ka

dar" 42^. stnlk belirteci daha 429, en stnlk belirteci en 430,
arlk belirteleri 431, beklemi belirteler 432, arlk belirtelerinde
kltme 433, ta 434, aa yukar 435.
SORU BELRTELER (s. 436).
Belirtelerin yaplar 439.
L G E L E R (s, 438)
lge 440, benzetme ilgeleri 441, iin 442, ile 443, yalnz 444, ancak
445, doru 446, kar 447, deil 448, nedenlik ilgeleri 449, ilgelerin grev
leri 450, ilgelerle beklemeler 451, ilgelerin yaplar 452.
B A L A L A R (s. 446)
Bala 453, ve 454, ne...ne 455, de 456, dahi 457, bile 458, ki 459, belki,
sanki, nk... 460, derken 461, tek 465, ile 463, yine, gene 464, hele 465,
yoksa 466, gerek...gerek 467* ister...ister 468, zira 469, Arapa, Farsa ba
lalar 470, kh...kh 471, bazen 472, hatta 473, stelik 474, yalnz 475, an
cak 476, ama, lkin, fakat 477, meer 479, ya...ya, yahut, ya da 480, hem...
hem 481, yani 482, rnein 483, ise 484, deyim deerli bala bekleri 485,
ho 486, balalarn grevleri 488.
N L E M L E R (s. 479)
a! 490, e! 491 ha! 495, ey! hey! 494, ya! 496, haydi, h a d i497, Hay! 498,
ay! 499, vay! 500, ah! 501, vah! 502, oh! 503, yahu! 504, be! 508, o! 509,
uf! 510, of! 511, f! 512, yuf! 513, tu! 514, eyvah! 515, aman! 517, aferin,
yaa, varol! 519, sakn! 521, nlemlerin tmce deerinde kullanllar 525,
eytiler 523, dua ve yemin szckleri 524, nlem deerli szler 525, yans
malar 526, yaktrmaca syler 527, nlemlerin yaplar 528, nlemlerin
e oluu 529.
IV. BLM
A N L A M B L G S (s. 493)
Anlatm 531, imler, simgeler 532, anlam bilgisinde blmler 533.
KULLANI (s. 500): Szce anlam kazandran etmenler 535, sz
ce zamann kazandrd anlam 536, anlamca darlama 537, yaktrma
538, szck kaynaklar 539, szcklerde anlam kerteleri 540, ek 541, ben
zetme 542, eretileme 543, yaygn eretileme 544, dz deimece 545, an
lamda (eanlaml) szckler 546, kart anlaml szckler 547, sesteler
548, ok anlamllk 549, szcklerin deimeleri 550, szcklerin yitii 551,
eski szcklerin dirilii 552.

XII

ANLATI (bilgisi) (s. 522): Anlatn tinsel ras 553, kullan alanna
gre dilin zellii 554, szn toplum bilincine etkisi 555, syleyiin etkisi
556, dilbilgisi, dilbilim 557.
T RK EN N ZELLKLER (s. 527): Dillerde zellik 558, deyim
559, argo 560.
ATALARSZ (s. 531): zdeyi 561, atalarsz 562, sylenceler 563.
YAZIN BLGLER (s. 533): Gke yazn 564, ayr yol 566.
L (s. 536): Dzyaz, kouk 567, l 568, hece ls 569, 570,
571, aruz 572, hece eitleri 573, l kalplar 574, uyak 575, 576, cal
uyak 577,
KOUK BM LER (s. 542): Halk kouk biimleri 579, mni 580,
koma 581, trk 582, semai 583, varsa 584, destan 585.
DVAN KOUK BM LER (s. 544): Gazel 587, kaside 588, terkib-i
bent, terci-i bent 589, kta 590, ruba 591, tuyu 592, murabba 593, ark
594, muhammes, m seddes... 595, mesnevi 596, mstezat 597.
YEN KOUK BM LER (s. 547): Sone 598, sebest mstezat 599,
serbest kouk 600.
YABANCI DL KURALLARI (s. 551)
Erillik, diillik 602, Arapa oullama 603, Farsa oullama 604, ya
banc kurallarla tremeler 605, yabanc tmlemeler 606, Arapa tmlemeler
607, Farsa tmlemeler 608, Farsa sfat takmlarnda uygunluk 609, Farsa
tmlemelerde Trke szckler 610, zincirleme tmlemeler 611, Farsa
tmlenmi sfat 612, Arapa tmlenmi sfat 613, Farsa bileik sfat 614.
NOKTALAM A M LER (s. 559)
mlerin yazmza girii 616, nokta 617, nokta 618, soru imi 619, n
lem imi 620, ift nokta, iki nokta 621, virgl 622, noktal virgl 623, izgi
624, trnak 625, ayra 626, keli ayra 627, sra noktalar 628, yldz
629, engel 630.
YAZIM K URALLARI (s. 570)
Temel kurallar 631. Trk abecesi 632, byk harflerin kullanl 633,
nllerin uyumuyla ilgili yazm kurallar 634, geni nllerin darlamas
635, nsz harflerle ilgili yazm kurallar 636, ekeylemlerle benzerlerinin
yazm 637, ilgelerin yazm 638, soru taksnn yazm 639, de 640, ki 641,

X III

bileik szcklerin yazm 642, saylarn yazm 643, zel adlarn yazm 644,
pekitirilmeli szcklerin yazm 645, yaktrmaca syler 646, ikilemelerin
yazm 647, iki trl sylenenlerin yazm 648, ses dmesiyle ilgili yazm
kurallar 649, iki nszle balayan szckler 650, dzeltme imi 651, kesme
imi 652.
D ZN (s. 587)

XIV

I. BLM
GR
DL
1. DL. Duygu, dnce ve dileklerimizi anlatmaya yarayan imlerin
daha ok, ses imlerinin hepsine birden dil denir. Dil, temeli yaradlta
bulunan bir yeti ile toplumsal uylamalardan domutur.
Baka bir deyile:
Dil, dnceleri anlatmaya yarayan bir imler dizgesidir. Onun iin de
yazyla, resimle, krler alfabesiyle, simgesel trenlerle, nezaket biimleriyle,
sel haberleme imleriyle karlatrlabilir.
Dille dncenin ilgisi zerinde beyin yoranlar, bunlardan hangisinin
temel olduunu aratranlar dile ncelik tanmakta, dilsiz dnce olamayaca
kansn savunmaktadrlar. Dil olmasayd bilim, sanat, teknik; bir szckle:
uygarlk doabilir miydi ? Toprak olmadan ekin olabilirini ? Havasz yaama
olana var m?
Dil, insanca yaamann, dncenin, bulu ve yarat yeteneklerimizin
anasdr.
Dil, dncenin daha geni anlamyla ibenliimizin aynasdr,
ulusal varln da temelidir. Alman filozofu Humbolt (Wilhelm Humbolt
1767-1835) yle diyor:
Bir ulusun gerek yurdu, onun dilidir. Dil, ulusal dilei belirten gl bir
varlktr. Ulusal dil yok olunca ulusal duygu da ok gemeden yitirilebilir.
Dillerin treyii, kiiolunda en ok merak uyandran konularn banda
gelir. Birok filozoflar ve dilbilimciler, bu merakl, bu g konuyu incelemeye,
derinletirmeye almlar, trl kuramlar ileri srmlerdir.
Eski Yunanda Birok bilim ve epik (sanat) konular gibi dil tre
yiinin de, trl ynlerden, uzun tartmalara konu olduu grlyor. Sokrates ile Sofistler anda, dilin doal m, yoksa bir kanunla m olutuu
sorunu ortaya km; bu tartma, alar boyu srp gitmitir.
Fransz filozofu Janjak Ruso (Jean-Jacques Rousseau 1712 - 1778)
bu konuyu aklamann gln yle dile getiriyor:

DLBLGSt
... Gittike artcm glklerden rktm ve dillerin kendiliinden doup
srf beeri aralarla kurulmu olmasnn olanakszlna inandm iin
toplum mu dili yaratmtr, dil mi toplumun kurulmasna yol amtr
konularnn tartmasn isteyene brakyorum.

Dillerin douu konusunda bir kanya varabilmek iin imgeleme ve ta

sarlama yoluyla en eski alara, ilk insanlara dek ilerlemek gerekir.
lk insanlar, henz adams (anthropode) varlklar iken br canllardan
ayrt edilmezlerdi anlamalar da onlardan pek ileri deildi.
amzda da toplumlar dnda bym insan yavrularna, pek az da
olsa, rastlanmaktadr. Bunlarn, hayvanlardan pek farkl olmadklar gr
lyor.
te bir rnek (1 ubat 1971 gnl gazetelerden):
Saatte 50 km. Hzla Koabilen Bir Ceylan ocuk Bulundu.
Cenevre (a.a) Bitki kkleri ve hurma ile karnn doyuran, srayarak
saatte 50 kilometre hzla koabilen 20 yalarnda bir ceylan ocuk bulunmutur.
ocuk, spanyol sahrasnda Rio de Oro yaknlarnda yaamaktadr.
Jean-Claude Armen adnda bir Fransz gezgini, ocukla hafta kadar
birlikte yaayarak bu eit olaylarda yeni bir baar salamtr.
Uzun sal ocuk rlplak yaamakta, bir ceylan gibi el ve ayaklar
zerinde koup sramakta', iyilik grnce karsndakinin ellerini ve yzn
yalayarak sevincini anlatmaktadr. nsanlara zg gvde yeteneklerini bs
btn yitirmemitir. Ellerini kullanabilmekte ve ayaklar zerinde dorulabilmektedir.
Cenevre'deki Hayat Enstits mdr Dr. Paul Rouget, Gezgin Armes'in
izlenimlerini dinledikten sonra, ocuun, iki- aylkken bir deveden dm
olabileceini ve dii bir ceylan tarafndan beslendiini ileri srmektedir.
ocuun 50 yl kadar yaayabilecei oranlanmak tadr. Bundan nce
dnyann eitli blgelerinde ele geirilen kurt, kaplan, ceylan ocuklar,
uygar dnya koullarna uyamam ve ksa sre sonra lmlerdir. Bu ceylan
ocuk ise, bu tr insanlarda nazik dnem saylan an atlatmtr. Kendi
doal ortam iinde kalnasr, psikiyatri kliniklerinde hrpalanmamas gerei
ileri srlmektedir.
Hayvanlarn da kendilerine gre, az ok anlatklarn her gn grrz:
Paraguayda uzun yllar yaam Kenger adnda bir aratrc, adams,
diye anlan maymunlar zerindeki incelemelerini yle anlatyor:
Bu cins maymunlar, atklarn anlatmak iin hrlt ile slk arasnda bir
ses karrlar.fkelerini, sabrszlklarm daha alak perdeden hu hu demekle
bildirirler; ac ve korkularn da keskin barlarla belirtirler.

DL

Bu tr aratrmalar, ilkel insan diline yakn bir dilin varlm dndr

mse de btn abalar bu varsaym dorulayamamtr.
Ana tavuun, aylak saldr karsndaki ln civcivler anlar, ka
rlar. Bir solucan, bir yem bulan tavuun git g flar bakadr. Civcivler an
lar, yemek iin annelerine koarlar. Yumurtlama srasndaki gdaklamalar,
sevinten geldii sanlan tatl tlere benzemez.
obanlarla iftlik sahipleri de kpeklerin trl havlaylarndan eitli
anlamlar karrlar...
Her kovan bir arbeyi ynetir, Karmcalarm da, daha birok hayvanlarn
da toplu yaaylarndaki dzen, aratrmaclara, bilginlere konu olmutur.
Bir anlama yolu olmadan dzenli toplum yaay dnlemez. Gmen
ku srlerinin bir ba var ki onun davranlar, seslenmeleri srnn gp
konmasn dzenli ynetir.
Arlar, danslaryla birbirlerine belli ynlerde, belli uzaklklarda balz,
iektozu bulunduunu anlatabiliyorlarm.
Ne var ki, btn bunlar, artp gelimeyen genilemeyen, yeniliklere al
mayan birer igd snrn amaz.
Byk Alman bilgini Yunt (Wilhelm Vundt 1832-1920) un bu konuda
syledikleri yle zetlenebilir:
...Dil (konuma) seslerinin ilk balangc, solukla kmltadlan ses ayg
tnn kard... hayvan seslerinden baka trl deildir. Kurbaa, kaplumbaa,
timsah gibi hayvanlarla birok kularn ve memelilerin kardklar sesler de
bu eittendir. Engerek ylanlarnn, baz balklarn ve bceklerin pul veya
kanatlarn srttrerek kardklar sesler bu eitten saylmaz.
Bu insan sesleri, nce igdye bal iken daha sonralar isteyerek kul
lanlan bir anlatm arac olmutur. Hayvanlarnkine benzeyen sesler nce sade
bir bartdan baka deilken sonradan gitgide perdeli ses haline gelmitir.
tc kular, bunun rneini vermektedirler. Ancak bunlarn sesleri boumlu
deildir.
Hayvan sesiyle insan sesini ayran da bu boumlanmadr. Hayvanlarda
sesler boumlanmadan kar; oysa konuma sesi boumludur.
Hayvanla insan arasndaki en nemli ayrlk udur: Hayvan, ancak do
uun verdii birka yetenekle k alr; onu eitlendirip ilerletemez, yaaynda
en ufak bir deime grlmez.
nsan, durmadan yeni eyler bulan sonsuz yeteneklere sahiptir.
Kiiolu, konumay uygarlk yolunda hayli ilerledikten sonra bulmu
tur:

DLBLGS

Dil, isteyerek yaratlm deil, kendiliinden olumutur. Bunun iin de

binlerce, on binlerce deil; yz binlerce yl gemitir. (Nikola. Y. M arr
1865-1934) (*).
Beynin kaps, anlamann ve anlamann yollan be duyu rgenlerimizdir. Bunlardan iitme ile grme duyular nde gelir. Bylece, daha ok, iki
anlama yolu zerinde durulmaktadr1) Szl - sesli, yani eklemli dil;
2) Grme dili, im dili.
Bunlardan birincisiyle bildirilenler kul ak yoluyla kincisiyle gelenler
de gz yoluyle beyne aktarlr. Grme dili yalnz, doann sar-dilsiz kld
zavalllarda eklemli dil yerini tutm akla kalmaz; tiyatroda, zellikle pandomimada ve balede sanatl bir anlatm arac da olur.
nl gldr ustas Clarles Chaplin imlerde anlamann, pandomiman n sanat ve anlatm gcn akladktan sonra yle diyor:
Ancak hareketlerde ortaya kan bir komedi bizi gldrr. Hepimiz, ,
iyi bilirizki konuma, insanlarn dndklerinin aksini anlatabilmeleri iin
icat edilmitir.
Bu ince alayl szler pek gzel!.. Gerek pay da azmsanamaz. Bununla
birlikte unu da dnmek gerek: Sesli-Szl, yani eklemli dil ve yaz olma
sayd bilim, teknik, sanat, uygarlk bu denli kolay doar, bu denli kolay
yaplabilir miydi? Kiioluna bu sonsuz ilerlemenin yollarn aan
sesli-szl dil olmutur.
Kundak bebeklerinin, dilsizlerin, birbirinin dilini bilmeyen yabanc
larn yaptklarna bakarak ilk insanlarn ancak u imlerle anlatklar kan
sna varrz:.
1) El, gvde imleri:
2) Yz, gz imleri;
3) Seslenmeler.
Kundak bebeklerinin alk, usan, yadrgama, holanma... gibi duy
gularnn her birini alamalarnn eidinden, kardklar seslerden, yzlerin
de beliren bzme ve izgilerden, baklarndan anneler kolayca anlalrlar.
Dilsizler daha gzel anlayorlar; toplantlarnda tartyorlar; sylev
ler, konferanslar veriyorlar, Okullar da var.
lk anlama yolunun el imleriyle balad oranlanyor. Bunlara el dili
diyenler de var.
lkel insanlar arasnda bu el imleriyle anlama srp gitmitir.
Bugn de el dilinin anlama arac olduunu gsteren izler var: Giircis(*) Dil Treyii Teorilerine Toplu Bir Bak. (Prof. Ragp zden)

DL

tan la dolaylarnda, Avusturalya kabileleri arasnda; hatta Orta ve Dou

Anadolunun kimi kylerinde yeni gelinler, uzun sre, koca soyunun yaa
byk erkekleriyle konumazlar, steklerini iaretle anlatmaya alr; soru
lara gene bu yolda karlklar verirler. D aha gzel bir deyile: Dil, bir gster
geler dizgesidir ve dizgenin nemli yn udur: Anlamla iitme imgesi
birdir; gstergenin her iki yan da zihinseldir.
Grlyor ki dil, anlamaya yarayan iaretler yntemidir. Yabanc
lkelere dm olanlar, dil bilmiyorlarsa, ister istemez, bu iaretlere ba
vurur. Bunlar dar anlaml olmakla birlikte en yaygn ve genel anlam yolu
dur. Sknca bavurulan genel dil...
Bugn en zengin dillerle konuanlar da anlatlarna, szlerine el, yz,
gvde imleriyle duygu deerleri katm aktan geri kalmazlar. Kimi kez,
yerinde yaplm bir hareket, bir im ; bir uzun konumadan daha derin an
lamlar, duygular verir.
Durgun, donuk bir yz, sze bir ey katmamakla kalmaz; en ateli
szlerin de etkisini azaltr.
2.
SES DLNM DOUU. El diliyle anlama uzun alar srm;
el, yz, gvde imlerine seslenmeler de katlnca anlatm yolu zenginlemitir.
Seslenmelerin, el ve gvde imleriyle birlikte balad da dnlebilir.
nsanoullar uygarlk yolunda bir hayli ilerledikten sonradr ki imler
den daha kolay, daha verimli bir anlama yoluna doru ynelmilerdir.
Bu yol, nceleri hayvanlarnki gibi yazya gelmez, heceye blnmez
seslerin gitgide boumlanmasndan doan; alar boyunca kesinleip yay
gnlaan ilk heceler, ilk szckler olmutur.
nsan dilini oluturan sesler, belli bir dizgeye gre dzenlenmi, boumlanmlardr. Gereksinme duyulduka oluan bu ses bekleri toplumlarn
- trl etmenlerle- benimseyip kullanlarna gre ve uygarlklaryla oran
tl olarak gelime yoluna girmitir.
XX. yzyln en byk dilbilimcilerinden Fransz bilgini Antuvan Meye
(Antoine Meillet 1866-1936) ses dilinin kaynam aratrrken az jestlerini
balang sayyor. Bu dncesini tantlam ak iin ileri srd rneklerden
biri de ngilizce ROOM szcdr. O da, kou anlamna gelen bu sz
cn syleniinde azrn bir yansma biimi aldna dikkati ekiyor.
XIX. yzyl dilbilimcilerinin en nls olan Alman filozofu Humbolt
(Wilhelm Humboldt 1767-1835) dillerin treyiini aklamann gln
ileri srdkten sonra bilimsel geleneklere uyarak treyite yansma ses
(onomatope) lerin en nde olduunu sylyor (bkz. n 234).
Max Muler de ilk szcklerin yansmalardan doduu kansndadr.

DLBLGS
3.
LK SZCKLER. Kiiolu duyan, imgeleyen, dnen, gerek
sedike arayan ve bulmaa alan yaratktr. Binlerce yl sren bu aramalar
dan uygarlk domutur.
Toplu yaay, anlama gereini artrmtr. lk alarda imler anlamaya
yetiyordu. Anlatlacak nesneler arttka imler de zenginleti. Ses imlerinin
gelimesinden ilk szckler domaya balad.
,
lkin hangi szckler domutur? sorunu da zihinleri pek ok yoran
konular arasndadr. H er eyde olduu gibi, gereksinmenin en nemli etken
olduunu dnmek yerinde olur. lk adm, her eye en ok yarayan eFe
verilmi olmas gereini ileri srenler oktur.
lk szcklerin douunda usa en yatkn sralanlar yledir:
a) Gnlk yaantda en ok aranan varlklarn adlar: Su, yemek, ay, gk..
nsanolu binlerce yl, yalnz somut varlklar tanmaktan ileri gideme
mi; yalnz onlara ad bulmutur.
b) Totemlerin ve kutsal tannan varlklarn adlar.
c) Totemlerde, gk grlts gibi akl erdiremedii eylerde tinsel
glerin bulunduunu sanp korktuka; bylerin etkisine, iyi ve kt ruh
larn varlna inandka, kiioullar, byleri bozmak, kutsal ruhlarn
houna gidecek eyleri yapmak, kt ruhlar kovmak iin trl oyunlara,
davranlara, trenlere ba vurmulardr. Bu arad soyut varlklar da adlan
drlmtr. Bylece soyut adlar domaya balamtr (bkz. n 140-11/2).
) Kiioullar soyut varlklar, kavramlar dnmeye baladklar
alarda varlklarn niteliklerini, saylarn anlatma gereini de duymular
dr. Bundan ilk sfatlar domutur.
d) Belirtelerin, adllarn, ilgelerin, balalarn doular daha ok,
pek ok sonradr.
lk alarda her szck trl anlamlarda kullanlmtr. rnein ilk
szck olduu sanlan eFin trl dillerde ilk anlam Tanr'dr. Halk, g...
gibi kavramlar bundan tremitir. Tanr anlamna gelen bi szck, avclk
anda kartal, orman, mee; tatan yaplm av aygtlar anda ise, ta,
kaya, da anlamlarna geliyordu. Bir rnek d a h a :
Gk anlamna gelen szcn birok topluluklarda kubbe, kemer,
tapnak, ev... anlamlarna geldii de grlyor. Uygarlk ilerledike her
eyde olduu gibi szcklerle anlamlarda da iblm balam; her var
la, her havrama ayr adlar bulunma yolu tutulmutur.
Bununla birlikte, en zengin, ileri dillerde bile birok szcklerin pek de
iik anlamlarda kullanlmakta olduu grlmektedir. Herhangi bir szln
sayfalar alnca bunun pek ok rneklerine rastlanr:

DL

Trkemizden bir rnek verelim:

Dilimizin trl azlarnda, diyeleklerinde gk szc u anlamlarda
kullanlm aktadr:
3)
2)
3)
4)
5)

Yldzlarn, Gnele Ayn bulunduklar ykseklik.

Uzay.
Maviye alar renk, akr: Gk gzl...
M or renk: Yara azm, etraf gmlek kesilmi,
Yeil ; ekin yeili:
Bir yeil kan, bir yeil can yadrp Kudret yere.
Yemyeil olmu feza, gmgk kesilmi da, dere.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Dillerin temelini kuran bu ilk szcklerin douunu aklamaya alan

daha nice varsaylar, kuramlar vardr. Bu kuramlardan biriside szcklerin
douuna iki temel gsterir:
1) nlemler ;
2) Yansmalar.
Duyulan bir acnn, bir cokunun etkisiyle azdan kveren a ! o !
al! o/!... gibi asl nlemlerin, az ok deimelerle birok dillerde bulunuu
bu szckleri en eski kaynaklara balamaktadr.
Kiioullar, imlerle anlamada glkle karlanca varlklardan bir
ounun seslerini yanslamakla anlatmaya almlardr. Bugn her dilde.,
yaratklarn ve doann seslerinden gelimi birok szckler yaar. Dilimiz
de bu yansmalar pek oktur.
Grltl, miyavlama, patlamak ngrak, frk, dmbelek-, hatta
kirmak, izmek, guguk, guguk kuu, karga...
Bu yansma szcklerden bir ksm, ufak tefek ses deiimleriyle birok
dillerde grlmektedir: Gukuk kuuna ngilizce cuckoo, Fransica coucou,
eski Yunanca kokkyx, Sansrite kokila, Latince coculus denir.
Karga szcnn trl dillerdeki sylenii de aratrmaya deer: Arapa
gurap, Sanskrite, karava, Latince carvus, eski Rumca korone, eski yksek
Almanca kraban...
Almanca kraehen horoz ve karga gibi tmek demektir.
Etimoloji incelemeleri, daha birok szcn de yansmadan doduunu
gsterir:
lk dil daha ok ulamaya benziyordu; nk yansma sesler bunda byk
rol oynuyordu.
Jeon Jacques Roussean

DLBLGS
lk szcklerin rlama isteinden doduunu ileri srenler var:
Eski dil, szden ok rlama niteliindeydi. Bunlar douran yalnz cinsel
okunluk ve sevgi deil; utku ve yenilgi duygulan idi. Bu duygusal gereksin
meler yava yava belirginleerek dilekleri, dnceleri anlatmaya yol amtr.
Bylece yava yava tmce biimleri olumaya balamtr; yani nceleri ar,
kapal, anlalmas g olan dil gittike aklk, dzgnlk, kolaylk ve kvraklk
kazanmtr.
(Otto Jespersen.) 1

Bunlara bakp da szcklerin sesleriyle anlamlar arasnda doal balan

tlar kurarak arm anlatmn temeli sayanlar az deildir. Bunlara gre
sesler anlatm deerlerine gre seilmilerdir. Kimi szckler, anlam zellikllerii seslerden alr... diyenler de vardr.
Bu ve bunlara benzeyen dnceler, varsaym snrn aamyor. nk:
a) Bu dnceler, btn szcklere uygulanma olanandan yoksundur.
b) alar boyunca kullanlarda, anlamlarda durmadan deiiyor.
c) Her nesnenin sesi dilden dile, ounlukla, deimektedir:
Dildeki btn olaylar toplumsal anlamalar dzene kor. Bir szcn
anlam onu oluturan fonemlerin ses zelliine bal deildir.
(Meillet.)

Grlyor ki szckte nemli olan, dorudan doruya, ses deildir;

onu benzerlerinden ayran anlamdr.
Ta sakan 500 yl nce H intte Yaskanin dilbilgisinde de bu konuya
dokunulmu; adlarla tanttklar nesneler arasnda balar bulunmad
ileri srlmtr.
lk szckler, konuma dili, yeryznn belli bir blgesinde domu deil
dir. lkel insan topluluklarnn en ok kaynatklar Akdeniz evresinde ve
topluluklarn kurulduu ok uzak ve deiik blgelerde, ayr ayr alarda,
szcklerin doduklar yargsna varmak gerek.
Dil kaynaklarnn eitli oluu da, ancak byle dnmekle aklanabilir.
Her blgede doan szckler alar getike, toplumlar dallanp ayrldk
a az ok deiikliklere uram ve bylece yeni diller domutur.
Bir kaynaktan gelip de sonralar yava yava deierek bakalaan, ba
mszlaan dillerin hepsine birden soyda diller denir (bkz. n 29).
4.
D LLERN ANAYURTLARI Dillerin tarihleriyle uraanlarn
bu konuda aratrmalar eitli grlere yol am deiik sonulara varm;
henz kesinlememitir. Bir rnek:
1) Otto Jespersen, DanimarkalIdr ve amzn nl dilbilimcilerindendir. (Dil Treyii
Teorilerine Toplu Bir Balc Prof. Ragp zden).

DL

Eski dilciler, H ind- AvrupalIlarn anayurtlarn AsyadaPamir yaylasnda

ya da randa sanrlard. Meillet ile Wetburg'a gre ise nceleri gney - dou
Rusya'da otururlard. Hubert, ilk oturduklar yerin Trkistan olduunu syle
mektedir. L. Homo, Julliana dayanarak bu toplumlarn nceleri Baltk denizi
kylarnda ve skandinavya'da oturduklarn savunur...
(Siheyl Bayrav.)

5.
DLBLGS. Dillerin dou, gelime, yapl zellikleri... gibi
trl niteliklerini konu edinen; doru, dzgn kullan yollarn gsteren
bilgilerin tmdr, (bkz. n 557).
Dilbilgisi, anlamann temeli olan alc-verici bir makinedir. Bu makine bir
yandan sesli ve anlaml szckleri' tmcelere dntrr', bir yandan da tm
celeri sesli ve anlaml szckleri" ayrtrarak sylenen szn anlalmasn
salar.
(Chomsky.)

Tarih Boyunca Dilbilgisi:

lkalarda H intin, eski Yunanm abalar ok nemlidir (bkz. n
1, 3, 6).
Rnesanstan sonra Avrupa dilleri, bilim ve epik alanlarna doru a
lnca dilbilgisi almalar da hzlanm, bugnk akademik gramerler
domutur.
Trk Dilbilgisinin de Gemii Olduka Uzundur:
Kagarl Mahmut, Dvan Lugat-it-Trkte birok szcklerin treyi
lerini kurallara balamtr (1072-1074) Amac Araplara Trkeyi ret
mekti.
Ondan yzyl sonra yazld oranlanan Ettuhfet-z-Zekiyye FilLgat-it-Trkiyyenin de amac Araplara Kpak Trlcesini retmekti.
Bunun da sonunda dil kurallar yer alr.
Ali ir Nevai, Muhakemet-l-Lgateynde Trkenin Farsadan s
tnln ispatlarken kimi kurallara dokunur (1498).
Anadoluda ilk yazld sanlan dilbilgisi. Bergamal Kadri Efendinin
Myessiret-l-Ulmudur (1559).
1847de Ktahyal Abdrrahman Fevzi Efendinin Mikyas-l-Lisan
Kstas-l-Bey an adl dilbilgisi nemlidir. Bu yapt, daha baslp yaylmadan,
Keecizade Fuat Paa ile Ahmet Cevdet Paa Medhal-i Kavaidi yazyorlar
(1851).
Bundan sonra dilbilgisi okullara girmi; trl yaymlara yol almtr.
1908den sonra Hseyin Cahitin Sarf ve Nahivi nemlidir. Daha
sonra da Ahmet Cevat Emre, eitli yaptlar, saygya deer sonsuz abasyle
n kazanr.

10

DLBLGS

1908e dek yazlan dil kurallarnda unlar gze arpar: Arap dili rnek
tutulmu; okul kitaplarnda bile Arap, Fars kurallar Trkeninkinden
nemli saylm ve daha ok yer tutmutur.
Hseyin Cahit Yalnm yaptnda ise Franszcamn etkisi pek gze ba
tar.
Trk dilbilgisi, artk bamszlk ama ermitir. Yazndan, konuma
lardan derlenen rnekler incelenmeli; sonular, kurallar biiminde saptan
maldr.
Elinizdeki yapt, bu dncelerin rndr.

TRKENN YAPISI
ve
Dnya Dilleri Arasndaki Yeri
6.
DL YAPISI. Dil, uygarln en nemli temelidir. Konuma yolu
blunmasayd kiioullar kolayca anlaamayacak; dnceler, duygular
birleemeyecek, yaylmayacak, gelimeyecek ve durmadan olgunlamaya
cakt. Bilim, sanat, teknik; yani uygarlk domayacak ve ilerlemeyecekti...
Bugn yeryznde konuulan diller - trl diyelekleriyle - 5800 etrafndadr.
ok eski alarda bile kiioullar, dillerine nem vermi, onlar severek
bilimsel aratrmalara konu yapmtr. nk szckler, ya duyularmzla
kavranm, eyleri ya da zihinsel kazanlm kavramlar bildirir ve bunlarn
yerli yerinde kullanlmalar gerekir. Yerinde kullanlmayan szckler ve kav
ramalar - farknda olunmazsa - zihinde yanl, bozuk tepkiler yapar. Byle
giderse nemlerine gre, dnceyi karkla uratr; yanl iaretler gibi,
kmaz yollara saptarr. Yerinde kullanlmayan kavramlar da - doru tanm
lar yaplmadka - her kafada trl yanklar uyandrabilir.
Bu kaypaklklar yznden, her alanda anlamazlklar srp gitmektetedir. Eski alarda dil konusuna e denli nem verildiini gsteren birka
rnek:
a)
Szcklerin kaypaklklarn ok iyi gren. Byk in filozofu Konfyose (. . VI-V) bir gn rencileri soruyor:
Bir hkmdar olsaydnz her eyden nce ne yapmak isterdiniz ?
Kelimelerin yerli yerinde kullanlmasn salamaa bakardm, cevabn
veriyor. Nitekim Sokrat (. . 468 - 400J da btn hayatn kavramlarn do
ru drst anlalmalarna vakfetmiti.
(Prof. M. ekip Tun, 1886-1958)

Konfysn, bu dncesini tantlamak iin, ileri srd kant, y

le zetlenebilir:
Bir mahkemede tank, szckleri, anlam deerlerini vererek kullana
mazsa yarg, davann iyzn iyice kavrayamaz. Anlamlar dnda, yersiz

12

DLBLGS

kullanlm birka szcn uyandrd kanlar yznden yanl yargya

varr:
Ya byk su ilemi bir kty susuz sayar;
Ya da bir susuzu cezaya aptrr.
b) Eski Hintlilerde ses bir Tanrdr; sz kutsaldr, Veda gibi sonraszdr.
Hintlilere gre Sanskritce Tanr dilidir. Panini 4000 zl sz ( Sutra) den
oluan Astadhyahyi adl kitabnda kendisinden nce yaam, dilbilgisiyle u
ram 68 kiiyi anar.
FERDNAND DE SAUSSURE VE... (Berke Vardar)

sadan nce V-IV. yzylda Paninin yazd kauk biiminde dilbilgisi

yalnz Sanskiritenin deil; herhangi bir dilin temel bilgisi saylacak deer
dedir.
c) Eski Yunanda dil almalar Hindinkilerden aa kalmaz. Eflatundan nce yaam olan iinl filozof Heraklitos ile Demokritos (. . V.
yzyl), dili bir bilim konusu yapmaya almalardr.
) Romallarda Varro, Donatus nl dilcilerdir.
d) Ortaada Arap dilcilerinin tkenmek bilmeyen alma ve tart
malar her ulusu imrendirecek stn sonular vermitir.
e) XVIII. yzyl dnrleri, szle dnce arasndaki ilgilere nem ver
mi ve dillerin treyileri zerinde pek ok emek harcamlardr.
Ruso (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778), yaanlan blgelerin de dil
ler zerinde etkisi olduunu yle ileri sryor :
Dilllerin farkll iklimlerle ilgilidir. Gney dilleri ihtiyacn deil, zevkin
kzdr', canl, tannan ve aksanldr. Hayatn daha hain olduu kuzey dilleri ise
daha sert, hain, przl ve boumsuzdur.
f) Dil zerinde bilimsel alma XIX. yzylda hzlanm; XX. yzyln
balarnda dilbilim, btn bilim alanlarna aydnlklar getirmitir. Dillerin
treyiini inceleyen bilginler, diller arasnda yaknlklar, benzemeler bulun
duunu sezmeye balaynca ana kaynaklara gitmeye ve yaknlk oranlarn
bulmaya altlar. ki binden fazla dilin yaplar ve dilbilgileri incelendi. im
diye dek elde edilen bilgiye gre diller bee ayrlyor:
1) Bir heceli diller. Bu dillerde btn szckler bir hecelidir; sz
iinde deiiklie uramazlar: ince, Tibete, Annamca...
2) Bitiken diller. Bu dillerde szcklerin kkleri deimez. Treme
ve ekim, eklerle olur: Macarca...
3) Bkml diller. - Bu dillerde szckler trl biimler gsterir. T
reme ve ekim, bu biim deiikliiyle olur: Arapa ve btn Hint-Avrupa
dilleri.

TRKENN YAPISI

13

Tiirkemiz bu ii bekten hangisine girer? Dilimizin bugnk durumuna

ve grnne baklnca kklerin deimez olduu, treme ve ekimin se
neklerle yapld grlr. Bunu gz nnde tutanlar, Trkenin bitiken
dillerden olduunu ileri srerler. Son inceleme ve aratrmalar, Trkemizde
de - pek az da olsa - neklerin bulunduunu, bileme ve kaynamada kimi
kklerin deitiini gsterecek izler ortaya karmlardr. Bu izleri gren
bilginler, Trkeyi bknl dillerden saymaya eilim gstermilerdir.
Yap bakmndan Trkeyi baka dillerden, bitiken oluu ayrr. Bu
nitelik dilimize unlar kazandrmtr, (bkz, n 7):
a) Tretme kolayl. Eklerimiz pek oktur. Anlam zellikleri gznnde tutularak uygun bir kke - var olan rneklere gre - birisi getirilerek
kavram dile kavuturulur. Bu kolaylk Trkenin zenginleme yeteneini
gsterir.
b) ekimlerdeki esiz dzen, renmeyi kolaylatrd gibi birok
yabanc bilginleri de hayran brakmtr, (bkz, n 32).
c) Kkle ekin ilk bakta gzkmesi, szc saydamlatrr. Kavram,
billur gzgde yansyor gibi olur.
7.
T R K EM ZN YAPILI LKELER. Bugnk Tiirkemiz u
yapl ilkeleriyle baka dillerden ayrlr:
1) Sondan eklemelidir. Kk deimez. Yapm ve ekim ekleri szcklerin
sonlarna taklr. Bu zellik kendisini yle gsterir:
K k + yapm eki + ekim eki. Ekler birka tae olunca da sra dei
mez:
Gz + lk -f + lk + ten.
Ky + l + ler + im + iz + den + mi.
Snfn al + kan -f lar + + n + dan + d "+ k.
Gr + + tr + l.+ e + me + mi + ler + mi + ydi?
Bundan u sonuca varlr:
Dilbilgisi incelemelerinde dilin yap zellii temeldir. Her ulus, bu temele
dayanarak dilini inceler, dilbilgisini kurar. Bknl dillerde treme ve ekim
batan ortadan, sondan eklerle ve kkn gsterdii deiikliklerle olur
(bkz. n 6/f-3). Araplar, szcn her deiimini bir kalpla biimlendir
milerdir.
Bizde kk deimez. Tremeler, eitlenmeler ve ekimler sondan alman
eklerle olur.
2) Ses uyumu, Dilimizin en nemli zelliklerinden biri de nllerin
biribirine uymasdr (bkz. n 42 v.s.).
3) Trkede anlatma temel olan asl eler sonra, tmleyici eler nce
gelir. (Btn konularda bu grlecektir.

Y A Z I

8.
KONUM ANIN SAPTANMASI. Szcklerin douundan,
tmcelerle anlatmn balamasndan ok sonralar kiiolu duygu, dnce
ve isteklerini uzakta bulunanlara, ya da sonradan geleceklere bildirmek
gereini duydu. Duygu ve dncelerin saptanmas iin tarihten nceleri
nelere ba vurulduunu aratrmak, konumuzun dndadr.
Yontmata andan kalma maalarda grlen izgilerle resim taslak
larnn, anlatmaya yarayan im (ilet) ler olduuna bilginlerce inanlyor. lk
yaz dns bu imlerden domu olmaldr.
lkel alarda Msrda ekiller ve resimlerle anlama yolunun bulunduu
grlyor. Taa, tahtaya, deriye, dayankl yapraklara izilen bu ekiller,
resimler yaznn ilk rnekleridir. Msrda pek ok bulunan bu resim-yazya
hiyeroglif deniyor. Eski alarda Msrdan getirilen ve bugn stanbulda
Sultanahmet Alann ssleyen Dikilitataki resimler ve ekiller de hiyerog
liftir.
inlilerin, Japonlarn yazlar da bir eit resim-yazdr. in szlnde
300.000 ekil vardr; bu yaznn g renilmesi de bundandr.
Gney Amerikada, Peruda eski yerlilerden, epeyce ileri ve kkl bir
uygarlk; rgtl byk bir imparatorluk kuran nkalarn (XII-XVI.) bir
dm-yazs bulunmutur. Bu dm-yazmm ad Kipu'dur. nkaIar bir
metre uzunluunda kalnca bir ipten, ya da ip rgsnden trl renkte ince
sicim saaklar sarktr; bu saaklarn renk, biim ve dm saysndan,
do yksekliinden, boumlarn birbirine dmlenmesi gibi deiiklik
lerden ayr ayr anlamlar karrlarm. Bir nkanm mezarnda bulunan yaz
ipinin arl drt kilo gelmitir. Baka yerlerde bulunan kipular da az
deildir. Bu yazy renen bir spanyol, nka tarihini zmtr.
Mezopotamya ile dolaylarndaki lkelerde ve Anadoluda yaam eski
uluelarn da ivi-yazlar vardr. Kaya, ta, pimi tula zerine yazlan bu
ivi biimli yazlar, pek oktur. Yakn zamanlarda Smeiere dein tablet
hazneleri bulunmu, okunarak Smer dili ve tarihi aydnlanmtr1.
1) ivi-yazy ilkin Grotefend adl gen bir Alman retmeni okumutur.

YAZI

Sonu u :
DiS, iitme imgelerinin tmn kapsar, yaz bunlar birer biimle donatr.
9.
ALFABELERN DOUU. Uygarlk ilerledike diller de geli
iyor, anlama gereklii artyor; bir dnceyi toptan anlatmaya yarayan
ekillerin gl, daha kolay yollar aramak gereini douruyordu. Msr
uygarlnn son evrelerinde hiyerogliften daha kolay; varlklarn resimlerini
izmekten ok dnceleri teker teker anlatmaya yarayan ve hece temeline
dayanan bir yaz daha kullanlmtr: Hiyeratik.
Eski Msrda olduka kolay kolay ve abuk yazlabilen bir halk yazs
daha vard. Avrupahlar buna demotik diyorlar.
Grlyor ki tarihten nce, maara anda balayan izgisel belirtiler
gitgide yntemleerek1:
a) Eyadan yaz,
b) Dn anlaml resim-yaz,
c) Tmce anlaml resim-yaz,
) Szck anlaml resim-yaz.
d) Hece yazs...
biimlerinde gelimi, bunlardan ses yaz s, yani alfabe domutur.
Hece yazsn daha da basitletirerek her sesi bir imle biimlendiren,
Fenikelilerdir. Bugn tannan alfabelerin hepsi bu Fenike buluundan
domutur.
Suriyede ve dolaylarnda yaplan kazlarda alfabemsi birok yaz eit
leri bulunmutur. Bilginler bunlardan kimisinin . . X., XV. hatta XX.
yzylda yazldklarn oranlamaktadrlar.
Grekler de yazy Feililerden almlardr. Bu harflerin hepsi de nszd.
Okumay kolaylatrm ak iin ana yeterince nller katarak, Fenike diline
zg birka ekli atp deitirerek alfabeyi dzenlediler. Bu alfabe sonralar
talyaya geerek yeniden biimlendi ve bugnk alfabelerin kayna oldu.
Sesleri yazmaya yarayan imlerin her birine harf denir.
Bir dilde bulunan hafrlerin hepsine birden alfabe denir. (Bu szck, Grek
harflerinden ilk ikisinin adndan alnmtr: Alfa, beta.).
10.
K K T R K ALFABES. Trk ulusunun eski alarda iki al
fabesi var:
1) Kktrk alfabesi,
2) Uygur alfabesi.
1) Msr yazlarn ilk zen de Fransz bilginlerinden Champollion'dur (1832).

DLBLGS

16

Orta Asyann kuzeyinde oturan Kktrklerin alfabesi 38 harflidir. Bu

otuz sekiz harfin drd nl, bileik, otuz biri de nszdr. Satrlar, genel
olarak, yukardan aaya yazlr, her satr ncekinin solunda bulunur. By
lece K ktrk yazs yukardan aaya ve sadan soladr; ne var ki yazlar
bulup zerinde alan Avrupal bilginler incelemenin ve evirinin kolay ol
mas iin, yukardan aaya inen satrlar sadan sola dizmilerdir ve satrlar
alt alta gelmitir. Bugnk bilimin tand en eski Trk yazs olan bu yaznn
Isadan alt-yedi yzyl nce kullanldn oranlatan izler var. Kktrk al
fabesiyle yazlanlarn en nemlisi Orhun Yaztlardr. Onun iin bu alfabeye
Orhun alfabesi de denir.
K ktrk alfabesinden bir rnek;
irfY K R m
; r /H H T r !

' )#>> ! f T Y

I r t H N T N h : rIH Y ! )><3 ! E T N H ! T I & rl4 Y h

.......................................

evriyaz1 ile okunuu:

Trk oz belcri baduii e^d'n ze teri b"smsar, asra yir tT nm es3r
Trk budun, 'n'n tri,' ken rtat r
Bugnk Trkemizle:
Trk Ouz Beyleri, budun iitin (dinleyin)! stten gk basmasa, aadan
yer delinmesi, Trk budunu, elini, treni kim bozdu (bozabilir)?
Duygu ve dnceleri en stn bir gle dile getiren, anlat deeri ger
ekten yksek olan bu duru anlatm. Tanr szlerine benzeyen bu esiz eyiti
(hitap), 1200 yl nce taa kazlmtr. Dbnce, duygu, imge; inataki ulu
luk ve itenlik gnleri bylyor, ruhu kamatryor. 1200 yl ncenin diliyle
sylendii halde ne esiz ahengi var!.. Budunu tutsaklktan kurtaran ulu ha
kann erkek sesi bu szcklere yle sinmi ki!.. Bu gzel yaztlar, Trkenin
daha yedinci, sekizinci yzyllarda bile olgun ve ilek bir yazn dili olduunu
gsteriyor. Bu yzyllarda byle zengin bir dilin bulunuu uygarlmzn
eskilii bakmmdan da ok nemlidir.
11.
U Y G U R ALFABES. Orta Asyann gneyinde oturan Uygur
Trklerinin alfabesi de sadan sola, yukardan aaya yazlrd. 14 ekilden
1) Eski metinlerin yazl ve okunu zelliini yazda belirtmek iin dilbilimcilerin kabul et
tikleri bol imli alfabe sistemine Batlllar (Transcription) diyor. Bizde terimi evriyazdr.
Syleyi zelliklerini; az ve diyelek ayrmlarn iyice belirtmek iin de bol imli bir alfabe
vardr. Batllar buna (notation phonetique) diyor. Bizde terimi sestutunu'dur.
2) Bu satrlarda yukar kaydrlm kk puntolu harfler, Orhun alfabesine gre yazlmas
gerekli olmayanlardr.

YAZI

17

birlemitir. kaklar yakn olan sesler bir harfle yazld iin okunmas
gtr.
Kutadgu Biligden iki beyit:
'53*5aO&m

flJ k M

triimn.il

Urjismpvsari&JtO

te H O n ^

rw

- d " "

bw*< n

U*

- , .,, ...IV

'ays^a . t e A & A

- - , AiJ

evriyaz ile okunu:

6605 bilig bil znke orun tre
bilig bilse zke idi berk tura
6606 biligsiz yrek til negke yarar
bilig birle suv teg kamuka yara
Bugnk Trkemizle:
Bilim ren; yerini yksek kl.
Bilim elde edersen sana salam kalkan olur.
Bilgisiz gnl ve dil neye yarar ?
Bilgi ile, su gibi, herkese yara.
12. T RK LERN K ULLA ND II BAKA YAZILAR. Trk ok
eski, ok yaygn bir ulustur. Pasifikten Alplerin telerine; buz lkelerinden
Hint denizine dek uzayan sonsuz topraklarda adan aa Trk gleri,
Trk ordular ilerlemi savam, oturmu, yerlemi. Birok Trk boylar,
gittikleri yerlere uygarlk gtryor; oralarda rastladklar uluslardan yeni
likler reniyorlard. Bu genileme ve yaylma srasnda kimi Trk boylar
Sanskrit; kimileri Mani, Arami, Nasturi, Bizans alfabelerini kullanmtr.
13. ARAP ALFABES. Dedelerimiz slaml kabulden sonra s
lam uygarlnn temel yazs olan Arap harflerini de benimsemilerdir.
Arap harflerinin benimsenmesinden yzyllarca sonra da fermanlarda, sik
kelerde uygur alfabesinin kullanld grlyor. Uygur yazsn bilen yazc
lara Bahsi denirdi. Fatih andan, Uygur harfleriyle yazlm deerli belgeler
kalmtr. Daha sonralar Arap alfabesi Uygur yazsn unutturmutur.
Arap alfabesi 28 harflidir. Dedelerimiz buna Trk ve Fars dillerinde
bulunan p j gyi de katarak harf saysn 32ye karmlardr. Bu alfabede
bizim konuma seslerimizin kimisi iin ikier, er, hatta drder ekil var
dr. T sesi iin iki, h sesi iin , z sesi iin drt h arf vardr. Bu bolluk, yetikin

18

DLBLGS

yazarlar bile artc glklerle karlatrrd. Yazmlarnn ayr ayr

renilmesi gereken saysz szckten birka r nek:
Tamam, talebe szcklerinin ba sesleri ayr harflerle yazlrd.
Harf, hain , hazm szcklerinden biri brnn ba harfiyle yazla
mazd.
Sair, sabit, sabr szcklerinin ba harfleri baka baka idi.
Hele zaten, zait, zabit, zalim szcklerinin ba sesleri Trk aznda bir
kakta boumlanr bir biimde sylenir. Buna karn yazda her birinin
Z si baka bir Arap harfiyle yazlrd.
Yabanc dilden gelmi olan bu szcklerin yazmlarnda yamlanlara
hemen bilgisizlik damgas vurulurdu.
Bu artc bollua kar, i i y u sesleri bir tek harfle gsterilirdi. Hele
o u i i v seslerinin bei iin ancak bir harfin bulunmas okumay iyiden iyiye
gletirirdi: z, uz, z; oldu, ld; o, ev; alet, alt... gibi birok szcklerin
ayn harflerle yazld iin - nasl okunacaklarn szn geliinden anla
mak zorunda kalnrd. Daha eski alarda, nller kullanlmad iin,
okuma bsbtn gt.
14.
LATN TEM ELNDEN A LINAN YEN T R K ABECES.
Arap harfleri, Trk elinde dokuz yz ylilendi. sim dini resmi ho grmez
di. Trk, bu gzel sanat zevkini el yazsndan yaratt gzelliklerle tatt.
Yetien usta yazclar, deiik biimli yazlarla saysz kitaplar yazdlar.
Mzeleri, kitapsaraylar dolduran bu yaptlar iinde el yazsnn gzellii
yznden deer biilemeyenler pek oktur. Ayrca Trk, eli, Arap yazsmdan
en gzel tablolar deerinde levhalar yaratarak camileri, saraylar, evleri
ssledi.
Dokuz yz yllk emein gzelletirdii bu yaz, Trkenin seslerinden
birounu veremiyordu. renilmesi de kolay deildi.
Daha abuk, daha kolay renilir bir yazya kavumak gerekti. A tatrk
n nderliinde - 3 Kasm 1928de yaymlanan kanunla - Arap harfleri kal
drld; yerine Latin temelinden, Trk diline uygun yeni bir alfabe kabul
edildi.
Bat uygarlna girmi uluslardan hemen hepsinin alfabesi, Latin teme
linden alnmtr. Biz de Latin alfabesinden, dilimize uymayanlar atarak;
Tirkeye zg seslere (, , ) gibi biimler bularak bir alfabe yarattk.
Yeni Trk abecesi, dilimizin seslerini eksiksizce, kolayca yazmaya ya
rad iin yurdumuzda okuma yazmann genellemesini salayacaktr. Bu
bakmdan da pek deerlidir.

DLLERN ETLENMELER
Sive, Az, Diyelek
15. VE, KONUMA TRLER, Bir dilin deiik kltr dzeyine
gre gsterdii ayrtya ive (syleyi) denir.
Yaanlan blge, kltr dzeyi, konuulan yer ve durum, szcklerin
syleniinde de, tmcelerin kuruluunda da ayrlklar gsterir.
Kltrn, konumada etkisi byktr. Kltr dzeyinin, sosyal durum
larn eitimin, tutulan iin, hatta huylarn, ok kez, konumalardan iyice
anlaldn herkes bilir.
Yal bir bilginin konumasyla yaramaz bir ocuun, bir sokak adam
nn konumas arasndaki ayrlk apak gzkr:

Babamnan sokaa gidicam.

Naapacan?
ey, yiyecek alcaz kendimize Sen de gelmican m ?
A ah.

Bu szler, sokak etkisinden kurtulamam ; gzel konumann gereini

kavramam ocuklarn azlarndan derlenmitir.
Konuulan yerin, durumun yaratt ayrlklar da kmsenemez. Dz
gn konuma gerei duyulmayan yerlerde, durumlarda szckler de, tmceler
de az ok babo olur. Oysa bilginler, retmenler, bir topluluk karsnda
konuanlar... geliigzelliin przlerinden, dalgnln douca dil sr
melerinden, elden geldiince, kanr; dzgn, kurall ve derli toplu konu
maya alrlar.
Btn bu deiik durumlarn eitlendirdii konumalar iki blmde
toplanabilir:
1) Geliigzel konuma,
2) Dzgn konuma
16. KONUM A DL, YAZI DL. Yaz diliyle konuma dilini bir
letirmek her ulusun lksdr. Hibir ulus bu iki dil arasndaki ayrl bs
btn silememitir. Konumada geliigzellie kendini kaptran kii, yazda
kurallara balanmak gereini duyar.

20

DLBLGS
Bizim yaz dilimizle konuma dilimiz:

a) Divan Edebiyat anda birbirinden pek ok ayrdr. Herkes gibi

konuan iir ve nesir ustas, kalemi eline ald m bsbtn deiir. Elinden
geldiince g anlalr eyler yazarak okuyucuyu bilgisinin basks altnda
ezmeye alr.
b) Tanzimattan sonra, elden geldiince kolay anlalr bir dille yazmaya
alld.
c) stanbul konuma dilini yaz diline temel yapmak lks 1908den
sonra balad. Ziya Gkalpla arkadalarnn gerekletirmeye alt bu
lkden yeni anlayta bir iir ve yazn dili dodu.
) Dil Devrimiyle balayan ileri atln amac Trkeyi zletirmektir.
Bu abalar Trkeyi gnden gne yabanc etkilerden kurtaryor, z benli
ine kavuturuyor. almalar srp gitmektedir.
Bugn dil zgrlnn nemini kavram her yazar, konuma dilinin
doallndan uzaklamadan, elden geldiince, zletirmeye alyor, Bu gi
dile Trke, pek yaknda bamszlna kavuacaktr. Bununla birlikte
trl konumalarda olduu gibi, yazm trlerinin arasnda da dil bakmndan
az ok ayrlklar vardr.
Szcklerin seilii, kullanl, tmcelerin kurala ball bakmndan
bir romanla bir bilim yaptnn birbirine uymad aktr. Bir makale, bir
mektuptan daha ar baldr. Devlet dili diyebileceimiz yaz trleri daha
bakadr. Konuma dilinin doallna en ok yaklamaya alan yiyatro
dili bunlarn hi birine benzemez.
17.
AIZ. Kentler, hatta kyler arasnda da az ok deiik konu
malara rastlanr; szcklerin sylenii bakalarnmkine benzemez. Tmcelerin
kuruluunda da az ok ayrlk grlr. Bu konuma ayrlna az denir:
Konya, Kastamonu, Rize, Alat az...
Her uygar ulus dilinin ve kltrnn bir bakenti vardr:
Franszcann Paris.
ngilizcenin Londra,
Almancamn Berlin... olduu gibi.
Kltr bakentlerinden uzaklaldka az ayrlklar artar. Bizde de
blgeler arasnda, seslerin klar, szcklerin sylenileri, tmce dzeni
bakmndan nemli ayrlklar vardr. Birka rnek:
stanbulun g sesini Rizeli c gibi karr:
Celdum, cittum = Geldim, gittim.
Orta Anadoluda szck balarndaki kaim k. oka g olur:
Gonya,Gayseri, gara gtru...

DLLERN TRLER

21

Kayseri sesini o sesine yaklatrr; onun: gzn seveyim deyii

baka yerlerinkine benzemez.
brahime rbaham, limon a ilimon diyen yerlerimiz var. Rumeli
Trklerinin birou devrik tmceyi sever:
A be sledim sana yapasn bu ii...
Selanik ve Bulgaristan Trkleri de hem tmceyi devirir, hem de szck
balarndaki hleri atar, leri de ye evirir:
Er gn aber yollarm Asana = Her gn haber yollarm Haana.
Biirek = brek, iild ld,
Azlarn douunda trl etmenler aran r:
a) Konuma, iitme aygtlarnn herkeste az ok ayrlk gstermesi...
Pek ince olan bu bakalk, tandklarmz - yzlerini grmeden - konuma
larndan tanmaya yetecek kadardr.
b) Yaanlan blge ve iklim - giyinilerde, gvdelerde, huylarda olduu
gibi - syleyilerde de derin ayrlklar yaratr.
c) Syleyilerin ve azlarn deimesinde, yabanc soylardan olanlarn
da etkileri azmsanamaz. Yabanc lkelerde yllarca kalanlarn, hatta yabanc
okullarda uzunca okuyanlarn syleyilerindeki bakalk kulaa arpar.
Bunlardan baka geim koullar, ktr dzeyi, gelip geen modalar,
bakalarna benzeme istekleri gibi nedenler, azlar durmadan deitirmekmektedir... Bugnn genleri dedelerinden farkl konuurlar.
Az ayrlklarn incelemek istei son yllarda artmtr. Birka ilin ve
blgenin azlar incelendi ve yaymland: Gaziantep az, Urfa az...
Bu incelemelerden, dil bakmndan olduu gibi, sosyal bilimler bakmn
dan da yararlar elde edilecektir. Bu arada kentlerle kylerden biribirine
hsm olanlar, bir Trk boyundan gelenler, Anayurttan birlikte gp de
bugnk lkelerine yerleirken ayrlp uzak denler kendiliinden belirecek
ve Trk tarihi, Anadolu tarihi daha ok aydnlanacaktr.
Okuma yazmann yaylmas, az ayrlklarn gittike azaltmaktadr.
Bizim kltr bakentimiz stanbuldur. rnek az da stanbul azdr. Ge
nel kltr Trkemizin de temeli budur (bkz. n 0 631 /2). Btn bilim ve sanat
yaptlamz, yzyllardan beri, bu azla yazlmtr. br kentlerde yaayan
yurttalarmz da - konumalarnda yerli azlara bal kalsalar bile - yaz
larn stanbul azyla yazarlar.
Konuma dilindeki ayrlklarn da azalmas, bsbtn silinmesi candan
istediimiz olmaldr. Radyo ve televizyonun yaylmas bu istei hzlandra
caktr.

22

DLBLGS

18. DYELEK. Az ayrl daha gei daha ok olur; konumada

olduu gibi yaz dilinde de yerlemi ayrlklar bulunabilir. Bir dilin byle
nemli ayrlklar gsteren blmlerine (lehe) diyelek denir.
19. TA RH BOYUNCA T R K I>YELEKLER. Saysz glerle
Asyann, Avrupann, hatta Afrikann birok yerlerine yaylan; ayr dev
letler ve uygarlklar kuran Trk boylarnn konumalar arasndaki farklar
gittike artm; yeni yaz dillerinin domasna yol am ve bylece Trk dili
diyeleklere ayrlmtr.
Diyelek farklarn, szck trleriyle birlikte ekimlerde, treyilerde,
beklemelerde ve tmce dzenlerinde aramak zorunluluu vardr. Buna
gre Trk dilinin ilk belgeleri gz nnde alnarak leheler konusuna girmek
gerekiyor1.
20. ANA T RK E - ESK TRKE. Elde bulunan ilk yazl
belgeler Orhun Yaztlardr (bkz. n 10), Kk Trke, Eski Trke ad verilen
bu leheden nceki alar - yeni yazl belgeler bulununcaya dek - tasarla
ma ve oranlamalarla tanmaa almaktan baka yol yoktur.
Eski Trkede yabanc szck, yok denecek azlktadr. Tretme ve bi
letirme rnekleri, zengin bir dilin temel varln mutular.
VIII. yzyln balarnda K ktrk alfabesiyle taa kazlan bu yazlarn
ve yaztlarn olgunluu, Trk dilinin ok ncelerden balayarak uzun gelime
evreleri geirdiini gstermektedir. Ne yazk ki bu evreleri, yazl belgelerle
aydnlatmak bugn iin elden gelmiyor2.
Yazl belgelerden nce, Trkenin ok deiik azlarla konuulduu bir
gerektir. yz aydmlatlamayan bu karanlk alarn diline, yani konuma
lar ama ANA TRKE, Orhun Yaztlarndaki diyelee de ESK T R K
E demek yerine olur.
Eski bir blmlemeye gre Kktrke, Uygura, hatta Hakamye adlar
altnda gsterilen diyelekler iki ayr alfabe ile - Kktrk ve Uygur alfabe
leriyle - yazldklar halde ekimleri, treyileri, beklemeleri, tmce dzen
leri ynlerinden nemli ayrlklar gstermekdikleri iin ESK T RK E ad
altnda birletirilmeleri daha bilimsel saylmaktadr.
1) Diyelek konular ilenirken u kaynaklar gz nnde bulundurulmutur:
a) Prof. V. Hatibolunun notlan,
b) Prof. R. Aratn Trkiyat Mecmuas X. ciltteki yazs.
c) Prof. M. Erginin Trk Dil Bilgisi,
. ) T.N.G. Dilbilgisi (Lise ders kitab).
2) Profesr Sadri Maksudi, Trk Hukuk Tarihi derslerinin notlarnda, eski Trk mezarlarn:
. a) Ta andaki mezarlar, URGNlar,
b) Tun-demir andaki mezarlar, KURGANlar diye adlandryor ve yle diyor: Bunlar
dan kan yazlar, eyalar, silahlar Tiirklerin 200 asrlk bir millet olduunu kesinlikle anlatmak
tadr.

DLLERN TRLER

23

Bu anlaya gre Kktrke, Uygurca ve Hakaniye Trkesi ESK

T R K Enin birer dal olur.
21. KUZEY - DOU LEHES. Asyann Avrupann, Afrikann
birok yerlerine yaylan Trk boylar yeni devletler kuruyor, uygarlk yol
larnda yeni gelimeler gsteriyor, yeni kltr merkezlerinde yaz ama giri
yordu. Bu trk boylarnn yaz dilleri, kendi konuma temellerine dayand
iin deiiklikler ortaya kyordu.
slam dini, dile Farsadan, daha ok Arapadan birok yeni kavramlarn
girmesine yol anca bu deiiklikler artm; XI. ve XII. yzyllarda birbirin
den ayrca iki yaz dili belirmitir:
1) Kuzey - Dou leheleri
2) Bat leheleri.
22. KUZEY LEHES = KIPAKA. Kuzey - Dou diyelei
XV. yzyla doru nemlice deiiklik gsteren iki yaz diline ayrlmtr:
1) Kuzey lehesi = Kpaka.
2) Dou lehesi = aataya.
23. AATAYCA. Uygurlarn slam kltrne girilerinden sonra
hakaniye adrn alan lehe, Kutaggu Bilikle en yce antn vermiti (bkz.
n 11). Timurdan sonra Orta Asyada nemli bir kalknma balad. Uygarlk
ynnden olduu gibi dilde de yeni gelimeler ba gsterdi. aatay Trkesi,
aatayca adn alan bu D O U Trkesinin en parlak a XV. yzydr.
Birok airlerle birlikte byk ge (dhi D.L.T.) Ali ir Nevai de bu yzylda
yetimi: aatayca altn an yaamtr. Nevainin muhammesinden:
Barma ey har- hicran her zaman sancima
Ey gnl yz cevr yetse gzge gayrin almal
Mi bela yzlense ey can yardn ayrlmal
Bolsa yz min, canm al ey hecr likin klmal
Yarn mindin cda yahut mini andn cda.
Bugnk lehemize gre:
Barma ey ayrlk dikerdi her zaman saplanma.
Ey gnl \ yz eziyet gelse gze bakasn alma.
Bin bela yzlense (kar ksa) ey can! yardan ayrlma.
Olsa yz bin canm, al ey hicran! lkin klma
Yarm benden cda, yahut beni ondan cda ( = uzak, ayr).
XVI. yzylda Babur ahtan sonra aatayca ksrlamtr.
Yzyllar boyhunca az ok deiiklik gsteren aataycaya bugn
ZBEKE (zbek Lehesi) deniyor.

DLBLGS

24

24. BATI LEHES (OUZCA). Kgarl, Divan Lgat-it-Trkte (1072-1074) kimi szcklerin, kimi treyilerin Ouzca olduunu syle
mekle yeni bir diyelek ayrmn sezdirmektedir.
XII. yzyln ikinci yarsnda daha da belirginleen Ouzca, XIII. yz
ylda nemli eserler vermitir.
Hazer denizinden Balkanlara ve daha telerine uzanan blgede yerleen
Trklerin yaz diline BATI LEHES denilmektedir. Bu lehe sonralar
ikiye ayrlmtr:
1) Azer Diyelei,
2) Anadolu Diyelei.
25. AZER LEHES. Bat Lehesi blgesinin dou kesimlerinde
yerleen Ouz boylarnn nce azlarnda, yani konumalarnda ba gsteren
ayrlklar, sonralar kuzeyden gelen Kapaklarn ve randa yerleen lhanlIla
rn etkisiyle biraz artm ve yazya gemekle ayr bir lehe saylmasna yol
amtr.
Bugn Kafkasyad a ve ran n batsnda oturan Trklerin diyelii...
26. ANADOLU LEHES. Anadoluda yerleen Seluklular a
nda, hatta OsmanlIlarn ilk yzylnda Bat Lehesi devam etmitir. lk
alam da eski Anadolu Trkesi, yabanc etkilerden uzakt; Bat Trkesinin en temiz kolu idi.
Ne var ki az sonra din yoluyla Arapada, iir yoluyla de Farsadan
szckler ve kurallar almaya balad grlr.
XIII. ve XIV. yzyllarda yaz dili konuma dilinden uzaklam deil
dir; Trkedir. XV. yzyln ortalarndan sonra gittike artan yabanc etkisi
yaz dilini ulus dili olmaktan uzaklatrrm; yksek renim grmlerin
bile g skebilecei bir karma dil durumuna getirmiti (bkz. n 31). XX.
yzyla dein uzayan bu an Trkesine OSMANLICA da denildi.
Osmanlcaya talyancadan, Rumcadan da - ou denizcilik ve zanaat
terimleri olmak zere - szckler girmeye balamt.
XIX. yzyl, Batya al amzdr. lk kap Fransa... Yeni uygarlk;
bilim, kltr, sanat kavramlarnn akmyla giriyor. Her havram bir anlatm
arac ister. yle karlanyordu:
a) Arapa, Farsadan alntlarla; bu dillerin kurallaryla tretme ya da
biletirmelerle;
b) Dorudan doruya Franszcalarn almakla;
c) Tp ve tpla ilgili dallarda Latincelerini yelemekle;
) Bu arada ngilizceden, Anlmancadan ve baka dillerden aktarma
larla...

DLLERN TRLER

25

1910dan sonra balayan Yeni Trkeciler, dili anlatrmaya gnl

verdiler. Yazn dilinin az ok deimesine karn Osmanlca terimlere doku
namyor; gerektike yenilerini de eski genee uyarak retiyorlard.
Ziya Gkalp, toplumbilimle ilgili Franszca terimlere gene de Arapadan
karlk arayp buluyordu:
Culture
hars, ideal = mefkre, reallite = eniyet... gibi.
27. BU GNN TRKES. Bugn dil ynnden de bamszlk
amacmzdr. Dilimizi yabanc etkilerden kurtarmak, zletirmek, zengin
letirmek sava iindeyiz (bkz. n 31).
28. T RK EM ZN KAYNAI ve ana Trkeden ayrlm diller.
Ulusumuzun ana yurdu Orta Asyadr; dilimizin kayna da orasdr. Ulu
sumuz, saysz glerle yeryznn geni blgelerine yaylmtr. Bugn de
Tuna tesinden Pasifik kylarna dek uzayan geni lkelerde Trke konuan
larn says 100 milyonu bulur. Bu denli geni lkelere yaylan Trklerin
azlar arasndaki deiiklikler alar boyunca artm leheler tremitir
(bkz. n 19-20 vs.). Yzyllar, kimi diyeleklerin arasndaki ayrlklar yle
artrm ki bugn onlar Trkenin lehesi deil; Ana Trkeden ayrlarak
bamszlam birer dil sayanlar var: Yakuta, uvaa..
Bu dillerin hepsine birden U R AL -ALT AY dilleri denir.
29. SOYDA DLLER. Yeryz dilleri - yukarda grld gibi
birka eski anadil n, azlar, diyelekler ve bamsz diller olarak dallanp
ayrlmasndan domutur.
Bir anadilden geldikleri anlalanlar bir soydan saylr.
Bu dillerden birinin brnden ktn deil; bir ortak kkten dallanp
geldiklerini dnmek daha dorudur. Onun iin bunlara KKTA diller
denir.
Soyda (kkte) dillerin balcalar unlardr:
Hint - Avrupa: Hint, ran... gibi Asya dilleriyle btn Avrupa dilleri.
Hami-Sami: braince, Arapa...
in-Tibet dilleri,
Bant: Yerli Afrika dilleri,

Ural-AItay: ki ko ld u r:
1) Ural kolu: Fin - Ugor (Macar, Samoyet...) dilleri.
2) Altay kolu: Trke, Moola...
Dilimiz, en eski dillerden olan ana Trkeden gelmitir.Bu ana Trkeden
gelen dillerin hepsine birden Trk dilleri denir.
Fransz dil bilgini Antoine Meillet (1866-1936), dnya dillerinin bir tek
anadilden dallanp gelitiini; hele Hint - Avrupa dilleriyle Ural-Altay dilleri
arasnda soy yaknl bulunduunu bir varsaym olarak ileri srmektedir.

TKKENN TARHES
ve
ZENGNL
30,
DLLERDE ZENGNLK. Bugn konuulan dillerin says
binlere varr. XIX. yzylda dil bilginleri iki binden ok dili incelemi, birbiri
ne yaknlklarn, zenginlik oranlarn gstermilerdir, (bkz. n 6). 1937 - 38
sralarnda birbirinden ayr olarak yaplan sayma gre dnyada 2796 dil
yaamaktadr. Leheler, azlar, iveler bu saymm dndadr. Bu incele
meler unu da gstermitir: Dil zenginlii uluslarn uygarlk yolunda iler
leyiiyle orantldr.
Dillerin zenginlii unlara gredir:
1) Szck saysma;
2) ada bilim, teknik ve sanat kavramlarn eksiksiz anlatabilmeye;
3) Gelecekteki ilerlemeleri; yeniden bulunacak aygt, anlam ve kavram
lar adlandrp anlatmak iin gereken szckleri, kolayca tretme ve biletir
me yollaryla elde etmeye...
Szck says her dilde bir deildir . Kiiolu, uygarlk yolunda ilerledike
yeni nesneler bulmu, her bulduunu yeni szcklerle adlandrm, anlatm
tr. Bunun iindir ki daha ok bulan ve bilen uluslarn dilleri gittike zengin
lemi; buluu az topluluklarn dilleri yoksul kalmtr:
Uygar blgelerden uzak kalm yozlar (vahiler) iinde, dillerindeki sz
ck says 250yi aamayan ve ten yukar say bilmeyen oymaklar bilunmaktadr (Nilin kaynaklarna yakn ormanlarda oturan Pigmeler gibi).
Bushmanlarn dili daha ilkeldir. Franois Balson adl bir gezginin an
lattna gre, Afrikann ortalarnda, K alaharinin tesinde Boshman adl
bir kabile vardr. Btn Afrika kabilelerinin siyah oluuna kar Boshmanlar
sardr. Ve sar rk andrmaktadr. Nfuslar 4000i amayan bu kk sar
insanlar avclkla yaarlar. Dilleri 100 szc amaz, 3ten yukar say bil
mezler.
leri uluslar iinde szck says 100 000e yaklaan, bu sayy pek ok
aan diller v a r: Franszlarn orta bir szlnde bulunan szckler 70 000i
amaktadr. Alman, Macar, Fin dillerinin son yzyllardaki almalar ve

TRKENN TARHES

27

baarlan devrimlerle szck saylar 100.000'in ok stne kmtr. ngiliz

szlnde bu say 150.000i de geride brakr.
Byk szlklerde bu saylar pek ok ykselir:
Franszca 200.000 (Litre szl),
Almanca 150.000 (Grimin),
ngilizce 550.000 (Webster).
ngilizceye 1940 - 1950 yllar arasnda 20.000 szck katlmtr. K a
tl srp gitmektedir.
31.
T RK EN N TARHES ve ZENG NL. Trke en eski
dillerdendir. Tarih boyunca deimeler ve gelimeler gstermitir. Dilimizin
zenginliini anlayabilmek iin gemiine bakmalyz. Trkenin tarihinde
nemli a vardr.
I. slamla giriten nceki Trke. Bu ada (X. yzyldan nce)
Trkede yabanc szck, yok denecek azlktadr; zdr. En az iki alfabemiz
var (bkz. n 10.11). Ozanlarn aznda Trke, gzel ve zengin bir iir
dilidir. Orhun yaztlaryla eski Uygur metinleri ve Divan Lgat-it-Trk
bunu gstermektedir.
II. slamla giriten sonraki Trke. slamlaan her ulus gibi Trk de
slam uygarlna katlmtr; bu uygarln kurulma, ycelme ve yaylma
sna ok uurlu ve byk emekler katmtr. slamm esiz kahramanlar, en
byk bilginleri, en usta sanatlar; slam urgarlnm nl ge (dhi
D.L.T.)ieri arasnda Trkler en nde gelir: Alpaslanlar, Klaslan Yldrm
lar, Fatihler, Doan Beyler, Yavuzlar, Kanuniler; Farabiler, Ulu Beyler,
Babur ahlar, Sinanlar, Ktip elebiler... .
slam uygarlnda ilerleyi ulusumuza pek ok n kazandrmtr evar ki bu ilerleyi ve n, Trkemizin zararna olmutur: Dinin ana betii
K uran Arapadr. Arapa, slam uygarlnn ortak dili olmutur. Trk
bilginleri de Arapay reniyor, bilim yaptlarn bu ortak dille yazmay
yararl buluyorlard. iirlerini Fars diliyle yazan byk Trk airleri de az
deildir.
Byle olmakla birlikte XI. yzylda Kakarl Mahmut, Trkenin - o
an en zengin dili - Arapa kadar zengin olduunu gstermek iin Divan
Lgat-it-Trk adl byk szln yazmtr. Yazl nedenlerinden biri de
budur.
XV. yzylda byk iir esi Ali ir Nevai de, andaki genlerin
Farsaya dknlklerini grerek Muhakemet-l-Lugateyni yazd. Ulu
Trk, bununla Trkenin - o an en gzel iir dili tannan - Farsadan
zengin bir dil olduunu aka tantlyordu.

28

DLBLGS

Ne yazk ki bu uurlu emekler, Trkeyi yabanc salgnndan koruya

mad. Gittike artan bir hzla dilimizi dolduran Arapa, Farsa szcklerin
birou z Trke szcklerin yerine geiyor, onlarn unutulup gitmelerine
yol ayordu. Yabanc szcklere ve kurallara dknln artmas, gzel
Trkenin ilenip gelimesine engel oldu. Bu durum sekiz yzyl boyunca
srd.
Yabanc szcklerin ve kurallarn girii yzyldan yzyla artmtr.
Kutadgu Biligte (XI. yyzl) yabanc szck azdr. XII., XIII. hatta XIV.
yzyllarda da dolu pek hzl deildir. Divan yaznn gelitii X \ . yzylda
yabanc szck ve kurallar sel hzyla dilimize dolmaa balar. XVI. yzylda
daha taknlar. En arln XVII. yzyl nesircilerinden Veysi ile Nergisi
de bulur.
Dillerin birbirinden szck almas uluslarn uygarlklaryla orantldr.
Yalnz uluslarn, dilbilgisi ynnden dnlemeler yapmas, szck alm
gibi deildir.
Dedelerimizin Farsadan, Arapadan yaptklar kural dnlemeleri
birka rnek veya klie deil, canl, hatta z Trkenin kurallarndan daha
daha canldr ve snrszdr.
Edebiyat Cedideciler, bir tek Trke szck tretmemelerine karlk
Arapa, Farsa pek ok yeni szckler, bileikler, tmlemeler yaratarak kul
lanmlardr. (XIXyy.).
Trke kurallara nem vermeyen Osmanl yazncs, bu yabanc kural
lara pek ok nem verirdi. Farsa bir sfat takmnda uygunluu gzden ka
rmak. bir Arap szcnn bir harfinde, bir sesiinde yanlmak yznden
niceleri bilgisizlik damgasn yemitir.
Divan devrinde iir dili, sanatl dzyaz (nesir) dilinden daha ak ve
kolaydr.
Kitaplarn zenilerek yazlan nszleriyle vmelerde sanatl dzyaz,
artk skiilemez bir glk iinde boulur gider.
Nergisi, Nihalistan adl kitabnn nsznde kalem yazmaya balaynca
demek iin unlar yazyor:
Her zaman k i hame-i hamam,e-i mevzum-terane-i dil-ke-vavaz- marifet
perdaz saha-y melsa-y sahaif-i letaif-nma-y firuze-fama bal-ka-y pervaz
ve muharrik- cenahha-y hakikat ii mecaz ola...
Tmce bitmi deildir. Araya Farsa beyitler kararak bir buuk sayfa
uzayp gider.
Bir rnek daha: Divan devrinin btn tarihileri iinde dili en gzel
olan Naima, nsznde tarihiliin ilkelerini sralarken:

TRKENN TARHES

29

Hamisen mkil ibarat ve mulak stlahat terk edip suhulet ile kraati
mmkn ibarat ihtiyar eyleye.
dedikten sonra o gnlerin sadrazamn yle vyor:
(Sultan Mustafa Han) Hazretlerinin zaman- sad-iktiranlarnda sadr
azam olan ali-lazret vala-mevkabet emin-d-devleyemin-s-saltana mmehhid-i
kavaid-l-madeleti ve-rre-fe meyyid-i mekaid-l-merhameti ve-masfe Na
zm- menazm-l-memleket il-Osmaniyye nahic-i menahie-iil-mesalih-il-hakaniyye nuslih-i mulekat-il-umur mdebdir-i miikilat-il-cumhur vezir-i binazir
mir-i sahip-tedbir Hseyin aa-ya mkil-ka...
Divan yaznnda sk grlen secili ve tersili bir nsz vgs.
III.
Bugnk Trke. XIX yzyln ortalarndan sonra uyank Trk
aydnlar, z benliinden ve doallktan uzaklaan Divan dilindeki ya
banc szcklerin ve kurallarn zararn sezdiler. Onlar atmak, Trkeyi
tutsaklktan kurtarm ak yollarn dndler. Bu ileri dnceler ve a
lmalar. dilimizi epeyce sadeletirdi.
1908den sonra Yeni Trkeciler adm alan aydnlarmz, dilden yabanc
szcklerin ve kurallarn birounu atmaya alarak yaz dilini konuma
diline yaklatrmay saladlar. Gazete dili, yazn yaptlar gittike yalnla
yordu. Bilim diline, terimlere, dokunmaktan ekinmeleri ortaya bir ikilik
karacakt.
Cumhuriyet devrinde dilimizin her ynden zletirilmesi gerei dnl
d ve A tatrkn yaratc ye DL DEVRM balad. Devrim, srp
gidiyor ve u kaynaklardan yararlanlyor:
1) Derleme. Yabanc szcklerin dolumas yznden yaz dilieden
atlan; yalnz halk dilinde yaayan Trke szckler derlendi. Birka ay
iinde yurdun drt bucandan Trk Dil Kurumuna 150.000i akn szck
fii geldi. Kurum bunlar sralayarak yaymlad: Sz Derleme Dergisi.
1954-1955 yllarnda balayan ikinci derleme ii daha temelli tutulmu,
Kuruma 500.000i bulan yeni filer gelmitir. Bunlar eskilerine katlyor; yan
llar varsa dzeltiliyor. Yeniden yaymlanmaya balanmtr: Derleme Sz
l.
2) Tarama. Eski kitaplarda unutulup kalm pek ok deerli szckle
rin bulunduu dnlerek birou gzden geirildi, tarand. Her elli kitap
tan taranan szckler, birer cilt olarak yaymland: Tanklaryla Tarama
Szl.
Bu yolda da almalar ikinci devreye girmitir. Sonradan ele geen eski
kitaplar, yaz;lar da tarand. Tarama Szlnn de yeni biimde yaymlanland: Tarama Szl (8 cilt).

DLBLGS

30

3) Treme. Yaayan, kullanlan szck tabanlarna Trke ekler

takarak var olan rneklere uygun yeni szckler yaratmaktr. leride pek ok
treme ve tretme rnekleri grlecektir.
4) Biletirme. Bir varl, bir kavram anlatmak iin iki ya da daha ok
szcn kaynamasndan her dilde yararlanlr. Dilimizin de zenginlik kay
naklarndan biri olan bilemeye ve bileik szcklere pek ok rnekler gre
ceiz.
Sralanan bu kaynaklardan imdiye dein elde edilen sonular unlar
d r:
a) Trkede kkler ve ekler sanldndan oktur.
b) Dilimiz, tretme ve birletirme bakmlarndan da pek ilektir.
almalar srp gidiyor. Trkemizin ok zengin bir dil olaca an
lalmaktadr.
says, zengin dilli uluslarmkinden aa olmayacaktr.
Bu iler baarldktan sonra dzenlenecek Trk Szlndeki szck
says zengin dilli uluslarmkinden aa olmayacaktr.
Suda bilinmelidir ki bir dilin zenginlii yalnz szck saysna dayan
maz. Araplar, dillerinde deve iin 500 ad bulunduunu ileri srerek v
nrler. Parslar da dillerinde arslan iin 300e yakn ad bulunmasn zengin
lik belirtisi sayarlar. Oysa gerek zenginlik, szcii saysna deil; anlatma
yeteneine dayanr. ada bilim ve sanat kavramlarn ve her yeni varl
anlatmaya adlandrmaya yetenekli ilek bir dil - szck says bakmndan
pek ileri olmasa bile-zengin saylr. lek olmayan, kullanlmayan on binler
ce l szck, szlkleri doldurm aktan baka neye yarar?
5) Anlam Genilemesi.- Dillerin kavramca zenginlemesinde anlam
genilemesinin pay byktr, Trkede de birok szck, alar boyun
ca yeni anlamlar yklenmi; bylece szcklerde ok anlamllk olay geli
mitir (bkz. n 549): DL szcn rnek alalm:
a)
b)
c)
)
d)

Azdaki rgen;
Anlama yollar (bkz. n );
Birok aygtlarda yass, uzun nesne: Kilit dili;
Corafya terim i: Denize uzanan ince kara paras;
Kimi alglarda titreerek ses karan nesne: Dilli ddk...

32.
KURAL AMAZLII. Trk dilinin zenginleme yeteneini
destekleyen zelliklerden biri de kural amazldr.
Trk dilinin yapsn inceleyen Batl bilginler, dilimizdeki kural a
mazln vmekle bitiremezler:

TRKENN TARHES

31

Byk ngiliz bilgini Max Mller (1823-1900) yle diyor:

Trkeyi syleyip yazmak iin en ufak bir istek beslenmemi olsa dahi,
bir Trke grameri okumak bile gerek bir zevktir. Kiplerdeki hnerli tarz
btiin ekimlerde hakim olan kyasilik, yapmlarda batan baa grlen' say
damlk, dilde prldayan insan zekasnn harikal kudretini duyanlar hayrete
dmekten geri kalmaz.
Bu byle bir gramerdir ki, bir billur iinde bal peteklerinin oluunu nasl,
seyredebilirsek onda da dncenin i olularn yle seyredebiliriz...
Baka bir Doucu bilgin (orientaliste) Trk dili iin: nsan bu dilin yce
bir bilim akademyas mzakerelerinden km olduu zannma debilir.'
demitir.
Fakat Trkistan bozkrlar ortasnda, kendi bana kalm insan zekasnn
sadece kendi yaradlndan ayrlmaz kanunlarla yarattm, hi bir bilginler
kurulunun yaratmas dnlemez.
Trk Dili Grameri (Jean Deny - A!i Ulvi Eive.)

...dilimiz, matematik kadar ak seik, her dala kolayca yetiebilen stn

tretme yetenei ile yabanc dilcileri bile kendine hayran brakan bir dildir.
Uluslararas haysiyetimiz, onurumuz da kendi dilimize verdiimiz neme
baldr...
CUMHURYET ] 9.VI.1974 (OKTAY Sinanolu.)
Yale niversitesi Profesr.

il. BLM
SESBLGS

33.
SESLER ve SESLENMELER.Hava titreiminin kulakla duyulan
na ses diyoruz. nsanlarn anlama aralarndan en nemlisinin, gelimeye
en elverili olannn seslenme olduunu; konumann ve dillerin bu seslen
melerden doduunu grdk (bkz. n 1, 2, 3).
Sesler, akcierlerden gelen havann grtlaktaki kiirlere arpmasyla, on
lar titretmesiyle kar. Pek hzl olan bu titreim, saniyede 4000 resim eke
bilen aygtlarla ancak saptanabilir.
Grtlan iindeki ses yarnda ikisi sada, ikisi solda drt ince kiri
var. Bunlardan da doru olan bir ifte, tipta yalanc ses telleri deniyor.
Seslenmeye yarayan kiriler iki tanedir. Ses karmay isteyince bu bir ift
kiri, gereine uygun biimde birbirine yaklaarak gerilir. Akcierlerden
itilen hava, bu kirilerde, isteimize gre ince, kaim, ac, tath, sert, yumu
ak, korkun, okayc... sesler biiminde perdelenir.
nsan grtla, mzik aralarnn hepsinden daha eitli, daha duydulu
ve anlaml sesler karr. Bu seslerin saysn saptanmaya bugnk aralar
yetmiyor.
Ne denli eit eit sesler kardmz kolayca deneyebiliriz. Bunlarn
ounun konuma ile ilgisi yoktur.
Pek karmak devimlerden, kmldanlardan doan konuma sesinin
nasl olutuunu, ok kez, kavrayanlayz, Kendiliinden oluur gibidir,
(bkz. n 35).
Kirilerde perdelenen sesler, azmzda bulunan rgelerin, gereince
alp kapanmas, yaklap uzaklamas ve gerilip zlmesiyle; eitli dei
me ve deitirmeleriyle boumlanr; konuma sesi biimine girer. Konuma
sesi boumludur. Az rgenleriyle biimlenmeyen sesler ve hayvan sesleri
boumsuzdur.
Konumaya yarayan sesler, iyi kt, birer ekille saptanmtr. Her sesin

SESBRLGS
yazdaki ekline harf, bir dildeki harflerin btnne alfabe1 denir (bkz.
n 38). *
'
nsan grtlann karabildii her sesin birer ekille saptanmasna kalklsayd, alfabelerin harf saylar binleri bulacakt; renilmeleri, kullanl
malar pek g olacakt. Onun iindir ki her ulus, konumaya yarayan ses
lerini en az ekilde saptamaya almtr.
Genel Kltr Trkesinin temeli stanbul az saylmaktadr. Bu azla
konumaya yarayan seslerimizden birbirine yakn olanlar bir saylarak
Trkemizde 29 ses bulunduu kabul edilmitir. Onun iin alfabemiz 29
harflidir.
Harflerimizin, dilimizi gereince gzel okumaya yetmediini ileri sren
ler var. Her dil - harf saysn oaltarak gle yol amamak iin - aa
yukar byledir.
Genel konuma dndaki ses zellikleri, ayrlklarn, eski konumalar
bugne uymayan okunular... belirtmek iin alfabelere birok imler ek
lenir. Bu bol imli alfabelerin genel yaz ile ilgisi yoktur (bkz. n 10. dip
notu).
34.
SES YOLU, KONUM A AYGITI. Gs boluundan dudak
lara varan ksma ses yolu diyoruz. Selenler ses yolunda eitlenir. Seslerin
kmasna ve eitlenmesine yarayan rgenler de unlardr: Gs boluu,
akcierler, grtlak, kiirler, kk dil, dil. damak, dietleri, diler, dudaklar,
geniz, burun.
Bu rgenlerin hepsine birden konma aygt denir. Konuma rgenlerinin
birinde hastalk, sakatlk; seslerden birkann, ya da hepsinin gzel
kmasna engel olur: Dileri dklmlerin, nezlelilerin bile syleyileri
deiik olur.
Az bir ses kutusuna benzer. Kirilerde oluan sesler, grltler (bkz.
n 33, 35) az iinde istenen biime sokularak azdan ve burundan kar.
Sesler (fonemler), azdaki rgenlerin, kendiliinden oluan karmak
ilemleriyle kar. Bununla birlikte her sesin knda eylem bulunur:
1) Gerilme. Konuma rgenleri istenen sesi karma durumuna ge
er.
2) Duralama. ok ksa bir sre gerilme durumunda durup istenen sesi
karr.
1) Eskiden beri Latin alfabesinin diziliinde birinci har A, ikinci Bdir. Gerek'ler bu
dizinin tmn ilk iki harfle adlandrmlar: A ( = alfa), B (= Beta) demilerdir. Franslar
bu iki ad birletirerek alphabet diyorlar. Biz de aifebe dedik. Son yllarda abece demeye
baladk.

34

DLBLGS

3)
zlme. rgeler devlerini bitirdikten sonra geveyerek bek
leyi durumlarna dnerler.
Szcklerin ve szck paralarnn buruluuna yarayan sesler, art arda
dizilmi deillerdir. Gereine gre birbirleriyle kaynarlar. Bu yle o lu r:
Birinci sesi karan rgenler daha zlme durumuna dnmeden ikinci sesi
karacak rgenler hemen gerilmeye balar ve bylece ilem kendiliinden
olur. Bu olu u benzetme ile aklanabilir.
Sesler, tespih taneleri gibi art arda dizilmi deil; zincir baklalar gibi
i ie gemi olurlar. Bylece soluk itiiyle konuma seslerinden bir taneyi
kardmz gibi iki., , drt tanesini de birden karrz.
35. SESLERN BM LER Akcierlerden istee gre itilen hava,
ses kirileri zerinden geerken onlar titretip titretmediklerine; yanitonlanp.
tonlanmadklarma gre de sesler iki imde oluurlar:
1) nlerle yumuak nszlerde kiriler titrer, sesler tonlanr (bkz.
n 49-111).
2) Kirilerde tonlanmadan; yani kiriler titremeden kanlar da sert
nszler olur (bkz. n 49-111, 2).
Kolay sandmz syleyi, pek karmak devimleri kapsayan olularn,
abalarn sonucudur. Anadilinin her sesi, her azda o denli kendiliinden
oluur ki, ok kez, nasl olutuklarn kavrayp anlatamayz. Bununla birlikte
her sesin, uyarnca karlmas iin birok raklk yllarnn gemesi gerekir.
ocuklar, doularndan bir sre sonra kendiliklerinden buna giriirler ve
bu a kolay geitirirler. Yabanc bir dili gzelce konuabilmenin kolay ol
madn herkes bilir. Seslerin ve szlerin azda tam biimine girmesi iin
yllarca iyi dinlemek, zenle konumak, syleyi eitimi grmek gerekiyor.
ok kez de tam olmuyor.
nllerin sylenii, nszlere gre, daha kolaydr. rgenler, nemli bir
engele uratmadan sesi karrlar. nszlere gelince, onlarn her birinin ayr
olan kaklarnda rgenler birbirleriyle karlamak, arpmak, sesi sktr
mak, aba harcamak gibi yorgunluklara katlanmak zorunda kalrlar. kan
biraz sama soluna, stne altna rastlarsa iyi sonu alnma. aba yeterini
aarsa ses, istenen, beklenen olgunlukta, gzellikte doallkta kmaz. Yaban
clarn iyice baaramaylar bunlardan ileri gelir.
36. SESLERN TRLER. Genel konumamza yarayan 29 ses,
klarna gre ikiye ayrlr.
1)
nller. a e o ... gibi ses yolunda nemli bir engele uramadan,
daha dorusu, gerilme, duralama eylemleri sezilmeden kanlardr. Grtlakta
kirilerin titremesinden doan selenler azda dilin, altenenin ve dudaklarn

SESBRLGS

35

aldklar biimlere gre deierek kaim - ince, geni - dar, dz - yuvarlak nl

ler olurlar (bkz. n 42).
nllerimizin sekizi de aktr; seslerini ksntsz verirler. Yalnz blge
azlarnda kimi nler biraz deiike kapalca sylenirler:
El (rgen), el. (bakas)...
Trke, nlleri en bol olan dillerdendir, gelimi btn dillerde sekiz
temel nl bulunmaktadr.
nllerle nszler u bakmdan ayrt edilir: nller sestir, azdan bir
engele uramam gibi serbeste karlar. nszler, uyarlarnca yaln birer
grltdiir; her birinin knda ayr rgenlerin engellemesi, bir aba
harcamas sezilir.
Trkede nller sekizdir: a e i o u .
Bunlar, tek balarna okunur ve hece olabilir.
2)
nszler. Ses yolunda az ok engele urayp biimlenerek bo
umlanarak karlar: k m s... (bkz. n 48).
rgenlerin kapan gerilmenin gcyle orantldr (bkz. n 34 /l). Bylece
en belirtili nszler, soluun bsbtn kesilmesini gerektirirler.
Bunlar nllerle birlemedike okunamazlar, hece kuramazlar.
Seslerin boumland yere kak ad verilir: Knin ka damaktr,
mninki dudak, sninki di arasdr, (bkz. n 48).
Kltr dilimizde nszlerimiz de ak ve tam sylenilidir.
Blge azlarnda az ok deiiklikler grlr:
Szck bandaki kim k sesi Gney Douda, Dounun kimi yerlerinde
kann pek arkasndan keskince bir sertlikle karlr. Orta ve Bat Ana
doluda g gibi sylenir. ye alanlar da var. kinci ve sonraki hecelerde
kaln kler hrltl h olur.
Karadenizin dousunda c sesi J ye alan bir keskinlik alr. G, C gibi
sylenir.
37. . (yumuak g) yarm sesli bir grtlak nszdr:
a) Hi bir szcn banda bulunmaz.
b) Bir heceli szcklerden bakalarnn sonunda da bulunmaz.
c) ki ve daha ok heceli szcklerin tabanlarnda birinci nlden sonra
gelen , dahal sonra gelenler g olur:
Ar, eri, doru, yamur, olan, salam, alamak ine, uramak;
Atlgan, yenge, sevgi, sayg, burgu, balang, degin;
Aa, az, boaz, sar, souk, dalm, boulmak, oul, eil...

DLBLGS

36
rneklerde:

gnin nszlerden sonra geldii

nin ise nllerden sonra ya da iki nl arasnda bulunduu gzden
kamyor.
Ierin Sylenii, Okunuu:
I. a) nce dz nllerden sonra gelenler yye dnmek eilimindedir.
Deirmen elenmek, deirmi, eri, seirmek, i, irenmek, ereti...
b) O, nllerinden sonra gelenlerin kimileri vye dnr:
Kovmak, ovmak, vmek, kovan, gvde, kova, dv...
Yakn yllara gelinceye dek bu szcklerde v yerine yazlrd.
c) Kimi szcklerde sesi ncl nlnn iinde erir; onu uzatr gibi
olur:
Doru, aa, yamur, da, aa, yal...
II. Blge Azlarnda:
a) Yumuak nin grtlaktan gelen sesi daha belirgindir:
Salk, az, ou, boum, barmak, doru, aa...
b) Dou illerimizde birok szckte nin g gibi sylendii de grlr:
St, deirmi, deil, aga, retmen, verdii, tler...
38. TRK ABECESde 29 harf vardr ve yle sralanmtr:
A BCD EFG H IJK LM NO PRSTU VY Z
abcdefghijklm noprstuvyz.
Harfler, kullanldklar yerlere gre iki trl yazlr:
a) Byk harfler,
b) Kk harfler,
Byk harflerin kullanld yerler, trl konularda grlecektir.
39. HECE:
Arayan bulur tmcesini yaya yaya syleyelim: A-ra-yan bu-lur. Birinci
szck , ikinci szck iki kprdamta syleniyor.
rgenlerin birinci kprdannda bir ses (a), kincisinde iki (ra), ncsiinde (yan) birleik ses... kmaktadr.
te bir soluk itiiyle; yani konuma aygtnn bir kprdanyla bir r
pda kan tek veya birleik sese hece denir.
Dilimizin heceleri alt t rl d r:

SESBRLGS

37
Ses Says

a.
bu.
ak
ta.
st.
Trk,

Bir
Bir
Bir
Bir
Bir
Bir

nl harftir; her nl, hece olur.

nsz, bir nl
nl, bir nsz
nsz, bir nl, bir nsz
nl, iki nsz
nsz, bir nl, iki nsz

1
2
2
3
3
4

Her hecede bir nl bulunur. nl olmadan hece kurulmaz.

Tren, gram... gibi nls nc srada olan drt harfli szckler Trke
deildir; Bat dillerinden gelmedir.
Heceler, aruz ls bakmndan ikiye ayrlr:
a) o, bu... gibi nllerle biten heceler. Bunlara ak hece denir.
b) nszlerle biten heceler :J/,g-r, kurt... Bunlara da kapal hece denir,
(bkz. n 573).
Ak hecelerden uzatlarak sylenenler de kapal saylr (bkz. n 45).
NOT. Ak hecelere ksa, kapallara uzun da denir.
40.
ULAMA. Hecenin temeli nl harftir (bkz. n 38). Trkede her
nl, kendinden nce gelen ilk nsz hecesine alr:
Ev: e-vi, ta: ta-a, iist: s-t, Trk: Tr-ke, yurt: tur-di-i, krk: kr-ka...
Bileikler hatta ayr yazlan szckler de bu kurala baldr; ncl
szcn son nsz sonraki szcn bandaki nlye balanr:
Hanmeli...
Dn akam ekmek aldm.
tmcesinin her szcn, yabanclar gibi, ayr ayr sylemeyiz; bir rpda
syleriz ki durum yle olur: Ha-n-me-li... D-nak-a-m-ek-me-kal-dm.
Szck sonlarndaki nszlerin, kendilerinden sonra gelen szcklerin
balarndaki nllere balanmasna ULAMA denir.
Gzel okumak, gzel konumak iin ulamaya nem vermek gerekir.
Ancak:
a) Noktalama imlerinden biriyle ayrlan szcklerde ulama olmaz.
b) Aruzda ly bozacak ulamalar yaplmaz.
c) Tmce, anlam ve iddet vurgularyla kuvvetlendirilmek istenen hece
lerde ulamadan vazgemek yerinde olur.
Aruzla yazlm dizelerde ulamaya dikkat edilmezse l bozulur. Ula
may gstermek iin (u) iaratini kullanmak gelenei kklemektedir.

38

DLBLGS

41.
KAYNAMA, DME, AINMA, REM E. Trkemizin
en nemli zelliklerinden biri de szcklerde iki nlnn yan yana bulunma
masdr. Kullandmz szcklerden yan yana iki nl harfi bulunanlar
yabanc dilllerden gelmedir:
Saat, iir, fiil, daire, dello, kooperatif...
KAYNATIRMA. nl ile biten szce nl ya da nl ile bala
yan bir ek gelirse:
1.
ki nlnn arasna uygun bir nsz girer. Buna KAYNATIRMA
harfi denir. Kaynatrma harfleri drt tanedir: s, y, n, ;
Bu drt harfin her biri belli durumlarda kaynatrc o lu r:
1) S harfi:
j
Ad takmlarnda nl ile biten szcklerle -1 tmlenen taks arasna
girer:
Orhan'n bahesi, arabas, kuzusu... (bkz. n 151-1).
Yalnz su szcpnde s yerine y gelir: Suyu...
2) N harfi:
a) Ad takmlarmda nl ile biten tmleyenle -in taks arasna girer:
Pencerenin, kapnn kanad, kylnn, komunun evi...
b) Ad takmlarmda tmlenen taksyle durum taklar arasna girer:
Meltem'in evini, evinde, evinden, evine...
c) Bitiik yazlan -ki adl ve ekleriyle durum taklar arasna girer:
Benimkini, evdekinden, dnkne... (bkz. n 272):
) Bu u, o adllanyle, alabildikleri taklar ve ekler arasna girer: Buna, onun undan, onca, unlar, onsuz, bunca...
d) yelik taks ile -ce eki arasna girer:
Okul mdr nce, dzenince, annesince....
3) Y harfi:
a) nl ile biten szcklerle durum taklarndan -i, -e aasm a girer:
Pencereyi atm, baheye baktm...
b) Eylem ekimlerinde ve trevlerinde karlaan iki nl arasna girer:
steyecek, okuyunca, dinleyici, bekleyen, koklayarak, geleyim...
c) di, imi ise ekeylemleri, daha ok, bitiik yazlr:
Szcn sonu nszse iler der:
Bendim Orhan'm, Yaln'sa...
Szcn sonu nl ise ekeylemlerin balarndaki iler y olur:
Ali'ymi, lk'yse, dereydi...

SESBRLGtSl

39

4) harfi. Saylara letirme anlamn -er eki k a ta r:

Sekizer, dokuzar, er, onar, yzer, be biner...
nl ile biten saylara ek, ile balanr, (nkz. n 172-III):
kier, yedier, yirmier, ellier...
II.
DME. Trkede, genellikle, kkler deimez; bununla birlikte
kimi szcklerin ekimlerinde, treyilerinde birer sesin dt grlmek
tedir. Balcalar unlardr:
1) Az, burun, karn, omuz, gs gibi ikinci hecelerinin ortasnda
dar nl bulunan - birok gvde rgeni adlarndan sonra nl ile balayan
bir ek gelince ikinci hecelerdeki dar nller der:
ocuun az, burnu... Karnm tok... Omzunuz aryor mu; Yrek,
gsn sol alt yanndadr. Aza alnmaz szler...
Hsmlk adlar olan oul, kayn szckleri de byledir.
ikinci dar nlnn:
a) Tanlama taks alan bu ve bunlara benzeyen rgenlerle hsmlk
adlarnda d kesindir: Azm, burnu, olumun kayn...
b) br taklarn nlleri, her zaman orta sesi drmyor. Bu konuda
da gzel syleyi geleneine uymak gerek. rnein:
... ban, dar karr. ki gen kadnla burun buruna gelir.
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar .)

c) Baldr, topuk, boum... gibi rgen adlarnn bir ksmnda orta seslerin
dmedikleri grlyor: Baldr, topuuna...
2) Devir-, kvr-, evir-, syr-, kavur-, savur-... gibi ikinci heceleri v/y
+ dar nl + r olan eylem kklerinden sonra -i, -im, -inti, -ik yapm ekleri
ile edilgenlik eki -il gelince ikinci gecelerdeki dar nller der:
Devirim > devrim, kvrm > kvrm, eviri > evri, ayrnt > ayrnt,
syrk > syrk, buyuruk > buyruk, kavuruk > kavruk, devirilmek > devril
mek, syrld> syrld, savurulm ak> savrulmak...
3) Fikir, zikir, kr, mr, akl, zihin, resim, keif... gibi Atapada
dilimize gemi szckler, nl ile balayan bir ek alnca hecelerindeki dar
nller der (bkz. n 323-yazl):
Fikre, zikre, akln, zihni, resme, kefin, kretmek, sabrediniz...
Bu nl dmesi olayna ORTA HECE TU TU M U da deniliyor.
4)
Koku, sz, yumurta... gibi birka ad,-le ekiyle tremi eylem olurken
sonlarndaki nller dmtr (bkz. n 292):
Koklamak, szlyor, yumurtlam...

40

DLBLGS

5) Sar, sfatndan -er ekiyle eylem trerken ikinci nlnn dt

grlmektedir (bkz. n 296): Sar()armak.
6) -cik (-cek), -rek ekleriyle kltlen adlarn sonlarnda k varsa der
(bkz. n 179-11):
,
K(k)ck, ufa(k)ck, by(k)cek, ufa(k)rak...
7) Ufak, yksek, alak, kk... szcklerinden -(e)I ekiyle eylemler
trerken sonlarndaki k ler dmtr (bkz. n 295-III):
Ufalmak, ykselelim, alalm, klyor...
8) Rast, st, ast., .szckleriyle kurulan bileiklerde t ler dmektedir:
Rasgele, assubay, stemen...
9) Eklerin Balarndaki nllerin Dmesi. nl ile balayan iki ve
daha ok sesli ekler ve taklar iki trldr:
1) Ba nls temel yapdan olan ekler: -en, -ecek, -erek, -ii, -ince, -er,
-in, -i (eylemden ad treten):
Gel-en, yaz-acak, sevin-erek, al-c, ver-ince, sekiz-zer, Sevimin, anlat-...
nszlerle biten tabanlarra olduklar gibi gelen bu ekler, nl ile biten
tabanlara birer kaynatrc nszle eklenirlerBekleyen, arayacak, syleyerek, dinleyici, uzaynca, yedier, Ali'nin...
2) Ba nls Balayc Grevinde Olan Ekler ve Taklar, nszle
biten tabanlarda deimez. nl ile karlanca ba nls der. Bu ereti
nller ayra iine alnmtr:
a) yelik taklar: -(i)m, -(i)n, -(i)miz, -(i)niz:
Karde-im, arkada-n, ayr-mz, okulumuz...
A nne-(i)m, abla-(i)n, tarla-()mz, hoca-()mz...
b) -(e)k ekiyle eylem tabanlarndan tremi szckler:
Dur-ak sn-ak tara(a)k, kayna(a.)k...
c) Topluluk sfat treten -(i)z eki:
Be-iz, -z, dr-z, iki (i)z...
) Saylardan derece sfat treten -(i)nci ek i:
Bir-inci, -nc, sekiz-inci, dokuz-uncu...
ki-(i)nci, yedi-(i)nci, yirm i-(i)nci, elli-(i)nci.
d) Eylemlerin at eklerinden nl ile balayan -(i)n, -(i) ekleri:
bil-indi, gr-iind, u-umak, at-mak...
yka-( )nd, oku-( )ndu; syle-( )mek, bekle~( )mek...
e) imdiki zaman kipinin eki -(i)yor:
ren-iyor, oku-( )yor...

SESBRLGlSt
f) Geni zaman kipinin eki -( )r:
Gel-i-r, i-e-r, kr-a-r, gr--r, at-a-r...
A ra-( )r, syle-( )r, uyu-( )r, dile-(

41

)r...

III.
AINMA. ki nl harfin yan yana gelii Trk zevkine uymad
iindir ki, ayr szcklerde karlaan nllerden birinin - ok kullanlan
larda - and grlr: Ali Aa yerine Al-Aa, Hoca Efendi yerine Hocafendi denmitir (bkz. n 376-1. rnek). Karaca Olan da Karacaolan
Veli Efendi yerine Vel-Efendi ayr denmektedir. Mustafa Efendi'den iki,
harf andrarak Mustafendi diyenler pek oktur.

Yukarda sralanan rneklerin birounda ncl szcklerin son sesleri

anmaktadr.
Bu olu, kural deerli yle bir yargya balanabilir:
Birlemi szcklerin ok kullanlanlarnda anmalar, nirinci szcklerin
son seslerinde olmaktadr.
Bunlardan baka:
a) Orada = orda, nerede nerde, deenek = denek, darda = darda, yukardan
yukardan... olmutur. Sonra sora, olmaya balamtr.
Iscak > scak, stma > stma da olmutur.
b) Klak yaylak szckleri, k lerin anmasyla kla, yayla olmutur.
c) Sk kullanlan bileik szckler de anma yoluyla ksalmaktadr
pek-iyi = peki, kahve-alt kahvalt, ey-oul = ayol, biri birine = bir
birine, kayn ana = kaynana...
) Pazar-ertesi = pazartesi, cuma-ertesi cumartesi... olmutur.

'

d) ve daha ok heceli kimi szck tabanlarnda ortadaki dar nller

anmtr:
Ierilek > ierlek, kokula- > kokla-, kavuak > kavak, ilerile > ilerle,
spriint > sprnt...
e) Dil tarihimiz boyunca en ok aman ses g, dir. ok heceli szck
lerin sonlarndaki lerin hemen hepsi anmtr:
Trl trl, kamu kamu, tir i diri, kutlu kutlu...
Ortadaki gler de anmtr:
Tavugan tavan, yalgan yalan, ingek inek, tarla tarla... (D.L.T)
f) Ad takm larnda:
1)
Tmlenen taks iden sonra nesne taks i gelince iki lnl arasna
n kaynatrma harfi gelir. Gemi yzyllarda bu durumdaki nesne taks
sk sk anrd;

42

DLBLGS

2) H atta kaynatrma harfi nden sonra gelen mleyen taks -nn

de and olur.
Andan soma Cneyt'in daha ban ( = ban) kestirdi.
kisin ( = ikisinin) balarn ( = balarn) hisara kar gsterdi.
(Akpaazade Tarihi.)

3) kinci trl ad takmlarnn kaynap bilemesiyle oluan yer adlarn

da iyelik (tmlenen) taks -(s)inin anmas hzlanmaktadr:
Kadky (), Topkap (s), Tekirda (eskiden: Tekfurda), Mecidiyeky, Gayrettepe, Maltepe (stanbulda semtler), Hasankale...
Kurumlarn. byk yaplarn adlarnda da -(s)i taksnn anmas sklamtr:
Siimerbank, Etibank, ekerbank, Trki, peki, Demirspor, Yldz Han...
Ordu aamalarn gsteren bileik adlarda tmlenen taksnn andn
gsteren rnekler:
Erba, albay, tmgeneral... (bkz. n 240-IX.)
Farsa hane ile oluan bileikler bir haylidir: Ktphane, yemekhane,
birahane... Bu bileiklzrin kimilerinde adan sonra gelen ha heceleri anm
tr: Eczahane> eczanz, postahane> postane, pastahane> pastane...
Bunlardan baka:
a) i kebap, zgara kfte, kuzu pirzola... gibi iyelik ekleri anm
bekler yerlemi gibidir.
b) Zarflarm zerlerinde (........ soka) tmlemelerindeki iyelik taklarn
andrarak:
alkuu Sokak, Takent Sokak, Dokumaclar Sokak, Cami Sokak... ya
zanlar artmaktadr.
c) Tmcelerden szck dmeleri (bkz. n 136) ve dkl anlatmlar
iin (bkz. n 137).
) Ksaltmalar - uzun adlar birka harfle, bir iki hece ile sylemeler
gnden gne artm aktadr: PTT, TCDD ( Trkiye Cumhuriyeti Devlet
Demir Yollar), TBTAK (=T rkiye Bilimsel ve Teknik Aratrmalar
Kurumu).
Bu olularn etmenlerini unlarda aram ak gerekiyor:
Hz andayz. Kiiolu, sesi geride brakt. Yldrm amaya alyor.
Her alanda daha abuk sonuca varmak en n dnce... Bu genel gidiin
dillerde de, szcklerde de etkisini doal saymak gerek. Yukarda sralanan
andrmalar, drmeler, ksaltmalar hep daha kolay, daha abuk syle
yebilmek isteinden domaktadr. Bu olular, dillerin baka alanlarnda da
ba gsterecektir.

SESBLGS

43

IV.
REME (ses artmas). - Syleyi kolayl yznden Trke szck
lerde kimi seslerin dt, and grld. Gene bu kolayl elde etmek
iin u durumlarda kimi seslerin redii (artt) da grlr:
I. Trke szcklerde: 1-a) Kimi szcklerin kltmesinde ekten n
ce bir nl remektedir:
Az-a-ck, bir-i-cik, genc-e-cik, dar-a-ck, gl--ck, p--ck... (Bunlar
yazma geer.)
b)
le ilge - balacndan sonra bir n artrrlar, hatta lyi de n'ye
evirenler az deildir: Evlen (evnen) okul aras... ( Sevim'len Sevim'nen)
Orhan geliyor.
2) Blge azlarnda remeler daha eitlidir:
a) R.L gibi nszlerle balayan szcklerin balarna - kimi blgelerde
bir dar nl getirilir: Iramazan, recep, Urum, ilimon...
b) Kimi szcklerin balarnda birer nszn redii de grlr:
Elbet - helbet, ayva - hayva, inmek - yenmek...
Son blmde anlatlan ses remeleri yalnz syleyite kalr; yazma
gemez.
II. Bat kkenli szcklerde kolay syleme eilimi unlara yol amak
tadr :
1) Szck balarnda art arda iki nszn sylenmesi gtr:
Tren, gram, grev, frank, klor, plan, prensip, bronz, brt... gibi pek ok
szckte bataki ift nszn arasna bir dar nl getirilerek sylenir:
Tiren gram, pilan, briit...
2) S ile balayan ift nszl ske, skandal, stilo... gibi szcklerin
balarna birer dar nl getirilerek sylenir: ske, istilo, iskanda!...
3) ki trl sylenenler de var:
Spor - Ispor, spor, spiker - ispiker, sipiker. Slogan - silogan, islogan,
stop sitop, is top...
) Ses remelerine szck ilerinde de rastlanr: Elektrik, filim, sosyalizim...
4) Bir szckte iki sesin redii de olur: ekispires, ekistira...
5) Art arda iki nls bulunan szcklerde araya bir v girer:
Puan - puvan, aut - avut, raunt - ravnt, t nal - tuval...
Bat kkenli bu ve benzeri szcklerdeki ses artm alar yalnz syleyite
kalr; yazma gemez diye kabul edilmitir.

NL UYUMU
42.
NLLERN BLMLENMES. nller syleyi zelliklerine,
dilin ve ses yolunun ald biimlere gre bakmdan blmlenir:
I. Syleni zelliine ve dilin durumuna gre sekiz nlnn:
a) Drd kalndr : a o u;
b) Drd incedir :
e i .
Alt alta yazlan her ift ses bir itendir. Dikkatle syleyerek denenince
kalnlarda dilin arkaya doru ekildii, incelerde ise dilin ne doru uzar
gibi olduu ve sesin, kalnlara gre, daha ne itilerek kt anlalr.
II. nller, altenenin durumuna gre de ikiye ayrlr:
a) Geni nller : a e o ;
b) D ar nller
:
i u .
lk drdn sylerken altene aa iniyor, bylece ses yolu geniliyor,
brlerinde altene aa inmiyor; ses yolu dar kalyor.
III. Dudaklarn durumuna gre de nller ikiye ayrlr:
a) Dz nller
: a e i;
b) Yuvarlak nller : o u .
lk drdn sylerken vudaklar dz kalyor; sonrakilerde yuvarlak
laarak ne doru uzanyor. nllerin blmlerini bir de u izelgede
grelim:
Yuvarlak

Dz
Geni
kaim
nce
a.
e1.

i.
o.
.
u.
.

a
e

Dar
1
1

Geni
o

Bylece:
Kaln, dz, geni bir nldr.
Bundan
nce, dz, geni bir nldr.

Kaim, dz, dar bir nldr.

nce, dz, dar bir nldr.

Kaim, yuvarlak, geni bir nldr,

nce, yuarlak, geni bir nldr.

- - Kaim, yuvarlak, dar bir nldr.

nce, yuvarlak, dar bir nldr.

Dar
u
u
sonra

a
e
a
e
a
e
a
e

i
1
i
u

gelir

,
,
,

>
3

SESELGlSt - tNLTJYTJMU
43. BYK NL UYUMU:

45
.

Trkenin temel niteliklerinden en giils nl uyumudur. Dilimize

zg olan bu dizge, yalnz Bat Trkesinde deil; Ural-Altay diyeleklerinde de egemendir ve ilerleyici bir dzendedir; bylece:
a) Trke szcklerde sonra gelen nller, ncekilere;
b) Ekler de szcklerin son hecelerine uyarlar:
Yarn kra gidecek, gzel iekler toplayacaz, Siz de gelmez misiniz ?
Grlyor ki kaln nllerden sonra kaim, ince nllerden sonra da ince
nller gelmektedir. Trkeyi baka dillerden ayran bu temel zellie
biiyk nl uyumu denir.
nl uyumuna aykr o lan :
nsan, meydan, daire, dnya, istifade, otomobil, kitap, gazete, telefon, kahve..
gibi birok szck, Trkemize yabanc dillerden gelmitir.
z Trke szcklerden de nl uyumuna aykr gzkenler v a r:
Elma (asl: alma), anne (asl: ana), karde (asl: karda, daha dorusu:
Karnda), hangi (kang), inanmak, iman, dahi...
Genel kurala aykr olan bu z Trke szcklerin birer hecesini stan
bul az ya da baka nedenler inceltmitir.
Bir de eklerin durumunu inceleyelim:
iek-li, ta-lk, siz-den, olgun-luk, asker-ler, kitap-lar...
Kural kendiliinden kt:
Trkede ekler, szcklerin son hecelerine uyar.
Yalnz:
Geliyor, koyarken, yarnki, akamleyin, ekimtrak...
szcklerindeki -yor, -ken, -ki, -leyen, - (i) mtrak ekleri byk nl uyumu
dediimiz genel kurala aykrdr.
Bunlardan -yor eki, incelemeler gsteriyor ki, yr, yr, ya da yoru
eylem kknn eklemesinden domutur.
-ken eki de iken szcnn ksalmtr.
Geriye kalan -ki, -leyin, -(i)mtrak ekleri de gene stanbul aznn
etkisine uramtr. Bugn birok blgelerde bu ekler de kklere uygun sy
lenir :
Gelirken, koarken; evdeki, badaki; geceleyin, akamlayn: acmtrak,
ekimtirek...
Yzlerce eklerimizin iinde ancak bu beinin - belli nedenler yznden aykr olular kuraln genelliini bozmaz.

46

DlLBLGSl

NOT. Yabanc dillerden gelmi szcklerin birkann nlleri

grnte kaln, olmalarna karlk sylenileri inceye eilimli olduklar
iin ekleri incedir:
H arf - harfler, emsal - emsalsiz, rol - rol, dikkat - dikkatli, hal - hali,
halli...
44.
K K NL UYUM U. nllerin dzlk - yuvarlaklk,
darlk - genilik bakmlarndan uygunluudur (bkz. n 0 42):
Kk nl uyujunu kolayca kavrayabilmek iin incelemeleri iki kurarala balamak yerinde olur:
1) z Trke szcklerde dz nller ( a e i) den sonra dz nller
gelir. Yani:
Dz nller (a e i) den sonra yuvarlak nller (o u ) gelmez:
Avclar, karl dadan inerek pnara yaklatlar.
Ayr yazlan de balac ile mi? soru eki de ncl szcklere uyar
lar.
NOT. a) Armut, amur, kavun, kabuk, savunmak; kavumak; yavuz,
avu, abuk, avutmak, yamur... gibi epeyce szckte dz nl a dan sonra
dar yuvarlak nl u gelmektedir.
Bu rneklerde ulardan nceki harflerin dudak nszleri olduu gzden
kamyor. Buna bakp da btn dudak nszlerinden sonra her szckte
yuvarlak nl gelecei kural karlamaz: Kabak, sava, saman, kapamak...
b)
Eski yaznmzda gelmek, demek, balanmak., gibi kimi eylemlerden
ekimlenen geni zaman kiplerinde e a nllerinden sonra ii uya rastlanr:
gelr, demir, sylenr, balanur...
2) Yuvarlak nller (o u ii) den sonra:
a) Dz, geni nller (a e) ya da
b) Dar, yuvarlak nller (u ) gelir.
Yani:
Yuvarlak nller ( o u ) den sonra:
a) Dz, dar nller ( i) ya da,
b) Yuvarlak, geni nller (o ) gelmez.
NOT. Bu kurallar gsteriyor ki geni, yuvarlak (o ) nlleri z
Trke szcklerde ancak birinci hecelerde bulunur. kinci ve daha sonraki
hecelerde bulunm az; var gibi grnenlerden:

a) -yor ekinin kurald olduunu grdk (nkz. n 43).

b) Ayol! szc bileiktir: Ey oul, ay oul.
c) Oho, h, h! nlemleri yaktrmaca szcklerdir.

SESBLGS - NLUYUMU

47

Kk nl uyumuna aykr olan:

.
Horoz, mit, alkol, sins, radyo, konsol, ett, miihim, kabul...
yabanc kkenli szcklerdir.
NOT. Byk nl uyumuna aykr -ki eki, son hecesinin nls ii
olan szcklerde kk uyuma gre deiir: Dnk, brkii. GnVnk...
Bileik szcklerde nl uyumu aranmaz.
Hanmeli, Yeilrmak, yzba, Keiren, Binboa (dalar)... Her szck
kendi ses bamszln korur.
UYARI nl uyumlar, Trkemizin son yzyllardaki durumuna
gredir.
Byk uyumun eski alara dek uzamasna karn kk uyumun.
Anadolu azlarnda bile, bugnk dzene yava yava yaklat grlr.
XV. yzyldan dir rnek:
... kend vilayetinde olan etrafn sancak belerin okudlar... Sancak
belerinden saular geldi. Ey atlar...
(Akpaazade Tarihi.)

45. KISA ve U ZUN NLLER. nller uzunluk ve ksalk bak

mndan da iki eittir:
Karalar, ikinci, okuyarlarm, bilecektim... szcklerinin btn hecelerini
sylerken hi birini daha ok ekerek uzatmyoruz. Oysa daire, sakin, suret...
szcklerinin birinci heceleri uzatlarak sylenir. Bunlar gibi: isabet, cehalet,
adalet, nihayet, mekn... szcklerinin de ikinci heceleri uzatlr. Askeri
kl) istiklal szcklerinin de nc heceleri uzundur, Bylece, uzatlarak
sylenen hecelerin nlleri uzun, brleri ksadr (bkz. n 39).
Trke szcklerde, genel olarak, uzun hece yoktur. inde uzun hece
bulunan szckler yabanc dillerden gelmeldir.
Trk dilinde uzun lnn bulunmamas, Trkn uzun heceden pek
holanmadm gsterir. Bunun iindir ki Anadolu halk azlarnda uzun
heceli yabanc szckler tpk Trk szleri ksalnda sylenir. stanbul
halknca benimsenen yabanc szcklerdeki uzun hecelerden birounun git
tike anarak ksaldklar grlr: nsan, kad, cevap, ispat, meydan, kitap...
Bu ksalmalarn, daha ok, son hecelerde olduu gzden kamyor.
46. NL U YU M LA RININ ETKLER. I. Yabanc dillerinden
Trkeye gemi, halk dilinde yerlemi szcklerden birounun sesleri
deimi, uyumlara aykr ynleri anarak Trk syleyiine uymutur:
Nerdban > merdiven, laste > hasta, cihar enbih > aramba, ar
yek > eyrek, badinga, badincan > patlcan...
Sk kullanlan kimi bileiklerde de nller birbirlerini etkilemi, uyuma
zorlam tr:
o bir > br, o ile> yle...

NSZLER

47. NSZLER. Kirilerde perdelenen sesler, klarna gre ikiye

ayrlr:
1) Ses yolunda engele uramadan kanlar, nller (bkz. n 36).
2) Ses yolunda engele urayarak trl rgenlerle boumlananlar.
Bunlarn da terimi nszlerdir.
Dilimizin nszleri 21dir.
bcdfghjklmnprstvyz.
NOT. NSZ teriminin treyi anlam bu kavram kapsamaya yet
miyor. n (=sesi) olmayan, n (=ses) biimine girmeyen bir devinim, ko
numa esi olabilir mi? Yerlemi gibi olan terim dizgesine uyarak nsz
dedik. Konuya NDE terimi daha yakr; nk bunlar nllerle kayna
madan okunmazlar: i i m Aralara yakan nller girince: alalm olur.
Bu oluu gz nnde tutarak bu terimi ndee evirmek yerinde olacaktr.
48. BOUMLANMA ve IKAK. nszler, azmzdaki rgenlerin
karmak devimleriyle, kmldanlaryla, ve oynaklanmalaryla biimlenir:
Kimi kez ses yolu bsbtn kapanr (patlar); kimi de az ya da ok darlaarak
sesi skar, boar, szdrr (bkz. n 49). nszlerin bylece oynaklanp eit
lenmesine boumlanma denir.
Her nszn boumland yere kak diyoruz. Bir nszn kan
bulmak iin basma bir nl getirerek bir hece halinde sylemek yeter: Abla
daki b iki dudan kapanmasyla patlayarak kyor. Ev'deki v st dilerin altdudaa basmasyla szarak syleniyor. <9&taki k nin ka damaktr; dilin
dibi damaa yaklaarak yolu kapatyor ve ses orada patlayarak boumlan
yor.
s sesleri st dilerin arasndan szarak kar: Us, i...
49. NSZLER, trl ynlerden blmlere ayrlr:
I. kaklarna gre drt eittir:
1) Dudak nszleri
2) Di nszleri

:
:

bfmpv :
cdjlnrstz;

SESBLGSt - NSZLER

49

3) Damak nszleri
: gk y ;
4) Grtlak nsz
:
h.
Bunlarla ilgili aklamalar:
1) Dudak nszleri:
a) Dudaklarn birbirine dokunmasyla kaff: b, m, p.
b) Alt dudan st dilere dokunmasyla kar: f, v.
2) Di nszleri, dil ucunun st dilere, st dietlerine yaklamasyla,
dokunmasyla kar: s...
3) Damak nszleri:
a) Dil ortasnn (srtnn) ndamaa ya da dil kknn artdamaa
yaklamasyla kar: 1 y...
b) Bu rgenlerin skp yolu kapamasyla patlayarak kanlar: g k.
4) Grtlak nsz bir tanedir: h. Bu, ses kirilerinin birbirine arpma
sndan doar ve azda hibir engele uramadan kar.
II. Srekli syleyip sylenmeyeceine gre:
Srekli nszlerde ses yulu bsbtn kapanmaz; sesler, rgenlerin ksp
darlat yerlerden szarak karlar.
Ses yolunun bsbtn kapanmasyla patlayarak kan nszler de
siireksizlerdir.
Bir nszn srekli olup olmad kolayca denenebilir: Bana bir nl
getirerek syleyelim: Sesi uzayp gidiyorsa srekli, birden tkanp kesiliyor
sa sreksizdir:
zzzz. z istendiince uzuyor; sreklidir.
Ek. k uzamyor; ses yolu birden tkanyor; sreksizdir.
Bylece nszler ikiye ayrlyor:
1) Srekli nszler
2) Sreksiz nszler

: f h j l m n r s v y z 1;
: b c d g k p t .

NOT. m ve r nszleri sylenirken kaklar sreksizlerde olduu

gibi - kapanr. Bununla birlikte seslerinin genizden uzayarak k srekliler
arasnda saylmalarn daha uygun gstermitir.
III. Yumuak (tml) ve sert (tmsz) nszler:
nszler, kirilerde perdelenirken titreyip titremediklerine gre de ikiye
ayrlr:
1) m ile nyi birok gramerciler sreksiz sayarlar. nk en, im derken ses yollan kapa
nyor. Buna bakarak m ile n nszlerini sreksiz saymak yerinde olur. uras var ki bu harflerin
yollar kapansa da sesleri genizden geliyor ve istendii kadar uzatlabiliyor. Onun iin bunlar
srekli saymay uygun bulduk.

DLBLGS

50

1) Kimi nszler, nller gibi, ses kirilerini titreterek tonlanr. Bu ion,

boumlanma yerinden kan grlt ile karr ve birlikte iitilir. Byle biim
leenlere yumuak ya da tiiml nszler (tonlular) denir:
b c d g j l m r v y z .
2) Ses kirilerinde tolanmayan, yalnz boumlanma yerlerinde, kak
larnda biimlenirken grltleri iitilen nszlere de sert ya da lmsz
nszler (tonsuzlar) denir.
Sert nszler sekiz tanedir : f h k p s t

NOT. Bu tonla grlty ayt edebilmek iin kulaklar parmaklarla

iyice tkanr; her harfin bana bir nl getirilerek birer birer sylerken az
boluundaki seslerine dikkat edilir: A, ad, ok, im, et; z; a; al...
Sertlerin sesleri daha tok, daha grltldr.
Bu blmleri bir de u izelgede grelim :
kaklarna
gre
Dudak
D i
Damak
G rtlak

YUM UAK

SERT
Srekli
f
s

Sreksiz
P
t
k

Sreksiz

Srekli
m v
j 1n r z
g y

b
c d
g

50. NSZLERLE LG L YAZIM KURALLARI. Bu kurallarn

iyice ve kolayca kavranmas iin yukardaki izelgeyi ksaltalm:
SERT
Srekli
Sreksiz

f h s
k p t

YUM UAK
j 1m n r v y z
bc d g

I.
Sreksiz yumuak harflerle ilgili kural. Trk yazm pek kolaydr;
kesin kurallara balanmtr. Bunlarn iinde az ok aprak olanan, tar
tmalara yol aan b c d g dir. Bu harflerin sertleri k p t dir. Her eit ifti
karlatralm: b-p, c-, d-t, g-k. Szck sonlarndaki ses bu eit iftlerden
ikisine de benzeyince hangisiyle yazlacan kestiremeyenler, kural zerinde
tartanlar v a r:
Turgud, kitab, aac... m yazlacak;
Turgut, kitap, aa... m?
Bu iki yazltan yalnz birini doru bulanlar, br yazl yanl sayar
lar. Yazm konusunda tartmaya deil; ileri uluslarn dillerinde olduu gibi
genellemeye, kesinlemi genel ve kesin kurala yryelim:

SESBLGS - NLUYUMU

51

Szck sonlarnda sreksiz yumuak harfler ( b c d g ) bulunmaz:

Turgut, kitap, aa, drt, ok, cevap, eit, kra, mektep...
Bu sreksiz yumuak harfler ( b c d g ) Trke szcklerde hece sonlarn
da da bulunmazlaz.
p t ile biten kimi szcklerin deiik anlama gelileri gz nnde tutu
larak yazllarnda ayrlk gzetilmesi - c b d ile yazlmas - Yeni Yazm
Klavuzuna gre yersiz saylmtr. Gerekesi unlardr:
1) a) Yaln halde sylenileri birdir.
b) Anlamlar szn geliinden anlalr.
c) ekimlerde ayrlk bsbtn kendini gsterir:
ocuun sa - borunun sac, parann kalp - hastann kalbi...
2) Anlama gre ayrt etmek gl, yanl yazmalara yol amaktadr.
Ancak anlamlar birbirinden pek uzak olan u seste szcklerdeki ay
rlklarn yazmda da gsterilmesi; yani benzerlerden uygunlarnn b c d ile
bitmesi zorunlu grlmtr:
a) Trkelerden:
A d isim at = hayvan;
Yed (inek) = yedeinde gtrmek yet (mek) = kiyafet etmek.
Yad baka, yabanc yat = yatmak eyleminin kk.
b) Yabanc szcklerden:
Hac = kutsal yeri ziyaret ha = salip.
Had snr hat = izgi.
Bunlardan baka, sesteleri bulunmaya n u borka szck de c d ile
bitmektedir:
Rab = Tanr, ab = su, ad = sevinli, had = sivri, azk.
NOT. Yumuak sreksiz cnin sert nszlerinden sonra sertleerek
olduunu grdk. L, m yumuak nszlerinden sonra da - kimi szcklerde
bulunur;
yaln, klk, kala, ile, yam; kam...
3) Bat dillerinden gelmi birka szck g ile bitmektedir: Miting,
Trkolog, sosyolog monolog, gong...
II.
nszlerin benzemesi. Sreksiz yumuak harfler ( b c d g ) iki
yerde bulunmaz:
1) Szck sonlarnda1,
2) Sert harflerden ( f h k p s t ) sonra:
1) Bu, yukarda incelendi.

52

DLBLGS

Askerlerden, izcilerden sonra esnaf gruplar geti: Frnc, dokumac,

kebap, kayk... Alay emberlita'tan, Sultanahmet'ten, Sirkeci'den
Taksim'e yryor; her tarafta sevgilerle, cokun alklarla karlan
yordu.
Bu tmcelerdeki -di, -den, -ci, -gi ekleri yumuak harflerden ve nller
den sonra deimiyor:
Askerlerden, izcilerden, karlanyordu, frnc, dokumac, sevgi...
Oysa sert harflerle karlaan d c g sreksiz yumuak harfler sertleerek1
srasyla:

'
i
d - t oluyor : Geti, emberlita'tan, Sultanahmet'ten,
c - oluyor : Kebap, kayk,
g - k oluyor : Cokun...
Kural kendiliinden kt:
Sreksiz yumuak harflerle balayan ekler, sert harflerden sonra gelirse
sertleir, Bsna nszlerin benzemesi denir.
nszlerin benzemesi uralarda aranmaz:
a) Yabanc dillerden gelmi szcklerin gvdelerinde:
stikbal, mahcup, mahdut, igal, megul...
b) Bileik szcklerde:
Akbaba, Kurtdereli, gen, Akdeniz, krkbayr...
III. Trkede bden nce a bulunmaz; a gibi sylenenler de m ile yazlr:
ember, amber, kmbet, zembil, tombul, tembel, aramba, cumba...
Yalnz:
a) stanbul, Safranbolu... gibi yer adlar, yazhta bu kurala uymaz.
b) Bileik szcklerde de bu benzeme yazda gsterilmez.
Onba, binba, sonbahar, gnbats...
IY. Kimi nszlerin, yalnz konumada sezilen dnmeleri de bir tr
benzemedir. Birka rnek:
a) Z nin sye dnmesi:
Vermezse < vermesse, yazsa < yassa, gzsz < gssiiz, almazsa < almassc...
b) Lnin nye dnmesi: (bkz. n 41-IV. /b.):
Anlat <annat, dinle <dinne, inliyor, <inniyor, karanlk < kar arnk...
c) Cnin j ye, kimi kez de ye, zye dnmesi:
Necdet < nejdet, ecnebi < ejnebi, eczane < ezzane, itihat < itihat...
Bu dnmeler yazda gsterilmez.
1) b harfiyle balayan ek bulunmal iin benzetii grlmez.

SESBLGS - NSZLER

53

51. SREKSZ SERT H A RFLERN ( k p t) YUMUAMASI:

Aa - aac, talk - tala, kitap - kitaba, drt - drd...
Szck sonlarndaki sreksiz sert harfler ( k p t), nllerle karlanca
yumuarlar.
Bu olulardan u sonuca varlr:
- c olur : kerpi - kerpice, ard - ardn, kula - kulac...
k - olur : ekmek - ekmei, tabak - tabaa...
p - b olur : mektep - mektebi, cevap - cevabn, ktip - ktibi...
t - d olur : drt - drd, icat - icad, st - sd...
Bu kurala uymayanlar:
a) Bir heceli birok szck:
, ok, sap, ko, ak, dik, kork, et, , krk, kat...
NOT. Sreksiz sertlerle biten kimi szckler, nl eklerle ekimlenirken deimemelerine karlk kendilerinden treyen eylemlerde yumuarlar:
A K : ak, aka; aarmak
A : az, aa; ackmak...
b) Eylem tabanlarnn sonunda bulunan sreksiz sert harflerden bir
ou da yumuamaz (bkz. n 337. yazm):
Birik-en, gerek-irse, ack-nca, k-acak, kc-ar, u-uyor, yap-an, tap-ar,
sat-ar, unut-ur, arp-r, sr-er...
Yalnz, yaratmak eyleminden -enle tremi sfat, anlam ayrtlarna
gre iki trl yazlmaktadr:
Yaratan sanat, Yaradana sndm...
c) Sreksiz sert t kimi eylem kklerinde nllerle karlanca d oluyor:
Git - gidecek, et - eder, dit - diderler (yn)...
) Szck sonlarnda bulunan yap ve at eki -(i) t ler, nllerle kar
lanca yumuamazlar:
Konut-u, tat-a, kesit-i, lt-...
Okut-ur, anlat-acak, frlat-r, dedirt-en, korkut-ucu...
d) Yabanc szcklerden birtakm da kuraln dndadr:
Ak, gayret, ehemmiyet, merhamet, hukuk, millet, not, diplomat...
Bunlarn sonlarndaki sreksiz sertler yumuamaz: Ak, gayrete...
NOT. k yumuaynca oluyordu; nden sonra gelen k ler g olur:
Denk - dengi, elenk - elengi, renk - renge, knk - kngn, hevenk
hevengi, kepenk - kepenge, cenk - cenge, mihenk - mihengi, ahenk,
ahengi, klnle - klnge, frank - franga, pelesenk - pelesengi,

54

DLBLGS
Felemenk - Felemengin bakenti...
Tfenk - tfengi, fienk - fiengi. O ysa:
Tfek - tfei, fie k - fiei oluyor.

Grlyor ki, szck hangi dilden gelmi olursa olsun kural kesindir.
NOT. Batdan gelen ve g ile biten szcklerde de yukardakilerini
andran bir dil olay grlmektedir; yani:
a) nller, sonraki gyi ye eviriyor:
Trkolog - Tiirkoloa, monolog - monolo, sosyolog - sosyoloun...
b) Bir hecelilerde gler olmuyor:
Orgu, ligi, morga, gongun...
c) gden nce n varsa g deiip olm uyor:
ezlongu, mitingi, ringe, dampingin...
52.
K IKAKLI H A RFLER ve BUNLARLA LG L YAZIM
KURALLARI. nszlerde kalnlk, incelik yoktur; hecesine girdii
nlnn kaimlik ve inceliine gre sylenir. 21 nszden 18inin kaimlik,
incelik yznden kaklar deimez. Yalnz k g 1 harflerinin kaklar ifttir:
Pek - k sesi daman n ksmndan kyor.
A k - k sesi daman arka ksmndan kyor.
El - I sesinde dilin ucu st dilerin dibine dokunuyor;
A l - dil daha arkaya, di etlerine dokunur.
Sevgideki g daman n ksmndan;
Sayg/daki ise daman arka ksmndan kmaktadr.
k g 1 harflerinin kaklar ikidir. nce hecelerde kaklarnn nlerinden,
kaln hecelerde arka ksmlarndan karlar.
z Trke szcklerde bu kural asla amaz. Dilimize girmi yabanc
szcklerde ise bu kurala aykrlklar grlr:
Kar, okul, anlam, yorgun;
Kr, skt, selam, glgun ( = gl renkli)...
st satrdaki k g 1 harfleri kaln nllerin hecelerinde olduklar iin
kaklarnn arka ksmlarnda boumlanyorlar.
Alt satrdakiler ise kaln nllerin hecelerinde bulunmakla birlikte - in
ce hecelerde olduu gibi - kaklarnn n ksmlarnda boumlanyor. By
lece kaln nllerden nce k gnin ince ve hecelerinin uzun okunmasn be
lirtmek iin a u nllerinin zerine (a) dzeltme imi k o n u r:
Ktip, mekn, yekn, rzgr, yegne, tezgh, gvur...
NOT. Yabanc szcklerde a udan sonra gelen k ve lnin ince sy
lendii de olur. Byle szcklerde (a) dzeltme imi kullanlmaz:

BESBLGS - NSZLER

55

tirak, idrak, istikbal, metruk', makbul...

Yabanc kkenli szcklerde lnin inceliini -ya da uzunluunu- belirt
mek iin lden sonra gelen nllerin zerlerine (a ) konmaz:
Lazm, istiklal, lale', loca, klor, klasik, petrol, lastik, plan, kontrol...
Bu tr szcklerin okunuu iitme ile renilir.
53. HARFLERLE LG L ZELLKLER:
1) Trke szcklerde iki nl yan yana bulunmaz. kiz nls bulunan
szckler dilimize yabanc kaynaklardan gelmitir:
air, iir, fiil, sair, saat, muamele, messir, kooperatif, kauuk...
2) Trke szcklerin kklerinde ikiz harf bulunmaz.Bu kurala uymayan
anne, elli (say) gibi bir iki szcn asllar ana, elidir. Buna gre:
Millet, hiddet, muhakkak, iddia, hrriyet, iddet...
szckleri yabanc kkenlidir.
3) Trke szcklerin ilk heceleri iki nsz harfle balamaz:
Tren, gram, spor, tramvay, frank, (bkz. no 41-V /II)...
szckleri Bat dillerinden gelmitir.
4) Trkede szck kklerinde bir hecede iki nszn art arda gelmesi
iin ncl harflerin I n r s gibi seleli, szc; kincilerin de sreksiz harf
ler olmas gerekmektedir:
lk, denk, sarp, yurt, alt, st, gen, hit, krk, alp, sert, ant, berk, bor..
Bu rneklerde szc, selenli nszlerden sonra gelen nszlerin, daha
ok, sreksiz sert harfler ( k p t) olduu gzden kamyor.
Ancak birka, szckte r den sonra s gelmektedir:
rs, ters, Kars, arslan...
5) Bu ift nszlerden sonra gelen kler - ncl n deilse (bkz n 51
not) - nllerle karlanca yumuamaz:
Ilk-in, krk-ar, kork-ak, sark-nt, (evi) bark-...
6) nin okunuu, kullanl (bkz. n 37).

SZCK KKLER
ve
EKLER
54.
SZCK. Anlam olan ya da timce kuruluuna yarayan anlatm
aracna szck denir.
Dillerin imlerden gelitii yukarda grlmt (bkz. n 1). Her imde
iki yn birleir:
1) D yn. Duyularmzla anlalabilen; grlen, iitilen, dokunulan
yn. Tek ve birleik seslerden var olan ime sy1 (lafz) diyoruz.
2) yn. Anlam.
Bu iki nitelik birbirlerinden ayrlamaz. Sysz - imsiz - anlam verile
meyecei gibi, bir anlama gelmeyen sy de ie yaramaz...
Bu iki nitelii kavrayan dil varlna; syle anlamn bileimine SZCK
diyoruz.
Sylenmeyen dnce ite kalr. Bir anlama gelmeyen, bir grevi bulun
mayan sy de bir dil ilmi saylmaz.
Szcklerle ekleri u rnekte inceleyelim:
10 Kasm 1939
Saat 9.05
Bir yolcu geen yl bu saat gurbete kt,
Yalarla geirdim ben o gn yolcumu erken.
Ufkumda onun varl szmez bir kt:
Snmez bir alev kald hayalimde giderken.
Dersem yeri, bir yle bahar inmedi yurda,
Bir yle gne gemedi dnya zerinden.
Durduka O, yer, gk, deniz elpene durur da,
Kalknca btn manzara oynard yerinden...
(Faruk Nafiz amlbel)

rnek iirdeki szcklerden:

1)
Bir, yl, bu, gn, O, gne, yer, gk, deniz, da, btiin, daha, dn... gibi
szckler birer K K tr. n 55).
1) Sylemek eyleminin kk olan ilk hecesi.

SZCKLER VE EKLER

57

2) Yolcu, geen, varlk, snmez...

szckleri ise yol, ge, var, sn kklerinden -cu, -en, -hk, -mez ekleriyle tre
mitir.
3) Elpene, yeryz, erken, giderken
szckleri de:
el-pene, yer-yz, er-ken\ gider-ken
szcklerinin kaynamalarndan domutur.
4) kt, yalar, yolcumu, yurda, sesinden, karmda...
szckleri de tmcelerdeki grevleri gereince:
-ti, -ler, -m-u, -a, -i-n-den, -m-da
ekim eklerini almlardr.
Bu incelemelere gre, yaplar bakmndan szckler t rldr:
1) Kk szckler, yaln szckler,
2) Tremi szckler,
3) Bileik szckler.
55.
K K SZCKLER. Baka szcklerden ekle ya da bileme
yoluyla trememi, yaplmam olanlardr. Bunlara yam szckler de
denir.
a) Dilimizde kk szcklerin ou bir hecelidir:
Gz, yol, ak, i, ya, gl, yl, el, ta, sa, dil, at, et, ok, gk, gel, git,
o, ok, ah...
Bunlar ekle kke ayrlamazlar. Bununla birlikte tremi tek heceli sz
cklerimiz de yok deildir:
Ye+ m , de-\-n-, ye+ n-, sr-\-t-, s+ n- ( = kr+ l-)...
b) ki heceli szcklerimiz de oktur:
iek, aa, gvde, irkin, deniz, ky, tepe, oku, iit, kadn..
c) heceli szcklerimiz azdr:
Kelebek, araba, karnca,pencere, bacanak, kaburga, barsak, brtlen...
NOT. - Yabanc szcklerden Trke ek almam ve kurallarmza
gre bilememi olanlar da yaln (kk) saylmaldr:
1) Er, ir gemite erken anlamndadr:
Sabah namazn ir klurdu... Tarih-i AI-i Seluk (XV).
Bugn kullandmz er ge deyimi de bunu gsterir.
XVI. yzyln balarnda yaam olan air Zati, yle kullanmtr:
Dedi ciimle civari ir eer gi
O maiu bu gece biz grmedik hi
Er, ir szc Anadoluda bugn de kullanlmaktadr:
Kz Petek byle ircek nereye? YAYLAKIZI (Akagndz).

58

DLBLGSt

Muharrir, idare, medeniyet, telgraf, istikbal, ikayetname, eczane.,

otomobil...
Trke kklerin incelenmesinden kan sonu gsteriyor ki kk szck
ler, eit bakmndan, genel olarak, iki blktr:
1) Ad kkleri. Ad soyundan olan szcklerin (ad, sfat, adl, belir
te...) kkleri.
2) Eylem kkleri. Eylem soyundan olan szcklerin (eylem ve trev
leri) kkleri.
56. ORTAK K K LER:
Yukardaki satrlarda anlatlan iki eide de; yani hem ad soylu, hem de
eylem soylu szcklere kk olan szckler var: (bkz. n 55 /1,2):
, sava, dala, ura, ( == cidal), vuru, uu, eki, boya, toz, ac, ar,
bar, gre, tat, inan, gven, zen, i, don, sanc, kuru, eski, sva, gerek,
dik, dil...
Ad ve sfat olan bu kk szckler - soy birlii iinde - eylem kkleri
olarak da kullanlr:
mek, savamak, dalamak, uramak, vurumak, uumak, ekimek,
boyamak, tozmak (gezip tozmak), acmak, armak barmak, gre
mek, tatmak, inanmak, giivenmak, zenmek, imek, donmak, sanc
mak, kurumak, eskimek, svamak, gerekmek, dikmek, dilmek (dil bi
iminde kesmek)...
Bunlardan baka birok ortak kkler daha vardr:
ge erken kart : (saat bei geti), sin = mezar, ukur (sinmek)
sk (skmak) ,yar = uurum, sert arazi kesii (yarmak), bar = gs,
karacierin bulunduu yan (barmak= ierden, derinden ses karmak),
br (brmek = brden ses karmak), sr = kayma {srme: dilin
srmesi), tan (tanmak), yoksun (yoksunm ak), doka (dokunmak), kar
ihtiyar (Lehe-i Osmani) (kanm ak = ok yalanmak), koca (kocamak),
sas = kokuuk ( sasmak)...
Divan-Lgat-it-Trkte n rnekler:
Tez (tezmek = kamak): Geyik tezdi.
si (isimek snmak): Mn isidi = orba snd.
Ar (ard = temis oldu): And neng Nesn temiz oldu.
ti (tidi = tledi): Ol tong tidi o, elbiseyi tledi.
Kes (kesmek = kesmek): Bir kes etmek Bir para ekmek...
Z - r deiimiyle oluan kkler de ortak saylr:
Kuduz (kudurmak), semiz (semirmek), gz (grmek)...
Yeni ortak szklerden rnekler:
Etki (etkim ek), tepki (tepkim ek), yasa (yasamak)...
(Trke Szlk.)

SZCKLER VE EKLER

59

57. EKLER:
10 Kasm 1939
(son) (bkz. no 54)
Meydan daha dn alayp inlerdi sesinden,
Meydanda kalan ruh um Onun ruhu/a da \d
Dm gibi bir levha geni erevesinden
Ayrld gn yeryz karmda boald...
Bir yolcu geen yl bu saat gurbete k?;;
Yalar/a geirdim ben o gn yolcumu erken.
Ufkumda Onun varl szmez bir kt;
Snmez bir alev kald hayal imde giderken.
(Faruk Nafiz amlbel)

Eik (italik) harflerle dizilmi paralardan:

a) Kimileri, eklendikleri szcklerin eitlerini deitirerek baka an
lamda szckler tretmeye yaramtr (bkz. n 59):
Yol-cu, ge-en, var-lk, sn-mez, a-la, in-le...
b) Geriye kalanlar szcklerin tmcelerdeki grevlerini belirtiyor
(bkz. n 61). Bunlara tak da denebilir.
Bylece:
Szck tretmeye ya da szcklerin grevlerini belirtmeye yarayan par
alara EK denir (bkz. n 58).
NOT. Ekler, nlleri bakmndan, iki eittir:
1) Geni nl (e a) ekler,
2) D ar nl (i u ) ekler.
Kitap boyunca:
Teni nl ekler e ile,
D ar nl ekler de i ile gsterilecektir:
-ler, lar eki iin -ler eki,
-ci, -c, -c, -c; -i, -u, -, biimlerine giren yapm eki iin yalnz -ci de
mekle yetinilicektir.
58. EK LERN ETLER. Grevleri bakmndan ekler ikiye ay
rlr :
I. Yapm ekleri.
II. ekim ekleri.
Yapm ekiyle ekim eki bir deildir; aralarndaki ayrm grelim:
a) Yapm eki, szcn anlamn, eidini deitirir (bkz. n 59).

DLBLGS

60

b) ekim eki, szcn anlamn, eidini deitirmez; tmcedeki

grevini belirtir (bkz. n 61).
Ekler, szcklere gelileri bakmndan da eittir:
1) nek. Szcn bana eklenir.
2) ek. Szcn iine girer.
3) Senek. Szcn sonuna eklenir.
Trkede eklerin hemen hepsi sonektir.
59.
YAPIM EK LER N N GREVLER. Ekler deitike szck
lerin, anlam ve tr bakmndan, nasl deitiini grelim :
GZ : Bir varln addr, kk szcktr.
GZL : Gz var olan (yaratk).
G ZC : Gz saaltan; gzleyen,gzetleyen (kimse).
GZCLK : Gzcnn ii.
GZLK : Gze taklan nesne.
G ZL K : Gzlk yapan, gzlk satan (kimse).
G ZL K L K : Gzlknn zanat.
GZLEM EK, GZETLEM EK...
GZLEM : Mahede
GZEL (asl : GZEL).

AD
SIFAT
SIFAT
AD
AD
SIFAT
AD
EYLEM
AD
SIFAT

rnekler oaltlabilir. Bu szcklerin hepsi GZ kknden tremitir;

bir soydandr. Hepsinde ana anlam ; yani K K ANLAM I bir olmakla bir
likte her ek deitike hem anlam artyor; hem de, ok kez, eit deiiyor;
bir gvde oluyor.
Yabanc szlkler de
a) Yapm ekleriyle szcklerin tremesine kken olmutur:
Din - dinli, dinsiz, dinsizlik, dinsel, dinda, dindatk, dindaa...
b) ekim ekleriyle de tmcelerde e olur. Taksnn gerektirdii grev
lerde kullanlr:
Dinini seversen... Dinden kmak... Dini btn, dinine bal...
Benim dinim ne mittir, ne korku
Allah'ma sevdiimden taparm
Ne cennet, ne cehennemden bir koku
Almakszn vazifemi yaparm.
(Ziya Gkalp.)

60. Szcn K K m, GVDE mi olduunu kestirmek kolaydr:

a) Yapm eki almam szckler K K tr.
b) Yapm eki alm ya da bilemi szckler GVDEdir.

SZCKLER VE EKLER

61

Bir szcn sonundaki para (harf, hece) nn ek olud olmad kestirilemiyorsa yle bir denemeye bavurulur:
Ek sanlan para atldktan sonra geriye k alan :
a) Anlaml deilse, bsbtn anlamszlayorsa
b) Bir anlam olsa bile bal bulunduu sanlan szck soyunun anlamyel
aralarnda bir ilgi bulunmuyorsa atlan para ek deildir; szcn temelindendir.
Bu dnceleri u rneklerle aklayalm:
a) Deniz szcnn bir harfini, her hecesini ek sayp atalm: Geriye
kalan ksm bsbtn anlamsz olur. Demek deniz szcnde ek yoktur;
btn harfler - dilbilgisine gre - szcn aslmdandr.
b) Tepe szcnde eyi ek sayp atalm. Geriye tep kalyor. Tepmek
eylemliinin kkdr ve anlamldr; ne var ki tepe ile yep kk, arasnda,
dilbilgisince, bir soy ba bulunamaz. Bunun iindir ki tepe szc tep
kknden tremi saylmaz.
Treme rnekleri gelecek konularda pek ok grlecektir,
NOT. Kk, gvde terimleri yerine taban szc de kullanlr.
61. EKM EK LER N N GREVLER :
Selleri, sayyalderi durdurur,sunuz; fakat benfm milletimden akseden bu
ah eninim/',.salammdan gelen bu gzyaiarm durduramaz, dindiremezsiniz.
(Abdlhak Hrait Tartan)

talik harflerle dizilmi paralar ekim ekidir, takdr:

1) -ler, -ar, szcklere oulluk anlam katyor.
2) -I, - durum ekleri, szcklerin nesne grevinde olduklarn belirti
yor:
Selleri, seyvaleleri, eninimi, gzyalarm.
3) -den, -dan durum eki, szckleri tmle yapmtr.
4) Yalarm szcndeki -im, tmlenen (iyelik) ekidir (bkz. n 257 /3.a)
5) -im, benim szcnde tmleyen (genitif) ekidir (bkz. n 257 /3.b).
6) -siiz paras, eylemlere oul ikinci kii anlam katyor.
Buna gre ekim ekleri (taklar) u eitlere ayrlyor:
1)
2)
3)
4)

Szcklere oulluk anlam katan ekler:

Adlar ekimlemeye yarayan durum ekleri:
Tmleme (iyelik ve genitif) ekleri.
Eylem ekimlerine yarayan kip ve kii ekleri.

Bu incelemeden elde edilen sonu udur:

DLBLGS

62

ekim ekleri (taklar), szcklerin anlamlarn, eitlerini deitirmez;

tmcedeki grevlerini belirtir.
62.
EKLERLE LGL BR ZELLK. Trkede, genel olarak,
bir eitten iki ek art arda gelmez. Yalnz:
a) Ayrlmayacak biimde gvdeyle bsbtn kaynap kalplam ek
lerden sonra eleri gelebiliyor:
Denizli + li Orhan, Turgutlu + lu Yaln, Kprl + l Hamdi Bey,
gzlk + -f- lk
b) kinci trl ad takmlarndan kaynam bileik adlarla tmlenen
taklarnn art arda geldii grlmektedir (bkz. n 240-11):
ocuun ayakka&z+M, ayakkab+ lar+ , Bln yiizba,7-hs7, yzba.-\-lar+...

c) Taks kaynap kalplam birka szckte de tmlenen taklar art

arda gelmektedir: Kimisi, birisi, Binleriyle grmek... (bkz. n 159).
) oul eki alm adlar, -de taks aldktan sonra, ekeylemle biimle
nince yeniden oullanabilir. Bylece bir szckte -ler eki art arda gelmi
olur:
Ycelerdediler, doruklar dadlar ya
Der yelelerine kar...
ATla MUSTAFA KEMAL (Fazl Hsn Dalarca.)

Bu ocuklar geen yl ilkokullardaydlar-, bu yl ortaokullara gidiyorlar...

VURGU

63. VURGU:
Bin atl akularc/a ocuk/ar gibi endik;
Bin atl o gn dev gibi bir ordu v yendik.
(Yahya Kema! Beyath)

Bu dizelerde eik harflerle dizilmi heceler, brlerinden daha baskl

okunur. Bu dik, baskl okunua, iddetli ve yksek syleni bakalna
vurgu denir.
Szcklerin ve kurallar bakmndan olduu gibi; hecelerinin vurgulams,
vurgularnn sertlii bakmndan da diller arasnda nemli ayrlklar vardr.
rnein, Almanca, ngilizce gibi Bat dillerinde vnrgular pek belirgindir.
Trkemizde szck vurgular (bgz. n 65) yumuakadr. Duygusal konu
malarn, cokulu sylevlerin dnda vurgular kulaa pek batmaz.
Vurgu:
a) Sze duygu deeri kitar:
b) Dinleyicinin dikkatini uyandrmak anlamn kavranmasn kolaylat
rr.
c) Sesi, syleyii szdeki ezgiyi canlandrr.
Bir duygunun itiiyle konuurken sesimiz daha canl, daha sck olur;
ykselir, alalr; birdeu hzlanr, sonra yavalar; isteine ermilerin i serin
liine kavuur. Bu canl devimin anlatma katt deerler srasyla grle
cektir.
Vurgusuz okumalarda, konumalarda bu deerler yoktur. Vurgu ile
szlerine canllk katamayan sylevci ne denli yararl ve coturucu konu
lardan sz aarsa asn - dinleyicilerini uyuklamaktan kurtaramaz.
Dilimizi renen yabanclarn en g baardklar incelik vurgudur.
64. VURGU TRLER. Vurgular pek eitlidir; balcalalar un
lardr :
1) Szck vurgusu,
2) Tmce vurgusu,

64

DLBLGS
3) Dize (msra) vurgusu,
4) Sertlik, keskinlik (iddet) vurgusu...

65. SZCK VURGUSU:

a) Ben, dn, yol, ok, Kars, Mu, gl, k, gr...
b) Baba, arkada m syler//, okul/ar yarn ala cok. Hepi miz sevin dik...
iek, iek ler, iekler/n ieklerinde; ku, ku/ar, kular//?; okul
okulumuzMTz...
c) Orhan, Turgut, Sevim, Suna, Tekir Boncuk...
) Ankara, Erzurum, Van, Edirne, Diyarbakr, yoksa, hangi, acaba...
Vurgulu heceler italik harflerle dizilmitir. ncelenince u sonuca varlr
1) Bir hecelilerde szck vurgusu bulunmaz.
2) ok heceli szcklerimizde, genel olarak, vurgu son hecede bulunur.
3) Yalnz, yer adlarnda durum deiir:
a) ki heceli yer adlarnda vurgu bata bulunur...
zmir, Konya, Samsun, Ahlat, Balkan, Toros, Ar, Dile, Frat, Takent.
b) ok heceli yer adlarnda vurgu, baa doru srlr; gl hecede
yerleir; yani, birinci hece daha gl ise vurgu bata kalr:
Ardahan, Kastamonu, ankr, Tuneli, Aksaray, Marmara Menderes...
Birinci hece ak, ikinci hece kapal ise ya da birinci hece bir, iki sesli;
kincisi drt sesli ise, yani ikinci hece daha gl ise vurguyu eker;
Edirne, Malatya, Silifke, Dem'zi, Pa/dken, aA'kale, Antalya,
skenderun...
4) Birka belirtele balata ve nlemde vurgu baa doru srlr:
imdi, ancak, haydi, aferin!..
NOT. Tr adlar zel yer ad olarak kullanlnca vurgular balara
doru kayar:
Kartal, byk bir kutur.
Kartaldan gelen tren...
Sirked (sirke satan) geiyor.
Sirkeci istasyonu nnde bulutuk.
Deniz// (denizi var olan) lkeler;
DeMi valisinin demeci...
5) Bir heceli szckler vurgusuzdur.
6) Ekler, genel olarak, szck sonundaki vurgular kendi zerlerine
ekerler:
iek, iek ler, iekleri miz ieklerimiz den, iek li...

65

VURGU

7)
kalr:

Yalnz unlar vurguyu ekmez; vurgu, kendilerinden nceki hecelerde

a) Olumsuzluk eki -ine:

Arkada.yurduma alaklar ura/ma sakn;
Siper et gvdeni dursun bu hayaszca akn.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Okuma dersinde onu o/a/ma.

Bu iki rnekte olumsuzluk eki -malar vurguyu ekmemilerdir; yani
vurgu kendilerinden nceki hecelerde kalmtr. teki -m alar vurguludur.
NOT. Yalnz , geni zaman kiplerinde olumsuzluk eki -me vurguyu
eker: Sevmez, anlamam, dinlemez.
b) -mi ? soru eki vurguyu ekmez.
c) -ce eki, kltme anlamnda olursa vurguyu ekii yledir:
Szck, sfat olarak kullanlyorsa vurguyu eker:
Bolca, yumuaka, gzelce (nesneler)...
Eylem belirteci grevinde kullanlyorsa vurguyu ekmez:
Bolca, yedi Gzelce anlatacaksnz.
Kltmeden baka anlamda ise vurguyu ekmez:
Karcfere, insanca (konutuk) ; bence; Trke, ulusa, geldike, olduka.
Artk ek saylamayacak derecede kalplam-celer vurguyu ekmede
br eklere benzer. Karlatrlra:
dnce (fikir) - ocuk dnce...
Keke (bir oyun havas) - Keke (kek tarznda).
Dil ad tretmeye yarayan -eler vurguyu eker:
Almanca (alman dili) - Almanca (Almana gre)...
) le, ise, idi, imi, iken szcklerinin taklamasmdan ileri gelen
-le, -se, -di, -mi, -ken paralar vurguyu ekmez (bkz. n 358):
Tebeirle yazacaksa, kardeiyle, istediyse, alkand, oradaym, gidecekti,
yazacakken...
Bu yzden sesteler arasnda vurgu deiiklii o lu r:
... bindii at krd (kr idi).
ocuk cam kr.
... biraz eker aldr
Trk bayrann rengi aldr.
Bu satrlar Orhan yazm
O sralarda mevsim yazm (yaz imi).
Bu ieklen benimse
Bu iekler benimse (benim ise) (bkz. n 358 son)...

66

DLBLGS

d) Ekeylemin geni zaman kipinin -im, -sin, -dir, -iz, -siniz, paralan
da vurguyu ekmezler:
Ben ocuum, ocuksun, arkadasnz, renciyiz, alkandrlar...
NOT. 1. Ekeylem olmayan -im'ler vurguyu ekerler:
Ben ve benim adllar kullanlmadan da vurgu, szcn ekeylemle ekim
lenip ekimlenmediini gstermeye yeter:
retmenim (ben), retmenim (benim)...
2. Ekeylem -dire benzeyen geilendirme eki -dir vurguyu eker:
Bu konuyu bir arkadaa yazdr.
K geti artk nmz yazdr.
al da yzmz
gw/dr.
Bu, gzel bir cins
gldr.
e) de balac da nl bakmndan bir ek gibi kendinden nceki szck
lere uyar; vurguyu ekmez:
Odamzda oturuyorduk. Orhan da gzel kitaplar vardr.
Oda miz da aydnland. Orhan da gzel kitaplar ald.
Hangi -denin ek olduunu, bitiik yazlacan;
Hangi denin bala olduunu, ayr yazlacan vurguyu ekip ek
memesinden de ayrt edebiliriz.
f) -ki balac da vugu bakmndan de gibidir:
Bala olunca vurguyu ekmez: Bilirsiniz ki...
Baka anlamda ek ise vurgulanr: Evd eki, bizim ki...
Hangi -kinin ek olduunu, bitiik yazlacan;
Hangi kinin bala olduunu ayr yazlacan vurguyu ekip ekme
mesinden ayrt edebiliriz:
Bir ulu narsn ki krlr, eilmezsin.
(Ahmet Hikmet Mftolu.)

Bahedeki, komunun/c/, bildim ki, geen ki, dnnz ki...

g) ki balacnn kaynamasndan ileri gelen: belki, sanki, mademki...
szcklerindeki ki vurguyu ekmez.
) Zaman belirtici yapan -eyin eki de vurguyu ekmez: Akamleyin,
geceleyin...
Bunlar gibi, zaman belirteci treten -in de vurguyu ekmez: Gndzn,
leyin...
8)
kr, hazm, neir, seyir... gibi Arapadan gelmi szckler, etmek,
eylemek yardmc eylemiyle bileince:

VURGU

67

a) kinci hecelerdeki dar nller der.

b) Vurgu birinci heceye geer.
krediniz, hazmetmek, neredilecek, sabrediniz...
Seyreyledim ekal-i hayat
Ben havz- hayalin sularnda
(Ahmet Haim.)

NOT. Vurguyu ekmeyen eklerden nceki vurgu daha canl olur.

66. TM LEM E VURGUSU. Ad ve sfat tmlemelerinde Tiimleyenlerin (belirtenlerin) szck vurgular daha glenir (bkz. n 151, 180):
ocuklarn oyunlar, deniz kys, altn, bilezik-, durgun su, temiz rt,
dnk yemek, seksen lira, yedinci gn...
beklemenin nedenine uygun den bu belirtme vurgusu, Trkemizin
eseme ynnden ne denli stn olduunu bir kez daha gstermekte
67. BLEK SZCKLERDE VURGU. Tmlemelerin kayna
masyla oluan bileek adlarda vurgu - yukarda grld gibi - birinci
szckte gldr (bkz. n 239):
Kpekbal, deveboynu, ortaokul, onba, baavu, dalgakran...
68.
TM CE VURGUSU. Tmcede anlamca en nemli szck, vurgu
ile belirtilir:
Ben o kitab dayma verdim...
Ben dayma o kita&z verdim.
Dayma o kitab ben verdim.
a) Dayma, kitab szcklerinde tmce vurgusu, szck vurgusuyla
birlemitir, daha da glenmitir.
b) Tek hecelilerde szck vurgusu bulunmadna gre nc tmce
deki ben szcnn vurgusu tmce vurgusudur.
Szcklerin sralarn deitirmeden de belirtme vurgusuyla tmceye
ok nemli duygu ve anlam deeri katlabilir:
Ben sizi orada grdm.
tmcesi olduu gibi sylenince szcklerin anlamlar dnda bir ey sezil
mez.
Gereken heceleri kuvvetli vurgularla belirtilince deiiklik kendini gs
terecektir. Vurgulu heceler siyah harflerle dizilmitir:
Ben sizi dn orada grdm (bakas deil, ben.)
Ben sizi dn orada grdm (bakasn deil, sizi.)

DLBLGS

68

Ben sizi dn orada grdm (baka zaman deil, dn.)

Ben sizi di'm orada grdm (baka yerde deil, orada.)
Yklemden uzak dm zneler de tmce vurgusu alr (bkz. n 91). Bu
znelerden sonra virgl koymay unutm am al:
Fikret, mal namna, denebilir ki, hi bir eye malik deildi.
(Cenap ebabettin.)

Koca Ali, bu karan duyunca mrnde ilk defa olarak sarsld.

(mer Seyfettin).

69. DZE (MISRA) VURGUSU. iirde ses gzelliie (ahenge)

nem verenler: iir... musiki ile sz arasnda, szden ziyade musikiye yakn,
mutavasst bir lisandr...' derler.
Dizedeki ahengi daha kuvvetle sezmek ve sezdirmek iin kimi heceler
daha canl okunur:
Ar ar kacaksn bu merdivenlerde//...
Etkenlerinde gne rengi bir yn yaprak
Ve bir zaman bakacaksn semaya alayarak...
Sular sarard... Yzn perde perde solmakta
K zl havalan seyret ki akam olmakta...
Eilmi arza kanar mutasl kanar gller,
Durur a/ev gibi dallar da kanl blbller;
Sular m yand? N eden tunca benziyor mermer?
Bu bir lisan- hafidir ki ruha dolmakta
Kzl havalar seyret ki akam olmakta...
(Ahmet Kaim).

Eik harflerle dizihni hecelerde iki vurgu birleiyor:

a) Szck vurgusu,
b) Dize vurgusu,
Dizeleri vurgularla canlandramayanlarm okuyular ahenksiz, duygusuz
ve tatsz olur.
70. UYUM (ahenk) VU RGUSU. Yalnz dizelerde deil, yazn deeri
olan dzyazlarda da ses gzelliinin (ahengin) nemi byktr. Sanat
yaptn yaratrken tmceleri, szckleri, heceleri hatta harfleri konuyu
besleyen bir beste havasyla rer. Yerine gre deiebilen bu besteyi durak
lar, vurgular, sesin ve syleyiin zel titreimleri, ykselip inileri canlan
dm-. Bu konuda en belirgin rnekleri sylevlerde grrz:

VURGU

69

Trk milleri!
Sonsuzlua akp giden her on ylda, bu byk millet bayramn da ha
byk ereflerle mutluluk/arla huzur ve refah iinde kutlamam gnlden
dilerim.
Ne mut/;/ Trk'm diyene!
ONUNCU YIL SYLEV (Atatrk.)

71. NLEM VURGUSU. nsan ve hayvan zel adlarnda vurgu

tr adlarnda olduu gibi - son hecede olur (bkz. n 65):
zgr, pek, Aydn, Korkut, Levent, Gler, Ali, Kemal...
a) arlarda vurgu ilk heceye geer:
zgr! /p e k ! Cokun! M ehm et! G lderen!
b) zel ad gibi kullanlan szcklerde de ar vurgusu ilk hecede
olur:
Anneciim! Arkadalar! 5/nbam!...
Ah dalar, ulu dala r! yrinden ayrlan alar.
72. BERKTM E VURGUSU. Sze daha ok g katmak, dikkati
daha ok canlandrmak iin kimi szcklere iddetle baslr:
nsafsz, benden be kuruu esirgedi.
(Be) szc kslan diler arasndan slk keskinliiyle kmt.
iddet vurgusu, szcklere gereken iddeti katar. En belli olduu yerler
beenme, gcenme, kzma... nlemleridir.
iddet vurgusuna, daha ok, nlemleen eyiti (hitap) lerde rastlanr:
Ku yuvas bozulur mu yara mazi...
Bir de u dizeleri (msralar) okuyalm:
Bomba im.yeA:leri beyninden inip siperin
Snyor gsnn stnde o arslan neferin.
lm indirmede gkler, l psMrmede yer;
O ne mt/d tipibir savrulur enkaz- beer.
Kafa, gz, gvde, baak, kol, ene parmak, el ayak
Boanr srtlara, vadilere, sanak sanak.
Sayor zrha brnm de o namert eller
Yldrm yaylm tufanlar, alevden, seller.
Vurulup /ertemiz alnn dan uzanm yatyor,
Bir hilal uruna, Ya Rab, ne gne/er batyor!
Ey bu topraklar iin topraa dm asker!
Gkten ecdat inarek pse o pak aln deer.
(Mehmet Akif Ersoy.)

70

DLBLGS

talik dizilmi hecelerdeki iddet vurgusu iirde anlatlan deheti, kor

kunluu daha ok canlandryor.
Vurgu konusunda unlar da gzden kamamaldr:
1) Pekitirme nekleri vurguludur, iddet vurgusuna da pek elverilidir,
(bkz. n 177): Bembeyaz, kpkrmz, dosdoru, yemyeil...
Vurulup tertemiz alnndan uzanm yatyor,
Bir hilal uruna ya Rab, ne gneler batyor.
(Mehmet Akif Ersoy.)

2) Derece belirteleri de iddet vurgusunu eker:

En gzel iek, pek korkun bir yer, ok zldm...
3) Yansmalar da vurgularyla sze iddet katar:
BALIKILAR
Darda frtna gittike prgazap, can
Bir ihtila ile etrafa raeler vererek
Uulduyordu...

Yarn yavrucak nasl gidecek ?

afak skerken o, yalnz, bir eski tekneciin
Dml, ekli, rk ipleriyle uraarak
ilerliyordu; deniz ayn iddetiyle rak
rak dp eziyor khne teknenin ikin
Siyah kaburgasn... Ah alk; ah mmit!
(Tevfik Fikret).

4) Niteleme sfatlaryla asl saylar, tantm a ve belirtme vurgularna

elverilidir: Durgun su, engin deniz, korkun gece, zengin adam, bo sz,
be yl, yetmi yanda (bkz. n 66)...
Vurgunun sz sanatlarnda, yani iirde; mzikte bile nemi byktr.
iir ve mzik l (vezin) lerinin szdeki vurgularla birleip kaynamasna
sanatlar nem verirler. Ahenge, kavrayc gzellii - mzikte prozodi
denilen - bu kaynama k a ta r: l, sz vurgusuyla kaynamazsa ya da aykr
derse, iirde ve bestede duyguyu besleyen ahenk bulunmaz.

TON
Tmcelerin Syleniindeki Ton Deiikliinin Anlamla lgisi
73.
TON. Tmcelerde, vurgudan baka, bir syleyi zellii daha
vardr. Anlatma dnce, duygu, cokunluk, yumuaklk, sertlik... ayrtlar
katmak iin seslerde ykselip alalma, perde deiiklii gibi bakalklar yap
lr; buna tonlama (intonation) denir. Sze duygu deeri katmak iin, ok kez,
szcklerin birinci hecelerini daha ezgili, daha canl syleriz. Sese verilen
bu anlatml alm, bir syleyi tonudur:
Ka-rdeim, k-uzum, c-anm, a-skerler, a-nne, a-rkadalar\
Yksek armalarla komutlarda s z c p n her hecesine belirtme tonu
verilir:
-ocu-kl-ar, a-sk-erl-er, d-ikk-at...
Ton Deiikliinin Anlamla lgisi:
Konuma ezgisinde oluan, beliren tonlama, anlatmn temeline daya
nan yapsal bir dizgedir. Ne var ki bu yapsal dizge hi bir kurala balanamaz.
Konuann, okuyann sze, dizeye katabilecei duygusal etkiye gre eidi
sonsuz dalgalanmalar gsterir. Bu olu, mzikteki yorumu andrr. Kimi kez
gzel bir iirin okunuu, bestesinden daha dokunakl olur; daha canl cokularyaratr.
a) Emir temeli zerine kurulan tmceleri, sesimize vereceimiz tonla
istediimiz kesinlikte, sertlikte, yumuaklkta, okayclkta.. syleyebiliriz:
al, abala, gayret et; sonra piman olursuni...
b) Sorulu tmceler tonlamaya daha elverilidir:
Bunu nasl yaptrl.. Dnmedin mi hii.. Bizi grmeden gittin hal..
Ne olmu sanki 1..
Karlk beklenmeyen sorular, yantsz sorular daha derindir. Sanat
gzellii tayan u tmcelerde ton daha canl, daha kavraycdr:
Hangi lgn bana zincir vuracakm aarm ?
Kim bu cennet vatann uruna olmaz k i feda ?
(Mehmet Akif Ersoy.)

Sular m yand? Neden tunca benziyor mermer?

(Ahmet Haim).
1) Tonlanan heceler ( - ) imiyle gsterilmitir.

72

DLBLGS

c) Soru szc ya da eki kullanlmadan, tonlamayla sze soru enisi

katld da olur:
Demek beni grdiin de grmezlikten geldin ?
Beni
Dou illerimizde m il eki pek seyrek kullanlr. Uzatmal bir ezgi,
sze soru anlam katmaya yarar:
Yarn kye gidecekseeen ?
He.
Paran vaaar?
Yok.
) Tonun, en ok deer katt szeler nlemli olanlardr:
Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir, ileril
Ey Trk genlii!.. Ne mutlu Trkm diyene\..
(Atatrk.)

Aman Allahm!.. Yetiin komular!..

d) Kimi hecelerin baskl uzatlmasyla da anlatma abartl bir duygu
katlr:
Yazk! pek de genti.
Yoook! yanl anladnz; len o deil babas...
Oooh! biraz rahatladm...
e) Tonla yalnz bu eit szcklere, tmcelere deil; her sze her trl
duygu deeri ve canllk katlabilir. Tmcelerin syleniindeki ton deiik
liklerinin anlamla ilgisi byktr.
74.
SESN ANLATIM GC. benliimizi yanstan eler ara
snda sesimiz en nde gelir. Sesin bu yanstc gc ok eski alarda bile
sezilmi; daha dorusu anlalmt:
Demokritus (. . 460 - 370) szc bir ses ant olarak tanmlamtr.
Sokrates (. . 470 - 399): Konu, kim olduunu syleyeyim demekle
sesin ve szn, kimlii belirtmekteki nemini kesinletiriyor.
Alman filozofu Kant (1724 - 1804): Doduu anda ses karan canl
yaratk yalnz insan yavrusudur diyor.
Doum annda kan seslerin, kiilii belirttiini de ileri srenler var:
XVI. yzyl spanyol cezvit papazlar, ocuun ilk sesinden kz m, olan m
olduunu anladklarn iddia ederlerdi. Onlara gre olann, ilk alaynda
sesi (o-a); kzn (o-e) olurmu. Buna anlam da uydurmular: O-a = Adem,
O-e = Eve = Havva.
1) Bu nlem deerli rneklerde tonla vurgu kouttur; birlemitir (bkz. n 1):

TON

73

Her insann ocukluk, ergenlik, yallk alarnn her dneminde sesin

deimesi de zerinde durmaya doer olaylar dizisindendir.
Btn bunlar sesin, duygularmz^ hatta bilinalt eilimlerimizi yan
stmakta ne denli nem tadn gstermektedir:
yi yolculuklar Selim... ansn ak olsun.
Sesi renksiz, anlamsz, kaytsz... Artk umut yok.
(Nihal Karanaaral.)

Heykeltra Nizam... Gnl'e bckt;

Niin? diye sordu.
Sesinden Heykeltra, Gnl'n diyeceklerini merak etmedii aka
anlalyordu.
Ama bunda GnV kk grmek anlam yoktur.
(Melih Cevdet Anday.)

75.
SYLEY. Duygunun iinden szlp gelen, kaynayp kan
gzel rl tmceler, ok kez, nlemli, sorulu ezgilere dner. Canl duygu
larn itiiyle sesimiz daha scak, daha canl o lu r; yerine gre alalp ykselerek
musikili bir gidile ie akar. Bu ezgi - mzikte olduu gibi - kimi kez
yavalar, dzgn bir yola girmi gibi olur; derken birden abuklaarak co
kunlua doru hzla ykselir, gider.
iir, yaz, sz ne denli duygulu, ne denli dokunakl olursa olsun; okuyucu
onu kendi iine sindiremiyorsa; sesine o duyguyu, o cokunluu katamyorsa ne kendisi tat alr, ne de dinleyenleri.
Syleyiin en canl ve etkili olduu yerlerden biri de oyun sahneleridir:
Sze can veren oyuncu, szckleri szlk anlamlaryla deil; oyunun
gereine uygm olarak, alglarndan salad anlamla konuur. Tiyatroda bir
szn anlam, daha kiisel bir deer tar; nk bir oyunda bir szck, ruhsal
ve gvdesel bir deer kazanr... duruma ve oyundaki yerine gre eitli yorum
lar salar. yle ise tiyatroda zel bir deerlendirme ile konunun, roln ve
oyun kiiliinin getirdii ayrcalklar nem kazanr.
Tiyatrodaki bu yorum dili, ayrca uygun bir teknii de gerektirir; nk
szck anlam, yalnzca o szn simgesel deeri ile deil; ayn zamanda konu
ann ses tonu ve rengi ile de kesinleir.
TRK D L (zdemirN.)

Szn yorumsal etksi, simgesel deeri, coturma gc sylevlerde snr

szlar. Toplumun kprp dalgaland bir anda - szlk anlamlarna gre
hemen hemen donuk, basbaya - bir iki sz yle ktrtr, dinleyenleri yle
bir sel haline getirir ki en kyc silahlarla, en yaman glerle n alnmaz
olur.
Sz, bunun tersini de yapabilir. Gzleri dnm krc ykc bir toplumu,
kzgnln sinirlere sat yalmlarla bilinlerini yitirmi kalabal birka

74

DLBLGS

sz, dinginlie arr. Bu ar, yerinde ve yolunda ise kabaran fkeler he

men diner; uslar balara dner. Bunun en gzel rneini u tarihsel fkrada
buluruz:
Yavuzun ordular aylardan beri Anadoluyu batan baa keserek aldrana doru ilerlemektedir. Dman gzkmyor. Yenieriler bkmtr.
Bu sonu belirsiz giditen umutlar bsbtn krlanlar homurdanyorlar ar
tk. fkenin balarndan at bir sabah namlularn Sultann otana evirip
atee balayanlar oluyor. Durum pek tehlikelidir. Yavuz, adrdan frlyor.
Kr atma atlyor, ayaklanmlarn zerine sryor. yle baryor:
Yorulanlar, bkanlar, savatan korkanlar stanbul'a karlarnn yanna
dnsnler. Ben tek bama da kalsam dman bulacam, yeneceim; ondan
sonra dneceim!...
Bu ate sz karsnda asker yatyor; hep bir azdan: Padiahm ok
yaab> diye bararak boyun eiyor. Gnler sonra yakalanan dmanla ar
prken kahramanlktan da hi bir ey eksilmemitir.
Szdeki duygular, cokunluklar, gzellikleri tatmaya, iimizde yaat
maya alrsak benliimiz, sanatn kutsal bysnden daha ok tat alr.
Bir de bu tad ve sizii, sesimize vererek dizelerin rlsndeki tatl mzie
katabilirsek hem kendi zevkimizi artrr, hem de dinleyenlere bu byy ver
mi oluruz.
Akp giden varln trl nedenleriyle sylenmi tmcelerine sesimizle,
sesimizin tonuyla da trl anlamlar, trl duygu deerleri katabiliriz. Geldin
mi? sorusuna sesimizle - yerine gre - dargnlk, sevin, utangalk, cokun
bir beeni, yakc bir bekleyi, korkun kzgnlk, ateli bir sevgi... gibi bir
ok duyduygular katarz: (bkz. n 74):
Mehmet karde diye Ali, sesinde bir ba kaldrma atlyla sordu:
Memidik neden yalan sylesin ?
(Yaar Kemal.)

Bu yeteneimizden yararlanarak okuma ve konumamz canlandra

biliriz.
Her nesnede olduu gibi bunda da arln, yapmacklarn sevimsizlik
ve irkinlik dourduu unutulmamaldr.
Vurgu, ton ve syleyi zellii sze dalgal bir ses ahengi katar. Byle
likle anlatm, teksesliliin (monotonluun) durgunluundan kurtulur ve can
lanr.

III.

BLM

S Z D Z lM
76. DLBLGSNDE BLMLER. Dilbilgisini, ana konular
bakmndan, blmlere ayrmak kkl bir gelenektir. Trk dilbilgisi de ba
lca u blmlere ayrlr:
1)
2)
3)
4)

Sesbilgisi ve szbilgisi,
Szck ve biimbilgisi,
Tmce bilgisi, szdizimi,
Anlambilgisi.

77. SES ve SZBLGS. Seslerden, seslerin perdeleni ve k

larndan, harflerden, szcklerin doularndan; kk, ek, gvde ve taklar
dan; syleni, vuru ve tondan bahseden blmdr (bkz. n 33 vs.).
78. BM BLGS. Bu blmde szcklerin anlam ve biim bak
mndan eitleri, ekimleri, treyileri ve bilemeleri incelenir. Bu konular
grlecektir.
79. SZDZM. Her szck, anlaml olmakla birlikte tek bana
duygular dnceleri, istekleri, yarglar tam olarak anlatmaya yetmez.
Tek tek szcklerle deil; szck dizileriyle konuulur, anlalr.
Dilbilimin son yarglar da unlardr:
a) Dil, tek tek szcklerden deil; birbiriyle ilikili elerden kurulmu
bir dizgedir.
b) Dillerde bir sralan bants v a r: Szckler zincirlenir; iki e bir
anda sylenemez.
elerin birbirini bu izlemesine en yakan terim, dizini dir. Her dizimde
yer alan e, kullan deerini kendisinden nce ya da sonra gelenlerden, daha
dorusu birbirlerinden ve kullanld yerden alr:
Atatrk, Trk'n zeksna, yiitlik ve civanmertliine, her trl kabili
yetlerine, tarihi an ve ereflerine, hepsine hayrand.
Millet kendini sevenleri dinler, kendini sevenlere inanr ve dinledii,
inand iin de onlarn arkalarndan gider.
(Falii Rfk Atay.)

76

DLBLGS

Dnce, duygu, istek ve yanglar eksiksiz anlatabilmek iin szckleri,

dilbilgisi kurallarna gre, dizmek gerekir. te bu diziliin incelenmesini
ve kurallarn kapsayan blme szdizimi denir. Szdiziminin ana konusu
TM CEdir.
80. TMCE. Bir duyguyu, bir dnceyi, bir istei, bir yargy, bir
olay anlatmak iin kurulan szck dizisine tmce denir:
Bu millet benim gibi daha binlerce Mustafa Kemal karr.
(Atatrk.)

Onun yegne hocas, yegne i arkada, yegne zrh ve silah Tiirk

milletinden baka kim idi?
Bu kudreti O, Tiirk milletinin enerjisinden baka nerede bulmutu ?
Eer senin yolunda, senin admlarnn temposunu bir lahza arrsak
ayaklarmz ktrm olsunl
ATATRK (Yakup Kadri Karaosman).

Yazl. Tmceler byk harfle balar, sonlarma nokta konur.

Tmce sonlarna konan soru ve nlem imleri de birer noktadr.
81. TM CENN TEM EL ELER. Tmce ka szckle kuru
lursa kurulsun temel eleri ikidir:
1) zne (bkz. n 91.):
2) Yklem (bkz. n 84.):
Orhan okuyor. Hava gzeldir.
tmcelerinde birinci szckler zne, kinciler de yklemdir.
Kurall tmcelerde (bkz. n 107) zne nce, yklem sonra gelir.
Bu temel elerin tmleyicileri de kendilerinden nce gelir:
zneleri sfatlar, adlar tmler:
Daymn olu kk Orhan okuyor...
Yklemleri de eitli tmleler tmler, pekitirir (bkz. n 96):
Orhan, bahede bugnk gazeteyi okuyor.
Bu iki temel ile tmleyicileri, gerektike daha baka szcklerle de tmir (bkz. n 82).
82. TM CEDE SZCK SAYISI. Bir tmcede szk says, anla
tlanlarn uzunluk, ksalna gre az ya da ok olur. Bir tek szckle de bi
dnce anlatlabiiir: Okuyorum. Dinleyiniz... Ne var ki dnceleri daha
ynl yreli anlatabilmek iin szck saysn, ok kez, artrmak zorunda
kalnr. Gzel konuanlar, titiz yazarlar szck saysn, anlatlacaklarn
geniliiyle ayarlamaya alrlar.

SZDZM

77

Aadaki rnek, anlatlacaklarn geniliine gre tmcenin nasl uza

dn gsteriyor:
Kap ald.
'
Odann kaps ald.
Konumann en tatl yerinde odann kaps ald.
Avclk konusundaki konumann en tatl yerinde odann kaps ald.
Dn akam avclk konusundaki konumann en tatl yerinde odann
kaps yavaa akd...
Bu tmce daha da uzatlabilir.
Dnceleri, yarglar istenilen biimde anlatmaya yetmeyen az szckl
tmceler ie yaramaz; yersiz uzatlm tmceler de sevimsiz olur. Tmcenin
en gzeli iinde yararsz hi bir szck bulunmad halde dnceyi eksik
siz anlatabilendir; baka bir deyile duru olandr.
Duruluk, gzel anlatn niteliklerindendir. Gereksiz szckler, anlatm

bouna uzatmakla kalmaz; ok kez, anlam da boar. Gzel yazlarda, iirde

gereksiz szckler sevimsiz birer prz gibi gze batar. Bu przlerin iyice
ayaklanmasyla duruluk salanr. Pek derin ve dndrc fikirlerin birka
szck iine sdrld da olur. Byle ksa; fakat dndrc, derin an
laml szlere zdeyi denir:
Alnn ne kadar yksek tutarsan yere o kadar salam basarsn.
(Cenap ehahettin.)

Zalim yine bir zulme giriftar olur ahir;

Elbette olur ev ykann hanesi viran.
(Ziva Paa.)

Ykselmeyen der; Ya terakki, ya inhitat.

(Tevfik Fikret.)

Her atalarsz de bir zdeyitir (bkz. n 561, 562):

Su uyur, diiman uyumaz.
Da daa kavumaz; insan insana kavuur.
k i gnl bir olunca sarmanlk seyran olur.
Tok iken yemek yiyen, mezarn diiyle kazar.
Misafir on ksmetle gelir; birini yer, dokuzunu brakr.
Uma kelse kut kelr =
Konuk gelse kut gelir.
A s i ayr tbn altum. Kamu ayur men kayda men =
Tencere der: Dibim altn. Kepe der: Ben ilerdeyim?
Ot ttnsz bolmas, yiit yazuksuz bolmas =?
Ate dumansz olmaz, gen gnahsz olmaz.

DLBLGS
Yazn kailansa kn sevinr =
Yazm urasa km sevinir.
(Divanii Lgat-Trk. XI.)

Her atalarsz bir zdeyitir; Her zdeyi atalarsz deildir..

Bir szn atalarsz durumuna gelebilmesi iin:
a) Syleyenin unutulmas, belli olmamas;
b) Ulusa mal olmas gerekir (bkz. n 562).

TMCENN ELER
83. Bir tmcede birok szck bulunabilir (bkz. n 82). eler unlardr:
1) Yklem (bkz. n 84),
2) zne (bkz. n 91),
3) Nesne (bkz. n 95),
4) Tmleler (bkz. n 96).
Bunlardan yklemle zne temel elerdir, (bkz. n 81).
84. YKLEM . Tmcede i, olu, kl dnce, duygu, imge, yarg...
anlatan szcktr. Buna (biim bilim blmnde) EYLEM deriz:
Barika-i hakikat msademe-i efkrdan kar.
(Namk Kemal.)

Byk keder gibi byk sevin de ortaksz olamyor.

(Reat Nuri Gntekin.)

Milletin ilk ve son dayana meclistir.

(Falih Ri'k Atay.)

Beni candan usandrd cefadan yar usanmaz m ?

Felekler yand ahundan muradm emi yanmaz m ?
(Fuzuli. XVI.)

rneklerinde italik harflerle dizilmi szckler YKLEM dir.

Szdizimi bakmndan - iinde i, olu, kl, yarg anlam bulunan her
szce - eyleme, eylemsiye, eylem grevli szcklere yklem denir:
Okuyamyorum. ten bam kamaa vakit kalmyor ki! Benim de on
lar gibi vaktim olsa belki ben de byk bir profesr olurdum. Byle
krleip kalmazdm. Hem sade tp kitaplar m ? Okunacak daha neler
var? nsann vakti olmal; denize dalar gibi bunlarn arasna dalnal.

(Reat Nuri Gntekin.)

Bulunduklar tmcelere gre yklemler iki trldr:

1) nerme - yancmlecik, yantmce (propositio) - yklemi:
2) Tmce (phrase) ve temel nerme yklemi.
Yan nermelerin yklemleri eylemsidir (bkz. n 377, 379 vs.).
Tmcelerle temel nermelerin yklemleri:

80

DLBLGS

I. Btn yaln, tremi, bileik eylemler. (Koullu eylemler ancak yan

nermeler - daha dorusu nertiler - kurar1 (bkz. n 135)
II. Ekeylemlerle biimlenmi ad soylu szckler, sz bekleri, ekler...
Bunlardan rnekler (bkz. n 358):
1) Adlar, ekeylemle yklem olur:
Trkiye'nin bakenti A nkaradr. Ben T rkm.
2) Sfatlar, ekeylem alarak yklem olur: Hava dn gzelmi.
Bir domayacak fecre gnl vermi esiriz,
(kfe Nihal.)

Hl doludur baheler en tatl sesinle

(Yahya Kemal Beyatl.)

Bu gelen bir yuvasz ku gibi pervaszd.

Bu gelen, kyl, sesinden tandm, bir kzd.
(Faruk Nazif amlbel.)

Bakmazlar. Dertliye algndr dey.

Bir sa Leylaya vurgundur dey.
Hakikat bahrine dalgndr dey
Yazmlar deftere divane beni.
3) Adllar, ekeylemle yklem olur;
Kalbim umuyor demek ianet
ensin verecek ona metanet
Karmda nedir benim bu medfen Kimdir an etmeyen syanet
(Abdlhak Hmit.)

*
Bendim geen ey sevgili sandalla denizden
(Yahya Kemal Beyatl.)

*
Sen nerdesin ey sevgili yaz gnleri nerde ?
(Yahya Kemal Beyatl.)
*

stanbul'un byledir bahar.

{Yatya Kemal Beyatl.)

4) Belirteler de ekeylem alarak yklem o lu r:

Kap alnrken saat ikiden sonrayd.
5) geler de ekeylemle yklem olur:
Ne mal iledir ne can iledir. Beim ululuk kemal iledir.
(Namk Kemal.)

Her ey dndmz gibiymi. Bu eker ne kadardr.

1) nerti is. mant. artl bir nermenin art anlatan n ksm:
Duman kyorsa, ate vardr. Sznde duman kyorsa art bir nertidir.
(Trke Szlk).

SZDZM

81

NOT. Bu rneklerde yklem olan yalnz ilgeler deil; ilge bek

leridir.
6) M astarlar da ekeylem alarak yklem olur:
Ziraat, toprak kazp elmas karmak; Ticaret, demir satp altn kazan
maktr.
(Abdiilhak Hmil Tarhan.)

7) Ad takm lar da ekeylemle sk sk yklem olur:

Su deil .mevsimin havas akan (mevsimin havasdr.)
Duyduum yapran, daim sesidir.
Suda yldzlarn parltsdr.
Bu karanlkta baz baz akan.
ORMAN (Ahmet Haini.)

ocukluk saadetin kendisidir.

(Ismayl Hakk Baltaeoiu.)

Torunuyuz bir dedenin

Tohumuyuz bir bedenin
Mnkir ile cenk edenin Siah olsam ellerine.
(Seyrani.)

8) Sfat takm lar, ekeylemle yklem olur:

Benim sadk yarim kara topraktr.
(Veysel.)

9) Durum taklaryla ekimlenmi ad soylu szckler de ekeylemle

yklem olur:
a) -de taks alm szckler:
Sarp dalarla rlm drt duvar iindeyim.
Nerdesiniz gneler, ilerdesiniz ovalar?
(mer Bedreddin.)

Cananla, meyle son gn ey mevt endeyiz.

(Yahya Kemal Beyatl.)

b) -den taks alm szckler:

Yayla yolu taflandr
Her gelen Allahtandr.
Benzimin sararmas
Sevip ayrlmaktandr.
(Trk.)

c) -e takl szckler:
O mektup sana deil banadr (banayd, hanaym, banaysa)...
10) mi? soru alm szckler de ekeylemle yklem olur:
Feryadlarm deilse iven
Feryad veren deil misin sen?
(Abdlhak Hmit Tarhan.)

Yaz mdr bu gelen Fkran bir umut mu (dur) ?

(Feriha Aktan.)

82

DLBLGS

11) YAR, YOK szckleri de ekeylem alarak yklem olurlar (bkz. n

371):
Vallahi, bey, araba ile aras benimle sizin aranz kadar ya vard ya yoktu.
VATAN yahut SLSTRE (Namk Kemal.)

Benim doduum kylerde buday tarlalar yoktu.

(Cahit Klebi.)

Bu szckler ekeylem almadan da yklem olurlar:

Sklma bezme gel bigne yok davetlimiz ancak
Nedima bendeniz var bir dahi sultanmz vardr.
(Nedim. XVIII.)

Yarin bize bir selam yokmu nsafn o yerde nam yok mu?
(eyh Galip.)

12) D E L szc ekeylemle ekimlenerek yklem olur (bkz. n 0 359):

Bugn olsam da bir cihan-dide
Karlar altnda nev-baharm ben.

Deilim imdilik hazan-dide

(Abdlhak Hmit Tarhan.)

Orhan yaramaz deildir (deilmi, deildi, deilse)...

13) Ulalar de ekeylemle yklem olur:
irin dahi kast etmesi cana glerektir.
(Ziya Paa.)

14) Ek ve taklar da ekeylem alarak yklem olur:

Stden szcnde yap eki -dr, taki da -dendir.
15) Sz bekleri, dizeler, tmceler de ekeylem olarak yklem olur:
Deniz Trks kouunun son dizesi:
nsan alemde hayal ettii mddete yaardr.
16) H arfler de ekeylemle yklem olur:
Trk abecesinin ilk harfi d.'dr, son harfi de z'dir.
Ekeylemi dm ya da kullanlmam ad soylu szckler de yklem
olur (bkz. n 86-2 b, 136 c ) .
85. YKLEM LER TMLEYENLER.
1) Btn tmleler (bkz. 95, 96, 97, 98, 99).
2) Ekeylemle biimlenen ad soylu szckleri de ad ve sfat takm kura
rak tmleyenler (bkz. n 151, 180).
86. EYLEM TMCES, AD TMCES. Yklemlerine gre tm
celeri ikiye ayrrlar.
1) Eylem tmcesi. Yklemi eylem olan tmce:

SZDZM

83

Bomba imekleri beyninden inip her siperin,

Snyor gsnn stnde o arslan neferin.

(Mehmet Akif Ersoy.)

Akama dek altm Birlikte almalyz. Ne vakit yola kacaksnz.

2) Ad tmcesi. Yklemi ad soyundan olan tmce*:
stanbul gzel bir ehirdir. Pek alkansnz. Ben Trkm...
Tarihi yazan benim, yapan siz.
(Abdlhak Hmit Tarhan.)

a) Ad tmcelerinin ykiemleri ekeylemle biimlenir.

Ekeylemin geni zamanyla yklem olanlarn tmceleri kesin yarglar
iin kullanlr. Kesinlik ayrts katmak iin ekimli eylemlere getirilen -dirle
bitmi u tmceleri eylem tmcesi mi, ad tmcesi mi saymak gerek (bkz.
n 369):
Okullar alacaktr. Havalar serinlemitir... tmcelerinde alacak, serin
lemi szcklerini eylem sayacamz gibi birer sfat da sayabiliriz. Byle
dnlnce bunlarn ad tmcesi saylmas ve anlam lan bakmndan u
rneklerle karlatrlmalar usa uygun debilir:
Okullar aktr. Havalar serindir.
Ne var ki -dirle biten aadaki rnekleri ve benzerlerini ad tmcesi
sayamayz. Kiilere gre ekimlenmi eylemlerle kurulu olanlar - kukusuz
eylem tmceleridir:

Yere den sancan nasl kaldrlacan grmsnzdr.

(Falih Rfk Atay.)

Merhum pederimin kemiklerim stanbul'a getireceimdir.

(inasi.)

eytandan da fenaym. Zira eytan size u anda benden sevimli, temiz

ahlakl grnyordur.
NLGN (Refik Halit Karay.)

Romanc Pourtalesse'in aslen Cenevreli olduunu neden sonra renmiimdir.

Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Grenler: burada adam oturmu demelidirler.

b) Ekeylemleri dm veya kullanlmam da olabilir:
Dert ok, hem-dert y o k ; dman kavi, talih zebun.
(Fuzuli. XVI.)

lem yine ol lem, devran yine ol devran.

(Recaizade Ekrem.)
() Dilimizde bulunan sekiz tr szck iki genel soya ayrlr:
a) Eylem soylu. Btn eylemler ve eylemsiler.
b) Ad soylu. Eylemden baka btn szck trleri.

84

DLBLGS
Saat yirmi iki, uyku zaman...
Sular sarard... Yzn perde perde solmakta,
Kzl havalan seyret ki akam olmakta.
(Ahmet Haini.j

Ad tmcelerini kuran eler iin (bkz. n 102-11):.

87.
TM CELER, ANLAM ZELLKLARNE GRE DE T R
LERE A YRIRIR:
I. Olumlu Tmce. Yklemi olumlu olan ve anlamca olumluluk bil
diren tmce:
Millet kendini sevenleri dinler. Kendini sevenlere inanr. nand iin
de onlarn arkalarndan gider.
(Falih Rfk Atay.)

Hayatmn on drdnc kna yeni giriyorum.

Askeri rtiyede okuyordum. Matematii iiri ve edebiyat seviyordum
(Ziya Gkaip.)

Sakla saman gelir zaman.

(Atasz.)

II. Olumsuz Tmce.a) Olumsuz yklemle kurulan tmce:

Korkma snmez bu afaklarda yzen al sancak.
(Mehmet Akif Erso.v.)

Be parmak bir deildir.

(Atasz.)

Denir bir gn gelir de saye-i feyz-i hamiyette

Kemalin seng-i kabri kalmadysa ncm kalmtr.
Hepimiz iin ne yaman hicrandr ki imdi kalmayan yalnz Kemal'in
seng-i kabri deil, o mezarn topraklar da kalmad. nk iki seneye
karip bir zamandan beri stnde temevv eden kendi bayra deil
Kemal, kendi bayrann altnda uyumuyor.
(Sleyman Nazif.)

b) ya da yklemi olumlu olduu halde anlamca olumsuzlua kayan

tm ce:
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanoiu.)

Kaar m merd olan bir can iin meydan- gayretten ?

(Namk Kemal.)

c) Olumlu yklemlerle kurulan kimi tmcelerde, trl nedenlerle

anlatmn olumsuzlua kayd grlr:
Ne parann, ne ssn, ne de dnya gsterilerinden herhangi birinin esiri
dirler.

SZDZM

85

Byle st perdeden attklarn yapabilirsen yap da grelim ( = yapa

mazsn ).
Ne sert ol asl, ne yumuak ol basl.
(Atasz.)

Bu cam niin krdnz ?

Ben mi krmm, ben mi krdm ( = ben krmadm).
Byle yadsmal tmcelerin yklemleri olumlu olsa da anlamlar olum
suzdur.
a) U Y A R I: Bir tmcede olumsuzluk ikileince anlam olumluya dner
(bkz. n 359-11):
Bu tepeler byle aasz deildi. Buralar grmemi olmazd. Dn
meden konumaynz. Oraya izinsiz girilemez.
b) ifte olumsuzlardan her biri tam yargl bir bamsz nermede olur
sa olumsuzluk deimez:
Dn toplanamadk; kra gidemedik.
Ta o atm deildi; cam kran da grmemiti.
III.
Soru Tmcesi. inde soru eki ya da soru szcklerinden biri
bulunan tmce (bkz. n 373):
Ben ne diye bu ackl hatralara saptm ?
ATATRK (Ruen Eref naydn.)

Kim sylemi? Ben neler demiim? Nereden geliyorsunuz? Niin

ge geldiniz ? Bu iekleri siz mi topladnz ?..
Orhan m geldi ? Kitaplar getirmi mi ?
Bileik tmcede bulunan soru szc, soru eki temel nermeye ynelik
deilse tmcenin sorulu saylmas ve ? iminin kullanlmas gereksiz o lu r:
Babacm, yle deil, dinlemeyin rasgeleni:
Dinleyin sulu muyum, hakl mym bir de beni
ASIM (Mehmet A if Ersoy.)

Elimizi bu grdmz eye sremeyiz. Srdk m her ey kaybolur...

(mer Seyfettin.)

88.
SORULU OLUMSUZ TMCE. Olumsuz yklemi ya da e
lerinden biri sorulanm tmce:
1) Ad tmcelerinden rnekler:
Sevim burada deil midir? Sevim mi burada deilmi? Sevim nerede
deilmi?...
2) Eylem tmcelerinden rnekler:
Orhan dn toplantya gelmedi mi ?

DLBLGS

86

Orhan m dn toplantya gelmedi ?

Orhan diin hangi toplantya gelmedi?
Orhan dn toplantya niin gelmemi ?...
89. SORU ve YANIT. Her soru bir ey renmek, bir aklama is
temek, bir kukuyu gidermek; daha ok bir yant almak iindir. Soru, belli
ek ya da szck kullanlarak yneltilen sz biimidir.
YANIT da sorularla istenen karl verme eylemidir. Yant gerektirip
gerektirmeyeceine gre soru tmcelerini ikiye ayrmak yerinde olur:
1) Yantl Soru Tmceleri. Her sorunun birinci erei bir yant al
maktr. Yantlar, soru szcklerinin ve ekinin gereine ve sorulu enin
durumuna uygun dmelidir:

Yarn Ankara'ya Aydn m gidecek ?

E vet! (Evet, yarn Ankara'ya Aydn gidecek.)
Hangi sokakta oturuyorsunuz?
Karki sokakta (... oturuyorum).

2) Yantsz Soru (bkz. n 373).

3) Yant gerektirmeyen olumlu sorulardan kimileri yadsma anlam
verir: (Bu suu ben mi ilemiim (ben ilemedim).
4) Yant gerektirmeyen'olumsuz sorular olumluya kayar:
... ayn kalenderlik, ayn kaygusuzlukla yryp gitmiyor muyduk?
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

90. NLEM TMCES. inde nlem ya da nlem deeri bulunan

szdizileri de nlem tmceleridir. nlemler eitlidir. Sylendikleri, kullanl
dklar durumlara gre de ok eitli duygu deeri katarlar anlatma (bkz.
n 489). Dillerde vurguya, tonlu syleyie en yatkn olan szckler nlemler
dir. nlem tmceleri de - btn tmcelerden daha ok - ezgilenmeye elve
rilidir. ten, gnlden kopup gelen duygular nlemlerde, nlem tmcele
rinde yere, duruma, olaya, kiilerin duyarlna, anlat nedenine...erg
vurguyla, tonla, ezgiyle deiir. Szcklere, szcklerin rglerine sinen bu
deiik vurgu, ton, ezgi szcklerde szlk anlamlarnda bulunmayan
saysz duygu eitlerinin en dokunakl anlatm olur. Bylece tmcelerde bir
deil; birok, kimi kez de birbirine kart duygular canlandrlr.
Vurgular, tonlar, ezgileriyle duygusal konularn anlatmna uygun
den bu tmcelerde ii yananlar, takn gnlller, ozanlar en dokunakl
sz rgsn bulurlar, yaratrlar:
Eyvahl ne yer, ne yar kald
Gnlm dolu ah zar kad;
imdi buradayd gitti eldenl..
(Abdlhak Ha mit.)

87

SZDZM
Ey kimsesiz avere ocuklar... hele s izler,
Hele sizler!
(Tevfik Fikret.)

Oh bugn hava pek gzeli

Komutlar, aytamalar da birer nlem saylr.
nlemlerin Tmcede Grevleri. nlem, komut ve aytama szckleri
tmcelerde birer uyarcdr. Grevleri ikinci kiiyi uyarmak, sze dikkatini
ekmektir. Onun iin bunlar, tmcenin elerininden biri olm azlar; yani yal
nz nlem, komut, ayt grevinde olan szckler tmcede zne, nesne tm
le ve yklem olmazlar (bkz. n 150-IX).

Orhan, sana sylyorum: Sevim kitaplar getirdi.

tmcelerinde Orhan bir aytamadr ve tmcelerden hi birinin esi de
ildir.
91. ZNE:
Gne batyor. ocuk kotu, Turgut kapy at. Hava gzeldir.
Ku uar. Ben anlataym. O dinlesin...
Tmcelerin her birinde bir olu bir kl, bir yarg anlam var. Bu olu,
kl ve yarg anlamn veren szck yklemdir.
Yklemin anlamna gre, olan veya klan szck de, sz bei de z
nedir. Yukardaki rneklerde her tmcenin birinci szc zne, son sz
c yklemdir.
ZNE:
1) Ad olur:
Fikir her yerde satlmaz \fiil her yerde geer.
(Abdlhak Hrait TarSan.)

Ku uar. Hava aktr. ocuklar oynuyorlar...

2) Ad takm zne olur:
Orhann kardei geldi. Arkadalarnz geliyor. Belediye bakan
konuacak. Altn kalemler ucuz deildir.
Gm kak scak tutar.
*

(Ruen Eref nydn.)

3) Sfat takm zne o lu r:

Bu gzel yurt bizimdir. Uslu ocuk uyuyor.
4) Adlam sfatlar (bkz. n 182) zne olur (bkz. n 183 /a):
Aa yapraklar arasnda solmular bile var.
(Falil Rfk Atay.)

DLBLGS
5) Adllar da zne olur (bkz. n 274/1):
Ben syledim. Onlar gidecekler. Bu iyidir, u orta. Siz anlatnz.
.. kim i gzel hikye anlatr, kim i satran oynar.
(Ruen Eref naydn.)

6) Gerekince harfler de zne olur:

A dz kaln, geni bir nldr.
B dudak nszdr.
7) Ekler ve taklar da zne olur:
-li, ok ilek bir yapm ekidir.
-ler, szcklere oulluk anlam katar.
8) Belirteler de zne o lu r:
Pek, ok tmceye abart anlam katar,
9) lgeten zne:
Gibi adlar, kavramlar arasnda benzetme ilgisi kurar.
10) Balalar da zne olabilir:
Ve grevde eleri balar.
11) nlemlerden zneler:
Dilden geliyor bu ah feryat.

(Abdlhak Hmit Rarhan.)

12) kilemeler, ikizlemeler de zne olur:

oluk ocuk herkes krlara gidiyor.
13) Yan nerme zne olur:
a) Adeylem nermesi:
Buraya girmek yasaktr, (bkz. n 379).
b) Sfateylem (orta) nermesi:
devini gnnde yapan, baar gsterir.
Okullarn ekim banda alaca syleniyor.
Onun akyle erir kalpleri rten kara yas.
Ona gl rengini vermi dklen kanlarmz.
(Halide Nusret Zorlutuna.)

14) Tmcenin zne olduu da grlr:

nsanlar severim. bir yaln tmcedir.
Ataszleri iinde gzel olanlar pek oktur.
rnein: dost ac syler ne derin bir gerei anlatyor.
Bir anlam zellii katm ak iin kimi znelere bir -di ya da -dir eklenir.
Bylece eylem grnl olur:
Her akam o tepsilerde peynirdi, reeldi, zeytindi sra sra gelirdi.
(Ruen Eref naydn.)

SZDZM

89

15) zneler pekiir (bkz. n 258 /3).

e

zne olan szckler ve sz bekleri, bu grevleri iin ek almamlardr.

zneler/ yaln duurumda bulunur: yani -i, -e, -de, -den durum taklarn
almaz.
Tmcede zne Nasl Bulunur?
a) Tmcede zneyi bulmak iin kim? ya da ne? szckleri katlarak
sorulmaldr:
Hoca Efendi fena halde aalad.nne bakt. Denek elinden dt. Fala
kay tutanlar braktlar. Kurtulan rkm eek, ifte ata ata kestane
aalarnn altna kayor, avaz kt kadar anryordu.
(mer Seyfettin.)

zneleri bulmak iin sorular:

Kim aalad?
nne kim bakt?
Ne dt?
Kimler braktlar?
Ne kayor?

Hoca Efendi.
Hoca Efendi.
Denek
Falakay tutanlar.
Eek.

Eylem tmcelerinde zneyi bulmak iin yle bir yol da tutulabilir:

Yklemden -enle tremi ortalarn sonuna kim? ya da ne? getirilir. (Yukamein znelerini bir de bu yolla arayalm ):

aalayan kim ?
nne bakan kim?
Den ne?
Brakanlar kim?
Kaan ne?

Hoca Efendi.
Hoca Efendi.
Denek.
Falakay tutanlar.
Eek.

b) Ad tmcelerinde zneyi bulmak iin yklemlerin nc kiilerine

kim? ya da ne? sorular eklenir:
Orhan usludur. Ben Trk'm. O gnlerde hava serindi. Sylendiine
gre siz ok zenginmisiniz...
zneleri bulalm:
Kim usludur?
Kim Trktr?
Ne serindir?
Kim zenginmi?

Orhan.
Ben.
Hava.
Siz.

Ad tmcelerinde zneyi bulmak iin, yklemlerin ekeylemleri olan

ortacyla deitirilerek sonlarna kim? ya da ne? sorusu getirilir. (Yukardak
rnek tmcelerin znelerini bir de bu yolla arayalm ):

DLBLGS

90

Uslu olan kim?

Trk olan kim?
Serin olan ne?
Zengin olan kim?

Orhan,
Ben.
Hava.
Siz.

Her yklemin bir tek znesi olur; balalarla virgllerle balanan eit,
grevde ikili, l, beli... zneleri bir tek saymak gerekir:
Ahmetle Ali Ankaraya gitti (ler).
lkbahar... Dalar, tepeler, ovalar, her yer yeillendi. Orhan da syl
yor, Yaln da...
92. ZNE ile YKLEM N UYGUNLUU. Eylemle zne arasn
da iki bakmdan uygunluk aran r:
1) Tekillik, oulluk bakmndan,
2) Kiileri bakmndan (bkz. n 94).
93. TEKLLK, OULLUK BAKIM INDAN U Y G U N LU U N
kimi durumlarda deitiini grrz:
I. Birinci tekil kiilerde:
a)
Bir toplum adna, kendisi gibi olanlar adna konuurken tekil kii:
zneyi de, yklemi de oul kullanr:
Bir gen zabit yaklap o n a : Hoca inat etm e: fena yaparz dedi.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

b) Bbrlenmek iin - zne olan adl da, eylem de - oul kullanlr:

Biz adam perian ederiz. Biz byle laflara kulak asmayz.
c) Alak gnlllk gstermek iin birinci tekil kii adlnn da, eylemin
de oul kullanld olur: Bir yazar yle diyor:
imdi bu nokta zerinde duralm', incelemelerimizi derinletirelim.
II. kinci tekil kiilerde:
a) Sayg iin;
b) Nezaket iin zne olan adl da, eylem de oul kullanlr:
Siz bilirsiniz. Siz anlatacaksnz. Buyurun. Siz syleyin...
Trl kullan zellikleri iin (256 n ya) baknz.
III. nc kiilerde:
A.
Anlatma sayg, ululama deeri katmak iin - zne tekil de olsa - ey
lem oul kullanlr:
Cumhurbakanmz stanbulu ereflendirdiler.

SZDlZM

91

Sayn bay evdeler mi?

imdi ktlar. Biraz sonra dneceklerini sylediler.
B, Aadaki durumlarda oul znelerin yklemleri tekil olur:
1) Gvde rgenlerinin ve rgenlerden kan eylerin:
Bacaklarm aryor. Salarnz aarm. Dileri ekilecek.
OLAAN LER (Reat Nuri Giintekin.)

Gzlerinden yalar akyordu.

Yalnz gzlerimiz burunlarmz yordu.
ULLUK (Mahmut Yesar

... Sesleri kmaz. Yalnz zayf ve soluk yanaklarndan akan yalar

grnrd.
HAKKA SIINDIK (Hseyin Rahmi Grpnar.)

2) Eylem adlarnn:
Sokakta barmalar, koumalar oldu. lerimiz artt.
Sofada patrdlar devam ediyor.
(Reat Nuri Giintekin.)

Grltler ykseldi.
Sarfettiim gayretler boa gitti.
(Reat Nuri Giintekin.)

Alt kattan otel hizmetilerinin sesleri geliyordu.

BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Darda bozkrdan uultular geliyordu.

(Yaar Kemal.)

Byk kararlar insana inanlmaz bir rul skneti veriyor.

ntiharlar, galiba baz buhran santiarnda oluyor.
AHRET DN (Reat Nuri Gntekin.)

algnn uultusu iinde sesler derinleiyor.

ALIKUU (Reat Nuri Gntekin.)

3) Btnyle tmlenen paralarn:

Aalarn dallan sallanyor. Kitabn yapraklar yrtlm. Geminin
yelkenleri ald...
4) Cansz varlklarn (madde sonundaki nota baknz):
Sular m yand ? Neden tunca benziyor mermer ?
(Ahmet Haim.)

Biitn pencerelerinden deniz, Kadky, adalar grnyor.

(Refik H alit Karay.)

DLBLGS

92

Saryer denildi mi akla sular gelir.

EHR MEKTUPLARI (Ahmet Rasim.)

Gzlerimin nnde korkun uurumlar dnyordu.

(Hseyin Rahmi Grpnar)

5) Bitkilerin, hayvanlarn (madde sonundaki nota baknz):

Bahede clz idemler yetimiti.
ALIKUU (Reat Nuri Gnteki.)

Yarn yeil yapraklar belirecek, br giin de renkli yemiler dallardan

sarkacak.

AALAR (Ahmet Haim)

eftaliler, erikler, kzlcklar etrafm kaplyor.

AYECK (Refik Halit Karay)

Yapraklar sarard. Elmalar kzaryor. Kular uar.

Balklar yzer.

6) Soyut adlarn:
Bugnk dnceler hazrlyor yarn.
(Faruk Nazif amlbel)

7) Zaman adlarnn:
Dakikalar, saatlar birbirini kovalad. Aradan aylar, yllar geti. Gece
ler gndz oldu.
8) zne olan topluluk adlar -lerle oullanmamsa yklem tekil
o lu r:
Blk silah att. Sr yaylaya gidiyor. retmen girince snf ayaa
kalkar...
Kalabalk burasn... grltleriyle doldurmutu.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

M ilet, fa k r zaruret iinde harap ve bitap dm olabilir.

(Atatrk.

Kalabalk ikiye ayrld.

GK DEMR, YER BAKIR (Yaar Kemal.)

Ferdi hayat vatann istikbalinden, ahsi menfaati namus ve vazifeden ky

metli gren bir ordu mutlaka malup olur.
(Ziya Gkalp.)

9) Saylarla belirtilmi znelerin yklemleri, daha ok, tekil kullanlr:

Yanmdan iki kii geti.
OLAAN LER (Reat Nri Gnteki.)

93

SZDZM

...be on kii, be on fakir, byle hznl bir saatta gelir, kaplar

vururdu.
MEMLEKET HKYELER (Refik Hait Karay.)

Dershanede belki, elli ocuk vard.

ALIKUU (Reat Nuri Gntekin.)

Drt arkada yola kt. Bu ii yz kii de olsa baaramaz...

Bu durumda, daha iyi belirtme ayrtsyla, yklemin oul kullanld
o lu r:
k i ocuk, tahta sapl b ir ak ile kollarn izdiler, kan damlalar
kollanln zerindeki izgiye srdler, kanlarn kartrdlar.
ANT (mer Seyfettin.)

10) Nicelik gsteren belgesiz sfatlarn belirttii tekil znelerin ve zne

olan belgisiz adllarn da yklemleri, daha ok, tekil o lu r:
Ka kii peime takld.
ALIKUU (Reat Nuri Gntekin.)

Oteldekilerin birou Trke bilir.

D RMCEK (Refik Halit Karay.)

Herkes kartrclardan ikayeti.

.

(Falih Rfk Atay.)

Bunu pek ok kimse sylyor.

CADI (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Daha iyi belirtme ayrtsyla yklemin oul kullanld da olr:

Birka gen kz ba baa vermi fsldayorlard.
ALIKUU (Reat Nuri Gntekin.)

11) Var, yok yklemleri - zneleri oul insan da olsa - daha ok,
tekil kullanlr:
Bahede ocuklar var. Orada kimseler yok...
C. nsan olan oul znelere gelince: Bu znelerin yklemlerinin oul
veya tekil olmas syleyenin, yazann dncesine baldr:
1)
oul znelerin bireyleri teker teker deil de; bir btn, bir toplam
olarak dnlyorsa yklem tekil olur:
Dostlar al verite grsn. Amerikada iiler grev yapm... ocuklar
glyor...
Byle hcumlarda dardakiler de yeter.
VATAN (Namk Kemal.)

Kadnlar, hi bir zaman kafasn megul etmezdi.

(Refik H alit Karay.)

DLBLGS

94

Ruslar bir Amerikan otomobiline ate at.

(Milliyet gazetesi.)

Lokantaclar zam istiyor.

(Cumhuriyet gazetesi.)

Ekipler kyleri gezecek, retici filimler gsterecek.

(Dnya gazetesi.)

Onlar orbay iip bitirdi.

TER DEMR. K BAKIR (Yaar Kemal.)

Arkadalar onu kskanr ve ayn zamanda ondan kaard.

(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Askerler birbirine kart.

FORSA (mer Seyfettin.)

Efendim, hizmeti kadnla ocuklar geldi.

(Hseyin Rahmi Grpnar.)

2)
oul zgenin teker teker dnlyor ve dndrlmek isteni
yorsa yklem de oul olur:
Kaymakam nde, zaptiyelerle Hoca Efendi arkada kp gittiler.
(mer Seyfettin.)

imdi gen kzlar glmseyerek geliyorlar.

(Yaar Kema.)

NOT. Bitkilerden, hayvanlardan, canszlardan olan oul znelerin

bireyleri teker teker dnlyor ve dndrlmek isteniyorsa yklem,
yukarda anlatld gibi, oul kullanlabilir:
Aalar yzmze konfeti atyorlar.
(Fazl Ahmet.)

Hayvanlar sadece korunmak veya karn doyurmak iin yalnz l

zumluya kulak kabartrlar.
(Refik H alit Karay.)

lkbaharn tatl rzgryla sarho olan martlar, lgn naralarla

havay nlatyorlard.
FORSA (mer Seyfettin.)

Dalga dalga eilirler;

Ferah verirler insana
Gler yzl papatyalar,
Altn gzl papatyalar.
(Tcvfik Fikret.)

Dman zrhllar Rumeli sahillerini kuattlar, btn iddetleriyle

ate amlard.
(Sracettin.)

SZDZM

95

Kerme krfezi kylarnda amlklar bazan denize kadar inmekte.

Bazlar sar ve bo. Yanmlar ve yaklmlar. Kei srleri braksa yine fkracaklar.
EGE KIYILARI (Faih Rfk Atay.)

... gelincikler hl kmldanmakta devam ediyorlar.

(Refik Halit Karay.)

Bir narn stnde sereler oynayorlard.

ALIKUU (Reat Nuri Gntekin.)

Sazlar gizli figanlarla titretiler.

ALIKUU (Reat Nuri Gntekin.)

94. ZNE ile Y KLEM N K BAKIM INDAN UYGUNLUKLARI

I. znesi, kii bakmndan, tek olan yklemlerde uygunluk kesindir:
Ben geldim. Sen yazacaksn. O gitmi. Biz okuyalm. Siz anlatnz.
Onlar dinlesinler...
II. znesi ayr ayr kiilerden olan yklemlerde zellik var:
A. zne hem ikinci, hem de nc kiilerden ise yklem ikinci oul
kii olur:
Orhan'la sen bugn kra gitmeyeceksiniz, derse alacaksnz...
B. zne:
1) nc ve birinci kiilerden ise;
2) kinci ve birinci kiilerden ise;
3) Her kiili ise
yklem birinci oul kii o lu r:
Orhan'la ben yarn A nkaraya gidiyoruz.
Ben. sen yo ku z; biz yarz.
(Ziya Gkalp.)

O gece, iyice hatrlyorum sen, ben, Turgut sinemaya gidiyorduk.

C. oul kii adllarndan olan znelerden sonra aklayc szckler
gelse de yklemin uygunluu deimez:
Acaba biz Trkiye hem AfganlIlarn, hem PakistanlIlarn... dostlan
olarak bir hizmette bulunamaz myz?
(Fatil Rfk Atay.)

Biz insanlar bir varm, bir yokmu oluyoruz.

CADI (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Biz yallar byle dnrz. Siz genler de bir gn byle dnecek

siniz...

96

DLBLGS

. Kimi, baz... gibi belgisiz adllardan, birinci oul kii taks al

m znelerin yklemleri n tekil kii de olabiliyor:
Hepim zin kl baka ekilde idi. Kimimiz dolak sarm!, kimimiz
ayaklarna ark, telatin izme geirmiti.
ULLUK (Mahmut Yari.)

95. NESNE (Dz Tmle) *:

Tmcelerde anlam geniletmek iin zne ile yklemden baka eler
-daha ok, yklemi tmleyen eler - de kullandr. Bu yklem tmleyicilerine TMLE denir (bkz- ve 96)- Tmlelerin en nemlisi NESNElerdir.
nk geili, ettirgen ve oldurgan eylemlerin (bkz. n 333,336, 340) tm
celerinde; eylemsilerin nremelerinde nesne de zne gibi, yklem gibi bir
teme! edir. Onsuz tmce, ok kez, eksik kalr, anlalmas gleir:
Sabah severiz; nk gndzn mebdeidir. Koncalar severiz; nk
gllerin bebekleridir... Yoksul doan u ocuu sevmeyecek miyiz
ki insanln bahar, koncas ve sabahdr.
Bence insan, her muhabbete belki yreini kapayabilir; fakat pembe
parman emerek uyuyan bir ocuu helecansz temaa edemez.
(Cenap ehabettin.)

Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsn)

Gmelim gel seni tarihe desem smazsn.
(Mehmet Akif Ersor.)

Frtnalar koparken git de seyret denizi,

Gkleri bir dev gibi doldurur iniltisi.
,

(Faruk Nazif amlbei.)

talik harflerle dizilen szcklerin hepsi de tmcelerindeki znelerin

edimlerinden; yani yaptklar ilerden, olulardan - dorudan doruya etkilenmilerdir. Bylece:
znenin ediminden dorudan doruya etkilenen szcklere NESNE
denir.
Harften tmceye dek btn dil eleri - gerektike - nesne olur:
Kimi ocuklar r yi gibi bouk bir sesle sylerler.
... stei yerine gelmiti. Sevinten uuyor; bir gnlk beyliktir
dilinden drmyordu.
Nesneler iki durumda bulunur:
1) -i durumunda = Belirtili nesne : Orhan cam krd.
(*) Tmcede znenin etkisine uradm dnenler nesne (accusatif) iin u terimleri
yeliyorlar: Kimi halinde, etkilenme durumu, ykleme durumu...

SZDZM

97

2) Yalm durumda = Belirtisiz nesne : Orhan cam krd (bkz. n 107).

-i durum taksnn nesnelere katt anlam u tmcelerde bir daha
grelim:
a) Turgut kitab ald. (Kendisine sylenen kii nin bildii kitab).
Turgut kitap ald
(Belirtilmemi, herhangi bir kitap).
b) Turgut ekmei yedi. (Belli ekmein hepsini.)
Turgut ekmek yedi. (Belli olmayan ekmekten bir ksm).
-i durum taksn alm nesneler, kendisine sylenen kiiler arasnda belli
olan varl (varln btnn, hepsini) anlatmaya yarar.
zel adlarla birinci ve ikinci kii adllar belli olduklar iin, ok
kez belirtisiz nesne durumuna girmezler.
Tmcede Nesneyi Bulmak in:
a) zne ile ykleme neyi? ya da kimi? szcklerinden biri katlarak
sorulur; oullar iin de neleri? kimleri? kullanlr.
Beyaz kuakl adamlar, askerleri kollarnn arasna alyor, pyor...
Sonra beyaz kuandan krmz mendilini karyor, kendi gzlerini
kuruluyordu. tede bir nefer, yar plak bir kyl ocuunu kokluluyor...

(Cenap ebabettin.)

Beyaz kuakl adamlar kollarnn arasna kimleri alyor, skyor,

pyor?
Askerleri.
Beyaz kuakl adam neyi karyor?
Mendilini.
Beyaz kuakl adam neyi kuruluyor ?
Gzlerini.
Nefer kimi kokluyor ?
Bir kyl ocuunu.
b) -i taks almam, yalm durumda kalm belirtisiz nesneleri bulmak
iin de zne ile ykleme neyi? anlaml ne? sorusu katlr:
............................ Byiik kular
Yenecek dalga, yok, kasrga arar.
(Tevfik Fikret.)

Byiik kular ne arar?

Yenecek dalga, kasrga.
Koyar elbet vatan, bu hasta nine.
Bir scak buse terli nasiyane.
(Tevfik Fikret.)

98

DLBLGS
Vatan, hasta nine ne koyar?
Bir scak buse.

Belirtisiz nesneleri bulmak iin bir de u yol vardr: Yklemlerin

edilgen biiminden -enle tremi ortalara ne? y ad a kim? szcklerinden
yakanlar katlarak sorulur:
Diin ok gzel bir kalem aldm.
Kra gitmek iin arkada aryoruz.
Alman ne? ok gzel bir kalem.
Aranan kim?
Arkada.
Belgesiz sfat olan bir szc nesnelere genellik sezgisi katar. Bu,
nesnenin belirtili, sfatn belgisiz oluundan doan ortalama bir genelliktir:
ki yz sayfalk bir kitab ii giinde okurum.
Bir deliyi ba bo brakmamak gerek.
-i durum taks, byk ve kk ses uyumlarna gre, szcklerin son
hecelerine uyarak -i, -, -u, -, olur. Szcn sonu nl ise araya y
kaynatrma harfi gelir.
Eski Biimleri:
1) -i durum eski metinlerde bugnk gibi -i biiminde de kullanlmtr:
Ol
meni sewdi = O, beni sevdi.
(DLT)

Ol

an kzland = O, onu kz edindi.

(DLT)

2) -i yerine -i daha ok kullanlmtr:

Yamur otu yaartt
Yamur otu yeertti.
(DLT)

Tpi yac axtard = Tipi aac devirdi.

(DLT)

3) -i yerine -ni:
Begri i ya bast = Beyi ya bast.
(DLT)

Ot an kprtt = Ate tencereyi kprtt.

(DLT)

4) -ini yerine -in:

Ol
ewin bezetti O, evini bezetti.
(DLT)

Ol

tonm yrtt O, elbisesini yrtt.

(DLT)

Anadolu Trkesinde bu kullana ok sk rastlanr (bkz. n 162).

Nesnenin tmcede asl grevi geili yklemlerin (eylemlerin) pek

SZDlZMl

99

geni olan etki alann smrlamaktr; rnein: ALM AK geili yklemine

neyi? y a da kimi? sorularn katalm. Yant, sonsuz olabilir:
Kitab, iei, topra, suyu, elmay, ocuu... Hava almak, izin almak,
almak, cevap ald, mektup alm.
Bunlardan birisinin bulunduu tmcede etki alan snrlanm
Orhan uak bileti alyor.

olur:

Bu bakmdan nesne de tmletir. Ona dz tmle de denir (bkz. n

n p 96).
Yalnz br tmlelerden ayr yn udur:
Geili eylemlerin tmcelerinde - yklem gibi, zne gibi - nesnenin de
bulunmas gereklidir. Dmler var saylr (bkz. n 333).
Geili eylemlerden birou kendi kklerinden gelme eylem adlarndan
da nesneler alrlar:
(
Taz yazmak, diki, dikiyor, soru sordu, yem ek yiyelim, rg rer...
NOT. Geisiz eylemlerde de buna benzer olular var (bkz. n 334).
Her geili yklemin bir tek nesnesi bulunur. Bir yklem birden ok
nesne almaz. Balalarla balanan, virgllerle ayrlan ikiz, z nesneleri bir
saymak gerekir:
Orhan', Yaln', nder'i grdm. Bana gidecekleri yerleri ve yapacak
lar ileri anlattlar.
Bu nesneler, her bakmdan eit olmaldrlar:
O rhann bize sk sk geldiini; gnlerce, haftalarca kalmasn isterim.
Tmsecinde geldiini, kalmasn nesneleri yap bakmndan eit ol
madklar iin kuralddr. yle olmalyd:
....................... gelm esini,.................. kalmasn...................
Kountu olarak kullanlan aklayc nesneler de ar ayr deil; bir teknesne saylr:
Sevgili yavrumu, Orhancm grdnz m ?
Aklayclar, asl nesnelerden nce de gelir:
Okumay, yazmay, yaptlar yaymlamay; yllar boyunca hep bunlar
dnd.
NOT. Ad tmcelerinde nesne bulunmaz (bkz. n 86 /2).
96. TM LELER:
I. ehirden mandralara giden yolun getii tahta kprde durdu.
(mer Seyfettin.)

100

DLBLGS

II. rmcek acele ile iniyor, kyor; kim bilir hangi muzibin harap et
tii an tamir iin duman renkli ibriimi ile mdevver bir dantela ryor.
(Cenap ebabettin.)

III. pmek istediimiz elin tokatdr ki en ok actr.

(Cenap ebabettin.)

Zulm alklayamam, zalimi asla sevemem.

(Mehmet Akif Ersoy.)

talik harflerle dizilmi szcklerden her biri kendisinden sonra gelen

yklemi (eylemi, eylemsiyi) bir ynden tmlyor ya da pekitiriyor.
Yklemi tmleyen ya da pekitiren szcklere TMLE denir.
I. Tmleler -den, -e, -de durum taklaryla ekimlenmi adlardr:
ehirden, mandralara, kprde.
II. numaradakiler de ile, iin ilgeleriyle beklemi tmlelerdir:
Acele ile, tamir iin, ibriimi ile.
III. numaradaki tmleler ise eylem belirteleridir:
En ok, asla.
Tmleler drt eittir:
1) Dz tmle (bkz. n 95);
2) Dolayl tmleler (bkz. n 97);
3) lge tmleleri (bkz. n 98);
4) Belirte tmleleri (bkz. n 99).
97.
DOLAYLI TM LELER (bkz. n 096-1). - -e, -de, -den durum tak
laryla ekimlenen tmlelerin; yklemleri hangi ynlerden tmlediini ayr
rneklerde grelim:
I. -e durum taksyla ekimlenen tm leler:
Biraz yumuak ve kvrck siyah salar, itina ile rtt sk, siyah
ba rtsnn altnda akaklarna, ensesine boanyor; yanaklarna
boynuna dklyordu.
URUN KAHPEYE (Halide Edip Advar.)

Orhan denize girdi. Turgut okula gidiyor. Size sylyorum...

a)
-eli tmlelerin birinci grevi yklemdeki eylemin - olu, kl ve
yargnn - nereye, kime, neye yneldiini; baka bir deyimle: o varla doru
yaklatn gsterir:
en adam gnee benzer; girdii yer aydnlanr.
(Cenap ebabettin.)

Tllenen maribi akamlar sarsam yarana

Gene bir ey yapabildim diyemem harrana.
(Mehmet Akif Ersoy.)

SZDtZM

101

Orhan okula gidiyor. Uak, alana inmek zereydi.

Karaya, kan askerler ak sakall ihtiyarn kendilerine doru kotuunu
grnce:
Dur! diye bardlar.
FORSA (mer Seyfettin.)

b) -eIi tmleler, ama, neden... gibi trl ayrtlar da ierir:

Her tartma, az ok ekimeye ve kzgnla yol aabilir.
(smet nn.)

... n kazanmaya, varlkl bir kii olmaya alyordu.

-e taks, kaln hecelerden sonra -a olur.
Kullanld yerler:
-e taksn alm elerin grevleri:
a) Yklemi tmler; birinci grevi budur (akland).
b) Sfatlar tmler (bkz. n 250).
c) lgelerle bekleir. Bu bekler trl anlam ve grevlerde yklemin
belirteci olur:
Akama dein bekledik. Eve doru gidiyor. Dmana kar gnderirilecek... Orhan'a gre durum deiecektir.
) -enle tremi ve yinelenmi sratlarn sonuna gelince ula olur.
Eylemin biroklarnca ve aralksz yapldm anlatmaya yarar (bkz. n
381, 401):
Deprem oluyor dediler; kaan kaana... Hem ucuz, hem iyi; alan
alana, kapan kapana...
d) Yinelenmi kimi adlardan sfatlardan birincisine gelir, kalplam
bir deyim gibi yklem belirteci olur:
Yarta baa ba, geldiler. Gze gz', die di arpacaklar. Trene
yetitik dara dar.
II. -de durum taksyla ekimlenen szcklerin grevleri:
a) Bunlar meyannda yleleri var ki yattklar toprakta kemiklerinden
nian kalmad halde szleri bizim azmzda, fikirleri bizim kafamz
da, muhabbetleri ve nefretleri bizim kalbimizde ezel bir bahar feyfeyziyle tomurcuklarn amakta, filizlerini srmektedir.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

b) ubatta A nkaraya gidecektim. Bayramda sizi bekledim. Leylekler

martta gelir, eyllde dner. Ylbanda neler yapacaksnz.
-deli tmleler, daha ok, eylemin; yani yklemdeki iin, olu veya
kln: Nerede, kimde, nede; ne zamanda, kimi kez de ne durumda olduunu
gsterir:

102

DLBLGS
Ne sonsuz bir ifa var bu vatan topranda!
(Faruk Nazif amlbel.)

Bir canl izin varsa yer stnde silinmez.

(Mehmet Akif Ersov.)

Yetti bkesliin ol hayete kim evremde

Kimse yoh izgine girdab- beladan gayri
(Fuzuli. XVI.)

c) "de taks alm szcklerin sfat grevinde kullanldklar da olur:

Baban yerinde adamdan ne istersin imdi ?
(Mehnet Akif Ersoy.)

Szde bir alma, yerinde bir karlk, yolunda bir i, Szde Kzlar
(bir roman)... Bu zihinde, bu kafada, bu dncede insanlar, 45
yalarnda bir kadn...
yelik taks alm saylardan sonra gelenler de nicelik ayrtl sfatla
oluyor:
Ellisinde kadn, on sekizinde bir gen kz gibi giyinmiti,
) -de taks alarak sfat gibi kullanlanlardan adlam olan da var:
Padiahn gzdesi, gzdeleri...
d) -de taks mastarlara gelince onlara eylemi, oluu stn bulma; sr
drme ayrts katar:
Sanayicilerimiz de Haliin endstri blgesi olmasn istememekte,
bugnk tesislerin yeni blgeye tanmasna doru bulmakta imiler.
(Fatih Rfk Atay.)

e) -de takl mastarlar ekeylemle bekleince imdiki zaman kipiyle

anlamda olur:
Bulmakta imiler = buluyorlarm.
Hava kararmakta idi = kararyordu.
Anlalmaktadr k i = anlalyor ki...
f) -de takl adlarn ve eylemliklerin ekeylemle kullanl:
1) Geni zamanla ekimlenenler, daha ok, imdiki zaman anlamna
kayarak yklem olur:
Ben evdeyim. Siz nerdeiniz. Orhan buradadr.
Ben gazete okumaktaym ( = okuorum). Siz neler dnmektesiniz
( = dnyorsunuz)?...
2) di ile ekimlenenlerde ykleme;
mi ile ekimlenenlerde sylenti;
se ile ekimlenenlerde koul anlamlar sezilmektedir:
Evdeydim = evde bulunuyordum.
Uykudaym = uyuyormu.

SZDZM

103

-de takl eylemlikler de ekeylemlerle bu biimlerde ekimlenir:

... gazete okumaktaydm okuyordum.
... neler dnmekteymisiniz dnyormusunuz?
... ocuk uyumaktaysa = uyuyorsa... (bkz. no 358. V.)
g)
-de takl ikileme ve ikizlemelerle sz bekleri kalplaarak deyim
olm ulardr:
El elde, ba bata... Eninde sonunda, krk ylda bir...
) Eskiden -de takl im adllar yer gstermede kullanlmtr: unda =
urada, bunda burada:
Dman geldi padiahmzn hisar stne dt der durur biz
. bunda tmmazz.
(Akpaazade Tarihi XV.)

Bu kullana Diyarbakrda bugn de rastlanr.

-de taksnn trl biimleri:
Btn rneklerde grld gibi -de taksnn:
a) d harfi, sert harflerden sonra gelince t olur.
b) e nls de kalnlardan sonra a olur.
Bylece tak drt biime girer: -de, -da, -te, -ta.
Bu tak:
a) Vurguyu ekmekle.
b) Bitiik yazlmakla (de) balacndan ayrlr (bkz. n 456).
III.
-den derum talayla ekimlenen tm leler:
Siyah byk gzlerinin yksek bakndan, kibar tavrndan, marur
sknundan, dzgn szlerinden onun yle adi bir adam olmad
belliydi. Ama kimdi? Nereliydi? Nereden gelmiti? Bunlar bilen
ypktu.
(mer Seyfettin.)

ten artmaz, diten artar.

(Atasz.)

Turgut okuldan kt. Ben evden geliyorum. Ondan kitap aldm.

Anlat alan pek geni olan -denli tm leler:
a) ok kez, eylemin - yklemdeki iin, oluun, kln - kt, koptuu
ayrld yeri, yani nereden baladm, kendinden uzaklatn gsterir
(yukardaki rneklerde olduu gibi).
b) -den takl kimi tmleler eylemin nedenini gsterir:
Sevinten hoplad. zntden hastalanm. Kahkahadan bayldk.
Yorgunluktan uyuyakalmm...

104

DLBLGS

c)
Asl ve letirme saylaryla kurulmu tmlemelere -de taks gelince
fiyat anlam katar:
Bu defteri liradan hesap etti. Yedier liradan kalemler aldk:
) Aadaki rneklerde trl anlam ayrtlaryla kullanlmaktadr:
Ne yanar kimse bana ate-i dilden zge
Ne aar kimse kapm bab- sabadan gayri.
(Fuzuli XVI.)

Gln derdinden ey blbl ne ektin geri n verdin

Gamndan dilberin senden hezaran derdnakim ben.
(Hayali. XVI.)

Tanrdan dilerim. Sizden sonra sra benimdir. Gzlerinden perim...

-den taks, ses uyumuna ve nszlerin benzemesine gre deierek
-den, -dan -ten, -tan olur.
Kullanld yerler:
-den taksn alm elerin grevleri:
a) Birinci grevi yklemleri tmlemektir (akland).
b) Sfatlar tmler (bkz. n 250).
c) Belirteleri (zarflan) tmler:
Hepsinden nce, bundan birka yl nce, bundan sonra, evden dcr,
kapdan ieri, sizden daha yal...
) -den 3. trl ad takmlarnda tmleyiciye eklenir (bkz. n 151-111.
not).
d) -den taks alm szckler birinci trl ad takmlarnda da tmleyici
grevinde kullanlr:
Gelenlerden (gelenlerin) biri, arkadalardan (arkadalarn) ikisi sydi.
Snava giren yz renciden otuzu baar gstermi. Bunlardan
hangisi daha alkandr?
rencilerden bazlar snava girmemi...
Bu tr kullanlarda tmlenenlerin belirtme sfatlar, belirtme adllar
olduklar grlyor.
e) -den taks alm szcklerin, ilgelerle bekletii sk grlr. Bu
bekler yer, zaman ve nedenlik anlamlaryla yklemlerin belirteci o lu .
Dnden beri, bundan dolay, ondan tr; -den baka...
f) Meslek adlarnn oullaryla cins ve t r anlatan szcklere eklenerek
(-den biri olan) anlamnda bir sfat olr:

SZDZM

105

Erkek lisesi retmenlerinden Bay Orhan, Fabrika iilerinden Demircan. Tccardan Bay Yaln. Semizotu emsinden bir sebze.
Turungillerden bir meyve. Krallar soyundan bir gen. K meyve
lerinden portakal severim...
g) -den taks alm birka szck, niteleme sfat gibi kullanlm aktadr:
Gnlden (dilek), sudan (bir yant, bir sz), candan (arkada), uzak
tan (akraba), toptan (sat), uadan (adam)...
) -den taks kimi adlara, sfatlara, belirtelere de gelir, onlar belirte
yapar.
Kltr ilerimiz zerine, ulusa gnllerimizin titrediim bilirsiniz. Bu i
lerin banda Tiirk tarihini doru temeller zerine kurm ak; z Trk
dilline, deeri olan genilii vermek iin candan allmakta oldu
unu sylemeliyim. Bu almalarn gz kamatrc verimler vere
ceine imdiden inanabiliriz.
(Atatrk.)

Gerekten gzel iler yapmak-

Eskiden bayramnz mbarek olsun derlerdi.

(Yayha Kemal Beyath.)

(Burhan Felek.)

Birden, yeniden, sonradan, oktan, cabadan, akadan, akacktan

(sylemek); yalancktan...
h) Yardmc (ol-, et-) eylemlerine yoksun kalmak, yoksun brakmak
ayrtlar k a ta r:
Ben birka liradan olurum.
EKIYA NNDE (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Bizi hem inaldan, hem candan ettiler...

1)
-den... -e durum taklarn art arda alm ikilemeler, ikizlemeler
deyim deeri bekler kurar. Bu bekler, daha ok delirte olur:
Uzaktan uzaa selamlatk. Dorudan doruya okula gidecek. ren
diklerini batan baa anlatacak. Daldan dala konmak. Elden ele
gemek...
Beni tepeden trnaa szd. Sonra anlatk. Yerden ge hakk var
m. Sabahtan akama...
i) -den taksyla, bileikleriyle eylem tabanlarndan trl biimde ve
anlamda ulalar tremitir (bkz. n 394, 396-IV, V, 397, 402-VI).
j) -den taks deyimlerde - yukarda aklananlar okamakla birliktedeiik grev ve anlam ayrtlaryla kullanlmtr:
Elinden gelmek, kssadan hisse, undan bundan, rden pten (nesne),
ateten gmlek...

106

DLBLGS

k) Son yllarda -den taks yapm eki gibi kullanlm, yabanc szcklere
karlklar bulunm utur:
Neden (sebep): ... Nedenini aklamak... candan (samimi)...
1) -den takl adlarn, ekeylemle yklem olduklar da grlr:
Osmanoullar, Kay boyundandr.
Dadalol, Toros Afarlarndanm.
Z E T : Grlyor ki -de, -de, -e durum taklarn alm szckler,
trl grevlerde kullanlmakla birlikte asl grevleri yklemlerin yerlerini,
yani:
a) Nerede olduunu (-de taks);
b) Nereden balayp uzaklatn (-den taks);
c) Nereye ynelip yallatm (-e taks)
gstermektedir.
Ta belirteci, bu tmlelerle anlatlan yerlere uzaklk ya da yaknlkta
son aama ayrts katar (bkz. n 372).
N O T .-----i, -de, -den, -e durum taklar, -(s) i iyelik taksndan sonra
gelince araya n girer:
Komunun evini, evinde; yolun ortasndan ortasna...
98.
LG E (edat) TM LELER. ile (-le), iin... ilgeleriyle birleerek yklemi tmleyen sz bekleridir (bkz. n 0 96-11).
I. LE (-le) tmleleri yklemi trl ynlerden tm ler:
a) Ara olur:
Mor bulutlarla ak trbene atsam da tavan...
(Mehmet Akif Ersoy.)

lkbaharn tatl rzgarlaryla sarho olan m artlar, lgn naralarla

havay nlatyorlard.
(mer Seyfettin.)

Ekmei bakla kestim. Ekin orakla biilir. Gzlerimle grdm.

b) -le yapl tmleler ykleme nasllk anlam katar:
Gkle denizin birletii dumandan izgiye dikkatle bakt.
FORSA (mer Seyfettin.)

Hiddetle kalkan zararla oturur.

(Atalarsz.)

Topa hzla vurdum. kolaylkla baarld. Yaznz sevinle okudum...

Yerinden fkeyle srad.

SZDlZMl

107

c)
-le yapl tmlelerde anlam pek eitlidir. Her biri incelenirken an
lamna, anlam zelliine baklmaldr:
Ara sra kasabaya iniyor; alp kazand birka para ile, kulbesine
dnyordu.
FORSA (mer Seyfettin.)

Gzlerimizde bir tebessmle bakyorduk.

(Halit Ziya Uaklgil.)

Yksel hnerinle kani olma

hsan- H udaya mani olma.
(Namk Kemal.)

Yazl. (ile) nin kendisinden nce gelen szcklere bitiip biti

memesi deiik ynleriyle incelenmeye deer:

1) Anlatma bir ses deeri, bir belirtme tonu katmak istenince ayr
yazlr ve ayr sylenir.
2) Byle bir neden yoksa (ile) nin bitiik yazlmas daha uygundur.
yle bitiir:
a) nszlerle biten szcklere bitiirken i der; le bir ek gibi, nller
uyumuna gre deiir:
Kalemle, aala, kolla, iekle, dalarla, yurdumuzla...
b) Bititii szck nllerle bitiyorsa (ile) nin bandaki i (y) olur; -le
hecesi nller uyumuna gre deiir:
Dereyle, kapyla, suyla, anneyle, babayla...
Arkadan defteriyle', annesiyle, babasyla, Tiirk ordusuyla, kendi
szyle... Srasyla, dolaysyla, hakkyla, yoluyla, vaktiyle, haliyle...
c) ile, kii adllarnn ve (bu, u, o) im adllarnn tmleyenlerine gelir:
Benimle, seninle, bizimle, sizinle, bununla, ununla, onunla...
NOT. -1er eki ile biten szcklerle (ile) nin bitimesinde zellik
y oktur:
Bizlerle, szlerle, bunlarla, unlarla, onlarla, serelerle, insanlarla...
II. N ilgeci de:

a)
yapar:

Sonuna geldii adlar, neden, zgleme ve ama anlaml tmleler

.
Ykselmek isteyenlere pervaz iin feza
Daima kadedir...
(Tevfik Fikret.)

08

DLBLGS
Topranz topram, eviniz evim; buras iin, bu diyarn ocuklar
iin bir ana, bir k olacam ve hi bir eyden korkmayacam
vallahi billahi...

URUN KAHPEYE (Halide Edip Advar.)

Ya ka olursa olsun zavall ba daima ocuktur. Rahat uyumak

iin efkatten yaplm bir yastk ister.

(Cenap ehabettin.)

yiliiniz ii sylyorum. Konumak iin geldim. Yemek iin yaa

mamal, yaamak iin yemeli...
b) in ilgeciyle bekleen tmleler, tmceye ant anlam da k a ta r.
Tanr hakk iin bu zavally bala! Yavrularnzn bc iin beni z
m e!
Allah iin syle! Namus hakk iini..
c) in ilgeci (-e gre) anlamma da kullanlmtr:
Halk bizim iin hl o eski mebul... Bizim iin hl o zlmez bilm ece

(Faliis Rlk Atay.)

) in (-n) yapl t.mleler(hakknda, o yzden) anlamyla da yk

lemi tmlerler:
Ne haber verdi saba zlf-i periannn
Ki benefe kara yasl grnr ann
Drr ii cevher salur nazik ter sz yazlur.
eyhi ina klcak ol leb dendannn.
^
Yazl:
a) Daha ok ayr yazlr.
b) Yakn alara dek nszlerle biten szcklere -n olarak bititii
sk grlrd (Yukardaki rnekte olduu gibi).
c) -is biimine de girer:
...................bu kitabn gecesinde
Mehtab seninin yere serdim.
PYALE (Ahmet Haim.)

) nllerle biten szcklerle, pek az da olsa, -yn biiminde bititii

grlr: Kuzuyn...
III.
GB ilgeiyle bekleen szckler, benzetme anlaml tmleler
olur (bkz. n 441):

hl... bir ey anlamam gibi gzlerini satrlardan ayramyordu.

BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

109

SZDZM

Farsay blbl gibi konuur. Franszcay bir Parisli gibi syler.

IV. Nedenlik ilgeleriyle bekleen tmlelerden rnekler:
Doruluundan tr (dolay) onu heskes sever.
Gitmek zere ayaa kalkt. Yukarda da yazld zere bu iler ya
knda bitecektir.
V. br ilgelerle bekleenler iin (bkz. n 451-IV).
99. BELRTE (zarf) TM LELER (bkz. n 96-111):
Ufukta imdi gne snmek zere sallanyor.
u var ki ehresi hl parl parl yanyor.
(Mehmet Akif Ersor.)

Ekinlere bir kere de ifti gzyle baknz. Baaklar, hkmdar

tularndan, ve taneleri incilerden daha kymetli bulursunuz. ifti
onu yetitirmek iin aylarca alan ve ibadet eden bir zaviye-i
kaime olur; dimdik ve elleri bo durduunu hemen hi gremezsi
niz.
(Cenap ehabettin.)

Alur elbet nesim-i nevbahar essn hele

Bend-i dil muhkem deil bend-i nikabmdan senin.
(Nedim XVIII.)

ok altm. Pek yorgunum. Dn geldik. Yarn gideceiz. Koa koa

ilerleyiniz. Yava yava gidelim. Yukar ktlar.
rneklerde italik harflerle dizilmi szckler, bulunduklar tmcelerin
ve nermelerin yklemlerini - eylemlerini, eylemsilerini - trl ynlerden
berkitiyor; birer belirtetir.
Yklemleri berkiten szck, belirte tmlecidir.
Belirtelerin eitleri, nasl ve niin kullanldklar grlecektir (bkz.
n" 406).
ZET: Tmce kurmaya yarayan eler unlardr:
I. Yklem
II. zne

Bunlar temel elerdir.

III. Tmleler (bkz. n 95, 96, 97, 98, 99).

100. TM LELER N ELERDEN OLUR:
1) Adlar tmle olur (bkz. n 95, 96 vs.)
2) Ad takmlar da tmle o lu r:
Okulun bahesini gezdik. Da yoluna sapacaktk. Aalar altn yaprak
larla bezenmiti.

110

DLBtLGS
3) Sfat takmlar tmle olur:
Souk gnleri arkada braktk. u gzel ieklere baknz. Sert yelle
savrulan yapraklar... Geen yaz anlatmt.
4) Adlam sfatlar (bkz. n 182, 183) tmle olur:
alkanlar herkes beenir. Haylazdan holanmam. Tembelle dp
kalkmak... Krlar yeile btnm...
5) Adllar tmle o lu r:
Onu grdm. Bana syledi. Herkesle anlamak...
6) Yan nerme tmle olur (bkz. n 122/2, 125):
Dn size anlatmay unutmuum. Onunla grmekten holanrm.
Yurdumu dndke iim aydnlanr.
7) Tmce de tmle olur (bkz. n 126).
8) Harfler bile tmle o lu r:
A'dan z'ye dek btn harfleri srasyla ezberlemek...
101. BR YKLEM ETL BRKA TM LE ALIR:
Babam bu akam uakla Eskieifden Ankara'ya gidiyor. Orhan,
dn okulda Yalna kalemini verdi...
102. TM CELERDE ELERN SAYILARI:

1. Bir eylem tmcesinde:

1) zne, dztiimle ve yklem ancak birer tane bulunur (bkz. n 84,
91, 95).
Ayn ekle ya da ilgele biimlenmi dolayl tmleler, il ge tmleleri ve
grevce benzeen belirteler de birerden artk olmaz.
Yinelenmi eit eler - kaar tane olursa olsun - bir saylr.
2) Dolayl tmleler, belirte ve ilge tmleleri, deiik biimleriyle
birden ok da olabilirler:
a) Birden ok dolayl tmlecin kullanl:
Okulda Orhan'dan u kitab aldm.
Korkuttan Yaln'a selam getirdim.
Sevim okuldan eve kitaplar antasnda getirdi.
b) Deiik grevli belirte tmleleri de birden ok o lu r:
Bugn ok yoruldum. Yarn nasl gideceksiniz ?
imdi hemen koa koa aa inaceim.
c) Deiik ilge tmleleri de birden ok o lu r:
Her Trk, bu yurt iin dmanlarla arslanlar gibi arpacaktr.

SZDZM

111

II. Ad tmcelerinde (bkz. n 86 /2):

1) Dztmle bulunmaz.
2) Dolayl tmleler - eylem tmcelerine gre - daha seyrek kullanlr:
Yaln okulda usludur. Blbl gle km.
Korkut, arkadalarndan daha alkan, daha terbiyeli idi...
103. TM LELERN YKLEM OLUU. - Tmleler, ekeylem
alarak yklem olur (bkz. n 84/9).
.
104. TM CEDE SZCKLERN DZEN. - Bir dnceyi, bir
duyguyu, bir istei, bir yargy anlatmak iin seilip kullanlan szcklerin,
tmce olurken, sralanlar da - anlam gereine gre - belli bir dzene ba
ldr. Bu dzen bozulunca tmce yanl olur; iyice anlalmaz.
Szcklerin dizilii bakmndan tmceleri eitlere ayrmak iin, nce
kullanld yere gre dili derecelere ayrmak gerekir:
1) Kltr dili (bkz. n 105);
2) Geliigzel konuma dili (bkz. n 110).
105. K LT R DL. Konferans veren bilgin, her iyi yazc, ders
veren retmen, derse kalkan renci... ellerinden geldiince zenli konuur,
zenli yazar; yanl szckten, dzensiz tmceden kanr.
Bir dilin kurallarna gre zenle kullanlan biimine kltiir dili denir.
Kltr dilinde de, konulara gre az ok ayrlklar vardr. Bir konferasm dili sylevinkine gre daha ar obal olur. Bir makale ile bir monolog
szcklerin seilii ve dizilii bakmndan - epeve deiiktir. Roman ve
tiyatro dilleriyle bir bilim ve fen yazsndaki dil birbirinden ne denli uzaktr?
Hele devlet dairelerindeki yaz dili (resmi dil) bunlardan bsbtn ayrdr.
YAZI DLnin en gzeli, kolayca- anlalabileni, konuma dili doall
nda olandr. Divan Edebiyat diliyle konuma dili arasndaki ayrl
grdk (bkz. n 31-11).
106. DZLLERNE G RE TM CELER. - Kltr diliyle gelii
gzel konuma dilinin deiiklikleri en ok tmcelerin diziliinde grlr.
Bu bakmdan tmceler iki trldlr:
1) Kurall tmce (bkz. n 107);
2) Devrik tmce (bkz. n 109).
107. KURALLI TMCE. Kurall tmcelerde szckler u ana kukurala gre dizilir:
Trkede tmleyici ve belirtici szckler, asl szcklerden nce gelir.
Ad ve sfat takmlarnda byle olduu gibi (bkz. n 151, 180) tmcelerde

DLBLGS

112

de tmleler Yklemin tmleyicileri olduklar iin kuall tmcelerde

lemden nce gelir. Bu genel kural yle zetlenebilir:

yk

Trkde:
Tmleyen tmlenenden;
Belirten belirtilenden
nce gelir ve kurall tmceler - bir anlam zellii yoksa - yle sralanr:
ZNE + YKLEM TAKIM!
Tmleler + yklem
Tmcede trl tmleler bulununca da sra deimez; yle olur,
ZNE +

YKLEM TAKIMI

belirte tm. 4- dolayl tm + dz tm. -j- ilge tm. yklem

Ben
dn
Orhan'dan
kitab
okumak iin aldm.
Bu sra kuramsaldr. Kullanta anlam zellikleri bu srann sk sk
deimesine yol aar. Bu deimelerin nedenlerini u incelemelerde grelim
(bkz. n 104):
Turgut, dn okulda Yaln arad.
Bu be szckten kurulmu tmcede arad yklemdir ve sondadr. br
szckler de nemlerine gre ykleme yaklaacak, en nemli szck ykl
emin yannda bulunacaktr.
Konumada ve yazda her tmce, sanki iten, gizli bir soruya yanttr.
Kendisine sylenilen kiinin neler soraca sanki dnlr de tmceler o
sorulara gre dzenlenir.
Yukardaki rnek tmcenin ykleminden baka olan drt szcnde
nem derecesi u sorularla belirir:
1) Turgut mu arad?
Bu soruya gre en nemli szck Turguttur.
2) Dn m arad
Busoruya gre en nemli szck dndr.
3) Okulda m arad ?
Bu soruya gre en nemli szck Okulda-dr.
4) Yaln m arad?
Bu. soruya gre en nemli szck Yalndr.
Bu sorular, srasyla yle sorulabilir:
1) Dn okulda Yaln kim arad?
2) Turgut okulda Yaln ne gn arad?
3) Turgut dn Yaln nerde arad ?
4) Turgut dn okulda kimi arad?
Sralarma gre yukardakilerin ayn olan bu sorularn uygun yantlar
da srasyla unlardr:

SZDZM
1)
2)
3)
4)

113

Dn okulda Yaln Turgut qrad?

Turgut okulda Yalm dn arad.
Turgut, Yaln dn okulda arad,
Turgut dn okulda Yalr arad.

Her tmcenin en nemli szc italik harflerle dizilmitir. Hepsi de

yklemin yanndadr. Bunu gz nnde tutarak sonucu kesinletirelim:
Kurall tmcelerde szckler nemlerine gre sralanr ve en nemli
szck, ykselmin yannda bulunur.
NOT. Nesne belirtisiz (yaln) olunca (bkz, n (95-2) yklemden ayrl
maz:
Orhan dn cam krd.
A ncak:
Bir gmlek kendime, bir gmlek de Orhana aldm.
Bir top Oshandan, bir top da Yalmdan aldm.
Bir top da, bir gmlek de size alalm.
gibi (de) ile balanm eit ksmlardaki belirtisiz nesnelerle yklemler arama
baka tmleler girebilmektedir.
(de) alac, eit tmle beklerini deil de yalnz belirtisiz nesneleri
balarsa nesne, yine yklemin yannda olur; ne var ki, anlam deiir:
Size bir gmlek de alalm (baka almanlar gibi).
Bir gmlek de size alalm (bakalarna alnd gibi).
e

. .

<

108.
ET ELER. Tmcelerde zne, nesne, yklem ve biimde
tmleler birer tane olur. Art arda kullanlan eit deerde eler - kaar
tae olursa olsun - bir saylr:
Eit zneler:
Evler, aalar, kayalar, yldzlar, ay, toprak, ne varsa hepsi karanln
iinde kaybolmular, erimilerdi.
(Yaar Kemal.)

Eit Nesneler:
Askeri rtiyesinde okuyordum. Matematii, iiri ve edebiyat sevi
yordum.
(Ziya Gkalp.)

Eit Yklemler:
Bize bol bol ziya kucakla, getir.
Sen yorulduka yol uzar, artar;
ai diler, ta artr, yrtar...
(Tevfik Fikret.)

114

DLBLGS
Eit biimde tmleler:
yi ocuklar evde, okulda, sokakta, her yerde temizlie dikkat ederler.

NOT. Ayn yklemin yinelenmesi anlatma abartc bir sreklilik

ayrts katar:
Hep korkarak baktm. Hl korkuyorum, korkuyorum, korkuyorum.
(Halide Edip Advar.)

109. DEVRK TMCE. Yklemi sonda bulunmayan tmcelere

devrik denir. Devrik tmcelere, balca uralarda rastlanr:
1) Geliigzel konumalarda (bkz. n 110);
2) Kouklarda (bkz. n 112).
110. GELGZEL KONUM ALARDA TMCE. Dnceler,
anlamlar anda (zihinde) doar. Dil, bunlar sze evirerek, tmceler kura
rak syler; kalem harflerle biimlendirir.
Anda doan dnceler, anlamlar:
1) Ya tasarlanarak, dzenlenerek sylenir. Bu, KURALLI tmcedir:
2) Ya da tasarlanmadan, dzenlenmeden andaki dou srasna gre
sz olarak kar. Bu da GELGZEL KONUMA tmcesi olur.
Geliigzel konumalarda tmcenin devrik oluunu u nedenlere ba
layabiliriz :
a) Geliigzel konumalarda an, dzenle uramay gerekli saymaz,
uramaz. Oun iin bu tr konumalarda szcklerin sralan, dnce
lerin, anlamlarn dou srasna gre olur.
b) Birden gelen tehlike karsnda, korku ve cokunun birden douun
da an tasarlamaya, anlamlar dzenlemeye vakit bulamaz. lk doan syler;
eksik kaldn anladka ekleyerek szii tam lar:
Yangn!... sarm komuyu. Kal... aadaki kapdan!...
c) Tmce sonunda olmayan yklemin vurgusu daha belirginleir:
lkyaz, geldi yine, Su yrikf dallara. nsanlarn iinde de iek a ar
kimi zaman. Bir devrim doar birden.
(Oktay Akbal.)

Yaa.wz ordu! lmez bu vatan! Dinleyin halkn sesini...

) Ackl durumlarn anlatmnda, devrik tmceler vurguya, tona daha
elverili olduklar iin, ok kez, duygu deeri artar ve anlatma dokunakl
bir deyi kazandrr:
ok genti zavall yavru! Ecel nasl kyd ona! Grmeyin annesini-, bir
gnde yle erimi kil...
111. YAZIN YAPITLARINDA DEVRK TMCE. Piyeslerde ve
romanlardaki karlkl konumalarda szlerin aslna uygun olmas; syleyi-

SZDZM

115

lerin, azlarn, diyeleklerin olduu gibi belirtilmesi hoa gider; esere ayr
bir tat ve doallk katar. Bu yzdendir ki birok oyun ve roman yazarlar
yaptlarndaki karlkl konumalar syleyenlerinkine uygun yazmaya a
lrlar. Bu konumalarn ou geliigzel olduu iin tmceler devrik olur:
Yahu bu batakta yaanrlr m ?
Bu suali bize mi soruyorsun Efendi?
Tabii size. Mandalar sran sivrisineklerin yannda bu nasl ky?
Onu da sana sormal Efendi ?
Bu bata kurutmak kabil deil mi ?

Neden kabil olmasn. Ama o bizim bileceimiz i deil ki...

KEREM EMES (Akagndz.)

Ne bakyorsun Vehbi?
Sen gzel kzmsn bel Benim aama varsan... Sana stanbullu
yenge derim, ben.
Senin aan ne i grr?
Candarma.
Candarma ne i yapar.
Cavurlar eer.
ALIKUU (Reat Nuri Gntekin.)

Fikir adamym, bilim adamym ben. Bilirsiniz bunu, bilirsiniz de inaninanmazsnz bu dediklerime.
(Nurullah Ata.)

Eski eserlerimizde de devrik tmceler vardr:

Sundda
ii ermes rtkn tepmek. =
ayrkuunun ii deildir harman dvmek.
(Divan Lgat-it-Trk.)

... doyunca yzne bakamadm hanm yiit kanda gittin beni yalnz
brakp...
(Dede Korkut.)

... Kolca kopuzum aln vn meni.

(Dede Korkut.)

Beni niin komaz anda varmaa.

*

Osman Gazi balad rak yerlerden av etmee.

*

Bir viranca hisar vardr balar arasnda.

(Akpaazade Tarihi. XV.)

(lhi) mevcutsun meknsz, daimsin zamansz...

(Sinan Paa. XV.)

Yan nermelerde de devriklie rastlanr: Tmle, bala ki = kimden

sonra gelmitir:

116

DLBLGS
Pes vacip oldu kim bize erin kymetin bilirdir yere varavuz ve hem biz
dahi, gaza edevz.
(Akpaazade Tarihi. XV.)

Ataszlerinde, sylencelerde, deyimlerde de devriklere sk rastlanr:

Glme komuna, gelir bana
Ama kutuyu, syletme kty.
(Atasz.)

Dallan bast kiraz. Var m bana yan bakanl...

112. KOUKLARDA TMCE. Kouklarn yazl dzyazya
(nesre) benzemez. Onlarda l (vezin) ve uyak (kafiye) bulunur. Ozanlar,
l ve uya salamak iin, ok kez, szcklerin yerlerini deitirmek
zorunda kalrlar. Bu yzden yklem baa, ortaya gelir. Her dilde ozanlarn
bu eit deitirmeleri ho grlr; yanl saylmaz:
Yakarz yurdumuza kem gzlerle bakan;
imeklerden hz alr elik mzraklarmz!
Kzl alevler saar atmzn yelesi.
Ufuklar nlatr nallarmzn sesi.
(Halide Nusret Zorlutuna.)

Sana dn bir tepeden baktm aziz stanbul!

Grmedim gezmediim, sevmediim hibir yer.
mrm olduka, gnl tahtma keyfince kurul \
Sade bir semtini sevmek bile bir mre deer.
(Yahya Kemal Beyatl.)

113. DEVRK TM CENN ANLATIM DEER. Yukarda in

celenen rnekler gsteriyor ki dilimizde devrik tmce yeni deildir; eskiden
beri vardr (bkz. V 111). Kurall tmcelerde elerin yer deitirmesiyle
sze duygusal anlamlar sindii gibi (bkz. n 107) yklemin yer deitirmesi
de anlatma trl ayrmlar katmaktadr. Yukarda nedenleri az ok aklanan
devrik tmceler, kurall tmcelerden daha vurgulu^ tonlu ve dokunakl
sylenmeye elverilidir. Yerinde kullanlnca da kurall tmceden daha derin
daha engin duygular ve imgeler tayabilmektedir. Stilistik ve semantik bak
mndan da bu, byledir. Anlambiimciler (semantikiler), anlatm gcn her
eyden stn sayarlar (bkz. n 555-vs.). Onlara gre tmcenin gzellii- gele
neksel kurallara uygunlukta deil-anlatm a sindirilen duygu, imge deeriyle
ve szcklerin rllerinden, tmcelerin dizililerinden doan ses gzelliiyle
llr. Duygu ve imge deeri stn, sesi kavrayc olan tmcenin, gramer
ciyi azck tedirgin edecek kadar kuraldan kaymas ho grlmelidir.
yice dnlnce anlalr ki yazarlar, en ateli imgelerini, en dokunakl
uygularn, daha ok, devrik tmcelere aktabilmektedirler. Denilebilir ki

SZDZM

117

devrik tmce, cokularn anlatlmasna daha elverilidir. Byle bir devrik

tmce, kurallya evrilince, szcklerin rgsne sinmi uygu ve imge
deerleri uar; tmcede o cokunluk, o tat kalmaz ve mantn souka sert
lii sezilmeye balar. u rnekleri bu bakmdan inceleyelim:
Timurun saldrlar karsmda Yldrmm ordular dalmtr. Bu ok
skntl anda kendisine yaklaan Solak Karaca adl kulu unlar sylyor:
Kani ol gvendiin oullarn ve ol sancan beleriya ol sarho vezirlerin
ne gerek yoldalk ettiler sana.
(Akpaazade Tarihi. XV.)

Irkna, vatanna, tarihine ihanet etmi olan efrat ve akvamn hi birini

unutma Trk olu!...
Unutma ... ve A ffetm e!...
BATARYA LE ATE (Sleyman Nazif)

(Bekiraa Blnde) Bu mlakat neticesinde Rahminin manevi

kuvveti o kadar, artmt ki...
Mustafa Kemal'i grrsnz, diyordu, adeta haykryordu:
Ve sonra daha hevesini almam gibi.
Ha aslanm, Kemal'im, gster kendini!
MERUTYET VE SONRASI (Hseyin Cahit Yalu.)

Yandm bu olann elinden, ne dur dinler, ne otur bilir.

FALAKA (Ahmet Rasim)

Mahallede dedikodu oluyormu. Peki, fa k a t sen bu dedikodular niin

zerine alyorsun?
Neden yarsn da benim zerime atyorsun ? Var m kendinden phen ?
Bu ite mcrimiyetime dair var m ispatn?
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Adcm olmaz bu herifler, diyordu, para insan adam etmez vesselam.

SRGN (Refik Halit Karay.)

Giyinii, kalb kyafeti, hal tavr da hayli acayipti bu adamn.

ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Nasl tekliftir bu? Biz niin byleyiz acaba?

ki makale bal (Falih Rfk Atay.)

Ah! O bizim yaz dilimiz! O nedir yle? Dncelerin yoksulluunu,

yavanln birtakm bezeklerle, incik boncuklarla rtmee kalkan
kiiler kurmu onu.
(Ata.)

118

DLBLGS
Benim kadersiz yavrum, benim glmedik yavruml...
diye alyordu. Gzlerinden kan dkyordu ya yerine.
TIRPAN (Fakir Baykurt.)

Yalnz duygusal sorunlarda deil; dnsel konularn anlatmnda da

da devrik tmcenin yerlemeye, yaylmaya yz tuttuunu gryoruz. Gen
kuak bu yola gireli yllar oluyor. Bir rnek:
U SUM UZU BEENMEK. Uslar sataa (pazara) karsalar, hepi
miz gene kendimizinkini beenir, onu alrmz, yle diyorlar. Sanmyorum
bunun doru olduunu. Btn kiiler gibi ben de az ok beenirim kendimi,
ok kimselerinkine deimem usumu. Ancak bu, kimseninkine deimem
demek deildir. Gemite olsun, gelecekte olsun, usa, anlaya, benden ok
stn kiiler bulunduunu bilirim. Neden benzemek istemiyeyim, neden imren
meyeyim onlara ? Uslar sataa karsalar StendhaTinkini neden almayaym ?
yi bir soruturma konusu olur bu: Uslar sataa karsalar, kiminkini
almak istersiniz? Gelgelelim ok kimseler ii byk lakrdlara dkerler,
byle olunca da tad kalmaz.
Emin Ali Paa da, deliksiz bir uyku uyuyabilmek iin, Kzlar Aasnn
usunu istermi. ylesi de olur, o da kt deildir.
Ulus Gazetesi 12. V. 1957 (Nurullah Ata.)

Bir rnek daha:

Durmadan artyor edebiyata ilikin glkeler. Alabildiine karmak
sorunlarla bezeniyor edebiyat. Bir yandan da belgesiz savlar, yanl anlama
lar, arpk grler, aldatc nyarglar kaplyor ortal. eitli ynlerden
s o k u lm a k zorunda edebiyata aratrclar. Allagelenden daha etkili bir tutum
la a bilgini, toplum uzman, uygarlk tarihisi, sanat filozofu, yaratma psiko
logu iyiden iyiye incelemek zorunda edebiyat. Eitimciye, politikacya, tre
ciye de den pek ok grev var bu arada.
NSAN AISINDAN EDEBYAT 1969 (Prof. Dr. Nermi Uygur.)

Bir rnek de gnmzden (Bir fkramn son paragraf):

Sartre, durmayan, bitti demeyen, sonu budur diye kesip atmayan byk
bir yazar, bir dnr. Dondurmuyor hi bir gr, dnceyi. Hep daha tesini
daha yenisini aryor. nk insanolu ulanca bir dzeye, yeniden lde buluyor
kendimi Her uygarlk aamas insanolunu yalnzla, acya,bir eit yoklua
itiveriyor. Elde ettikleri yetersiz oluyor. Eski areler, eski yntemler bir noktada
kalveriyor. O zaman o ileri dzeydeki aydn kii daha ileride bir noktaya
yrmek zlemiyle balyor aratrmaya almalara...
CUMHURYET 9. VII. 1971 (Oktay Akbal.)

Birden hatrladm bir gece yars byle bir balkona ktnm.

LKYAZ DEVRM (Oktay Akbal.)

SZDZMt

119

Yukardaki rneklerde, zellikle bu son tmcede grld gibi, devrik

tmceler bileik de olur. ki rnek d ah a:
Ne olursa olsun, bugn, bu olgulardan sonra, yadsnmas olanaksz
bir sonu olarak karmzdadr dil devrimi.
(Tahsin Ycel.)

Bu peri bacalarnn birinde ak gl ayakl, pembe gl dudakl bir peri

yaarm ki, rgpte mi desem, Uhisar'da m, Ortahisar'da mi
desem, bir Anadolu delikanlsna ak olup, geceleri gvercin donuna
girip kanatlanr inermi evin damna', delikanl uykusu blnnce
dinlermi damdaki kanat sesini ve de peri kznn gvercin sesini.
(Ceyhan Atf Kansu.)

Halk azlarnda sylene sylene duyguca younlam; sese de, etkili

dokunakl nlem deeri kazanm keskin szlerin ounda tmceler dev
riktir :
Greyim seni aslanm. Aykla pirincin tan.
A k olsun adama! ek arabam, ykl oradanl...
114.
TM CENN ZMLENMES. Tmcenin elerini ve herbirinin tmcedeki grevini incelemeye; yani tmceleri zmlemeye al
makta trl yararlar var. Bylelikle yersiz, srasz ve yanl kullanlm
szckler kolayca grlr; bunlar yerlerine getirilerek, sralarna konarak
tmce dzeltilir:
Yaln tmcenin zmlenmesi:

Turgut, dn Orhan' bahede znt ile bekliyordu.

tmcesini elere ayralm:
Tmceleri elere ayrrken szckler, grev adlarna gre yle sralan
maldr :
Yklem: Bekliyordu;
zne (kim bekliyordu?): Turgut;
Dztmle = nesne (Turgut kimi bekliyordu?): Orhan'.
Dolayl tmle: Bahede-,
Belirte tmleci: Dn;
lge tmleci: znt ile.
Akta hi bir szck kalmad.
Ya tmce yle olsayd:
Bizim Turgut, iki gn nce kariki okulun bahesinde kk Orhan'
derin zntlerle bekliyordu.
Tmceleri elere ayrrken her eyi tmleyicileriyle birlikte bir tek
saymak gerekir :

120

DLBLGS

Yklem: Bekliyordu;
zne: Bizin Turgut
Dz tmle: Kk Orhan';
Dolayl tmle: Karki okulun bahesinde;
Belirte tmleci: ki gn nce;
lge tm leci: Derin zntlerle.
Bir de u tmceyi zmleyelim:
Her szm glen-i manaya gnl bezninden
Gl gibi renkli nergis gibi mestane gelr.
(Nedim . XVIII.)

Yklem: Gelr;
zne: Her szm;
Dz tmle: (yoktur; nk eylem geisizdir.);
Dolayl tmleler: 1) Glen-i manaya. 2) Gnl bezminden.
lge tmleleri: 1) Gl gibi renkli, 2) Nergis gibi mestane * .
Tmce, elere ayrlrken hi bir szck akta kalmamaldr.
Tmceleri zmlemekle bileik, giriik ve en aprak tmcelerin iin
den klr; yanllar grlr, anlam saydamlar. Bunun iin nce yan ner
melerin yklemlerini iaretlemek, nermeleri belirtmek gerekir. Ondan sonra
temel nermelerin eleri bulunur. Yan nermelerin bu elerden hangi
lerini hangi ynlerden tmledikleri belirtilir.

*) Gibi llgeciyle bekienmi szckleri:

a) D biimine - trlerine - bakarak ilge tmleci;
b) Anlamna - bein ykleme etkisine - bakarak belirte tmleci denebilir.
Dilbilgisi, biimden yanadr; bu yn unutulmamaldr.

YAPILARINA GRE TMCELER

115. YAPILILARINA GRE TM CELER trldr:

1) Yalrn tmce (bkz. 116);
2) Bamsz nermelerden birlemi tmce (bkz. n 117 vs.);
3) Bileik tmce (bkz. n 121).
116. YALIN TM CE:
Iklar para para adeta ayaklarmzn dibinde snyordu.
(Reat Nuri Gntekin.)

Ordumuz zmir yoluna dt. zmir bu yolun stndedir.

zmir'e gidiyoruz. Hayal bu hakikatten snktr.
(Faiih Rfk Atay.)

O (Atatrk), Milletinin tek uyank uuru idi. Trk milleti Onda tek bir
adam haline inklap etmiti. Btn hassasiyeti, btn dehas, btn
enerjisi milli faziletlerimizin bir hulasas gibiydi.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

rneklerde:
1) Her tmce bir tek dncenin anlatmdr.
2) Her tmcede bir tek yklem var.
Yalnz bir tek duyguyu, bir tek dnceyi, bir tek istei, bir tek olay, bir
tek yargy anlatan sz dizisine yaln tmce denir.
Yaln tmce:
a) Baka bir nerme ile tmlenmez;
b) Baka bir nermeyi tmlemez;
c) Baka nermeye balanmaz; yani baka bir bamsz nermeye bir
balala ya da (, ;) gibi imlerden biriyle balanmaz (bkz. n 17).
117. BAIMSIZ NERM E (bkz. n | 122):
Muzr tesadfler faydal tesadflerden bin kere daha oktur; akll
adam tesadften hayr ummaz.
(Cenap ebabettin.)

122

DLNLGS

Bu rnekte iki nerme var. Noktal virgln yerine nokta konunca iki
yalm tmce olur. Ne var ki yazar, bu iki nermenin arasnda bir balant
kurmak gereini dnd iin - nokta ile ayrmaktansa - noktal virglle
balamayi daha uygun grmtr.
Bir rnek daha:
Hakikat, hayatn bizzat kendisidir ve ilimler, asl bilinmeyen bu srrn
etrafnda yaplan tefsirlerden ibarettir.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

ve balacnn yerine nokta konunca iki ayr tmce olur.

Bu incelemelerden u sonuca vanlr:
Bal bana bir tmce olmasna karn bir balala ya da virgl, noktal
virgl gibi bir imle bir tmceye balananlara BAIMSIZ NERME denir:
Sen arkn knna girmeyen klcsn-, dvle dvle tavlanr, vurula vurula krlrsn; yine her parandan bir kvlcm, her kvl cundan bir im
ek kar; ilahi bir kuvvetin, ebedi bir feyzin var ey Trk\...
(Ahmet Hikmet Mftiiolu.)

Bamsz nermeler, kurulular bakmndan, yaln tmceler gibidir.

Bamsz nermeler iki t rldr:
1) Sra nermeler (bkz. n 118);
2) Bal nermeler (bkz. n 119).
118. SIRA NERM ELER:
K; yanaklar solar, burunlar kzarr, dudaklar birbirini imdikler,
kollar ve dirsekler gvdeye yapr.

(Cenap ebabettin.)

Yalar kurur, iniltiler durur, ukurlar dolar, yangnlar sner, mezarlar

ker, viraneler enlenir; her ey bitti sanlr. Yalnz kitaplarn ara
snda hareketsiz duran barut tozlarna benzeyen yazlar, hatralar
balr.

(Ahmet Hikmet Miiftolu.)

Birlikte derdik bu uzun yollara erken,

Ka kerre afak skt bu dalarda gezerken.
(Faruk Nafiz amlbel.)

Bu rneklerde virglle, noktal virglle birbirine balanan nermeler,

ekimli yklemleriyle ayr ayr zneleriyle; birka da tmleleriyle bal
bana birer tmcedir. Hi biri brne ne biimde baldr, ne de anlamca.
Sralanmalarna yarayan virgllerin yerlerine noktalar konunca yalm tm
celer olurlar.
Biimce de, anlamca da birbirine bal olmayan; bununla birlikte ara
larna virgl ya da noktal virgl konulan bamsz nermelere SIRA NER
MEler denir.

SZDZMt - TMCE

123

nermelerin sralanna:
a) Kimi elerin trl ynden benzemesi, szck saysnn denk oluu;
b) Yklemlerin, ok kez kipte oluu:
c) Bu eit kurulularn uyard kavramca yaknlk sezgisi;
) Okunua katlacak anlaml sesin nermeden nermeye ykselmesiyle
duygusal ezgiyi beslemesi;
d) Kerteli okuyuun esemeli anlaya g katmas... gibi etmenler yol
aar.
Virgllerin yerlerine noktalar konursa tmceler yalmlar, sralayn
salad kavram yaknl sezgisi silinir. Kesintisiz art arda geliin yava
yava ykselttii anlaml sesten^ ezgiden iz kalmaz. Bamsz nermelerin
birbirini glendiren eseme zinciri gever119.
f

BALI NERM ELER:

1. Biimce bal nermeler:

a) O zaman kalemler krk, gzler yumuk, boyunlar eili, azlar kilitli idi.
idi ekeylemiyle eit drt ad tmcesi arasnda dzenli bir balant
kurulmutur. Hepsi de ayr ayr idi ile bir bamz nerme olmaktadr.
b) Ekseri bakalar iin yaar, bakalar uruna lrsn.
-

(Ahmet Hikmet Mftiiolu.)

Bu dallarla kendimize atlar yapar, cirit oynar, yara kardk.

(mer Seyfettin.)

nermeler biimce baldr; yani birinci, ikinci nermelerin yklemleri,

kip ve kii bakmndan, son nermenin eylemine baldr:
Ekseri bakalar iin yaar(sm), bakalar uruna lrsn.
Bu dallarla kendimize atlar yapar (dik), cirit oynar(dk), yana kardk.
, Bu deerde nermeler ve den baka balalarla da sralanr:
Ne kz verir, ne dnr kstrr.
Hem alarn, hem giderim.
Bym de klm.
c) Ney imdi yalvaryor; ektiklerini, dertlerini anlatyor; hasretlerinden,
firaklarndan bahsediyor.
BR M SU (Refik Haiit Karay.)

Noktal virgllerle balanan bamsz nermenin zneleri birdir:

NEY. Bamsz nermeler arasnda bir ya da birka enin ortak oluu da
bir tr biim balldr.

124

DLBLGS
II. Anlamca bal nermeler:
D istemedi', bcr kurdu. Dmanlk istemedi', dostluk kurdu.
Dknlk sevmezdi', gl oldu. Hakszlk sevmezdi', hak gzetti.
ATATRK ZLEY (Ruen Eref naydm.)

Ben de tarih okudum; alemi elbet bilirim.

(Mehmet Akif Ersoy.)

Bize bol bol ziya kucakla, getir;

Dmek etraf grmemektendir.
(Tevfik Fikret.)

Bahelerde btn dallar, feci bir teslimiyetle son yapraklarn dkm

lerdi imdi yuvasz ve musikisiz aalarda yalnz al rp sefaleti
atrdar.
(Cenap ebabettin.)

Aheste ek krekleri; mehtap uyanmasn.

GEZNT (Y. Kemal Beyatl.)

Bu rneklerde d ballk yoktur. Yklemlerin kipe ve kiice birbirine

benzemesi de gerekli deildir. Biimce bal olmayan nermeler, anlamca
birbirleriyle ilgilidirler. Bu anlam ilgisini iyice belirtmek iin noktal virgl
lerin yerlerine srayla onun iin, nk, bu yzden... balalarn koyalm;
yaktn grrz. Bundan baka, iyice baklmca grlr ki her tmcedeki
nermeler birbirinin nedeni ve sonucudur. Bylece birbiriyle ilgili olan sz
dizilerine anlamca bal nermeler denir.
Ekeylemin olumsuzu deiPle kurulan tmceler de anlamca bal ner
meler biimine girer:
Bu sz syleyen Orhan deil; Yalndr.
Gl deil; arkasnda kanl kefenidir)
Sen misin, sen misin garip vatan!
(Namk Kemal.)

Bal nermelerin u biimlerde kullanldklar da grlr:

1) Anlam pekitirme ayrtsyla yineleme:
Helal et hakkn Aabey, helal eti
ELLO (Abbas Sayar.)

2) ncl nermeler, temel nermenin elerinden birini aklar.

Zeka idi, incelikti, hi birini arama onda.
III. K ile balanan nermeler(bkz. n 459):
Unutma k i airleri haykrmayan bir millet,
Sevenleri toprak olmu ksz ocuk gibidir.
(Mehmet Emin Yurdakul.)

SZDZtM - TMCE

125

a) ki ile balanan nermelerin birou anlamca -dii, -ecei ortalaryle

kurulan yan nermeler benzer:
Dediler k i ssz kalan trbende
Vahi gller am..................
(Rza Tevfik Blkba.)

nandm ki siz b ii baaracaksnz.

Tmceleri kiden kurtaralm:
Issz kalan trbende vahi gller atm dediler ( = sylediler).
Bu ii baaracamnza inandm.
Temel nermenin eylemi -dii, -ecei ortac oldu ve nermelerin yerleri
deiti; yan nermeler de temel oldu.
b) ki ile balanan nermelerde -dii anlam bulunmayabilir d e :
Gittim, o son diyara ki serhaddidir yerin.
(Yahya Kemal Beyatl.)

. . . Bu byk llerdir ki, ok zaman kalbimden lm korkusunu

syryor.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

c) ki ile balananlardan dilek kipleriyle kurulan temel nerme nedenlik

anlam verir:
almalsn ki baarya eresin. Bu kitab seerek aldm ki size armaan
edeyim. Grp beensin k i sonra aldandm demesin.
Tmceleri k iden kurtaralm :
Baarya ermen iin almalsn. Size armaan etmek iin bu kitab
seerek aldm. Sonra: aldandn dememesi iin nce grsn, been
sin.
) kiden sonra temel nermenin dmesi sze etkili bir duygu deeri
k a ta r:
Kendine bakmay bilmez ki...
(Hseyin Rahmi Grpnar.)

Kim bu cennet vatannn uruna olmaz ki fedai

(Mehmet Akif Ersoy.)

ki balac, anlatma abartt katmaktadr.

120.
BALI NERM ELERN EYLEM LERNDE EKM.
ve
ile virgllerle balanm nermelerin eylemleri son (temel) nermenin eyle
mine uyar; kipleri bir olur. ncl eylemler kii, oulluk ve bileik zaman
taklar almamsa son eylem gibi saylr. Bu olay, ancak ikinci tr kii taklar
alan eylemlerde: nili gemi zaman, imdiki zaman, gelecek zaman, geni
zaman ve gereklik kiplerinde (bkz. n 284) grlmektedir.

DLBLGS

126

deta kouyor, beni elimden tutan ua ekiyor, siirklyordum.

(Cenap ehabettin.)

.. .zerinde gkten izler var. Onun iin bir kaynaksn; onun iin sol
mayacak kurumayacaksn Son neslin balar stnde ilk neslin
balar stndeki gibi hr ve temiz yaayacaksn ve Trklerden bir
son nesil tanmayacak, grmeyeceksin.
(Ruen Eref naydn.)

Ben burada
diri yrekle doacak
Gzleri kl insanlar bekleyeceim.
(Ouz Kzm Atok.)

Sabahlar erken kalkar, hemen hazrlanr, i bana koarm. stn

baarya ermek iin siz de okulunuzu, derslerinizi, retmenlerinizi
ok sevmeli, devlerinizi zenle yapmalsnz.
NOT. Birer yaln tmceye benzeyen; yani dilbilgisi bakmndan
her eyi tamam olan bamszlara nerme (bkz. n 122) denmesinin nedeni
udur:
a) Tmce banda olmayanlar byk harfle balamyor:
h) Sona gelmeyenler nokta ile bitmiyor.
c)
Bannsz nermelerden birlemi tmceler d grnleri, yani
yazllar bakmndan bileik tmcelere benzerler (kz. n 121).
ZET:
Bal bana bir tmce olmakla birlikte virglle, noktal virglle ya da bir
bir balala baka bir tmceye alanan sz dizileri - bamsz nermeler - iki
trldr.
I. Sra nermeler. Biimce de, anlamca da birbirlerine bal olma
dklar halde, daha ok, eitlikleri gz nne alnarak aralarna virgl ya da
ve konan tmceler (nermeler)dir.
II. Bal nermeler. Biim ya da anlamca birbirine bal olan tm
celer (nermeler):
ki trldr:
1) Biimce bal nermeler. ncl yklemleri, kip ve kiileri bak
mndan, son yklemlere bal olan nermeler.
2) Anlamca bal nermeler. Biimce hi bir balar olmamakla bir
likte aralarnda nedenlik gibi bir anlam ilgisi bulunan tmceler (nermeler)
dir...
Konuyu bir de u emada toplayalm :

SZDZM - TMCE

127

BAIMSIZ NERM ELER

Sra nermeler

Bal nermeler
Biimce bal
nermeler

Anlamca bal
nermeler

UYARMALAR:
I. Eit ksa tmceler:
a) Nokta ile ayrlnca aralarndaki duraklamalar uzunca olur.
b) Virglle ayrlnca duraklamalar ksalr.
Hangisi stn saylmal?
Anlatm, ses ve deyi gzellii hangisini gerektiriyorsa onu stn
saymak, ona gre imler koymak yerinde olur.
II. Biimce bir olan nermeler:

a) N okta ile ayrlnca, her yklemde kii ve oulluk taklaryla ekeylemleri yinelemek gerei ba gsterir.
b) Aralarna virgl ya da ve konursa ncl yklemlerin taklaryla
ekeylemlerini kullanmak zorunluu kalkar.
Hangisi stn saylmal?
Anlam, ses ve deyi hangisini gerekli klyorsa onu.
III. Anlamca bal nermeler:

a) N okta ile ayrlnca aradaki anlam ilgisi dndrlemez.

b) Kimi yazarlar, sonraki tmcenin bama nk, fakat, mademki,
bunun iin... gibi balalar koymakla tmceler arasndaki ilgiyi belirtmeye
alrlar.
c) Yazarlarn kimisi de, bu balalar kullanmakla birlikte noktal
virgl kullanmay daha uygun sayarlar.
) Birok yazar da noktal virgl kullanmakla gereken ilgiyi belirttik
lerini ileri srerek bala kullanmay gerekli bulmazlar.
Hangisi daha stn saylmal?
Balalarn kullanlmamas anlamca bir eksiklie yol amyorsa
() paragrafndaki yazarlar izlemekte kazan vardr: Fazla kullanmaktan
kurtuluruz; anlatm daha duru olur.
Anlamda bir eksiklik seziliyorsa (c) paragrafndaki yazarlara uymak
yerinde olur.
Bu sorunda da anlam, ses ve deyi gzelliini gz nnde tutmak gerek.

BLEK TMCELER
121. BLEK TMCE:
Kartaln beenmediini kargalar kapr.
(Cenap ebabettin.)

Kurban edip vcudumu ben rah- millete

Terk eyledim hayatm fikir-i hamiyyete.
(Namk Kemal.)

nsan melek olsayd, cihan cennet olurdu.

(Tevfik Fikret.)

ecaat arz ederken merd-i kipti sirkatin syler.

(Ragp Paa XVIII.)

rneklerin her birinde ikier dnce anlatlmtr; yani her biri ikier
ikier nermeden bilemitir (bkz. n 122). Banlardan eylemsilerle ve koullu
eylemle kurulan birinci nermeler tmleyici; ekimli eylemlerle kurulan
ikinci nermeler de temel nermelerdir.
Bunlarn ikier nermeden bilemi olduklarn gstermek iin eylem
silerini ekimli eylemlere evirerek, ikier bamsz nerme ya da ikier ayr
yalm tmce yapmak kolaydr:
Kartallar beenmez; (kafat) kargalar kapr.
Ben vcudumu millet yoluna kurban ettim. Hayatm hamiyet fikrine
terk eyledim.
Tmleyen ve tmlenen nermelerden kurulmu sz dizisine BLEK
TM CE denir (bkz. n 123 vs.).
nermelerin biletirilmesi; yani tmcelerin nermeler biimine sokul
mas szn ksalmasn, anlatma kvraklk ve trl deerler kazandrmasn
salar.
Anlattklarnz yazmaya alyorum.
Bu ksa anlatm ierisinde edimi, ii - dnceyi - birletirmek
Trkenin stn baarlarndan biridir. Hi bir Avrupa dilinde bu kolaylk
yoktur.

SZDZM - BLEK TMCE

129

122. NERME. Bal bana bir tmce olmayp baka bir nermeyi
tmleyerek, ya da bir nerme ile tmienerek bileik tmce kurmaya yarayan
sz dizisine NERM E denir. Bir bileik tmcede yer almayan nermeler,
bir dnceyi, bir duyguyu tam ve kesin olarak anlatmaya yetmez.
Her nermede bir dnce anlatlr (bkz. n 121). Birbirini tmleyen
nermeler, ok kez, i ie gemi gibidirler.
Bileik tmcelerde iki tr nerme v ard r:
1) Temel nerme (bkz. n 124);
2) Yan ( = baml) nerme (bkz. n 125).
Koca Ali sendeleyerek ayaa kalkt.
(mer Seyfettin.)

tmcesinde iki ayr ey anlatlmaktadr (bkz. n 321):

1) Koca Ali sendeledi. 2) Koca Ali bu durumda ayaa kalkt.
Bu iki tmceden birincisinin yklemi sendeleyerek biiminde eylemsi
olunca iki tmce, birbirini tmleyen ve iie geen iki nerme olmutur. Bun
lardan :
Kalkt eylemiyle kurulan nerme, temel nermedir.
Sendeleyerek eylemsisiyle kurulan da yan nermedir. Bu incelemeden
u sonuca varlr:
Bileik tmcelerde eylemle kurulanlar feme nerme; koullu eylemlerle
ve eylemsilerle kurulanlar da yan = baml nermedir (bkz. n 125, 128).
123. BLEK TM CEDE NERME SAYISI:
a) Her bileik tmcede ancak bir ekimli eylem vardr; yani bir tek
temel nerme bulunur (bkz. n 122).
b) Bir bileik tmcede ka eylemsi varsa o kadar yan nerme vardr.
Koullu (artl) eylemler de - eylemsiler gibi - yalnz yan nerme kurmaya
yarar.
Yan nermelerin says iin snr yoktur:
O vakit rzgrn grlts iinde ince bir sesin anlalmaz bir eyler
syleyerek inlediini iittik.
(Reat Nuri Gntekin.)

yan ve bir temel nermeden birlemi bir bileik tmce...

Irmaa giden yol, kasabadan kurtulunca, gz alabildiine uzanan
sonsuz eftali baheleri arasndan geerlidi.
(Refik Halif Karay.)

Bu rnekte drt yan, bir de temel nerme vardr.

Eski yaz dilimizde tmceler pek uzundu. Bu uzunluk, birok yan ner
menin birbirine ve hepsinin birden temel nermeye balanmasndan ileri

130

DLBLGS

geliyordu; yani Divan dzyaz ustas, ekimli eylemler kullanp yaln ksa
tmceler kurmaktansa eylemsiler kullanarak tmceyi elden geldiince uzat
may ustala daha yakr buluyordu.
Bugn uzatlm tmceler pek tutulmuyor. En gzel tmce, fazla szck
kullanmadan, dnceleri konuma dilinin doall iinde anlatabilendir
(bkz. n 31-11).
124. TEMEL NERME ve YER. Bileik tmcelerde eylemlerle
kurulan nermelere temel nerme dedik (bkz. n 122/1). Temel nermeler
kurall tmcelerde sonda bulunur (bkz. n 125):
Koca Ali, kamaan gzleriyle kapsnn temiz eiine bakt.
1

(mer Seyfettin.)

Daha dnk air, slubuna srd alacal renklerle bir hafta iinde soluk
bir elbise zavallma derken Homeros sa f bir billur ehram gibi,
hl gnein klarn gnee aksettiriyor.
(Ahmet Haim.)

Kanatlarn kta harap eden pervanelere deil, karanlkta gstermeyen

yarasalara acnr
(Cenap ebabettin.)

Atatrk devrimlerinin ana hedefi, bu milleti hrriyete varmaktan alko

yan engelleri ortadan kaldrmakt.
'

(Falih Rsfk Atay.)

Temel nermenin yklemi ad soylu da olur (ad tmcesi):

nsann ban dinlemek gibi, gnl dinlendirmee de ihtiyac var.
(Falih Rfk Atay.)

Temel nerme devrik de olur:

. .. Buralar gp geldiimiz anayurdun gzel gnlerinden izler tayor
deyip, dolamlar gl gzeli Van Gl kylarndan aaya...
BALIM KIZ DALIM OUL (Ceyhun Atuf Kansu)

Temel nerme hem ad soyludur, hem de devriktir:

Dil devrimine kar koyanlarn byk ounluunun amzn gerek
lerini kaldramayanlar arasndan kmas da bundandr belki.
(Tahsin Ycel.)

125. YAN ( = baml) NERME. Eylemsilerle ve koullu (artl)

eylemlerle kurulan nermeye yan yahut BAGINLI nerme denir (bkz. n
122, 123).
Kurall tmcelerde yan nermeler, temel nermelerden nce gelir.
Geliigzel konumalarda, kouklarda temel nermelerin yerleri dei
ebilir (bkz. n 110).

SZDZM - BLEK TMCE

131

lkemiz ondan ald da deviren hzn.

(Faruk Nafiz amlbel.)

O uh alar bugn kasr- eref-Abad'a geldike

O nuanu gnler hatr- naada geldike.
(Yahya Kemal Beyatl.)

Gelsin kk bodrumda topraa gml kplerde serinlemi Kayda

suyu ile ve nane yaprayla bsbtn midevilemi limonatalar:
yahut sklm frenkzm erbetletil...
. . acayipti bu toplantlar; fa k a t hotu dorusu. Mnakaasz ve hare
ketsiz geerdi. Yksek sesle kimse konumazd, ne de acele ederek.
(Refik HaSit Karay.)

u rnekte devriklik anlatma deiik bir hava katm gibidir:

Hrriyet en gzel nimet-i lahiyedir, eer suiistimal olunmazsa. Hrriyet
esaretten muzr olur, itidali tecavz ederse.
HRRYET 1868 (Ziya Paa.)

126. G RK TM CE (TM CENN E OLUU):

I. Yan nermeleri:
a) Temel nermeye zne, nesne, tmle olan;
b) Ya da bu elerden birini tmleyen bileik tmcelere giriik tmce
ad verilir (bkz. n 128).
II. Bamszlam tmceler de (bkz. n 117) sz iine girer ve temel
nermenin elerinden biri olur:
a) Tevfik Fikret: ykselmeyen der diyor. Siz bu ykselmeyen
der"i nasl aklarsnz?
Bu a paragrafndaki tmcelerde ykselmeyen der ve ykselmeyen
der'i sz bekleri dz tmletir.
Yalnz duyan eker derim, en doru sz budur.
(Yahya Kemal Beyatl.)

Bu tmcede de yalnz duyan eker tmcesi dz tmletir.

b) Kantya sebeptir zannedilerek kkteki karncalarn itlf edilmesi..
ATATRKN HASTALII (Ruen Eref naydn.)

Bu tmcede de birinci nerme znedir.

c) Ykselmeyen der den ne anlyorsunuz.
. . . baarszlk olunca, mesele hemen, ben yaptm sen yaptn'a. dn
mek zere iken...
(Falih Rfk Atay.)

132

DLBLGS
ki rnekteki bamsz nermeler dolayl tmletir,
) Bamsz nerme, ilge tmleci de o lu r:
Tevfik Fikret: ykselmeyen derle ne demek istemitir? Ykselme
yen der gibi zdeyileri ancak byk adamlar syler.
Anlatacak gibisiniz. Seviniyor gibi gzkt. Anladm gibi... (bkz. n
441-1). Kadn, kt lokmalar yutar gibi, hkrklarn iine att.
d) Bamsz nerme, ad takmnda tmleyici olur (bkz. n 53/3):
Ykselmeyen der"in anlamn aklaynz.
Yalnz duyan yaar sz derler ki dorudur.
(Yahya Kemal Beyatl.)

e) Bamsz nerme zaman belirteci de olur:

Dedi: oktan beridir vard benim bir derdim.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Trk ulusu yllardr, bir kurtarc bekliyordu.

f) Deyimlemi bamsz nerme belirte olur:
Az kald, az kalsn dnyordum.
g) Bamsz nerme durum belirteci olur:
Hastalm duyunca koup gelecek sanmtm.
) Bamsz nerme, temel nermenin elerinden birini aklar (bkz.
n 119-112).
127.
ARANERM E. ARASZ. Sze baladktan sonra kimi kez
usa, sylenmesi gereken bir dnce geliverir ve tmcenin arasna girer.
Konumada da, yazda da rastlanan bu aklayc szler, iinde bulundukla
r tmcenin esi olmazlar.
Bylece:
Tmce arasna giren ve e olmayan szlere aranerme, ye da arasz
denir:
Hak hakszl, doru yanl iyi kty, ge de olsa, nihayet yener.
(Faih Rfk Atay.)

Cihan yklsa, emin ol, bu cephe sarslmaz.

(Mehmet Akif Ersoy.)

A nkarada tedavi devam etmi ise de her eyin gerektii gibi yapl
masna, itraf etmeli ki, tam riayet gsrememitir.
ATATRKN HASTALII (Ruen Eref naydn.)

Analar haylaz ouklarm - ihtiyalarn anlam gibi - daha ok

severler.
NLGN (Refik Halit Karay.)

SZDZM - BLEK TMCE

133

Bir gn, bilmem ne sebeble, birlikte klalarna gittik.

Biz - imdi ellisine yaranlar, elliden tedekiler ~ gzlerimizi dnyaya
bir bozgun havas iinde atk.
ATATRK (Falih Rfk Atay.)

Bir stanbul ouu - dnyann neresini gezmi, neresinde yaam

olsa - yine Istanbulu dnr.
NLGN (Refik H alit Karay.)

Kansz eh re si-sevinten mi, utand iin mi - nce al al oldu sonra

morard.
NLGN II. (Refik Halit Karay.)

O sralarda, herkes Sdet blgesinin Almanyaya verilmesiyle Hitler

in tatm in edildiine - zira bu zat, artk Avrupa ktas stnda talep
edeceim bir kar toprak yoktur, demiti - ve ikinci cihan habinin
nlendiine inanm bulunuyordu.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Ben de, herkes gibi, nsezimin beni hi aldatmadna inanrm.

(Melih Cevdet Anday.)

Deyimlerde bal nermelerin arasna girer:

Okadm yazsn, ne yalan syleyeyim, hi de koltuklarm
kabarmad.
BEN (Ata.)

talik harflerle dizilmi ksmlar birer arasz, aranermedir.

Aranermeler, ok kez, aklayc kountu (apposition) grevinde bu
lunur :
Orhan, dn tantmz ouk, karmza kt.
Bu kullana eskiler (tatf- beyan atf- tefsiri) delerdi.
Yazl:
a) Aranermeler, ksa olursa, iki virgl arasna alnr.
b) Uzun olur, ya da daha iyi belirtilmesi gerekirsi iki ksa izgi arasna
alnr (yukarki rneklerde bu alm iyice gzkmektedir).
Bir sz beinin aranerme olup olmadnda ikircimlik ba gsterirse
o bek okunmadan geilir. Tmcede eksiklik olmuyorsa araszdr, araner
medir.
Bunun iin aranermeli yaln tmceler bileik saylmaz.

YAN

NERMELERN

GREVLER

Yan ( = baml) nermeler, eylemsilerinin eitlerine gre trl grev

lerde kullanlr:
128.
ADEYLEMLERLE KURU LA N NERMELER. Adeylemler, tmcelerde adlar gibi grevlidir. Onun iin adeylemlerle kurulmu ner
meler (bkz. n 379):
a) Temelnermenin elerinden biri olur; yani birer ad gibi, temel
nermenin znesi, nesnesi tmleci olur:
Yzmek bilmeyenleri korkutmak, denize itmek, zerlerine su serpmek
dettir, (zne).

(Ahmet Rasm.)

Gerek kamlarn evreye bildirmek kiinin boynun borcudur.

Yalnz beendiimizi mek, savunmak yetmez (zne),

(Ata.)

Bgniin iini yarma brakmak tembellikten ileri gelir (zne).

Sevim'in okula gitmesi, arkadalarn grmesi gerekmiti (zne).
Derse girmeyiiniz retmenimizi zd (zne).
Bahede oynamay kararlatrdk (nesne),
Ben bu konuyu hemen renmek istiyorum (nesne).
Bu akam bize buyurmanz babam rica ediyor (nesne).
Turgut'un okuyuunda bakalk var (dolayl tmle).
Burada oturup almanza kim karabilir (dolayl tmle).
Bu baary gece gndz almakla elde etmiti (ilge tmleci).
Daha verimli almas iin uygun bir ala bulmalyd (ilge tmleci).
b) Temel nermenin elerinden birini tm ler; birer ad gibi temel ner
medeki znenin, nesnenin tmlelerden birinin tmleyicisi olur:
e erken gitmenin faydas pek oktur. (zneyi tmlyor).
e erken gitmenin faydasn herkes bilir. (Nesneyi tmlyor).
e erken gitmenin faydasna o da inand. (Dolayl tmleci tmliyor).
c) Adeylemler, kurduklar nermelerle birlikte tmlenen de olurlar:
Gelecek hafta banda Okullarn almas kesinleti.
Toplantya Orhan'n gelmeyii hepimizi zd.

SZDZM - BlLEtK TMCE

135

NOT. mekli ed eylemler belirtili tamlamalarda tmleyen ve tlenen

olmadklar iin bu grevlerde kullanlmazlar.
129.
ORTALARLA ( = sfateylemlerle) K URU LA N NERMEMELER. Sfat eylemler ( = ortalar ) tmcede sfatlar gibi grevlidirler
Onun iin ortalarla kurulan nermeler (bkz. n" 380):
a) Temel nermenin elerinden birini tmler; nerme, btn e
leriyle birlikte bir sfatm gibi, temel nermenin znesini, nesnesini, tmle
lerinden birisini niteler:
Masa zerinde alm bir harita vardr.
Gelecek yaz bekleyiniz.
Mazotla alr bir m otor aldk.
Ocan snmeye balayan ateine bakt.
Verecei para iin faiz istiyor.

(zneyi)
(nesneyi)
(belirsiz nesneyi)
(dolayl tmleci)
(ilge tmlecini)

b) Adlam ortalar, kurduklar nermelerle bilikte temel nermeye,

zne, nesne, tmle olur (bkz. n 182, 183):
Sereden korkan dar ekmez.
Snava girecekleri arnz
Baa gelmie ne denir?

(znedir)
(nesnedir)
(tmletir)

c) Adlam ortalar, nermeleriyle birlikte ad takmlarna girer:

ini gzelce yapann baars stn olur.
u rneklerde de belirtme ortalar, tmcelerinin znesi, nesnesidirler:
Onun gidecei anlald. Senin neler yaptn rendik...
(bkz. n 130).
130. BELRTME ORTALARIYLA KURU LA N NERMELER.
-dii ve -ecei ortalar, kendilerinden sonra gelen nermelerin elerinden
birini belirterek tam lar; yani sonraki nermenin znesine, nesnesine,
tmlecine belirtme sfat olur (bkz. n 388):
(Koca A li)... Yolun getii tahta kprde durdu.
.Anadoluda uramad ehir kalmad.
(mer Seyfettin.)

Btn ihtiraslarn sustuu, yalnz elemin yaral bir kurt gibi uluduu
bir lm evinde...
BR HKM GECES (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Okullarn alaca gnler yaklayor.

Bir ad tmlemeden kullanlan ya da durum taklaryla ekimlenen
belirtme ortalar sfatlk grevinden kayarlar (bkz. n 182, 183). Byle or
talarn zneleri kendilerini tamlayan adlar ve adllardr:

DLBLGS

136

Bu ii onun baaraca phelidir.

Orhann gittiini duydum. Senin gideceini de sylyorlar. ( Sizin)
geldiinize sevindim. (Bkz. n 388 kullanl).
Ortala kurulan yan nerme, temel nermenin znesi, tmleci olur ya
da bir nermenin elerinden birini tmlerse bileik tmce, giriik saylr
(bkz. n 126-1).
131. BALAMA ULACIYLA (-ip yapl ulala) K URU LA N NER
MELER. Tmleyici deildir. Anlam bakmndan bamsz nermelere
benzer (bkz. n 117):
Aralarndaki ayrlk ikidir:
1) Bamsz nermelerin yklemleri ekimli eylem; bunlarmki eylemsi
olur:
2) Bamsz nermeler, balalarla, virgl, noktalvirgl gibi imlerle
balanr; bunlarda balamay -ip eki yapar. Bu eki alan ula, kendinden son
ra gelen eylemin, eylemsinin eiti o lu r:
Asmann altnda birleip syleiyorlard. Nihayet bir defa kazaya
varp hakimden danmaa karar verdiler. Hafta iinde. Hsmen
merkebi yanma alp yola kt.
(Refik H alit Karay.)

rneinde italik harflerle dizilmi ulac kendilerinden sonra gelen eyleme,

eylemsiye benzetelim. Aralarna da virgl yahut ve koyalm. Anlamda hi
bir deiiklik olmadn grrz (bkz. n 391).
3) Balama ulac kendisinden hemen sonra gelen eylemle - deyim bii
minde - beklemise ayr bir nerme kurmu saylmaz :
Varn younu birka ay iinde sap savurmu, Sofrada ne varsa
silip sprd. Hava souk; bebei sarp sarmalaynz. Gezip tozarz.
Evirip evirdiler. Bitip tkenmedi...
132. D U RU M ULALARIYLA K U RU LA N NERMELER.
Kendilerinden sonra gelen yklemin - eylemin, eylemsinin - durumunu bil
diren belirte olur (bkz, n 392):
Yemein sonuna doru Sadrazam, misafirine ve Cevat Paaya baka
rak ikisini de meraktan kurtaran tek cmlesini syledi.
(Falih Rfk Atay.)

Dumlupmar stnden yol ararken denize

kt savletimizden dmanla dolu dalar.
(Kemalettin Kamu.)

SZDZM - BLEK TMCE

137

133. ART L ULA, BTRM E ve ZAMAN ULALARI. Bu

drt ula, kurduklar nermelerle birlikte kendilerinden sora gelen yklemin
eylemin, eylemsinin - olu zamanlarn, birer ynden belirten belirteler
olur (bkz. n 393, 394, 395 vs.):
Bir adm kalnca onu kyafetinden tandlar.
e balayal yarm saat oldu.
Kapdan kncaya dek konutuk.
Dedem koynurda yattka benim sin ey gzel toprak!
(Sleyman Nazif.)

Turgut'la tanmadan nce ayr otururduk; tantktan sonra bir arada

oturmaya baladk.
134. N ED ENLK ULACIYLA KURU LA N NERM E de kendisinsonra gelen yklemin yapl ve oluundaki nedeni belirten bir tmle olur
(bkz. n 397):
Bu gece aydnlk gzlerimi incittii iin, lambam sndrdm.
ALIKUU (Reat Nuri Gntekin.)

Dncelerinizi beebdiinden babanzn yz gld.

135. KOUL NERMES. Btn ekimli eylemlerle kurutanlar
temel nerme olduklar halde:
a) Dilek-koul kipiyle (bkz. n 282-VII);
b) Ekeylemin koul kipiyle (bkz. n 358-VI);
c) Eylemlerin koul ekilleriyle;
) Dilek-koul kipinin ykleme 3 sylenti ekilleriyle - -se ekini alm
kiplerle ve bileikleriyle - kurulan nermeler ancak yan nerme olur. Bunlara
nerti - koul nermesi - denir.
alsa baarr. alrsam baarrm. alyorsa dokunmayn.
alsaydn baarrdn. alsaym baarrm...
Hava gzel ise (gzelse), iiniz de yoksa kra kalm.
nsan melek olsayd cihan cennet olurdu.
(Tevfik Fikret.)

Kadn almazsa fik r i ykselmez;

Kadn ykselmezse alalr vatan.
(Ziya Gkalp.)

art olsun... kim haprrsa falakaya yatrrm.

(mer Seyfettin.)

Grlyor ki bu bileik tmcelerde ikier yarg vardr:

138

DLBLGS

Birincisi balatt, tasar (protase) diyebileceimiz oranlama (suppositif)

bildiren nerti (koul nermesi);
kincisi koula bal sonu (apodose) tu r :
in yoksa ahit, paran oksa kesil ol.
(Atalarsz.)

Ayana ta dokunsa benden bilir.

Ben lrsem bayramn altnda lrm; uradan uraya kmldamam.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Kullan zellii. Koullu eylemlerle kurulmu yan nermelerden

sonra gelen temel nerme yklemleri gemi zaman kipli olmuyor (yukar
daki rneklerde grld gibi). Ancak:
I. a) Koul kiplerinin ykleme ve sylentilerinde;
b) Gemi zaman kiplerinin koullarnda;
II. ise (-se) ekeylemi - anlam kaymasyla - bala grevinde kullan
lnca temel nermeler gemi zaman kipleriyle de kurulabilir (bkz. n 484).
III. Devrik tmcelerde koul nermesi sona da gelir:
Ya ben nasl yaarm siz lrseniz.
(Tevfik Fikret.)

Koullu nermelerde anlam zellikleri:

a) Soru adl, koul nermesini - dnlen btn olaslar katmakla
berkitir:
Gnl kimi severse gzel odur.
Cemaat ne kadar ok olsa imam bildiini okur.
(Atalarsz.)

Ne ararsan bulunur derde devadan gayri.

(Ragp Paa. XVIII.)

b) Dilek-koul kiplerine m i? soru eki ikircimlik ayrts katar:

Dnsek mi bu akn afandan
Gitsek mi ekalm-i leyale?
(Ahmet Haim.)

c) Balamda koullu kip tekrarlanr, sonlam o eylemin geni zaman,

gelecek zaman kiplerinden biriyle biterse olaslk ayrts oerkitilmi olur.
Bu ii yapsa yapsa Orhan yapar. Bu paray verse verse Ayhan vere
cektir...
u biimde de kullanlr:
Bu ii yaparsa Orhan yapar; bakas yapmaz: (yapamaz).

SZDZM - BLEK TMCE

139

) Sorulu koul kipinden sonra o eylemin emir ve istek kiplerinin gel

mesi, anlama kesinlik deeri katar:
Ne derlerse desinler ben yapacam bilirim.
Ne olursam olaym; onlara boyun emeyeceim.
Kim yaparsa yapsn; ktlk ktlktr.
d) Yeterlik bileii geni zamann koul eklinden sonra emir kipi kul
lanlnca olanakszlk kavram iyiden iyiye belirir:
Bu skntnn umumi ahlak zerindeki tesirlerini herkes gryor, ii
tiyor, biliyor. Yazabilirsen yaz\ Syleyebilirsen sylel Politikann
penesi kaleminizde ve dudamzdadr.
(Falih Rfk Atay.)

Yapabilirse yapsn da grelim.

e) Koullu eylemlerin gerek szcyle beklemesi de sk grlr:
.. .byle olsa gerek.
f) Koullu eylemlerden sonra (e! a !) nlemleri sze kzgnlk ya da senli
benli konuma ayrts katar (bkz. n 491-III).
g) Koullu eylemlerle kurulmu bileik tmceler, kart dncelerin
anlatmna yaramaktadr.
dedilerse emeyi kurut demediler.
(Sylence.)

yilik et denize at; balk bilmezse Halik bilir.

(Atalarsz.)

Zer-dz palan ursan eek yine eektir.

(Ziya Paa. XIX.)

h) Dilek-koul kiplerinin - anlam kaymasyla - ana kavramlarndan

uzaklat da grlr. Byle tmceler biimce koulludur. Ne var ki an
lamca koullu saylmas yersizdir (bkz. n 376-V):
Alarsa anam alar, kalan yalan alar.
u tmcede dilekten, kouldan ok, zg anlam v a r:
Koyunlar dz yerlerde otlamay sever; keilerse kayalara trmanmak
tan holanr.
Bu tmcede -se (ise) yukarda grld gibi - de , oysa bala
lar gibi amz nermeleri alamaktadr.
NOT. Dilek-koullu eylemler, nermeler:
a) Dilek belirteci keke ile (bkz. n 414);
b) Koul belirteleri eer, ayet ile pekitirilirler (bkz. n 424).

TMCEDEN SZCK DMES

136.
SZCK DMES. Anlatta eksiklik brakmadan, elden
geldiince az szck kullanmak, fazla szckleri tmceden atm ak yararl
dr. (bkz. n 82). Dkl szler vurguya, tonlamaya daha elverili olur.
Den enin, kalanlara sinen anlamn anlak tmler; duygu ve imge deeri
de stn olur.
Tmceden yerine gre:
a) zne der:
Turgut ne yapyor? sorusuna kar:
Uyuyor. denir ki (Turgut uyuyor) demektir.
ekimli eylemlerde kii taklar zneyi iyice belirttii iin kii adl olan
znelerin dmesinde hi bir saknca grlmez:
(Ben) Ankara'dan geliyorum. ( Siz) Yarn kra gideceksiniz. Kimden
rendiniz ?
Ancak sze aklk vermek, kiilerin zerine dikkati ekmek, ya da zneye
pekitirme ayrts katmak gerekince adl olan zneler kullanlr:
Ben alarm sen glersin.
Eylemlerin nc oul kiileriyle kurulmu tmcelerden znenin
dmesi,dnceyi geniletir; duygu deerini artrr:
Hem lzumlu imi de muhtarlklar neden kaldrdlar ? Yeniden koy
madka yapamayacaklarn nihayet anladlar. Anladlar ama, y
lesini bir daha kuramazlar.
(Refik Halit Karay.)

Mkemmel insan diye bunu yapana derler.

(Reat Nuri Gntekin.)

Konumalarda, szn gelii de, kimi kez, znenin - zne ile birlikte
kimi elerin - kullanlmasn gereksiz klar; ksa yantlarda bu olu sk
grlr:
Niin hazrlanyorsun? daha sabah olmad. Nereye gideceksin?
Okula.

SZDZM - BLEK TMCE

141

Bu akam sinemaya gidelim mi ?

Olur.
b) Yklem der:
Kim uyuyor?
Turgut = Turgut uyuyor.
c) Yklemin ekeylemi der (bkz. n 86/2. b)):
Bugn bayram. Trk geleneine gre dargnlarn bart, yz yze
gelmek istemeyenlerin kucaklat gn...
(Faiih Rfk Atay.)

lahi kabul senden, ret senden', ifa senden, dert senden.

(Sinan Paa. XV.)

Bir de, ift atl arabayla dedemgile dneriz. Atlarn biri bakla kr,
biri dor.
(Glten Akn.)

) zne de, yklem de der; nesne, tmce yerini tutar:

Turgut neyi ald?
Topu. Turgut topu ald.
d) Tmcenin btn eleri der; yalnz bir tmle k alr:
Turgut topu kimden ald ?
Yaln1dan. Turgut topu Yaln'dan ald.
e) Kimi kez tmceden bir belirte kalr; bir dnceyi, bir duyguyu, bir
yargy eksiksiz olarak anlatt iin bir tmce saylr:
Turgut, Yaln'dan topu ald m ?

Evet. Turgut, Yalndan topu ald.

f) Konumalarda btn szcklerin dt; yz, gz, el imlerinin bir
dnceyi anlatmaya yettii de grlr (bkz. n 1):
Ben uyankken rya grr, uykuda i yaparm.
samasn dinleyen kimse - syleyenin us ve eitim durumuna gre - ya aka
sayar, gler; ya alayla karlar; ya da syleyenin delirdiine inanarak
dudak bker. Byle ey olur mu? anlamna gelen imler yapar. Bu imler
de yapann ne demek istediini iyice anlatt iin birer tmce saylmaya deer
Yazda bu imler, yerine gre:
__ t _

__

gibi noktlama imleriyle gsterilir ki bunlar da birer tmce demektir.

DlLBtLGS

142

Bir rnek:
Ah efendi bilmezsin bu 'Kerim emesi bize ne iler at.
Ne emesi dedin ?
Kerim emesi.
- Yanl olacak kyl aa. Bunun ad Kerem emesi deil mi?
Yoooo.

!!!

Nasl olur Efendi ? Ceddimin yapt emeyi bilmez olur muyum ?

(Akagndttz.)

Bir rnek daha:

Tam bu dakikada berber dkkanndan bir baka arkada kt:
_Sen daha sa msn? Ben seni ldii biliyorum... diye alaya balad.
__ !!???
O, kahkahayla glmekte devam ederek elimi skyordu.
Maamafih ben zerre kadar telaa dmedim... Senin bir byle mna
sebetsizlik yapacak kadar ahmak olmadn biliyorum...
__ !!???
O kadar mendebur bir mahluk iin kendini ldreceini dnmek
sana hakaret olurdu.
__ !!???
Bu defa birinci arkada sze kart:
Evet, ben de pek ihtimal vermemitim.
AHRET DN (Reat Nuri Gntekin.)

g) Ad takmlarndan da szckler der (bkz. n 155).

137.
DKL ANLATIMLAR. Az szle ok ey anlatma gerei,
her alanda tmce deerli ksa szlerin gittike yaygnlamasna yol am tr:
1) Tabelalar, reklamlar, afiler bu tr ksa szlerle alana kmaktadr:
Bankas, Kiralk Oda, Satlk Ev, ki Filim Birden, Toptan Sat,
Ucuzluk...
Bunlarn her biri tmce deerindedir:
Bankas: ... bu binadadr.
Kiralk Oda: Bu evde kiralk oda vardr. Satlk Ev: Bu ev satlktr.
ki Film Birden: Bu sinemada iki film birden gsteriliyor.
2) Son otuz krk yl iinde dkl kullan artmtr:
a) Banka adlar: Eti Bank, Smer Bank, Pamuk Bank...> Etibank...
b)
Spor kulpleri: stanbul Spor, Eskiehir Spor... Demir Spor... Bu
sz beklerinin sonundan kulb szcnn drld aktr. Bu dk

SZDZM - BLEK TMCE

143

lkle ksalm bekler, birletirilmilerdir; bylece bitiik yazlmaktadr:

Istanbulspor, Bursaspor eker spor... (bkz. n 240. IX).
3)
Ykleniiz kullanlan, vurgu ve tonla duygular katlan tmceler, ok
kez, yklemli tmcelerden daha dokunakl, daha gl o lu r:
Hl iin iin yardaklk, hl sinsi mrailik, hl gizli gizli etecilik...
Hl onlara tabasbus, onlara riya, onlara dalkavukluk...
K RPNN DEDKLER (Refik Halit Karay.)

Anlatta bir eksiklik brakmadka, yerine gre, tmcenin her esi

debilir. Tmcenin btiin eleri de der, dnceyi yalnz imler anlatr;
byle imler tmce deerindedir.

SZCK TRLER
138.
SZCK. Diller duygu, dnce ve istekleri anlatabilmek iin
domutur (bkz. n 1).
Duygu, dnce ve istekler ancak tmcelerle anlatlr (bkz. n 80 vs.)
Her tmce bir szck dizisidir:
Ey bu yolda sralanan gazi tepeler
Siz de koup gelirsiniz bilceniz eer,
Bilseniz k i Dumlupmar nnde yarn
Ayini var hrriyete tapnanlarn.
(Kemalettin Kamu.)

Bu drtlkte bal bana yazlan her szck anlatm esidir.

E y : Kendisine sz sylenilen kimseyi uyarmak, eyitme (hitap)leri peki
tirmek iin kullanlan bir nlemdir.
Bu: Varlklar imle gstermeye yarayan szck.
Yol: Bir yere gitmek iin zerinden geilen yere verilmi ad.
Gazi: Kutsal bir lk urunda, yurt urunda dmanla savaanlar ni
teleyen bir szck; bir sfat.
Siz: kinci kiilere - adlarn anmadan - eyitmeye yarayan szck; bir
kii adl.
de: siz szcyle kendisine eyitilen (hitap edilen) tepeleri, Dumlupmara giden yolculara balamaya; onlarn da trene koup gitmelerini
sylemeye yaryor.
'
Eer: Koullu tmcelerin anlamm pekitmeye yarayan bir belirtetir.
ki: ki tmceyi birbirine balyor: balatr.
Yarn: inde bulunduu tmcenin yklemindeki zaman anlamn
snrlyor; bir zaman belirtecidir.
Hrriyet: Bir kavram ad.
Dumlupmar: Kurtulu savanda son utkunun kazanld alann ad.
Sralamak, komak, gelmek, tapnmak mastarlarndan ekimlenmi
szckler eylem soyundandr.

145

szck t r le r I

Anlam olan ya da tmce kuruluuna yarayan konuma aralarna SZ

CK denir (bkz. n 54).
Szck Blkleri. Trkede szckler, dilbilgisi bakmndan, sekiz
t rd r:
Ad, sfat, adl, eylem, belirte, ilge, bala, nlem.
Tmcelerin kuruluundaki grevleri bakmndan da szckler tre
ayrlr:
1) Temel szckler: Adlar, eylemler;
2) Uydu szckler: Sfatlar, belirteler;
3) Sz ulaklar: lgeler, balalar.
NOT:
a) A DILlar, adlarn yerlerini tuttuklar iin onlardan saylmalar gere
kir.
b) N LEM lerin tmce kuruluunda belli bal grevleri yoktur. Yal
nz sze duygu deeri katarlar (bkz. n 489).
UYARI. Yukardan beri srp gelen ayrmalar kesin deildir. Szck
leri konulu anlamlarna gre deil; kullan durumlarna gre; yani tm
cedeki grevleri gz nnde tutularak blklere ayrmak gerekir. rnein:
Gzel szc:
a) Konulu anlam bakmndan sfattr:
Dn gzel bir iek aldm.

b) Oysa: Orhan gzel konuur tmcesinde gzel , eylemin durum

belirtecidir (bkz. n = 410, 411).
c) Bu yl dnya gzeli Trkiye'de seilecek tmcesinde ad olmutur
(bkz. n : 182).
'
) Babacm, matematik snavnda birinci olmuum.
Gzeli..
Bu konumada gzel szc bir duyguyu canlandrd iin nlemdir.

ADLAR
139. A D :
A IK DENZ
Balkan ehirlerinde geerken ocukluum.
Her lahza bir alev gibi hasretti duyduum.
Kalbimde vard Bayron bedbaht eden melal;
Gezdim o yata dalan, hlyam iinde ll.
Aldm Rakofa krlarnn hr havasn,
Duydum aknc cemlerimin ihtirasn.
(Yahya Kemal Beyatl.)

Bu rnekte italik harflerle dizilmi szckler birer varln addr:

Deniz: Yeryznn ounu kaplayan engin sularn ad.
Balkan: Avrupann gneydousundaki yarmadaya verilmi ad.
ehir: Kasabadan byk kentlerin genel ad.
Lahza: Blnemeyecek kadar ksa olan zamana verilmi ad.
Hasret: zlem demektir. zlem duygusunun addr.
Rakofa: Yahya Kemal Beyatlnm yetitii blgenin ad.
brleri de bylece trl varlklara verilmi birer addr.
Adlar, tantmak iin varlklara verilmi (taklm) szcklerdir.
140. ADLAR T RL BAKIM LARDAN BLMLERE A Y R IL IR :
1. VARLIKLARA VERLLERNE GRE:
1) z e l ad. Bir tek varla verilmi tantc szcktr.
Balkan, Bayron, Rakofa, stanbul, Toros, Akdeniz, Asya, Zeynep...
gibi kta, blge, ky, kent, da, deniz, rmak, sokak ve kii adlaryla kimi
hayvanlara taklm szcklere zel ad denir.
Bunlardan baka:
a) Ulus, yurt, devlet adlar da zeldir:
ngiliz, Fransa, Birleik Amerika, ran, Arap...
b) Gazetelere, kitaplara verilmi adlar da zeldir:
Vatan, Cumhuriyet, Dnya, Hrriyet, alkuu, Sinekli Bakkal, Trke
Szlk...

ADLAR

147

c) Kurum, dernek, okul, hastane ve devlet dairelerinin adlar da zel

dir:
Byk Millet Meclisi, Trk Dil Kurumu, Babakanlk, stanbul Erkek
Lisesi, Kzlay, Nmune Hastanesi, Adana Belediyesi, Bankas...
) Dil adlar da zel saylr:
Trke, Farsa, Almanca, ngilizce, Uygurca, Latince, Arapa...
d) Kiilerin adlaryla soyadlar da zeldir. Okulda, yurtta, yeryznde
Turgut, Yaln, Sevim, Agnet, adl birok kiinin bulunmas bu szckleri
zel ad olmaktan karmaz; nk:
Bu adlar, onlarn her birine ayr ayr verilmitir.
SOYADI. Eskiden, soyad gibi kullanlan szcklere lakap, laap
denirdi. Lakaplar z adlardan nce gelir, deiik biimler gsterirdi:
a) andarl Kara Flalil, Zenbilli Ali Efendi, Sokullu Mehmet Paa,
Barboros Hayrettin Paa, Koca Ragp Paa, Muallim Naci, Topaln Haan,
Daygillerin Ahmet...
b) XX. yzyla doru aydn kiiler, babalarnn adlarm ikinci ad (la
kap) olarak kullanmaya baladlar:
Cenap ebabettin, Ercment Ekrem, Yakup Kadri, Orhan Veli...
c) Bu akm, z adlardan sonra, istee bal bir baka adn kullanlna
yol at:
Ahmet Mithat, Tevfik Fikret, Halit Ziya, Mustafa Kemal...
) Soyadlar yasas bu karkla son verdi. Herkes z adndan sonra
kullanlacak bir soyad ald. Bylece her aile ya da her kii uygun grd
bir ad ald:
smet nn, Ziya Gkalp, Yahya Kemal Beyatl, Cemal Grsel, Halide
Edip Advar...
2) Tr ad.
Tre, bir trden olan varlklarn hepsine verilmi addr:
Deniz, ehir, alev, hasret, da, hava, zgrlk, dere, duygu, blk...
Pamuk szc:
Bilinen nesneyi anlatyorsa tr addr.
Bir kediye verilmise zel addr:
Bir kilo pamuk... Bu akam Pamuk miyavlyordu...
Kii adlaryla soyadlarmda da byle olanlar var:
Dn kayalara trmandk tmcesinde kaya belli varln genel addr.
Arkadam Kaya anlatyordu. Tmcesinde ise Kaya bir kiinin ad
dr; zel addr.

148

DLBLGS

Gne, ay, dnya... szckleri, genel olarak, birer t r ad gibi kulla

nlr ve byk harfle yazlmaz. Ancak.
Ay, Dnyann uydusudur. kisi birden Gnein yresinde dner.
tmcesinde olduu gibi bu szcklere birer zel ad deeri verilince byk
harfle yazlr.
Tr adlar, varlklar kavray ve anlat bakmndan yledir:
a) Tr ad olan her szck, o trn bireyleri iin de kullanlr:
Kuzu meliyor. Atlan ta cam krd. Bu, bir bilim szcdr.
b) Tr ad olan her szck, o trn hepsini ya da bir ksmn toptan
anlatr:
Gl dikensiz olmaz (Atalarsz). Balk suda yaar.
c) Biimce oullanmam, -er taks almam t r adlarnn oul ye
rinde' kullanld da olur:
amzn en kolay, en rahat tat uaktr.
Dede m koynunda yattka benimsin ey gzel toprak!
(Sleyman Nazif.)

Giil seven dikenine katlanr.

(Atalarsz.)

rneklerindeki, uak, dede, gl, d iken, seven szckleri uaklar, dedeler,

gller, dikenler, sevenler anlamnda kullanlmtr.
Da daa kavumaz insan insana kavuur.
(Atalarsz.)

tmcesinde olduu gibi yinelenmi tr adlarnda da oulluk aktr: Dalar

birbirine, insanlar birbirine anlamndadr.
II. YARLIKLARIN OLULARINA G RE de adlar iki trldr:
1) Somut ad. Varlklar duyularmzla anlalanlara, zdeklere veril
mi adlar:
Deniz, ev, Ankara, yaprak, Marmara, bitki, Turgut, ku, mikrop...
2) Soyut ad. zdek olmayan, ancak usla tasarlanan varlklarn a d :
Sevin, dilek, yiitlik, lk, arkadalk, uyku, znt, zgrlk...
Dilbilgiciler Tanr, melek, eytan, peri... szckleri iin trl dnceler
ileri srerler:
a) Kimileri, varlklarn duyularmzla anlayamadmz iin bu szck
leri soyut, sayar.
b) Kimileri de: soyut adlar, bamsz varlklar deil; varlklardaki
nitelikleri bildiren szcklerdir. Oysa bunlar birer varlk, birer zat gibi

ADLAR

149

tasarlyoruz. Birinci blmden saylmamalar (somut ad) teriminin iyi ve

geni anlamda kullanlmamasmdandr derle. Eseme (mantk) bilginleri de
bu gr savunmaktadr.
III.

VARLIKLARIN SAYILARINA G RE de adlar iki trdr:

1) Tekil ad. Bir varl anlatmaya yarayan a d :

iek, ta, ocuk, renci, Atatrk, Ankara, znt, lk, sevgi...
2) oul ad. Birden ok varl anlatmaya yarayan a d :
iekler, talar,, renciler, lkler, zntler, okullar, tarlalar...
Dilimizde btn szckler tekildir. Ad soyundan olan szcklerle
eylemlerin nc kiileri -ler taksyla oullanr:
Evler, aalar, bunlar, alkanlar, szler, girerler, ahlar, eyvahlar,
yazklar, okuyorlar, anlatsnlar, birinciler, kazananlar, geldiler...
NOT. -ler taks, kaim hecelerden sonra, byk nl uyumuna gre
kalnlaarak -1ar olur.
.
141.

OUL TA K ISININ BAKA GREVLERDE KULLANILII:

1) oul taks -ler, z anlamndan syrlarak adlara fiile anlam katar:

Ouzlar, Seluklular, Osmanllar, Gazneliler... (bkz. n 143 /, d).
2) I. II. kiilere dein iyelik taks alm soydalk adlarndan sonra ge
len -ler, oulluk anlamndan syrlarak o soydan olanlarn birkan, hepsini
ya da evlerini anlatmaya yarar (bkz. n 143-NOT):
Dedemler gelecek. Daymlar aryor. Ablanlara gidelim mi?
3) Tmleyeni dm ad takmlarnda, tmlenene getirilen -ler taks
-kim i durumda, sonuna geldii szcn deil- tmleyicilerinin oul ol
duunu gstermeye yarar:
karde, kap nnde oturup annelerini bekliyorlar.
Her eylerini sattlar. Ellerinde bugn bir tek evleri var.
Pek ok sklmlard. O akam bir tek liralaryla ancak ekmek
alacaklard.
Bir inekleri, keileri, iki koy unlar var.
Burada -ler taks sonlarna geldikleri adlarn deil,sahiplerinin oul
olduklarn gsteriyor.
4) oul taksnn abartma anlamna kullanld da olur:
Kanlara boyanmak, hasta ateler iinde yanyor. Dnyalar kadar
mal v a r . ocuu gnelerde gezdirmek. ini gcn yz st
brakp Afrikalara gitmek...

ISO

DLBLGS

>

Yamurlar yad, gk grledi ve yldrmlar aklad bir kfiri kubbeye

yldrm indi.

(Akpaazade Tarihi. XV.)

Allah, dedim yatana dayandm

Ben seninn al kanlara boyandm
5) -1er oul taksnn - ululama iin, sayg, iin, nezaket iin - tekil
kiilere degin eylemlere ve adlara getirildii de sk grlr:
Sayn bay evde/er mi? Daha dnmedi/er mi? Biraz nce valide/en'
hanmefendiyi grdm.
NOT. Sayg ve incelik iin:
a) kinci kii adl da, tekil yerine, oul kullanlr (bkz. n 256).
b) Eylemlerin ikinci kiileri de, tekil yerine,oul kullanlr (bkz. n
93-11, III).
Bunlara SAYGI OULU denir.
6) -1er taks, bir belgisiz sfatyla "Zaman, vakit, szcklerinden
oluan takmlara gelince, gemie ynelik srerlik ayrts katar.
Bir zamanlar biz de gentik. Bir vakitler gezilere kmay severdik.
7) -1er oul taks, sonuna geldii adlara, kimi kez (aa yukar, ona
yakn...) gibi anlamlar katar:
Bir kere bakalm; fakat o fiyat/ara alamayz.
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

zgr, be yafannda bir ocuktur.

O sra/arda ben de okula yeni balamtm.
Saat iki su/armda (sra/armda) sizi evinizde aradm.
8) Saylarn ve say sfatlaryla kurulan takmlarn oul taks allar
(bkz. n 172-kullaml).
9) -1er+ i birleik taks sabah, akam, gndz, gece, yaz, bahar, le...
gibi belirli zaman adlarna: her belirtme sfatnn anlamn katar ve onlar
belirte yapar:
Sabahlar (her sabah) erken uyanrm. Geceleri uyku girmez gzme.
Yazlar yaylaya kar, klar ovaya inerler.
10) zneler belirtilemiyorsa, belirtilmeleri gerekmiyorsa, ykleme oul
eki -1er taklr. Bylece eylemler edilgenlik anlamna kayarlar (bkz. n 345).
11) Bir szce -1er taksnn art arda gelii (bkz. n 6 2 /).
142.
ADLARIN YAZIMI. - Btn zel adlarla, zel adlarn ayr ya
zlan her szc byk harfle balar. zel adlara gelen -i,-e, -de, -den, -h,
-le, -1ar - taklar gerekli grlrse - kesme () imi ile ayrlr.

ADLAR

151

Tr (cins) adlar, tmce ve dize banda bulunmadka kk harfle

yazlr.
143.
ZEL A DLARIN OULLANMASI. H er tr, saysz tek
lerden birlemitir: Ku tr tkenir mi? Onun iin tr adlarnn tekil ve
oul olmasnda yadrganacak bir ey yoktur: Ku - kular...
zel adlarn - yalnz bireylere verildikleri iin - tekil kullanlmalar
gerei dnlr; oullanmayacaklar sanlr. Oysa u durumlarda zel
adlar da oul taks alr:
a) Ayn zel ad tayanlar (adalar) bir arada sylemek isteyince:
Blkteki Ahmetler ayaa kalksn. Orhan'lar retmen aryor...
b) Tarihimizi Farabi'ler, Ulu Bey'ler, Fatih'ler, Yavuz'lar, Sinan'lar, Ka
tip elebiler, Namk Kemal'ler, Ziya Gkalp'lar, Atatrk'ler.. ssler,
rneklerinde oul taks, her ada ve benzerleri anlamn katmaktadr:
Sinan'lar = Sinan gibi olanlar demektir.
Kimi yer adlarnn oullarnda abart ayrts da seziliyor:
Avrupalara gidince bizi unuttun \ Bu yl r anlar, Iraklar gezip durdun.
c) -ler oul ekiyle kaynam yer adlarnda kme, sra, topluluk ayr
tlar sezilir:
Pasinler, Balkanlar, Toroslar, Ziganalar... Kapal arnn Krkler
kaps...
Adalardan bir yar gelir bizlere.
) Bu akam Turgut'lara gideceiz.
Turgutun evine, ailesiyle birlikte oturduklar yere gideceiz.
d) Ayhan'lar bize gelecek. = Ayhan, annesi, babas, kardeleri, arka
dalar...
NOT. Birinci ve ikinci kiilere degin iyelik - tmlenen - taksnn
tekilini alm hsmlk adlarna -er taks (ev halk, aile, arkada...) anlamlar
k a ta r:
Teyzemlere gidelim. Daymlar gelecek, Aabey imler stanbul'a gidecek.
e) Tarihe gemi ailelerle onlardan olanlar anlatmak iin de zel adlar
oullanr:
Abbasiler, aataylar, Kprller, Akkoyunlular, Osmanllar (bkz. n
141)...
.
Bu anlam ve biimdeki zel aile adlarna -ler oul taks bitierek yaz
lr.

152

DLBLGS

f)
Saylarn ve saylarla belirtilmi szcklerin oullanmas (bkz. n
172 kullanllar).
144. TOPLULUK ADLARI:
Ordu, blk, dizi, sr, snf... szckleri birer addr ve tekildir. Bunlarn
teki tr adlarna benzemeyen yanlar udur:
Koyun, tr addr. Tekil kaldka bir tanedir. Oysa tr ad ve tekil
srds birok tekler vardr.
Topluluk adlar da br tr adlar gibi oullanr:
Ordular, blkler, snflar, takmlar, srler...
145. ADLARDA ERLLK, DLLK. Arapa, Franszca gibi bir
ok dillerde adlar, hatta szcklerin birou, erillik, diilik bakmndan iki
ye ayrlr. Bu dillerin ounda eril adlarla diil adlar birbirinden eklerle
ayrlr. n 602).
Dilimizde erkek adlaryla dii adlarn ayrt edecek bir ek yoktur.
Pek eski alarda birka szcmze, eklerle diillik anlamnn katl
dm gsteren izlere rastlanyor:
Han (Trk sultan) - Hanm (Hann ei);
Be (ugn: bey) - Begm (bein ei), Bike (Burhan- K at);
Aa - aaa (aamn ei);
Kaan - Katm (Orhun Yaztlar).
oaltlamayan bu rnekler gsteriyor ki, bugn olduu gibi, eski a
larda da Trke szcklerde erkeklik ve diilik kavramlarn belirtecek ekil
gelimemitir. Bunun iindir ki dilimizde bir varln erkei iin ayr, diisi
iin ayr adlar vardr:
Erkek, kadn ; olan, kz; day, teyze; aabey, abla; ana, baba; gelin,
\ gvey; baldz, kayn; koyun, ko; kei, teke; kz, inek; aygr,
Ksrak...

Erkeiyle diisi iin ayr szckleri bulunmayan insan adlar (erkek,

kadn, kz) szcklerinin uygunlaryla tmlenir:
Erkek a, kadn hizmeti, hizmeti kz, kz karde...
Hayvanlarda bu ayrmay (erkek, dii...) szckleriyle yaparz:
Erkek aslan, dii kaplan, baba hindi, dii kurt...
146.
ADLARIN ANLAM LARINA G RE BLMLER. Adlar,
anlamlarna gre de blmlere ayrlr:
1)
olanlar:

Kesin anlaml adlar. Anlamlar bilimsel bir tanmla kesinlemi

ADLAR

153

gen, a, metre, kilo, dik drtgen, azot...

2) Anlam yanstan adlar:
Bakent, gzkapa, dieti, binba, srgan, burgu, szge...
3) Szlk anlamm dndrmeyen adlar:
Turgut, Haan, Yaln, Erdem, hanmeli, Eskiehir, Ahlat...
4) Deiik anlaml adlar. - alar boyunca, br szler gibi, trl
etkilerle anlam deitirenler ve deiik anlama gelenler, somuttan soyuta
geenler:
Kanat (kularn umaya yarayan rgenleri) - uan kanad', kapnn,
pencerenin kanad... Ordunun sa kanad.
Dal (aam, bitkilerin) - bilim dallar...
Gz (grme rgeni) - masann gz, inenin gz, gz as, gz de
mek, gze girmek...
147.
K LTM E ADLARI. Bir varln kk olduunu anlatmak
isteyince adnn nne kk, ufak... gibi niteleyici szckler getiririz:
Kk tepe, ufak ocuk... ok kez bu niteleyici sfatlarn anlamn bir ek ile
de syleyebiliriz:
Kk tepe = tepecik,
Ufak ku = kucaz.
Grlyor ki -clk, -ceiz ekleri adlara kklk anlamn katyor. Bu
ekler kmseme ayrtsyla da kullanlr:
ay caz mr varm...
HAZAN TEYZE (Tevfik Fikret.)

Bu ii yaparm ama, elli liracnz da alrm.

Yapl. cik, -ceiz ekleri:
a) Byk ve kk nl uyumlar gereince szcklerin son hecelerine
uyarak: -cik, -ck; -cuk, ck; -ceiz, -caz olur.
b) Sert nszlerle biten adlarda ekin ba harfi sertleerek olur.
c) -cik, eki -cek de olur (bkz. n 179-II-2).
) ki ve daha ok heceli szcklerin sonlarndaki k harfi, ok kez der
(bkz. n 179 /II.3).
Bebe (k ) cik, aya (k ) ck, yre(k)cik, yuvarla (k ) ck, kava (k ) ck,
barda (k ) ck, ine (k ) cik:
Bir tek ineciimiz var.
YAAMAK GZEL EY BE KARDEM (Nazm Hikmet.)

DLBLGS

154

Yapra(k)ck:

,
Mor meneke boynun emi
Yapra suya demi...
(Bir trkden.)

Anlam:
a) Kltme ekinin anlamna bir de u rneklerde bakalm:
Anneciim bayrama ka gn var ?
Babacm pek zledim; ne gn gelecek?
u kadncaz grdke iim szlar.
Bu tmcelerde anneciim, babacn szcklerinde sevgi; kadncaz
szcnde de acma anlam vardr.
Bundan anlalyor ki, kltme eki adlara, yerine gre, sevgi ya da
acma anlam da katar:
Kucazlar ararlarm,
Bulamazlarm yiyecek;
Ne bir dar, ne bir bcek;
Ben pek acrm onlara.
KI BABA (Tevfik Fikret.)

b) nemsizlik anlamna geldii de olur:

Beyefendi, oluunun, ocuunun bayn
On parack. sadaka var; ihtiyar sevindir.
TRK SAZI (Mehmet Emin Yurdakul.)

c) Kltme eki eitli anlam katarak adllara da ulanr:

Kimsecikler grmeden, burackta uyurum.
u-n-caz, bu-n-caz...
) -cik ekiyle tremi birka szck kltme anlamndan syrlarak
somut varlklara ad olm ulardr:
Gelincik, bademcik, kzlck, tatarck, arpack, maymuncuk, dipik,
kabarck, ylanck, tomurcuk, elmack (kemikleri)...
zel yer adlar da az deildir:
Kalecik, Kuzguncuk, Glck, Osmanck, narck, Germencik..
KOT. (i) msi eki de adlara (-e benzer) anlamn katar ki bu da bir e
it kltmedir (bkz. n 179):
Duvarms, tepemsi, glms, bahemsi...
Eski biimi:
Divan Lgat-it-Trkte, u rneklerde -kiye (-gine) biimleri var:
"

155

ADLAR

erkiye = adamcaz, yerkiye = yercik, szkiye (szgine) = szeeiz, kzkiye gzck...

Birin manga szkiye
Menli kara tuz kya
Yalwn tutar kzkiye
Munun menin bilinge

=
=
=
=

Verin bana (bir) szeeiz

Kara benli tatl yzl
Byleyici tutsak eden gzckler
Benim (ektiim) bun'u bilesin
(III. Cilt . . . )

148. ADLARDA PEKTRM E BEKLER:

Boy bos, ev bark, e dost, yalan dolan, sorgu, sual, hatr gnl...
Bu ikizlemeler iin (bkz. n 177).
149. A DLARIN EKM LER (DURUM LARI). Adlarn tm
celerdeki grevleri ekimlerine (durumlarna) baldr. Adlar balca be
durumda bulunur:
1) Ev uzaktadr.
Ev yaln durumdadr (bkz. n 91).
2) Evi grdm.
Evi -i durumundadr (bkz. n 95).
3) Eve gidiyor.
Eve -e durum undadr (bkz. n 97-1).
4) Evde alyor.
Evde -de durumundadr (bkz. n 97-11).
5) Evden geliyor.
Evden -den durumundadr (bkz. n .97-111).
Her adm tmcedeki grevi ekimiyle, yani:
a) Durum taks almayp yalm durumda bulunmasyla;
b) Ald durum taksyla belli olur.
ki durum taks, bir szckte, art arda gelmez.
150. ADLARIN TM CELERDE GREVLER:
Varlklar tantmaya yarayan adlarn kullan alan pek genitir ve
trl trldr:
1

"

I. Adlar tmcede ZNE olur (bkz. n" 83, 91):

Turgut geldi. Orhan alacak. Sevim glyor. Tarla ekildi. Ku uar...
rneklerinde birinci szckler znedir.
zneler yaln durumda, bulunur.
II. Adlar tmcede NESNE (dz tmle) olur (bkz. n 95):
Orhan' grdk. nder'i aryordu. zmir'i grdnz m? Pencere aa
lm. Yurdumuzu her eyden ok severiz.
rnek tmcelerin birinci szckleri nesnedir.
Nesneler iki trldr:
1) Belirtili nesne: -i durumunda bulunur.
2) Belirtisiz nesne:-i taks almaz; yalm durumda bulunur (bkz. n 095).

DlLBLGS

III. Adlar tmcede DOLAYLI TM LE olur (bkz. n 96):

Orhan zamanndan kalma bir duvar,
Onunla bir yata ihtiyar nar,
Eliyor drt yana sakin bir gn...
Billur avizedir Bursa'da zaman.
BURSADA ZAMAN (Ahmet Hamdi Tahpmar.)

* '

Oturmaktan usandm. yilik etmeye alalm. Gmlerimizde yurt

sevgisi var...
Dolayl tmleler -den, -de, -e durum taklaryla ekimlenir.
IV. Adlar tmcede LGE TM LEC olur:
Eskiden araba ile gidilen yerlere imdi uakla gidiliyor.
Vatan iin lmek de var.

(Tevfik Fikret.)

Askerlerimiz arslanlar gibi arpyorlar.

V. Zaman adlar ve bekleri ZAMAN BELRTEC olur:
Bu akam daldan dala uuyordum bahede.
KELEBEKLER (Faruk Nazif amlbel.)

On gn bekledik; iki saat daha bekleyelim. Yarn gelir.

VI. Adlar, tmcede bir ADI TM LER:
stanbul'un havas gzeldir. Yurt sevgisi hi bir eyle llemez.
Mermer adrvanda akrdayan su.
BURSADA ZAMAN (Ahmet Hamdi Tanpnar.)

Ad takmlarnn eitleri ve anlam zellikleri iin 151. maddeye baknz.

VII. Adlar, SIFATLARI tmler (bkz. n 250):
Batan byk Allah... Baa gelmi ekeceksin.
DEVENN BAI (Tevfik Fikret.)

Sfatlar tmleyen adlar, durum taklaryla ekimlenir. Bylece bekleszcklere TM LENM sfat denir.
VIII. Adlar, ekeylem alarak YKLEM olur;
Bir adm kelebektir, melektir br adm.
Ben sevinle kardeim; bana kelebek derler.
Belli ki kardesiniz nazl ieklerle siz.
KELEBEKLER (Faruk Nazif amlbel.)

Badem bahesinin yan geni bir bad. Oralar baka bir cihand.
FORSA (mer Seyfettin.)

ADLAR

157

IX. Adlar, HTAP olur, her okulu hitap NLEM saylr (bkz. n 523):
Arkada, yurduma alaklar uratma sakn!
(Mehmet Akif Ersoy.)

Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir ileri!

'

(Atatrk.)

Gzel Marmara, meekelendin!

Daha bir saat nce pek endin:
Bahardn, glendin!...
Ey gzel stanbul,
Ey iirin yuvas... gl, nee bul!
(Ali Canip Yntem.)

Hitaplarn grevi, yalnz ikinci kiinin dikkatini uyandrmak, szn

kendisine yneldiini hatrlatmaktr. Onun iin hitaplarla nlemler:
a) Tmcenin esi olmaz.
b) Virgl ya da nlem imiyle ayrlr.

AD

TM LE M ES

151.
AD TAKIMI. Adlar tmcede zne, nesne, tmle olduklar
gibi baka szckleri de tmler. Ad, ad tmleyince ad takm olur. Adllar
da adlar tmler (bkz. n 268):
Orhann evi, okul defteri, demir kap, benim evim, sizin tarlanz, onlarn
dilei, almann faydas...
Takmlarda ikinci adlar tmlenendir. yani asildir. Birinci szckler
tmleyicidir.
Ad takmlar, tak allarna gre e ayrlr:
1) Sevim'in kalemi, Orhan'n paltosu,
Ali'nin bilei...
2) Yaz kalemi,
ocuk paltosu,
erkek bilei...
3) Altn kalem,
yn palto,
demir bilek...
1. BRNC TRL AD TA K IM I:
Sevim'in eli, aacn dal, lkii'niin inesi, Erdem'in kuzusu...
Szcklerin ikisi de tak alyor:
a) ki ad arasnda iyelik ilgisi ile kurulan bu takmlarda tmleyici
taks -in tmlenen taks -idir.
b) Taklarn ikisinde de -iler nller uyumuna gre deierek: -in,
-iri, -un, -n; -i, -, -u, - olur.
Trkede iki nl yan yana gelmez. nl ile biten szcklere nl ile
balayan eklerin taklmas gerekince bu yan yana gelii nlemek iin araya
kaynatrc bir nsz h arf girer (bkz. n 41 /l).

Ad takmlarda nl ile biten tmleyicilerde kaynatrma harfi n, tmlenenlerde de sdir.

Bu kurula uymayan tek szck su'd ur. Su szc tmleyici de olsa,
tmlenen de olsa kaynatrma harfi y o lu r1
Suyun tad, Tadelen suyu...
1) Tkede her kural geneldir, kesindir: hi bir dil, bu kesinlik bakmndan Trkeye e
olamaz. Btn tmlemelerde kaynatrma harfleri n, s olduu halde bir tek szckte y oluu
baklar ekmekten geri kalmaz. Aratrmalar u sonuca varmtr.
Su szc ilkalarda suv, sub biimlerinde kullanlmtr. Bugn de Kuzey ve Dou diyelelerinde byle kullanlmaktadr. Diyeleimizde aman son harfler, ancak tmlemelede yye
dnm oluyor.
Suvun, sfflfeu demiyoruz, da suyun, suyu diyoruz.

AD TMLEMES

159

Ne szc de tmleyen taksn y kaynatrma harfiyle a lr: Neyin ?

Genel kurala uygun olan nenin? de kullanlr. Ne tmlenen olunca
-si taksn a lr: Nesi ?
u rnekte neyi'dir:
Atalardan kalma irfan sahibidir. Zaten her neyi varsa atalardan kal
mtr.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

c)
de olur:

Birinci trl ad takmlarnda, tmlenen taklarnn sylenmedii

Mehmet Naki Paann hanm ince bir memnuniyet tebessmyle is

kemlesinde oturuyordu.
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Bizim ev, sizin bahe; Frncnn Aye, Yalnlarn okul buradan

gzkr.
) Tnleyeni kii adili olan ad takmlarnda tmleyiciler, ok kez, sy
lenmez (bkz. n 259):
Kardeim, kaleminizi verir misiniz?
Adllarla kurulan ad tmlemeleri (bkz. n 259. 268, 269, 270, 274).
Eski Biimi:
Eski kaynaklarda da ad takmlar byle kurulmaktadr. Yalnz iki
addan kurulanlarda tmleyen taks -~(n)in kullanlmaz:
Atas, anas ac almla yise ol kz tii kantar. =
Babas, anas ac elma yese olunun kznn dii kamar.
Yknp mana imgedi.
Kzm yan yamlad.
Barm ban emledi.
Elkin bolup ol keer.

=
=
=
=

Boynunu bkp bana iaret etti.

Gziim(n)
yan sildi.
Barm(n)
yarasm saaltt.
Yolcu olup
geti.
(D.L.T. m . 84-85.)

Tmleyici, adl olunca -(n)in() kullanlyor:

Ann kzi, nenin kzm...
(D.L.T.)

Anlamlar. Birinci trl ad takmlarnda balca u anlamlar vardr:

1) Belirtili bir iyelik anlam: ocuun gmlei ile ocuk gmlei takm
larndan birincisini ancak belli bir ocuk iin kullanrz. kincide bellik yok,
genellik var; ocuklara zg gmlek demektir.
Kii adllaryla kurulan ad takmlar iin 257, 258 numaralara baknz.
2) Toplumsal ilgiler belirtmeye yarar:

160

DLBLGS

Orhan'n babas, annesi, kardei, arkada, dostu, dman, komusu',

benim daym, sizin teyzeniz...
3) Yerlerle ilgileri belirtir:
Yaln'n soka, mahallesi, ky, memleketi, bizim yurdumuz...
4) benlikle ilgili kavramlar belirtir:
ocuun zeks, usu, znts, vicdani', senin talihin...
5) Kiisel olular belirtir:
Sevim'in yry, hastal', sizin salnz...
6) Trl ynlerden ilgiler de belirtir:
Szn dorusu, olayn nedeni, arkadalarn birka, okulun birincisi,
onun okumas...
7) Tmleneni sfat olan ad takmlar da kullanlr ve kimileri o szck
lerle kurulmu sfat takmlarndan daha belirgin bir anlam verir. Karla
tralm :
iein gzeli, szn dorusu, arkadan biri, tarlann hangisi...
Gzel iek, doru sz,
bir arkada, hangi tarla...
Bu durumlarda tmlenenleri adlam sfat ya da adl saymak daha
esemeli bir aklama yoludur; nk bu biimde olumu her tmlemenin
evirisinde anlam yaknl bulunmuyor. Deneyelim:
Ailenin by, Ankara'nn yerlisi, okulun alkan, snfn birin
cisi...
tmlemelerini srasyla sfat takmlarna evirelim. Anlamn ne denli dei
tii grlr:
Byk aile, yerli Ankara, alkan okul, birinci snf...
NOT. Kimi durum larda tmleyici taks -in yerine -den durum ta
ks kullanlr:
Dostlarmdan birka... Arkadalarmdan ikisi burada kalacak (bkz.
n 97 III/d ).
II. K N C T RL AD TA K IM I:
Ders arac, yaz gn, okul mdr, Ankara armudu, Tiirk yurdu...
Szcklerden yalnz biri, yalnz tmlenen tak alyor.
kinci trl ad takmlar, tmleyici taks bulunmad iin I. trl ad
takmlarna gre geni snrl olur, genel olarak bir belirtisizlik ayrts tar
ve eitli anlamlarda kullanlr:
1)
Erkek eldiveni, okul kitab, Trk bayra, yolcu ua...
rnekleri birer genel varla zgdr.

AD TMLEMES

161

2) Armut aac, gl fidan, bulgur pilav, eker pancar,..

takmlar da tr gstermek iin kurulmutur.
3) Yaz kalemi, diki inesi, yk arabas, balk a, bask makinesi...
Tmlenenler tmleyenlere zg aygtlardr.
4) Karde sevgisi, anne efkati, imen yeili, ayva sars, yldrm hz..
Tmleyenler, tmlenenlerin niteliini gsteriyor.
5) Deniz tutmas, deprem ykntlar, sinir hastal, sel felaketi...
Tmleyenler, tmlenenlerin nedenidir; etmenidir.
6) Limon ayvas, fincan brei, tespih bcei parmak zm...
Tmleyenler tmlenenlerin neye enzediini gsteriyor. (Bunlarn birka
bilemi saylarak bitiik yazlmaktadr.)
7) Belediye bakanl, tabur komutanl, fabrika iilii...
takmlar da birer grev addr.
8) Bu takmlardaki -lik eki olmazsa grevi yapan, grevli anlamna
gelir:
Belediye bakan, bucak mdr, tabur komutan, fabrika iisi...
Bu takmlarn hepsi de genellik anlam iindedir.
9) ehir, yer zel adlaryla yaplan grev anlaml ikinci trl ad takm
larnda bu genellik anlam daralr ve belirsizlik ayrts silinir:
Ankara valilii, Ankara valisi; ngiliz kral,ngiltere krall; Amerika
elilii, Amerika elisi; Kanlca muhtarl, Kanlca muhtar...
Bunlarn bile birinci trllerinde belirlilik ayrts daha canl olur:
Ankarann valisi, Kanlcann muhtar...
10) iek bahesi, kimsesizler yurdu, ta oca, ku yuvas, sava alan,
oyun salonu...
Bu takmlar, tmleyenlere zg yerleri anlatmaktadr.
11) kinci trl takmlar, yer adlar olmaya pek elverilidir:
skenderun Liman, Taksim Alan, Konya stasyonu, Sakarya Kprs,
Ankara Caddesi, Takent Soka...
12) kinci trl ad takmlar kurum ve kurul adlar da olur:
Ziraat Bankas, Dil Kurumu, renci Birlii, i Sigortas, retme
iftlii. Genler Dernei, Fen Fakltesi, Bankas...
13) II. trl ad takmlar mecazl anlatmlara da elverilidir:
Umut , gnl avcs, akam gnei, mr trps...
14) kinci trl ad takmlarnda:
a)
Tmleyiciler, ehir ve yer adlar olunca varlklarn yetitii, kt
yerleri, cinslerini belirtie!

162

DLBLGS
Amasya elmas, Ankara keisi, Van kedisi, Antep fst, Rize ay...
b) Tmleyici, kii adlar olunca onlara degin yaptlar, bulular belirir:
Fuzuli Divan, Naima Tarihi, Evliya elebi Seyahatnamesi, Arimet
Kanunu...

NOT. ... Daha yeni yaptlar birinci trl ad takmlaryla anlatlmak

tadr :
Reat Nuri'nin romanlar, Yakup KadrVnin Yaban', Ziya Gkalpn
makaleleri, Sait Faiin hikyeleri...

15) Tmleyeni kii ad, tmleneni sfat ve sfat gibi kullanlmaya elveri
li olan ikinci trl ad takmlarnda ktleyici bir niteleme ayrts bulunur
ve yerme, svg, aalama iin kullanlr:
Orhan yaramaz, Ali apkn, Musa budalas,... toplanp da neler yap
mlar neleri ...edepsizi, ...domuzu, ...hnzr, ...serserisi...
Bunlarla sfat takmlar arasndaki anlam ayrtlar aktr (bkz. I. 7).
16) Osmanlcada Arap, Fars szcklerinden i ekiyle yaplan sfatlarla
kurulmu takmlarn birou, dilimize bu belirtisiz ad takmlaryla evril
mektedir :
Lisan- Farisi, takvim-i emsi, ticaret-i bahriye...
Fars dili,
gne takvimi, deniz ticareti...
17) II. trl ad takmlarndan kaynap bileik ad olanlar da okyur
(bkz. n 240):
Adapazar, Boazii, Kuadas, nn, Dadalolu, hanmeli, dilbilgisi...
Kullan alan ok geni olan ikinci trl ad takmlarnn anlamlar da
ok eitlidir. Yukardaki blmlere girmeyen takmlarn anlamlarn - bu
incelemelerden yararlanarak - bulmak g olmaz:
Horoz d, namus borcu. ark Meselesi, cuma sabah, sekiz rakam...
NOT. II. trl tmlemeler en eski kaynaklarda da grlmektedir:
Trk Tenrisi, Ouz B eler i... =
Trk Tanrs, Ouz Beyleri...
III.
N C T RL AD TAKIM I (Taksz tmleme):
Demir ubuk, bakr kap, yn orap, tun bilek, ta yrek...
Takm kuran szcklerin ikisi de tak almyor.
Bu takmlar anlam bakmndan ikiye ayrlr:
1) Tmleyici, asl adm neden yapldn gsterir:
Mermer saray, kerpi duvar, ipek entari, tahta sandk, lastik top, ta
kpr, bakr mangal, keten gmlek...

AD TMLEMES

163

2) Trnleyici, asl adn neye benzediini gsterir :

Aslan asker, tun bilek, ta yrek (li), tilki ocuk, srma sa, demir
pene, elik irade, melek insan, eytan adam...
Bu eit tmlemeler, benzetmelerin en ksas ve anlamca en glsdr.
NOT, nc trl ad takmlarnda trnleyici, -den taksyle ekim
lenmi de olur:
Mermerden saray... (bkz. n 97 /III-).
152.
AD TAKIM LARINDA U YG U NLUK :
Birinci trl ad takmlarnda:
I. Tmleyen:
a) nc kii ise tmlenen de 3. kii olur:
Karn ya, bahenin iekleri, ocuklarn oyunlar, arkadalarn
odas...

b) nc kii olmak bakmndan uyumlanan szcklerin tekillik o

ulluklar anlam gereine gre deiir:
Sevim'in kitab, kalemleri, komunun (komularn) evi, evleri...
II. Tmleyen:
a) kinci tekil kii adl olunca tmlenen de ikinci tekil kii taks alr:
Senin kardein, senin evin, senin alman...
b) kinci oul kii adl olunca tmlenen de ikinci oul kii taks alr:
Sizin kardeiniz, sizin eviniz, sizin almanz...
III. Tmleyen:
a) Birinci tekil kii adl olunca tmlenen de birinci tekil kii taks alr;
b) Birinci oul kii adl olunca tmlenen de birinci oul kii taks a lr:
Benim evim, benim arkadalarm, benim inanlarm, inancm',
Bizim evimiz, bizim arkadalarmz, bizim inancmz, inanlarmz...
Bunlarda kural kesindir. Yalnz ikinci ve birinci kiilere degin tmlemelerde tmlenen taksnn dt de olur: Sizin bahe, bizim ev...
IV. Tmleyenin iki ayr kiiye degin tak allarnda zellik vardr:
1) kinci ya da birinci kiilerin taklar nce, nc kii taks sonra
gelir;
2) Tmleyicinin temeli nc kii ise tmlenen ona uyar, nc kii
taks alr: Karde-iniz-in kitaplar, baba-m-n dncesi, annenizin szleri...
3) Tmleyen, kiiler toplam bir szck ise tmlenen, taks:

164

DLBLGS

a) Birinci takya uyar:

Cmlemizin validemizdir vatan.
(Namk Kemal)

b) kinci takya uyar:

kimizin de zerine... arlk bast.
CADI (Hseyin Rahmi Grpnar.)

c) Taklarn her ikisine de uyabilir:

Cmlemizin validesidir vatan. kimizin de zerimize arlk bast.
UYARI. Bu uygunlar yalnz birinci trl ad takmlarna zgdr.
Y. KATM ERL TM LEM ELERDE Y ELK TAKISININ U Y G U N
LUU. nc kiilere degin ad takmlar bir de ikinci ya da birinci
kii adllaryle tmlenince katmerlenir. Bu katmerli tmlemelerde:
a) kinci ya da birinci kii adllar nce gelir;
b) Tmlenen (iyelik) taks olur (bkz. n 62);
c) Asl ad takm birinci trl ise tmlenen taks deimez; yeni nc
kiiye uyar:
Bizim okulun kaps almamtr. Sizin sokan kesinde Orhan
grdm...
) Asl ad takm ikinci trl ise tmlenen taks ncl adllara uyar:
Senin para anta (s)n, sizin iek bahe(si)niz...
Benim tarih kitab (i)m , bizim alma oda(s)mz...
d) Birinci ve ikinci kii adllaryla kurulan ad takmlarnda, kimi kez,
tmlenen taks der (Yukardaki satrlarda IlI-b ye baknz). Katmerli
tmlemelerin byle durumlarnda nc kiiye degin tak -i, -(s) i ortaya
kar:
...budak deliinden bizim yatak odasn gzetledim.
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

153.

AD TAKIM LARINDA SZCK T R L E R . Ad takmlar:

1) Ad soylu szck - ad, adlam sfat, adl, belirte, nlem - lerle

kurulur:
Evin duvar, denin dostu, onun kardei, arkadalarn ou; ahlarn,
vahlarn uzamas, rencilerin , iin kts, szn ksas...
2) Eylem soylu szcklerle - eylem, eylemsi - de ad takmlarnn kurul
duu olur: Orhann yazd, yazaca; bu iin girdisi kts...
3) Bamsz tmceler de ad takmlarna girer (bkz. n 126-11/d):

163

AD TMLEMES

Vakit nakit t ir'in doruluu...

Yaa, var ol sesleri alan dolduruyordu.
Yalnz duyan yaar sz derler ki dorudur.
(Yahya Kemal Beyatl.)

154. AD TA K IM LARINDA SZCKLERN YER D ETR

MES. Trke takmlarda tmleyen nce, tmlenen sonra gelir (bkz. n
5, 151).
Bu srann l ve uyak (kafiye) dzeni yznden kouklarda deitii,
az da olsa, grlr:
Postu srtnda gezer hayvann. = (hayvann postu).
lmi sadrnda olur insann. = (nsamn ilmi).
(Smbiilzade Vehbi XVIII.)

Ko yiitler elde silah tutuyor.

Zafere kyor yolu Afyonun. (Afyonun yolu).
AFYON TRKS (Osman Atill.)

Ne marekeydi epevre gs kand yerin. = (yerin gs).

(Mehmet Akif Ersoy.)

Devrik tmcelerde; geliigzel konumalarda da bu deimelere rast

lanr :
ocuklar, serin sularna daldlar denizin. = (denizin serin sularna).
EFSANELER (Ali Pskllolu.)

Ald m kaps snfn ? = (snfn kaps).

Bu yer deitirme ancak birinci trl takmlarda olur.
155. AD TAKIM LARINDA SZCK DMES (bkz. n 136):
1) Soruya yant olan tmcelerde:
a) Tmlenen der:
Turgut kimin kardeidir?
Orhann...
b) Tmleyen der:
Turgut, Orhann nesidir?
Kardeidir.
2 - a) Yinelememek iin de tmlenen der:
Bu defter benim (defterim) dir. u ev obann (evi) dr.
Elimdeki kalem sizin (Kaleminiz) dir...
Mesut ve ileri Trkiyenin saadeti herkesindir ( = herkesin saadetidir.).
(FAlih Rfk Atay.)

166

DLBLGS

b)
Adlar sylenince takmlardan ulu, kz..." tmlenenleri - yine
lenmi olaca iin - drlebilir:
Muhtarn (olu) Memi, Haan Daylarn (kz) Fatma, mamn (kz)
Zehra...
3) Kii adllaryla kurulan takmlarda trnleyici sk sk der:
(Bsnim) kardeim, (sizin) babanz tanyor (bkz. n 136, 257)...
4) Ad takmlarnda tmlenen taksnn dt de grlr (bkz. n
160).
5) nc kiilere degin iyelik (tmlenen) tala alm szckler var
dr ki tmleyenlerinin bulunduu ve dt artk dnlmez olm utur:
Buras, uras, oras nasldr ? Bylesi, ylesi grlm mdr ? yisi mi ?
Dorusu... Bazs (bazlar) byle syler. Bakas, ou, birka,
br, hangisi, nicesi... Sresi dolmadan. Biri geldi. nemi yok...
Ellisinde bir kadn, yetmiini bulmu bir adam...

156. AD TA K IM LARINDA ARAYA SZCK GRM ES:

a) Orhan'n be gn nce kaybolan defteri bulundu.
ehrin , imdiye dein grmediim bir semti...
Memleket ve milleti korumaya alanlarn ayn zamanda meslekler
inde birer namuslu mtehasss ve birer lim olmalar lazmdn.
(Atatrk.)

rneklerinde olduu gibi, birinci trl ad takmlarnda tmlenenin sfatlar

ve sfat bekleri araya girer.
b) kinci ve nc trl ad takmlarnda araya szck girmez. Bun
larda tmlenenin sfatlar takmn bana gelir:
Siyah gne gzl, ucuz okul nl, drt fabrika iisi, Byk Millet
Meclisi; byk mermer saray, kk demir kalem...
Takmn banda bulunan sfat, szcklerden ikisine de kayabiliyorsa, hangisine degin olduu kestirilemiyorsa, kaymann nne gemek iin
yollar aram ak gerekir.
c) kinci trl takmn bana, tmlenenin neden yapldn gsteren
ad gelir. Bylece ikinci ve nc trl tmlemelerin bekletii grlr:
Hasr yemek sepetlerinin altnda kullanlmaktan eskiyen..
ISHAK (Onat Kutlar.)

Altn kol saati, yn erkek orab, gm ay ka...

Bunlara KARM A TM LEM E de denir.

AD TMLEMES

167

157. AD TA K IM LARIN IN OULLANMASI:

a) ocuklarn oyunu, evin pencereleri, rencilerin kitaplar...
b) Belediye balkanlar, gl fidanlar, mdrler tplants, yrekler acs,
kahramanlar yurdu, avular dolusu...
c) Ta bebekler, demir bilekler, elik sngler, yn ceketler...
rneklerin incelenmesinden u sonular elde edilir:
1) Birinci trl ad takmlarnda, anlam gereine gre, szcklerden biri
de, ikisi de oullanr.
2) kinci trl ad takmlarnda szcklerden ancak birisi oullanr.
3) nc trl ad takmlarnda yalnz tmlenenler oul taks alr.
4) oul taks, tmleme taklarndan nce gelir.
NOT. II. trl ad takmlarnn kaynamasndan doan bileik ad
larn oullanmasnda ve ekimlerinde az ok deiiklik grlr (bkz. n
242, v.s.).
158. ZNCRLEM E TM LEM E:
ehrin sokaklarnn temizlii, ocuk kitaplar sergisi, Belediye bakanlar toplants, Orhann kardeinin tarih kitab, Sevimin teyzesinin
olunun arkada; (sizin) teyzenizin torunu, (benim) halamn kz...
rneklerinde grlyor ki:
1) Her takm bir ad saylyor ve baka bir ada tmleyici oluyor.
2) Bylece ikileen tmleme de bir baka ada tmleyici olabilir. Bu yolla,
tmlemelerin zlsn, drdzlsn ve daha ounu da kurabiliriz.
Bunlara zincirleme tmleme ad verilir. kiye aan tmlemeler sevim
sizdir; szde de, yazda da kanmak gerek.
kililer iinde de ok hecelilerin sylenilerindeki arlk hoa gitmiyor:
Odanzn pencerelerinin akl. Kklerin teyzelerinin oullar...
Aralkl da olsa ikiyi aan zincirlemeler sevimsiz oluyor:
Okulumuzun nc snflarnn dn sona eren snavlarnn sonularn
bildiriyorum...
Bu durumlarda:
a) Sevimsizlii azaltmak, gidermek iin birinci trl tmlemelerden
- olabilenlerini - ikinci trlye evirmek gerekiyor:
lkokullarn (ilkokul) son snflarnn snav sonular...
b) Anlatm tmcelere blmek yoluna da gidilebilir:
...son snflarn snavlar sona ermitir; sonularn bildiriyorum...

DLBLGS

168

3)
A d takmlarnn birbirlerini tmlemesinden oluan zincirlemeler de
grlr:
Toplum polisinin grev ynetmelii, Trke retmeninin not defteri..
159. AD TAKIM LARINDA TM LENEN TAKISININ ART ARDA
G ELM ES: Trkede grevleri bir olan ekler ard arda gelmez (bkz. n 62).
Tmleyen ve tmlenen taklar da byledir. Ancak:
a)
Birka szckte tmlenen taksnn art arda geldii grlr; Birisi,
kimisi... Bunlarda da birinci taklarn ne olduklar, iyelik anlamlar artk
dnlemez; nk bu taklar, szcklerin gvdelerine kaynamtr; kalp
lamtr.
b)
kinci trl ad takmlarnn kaynamasyla olumu birka bileik
adda da iki tmlenen taksnn art arda geldii grlr:
Onba - takmn onbas, yzba - bln yzbas,Hristiyanlarn
ylbas, Orhann kahvalts, ayakkablar...
Ad takmlarnda oul taks -ler, tmlenen taks -iden nce gelir
(bkz. n 157). unlardan takyla gvde bsbtn kaynat iin -1er en sona
gelir:
Onbalar, yzbalar, ylbalar, kahvaltlar, ayakkablar...
Bu olular KATM ERL Y ELK de saylabilir.
160. AD TA K IM LARINDA T M LEN EN TAKISININ DM ES:
1) Trkede bir grevdeki ekler art arda gelmez (bkz. n 62). Ad takm
larnda tmlenen olunca - iki taknn art arda gelmemesi iin - ncl tak
-(s)i der:
Trke retmeni
Gece bekisi
Ekmek paras
Yaz masas
Av kulbesi
Yol antas

Van Lisesinin Trke retmen (i)i.

okulun gece beki (si) si.
benim ekmek para(s)m .
sizin yaz masa (s)nz.
bizim av kulbe (si)miz.
senin yol anta(s)n...

2) -li eki alabilen ad takmlarndan da tmlenen taks -(s)i der (bkz.

n 249-Y).
3) Senlibenli konumalarda birinci trl ad takmlarnda tmlenen
taksnn sylenmedii de grlr:
Komunun Sleyman oradaym. Bizim ev yakndr. Sizin ocuk geli
yor. Albaylarn Orhan sizi arad. Sizin bahede oynuyorlarm.
Ali Daynn Haan sizi deirmenin orada bekliyor.

AD TMLEMES

169

4)
Yine senlibenli konumalarda hem tmleyen, hem de tmlenen tak
larnn ikisinin de dt grlr:
Biz sen yata iken iret eden babamza, amcamza kap aralndan
bile bakmaa utanrdk.
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

161. AD TAKIM LARINDA TM LENEN TAKISININ AINMASI,

kinci trl ad takmlarnn kaynamasndan doan bileik isimlerde tm
lenen taks, ok kez, anr (bkz. n 41-III, 240-11. not):
Topkaps >Topkap...
162. AD TA K IM LARIN IN EKM :
Orhan'n kardei - kardeini, kardeine, kardeinde, kardeinden...
1) Her takm bir ad saylr ve bir ad gibi durum taklaryla ekimlenir.
2) Tmlenen taks -i ile durum taklar arasna kaynatrc n gelir.
3) Tmlenenden sonra gelen durum taks (nesne taks) -i, eski yaz
nmzda ok kez kullanlmaz; -i der kaynatrma harfi n kalrd:
Ot kklerin (i) ve aa yapraklarn (t) yemekle biraz kuvvet buldu.
(Glstan Tercmesi. XV.)

Okursun akn kitabn ()

Komadm kn tabn ()
Akttn emimin abn ( )
Dnd sellere sellere.
(Krolu.)

liklemi dmelerin ( i)
zer E lif E lif diye
*
Karac'olan szn () syler.
(Karacaolan.)

Birinci ve ikinci kiilere degin -im, -in tmlenen taklarndan sonra da

nesne taks -inin kullanlmad grlr:
Bam () alp diyar diyar giderim.
(Karacaolan.)

XIX. yzyl sonlarnda yetien Mehmet Emin Yurdakul da birok ko

uklarnda nesne eki -i yi kullanmaz:
Ey parlak ay, n ( ) sa yolcularn gzne
O yerde ki kt gece gizlemitir mezarm ()

170

DLBLGS

Ey yolcular, beni sorun milletimin zne,

O gnde ki bir zelzele dzlemitir mezarm ( )
*
Bu kitaptr: her insana iin, dn reten.
163. AD TAK IM LARIN IN TM LEM E GREV. Birinci ve
ikinci trl ad takmlarndan birou, bir sfat bei grevinde kullanlr:
nder'in kardei zgr, kyn muhtar Ali, Trke retmeni Erturul,
bamn tac anam, gzmn nuru olum, sel ura yer, komumuz
Yaln, ta basmas kitap, herkesin bildii i, bizim aradmz ev,
(bkz. n 288 - kullanl-!!), Yurdumuzun kurtarcs Atatrk,
kanarya sars salar...
164. BEKLEME. Tmlemeler birer genel kurula baldr (bkz.
n 151 vs., 180). Szcklerin trl ynlerden birbirleriyle ilgi kurduklar,
birbirlerini glendirdikleri, tmler gibi olduklar da sk grlr. Bir genel
kurala balanmadan, trl grevlerde kullanlmak iin oluanlar sz bei
saymak yerinde olur (bkz. n 251. 321, 409, 432).
165. KOUNTU. Anlamca bir saylabilen szcklerin - birbirini
aklamak, glendirmek iin - art arda getirilmesinden doan bir bekleme trdr:
Osmanl Padiah kinci Mahmut... Bay Gltekin ile Bayan Sevim,
Ahmet M ithat Efendinin bir eserini inceliyorlar. Binba Topel...
Yurdumuzun snmeyen gnei, byk Atatrk, Cumhuriyeti Trk gen
liine, size emanet etmiti.
biiminde beklemelerden italik harflerle dizilen szcklerin ou dilimizde
birer san sfat saylr.

SI FATLAR
166. SIFAT:
Gzel iek, kokulu elma, dokuzuncu snf, be lira, u ev...
szleri birer tmlemedir. kinci szckler addr. Birinciler bu adlarn:
a) Nasl olduklarn gsteriyor, niteliyor: Gzel, kokulu.
b) Srasn, saysn, yerini belirtiyor: Dokuzuncu, be, u.
Varlklar niteleyen ya da belirten szcklere SIFAT denir.
Sfatlar bu grevleri bakmndan ikiye ayrlr:
1) Niteleme sfatlar;
2) Belirtme sfatlar.
167. NTELEM E SIFATLARI:
Nevinin solgun yanaklarndan akan yalar marapadaki bulank
suya karyor; ince dudaklarnn kenarlarndan szarak bouk
hkrklarla titreyen boynuna, gsne damlyordu.
(Reat Nuri Gntekin.)

Tmcede italik harflerle dizilmi szckler, kendilerinden sonra gelen

adlar niteliyor, yani nasl olduklarm gsteriyor.
V arlklar niteleyen, yani varlklarn durumlarn, biimlerini, renklerini
zelliklerini... - ksaca: nasl olduklarn - gsteren szcklere NTELEME
sfat denir.
168. SIFATLARIN ANLATIM DEER. Bunu denemek iin yu
kar rnekteki (kz. n 167) sfatlar atarak okuyalm. Eylem anlam kiki sfat
(akan, titreyen) atamayz. Buna karlk solgun, bulank, ince, bouk sfat
lar atlyor. Tmce bozulmuyor, anlatmda nemli bir aksaklk da olmuyor.
Yalnz yanak, su, dudak, hkrk szckleriyle adlandrlan varlklarn
nitelikleri; nasl olduklar anlalmayaca iin imgede istenen biimde can
landrlm yor.
Bu deneme gsteriyor ki birer soyut kavram olan sfatlar - adlarla ey
lemler gibi - tmcenin esi deildir. Grevi, tmcedeki adlar - adlarn
gsterdikleri varlklar - trl ynden tmlemektir.

DLBLGS

172

169. AD ve SIFAT KAVRAMLARI. Adlarla sfatlarn zihinde

uyandrdklar kavramlar - boyutlar bakmndan da - bakalk gsterir:
a) Somut adlar imgede boyutla yanslanr;
b) Sfatlarla soyut adlar birer boyutludur. Gene de aralarnda ayrm var.
Pek ince olan bu konuyu yle denemeye alalm: Gzel dnce, engin
duygu... tamlamalarnda szcklerin drd de soyuttur. Ne var ki takmlarn
birinci szcklerinin trnleyici birer eklenti kavram olularna karlk kin
cilerde birer varlk olmann deimezlii gzden kamaz.
170. BELRTME SIFATLARI. Nitelenmemi; bir adla ya da be
lirtici bir sfatla tmlenmemi adlar belirtisizlik iinde k alr:
Aa yeeriyor, iek ap meyve verecek. Ku uacak. Balk yzet...
Bu tmcelerde adlar, nitelikleri gsterilmedii; yerleri, nicelikleri be
lirtilmedii iin snrsz bir genellik iindedir. Bu snrsz genellik, daha ok,
belirtici sfatlarla kslnca varln tannmas kolaylar.
V arlklar trl ynlerden belirten szcklere BELRTME sfat denir.
Grevleri bakmndan blmlere ayrlr:
1)
2)
3)
4)
5)

m sfatlar (bkz. n 171):

Say sfatlar (bkz. n 172);
Belgisiz sfatlar (bkz. n 173);
Soru sfatlar (bkz. n 174);
Belirtme grevinde kullanlan szckler, takmlar (bkz. n 163).

171. M SIFATLARI:
Varlklar tantmak, gstermek iin en kesin yol jestlerdir. Jestler, yaz
lp sylenmedikleri iin szck saylmaz; onun iin jestlerle birlikte szck
ler sylemekten kendimizi alamayz:
Bu ev, u aa, o rmak, o tepe, u duvar, bu ocuk...
takmlarnda bu, u, o szcklerini kullanrken, ok kez, iaret parmakla
rmzla da varlklar gsteririz (bkz. n 261).
Anlamlar birbirine yakn olan bu im szcnn ayrtlarna dikkat
edenler:
a) bu szcn yakn iin;
b) u szcn azck uzak iin
c) o szcn da daha uzak iin ya da gz nnde bulunmayan
varlklar gstermek iin kullanrlar:
Bu ocuk, u ocuk, o ocuk', bu ev, u ev, o ev...

SIFATLAR

173

Bu kullan ayrm kesin deildir. Eit durumlarda birbirinin yerinde de

kullanlyor.
Yalnz bu ile u szckleri arasnda u ayrm gzetilmelidir:
a) Gemi konular iin bu ;
b) Sonra gelecekler iin u kullanlmaldr.
Orhan snfta kalm diyorlar. Ben u inanta idim : Orhan alkandr;
geer.
m sfatlarnn, belirttikleri adlara, kavramlara duygu deeri katmak
iin kullanldklar da olur:
Halk bizim iin hl o eski mehul, hl o zlmez bilmece...
(Falih Rfk Atay.)

Ses yok, haber yok. Sessizlik ve habersizlik mitsizlie dnmek zere.

Neden susar bu Anadolu ? Neden bir kelimesi duyulmaz bu Mustafa
Kemal'in ? Hilali Ahmer'e gidiyoruz dnen dnene.
(Falih Rfk Atay.)

Yinelenen grevde eleri belirtirken anlatma katlan duygu abar

tlm olur:
Yana glgn lalin dudaklar
O simin sak o ter sib-i zenahlar.
(Akpaazade Tarihi. XV.)

m sfatlaryla belirttikleri adlar arasna tamlayc szckler girer (bkz.

n 180):
Bu yaramaz ocuk, u ele avuca smaz ocuk; o krmz boyal ev...
te szc im sfatlarn pekitirir:
te u bahe, ite bu adam...
m sfatlarnn eski biimleri. Yakn alara dek (u, o) szckleri
ol, ol biiminde kullanlmtr:
Hma gibi ol kafesten
Bir gn uar demedim mi?
(Karacaolan. XVII.)

An ol gn k i hr olup nevbahar- mr
Berk-i hazana dnse gerek ruy-i lale-renk.
(Baki. XVI.)

Yakm yllara dek resmi yazlarda bu yerine ibu kullanlrd. Daha

nceleri bu buiminde kullanlmtr:
bu sze H ak tanktr bu can gzne konuktur
Bir gn ola ka gide kafesten ku umu gibi.
(Yunus Emre. XIII.-XIV.)

174

DLBLGS
Alt altma ibu Ahmet'ten bir at alp verip haklatm.
(eriye sicilleri XVI.)

NOT. m anlaml birka szcmz daha v a r: teki, beriki (bkz. n

265)...
172.
SAYI SIFATLARI. Varlklar, say ile ilgili trl ynlerden
belirten szcklerdir. Saylarn balangc sfdr. Saylar, sfrn stnde
ve altnda sonsuzlua uzar gider. Dilimizde saylar onlu dzene baldr.
Grevleri bakmndan bee ayrlr:
1. Asl saylar. Varlklarn saylarn bildiren szckler:
Be parmak, yetmi iki kuru, on bin alt yz krk kilo. be buuk milyon
lira...
Asl saylar yaplar bakmndan eiitir:
1) Bir szckl saylar:
Bir, be, on, yirmi, doksan, yz, bin...
2) Sfat takm biiminde olan arpml saylar:
yz, yedi bin, dokuz yz, seksen bin, be yz milyon...
3) beklemi, toplaml saylar:
On iki, krk , altm be, yz on dokuz, bin yz krk alt; bin alt,
yz otuz iki, krk sekiz milyon drt yz on alt bin sekiz yz elli ...
Son rneklerde eit karmtr.
Yazm 1) Her say szc ayr yazlr (bkz. n 643).
2) Aralarna bir say sdrlmas kaygsn nlemek iin btn saylar
bitiik de yazlr:
Yediyzdoksansekizbinaltyzyetmidrt Trk Liras
3) Rakamlar, her eki bir kesme () imiyle alr:
145'ten 23 karalm. 1919'da balayan kurtulu. . . 6418'in yars
195%'lilerin yoklam as...
Kullanllar.- Asl saylar, varlklarn saylarn belirtikleri iin kur
duklar tmlemelerdeki adlarn oullanmamas gerekir. Ne var k i:
a) Saylar ve saylarla kurulan sfat takmlar birer toplam birer deyim,
birer terim deerinde klielemi olunca -1er taksyla oullanr:
Krklar, yediler, binler, on binlerin dn, bykler toplants,
krk haramiler, ii aylar, yedi deliler, Beevler
b) Say sfatlarndan sonra gelen adlar, daha nce geen tmleyicilerine
uymak iin de oullamrlar:
Size kar erkeklerin haiz olduklar bir haklarn syleyeyim.
CADI (Hseyin Rahmi Grpnar.)

SIFATLAR

75

c) Asl saylar, letirme anlamnda kullanlnca ya da ayr varlktaki

say ile ilgili eyleri anlatma durumunda olunca tmlenenler ool kullanlr:
Y. ile. V. iki elleriyle kalalarm tutarak sarsla sarsla glyorlard.
BLLUR KAPL (Hseyin Rahmi Grpnar.)

) Belirtme sfat bir den sonra kimi szcklerin oullanmas anla

tma abart katar:
Ben onu bir yerlere igveyisi veremem.
TUTUMU

GNLLER (Hseyin Rahmi Grpmar.)

Tokat, yumruk dverek bir yapmadklarm brakmadlar.

d) Abartma ayrtsyla oullanm saylarn belirttikleri adlar da
oul olabilir:
...Binlerle, binlerle liralar verdiler.
EKIYA NNDE (Hseyin Rahmi Grpmar.)

e) Yarm, eyrek... gibi nicelik bildiren szckler de say sfat grevin

dedir :
Yarm saat, yarm elma, ya n gece, eyrek saat, iki buuk kilo...
f) Asl saylarla belirtilmi l ve tart tmlemeleri birer belirtme sfat
gibi kullanlr
metre kuma, iki kilometre yol, on be kilo eker...
II.Sra saylar. Varlklarn sralarn belirten saylardr:
Onuncu yl, beinci snf, yirmi sekizinci o ku la ltn c ev...
Treyi. Sra saylar -(i)nci ekiyle tremitir:
a) nszle biten asl saylarn sonuna -inci eki gelir:
Birinci, nc, beinci, dokuzuncu, sekizinci, yetmiinci, yziincii...
b) nlyle bitenlerde iki nlnn yan yana gelmemesi iin i der:
kinci altnc, on yedinci, yirminci, ellinci...
c) Her ek gibi -inci de nller uyumuna gre deiir:
Birinci, krknc, dokuzuncu, yznc...
NOT. Rakamdan sonra nokta -inci ekinin yerini tutar:
XVII. yzyl, 3. sn f V. kilometre...
tik" szc birinci szc yerinde kullanlnca sra says gre
vinde kullanlm olur:
Kanc, dmenci, sonuncu, ortanca... szckleri de sra anlamldr.

DLBLGS

176
Eski Biimi:

-(i)nci eki eskiden -(i)n biiminde kullanlmtr:

kin: ikin nen = ikinci nesne".
n: Sayda nc
...Bu, bir kuraldr... 10'dan aada olan saylarda kke - kendinden
nceki saynn arkasndan geldiini bildirmek iin - n ve c harfleri
getirilmitir. Trtn , bein gibi k i asllar trt ile betir...
Her kkte dahi byle yaplr. Nitekim... Onun, yirmine denildii
(D.L.T. III. 448)

III.
letirme Saylar. Varlklarn eit blmlere ayrldn belir
ten sfatlardr:
er elma, on ikier lira, altar dnm, drder arkada,yz elli sekizer...
Treyii. letirme saylar -er ekiyle t rer:
a) nszlerle biten asl saylarn sonuna -er gelir; kaln hecelerden son
ra -ar olur: Birer, er, yzer, biner; otuzar, krkar, doksanar...
b) nl ile biten saylarda - iki nlnn yan yana gelmemesi iin - ara
ya kaynatrma harfi olarak gelir: kier, yedier, yz ellier, yirmier...
arpml saylar iki biimde tryor:
a) Be yz-er, elli bin-er, sekiz bin-er...
b) Be-er yz, elli-er bin, sekiz-er bin...
Toplaml saylar bir trl oluyor:
On be-er, yz otuz iki-er, bin yz seksen dokuz-ar...
Yarm, az, tek, ka, ift, birka... szcklerinin letirme biimleri
de -er, -er ekiyle trer:
Yarmar, azar azar, teker, kaar, ifter ifter, birkaar...
Birkaar kadehle neelendik.
ESKYA NNDE (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Bizim ifter ifter hizmetimiz yok ya...

BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Milyon, milyar... gibi yabanc kaynakl yk saylarla beklemiler de yalnz ncl saylar letirme ekini alr:
Yedier milyon, on sekizer milyar, sekiz yz krk altar milyon....
letirme saylaryla kurulan sfat takmlarnda adlar oullanmaz.
Kullanl:
1)
Asl grevi, adlardan nce gelerek letirme sfat olmaktr: Onar
lira...

SIFATLAR

177

2) Eylemlerden nce tekrarlanarak kullanlnca durum belirteci olur:

renciler er er dizildiler. Uaklar drder beer havalanyordu.
IV. Kesir Saylar. Varlklarn blmlerini belirten say bekleridir:
Drtte , onda dokuz, yzde on iki. binde bir, yzde be faiz...
Treyii. Kesir saylar, birinci sayya gelen -de ekiyle trer:
-de eki, nllerin uyumuna ve nszlerin benzemesine gre deierek:
-de, -da; -te, -ta olur:
Binde alt,
0.006 =

otuzda drt, drtte iki, 10516da 295 hisseli...

6
100

4
30

2
4

295
10516

-de ekini alan saylar, varln kaa blndn; sonra gelen saylar
bundan ka blmn sylenmek istendiini anlatmaya yarar.
NOT. Kesir saylar:
Yzde be fa iz, drtte pay... biiminde sfat takm kurduklar gibi;
daha ok ad takmlarna giderler:
Karpuzun drtte , paranm yzde ellisi, tarlann yedide ikisi, bln
bete biri...
V. Topluluk Saylar:
ik iz kardeler, zlerin biri, Hindistanda bir kadn drdz dourmu.
Kanadal beizler...
Treyii. ki, , drt ve be saylarna -(i)z gelmektedir.
173.
BELGSZ SIFATLAR. Varlklar tam olarak deil de; aa
yukar belirten szcklerdir:
Birka renci, btn insanlar, bir kimse, her ocuk, baka gn, kimi
kez, birok, birtakm, herhangi bir, hibir, baz, falan, yar buuk...
Belgisiz sfatlar - belirttikleri adlarm oullanp oullanmamalar
bakmndan - e ayrlr:
1)
Her, birka, hibir, her bir, herhangi bir, biraz... sfatlarnn belirttii
adlar oullanmaz:
Her koyun kendi bacandan aslr.
(Atalarsz.)

Birka gn sonra... Hi bir kimse gelmedi...

Seimlerde hr vatandalk hakkn kullanan hi bir semen seza gr
mez.
(Falih Rfk Atay.)

178

DLBLGS
Daha nce gemi szcklere uymak iin oullandkar da olur:
...Lord Byron gibi, Yictor Hugo gibi, Alfred de Musset gibi her
kitaplar iki ylda bir kere yz bin nsha baslmakta olan...
(Namk Kemal.)

2) Btn, birtakm... belgisiz sfatlarnn tmledii adlar oul olur:

Btn insanlar, birtakm kimseler...
3) Birok, baka, br, baz, fazla... belgisiz sfatlarnn tmledikleri
yerine gre, tekil de olur, oul da.
NOT. Bir szc:
a) Varln saysn, yani bir tane olduunu gsteriyorsa say sfatdr;
b) Herhangi bir anlamna geliyorsa belgisiz sfattr:
Bir ocuk geldi:
Bir tek ocuk demekse say sfatdr.
Herhangi bir ocuk demekse belgisizdir.
Tr adlar bir szc ile tmlenmeden de belgisiz anlamna gelir:
Gmlek aldm. St iyi besler. ocuk kouyor. Elma yedim...
Zamanla ilgili, belirte grevli, tekil adlar bir szc olmadan kul
lanlmazlar :
Bir sre nce, bir kez sylerim. Bir gn anlarsn...
c) Bir szc, kimi adlar abartma ayrtsyla niteler de. Bylece
grevde kullanlan bu bir lerin sylenii de az ok deiiktir, (bkz. n
180 - 5 7b):
Bir kalem aldm. Vurgusuzdur (herhangi bir anlamnda) belgisiz s
fattr.
Bir vurgulu sylenince say sfat o lu r;
Bir kuvvetli belirtme vurgusuyla sylenince abartl bir niteleme ayr
ts kazanr: Bir = ok gzel, anlamn verir. Bu niteleme grevi u rnek
lerde daha belirgindir:
Bir frtna, bir saanak, bir dolu\... Nereye snacamz bilemedik...
ZET. Bu belgisiz szckler:
a) Adlar belirtince sfat alur;
b) Adlarn yerlerini tutunca adl olur (bkz. n 0 269);
c) Bunlardan eylemin ve sfatn anlamn ksan ya da tmleyenler belir
te olur:
Fazla para harcamaktan ekinmez (sfat).

SIFATLAR

179

Ayln ald; fazlasn bankaya yatrd (adl).

yi arkadatr; yalnz fazla titizdir, fazla konuur (belirte)...
UYARI. Fazla szcnde artan, gereini aan ayrts vardr.
ok anlamna kullanlmas yersiz olur (bkz:. n 431-11).
174. SORU SIFATLARI. Yarlklarn durumlarn, yerlerini, say
larm soru yoluyla belirtmek iin kullanlan szcklerdir ki hem niteleme,
hem de belirtme sfatlaryla ilgilidir:
Nasl ocuk? Hangi okul? Ka kuru? Ne zaman? Ne biim sz? Ne
trl davran? Ne eit dnce?...
Ne sfatnn soru grevinden syrlarak anlatma:
a) Abart katt sk grlr:
Ne andr hak yolunda halka bezl-i can edip durmak
Ne devlettir ehid-i zi-hayat olmak bu lemde.
(Namk Kemal.)

b) N e? soru sfat, kadar1 denli gibi' biim... szckleriyle bekleir

de:
Ne kadar para verdiniz? Ne gibi kitaplar aldmz?...
c) Ne sfat ile kurulan yantsz soru takmlar olumsuzluk anlam
sezdirir:
Ne are? ( are y o k), ne hakk var? (hakk yok),ne fayda? (fayda
yok, faydasz), ne vazifem? (vazifem deildir)..
Ka szc varlklarn saylarn belirtme sorusudur; onun iin ek
lerle treyerek sra, letirme, kesir saylarm bulduracak soru sfatlar
olur:
Kanc kat, kaar lira, kata ka hissel...
Soru szckleri:
a) Bir ad belirtince sfat olur;
b) Bir adn yerini tutunca adl olur;
c) Sfatlar, eylemleri ksnca ya da glendirince belirte olur (bkz. n
437).
175. SAN (UNVAN) SIFATLARI. nsanlarn - rtbe, derece,
grev ve sosyal durumlarna gre - adlarna taklan sayg ve tantm a sz
leridir. Bunlar da bir eit niteleme sfatdr.
San (unvan) sfatlarnn adlara takllar trldr:
1) Btn sfatlar gibi adlardan nce gelir:
Bay Turgut, Bayan Sevim, ehzade Cem, Aksak Timur, Yldrm

180

DLBLGS

Beyazit, Deli Petro, Doktor Baykal, Mareal akmak, Ulu nder

Atatrk...
2) San sfatlarnn birou adlardan sonra gelir:
Namk Kemal Bey, Nigar Hanm, Ali Day, Zeynep Hatun, Ziya
Paa, Ahmet Mithat Efendi. Dursun Onba, Mehmet Aa, E lif Bac...
3) San sfatlarnn birou da, yerine gre, hem addan nce; hem addan
sonra gelir:
Sultan Murat, Ksem Sultan', Fatih Sultan Mehmet, Valide Sultan',
Ouz Han, Han Ahmet', elebi Mehmet, Evliya elebi, Osman
Gazi; Gazi Osman Paa; Ali Hoca, Hoca Ali...
Yazl:
a) zel adlarla birlikte kullanlan san sfatlarnn ilk harfi byk olur.
b) zel ad yerinde kullanlan san sfatlar da byk harfle balar:
O gn Gazi Hazretleri, MareaVle gryorlard. Biraz sonra Ba
bakan da geldi.
Bu sabah Baavu, ble gelerek Yzba'nin emirlerini syledi.
c) Byle olmayan yerlerde san sfatlarnn byk harfle balamas gerek
mez:
Ya ehit ol, ya gazi... Hkmetleri babakanlar ynetir. Bir yzbann
binba olmas iin...
176. NTELEM E SIFATLARINDA ANLAM KERTELER (bkz.
n 427, 428 vs.).
177. PEKTRM EL SIFATLAR. Sfatlar belirtelerle derece
lendikleri gibi kimi neklerle de pekitirilir:
1.
apak...

Yemyeil ova, ipince bir kalem, tertemiz, kaskat, bembeyaz, besbelli,

A tatrk aramzdan ayrlal iki ay bile olmamtr. Hasretinin yaras
kalbimin stnde tapt eze duruyordu.
.

ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Bitkin bedeni ile dipdin dima, karmda mthi tezat halinde duru
yordu.
ATATRKN HASTALII (Ruen Eref naydn.)

Birden dnya bombo, pssz geldi ona.

YER DEMR GK BAKIR (Yaar Kemal.)

SIFATLAR

181

Treyii. Baz niteleme sfatlarnn ilk nl harfine kadar olan ksm

m p r s harflerinden yakan ile kapanr ve bir nek biimine gelerek sfatn
basma eklenir:
Bem-beyaz, kp-kzl, ter-temiz, dos-doru...
Bir nl ya da bir l artmasyla u biimde pekienler de v a r:
Sapasalam, dpedz, rlplak, yapayalnz...
Bunlara yakn biimde beklemi adlar da var (bkz. n 148):
Gpegndz, tortop, epeevre...
Kimi adlar da bu biimde pekiir:
Yzler yansmas
Baklar bumbuz (bum - buz)
(Ouz Kzm Atok.)

II. Sfatlar, kendilerinden yaplm bu nerlerle pekitiriidikleri gibi

yinelenme-(ikileme) yoluyla de pekiirler:
Kzl kzl develer.
(Dede Korkut.)

Serin serin Kapalar

Cvl cvl Mahmutpaa
Gvercin dolu avlular
(Orhan Veli Kank.)

Kara kara gzler, iri iri karpuzlar trl trl insanlar...

kilemi adlar da pekitirme ayrtl sfat olur:
Tavla tavla ahbaz atlarm sana binit olsun.
Katar katar develerim sana yklet olsun.
(Dede Korkut.)

III. Yinelenen sfatlarn birincisine soru eki katlnca pekitirme daha

canl olur:
Burada (Bolu ormanlarnda) ikinci bir Bursa douyor. Bir Bursa ki
havas, frdolay am ormanlaryla evrilmi olmasndan ve denize
710 metre ykseklikte bulunmasndan dolay temiz mi temiz, sa
lam m salam...
(Refik Halit Karay.)

IV. Yinelenmi adlar - ikilemeler - da okluk bildiren pekitirme an

laml sfat olurlar:
Salkm salkm tan yelleri estiinde... katar katar develer...
(Dede Korkut.)

182

DLBLGS

Kucak kucak iek, avu avu para, bardak bardak erbet, dilim dilim
kavun...
V. Yakm anlaml szcklerin yinelenmesiyle ve yaktrmaca ikizlememelerle de pekitirme anlam elde edilir, (bkz. n i 85):
Anl anl bir zafer, iri ya n bir gen, krk dkk, yarn yamalak, abuk
sabuk, sklm pklm, yorgun argn, ulu orta, kaba saba, ak sak,
boz bulank, kara kuru, irili ufakl, ileri geri...
VI. kileme ve ikizleme biiminde belirteler de pekitiricidir:
Derin derin dnd. er er sralandk. Koa koa gidiyorduk.
Alaya szlaya anlatt...
De kalka hasta-i gam...

(eyh Galip XVIII.)

178.
PEKTRLM EYLEMLER. Pekitirme rneklerine benzer
sylerin yinelenmesiyle eylemler de pekiir:
Ter ter tepinmek, szm szm szlmek, inim inim inliyor, srm
srm srnsn! zp zp zplasn...
Kendi kknden olmayan yansma deerli yaktrmacalarla da eylem
ler pekiir:
Zangr zangr titremek, paldr kldr ieri girdi, avur zavur etmek,
bcr bcr konumak, gldr gldr okumak, ks ks glmek...
Tirit olmu seksenlik bir ihtiyar gibi elinin par par titredii grl
yordu.
Bu kadar seviyordun da kymetini niye bilmedin? Zavall ocuu
horum horum horladn.
...gzleri fal ta gibi dar frlam oun oun ounuyor.
TUTUMU GNLLER (Hseyin Rahmi Grpnar.)

fkemden bar bar baracaktm.

CADI (Hseyin Rahmi Grpmar.)

...rzgr ldrasya eser; kule ul uul uuldarm...

SON FENER BEKS (Zeynep Avc.)

Eylemler, trl biimde yinelenmelerle de pekiir, abart anlam kazanr:

ocuk saatlarca alad da alad...
Pekitirme szcklerinde vurgu. nek biimli hecelerde vurgu gldr. Szcn son hecesindeki vurgu deimez:
Yemyeil, kpkrmz...
179.
K LTM E SIFATLARI. Sfatlarn anlamlar, dereceleme
ve pekitirme yollaryla kuvvetlendii gibi, eklerle de kltlebilir:

SIFATLAR

183

Gzelce ev, ksack boy, ekimsi, mavimtrak...

rneklerin anlam udur:
Gzelce = olduka gzel, ksack = hayli ksa, ekimsi = biraz eki,
ok eki deil, mavimtrak = maviye alar...
Treyii. Kltme ekleri - rneklerde grld gibi - -ce -cik
-imsi -(i)mtraktr.
I. Bu eklerden : -ce, nl uyumuna ve nszlerin benzemesine gre
deierek -ce, -ca, -e, -a olur (bkz. 42, 50-111):
Serince, uzunca, serte, ykka, dzgnce, genie...
Ekin -cene biiminde uzatlm da grlr:
Gzelcene, dzgncene...
II.
1)
2)
3)

-cik eki (bkz. n 147):

nller uyumuna ve benzemeye gre deiir;
-cek de olur;
Szck sonlarndaki k harfini, ok kez, drr (bkz. n 147/):
Ksack, yavrucuk, yavrucak', bycek, abucak, ufack...

4) Bir heceli birka szckte, ekten nce bir (i e) gelmitir:

Bir-i-cik, az--ck, az-a-ck, dar-a-ck...
NOT. Kk, ksa, ufak, az... gibi asluda kklk anlam veren
sfatlara -cik eki arlk anmam katar:
Kck = ok kk, ufack = ok ufak, azck ok az (ya d a :
biraz), krpecik pek krpe...
inde lk, incecik bir rperti vard.. Bora da azck kesilse...
YER DEMR, GK BAKIR (Yaar Kemal.)

NOT. Bura, ura, ora adllarna -ck eki yaknlk ayrts katar:
Nerede oturduunu bilmiyor musunuz? urackta, ke bandaki
evde...
-cek eki zaman belirtelerini de pekitirir (bkz. n 407):
Demincek, abucak...
Ekin -cecik -cicik biiminde uzad da o lu r: Hemencecik, u f acck, ya
kncack...
III. (i)msi eki:
1) Szcklerin son hecesine uyar:
2) nllerle biten szcklerde i der:
Yeil-imsi, mor-umsu, sar-ms, mavi-msi, ac-ms, kekre-msi, tatl-ms,
kadife-msi, kyl-ms, oban-ms...

184

DLBLGS

3) -si olarak da kullanlr:

Bu kr sal adamn ocuksu hallerinden holand iin...
NLGN (Refik H alit Karay.)

IV. -(i)mtrak eki nller uyumuna aykrdr. nce szcklerden sonra

da kalnl deimez: Ekimtrak, acmtrak...
V. -rek eki, daha ok, sfatlarn sonuna gelir:
1) nller uyumuna gre deierek -rak olur.

2) Szcn sonunda k varsa der:

Ac-rak, ufa(k)-rak, k(k)-rek, ekir ek...
Muhlisi dierlerine nisbeten krek bir odaya soktular.
BLLUR KALP (Hseyin Grpnar.)

Son ekle (-imsi, -si, -rekle) tremi kltme szcklerinde -e alar

ayrtl sfatlk anlam daha belirgindir.
m

NOT. Eski alarda bu ekle tremi szcklerde stnlk sfatlarn

andrr bir anlam bulunurdu:
Krklrek irdi ( daha gzeldi).
(Ouz Destan.)

Atamdan yerek kayn ata Anamdan yerek kayn ana.

(Dede Kirkut.)

SIFAT

TAKIMI

180.
SIFAT TAKIMI. Yukarda btn rneklerde grld gibi,
sfatlarn asl grevi adlar tmlemektir:
Engin deniz, krmz iek, yiit Trk, on iki renci, beinci snf, bir
ka kuru, Mithat Paa, Nasrettin Hoca...
Sfatlarn adllar tmledii de olur:
Zengin kimseler... Bunda anlalmayacak ne var?...
Sfatn, adlar ya da adllar tmlemesiyle ortaya gelen sz beine sfat
takm denir (bkz. n 151).
Sfat takmlar, kurulu taks almaz; bu bakmdan nc trl ad
takmlarna benzer (bkz. n 151 -III):
Aslan asker,altn kalem, demir bilek, yn kuma...
Yiit, asker, giizel kalem, kuvvetli bilek, salam kuma...
Birinci satrdakiler nc trl ad takmdr.
kinci satrdakiler de sfat takmdr.
Bunlar, ancak tmleyici szcklerin eidine gre adlandrlr.
Sfatla isim arasndaki ayrt incelenmeye deer (bkz. n' 168, 182).
Sfat takmlarnda sfat nce, ad sonra gelir. Ancak:
1) San (unvan) sfatlarndan bir ksm sonra gelir (bkz. n 175).
2) Svme, aalama ve azarlamalarda sfatn addan sonra geldii de
olur. Sonra gelen sfat iyelik taks alr; bu suretle de ikinci trl ad takm
durumuna girer:
Yalvardlar... Temr bedbaht kendilerine uydurdular.
(kpaazade Tarihi.) XV.)

Bunlar bizim hizmeti budalas yapm.

Aykut yaramaz gene kitaplar alt st etmi...
Bunlar ad takmlar gibi, durum taklaryla ekimlenirler d e :
Temr badbahatn, hizmeti budalasna, Aykut yaramazndan...
Sfat takmlar - her takm bir ad sayld iin - ad takmlarnda tm
leyici de olurlar, tmlenen de:

186

DLBLGS
Komunun gzel evi... Gzel evin kaps... Gzel evin ak kaps...

Her takm - szdizimi bakmndan - bir btn, bir ad saylr ve ekim

lenir :
Gzel kalem: gzel kalemleri, kalemlerinizi, kalemlerim, kalemlerini,
kalemlerinden, kalemlere...
Trer d e :
Yeni elbiseli ocuk (bkz. n 249).
3) Bir sfat, grevde birka ad niteler ya da belirtir:
Geni odalar, sofalar, salonlar pek gzel denmiti. u kitaplar, def
terleri, dosyalar yerlerine kaldrnz...
4) Durum taklaryla ekimlenmi sfat takmlarnm baka bir ad nite
ledikleri de grlr:
A z sayda arkadala gezmeye gittiler...
5) Bir takmda art arda birka sfat gelebilir. Bir ad tmleyen sfatlar
dan:
a) Bir trden olanlar virglle, uygun balalarla sralanr:
Uslu, terbiyeli, gen ve bilgili bir adam. Hem gzel, hem kokulu gl...
b)

Sfatlar ayr trlerden ise nce belirtme, sonra niteleme sfatlar gelir:
u byk bahe. Her yiit asker. Kardaki krmz ev...

Yalnz bir szcnn belirtme grevine nem verilmek istenince

sfatlarn yerleri deiir (bkz. n 173-not):
Bir gzel iek - gzel bir iek. Bir alkan renci - alkan bir
renci1...
c) Niteleme sfatlar birka olunca ya da belirtmeyi glendirmek
gerekince belirtme sfat som a gelebilir ve bylece belirtie nem kazan
drr:
Yanmdaki uzun masaya, kadnl erkekli on kii birden geldi.
(Aziz Nesin.)

Dar, kirli bakmsz bu sokaklar kim temizleyecek?... Krmz kapl

u ev...
) Orta grevli niteleme sfatlar, belirtmelerden nce gelir (bkz. n
225, 380 v.s.):
Dn gelen iki konuk... Uaktan inecek her yolcu... Sizi arayan o adam
gene geldi.
1) Jean Deny, bu inceliin Franszcaya eviri yoluyala akrarlamayacam syler (s. 571).

SIFATLAR

187

Takm kuran sfatlarda szck vurgusu daha belirgin olur:

Cokun dere, korkak ocuk, gzel iek, bo oda; hangi arkada....
181. SIFAT TA K IM LARIN IN BELRTME GREV:
1) Asl saylarla, letirme saylaryla kurulmu sfat takmlar belirtme
sfat olarak kullanlr:
ik i tabur asker, bin lira bor, drt dizi inci, sekiz dzine kalem, alt srii
koyun, ikier ift ayakkab, biner lira dl...
2) Niteleme ve im sfatlaryla kurulmu takmlarn da belirtme sfat
olduu grlr:
Bu eit insanlar...
Yeil uha rtl bir masa banda...
ZORAK DPLOMAT (Y. K. Karaosmanolu.)

' SIFATLARIN
BAKA
GREVLERDE
KULLANILMASI
182.
SIFATLARIN AD Y ERN DE KULLANILMASI, yani ala
mas. er sfatn ana grevi bir varl nitelemek, belirtmek; yani bir ad
tmlemektir. Sfatla addan kurulan tmlemeye sfat takm denir (bkz. n
180).
Her sfat takmnda temel szck isimdir. Sfat onun anlamm tmler.
Dnyann deimez ilkelerinden bir de udur: A z emek, ok . Btn
abalar buna ynelmitir. Fabrikalar, makineler, btn uygar bulular,
durmadan srp giden aratrmalar hep bunu salamak iindir.
Az emek... in dilde de nemi sonsuzdur. Az szckle ok nesne
anlatmak; anlamca bir eksiklik brakmamak zere elden geldiince szck
atarak anlatm ksaltmak nemli bir baardr (bkz. n 82).
Kolayca anlalacak durumlarda sfat takmlarndan ad der, anlamyla
taks sfata geer. Bylece ad dm sfatlar, anlamca bir sfat takmdr.
Kendisinde takm kuran iki szcn de anlam vardr (bkz. n 155):
alkan insanlar baar gsterir.
alkanlar
baar gsterir.
alkan insanlar sfat takmndan insan szc dm, anlamyla
oul taks alkan sfatna gemitir. nsan adnn anlamn iine alan
alkan szc aslnda sfat olmakla birlikte bu tmcede adlamtr:
Zenginler, yoksullar dnmelidir.
tmcesindeki zenginler, yoksullar szcklerinin anlam aktr:
Zengin insanlar, yoksul kimseleri dnmelidir, demektir.
Kolayca ve iyice anlalaca iin adlar dm; anlamlar taklaryla
birlikte kendilerine gemitir. Btn sfatlar - kolayca ve iyice anlalmak
kouluyla - bu ekilde adlar.
Adlarla, adlam sfatlar ve adllar arasnda - varlklar gsterme, ta
ntma bakmndan - u anlam ayrtlar vardr:
a)
Adlar, varlklar btn nitelikleriyle gsterir: ok ynl somut adlar,
imgede boyutlu olur:

SIFATLAR

189

b) Adlam sfatlar, varlklar yalnz birer nitelikleriyle tantr; onun

iin imgede ancak bir nitelik canlanr:
Orhan alyor
renci alyor.

Ali geldi.
Topal geldi

Haan grm...
Kapc grm...

c) Adllar, varlklar niteliklerinden syrlm olarak gsterir; nk

herkes kendisi iin ben der. Btn varlklar iin de o adl kullanlr ve
bu adllar hi bir nitelik gstermezler.
) Kimi sfatlarn adlama kertesi giderek artar; ayrt edilemez olur.
Bylelerini konulu anlamna gre deil; kullanlna yakanla deerlen
dirmek gerek.
ekim eki alan her sfat adlamtr. Adlam valin sfatlar da ok
tur:
Yayladan inerken bir gzel grdm
Alar melil melil bilmem nedendir?
Ak yerine karalar bana
Balar melil melil bilmem nedendir?
(Karacaoian.)

Hikye, syleyenin ve dinleyenin heyecann artrarak geliiyordu.

ATATRKN HASTALII (Ruen Eref naydrn.)

Akamlar serin e yava yava souk' demee baladk. Aa

yapraklan arasnda solmular bile var.
(Falih Rfk Atay.)

Yzde yetmii okur yazar olmayan bir memlekette...

DKKAT. Adlam sfatlar, tmcede bir addan hemen nceye rast
larsa bir sfat takm gibi olur. Byle olmadm gstermek iin adlam
sfattan sonra virgl k o n u r: Souk, ellerimizi dondurdu.
Adlam sfatlardan sonra virgl koymamak tznden artc yan
lklar olur:
Yaral doktora minnetle bakarak'. beni kurtardnz; teekkr ederim"
dedi.
Yaral olan, syleyen mi, doktor mu?...
183.
ADLAMI SIFATLARIN TM CEDE GREVLER. Adlam sfatlar, tmcede ad gibidir:
a) zne olur:
Hrsz, Mehmete doru geliyordu.

Byk buyurur, kk yapar. alan kazanr...

(Reat Nuri Gntekin.)

DLBLGS

190

b) Nesne olur:
Tembeli babas da sevmez:. Yaramaz grdnz m?
Zaman yeniyi dourmak iin eskiyi btn hmyla ldrr.
FFET (H. R. Grpnar.)

c) Tmle olur:
nsann sylemezinden, suyun parlamazndan kork.
(Atalarsz.)

Usludan rnek al. Haylaza bakma. Yedincide dur.

...derim de pek az; kimse inanma benzier, biroklar gidere benzer.
(Faih Rfk Atay.)

) Edimi niteleyerek eylemlere belirte olur (bkz. n 441).

d) Ad takmlarnda tmleyen olur:
alkann notu, birounun anlay, binin yars, renci sras...
e) Ad takmlarnda tmlenen olur:
Sim fm alkan, ulusun sevgilisi, dnya gzeli, adamn biri, szn
dorusu...
Ovann yeili, gn mavisi
Ve minarelerin en ilahisi...
(Ahmet Hamdi Tanpnar.)
f)

Tpk adlar gibi hitap ve nlem de o lu r:

Dola da yrtc arslan kesil behey m iskin!
Niin yatp ktrm tilki olmak istersin?
Elin kolun tutuyorken al kazanmaya bak
Ki artnla geinsin senin de bir yatalak!
(Mehmet Akif Ersoy.)

g) Ekeylem alarak tmcenin yklemi olur:

Tanr uludur!.... Pek naziksiniz. ok gzelmi, Orhan beincidir...
) Yklemi sfat olan tmceler devrik de olur (bkz. n 109).
Aktr pencere. Gzeldir bugn hava. zgnm Yaln...
Bu tmcelerden ekeylem dnce kimileri sfat takmna benzeyebilir.
Bu benzerlii, konumada belirtme vurgusu, yazda da sfattan sonra kona
cak virgl nleyebilir:
Gzel, bugn hava. Ak, pencere. zgn, Yaln...
h) Adlam ortalar da zne olur, tmle olur ve ekeylem alarak tm
celerin, temel nermelerin yklemi o lu r:

SIFATLAR
ZNE:
Koan elbet varr; den kalkar;
K ara tatan su damla damla akar.
Birikir sonra bir gm gl olur;
Arayan, Hakk en sonunda bulur.
(Tevfik Fikret.

Paray veren, dd alar.

(Atasz.)

184. YAPILILARINA G RE ADLAR, SIFATLAR. Btn

szckler gibi adlarla sfatlar da yaplar bakmndan e ayrlr:
I. a) Yalm adlar. Yapm eki almam, bilememi olanlar:
Ya, su, yo l; toprak, karnca, kelebek, araba...
b) Yaln sfatlar:
A k, bol, kara, irkin, iri, krmz...
II. a) Tremi adlar (bkz. n 187 v.s.).
b) Tremi sfatlar (bkz. n 187 v.s.).
III. a) Bileik adlar (bkz. n 240).
b) Bileik snfatlar (bkz. n 247).
185. K LEM ELER ve K ZLEM ELER:
A.
KLEM ELER. Anlatma trl duygusal ayrtlar katmak iin
kimi kez, szckler yinelenir:
I. Adlar yinelenir, tmceye okluk anlam siner:
Tavla tavla ahbaz atlarm binitin olsun.
(Dede Korkut.)

Da da o giizel ses btiin etraf gezindi',

Grm ve geirmi denizin kaldine sindi.
(Yahya Kemal Beyatl.)

II. Adllar yinelenir:

Gl deil arkasnda kanl kefen
Sen misin sen misin garip vatan?
(Namk Kemal.)

III. Sfatlar yinelenir: pekitirici olur (bkz. 177-11).

ri iri karpuzlar. Kara kara gzler. Kocaman kocaman kpekler. Uslu
uslu oturmasan...
Karl karl dalarndan atm
Souk souk sularndan itiim

192

DLBLGS

Elvan elvan dmelerin zdm

imdi ince bele kol ister gnl.

(Karacaolan.)

Snk snk yanyor rafta isli bir lamba.

(Mehmet Akif Ersoy.)

Ar ar kacaksn bu merdivenlerden.
Serin serin Kapalar
Cvl cvl Mahmutpaa.

(Ahmet Haim.)

(Orhan Veli Kank.)

IV. Belirteler yinelenir: e yapl belirtelerin yinelenmesiyle oluan

bekler durum belirteci olarak sk kullanlr:
Koa koa gidiyor. Gle gle anlatt. Sora sora Kabe bulunur.
Alaya a elaya gzlerime kan doldu.

'

Sol cennetin rmaklar akar Allah dey dey.

(Bir Trkden.)
(Yunus Emre XIII.)

V. Yansmalardan yinelenenler de durum belirteci olur:

Kas kas gld.

n j

(Dede Korkut.)

n n ten zil. Kap gm gm dld. Fkr fkr kaynamak. Grl

grl akmak...
VI. Eylemsilerin yinelenmesinden rnekler:
Dp dp baylmak...
VII. nlemlerin yinelenmesi:
Ar ileri ar bizimdir felah
Ar yiitler vatan imdadna.
(Namk Kemal.)

VIII. ekimli eylemlerin yinelenmesiyle anlama abart siner:

Anlatt anlatt... Glyor glyordu... Syledim syledim anlatama
dm...
IX. Sorulu szckler yinelenince nlemleme deeri kazanr:
Dn baheyi gezdik. Ne gller, ne glleri..
Zengin mi zengin].. Gzel mi gzeli...
X. Balalarda yinelemeler de sk grlr:
Dvnd de dvnd, alad da alad...
Gurbet yollarn yllarca ve yllarca beklemiti...

SIFATLAR

193

XI. Duran ekleriyle ekimlenen yineleme beklerinden rnekler:

Yar baa ba bitti. Die di, gze gz...
Elden ele, dilden dile...
B.
KZLENM ELER. Sze eni, biraz da genilik katmak iin birbiriyle ilgili szcklerin deyim biiminde kalplamasndan oluan bekler,
sz blkleri bakmndan da, yaplar bakmndan da eitlidir:.
I. Adlar:
a) Kurtla kuzu, kedi ile kpek, inci ile mercan...
b) g, ift ubuk, kan koca, kazma krek, e dost, klk kyafet,
soy sop, ev bark, r p, dere tepe...
II. Sfatlar:
Ak sak, anl anl, delik deik, okur yazar, be on, eri br, yann
yumru, gl kuvvetli, er, beer, yalan yanl, eski psk...
III. Adllar:
te beri, u bu, falan filan, kim kimse...
IV. Belirteler:
Er ge, az ok, gece gndz, bata kc, iyi ktii, sabah akam, bara
ara, ileri geri, aa yukar...

Kurulular:
I. a) lgili szckler ile, -le balac ile birlemilerdir.
b) kiz szcklerin arasnda ile, -le balacnn kendisi deil; gre
vi sezilmektedir. kiz adllar da byle beklemitir.
II. IV. paragraflardaki ikiz sfatlar ve belirteleri bir ve ni balad
sylenebilir.
Bu ikiz szcklerden birounun birlikte ya da ayr ayr olarak durum
ve tmleme taklaryla ekimlendikleri de olur:
a) K urtla kuzum; yks, Leyl, ile Mecnuna dnmek, kazma ile
kref/ alp gitti, kar kocadan biri, delik deik/e aramak, te berk/...
b) Balasz ikizlerden her szcn ekimlendiine sk rastlanr:
e gce bakmak, eten dost tan yardm beklemek, deliz dei/ ara
mak, yalaka yanlya kulak asmak, unun bunun etkisinde kalmak,
kim/ kimsesi yok, sabaha akama gelir, azdan oktan fakire bir
eyler vermek, can la ba /a almak...
186.
RNEKSEME. Dillerin gelime ve zenginlemesinde en verimli
kaynak tretmedir (bkz. n 31-111, 3). Tretmede tutulan yollarn banda

194

DLBLGS

rnekseme (analogie) gelir; yani dilde var olan szckler rnek tutularak
baka kkten yeni bir szck yaratlr.
Tretmenin temeli eklerdir. Dillerde nek, iek, sonek olmak zere
trl morfem vardr (bkz. n 58). Trkemiz bitiken dillerdendir. Onun
iin tretmeler, ekimler ancak seneklerle olmutur. Bunlardan birounu,
anlam zelliklerim belirterek, kurallara balamaya altk ve alacaz.

AD,

SIFAT

VE

B E L R T E

T R E T E N

EKLER
I
A d Soylu Szcklerden
187. -ik EKYLE TREM ADLAR, SIFATLAR:
I. Kmrlk, ieklik, fidanlk, elbiselik, yazlk, kiralk, aalk,
zeytinlik, imenlik, kitaplk, gzlk, kulaklk, azlk dizlik...
II. Genlik, doruluk, birlik, ikincilik, yzlk (paketler) ellilik (bir
adam), binlik, stlk, yzbalk, retmenlik, iilik, dalgn
lk, yetmilik, gzellik, ocukluk, durgunluk, insanlk, Tiirkliik,
slamlk...
III. Benlik, hilik, ylelik...
Trk dilinin, kendi benliine, aslndaki gzellik ve zenginliine ka
vumas iin, btn devlet tekilatmzn dikkatli, alakal olmasn
isteriz.
(Atatrk.)

Treyii. rneklerin treyileri ve anlam zellikleri numara srasna

gre incelenecek:
I. numaral rnekler ad kknden tremitir:
1) ou yer addr:
Kmrlk, odunluk, samanlk kmr, odun, saman konan yer.
ieklik, ekerlik, tuzluk = iek, eker, tuz konan kap.
Fidelik, fidanlk, ayrlk = fide, fidan, ayr yetitirilen yer...
2) Aygt, ara addr:
Gzlk, azlk, kulaklk, parmaklk, balk (baa konan, baa giyilen
nesne), kolluk, gslk, dizlik...
3) Soyut adlardr:
Annelik, babalk, kardelik, arkadalk, retmenlik...
4) Ad kknden -ik ekiyle pek ok da sfat tremitir:
Elbiselik (kuma), yazlk (elbise), kiralk (ev), yemeklik, yolluk...

196

DLBLGS

5) Zaman adlarnda da sfatlar trem itir:

Aylk, yllk, saatlik, yzyllk, bayramlk, klk, yazlk...
6) Ulus adlarnn sonuna gelince ulusal benlik anlamnda soyut ad
olur:
Osmanl m paratorluundan en son Trklerdir ki kendilerine Trk
dediler. Fakat hi bir zaman ne Bonam Bonakln, ne Amavudun Arnavutluunu, ne Arabm Arapln inkr ettiler. Acaba
Trklk Arapln ilerlemesine mi engel oldul
(Falih Rfk Atay.)

II. numaral rnekler sfatlardan tremitir:

1) ou soyut addr (bkz. n 140-11):
Ayrlk istemedi: birlik kurdu. Eskilikler,
yenilikler, ilerilikler kurdu.

gerilikler, istemedi;

ATATRK ZLEY (Ruen Eref naydn.)

Genlik doruluk, ikincilik, gzellik, iyilik, dostluk, dmanlk, al

kanlk, tembellik, terbiyesizlik, paraszlk, bakalk...
2) Sfatlardan -lk ekiyle tremi meslek adlar da oktur:
Stlk, yzbalk, memurluk, doktorluk, diilik, demokratlk,
hakanlk, krallk, avuluk, obanlk, askerlik, muhtarlk...
A rtk bu kocalk deil, gz bal dolap beygirlii.
(Hseyin Rahmi Grpmar.)

Meslek adlarnn ou -ci ekiyle tremi sfatlardan o lu r:

Stlk, gazetecilik, iilik, diilik, balklk, sebzecilik...
3) Sfat gibi de kullanlan szcklere gelince soyut adlar t re r: nsanlk
Trklk, Mslmanlk, askerlik...
4) ki anlama gelenler de var: retmenlik:
a) Soyut ad anlamndadr; retmende bulunan yetenek, uzmanlk:
Baretmenimizin bilgisi de oktur, retmenlii de pek iyidir...
b) retmen meslei:
Krk yl retmenlik yapt. retmenlik kutsal bir meslektir.
5) Say sfatlarna -iik eki gelince:
a) Nicelik ayrtl niteleme sfat olur:
Yetmilik ihtiyar, elli belik sigara...
b) Bu sfatlar daha ok adlarlar:
Yzlk, be yzlk, yirmi belik, onluk, binlik...
NOT. -ik ekiyle adlardan sfat sfatlardan ad tredii gzden ka
myor.

TRETME EKLER

197

III. numaral rnekler adllardan, belirteten tremi soyut adlardr:

Benlik, hilik, ylelik, bylelik...
leklii. -lk eki ok ilektir; anlam gerektirirse btn adlara, s
fatlara gelir; adlar ve sfatlar tretir.
Y ap l.-----lik, dar nl bir ektir. Szcklerin son hecelerine uyar;
byk ve kk nl uyumlarna gre deierek -lk, -luk, -lk de olur
(bkz. n 43, 44):
Ince-lik, az-lk, doru-luk, kiik-lk...
188. -li EKYLE TREM SIFATLAR, ADLAR:
I.
Bilgili adam, tatl dil, tozlu sokak, ssl ev...
II. Krmzd entari, yeilli kuma, all morlu basmalar...
III. Ankaral, Asyal, kyl, liseli, adal, Avrupal, dal...
IV. Demirsporlu, Beiktal, Fenerli, Galatasayl, Istanbulsporlu...
V. Osmanl, Akkoyunlu, Karakoyunlu, llhanllar, Seluklular...
VI. Nianl, szl, yavuklu, gnll (asker)...
VII. Devletl, izzetlii, evketl, fehametl...
VIII. Oral, bural, ural, nereli, senlibenli...
IX. Geceli gndzl, anal babal, sal sollu, altl stl, inceli kalnl,
belli bal, ili dl...
X. -meli = -me -f U (anlam aklamalar blmne baknz).
XI. Yer adlar: Denizli, Polatl, ili, Turgutlu, Sungurlu, Fndkl...
rnekler daha da eitlendirilebilir. Yukardakilerin incelenmesi, geriye
kalanlarn zmlenmesini kolaylatrr.
Treyii. -li eki ok ilektir. Anlam gerektirirse btn adlara, birok
sfatlara gelir ve szcklerin son hecelerine uyarak -li, -l, -lu, -l olur. Ancak
saltanat devrinin san (unvan) sfatlarnda -l idi.
Anlam. ok ilek olan -li ekinin anlam da pek eitlidir. rnekleri
numara srasna gre inceleyelim:
I.
II. rneklerdeki -li sonuna geldii adlar, sfatlar (olan, bulunan,
oka olan, oka bulunan) ayrtl sfatlar yapmtr:
Dalgal deniz, paral kimse, ekerli st, iekli aa, kzmzd kuma,
kalnl inceli sesler...
III. -li eki yer adlarnn sonuna gelerek oral olduunu bildirir:
Badatl Ruhi, Kprl Mehmet Paa, Erzurumlu Emrah, Bayburtlu
Zihni, Ercili Emrah, ehirli, kyl...
IV. Kulp adlarnn ve renklerinin sonuna gelince, oraya bal, oradan,
o dernekten olan anlamn katar:
Vefallar, Sar-siyahllar, Karyakallar, Krmz-beyazllar, Fener
baheliler...

198

DLBLGS

V. Trk boylarnn adlarna gelerek (o soydan, o devletten olan anmnda) adlar tretmitir:
Karahanllar, llhanllar devri, Seluklular, Osmanh mparatorluu...
VI. rneklerde anlam eitlidir. Bunlarn, genel anlamdan azck
kayarak ayrtlar kazandklar grlyor.
VII. Eski devlet byklerinin rtbelerine gre verilen san (unvan)
sfatlardr.
Her bye ancak ttbesinin gerektirdii sfatla hitap edilirler:
evketl padiah, devletl sultann, fehametl vezir, Saadetlii Ekrem
Beyefendi Hazretleri...
VIII. rnekler:
a) Yer anlaml adllardr. -i onlara ilikinlik ayrts katmtr.
b) Senli benli... Sen, benle konuma durumunda olan. Bu deyim kay
naarak bilemitir: Senlibenl.
IX. Anlamca ilgili ift szcklere gelerek ikizlemi, ikisinin de varln
belirtmitir.
X. -me ekiyle tremi adlara da -i ekinin geldii grlmektedir. By
lece -me + i ekiyle tremi olan ve gereklik kipinin andran bu szckler
yardmc eylemlerle bilemektedir:
ngiliz milleti ise imparatorluunu mu, yoksa alay (mizah) dehasn
m, ikisinden birini kaybetmekte semeli kalnca hangisini tercih
edecei bilinmeyecek kadar bu sanatn zevkine ve keyfine varm
tr.

(Falih Rfk Atay.)

Eski yaznmzda -me + Si ile tremi szckler, trl anlam ayrnt

laryla sk kullanlmtr:
Vardlar Amasyaya girmeli oldular.

(Akpaazade Tarihi. XV.)

Zekt vermeli olsa dem bulamazd ki miistehakk- zekt olsayd.

(Solakzade Tarihi. XVII.)

Beni ba!amali divane kld akbet hasret.

(Kuddusi. XIX.)

-me ekiyle eylemden trenmi adlar da -s ile sfat o lu r:

Srmeli gz, altrmal ders, kakmal, kmal...
XI. -i yapl yer adlarmz da v a r:
Polatl ilesi, Soanl meesi, Denizli ili, Tavanl ilesi, Cihanbeyli...

TRETME EKLER

199

189. -siz EKYLE TREM SIFATLAR:

Edebiyatsz millet dilsiz insan kabilinden olur.
(Namk Kemal.)

Bilgisiz adam, tatsz erbet, tczsuz yol, zntsz insan...

T reyii.----- siz eki ok ilektir. Anlam gerektirirse adlarn hepsine
gelir ve nller uyumuna gre deierek -siz. -sz, -suz, -sz olur.
Anlam:
1) Varlk, okluk bildiren -M ekinin olumsuzudur:
Tatsz (tad yok, tad az) kavun, parasz (paras yok, para alnmayan)
okul, duygusuz (duygusu yok, duygusu kt) kimse...
2) Pek az da olsa, ile ilgecinin olumsuzu bu ekle olur:
Kalemle yazlr.
Kalemsiz yazlmaz.

Seninle gidecek.
Sensiz gidecek.

Arkadalarla yola knz-..

Arkadasz yola kmaynz...

3) Eylemden -ine ekiyle tremi adlara geldiine rnek:

Tabiat kanunu gereince 10 kasm, Yer yldznn Gne etrafndaki
durmasz, dinlenmesiz dnlerinden her birinin addr.
ATATRKN HASTALII (Ruen Eref naydn.)

N ot. Nereli olduunu bildiren ii ekinin olumsuzu yoktur. Onun iin

Ankaral, Takentl, Romal, Asyal. . . szcklerinin -siz ekli kartlar
kullanlmaz.
NOT. Dil, kuraldan ok, kullana baldr. Kurallar genellenmi
kullanlar belirtmekten baka nedir? Dilin durmadan gelimesi, her ge
limenin trl eitlenmeler gstermesi, kurallar kesinlemekten, az ok;,
uzaklatrr, En kesin sandmz kuraln bile kavrayamadklar olur,
siz eki, -li ekinin olumsuzudur demitik. Oysa hzl, pahal szcklerinin
olumsuzlar -sizle gelimemitir; onun iin yava, ucuz deriz.
190. -ci EKYLE T REM SIFATLAR, ADLAR:
I.
Demirci Ali, Kapc Haan, Tuzcu Bekir, st, sobac, ccmc...
II. Tarihi, dilci, kimyac, edebiyat, eitimci...
III. Cumhuriyeti, milliyeti, halk, Trk, kralc, lkc...
IV. akac, alayc, kavgac, inat, yalan, ezberci, gerici...
V.
Davac, ikayeti, neci? ...
VI. Duac, arac, kirac, gzc, nc...
VII. Cebeci, Bostanci, Demirci...
VIII. Tmce niteliinde olan deyimlere de gelir:
Ben memleket adamym,.. Birtakmlar gibi, ne olursa olsuncu deilim.
(Falih Rfk Atay.)

DLBLGS

200

Neme lazmc...
Treyii. -ci eki ok ilektir. Anlam gerektirirse btn adlara gelir.
nller uyumuna ve nszler benzemesine gre deierek: -ci, -c, -cu,
-c, -i, -, -u, - olur.
Anlam. -ci ekiyle tremi szckler, kk anlam ayrtlaryla pek

eitlenir. Balcalarm numara sralarna gre inceleyelim:

I.
rnekler, ileyen, alp satan; yani geim arac yapan anlamnda
sfattr.
II. rnekler, o bilimle uraan, onu meslek edinen anlamnda sfattr.
III. rneklerde seven, yanls olan anlam var.
IV. rneklerde huy, alklk ayrts var.
V. Davac (dava eden), ikayeti (ikayet eden) demektir. Sen necisin
(ne i yaparsn?)...
VI. rnekteki szckler, biraz daha baka ve deiik ayrtlar tamakmaktadr.
VII; rneklerde -ci bsbtn kaynamtr. Szckler birer yer addr.
191. -cil EKYLE TREM ADLAR, SIFATLAR:
I.
Balkl: balk avlayan, balkla geinen ku:
Tavancl: tavan avlayan, tavanla geinen ku.
II. Evcil: eve alm, ehli;
Adamcl1: insana alm. nsancl: insan seven.
III. Krl, akl, gkl: de kklerinin anlatt rengi andran,
ona alan anlamnda sfattr.
IV. lmcl: lme yaklam, lmek zere...
Treyii. a) Az ilek olan bu ek, adlara sfatlara gelmektedir.
b) -cil eki uyuma ve benzemeye gre deiir.
c) Balkl, tavancl szckleri addr; tekiler sfattr.
Anlam. zetimsi bir kuralda toplamak gereine uyularak -cil eki:
a) Adlara alkanlk, dknlk, yaknlk;
b) Sfatlara andrma, alma anlam katyor, denir.
Bu ekle tretilmi yeni szcklerden birka:
1) Bencil sfat, Farsadar dilimize girmi hodbin, hodgm szck^
lerini karlamaktadr ve bencilie dkn anlamndadr.
2) ncl szc bir felsefe terimi olmutur.
3) Nemcil, nemden ve nemli yerden holanan (bitki)...
1)
ADAMCIL szcnn eski szlklerimiz, yukardaki anlama aykr: hatta kart
olarak anlamlyorlar:
ADAMCIL : Gayr-i menus, vahi,, insana salan.
(Lelceli Osman)
Kamusu Trkiys gre de szck, iki kart anlamda kullanlr.

TRETME EKLER

201

4) Erkekil, erkee dkn, erkei andran:

Kadn ksa kollu sar rme bluzu... iri dudakl azndaki erkekil
tebessmle...
D RMCEK (Refik Halit Karay.)

5) Kadncl, kadnlara dkn, kadn dkn.

6) Sesil, sesleri temel sayan, sesleri olduu gibi gsteren, fonetik...
(Trke Szlk.)

192. -cin EKYLE TREM ve tremie benzeyen birka ad var:

Kakn: kak kuu, pelikan;
Gvercin,
Bldrcn.
Balkn: deniz krlangc.
Dokurcun: dokuz ta oyunu...
193. -ce EKYLE TREM SZCKLER (bkz. n 179, 419):
I. Trke, Farsa, ngilizce, Arapa, Almanca, ince, Uygurca..
II. Snfa yarma dzenlemek, evce yazla gitmek, taburca yar
kazanmak...
III. Yiite, dosta, askerce, insanca, kardee, kahramanca, arslanca,
gizlice, gzelce, ksaca, doruca, ocuka, erkeke...
IV. Bence, sizce, onlarca, Yunanllarca, ngilizlerce...
Bylece, ylece, ylece, bakaca...
V. a) Yzlerce iek, on binlerce lira, milyonlarca insan...
b)Haftalarca aradm. mr boyunca bugn bekledi...
Bir gl, dalnda durduu mddete tazedir.
(Farnk Nafiz amlbel.)

VI. Elence, dnce, gvence, sylence, rence (lik)...

VII. Kesmece, artmaca, bilmece, silmece, bulmaca, aldatmaca, bo
maca...
VIII.
Gnlnce, arlnca, ardnca, dcerince, gereince...
IX. Kaynarca, lca, kaplca, kokarca, Derince, Darca, Yenice, Kplce,
Talca (l Yahya): karaca, delice (buday tarlalarnda yetien
bitki), amlca, Stlce, Kanlca, Dzce, atalca, Yarmca....
Treyii ve anlam zellikleri numara srasna gre gsterilmitir:
I. -ce ulus adlarnn sonlarna gelmitir, o ulusun dili anlamnda adlar,
sfatlar tremitir:
Yavuz Sultan Selim Farsa iirler yazara. Turgut, ngilizceyi ana dili
gibi konuur; Almancas pek iyi deildir.
II. Topluluk adlarna ya da topluluk kapsayan yer adlarna -ce eki b
tnlk anlamm katar: Snfa snfta bulunan arkadalar...

202

DLBLGSt

III.
numaradakiler niteleme sfatlaryla sfat gibi kullanlan szcklere
gelmitir:
1) Onlar biim, tarz (-e yakr biimde, tarzda) anlaml sfatlar yap
mtr :
Bir tek meselenin halli iin dahice akl, devce uramak lazm.
Tenkitleri ve itirazlar partizanca bir grle deil, vatandaa bir
grle karlamak...
(Falih Rfk Atay.)

nsanca yaay, askerce selam, kardee sevgi kahramanca...

2) Bu szckler (-e yakr) biim, tarz, yakr anlamlaryla eylem
leri tmleyen birer durum belirteci de olur:
Yiite atld, dosta karlad. Askerce yryor. Gizlice sylemi, iyice
dinlemi. Gzelce anladm...
NOT. Belirte treten -celer yerine -cesime de kullanlr, (bkz. n
419).
3) Sfatlara kltme anlam da k a ta r:
Gzelce bir ev, grbzce bir ocuk, hastamz iyicedir, genie bir oda...
IV. numaradaki rnekler:
1) Kii adllarndan tremitir;
2) oul eki alm adlardan tremitir. Hepsi de (-e gre) anlamnda
durum belirtecidir:
Bu evin bence en gzel odas udur, sizce hangisi ? Almanlarca bu iin
zm baka trldr. Onlarca her ey bitmitir...
3) Tarz anlaml gsterme szcklerine gelmi (o biimde) anlaml
durum belirteci yapmtr:
Uykusu gelip gelip gzlerine aslyordu. Bir ara daldm, bann
gsne dtn, bir sre ylece katlp kaldn fark etti.
TIRPAN (Fakir Baykurt.)

V. -ce eki:
a) oullanm saylara nicelikte abart ayrts katyor.
b) Zaman anlaml szckleri de uzayan sre ayrtl belirte yapyor:
Yllarca uzaklarda yaarken,
stanbulu hicranla tahayyl, beni yordu.
(Yahya Kemal Beyatl.)

VI. n ile biten eylem tabanlarna gelerek eitli adlar tremesine yara
mtr.
VII. -me ekiyle eylemden tremi adlara gelmitir (bkz. n 233-VIII).
VIII. yelik takl ad soylu szcklere gelmitir:

TRETME EKLER

203

a) I. II. kiilere degin rnekler:

Olum, onu gnlnce yaat; lme fakat sen!
HALUKun DEFTER (Tevfik Fikret.)

Her ey dilediinizce olsun!

'

(Radyodan.)

Gnlmce, dileimce olsun isterim.

b) III. kiilerde -ceden nce bir n geliyor:
Tekfur iitti Trk geliyor kat Elete dana kt... Orhan Gazi'
yayak oldu ardnca (a rd + n + c a ) daa kt.
(Al;paazade Tarihi XV.)

Yolunca terbiye verdin aferin Haan A (Aa).

(Mehnet Akif Ersoy.)

Arlnca altn vermek.

Boyunca: Yol boyunca, boylu boyunca...
Hepsi de eylem belirtecidir. Anlamlardaki eitlilik gzden kamyor:
a) Gnlmce, gnlnce, gnlmzce, rneklerinde gre anlam var.
b) Ardnca ard sra demektir.
c) Yolunca, deerince, boyunca rneklerinde ise -e uygun ayrts sezili
yor.
) u rnekte benzetme ayrts var:
Sa be!ince hem sacc beli.

HSREV RN (Kutup. XIII.)

IX.
rneklerde de -ce, sfatlarn sonuna gelmitir; bunlarda ne kltme, ne
de belirtelik anlam vardr, -ce, grev anlamndan syrlarak sfatlarla
kaynamtr; hepsi de birer somut ad olmutur. Bunlarn iinde zel ad
olanlar oktur:
Kanlca, Yenice, Derince, Yarmca, Talca, Karacaahmet, Bozcaada,
Sanca Paa...
leklii. -ce ilek bir ektir:
a) Ulus adlarnn sonuna gelir, dil adlar yapar.
b) Anlam gerektirirse her niteleme sfatnn, oul eki alm her ulus
adnn ve her kii adlnn sonuna getirilebilir.
Yapl. (bkz. n 179-1);
Vurgusu. (bkz. n 65 /7-c).
194. -de EK YLE TREM ADLAR:
Vatan-da, meslekta, dinda, yolda, arkada...
A nlam .---- da ekiyle tremi adlarda ortaklk, eitlik ve birlik anlam
vardr:

204

DLBLGS
Vatanda.'), yurtta Bir vatandan, bir yurttan olanlar.
Arkada = Birbirine arka, birbirine yardmc olan.
Yolda = Yolda birlikte yryenler.
Ada (asl: adda) Adlar bir demektir.
Karde, karda (asl karnda): Yakn yzyllara dek yaz dilinde
karnda kullanlrd. Bugn stanbulda karde, Anadcluda kardatr.
Tayda = (Azlarda ve eski yaznda) Akran, eit arkada.
Lehei Osmanide u rnekler de var:
.
Ayakta, gnlta, demrta, bada, kolda, srda..

leklii. -da az ilek bir ekti. Eskiden tremi szckler ok deil

dir ; son yllarda -da ekiyle bir hayli szck tretilmi ve ek ileklemitir.
Bunlardan birka:
Bir tarih devrinde yaam olanlara ARD A deniyor.
ZD ELK hem matematikte, hem felsefede birer terimdir.
ZD E: Her trl nitelikte birbirine eit. olan.
Birbiriyle evli olanlara EVD E denmitir.
Anlamda, seste...

(Trke Szlk.)

Ziraatmzn himayesi lazm olduu fikrinde hkmetle oydaz.

(Falih R fk Atay.)

Benimle oyda olmayan baka gazeteci...

Yapl. Her ek gibi -dein de, szcklerin son hecelerine uyarak
deimesini kural gerektirmektedir; ne var ki bu ekin ses uyumuna aykr
grnleri var:
a) Karde szcnde, kaim heceden sonra geldii halde, incedir. Bunu
stanbul azmn etkisine balyoruz (bkz. n 43).
b) Eskiden tremi br szcklerin hepsinde ek kalndr. nce hece
lerden sonra da deimeyerek byle kalyor: Din-da, meslek-ta...
c) Son yllarda tretilmilerde ses uyumu gz nnde tutulmutur:
a-da, z-de, ev-de, oy-da...
) Eski metinlerde ekin -de olduu da grlr:
Srerdi ol gnldelerle km.
HSREV RN (eyhi XV.)

Divan Lgat-it-Trkte -dele tremi szcklerden:

Emikte (emmekte arkada), yerde (hemeri), gnlde (gnl
arkada), tde (renkte arkada).
(Besim Atalay s. 507.)

TRETME EKLER

203

NOT. Bu ekin ba harfi d btn sreksiz yumuak harfler gibi

sert harflerden sonra gelince sertleerek t olur (bkz. n 50-11):
Yurt-ta, meslek-ta...
195.

-men EKYLE TREM ADLAR, SIFATLAR:

I. Trkmen, klemen1, dilmen2...

II. Karaman, gkmen3, iman, delimen, kocaman, toraman4, sarman5,
evcimen6, iimen7,..
III. Gmen, azman, gzemen8, dalaman9...
IV. Kadaman, dizman10...
V.

Sokmanu, deirmen, yalman12, ksemenn, Dikmenu, rtmen ( =

dam)...
(D.L.T.)

rnekler ok eitlidir. Numara srasna gre inceleyelim, -men eki:

I.
II. III. numaradaki rneklerde adlarn, sfatlarn, eylem kklerinin
sonlarna gelmitir. Hepsinde de insan anlam vardr.
IV. Kodaman szcnn kk ve treyii ak olmamakla birlikte
-manla biten bu szckte de insan anlam vardr. Dizman da byledir.
V. numaral alt rnek de -menle bitiyor, -menle tremitir. Bununla
birlikte insan anlam yoktur.
1)
2)
3)
4)

KLEMEN : Eskiden bir asker snf: Msr Klemenleri.

DLMEN : ok dilli, konukan (D. D .; Ekler, kkler. Besim Atalay.)
GKMEN : Gk gzl insan (D.D.).
TORAMAN : Tor ( = acemi ) kelimesinden, Gen, serke, cahil, nadan.
(Lehei Osmani.)
5) SARMAN : Azman Trkmen, Karaman ksemen gibi sfat- mebbehe.
Lehei Osmani (Ahmet Vefik Paa,)
6) EVCMEN : Evine dkn, evinin iini iyi bilen (D.S.).
7) MEN : Hamarat, i seven, ibilir (.D.S.).
8) GZEMEN: Gzeten, gz kulak olan:
Menim ulu derghmda gzenlenlik eyleye.
(Dede Korkut).
9) DALAMAN : (dalamaktan) Bed-hu, kavgac, (Lehei Osmani). Ahmet Vefik Paa bu sz
c u tekerlemede kullanr: Ali, Veli, Tural; be de andan ileri; Ese, Musa, Mustafa;
bir dalaman, bir kse; bir de hortlayp yatan.
10) DZMAN : Uzun boylu cesametli adam (Kamusu Trki,). (Ahlat).
11) SOKMAN : Sokmaktan byk Trkmen izmesi (Lehei Osmani).
12) YALMAN : Kesici ve batc silahlarn kesen ve batan ksm:
Kara pulat z kllar alnd yalman dt.
(Dede Korkut.)
13) KSEMEN : Vurumaa altrlm iri ko ya da teke... sdat (mecaz olarak) cesur, ser
best, cretli (adam).
14) DKMEN : Koni biiminde tepe. (Trke Szlk).

DLBLGS

206

Treyii.---- men eki ad, sfat ve eylem kklerine, gvdelerine gelmitir.

Kurala aykr grnler var. Bu aykr szcklerin en ok kullanlan
iman" sfatdr.
Yeni retilmi szckler. Yukardaki rneklerin hepsi eskidir ve kendi
kendine tremitir. Bunlarn bir ksm yaz dilinden dm, ancak eski
kitaplarda, blge azlarnda grlr olmutur. Onun iin -men eki az ilek
saylyordu. Son yllarda:
a) -men ekli birak ad ve soyad kullanld:
Akman, Giirman, kmen, Baman, Ataman, Saman...
b) Dil devriminden bu yana tretilmi szckler de az deildir:
retmen, eilmen, okutman, sayman, ayrtman, uzman, belletmen,
semen, yazman, ynetmen...
Bylece -men eki ilekleti ve birok szcn tremesine elverili
oldu.
196. -de D URU M KYLE tremi sfatlar (bkz. n" 97-11/c).
197. -(de)ki EKYLE TREM SIFATLAR:
I.

Akamki, dnk, yarnki, bugnk, bu yki...

II.

Evdeki, bahedeki, ormandaki, endeki, anlardaki...

III. Yukarki - yukardaki, aaki - aadaki, karki - kardaki, teki tedeki, beriki - berideki...
Treyii.-----ki eki:
I. Hem ad, hem belirte olan zaman anlaml szcklere geliyor;
onlar zaman belirten birer sfat yapyor:
Akam ki yamur, yarnki i, dnk olaylar, bugnk gazete...
II. Adlarn ve adllarn sonuna -deki biiminde geliyor. Onlar yer belir
ten birer sfat yapyor.
Bahedeki iek, kuledeki bayrak, ondaki kitap, evdeki i...
III. Yer belirtelerinin sonlarna -ki, -deki ekleriden ikisi de gelir.
-(de)ki ile tremi sfatlarn tmledikleri szckler derse onlar da
adlarlar (bkz. n 182) ve adlar gibi oul eki alr, durum ekleriyle de ekim
lenirler :
Bahedekiler, oradakine, akamkinden, evdekini, dnknden, sizdekini...
Durum taklarn n kaynatrma harfiyle alr.
NOT. Belirtme sfat tretmeye yarayan bu -ki ekini:
a)

lgi adl olan -kiden (bkz. n 271);

207

TRETME EKLER
b) Bala olan ki den ayrt etmek gerek (bkz. n 459).

c) Bitiik yazlan ek ve adl -kiler nl uyumuna aykrdr (bkz. n 43).

198. -den D URU M EKYLE tremi sfatlar (bkz. n 97-111/g).
199. -() I, -sel, -sil EKLERYLE TREM ADLAR, SIFATLAR.
Dilimizde bulunan:
Gzel (gz-el), yeil (ya-l), kumsal, yoksul, uysal...
gibi szcklerdeki -()!, -sel, -sil eki Dil Devriminden scnra ileklik kazan
m ve Arapadan gelme i ekiyle tremi szckleri, birok terimleri ve eitli
kavramlar karlar olmutur:
SU-el, nice-l, yan-al, kur-al, gen-el, bz-ul, kiire-sel, bilim-sel, tarihsel,
kimyasal, nedensel...
Zengin, varlkl anlamna varsd szcn Yaar Kemal yle kulla
nyor:
Haha tanesi kadar akl yok bu insanlarda canm!
Varsl, yoksulu, efendisi, aas, kaymakam, paas... generali, mareali hepsi kanun
derdinde.
Kaplumbalar.

Treyii. Ad ve eylem soylu szcklere uyarma gre -1, -el, -al, -il,
-l, -ul, -l; -sel, -sal, -sil eklerinden biri getirilmitir.
200. -cek EK. Eklendii szcklerle iyice kaynaarak kalplat
iin ilekliini yitirmitir. Bununla birlikte -cekli sfatlarda da, ilikinlik,
zglk andran anlamlar vardr:
GEREK
GREK
SICAK
GNCEK
OYUNCAK
SALINCAK
TAKINCAK
TANLACAK

(asl: grek) hakiki, zhir.

(Zhir... Lehei Osmani)
(asl: s + cak).
emsiye. (D.S.)
Oyuna zg nesne.
Salnmaya zg nesne.
Taknp sslenmeye zg nesne.

Cefasn ekeydin eer kucasn

Eer tanlacak karyp kocasn.
(Ferhenkname-i Sadi Tercmesi. XIV.)

Bu beyitte tanlacak:
Gittim seheri tact iin mescide nagah.
(Ruhi XVI.)
dizesindeki seherVnn karldr.

208

DLBLGS
RCEK de bu anlam dadr:
Kz Petek byle ircek nereye?
YAYLA KIZI (Akagndz.)

ALECEK, EVCEK, KUYUCAK (yer ad)...

rnekler oaltlabilir. leklemesi dilimiz iin yararl olur.
201.
-(i)z EKYLE TREM SZCKLER. ikiz, iiz, drdz,
beiz (bkz. n 172-V, 233-111)...

AD

VE

SIFAT

T R E T E N

EKLER
II
Eylem Kk ve Gvdelerinden
202. -me EKYLE TREM ADLAR, SIFATLAR:
J. Varlklar grme, iitme, koklama, tatma, dokunma duydularmzla
anlarz. Anlatma, gsterme, dinleme, sylenmemesi gereken szler,
ocuklarn alamas, dvmeleri', vnme...
II. Kazma, uurtma, basma, dolma, dondurma, srme, kyma, kavurma...
III. Yazma kitap, kabartma harita, dolma kalem, asma kpr, dnme
dolap, anadan doma kr, asma bahe, sonradan grme kimseler,
karma liste...
IV. -ie ekiyle tremi eylem tabanlarndan -me ekini alm szcklerin
birou, biim ayrtl sfat ya da belirte olmulardr:
...maln deeri ortalama 75 kurutur. Baltay ortalama vurdu.
nn, denize ivileme atlard. Balklama, kurbaalama (yzme
biimleri)..
Bu -le f me bileik ekine -sine paras da gelince belirtelik daha belir
gin olur:
Direi uzunlamasna, yanlamasna deil; diklemesine koydular.
Treyii.---- me ok ilek bir ektir; her eylemin kk ve gvdesine gelir,
kaln hecelerden sonra -ma olur.
Anlam. Yukardaki rnekleri numara srasna gre inceleyelim:
I. rneklerin hepsi olu, kl ( = eylem) alaml soyut adlardr, -me
ile tremi adlarn ou byledir.
II. numarada grld gibi, somut adlar da az deildir.
III. -me yapl szckler birer niteleme sfatdr.
NOT.
Yukardaki iki, hatta anlamda kullanlan -meli szckler
var:
1) Orhann yaz yazmas... (soyut ad, i ad).

210

DLBLGS
2) Kcylii gelinin bandaki yazma (somut ad, varlk ad).
3) Yazma kitap (niteleme sfat).
Bir rnek daha:
1) Havuzun dolmasn belleyelim (dolma, eylem addr, soyut ad
dr).

2) Kabak dolmas (somut addr).

3) Dolma kalem (niteleme sfatdr).
Vurgusu. Eylemlerin olumsuzluk eki de -medir.
Dinlemedi, iitmesin, o iei koklama, ona dokunma...

Yazlta birbirine benzeyen -me yapm ekiyle olumsuzluk eki -meyi

konumada vurgudan ayrt ederiz:
,
a) Tretmeye yarayan, yani yapm eki olan -me her ek gibi sz
cn son hecesindeki vurguyu kendi zerine eker, vurgulu sylenir.
b) Olumsuzluk eki olan -me vurguyu ekmez; vurgu kendisinden nceki
hecede kalr:
Gzel dn, iyi hisset, yanlma, aldanma!
Ne varsa dorudadr, doruluk aar sanm a!
(Trke Szlk.)

203. -mek EKYLE TREM SZCKLER:

I. Bilmek, gezmek, aramak, incelemek, hissetmek, vermemek, aklamak,
sylemek, ykanmak, diinememek, alvermek...
Bize bol bol ziya kucakla, getir,
Dmek etraf grmemektendir.
Durmak, zaman geti, almak zamandr!
(Tevfik Fikret.)

II.

Yemek, ekmek, kaymak, akmak, ilmek, oymak, umak (cennet)...

Treyii. -mek ok ilektir. Btn eylem kk ve gvdelerine gelir,

kaim hecelerden sonra -mak olur.
Anlam. Yukardaki rnekler sralarna gre incelenecektir:

I.
a) rneklerin hepsi eylemliktir. Eylemlikleri, eylemlerin ve trev
lerinin soyadlar, kaynaklar saymak genel ve eski bir gelenektir:
Grmek eyleminden imdiki zaman kipini ekimleyiniz. Durak
durmak eylemliinden tremitir...

ad

b)
Eylemliklerin hepsi kklerindeki olu, kl ve yargnn (eylemin)
addr; birer soyut addr:

TRETME EKLER

211

...................... ... .Tekml-i sara ecnebi

kalmak, sukuta doru eilmektir..............
(Tevfik Fikret.)

Bu rnekte son eylemlik ekeylemle yklem olmutur: eilmektir.

Kalmak eylemlii de tmcesinin znesidir.
Yalm eylemliklerin lazmdr, icap eder, gerekir... yklemlerine zne
olduklar da grlr:
Mahrumiyetleri paylamak disiplini de o kadar ciddi tutulmak lazm gelir. Kalknma halin
deki memleketlerde zarur olmayan ihtiyalar kslmak lazmdr.
(Faih R fk Atay).

c)
Eylemlikler, ilgelerle beklesin lnle bekleenler ula grevine
girer (bkz. n 402-IV).
N O T .---- mekli adlarla -me ile tremilerin anlamlar arasnda pek ince
bir ayrt vardr:
1) -meklilerde devinme (hareket) anlam daha belirgindir. Yalm durum
larnda bu anlam ve kullanl ayrts iyice belirir. Durum taklaryle ekimlenilerinde birbirlerine pek benzerler. Ayrt edilmeleri iin dikkat ister:
Okuma severim, okumaa balad...
Okumay severim, okumaya balad...
Birincilerde devinme (hareket) anlam daha ok sezilmektedir.
2) Eylemlik olan -mekli szckler: a) oul eki almaz, b) amzda
belirtili ad takmlarna girmez; yani tiimleyen ve tmlenen taks almaz:
Ol dmanln kesilmei olmaz.
(Kelile ve Dimne evrisi XVI.)

II. rnekler hem eylemliktir, hem de birer somut ad olarak kullanlr:

Yemek piiyor. Stn kayma, akmak ta...
(Trke Szlk.)

lmek (ilmik) = zm kolay dm.

Ak sakall babann yeri umak olsun...
(Dede Korkut)

k m derim ben ona Tanrnm uman seve

Umak dahi bir tuzaktr mmin canlar tutmaa.
(Yunus Emre XIII-XIV.)

NOT. Demek szc:

1) Yklem olur:
Peder, baba demektir. Bu ne demek ?
Kap kulu Hassa askeri (muhafz alay) demek idi.
(Ahmet Rasm.)

DLBLGS

212

2) Bala grevinde kullanlr (bkz. n 460. XII).

Ben duymamtm; demek byle olmu! ?.
3) Demek kknden ekimlenmi kiplerin, karlkl konumalarda
kullanl:
a) Konuma tmcelerinden nce olur:
Ahmet Cemil dedi ki:

- Ah, neler hissediyorum da tahlil edemiyorum. Bir ey yazmak o

duygularn iinden bir ey karmak istiyorum...
MAV ve SYAH (Halit Ziya Uaklgil.)

b) Bir ara sz olarak konuma tmcesinin iine alnr:

... can skntsndan kendimi korumak iin:
Bana imdi cevap vermeyiniz, dedim, dnnz.
- Evet, dedi, phesiz...
BR TEREDDDN ROMANI (Peyami Safa.)

c) Konumann sonuna braklr:

Hem rica, hem emreden bir sesle:
Bu alay yerinden oynatp dmann stne atacak zabitleriniz
yok mu?
Diye bard.
'

MENTEPE (Sleyman Nazif.)

Yar bir baygnlk geiren Sefer:

Ynetim kurulunu ar bekiba'' dedi inleyerek.
YER DEM R GK BAKIR (Yaar Kemal.)

204.
-meklik. Eylemliklerin -iik ekiyle pekitirilmi olanlar da vardr:
Bu ii yapmadan nce dnmekliiniz, sormaklnz lazmd.
Bu tmcedeki -meklik, -maklk ekleri -me, -ma ekleriyle deitirilince:
Bu ii yapmadan nce dnmeniz, sormamz lazmd.
olur. Anlamda bir eksiklik bulunmaz. Tmce ses kakmasndan kurtulur.
Bunun iin -mekik bileik eki pek az kullanlmaktadr.
Ekin olumsuzu, -den gelmekle bekleerek kullanlmtr:
Yrdm, salondan ktm, Lanet bir daha selam verenel Hem byle
oluu bir nimet: Yukarda tanmamaklktan gelirim. Kurtuldum!
kurtuldum'. Artk tanmamaklktan gelmek hakkm.
NLGN (Refik Karay.)

TRETME EKLER

213

205. -amakla TREM ADLAR:

Bas-amak, ka-amak, tut-amak...
... Bu anlay, bu gzel davran... btn bir millet iin ne asil bir
tutamaktr.
(Bedii Faik.)

rnekler ok deildir. Ekler kklerle kaynam, kalplam ve ilek

olmamtr.
206. -i EKYLE TREM ADLAR:
I. Giyin-i, anlat-, oku-yu, gr-, duyu, bekleyi, uu, gremeyi,
atl, dvn, hissettirmeyi... Arslann kkreyii...
Ay douundan, insan yrynden belli olur.
(Atalar Sz.)

Aa yaayla, yukar gr ve gsteri arasnda ba dndrc

ayrlk, gren gze ya, duyan kalbe ac getirir.
(Falih R fk Atay.)

Her yiidin bir yourt yiii var.

II.

Kurtulu sava, sat devam ediyor. Okullarn al gn belli oldu.

Gsterii sevmem. Sabah yryne kalm...

Treyii.---- i ok ilek bir ektir. Her eylemin kkne, gvdesine gelir.

nl uyumuna gre deierek: -i, -, -u, - olur. Szcn sonu nl ise
Trkede iki nl yan yana gelmediinden - araya kaynatrma harflerinden
y girer:
Bekle-y-i, anla-y-, okuyu, gzleyi...
A nlam .---- i yapl adlarn anlam zelliini kavramak iin her birinin
kullanld yere, tmceye dikkat etmek gerek. Yukardaki rnekleri numara
srasna gre inceleyelim:
I. Orhan'n giyinii (giyinme biimi), retmenin anlat (anlatma biimi),
Ali'nin okuyuu (okuma biimi) gzeldir.
Grlyor ki bu adlarn hepsinde -i ekinin katt bir biim anlgm
vardr. Onun iin:
Onun giyini biimi okuyu biimi anlay biimi bakalarnkine benzemez.
tmcesindeki biim szckleri fazladr. Eski terimiyle haivdir. Byle
ktkl konumaktan, hele yazmaktan ok ekinmek gerek.
Bir belgisiz sfatyla tmlenen -i yapl adlar kendi kklerinden bir
eylemle bekleince sze abartt anlam siniyor:
...burada terbiyesiz azn bir a at. Aman Allahm, snacak
yer aradk.
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

214

DLBLGS

Kou balad, Tezcan, doru atyla bir atlay atlad, herkes heyecanla
sarsld.
ri. rneklerde -i yapl szckler biim anlamndan syrlarak olu,
kl, i anlaml birer soyut ad olmulardr.
NOT. Szckler, anlam inceliklerini, zelliklerini kullantan alr,
-i yapl adlarn da biim anlamndan syrlp syrlmamas kullanna g
redir :
Yamurun dnk yana (yama biimine) dikkat ettiniz m i?
Gene ya balad (bunda biim yoktur).
- ( ) ekinin, grev ve anlam deiikliiyle ad soylu szcklere de gel
diini gsteren rnekler var:
'

Gn-e, gen-i, ko-u (kouk, koy = bo - J.D.)

Gk-g, mavi-...
bi (brahim), Ali, Memi (Mehmet), Fatu (Fatma)...

N O T .---- i ya da eli birok ad - ortak kkler gibi - eylem taban da

olmulardr (bkz. n 56):
Gr, al, oyna, d, gre, yar, iti kak, sarma dola, sava,
bar ura...
207. -ici EKYLE TREM SIFATLAR, ADLAR:
I. Kesici alet, besleyici gda, yrtc ku, koucu, yzc genler, dn
drc konular, ykc, blc akmlar...
II. Dinleyiciler, satc geiyor; alcs yok...
Treyii.---- ici ok ilek bir ektir. Anlam gerektirirse her eylem kknn
ve gvdesinin sonuna gelir:
a) nl uyumuna gre -ii, -c, -ucu, -c olur.
b) nllerle biten kk ve gvdelere y kaynatrma harfiyle gelir.
Anlam. Yukardaki rnekler anlam trlerine gre sralanmtr:
I.
ici, sonuna geldii eylem kk ve gvdelerini yapmaya, klmaya,
yarayan; i edinen, huy edinen; ustalkla yapan... anlamlarnda sfat yap
mtr :
Dola da yrtc arslan kesil behey miskin!
Niin yatp ktrm tilki olmak istersin?
(Mehmet Akif Ersoy.)

Orman kalntlar iinde Edremite doru baknca... eski deyimiyle

ahane bir grn, ezici deil gz alc ve gnl ekici...
(Falih Rfk Atay.)

215

TRETME EKLER

Atatrk devrimleri, Trk topluluunu gerilikten, soysuzlatrn ve

batrc gelenek ve greneklerden kurtarmak, onu Bat topluluk
lar iine ka ta yeni bir yaay dzeni kurmak iindir...
(Falih Rfk Atay.)

...kurtarc devrimler...
II. rnekler adlamtr (bkz. n 182).
208.
I.

-(i)nt EKYLE TREM ADLAR:

Serpinti, ktnt, krpnt, dknt, sznt, sprnt, birikinti, kaznt,

yknt, knt, ilinti, esinti...

II. Bulant, buruntu, kant, kuruntu, sknt, znt, bountu, arpnt,

tiksinti, knt, irenti, zenti, bozuntu, snt, bountu...
...uyuyamayan gzlere dolan karanlklar kalplerde baka lemlere
ait ne rkntl hisler dourmaz.
SON ARZU (Hseyin Rahmi Grpmar.)

III. Aknt, toplant, gezinti, alkant, sallant, sarsnt, girinti, knt...

IV. Uyuntu (uyuuk, miskin)...
Treyii. -(i)nti ilek bir ektir. Birok eylem kklerine gelir:
a) D ar nldr; kkn son hecesine uyarak -(i)nti, -()nt, -(u)ntu,
()nt olur.
b) nl ile biten kklerde ekin bandaki i der:
Topla-nt, alka-nt, syle-nti...
Anlam. rnekler numara srasna gre incelenecek:
I. rnekler, nemsiz saylan, kmsenen varlklarn addr:
Ben odaya gz gezdirdim. yle utanp kzaracak, yerlere geecek
dknt, sant yoktu.
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpmar.)

II. numaradaki szckler de sevimsiz hallere ad olmutur.

III. numaradakiler, yukardaki nemsizlik, sevimsizlik anlamlarndan symtr.
IV.
Uyumak ya da uymak eylemliinden treyen uyuntu szc sfatlam olduu halde sevimsizlik ayrtsndan kurtulamamtr.
Yeni szckler:
Sylenti: tede beride sylenen laflar, ayia.
vinti: abukluk, srat. vinti yeri: akar sularda hzl akan yer.
Ayrnt: bir eyden ayr olmakla birlikte onu tmleyen para, feri.

216

DLBLGS

Ayrntlar: bir eyin bu t r paralar, teferruat, tafsilat.

Orant: ki orann eit olmas, tenassp.
Saplant: bir kimsenin saplanm olduu ve kendini kurtaramad yanl
dnce, fikr-i sabit .
Grnt, uzant...
(Trke Szlk.)

Falih Rflc Atayn 10.IV.1955 sohbetinin bal evlentidir. Bir devlet

bakanmn ikinci evleniini konu edinmiti.
zentili kalbimde btn izgileriyle;
Bin bir ky, bin bir tepesiyle,
Bin bir gecesiyle...
STANBUL UFUKTAYDI (Yahya Kemal Beyatl.)

209. -ti EKYLE TREM ADLAR:

a) Bart, patrt, angrt, szlt, aprt...
Mavi gk kubbesi, sanki duvarlar ufukta son bulan tanrsal bir tapmak oldu. Aalar
hrtsn, deniz mrltsn ve rzgar uultusunu kesti.
KURULU ve FETH DESTANI (Cahit Tanyol.)

b) Kzart, sarart, yeerti, belirti, aart, rperti, bunalt, buyrultu,

kzlt, dorultu (bkz. n 235)...
Atein kzltlaryla dolu sar gzleri, gen bir kadmnki gibi yaa
maya... itahl.
YAAMAK GZEL EY BE KARDEM (Nazm Hikmet.)

Treyii. -ti eki:

a) D aha ok, -ir ya da -il parasyla uzatlm yansmal eylem gvde
lerine gelmektedir.
b) r ya da I ile biten iki heceli eylem gvdelerine geliyor ve nl uyu
muna gre deiiyor.
A nlam .---- (i)nti ekiyle tremi szcklerin ounda nemsizlik, sevim
sizlik anlam vardr (bkz. n 208). -ti ile tremi szcklerde de:
a) Azlk ayrts var gibidir: Kzart ile kzarma arasndaki gibi.
b) rt szc, anlam zellii bakmndan bulant'dan farkszdr.
210. -(i)m EKYLE TREM ADLAR:
I. im, piirim, kesim, atm, inem, yudum, tutam, dilim, doyum...
II. Ba bozumu, ko katm, koyun krkm...
III. Kvrm, bklm, kaldrm, takm, giyim, kuam, biim, tutum, alm,
uurum, doum, lm, sevim, seim, geim, koum, dm, yldrm...

TRETME EKLER

217

IV. Salam, balam, yaylm (ate)...

Treyii. -(i)m eki ilektir. Birok eylem kk ve gvdelerine gelir.
D ar nldr:
a) K k ve gvde nszle bitiyorsa ek -imdir. nl uyumuna gre
deierek -im, -m, -um, -m olur.
b) Kk ve gvde nl ile bitiyorsa ekin ilk harfi i der:
ine-m, anla-m, yiikle-m, kua-m, sala-m...
c) Birka szckte ek geni nl almtr: Tutam, buram...
) Ad soylu szcklere getirilmeye balamtr
N O T .-----im yapl adlara benzeyen epeyce szck var:
Tulum, srm, yardm, erdem, salgm, ktrm, zm, kvlcm, yordam...
Bunlarn tremi olup olmadklar, inceleme konusu olabilir.
Anlam .-----im yapl szckleri inceleyelim:
I. rneklerde nicelik (miktar) ayrts var:
im = bir defada iilecek m ik tar: iki iim ila.
Bir yudum su, bir tutam ot, iki atm barut, kesim brek...
Bu anlamda kullanldn gsteren eski rnekler:
Bir sam st: bir sata salan st.
Bir biim kaun: bir dilim kavun.
Bir tizim yidcu: bir dizi inci.
(D.L.T. XI.)

II. rnekler, yinelenen eylemleri anlatmaya yaryor.

III. rneklerde nicelik ayrts yoktur. eitli anlamlarda adlardr.
IV. sfattr.
Yeni tretilmilerden birka rnek:
...bugnk tutum ve gidimi beenmeyenler vardr.
(Falih Rfk Atay.)

Verim, eylem, yklem, durum, oturum, akm, retim, tketim, y

netim, yaam, istem, ortam, deprem, dindirim, solunum.
-(i)m yapl kimi szckler yinelenince anlatma abart sindirir:
a) Birer sfat bei olur (bkz. n 177-IV).
Kvrm kvrm salar, takm takm giysiler...
b) Belirte bei olur (bkz. n 411-IV):
Tklm tklm dolu odalar, srm srm srnesice, adm adm gezdiim
yerler...

218

DLBLGS
NOT. -(i)mle tremi adlar -li alarak sfat olmulardr:
Gelimli gidimfi dnya, hr sonucu lml dnya.
(Dede Korkut.)

NOT. Ad soylu szckte de -(i)m eki:

Delikanl, bana dikkat et... Ben ka yandaym. Byle klliimlen
yutar mym?
Affedersin baba, biz kllmc. deiliz. Kllm nasl yutulur, nasl
yutturulur bunu da bilmeyiz.
Siz kllmc deilsiniz de ya nesiniz? Deminden beri sylediiniz
abuk sabuk laflan kyl akl ile sahiye almak istedim. Fakat imdi
anlyorum ki bunlarn iinde die dokunacak bir dorusu yok...
Siz kllmc deilsiniz ha... Ondan daha berbat bir eysiniz.
MEZARINDAN KALKAN EHT (Hseyin Rahmi Grpmar.)

211. -(e)k EKYLE TREM ADLAR, SIFATLAR:

I.
Durak, konak, yatak, otlak, kaynak, snak, kavuak-kavak, ta
pnak...
II. Elek, lek, tarak, kayak, krek, kapak, tekerlek, kuak, dalak...
III. Sancak, saak, dek, adak, yalak, istek, dilek, kesek, yunak...
IV. Korkak, rkek, dnek, kaak, aksak, sarsak, kurak, kvrak, sulak,
dilek, yuvarlak, toparlak, yedek, uzak, batak, gevrek, titrek, tut
sak, atak (gen), slak, aksak...
V. Ba-ak, sol-ak, top-ak, ben-ek, ko-ak, koza-k...
Treyii. -(e)k ilektir; birok eylem kk ve gvdelerine gelir. nl
ile karlanca e der. Kaln hecelerden sonra -ak olur.
Anlam. rnekler anlam eitlerine gre sralanmtr:
I.
rnekler yer addr.
II. rnekler aygt addr.
III. rnekler bu iki anlamdan kaym somut ve soyut adlardr.
IV. rneklerin bolluu gsteriyor ki bu ekle pek ok sfat tremitir.
V. -(e)kin, pek az da olsa, ad soylu kklere geldii grlmektedir.
N O T .-----le ile biten eylem tabanlarndaki - yer anlaml - -kler an
mtr (bkz. n 41-111):
Klak > kla, yay lak > yayla, tarla...
N O T .-----(e)k ekiyle kurulmua benzeyen rgen adlar oktur:
Kulak, bacak, yanak, trnak, bbrek, dalak, yrek, gbek, parmak...
-(e)k ile biten rgenlerimizin okluu baklar ekmektedir. Birka
rnek daha:

TRETME EKLER

219

akak, bilek, topk, ayak, krek, grtlak, kucak, dirsek, damak, kkr
dak, kemik, kuyruk, ilik, kk, yaprak, kirpik, ak, kak...
Yeni szckler. Son yllarda bu ekle tremi szckler artmtr. Bunlar
dan:
a) Bir ksm yeniden kullanmaya balanan unutulmu szcklerdir:
Erek, kayak, sapak...
b) Yeniden tretilenler de var: Uak, kak, yutak, bellek, tapmak...
212.

-(e)nek EKYLE TREM SZCKLER:

I. Gel-enek, gr-enek, kes-enek, sa-anak, tutanak, boanak, bakanak...

II. Der-nek, r-nek, y-nak, duy-nak, oku-nak, ya da okun-ak (okunakl)..
Treyii. Eylem kklerinden birkana -enek, birkana da -nek
gelmitir. Ek, son yllarda szcklerin tremesine yaram, bylelikle de ilek
olmaya balamtr.
NOT. Ynak szcnde eki kke balayan nl dr.
Bu, ad soylu yn szcnden -ekle tremitir, denilebilir (bkz.
211-V),
'
"
1
Anlam. rneklerde anlam eitlidir:
a) Bakanak (koyun ve kei gibi hayvanlarn atal trna).
Duynak (at, eek, gibi hayvanlarn tek trna).
Bu iki kkte kalplama oay bsbtn kesinlemi ve treme anlam
sezilmez olmutur.
b) brlerinde sre ile oluma ayrts sezilmektedir.
Yeni szckler. Dil devriminden sonra sk sk kullanlmaya balanan
kesenek, tutanak, szckleri diriltilmi, gelenek, denek, yetenek, seenek,
gzenek... tretilmitir. Son yllarda kullanlmaya balanan olanak baarl
bir tretme olmutur. Ekenek de gzel:
Yank sesi kyn iini doldurup tayor-, krlara, bayrlara, ekeneklere
yaylyordu.
TIRPAN (Fakir Baykurt.)

Dahas da v a r: Dzenek = p lan :

Yunanl dostlarn Kbrsta yaptklar askeri yna ve askeri dzenei bile grmezlikten
gelmitir Trkiye.
HALKEV DERGS (Ali Dndar).
Bir okul geeneinin deimez kurun rengi ikindisinde...

Geenek koridor:

(Firuza.)

220

DLBLGlS
213. -{i)k EKYLE TREM SIFATLAR, A D L A R :
I. Kesik, kn k, yrtk, ak, sak, arpk, bozuk, bask, skiik, yark,
zk,atk, tutuk, ksk, kvrk, syrk, yoluk, szk, dkk, silik,
oyuk, bouk, yumuk, ezik, ask, donuk, devrik, kavruk, savruk, ayrk...
II. Bitiik, yank, soluk, uuk, artk, kopuk, kabark, donuk, snk, bulank,
alk, yapk, tkank, gcenik, kark, mark, ylk, rk, souk,
sarkk, yatk, dk, kalkk, inik, aprak, bulak, dolak, srnak,
yatk, buruuk, yitik, kiik, iliik, uyank, dank, karmak...
Gzleri yar kapank, uyuuk, krpk dnr.
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

III. Blk, srk, buyruk, sarmak, katk, ksrk, aksrk, hkrk, frk,
soluk, konuk (misafir), gedik, kazk, tank, incik, becerik, (i), delik,
yayk, sark, souk, uuk, sarmak...
IV. Topuk, kabuk...
Treyii. -(i)k ilektir; pek ok eylem kklerine ve gvdelerine gel
mitir :
a) nl uyumuna gre deierek -ik, -k, -uk, -k olur.
b) nllerle karlanca i der. Byle szcklerin -(e)k ile mi (bkz. n
211). -(i)kle mi trediini kestirmek iin anlam zelliini bilmekten baka
yol yoktur.
c) Kavruk, savruk, kvrak, ayrk, devrik, buyruk, evik...'" rneklerinde
-(i)k eki gelince eylem kklerinin ikinci hecelerindeki dar nller dyor
(bkz. n 41-11); bylece gvdede deiiklik oluyor.
) IV. rneklerde -(i)k eki ad kklerine gelmitir.
A n lam .-----(i)k ekiyle tremi sfatlar, tredikleri eylemlerin geili,
geisiz olduklarna gre ikiye ayrlr. rnekler de buna gre seilmi ve
sralanmtr:
I. rneklerin tredii kkler
(bkz. n 333).
II. rneklerin tredii kkler
anlamldr (bkz. n 334).
Bu ayrm aklamak iin iki
leyelim:
a) Kesik = kesilmi, krk =
b) Yank = yanm, kk =

geilidir; s f a tla r da edilgen anlamldr

ve gvdeler geisizdir; sfatlar da etken
kmeden alt alta rnekler yazarak ince
krlm, ak = alm, zk...
km, dk = dm, riik...

Grlyor ki:
a) Birinci satrdaki rneklerin anlamlarnda birer -il var.

TRETME EKLER

221

b) kinci satrdakilerin anlamlarnda bu -il yoktur.

-il edilgenlik ekidir (bkz. n 345).
Bu anlam ayrtsn rneklerde bir kez daha grelim:
O koca ebniyenin sarkk saaklar, krk kafesleri, dkk kapaklar,
arpk kaplar...
(Hseyin Rahmi Grpmar.)

NOT. Kimi anlamlaryla geisiz, kimi anlamlaryla geili olan ey

lemlerden -ik ekiyle tremi olanlar da etken anlaml olur: Deiik, kk,
dolak...
Yeni szckler. Tretme kolayl yznden, szlklerimizde olmayan
yeni szcklerin kalemlerden aktn grrz:
Hep i leme evrik baklar...
Trkiyede yerleik baz svire firmalar...
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Tesbihbcei gibi kank yaamak...

(Behet Necatigil.)

erik: Bir eyin iinde bulunan nesne muhteva : Batk: suya batm.
Yaratk, karmak, eliik, bakk = simetrili...
(Trke Szlk.)

Son yllarda en ok kullanlan yeni szcklerin banda dnk gelir.

Trke Szlkte (arkasn evirmi) anlamyla saptanmtr. Oysa son kul
lan, bu anlamn tam kartdr. Szln son basksnda 2. anlam ynelitir:
Halka dnk yaynlar... renciye dnk ynetim... Bilime dnk...
Bu treyiten rnekseme yoluyla ynelik domutur.
III. rnekler addr.
214. -gin EKYLE TREM SIFATLAR, ADLAR:
I.

Gergin, krgn, yorgun, szgn, zgn, ezgin, tutkun, vurgun, dzgn,

yaygn, aygn, baygn, sekin...
II. Bezgin, kzgn, bitkin, cokun, takn, dalgn, uygun, pikin, solgun,
dkn, olgun, kskn, durgun, girgin, azgn, dolgun, yatkn, yetikin,
akn, ikin...
Dibeste Hanm, salarm ak sarya boyamasna ramen kkn.
NLGN II. (Refik H alit Karay.)

III. Gezgin, gekin, akn...

IV. Dizgin, yangn, baskn, soygun, srgn, vurgun...
Treyii.-----gin eki ilektir:

222

DLBLGS

a) Bir pek az da iki - heceli eylem kklerine gelir.

b) Darlmak, baylmak, aylmak, ldrmak... eylemlerinin gvdeleri
ikier hecelidir, -gin eki bunlarn birinci hecelerine eklenmitir:
Dar-gn, bay-gn, ay-gm, l-gn...
c) -gin uyuma ve benzemeye gre deierek -gin, -gm, -gun, -gn;
-kin, -km, -kun, -k olur.
Anlam. Ayrntlarna gre dizilmi rnekleri srasyla inceleyelim:
T. rnekler, geili eylem kklerinden tremitir; edilgen anlamldr.
II. rnekler, geisiz eylem kklerinden tremitir; etken anlamldr.
Bu ayrm aklamak iin iki kmeden alt alta rnekler yazarak ince
leyelim :
1) Gergin = gerilmi, krgn = krlm, yorgun = yorulmu...
2) Bezgin = bezmi, kzgn = kzm, cokun = comu...
Grlyor ki:
Birinci satrdaki rneklerin anlamlarnda birer -il v ar;
kinci satrdaki rneklerin anlamlarnda bu -il yok.
-il edilgenlik ekidir (bkz. n 213, 345).
Bu kurala aykr gibi gzken bir szck var: keskin.
Kesmek eylemi geilidir. Bu eylemden -ginle tremi szcn (kesil
mi, kesilen) anlamnda olmas kurala daha uygun derdi. Buna bakarak
keskin'i kuraldan kaym sayabiliriz. Trkede kuraldan kayma, kurala
aykrlk yok gibidir. yice incelenirse keskin'deki bu kurala uymaym
nedeni anlalr: ok eski alar, rnein yontma ta a dnlrse, bir
tan kesici olmas iin iyice yontulmu, yani kesilmi = keskin, olmas gerei
kendini gsterir. Buna dayanarak u yargya varabiliriz: Keskin, kural d
tremi deil; alar boyunca anlamnda ufak bir deiiklik olmutur.
Son yllarda kullanlmaya balanan bilgin szc de byledir. Bu szck
de Pavet de Courteillein ark Trkesi Lugatinden alnmtr. Dorusu
bilgen olabilir. Ad geen szlkten bilgen fiinin gelmemesi kesin yargya
engel olmaktadr.
III.
Gezmek, gemek, amak, eylemleri hem geili, hem geisizdir.
Bunlardan -ginle tremi sfatlar - geisiz kklerden tremiler gibi - etken
anlamldr (bkz. n 213 not, 335 not).
N O T .---- gin ekiyle tremi sfatlar, edilgenlik ve etkenlik bakmndan
-ik ekiyle tremilere benzer. Aralarnda kk anlam ve kullan ayrtlar
var. Bir kkten tremileri karlatrnca bu ayrt ortaya kar:
Krk - krgn, tutuk - tutkun, diik - dkn, bitik - bitkin...
lk bakta iki ynden kk ayrlk gze arpyor:

TRETME EKLER

223

1 a) -ikle tremiler d niteliklere yakyor:

b) -ginle tremiler i niteliklere yakyor:
a) Krk dal
tutuk kol,
yatk merdiven...
b) Krgn gnl, tutkun gen,
yatkn kuma...
2)
-ginle tremi sfatlarda daha kkl, daha derin bir nitelik anlam
seziliyor.
Bu grleri kesin saymamak gerek. nk szcklere anlam zellikleri
ni kazandran kullantr ve kullan, treyiten stndr. Onun iin -ikle
ve -ginle tremi szcklerden her birinin anlam zelliklerini genel kulla
ntan karmak gerek:
Eskiden de kudurgundu, imde beter oldu.
.

YER DEMR GK BAKIR (Yaar Kemal.)

IV. rnekler somut ve soyut adlardr.

-gin ekiyle tremi yeni szcklerden birka:
Etkin, belirgin, ilikin...
215. -gen EKYLE TREM SZCKLER :
I. ekingen, sokulgan, dken. alkan, unutkan, alngan, atlgan,
konukan, srtkan, rtkan, bargan, somurtkan, yapkan, dvken,
vngen, uyukan, krlgan, olaan, ergen (ermek'ten sin-i biilua
varp da henz evlenmemi - Kamusu Trki.), alkan, sklgan,
engen, kseen, (kstmotu), ivgen (aceleci, sratli, tez... Lehei
Osmani), kaygan...
II. Isrgan, kesken (elbise kesen kk fare), sergen, yataan, yelken1...
Treyii. -gen eki ilektir:
a) Uyuma ve benzemeye gre deierek -gen, -gan, -ken, -kan olur.
b) ki heceli eylem kk ve gvdelerine geliyor.
c) Ol, vur, yat, kay, ks kkleri a seslisiyle uzatlm, ek de -a ol
mutur: Olaan, vuraan, yataan, kseen, kayaan (kaygan) da var.
) Bir heceli kklere -gen, -ken olarak geldii azdr: Ergen, kesken,
yelken kaygan...
Anlam:
I.
rneklerin hepsi sfattr, -gen yapl sfatlarn anlam zelliini belirt
mek iin -en treyili sfatlarla karlatralm (bkz. n 225):
1) Yelken szcnn rzgar demek olan, yel adndan ok, yelmekken tremi sayl
mas kural daha ok okar. Ahmet Vefik Paa Lehei Osmanide yelmek szcnn uup
komak anlamnda olduunu yazdktan sonra u ataszn rnek getirir: Yeler onmaz, karn
doymaz; yuvalanan ta yosun tutmaz.

DLB L G S

224

alan ii, baran adam, den horoz, vnen kii...

alkan ii, bargan adam, diiken, horoz, vngen kii...
a) Birinci satrdakiler eylemi sadece yapan demektir.
b) kinci satrdakilerde ise hem sre, hem abart ayrts belirir.
Divan Lgat-it-Trkteki rneklerin pek ounda bu sre ve abart
anlam vardr:
Kurutgan (ok kurutan), tatgan (ok tatan), ktrgen (her zaman
yk gtren), keiirgen (daima suu balayan)...
II. rnekler addr.
Yeni szckler.---- gen ekiyle tremi yeni szckler, bu ekin daha ilek
olacan gstermektedir: Gezegen, saldrgan, duraan, iletken, srngen,
deiken, devingen, etken, edilgen...
Konuma kltr ister. ncelik ve nkte ister. Szde tat tuz ister. De
ikenlik isterKonuma kltr ister. ncelik ve nkte ister. Szde tat tuz ister. Deikenlik ister...
... bizim konuma kusurlarmzdan biri taklganlktr. Zihnimizin takld ey zerinde
dnp dolamak...
(Faiih Rfk Atay.)
Bilmem Sakall Cell dostum imdi nerelerdedir? Pek atlgan bir yeni fikir kaplgan idi.
(Faih Rfk Atay.)

Island yzm gzm ellerim

Kprgen denizlere dnd.
216.

(Ouz Kzm Atok.)

-gi EKYLE TREM ADLAR:

I. Silgi, alg, burgu, siirg, karg, ak, atk, bilei, kaa (kaamaktan
Kamusu Trki)...
II. Sayg, sevgi, duygu, bilgi, grg, sezgi, ilgi, kurgu...
III. Biki, vergi, izgi, rg, sergi, ezgi, zg, bzg...
IV. Kuku, kayg...
Treyii. -gi eki ilektir. Dar nldr. Daha ok bir heceli eylem
kklerine gelmektedir. Uyuma ve benzemeye gre deierek sekiz biime
girer: -gi, -g, -gu, -g, -ki, -k, -ku, -k.
NOT. Bilei ile kaa ikier heceli kklerden tremitir: g, iki nl
arasna dt iin olmutur.
Anlam. rnekler numara srasna gre incelenecek:
I. rneklerin hepsi de aygt addr.
II. rnekler soyut addr ve ou duygularmzn addr.

225

TRETME EKLER

III. rnekler yukardaki anlam zellikleriyle ilgisi olmayan adlardr.

eitli anlamdadrlar.
IV. Sonlarnda -gi, -ki bulunan bu szckleri ekle kke blmek, tremi
olup olmadklarm kestirmek dilbilgisinin yetkisini aar. Byle szckler
kk saymak daha uygun olur.
Yeni szckler. Bu ekle tretilmi yeni szcklerimiz az deildir:
Vurgu, yetki, etki, bitki, tutku, alg (son iki szck tinbilim terimlerindendir.), bulgu, olgu, sungu, dergi, katk, dizgi, yarg...
217. -ge EKYLE

TREM

SZCKLER:

1. Eylem kklerinden tremitir:

Yon-ga, spiir-ge, dal-ga, oyul-ga (oyulgalanmak), kavurga, bilge
( = bilgin, hakim):
Yazmas atm bolmaz - Yanlmas bilge bolmas
amadk at olmaz - Yanlmadk bilgin olmaz.
(Divan Lgat - it - Trk XI.)

II. Ad soylu szcklerden tremiler:

Ba-ka, z-ge, diz-ge (dizlik ba, jartiyer- - Sz Derleme Szl,
Tarama Szl, Kamusu Trki)...
Yan-ge (yanca giden sad kadn, yenge - Lehei Osmani).
III. Tremi olduklar sanlanlar:
Yenge, karga kaburga, omurga, acrga, kasrga...
Ek. ilek deildir. Kkle ek kaynam ve kalplamtr.
Yeni szckler:
nerge, blge, belge, smrge, gsterge, ynerge, genelge, bildirge...
218. -i EKYLE TREM ADLAR, SIFATLAR:
I. Dizi, yap, at, sr, yaz, l, korku, bat, dou, dolu, kou, say,
tart, rt, sa (gelin bana salanlar - K.T.), umu:
Karangu dn iinde yol azsan umun nedir ?
Karanu diin ire yol azsam umum Allah.
(Dede Korkut.)

II. Yar, l, dolu, ayr, sk, a, duru, an, gtr...

Treyii. -i ilek bir ektir:
a)
Daha ok, bir heceli eylem kklerine gelir ve nl uyumuna gre
deierek -i, -, -u, - olur.
Bu ekin eskiden -i biiminde olduu grlyor:

DLBLGS

226

Ulu, l, yak, sor, sr, kamu, kap, pusu, sr...

Ulu, l, yak, soru, sr, kamu, kap, pusu, sr...
(Divan Lgat - it - Trk.)

b) r ile biten iki heceli eylem tabanlarna da gelmektedir: Gtr, ar...

Anlam. rnekler eitlerine gre sralanmtr:
I. Trl anlamda soyut ve somut adlardr.
11. Sfattrlar.
Yeni szckler.---- i ekiyle son yllarda epeyce term trem itir:
A, crt, eksi, bl, kaz, gezi, arp, baar, konu, gldr, gsteri,
saldr, bat, dou, duyu, sv, an, veri, gd (igd), duyuru, bildiri,
eletiri...
219.

-(ii) EKYLE TREM ADLAR, SIFATLAR:

I. Sevin, usan, kazan, en, inan, vn, urun ( = rvet - D.L.T.)

Divan Lgat-it-Trkte u szckler de var:
1) rkn = rkmeyi gerektiren, rknt:
rkn bolup rkildi =
rknt olup rkld.
2) Sak = Saknacak ey, kayg.
Biraz deiik olarak unlar da var:
3) Kusm = Kusmay gerektiren, iren;
4) Ohan = Okamay gerektiren, sevimli.
Ku balas kun it balas ohan.
Dede K orkut Kitabndan da iki rnek: Kakn, tuhn:
II. Korkun, gln, iren, dn, kskan...
Treyii. a) Eylem kklerinin sonlarna, nl uyumuna gre deien
-in gelir.
b) nllerle biten eylemlerde ekin bandaki -i der: Korku-n.
c) Kkn sonunda n varsa yalnz gelir: Usan, kazan...
) dn'te kkn sonundaki e dmektedr: de-in Cdn.
d) - eki ad soylu szcklere de gelmitir:
Ana (tavuk), baba, ata (bkz. n 219/d)...
Anlam. rnekler anlam bakmndan iki kmeye ayrlmtr:
I. Soyut adlar.
II.
Sfatlar. Bu sfatlarn ounda, kklerindeki eylemin nedeni olan ya
da onu gerektiren anlam vardr:

T RETME EKLER

227

Korkun (korkmaya neden olan), gln, iren (glmeye, irenmeye

etmen olan) demektir. dn (denmesi gerekli) anlamndadr...
NOT. -(iu)le tremi szcklerde sondaki nden gelme bir ze
dnllk ayrts sezilmektedir.
Yeni szckler:
Bilin, basn, inan, sapn, ilgin, bulun (vicdan)...
220. -(e), -(i) EKYLE TREM SZCKLER:
Toka, gle, kra, gve, bakra, topa, kula (kol-a), yama,
gme, kire, eki, tka...
Yeni szckler:
Bala, belirte, koa, ula, tmle, sre (bkz. n 219)...
221. SONUNDA -e EK BULUNAN SZCKLER :
Yara, ksa, sapa, kerte, kese (yoldan), evre (evimekten), ala
(kl), vdsigele, gre, gee, gele, tka basa, sapa, erte, koa, kaya,
ortaklaa...
Treyii. D aha ok bir heceli eylem kklerine gelir. nl uyumuna
gre deierek -e, -a olur, -le ekiyle tremi eylem tabanlarna da gelir.
Anlam. rnekler trldr: Ad, sfat, belirte olanlar da vardr.
Bu ekle son yllarda tretilen sre, evre (evirmekten) szckleri baarl
olmutur.
222. -ge, -gi EKYLE TREM ADLAR, SIFATLAR:
/. Szge, kska, yzge, balang, dalg, burga,bizlengi (hayvan
yrtmek iin drtmeye yarayan ucu ineli denek), bask (merdiven),
patlang, yastanga, (dayanacak ey, yastk v.b.)...
II. Utanga, bilgi...
Treyii. Ek az ilektir. nller uyumuna gre deierek kalnla
yor. Sert harflerle karlanca bataki g, sertleerek k oluyor.
Anlam. Sralanan rneklerden:
I. Birou aygt addr.
II. Sfat olanlar da var.
-ge ekiyle tretilmi yeni terim: lge.
223. -in EKYLE TREM ADLAR, SIFATLAR:
I. Gelin, ekin, akn, kn, ttn, skn, yn, satn, koun
(asker), esin (rzgr, ilham), oyun, akn, satn...

DLBLGS

228

II. Uzan, yaln...

III. lkin, gndzn...
Treyii.---- in eki ilekedir:
a) Daha ok bir heceli eylem kklerine gelir.
b) ki hecelilerin de birinci hecelerine gelir:
Oynamaktan, oyun, uzamaktan uzun...
Anlam. Yukardaki rnekler numara srasna gre incelenecektir:
I. rnekler, trl adlardr.
II. rnek, niteleme sfatdr.
III. rnekler, ad soylu szcklerden tremitir.
Yeni szckler.---- in ekiyle yeniden treyen veya kullanlmaya balanan
szckler: Basn, yayn, rn, sayn, akn, karn, rnein...
NOT. -in yapl gibi gzken szckler epeycedir:
Boyun, aln, burun, karn, tosun, koyun, sn, altn, somun, odun,
kulun (at ve eek cinsinin henz domu yavrusu), kaim, youn,
n, rn...
-in yapl belirteler iin 407 /n numaraya baknz.
224.
I.

-Q t EKYLE TREM ADLAR:

Geit, umut, let, t, kurut, yourt, kavut, ayrt, sebit ( = sevit:
Ak Tanrs - K utadgu Bili)...

II. Eit, yat,, at, ya n t1...

Treyii.-----( )t eki az ilek saylyordu. Kullanlan szckler hemen
birka mekri. ncelemeler, eski metinlerde ve halk dilinde bu ekle tremi
daha epeyce szcn bulunduunu gsterdi. Dede K orkut Kitabnda u
tmcelere sk sk rastlanr :
1) YANIT : Dnmek dndrmek... anlamna gelen yanmak tan (D.L.T.). Daha do
rusu, bu eylemle ortak kk olan yan adndan tremitir (bkz. n; 56):
a) Cevap : sz yanutu(Divan Lgat-it-Trk. III. sayfa 28).
Yant birdi Aytold ayd oul
Eitgil szmni bu itin tnl
b) Karlk mkafat:

(Kutadgu Bilig.XI).

Tanr ann yantn umak vere

.
Kim gnahsz ol kii Hakka vara.
GARPNAME (Akpaazade. XIV.)

... Madam kim benim mrm bakidir senin haklarn unutmayam. Sana ann ivazn eylemei
fursatn ve ann yanutun vermek vaktini istemekte hi gafil olmayan.
KELLE ve DM NE Tercmesi (Hoca Mesut Glehri XIV.)

TRETME EKLER

229

Tavla tavla ahbaz atlarm binitin olsun.

K atar katar develerim ykletin olsun
Kamn akan grkl suyum iitin olsun
K ara daa indiinde Tanr sana at versin...
-( )t ekiyle tremi adlar italik harflerle dizilmitir. Bu rneklere gre:
a) nszlerle biten yklem kklerine -it gelir.
b) nllerle biten kklerde i der: ykle-t.
c) let szcnde ekin nls genitir.
) - ( )t ekinin bir heceli ad kklerine geldiini gsteren rnekler v a r:
Ya-t, yan-t, e-it, at... At szc aalamak eylemininkk olan
a yansma szcnden tremitir; ad soyludur.
Anlam. I. -()t ekinin anlam zelliini gstermek iin - bata
Dede K orkuttan almanlar olmak zere - rnekleri birer birer inceleyelim:
Binit
it
Yklet
At
Geit
Umut
let

= binme arac, binek;

ime arac, imeye yarayan nesne;
= ykleme arac, yk hayvan;
= ama arac, yolu, yeri;
= geme arac, yolu yeri;
tmma arac, duygusu;
= lme sebep olan salgn, kran...

Bu rneklere gre eylem kklerinden - ( )t ekiyle tremi szcklerde

kk ayrtlarla bir ara anlam vardr.
-()! ekiyle tredii halde ara olma anlamndan syrlanlar var:
t, kurut (kaynatlm ve kurutulmu ayran), Korkut (zel ad)...
II. -Q t eki adlara:
1) Eitlik, bir deerde olu anlam katmtr: Eit, yat...
2) Ad soylu szcklerden trl anlamda szckler de tremitir:
Yant', at.
Yeni szckler.-----( ) t ekiyle (araj anlaml yeni gzel szckler tre
tilmitir :
Tat: tama arac nakil vastas;
Yakt: yakma arac, yaklan nesne:
Birok tatlar akaryaktla iler. Hava tatlar da kara ve deniz tat
lar kadar nem kazanmtr.
leri:

N O T .---- ( )t ekinde (vasta, ara) anlam ak olduu iin bu szck

1) 228. sayfadaki dip notuna baknz.

DLBLGS

230

Tat vastalar, tat aralar; yakt aralar...

biiminde kullanmak yersizdir ve yanltr.
NOT. t ile biten, tremi olup olmadklar kestirilemeyen szckler:
Avurt, kanat, tokat, eit, st, bulut, aput, Turgut, Korkut...
225.

-em EKYLE TREM SIFATLAR, ADLAR:

/. Gren gz, grnen ky, bekleyen arkada, krlan gnl, almayan

ii, almayan kap...
Alamayan ocua meme vermezler.
.

(Atlrsoz*/

u konuan, kmldayan, alayan, nne bakp dnen insanlar...

(Yakup Kadri Karaosmanoiu.)

Sizden memleket iin, buralarda alan, strap eken kardeler iin

baz hizmetler isteyeceiz.
(Reat Nuri Gntekin.)

II. Dzen (nizam), dven, tahtas, kran (salgn hastalk), Yaradan'a

sndm...
III. Kk-en, tm-en, kz-an, sap-an, kol-an, bel-en...
Treyii.-----en ok ilektir. Btn eylemlerin kk ve gvdelerine gelir:
a) Uyuma gre kalnlaarak -an olur.
b) K k ve gvde nl ile bitiyorsa - Trkede iki nl yan yana gele
meyecei iin - araya kaynatrma harfi y gelir.
Anlam:
I. -en eki, eylemlere - kk ve gvdelerindeki at anlamn deitirmeksizin - olumlularnda ii yapan, olumsuzlarnda ii yapmayan anlamn
katar, hepsi de geni zamanldr. Kullan bakmndan da ikiz grevlidir:
1) Sfattr (yukardaki rneklerde olduu gibi);
2) Ortatr (bkz. n 381).
II. rnekler, -en yapl olduklar halde, sfatlk anlamndan syrlarak
adlamlardr.
III. rneklerde -en eki ad soylu kklere gelmitir; hepsi de addr.
NOT. Ylan, yalan, oran, gven, inan, en, utan, usan, aslan, zen...
szcklerin de kalplam bir -en sesinin varl grlmektedir.
Eski biimi. Eski metinlerde, bugn de dou ve kuzey diyeleklerinde
ek -gen dir:
Kaurkan (kargan), sgan yl (san yl)...
(Divan Lgat-t-Trk.)

TRETME EKLER

231

226. -mi EKYLE TREM SIFATLAR, ADLAR:

I. Pimi a, kzarm et, okumu adam, grlmemi nesne, Birlemi
Milletler...
Islak topraklara yapm bir ocuk, otlar arasnda bada kurmu
bir kadn... '
(Cenap ehabettin.)

II. Alm kudurmutan beterdir.

(Atalarsz.)

Gemi zaman olur k i hayali cihan deer...

Tutumu Gnller
Gemii, gemilerimizi sayg ile analm. Ermilerden, Durmu, Satl
m...
Treyii.---- mi eki ok ilektir. Anlam gerektirirse btn eylem kk ve
gvdelerine gelir. D ar nldr. Uyuma gre deierek: -mi, -m, -mu,
-m olur.
A nlam .---- mi de -en gibi (bkz. n 225) eylem tabanlarnn at anlam
larn deitirmeden iin yaplp yaplmadn bildirir. eitli grevleri iin
u rneklere bakalm :
I. a) i yorulmu, kitap yrtlm, sarsnt her yerde duyulmu...
b) Yorulmu ii, yrtlm kitap, her yerde duyulmu olaylar...
Birinci satrdaki -mi yapl szckler birer tmce kuruyor; onun iin
eylemdir, -mili gemi kipidir.
kinci satrdaki -mi yapl szckler, kendilerinden sonra gelen adlar
niteliyor; onun iin sfattr.
Bu incelemeye gre -mi yapl szckler:
a) Tmce kuruyorsa eylemdir.
b) Bir ad niteliyorsa sfattr.
c) Bir yan nenne kuruyorsa ortatr:
Susuzluk, kuraklklar srp gidiyordu. Boy atmadan sararm ekinlere
znt ile bakyorduk.
N O T .---- mi yapl sfatlarla ortalarda da gemi zaman anlam var
dr.
II. rneklerdeki -mi yapl szckler ad gibi kullanlmtr (bkz. n
182).
227. - ( )r EKYLE TREM SIFATLAR, ADLAR:
I. Gler yz, akar su, okur yazar adam, dmez kalkmaz bir Allah,
alar saat, ie yaramaz, konar ger, yanarda...

252

DLBLGS

II. Gelirini giderme uydurmak, akar kokar yok, keser, deer, bier
dver, dner...
III. yimser, ktmser, karamsar...
Treyii. (bkz. n 282-V). kizleme biiminde bekleenler de var:
Okur yazar, yanar dner...
-()r yapl szcklerin olumsuzu; yani -mezli szcklerde sk kulla
nlr:
Tanrdan korkmazn, kuldan utanmazn biri.
Grnmez kaza, tkenmez kalem...
Yeni szckler. ok ilek olan bu ekle tremi szcklerde birok
yabanc terim karlanmtr:
Dukunmazlk, saldrmazlk pakt, bilirkii, akaryakt, gelir vergisi,
atardamar, tanmaz mal, uyurgezer...
Anlam:
I.
-()r eki, eylemlerin at anlamlarn deitirmeden iin geni zaman
iinde yapldn bildirir. eitli grevleri iin u rneklere bakalm:
a) Su akar. Bir tmcedir; akar szc eylemdir.
b) Akar su bir sfat takmdr; akar szc sfattr.
Buna gre -( ) yapl szckler:
a) Tmce kuruyorsa eylemdir, geni zaman kipidir.
b) Bir ad niteliyorsa sfattr.
c) Bir yan nerme kuruyorsa hem sfat, hem eylem = (orta)tr (bkz.
n 382).
-()r ve olumsuz -mez ekleriyle tremi sfatlar -ik ekiyle soyut ad da
olurlar (bkz. n 187-11/l) :
Yararlk, yaramazlk, okur yazarlk, yeterlik, lmezlie kavu...
Siyasi mahkemelerde gizlilik prensibinin adeta bir gelenek halini almasn Gazeteciler
Cemiyeti grmezlikten gelir de, dokuma iileri protesto eder.
(Falih Rfk Atay.)
Kanun hkmleri ve ahlak kaideleri de eref ve haysiyet kadar korunmaldr. Bunda
anlamazlk olur mu?
(Falih Rfk Atay.)

NOT. Bunlarn grmemezlik, anlamamazlk... biimlerinde kulla

nldklar da olur:
Grmemezlikten geldi. Aralarnda anlamamazlk kt.
II. rneklerde -()r yapl szckler adlamtr (bkz. n 182).

TRETME EKLER

233

III.
-imse ekiyle tremi eylem gvdelerinden tremi sfatlar, son yl
larda, sk kullanlmaktadr.
228. -ecek EKYLE TREM SIFATLAR:
Gelecek yl, atlacak adm, gzle grlmeyecek uzaklkta, iecek su...
Akacak kan damarda durmaz. ,
(Atalarsz.)

Treyii.---- ecek eki ok ilektir; anlam gerektirirse her eylemin kk

ne, gvdesine gelir ve szcklerin son hecelerine uyarak -ecek, -acak olur.
Eylem gvdesi nl ile bitiyorsa iki nlnn arasna kaynatrma harfi
olarak y gelir.
Anlam. -ecek yapl szcklerin eitli grevleri iin u rnekleri in
celeyelim :
a) Bu yaz okunacak. Bir tm cedir; okunacak eylemdir.
b) Okunacak yaz, sfat takmdr; okunacak sfattr.
Bu incelemeye gre, -ecek yapl szck:
a) Tmce kuruyorsa gelecek zaman kipidir.
b) Bir ad niteliyorsa sfattr.
c) Bir yan nerme kuruyorsa hem sfat, hem eylemdir; yani ortatr:
Bu ii yapacak kimse kendini gstersin... Yerimden kmldayacak
gcm yok. Bunu bilmeyecek ne var? Bunda anlalmayacak ne
ne var ki?... >
Son iki tmcede ortalar soru adln niteliyor,
) -ecekli sfatlarn bir ksmnda, -e yarar, -e yarayan ayrts vardr:
Yiyecek ekmek, yatacak yer, barnacak bir at alt bulsalard alp
geineceklerdi.
d) -ecekle tremilerden adlaanlar az deildir:
Alacana ahin vereceine karga
(Sylence.)

229. -esi EKYLE TREM SZCKLER:

I. Yklas, viran olas (hane)... kas gz, batas, oca snesi...
Srca sdktan sonra btn olas deil.
Bir yl durursa kendi dolas deil.
(Yunus Emre.)

II. nsann ikide bir:

Ey zek ve kltr, biraz ahlak ve ey ahlak, biraz zek ve k lt r!
diye kubbeleri nlatas geliyor.
(Falih Rfk Atay.)

D L B L G S

234

III. Giysi, yats, veresi...

Treyii. Eylem kk ve gvdelerine -esi gelir; uyuma gre deierek
-esi, -as olur.
Anlam. rnekler anlam zelliklerine gre sralanmtr:
I. rnekler dilek anlaml sfatlardr.
Bu sfatlar -ce ekiyle pekiir:
Yklasca, srnesice, oca snesice, gz kr olm ay asca...
II. rnekler de -ecei gelmek yapl isteklenme eylemi anlamndadr:
nlatas -= nlataca (gelmek) (bkz. n 315).
-esiye yapl ulalar (bkz. n 395-III), ortalarla belirteler (bkz. n
386).

III. rnekler ad olmulardr.

230.

-Oi EKYLE TREM ADLAR:

Beendi (yemek ad), tredi, alnd (makbuz), dedikodu, kaptkat,

Tanrverdi, imambayld, psevdi, gecekondu...
Treyii. -di gemi zaman kipinin ekidir (bkz. n 282-1). Eylem an
lamndan alnarak pek az da olsa - ad gibi kullanlm, ad olmutur. Bileik
adlar daha ok grlyor: Alnd, uydu, tredi, girdisi kts...
231 -dik ve olumsuzu -medik EKLERYLE TREM ADLAR., SI
FATLAR: -dik ekiyle eylem gvdelerinden birka ad ve sfat tremi
tir:
Tandk, bildik, Taptuk Emre...
Gemi zaman kipinin I. oul kiisi olan bu szcklerin olumsuzu,
yani mede le tremiler daha ilektir:
En evvel Ya Gazi Ya ehit okuduk. imizde alamadk gz,
rpnmadk yrek, kzarmadk ehre, titremedik vcut kalmad.
(Namk Kemal.)

Grlmedik bolluk oldu. itmedik kimse kalmad. Aramadk yer b

rakmadm. Sylenmedik sz, beklenmedik olaylar...
Treyii. -dik, -medik ekleri de, btn ekler gibi gvdelerin son hece
lerine uyar.
Anlam .-----dik, -medik yapl szcklerin grevleri eitlidir:
a) Orhan tandk, tmcedir; tandk ylemdir.
b) Tandk kimseler, sfat takmdr; tandk sfattr.
c) Tandklara gidelim. Bu tmcede tandk adlamtr.

T R E T M E EKLER

235

232.
-(i)5i EKYLE TREM SIFATLAR, ADLAR:
I. Dikili aa, sayl para, kapal kap, dayal, deli oda, takl, sarl,
asl, gml, kurulu, yl, rtl...
II. Azl, korkulu, kokulu...
T reyii.----- ()!i eylem kklerine gelir; ilekedir. D ar nldr:
a) Uyuma gre deiir: -ili, -l, -ulu, -l olur.
b) Eylem nl ile bitiyorsa ekin bandaki i der.
Anlam. rnekler anlam zelliklerine gre sralanmtr:
I. rneklerin hepsi geili eylemlerden tremitir; edilgen anlaml
sfattr (bkz. n 213).
Dikili = dikilmi, takl = taklm, gml = gmlm...
II. Azl = azan, korkulu korku veren, kokulu = koku saan...
rnekler geisiz eylemlerden tremitir; etken anlaml sfattr.
NOT. D ar nllerle biten birka szckten -li ekiyle tremi sfat
larla -(i)li ekiyle tremiler birbirlerine benzemektedir:
Sar-l
Sar-l
Yaz-l
Yaz-l
rt-l
rt-l

=
=
=
=

sar renkli basma (-li ie tremitir.)

sarlm nesne, (-ili ile tremitir).
yazs bulunan,
yazlm,
rts bulunan,
rtlm...

Bunlar, sz iindeki anlamlarna baklarak ayrt edilir.

233.
AZ LEK EKLERLE TREM SZCKLER. leklik
bakmndan ekler e ayrlr:
1) ok ilek ekler. Treyilerine temel olan btn kk ve gvdelere
-an lam gerektirirse - gelenlerdir: -li, -siz, -en, -i, -ci, -ici...
2) lek ekler. Bir ksm kk ve gvdelere gelmilerdir: -de, -cil,
(e)nek...
3) Az ilek ekler. Ancak birka szcn tremesine yaram olan
ya da treyi ve anlam zellikleri kurala balanamayan ektir. Bunlardan da
gittike ilekleenler grlmektedir: - ( )t gibi (bkz. n 224).
imdi az ilek eklerden birkan sralyoruz. Bunlarda eklerle szckler
bsbtn kaynam ve kalplamtr; ok kez ayrt edilmeleri kolay olmaz:
I. -el, -il:
Gzel (gz-el), yeil (ya-l), al, atal, sakal, burgul (bulgur), apul,
akl, oul, siil, kangal, tombul, kaval, kartal, kzl
Yeni Szckler: Doal, kural, dural, buzul, gncel, zel, genel, yasal...

236

DLBLGlSt

II. -gel, rgil:

.
Engel, ikil, ikil (-lenmek), pskl, tutkal, gl ( gl szcklerinden
bilemi saymak daha doru olsa gerek), epel...
III. -ez, -iz:
Semiz, giivez, boaz, mez, kurnaz, tknaz, yanaz(K.T.), yalaz, erez,
yarpuz, sakz, az, yaz, titiz, temiz, Ouz, kz, boynuz, yalnz,
tkz, kuduz, topuz, uyuz, domuz, klavuz, deniz (bkz. n 172-V)...
IV. -diz:
Gndz, baldz, yaldz, yldz...
V. -si:
Sinsi, yats, tts (bkz. n 179-111. 3 ) ...
VI. -sek:
Tmsek, tutsak, barsak, kursak, yksek, sarmsak.
-sik: Eksik, porsuk, smsk, tansuk, y ks k. . .
VII. -(e)me:
Dneme, yrtma, oma, tutma, bulama, tulma. . .
Eylem tabanlarna gelmitir. Adlara geldii de olur:
Dilma, srtm a.. . Yeni szck: deme
VIII. -mece:
Bulmaca, buldurmaca, dil stnde kaydrmaca, bilmece, ekmece,
bomaca, atmaca, darlmaca, Dzmece Mustafa
Eylem tabanlarna gelmitir. Trl anlamlarda szckler tremesine
yaramtr (bkz. n 193-VII).
IX. -dak:
Kundak, yardak, burdak, bardak (bkz. n 236)..
X. -tik:
Yastk, koltuk, saltk
XI. -in:
Sarn, gkn, karan (T ,S .)..Renk sfatlarna (ona alar) anlamm katmaktadr. yle olan da
var:
.
M avi. . .
XII. -ir:
Sinir, snr, ksr, r, ukur, tekir, ar, sar, katr, bakr, ayr,
bayr, opur, bodur, amur, tabur (eskiden tapkur Kamusu
Trki.), obur, Konur (Alp.), tomur (-cuk), dnr, r, b r...
XIII. -er:
Yular, eyer, eer, zer{-inde). . .
XIV. -eri, -ri:
Uar, baar, ieri, eri br, yukar (bkz. n 408), doru, ileri, geri

TRETME EKLER

237

XV. -mer:
Damar, tomar, katmer, kamer
XVI. -mir:
Kmr (kym = yanm), yam ur. . .
XVII. -(-ir, -il)ge (bkz. n 217):
Kasrga, oyulga (lanm ak). . .
XVIII. -mbe:
Sakla-mba, dola-mba
XIX. -dirik:
Boyunduruk, burunduruk
XX. -ti:
Kuytu, tortu, ekti, pinti, prt (bkz. n 209).
XXI. -erek (-arak), -ark:
Tutarak, tutark (sara hastal) ..
XXII. -mik:
Kemik, atmk, kusmuk, kymk, soymuk, itmik (zm salkmnn
kk dal), karmuk, kzam k. . .
XXIII. -ey:
Gney, kuzey
XXIV. -ceme:
Srn-ceme
XXV. -dem:
Erdem, gndem, saydam, yordam, koldam, ortam . . .
XXVI. -Icak:
Salcakla, salcakl:
Bu hal Onun (Atatrkiin) salcakl zamannda counca, ta yreinin
iinden gelen bir inanla okuduu:
Canm canan eer isterse minnet canma
Can nedir kim an kurban etmeyim cananma
msralarmn, ite canlanm bir rnei idi b u . .
Onu ruhum kamaarak bir daha grdm!
(ATATRKN HASTALII (Ruen Eref naydm.)

XXII. -cim:
Kvlcm, ikircim . . .
XXIII. -lim:
Tklm tklm

AD,

BELRTE

VE S I F A T
EKL ER
III

TRETEN

Yansmalardan 234.
YANSIMA (onomatope). Anlatm canlandran aralardan
biri de ykmedir:
1)
Pandomina, davranlarn, devimlerin yknmesinden domu ok
eski ve kkl bir oyundur. Sessiz filmleriyle byk bir ne erien Charles
Chaplin (arlo)nun bu konudaki dnceleri pek ilgi ekicidir (bkz. n 1).
b)
Sesleri yknmenin de anlatma ne denli canllklar kattn her
gnk kullanmz gstermektedir. Buna YANSIMA diyoruz. Kkenleri
uzak diller de bile birbirine yakm ses yknlerinin bulunuunu gren
bilginler, konuma dilinin yansmalardan doduunu ileri srmlerdir
(bkz. n 2). Bir iki rnek: Kpek sesi:
Trkede hav hav,
Arapada avave,
Franszcada av av...

.
.

Her dilde yansmalardan domu szckler oktur (bkz. n 2,3). Trk

ede bu szckler hem daha ok, hem de seslerin kendilerine daha yakn
dr:
Gr, pat, tak, kt, ak, r, cv,fs, vz, hr, hor, p, gar...
Bu saysz yansmalar byle kk olarak da kullanlr:
at dedi kap ald. Tp tp yryenler var. Tk tk kap vuruluyor...
kiz ve ikili yansmalar da sk kullanlr:
Pat kt, hrgr, fiskos, cr cr, vz vz, ml ml, horul horul...
Yansma benzeri anlamsz szckler niteleme grevinde de kullanlr:
... partizan sarkk, lapa, afur tufur surat...
(Falih Rfk Atay.)
Kar kvrak, Paa Hazretleri allak mallak;
Biri hakkyle edepsiz, biri artmca salak.
ASIM (Mehmet Akif Ersoy.)
... krlm oyunca nnde niz mz ya dken sinirli bir ocuk gibi uzun bir alama tutturdu.
ou abur cubur olan fazla gda mideyi, emay gdaszlktan ziyade bozuyor.
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

TKETME EKLER

239

Trl grevlerde kullanlan bu yansmalardan, yansma deerli szlerden

trl szckler de tremitir. Her biri, yeri geldike, incelenecektir.
imdi tremi adlar grelim:
235. -ti EKYLE TREM ADLAR (bkz. n 208, 209):
I.
II.

Grlt, inilti, rlt, fslt, vzlt, horultu, hrlt...

Patrt, takrt, ktrt, akrt, atrt, brt...

Eski alarda da bu biimde tremi szckler vardr: Gmrt G

rlt gmbrt:
Elmann otuz ncsne el sunduum dem kulama gmrt
avazesi dokundu.
SKENDER KTABI (Hsmzevi XI - XV.)

Treyii. rnekler numara srasna gre incelenecektir:

I. rneklerde yansmalar -il;
II. rneklerde ise -ir paralaryla uzadktan sonra -ti ekiyle tremitir.
Anlam. - -ti ekiyle yansmalardan tremi szckler, kklerindeki
seslerin addr.
236. -dek EKYLE TREM SZCKLER. -ir ya da -il hecesiyle
uzam kimi yansmalara ve benzerlerine -dek eki gelerek kkteki ses ve
durumla ilgili adlar tretmitir (bkz. n 233-IX):
Fkrdak, frldak, akldak, kkrdak, bngldak...
237. -edekle TREM LER:
1) p ya da t gibi sreksiz sert nszlerle biten yansmalarn son harfleri
yinelendikten sonra -edek eklenirse sesi canlandran bir heirlte trer:
Gppedek, kttedek, appadak...
2) Yansma sonundaki p ya da t harfleri yinelenmeden de .edekle
tremi belirteler vardr:
Cmbadak, gmbedek, arpadak...
NOT. Yansmalardan -le (292), -de (299), -kir (300) ekleriyle eylem
ler tremitir. Bu eylemlerden de eklerle adlar, sfatlar, belirteler tredii
blmlerinde aklanmtr.

BLEK

SZCKLER

238.
BRLETRME. Her dilde yeni varlklar, yeni kavramlar
adlandrmann; yeni szck yaratmann en nemli, en zengin yollarndan
birisi de birletirmedir. Dilimizde bilemi szckler oktur ve eitlidir.
Biletirme yoluyla da yeni szckler yaratlmaktadr.
Bileik, szcklerde tek szcklere gre - armdan, yan kavrantlardan izler eksik olmaz. Bylece kavram yanstmas da daha canl daha
belirgin olur. u renk adlarna bakalm:
Kavunii, glkurusu, viner, tozpembe...
Ancak yan yana getirilmi ya da gelmi her iki szck hemen bilemi
saylmaz. Szcklerin bilemi saylmalar iin kaynam, kalplam bu
lunmalar ya da terim deerinde olmalar gerekir.
Szcklerin kaynam saylabilmeleri iin gereken koullardan birka:
1.
Bileen szckler, kendi szlk anlamlarn attk dndrmezler.
O denli kalplam olurlar ki aralarna herhangi bir szck, ek ve tak gire
mez, girerse anlam deiir. u rnekleri gzden geirelim:
a) Hanmeli, bir iek addr. kinci trl ad takm olan hanm eli ile hi
bir anlam ilgisi yoktur. Hele hannm eli daha da belirtili iki kavram aka
dile getirir. Onun iin bu bileik szckteki hanm, eli adlarnn szlk
anlamlan bsbtn dnlmez olmutur.
b) mambayld, bir yemek addr. mam bayld.'' tmcesinin anlam
bsbtn bakadr. Demek ki imambayld bileiinde szcklerin
ikisi de z anlamlarndan syrlarak kaynam kalplam ve baka anlam
da bir szck olmutur.
c) Beikta, stanbulda bir semtin ad d r; beik'le ta'm szlk anlam
larn dndrmez.
Birka rnek daha:
Krkbayr, bebyk, anakkale, Eskiehir, akbaba, karnyark.
Bileen szcklerin kaynap kaynamadklar ylece denedir:
Szcklerin ayr ayr anlamlar dnlr. Elde edilen anlam, bileiin
verdii anlamla birse kaynama olmamtr; bir deilse, ayr bir anlam do
musa kaynama olmutur. Bir rnek:

TRETME EKLER

241

Krk bayr szcklerinin ayr ayr anlamlar dnlnce, krk tane bayr,
(da srt) demek olur. Oysa szck anlamlarn dndrmeyen kayna
m, kalplam krkbayr, sindirim aygtnda bir rgendir.
II. Bileen szcklerin hi olmazsa birisi szlk anlamndan ayrlm
olur:
Atebcei, adamotu, yerelmas...
Deyazdm dmeme az kald, az kalsn dyordum. demektir.
Grlyor ki bileiin birinci paras d-, kendi szlk anlamyla kullanl
maktadr; yazmak eylemi ise kendi anlamndan bsbtn syrlmtr.
III. Ses anmas yznden bileikleen szckler de var:
Pazartesi, cumartesi, kahvalt, reotu...
IV. Birer bilim, fen, sanat kavramm adlandrmaya yarayan terim nite
liindeki bileiklerde szlk anlamlarndan syrlma olay pek kesin deil
dir:
Akcier, tred, altbilin, dyarap, dieti, okyiizl, ortaa, stdii, dilbilgisi, bilirkii, yerekimi, szdizimi...
239.
BLEK SZCKLERDE VURGU. Bileik szcklerin iyice
kaynap kaynamadklarna gre vurgulanlar iki trldr:
I. yice kaynam bileiklerde vurgu-yalm szcklerde olduu gibi
son hecededir: Karagz... Oysa kara gz sfat takmnda vurgu ra hecesindedir. Anneanne bileiiyle An ne, an ne, ben geldim deki vurgu deiiklii
kendini gstermektedir.
II. yice kaynamam, tam kalplamam bileiklerde her szck ken
di vurgusunu tar; birinci szcn vurgusu daha gl olur (bkz. n 65):
Karacier, tred...

T R E T M E
-siz (189
bilgisiz
kimsesiz
korkusuz

EKLER
-cil (191)
evcil
balkl
krl

-ci (190)
demirci
Trk
aka'c

-cin (192)
kakn
bldrcn
dokurcun
yaln

-lik (187)
ieklik
yazlk
genlik
benlik

-li (188)
bilgili
all
Vanl
devletl

-me (202)
kesme
grme
kazma
yazma

-mek (203) -meklik (204)-amak(205)-i (206 -id (207)

kesmek
kesmeklik
basamak kesi
kesici
grmek
dnmeklik kaamak giyini dinleyici
kurtulu
yemek

-gin (214)
keskin
gergin
bitkin
yangn

-gen (215)
kesken
ekingen
alkan
srgan

"O

<

p
H
O
N
:0
m

-gi (216)
keski
bilgi
sevgi
biki

-ge (217)
sprge
yonga
zge
baka

-i (218)
dizi
yar

-(in)(219
sevin
korkun

Xfl

<

-()r (227) -ecek (228) -esi (229)

keser
kesecek
yklas
gler (yz) gelecek
nlatas
gelir
-( )1
atal
akal

uD
<
<>
V
h
w :2

-diz
-si
-gel -( )z
engel boaz gndz sinsi
ikil topuz yaldz yats
yldz

-di (230) -dik (231) -(i) li(232

beendi , tamdk
dikili
gecekondu bildik
azl
grlmedik
-(e) me -mece
-s( )k
tmsek dneme kesmece
tutsak yrtma bilmece
eksik

-rnbe
saklanba

-dirik
-ti
-erek -mik
-ey
-ceme
boyunduruk kuytu tutarak kesmik kuzey srnceme
kusmuk gney

-le (292)
ilekarala-

-len (293)
evlenilen-

-le (294) -el (295)

szledzelakala- incelkl-

-er (296) -ir (297)

delirmorarfryeersarar-

1) Gerekince bakmay kolaylatrmak iin her ekten sonra paragraf

numaras yazlmtr.
2) Eylem kklerinden szck treten eklerin birka, ad soylulara da
gelmektedir. Byle olanlar italik dizilmitir.

-ce (193)
Trke
gizlice
bence
kaplca

-de(194)
arkada
ada
zde

-(i)nti (208)
kesinti
serp nti
bulant
toplant

-ti (209)
kzart
rperti
grlt

-(e), (i) (220)

eki
gle
ilgin
topa
-ti (235)
grlt
akrt

-dek
kundak
yardak

-dem
erdem

-men (195)
Trkmen
Karaman
gmen

-(de) ki (197
evdeki
akamki
yukarki
yukardaki

-(i)m (210)
kesim
iim
giyim
kuam
bamsz

-(s.)l (199)
gzel
yeil
genel
bilimsel

-(e)k (211)
kesek
durak
elek
korkak
baak

-e (221) -ge (222]l

kese
szge
gre
bilgi
yara
sapa

-in (223)
kesin
gelin
ekin

itkin

-cek (200) -( )z (201)

evcek
scak
salncak

-(e)nek (212)
kesenek
grenek
dernek
rnek

-(i)k (213)
kesik
bitiik
blk
topuk
kabuk

-Ot (224) -en (225)

kesit
kesen
geit
gren
umut
dzen
yat

-mi (226)
kesmi
pimi
gemi

-dek (236) -edek (237)

frldak
cumbadak
kkrdak
kttedek

-tik
yastk
koltuk

-in
-ir
gkin ksr
sarn sinir

-er
damar
eer

-eri
uar

-mer
-mir
katmer yamur
tomar kmr

--(-ir, -il) ge
kasrga
oyulga
(lanmak)

-lcak -cim
-hm
salcak kvlcm tklm tklm
ikircim

- irge(298) -de (299) -kir (300) -ele (301) -se (302) -re (303)
yadrgagrlde- fkrtepelesusakkretkrdpskr- eelebenimse- titredurala- glmse-

-e (304 -i (305)
tnekazkana- srboa-

-(i)k (306)
birikackgecik-

BLE K

ADLAR

240. BLEK AD:

I. a) anakkale, emberlita, Gztepe, Gayrettepe, Giiltepe, Tepeky, Galatasaray, Bahesaray, Hasankale, Beikta, Kumkap, Takasap (stanbulda birer semt), Adaba (Van gl
kysnda bir ky), Demirkap (yer ad), Akdamadeni,
Kohisar...
b) Demirkazk (bir yldz), Depegz, (Dede K orkut kitabnda
bir zel ad), Aydemir, Altnordu, Kayaalp, Timurta, lhan...
c) Anneanne, babaanne, stnire, dibudak, altnkuyruk (ku),
kolordu, demirba, ilgim, dedebaba (Bektailerde), aabey,
anayasa, demirperde...
II.
Hanmeli, katrtrna, adamotu, ereltiotu, atebcei,
aslanaz, vapurduman, pazartesi, cumartesi, onba, yzba,
kolba, kayaba (bir halk trks), devekuu, kupalaz,
samanurus (bir yldz kmesi), Tepeba (stanbulda bir
semt)...
III. a) Eskiehir, Bingl, ncesu, Yeilrmak, ukurova, Kzlrmak,
Uluda, Akdeniz, Ortaky, Uzunkpr, Karyaka...
b) Karagz, Akalm, Karafatma, Ksemihal, Altan...
c) Krkbayr, krkayak, bebyk, kabakulak, dalkl, karakalem,
karafatma, karayel, sivrisinek, karacier, yalnayak...
IV.
mambayld, karyad, klbast, serdengeti, kukonmaz,
albast, Aydodu, Gndodu (eski zel adlardan), Erol,
altpatlar, albeni, gecekondu, sinekkayd, toprakbast...
V.
Dedikodu, dngel, Vural, kaptkat, vurdumduymaz, bierder, rtbas...
VI.
Aakakan, bastbacak, karnyark, obanaltadan (bir ku),
kervankran (yldz), Palandken, cankurtaran...
VII.
Akbaba, Aksu, ilkbahar, baavu, altene, nseim, zdeyi,
iyz, dyiiz, itzk, zerklik, krkambar, gen...
VIII.

Beykoz, gzda, sarburma...

BLEK ADLAR
IX.
X.

245

D emirspor, Bursaspor, Akbank, Pamukbank... (bkz. n 0 137 /2).

Kurultay, Yargtay, Dantay, Saytay, kamutay...

Yapllar: rneklerin hem ok, hem de eitli olmas gsteriyor

ki dilimizde bileik ad yapmann trl yollar vardr. Bu yollan, rneklerin
sralanlarna gre inceleyelim:
I. rneklerde ikier ad, ek ve tak almadan, dorudan doruya bilrmi
ve kaynamtr. Kurulular en kolay olan bu tr bileiklere dikkat edelim:
a) ou yer addr: anakkale, ankaya, Beikta, Kartaltepe...
b) zel adlardr: Atatrk, Kayaalp, lhan, Demirkazk, Depegz...
c) Trl adlar da var: Babaanne, stnine, didudak, demirba...
Ay tabya, baltaba... gibi benzetme takmlarnn kaynamasndan domu
ift adl bileikler de az deildir.
Bunlardan baka yardmc eylemlerle bileen ift adl bileikler de var:
bagz (etmek), yzgz (olmak)...
Yeni Szckler:
Gayrettepe, Gltepe, Ortabayr, eliktepe (stanbulda yeni semt
adlar)....
II. numaral rneklerde ikinci trl ad takmlar kaynamtn:
a) ou trl adlardr: Hanmeli, cumartesi, binba...
b) Yer adlar da var: Krklareli, Eminn, Tarlaba...
NOT. kinci trl ad takmlarnn kaynamasndan doan yer ad
larnn birounda tmlenen taks yava yava anarak. I. numaradaki
bileiklere dnmtr. Ksa sylemek kolaylna dknlk Kadkym n
sonundaki ii taksn amdrmtr. Topkaps'nm sonundaki -s taks da
anmtr.
c) arkap, Edirnekap, Bahekap... biiminde kullanlar genelle
iyor. Bart (Trke Szlk)...
Nianta diyenler oalyor.
Tekirda artk Tekirda olmutur.
Yeni Szckler: Szdizimi, yerekimi, soyad, dilbilgisi...
III. rnekler, sfat takmlarnn kaynamasndan domu adlardr:
a) Yer adlar oktur: Eskiehir, Kzlrmak, Uluda...
b) zel kii adlar da var: Karagz, Diner, Alt an...
c) Tr adlar daha oktur: Krkbayr, bozkr, karaaa, sarkanat...
IV. rnekler bir adla bir eylemin, daha dorusu bir tmcenin kayna
masndan domutur: mambayld, Erol, albeni...

246

DLBLGS
Yeni Szckler: Atekes, yurtsever, atardamar...
V. rneklerde iki eylem kaynamtr: Vural, dedikodu...

Yem Szckler: Bierder, bierbalar, uyurgezer...

VI. numaral rnekler, adlarla eylem trevlerinin kaynamasndan do
mutur: Aakakan, karnyark, Bastbacak, Kervankran (yldz)..,
VII. numaral rnekler, zerinde en ok durulmas gereken adlardr.
nk bunlarda birinci szckler ksadr; birer nek gibi szck balarna
gelmeye elverilidir. Bu zelliklerinden yararlanarak birok bileik szck
domutur.
Bu nek deerli szcklerden birka:
A k, n, son, st, as (t), alt, i, ba, ilk, tek, ift, e...
Bunlarn bilemeye ne denli elverili olduklarn u rneklerde grelim.
a) Akehir, Akbaba, Akhisar, Akpnar, akcier, akdiken, Akyaz...
b) Babakan, baretmen, baavu, bakatip, bamdr, baaa...
Son yllarda ou bu nek deerli szcklerle olmak zere pek ok
bileik ad yaplmtr. Birka:
Akkor, akyuvar, bakent, baehir, bayazar, babakan, ilkokul, nsz,
nsezi, nek, sonek, sontak, sonu, nyzba, anayasa, ekenar,
eanlam, dilbilim, stderi, sttemen, assubay, altyap, igd,
nyarg, zsu, zveri, egdm...
Bu nek deerli szcklerle kurulmu takmlar kaynaarak, bir varla
ad olmamsa bitiik yazlmalar yanltr, yersizdir:
A k sal, n sra, ilk grme, alt oda, son ders...
VIII. numaral rneklerin de bileik olduklar aktr. Beykoz, gzda
bir deyimin kaynamasndan var olmua benzer.
IX. a) Spor szc trl adlarla, dorudan doruya bilemekte ve
bitiik yazlmaktadr (bkz. n 137/2).
stanbdspor, Boluspor, Mersinspor, eker spor...
b) Kimi banka adlar da bunlara benzer:
Akbank, Smerbank, Etibank, Pamukbank (bkz. n 41-111. e. 3)...
c) Orduda aama adlarnn ou da, tiimleme taks anm ad takmlarmdan birletirilmitir:
Erba, albay, tmgeneraliTmen generali), orgeneral (ordu generali)...
NOT. Dil devrimi baladktan sonra yaplan terimlerden birou,
kavramlar tanmlar gibidir. Bileii kuranlar szlk anlamlarndan bsbtn
syrlm saylamaz. Bilim, fen ve sanat konularnda bir varla , bir kavrama
ad olular bitiik yazlmalarn gerektirmitir:

BLEK ADLAR

247

Isler, kler, karayosunlar, ilka, atardamar, dilbilgisi, akanyldz, kksap, pulkanat(\&r)...

Bunlarla birlikte, bilim terimleri arasnda, bir sz bei sayldklar iin
bititirilmemi birok varlk ve kavram ad vardr: Dar a, dik a...
Bunlarn tartma konusu olmas gerekmektedir.
X.
mitir.

-tay. Birka byk kuruma -fayla biimlendirilmi adlar veril

241. BLEK ADLARIN Y A ZILII. Yukardaki rneklerde grl

d gibi bileik adlar bitiik yazlr. Ayr yazlnca szckler kendi an
lamlarna balanr; istenen yararlar elde edilemez.
242. BLEK ADLARIN OULLANILARI:
1) oul eki -1er - yaln adlarda olduu gibi - bileik adlarn da sonuna
gelir:
anak kaleler, serdengetiler, akbabalar, ilkbaharlar, baretmenler,
imambayldlar, ortaokullar, dedikodular...
2) kinci trl ad takmlarnn kaynamasndan doan bileik adlarn
(bkz. n 240-11) -1er taksn allarnda bakalk vardr. Bu bakalk, bileik
szcn kaynamasndaki dereceyi gsterdii iin nemlidir: (bkz. n 239)
a) Tam kaynamlarn -1er ekini allar br adlarnki gibidir:
Yzbalar, onbalar, pazartesiler, kayabadar, kahvaltlar...
b) Yar kaynam, yani takm anlam bsbtn silinmemi bileik
adlarda oul taks -ier - ad takmlarnda olduu gibi - iyelik taks (tm
lenen taks) -iden nce gelir:
Hanmelleri, aslanazlar, devekular, katrtrnaklar, atebcekleri...
243. BLEK
da iki trldr:

ADLARIN

D URU M

TAKILARINI

ALILARI

1) Hemen btn bileik adlarn, durum taklarm allar yalm adlarn

allarna benzer:
Atatrk'e, ankaya'y, Bingl'de, onbadan, dedikoduya...
2) Yalnz ikinci trl ad takmlarnn kaynamasndan doan bileik
adlarn (bkz. n 238-11) durum taklarm allarnda bakalk var:
a) Tam kaynamlarla kii ad olanlar, taklar br adlar gibi alr:
Cumartesiye, yzbada, onbadan, Sayn smet nn'y...
b) Yar kaynam, yani takmlk anlam bsbtn silinmemi bileik
adlarn durum taklarn allar birinci ve ikinci trl ad takmlarnn al-

248

DLBlLGSt

larma benzer; yani iyelik taks (tmlenen taks) -i ile durum taklar arasna
kaynatrma harflerinden n gelir.
nn'm/, binlerce ehide mezar olan o kutsal yeri sk sk anmalyz.
Tepebana, aslanazmda, vapurdumanmcfa, havaneline...
244. BLEK ADLARIN TM LEM E TA K ILARIN I A LILA RI:
1) Hemen btn bileik adlar, tmleme taklarn alta br adlara
benzerler:
anakkale/ havas, binbann tabur//, takmn onbam, Bingl
ilkbahar/, Erol klbastm/, dedikodu// ktl...
2) Yalnz ikinci trl ad takmlarndan yar kaynam; takmlk anlam
bsbtn silinmemi bileiklerden pek ou, ad takmlarnda tmlenen
olunca ikinci bir tmlenen eki alm az:
Bu bahenin hanmelisi, hanmellerisi denmez; bu bahenin hanmelleri denir.
Trkede bir gvdede bir ek st ste gelmez (bkz. n 62).
245. BLEK ADLARDA YELK (tmlenen) taksnn anmas.
kinci trl ad takmlarnn kaynamasmdan doan bileik yer adlann
birounda iyelik (tmlenen) taks -i, -si sreyle amyor (bkz. n 240:11)
not): Asl Kadky olan bilec adn yerine son yllarda Kadky deniyor.
Arnavutky de Arnavutky olmutur.
Tekirda, Topkap, Bahekap... ekilleri genelleiyor.
kinci trl ad takmlarnn kaynamasmdan doan bu bileik yer
adlarndan:
a) yelik taks anmam olanlar, yar kaynam bileikler gibi ek
alr (bkz. n 242, 243, 244);
b) yelik taks anm olanlar, tam kaynam bileikler gibi ekim
lenir:
Tekirdama (Tekirdaa) gideceiz. Kadkynden (Kadkyden)
geliyorrum. Edirnekapsnda (Edirnekapda) oturuyoruz.
246. BEKLEM ADLAR. Ksa syleme, sze kvraklk kazan
drma isteinde domua benzeyen ad beklerinden birka rnek:
amara mandal, ocuklara balon, antada keklik, suda halama...
Bir tmce deerinde olan bu beklerden birincileri durum taklar al
m ve birer tmleyici sezintisi kazanmtr.
Yazllar. Takmlara, bileiklere benzemeyen yalnz deyimler l
snde kalplaan bu bekler - kaynama olmad iin ayr yazlr.

BLEK

SIFATLAR

247. BLEK SIFAT. ki veya daha ok szcnn bilemesinden

doan sfatlar da pek oktur:
Akgz ocuk;
Ak gzl masa;
Gz ak ocuk, masa,..
Bu takmda da italik harflerle dizilen sfatlar ayn kklerden seil
mitir; ikier szckl olduklar iin de bileiktir.
Bileik sfatlar yapllar bakmndan ikiye ayrlr:
1) Kaynam bileikler,
2) Kurall bileikler.
248. KAYNAMI BLEK SIFATLAR:
I.

Akgz ocuk, palabyk Ahmet, Cingz Recai, boboaz kimse,

altparmak Ali, kepekulak, dilliddk, alene, geliigzel, dztaban, yeilba (rdek)...

II.
III.
IV.
V.

Birka gn, birok kimse, birtakm insanlar...

iekbozuu adam, uluslararas gerginlik, kuba kar...
kiyzl, drtkal, soukkanl, dikbal, babo...
Giderayak, yurtsever, tkrldm, vurdumduymaz, varyemez, yankesi
ci...
Alikran bakesen, babozuk...

Yapl. - rneklerde italik harflerle dizilmi szckler sfattr. Bu

sfatlarn her biri ikier szcn trl biimlerde kaynamasndan do
mutur.
eitleri. Yukarda kaynam sfatlar, eitlerine gre sralanmtr:
I. rnekler niteleme sfatlardr:
II. rnekler de belgisiz sfatlardr;
III. rnekler, ikinci trl ad takmlarnn kaynamasndan domutur.
Birok ad takmlar, gibi belirtici ve niteleyici sfatlardr (bkz. n 163);
IV. Kurall bileik sfatlarn kaynamasyle olumutur (bkz. n 249-1).

DLBLGS

250

V.
rneklerde trl sz bekleri kaynamtr. lerinde durum belir
teci gibi kullanlanlar da var.
249.

KURALLI BLEK SIFATLAR pek oktur:

I. Geni baheli okul, uzun boylu gen, ak pencereli oda, tez canl...
II. Bahesi geni okul, boyu uzun gen, penceresi ak oda, can tez...
Yapl. talik harflerle dizilmi ikier szck, birer niteleme bei
durumunda bileik sfattr. nceleyelim:
Geni bahe, uzun boy, ak pencere birer sfat takmdr. Yukardaki
kurall bileik sfatlarn iki eidi de bu takmlardan yaplmtr:
I. Sfat takmlarnn sonlarna -li gelmitir.
Eski yaznmzda da byle biimlenmi bileik sfatlara sk rastlanr:
A yzl ala gzl gelinler...
A brkl anan yeri behit olsun, a sakallu baban yeri uma
olsun.

(Dede Korkut.)

II. Sfat takmlarndaki adla sfatn yerleri deimi; ada bir iyelik ta
ks (ad takmlarnda tmlenen taks) -i, -si eklenmitir.
Kural geneldir. Gerekince hemen btn sfat takmlarndan bu yolda
bileik sfatlar yaplr:
a) Ykk duvarl bahe, iri gvdeli aa, iki kapl eczane, drt yz yirmi
be sayfal kitap, birka odal ev...
b) Duvar ykk bahe, gvdesi iri nar, uykusu ar, bak sert, yazs
okunakl, okuyuu tatl, gz pek...
Anlam. Bu iki eit bileik sfatlarn anlamlar arasnda ayrt yok
tur. Yalnz kullan ayrtlarna sk sk rastlanr: Yz sayfal kitap denir de
sayfas yz kitap denmez. Buna karlk kula delik kimseler denir de delik
kulakl kimseler denmez. Dense de o anlama gelmez.
c) -li ekiyle kurulmu bileik sfatlardan - kaynatklar iin - bitiik yaz
lardan da var: Drtbal, ikicanl, akgzl...
) Ortalardan nce, iyelik taks alm adlar gelirse ikinci trl bile
iklere benzeyen sfat bekleri ortaya kar:
ats yanan ev, sa bitmedik ksz, yakas almadk sz...
III. Sfat takmlarndan - az da olsa - -siz, -ci ekleriyle yaplm bileik
sfatlara rastlam r:
Be parasz adam, salam kundurac Ali...
IV. Asl saylarla kurulmu sfat takmlar -lik ekiyle bileik sfat o lu r:
Krk yllk arkada, iki aylk denek, alt haftalk gezi, yz bin liralk
kazan, iki gmleklik kuma, ii aylk ocuk...

BLEK SIFATLAR

251

V. kinci trl ad takmlarndan da -li ekiyle yaplm birok bileik

sfat var. Asker elbisesi, subay kl, Msr ivesi... takmlarndan oluan
bileik sfatlarda kk bir zellik grlecektir:
Asker elbiseli, subay klkl gen, Kurtulu Sava balkl yaz, 19 Mays
tarihli gazete, ...partisi - ...partili genler...
Msbet bilgi temeline dayanan ilk ve ortaeitim yerine Fas sakall,
Tunus bereli, Msr iveli yobaz okullar...
(Falih Rfk Atay.)

Yze glen o nazenin

Gelin yzlii papatyalar.

(Tevfik Fikret.)

Y apl,-----li eki gelince, genellikle iyelik taks -i, -si der.

kinci trl ad takmlarnn bilemesinden doan bileik adlar baka
bir sfatla nitelendikten sonra -li ekiyle kurall bileik sfat olur. Bunlardan
da iyelik taks der:
Gneli, mavi gkyiizl bir gn yayor stanbul.
(brahim Minetoh.)

NOT. II. trl ad takmlarndan kaynam bileik adlara da -li eki

gelince tmlenen taks i -(s) der (bkz. n 160). Dmedii de olur: Pnarbal...
VI. nc trl ad takmlar, -li yapl bileik sfatlar olmaya daha
elverilidir:
Demir kapl ev, tahta kepenkli dkkn, tun bilekli, ta yrekli, elik
iradeli, yn elbiseli adam, bez kapl kitap...
Od sald harmen-i dile kibrite dnd ten
Ey ta barl tek olmasn gamn ate-zen.

(Ali XVI.)

VII. kizlemelerin ve ikizleme deerinde ift szcklerin her ikisi de

-li eki olarak sfat olur:
Evli barkl adam, sazl szl dn, sal sakall, kapl bacal, derli
toplu, yazl kl, irili ufakl, akll uslu, bal baheli...
VIII. kizlemelerin birou da ifte -siz ekiyle bileik sfat olur:
Tatsz tuzsuz yemek, odsuz ocaksz ev, evsiz barksz, ipsiz sapsz...
IX. Renk sfatlar baka sfatlarla nitelenerek ek almadan bileik
sfat olur:
Ak mavi gzler, koyu siyah salar, parlak krmz bir lale...

DLBLGS

252

X.
-de durum takl szcklerden, iyelik taks alm adlarla bekleenler de kurall bileiklere benzerler:
Kula kirite, burnu havada bir kimse...
Eli ite, gz dervite...
(Sylence.)

Vurgusu. Kurall bileik sfatlarn ayr yazlan her szc vurgulu

olmakla birlikte ikinci szcklerde ayrca bek vurgusu da sezilmektedir.
Yazllar. Kaynamam, sade beklemi olan kurall bileik s
fatlarn hepsi de ayr yazdr; yalnz bu kurall bileiklerden kaynaarak ad
ve sfat olanlar bitiik yazlr:
iftetelli, bagedikli, Akkoyunlu, drtyzl (matematikte bir terim)...
250. TM LENM SIFATLAR:
I. Yurduna bal insan, eve yakn okul, duvara, asl tablo, etine dolgun,
ocuklarna dkn, bana buyruk ayana abuk, resme hevesli,
gemie bal, dile kolay...
II. Sznden dnmez adam, benden uzak, Msra sultan (Atalarsz,
sylence.), yzden fazla kitap, krk ikiden kk say, yandan arkl,
elikten sert, audan ac, omzundan yaral, baldan tatl...
Batan byk Allah... Baa gelmi ekeceksin.

(Tevfik Fikret.)

Baknz burda sizden yz misli gzeli var.

KELEBEKLER (Faruk Nazif amlbel.)

II.

Byk kz demekten muradm, yata byk deildir; boyda byk

demek manasnadr.

AR EVLENMES (inasi.)

Ykte h a fif pahada ar; iinde usta, solda sfr...

IV. yilii seven, iini bilir adam; bu yazy yazan renci...
V. yilik seven, i bilir adam; yaz yazan renci...
Yapl. Bu ifte szckl sfatlar, yaplar bakmndan bileik sfat
larn ikinci trlsne benzer (bkz. n 249). Arada u bakalklar var:
a) Kurall bileik sfatlarda sfattan nce gelen adm sonunda iyelik
taks (ad takmlarnda tmlenen taks) -i, -si bulunur: Havas gzel yer.
b) Tmlenmi sfatlarda ise sfattan nce gelen ad, durum taklarndan
biriyle ekimlenmitir. Yukardaki rnekleri srasyla inceleyelim:
I. rneklerde tmleyici adlar,
-e
durum taksn almtr.
L rneklerde tmleyici adlar,
-den
durum taksn almtr.
III. rneklerde tmleyci adlar,
-de
durum taksn almtr.
IV. rneklerde tmleyci adlar,
-i
durum taksn almtr.
V. rneklerde tmleyci adlardan, -i
durum taks dmtr.

BLEK SIFATLAR

253

-i nesne taksdr. Br anlam ayrtsyla dt sk grlr (bkz. n 95).

ncelemeler yle zetlenir; sfatlar tmleyen adlar:
a) yelik taks almsa bileik sfat saylr;
b) Durum taklarndan biriyle ekimlenmise tmlenmi sfat olur.
251.

BEKLEM SIFATLAR:

1) Asl saylarla kurulan takmlar belirtici bir sfat bei olur:

Be kilo eker, yedi dnm tarla, iki uval buday, lark be metre
kuma, on dokuz tane yumurta, ii dzine kalem...
2) letirme saylaryla kurulan takmlar da belirtici sfat bei olur:
kier kilo elma, beer dzine defter, er ift ceviz...
3) m sfatlaryla:
a) eit, tr, ekil, biim, tarz... gibi adlarla kurulan takmlar da genel
letirme anlaml bir sfat bei olarak baka bir ad niteler:
Bu eit szlere kulak aslr m? Bu biim davran ona yaktrama
dm...
b) Bunlara benzer beklemeler., -de durum taksyla da kullanlr:
Bu renkte, bu rgde bir kuma aradm. O biimde bir palto diktire
ceim.
c) Bu bekler, eylemleri nitelerse durum belirteci olur:
Bu biimde konuulmaz...
4) Ne soru sfatyla kurulan takmlar da bir niteleme sfat bei
olur:
Bu ne biim arkadalktr ?!.
5) Belirtelerle beklem sfatlar:
ok sevgili babacm, en gzel iek, daha souk gnler greceiz...
6) Ad takmlar da belirtici sfat bei olur (bkz. n 163):
Orhan'n ablas Sevim, kyn muhtar Haan, okulun, baretmeni
Bilginer...
7) kinci trl ad takmlar, niteleme ay ir t l sfat bekleri de olur:
Diz boyu amur, vine r kuma, bal rengi gzler, kanun d...
Bu takmlarn, -de takllar da vardr:
Ceviz byklnde dolu yam...

ADILLAR
252. ADIL (Zamir):
O gitti, bilmem nereye? Galiba Plevneye gitti ve gelmedi; bir daha
hi gelmedi.
Ben bundan yirmi sene evvel, bugn sizin olduunuz, gibi ey aziz
kardelerim, bir ehidin yetimi olmutum; Benimki de sizinkiler
gibi hayatn barut dumanlarna sarm gitmiti. Bugnk siz,
yirmi sene evvelki bensiniz; ben sizin hissiyatnz, btn ruhunuzu
bilirim... Ben o yarann samimi bir ainasym. O yaray, seviniz;
o, sizin ebedi bir niane-i iftiharmzdr.
Syledim, syledim, ocukluumun btn kalb-i melln syledim.
nk herkes size vermek istiyor; ben sizden olmak, almmza
itirak etmek suretiyle sizin dertlerinizden bir ksmn almak isti
yorum.
(Cenap ebabettin.)

talik harflerle dizilen o, bu, ben, siz, herkes, nereye szckleri ve

-ki - adlar gibi - varlklar anlatmak iin kullanlmtr:
O: Anlan kiinin ad yerine kullanlmtr. Burada babam demektir.
Bu: aret edilmek istenen nesneyi, iinde bulunduu gn anlatmak
iin kullanlmtr.
Ben: Sz syleyeni, yazy yazan;
Siz: Kendilerine sz sylenenleri anlatr.
Herkes: Adlar sylemekle bitmeyen ya da sylenmek istenmeyen
kiilerin hepsini birden anlatmaya yarayan szcktr.
B ylece:
Tmcede adlarn, nce gemi kavramlarn yerlerini tutan ve syleyenle
kendisine sylenen kimseleri hatrlatan szcklere ADIL denir.
253. ADILLARIN ETLER. - Adllar, yerlerini tuttuklar varlklara
ve tutu zelliklerine gre bee ayrlr: Kii adllar, im adllar, belgisiz
adllar, soru adllar, ilgi adllar.

ADILLARI

254. Dil bakmndan insanlar e ayrlr:

1) Sz syleyen kii, birinci kii;
2) Kendisine sylenen kii, ikinci kii;
3) Anlan kii, nc kii.
Sz syleyen kii, tmceye kendi adm katmaz; yerine ben" der.
kinci kiiye - adn sylememek iin - sen" deriz.
nc kiinin adn sylemek ve yazmak istemeyince yerine o" adln
kullanrz.
Kiilerin adlar yerine kullanlan szcklere K adl denir1
Eski Biimleri:
a) Birinci tekil kii adl M EN dir:
... ol dervi uyancak al menm katma getir.
(Yz Hadis Tercmesi.)

b) nc tekil kii adl OLdur (bkz. 171 eski):

ldren Ol dir gren Ol Yinus imdi H ak ile ol.

(XIII - XIV.)

Ol bana fitne ben ana afet

Mteneffir ben andan ol benden.
(Fuzuli XVI.)

255. K ADILLARININ EKM . - Adllar, adlarn yerine kullanl

dklar iin adlar gibi oullanr ve trl durum taklaryla ekimlenir.
Kii adllarnn oullanmalar ve ekimleri u izelgede gsterilmitir:
1. kii
Tekil

II. kii

III. kii

oul

Tekil

oul

Tekil

oul

Yaln durum ben

biz

sen

siz

onlar

-i durumu

beni

bizi

seni

sizi

onu

onlar

-e durumu

bana

bize

sana

size

ona

onlara

-de durumu

bende

bizde

sende

sizde

onda

onlarda

-den durum

benden

bizden

senden

sizden

ondan onlardan

256

DLBLGS
nc kii adl o her eki n kaynatrma harfiyle alr.
Eski alarda o adl ek alnca a olurdu:
Anlar = onlar, andan = ondan, ann = onun, anclaym = onun gibi,
anunn onun iin:
Tanr birdir andan artk Tanr yok.

(MHri XV.)

eytan- laine uyma zinhar

Ann szn iitme ey yr.

(Nesimi XIV.)

Bir anclayn gamzesi terrar ele gemez.

(Nesimi XIV.)

Anm n halk- lem indrr ba.

(Rueni XV.)

Bir blk sunalar indiler baa

Anlar sayesinde baa nur yaa.

(Emrah XIX.)

nsan dnyay ifale muvaffak olsa bir ahs kal ki an aldatmaa

imkn olamaz. O da kendi nefsidir.

(Namsk Kemal XIX.)

Ben ann kim olduunu bilmez miyim?

TARIK (Abdihak Hmit Tarhan.)

Eski alarda o adl olar biiminde de oullanmtr:

Olar esrktriir hergiz aylmaz
Olar fehmeylemezler subh u ami.

(Erefou XV.)

Olardr din dnya padiah

Olarn yeri eyvan- ilahi.

RAVZAT-l-ENVAR (Ahmet Hayali XV.)

Nar- duzahten olar bulsun necat

Kim duadan sonra vere salavct.

(M ihrX V )

256. K ADILLARININ KULLANILII:

ki kii konuuyorlard:
Siz de gelecek misiniz?
= Sen de gelecek misin?
_ Biz yle yerlere gidemeyiz. = Ben yle yerlere gidemem.
a) kinci tekil kii adl sen, sze nezaket ve sayg katmak iin, ululamak
iin siz olarak kullanlr.
b) Ben yerine biz kullanlmasnda da bir anlam ayrts vardr. Kendisini
kmseyen bir tutum iinde ekingenlik; hatta ok kez, yukardan bak,
ululanma, bbrlenme ayrts sezilir:

ADILLAR

257

Biz, onun iindir ki, iktidar elindeki kahr ve ltuf imknlarnn hr

rejimdeki llere indirilmesini istemiizdir.
(Falih Rfk Atay.)

Ne var ki:
Bu gzel kitab bana sen vermitin, kardeim.
tmcesinde sen yerine siz dersek daha ince olur; fakat scak itenlik gider.
tenliin stn olaca yerlerde sen yerine siz kullanmak, sz, souk bir
yapmacklk havas iine iter:
Sen bugnlerde kalem yerine yan dii mi kullanyorsun ?
Sana krlacak gniil bana lazm deil.
EBZZYA TEVFK BEYE MEKTUP (Namk Kemal.)

Azarlamalarda, kmsemelerde, kzgm konumalarda da sen denir:

Belediye reisi azametle kalkarak:
- Yalan sylyorsun, dedi.
Bakkal dilerini skarak:

Sen imdi grrsn, diye sylendi.

(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Anlatma bir genellik, bir t ayrts katmak istenince de sen denir:

Sana smarladlar m bu yalan dnyay
Sen yarn dnmezsen yarn seni kim dnecek ?
(Namk Kemal.)

c) Anlatma abart katmak isteiyle birinci ve ikinci kii adllarnn

oullan -ler taksyla bir daha oullanr: Sizler, bizler:
... byleleri bizlerden rak olsun. Biz ok iyiyiz; sizler naslsnz?
) -ler oul taks alm olan siz adlnn nc kii adl gibi trnleyici
olduuna rnek:
Sarp bir da blgesinde kadnlar, szlerin yurdunda erkeklerin ald vazifeler grrler.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

d) Tanrya kar da siz szc kullanlmaz:

Ya lahi ger sual etsen bana
Budurur anda cevabm sana
Ben bana zulmeyledim ettim gnah
Neyledim nettim sana ey Padiah.
(Yunus Emre XIII - XIV.)

e) Yurt, ulus, bayrak, sancak... gibi kutsal varlklara da siz deil sen
denir:
Sen misin, sen misin garip vatan?
VAVEYLA (Namk Kemal.)

DLBLGS

258

f) Ulu yce kiilere de cokulu eyitilerde (hitaplarda) sen kullanlr:

Atamzsn sen,
Yrr izinden

Admz senden,
Sana inanan.
ATATRK (Haan - Ali Ycel.)

257. AD TAKIM LARINDA K ADILLARI:

Benim,
Senin
Onun

evim,
evin,
evi,

bahem-, bizim, evimiz, bahemiz.

bahen-, sizin
eviniz, baheniz.
bahesi; onlarn evleri, baheleri.

1) Kii adllar ad takmlarnda ancak tmleyici olur. n (bkz. 151).

2) Kii adllaryla kurulan takmlar - szcklerin ikisi de tak ald
iin - birinci trldr (bkz. n 151:1).
3) Birinci kii adllaryla kurulan takmlarda:
a) Tmleyen taks -im;
b) Tmlenen taks: tekilde -(i)m, oulda -(i)mizdir.
4) kinci kii adllaryla kurulan takm larda:
a) Tmleyen taks -in;
b) Tmlenen taks: tekilde -(i)n, oulda -(i)nizdir.
5) nc kii adllaryla kurulan takmlarda, ad takmlarnda olduu
gibi:
a) Tmleyen taks -mm;
b) Tmlenen taks -i, kaynatrma harfiyle -sidir.
Bu aklamalarn sonucu; yani kii adllaryla kurulan ad takmlarn
daki tmleme taklar, bir de u izelgede zetlenmitir:
II. kii

I. Kii
Tmleyen
kii adlla
rnn taklar
Tmlenen
szcklerin
taklar

III. kii

Tekil

oul

Tekil

oul

Tekil

oul

-im

-im

-in

-in

-nun

-nlarm

-(i)m

-(i)miz

-(i)n

-(i)niz

-i, -si,

-leri

Ad takmlarnda tmlenen taklarnn dt de olur (bkz. n 160):

Bizim ev u sokaktadr. Sizin dkkan da buralarda mdr ?
Kii adllaryla kurulmu ad takmlarnda - tmleyen tekil kii adl
kullanlsa da kullanlmasa da - tmlenenin oul kullanlmas anlatma
sayg, ululama... ayrts katar (bkz. n 256):

ADILLAR

259

retmenim, kitabnz getirdim. Verdiiniz devi de getireceim.

Sayn Bakan geliyor. Buyruklarna dikkat ediniz. Eleri de gelecek...
NOT. - Tmleyen hepimizin, cmlemizin... szckleri olunca tmlenener iki trl olur (bkz. n 152):
a) nc kiilerinle, gibi -($)i olur:
Bu vatana gelen saadetlerde de, felaketlerde de hepimizin hissesi
vardr.
(Bedii Faik.)

b) Birinci oul kiilerinki gibi -(i)miz olur:

Cmlemizin validemizdir vatan.
(Namk Kemal.)

Bu mhim sr ikimizin arasnda kalsn.

CADI (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Eski Biimi. Btn kii adllarnda tamlayan taks -nm()dir (bkz.

n 151-1. eski): Annyzi, menin kzm, biznin ev...
(D.L.T.)

258.

K EN D szc:
Kendimi kaptrarak tekerlein sesine
Uzanmm kalmm yaylnn iltesine.
HAN DUVARLARI (Faruk Nafiz amlbel.)

Kendi kendine syleniyor. Herkes kendi hakkm aramaldr...

rneklerinde grlyor ki kendi szc de ekimlenen bir kii adldr:
1) Kendi evim, kendi kitabnz, kendi dnceleri...
sz bekleri birer ad takmdr. Kendi szc tmleyicidir. Ancak belirtili
olan bu takmlarda tmleyici tak almaz; bununla birlikte birinci trl sa
ylmaldr (bkz. n 151-1).
2) Orhann kendisi syledi. Bu, sizin kendinizi ilgilendirir. Ben,
kendimi bakalaryla lmem.
emeden su doldurmaya gelen kyn gen ve orta yal kadnlar
ok defa meraktan kendilerini alamayp yava yava, sessiz sessiz
onun yanma sokuldular, kulaklarm onun azma yanatrdlar...
PANORAMA (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Tmcelerinde kendi szc tmlenendir ve yle ekimlenir:

Eski alarda kend biiminde kullanlmtr:

DLBLGS

260
Kiiler

Tekil

oul

I. kii
II. kii
III. kii

kendi-m
kendi-n
kendi-si, kendi

kendi-miz
kendi-niz
kendi-leri

Ko ben kendi'i halimde olayn

Ki ye biliir kii kend kolayn.
YUSUF ve ZELHA (A. emsettin XVI.)

Cihann nimetinden kend ab danemiz yedir.

(Baki XVI.)

3) Kendi szc u tmcelerde pekitirme grevindedir; zneyi

pekitirmektedir:
Ben kendim syledim. Siz kendiniz almadnz m ? O, kendisi gtrecek.
Bu senin kendi iindir.
Bais-i ekva bize hzn-i umumidir Kemal;
Kendi derdi gnlmn billah gelmez yadna.
(Namk Kemal.)

Bu beklere PEKTRM EL ZNE denir.

4) "Kendi" szcnden tmlenen taksnn dt de olur,
Baburun kendi arklar bestelemitir.

,.u
.. .
(Falih Rfk Atay.)

5) Kendi szc durum taklarn n kaynatrmasyla alr:

Kendini, kendinde, kendinden, kendine...
6) I. II. kiilere degin tmlenen (iyelik) taks alm olanlarn durum
taklarm allarnda zellik yoktur:
Kendimi, yendimde, kendinize, kendinizden-, kendine iyi baki...
1) Kendi szc pekitirme ayrtsyla:
a) Yinelenerek kullanlr:
Kendi kendine syleniyor. Kendi kendimize...
b) Adlarla tmlenir:
retmenin kendisini grdm.
tmcesi: retmeni grdmle bir deildir.
Eski Biimi. Kendz ( = kend z), kendz ( = kends) = ken
di, kendisi XVIII. yzyla dein gelmektedir:
Asitannda u kim kendzini hk eyler
Yerini Hazreti sa gibi eflak eyler.
(Zati XV.)

ADILLAR
259. K ADILLARIYLA KURU LA N AD
tmleyicinin dmesi:

261
TAKIM LARIndan

(Benim) kardeim geldi. (Sizin) yemeinizi getirdim. (Bizim) evimizin

kaps ald. (Senin) kalemin nedere? Orhan grdm', (onun)
babas iyilemi...
tmcelerindeki ad takmlarndan parantez iindeki tmleyiciler atlnca
anlatm da bir eksiklik olmaz ; nk tamlanan kardeim, yemeiniz, evimiz,
kalemin, babas szcklerindeki -im, -iniz, -in, -s taklar, tmleyici adllar
aka gsteriyor. Bu aka gsteri yzndendir ki bu eit tmleyicilerin
dmesi, daha ksa syleme yoluyla anlatm durulatrd iin iyi saylr
(bkz. n 82, 136).
Olum, onu gnlnce yaat... lme fa k a t seni (Benim olum).
(Tevfik Fikret.)

Bir canl izin varsa yer stnde silinmez... (Senin izin).

(Mehmet Akif Ersoy.)

260. K ADILLARININ LGELERLE BEKLEMES. (bkz.

n 451-1).

A DI L LAR I
(aret zamirleri)

261. M ADILI:
Korkm a; snmez bu afaklarda yzen al sancak
Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak.
O, benim millerimin yldzdr parlayacak!
O, benimdir; o benim milletimindir ancak!
(Mehmet Akif Ersoy.)

Son dizelerdeki o szc al sancak yerinde kullanlmtr; im an

laml birer adldr.
Bu, arkadam; u, dostum-, o da kardeimdir.
tmcesindeki bu, u, o szckleri de adldr.
m adllar, parmakla gsterilen varlklarn adlar yerinde kullanlr.
m adllaryla im sfatlar ayn szcklerdir: Bu, u, o (bkz. n 171):
Bu kitaplar benimdir. u kalemi kaa aldnz ?
Bunlar
benimdir. unu
kaa aldnz?

O ocua veriniz.
Ona
veriniz.

a) Birinci satrdaki bu, u, o szckleri kitap, kalem, ocuk adlarm

iaretle gsterdikleri iin birer belirtme sfatdr.
b) kinci satrdaki bu, u, o szckleri ise kitap, kalem, ocuk adlarnn
yerlerini tutuyor; onun iin adldr.
m adllar da im sfatlarnda olduu gibi, yaknlk uzaklk bakmndan
kertelidir. Dilde kk ayrtlar zenle gzetenler bu adl yle kulla
nrlar :
a) Bu. Yakmdakini iaretlemek iin: Bu benimdir.
b) u. Biraz tedekini gstermek iin: u da sizin.
c) O. Uzaktakini, gz nnde olmayan iaretlemek iin: Atkm
yitirdim-, onu bulan var m? (bkz. n 171).
NOT. m adllar adlarn yerilerini tuttuklar gibi, nce gemi bir
kavramn da; bir tmcenin, bir nermenin de yerini tutar:
Damarlarmzda yaayan iyi hisler takviye edilsin. Bu, kfidir.
(Bir Yazar.)

ADILLAR

262.

263

M ADILLARININ EKM :

m adllar, adlarn btn grevlerinde kullanldklar iin hem oul

lanr, hem de ekimlenir:
Yaknda bulunan
adlarn yerine
Tekil
Yalm durum
-i durumu
-e durumu
-de durumu
-den durumu

bu
bunu
buna
bunda
bundan

Biraz tede olan

adlarn yerine

oul

Tekil

bunlar
bunlar
bunlara
bunlarda
bunlardan

u
unu
una
unda
undan

oul
unlar
unlar
unlara
unlarda
unlardan

Uzakta olan
adlarn yerine
Tekil

oul

0
onu
ona
onda
ondan

onlar
onlan
onlara
onlarda
onlardan

m adllar nc kii adl o szc gibi - her eki bir n kayna

trcs ile alr:
Bunlar, una gre, bunca zaman, onsuz, uncaz, unu, bundan...
NOT. m adllarnn ile, iin gibi ilgeleriyle beklesmesi (bkz. n
451-11).
263. O SZC:
a) m sfatdr (bkz. n 171);
b) Kii adldr (bkz. n 255);
c) nsandan baka bir adn yerini tutuyorsa im adldr.
264. M ADILLARIN IN OULLARI. Bu, u, o adllar - her ek
gibi - oul taksn da n kaynatrmasyla almaktadr (bkz. n 262):
Bunlar, unlar, onlar.
Eskiden bu adllar, kaynatrma harfi almadan oullamrd:
Bularn her biri bir ejderhayd.
(Dede Korkut.)

ular kim ak ile hem-renk oluptur

Olan aldayamaz nak- hane.
(Erefolu XV.)

265. TEK, BERK szckleri de iaret anlamldr:

a) Sfat olur: teki ev (bkz. n 171-not);
b) Adl olur: Berikinden gzeldir...
c) teki beriki istediini syleyebilir.
tekine berikine kulak asma; iine bak.
tekinin berikinin szyle i olmaz...
rneklerinde olduu gibi ikisi birlikte kullanlnca u bu, una buna, unun
bunun... anlamlarnda belgisiz adl olur (bkz. n 269).

264

DLBLGS
266.

YER ANLAMLI M ADILLARI:

Buray kaa aldnz? uradan gidelim. Orann suyu nasldr?

tmcelerinde bura, ura, ora szckleri yer anlaml birer im adldr (bkz. n
408). -ra ekiyle treyen bu adllar son alarda, daha ok, -si taksyla kul
lanlmaktadr:
Buras bizimdir. urasn yeni aldk. Orasn satacaz.
Yer anlaml adllar da, br adllar gibi, trl taklarla ekimlenir ve
tmcede adlarn btn grevlerinde kullanlr (bkz. n 149. 150):
Ben lrsem bayramn altnda lrm uradan uraya kmldamam.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Yer anlaml adllar, nceden gemi kavramlarn, tmcelerin de yer

lerini tutar:
Beyin mhim bir ii var m? Cidd bir adamla m konuuyor? Kafas yorgun mu?
Hi burasm dnen yok?
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpmar.)

NOT. Nere? soru adl da bu ekle tremitir (bkz. n 270).

NOT. Eskiden -de taksyla ekimlenmi im adllar da yer anlamnda
kullanlmtr:
Bunda zulmeyleyenin akbeti hayrolmaz.
(Evliya elebi XVII.)

267.

TARZ ANLAM LI M SZCKLER:

11Bu, u, o dan gelien byle, yle, yle szckleri:

a) Byle elma grdnz m ? yle bir dnce ileri srd. yle bir
yad kil... tmcelerinde birer im sfatdr.
b) Syleini grmedim. yle buyurun. ylesiyle konuulmaz...
c) Herkes frsat dtke eni deitirmee can atyor. Ben de byleyim, sen de bylesin.
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

rneinde de ekeylemle yklem olmutur.

) Byle tuttum. yle krdm. yle konumaynz.
Siyasi havay... yle bir kartrmt ki...
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

tmcelerinde de eylemlerdeki olu ve kln nasl yapldn, nasl oldu

unu gsterdikleri iin birer belirtetir (bkz. n 411-II/b).
d) -sine ekiyle sfat ya da belirte olurlar:
Ben bylesine bir gnl acs mrmde grmedim.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

ADILLAR

265

ylesine yalanc k i doru syledii zaman yz kzarr.

(Falh Rfk Atay.)

268. AD TAKIM LARINDA M ADILLARI:

Bunun anlat ile onun okuyuu birbirine benzemez .unun defteri nereder
ylesinin evine gidilir mi? tekinin sz...
rneklerinde olduu gibi im adllar, ad takmlarnda ancak tmleyici olur.
Kii adllarnda olduu gibi - anlamda bir eksiklik brakmyorsa - im adllar
da dze (bkz. n 259):
B kitaplar kaa aldnz? Paralarn verdiniz mi? (bunlarn).
BEL G S Z

ADI LLAR

269. BELGSZ ADIL:

devlerinizi gzden geirdim. Birou pek iyi, birtakm orta, birka
da baarszdr. Hepinizi baarl grmek isterim:
Bakalarna deil, kendi aklnza uyunuz.
Birimiz hepimiz iin, hepimiz birimiz iin,
tmcelerindeki italik harflerle dizilen szckler, adlarn yerlerinde kullanl
dklar iin birer adldr. Bu adllarn hangi adlarn yerlerini tuttuklar apa
k belli olmadndan belgisiz adl denmitir.
Belgisiz adllarn ou belgisiz sfattr. Arada su ayrm var (bkz. n
173):
a) Belgisiz sfatlar adlar tam lar: Baka insanlar, birka kii...
b) Belgisiz sfatlarla kurulmu takmlardan adlar dnce:
Bakalarna yardm borcumuzdur. Birka ieri girdi. brleri de
ieri girsin... tmcelerinde olduu gibi belgisiz adl olur.
c) Belgisiz sfatlardan adllaanlar iyelik taks alr, yani ad takmlarn
da tmlenen olur:
Bunlarn hepsi, birka, birou, bazs, kimisi...
) Sfatlkla ilgisi bulunmayan, adl olarak domua benzeyen szckler
de az deildir: Kimse:
Ne sen bir kimse den incin, ne kimse senden incinsin.
Kimse (eski alarda: kimesne, kimsene):
Bularn ahtan korkusu yoktur.
kimesne beenesi husu yoktur.
(Yunus Emre XII - XIV.)

Kimesnem yoh senden zge ya lh.

(Rueni XV.)

266

DLBLGS

Herkes1 te, beri, nesne, ey (sylemek istemediimiz, syleyemediimiz,

adn unuttuumuz, varlklarn yerlerini tutar):
teden saikalar paralyor fak;
Beriden zelzeleler kaldryor mak.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Destinde nesne yok ki ede payine nisar.

(Zati XV - XVI.)

te beri almak iin pazara gittim.

Sahibine sylenmeden bir ey alnmaz.
Kimi, kimisi szckleri de belgisiz adl olarak kullanlr:
Dnya talebiyle kimisi halkn emekte
Kimi oturup zevk ile dnyay yemekte,
(Ruhi XVI.)

Herkesin zevki bakadr: Kimi okumay sever , kimi gezmeyi sever;

kimi musikiden holanr, kimi elenceden...
d) Filan ne syledi ? Falan ne oldu ?
Canm, dedi, sen bana son defa param kurtarm ak iin bir dava
aacam, bundan bir ey kmazsa meclise istida vereceim, filan
falan demitin hani?
PANORAMA (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

e) Falan szc bir addan sonra kullanlnca o adn benzerleri

anlamnda birer belgisiz adl olur (Bkz. m. 527):
Para falan istemem. Toplantya ocuk falan getirilmesin.
f) Bu falan anlamn adlardan yaktrma yoluyla tremi syler de
verir:
Para mara istemem, arkada markada, ev mev, gzellik mzellik,
yardm mardm.
Treyii. Bu eit yaktrma syler:
a) Adlarn balarmdaki nszleri mye evirmekle;
b) nl ile balayan szcklere bir m eklemekle trer.
c) M ile balayan szcklerden yaktrmalar tremez.
M ile niteleme sfatlarna da, eylemlere de belgisiz anlaml syler kat
labilir:
irkin mirkin, yuvarlak muvarlak, sar man, kara mara...
ouk dp mmesin; onu dveyim mveyim deme...

ADILLAK
SORU
270.

267

ADILLARI

SORU ADILI:
Sessiz yaadm; kim beni nerden bilecektir?
(Mehmet Akif Ersoy.)

Ne var? dedim, nereden geldin ihtiyar ? Ne adm?

(Orhan Seyfi Orhon.)
Bir zindanda bir mahpus, kasvetin manasm benden daha iyi bilemez. Ne istiyorum, ne
aryorum? Bugn de nasl geireceim?
BR MEKTUP (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Hanginiz anlatacaksnz? Kaa aldnz? Niin sylemiyorsunuz?

rneklerinde italik harflerle dizilmi szckler hem soru anlamndadr, hem
de belgisiz adllar gibi, adlarn yerlerini tutmaktadr. Bunlara soru adl
denir (bkz. n 269).
Soru adllarnn balcalar:
a) Ne, kim T gibi asl adllar;
b) ekim taks alm hangi, ka?...'''' gibi soru sfatlar;
Kullanl:
Kim? adl insanlar sormak iin kullanlr.
Ne? nsandan baka varlklar, kavramlar sormak iindir.
Hangisi? adlyla insanlar da, nesneler de sorulur.
Ka? szc nicelikleri sormaya yarar.
Ne? adl, dilek - koul kipiyle belcleir. bek soru anlammdan sy
rlarak -dii (-diinin hepsi) ortacnn anlamn verir:
Ne sylese ( == sylediine, sylediinin hepsine) kimse inanmaz.
Ne verdimse (verdiimi, verdiklerimin hepsini) az buldu.
Ne isteseniz (istediklerinizi, istediklerinizin hepsini) yaparm.
c) Neden tremi yer anlaml szckler: Nereye, nereden, nerede?...
N e soru adl ad takmlarnn taklarn - su szcnde olduu
gibi (bkz. n 151-1) - daha ok, y kaynatrma harfiyle alr:
Tmleyen: Neyin (ba, sonu...);
Tmlenen: 1) Benim neyim, senin neyin, onun neyi? Bizim neyimiz,
sizin neyiniz, onlarn neleri?
Neyi varsa ona atalardan kalmtr.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

2) Senlibenli konumalarda yle de kullanlr:

Benim nem, senin nen, onun nesi;
Bizim nemiz, sizin neniz, onlarn neleri.

DLBLGS

268

Soru adl ne , yer anlaml -re ekini alr ve durum taklaryla ekim
lenir :
Nereyi, nereden (nerden), nereye nerede (nerde), iterdeki...
3)
Kim ve ne adllarnn ile, iin, gibi, kadar" ilgeleriyle beklemeleri
(bkz. n 451-III, IV).
Baka soru adllar. yelik taks alm soru sfatlar da - belgisiz
sfatlar gibi (bkz. n 269 - soru adl olur ve tmcede eitli grevlerde kul
lanlr :
Bu kalemi kaa aldnz? Hangisi daha ucuz? Hangisini beeniyorsunuz?

LG

VE

YELK

A DI L L AR I

271. LG ADILI:
Orhanmn boyu uzun, Erdemininki ksadr. Komunun kuzusu bizimkinden iri...
Kalemimi evde unutmuum; sizinkini alabilir miyim?

Erdem'inki
Bizimki
Sizinkini

=
=

Erdemin boyu;
bizim kuzumuz;
sizin kaleminizi...

demektir. rneklerin hepsinde de -ki", birinci trl ad takmlarnda tmleyenit sonuna gelmi ve tmlenenin yerini tutmutur. Adlarn yerlerini
tutan bu ki" 1er adl saylr.
Birinci trl ad takmlarnda mal, daha geni anlamyla iyelik ve ilgi
kavram vardr (bkz. n 151-1):
Anne: Benimki benden gitti. Ellerinki yaasn.
(H. Rahmi Grpnar.)

Tmlenen grevinde olan -ki tmleyenin mal olan varln yerini

tutar; ilgi anlam tar.
Yazl. Ad takmlarnda tmlenenin yerini tutan ilgi adl -ki
szck anlamm tamakla birlikte - bitiik yazlr.
Bitiik yazlan ilgi adl -ki , nl uyumlarna aykrdr; deimez
(bkz. n 34)
272. LG ADILIN IN EKM . ilgi adl -ki nin bitiii szck
lerde ekim zellikleri:
a) -ki oul taks alm tmleyenlerin de sonuna eklenir:
Komularnki, sizlerinki, arkadalarnki...
b) oul taks, -ki den sonra da gelir; bylece -ki adl anlamca
oullanr: Benimkiler, komununkiler, arkadalar nkiler...

ADILLAR

269

c)
oullanm -ki ler, iyelik eki -i ile de biimlenir ve trl tak
larla ekimlenir:
Benimkileri, Orhan'nkileri, sizinkilerini, komununkilerinden, senin
ki! erine...
) Durum taklarn n kaynatrma harfiyle alr:
Benimkini, bizimkini, onlarnkinde, komular nkinden...
NOT. Belirtme sfat tretmeye yarayan -(de)ki de - rnekseme yo
luyla ilgili adl ki gibi durum taklarn, birer n kaynatrmasyla alr:
Bugnknn, yarnkine, evdekinden, bahedekinde...
273. YELK ADILI. lgi adl -ki nin ek-adl oluundan rnek
seme yoluyla, kii adllaryla kurulan:
Benim kam, senin gzn, bizim avimiz, sizin bahen/z...
takmlarndaki tmlenen taklarn [-(i)m, -(i)n, -(i)miz, -(i)niz..,j iyelik adl
sayanlar var.
Her adl bir szcktr. Bu paralarn tak olduklar apaktr. Onun iin
bunlara iyelik adl deil; tmlenen taks ya da iyelik taks demek daha
yerinde olur.
274. Adllar adlarn yerlerini tutar. Tmcede grevleri de adlannki
gibidir:
1) zne olur (bkz. n 91):
Ben syledim, siz dinlediniz, o okudu...
Bu satlacak; u, biraz daha bekleyecek; o kaa satld ?
Kimse bilmiyor. Birka alyor. Hepimiz oturuyorduk.
Hanginiz grdnz? Kim syledi?..
Bizim ev uzakta; sizin ki yakn m?..
2) Nesne olur (bkz. n 95):
Sizi aryorlar. unu gsteriniz. Kimseyi grmedim. Neyi bekliyordu
nuz? Orhan kendi kalemini deil, benim kini ald.
3) Tmle olur (bkz. n 96):
Bana anlatnz. Bundan alalm. Nerede beklediniz. Orhan'n evi bi
zimkinden gzelmi. Birounuzla anlatk.
4) Kii adllar gibi, btn adllar ad takmlarnda tmleyici olur
(bkz. n 151):
Bunun deeri, herkesin arkada, kimin evini aryorsunuz ? Hangisinin
kitab?...
5) Ad takmlarnda tmlenen grevli adllar da vardr (bkz. n 151):

270

DLBLGS
Kitaplarmn hepsi, retmenlerin birka, sizin birounuz, onun
nesi krld?.. Zavall yavrucan kimsesi yoktur...
6) Adllarn yerlerini tuttuu da o lu r:
Beni kim arad? Onu tanmadnz m? Ne anlatacaksanz... Onu bir
kez de bize syleyin. Kim isterse o alr...
7) Ekeylem alarak yklem olur:
Bendim geen ey sevgili sandalla denizden.
(Yahya Kemal Beyatl.)

Tarihi yazan benim; yapan siz.

(Abdlhak Hmit Tarhan.)

Dedem koynunda yattka benimsin ey gzel toprak,

Neler yapm bu millet en yakn tarihe bir sor, bak.
Yerim sensin, gm sensin; cihanm, cennetim hep sen;
Nasl bir anl millet kt grdm hasta sinenden.
(Sleyman Nazif.)

NOT. Adllar II. trl ad takmlarna girmez.

275.
ZNE OLAN ADILLARIN DMES. Yklemlerdeki
ekim ekleri, znenin kanc kii olduunu gstermeye yeter. rnein:
Yarn Ankara'ya gideceim. renciyiz. zmirli misin ? Bunu diin an
latmtnz...
tmcelerinde srasyla zne olan ben, biz, sen, siz adllar kullanlmamtr.
Ba dme, kii adllarnn tamlayc olduu birinci trl ad tamlama
larnda da grlr (bkz. n 259).
Tmcelere kii adllar pekitirme ayrts katar. Belirtme vurgusu da
bu pekitirmeyi glendirir.

E Y L E M L E R
(Fiiller)
276.
Eylem, varlklarn yaptklar ileri, devimleri, kllar ya da onlarla
ilgili olular, yarglar zamana ve kiiye balayarak anlatan szcklerdir:
Sabaha kar Plevneden geiyorduk. Alaca karanlkta penereyi
atm. Plevne ovasn grmek, arz zerinde hakir bir mezar kal
mayan zavall babanm ruh-u menfa-niinini biraz teneffs etmek
istiyordum. Eyvah, yksek ve zengin ekinleri okayan gece rz
gr dedi ki: Babann kanm emen bu toprak, babann cism
ruhuna yabanc alklara snble-i gda hazrlyor...''1
imdi ufk-u ark kzaryor, kzaryordu; Trk bayra gibi al, kan
gibi al olmutu-, bir ruh-u ehit iin bu ufk-u sabah ne gzel kefendi!
Baba, seni bu austos aynn son seherinde, Plevne ufkunun bu
geni kanl mendili iinde kokladml."
(Cenap ehabettin.)

talik harflerle dizilmi olan szckler i, olu, kl, devim; yani EDM
anlamndadr (bkz. n 277).
Bu edim anlaml szcklerden her biri, iinde bulunduu tmcenin
temelidir. Onsuz tmce kurulamaz; yani o olmaynca dnce, duygu, is
tek ve yarglarmz; btn edimlerimiz anlatmsz kalr.
Bu temel szcklerde edim anlamndan baka:
1) Zaman anlam var (bkz. n 279):
Geiyorduk, atm, dedi, istiyordum, al olmutu, kokladm...
Bu szcklerin sylenmesinden ya da yazlmasndan - pek az da olsa nce; yani gemite.
Hazrlyor (sz sylenirken; imdi).
2) Kii anlam var (bkz:. n 280):
Geiyorduk (biz); atm, istiyordum, kokladm (ben);
Dedi, hazrlyor, kzaryordu, al olmutu, al kefendi (o, yani srasyla
rzgr, toprak, ufuk...

272

DLBLGS
Bir tam eylemde u be anlam kaynamtr;
1) Edim (bkz. n 277);
2) Zaman (bkz. n 279);
3) Kip (bkz. n 282):
4) Kii (bkz. n 280);
5) at (bkz. n 242, 331 vs.).

277. EDM. Eylemlerin i, devim, olu, kl ve yarg olan temel

anlamlarnn genel addr:
Orhan okuyor, (okumak bir itir).
Yel eser, (esmek bir devimdir).
Ufuk kzaryor, (kzarmak bir olutur).
Rzgr sarsyor, (sarsmak bir kltr).
Tan kzll ne gzel kefendi, kefendir, (bir yargdr).
Bunlarn hepsine birden ksaca EDM denir.
Edimler, eylemlerin, kk ya da gvde anlamdr.
278. EYLEM LERN ADI, EYLEMLK. Bir kkten tremi ya da
ekimlenmi btn szckler kkte saylr ve hepsi o kke balanr:
Ta, talk, tal, tasz, talk, taszlk, talamak, talanmak,
talama...
szckleri ta kknden tremitir.
Temel, kk olmakla birlikte eylemler, eylemlikleriyle adlandrlr;
eylemlikler, eylemlerin soyad saylr:
Keskin, keser, kesiyorum, kesenek, kesecek, kestirilmi, kesim...
szckleri de kesmek eylemliinden tremitir, denir.
Eylemlikler, eylem tabanlarndan -mek ekiyle tremitir (bkz. n 203).
Onun iin:
Eylemliklerden -mek eki atldktan sonra geriye kalan ksm, eylemlerin
tabam (kk ya da gvdesi) dir:
Ae.v(mek), yaz(mak), oku(mak), bala(mak), geliver(mek)...
279. EYLEM LERDE ZAMAN. Eylemlerin temel anlamlarndan
birisi de zamanla ilgisidir.
Zaman, balangc, sonu olmayan; balang ve son dnlemeyen
soyut bir sre kavramdr, bir aktr. Bu dinmez ak snrlandrmak,
blmlere ayrmak; onu durdurmaya kalkmak gibi bo bir tutumdur.

EYLEMLER

273

Durdurulmas, snrlanmas usa bile smayan zaman kiiolu, edimin

yaplyla anlatl bakmndan - daha ksas - dil bakmndan e ayr
mtr :
1)
2)
3)
I.

Gemi zaman.
imdiki zaman,
Gelecek zaman,
Gemi zaman. (edim), anlattan nce yaplmtr:
Orhan dn geldi. Sizi aradk. Gezmeye gitmisiniz...

II. imdiki zaman. in (edimin) yaplmakta olduunu - baka bir

deyile - ile anlatn birlikte olduunu bildiren eylemin zam an:
Orhan kapy ayor. Ben elimi kaldryorum. Siz dinliyorsunuz...
III. Gelecek zaman. in (edimin), sylendikten sonra yaplacan
bildiren eylemin zamandr:
Orhan bize gelecek. Uluslar ykselecek. Biz de ykseleceiz...
le anlat bakmndan zamann e ayrln u karlatrmada bir
daha grelim:
1) nce, anlat sonra
= Gemi
zaman;
2) Anlat nce, i sonra
Gelecek
zaman;
3) le anlat birlikte
imdiki
zaman.
280. EYLEM LERDE K ANLAMI. i, oluu, kl, devimi;
yani edim ; yapan varla kii ad verilir.
Eylemler kiileri bakmndan eittir:
Birinci kii, sz syleyene degin eylem:

Getirdim, syleyeceim, okuyoruz, yazabildik, yardm edelim...

kinci kii, kendisine sylenene degin eylem:

Getirdin, syleyeceksin, okudunuz, anlatabilirsinir...

nc kii, anlan kiiye, varla degin eylem:

Getirdi, syleyecek, okusun, sorabilir, anlatyor, baarmal...

Eylemlerde kii taklar iin (bkz. n 284).
281. EYLEM LERDE TEKLLK, OULLUK. Eylemler, zne
lerine ya da aldklar taklara gre ikiye ayrlr:
1) Tekii. znesi tekil olan ya da oul eki almam bulunan eylem:
Kanayan b ir yara grdm m yanar ta cierim,
Onu dindirmek iiu kam yerim, ifte yerim
Adam aldrma da ge git diyemem aldrrm.
inerim, inenirim, hakk tutar kaldrrm.
(Mehmet Akif Ersoy.)

DLBLGS

21i

nsan tkenir', iir tkenmez. Gkteki baz yldzlar gibi yerde henz
nuru insanlara vsl olmam iirler vardr.
(Cenap ehabettin.)

... Gzlerinden yalar kyordu; haline bakanlarn hepsi mteesir

olmutu.
..

(mer Seyfettin.)

rneklerinde kimi eylemlerin zneleri de kendileri de tekildir. znesi oul

olduu halde, oul taks almadklar iin, tekil saylan eylem de var (bkz.
n 92411).
2) oul. Taklarla oulluk anlam katlan eylemlerdir:
nsanlar da kolar gibi kafa kafaya dvrler.
Anneer dindiriniz gznzn yan,
Dman kanyla sildik palamzn pasn;
Yeniden izmek iin vatan haritasn
Kandan ve kyametten bir sahneye evirdik
Gkleri atrdayan bir vatan parasn.

_
(Cenap ehabettin.)

(Kema Settin Kamu.)

Kendimize inanalm. Kendimize inan sarsmak isteyen inkrc ve nankrlere kar koyahm'

(Falih Rfk Atay.)

Ankarada imisiniz. Arkadalar grrseniz hepsine selamlar syleyiniz. Biz de yarn geziye
kyoruz. Birok yenilikler greceiz. Dnte grdklerimizi birbirimize anlatrz.

rneklerinde italik harflerle dizilmi eylemler, kiplerine, kiilerine gre oul

biimindedir (bkz. n 284).

EYLEM

KPLER

282.
KP. Eylemler, zaman ve anlam zelliklerine gre trl eklerle
deiik biimlere girer. Bu biimlerin her birine kip denir:
Trkede dokuz eylem kipi vardr:
1. -DL GEM ZAMAN KP = KESN GEM :
Yaz atlar kinedi, mein krba aklad;
Bir dakika araba yerinde duraklad...
Geidi atlaynca ardm sevincimden.
Atlarmz zld... girdik handan ieri.
HAN DUVARLARI (Faruk Nafiz amlbel.)

Seti onlar grmedin; koarak gittiler...

rneklerinde italik harflerle dizilen szckler -dili [kesin] gemi zaman
kipidir.
Yapl. Eylem tabanlarna (kk ya da gvdelerine) -di eki gelir. Bu
ek, uyuma ve benzemeye gre deierek:

-di, -d, -du, -dil; -ti, -t, -tu, -t olur.

ekimi:

Geldim, yazdn, okudu, gldk, itiniz, korktular...

rneklerinde grld gibi tekil ve oul kii taklar alarak ekimlenir.
ekimi bir eylemde yineleyelim:
Tekil

1. kii
geldim
2. kii
geldin
3. kii
geldi
u kii taklaryla ekimleniyor:
1. kii
-m
-m
2. kii
-n-n
3. kii

oul

g eld ik ,
geldiniz
geldiler
-k
-niz
-ler

DLBLGS

276

NOT. Birinci oul kii eki k yerine eskiden biz miz kullanld
grlyor:
M iz: Biz, m, b'den evrilmitir. B harfi, kelime bata bulunduu zaman
gelir; nasl k i biz bardmz derler, biz gittik" anlamnadr. Geldimiz
sz de geldik" demektir. Bu kural btn isimlerle fiillerde birdir; nitekim
atmz sz de byledir.
Divan Lgat - it - Trk C. I. s 327

Anlam:
a) in szden nce yapldn bildirir:
Ak tolgal beylerbeyi haykrd: lerle!
Bir yaz gn getik Tunadan kafilelerle...
AKINCI (Yahya Kemal Beyatl.)

b) in yapld syleyenin duyularyla ya da inancyla - kesindir:

Yaz atlar kinedi, mein krba aklad (ben iittim).
Bir dakika araba yerinde duraklad (ben grdm, ben duydum.).
(Faruk Nazif amlbel.)

Fatih, stanbulu fethetti (olay, tarihlerin tanklyla kesin bir ger

ektir).
II. -ML GEM ZAM AN KP - SANILI GEM :
Hey Rabbim, ne aksi dnya!
Zenginlere at vermisin,
Kulara kanat vermisin,
Bana bir merkep yok mu ya?
NASRETTN HOCA (Fuat Kprl.)
. . . bir gn byle (cimri) elilerden biri Yahya Kemale demi ki :
Kemal, biz eskiden para biriktirmeyi g bir ey sanrdk. Meer paralan st sto
Koyarmsn, birikirmi...
(Falih Rfk Atay.)
Kendimi kaptrarak tekerlein sesine,
Uzanmm, kalmm yaylnn iltesine.
HAN DUVARLARI (Faruk Nafiz amlbel.)

Orhan, Erzurum'a gitmi, arkadalar da Kars'a gitmiler.

Beni dn aramsn, aramsnz...
Yapl. Eylem tabanlarna -mif eki gelir. nller uyumuna gre
deierek: -mi, -m, -mu, -m olur.

EYLEMLER

277

ekimi:
Tekil
1. kii:
renmiim
2. kii:
renmisin
3. kii:
renmi
i taklaryla ekimleniyor:
1. kii:
-im
2. kii:
-sin
3. kii:

-iz
-siniz
-ler

diyeleinde ekim yledir:

1. kii
gelmiem
2. kii
gelmisen
3. kii
gelmi

gelmiik
gelmiiz, gelmisiniz
gelmiler.

oul
renmiiz
renmisiniz
renmiler.

Azer diyeleinde, Dou illerimizin kimi blgelerinde birinci oul kii

taks -iz yerine -iktir. Nian takmaya giden kadnlarn deyilerinden:
.......... Kz grmee gelmiik
Sz almaa, sz vermee gelmiik
Gelmiik kz obasna gelmiik (bkz. n 284).
Anlam:
a) Zaman bakmndan -dili (kesin) gemi kipi gibidir; ilerin szden
nce olduunu bildirir.
b) Kesinlik bakmndan ayrlrlar:
-dili gemite iin yapld kesindir (bkz. madde I.);
-mili (saml) gemite bu kesinlik yoktur. Syleyen kendisi grp
duymam; bakalarndan iitmitir ya da iitip okuduuna inanc kesin
deildir:
Orhan bir ev alm (aldn grmedim; sylediler).
NOT. dir ekeylemi bu kipe kesinlik anlam katar (bkz. n 269-c).
c) in yapldn kesinlikle
yapl anlamlarnda kullanlr:

kavrayamay;

farknda

olmakszn

Baladm uyku taharrisine, lkin ne gezer?

Szmm bir aralk neyse yorulmu da meer
Ortalk am, uyandm; dedim, artk gideyim...
SEYF BABA (Mehmet Akif Ersoy.)

Bu ayrt -mili gemiin rivayetinde daha belirgindir (bkz. n

not).

363

278

DLBLGS

) Bu kip, masallara yakr:

Bir yarm bir yokmu, gurbet lnde bir susuz seyyah varm. Allch
ona acm, bir pnara rasgetirmi: pnar ona can, sonra da iman
vermi...

BR M SU (Refik Halit Karay.)

Bir varm, bir yokmu... Annesi sylemi, Kelolan dinlememi-,

alm ban, gitmi gurbete...
d) ama, artma durumlarmda kullanlr:
Bak bak\... karki tepelere kar y am \
e) Bu kip, aclar, zntleri anlatmaya elverilidir:
Vardm k i yurdundan ayak gtrm;
Yavru gitmi, ssz kalm ota.
Camlar ikest olmu, meyler dklm;
Sakiler meclisten ekmi aya.
Laleyi, smbl, gl har alm;
Zevk evk ehlini ah zar alm,
Sleyman tahtn sanki mar alm;
(Bayburtlu Zihni.)

Gama tebdil olmu lfetin a!

Gller kurumu, son ku uzaklam ufuktan;
Snm hep ocaklar ve hep lm kelebekler;
Sorsam u uuk yzl ve ya gzl ocuktan
Atiden acep elleri brnde ne bekler.
(Cenap ehabettin.)

f) Bu kip ton deiikliiyle nme ve bbrlenmelerde kullanlr:

Biz ylelerini ok grmz...
g) Azer diyleinde -inili gemi kipi kesin anlamda kullanlr:
Vay yz bin vay kim dildardan ayrlmam
Fitne-em sahir-i hunhardan ayrlmam
Blbiil- urideyem glzardan ayrlmam
Kimse bilmez kim ne nisbet yardan ayrlmam
(Fuzuli.)

III. MDK ZAMAN K P:

Kar yayor. ocuklar kar topu oynuyorlar. Ne duruyorsunuz ? Niin
oynamyorsunuz? Anlamyorum...
Bulutlarn ardnda gn yanmadan snyor,
Hykler bir da gibi uzakta grnyor.
HAN DUVARLARI (Faruk Nafiz amlbel.)

EYLEMLER

279

Yapl. a) Eylem tabanlarna -(i)yor eki gelir.

b) -yor eki nller uyumu kuralna aykrdr (bkz. n 43).
c) Tabanlarn sonlarndaki geni nlleri darlatrr:
Bekle - bekliyor, iste - istiyor, gitme - gitmiyor, yazma - yazmyor...
) Bu darlaan sesli, iki yuvarlak nl arasnda kalrsa yuvarlaklalar :
Syle - sylyor, durma - durmuyorum, kokla - kokluyorlar, grle
grlyor...
ekimi:
1. kii
2. kii
3. kii

Tekil
geliyorum
geliyorsun
geliyor

oul
geliyoruz
geliyorsunuz
geliyorlar

Kii taklar II. kipte olduu gibidir.

Anlam. yaplrken, olurken syleniyor (bkz. n 279):
Oynuyor: oynarken sylenmitir; oynama ile syleme birlikte olmutur.
Gemiten sregelen olaylar da imdiki zaman kipiyle anlatlr:
k i yldan beri kitap yazyor. Yllardr ngilizceye alyorum. On
gnden beri kar yayor...
lmek kaderde var, bize rknt vermiyor.
(Yahya Kemal Beyatl.)

Gkten dklen scak, yanaklar yakyor, gsleri eziyor, nefesleri

tkyor, elle tutulabilir bir alev haline geliyor.
(Ahmet Hikmet Mftolu.)

Gemi, gelecek ve geni zaman anlaml kullanlar sk grlr (bkz.

n 376-11).
Gemiteki olaya bir yaknlk, bir imdiki zaman ayrts katmak iin
de kullanlr:
Kurtulu Sava baaryla sona erince Atatrk, yeni bir toplumsal savaa,
devrimler yapmaya balyor.
Eski alarda imdiki zaman k ip i.-----yor eki iin yaplan aratrma
lar oktur. Bunun eski bir yrr, yorur eyleminden gelme olduu ileri
srlr:
Grd kim kendi... aptes alyriir (alyorur). eyhin seccadesi dahi
aa zerinde durur.
Ann tarik- irat ve tasavvufu bu lemde henz duruyorur (duruyrr).
(Mzekkin-Nfus XV.)

280

DLBLGS

-(i)yor ekinin oluup gelimesinden nceleri, bu anlamda -ir ekiyle bi

imlenmi kipler kullanlrd:
Bana sorma nin esrk olursun.

(Sultan Velet.)

Beyrek, Ouz'a geldi bakt bir ozan gidir. Eydr Mere ozan nereye
gidirsen ? Ozan eydr Bey yiit dne gidirem.
Ne sylirsen ne eydrsen canm baba
Bu kadar iten korkan yiit mi olur ?

(Dede Korkut.)

Azer diyeleinde imdiki zaman kipi yle ekimlenir:

Olumlu
Olumsuz
alram
almram
alrsan
almrsan
alr
almr
alrk
almrk
alrsnz
almrsnz
alrlar
almrlar.
KOT. 1) -de eki alm adlar, eylemlikler, ekeylemle ekimlenince
imdiki zaman anlaml yklem olurlar (bkz. n 97-11).
2)
Eylemlik, zere ilgeciyle bekletikten sonra imdiki zamana giri
ayrtl yklem olur (bkz. n 358-V).
IV. GELECEK ZAMAN K P:
H ak bellediin bir yola yalnz gideceksin.
Bir gn yapacak fen u siyah topra altn;
Her ey olacak kudret-i irfanla... inandm.

(Tevfik Fikret.)

Ben syleyeceim, arkadalar gelecekler, birlikte, kra gideceiz.

Ne var ne yoksa dnyada kalacak
lp gittiin zaman.

(Nahit Ulvi Akgiin.)

Yapl. a) Eylem tabanlarna -ecek gelir.

b) Tabann sonu nl ise y kaynatrma harfini alr.
c) -ecek eki kaim hecelerden sonra -acak olur.
ekimi:
1. kii
2. kii
3. kii
Kii taklar II.

Tekil
geleceim
geleceksin
gelecek
kipte olduu gibidir.

oul
geleceiz
geleceksiniz
gelecekler.

EYLEMLER

281

Anlam. in szden sonra olacan, yaplacan bildirir.

Gelecek zaman kipinin eski biimleri.----- ecekli gelecek zaman kipi
yakm yzyllarda domutur. nceleri gelecek zaman kipi anlam, deiik
eklerle verilmitir:
1) Orhun Yaztlarnda -da eki var: Boldasen = olacaksn. (VIII).
2) Divan Lgat-it-Trkte gelecek zaman eki olarak -gey, -gay da
grlyor:
Gelgey = gelecek, kurgay = kuracak (XI. yzyl.).
3) -ecek eki yerinde -ier de kullanlmtr:
Hayrm errim yazlsar
mrm ipi zlser.
(Yunus Emre- XIII - XIV.)

Erefolu Rumi sen de hir toprak olusarsn.

(Erefolu XV.)

Destimizde var m hccet ki n'olusar halimiz.

(Kuddusi XI.X.)

4) -esi de var:
Ya Yusuf gzlerin ne grkldr\ Evvel tenimden yere desi oldurur.
Ya Yusuf yzn ne grkldr! Evvel toprak an yiyesidir.
(Yusuf ve Zeliha XIV.)

Ne kap vardr giresi

Ne k vardr gresi
Ne nimet vardr yiyesi
D n 1 olmutur gndzleri.
(Yunus Emre Xm-XIV)

Mezarlar nnde dnce ve duygular anlatan bu dizelerde -si ekiyle

biimlenmi eylemlerde (-e yarar) ayrts vardr. Bu ayrt -ecekli ortalarda
da grlr (bkz. n 228, ).
Bu ekle tremi szckler, bugn de, gelmek yardmc eylemiyle
bileerek STEKLENM E eylemi olmaktadr (bkz. n 315).
Dama kasm geldi
Yre bakasm geldi
Baktm o yr evde yok
Dam ykasm geldi.
(Bir Mara Trks.)

yle mazlum ki ona acyasm geldi; srtn okuyorum...

.________________
1) Dn = gece

NLGN II. (Refik Halit Karay.)

DLBLGS

Elimi otomobilin penceresinden uzatp her yan okayasm geldi.

Panayr oyuncusundan farksz oluyor; haline glmekten katlasm
geliyordu.
ZORAK DLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

V. GEN ZAMAN K P :
Alak yere yatma sel alr
Yksek yere yatma yel alr.
(Atalarsz.)

en adam gnee benzer; girdii yer aydnlanr.

(Cenap ehabettin.)

Mnafn sonu gelmez, sner sefil oca.

(Mehmet Akif Ersoy.)

Roman yazmaktan zevk duyarm.

(Ahmet Mithat.)

nsan lemde hayal ettii mddete yaar.

(Yahya Kemal Beyatl.)

Kanayan bir yara grdm m yanar ta cierim.

Onu dindirmek iin kam yerim, ifte yerim.
Adam, aldrma da ge git, diyemem aldrrm;
inerim, inenirim; hakk tutar kaldrrm.
(Mehmet Akif Ersoy.)

al baarrsn, baarrsnz', biz de bunlar grr, seviniriz...

Anlam. a) Eylemin her zaman yapldn, yaplacan bildirir.
Yukardaki rneklerin hepsine birer: ne zam an? sorusu katlnca yant:
her zaman, her vakit olur.
b) Alkanlklar anlatmaya yarar:
Her akam ier, kumar da oynar.
c) Geni zaman kipi, genel gereklerin anlatmna pek elverilidir:
Balk suda yaar. Dnya Gne'in yresinde dner. Her yaayan lr.
Ataszlerinin, zdeyi, genel yarg ve yasal tmcelerin pek ounun
eylemi geni zaman kipidir:
Su uyur, dman uyumaz. Baa gelen ekilir. lenle lnmez. Da daa
kavumaz, insan insana kavuur. Bu yasay Kltr Bakan yrtr...
) Geni zaman kipinin, gelecek zaman kipi anlamnda kulland da
grlr:
Topla, frlat ne varsa, ta, ine,
u muhitin ser-i rehavetine.

EYLEMLER

283

O biraz belki canlanr ve senin

Zahmetin, himmetin ve fazln iin
Koyar elbet vatan, bu hasta nine,
Bir scak buse terli nasiyene!..
(Tevfik Fikret.)

d) Bir de u rnee bakalm:

Bir sabaha kar dedi, kyllerden oban Mehmet isminde biri onu
u kayaln banda yz koyun uzanm buldu. D rtt ; kaldrmak
istedi; bakt ki lm. st ba para para, vcudu yara bere iinde; fakat
gzleri bakyor ve az glyor gibi. oban Mehmet, hemen ko
ar; kye haber verir; gelirler, bakarlar; bir trl nasl ldn
anlayamazlar. Kasabadan adliye memurlar, doktorlar gelir; szde
sol memesinin altnda byk bir bakla vurulmu derler amma
kyden hi kimse, ne anas, ne de ly ykayanlar bu yaray gr
mediklerini sylyorlar... Neyse buras bize lazm deil, nihayet
getirdiler; onu buraya gmdler...
LEYL ve MECNLJN (Fuzuli.)

Bu rnekte, italik harflerle dizilmi eylemlere ne vakit? sorusu

katlnca yakan yant u olur: o vakit, ld zaman, eskiden... .
Bylece gemi zaman kipi yerinde kullanlan geni zaman kipleri an
latma canllk katmaktadr.
e) Saygl eyitilerde (hitaplarda) soru taks mi ? geni zaman kiple
rine incelikler kazandrr (bkz. n 376-VI/2-b):
Yarnki toplantmza Sayn Bay da eref vermezler mi?
yle buyurmaz msnz ?
f) Sorulu kullanlarda yadsma ayrts da bulunur:
Ben byle sevimsiz dedikodulara karr mym ? Karmam.
g) kinci kiili geni zaman kipiyle kurulan bamsz nermelerden
bilemi tmceler buyruk anlamna yakr:
Bu kitaplar okursun, iki gn sonra getirirsin.
u tepeyi aar,.gn batmadan kye varr, dnersin.
) Sfat ve orta grevlerinde bulunur (bkz. n 227, 382).
h) III. kiinin olumlu ve olumsuzu art arda gelirse artl ula olur
(bkz. n 393-11).
Yapl:
a) Ok-r, bekle-r, atla-r, ii-r, iste-r, kokla-r, ye-r, grle-r...
b) Gez-er, yar-ar, a-ar, kalk-ar, bit-er, dii-er, um-ar, korkar...

284

DLBLGS

c) Gel-ir, bil-ir, kal-r, alr, vurur, durur...

) De-n-ir, ye-r-ir, sanr...
d) Sev-in-ir, bir-ik-ir, anla-t-r, u-u-ur, dert-le-ir, f-kr-r, syle-n-ir...
rneklerin hepsinde deimeyen bir -r eki var; temel budur. -rden
nceki nl deiiyor:
a) nllerle biten eylem tabanlarm a yalnz -r gelir.
b) Bir heceli eylem kklerinde, genellikle, geni zaman eki -r den nce
dz geni nl (e a) gelmektedir:
Sev-er, ko-ar, an-ar, it-er, u-ar, gir-er...
Kkleri ift nszle bitenlerde durum deimiyor:
Serp-er, kork-ar, art-ar, ent-er, sanc-ar...
c) Ancak bir heceli kklerde -rden nce dar nl (i u ) gelmi 12
eylem var. Bunlar da bir dzene baldr:
L ile biten 7 kk eylem yledir:
Geni nl + 1
: Al-r, ol-ur, l-r.
B + d a r nl+ 1
- Bil-ir, bul-ur.
Damak nsz+ geni nl+ 1 : Gel-ir, kal-r.
R ile biten be kk eylem de yledir:
V + nl + r
- Ver-ir, var-r,
Damak nsz g + + r : Gr-r.

vur-ur.

Bir de dur-ur eylemi,

) Tremi Eylemler:
Bir heceli tremi tabanlarda -rden nce bir dar nl gelmektedir:
De-n-ir, ye-n-ir, ko-n-ur, nler edilgenlik ekidir.
San-r da iki heceli bir sanmak'tan anma yoluyla bugnk duruma
gelmitir:
Ol manga edhg sand =
O beni iyi sand.

(D.L.T.)

Hakir bahma bana kimseden sanma kemem

Fakir-i padieh-asa geda-y muhteemem.
(Fuzuli XVI.)

d) ki ve daha ok heceli eylem tabanlarndan da -rden nce dar nl

gelir:
Bildir-ir, gster-ir, brak-r, inan-r, dn-r, gzelle-ir, olgunla-r...
NOT. Konmak eylemlii ayr iki anlamdadr. Geni zaman kipleri
de bu anlamlara gre deiik olur:

285

EYLEMLER
1) Krvan, ku bir yere inmek: Ku dala konar:
2) Koymak iine konu olmak: Yemee tuz konur (tremitir).
Eskiden kip ekinin nls ok kez (u ) olurdu:
Aslanlar kollarn denp yatur yatar.

(Leheli Osmani.

Suyuna biz saldk bulgur

Bulgur Allah dey kalkur *= kalkar
Be yarenler bu ne haldir
Krk gn oldu kaynatrm kaynamaz.
(Kaygusuz Abdal XIV.)

Bilr unu k i yere giriir, unu ki ge kar.

(Cevahir-l-Esdaf XV.)

Eski metinlerde -rden nce geni nller de gelmitir:

Yol a-ar denizde Musa bigi.
(Sultan Velet XIV.)

Ban tatan taa urup gezer avare su.

(Fuzuli XVI.)

ekimi:
1. kii
2. kii
3. kii

Tekil
gelirim
gelirsin
gelir

oul
geliriz:
gelirsiniz
gelirler

Kii taklar II. kipte olduu gibidir.

Azer diyeleinde geni zaman kipleri yle ekimlenir:
Olumlu
alaram
alarasan
alar
alark
alarsz
alarlar

Olumsuz
almaram
almazsan
almaz
ahnark
almazsz
almazlar

it ler ad kalar
Knl seven gycek olar

= Yiit lr ad kalr.
= Gnl seven gzel olur.
(Azerbaycan Ataszleri.)

ster em k i bir gn evvel gelesen

(Diyarbakr Trks.)

imdiye dein sralanan be kip, iin yapldn, yaplacan bildiriyor,

haber veriyor. Onun iin bu be kipe BLDRM E KPLER ad verilir.

286

DLBLGSt

VI. GEREKLK K P:
Ykselmeli, dokunmal alnn semalara;
Doymaz beer dedikleri ku itilalara.
*
Ykselmeli artk yetiir zillet zulmet',
Parlatmak her nasiye bir neyyir-i fikret.
Cehl lmeli, zulm lmeli, hak bulmal kuvvet',
Hakkn yz gldke glmser beeriyet.
(Tevfik Fikret.)

Ruhlar birletiren o havay bulmak iin ne yapmak, nereye gitmeli?..

(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Anlam. Yaplmann, olmann gerektiini bildirmektedir:

Ykselmeli, dokunmak alnn sunalara
Ykselmen, alnnn gklere dokunmas gerekmitir.
Cehl lmeli, zulm lmeli, hak bulmal kuvvet =
Cehlin, zulmn lmesi', hakkn kuvvetlenmesi gerekmektedir.
almalyz ( .= almamz gereklidir), oraya gitmemelisiniz ( =
gitmemeniz gerekmitir.)...
Yapl. Eylem tabanlarna -meli gelir. Bu ek, kalnlardan sonra
-mal olur.
ekimi r
1. kii
2. kii
3. kii

Tekil
gelmeliyim
gelmelisin
gelmeli

oul
gelmeliyiz
gelmelisiniz
gelmeliler

Kii taklar II. kiplerinki gibidir.

Birinci kii taklar bu kipe y kaynatrma harfiyle gelir.
Gereklilii pekitirmek iin, daha ok, 3. tekil kiilere -dir ekeylemi
eklenir (bkz. n 369).
-meli yapl szcklerin yardmc eylemlerle biletii de grlmektedir,
(bkz. n 188-X):
Millet Meclisinde...... grubunun hi bir toplantsnda yesinden bir
ksmnn gazetelere ispat hakk verilmesini artk teklif edemeyecei
hakknda bir prensip karar alm olduunu hatrlamyorum. Eer
byle bir prensip karar alnm olsayd ispatlar ya hibir teklifte
bulunmamak, yahut partilerinden ayrlmakta semeli kalacaklard.
(Falih Rfk Atay.)

EYLEMLER

287

Btn sanat ve kltr adamlar bu yzden adeta alamal olmutur.

(Falih Rfk Atay.)

NOT. Anlatma gereklik kavram u biimlerle de katlr:

1) yelik (ad takmlarnda tmlenen) taks alm -me yapl ad-eylemlerden sonra gerek (btn ekimleriyle), lazm (-dr...), icap et- yklemleri
gelir:
Bu kitab okumam (okumamz, okumas),... gerek (gerekiyor, gere
kirse...).,
yle yapmamz lazm (-dr). yice renip anlatmas icap ediyor
(etti, edecek, eder...).
2) -mekli eylemlikler, ekeylemle ekimlenen zorunda szcyle bekleerek yklem olur:
Hemen okula gitmek zorundaym (zorundayd, zorundaymz,
zorundaysa). Herkes almak zorundadr. Bu paray bugn demek
zorundayz (zorundayd, zorundaym...).
3) Eski yaznmzda, bu anlamlarda gerek szcyle trl biimde
beklemeler vard:
Mslmanm diyen kii art nedir bilse gerek.
(Yunus Emre XIII - XIV.)

Yusuf ey dr imdi ne etmek gerek

Gmleimi atama iletmek gerek.
(eyyat Harm XIII.)

VII. STEK K P:
Bana artk izin ver, bir yal aman gibi,
Bu ark topraklarda dolamaya gideyim:
Sazm terk edeyim, szm terk edeyim.
Ondan dil almak iin, ona dil vermek iin
Rabbe erenler gibi kylye ermek iin.
(Behet Kema! alar.)

Siz kuyumcu olunuz, ben demirci olaym;

Elmas saan dehay btn sizde bulaym:
Kvlcml her ocak vatan iin yanmtr.
Biz hepimiz bir ruhla sarlalm ekice!..
(Mehmet Emin Yurdakul.)

Glelim oynayalm km alalm dnyadan

Gidelim serv-i revann yr Sadbda.
(Nedim XVIII.)

DLBLGS

288

Kendimize inanalm. Kendimize inan sarsmak isteyen inkra ve

nankrlere kar koyalm. Mustafa Kemal milliyetiliine sarlalm.
(Falih Rfk Atay.)

Anlam. a) Eylemin olmas isteniyor:

Yarn bir kitap alaym ( = almay istiyorum), gidelim ( = gitmemizi
istiyorum).
stek kipinin birinci oul kiisi, t yollu dilek anlamnda kullanlr:
Okuyalm Fuzuli divanm, beyitler arayalm onda, bulduumuz gzel
liklerle coalm.
(Ata)
Tanrya yalvaralm. Elden geleni esirgemeyelim. yilik yapalm, iyilik
bulalm...
b)
stek kipinin ykleme ve sylenti biimleri dilek - koul kipi ye
rinde kullanlr:
Dn komuda uslu oturaydn ( = otursaydn) seni sinemaya gtre
cektim. Uslu oturaymm (otursaymm) beni sinemaya gtre
cekmi...
ekimi:
1. kii
2. kii
3. kii

oul
gelelim
gelesiniz
geleler

Tekil
geleyim
gelesin
gele

Yapl. Eylem tabanlarna -e eki gelir:

a) Ek, kalnlardan sonra -a olur.
b) nl ile biten gvdelerden sonra y kaynatrma harfini alr:
Bekle - bekleyeyim, anla - anlayaym...
u kii ekleriyle ekimlenir (nkz. n 284):
1. kii
2. kii
3. kii

Tekil
-yim
-sin

oul
-lim
-siniz
-1er

Kullanl. stek kipinin ok ince bir anlam var: Bir iin olmasn
nezaketle dilemek iin kullanlmaya pek elverilidir. Eski yaz dilimizde
ince anlamyla sk sk kullanlan bu kipin zamanla ikinci, nc kiileri kul
lanlmaz olmutur. Bugn ancak birinci kiileri kullanmaktadr. kinci,
nc kiiler yerine koul, gereklik, buyurma kipleri kullanlyor, ne var
ki o incelik elde edilemiyor. XVIII. yzylda nl air Nedim:

EYLEMLER

289

Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz

Ba zre yerin var.
dizesinde gelesin szcn gelmek ltfunda bulunsan yerinde kullanm
tr. Ne ince sz!..
Allah cmlemizi slah eyleye ( = Islah eylemiini dilerim).
KADINLAR VAZ (Hseyin Rahmi Grpnar XVH.)

Allah senden raz ola.

Bu mektubu kffarm ordughna braasn ( = brakman dilerim,
isterim, brak)...

(Naima XVIH.)

Beni vuran elin yere denel..

TRK SAZI (Mehmet Emin Yurdakul.)

Bir eserin ki faili insan ola mmkn mdr ki anda noksan ol

maya
Canan gide rindan dala mey ola rizan
Byle gecenin hayr umulur mu seherinde.

(Ziya Paa XIX.)

Azer diyeleinde sk kullanlr:

Yk ste gll hala ( = seccade hal)
Kim kaldra kim aa
O yara kurban olum
Dindire gnln aa.

(Halk trks.)

Isterem ki bir gn evvel gelesen.

(Diyarbakr trks.)

Bugn bu szcklerin yerine, srasyla:

Islah eylesin, raz olsun, brak, densin buyruk kipleri ile gitse, dalsa,
koul kipi kullanlr.
stek kipinin-anlam ve kullan zellikleriyle - ikinci, nc kiilerine
bugn de rastlanmaktadr:
Kolay gelel Hayrola! Uurlar olal (avclara) Rast gele\...
gibi kalplam deyimler...
Buna ark- felek demiler. Dner durur, dner durur. Akll adam odur
ki,eteini bu arka kaptrmaya.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

(Atatrkn azndan N ihat Reat Belger anlatyor):

. . . ki gnde bir, buraya gelesiniz ve beni... muayene ve tedavi ede
siniz.
ATATRKN HASTALII (Ruen Eref naydrn.)

290

DLBLGS

Balk yok... Tutamazsn ki satasn!.. Balk var.... Satamazsn ki tutaS m "

" (Falih Rfk Atay.)

stek kipinin 2. kiileri diye ulacyla kullanlmaktadr:

Sana bu akam eve dnesin diye tel ekmiler.
devlerinizi kolayca yazasnz diye bu aklamay yapyorum.
NOT. stek kipinin birinci oul kiisi, ok kez, buyruk anlamnda
kullanlr:
Gidelim serv-i revann yiir Sadbd'a.

(Nedim XVIII.)

stek kipi, emir kiplerinden bakalar yerine de kullanlmtr:

Bunlar eve girmeyeler
( = girmeyecekler, giremezler)
Zhd t act klmayalar ( klmayacaklar, klamazlar)
Bu beylii bulmayalar
( = bulamayacaklar, bulamazlar)
Zira geti devranlar.

(Yunus Emre XIII-XIV.)

Tutam yar elinden tutam

kam dalara dalara
Olam bir yaral blbl
nem balara balara

(Emrah.)

stek kipinin birinci kiisinin taklarnda da deiiklik olmutur,

a)
Bugn birinci tekil kiinin taks, kaynatrma harfiyle birlikte
-yimd ir: ieyim, olaym, toplayaym, dinleyeyim...
Eskiden bu tak yalnz -em idi:

Akn arabndan ieni ( = ieyim)

Mecnun olup daa deni ( = deyim)
Sensin dn gn endiem
Bana seni gerek seni.

(Yunus Emre XIII-XIV.)

... Bana berat- tekat vermiler ki, ondan hemie behrement olan
ve padiaha/era-/ bl ile dua lalam.
(Fuzuli x v i)
Gz grd gnl sevdi seni ey yz mahm
Kurbann olam var m benim bunda gnahm.

(Nahifi XVII.)

Pek az da olsa, bugn bile, harf anmalarna raslamyor:

... yle yol perianlndan kurtulaym; bir para aklm bama
toplaym (toplayaym).
.

KAVAK YELLER (Reat Nuri Gntekm.)

EYLEMLER

291

Zavall ben, elimdeki u telli saz ile

Milletimin felaketli hayatn syleyim...
TRK SAZI (Mehmet Emin Yurdakul.)

Sanrm ki pek deilim ben de fena bir adam;

Lkin unu syleyim ki hi dilimi tutamam.
(Fazl Ahmet Ayka.)

Birinci tekil kii taks -yim yerine -yin de kullanlmtr:

Beni sana vereyin
Sensiz beni nide^m
Ben senin huzuruna
Bensiz varayn Mevla.
(Yunus Emre XIII-XIV.)

Dou Anadolu halk azlarnda, bugn dahi, -lim eki yerine

nlmaktadr :
Tarlaya gidek mi (gidelim mi)?
Gidek, gitmeyek de nidek...

-k

kulla

b)
stek kipinin birinci oul kii taks bugn -limdir: Gelelim, kla
lm, diyelim... Eskiden bu tak, -vuz biiminde de kullanlmtr:
Ey azizler ite balarz sze
Bir vasiyyet klavuz illa size ( = klalm).
MEVLT (Sleyman elebi XV.)

Ltfederse fazl anundur kahrederse adi anun

Biz zaife ol deer kim bilevz taksirmz ( = bilelim).
(eyhi XV.)

vur. DLEK - KOUL K P:

Ne verseler ana akir ne klsalar ana d.
(Fuzuli XVI.)

Cetvel-i Sim ire dem binse bir zevrakeye

stese mmkn varlmak cennetin t yanna.
(Nedim XVIII.)

Cihan yklsa, emin ol, bu cephe sarslmaz.

(Mehmet Akif Ersoy.)

Bir i evirdi ama nasl anlasakl

(Refik Halit Karay.)

Yapl. Eylem tabanlarna -se gelir. Bu ek, kalnlardan sonra -sa

olur.
Tekil
oul
1. kii
gelsem
gelsek
2. kii
gelsen
gelseniz
3. kii
gelse
gelseler

DLBLGS

292
Kii taklar
1. kii
2. kii
3. kii

-m
-n

-k
-niz
-ler

Bu taklar, I. kipteki taklardr.

Anlam zellii. Bu kipin i ie iki anlam var:
a) Dilek: Yarn bize gelsen, arkadalarla gelseniz (gelmenizi dilerim).
Tanr bize acrsa da yeniden o eski onlar, yzler ve binler felaketini
gsterse!
Ve trilyonluk btelerden biz bedbaht kullarn sakmsal
(Falih Rfk Atay.)

b) Koul: Birka kez okusa unutmayacak (unutmamasnn koulu bir

ka kez okumaktr).
Kipe dilek - koul denmesi bu anlamlar iindir.
Kipin tmcede dilek ve koul anlamlarndan hangisine kayaca, kimi
durumlarda, konudan, szn geliinden kolayca ayrt edilir. Bunu ses ve
syleyi tonu daha iyi belirtir.
Anlamca ilgili eylemlerin dilek-koul kipleri art arda gelince kurduklar
ortak nerme:
a) Temel nermenin olacana bir pekitirme ayrts sindirir:
Arasa sorsa bir sonuca varr. Alasa rpnsa isteine kavuur.
b) Koul kiplerinden sonra de, bile balalar gelince temel ner
menin istee uygun dmeyecei ayrts ortaya kar:
Alasa da rpnsa da bu i olacak (ya da c Imayacak).
c) Kkte koul kiplerinin olumlu ve olumsuzlarndan de balac
alanlar eitlik anlam verir:
Siz gelseniz de gelmeseniz de biz kra gideceiz.
NOT:
Gelsen el Kitaplarnz asanz al Okusanz al Kar balad; biraz hzl
yrseniz el...
biiminde nlemli dilek - koul kipleri, buyurma anlamna kaymaktadr
(bkz. n 376-VI /3.b.).
Eski Biimi. Kk-Trk yaztlarnda koul eki -ser biimindedir:
Tiirk Ouz begleri iitin.
ze Tenri basmarar asra yir telinmeser Trk budun iliin trn
kem artad.
Divan Lgat-it-Trk-te de -sedir:
Ula bolsa yol azmas
bilig bolsa sz yazmas =
aret olsa yol arlmaz bilgi olsa sz saptlmaz.

EYLEMLER

293

IX. BUYURU K PLER:

Gzel dn, iyi hisset, yanlma, aldanma!
Ne varsa dorudadr; doruluk aar sanma!
(Tevfik Fikret.)

lrsem grmeden millette mmit ettiim feyzi

Yazlsn seng-i kabrimde vatan mahzun, ben mahzun!
(Namk Kemal.)

Anlam:
a) Eylemin yaplmasn buyurmak iin kullanlr.
b) Dilek anlamnda kullanld da olur:
Kimsesizdir; incitme, gnln krm a! H atta biraz da yardm ediverl...
c) Dualar da buyuru kipiyle olur:
Tanrm yavrumu koru; onu yuvamza bala!
Ya Rab bela-y ak ile kl aina beni.
(Fuzuli XVI.)

Kr olsun alamayan ey yatan felaketine!

(Mehmet Akif Ersoy.)

) Buyurma kipinin nc kiisi dilek, umut, yalvarma anlamlarnda

kullanlr:
Solsun filiz fkeler hnlar solsun
lgn cokulardan gebe kalsn evren
Olsun tm sevincin grnm bu yaam
Kalmasn sanatnn haykraca bir nen.
24n t (Ouz Kzm Atok.)

Tanr yurdumuzu korusun! Tanr yardmcmz olsun!

Dedem Korkut gelben boy boylad soy soylad bu boy Deli Dumrulun olsun. Menden sonra Alp ozanlar sylesin. Aln ak cmert
erenler dinlesin, dedi.
Yom vereyim Hanm, yerli kara dalarn yklmasn, glgeli kaba
aacn kesilmesin, kamn akan grkl suyun kurumasn. Kadir
Tanr seni namerde muhta etmesin... be kelime dua kldk kabul
olsun...
(Dede Korkut.)

d) Buyurma kiplerinin komut olarak nlemletii sk grlr:

Blk durl Yaasnl Saa dnl Saoll Balaynz!
ekimi:
Tekil
oul
,
1. kii
2. kii
gel
gelin, geliniz
3. kii
gelsin,
gelsinler.

294

DLBLGS

a) Sz syleyen kendisine buyurmaz; onun iin bu kipin birinci kiisi

yoktur. Ancak III. kii yerine geip kendine, gnlne eytenler grlr.
b) Btn eylem tabanlar, syleyi zelliiyle, ikinci kiiye buyruk
olur:
Oku, yaz, anlat, gidiver, yardmc ol, hissettir...
c) nc kiiye buyurmalar -sin ekiyle biimlenir. Bu ek, uyuma gre
deierek -sin, -sn, -sun, -sn olur.
Buyuru kipinin kii taklar:
Tekil
2. kii
3. kii

oul
-in, iniz
-1er

Bu taklar br sekiz kipinkinden bakadr.

Eski ekil:
a)
Eski alarda ikinci kiiye buyurmann tekiline bir -gil de taklarak
sze pekitirme ayrts katlrd:
Tanr T. eyitti: Ey Dnya km yani olgl ( = ol).
(Ksas Enbiya XIV.)

Ya yetti, dman erdi.

Ne yatarsn kalkgl yiit.

(Dede Korkut.)

Gnllerde i olma!, mahfillerde i olmal

i nesnenin ne dad var, gel ak yoluna bi yr.
(Yunus Emre XHI-XIV.)

2.
kiilerden sonra imdi ilgeci gelince buyrua haydi artk belirte
lerinin isteklendirme ayrts siner:
Dedi Kayser durun imdi M alatyaya varun imdi
Kamusunu krn imdi kimsede kalmaya ervah.
(Battal Gazi.)

mdi szc harf deimesiyle indi biiminde de grlr:

U r indi yzn izine dervi
K olur sana tac- padiahi.
(eyhi XV.)

Bunu, bitiip kaynam, nlemlemi biimlerde de grrz:

Baknd, neler olmu da iitmemiiz...
b)
Buyurma kipinin ikinci oul kiisinin taks, amzda -in, -inizdir.
nllerden sonra gelince y harfiyle kaynatrlr: Gsterin, okuyun, geliniz,
dinleyiniz...Eskiden -in, -iniz taks yerine, nl ile biten tabanlarda, yalnz
-n, -niz de kullanlmtr:

EYLEMLER

295

Dest-busi arzusuyla lrsem dostlar

Kze eylen topram sunan annla yre su.
(Fuzuli XVI.)

Dinlen alar birem birem syleyim,

Ar ar gider yolun var dalar.
(Dadalolu XIX.)

Ey dostlar beni ancak matem eylenz.

(Cem XVI.)

Olumsuzlarnda da byledir:
Zinhar eline ayine vermen o kfirin
Zira grnce suretini putperest olur.
(Baki XVI.)

c) nc kiiye buyuru kipinin eki eskiden beri -sindir.

NOT. Komut ve komuta benzeyen buyruklarda eylemin kullanl
mad da olur:
(Falih R fk Atay.)

Btn idealistler Atatrk cephesine!

Silah om za! Eller yukar] leri] Ate! Teslim!...
283.
KPLERN BLM. Dokuz eylem kipi, eylemi anlat
larna gre iki blme ayrlr:
I. Bildirme kipleri. Eylemin yapldn, yaplacan bildiren kipler.
Bunlarda kip ekleri -di, -mi, -ecek, -(i)yor, -( )rdr. Hepsi de zaman an
lamldr.
II. Dilek kipleri. Eylemin yaplmasna dilek ayrtlar katan kipler.
Bu kiplerin ekleri -meli, -e, -se, -sindir. Bunlarda zel bir zaman anlam
yoktur. Hepsinde -kendini pek gstermeyen- bir gelecek zaman ayrts
sezilir. Onun iin bu kipler zamanlara deil; anlamlarna gre adlandrl
mlardr. Bu drt kipin anlamca ortak yn D LEK tir.
I. Bildirme kipleri)
1)
2)
3)
4)
5)

-dili gemi zaman kipi,

-mili gemi zaman kipi,
imdiki zaman kipi,
Gelecek zaman kipi,
Geni zaman kipi,

II. Dilek kipleri:

6) Gereklik kipi,
7) stek kipi,
8) Dilek-art kipi,
9) Buyuru kipi.

DLBLGS

296

284. EYLEM LERDE K TAKILARI. Eylemlerin ekimlerini

incelerken kii taklarnn kimi kipte deitii grlr. Bu deiiklik u
izelgede zetlenmitir:
I. eit
1.
2.
3.
1.
2.
3.

tekil kii
tekil kii
tekil kisi
oul kii
oul kii
oul kii

-m
-n

-k
-mz
-1er

II. eit
-im
-sn

-Z

-smz
-1er

III. eit
-yim
-sn

-lirn
-smz
-1er

IV. eit
--

--m, -mz
-1er

Aldklar kii taklarnn eitlerine gre kipler yle kmelenir:

I. eit kii taklarm alanlar ikidir: -dili gemi zaman kipi, dilek
koul kipi.
II. eit tak alanlar betir: -mili gemi zaman kipi, imdiki zaman
kipi, gelecek zaman kipi, geni zaman kipi, gereklik kipi.
Azer diyeleinde birinci oul kii tak s -iz yerinde -ik kullanlmaktadr:
Kz grmeye, nian takmaya gidenlerin iinde baldz olacak kzlar
olann baclar - varsa yle derler:
Al almaa gelmi//c
Biz olan bacsyzfc

al almaa gelmiz/c
Aparmaa gelmif/c

Kzm baclar yle yant verirler:

Al almaa koymark al almaa koyman/c
Biz kzm bacsy/A:
Aparmaa koyma rk

stek kipinin birinci oul taks -lin yerine de -k kullanlmaktadr:

Gelin ha/c dalara (kalm)
Yalvara/c adamlara
(yalvaralm)
Su dk ek adr kura/c (dkelim, kuralm)
Dedem gelen yollara.
III. eit kii taklarn yalnz istek kipi alr.
IV. eit kii taklarn da yalnz buyuru kipi alr.
UYARI:
Bu taklar, eylemlerin hangi kiilere degin olduklarn gstermeye
yeter olmakla birlikte:
Ben okudum, siz dinlediniz, biz onlar geeceiz, siz syleyiniz, ben
dinlerim, sen inanmyor musun ?..
rneklerinde olduu gibi kii adllarndan zneler de kullanlr. Yazda ve
szde dzgnle nem verenler, bu konuda titiz olanlar, zneleri ancak
pekitmek iin kullanrlar:

EYLEMLER

297

Ben yaln kl ortadan saldracam,

Tartacam Bizans ordusuna yedin kl.
MALAZGRT ULULAMASI (Fazl Hsn Dalarca.)

Gnlmle oturdum da hznlendim o yerde,

Sen neredesin, ey sevgili, yaz gnleri nerde?
ZLEYEN (Yahya Kemal Beyatl.)

285. EYLEM EKM TAKILARI kii adllarndan gelimitir:

1. tekil kii taks -it yerinde nceleri men = ben kullanlmtr:
Men sana tuta barr men
Ben sana daima varrm.
Eyek ayur bam
bolsa sundurda suv. igey men =
Eek der bam (esen) olsa denizden su ierim (ieceim).
1. oul kii taks -iz yerinde nceleri -rniz = biz kullanlmtr:
Biz barmasmz = Biz varmayz (gitmeyiz).
(D.L.T.I. s. 492.)

-dili gemi kiplerinde de I. kii taks k yerinde -miz kullanlmtr:

Kelenizley aktmz
= seller gibi aktk
Kentler ze ktmz
= kentler zerine ktk
Furxan ewin yktm z
= put evini yktk.
(D.L.T.C.I. s. 343.)

2. tekil kii taks -sin yerinde, doru illerimizde -sen kullanld bugn
de grlr:
Hardan gelirsen?=
Ne sylemisen?
Nerden geliyorsun?
Ne sylemisin?
(Ahlat.)

Sen kal barsa sen =

Sen artk varrsn (gidersin).
(D.L.T. III. s 234.)

2. oul kii taks -siniz yerinde -siz kullanlmtr:

Ne sylemis iz ?==
ne vereceksiz? =
Ne sylemisiniz?
ne vereceksiniz?
(Dou lleri.)

Dedim ne sayarsz, ne alrsz, ne satarsz?

(Ruhi XVI.)

Dou Anadoluda -im, -sin kii taklarnn yaygn olam -em, -sendir.
iz, -sinizin de -ik, -sizdir:
Bilirem okuyacaam; yapmaksan, gresen; gelirik, okursuz, sevmiik,
yaza sz...

DLBLGS

298

286. EYLEM LERDE OLUM SUZLUK:

ir iin gz ya derler; onu bilmem, yalnz,
Aczimin giryesidir bence btn sarm!
Alarm, clatamam; hissederim, syleyemem',
Dili yok kalbimin, ondan ne kadar bizarm!
Oku, ayet sana bir hisli yrek lazmsa;
Oku, zira onu yazdm, iki sz yazdmsa...

(Mehmet Akif Ersoy.)

Bu paradaki eylemlerin:
a) Birou iin yapldn, olduunu bildiriyor: Oiumludur.
Derler, giryesidir, alarm, hissederim, oku, lazmsa, yazdm, yazdmsa...
b) Birka da iin yaplmadm, olmadn bildiriyor: Olumsuzdur.
Olumsuzluk eki almam btn eylemler olmludur.
Geldi, okuyacak, almalsnz, dinleyiniz, yazsnlar...
Bunlarn olum suzlan:
Gelmedi, okumayacak, almamaksnz, dinlemeyiniz, yazmasnlar...
Grlyor ki olumsuzluk kavram eylemlere -me ekiyle katlyor.
Bu ek:
a) Eylem tabanlarnn sonlarna gelir.
b) Kalnlardan sonra, uyuma gre -ma olur.
c) -yor taks gelince -me, -mann sonlarndaki geni nller darlar;
ekler -mi, -m... olur: Gelmiyorum, yazmyor, sormuyor, grmyorsunuz...
) Tabann son hecesinde yuvarlak nl varsa olumsuzluk eki -mu,
-m olur: Sormuyor, grmyor...
287. GEN ZAMAN KPLERNDE OLUMSUZLUK. Btn
eylemlerde olumsuzluk yznden kip eklerinde hi bir deiiklik olmaz.
Yalnz geni zaman kiplerinde kip eki deiir:
OLUM LU:
OLUMSUZ:
Kip eki rnin
bsbtn dt

Gelir,
gelirsin,
gelirsiniz,
gelirim, geliriz...
Gelmez, gelmezsin, gelmezsiniz, gelmem, gelmeyiz...
nc, ikinci kiilerde -zye dnd; birinci kiilerde
grlmektedir:

Vatan tutup bu yerlerde kalnmaz

lleri var bizim ile benzemez.

(Karacaolan XVII.)

Eski alarda:
Geni zaman kipinin olumsuzu, yurdun trl blgelerinde ve eski a
yazlarnda deiiklikler gsterir. Bunlardan birka:

EYLEMLER

299

I. Azer diyeleinde birinci tekil kiide -r dmyor:

Gemine minmerem deniz derindir (binmem)
Suyundan imerem suyu serindir (imem)
Sr gemin gedek Allah kerimdir.
(Halk trks.)

II. Bugnk -mez mi yerinde -me mi kullanmltr:

Kapnda bunca figan eylerz uyanma msn?
(Ali XVI.)

Gayri bana bakma msn?

Yangna su dkme misin?
Sen Tanrdan korkma msn?
Yok mu kalbinde imann?
(Karacaolan XVII.)

III. Bugnk -nezsia yerinde -men

Ta ezelden alnmsn kaleme
Kcksn dayanaman belama.
(Karacaolan XVII.)

-men, buyurma kipinin olumsuzluk eki olan -meyin yerinde de kullanl

mtr:
Sanman bizi kim ire-i engr ile mestiz
Biz ehl-i harabattanz mest-i elestiz.
(Ruhi XVI.)

IV. Bugnk -rnern yerinde:

1) -menera:
Halim gr pirim bakma filime
Dnmenem ikrardan tizseler beni.
(Ktibi XVII.)

Bir daha imenem bade

Srrm vermenem yade.
(Emrah XIX.)

2) -mezem:
Hoblarm ti-i cefasndan yzm dndrmezem.
(Mihri XV.)

Neden ta byle dilketir o gis bilmezem yoksa.

(Nedim XVIII.)

3) -men:
Esir-i dm- akn olal senden vefa grmen
Seni her kanda grsem ehl-i derde aina grmen

300

D L B L G S

Vefa v ainalk resmini senden reva grmen

Gzm canm efendim sevdiim devletl sultanm.
(Fuzuli XVI.)

V. Bugnk -meyiz yerinde -meziz:

Ba emeziz edariye d nya-y dn iin
Allahadr tevekklmz itimadmz.
(Baki XVI.)

Etmeziz her suleve pervaz- kstahane biz.

(Nedim XVIII.)

Vurgusu. - Olumsuzluk eki -me, btn kiplerde vurguyu ekmez;

yalnz geni zaman kipinde -me vurguludur (bkz. n 65 /7-a).
288. BLEK ZAMANLI EYLEMLERDE OLUMSUZLUK:
I. Olumsuzluk eki -me temel eylemin tabanna (kip eklerinden nce)
gelmektedir. rnekler:
a) Grmeyecekti, okutmuyordu, anlatamamlard, yazdrlmamalyd...
b) Gelmiyormu, yctrlmasaym, gldrmeyecekmi...
c) Dinlemediyse, gzellemiyorsa, yadrgamamsa, incelemeyecekseniz...
II. Olumsuzluk eki - anlam ayrtsyla - ekeylemde olur (bkz. n 359).
Yukardaki rneklerin bu biimdeki olumsuzluklar:
a) Grecek deileli, okutuyor, deildi, anlatm deillerdi...
b) Geliyor deilmi, gldrecek deilmi...
c) Yarglanm deilse, inceleyecek deilseniz...
III. Hem temel eylem hem de ekeylem olumsuz olabilir. Bu katmerli
olumsuz bileik zamanl eylemlerin anlamlar olumlu olur (bkz. n J 359-11):
a) Grmeyecek deilmi (grecekmi), okutmuyor deildi (okutuyordu)...
b) almyor deiliz (alyoruz), gndermeyecek deilmi (gndere
cekmi)....
c) Yarglanmam deilse (yarglanmsa), incelemyecek deilseniz
(inceleyecekseniz)...
UYARI. Bu rnekler, tmceye ses gzellii katmak gibi, sz bir
kvrmla bezeyerek arma yol amak gibi trl etmenlerle anlatma bir
deer kazandrma isteiyle kullan alanna kar. Kimi kez sze bir sany,
bir sav yadsmak ayrts sindirir: Biz almyor deiliz (siz bizim al
madmz sanyor ya da ileri sryorsunuz; oysa biz alyoruz.) anlamna
da gelir.
NOT. Olumsuzluk eki -rnenin kiplerde yeri belli olduu iin olum
suzluk biiminin ekim izelgesinde gsterilmesi gerekli saylmad.

EYLEMLER
EYLEM N

301

YAPISI

289. EYLEM LERDE YAPI. Adlar ve sfatlar gibi, eylemler de

yaplarna gre e ayrlr:
1) Yaln (basit, kk, asl) eylemler (bkz. n 290);
2) Tremi eylemler (bkz. n 291);
3) Bileik eylemler (bkz. n 307, 308).
290. YALIN EYLEMLER. Aslnda eylem olan; baka bir sz
ckten trememi, bilememi bulunanlardr:
Ura, didin, dn, ara, bul, ko, atd, bal',
Durmak zaman geti, almak zamandr:
(Tevfik Fikret.)

Gel, grmek, oku, aldm, yazacaksn, istemiyorum, kalsnlar...

Bir eylemin yaln olup olmad yle denenir: Sonundaki ekler, tak
lar (eylemlik, kip, kii ekleri, taklar) atlr; geriye kalan ksm, baka bir
szckten ekle trememi ve bileme yoluyla var olmamsa kktr; yani
asl eylemdir.
Asl eylemler hece bakmndan yledir:
a) Bir heceliler:
At-mak, al-dlar, korkmaynz, grmler, dur, ko, gel, git...
b) ki heceliler:
Oku, iit, ara-mak, kavra-d, dn-myor, iste-miler...
291. TREM EYLEMLER. Bunlarn nasl trediklerini grelim
(bkz. n 292 vs.):
-le-mek, doru-l-du, us-lan-m, mor-ar-mak, tk-r-da-d...
Bu rnekler adlardan, sfatlardan, yansmalardan eitli eklerle tremi-

EYLEM T R E T E N
EKLER
292.
I.
II.
III.
IV.
V.

-le EKYLE TREM EYLEM LER:

-lemek, ba-lad, talam, ivilemek, atelemek, dilemek, ren
deliyor, avlamak, ilesinler, yollaynz, karlayalm, drtledi...
Temiz-lemek, kara-lad, incelemi krklamak, ledik, gerilemek,
ilerledik, ihtiyarlyoruz, aklayalm...
Gr-lemek, in-ledi, atlyor, patlam, hoplasn, zplasn...
a) Durak-la-, konakla-, krekle-, koaklama, savsaklad...
b) Gdkla-, mnckla-, didikle-, trtklyor...
ocuu sarmalamak, kedi trmalam...

Treyii.-----le eki ok ilektir. Anlam gerektirirse btn adlara, sfat

lara, nlemlere ve yansmalara gelerek onlar eylemletirir.
-le eki uyuma gre deierek -la da olur.
A n la m .---- le ekiyle:
1.
Adlardan tremi eylemlerin ou geilidir (bkz. n 333). Bun
larn iinde geisiz olanlar da var (bkz. n 334): Balamak, otlamak...
II. Sfatlardan treyenlerin ou geilidir.
III. Yansmalardan treyenler geisizdir.
IV. a) -ekle tremi ad soylu szcklerden (bkz. n 221) yaplmlar
dr. Bunlara benzeyen ve ikinci heceleri -ek olan sylerden tremiler de
var: Pineklemek, tartaklamak...
b)
-ikli rneklerin ou yansmalar ve benzeri gvdelerdir (bkz.
213). Bunlara benzeyen ve ikinci heceleri -ik olan sylerden tremiler de
var: Uyuklam, ayklasn...
Mehtab srkledik sularda.
(Yahya Kemal Beyatl.)

V. Eylemden -me ile tremi ad, -le alarak yeniden eylem olmutur:
Sarmalamak...
NOT. Koku, s z i , yumurta... gibi birka szlk, -le ekini alnca
sonlarndaki nller dyor (bkz. n 41-11,14):

EYLEMLER

303

...Biz Nevres ile daha koklamadk ki...

Olum, sevdann e a tatl, airane zaman ite doya doya kokla
madan evvelki mevsimidir.
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

im szlyor... Tavuklar bugn de yumurtlam...

Bunlardan baka:

Beklemek, anlamak, dinlemek, gizlemek, bellemek, saklamak, syle,

yuvarla...
Geen gn Atatrkn Ankaraya ayak bastnn otuz beinci vl dnmn kutladk.
(Falih Rfk Atay.)

Bu satrlarda italik harflerle dizilenler incelenmeye deer. Dilimizde

bunlar gibi bir hayli szck var. Bunlarn da -le yapl, yani tremi olduu
aktr. Bu szcklerin kkleri bugn birer ad ve sfat olarak kullanlmyor,
diye bunlar yaln saymak yerinde olm az; nk bugn kullanlmayan
bu kklerin hepsine de eski yaznmzda ya da blge azlarnda, diyeleklerde rastlanr. Birka:
Bek
An
Din

= nbeti (Tarama Szl), avc kulbesi (Derleme Szl).

= beym, fikir, zek, zihin (Kamusu Trki).
= 1) skn, sknet (T. Szl). Dinmek bundandr.
2) Bakalarnn gizli konumas:
Din dinledi lence gezdi.
(Dede Korkut.)

Din dinleyen kendi aybn iitir.

(Atalarsz.)

Dinlemek eylemi de bu kktendir.

Giz = esrar (Lehei Osmani, Tuhfet z Zekiyye).
Bel = zhiriik, aikrlk, bedahet (Lehei Osmani).
Sak = mteyakkz, ihtiyatkr, mtenebbih (T. Szl).
Sy = sz, fkra (T. Szl).
K u t|
uur,... saadet (Divan Lgat it Trk).
Yuvar kanda olan : A l yuvar
Bu kklerin kimilerinden -li, -ci ekleriyle tremi sfatlar da var:
Gizli, belli, sakl, beki, ktlu...
293.-len EKYLE TREM EYLEM LER:
I. Ev-lenmek, kir-lenmi, sinir-leniyor, seslendim, fkelenmi, ilenmesin.
M ert dayanr namert kaar
Meydan gmbr gmbrlenir.
(Krolu.)

304

DLBLGS
Btn salonun zerinde bir lm havas dalgalanmt.
EFRUZ BEY (mer Seyfettin.)

II. Ba-la-nmak, ate-le-ndi, ince-le-niyor, kara-la-nm...

(Tevfik Fikret.)

Treyii:
I. Birinci rnekler dorudan doruya -len ekiyle tremitir; bunlarn
-le ekiyle tremileri yoktur ya da gelimemitir, demek gerekiyor.
II. -leden sonra n eki de gelmitir, -n edilgenlik ve dnllk ekidir
(bkz. n 345, 349).
Anlam:
I. -len ile tremilerde geisizlik anlam vardr.
II. -ie ekiyle tredikten sonra -n alanlarda en belirgin anlam edilgen
liktir.
NOT. Birinci rneklerin hemen hepsinde bir edilgenlik, bir dn
llk ayrts bulunduu gz nne alnnca ek e + n de saylabilir.
294. -le EKYLE TREM EYLEMLER:
I.

Sz-lemek, dert-lemek, sert-leti, katlam, bakalayorlar,

birlemek, Avrupallamak, yerletiler, gzelleiyor, glemez...

II. Ta-la-mak, pay-la-tlar, kak-la-tk, -le-mek, kar-la-tk...

Treyii:
I.
Birinci rnekler dorudan doruya -le ekiyle tremitir; bunlarn
-le ekiyle tremileri genel dilde kullanlmyor.
IL -leden sonra gelen itelik ekidir (bkz. n 353).
A nlam .-----le ya da -le-le tremi btn eylemlerde itelik ayrts
vardr (bkz. n 353). Onun iin ek -le + de saylabilir.
295. -(e)l EKYLE TREM EYLEMLER:
I. Diiz-elmek, bo-ald, azalr, saalm, daralmaz, yneldik...
(Reat Nuri Gntekin.)
Neticeden korkmutu, ara sra sertelmee alyordu.
...bu arnm havay birlikte solurduk .Gencelirdi. Yaama gc oalrd.
TEDRGNN BR (Sunullah Arsoy.)

II. nce-lmek, ksa-ld, erilir, durulmu, dorulmaz, sivrilmi...

TI1. Ykselmek, ufald, klmyor, alalyor, eksildi, seyrelmi...
Treyii.-----(e)I eki ilekedir. Birok sfatlara geliyor. Gelii yledir:
I. nszlerle biten tabanlara -el, -al geliyor.

EYLEMLER

305

II. nllerle biten tabanlarda e dyor, -1 geliyor.

III. ki heceli sfatlarn sonlarnda k varsa dyor.
Karda hisar gibi Nide ykseliyordu.
(Falih Rsfk Atay.)

Son yllarda yn adndan da bu ekle tremi eylem kullanlmaktadr:

ynelmek.
Anlam. Bu eylemlerin hepsi de geisizdir.
NOT. Anlam ayrtsyla hem -le (bkz. n 262), lern-el alarak eylemleen sfatlar var:
nce - incelemek, incelmek; dz - dzlemek, dzelmek; doru - doru
lamak, dorulmak; duru - durulamak, durulmak...
-le ile tremi olanlarn geili; -(e)Iile tremilerinde geisiz eylem
olduklar gzden kamyor (bkz. n 333, 334).
296. -er EKYLE TREM EYLEM LER:
I. Mor-armak, boz-arm, aaryor, gerdi, nermek, evermek, baar
dlar, tozarmak, suvarmak, otarmak {otlatmak), gzleri belerdi...
II.

Kzl-kzarmak, sar-sararmak, kara-kararm, yeil-yeerdi...

Treyii.---- er eki az ilektir. rnekler yle tremitir:

I. rneklerde ek, bir heceli szcklere gelmitir.
II. ki heceli szcklerde, -er eki gelince ikinci sesli harfle sonras
dyor: Kzl-kzarmak, sar-sararmak...
Tam otlarn sarard zamandr.
Yere yzkoyun uzanyorum.
(Behet Necatigil.)

NOT. Sudan suvarmak tremitir. Bu, suyun eski syleniine uy

gundur.
Anlam. Bu ekle tremi eylemlerin:
a) Adlardan olanlar geili;
b) Sfattan olanlar geisizdir.
297. -(i) EKYLE TREM EYLEMLER:
I. Brmek, bar-', aksr-, ksr-, hapr-, tksr-...
II. Bel-irm ek\ deli-rmek, f-rmek, c-rd...
Treyii. Ek az ilektir. Daha ok, bir heceli yansmalara ve sfatlara
gelmektedir. Sesli ile biten tabanlarda -i der.
1) Be = Zhir, aikr. (Lehe Osmani.)

306

DLBLGS
298. -irge EKYLE TREM EYLEM LER:
I. Az-rga-mak, yad-rga-mak...
II. Esirgemek...
NOT. Eylem tabanlarna gelen geililik eki iin n 338e bakniz.
299. -de EKYLE TREM EYLEMLER:
I.

Gr-iil-demek, r-l-damak, fsldamak, vzldamak, parldamak...

II.

Tk-r-damak, tak-r-damak, fkrdamak, tngrdamak, akrdamak...

Treyii.---- de eki ilekedir. -il, -ir hecelerinden birisiyle uzayp kuvvet

lenmi yansmalarla yansma deerli szcklerin (bkz. n 234, 235) sonuna
gelir.
A n lam .-----de ekiyle tremiler, kklerindeki sesin oluunu anlatan
geisiz eylemdir.
III. Al-da-mak (al = hile etmek, aldatm ak):
mrm beni sen aldadn ah nideyim mrm seni.
t

(Yunus Emre XIII - XIV.)

Gelip bir derdmendi aldayp mekretrne ey kfir

Dilersen dem ldr, yara kes, kan i, cier-hr ol.
(Nedim XVIII.)

Yeltemek (tevik etmek, tahrik etmek; koturmak):

Umak umam dediin mminleri yeltediin
Bir ev ile birka huri hevesim yok koma iin.
(Yunus Emre XIII - XIV.)

Badamak = Grete sarmaya alm ak:

Bu gez Beyrek kzm ince beline girdi badad
Arhas zerine yere urd.
(Dede Korkut.)
.

rneklerin treyilerinde zellik vardr.

Treyii ve anlam. Bu az ilek ekle tremilerin hepsi geilidir,
300. -kir EKYLE TREM EYLEMLER:
F-krmak, em-kirdi, hkryor, haykrm, pskrd, tkrmek,
smkrmek...
Treyii. Yansmalarla, yansma deerli szcklerin sonuna gelir
(bkz. n 234, 235). Uyuma gre deierek -kir, -kr, -kur, -kr olur.
Anlam. Bu ekle tremi eylemlerin hemen hepsi de geisizdir.
Hepsinde de da boan ayrts var.

EYLEMLER

307

30J. -ele EKYLE TREM EYLEMLER:

E-elemek, a-alamak, silk-elemek, durulad, itelemek, ekelemek,
kovalad, ovalyor, tepelemi, serpelemek...
Bacaklar kanyordu. Kan szan yerlere toprak ekeledi.
NCE MEMED (Yaar Kemal.)

Treyii. -ele eki bir heceli eylem kklerine gelerek uyuma gre dei
ir; -ele,, -ala olur.
Anlam. -ele eki, kkteki eyleme sreklilik, yineleme ayrts katar
gibidir.
Bunlara YNELEM EL, eylemler denebilir.
302. -se, -(i)mse, -si... EKYLE TREM EYLEMLER:
I.
II.

iSu-samak, mhim-semek, garipsedi, umursamaz...

Ben-imsemek, az-msad, oumsar, glmsedi, kmsyor, ktiimseme, iyimser...
Gk hl mavi glmser
Yeil dallar arasndan.
(Cahit Stk Taranc.)

III. Yksnmek, isinmek, isimek (Tarama Szl), tiksinmek...

IV. Duraksamak, kanksamak...
Treyii.---- se eki ilekedir. Ad, sfat, adl, eylem kklerinden kimisi
nin sonuna trl biimleriyle gelmektedir. rnekler srasyla yle incelenir:
I. rneklerde adlarn, sfatlarn sonlarna -se gelmitir. Szcklerin
birka yabanc dillerden gelmedir.
II. -se ekinden nce -im hecesi var: -imse: Ben-imsemek...
III. -se ekinden nce -im hecesi var: - Ben-imsemek...
IV. -ikle tremi eylem tabanlarna -se gelmitir (bkz. n 306)
Anlam. -se... ekiyle tremi eylemlerin, kkleri ve ekleri gibi, an
lamlar da eitlidir. Balca u anlamlara geldikleri grlr:
1)

stemek, istekli olmak:

Susadm gayet hararetten kat
Sundular bir cam dolusu erbeti.
MEVLT (Sleyman elebi XV.)

Anadolu azlarnda, bu anlamda birka eylem daha var:

Boasma (inek boa istemek),
Borasmak (dii deve erkeini istemek),
Aygrsamak (ksrak aygr istemek)...

308

DLBLGS

Divan Lgat-it-Trkte -se ekiyle tremi yirmi be eylem sraland

gibi bir de geni bir kural vardr. steme ve isteklenme anlamm kapsayan bu
eylemlerden birka rnek:
psemek, isemek
lsedi
01 ok ats ad
01 am ursad
Ol at abad

pmeyi, imeyi istemek.

= (lmek istedi).
= O, ok. atmak istedi.
-= O, onu vurmak istedi.
= O, at almak istedi.
(Cilt 1. s. 275-282.)

-se eki, eylem kklerine geldii gibi, kural blmnde adlara geldii
de gsterilmektedir:
Er etsedi = Adam et yemek istedi.
Er evsedi Adam evini zledi.
Bunlar -senin ileklik kazanabileceini gstermektedir.
2) yle saymak, yle grmek:
Mhimsemek = mhim saymak, garipsemek = garip saymak, kendini
kimsesiz grmek, oumsamak = ok grmek, kmsemek =
kk grmek, yksnmek = bir eyi kendine yk saymak...
Bu anlam zelliinden yararlanlarak: iyi, kt kara sfatlarndan
treyen szckler, son yllarda sk sk kullanlm aktadr: yimser, ktmser,
karamsar...
Ykc tenkitleri yannda, daima yapc, iyimser ve sarslmaz bir savakan
ruhu vard.
(Falih Rfk Atay.)

3) Trl anlamlara gelenler de var:

Umursamak = umur edinmek, nem vermek; glmsemek = gler
gibi olmak.
4) ki anlamda olan da var:
Benimsemek = 1) Kendisine mal etmek, etmeyi istemek. 2) Bir nes
neyi kendi mal saymak...
303. -re EKYLE TREM EYLEMLER :
Gevremek, arslan kkrer, at akrar, titredi, sram, irenmi...
Treyii ve anlam. Kimi yansmalar ve yansma benzeri kklerle
kk deerli syler bu ekle biimlenmilerdir. Hemen hepsi de geisizdir.
304. -e EKYLE TREM EYLEMLER:
Tiin-emek, kan-amak, ya-am, gz-emek, di-emek, (deirmen
ta, testere gibi nesnelere di amak; ad-ad, bo-am, tiir-emek,

309

EYLEMLER

kap-amak, oyn-amak, (otundan), benz-emek (benizden), ut-anmak,

uz-amak...
(Mehmet Akif Ersoy.)

T reyii,-----e eki ilekedir;

T, a) D aha ok bir heceli adlarn sonlarna gelmektedir.
b) kinci hecelerinde dar nl bulunan adlara bu ek gelince dar n
ller der:
Oyu.n-oj-amak, buniz-benz-emck...
c) tk-a-mak (eylem kknden tremitir).
) -e ile biten iki heceli eylemlerden rnekler:
Kremek, kapc-, tara-, dola-, ula, bula-,
II. Eylem kklerine gelir: ka-amak...
A nlam .-----e ekiyle tremi eylemlerden geisiz olanlar ounlukta
dr.
305. -i EKYLE TREM EYLEMLER:
Kazmak, srmek...
Treyii. Bir heceli eylem kklerine gelmektedir.
Anlam. Kke hafifleme ve srme sezgisi katm gibidir. Kklerle t
revlerin karlatrlmas bunu gsteriyor: Kazmak - kazmak, srmek - sr
mek.
306. -ik EKYLE TREM EYLEMLER:
Bir-ikmek, ackmak, gecikmek, gzkmek, dolukmak...
...daha karnn ackmam. Aksa yersin.
EKIYA NNDE (Hseyin Rahmi Grpnar.)

...Gzleri doluktu = dolu dolu oldu.

TIRPAN (Fakir Baykurt.)

Treyii.---- ik eki az ilektir. Birka sfata ve ada gelmitir.

Anlam. Hepsi de geisizdir.

BLEK

EYLEMLER

307. BLEK EYLEM:

I. yiler bakalarna yardm ederler. Bunlar grnce herkes memnun
olur.
II. Atatrk devrimlerinin ana hedefi, bu milleti hrriyete varmaktan
alkoyan engelleri ortadan kaldrmakt.
(Falih Rfk Atay.)

talik harflerle dizilen szckler eylemdir ve ikier szckten bilemitir,

ki ya da daha ok szckten bilemi eylemlerimiz pek oktur. Bunlar
yapllarna; kurala balanp balanmadklarna gre ikiye ayrlr:
1) Kurall bileik eylemler (bkz. n 308, 309);
2) Anlamca kaynam bileik eylemler (bkz. n 329);
3) Deyim biiminde beklemi eylemler (eylem bekleri) (bkz n 321IV.).
308. KURALLA YAPILAN BLEK EYLEM LER de iki trldr:
) zel bileik eylemler (bkz. n 309):
2) Yardmc eylemlerle yaplm bileikler (bkz. n 322 vb.).
309. ZEL BLEK EYLEMLER. Eylem tabanlarndan biimce
bilemi ve anlamca kaynam olan szcklerdir.
zel bileik eylemler be trldr:
1) Yeterlik eylemi (bkz. n 310, 311);
2) Tezlik eylemi (bkz. n 312, 313);
3) Srerlik eylemi (bkz. n 314);
4) steklenme eylemi (bkz. n 315);
5) Yaklama eylemi (bkz. n 316).
310. YETERLK EYLEM :
Ehliyetli ve mtevaz olmak g deildir; glk hem ehliyetsiz, hem
mtevaz olabilmektedir.
(Cenap ebabettin.)

311

EYLEM LER

Ali, Horozla arkadann abucak savutuklarn grdkten sonra

glkle yerinden kalkabildi.
(Orhan Hanerliolu.)

Trene yetiebildiniz mi? Orhan da gelebildi mi? O kitab okuyabildi

niz mi ? Bunu syleyebilmek iin yice incelemek zorundayz.
Yapl, talik harflerle dizilen szckler yle bilemitir:
a) Eylem tabanlarna birer geni dz nl (e a) ile birlikte bilmek ey
lemi gelmitir,
b) nl harflerle biten tabanlarda kaynatrma harfi ydir.
Bekle - bekleyebilmek, anla - anlayabilmek...
Anlam. Bu birlemede bilmek eylemi kendi szlk anlamndan bs
btn syrlarak biletii gvdeye:
1) Gc yeterlik, baarma... anlam katar:
Orhan bu masay kaldrabilir ( = kaldrmaya gc yeter).
Be yandadr', gazete okuyabiliyor ( okumay baaryor).
2) Temel eyleme olaslk ayrts k a ta r:
...Btn bu koullardan daha ackl ve daha korkun olmak zere,
yurdunda, i banda bulunanlar aymazlk ve sapknlk iinde
olabilirler.
SYLEV (Atatrk.)

3) Geni zaman kipinin sorulu biimi ses tonuyla - izin verir misiniz
anlaml- pek ince bir dilek zellii tar:
Odanza girebilir miyim?
311.
YETERLK EYLEM NN OLUMSUZLUU. Eylemlikleri
kullanlan btn eylemlerde1 olumsuzluk eki -medir. Her eylem bu ekle
olumsuzlar. Bu genel kurula uygun olarak yeterlik eylemlerinde de olumsuz
luk eki -medir. Yalnz yeterlik eyleminin olumsuzlamasda zellik var
dr:
1.
Yeterlik eyleminin olumsuzunda-me gvdeyi kuran eylemlerden birin
cisine eklenen e, adan sonra gelir; bil kk bizim diyeleimizde kullanl
maz:
Grebildi - gremedi, yazabilecek - yazamayacak, okuyabilmi - okuyamam...
Biri ecdadma saldrd m, hatta boarm.
Boamazsn ki ?
Hi olmazsa yanmdan koarm.
(Mehmet Akif Ersoy.)
1) Dilimizdeki mastarlardan yalnz bir tanesi kullanlmaz: Ekeylemin eylemlii saylan imek-

312

DlLBLGSt

Yeterlik eyleminin olumsuzluunda bil kullanlmaz; fakat szckleri

birletirmeye yarayan geni nl ( e a) gvdede kalr. Olumsuz gvdelerde
-meden nce grlen bu e, a hem biimce bileiklii, hem de anlamdaki
yeterlik kavramn gstermeye yarar. Yaln eylemlerin olumsuzlarndan
yeterlik eylemlerinin olumsuzlarn ayrmaya yarayan da bu e , adr.
Girmez - giremez, sindirmez-sindiremez, okumayacak - okuyamayacak
amyor - aamyor.
Girmeden tefrika bir millete dman giremez;
Toplu vurduka yrekler onu top sindiremez.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Eski alarda, bugn de br diyeleklerde -bil paras dmemektedir:

Az saklama bacaramayan ohu da sahlayabilmez.
(Azerbaycan atasz.)

Bir kamm var vurabilmirem ( -- ylan).

Kanad var uabilmez. Kuruda da kaabilmez ( balk).
(Azerbaycan bilmecelerinden.)

II. Yeterik eylemlerinde gvdeyi kuranlardan birinci eylemler de olum

suzlar. Bu iki trl olumsuzlama arasnda ayrt vardr:
1.
2.
1.
2.

Girebilir
gidebilir
aabiliryazabilir.... Olumsuzlar:
Giremez
gidemez
aamaz
yazamaz...
Girmeyebilir gitmeyebilir amayabilir yazmayabilir....
rneklerde birinci eylemi yapmaya gc yetmeyi;
rneklerde birinci eylemi yapmamak olasl ayrts vardr.
Bel baladn tepelerden
Gn domayabilir bir daha.
(Cahit Stk Taranc.)

III. Aadaki rnekte yeterlik anlam katmerlemitir: Hem gc

yetmezlik hem de yapmamak olasl birleiyor:
ngiliz adalar halk kadar ileri demokrasiyi gerekletiremeyebiliriz.
Ama bizzat kendimizden de geri kalmamz iin sebep var mdr?
(Faiih Rfk Atay.)

Yazl. -ebilmek yapl bileikler bitiik yazlr.

312. TEZLK EYLEM :
I. Ge kalmam, geliveririm. Daha ok gecikmeyiniz, yazveriniz...
II. zlr diye syleyivermekten ekindim. Gensiniz; yorulmadan
pazara gidip geliverirsiniz.
Yapl. talik harflerle dizilmi rneklerde:

313

EYLEM LER

I. Eylem tabanlarna - uyarma gre - bir dar nl (i, , u, ) ile birlikte

vermek gelmitir.
II. nllerle biten tabanlarda kaynatrmay y salar:
Dinle-yiverdim, atlayver. Hemen gidip olayn iyzn anlayver.
Anlam. rnekler numara srasna gre incelenecek:
I. Bu bilemede vermek eylemi kendi szlk anlamndan syrlarak,
bileik gvdeye tezlik, abukluk, apanszhk anlam katmtr:
Geliveririm = abuk gelirim, yazveriniz = abuk yaznz, kouverdi
hemen kotu...
te urada urackta... Arada cam olmasa elini uzatverecek, ona do
kun uverecekti,
(Peyami Safa.)

Erturul olunca harbe meclup

Galip oluverdi cnd-i malup... ( = hemen galip oldu).
(Muallim Naci.)

II. rneklerde bu (tezlik) anlam biraz gevemi, yerine nemsizlik,

geliigzellik, savsama ayrts gelmitir:
Syleyi sermek (hemen sylemek) anlamna geldii gibi (ylece sylemek)
anlamna da gelir:
Bir de u rneklere bakalm :
Adapazar treni kata gelir? Yarn reniver.
(Refik H alit Karay.)

...Derken Trklerin Asya'daki arap ehri olan Fergana'dan tutturur,

ilk lenlere geer, peder-ahi aileden asr- hazra kadar uzanverirdi.
(Yalya Kemal Beyath.)

III. Buyuru kiplerinde dileyi ayrts sezilir:

Sana bin kerre dedim koma, yava git yaramaz!
Haydi kalk alama, sz dinlesen olmaz m biraz?
Silkiver stn Ahmet bakver alamasn.
(Mehmet Akif Ersoy.)

dizelerindeki tezlik eylemleri bu anlama daha ok uymaktadr.

Y azl.---- ivermek yapl bileik eylemler bitiik yazlr.
IV. TEZLK EYLEM NN PEKMES. Bileik gvdenin bile
tirme nlsn alan birinci blm yinelenmekle tezlik anlam pekiir:
Ko Dr, ko da rt rtiiver. Tuh! slanacak bulgur.
TIRPAN (Fakir Baykurt.)

314

DLElLGS

...zlyoruz; geli geliveriniz...

NOT. Tezlik anlam veren bir bileik eylemimiz dala var:
kagelmek = Beklenmedii bir zamanda gelmek, gelivermek.
313. TEZLK EYLEM LERNDE OLUMSUZLUK:
I. Kapy avermedi, gelivermezse ne yaparz?
II. Kapy amayverdi, gelmeyiverirse ne yaparz?

Gidivermemi...
Gitmeyivermi...

Yapl. Yukardaki rneklerde:

I. Olumsuzluk eki -me, bileik tabann sonuna gelmitir.
II. Olumsuzluk eki -me, birinci eylemin sonuna gelmitir.
Anlam. Bu iki eit olumsuzlamada anlam ayrts v a r:
I. rneklerde tezlik anlam aktr.
II. rneklerde ise nemsizlik, nem vermeyi, ayrts seziliyor.
Bir akam uyudu;
Uyanmayverdi.
Aldlar gtrdler.
(Orhan Yeli Kank.)

314. SRERLK EYLEM LER:

I. Ua karnca arkasndan bakakald. Yorgundum ; uyuyakalmm.
aakalmak, yazadurmak, bekleyedursun...
(Falih Rfk Atay.)

nsanlar hrriyetlerini, rahatlarn ve emniyetlerini arayagelmilerdir.

Tanzimattan beri sregelen gericiler ve ilericiler kavgasn ilericilerin
zaferiyle tamlayarak...
...oyununa uy agelmilerdi.
(Faih Rfk Atay.)

Akn odu cierimi yakageldi yakagider.

Garip bam bu sevday ekegeldi ekegider.
(Yunus Emre XHI-XIV.)

Olagelen dzensizlikler.
Yllardan beri okunagelen kitaplar...
ehrin en gzel yerinde balanan otel, iskelet olarak kalakalmtr.
(Falih Rfk Atay.)

Kadnlar derin derin birbirinin yzne bakakaldlar.

CADI (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Bedihe ile Kadir arakaldlar.

BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

EYLEM LER

315

Tepeden kuyruu dikmi ine dursun danalar.

(Mehmet Akif Ersoy.)

Yapl. Eylem tabanlarna birer geni dz sesli (e, a) ile birlikte

uyarma gre - kalmak, gelmek, durmak... eylemlerinden birisi eklenmektedir.
Birinci taban nl ile bitiyorsa kaynatrma harfi y olur.
Anlam. Bu bilemelerde kalmak, gelmek, durmak... eylemleri szlk
anlamlarndan syrlarak biletikleri gvdeye srerlik anlam katar:
Okunagelen kitaplar uzun yllardan beri okunmakta olan kitaplar...
Uyuyakalm = uyumas uzam, srm. Bakadur = Bakmakta
devam et. Arayagelmi aramakta yllarca devam etmi.
N O T .-----egelmekle bileen kimi szcklerde tezlik anlam da belir
mektedir : kageldi = birden geldi:
...alessabah kafirin zerine kageldiler.
(Akpaazade Tarihi.)

Yazl. Bileen eylemlerin kincileri szlk anlamlarndan syrl

dklar iin kaynam saylr; bitiik yazlr.
II. -ip yapl ulalar da durmak'la bekleerek srerlik anlaml eylemler
kurmaktadr:
Sekiz gn oldu hareket devam edip duruyor.
(Tevfik Fikret.)

Koup durmak, oynayp duruyor, arlatp durdum, durup dururken...

Yazl. Bu beklemi gvdeler ayr yazlmaktadr.
III. Alakoymak, (yaz dilinde alkoymak) da yap ve anlam bakmndan,
yukardaki 1. rnekler gibi bir srerlik eylemidir; bitiik yazlr:
...hi, hi biri onlar zevklerinin en knden alkoyamaz.
(Falih Rfk Atay.)

Yemee alkoymak...
Olumsuzlar. Sreklik eylemlerinde, anlam gerektirdike, gvdenin
ikinci eylemleri olumsuzlamaktadr:
Uyuyakalmam, koup durmasn, alkoymaynz.
Birinci eylemlerin de olumsuzlat grlr:
Bir milletin bana byk bir felaket gelnteyedursun; btn ahlak ve karakter deerleri
ylesine karyor ki...
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

IV. Kalmak, durmak, gitmek eylemleri kimi kiplerin sonuna gelince

yazllar ayr olmakla birlikte - srerlik anlaml birer gvde kuruyor:
ok yorgundum; oturduum yerde uyumu kalmm.
Zavall kadn gnlerce alad durdu...

316

D L B L G S

315. STEKLENM E EYLEMLER:

I. Grecei gelmek, greceim geldi...
II, ...Ona adeta acyasm geldi.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

III. Eer yar beni depeleme kast edesi olursa sen demegil ki can iin
gussalanam.

(Glistan Tercmesi XV.)

IV. Vardlar Amasyaya girmeli oldular.

(Akpaazade Tarihi.)

Yapl ve anlam. -ecei yapl eylemsi ve o anlama gelet -esi yapl

szckler gelmek eylemiyle beklemektedir. Bu, bir zne ile yklem beklemesi olmakla birlikte bir ileklenme ayrts tamaktadr(bkz. n 282-iV /4).
Yazl:
I.
II. numaradaki beklerin birinci szckleri (eylemsiler) kiilere
gre ekimlendikleri iin ayr yazlr:
Glesi gelmek, grecei gelmek...

(Trke Szlk.)

bu vcut ehrine her dem giresiim gelr

imdeki sultann yzn gresim gelr
idrem szn gremezem yzm
Yzn grmeklie camm veresm geliir.
(Yunus Emre XHI-XIV.)

Ata binesim geldi

Kye gidesim geldi.

(Bir H alk Trks.)

Gnlm yare salasn geldi

Bahrine akn dolasm geldi.
(Kuddusi XIX.)

Sci ien kii kendy yenemez ne kadar ac ne yaramaz siici olursa

itke iesi gelr.
(Yadigar- ibni-erif XIV.)

III. -esi olmak bileii de isteklenme ayrts sezdirmektedir. Olmak

yardmc eylemiyle bilemitir. Birinci szckte ses deimesi yoktur (bkz.
n 324-11). Bir bekleme niteliinde saylmtr; onun iin ayr yazlr.
IV. -me-F li olmak bileiinde de isteklenme ayrts seziliyor. Bir rnek
daha (bkz. n 188 /X .):
Zekt vermeli olsa adam bulamazd kt mstehakk- zekt olayd.
(Solakzade Tarihi.)

EYLEM LER

317

Trkide bir kimsenin halinden sormal olsalar nicesin derler,

(Dekayk-l - Hakayk XVI.)

Olumsuzu. steklenme eylemlerinde olumsuzluk eki gvdelerin sonu

na gelir: Greceim gelmedi.
316. YAKLAMA EYLEMLER:
1918de stanbul elimizden gideyazd.
(Faih Rfk Atay.)

Ayam kayd; deyazdm. Bardak krdayazd. Baydayazmak, ley azmak...

Yapl. Eylem tabanlarna bir dz geni nl (e, a) den sonra yazmek eylemi gelmektedir.
Anlam. Yazmak eylemi, szlk anlamndan syrlarak biletii
gvdeye yaknlk anlam katar: Deyazdm = az kald dyordum.
Yazl. Gvde bitiik yazlr.
Kullanl. Yazmak yapl bileik eylemler eskimitir. Eski yazn
mzda ve blge azlarnda daha sk kullanld grlr:
emimden akan hun ile saar dolayazd
Mecliste geen gice yine kan olayazd.
(Baki XVI.)

Bugn stanbulda ve vaz dilinde bu anlam, az kald, az kalsn belir

teciyle anlatlmaktadr.
NOT. Yaklama eylemlerinin:
a) Olumsuzu;
b) br atlar gelimemitir.
II. Gn ard aaracak. Top patlad patlayacak. ocuk dt decek...
-di, -ecekli eylemlerin ikilenmesi de yaklama anlam veriyor.
317. ZEL BLEK EYLEM LERDE ATI. zel bileik eylem
lerin geili, geisiz, etken, edilgen, dnl ve ite olular birinci eylem
lere gredir (bkz. n 333, 342 vb. 306 vb.):
Geili
Geisiz
Edilgen
Dnl
te

:
:
:
:

Okuyabiliyor, yazveriniz...
Gelebildim, uyuyakalm, deyazdm...
Okunabilir, yazlvermi...
Orhan artk ykanabilir, Sevim de sslenebilir yaa
geldi.
: Yazabiliriz, dvverdiler...

318

D L B L G S I

Ettirgen
Oldurgan:

Okutabilir, yazdrveriniz...
: ndirebildi, yatr iver iniz...

318. OLUP BTME EYLEM. - Gitmek eylemliinin trevleri

br eylemlerden sonra gelerek:
a) Bir eylem bei kurar;
b) bekte birinci gelen eyleme olup bitme ayrts katar:
Bu rivayet-i. acibeye bir ben bile inandm gitti.
CADI (Hseyin Rahmi Grpnar.)

lerime mdahaleye balar ise sfr tkettim gitti.

CADI (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Olur gider; neden olmasn ?

Yazl. Birinci eylemler kiilere gre ekimlendikleri iin, anlamca

bilemi olan bu gvdeler ayr yazlr.
319. -meye GRSN EYLEM, (sonulansa eylemi). Kendisinden
sonra gelen nermeye, kesin bir sonuca varma anlamn katar:
Aklna esmeye grsn, yoksa yapmadan duramaz.
(Trke Szlk.)

...canlarmz istekdikleri anda almakta glk ekmeyecekleri derkar

idi\ bir k e n e gcenmeye grsnler.
CADI (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Bir bekleme niteliinde grlen bu gvdeler de ayr yazlmaktadr.

320. BEKLENMEZLK EYLEMLER. Beklenmedik bir durumun
oluunu anlatmak iin -ecei yapl ortalardan sonra tatmak eylemi getiri
lerek bir bek kurulur:
O
sessiz adamn fkelenecei tutmasn m? Neler syledi neler...
Yazla. Deyime kayan bir bekleme niteliinde olduu iin
bitiik yazlmaz.

BEKLEM

EYLEMLER

Yazllar ve trl zellikleri bakmndan bileik eylemler arama al

namayan birok eylemlerimiz daha vardr. Bunlar, ikier, er, drder...
szcn beklemesinden domutur. Birka:
321.
DEYM BM NDE BEKLEM EYLEMLER. K onu
lu yapl anlamlarndan az ok kayan, szlk anlamlarn dndrme
den kullamlagelen klielemi birok sz beklerimiz vardr. Bunlara deyim
ad veriliyor. Bu klielemi bekleri (deyimleri) kuran szcklerden her
birini ayr ayr incelemek doru deildir; tmn birden deerlendirmek,
bir btn saymak gerekir. Deyimler iinde:
I. Ad olanlar var: st ba (giysi), ayak teri (cret), sa uzun akl ksa
(kadn), iyi saatte olsunlar (cin, peri), yem borusu...
II. Sfat grevli deyimler daha oktur: Eli uzun, ar bal, az bozuk,
kula delik, tok gzl...
III. Belirte olan deyimler de az deildir: Kr krne, sasaa babaa,
Tanr'nin gn, ii aa be yukar...
IV. Eylem grevli deyimler sayszdr. Birka:
Gnl vermek, di bilemek, yz suyu dkmek, drt gzle beklemek,
bir dediini iki etmemek, gkte arayp yerde bulmak, batan k
mak, n ayak olmak, yerinde yeller esmek..V. Eylem trevlerinin, birka szckle deiik biimlerde kaynat
da sk grlr:
a) yelik takl tmlenenlerie kalplaan eylemler:
Yz glmek, kafas kzm, sabrm tkenince, gzleri kararr, ba
dner, kanmz kaynar...
b) yelik taks aldktan sonra tmleleen szcklerle kalplaan ey
lemler.
Tadn karmak, houna gitmek, rnda kmak, yerinde saymak...
c) Kendi tmleleriyle kalplaan eylemler:
Tas tara toplamak, dile dmek, yaka silkmek, gzden dmek,
kumda oynamak....

320

D L B L G S

) Belirtele kalplaan eylemler:

Ho grmek, bo ver, ileri srmek, yan gelmi, kar koymak, n grl
d...
d) zne grnmnde bir adla kalplaan eylemler:
Can ekimi, yz vermek, kan alamak, dil dkmek, ant imek...
VI.
Durum taks alm olumsuz eylem trevleriyle bekleenlere de sk
rastlanr. Bunlarda yapmack ayrtsyla kendini yle gstermek anlam
sezilir: Anlamazlktan gelmek, iitmemilie vurmak...

YARDIM CI EYLEMLERLE YAPILAN

B LEK
E Y L E M L E R
322. YARDIM CI EYLEMLER:
Dknlere yardm etmeliyiz. Sabret, muvaffak olursun. Tanr mu
vaffak eylesin]...
Bir ralrn klmadn cieri kan alanlara
Gurbette rzgr perian olanlara.

(Fuzuli XVI.)

Bu rneklerde italik harflerle dizilen eylemler ikier szckldr. Birinci

szckler ad soyundandr. kinciler onlara eylem anlam katyor; onun iin
bileiktir.
Ad soylu szcklere i, devim, olu, kl, yarg anlam katan asl g
revi bu olan szcklere yardmc eylem denir.
Yardmc eylemlerin balcalar unlardr:
Etmek, eylemek, olmak, klmak...
323. ETMEK yardmc eylemiyle yaplan bileikler:
.
I. Orhan yolcu ettik. alan kol topra altn eder. Herkesi memnun
edebilmek, ah etmek, yasak etmek, gevezelik etmek, ii berbat
etti, oyun etmi, gz ediyor, telefon edelim, dman alt etmek...
II. Sabrediniz. Bahsetmeyelim, hissediyorum, nerisi reddedilmi...
iki saattan beri bir tepe zerinde Adana ovasn seyrediyordum.
(Reat Nuri Gntekin.)

Yapl. Dilimizde yardnnc eylemlerle yaplm bileikler pek ok

tur. Trke ad soylu birok szck yardmc eylemlerle biletii gibi, yabanc
birok ad ve sfat da bu biimde bileik eylem kurmaya yarar. Yukardaki
rneklerin hepsi de etmek eylemiyle yaplm bileiklerdir. Anlam gerektirir
se daha ok addan, ad soylu szcklerden bu yolda bileik eylemler yap
lr. Yabanc szcklerle bileenler daha oktur:
Sipari etmek, keide etm ek; icap etti, tasviye et-, ikram et-, not et-,
protesto et-, boykot et-...
Anlam Etmekle yaplan bileik eylemler u blmlere ayrlr:
1)
Sfatlarla yaplanlar. Bu bileik eylemler, nesne aldklar iin
geilidir.

322

D L B L G S

2) Adlarla yaplanlarn nesne alp almamalar anlam gereine baldr:

a) ou nesne almaz; geisizdir:
Dknlere yardm etmelisiniz. O, bize oyun etti. Teekkr ederim.
b) Nesne alanlar; geili olanlar da var:
Topra altn etmek. Dman mahvetti. Radyoyu ayar ediniz. Kabul
etmek, halledelim, nerettiler...
Yazl Yukarki rneklerde bitiik yazlanlar da vardr, ayn yaz
lanlar da... yle blmlenir:
I. Bitiik yazlanlar. Arapadan dilimize gemi kimi szckler
etmek,'le bileirken ses deimesine uramaktadrlar. Bu deimenin iki
trlsn yazda gstermek iin, bitiik yazmak gerekli grlmtr:
1) Etm ek'h bileen kimi szcklerin son harfleri ikizleir:
His - hissediyor, zan - zannederim, hak ~ hakketmi...
2) E tm ek'h bileen kimi Arapa szcklerin ikinci hecelerinde bulunan
dar nller der:
kr - kredelim, sabr - sabrediniz, kayp - kaybetti, keif- kefetmi,
seyir - seyrediyordum, defi - defet...
II. A yn yazlanlar. Etmek'le bileirken bu yolda ses deimelerine
uramayan btn szckler ay yazlr:
Yardm etmek, gayret ediniz, sarf etmek, terk edecek, dert etme, bor
etmek, icap ediyor, inat etmesin, ayrt etmek...
ZET. Etmek eylemiyle bileen szcklerde:
a) Ses deimesi olmuyorsa ayr yazlr: yardm et-.
b) Ses deimesi oluyorsa bitiik yazlr: Hisset-, sabret-...
NOT. Saygl anlatmlarda et - yerine buyur - kullanlr:
Dikkat ediniz = dikkat buyurunuz. Tanr yurdumuza iyilikler ihsan
buyursun.
Etmek szcnn yardmc eylem grevinden syrlarak, teki eylemler
gibi, bal bana bir anlamla kullanld da olur:
Ben ettim, sen etme ( = yapma). Bu kalem be lira eder ( = deer).
Gidii onu iinden edecek ( = yoksun brakacak)...
Yardmc eylemlerin belli bal birer szlk anlam yoktur. Grevleri
- yukarda yazld gibi - ad soylu szcklerle bilemek, onlar eylemletirmektir. Oysa bu rneklerde etmek't e :
a) Bal bana birer anlam v ar:

323

EYLEM LER

b)
Tam anlaml eylemler gibi zne, tmleler alyor; yani kendilerinden
nce gelen szckler etmekle kaynamyor. Ona zne, nesne ve tmle
oluyor.
Buna gre etmek eyleminin yardmc grevinde olup olmad yle
ayrt edilir:
Sonuna geldii szcklerle bilemiyor; onlar zne, nesne, tmle ola
rak alyorsa; yani bal bama bir anlamda kullanlyorsa yardmc deil,
tam eylemdir:
deti hublarm cevr cefadr amma
Bana ettiklerini kimselere etmediler.
(Necati XV.)

324. OLMAK yardmc eylemiyle yaplan bileikler:

I. Tanrya iikrolsun; dmanlarmz mahvoldu...
II. Hastamz iyi oldu. Memnun oldum. Var olunuz. Hasta olmak, sa ol!..
III. Syleyecek oldu; vazgeti. Uyumu olacak, unutmu olabilir...
IV. ...daha iyi tetkike frsat bulunca fikrini deitirir gibi oldu.
renmi gibi oldum...
D RMCEK (Refik H alit Karay.)

Yapl. rneklerden birinciler bitiik, tekiler ayr yazlmtr. yle

kurala balanr:
Olmakla bileen szcklerde (bkz. n 323):
1) Ses deimesi oluyorsa bitiik yazlr: His-hissolunan, kahir - kahrol
sun!...
2) Ses deimesi olmuyorsa ayr yazlr: Var oll mevcut olan...
3) Olmak eylemi:
a)
Gelecek zaman, geni zaman, -mili gemi zaman ve gereklik kip
lerinin; hatta imdiki zaman kipinin nc tekil kiilerine gelir:
...olan ata biner kl kuanr oldu.
(Dede K rkut.)
Syleyecek oldu; sonra vaz geti.
Btn mukayeselerin yaplmasn yabanc temsilcilerden bekler olduk.
(Falih Rfk Atay.)
Nasl olmu da Piyer Loti Azyadesini bunlar arasndan sememi ? Zira arkl kadnlarn
en halis, en katksz rnekleri bunlardr. rana gelip gittikten sonra Avrupa'nn btn
kzlar, bana birer gen erkek grnr olmulard.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)
Ses gelmez oldu bahelerden.
(Cahit Stk Taranc.)

324

D L B L G S

Bugn hibir Trk ve Mslman aile gsterilemez ki bir veya mteaddit evladm Moskof
muharebelerinin birinde ehit vermemi olsun.
BATARYA LE ATE (Sleyman Nazif.)
Kaderini bu topraa balam olanlar...
...btn sanat ve kltr adamlar bu yzden alamal olmutur (bkz. n 315-VI.).
(Falih Rfk Atay.)
O, tasavvur ettii yksek payeye bir ad bulamyor, sonra da itila emellerine kaplyor oldu
undan kendi kendine utanyor.
MAV ve SYAH (Halit Ziya Uaklgil.)
Yana yana alanmaz olur m o yiite, ki hayatnda en gvendii dayanak olaanst zeka
idi.
ATATRKN HASTALII (Ruen Eref naydu.)

b) Olmak yardmc eylemi, -de durum taksn alm eylemlikle bileir:

Yazmakta olduu kitap...
c) Olmak yardmc eylemi, -en yapl ortalarla da bileir:
hreti gittike azaldndan buna kulak asan olmamt.
YATIR (Refik Halit Karay.)

) Olmak yardmc eylemi, geni zaman kiplerinin 3. tekil kiileriyle

de birleir ve bileie -meye balamak, -meye kalkmak... ayrtlar katar:
Yalandka tesettre riayeti arttran baz kocakarlar gibi Emine Hanm da son zamanlarda
nazarlardan kendini saknr olmutu.
TUTUMU GNLLER (Hseyin Rahmi Grpnar.)
Gider oldum el bama derildi,
Gitme dedi, yar boynuma sarkl ;
Bizim ksmet gurbet ele verildi.
Ya ben alamyam kimler alasn?

(Ahlat H alk Trklerinden.)

d) Geni zaman kiplerinin olumsuzlar, oimak eyleminin emir kipiyle

bileirse ilenme iin kullanlr:
Beklenmez olsun, bilemez olsun\ Kalkamaz ol, kamaz ol\.

Bugn ya o kocam olacak herifi ldrmeliyim, ya lmeliyim.

BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Bu bileiklerde:
a) Geni zaman daha nce olup bitme anlamn verir.
b) -mili gemiten sonra yardmc eylemin geni zaman gelince bileik
anlam gelecee ynelir:

325

EYLEM LER

...bize buyurun; kardeimi de tamm olursunuz.

...zntlerden kurtulmu olursun...
c) Yardmc eylem gereklik kipi, gelecek zaman kipi ise, syleyi zel
liiyle olaslk anlam verir:
Toplantya Orhan da gelmi olacak (olmal).
Yaylalar yaylamaz olmu, klalar klamaz olmu.
Bar tutmu sylemez olmu azda dilleri grdm.
(Yunus Emre XUI-XIV.)

) Geni zaman kipinin olumsuzu ile olmak yardmcsnn

soru eki pekitirme anlam katar:

bileiine

O yazy okudunuz mu?

Okumaz olur muyum ?
d) Olmak yardmc eylemi gelecek zaman kipiyle bileince:
-meye davranma ayrts sezdirir:
... Ben senin iin lyorum... demek istiyormucasma acsndan baracak oldu.
(Halit Ziya Uaklgil.)
Syleyecek oldu, sonra vazgeti.

Eylemlerin omakla birlemelerinden ortaya kan bu bileiklere

KARM AIK eylemler de denebilir.
Bu karmaklarn olumsuzlar, anlam ayrtlaryla iki trl olur:
a) ... aile gsterilemez k i ... ehit yermemi olsun.
b) ... aile gsterilemez k i ... ehit yermi olmasn.
Olumsuzluk kavram tmcelere u biimlerde katlmtr:
a) Asl eylem olumsuzdur;
b) Yardmc eylem olumsuzdur.
Bu karmak eylemlerde at, birinci eylemlerin durumuna baldr.
IV.
Bulunmak, dmek eylemlerinin, arada srada, = olmak anlamnda
kullanldklar da grlr:
Finlandiya taarruzunda Kzl Ordunun ne mal olduu da meydana
km bulunuyordu.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Balkan harbinde ehit den aabeyim, iei burnunda nizamiye

subay idi.
(Falih Rfk Atay.)

Hasta dmek, fa kir dmek, zayf dmek...

326

DLBLGS

Aadaki rneklerde olra&klar bal balarna birer anlaml eylemdir.

Kendilerinden nce gelen szcklerse srasyla zne, tmle ve belirtetir.
Bunun iin yardmc eylem deildir:
Sokakta bir kargaalk oldu ( ba gsterdi, meydana geldi).
Saat sekizde okulda olmalym ( = bulunmalym).
zmler daha olmam ( = yetimemi...)
Olmak eyleminin yardmc saylmas iin:
a) Kendisinin belli bir anlam bulunm amal;
b) Sonuna geldii szce eylem anlam katmal ve grevi yalnz bu
olmaldr.
ats (bkz. n 332, 342 vb.):
a) Ad soylu szcklerle bileenler geisizdir:
Memnun oldum, mahvolmu, arkada olmak, sigorta olmax...
b) Eylem soylu szcklerle bileenlerde e^t birinci eyleme gredir:
Geili
Geisiz
Edilgen
Dnl
te
325.

:
:
:
:
:

syleyecek oldu, vermemi olsun...

uyumu olmak, decek oldu...
bahsedilmez olmutur, yklacak olsa...
kalknm olmak, ykanacak olanlar...
karlam olduk, dvm olsalard...

EYLEM EK yardmcsyla yaplan bileikler:

Can canan dilemi vermemek olmaz ey dil
Ne niza eyleyelim ol ne enindir ne benim.
(Fuzuli XVI.)

Sinede bir lahza aram eyle gel canm gibi

Geme ey ruh-u revan mr- itabamm gibi.
(Nedim XVIII.)

Seyreyledim ekl-i hayat

Ben havz- hayalin sularnda.
'

(Ahmet Haini.)

Mevla grelim neyler-, neylerse gzel eyler.

Eylemekle yaplm bileikler italik harflerle dizilmitir. Anlam ve yap
l bakmndan etmek eylemiyle yaplanlara benzemektedir (bkz. n 323).
NOT. Eylemek szcne eski metinlerde pek sk rastlanr. Son
yz yl iinde azalmaya, yerini etmek eylemine brakmaya balamtr. Nede
ni, bu iki szcn anlamca da, grevce de bir olmasnda aranmaldr.

EYLEMLER

327

Eski alarda eylemek yardmclk grevinde deil gibidir; bal bana

anlam olan bir szck olarak kullanld daha sk grlr:
Her hacer stnde ecar eyledin
Yerde insan eyledim gkte melek ( yarattn).
(Mihri XV.)

Bakrdan bir sr eylediler. i kovuk ve iine neft ile katran koydu

lar ( = yaptlar).
(Bekta XV.)

326. KILM AK

eylemiyle yaplan bileikler:

M takmam ey ecel kerem kl

D ef-i elem eyle r e f- i gam kl
mdat klp inayet-i Hak
Kld an maksadna mlhak.
(Fuzuli XVI.)

Esir-i cm olan rinde hakaretle nazar klma

Ki her rind-i bela-ke kendi vadisinde bir Cemdir.
(Ruhi XVI.)

Ger lmden kurtulam dersen yr var k ol

Dne dne ak oduyla cism can kl kebap.
(Niyazi XVI.)

Kimakla yaplan bileik eylemler italik harflerle dizilmitir. Hepsinde

de klmaketmek anlamndadr. Eski yaznmzda ska rastlanan klmak''
son yzylda pek azalmtr. Ancak resmi yazlarda ve daha ok, yal ktip
lerin kalemlerinde birka deyime ara sra rastlanm aktadr:
cra klnd. Takdim klnan cetvel...
NOT. Namaz klmak, le namazm kld m... szlerinde namaz
szc nesnedir; klmak da yardmc grevinden syrlmtr, tam eylem
anlamndadr.
327. YARDIM CI EYLEM

GREVNDE

KULLANILANLAR:

1) BULMAK:
Bir mucizenin lfuna ermi gibi yer yer.
Can buldu asasyla dokunduka ekiller.
(Faruk Nafiz amlbel.)

2) BUYURM AK :
Msaade buyurunuz. D ikkat buyurmanz dilerim.
328. YARDIM CI EYLEM LERLE K U RU LA N BLEK EYLEM
LERN OLUMSUZLARI. Ad soylu szcklerle kurulan bileiklerde

DLBLGS

328

olumsuzluk eki -me - yalm eylemlerde olduu gibi - yardmc eylemlerin

kklerine gelir:
Hissetmemi, zannetmiyorum , yardm etmeyecek , memnun olmad,
kefolunmam, seyreylemedik...
UYARI.
Yardmc eylemlerle bileenlerde araya kimi ekler, szckler girebilir:
Yardm ederim-yardm da ederim,yardm m edersin ?yardm bile ederim...
Dost olduk - dost mu oldunuz? dost bile oluruz...
329. ANLAMCA KAYNAMI bileik eylemler:
I. Alkoymak:
Hi, hi bir ey onlar zevklerinin en knden alkoymaz.
(Falih Rfk Atay.)

Elvermek:
Ya Rab ekemem bu strab,
H atta ekemem huzur u hab
Tebdil buyur bu hali artk ;
Elverdi bu grdm karanlk.
Kabrinde onun beni ehit e t;
Elverdi trabnn azab.
MAKBER (Abdlhak Hmit Tarhan.)

Dgelmek: rastlamak, tesadf etmek.

(Trke Szlk.)

ngrmek: gznnde tutmak, kararlatrmak...

Aermek, ayermek: (Kadnlar gebelikte) kimi yemeklerden
duymak...

tiksinti

Varsaymak: farz etmek, vazgemek

II. Hasta dmek, yorgun dt, lazm gelmek, ho grmek...
Yapl. Kaynamalar derecelidir:
I. rnekte szckler bsbtn kaynamtr; szcklerden ikisi de kendi
szlk anlamlarndan syrlm, baka anlaml bir gvde kurmulardr.
II. rneklerde birinci szckler szlk anlamndadr. Yalnz kinciler
szlk anlamlarndan syrlmlardr. Bununla birlikte anlamca bilemilerdir. Bu olay yle denenebilir:
Terli iken souk su itii iin hasta dt.
D n hastanede karyoladan bir hasta dt.
Birinci rnekteki hasta szc zne, nesne gibi bir tmce esi deil
dir. Oysa ikinci rnekteki hasta, tmcesinin znesidir.

EYLEMLER

329

Yazl:
I. Tam kaynamlar bitiik yazlr.
II. yice kaynamayanlar; yani szcklerinden ancak birisi anlamndan
az ok syrlm bulunan bu deyim deerli bileik eylemler ayr yazlmak
tadr.
330. BLEK EYLEMLERN EKM . Btn bileik eylemler,
kip ve kii eklerini, yaln eylemler gibi alr ve onlar gibi ekimlenirler:
kabiliyorum, avermetisiniz, bekleyedursunlar, deyazdm, grecei
gelmi mi? Yardm etmeyecek miydiniz? Seyreyledim...

EYLEMN

ATISI

331. ATI. Eylemlerin nesnelerine, znelerine gre olan zelliklerine

ATI denir.
332. NESNE ALIP ALM ADIKLARINA GRE EYLEMLER ikiye
ayrlr:
1) Geili eylemler (bkz. n 333);
2) Geisiz eylemler (bkz. n 334).
333. GEL EYLEMLER:
Turgut kapy at. Yaln iir okuyor.,.
tmcelerinde:
a) Turgutun ama iinden etkilenen e var: kapy.
b) Yalnm okuma iinden etkilenen de iir'dir.
Kapy ve iir szckleri nesne dirler.
Bir rnek daha:
Bu yksek tepeye dikti bu ta.
(Yahya Kemal.)

Buna gre:
znelerin yaptklar amak, okumak, dikmek ileri bakalarna geiyor,
bakalarn etkiliyor. Baka bir deyile: znenin etkisi da dnktr.
znesinin yapt i bakasna geen, yani nesne alan eylemler geilidir.
334. GESZ EYLEM LER:

Ku uar. Orhan kouyor. Yaln dt. Ali glm. Top patlad.

Tren kalkyor. Gzlerim kamayor. Dolu yad. Dereler tam...
Susadm gayet hararetten kati.
(Mevlit.)

330

DLBLGS

tmcelerinde uma, koma, dme, glme, patlama, susama' eylemleri

zneden bakalarna gemiyor; yani znenin etkisi da vurmuyor.
znesinin yapt i bakalarna gemeyen, yani nesne almayan eylemler
geisizdir. Yalmz:
Geisiz eylemlerin birou - nesne grevine giren - kendi eylem adlary
la birlikte kullanlr:
.
Bir atlay atlad', hepimiz atk, yle bir yaay yayor kil..
Bunca ya yaam...
Bir uykuyu cananla beraber uyuyanlar...
(Yahya Kemal Beyatl.)

Aslnda geisiz olan bu eylemlerin tmcelerindeki nesneler kendi kk

lerinden tremitir.
Not. eili eylemlerin de bu biimde nesne alanlar vardr:
Yaz yazyor. Yemek yiyeceim. ki imem. iler. Diki diker, av
avlamak...
Bu eit nesnelere KKTE TM LE de denir.
335.
GEL ve GESZ eylemler nasl ayrt edilir? Bir eylemin
geili olup olmadn, nesne alp almadm denemek iin neyi? kimi?
sorularndan biri sorulur:
a) Sorulardan biri uygun der, yant bulunursa eylem geilidir.
b) Sorular uygun dmez, yant alnmazsa geisizdir.
u rneklerde deneyelim:
Dinleyiniz. Neyi? Dersi, konferans.
Kimi? Beni.
Grdler. Neyi? Evi, oday, aac. Kimi? Orhan.
Yazacak. Neyi? iiri, devi, defteri...
Oysa:
Geldik.
Durunuz.
Glmek.

Neyi
geldik, kimi geldik ? denmez.
Neyi durunuz, kimi durunuz? denmez.
Neyi glmek, kimi glmek ? denmez.

a) Neyi, kimi? sorularna yant veren eylemler geilidir;

b) Neyi, kimi? sorular uygun dmeyen eylemler geisizdir.
NOT. Nesnesi belirtisiz olan geili eylemlerde neyi sorusu yerine
ne de kullamhr (bkz. n 95 /2).
NOT. Hem geili, hem geisiz; yani kimi anlamlaryla geili, kimi
anlamlaryla geisiz olan eylemler var:
Gezmek, gemek, srmek, almak...

331

EYLEMLER
Tren biraz nce nmzden geti (geisiz).
Otomobil, otobs hzla geti (geili).
336. GESZ EYLEMLERN ekle ATI deitirmesi:
I. mek, geisizdir; -t-mek
-t
ile geili
II. Yatmak, geisizdir; yat-r-mak
-ir
ile geili
III. tmek, . geisizdir; t-tr-mek
-tir
ile geili
IV. Dalmak, geisizdir; dal-dr-mak
-dir
ile geili

olmutur.
olmutur.
olmutur.
olmutur.

rnekler gsteriyor ki bir geisiz eylemin kk ya da gvdesine uyarma

gre -t, -ir, -tir (-dir) eklerinden birisi gelmekle geili olur. Bunlara oldurgan
eylemler denir.
Eklerin grevleri, anlam zellikleri birer birer incelenecektir:
337. -t, ~(i)t EKYLE GEL OLAN EYLEMLER:
I. nle-tmek,
yr-tmek, bytmeli,
eritmeli,
II. Incel-tmek, azal-tmak,
dorultmak, ykseltmeli,
III. ksr-tmek, aksr-tmak, kabartr,
oturtmad,
IV. Yedir-tmek, piir-tiyor,
uurt-mu,
indirtmeli,
V. a) Tketmek, aldatmak,
avutmak,
retmek...
b) letmek,
ynetmek, yaratmak, gzetmek---

actyor...
alaltyor-.bartmaz...
yazdrmak

Yapl. Bu eylemlerin tabanlar ikier hecelidir. Sonlar:

I. rneklerde tabanlar nl ile bitiyor;
II. rnekler, sfatlardan -(e) 1 ekiyle tremi eylemlerdir (bkz. n 295).
III. rnekler, tabanlar r harfiyle biten ikier heceli kklerdir.
IV. rnekte geilendirme eki olan -r ve -dirden sonra da -t gelmektetedir:
Trk evlad odur ki yurdu olan topra
Ana rz bilerek yad aya bastrtmaz.
Bir yabanc bayra
Ezan sesi duyulan hi bir yere astrtmaz.
TRK SAZI (Mehmet Emin Yurdakul.)

Bunlardan baka:
a) rk ile biten tabanlar da -it alyor:
Berk-itmek, sark-tmak, korkutmam, rktmeyiniz...
b) Yalnz k ile biten kimi tabanlar da -it eki a lr:
Ak-tmak, kok-utmak...
V. -t ile geilenmie benzeyen eylemler var:
a)
Tketmek, aldatmak, kirletmek, avutmal, retmeli, donatmak...
Bunlarn - t siz kkleri kullanlmad iin bunlar oldurgan deil; ge
ili saymak yerinde olur. Bunun gibi eylemlerin -n ile tremi gibi gz

DLBLGS

332

kenlerini de edilgen (bkz. n 345) ya da dnl (bkz. n 249) deil; geisiz

saymak gerekir:
Tkenmek, aldanmak, avunacak, reniyor, donanm...
b) t ile biten u eylemlerin baka atda kkteleri gelimemitir:
le tmek, gzetmek...
Y azm .---- 1 ile geilenen gvdelere nl gelince -ile d olmuyor (bkz.
n 51 ,/b,c).
338. -( )r EKYLE GELENEN EY LEM LER:
I. Pi-irmek, ta-rmak, koparm, duyurmak, doyurdu, bitir-, kar-,
kar-, ar-, dr-, uur-...
II. Evirmek, evirdi, ayrm, smryor, yourmak, buyursunlar...
Yapl:
a) Eylemlerin hepsi de birer heceli kklerdir. Yalnz byle olan her kk
-( )r ekiyle geilemiyor:
-dirmek, kay-drmak, kzdrmaynz, kstrm, koturuyor...
b) -rden nce gelen nl, ok kez dardr; dz geni nl olduu da
grlr: Kop-armak, gidermek, karmak...
c) Kesin bir kurala balanamayan bu ek iin kullan tresine uymaktan
baka l yoktur.
II. -irle biten iki heceli eylemlerde de geililik anlam vardr.
NOT. Ad soylulardan eylem treten -(i)r iin n 297ye baknz.
339. -tir (-dir) EKYLE GELENEN EY LEM LER1:
I. Es-tirmek, t-tiirmek, in-dirdim, koturmu, gezdirelim, ye-dirmek,
dedirmek, gldrmek, vardrmak, emdirmek (emzirmek't e var.)...
II.

Kuakla-trmak, sevin-dirmek, inandrm, uslandracak, oturttur

mak...
.
Yapl. a) -tir ekinin nls dar olduu iin nller uyumuna gre
deierek -tir, -tr, -tur, -tr olur.
b) Ekin bandaki t, yumuak harfle biten tabanlarda d olur.
Gl-drmek, uyan-drmaynz, kan-dryor...
Anneler dindiriniz gznzn yan.

(Kemalettin Kamu.)

Geldii tabanlar:
I. -tir (-dir) eki daha ok bir heceli kklere gelmektedir;
II. ki ve daha ok heceli eylem tabanlarndan:
1) -tir eki, yukarda incelenen -t -ir eklerinden bilemie benziyor.

EYLEMLER

333

a) Sonunda I ya da r bulunmayanlara;
b) nllerle bitmeyenlere gelmektedir [ye-, de- eylemlerinden baka],
c) Dnl ve daha ok, ite tabanlar da -dirle at deitirebilirler
(bkz. n 354).
) -t ile geilenen tabanlara da -tir gelir.
NOT. 1) -fi)t ve-dir ile at deitirmie benzeyen u eylemler gei
sizdir :
Adam saptm, gittike aztrsa... Ordu dmana saldrd. O szlere
aldrma. ldrmak, seirtmek...
2)
Bunlara kar olan bir durum v a r: kinci heceleri -ter (-der) olan birka
eylem geilidir. Bu durum -ret (-der) le -tir (-dir) in ilgisini gsterir:
Gstermek, kaytarmak, gnderdi, aktar-, kotar-...
340.
GE K ERTELLERN N ARTIRILMASI. - Geisiz eylemle*
eklerle geili olabildikleri gibi; geili eylemler de bu eklerle ikinci,
nc kerteden geili o lu r:
Yazmak geilidir, -dir ekiyle ikinci kerteden geili o lu r: yaz-dr-mak.
Bir ek daha - yani -t eklenirse - nc kerteden geili o lu r: yaz-dr-t-mak...
Bunlara ettirgen, katmerli ettirgen eylemler denir.
Bir rnek daha:
Turgut kitab ald. Ald -aslnda geilidir; I. kerte.
Turgut kitab Ahmete aldrd. Aldrd ekle II. kertede.
Turgut kitab Ahmedin araclyla Yalma aldrtm. Aldrtm
iki ekle III. kertede geili olmutur.
Drdnc kerteye kanlar da var:
Bl-, bldr-, bldr t-, bldrttr-...
Bu eklerle btn geisiz eylemler geili olduu gibi, geililerin de gei
kerteleri artrlabilir. Yalnz ikiden ok ek takmak sakncaldr; ikiden ok
ek taklrsa:
1) Anlam kavramak gleir; nk:
Turgut kitab ald.
tmcesinde almak iini dorudan doruya zne (Turgut) yapyor.
Eylem ikinci kerteden geili olunca, yani:
Turgut kitab Ahmet'e aldrd.
denince, almak iini zne (Turgut), Ahmete yaptryor.
nc kertelide; y an i:
Turgut kitab Ahmet'in yardmyla Yaln-a aldrtm...

334

DLBLGS
,

.1

' i

tmcesinde de almak iini zne (Turgut) deil, ara olan Ahmet deil; iki
sinin etkisiyle nc bir kii olan Yalm yapyor. Eklerin says yani gei
kerteleri bundan fazla olursa zne etkisinin ka aratan getiini kavramak
gleir.
2)
ok ekli eylemin sylenii de ses kakmas yznden gleir, sevim
siz olur: Yazdr t trdm. Bunda gei eki var:
a) Ses kakmas bir yana;
b) Eylemin ka kiinin etkisi ve aracl ile yapldn kavramak kolay
deildir.
c) Ek says artrlrsa bu ifte saknca bsbtn yenilmez olur.
341.
GELENRKEN DEEN EYLEMLER. Says ok ol
mayan kimi eylemler gei eki alrken gvdelerinde, az ok, deimeler ol
mutur :
Gelmek eyleminin geilisi (geldirmek deil) getirmektk.
Kalkmak eyleminin geilisi (kalktrmak deil) kaldrmaktr.
Emmek - emzirmek, (anlam ayrtsyla) emdirmek de var.
Grmek - gstermek (anlam ayrtsyla) grdrmek de var.
NOT. Kalkmak eyleminin geilisi (kalktrmak deil) kaldrmaktr.
Kurala gre kalmakm geilisi de byle olmak gerekirken kullanlmaz. Onun
yerine brakmak eylemi ve bunun ikinci kerteden geilisi kullanlr: Brak
trmak.

ZNELERNE GRE
E Y L E M L E R N

ATILARI

II
342. ZNEYE GRE ATI:
I. Turgut Orhan dvd.
II. Orhan dvld.
III. Turgutla Orhan dvt.
IV. Anneleri dvnd.
Bu tmcelerde znelerin, i bakmndan durumlar yledir:
I.
II.
III.
IV.

tmcede
tmcede
tmcede
tmcede

zne (Turgut) eylemi yapandr.

zne (Orhan) eylemden etkilenendir.
czne (Turgutla Orhan) eylemi karlkl yapyorlar.
zne (anne) hem eylemi yapan, hem de etkilenendir.

Eylemin eki deitike znenin durumu da deiiyor.

zneyi ilgilendiren bu deiiklie de at denir.
343. ZNELERNE G RE EYLEMLER, at bakmndan drde
ayrlr:
1) Etken eylemler (bkz. n 344);
2) Edilgen eylemler (bkz. n 345);
3) Dnl eylemler (bkz. n 349 vb.);
4) te eylemler (bkz. n 353).
'
344. ETKEN EYLEM LER:
Turgut, Yaln' ard. Ben gideceim. ocuk uyumu...
Haydar Atlamazolu, memnun memnun koltuuna oturur.
(Bekir Stk Kunt.)

Bu tmcelerde zneler, eylemlerin anlatt ii, olu ve kl (edimi)

yapmaktadr, yapandr; zneler yapcdr.
zneleri yapc olan eylemler etken atldr.
345. ED LGEN EYLEMLER:
Yaln arld. Sular ekilmi. Kap ald. iir okunuyor.

336

DLBLGS

zneler italik harflerle dizilmitir. Etkenlerde zneler yapcyd (bkz

n 344).

Oysa bu tmcelerde zneler, eylemlerin anlattklar ilerden, olu ve kl

lardan etkilenmilerdir.
zneleri, yaplan iin etkisine urayan eylemler edilgen atldr.
Etken ve edilgen atllar yle ayrt edilir:
zne ii yapyorsa eylem etkendir: Orhan cam krd.
Edilgen eylemlerin treyi!. Trkede btn eylemler, aslnda ETKEN
atldr. Edilgenler, etkenlerden eklerle tremitir:
ETKENLER
: A li tahtay sildi. Okumu, amak, yazd...
EDLGENLER : Tahta silindi.
Okunmu, almak, yazld...
Edilgen eylem tretmeye yarayan ekler ikidir: -il, -(i)n (bkz. n 346, 347).
346. -il EKYLE EDLGENLEEN EYLEMLER:
Ver-ilmek, kes-ildi, yaz-ld, sorulacak, dklsn, sevilir, saylr...
Altnda dklsn olunun kan
Bayran gl rengi solmasn anne!
(brahim Aiettin Gvsa.)

Treyii. nllerle ve 1 ile bitmeyen btn eylemler -il eki ile edil
genleir. -il, uyuma gre deierek -il, -l, -ul, -l olur.
347. -(i)n EKYLE EDLGENLEEN EYLEMLER:
Bala-n-yor, bekle-n-ecek, oku-n-mu, ye-n-ir, bil-in-di, bul-un-sa...
inendi yeter varlmz cehlile kahra
Dorand mbarek vatann bar sebepsiz.
(TevfiSc Fikret.)

Treyii:
a) nllerle biten tabanlardan sonra
b) 1 harfiyle biten tabanlara -in geliyor.
Edilgenlik ekleri eylem tabanlarnda yap ve at eklerinden sonra gelir:
Ba-la-nmak, kar-la--ld, ben-im-se-niyor, dv--tr-ldii...
Olumsuzluk eki -me ile kip ve ekim ekleri, edilgenlik eklerinden sonra
gelir:
Yazlmam, istenmiyor, almamaksnz, dvtrlmesin...
348. EDLGEN EYLEM LERN KULLANILII:
I.

Orhan kalemi krd.

Kalem krld.

lkii iei sulam...

iek sulanm...

eylem ler

337

Bir akam uyudu;

Uyanmayverdi.
Aldlar, gtrdler.
Ykand, namaz klnd, gmld.
(Orhan Ve!i.)

II. Herkes bu sze gler.

Orhan yarn okula gidecek...
'
glnr.

gidilecek
Ierderi

-e -

1) Gerek zneler: Orhan, lk;

2) Nesne eki -i.
Eki den nesneler (kalem, iek) zneleiyor.
gidecek.nUmaTadak tmCdern eylem!eri geisizdir (bkz. n 334): Gler,
vPr i n ^ , f I!IZ eylen^ ediIgenleince gene zneler (herkes. Orhan) deryerim ..utacak nesne bulunmad iin:
3
Gesiz-edilgen eylemlerin tmcelerinde zne bulunmaz ve bu eylemlerin

,eki' kW,eri

"' *

ey^e/sa"

Bataklklar geildikten sonra, tekrar srlm tarlalara gelinir.

NCE M i;Vir i (Yaar Kemah)

Doru sze kzlmaz.

Burada birka gn oturuldu. Orada yatlr m? Byle eylerden korkulmaz.lenle olunur m ? Yol ortasnda durulmaz...
Bu incelemelerle eylemlerin niin edilgenletirildii aklanm oluyor:
kulIam hr.bnmy0rSa **

SykriBek denm iyorsa edilgen at,l, eylemler

olarak d I i^ Gei'ekrSe edJgen eylemin

znesi (tmcenin znesi

1) Tarafndan, dolaysyla, etkisiyle... szcklerinin tamlaycs olarak

tmceye girer ve bu soz bei yklemin belirteci olur:

alkuu Reat Nuri Gntekin tarafndan yazlmtr.

2) Edilgen eylemin gerek znesi -ce ekini alarak, belirte olur:
Anayasa millete kabul edildi. Buna kurulca karar verildi...
349.

DNL EYLEMLER:

I. Zeynep sslendi, inciler taknd. Kadn dvnyor, syleniyor. Orhan

soyunuyor, ykanacak, sonra kurulanp giyinecek. ocuk tepiniyor.

338

DLBLGS
Aevinden gelen kebap kokusunu derin derin koklayarak yrtc bir
itahla yaland.
DEVLET ANA (Kemal Tahir.)

Atiye Hanm, mthi bir ar ekiyor gibi bir dzye yolunur, dvnr.
SON ARZU (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Nereye sindi, saklandysa bulurlar, asarlar yavrumu asarlar! diye

rmyordu. Kapdan girdi usul usul. Kzlar rmp kalktlar.
TIRPAN (Fakir Baykurt.)

Belki burada bize i verirler diye sylendi.

(Samim Kocagz.)

II. Beenmek, gvenmek, kvanmak, gcen-, utan-, usan-, sanmak...

III. Esnemek, kine-, ine-, kayna-, ksnemek (ksnm ek)...
Bu tmcelerde italik harflerle dizilen eylemleri srasyla inceleyelim:
I . rnekler: a) Etkendir; nk zneler yapcdr ve gerek znedir,
b) Edilgendir; nk zneler eylemden etkileniyor.
rnekleri bir daha inceleyelim:
a) Zeynep, sslenme iini yapyor; hem de o iten etkileniyor.
b) Dven de, dvlen de kadnn kendisi; yani znedir.
c) Ykayan da, ykananda; soyan da, soyunan da; kurulayan da, kuru
lanan da; giyen de, giymen de Orhann kendisi; yani znedir.
Hem etken, hem edilgen gibi grnen bu eylemlerde znelerin etkileri
kendilerine dnmektedir. Dnl denmesi de bundandr.
znenin, eylemi kendi kendine, kendi bana, tek kana yapmas anlam
bulunan u rnekler de dnldr :
Kedi mrldanyor. Gnee tapnan insanlar...
Treyii. Geili tabanlarn sonlar:
a) nl ise bir -n gelir.
b) nszse -in gelir ve uyuma gre deiir.
Dnller, znenin, eylemi kendi zerinde veya kendisi iin yaptn
anlatmaya yarar.
Dnl eylemler, ancak geililerden trer, geisiz eylemlerin dn
lleri olmaz.
NT. Eylemlere dnllk anlam -(i)n ekiyle katld gibi; kendini,
kendine, kendi kendini... adllaryla da katlabilir:
Orhan vnyor = Orhan kendini (kendi kendini) vyor.
Tehlikeden korun = Tehlikeden kendini koru.
Zeynep elbise dikinmi = Zeynep kendine elbise dikmi...

EYLEMLER

339

-(i)n ii rjimi trememi eykmlerede IrenHi a i

ilenyle dnllk anlam katlr:
adlnn eitli ekimBouna kendinizi zmeyiniz. Kendimi dnyorum...
Tl en'le biten

de ie, ze ddnliilk anlam, adarr.

(dnll" t ) erintM ra n 'em t'lbanlarmda " * n gelme bir kendi kendinelik

j' (i)" EKYLE TREM ED LG EN EYLEM FR w
dnllere benzer: Ykanyor eylemi:
LEMLER, bnnce
a)

amaw y.kamyor, tmeesinde edilgenlik; ama5m bakas. y,k,yor.

y ,kanan

*****

Baka bir rnek: sslenmi:

a)

B ,raf s is u n m , tmcesmde edilgendir; eirafr b ab alar, ss,emite .

s s J Z 7 f kUr

f traCeSnde SC ^dnldr; nk Zeynep kemUni

ayn tabanlardan tremi dnllere benzeer

iin anlamlarna bakmaktan baka yol yoktur

" ^
" ^

daile

% r
1
(bkZ' D 347)
******

a) Eer -(i) eki tmceye kendini, kendine anlamn katyorsa dnlb) Bu anlam yoksa, eylemi zneden bakas yapmsa edilgendir.
lerinde yapmas dnk m et
eylemleri dnl olmaz.

olm az'
'

kendi zer
cansz znelerin

n r ~ t r rT eylem,ere kal" S'

m
mm dad

'" '

ve edilgenlik aymtrs;

e S 'l e r f a d S
^

k a lh ^

h a m a k la birlikte, dnnl anla-

s e ^ " , e d eirWte" ^ * * de8e de 0l eJ,femfeRfc d<=

< > anlam.

nanm, utanyor, zendi, usandk...

*

**

* *

340

DLBLGS

Grmekten
Dvmekten
Yapmaktan
Giymekten
Sevmekten

Edilgen
grlmek
dvlyor
yaplm
giyildi
sevilir

Dnl
grnmek,
dvnyor,
yapnm,
giyindi,
sevinir...

N O T .---- in ekiyle dnl atlar gelimemi kimi eylemlerde -il ekiyle

tremi olanlar hem edilgen, hem de dnl anlamlarnda kullanlr:
Silah atld,
Orhan ileriye atld.
Bayrak dikildi.
Turgut karmza dikildi.
Ste su katlm.

edilgen,
dnl,
edilgen,
dnl,
edilgen,

Yaln da: gezintiye katlacam diyor, dnl...

Szn geliinden bunlar kolayca ayrt edilir. Tmcede gerek zne var
sa eylem dnldr; yoksa edilgendir.
352. KATMERL ED LG EN LK .nllerle biten geili eylemlerde
edilgenlik ekinin -nil = r + l biiminde katmerletii de grlr:
Her taraf arand (aranld). Ona sylenir (sylenilir).
Byle denir (denilir). e baland (balanld), korunmak (korunulmak).
353. TE EYLEM LER:
D urakta bekle-tik. Kular u-utu. Horozlar dv-yor. ocuklar
itiip glyorlar.
...bayram gnleri barr, seviir, pr... hi olmazsa susuurlar.
(Burhan Felek.)

Kadnlar katlar alap yana yana,

Daldlar gittiler her birisi bir yana.
(Yusuf Ziya Orta.)

Treyii. rneklerdeki ite eylemler ve trevleri italik harflerle dizil

mitir. yle tremektedir; eylem tabanlarnn sonu:
a) nl ise bir gelir: Kucakla-p ala-mak, de-tiler...
b) nsz ise ek -i olur: t-iip kak-mak, vur-umak...
A n la m .---- (i) yapl eylem gvdelerinde balca u anlamlar var:
1) Birlik. i, oluu, kl iki veya daha ok zneler birlikte yapar:
Blbller tyor, kuzular meleiyor, sereler cvldaarak uuuyor
lard. Kadnlar alatlar, katlar... Bunlar geisiz eylemlerden
tremitir.

EYLEMLER

341

2) Karlk.
Eylemi iki, ikiden ok zne karlkl yapar: '
Dostlar seviir, kucaklar-, dmanlar dvr, boazlarlar. Haylazlar
svyor.
'
Hayvanlar koklaa koklaa, insanlar konua konua anlarlar...
Bu rneklerdeki ite eylemler geili tabanlardan tremilerdir,
itelik anlam, sze birbirini, birbirine... szckleriyle de katlr:
Orhanla Yaln sinemada birbirlerini grmler, nce birbirlerine
bakmlar, sonra glmler...
Birbirlerini koruyan arkadalar... Birbirine yardm eden insanlar...
3) Nitelikte eitlik:
Gne altnda yzler esmerleir-, siyahlar da. amar ykandka
beyazlat. ocuk gzelleiyor. Her eyi iyileecek. D n iki kiiydik,
bugn letik, Sular durgunlat. Avrupallamak...
Akam pembeleiyor bembeyaz tepelerde...
(Kemalettin Kamu.)

Anlam:
Emserleir, siyahlar = Esmere, siyaha eit olur.
Gzelleiyor = Nitelikte gzele eit oluyor.
lemek, drtlemek olmak, drt olmak; sayca denk olmak.
Bu nitelikte eitlikle sayda denkleme de bir tr iteliktir.
4) Adlardan -le ekiyle tremi eylemlerin (bkz. n 294) ounda birlik
ve karlk anlam aktr:
Szlemek, dertlemek, akalamak, paylaacaklar...
Nitelikte eitlik anlamna gelenler de var:
Tunlamak = Renk ve dayank niyeliinde eit olmak, tunca benzemek.
Odunlamak Kabalkta oduna eit olmak.
tekellem ek Nitelikte ekere denk olmak, benzemek...
5) -(i) ekiyle tremi olduu halde itelik yerine, znenin - sre ayr
tsyla - kendi kendine bir durumdan baka bir duruma geii anlam bu
lunur:
.
ocuk geliiyor, frtna yatt. Zor ilere girimekten ekinmez.
Kalkmak, deimek...
Bunlar at bakmndan ite deil, geisizdir.
6) Buna karlk, nasl tredikleri dilbilgisince kestirilemeyen birok ey
lemlere nin itelik anlam katt sezilmektedir. Bunlarda eylem, zne ile
bir baka varlk arasnda olmaktadr:
Dmanlar savamaktan vazgeerek nce konutular, sonra bart-

342

DLBLGSt

lar. Gzlerim kamayor. Vapurlar yaryor-, birisi yanat, lemek,

gremek...
Kkleri kullanlmayan:
*
Kavumak, barmak, yapmak, bitimek...
eylemleri de -(i)le tremi gibidirler. Bunlarda da eylem, zne ile bir baka
varlk arasnda olmaktadr:
Da daa kavumaz, insan insana kavuur.
(Atasz.)

Pul zarfa yapr. Masa duvara bitiecek...

7) Kkleri kullanlmayan, sonu li kimi eylemler de geisizdir:
Yakmak, satamak, almak, svmak...
8) -me yapl adeylemlerden ile ite anlaml eylemler tremitir:
Sarmak (sarma dola olmak), karmak, almamak...
Bunlardan u adlar, sfatlar tremitir: sarmak, karmak, almak...
NOT. -me (-m e+) ekiyle tremi eylemlerde itelik daha, gl,
daha pekiiktir; karlatralm:
Sar-mak,
Sar-mamak,

kar-k,
kar-mak,

al-k...
al-mak...

354. DNL ve TE EYLEM LERN at deitirmesi:

a) Dnllerle ite eylemlerin pek ou nesne almaz; geisizdir.
Btn geisizler gibi, eklerle atlar deiir; geili olur.

Sevinmek-sevin-dirmek, soyunmak-soyundurmak, giyindir...

Dvmek-dv-tiirmek, paylamak-payla-trmak, gzelleiyor - gzel
letiriyor, grtrmek, ekitirmek, ititirmek...
Dnl ve ite eylemlerin birka nesne alr; geilidir:
Orhan yeni elbiselerini giyinmiti. Ortaklar mallarn bltler...
Kardeler babalarndan kalan varlklarm paylatlar, Kapmak...
b) Dnl ve ite eylemler etkendirler. Bunlardan bir ksm edilgenlik,
ekiyle at deitirirler:
Bu kadar siislen-il-ir mi ? Ad her yerde sylenilecek. Burada soyunulur,
ykandktan sonra giyinilir...
Yurt iin savalr, dvlr. Kazanlar paylald.
Bylece at eklerinin art arda gelmesiyle oluan biime KATMERL
ATI denir, (bkz. n 352).
c) Dnllk ekiyle itelik eki bir gvdede birlemez.
355. ZEL BLEK EYLEM LERDE ATI (bkz. n 317).

EYLEMLER

313

356. YARDIM CI EYLEM LERLE KURULAN BLEKLERDE

ATI. Bunlarn at ile ilgili durumlar, kendi blmlerinde aklanmtr,
(bkz. n323 anlam, 324 ats).
Etmekle bileenler, anlam gerektirdike at deimektedir:
H SSE T M E K : Ona durumu hissettirdim (ettirgen); deprem ok hafif
mi, hissedilmedi (edilgen).
YARD IM E TM E K : Dknlere yardm edilecek (edilgen); yardm
etmek yetimez; yardm ettirmek (oldurgan) iin de yollar aranmalldr.
357. ETMEK, OLMAK YARDIM CI EYLEM LERNN Edilgenle
rinde Anlamdalk rnekleri:
steklerimiz kabul edildi
Bu dilekler reddedilir
Okulumuz tamir ediliyor
Alkanlk kolay terk edilmez
Bu yl icat edilen,

= kabul olundu.
reddolunur.
= tamir olunuyor.
= terk olunmaz.
== icat olunan nesneler...

EKEYL EMLER
358. EKEYLEM N EKMLENEN K PLER:
elik serttir. Turgut renci imi. Biz Tiirkz. Orhan dn izinli idi.
Bu drt tmcenin yklemlerinden hibiri, anlam bilinen eylemliklerden
ekimlenmi deildir. Sert, renci, Trk, izinli szckleri ad soyundandr.
Sonlarna gelen -tir, imi-, -z, idi syleriyle yklem olmu; yani eylemlemilerdir.
Ad soylu btn szcklerin sonlarna gelerek onlarn yklem olmalarn
salayan paralara ekeylem diyoruz.
Ekeylemin eylemlii M EK tir, denir \
Kullanlmayan bu imek sznden lehemizde ancak u kipler ekim
lenir :
I. -dili gemi kipi:
Ben idim, kk idin, hasta idi, biz idik, siz idiniz, gen idiler...
Bendim,
kktm, hastayd, bizdik, sizdiniz, gentiler...
1) mek szcnn kullanldn gsteren bir belgeye rastlanmyor. Bu, idi, imi
ise, iken... szcklerini bir eylemlie balamak isteinden domua benzer. Kaynaklarda bu
ekeylemin erti, ermi, erken, ermes... biiminde kullanld gz nne alnrsa asl ekeylemliin
mastarnn ermek olduu anlalr:
Bay bar ertim alm on, ylkm sonsuz erti,=
Zengin idim alm on, ylkm sonsuz idi.
ORHUN (Sc) yazt, 5.
Bandan ukanlar ku kp kp erdi=
Burda uan kular pek ok idi.

(Ouz Destan.)
Tiler erdim emdi seni teg kii
Diler idim .imdi senin gibi kii
(Kutadgu Bilik.)

Dinav Lugat-it-Trkte yle bir madde var :

ERD : ol anda erdi o yle oldu, yle idi.
Divanda daha ok rnekler var :
a) Ol anda erti= O yle idi, yle oldu.
b) Nee yitik biek erse z sapn yonmas=
Nice keskin bak olsa z sapn yonmaz.
D. L. T. I. s. 384 Besim Atalay evrisi.)
c) Ol kelr erken krdm.
O gelir iken grdm.
D. L. T. I. s. 108. Besim Atalay evrisi.
) Bu turgu yir ermes. =
Bu durulacak yer deildir.
D. L. T. II. s. 68. Besim Atalay evrisi.
d) Kamu kii tz ermes =
Herkes eit olamaz.

(D.L.T.). s. 376

EYLEMLER

343

ekimi:
idim, idin, idi,
idik, idiniz, idiler (veya ile r der):
-dim, -din, -di,
-dik, -diniz, -diler.
Kullanl. di ekeylemi:
a) Btn ad soylu szcklere ulanr, onlar yklem yapar:
Bendim geen ey sevgili sandalla denizden.
(Yahya Kemal Beyatl.)

Buras gzel bir bahe idi. O zamanlar sen daha ocuktun.

b) Kiplerin III. tekil kiilerinin sonuna gelerek bileik zamanl klar
(bkz. n 361, 362).
Yazl. idi, daha ok, bitiir. Bitiirken:
a) Szcn sonu nsz ise i der; di bir ek gibi uyuma ve benzemeye
gre deiir: -di, -di, -du, -dil; -ti, -t, -tu, -t, olur.
b) Szcn sonu nl ise i, y olur: Kedi idi kediydi...
Azer lehesinde nlden sonra da -di biiminde eklenmektedir:
. Gittim grdm bulaktad (bulakta, emedeydi)
Elin yzn yuymaktad (yuymakta ykamaktayd)
Kzl zk parmaktad (altn yzk parmaktayd).
Anlam. d i ile bileen szcklerde eylemler kesin gemi zaman
anlamldr; varln gemi zamanki durumunu bildirir.
II. -mili gemi kipi:
Bu ii yapan Orhan'm, senmisin, benmiim, bizmiiz. Her yer karl
imi (karlym).
ekimi:
miim, imisin, imi, imiiz, imisiniz, imiler (ya da iler der):
-miim, -miin, -mi, -miiz, -misiniz, -miler.
Kullanl. mi :
a) Btn ad soylu szcklere gelir, onlar yklem yapar:
Orhan evde imi, hastaym. Sizde oradaymsnz...
b) Eylemlerin nc tekil kiilerinin sonuna gelir, onlar bileik zamanl
klar, (bkz. n 361, 363).
Yazl. Ekeylemin -mili gemi kipi de, daha ok bitiir. Bitiir
ken:
a) Szcn sonu nsz ise i der, mi bir ek gibi szce uyar: Gzel
mi, scakm, zmm, buzmu...
b) Szcn sonu nl ise i, y olur (I. Maddeye bakmz).
Anlam. mile bileen szcklerde eylemler kesin anlaml deildir;
yani anlatlanlar, bakalarndan iitilmitir; grlm deildir ya da kendi

346

DtLBLGSt

tarafndan, farknda olmadan yaplmtr. Saml gemi zaman gibidir (bkz.

n 282-11).
III.Geni zaman kipi:
Hava gzeldir. Ben Trkm. Sen gensin. Hepimiz insanz. Arkada
snz. Onlar bahededirler.
ekimi. Yukardaki tmcelerin yklemlerini eylemletiren syler
bitiik yazlr ve kiilere gre yle ekimlenir:
1. kii
2. kii
3. kii

Tekil
-im
-sin
-dir

oul
-iz
-siniz
-dirler.

Eskiden bunlarn birer kii adl olduklar ve yle kullanldklar gr

lyor :
Kayda sen = nerdesin? Kim sen = Kimsin? Trk men = Trkm,
(D.L.T.)

nc kii adl olun (-dir gibi) adlara, eylemlere, pekitirmek iin

geldii aklanyor:
Ol menin olum ol = O benim olumdur.
(Divan Lgat-it-Trk.)

Azer lehesinde

-im, -iz, -sin, -siniz yerine

-em, -ik, -sen, -siz kullanlr:
Aman avc vurma meni
Men bu dan merallyam
Yaralyam men yazam
(Bir trkden.)

Kullanl. Ad soylu btn szcklere geni zaman anlam katan

bu sylerden -imin biimce benzeri v a :
a) Benim retmenim. Benim ocuum. Benim ktibim. Benim kzm.
b) Ben
retmenim. Ben
ocuum. Ben
ktibim. Ben
kzm.
rneklerinden birinci satrdakiler birer ad takmdr; ikinci szckler tmlenendir (bkz. n 257).
kinci satrdakiler ise birer tmcedir; ikinci szckler yklemdir;
eylemlemitir (bkz. n 84)
Hem tmlenen, hem tmleyen eki olan; hem de ad soylu btn sz
ckleri yklem yapmaya yarayan -imler vurgularyla da ayrt edilirler:
a)
Benim retmenim takmnda tmleyen tmlenen ekleri -imlerin
ikisi de vurguludur (bkz. n 63).

EYLEMLER

347

b) Ben retmenim tmcesindeki yklemin -mii vurguyu ekmez.

-dir ekeylemi:
-dir ekeylem in in hangi kkten doup nasl gelitiini dilciler trl trl
yorumlarlar. En salama yakn yorum udur:
-dir, eski bir trmak, ya^da durmak eyleminin geni zaman olan turur
ya da durur'dan gelmedir. rnekler:
Divan Lgat-it-Trkte yle aklanr:
1) TURUR: Bu muzari (geni zaman) fiilidir, mazisiz ve mastarsz;
anlam: odur demektir: Ol taturur sznde olduu gibi ki o tatr
demektir ve yine ol kuturur denir k i o kutur" demektir.
sz balantsdr.
2) TURUR. Mazisi ve muzarii olmayan bir mstakbel (gelecek zaman)
fiilidir... Bu kelime bir eyin, sylendii zaman bir yerde durduunu ve bulun
duunu haber verir: Ol ewdeturur" denir k i o, evde hazrdr, bulunuyor"
demektir...
XV. yzyla doru taklatgn ve sk kullanldn gsteren rnekler
oktur (bkz. n 369):
Birdir ol, birliine ek yokturur
Geri yanl syleyenler oktunr.
MEVLT (Sleyman elebi XV.)

Ettiler bunlardurur ilm isleri

Kamudan artk bularn uslan.
(Garipname XIV.)

inkrm yokturur severim seni.

(Ak XVII.)

N O T .-----dir ekeylemi eklendii szckleri kesinlik anlamyla yklem

yapar (bkz. n 369).
IV. Koul kipi:
Hava gzelse, sen orada isen, ben oyunda isem, renci iseniz.'..
ekimi:
sem, isen, ise, isek, iseniz, iseler (veya Her derek):
-sem, -sen, -se, -sek, -eniz, -seler.
Yazl. Ekeylemin koul kipi, daha ok bitiir. Bitiirken szcn:
a) Sonu nsz ise i der, -se bir ek gibi szce uyar:
Gzelse, gense, severse, grmse, yapacaksa...
b) Sonu nl ise i, y o lu r:
Evde ise-evdeyse, orada iseniz-oradaysanz, kapal ise-kapahysa...

348

DLBLGlSl

Eski Biimi: ersedir (bkz. I. madde, not):

Nece yitik biek erse z sapn yonmas =
Nice keskin bak olsa sapn yonmaz.
Nece eri erse yol edhg =
Nice eri olsa yol iyi(dir).
(D.L.T.)

-ince yerinde de kullanlma benzer:

Alartn ap bardm erse yana ikki kii krdm. Sordum erse...
Onlardan geip yrynce iki kii grdm. Sorunca...
Kullan zellii (bkz. n 135):
a) -se kip taks eyleme dilek-koul anlam katar (bkz. n 282-VIII).
b) Ekeylemin koul biimi olan -se (ise) nin anlam tek tir: Koul. Bu ayr
ty u rnekte grelim:
El tutarsa yrr saban
El tutsa saban yrr.
Birinci rnekte sabann yrmesi elin tutmasna baldr. Anlam: Koul.
kinci rnekte pek ince de olsa bir dilek izi seziliyor: Sabann yrmesi
elin tutmasna bal olmakla birlikte bu tutmay gnl de istiyor.
Baka rnekler:
Hava gzelse (gzel olursa) gezmeye gideriz (koul).
Ali gelse gezmeye gideriz (dilek - koul).
Orhan devini yapyorsa yardm ediniz (koul).
Orhan devini yapsa yardm ederim (dilek).
Gelse o uh meclise naz ii tegafl eylese. =
uhun meclise gelmesini, ... eylemesini dilerim...
c) Asl anlamndan syrlarak kimi szcklerle kaynap kalplamtr:
Neyse, yoksa, kimse, meerse...
) ise (se) koul kipi, -den takl eylemliklerden sonra gelince bir yan
nerme kurar. Bundan sonra gelen neme kart anlaml o lu r:
Bu souk havada sokaa kmaktansa oturup almak daha iyi olacak.
NOT. Btn ekeylemler ad soylu szcklerin tekillerine geldikleri
gibi, gerektike oullanr ve oul szcklere de gelir:
Orhan terbiyeli bir ocuktu, ocukmu, ocuksa, ocuktur.
Yirmi yl nce gentiler, genmiler, genseler, gentirler.
Bunlar alkan rencilerdi, rencilermi, rencilerse, renciler
dir.

EYLEMLER

349

a) -de eki alm adlarla eylemlikler ekeylemle ekimlenince imdiki

zaman kipiyle grevde olurlar (bkz n 97-11).
b) Eylemlikler, zere ilgeiyle bekletikten sonra ekeylemle ekimlenirse imdiki zamana giri ayrtl yklem olur:
Okuldan kmak zereyim. Araba, ocua arpmak zereydi. Uak
inmek zereymi. Konuklar gelmek zereyse-..
Vurgusu. Szcklere bitien ekeylemler vurguyu ekmez:
Grecekse, renmiti, arkadaym, gzeldir...
Bunlarn benzeri olan -di, -mi, -se kip taklar vurguyu eker:
rendi, anlatacak, dinlese...
VI.
Ekeylemden - bu kiplerden b ak a-ik i de eylemsi tremitir: iken,
idi (edii):
zmir'de iken, ocukken (bkz. n 392-11)... Ne id belirsiz...
359. EKEYLEM LERDE OLUM SUZLUK; DEL:
a) Dn hava gzeldi,
gzelmi.
Kitap benimdir...
b) Dn hava gzel deildi, gzel deilmi. Kitap benim deildir...
Ekeylemlere olumsuzluu deil szc katar (bkz. n 288).
Olumlular:
zmirliyim, alkandm, buras bahedir, renciyiz, burada msnz?
ocukturlar, hava scakm...
Olumsuzlar:
zmirli deilim, alkan deildin, buras bahe deildir, renci deiliz,
burada deil misiniz? ocuk deildirler, hava scak deilmi...
Adla geliine bir rnek:
Zamanla nasl deiiyor insan!
Hangi resmime baksam ben deilim.
(Cahit Stk Taranc.)

Soru eki m i? ile ekeylemler ondan (deiPden) sonra gelir:

Orhan evde deil mi, deil miydi? Evde deildi, deilmi, deildir...
Kullanl:
I,
DEL szc: Ekeylemlere, yklemlemi btn ad soylu szck
lere gelir; onlara olumsuzluk anlam katar. (Yukardaki rneklerde olduu
gibi).
II. Eylem soylu szcklere de gelmektedir:
Bu konuyu iyice anlam deildir.
Her istediini yapacak deildim.
Orhan devini yapmad deil...
Son tmcede:

350

DLBLGS

1) Yapmad'mn tonlu sylenii deil szcnn etkisini eylemden

ayrarak tmceye yaymaktadr.
2) ki olumsuz bir tmcede karlanca anlam olumlular (bkz.
87-11 uyar); bu katmerli olumsuzlardan rnekler:
devlerim yapmad deil = devlerini yapt.
devlerimi yapmaz deilim = devlerimi yaparm.
devlerinizi yapmam deilsiniz = devlerinizi yapmsnz.
Aramadm deil: bulamadm Aradm; bulamadm.
Deille beklemi eylemlerde kii taklar:
a) -dili gemi kiplerine gelmektedir;
b) brlerinde kii taklar deile geliyor.
3) Deil szc yokla da bekleir; anlam var olur:
...paras yok deil; vermek istemiyor.
III.
D E L szc:
1) Grevde szckler arasna gelince birinciyi eylem d brakr, kin
ciyi pekitirir:
O ii Orhan deil, Sevim yapm. Krmz deil, sar idi. ocuk deil,
- gen. Defteri deil, kitab istiyorum...
Bir buuk asra yakn bir zamandan beri onulmayan asl hastalk idare
olunanlarda deil idare edenlerdedir.
(Falih Rfk Atay.)

Hakikat bdur ki Trkiye deil, devletlerin en by dahi bugnk

milletleraras artlar iinde tek bana kalamaz.
(Falih Rfk Atay.)

2) Deil szc, grevde szcklerden nce gelince daha ok uya

rc oluyor:
...davalarnda deil hrriyetin, hayatn tehdit altnda kald...
(F. R. Atay.)

Ahlak lksn yaatan, insann hayvanlk hayat deil, kamusal haya

' tidir. Ahlak bize toplumdan gelir.
(. H. Baltacolu.)

Bu bozuk ve tal yollarda deil komak, yrmek bile pek zordur.

3) Deil szc birbiriyle ilgili yarglardan ncl yadsyarak sonun
cuyu pekitirmeye yarar:
Bunda bir i vard. Sznden dnmeyii insanlndan deil, bu sonsuz
korkusundand.
YER DEMR

GK BAKIR (Yaar Kemal.)

4) Deil szc, kimi kez, ncl nermelerin tmn birden yad

smak iin kullanlr:

EYLEMLER

351

Size, o iekleri koparmaynz, cleil', koparp getiriniz, demitim.

5) znesi deil den sonra gelince - nerme devrikleince - anlatma
abart ayrts siner:
Bu ii deil Orhan, bir ocuk bile yapmaz.
Bu durumda deil yklemi kiilere gre ekimlenmez:
Bunu deil siz; babanz da yapamaz.
6) m i? ekini alan deil szc, yklem olarak tmce kuruyorsa
mademki anlaml bala olur:
Deil mi ortada bir sine arpyor, ylmaz.
(M. A. Ersoy.)

Eski Biimi:
1) Divan Lgat-it-Trkte ermes szc sk geer (bkz.n 358 - alt
kma / ) :
Sundla ii ermes rtkn tepmek =
ayr kuunun i deil harman dmek.
2) Da ol, tegl (Ouzca):
Bu kelime Argularn da ol sznden alnmtr.
(DLT. c. I. s. 393.)

3) Deil szc eski Anadolu lehesinde del biiminde kullanl

mtr :
Gl glse daim alasa blbl acep del
Zira kimine ala demier kimine gl.
(Baki XVI.)

360. EKEYLEM LERN KULLANILII (bkz. n 86/2):

I. Dn hava yamurlu idi. Krlar gzelmi. Okullar aktr. Kalem paha
l ise... Bunu soran kimdi? Bendim. Bu kitap eninmi...
Hem hepsi byk yapclard.
.

HND (Falih Rfk Atay.)

Gzel bir sonbahar gn idi. Yamur yoktu. Giit lkt... kisi de

heyecanlyd
(Miikerrem Kmil su.)

II. Orhan bizdendi. Ali evde imi. Bu bay, A linin babasdr. Kalem
benimse, benimki ise (benimkiyse), Erdem de bizim ildeimizdir...
III. ocuk uyursa, uymayacakm, uyumak idi; uyumutur...
Bu rnekler incelenince grlr ki ekeylemler:
I. Ad soylu btn szcklere gelerek onlar yklem yapar.
II. Her trl ek ve tak alm ad soylu szcklere de gelir.

352

DLBLGS

Bu ek eylemlerle biimlenen ad soylu yklemler nesne almazlar; gei

siz olurlar.
Ancak -de takl eylemlikler ekeylemle biimlenince:
1) O eylemlerin imdiki zaman kipiyle anlamda olur (bkz. n 97-11 e):
Yanmakta imi = yanyor imi...
Vapur iskeleye yanamakta idi yanayordu.
2) Geili ve geisiz olmalar, eylemliin oluuna baldr:
Yazmakta imi - geili
Yanmakta idi - geisiz.
...Atatrk'n lmnden bile heybet, mehabet, kudret duyuyoruz.
Ondan geldik, O'na gitmekteyiz (gidiyoruz).
GNE BATTI (Haan - li Ycel.)

III. Eylemlere de gelerek zaman ve kip anlamlarn ikiletirir; yani on

lar bileik zamanl yapar (bkz;. n 361, 362vb .).
IV. Yalnz ise (-se) nin, kimi kez, ekeylemlik grevinden kayarak,
iinde bulunduu tmceyi - kartlk, zmleme... gibi trl anlamlarla nceki tmceye balad grlr (bkz. n 376-Y).
NOT. Ekeylemin nc tekil kiileri ( idi, imi, ise, -dir) anlam ayr
tsyla, oul taks -lerden nce de gelir, sonra da:
Bu kfirler gelp derbentleri beklerlerdi ki Tiirkler gelp uraycak hi
birini karmayalm derlerdi.
(Ak Paazade Tarihi XI.)

ocuklard, ocuklarm ocuklarsa, ocuklardr...

ocuktular, ocukmular, ocuksalar, ocukturlar...
Kzlar meydanda yoklard.
_.
EKIYA NNDE (Hseyin Rahmi Grpnar.)

361.
BLEK ZAMANLI EYLEMLER. imdiye dein aklanan
btn eylemler, zaman ve kip bakmndan yalntrlar. O ysa:
Karmda Hisar gibi Nide ykseliyordu.
Sa taraftan ngrak sesleri geliyordu.
(Faruk Nafiz amlbel.)

yorsan eiver mangal... E e de sn.

(Mehmet Akif Ersoy.)

Dverdi sahili binlerce dalgalar asabi.

(Tevfik Fikret.)

Nefesim kesilecekti bilmem neden ok korktum.

(mer Seyfettin.)

Hoca... terazinin koluna yapm; gndeliini doldurmann yoluna

bakyormu.
(Eflatun Cem Gney).

EYLEM LER

353

rneklerinde italik harflerle dizilmi eylemlerin zaman ve kip ekleri ifttir.

Anlamlarn inceleyelim:
a) Ykseliyor, geliyor imdiki zaman kipidir, -di (idi) ekeylemiyle
birleince zaman anlam ikizleiyor: imdiki zaman + gemi zaman:
geliyordu...
b) Kesilecek, gelecek zaman kipidir, -di (idi) ekeylemi bu kipe gemi
zaman anlam da katyor. Zaman anlam ilcizlemitir: Kesilecekti.
c) yorsan1da iki kip var:
1)
-yor, imdiki zaman eki; 2) -sa koul anlaml ek.
) Dier, geni zaman kipidir, -di onu gemi zamana balyor.
d) Bakyormu'ta iki kip eki v a r:
1) -iyor. imdiki zaman eki; 2) -mi (imi). Ekeylemi gemi zaman.
Bylece kip ekleri ve ok kez de zamanlan ift olanlara bileik zamanl
eylemler denir.
Bileik zamanl eylemler, biim bakmndan, ikinci eklerine gre adla
nr:
1) ykleme biimi (bkz. n 362);
2) Sylenti biimi (bkz. n 363);
3) Koul biimi (bkz. n 365).
362. YKLEME BM :
Tvplanmt garipler imdi kervansaraya.
(Faruk Nafiz amlbel.)

Bir k gsteren olsayd eer tek bir k;

Biz o zulmetleri oktan yararak kmtk.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Orhan gelecekti; karlamak idik. Karlasaydk sevinirdi.

Yapl. talik harflerle dizilmi eylemlerin hepsinde de kip eki ift
tir. Hepsinin de ikinci ekleri ekeylem -di (idi) dir.
Hepsinde de asl kiplerin gemi zamanda oluu, yklenii anlam var.
-di ile ikizleenlere o eylemlerin yklenmesi denir:
Geldiydi: -dili gemi kipinin yklenmesi, III. tekil kii.
Gelmiti: -mili gemi kipinin yklenmesi, III. tekil kii.
Bilecektim: Gelecek zaman kipinin yklenmesi, L tekil kii.
Sylyordunuz: imdiki zamann yklenmesi, II. oul kii.
Bilirdik: Geni zaman kipinin yklenmesi, I. oul kii.
Yazmalydm: Gereklik kipinin yklenmesi, I. tekil Idgi.
Greydim: istek kipinin yklenmesi, I. tekil kii.

354

DLBLGS
"di (idik) ekeylemi buyurma kiplerinden baka btn kiplere gelir.
Buyurma kipinin yalnz nc kiisine de geldii olur:
...nereye gitsindi bunlar-, birok yakn memleketler Alman Yahudilerine
kaplarn kapamlard.
.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Damat brahim Paa devrine Lale Devri denildii gibi, u Demokrat

Parti devrine de lks otomobil devri desek pek yerinde olmaz
m ? Birka Halk Partilinin de yakay bu sevdaya kaptrd sylenir.
Ne yapsmlard? Ne yapabilirlerdi?...
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Braksnlard da rahata bitireyim.

(Semih Tiryakiolu.)

Bu diyardan o gmesin de kim gsnd ?

Bu srr annesine am olmasnd
Annesi gen yanda ne diye lsnd!
Bu rneklerden -di ykleme taklar atlnca anlamda deiiklik olmu
yor ;ancak gemi zaman anlamndan syrlan -diler tmcelere (eklendik
leri yklemlere) duygu deerleri katm aktadr:
a) Karamsarln dourduu aknlk kukusu;
b) Bu kukunun, sorulu - nlemli anlatmla ses ve syleyi tonunda
canlanmas...
...gnlerce bekletmemiti onu. Neden bekletsindi? Ona rastlayabilmek
iin gnlerce o yollarda komam myd ?
(Miikerrem Kmil Su.)

Anlam. ykleme biimleri, eylemin yapldn kesinlikle bildir

mekte -dili (kesin) gemi kipine benzer.
a) -mili (saul) gemi kipine de kesinlik anlam k a ta r:
kendisi evlenip gittikten sonra kiik hemirelerinin hibiri onun yerini
tutamam ve bu ev, birka ay zarfnda kazaya uram bir geminin
ii gibi allak bullak olmutu.
PANORAMA (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

miti Fuzuli o alevden,

Dmt bu ekir ile Mecnun
i'rin sana anlatt hale...
(Ahmet Haim.)

b)
Dilek-koul kipinin yklenme ve sylenti biimleri, gemite yerine
gelmesi dilek ayrtl bir koula bal bulunan; fakat yerine gelmeyen olay
lar anlatr:

EYLEM LER

35s

O akam bize gelseydi birka saat alrdk.

Mektubumuzu olsaym hemen gelecekmi,

,k ,G^ / r anlann k?Ul b?mIernde bu 0lasllk ayrtlsl ezilmez

leme^neSbenzer>min yklenmeS anIam bakmndan, dilek-koulun ykUslu uslu oturaydm, phesiz ki, beni mektebe vermezdi, (koul).
GECELERM (Ahmet Rasim.)

A h .noj aycl1 bu /e-vdi blrine dahi yaraydm, (yerine getirilmesi istenen

ojek).
(Dede Korkut.)

) Gelecek zamann yklemesinde eylemin olaca dnlr: fakat

sonradan olmad anlam da kar.
363.

SYLENT BM :
Yenemezmi onu bir kerre, deilmi dengi.
Bir de biare adam pek mtaazzm eymi;
Kahrolurmu kederinden tutarak yemeymi.
(Mehmet Akif Ersoy.)

... (cimri) elilerden biri Yahya Kemale demi ki:

koyarmsn birikirmi.
Nasrettin Hoca bir gn oturuyormu, dinlenecekmi. Kendi kendine dlrmi:
Fincanc katrlarn rktmem^li imiim

At*y^

O, iini akama varmadan bitirir.

Bitirirmi!
Bitirirmi deil, bitirir.
(Bir Konumadan.)

Yapl. talik harflerle dizilmi eylemlerde kip eki ifttir.

kinci ekler, ekeylem -mi, (im i) tir.
Birinci eklerle biimlenen kiplerin anlamlarna bu -mi:
a) Gemi zaman;
ayrtlarf katarlndan dUyUma sanma

da kmseme, hatta inanmay?

Kesin olmayan ve kesinliine inanlmayan, bu bakalarndan duyulmua

aktarlma sylenti denir.

Ekeylem -mile ikizleenlere o kipin sylentisi denir:

Silecekmi: Gelecek zaman kipinin sylentisi, III. tekil kii.
Geliyormusunuz:' imdiki zaman kipinin sylentisi, II. oul kii.
Urkutmemeliymiim: Gereklik kipinin sylentisi, I. tekil kii.
"

356

DLBLGS
Anlatrmsn: Geni zaman kipinin sylentisi, II. tekil kii.
Geleymiiz: stek kipinin sylentisi, I. oul kii.
Dinleseymi: Dilek - koul kipinin sylentisi, III. tekil kii.

A nlam .-----mi (imi) ekeylemi ulanan kiplerin (bkz. n 282-11. an

lam) :
1) Asl kip anlamlarna gemi zaman anlam katlr.
2) Bu eylemlere kuku anlam siner.
3) Daha ok birinci kiilerde anlam olasl ikileir:
a) Gidermiim, verecekmiim, seviniyormuum... (Bakalar yle diyor
ya da dnyor; oysa byle bir ey yoktur.)
b) Farknda olmay:
Onu ne denli seviyormuum (farknda deildim). Ayrlnca iime
ken adan anladm.
Anlam belirtmekte sesin ve tonlamann etkisi byktr.
c) Unutulmu olaylarn anlatmnda kullanlr (bkz. n 282-11.):
Siz anlatnca ansdm. Ben o yazy yllar nce okumumuum.
NOT. 1) Kesin anlaml olan dili gemi kipinin sylentisi yoktur.
2)
Kukulu bir anlat eylemi olan -mili gemi kipinin sylentisinde
bu kuku anlam katmerleiyor:
Anlatmm, dinlememimi, grmm de unutmumu...
Bu biimlerde, inanmay anlamna kmseme, alay ayrtlar da katl
maktadr.
Yumuak bir tonla sylenince bu ayrtlarn yerini znt alr:
Duyunca pek zldm. Bizi saatlerce aramml
364. YKLEME ve SYLENT BM LERNDE ZAMAN:
a) ok kez ikinci tak, eylemi gemi zamana balar:
Sevim hazrlanyordu, okula gidecekti...
...ok roman okurmu, iir yazmay deneyecekmi...
Tmceler bu durumlaryla olaylarn gemite kaldn gsterir nite
liktedir,
b) Kimi durumlarda birinci taklarn daha etkin olduu grlr. Bu
etkinlii ya szn gelii, ya bir belirtme vurgusu salar, ya da tmceye ek
lenen bir zaman belirteci :
iir yazmay deneyecekmi (gemite); vazgemi...
Gelecek yl niversiteye girecekmi; ondan sonra da iir yazmay deneye
cekmi...

EYLEM LER

357

tmcesinin birinci taklar (-ecek), tmcedeki gelecek yl, ondan sonra

belirtelerinin yn veriiyle ar basmaktadr, -mi de sylenti grevinden
syrlarak sze yalnz kuku ayrts katmaktadr.
365. KOUL B M :
Ben sefaletten lrken seni skmazsa refah,
Hak erenler buna ummam ki desin eyvallah!
(Mehmet Akif Ersoy.)

Gnlerden sonra bir gn,

ayet sesini fa rk edemezsem
Rzgrlarn, nehirlerin, kularn sesinden,
Bil ki lmm.
(Cahit Stk Taranc.)

Orhan gelecekse, buna biliyorsan, oraya gitmiseniz, sylediyse...

Yapl. talik harflerle dizilmi eylemlerde kip ekleri iki eittir:
1) Bildirme kipi eki;
2) Ekeylemin koul kipi eki, -se-(ise):
Gryorsanz: imdiki zaman kipinin koulu, II. oul kii.
Skmazsa: Geni zaman kipinin koulu, III. tekil kii.
NOT. Kiplerin koul biiminde -se (ise):
1) Btn bildirme kiplerinin III. kiilerinin sonlarna gelir:
Okuyorsa, gelmise, alrsam, gideceksem, bilmezsem...
2) Yalnz -dili gemi kipinde, tekil ve oul btn kiilerin sonuna
gelir:
Takdmsa da bir demir hamail
Olmaz erefim onunla zail,
EBER (Abdlhak Hmit Tarhan.)

Grdnse syle, aldksa, grdlerse...

Anlam. Geni zaman kiplerinin koul biimleriyle koul kipinin
ykleme ve sylenti biimleri arasnda ayrtlar vardr (bkz. n 135).
3) Bildirme kiplerinden bakalarnn, yani dilek kiplerinin koul biimi
yoktur.
4) Ad soylu szcklere eklenen -se-(ise) iin (bkz. n 358-IV).
366.
limemitir :

EKEYLEM LERN YKLEME VE SYLENT biimleri ge

Gitmiti, yazarm... biimlerine uygun olarak zenginmiti, rencisinmi denmez.

358

DLBLGS

Ancak, ekeylemlerin -dili gemi kipinin koul biimlerine - az da

olsa - rastlanr (bkz. n 367): Zengin idiyse, renci idiyseniz...
367. KATMERL BLEK ZAMAN. Ekeylemin art arda gel
mesiyle biimlenenlerdir.
ykleme, sylenti biimleri art arda gelmez. Yalnz bunlara koul
biimi eklenir. Bylece yklemenin koulu, sylentinin koulu remi olur:
Gelecek idiyse (gelecektiyse), veriyor imise (veriyormusa), anlatmtmsa, gelireymi... (bkz. n 366).
Anlam. Katmerli bileik zaman eylemleri ancak yan nerme - nerti
(bkz. n 135) - kurarlar. Bunlardan sonra gelen temel nermeler, ok kez:
a) Bir yadsma sorusuyla b iter:
b) Ya da yadsma ayrtl bir gereklik nerisi olur:
Seviyorduysa niin brakp gitti? Gelecekmise nceden bildirmesi
gerekirdi.
Herkes genliinde almalydysa onun da almas gerekmez miydi?
368. BLEK ZAM ANLI EYLEMLERDE OLUMSUZLUK:
a) Asl eylem olumsuz, ekeylem olumlu olur:
Sevim, Ankara'ya gitmeyecek imi (gitmeyecekmi). Sylenenleri
dinlemiyor idiniz (dinlemiyordunuz). Okula gitmedi iseniz (gitmediyseniz) nedenini aklamalsnz.
Korkut bu kitab bakasna vermeyecektir...
b) Asl eylem olumlu, ekeylem olumsuz olur:
Sevim, Ankara'ya gidecek deilmi. Bu kitab okumu deildim...
c) kisinin de - hem asl eylemin hem de ekeylemin - olumsuz kullanl
d grlr. Bu ifte olumsuz anlamca olumlu olur (bkz. n 359-11):
Kitab size vermeyecek deildim ( verecektim), Sevim, Ankaraya
gitmemi deildir ( = gitmitir)...
369. -dir. - Ekeylemin geni zamannn III. tekil kiisi saylan bu syiin
kullanl pek oktur (bkz. n 358-III, 360):
arkm ezeli fecri yakndr, doacaktr.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Orhan bugn okula gitmitir; yarn gelmelidir.

Grevleri:
a)
Ad soylu btn szcklere gelerek onlar geni zaman anlaml birer
yklem yapar.

EYLEMLER

359

EKEYLEMN EKM ZELGES

-dili
gemi

-mili
gemi

Dilekkoul

Geni
zaman

idim,
-dim
idin,
-din
idi,
-di
idik,
-dik
idiniz,
-diniz
idiler,
-diler

imiim,
-miim
imisin,
-misin
imi,
-mi
imiiz,
-miiz
imisiniz,
-misiniz
imiler,
-miler

isem,
-sem
isen,
-sen
ise,
-se
isek,
-sek
iseniz,
-eniz
iseler,
-seler

-im
-sin
-dir
-iz

-dirler

yok

yok

yok

yok

yok

yok

yok

yok

idim,
-dim
imi
-mi
ise,
-se
-dir....

-siniz

yok

imisem,
-misen
imisen,
imise,
-mise
imisek,
-misek
imiseniz,
-miseniz
imiseler,
-miseler

DEGIL

yok

idiysem,
-diysem
idiysen,
-diysen,
idiyse,
-diyse
idiysek,
-diysek
idiyseniz
-diyseniz
idiyseler,
-diyseler

Olumsuz
lar

deil idiysem
deildiysem...
yok

yok

yok

deil imisem
deilmisem...

-imdir
-sindir

deilimdir
dei sindir

-izdir
-sinizdir

deilizdir
deilsinizdir

b) -de, -den, -e takl szcklere -dir gelir; oullanr da:

Komular eyler indedir; ocuklar bahededirler. Onlar da bizdendir.
NOT. 1) -diin dt sk grlr (bkz. n 136);
stanbul bir sonbahar ehri. Baharna gvenilmez. Yaz pek deiik
haval. Serin semtlerinden ou rtubetli.
Anneler evdeler. Bugn hava p ek gzel...
Bu dkl yklemler de ekeylem alr:
Komular evlerindelerse. ocuklar bahedelermi. Davarlar bu saat
lerde ayrdalard.
2)
-dir ekeyleminin zneye geldii - baka bir anlayla, nermesiyle
birlikte zne olduu da - grlr (bkz. n 126):

360

DLBLGS

Kahvehanelerde bir ejderha szdr, gidiyor.

(Hseyin Rahmi Grpnar.)

Olan ne yapsn, bir eydir oldu.

(Kono.)

c) -mili gemi, gelecek zaman, gereklik kiplerinin her kiisine gelerek

onlara kesinlik anlam katar:
ocuklar okula gitmelidir, gidecektir, gitmitir...
Yere den bayran nasl kaldrldn grmsnzdr.
(Falih Rfk Atay.)

...Merhum pederimin kemiklerini stanbul'a getireceimdir.

(inasi.)

Bunlar arasnda iki alim tanmmda- ki, eski devirlerin velileri gibi
tam bir feragat iinde yaamakta idiler.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

) imdiki zaman kipine geldii de olur:

eytandan da fenaym. Zira eytan size u anda benden sevimli, temiz
ahlakl grnyordun
NLGN (Refik Halit Karay.)

Benim iin alamaynz. nsanlar alamaya layk deildir. Bu yalar

herhalde baka eyler iin dklyordur.
(Hseyin Cahit Yaln.)

Kim bilir beni ne kadar ayplyorsunuzdur,

(brahim Necmi Dilmen.)

d) Ekeylemin geni zaman kipinin birinci kiilerine de gelir:

Dikkatliyimdir, dayanklyimdir...
Tuhaf kimselerzdir. Bat'nn nice disiplinlerini, bize uymaz, diye
bozarz.
(Falih Rfk Atay.)

...u gnlerde bitirmek zereyimdir.

(inasi.)

e) -dir eki alm eylem trevlerinden sonra:

Ayn kkten bir kip gelir; eyleme arlk ve srerlik ayrts katar:
Hanmefendinin tuhaf bir bakla tereddd zerine Hsniye, biare
kadn teessr iinde boup artmak iin bir boantr boanr:
Kadnm, dnme, ya herro ya merro, aydan getiniz de derede mi
boulacaksnz ?
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

EYLEMLER

361

Kipler baka kklerden de olur:

Bir alamadr tutturdu...
370. EKEYLEM LERN YAZIMI (bkz. n 637).
371. VAR, YOK. Bu iki szck:
I. a)

Ad olarak kullanlr:
Yoktan var etmek. Varm youm budur.
Varm veren utanmaz.
(Atalarsz.)

Vara yoa glen insanlar...

b) Birka deyimde sfat olarak da kullanlmtr:
Var gcyle savamak... Yok yere darlmak...
II.
Var, yok szckleri ve onlarn ekeylemli biimleri, yklem gre
vinde pek sk kullanlr:
At var, meydan yok.
(Sylence.)

Vaktiyle byk bir devenin bir ba varm.

(Tevfik Fikret.)

Benin iki kalemim var (vardr). Kimseye borcum yok (yoktur).

III. Var, yok szckleri ekeylemin btn kipleriyle bileir:
Vatann barna dman dayam hanerini
Yoimi kurtaracak baht kara maderini.
(Namk Kemal.)

Bir Kelolan varm; anas, babas yokmu...

Tanr vardr; Tanrdan baka Tanr yoktur.
Varsa pulun olurum kulun;
Yoksa pulun kapdr yolun.
(Sylence.)

Ben varken o sana yaklaamaz.

(Hseyin Rahmi Grpnar.)

IV. Ekeylemsiz yklem olularnda geni zaman anlamna gelir:

Bu gzel yurtta her ey var... Hi bir zntleri yok...
V. Anlatmda ncl tmcelerin balarna getirilen yok szc, son
tmcelerdeki olumsuz yargy pekitirir:
Bugnk ikbal politikaclarnda ne hizmet ak, ne ideal ball...
manevi hibir fazilet aramaynz. Yok kadn yeniden harem kme-

362

DLBLGS
EYLEM EKM

-d l gemi

BLDRME KPLER
-mili gemi
imdiki zaman

Gelecek zaman

geldim
geldin
geldi
geldik
geldiniz
geldiler

gelmiim
gelmisin
gelmi
gelmiiz
gelmisiniz
gelmiler

geliyorum
geliyorsun
geliyor
geliyoruz
geliyorsunuz
geliyorlar

geleceim
geleceksin
gelecek
geleceiz
geleceksiniz
gelecekler

geldiydim
geldiydin
geldiydi
geldiydik
geldiydiniz
geldiydi ler

gelmitim
gelmitin
gelmiti
gelmitik
gelmitiniz
gelmitiler
gelmilerdi

geliyordum
geliyordun
geliyordu
geliyorduk
geliyordunuz
geliyordular
geliyorlard

gelecektim
gelecektin
gelecekti
gelecektik
gelecektiniz
gelecektiler
geleceklerdi

gelmimiim
gelmimisin
gelmimi
gelmimiiz
gelmimisiniz
gelmimiler
gelmilermi

geliyormuum
geliyormusun
geliyormu
geliyormuuz
geliyormusunuz
geliyormular
geliyorlarm

gelecekmiim
gelecekmisin
gelecekmi
gelecekmiiz
gelecekmisiniz
gelecekmiler
geleceklermi

gelmisem
gelmisen
gelmise
gelmisek
gelmiseniz
gelmiseler
gelmilerse

geliyorsam
geliyorsan
geliyorsa
geliyorsak
geliyorsanz
geliyorsalar
geliyorlarsa

geleceksem
geleceksen
gelecekse
geleceksek
gelecekseniz
gelecekseler
geleceklerse

(D

yok.

geldiysem
geldiysen
geldiyse
geldiysek
geldiyseniz
geldiyseler

(2)

(1) -dili gemi kipinin hikayesi yle de ekimlenir:

Geldimdi, geldindi, geldiydi, geldikti, geldinizdi, geldilerdi:
Aldand bu sert ismimi gk grlemesinden.
(Emin Blent.)

sine girmitir. Yok ehirler, kasabalar ve kyler yobaz okullaryla

donanmtr. Yok medeni kanun dzeni kmtr. Hi, hi biri
onlar zevklerinin en knden alkoymaz.
(Falih Rfk Atay.)

VI. Var, yok szckleri yardmc eylemlerle de bileir:

Var olunuz! Dnyada var olan yaratklar... Yok etm ek:... yok
hale getirmek, ortadan kaldrmak.
VII. Yok m u? (bkz. n 373-XIV).
VIII. Yok szc hayr! gibi yant belirteci olur (bkz. n 418II/2 , a):

EYLEMLER

363

ZELGES
DLEK
Geni zaman

Gereklik

istek

KPLER
Dilek-Koul

Buyru

gelirim
gelirsin
gelir
geliriz
gelirsiniz
gelirler

gelmeliyim
gelmelisin
gelmeli
gelmeliyiz
gelmelisiniz
gelmeliler

geleyim
gelesin
gele
gelelim
gelesiniz
geleler

gelsem
gelsen
gelse
gelsek
gelseniz
gelseler

gelirdim
gelirdin
gelirdi
gelirdik
gelirdiniz
gelirdiler
gelirlerdi

gelmeliydim
gelmeliydin
gelmeliydi
gelmeliydik
gelmeliydiniz
gelmeliydiler
gelmelilerdi

geleydim
geleydin
geleydi
geleydik
geleydiniz
geleydiler
gelelerdi

gelseydim
gelseydin
gelseydi
gelseydik
gelseydiniz
gelseydiler
gelselerdi

yok.

gelirmiim
gelirmisin
gelirmi
gelirmiiz
gelirmisiniz
gelirmiler
gelirlermi

gelmeliymiim
gelmeliymisin
gelmeliymi
gelmeliymiiz
gelmeliymisiniz
gelmeliymiler
gelmelilermi

geleymiim
geleymisin
geleymi
geleymiiz
geleymisiniz
geleymiler
gelelermi

gebeymiim
gelseymisin
gelseymi
gelseymiiz
gelseymisiniz
gelseymiler
gelselermi

yok.

gelirsem
gelirsen
gelirse
gelirsek
gelirseniz
gelirseler
gelirlerse

gelmeliysem
gelmeliysen
gelmeliyse
gelmeliysek
gelmeliyseniz
gelmeliyseler
gelmelilerse

yok.

yok.

yok.

gel
gelsin
gelin, geliniz
gelsinler

(2) -dili gemiin dilek-koul biimi yle de ekimlenir:

Geldimse, geldinse, geldiyse, geldikse, geldinizse, geldilerse:
...Kendimi kurban verdimse ne ziyan var.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Yamur yayor mu ?
Y o k! yokdinmi...
372. EKEYLEMLER, VURGU. Taklaarak szcklere bitien
ekeylemler vurguyu ekmez; vurgu, kendilerinden nceki hecede kalr
(bkz. n 65-7, ):
Zengindi, renc/ymi, buradaysa, scaktr;
geldiyse, anlatyormu...

grecektim, aramn,

373. SORU. Bir eyin iyzn renmek, bir aklama istemek,

bir kukuyu gidermek iin en ok bavurulan yol, sorudur (bkz. 87-111).

364

DLBLGS

Bilmem niin kadnla ait iten kamz?

Ya onun da bir emei yok mu bu Trk ilinde ?
YEN HAYAT (Ziya Gkalp.)

Yant beklenmeyen sorularda:

a) Duygu deeri akn olur. Bu sanatl sorulardan birka rnek:
Sular m yand ? Neden tunca benziyor mermer ?
MERDVEN (Ahmet Haim.)

O ay ar akar yorgun mu bilmem ?

Mehtab hasta m, solgun mu bilmem?
Yasl gelin gibi mahzun mu bilmem?
Yce da banda siyah tl vardr.
(Rza Tevfik Blkba.)

Bildik seni mukteza-y hilkat;

Ya R ab! bu mudur sefa-y hilkat ?
Ziynet mi bu perdeye hayalim ?
Ben hangi hakikate misalim ?
Ya Rab ne eksilirdi derya-y izzetinden
Ya dehre gelmeseydim, ya aklm olmasayd.
MAK.BER (Abdlhak Hmit Tarhan.)

b) aknlkla sylenen sorularn da yant beklenmez:

Bu nasl hava ? Yaz ortasnda byle serinlik grlm mdr ?
c) Yadsmai sorular, yant beklenmeyen, daha ok olumsuzlua kayan
canl birer anlatm yoludur (bkz. n 87-11 b).
Konuurken bam, yzn, gzlerin, ellerin anlaml imlerinden yarar
lanarak birok eyler sorabiliriz. Oysa szckl sorular yle o lu r:
A. Soru sfatlaryla (bkz. n 174):
Hangi dada bulsam ben o merali ?
Hangi yerde grsem em-i gazali?
Avclardan kam ceylan misali;
Gemi dadan daa yoktur dura.
(Bayburtlu Zihni.)

B. Soru adllaryla (bkz. n 270):

Yumuak bal isem kim dedi uysal koyunum?
(Mehmet Akif Ersoy.)

C. Soru belirteleriyle (bkz. n 437):

Atatrk, Yalovaya ne zaman, niin gelmitir?
ATATRKN HASTALII (Ruen Eref naydn.)

EULEMLER

:j6-

. Soru Ekiyie,
Soru eki m i? dir. Tmcede renilmesi, aklan
mas istenen ya da kukuyu toplayan eler soruya konu olur. Bu eeler
yerine gre zne, nesne, tmlelerden biri ve yklem olur. Kimi kez bu e
lerin tmleyicileri de soruyu gerektirir. Bu grevi soru szckleriyle ya da
soru imiyle yerine getiririz.
Her enin sorulu durumunu birer birer inceleyelim:

'

I. znelerde soru. Tmcede znenin (bkz. n 91) kim ya da ne ol

duunda kesinlik olmaynca durumu aydnlatmak iin:
a) m i? ekli soruya ba vurulur:
Sular m yand ? Neden tunca benziyor mermer ?
(Ahmet Haim.)

Turgut mu gidecek, Orhan m? Yoksa siz mi gidiyorsunuz?

b) Soru sfatlarndan yararlanlr:
Ka arkada hazrlanm ? Hangi Turgut konuacak ?
II. Nesnede soru (bkz. 11 95):
a) Belirtili nesnede soru:
Beni mi aryorsunuz? Orhan devlerini mi yazyor? Hangi yky
okudunuz?
b) Belirtisiz nesnede soru:
Nasl devler yapyorsunuz? Ka portakal yiyebilirsiniz?
III. Dolayl tmlelerde soru (bkz. n 96):
Nevin bir para hasta oldu diye rkle mi atld sanyorsun?
(Reat Nuri Gntekin.)

Burada m alalm? Bu sz benden mi iitmeliydiniz?

Kanc kata kalm. Hangi odada alalm ?
IV. tlge tmlelerinde soru (bkz. n 98):
Bu terennmle mi sandmd gnl derdin uyur ?
(Halit Fahri Ozansoy.)

Bu kitaplar satlmak iin mi ayrld? Beni bunun iin m ardnz?

Hangi trenle geldiniz? Ka varupu iin bilet aldnz?
V. Trl belirtelerde soru (bkz. n 406 vb.):
Bayramz ok mu severdin nine ?
(Halide Edip Advar.)

Dn m geldiniz? Yarn m gideceksiniz, bugn m?

Yukar m kalm, aa m inelim, geri mi dnelim ?

366

DLBLGSI

Doru mu sylyorsunuz? Koa koa m geldiniz? Orhan daha dzgn

mii yazar?
Burada ka ay kalacaksnz ? Nice gnler yollarnz gzledim.
VI. Takmlarda soru:
A.
Her takm bir ad saylr. Ekler ve taklar alr. Soru eki m i? her
takmn sonuna gelir:
a) Ad takmlarndan rnekler:
Sevim'in teyzesi mi gelmi ? Sizin kaleminiz mi krld ? Okul dergisi mi
alacaksnz? Cam tabak m dt?...
b) m i? eki ad takmlarnda timleyenlerden sonra da gelir:
Sevim'in mi teyzesi gelmi? Sizin mi kaleminiz krld?
c) Sfat takmlarndan rnekler:
...Krmz iek mi kurumu? Bu tarla m satlyor?
Sfat takmlarnda tmleyici oan sfatlardan sonra m i? gelmez:
...krmz m iek kurumu? Bu mu tarla satlyor?...
denmez.
Bunlar gibi:
mez:

II. sc III. tl ad takmlarnda da tmlevenlerden sonra m i? gel

'
'

Okul mu dergisi alacaksnz? Cam m tabak dt?...

denmez.
KISACA:
Soru eki mi ?" btn szcklerden ve aldklar eklerden ve taklardan
sonra gelir.
B.
1) Ad takmlar - br sfatlarla olduu gibi - soru sfatlaryla da
de tmlenir:
Hangi Sevimin teyzesi gelmi? Kanc dersliin kaps akm?...
Bu tr tmlemelerde tmleyene de soru sfat gelir:
Sevim in hangi teyzesi gelmi? Dersliin ka penceresi akm?
2) Sfat takmlarnda sfatlar, soru belirteleriyle berkitilir?
Ne gzel iekler am ?
Sfat takmlarnda anlam kaymasn andrr bir durum bulunduu iin
soru belirteleri ancak takmn bana gelir:
Hangi krmz iekler koparlm ? Bu oyuna ka kk renci kat
lacak?...

EYLEMLER

367

Bu tmcelerdeki soru szckleri sfat da saylabilir. Byle olunca bir

ada gelen sfatlardan nitelemeler addan ayrlmaz; belirtme sfatlar nce
gelir (bkz. n 180 /5/b).
VII.

Eylemlerde soru (bkz. n 276 v.b.):

A. Soru belirteleriyle (bkz. n 437):

Niin almyorsunuz ? Van'a nasl gidilir ?
B. Soru ekiyle:
Kaar m mert olan, bir can iin meydan- gayretten ?
(Namk Kemal.)

Okusun mu, dinlesinler mi?

1)
Soru eki m i? olumlu, olumsuz btn eylemlerin nc kiilerinde
kip ve oul eklerinden sonra gelir:
Geldi mi, gitmiler mi, yazyor mu, koacak m, bilmezler mi, sylemeli
mi?..
Ssn m hayale bu hakikat?...
Grsn m gzm bu maceray?...
(Abdlhak Hmit Tarhan.)

kar m hatrdan o tatl diller ?

Srma salar yayld m zemine ?
Dald m kokladm smbller ?
(Akif Paa.)

2) Kipler - birinci ve ikinci kiilerin, soru eklerini allar bakmndan ikiye ayrlr (soru ekini olumsuz eylemler de olumlar gibi alr):
a) Soru ekini kii taklarndan nce alanlar:
Sylemi misin, geliyor musunuz, gelecek miyim, buyurmaz msnz,
anlatmal mym, okumuyor musunuz?..
b) Soru ekini kii taksndan sonra alanlar:
...................... A canm,
Hi ezan duymadn m sen ?
Dinliyorum...

ERMN (Tevfik Fikret.)

Dnsek mi bu akn afandan ?

Gitsek mi ekalim-i leyale ?
Bizden daha evvel erienler,
Alar bugn evvelki hayale.
(Ahmet Haim.)

368

D LB L G S

Gideyim mi, bakaym m, oksak m, anlatalm m?..

rnekler incelenirken grlr ki bu ikilik, kii taklarnn eitleriyle
ilgilidir (bkz.' n 284):
1) kinci eit kii taklaryla ekimlenenlerde - yani -mili gemi,
imdiki zaman, gelecek zaman, geni zaman, gereklik kiplerinde - m i? ,
kii taklarndan nce gelir.
2) br k ii taklaryla ekimlenenlerde - dili gemi, istek, dilek-koul kiplerinde - mi ? soru eki, kii taklarndan sonra gelir.
NOT. - stek ve buyurma kiplerinin II. kiileri soru eki almaz.
VII /2. Yardmc eylemlerde soru (bkz. n 322 vb.)
Yardmc eylemlerle kurulmu bileiklerde soru eki iki trl almyor:
Yardm etti mi?
Hasta oldunuz mu?
Yardm m etti?
Hasta m oldunuz?
Alt alta yazdan bu sorularn:
a) sttekilerde olup biteni renmek istei;
b) Alttakilerde hemen renmi olmann cokusu sezilmektedir.
VIII. Ekeylemlerde soru (bkz. n 358):
Soru eki m i? ekeylemlerden sonra deil; nce gelir (alttaki IX. mad
denin a blmne baknz):
Bilmem ki yakn mdr zevalim?
.
MAKBER (Abdlhak Hmit Tarhan.)
Gl deil arkasnda kanl kefen,
Sen misin, sen misin garip vatan ?
VAVEYLA (Namk Kemal.)
mi? den sonra gelen ve i ile balayan kiplerde iler bitiirken y olur:
Gen miydi, zengin miymi, bunu yapan ben miyim, uyuyor muydunuz,
hasta mym?..
NOT. - Ad tmcelerinde sorulu yklemler ekeylemsiz de kullanlr:
Sevim okulda m? Babanz evde mi? Kardan gelen Orhan m; yoksa
Yaln m ?
IX. Bileik zamanl eylemlerde (bkz. n 361) soru eki m i? :
a) ykleme ve sylenti biimlerinde ekeylem sylerinden nce gelir:
Grmediniz miydi, sylemi miydiniz, yazacak miydin, yapar mymsn ?
b) Koul biimlerinde en sonra gelir:
Okurlarsa m daha iyi, okumazlarsa m? Gelirsek mi, gzelse mi?

EYLEM LER

369

X. Tmceler de, bir anlatm birimi olarak, m i? som ekini alr, bam
sz nermfe olur (bkz. n 122.)
Ankara'ya gideceim" mi dediniz?
Sana: yksek sesle bar" m diyorlar?
Bu tmceler, kendilerinden sonra gelen yklemlerin tmleci olur (bkz
n 126).
v '
XI. Yinelenmi szcklerin arasna mi? gelince soru grevinden sy
rlarak :
a) Ad soylu szcklerin anlamna arlk;
Zengin mi zengin, alkan m alkan. yi mi iyi. Hava ak m ak.:.
b) Eylemlerin anlamlarna da kesinlik ayrtlar katar:
Kzar n kzar. Vurur mu vurur...
Bizim kar delidir aklna geleni yapar m yapar.
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpnar.)

XII. Sorulu tmceler, yantlar bakmndan, balca iki trldr:

1)
Olumlu tmcelerde yant belirteleri, m i? soru ekini alan elere
karlk olur. Duruma gre evet ya da hayr \ denir. Bu belirteler, anlatma
yeterince aklk vermezse gereken szckler eklenir:
Orhan kitab ald m?

Evet.
Hayr (almad).
Orhan kitab m ald?
Evet.
Hayr (kitab almad,defteri ald).
O kitab Orhan m ald?
Evet.
Hayr (Orhan almad, Yaln
ald).
O kitab Orhan diin m ald? Evet.
Hayr (Bugn ald).
Kitab Orhan Yaln'dan
m ald?
Evet.
Hayr (Yalmdan almad, Erdemden ald).
Yamur ok mu yad?
Evet.
Hayr (az yad; ok yamad).

2)
m i? soru eki olumsuz tmcelerin elerine gelince yant: hayr
ya da yklemin olumlusu olur. Bu yant belirteleri, anlatma yeterince ak
lk vermezse gereken szckler eklenir:
Daha hala sen benim kim olduumu bilmiyor musun ?
Hayr. =

370

D L BLGS

(Kim olduunuzu) Biliyorum.

AR EVLENMES (inasi.)

ocuklar uyumadlar m?
Hayr (daha uyumadlar).
Uyudular.
XIII. mi? eki, birincisi -dili gemi kipiyle kurulan iki bamsz ner
menin arama gelince soru anlamndan syrlr:
a) ncl nermeye koulluk, nedenlik;
b) kinci nermeye de sonuluk ayrts k a ta r:
Kiiolu alt m her gl yener.
yice uyudum mu arlarm diniyor.

XIV. Yok mu? olumsuz sorusu - tonlu syleyile - kendisinden nce

ki szcklere, kavramlara hnl ktleme ayrts katar:
u bizim demokrasi yok mu, hani u iinde... bulunmaa mahkm
olduumuz demokrasi yok mu, yanan ormanlarmzn bir dzine
amna demezi
DNYA - 4.X. 1959 (Falih Rfk Atay.)
XV. mi? eki bamsz yan nermeden sonra gelince soru anlamn
dan az ok syrlr; artl (bkz. n 393) ya da z:aman (bkz. n 396) ulalar
anlamlarna kayan bir ayrt ile ikinci nermeyi pekitirmeye yarar (bkz.
n 399):
'
Geldi mi gitmez. Bir kez sze balad m, bir daha susmaz.
Yemek grdn m ye, dayak grdn m ka\
(Atalarsz.)

Merdiven bandaki zil tt m adamcaz tkr tkr merdivenlerden

kyor ve oda kaplarn birer birer almaa balyor.
ANADOLU NOTLARI (Reat Nuri Gntekin.)

K geldi mi bir yakt sknts ba gsterir. Akamlar gne batmaz

m iimi, bir yurt zlemi brr. nsan alt m her gl yener.
XVI. Yinelenmi geni zaman ya da imdiki zaman kiplerinden birin
cisine mi ? gelince kesinlik ayrts katar. Vurgu ve ton deiimiyle bu kesin
liin az ok gevedii de o lu r:
Hcsan Onba bu ii yapar m yapar.
(Yaar Kemal.)

Bu szleri onun yzne kcr syler miyim sylerim... alyor mu

alyor.
XVII. Yantsz sorulu tmceler, dileklerin en ince biimde anlatmna
yarar (bkz. n 376-IV/2 b).

EYLEMLER

371

Bu yantsz sorular iinde en etkilisi nlemleenlerdir:

Bir yaral eylemez mi feryat ?
Karmda nedir benim bu medfenl
MAKBER (Abdlhak Hmit Tarhan.)

XVIII. mi? eki almasna karn yant beklenmeyen kimi tmceler

yadsma anlamnda kullanlr:

Ben mi o kitab almm ? yle ey yapar mym ?

onun sulamalarndan m korkacam?...
Var n bana yan bakan]

Bu yantsz yadsma anlam, tmcelere soru sfatlar, adllar ve belir

teleriyle de katlr:
Ka para olaym ? Hangi ie yetieyim ? Bu dnya kime kalmtr ?
Ne mmkn zulm ile bidad ile imha-y hrriyet.
(Namk Kemal.)

XIX. Soru eki mi? de balacndan sonra gelince anlam snrn

geniletir:
Yoksa onlar da m, bizim gibi, szp kaldlar ?
EKtYA NNDE (Hseyin Rahmi Grpmar.)

Siz de mi geleceksiniz ? Bugn de mi a kalacam ?

XX. Soru biimi, rica ya da kapal buyruk tmceleri kurmaya yarar:
yle buyurmaz msnz ? Bana bir su verir misiniz ?
XXI. Olur mu? sorusu:
a)
Sonuna geldii nermedeki kavramn uygun dmeyeceini; kar
tnn daha doru olaca dncesini pekitirme ayrtsyla - aklamaya
yarar:
Kendisine verilen devi yapmaz olur mu ? Bu havada, bu klkta sokaa
kmak olur mu?...
Yarn geziye ben de geleyim; olur mu?
XXII. Sorular, bilinmeyeni renmek, kukuyu datmak iin sorulduu
gibi; sze ama, hatta vurgu ve ton deimeleriyle yadsma ayrts da katar:
lim ilim bilmektir ilim kendin bilmektir
Sen kendini bilmezsen ne biim okumaktr?
(Yunus Emre XIII-XIV.)

nsan bile bile kendini atee atar m ?

XXIIL Soru szc ve eki olmadan da tmcelere syleyi tonuyla
soru ayrts sindirilir:

372

DLBLGS

CYRANO
........................ bu adamlar
Bir tarafa gitsinler ben iaret verince.
Saat ?
BAGUENEAU
Alty tam on geiyor!
CYRANO VE BERGERAC (eviren: Sabri Esat Siyavugil.)

Dou illerimizde mi ? soru eki ok az kullanlr. Onun yerine, gereken

szck, uzayan bir soru ezgisiyle tonlanr; canlandrlr:
Ahmet geldiii? Yarn gidecekseeen? Paran vaaar ?...
XXIV. nlem ve bala olarak kullanlan ya szc deiik ses ve
syleyi tonlaryla tmcelere soru anlam sindirir:
...ya benim aldm anlalrsa!..
(Aziz Nesin.)

Naslsn olum ?
yiyim anneciim. Sen de iyisin ya ?
Bu ekmek yetiir diyorsunuz. Ya yetimezse?..
...ya eller?... eller ehre gibi sr saklamaa alk deillerdir.
Yazl. Soru eki rai? :
a) Kendinden nce gelen szcklere bitimez.
b) Kendinden sonra gelen kii taklar, ekeylemler, miye bitiir.
c) Sora eki mi soruna geldii szcklere bitimemekle birlikte,
nller uyumuna gre deierek drt trl yazlr ve sylenir:
Gelecek mi? Yaprak m? Dnyor mu? Sz m?...
Soru eki alm szcklerde vurgu. Soru eki m i? vurguyu ekmedii
iin, vurgu kendinden nceki hecede kalr.

ANLAM

KAYMASI

374. ANLAMDA ETLENMELER. Szckler treme, bileme

ve ekim yollaryla deiikliklere uradklar gibi anlamca da eitlenirler.
Bunu iki kertede grrz:
1. Anlam deimeleri (bkz. n 375);
2. Anlam kaymalar (bkz. n 376).
375. ANLAM DEM ELER. Szckler canl varlklar gibidir.
Doar (konur), yaar (kullanlrken geniler, glenir), lr (birou da yiter,
kullantan der).
I.
Szck duruk deil, deikendir; konulu (temel) anlam ne olursa
olsun, alar boyunca kullann katt anlam eitlenir. Bu deiiklik, dile
anlam genilii kazandrr (bkz. n 533, 535).
II. Toplumsal deimeler yznden:
a) Eski yaay ilgilendiren szcklerin, terimlerin birou yava yava
unutulur, yiter. Eski bir szln sayfalarnda anlam, bugn iin, bilinmeyen
szcklerden birka:
AR P A: 1. Eski trklerde din ulularnn hastalara okuduklar afsun,
by. 2. Ylan kovuundan karmak iin veya zehrinin tesirini izale iin
okuduklar biiy.
(Kamusu Trki.)

K I: Sadak.
(Divan Lgat-it-Trk.)

SAD AK: Ok ve yay antas.

KIRNAK, K A R A B A (K A R A V A ): Cariye.
(D.L.T.)

b) Toplumsal yaam ynnden; bilim, teknik ve epik alanlarnda iler

lemeler yeni szcklerin domasn gerektirir; birka:
Toplumbilim, tzel, uaksavar, itzk, simge, yamurlama...
c) lm, yitmi szcklerden dirilenler, yeniden kullan alanna gi
renler de o lu r:
Kamu, oy, tank, budun...

374

DLBLGS

376.
EYLEM K PLERNDE ANLAM KAYMASI. Dil gramer
den deil; gramer dilden doar derler. Pek dorudur. Szckler canl var
lklar gibidir. Zamanla biimleri deiir, anlamlar geniler. Kullamtan d
en; lm sanlrken yeniden kullanlmaya balanan szckler pek oktur:
Eski, yeni szlklerin yapraklar kartrlnca bu eit l szcklerden
birouna rastlanr. Onun iin ek, biim ne olursa olsun, kullann szce
kazandrd anlam da gzden karmamak zorundayz.
Eylemlerin, alar boyunca geirdikleri deiikliklerden birka grl
d (bkz. n 282-III, IV, VII, XI).
Kiplerde anlam kaymalarnn da birou grlm tr; bir daha topluca
gzden geirelim:
I. Geni zaman kipi:

1) -dili gemi yerinde (bkz. n 282-V /d);

2) -mili gemi kipi yerinde de kullanld, daha ok, masalms konu
larda grlr:
Hocaefendi, aylarda
Her naslsa cerre gider.
Zavallck kta, karda
Vazeder, imamlk eder.
NASRETTN HOCA (Fuat Kprl.)

3) Gelecek zaman kipi yerinde de kullanlr (bkz. n 282-V /).

II. imdiki zaman kipi:
1) Geni zaman kipi yerinde:
Orhan her yl birinci oluyor. Gnlerini almakla geiriyor.
2) Gelecek zaman kipi yerinde:
Babam yarn Ankara'ya gidiyor.
3) -dili gemi kipi yerinde:
...Pazarla giriiyorum. Kafesi istedii fiyata satn alyorum.
KU YEM (Reat Nuri Gntekin.)

III. Gelecek zaman kipi:

1) Buyurma kipi yerinde:

Bir gn bamszlm ve cumhuriyetini savunmak zorunda kalrsan,
deve atlmak iin, iinde bulunacan durumun olanaklarn ve
koullarn dnmeyeceksin! ( = dnme!)
(Atatrk.)

2) Gereklik kipi yerinde:

Dn sizi bir gen arad.
Turgut olacak ( = olmal, olsa gerek).

EYLEMLER

375

IV. stek kipi de trl kipler yerinde kullanlr (bkz. n 282-VII).

V. se (-se) ekeylemi koul anlamndan syrlarak:
1) Tmceye kartlk, lmleme gibi eitli anlamlar katar:
Paskal: Evren kiiyi ezse de kii evrenden uludur; ezildiini, evrenin
stnln bilir, evren ise bilmez diyor.
(Ata.)

nsan ocukken ne ise byynce o kalyor.

(Ahmet Hamdi Tanpnar.)

...Trkn vatann nasl kurtard ise devletini de yle kurdu.

(Falih R fk Atay.)

Btn arkadalar bu olay biliyormu; benimse bir eyden haberim

yok...
2) Geni zaman kipinin koulundan sonra gene o kkten buyurma kipi
gelirse anlatma kesin bir olumsuzluk katar:
imdi o dada aa bulursanz bulunuz...
(Falih R fk Atay.)

3) Koullu eylemlerden sonra de balac gelince sonraki yklemi

kartlk ayrtsyla pekitirir:
Sen istesen de bu i olmaz. Sen istemesen de bu i olacaktr.
4) de balac koullu eylemlerden nce de gelir:
Gnler ksald ocuum,
Bahar da olsa, yaz da olsa
Gnler ksa,
Yetersiz.
(Halide Nsret Zorltma.)

Sen de istesen bu i olmaz. Sen de istemesen bu i olacaktr.

5) se (-se) ekeylemiin, szckleri ve nermeleri balama grevinde
kullanld da grlr (bkz. n 484).
VI.
Anlam kaymalar en ok buyruklarda grlr. Sze trl duygu ve
ve anlam incelikleri katmak iin u kiplerle buyruk verilir:
1) Buyuru kipiyle:
a) Sertlii, kesinlii iyice belirtmek iin buyuru kipinin tekilleri kul
lanlr :
Gel, yle otur. Syle buraya gelsin...
b) ncelik, sayg ve yumuaklk iin, buyurmalarn oullar kullanlr:
Geliniz, yle oturunuz. Syleyiniz buraya buyursunlar...

376

DLBLGS

2) Geni zaman kipiyie (bkz. n 282-V):

a) Art arda getirilip kullanlanlarda buyruk ayrtl kesinlik anlam
var (bkz. n 282-V/g):
Dada braktn koy unlar imdi gider, arar, bulur, getirirsin.
devleriniz bu gece yazar, yarn getirirsiniz...
b) Sorulu geni zaman kipiyle buyurmalar, en ince duruma gelir:
Buraya gelir misiniz ? yle oturmaz msnz ? Sayn bay bu armaan
mz kabul buyurmazlar m? ( buyursunlar).
3) Dilek - koul kipiyle:
a) Dilek - koul kipiyle bitirilen tmcelerde buyurma ayrts v a r:
Buraya gelseniz... yle otursanz... Sz dinleseniz...
b) Bu kipe e, a nlemleri kesinlik, sertlik katar:
Buraya gelseniz el.. yle otursanz al.. Szm dinlesen el..
4) Gelecek zaman kipiyle:
a) Buyruk olarak art arda getirilip sylenenlerde kesinlik aktr (yu
kardaki III. maddeye baknz):
afaktan nce srt aacak, etraf iyice kollayacak, dmann durumunu
renip geleceksin...
b) Sorulu gelecek zaman kipiyle verilen buyruklara korkutm a ayrts
siner. Alamalarn bir trl kesmeyen ocua annesi kzgn bir sesle:
Susup oturacak msn, susmayacak msn ?
d e rk i anlam: sus, otur! dur.
5) Gereklik kipiyle verilen buyruklar hepsinden pekiik o lu r:
Bir iki saat iinde bu ii bitirmelisiniz!
6) stek kipiyle de buyruk verilir:
Doruluktan ayrlmayalm. Kt yola sapmayalm. yilerle dp kal
kalm...
stek kipinin birinci oul kiileri, ikinci kiilere buyruk anlamnda da
kullanlr:
retmen snfa buyuruyor:
Kitaplarmz aalm ( <= kitaplarnz anz);
Derse dikkat edelim ( = ediniz), susalm! ( = susunuz).
7) Kesik tmceler, buyrua ve komuta ok elverilidir, komutlarda, ko
muta benzer sert, kesin buyurmalarda bu, ok grlr:
Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir ileri!
(Atatrk.)

Haydi ieriyel Eller yukar] Teslimi... (bkz. n : 282-IX).

EYLEMLER

377

Bu buyruklarn ve bunlara benzeyenlerin hepsinde anlam ve duygu

deerlerini belirtip kesinletiren, yumuatp sertletiren; hatta ayn szckler
den kart anlamlar kartan ey, syleyile ses tonudur (bkz. n 73, 74, 75)).
VII. oulluk, tekillik ynnden; kii ynnden de anlam kaymalar
o lu r: Birinci oul kii, nc oul kii yerinde kullanlnca anlatma ks
knle benzer bir ayrt siner:
iktidara sokaktan ve halk iinden geliyoruz. Fakat bir mddet sonra
soka da, halk da unutuyoruz. Sylenenlere kulak asmyoruz...
Halkn ok eyden haberi vardr.
D N Y A - 30.111.1965 (Falih R fk Atay.)

VIII. Ad soylu szcklerde de konulu ve treyi anlamlarndan kayanlar,

baka yerlerde kullanlanlar pek oktur (bkz. n 543 vb.):
Genlik = Genler:
Ey Trk genlii ( = genleri):...

E Y L E M S L E R
377. EYLEMS:
Atatrk... yrei yufka bir adam manzarasyla grnmek istemezdi.
Buna ramen ok defa bir arkadann lmne saatlerce hngr
hngr aladm, bir kurban kesme merasiminde boazlanan
koyunun deprenilerini grmemek iin ban evirdiim ve harp
meydanlarnda dman cesetlerine gzleri sulanarak baktn
yakndan grenler arasmdaym.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

talik harflerle dizilen szckler birer eylemsidir.

Eylemsilerin ok bol ve eitli olmas, Trk tmcesine geni bir anlatm
deeri ve kolayl kazandrmtr. Her eylemsi, kurduu nerme ile birlikte,
trl ynlerden, temel nermenin, tmleyicisi olur; bylelikle de birka duy
guyu, birka istei, birka dnceyi ya da bunlarn her eidinden bir ikisini
bir tmce iinde anlatma kolayln salar. nceleyelim:
I. Yukardaki tepeye trmanmaya balad.
(Ahmet Hikmet Miiftolu.)

II.

Hakszlk eden balar bir gn koparrlar.

(Tevfik Fikret.)

III. Ayak sesi iittike yreim titriyordu.

ALIKUU (Reat Nuri Gntekin.)

Bu tmcelerin her birinde eylem soyundan ikier szck var. talik harf
lerle dizilen bu szcklerden:
A. Tmce sonundakiler eylemdir.
B, brleri ift grevlidir; bu grevler:
I. a) Trmanmak, bir devim addr; A D dr.
b)
Eylem anlamldr. Tepeye tmlecini alarak nerme kurmutur
(bkz. n 122). Bu bakmdan EYLEM gibidir.
II. a)Hakszlk eden bileii, dayadm niteliyor; SIFAT'Uv.

EYLEMSLER
b)
Eylem
EYLEM grevindedir.

anlamldr;

znesi var: ba.

379

nerme kurduu iin

III.
a) ittike szc, tmcedeki iki yargy balyor; BALA
grevindedir.
b) Eylem anlamldr, nerme kurmutur; znesi, nesnesi var:
ittike. Kim?
Ben: zne.
ittike. Neyi? Ayak sesi (ni): nesne (bkz. n 95).
Grlyor ki eylem anlaml szckler iki trldr; Eylem, eylemsi.
Grevleri birbirinden ayrdr:
1) Eylemler kurall tmcelerin, temel nermelerin sonlarnda bulunur.
Eylemsiler, kurall tmcelerin sonunda bulunmaz.
2) Eylemler, kii taklaryla, kendi yolunda ekimlenir.
Eylemsilerde eylem ekimi yoktur. Ad gibi ekimlenenler var.
3) Eylemler, tmce ya da temel nerme kurar (bkz. n 80, 111).
Eylemsilerle ancak yan nermeler kurulur (bkz. n 122, 125).
Eylemden tredikleri halde ad, sfat, bala grevlerinde de kullanlan ve
yan nerme kuran ifte grevli szcklere EYLEMS denir.

378. EYLEM SLERN ETLER. Grevleri ve anlamlar bak

mndan eylemsiler e ayrlr:
1) Ad-eylem: Tmcede hem ad, hem eylem grevi olan;
2) Sfat-eylem: Tmcede hem sfat, hem eylem grevi olan;
3)Ba-eylem: Tmcede hem ba, hem eylem grevi olan szck.

A D EYLEMLER
379. ADEYLEM:

I. Okula gitmek iin evden ktm. Karl yollarda yrmek istiyorum.

Karya gemekten vaz getim.
II. Orhan yaz yazmay, kitap okumay sever.
III. iiri gzelce okuyuunuz, retmeni sevindirdi.
IV. Burada oturmaklm gerekti...
talik harflerle dizilen szckler:
a) Eylemden tremitir;
b) Birer iin, olu ve kln addr;
c) Eylem gibi tmleleri, nesneleri var;

380

DLBLGS

) Bu tmlelerle, nesnelerle birer yan nerme kurmutur (bkz. n"

122, 125) ve birer yarg anlatmaktadrlar; bu bakmdan da eyleme benzerler.
Yaln durumda kullanlan eylemliklerin
a) zne aldklar da olur:
Mevcudat ne imi, nedir, ne olacak, ne olmak gerektir?
Kii noktasn bilmek gibi irfan olmaz.
(Namk Kemal.)

b) Yklemle ortak znesi olan ad eylemler oktur:

Orhan, Ankaraya gitmek istiyordu.
Sevim, dknlere yardm etmekten ekinmez.
c) Ad takmlarnda tmlenen olarak kullanlan ad eylemlerin tiimleyicileri zneleridir (bkz n ,128):
Orhan'n gelmesi hepimizi sevindirdi.
) Ad eylemler, ekeylem alarak tmcenin, temel nermenin yklemi
de olur:
phe bir nura doru komaktr.
(Tevfik Fikret.)

Amacmz bu yurdu yceltmektir.

d) Durum ve iyelik taklaryla ekimlenmi ad eylemlerin ekeylemle
tmce ve temel nerme yklemi olduklar da sk grlr:
Rahatszl, geceleri iyice uy uyan an a snd an dr. Her gn bunlar bir
bir anlatmaktaymsnz ? nemli olan, her ii gn gnne yapma
nzdr.
e) Eylemlik, -de taksn alnca (bkz. n 97-11/d, e).
Hem ad, hem eylem grevinde bulunan szce ADEYLEM denir.
Treyileri.-----mek, -me, -i, -meklik ekleriyle biimlenen bu szck
lerin nasl tredikleri nce incelenmiti (bkz. n 202, 203 vb.).
Kullanl. Ad eylemler:

a) Eylemler gibi trl atlara girer, olumsuz eki de alr (bkz. n 202,
203, 206 rnekler).
b) Adlar gibi durum taklaryla ekimlenir ve ad takmlarndan tmleyen,
tmlenen olur (bkz. n 128).
Yalnz -mekli adeylemler, belirtili ad takmlarna girmez (bkz. n 203
not).
NOT. Bu eklerle tremi her szck adeylem olmaz. Adeylem
saylmak iin:

EYLEMSLER

381

a) Bir i, bir olu, bir kl, bir yarg anlatmal;

b) zne, nesne, tmle gibi bir e almal;
Yani bir yan nerme kurmaldr (bkz. n 122, 128).
nerme kurmayan eylem trevli szckler sadece birer addr; eylem
anlamlan yoktur:
Ykselmek isteyenlere pervaz iin feza
Daim kadedir... Yaamak hem vazifedir,
Hem haktr dem oluna...
(Tevfik Fikret.)

Dinlenme tatili yaklayor. Yrye kacak msnz?

ORTALAR

SIFATEYLEMLER

380. SIFATEYLEM ORTA. Yarlklar niteledikleri ya da

belirttikleri iin sfat; zne, nesne, tmle alarak yan nerme kurduklar
iin de eylem gibi saylan szcklere SIFATEYLEM denir.
Hem sfat, hem eylem olan bu szcklere ORTA da denir.
Ortalar, trl eklerle eylem tabanlarndan tremilerdir. Orta tret
meye yarayan ekler unlardr: -en, -( )r, -ecek, -mi, -dik, -medik.
Bunlarn treyileri, sfatlk durumlar, anlamlar, grevleri nce ince
lenmitir (bkz. n 225, 226 vb.). Burada yalnz ortalk grevleri belirti
lecektir.
381. -en EKYLE TREM ORTALAR:
Ocan snmeye balayan ateine bakt. ekici brakan eliyle terini
sildi.
(mer Seyfettin.)

Bekleyen dervi muradna ermi.

(Sylence.)

Bana yol gsteren benden olmal;

Olamaz Trke ba Trkm demeyen.
(Ziya Gkalp.)

At alan skdar geti.

(Sylence.)

Genlik, pek ksa sren ve ancak bir defa grlen bir ryadr.
(Hseyin Rahmi Grpnar.)

Treyii. (bkz. n 225).

Gevi. talik harflerle dizilen szckler birer yan nerme kurmutur:
Snmeye balayan ate nermesinde:
Balayan: orta = sfateylemdir; yklemdir;
Ate: znesidir;
Snmeye: Tmlecidir;
Brakan: ortatr; el: znesi, ekici: nesnesidir.

EYLEMSLER

383

Bekleyen: ortatr; znesi de dervi'tir.

Gsteren: ortatr; znesi (kimse) dir; dmtr (bkz. n 182).
Demeyen: ortatr; znesi (adam, kimse) dmtr.
Alan: ortatr; znesi (kimse) dmtr; nesnesi: at.
Sren: ortatr; znesi genlik'tir ; pek ksa; durum belirteci... Grlen:
ortatr; znesi bir rya'd r; ancak, bir defa: belirtelerdir.
Zaman.----- enle tremi ortalarda geni zaman anlam vardr, -en,
-ene biiminde kullanlnca ula olur (bkz. n 401).

382. -( )r ve olumsuzu -mez EKYLE TREM ORTALAR:

Askerlerimiz gk grltlerini andrr bir sertlikte haykrarak yaya
saldrdlar; koar admlarla ilerlediler. Akla smaz yiitlikler gs
terdiler...
Treyii. (bkz. n 227).
Grevi. talik harflerle dizilmi szckler birer yan nerme kurm utur:
Andrr: Yklem (orta), bir sertlik: znesi, gk grltlerini: nesnesidir.
Koar: orta, admlar: znesidir.
Smaz: orta, yiitlikler: znesi, akla: tmlecidir.
N O T .-----r geni zaman kipinin ekidir: okur, gler, anlatr... Tmce,
temel nerme, bamsz nerme kurmaya yaryorsa geni zaman kipidir.
Kiilere gre ekimlenir:
Okurum, glersin, anlarz, anlatrsnz...
-( )r ile tremi szckler, tmce iinde bir ad niteleyerek, yani adn
sfat olarak yan nerme kurarsa orta olur:
Hepimizi gler yzle karlad; ie yarar bir ev bulmutu.
Zaman. Asl geni zaman kipi olan -rli ortalar da geni zamanl
dr.
383. -ecek EKYLE TREM ORTALAR:
Akacak kan damarda durmaz.
(Atalarsz.)

Koca Ali verecek cevap bulamad.

(mer Seyfettin.)

Can skacak olaylar grdk. Hastaya bakacak kimse yokmu...

Treyii. (bkz. n 228).
Grevi. -ecek, gelecek zaman kipinin ekidir:

a)
lenir:

Kurall tmcelerde sonda bulunur, tmce kurmaya yarar, ekim

384

DLBLGS

Ah ya Rabbi, evladma hastalk gelecek... Aman ya Rabbi, hkrklar

evladm boacak...
(Cenap ebabettin.)

b)
Tmcede bir ad niteleyerek, yani bir adm sfat olarak yan nerme
kurunca da orta olur (maddenin bandaki rneklerde italik harflerle dizil
mi szckler gibi).
Zaman. Asl gelecek zaman kipi olan -ecekli ortalar gelecek zaman
anlamldr.
384. -mi EKYLE TREM ORTALAR:
Kflenmi bir pirin maay parlatmak iin kle batrlm limon ka
buklaryla ellerini harap etmekten ekinmezdi.
(Halit Ziya, U aklgil.)

Da da o gzel ses btn etraf gezindi;

Grm ve geirmi denizin kalbine sindi.
SES (Yahya Kemal Beyatl.)

Tiieyii. (bkz. n 226).

Grevi.-----mi, gemi zaman kipinin ekidir:
a) -mili kipler, ekimlenir, kurall tmcelerde sonda bulunur ve tmce
kurmaya yarar:
Babamz zengin bir tccarm, iflas etmi, sefalete dm.
(Reat Nuri Gntekin.)
'

'

b) Tmcede bir ad niteleyerek, bir adm sfat olarak yan nerme ku

runca da orta olur (maddenin bandaki rnek tmcede italik harflerle
dizilmi szckler gibi).
Zaman. Asl gemi zaman kipi olan -mili ortalar, gemi zaman
anlamldr.

385. -dik EKYLE de GEM ZAM AN ANLAMLI ORTALAR

t rer:
Tandk kimselerle yolculuk skntl olmaz. Yakas almadk laflarla
herkesi skmamal. Bunlar iitmedik kimse mi kald?
Devreylemedik yer komadk bir nice yldr.
Uyuduk dil-i divaneye dil uydu havaya.
(Ruhi XVI.)

Treyii. (bkz. n 231).

G revi.-----dik, kesin gemi kipinin birinci oul ekidir. Onun iin:
a) -dikli szckler tmce kuruyorsa eylemdir:

EYLEMSLER

385

Kra gittik; akama dek elendik', ok gezdik; hi yorulmadk.

b)
Bir ad niteliyorsa sfattr, ortatr (maddenin bandaki rneklere
baknz).
386. -esi YAPILI OR A.:

Hayaline lgn lgn bakarken

Kapanas gzm kan bryor.
(Recaizade M . Ekrem.)

Treyii ve grevi. (bkz. n" 229).

-esi yapl ortalar -e durum taksyla ekimlenince (-ircesine) anlamna
gelir ve kurduu nermeyle birlikte temel nermenin durum belirteci o lu r:

At ldresiye koturdu. lesiye didiniyor. ldrasya sevmek...

-esi ve -esiye ekinin kalplamasyla var olmu adlar:

Giyesi (giysi) ( = amar, elbise), veresiye...

(Derleme Szl.)

387. ORTALARIN ZNELER:

I. Sfateylemler, genel olarak, kendi znelerini niteler; yani znesinin
sfat olur:
Camlar sarsan rzgr gittike hzm artryordu.
Sarsan rzgr sfat takmdr. Bu takmda sarsan orta, rzgr znedir.
Bu kudurmu deniz nasl durgunlaacak ?
Kudurmu deniz sfat takmnda kudurmu orta, deniz znedir.
Bu bakmdan ortalar yle tanmlanabilir:
Orta, znesini niteleyen eylemsidir.

II. kinci trl bileik sfat (bkz. n 249-11) olan ortalarn czne al
lar atlarna gre deiir:
a) Geili ortalarn zneleri, kendilerinden sonra gelen; yani nitele
dikleri adlardr:
b) Geisiz ortalarn zneleri kendilerinden nce gelen, yani kendilerini
tmleyen - iyelik ekli - adlardr:
Gzleri kamaan adam (zne adam deil; gzleri dir).
Balta girmemi orman (zne balta dr), sa bitmedik ksz...
c) Geili - edilgen ortalarn zneleri de kendilerinden nce gelen,
iyelik ekli - szcklerdir:
Kaps alan oda (zne oda deil; kaps dr).
Hastas bulunan ev (zne ev deil; hasta dr).
Yakas almadk laflar...

386

DLBLGS
) Deyim deerli szlerde (bkz. n 559) zneler ortalardan ncedir:
Yer gtrmez asker...
d) Belirtili tmleyenler, belirttikleri ortalarn zneleri olur:
Orhanm oturduu evi grdnz m?

III.
ok kez ortalarn zneleri der. Tmceden den her szc,
varm gibi saymak gerekir. znesi dm, adlar gibi ekimlenmi ortalar
pek oktur (bkz. n 182).
alan kazanr. Yze gleni kimse beenmez. Orhan devlerini
yapma benziyor. Kii gelirini iyice bilmeli, giderini de ona uydur
maldr. enliklere katlacaklar adlarn yazdrsn.
388.

BELRTME ORTALARI:

I. -dii yapl o rta:

II. -ecei yapl orta.
(Koca Ali) ehirden mandralara giden yolun getii tahta kprde
durdu... Dald tatl lemden uyand. Ne yaptm, ne yapacan
bilmeyen bir adam gibiydi.
(mer Seyfettin.)

Zafer yolunda unutamayacam yzlerden biri de Hatice Ninenin

yzdr.
(Halide Edip Ad var.)

Treyii. Belirtme ortalar yle yaplr:

I. -dik yapl ortalara (bkz. n 385.);
.
II. -ecek yapl ortalara (bkz. n 0 383). yelik (ad takmlarnda tmlenen)
taks -i gelir ve ad takmlarndaki tmlenenler gibi kiilere gre ekimlenir:
I. Getiim, getiin, getii, getiimiz, getiiniz, getikleri.
II. Geeceim, geecein, geecei, geeceimiz, geeceiniz, geecekleri.
Kullanllar:
I.
yelik ekiyle biimlenen bu ortalar kendilerinden nce gelen adlarla,
ad grevli szcklerle tmlenerek birer ad takm kurar. Bu tmleyici sz
ckler, ortalarn esemece (mantki) zneleridir:
Orhann ald, sizin aldnz, bizim alacamz...
Yalnm alaca, senin alacan, benim alacam...
nsan ne zaman doduunu bilir; ne zaman leceini bilmez.
NOT. Esemece (mantki) zne ile dilbilgisince zne arasnda,
az da olsa, ayrt vardr:

EYLEMSLER

387

1) Esemece zne, eylemi yapandr. Dilbilgisi znesi gibi yaln olmas

gerekmez.
2) Dilbilgisince zne:
a) Eylemi yapandr:
b) Eyleme gre yaplan da olur (geili eylemlerin edilgenlerinde olduu
gibi).
c) Durum taklaryla ekimlenmemi olur. Yani yalm durumda bulunur
ve tmleyen taks da almaz.
II. Belirtme ortac, kurduu ad takmlaryla birlikte bir eit belirtme
sfat olur, ve kendisinden sonra gelen ad tmler. Bu tmlenen adlar, orta
larn tmleleri olur:
Orhan'n ald kitap, sizin verdiiniz kalem, ektiimiz aclar...
Yaln'm gidecei yer, benim anlatacam olay, okuyacamz yaz...
III. Kurduklar nermelerle, sonra gelen nermelerin yarglar arasn
da ilgiler kurmaya yarar (madde bandaki nermelere baknz).
IV. Durum taklaryla ekimlenir, tmle olur:
Ne gn geldiimi, ne yapacam sordu,
Geldiinize sevindim, dedi.
Geldiinizden haberimiz olsun.

(nesne)
(dolayl tmle)
(dolayl tmle)

V. -e durum taks alan -ecei ortacnn kullanlna ve vurgulanma

gre anlam lar:
1. (Sizin) oraya gideceinize sevindik.
(Orhan'n) geleceine babas engel olmu.
(Bizim) bu ii yapacamza inannz.
2. ( Siz) oraya gideceinize otele gitmisiniz.
(Orhan) Mu'a gideceine Van'a gitmi.
(Biz) bu ii yapacamza baka ie balamay uygun bulduk.
rnekler arasnda kullan ayrl var:
1. Ortalarn zneleri tamlayan taks almtr ve ortalar, anlamca
-meine trevlilere almaktadr: Geleceine gelmesine, gideceinize
gitmenize., gibi.
2. Ortalarn zneleri yalndr ve ortalar -ecei yerde ye eittir:
Gideceine gidecei yerde, yapacanza yapacanz yerde...
Vurguca da ayrlk var:
Birincilerde szck vurgusu deiiklik gstermez.
kincilerde belirtme vurgusu son hecede ezgimsi bir syleyile birleiyor.

388

DLBLGS

VI. -dii ve -ecsi ortalar -e durum taklarn alarak ikizlenince

piman etmek ya da olmak sz kalb ile bir genel deyim olur ve duygu
sal ayrtlarla kullanlr:
Onu geldiine geleceine piman ederiz. O sz sylediine syleyece
ine piman olur. Bu ie baladma balayacama pimem ol
dum...
VII. Halde, takdirde... szckleriyle bekleince durum koul... ayrtl ula olur:
Seksen yanda olduu halde yine maazasna gider.
(Namk Kemal.)

Gerektii takdirde, istediiniz takdirde...

VIII. Gibi, kadar ilgeciyle - eyleme, benzeme, lmleme ayrts
katmak iin - bekleir, kurduu nermeyle birlikte ilge tmleci olur
(bkz. n 398):
Fransa'da imdi olduu gibi, partiler aras gr farklar giderilmeye
bilir. Her parti i meselelerde olduu gibi d meselelerde de kendi
grn savunur.
DNYA - 2.III. 1955 (Falih Rfk Atay.)

IX. Belirtme ortalar vakit, zaman, gn, yl... szckleriyle bekleerek zaman ulac olur, kiilere gre ekimlenir (bkz. n 396-III).
Bezme bir dahi dnp gelmek deildi niyyetin
Gittiin vakt anladm azm-i itabmdan senin.
(Nedim XVin.)

(Bir yabanc):
Seim meselelerinden niin ikyetisiniz? diye sorduu vakit o
vatanda herkesin bildiini sylemekte elbette mahzur grmez.
(Falih Rfk Atay.)

Geldiim zaman, gideceiniz saatte, dnecei gn...

Eski biimi. -dikte yapl ulalar da -dii vakit yerinde kullanl
mtr:
Bastkta Kerbelaya kadem ah- Kerbela
Ald nian- tir-i sitem ah Kerbela.
(Fuzuli. XVI.)

Gelp fasl- bahar lem safa-y giilen ettikte

Neva-y blbl -i gl-i rna iittikte
Uyup ahbaba cn seyr-i Sadbda gittikte
Sirik-i emimin bak fark var m alayanlardan.
(Vsf XIX.)

EYLEMSLER

389

Hun-i masumun ii mazlumun ile ekl-i miidevver-i zemin beyza-i hamraya dndkte mi lem mamur u abadan idi?
(Veysi XVII.)

X. zere ilgeciyle - eyleme benzetme, biim, ayrts katmak iin bekleir; kurduu nermeyle birlikte ilge tmleci o lu r:
Dn de grld zere... Yaknda grlecei zere...
XI. -dii ortac, -de taksyla ekimlenince de zaman ulac olur:
Zavall muharrirler, daha ilk imzal yazlar ktnda... hi olmazsa
bir hazr elbise alabilirler...
(Falih Rfk Atay.)

XII. -ecei yapl orta gelmek yardmc eylemiyle bileir, isteklenme eylemi olur (bkz. n 315).
Zam anlan:
Belirtme ortalarnda, yapllarna gre, iki zaman anlam var:
I. -dikle yaplanlarda gemi zaman;
II. -ecekle yaplanlarda gelecek zaman anlam var.
389.

ORTALARIN KULLANILILARI:

1) Ortalar, eylemler gibi, trl atlara girer; olumsuz eki de alr.

2) Ortalarn birinci grevleri sfat olulardr; adlar nitelerler, belirtir
ler.
3) Niteledikleri ve belirttikleri adlar dnce ortalar adlar; adlar
gibi ekimlenir ve kurduklar nermelerle birlikte tmcelerin, znesi, tmleci
olur (bkz. n 183).
Adlam ortalar ekeylemlerle - tmcelerde - yklem olur.
NOT. Yukardaki eklerle tredikleri halde zne, nesne, tmle ala
rak bir nerme kurmayan; yani eylem anlamndan syrlarak tam ad ve sfat
gibi kullanlan szckler, orta saylmaz:
Bugn bir yazarla tamtm, Gemilerimize sayg gsterelim. Gele
cee umutla bakalm. Yaramaz ocuk gene neler yapm?..

ULALAR =

BA EYLEMLER

390. BAEYLEM = ULA. Kurduu nermeyi baka bir ner

meye balayan eylemsidir.
Ulalar, dilimizin pek deerli bir zelliidir. Birok dillerde nermeleri,
ancak, ilgi adl ya da bala gibi bir szck balar. Trkemizde bu grevi
ortalarla ulalar yapar. Bylece tmcelerimiz birtakm fazlalklardan sy
rlm olur. nk bu ift grevli eler, bir yandan nermelerinin yklem
leri olurken bir yandan da kurduklar nermeyi baka bir nermeye balar
lar.
Ulalar yapllarna gre iki eittir:
1) zel eklerle eylem kk ve gvdelerinden treyenler;
2) Baka ek ve ilgelerle adeylemlerden ve belirtme ortalarndan ula
grevine girenler (bkz. n 402).
ZEL EKLERLE TREYEN ULALAR
391. -ip YAPILI ULALAR (balama ulalar):
Eriip bahara blbl yemlendi sohbet-i gl.
Yine nevbet-i tahamml dil-i bikarara dt.
(eyh Galip XVIII.)

Sandala binip gittiler. Okuyup anlaynz. Yazp syleyiniz...

Treyii. Eylem tabanlarnn sonuna, uyuma gre, deien -ip eki
gelir. Taban nl ile bitiyorsa - Trkede iki nl yan yana gelmeyecei iin
araya y kaynatrma harfi girer.
Kullanl. Bu ulalar, zneleriyle kipleri ve ekimleri eit olan ey
lemleri, eylemsileri birbirine balamaya yarar. Onun iin -ip yapl ulalar,
kendilerinden sonra gelen yklemlerle diizendetir. Yani:
I.
a) Kendisinden sonra gelen eylemle ve eylemsiyle, zne ve zaman
bakmndan, bir olmaldr (bkz. n 131)
Baktm szlp geti aktan iki sandal.
(Yahya Kemal Beyatl.)

EYLEMSLER

391

Szlp ulacyla geti eyleminin zneleri sandal'dr. kisi de -dili gemi

kipinin 3. tekilidir: Szlp = szld (ye)...
Bir de u rnee bakalm:
Heva-y aka uyup ky-i yare dek gideriz.
(Naili XVII.)

Uyup ulac, kii ve kip bakmndan kendisinden sonra gelen gideriz

eylemiyle eittir: Uyup = Uyarz (ve)...
alp abalayaca srada = alaca ve abalayaca srada...
Denizden geip ayda boulmak = Denizden gemek, ayda boulmak...
evre yanma gelip oturdular (gelip = geldiler ve).
MEVLT (Sleyman elebi XV.)

NOT. Byle kullanlan -ipli ulalardaki eylemlerin kendisinden

sonra gelen yklemierdekinden nce yapld anlalyor.
b) Deyimlemi beklerde de bu dzendelik vardr (bkz. n 131/3):
Satp savd. Atp tutmak, alp rpanlar...
c) Kendisinden sonra de balac gelen -ipli ulalarda dzendeliin
bulunmad olur:
Beni byle tozlu bir dkkanda grp de kaba saba bir yazc zannet
meyiniz.
(Hseyin Rahmi Grpnar.)

Ta atp da kolun mu yoruldu?

(Sylence.)

Bu kullanlar, uyarmak; anlatma azarlama, artma gibi trl ayrtlar

katmak iindir.
) -ip yapl ula, kendi tabanndan tremi eylemlere yalnz pekitirme
ayrts katar:
Durup dururken bamza neler geldi,
ite su namna grp grecein budur.
d) -ip yapl ula - kip bakmndan - sonra gelene uymakla birlikte
znesi ayr da olabilir:
Silahlar ekilip kavgaya baland.
e) -ip yapl ula - kip ve zne bakmndan - kendisinden sonra gelen
ykleme uymazsa yanl kullanlm demektir:
Dilerimi skp dndk.
(Bir Sanat.)

392

DLBLGS

Dilerimizi skp dndk.'' olsa gerek ya da dilerimi skp dndm.

Dn siz syleyip yazp ben nasl dayandmsa, bugn ve yarn ben sy
leyip yazp siz de yle dayanacaksnz.
(nl Bir Yazar.)

f) -ip yapl ulalarn yinelenmesi anlatma sklk ayrts katar :

...Dp dp baylrd. Gidip gidip pencereden baknyor.
II. a) -ip yapl ulalar, olumluluk bakmndan da kendinden sonra
gelen eyleme ve eylemsiye uyar:
Orhan' gremedim, selamnz syleyemedim, yerine:
Orhan' grp selamnz syleyemedim, denir; fakat:
Orhan' grmeyip (gremeyip) selamnz syleyemedim, denmez.
Oturup kalkamaz oldu = oturamaz ve kalkamaz oldu...
Hi bilip anlamadm askerlik ilerine karmak ne haddim, nede
hakkm. (Hi bilmediim, anlamadm).
ZLEY (Ruen Eref naydn.)

...tarla srp ekmez (srp = srmez).

EKYA NNDE (Hseyin Rahmi Grpnar.)

b) Yalnz kendi tabanlarndan olan eylem trevlerinin olumsuzlarndan

nce gelen -ip yapl ulalar yapca da, anlamca da olumlu kalr:
Trene katlp katlmamakta serbestsiniz. Onu grp gremeyeceimi
kestiremem. Paray alp almad belli deildir. Bunun iin bir dl
verilip verilmeyecei bugn kestirilecek...
c) Deyim deerli u szde - eylemler yakn anlaml olduklar iin durum yukardakine benzemitir:
Gidip gelmemek, gelip de grmemek var, tmcesi:
Gitmek, gelmemek; gelmek, grmemek de var, demektir.
III. Kimi kullanlarda -erekli ula anlamna kayd olur:
Tvbe Ya Rabbi hata rahnc gittiklerime
Bilip ettiklerime bilmeyip ettiklerime
Papaza kzp oru yemek.
(Sylence.)

IY. Eski yaznda, Azer diyeleinde, kimi dou illerimizde -ip yapl
ulalarn, -mili gemi kipi yerinde ekimlenerek kullanldn gsteren
rnekler var:
Kl gibi kpr gerpsn ge dey ( = germiin)
Emredersin duzehimden ka dey

EYLEMSLER

393

Kl gibi kprden dem mi geer

Ya der, ya dayanr, yahut uar.
(Yunus Emre XIII-XIV.)

Reng-i izan gitti yatur kendi huk-leb

ol gl gib ki ayr dptr gilbdan. ( dmtr).
(Baki XVI,)

Eski ekil. Eski yaznmzda -p, -up, -be, -beni, -benin biimlerine
girdii de olurdu:
Azna eker alup gz sana tu olan
Unuda ekerini ineyben yutmaya.
(Yunus Emre XIII-XIV.)

Kam bana sabr karar senin szn dinleyem

Kam bana akl bili tutuban seni sevem.
(Yunus Emre XHI-XIV.)

Be felek senin elinden

Ah edben kan alarm.
(Karacaolan XVII.)

Ber gelgil aam Kazan

Kalkubam yerimden bidevi atm saklardm
Bugn iin gn geldi.
A meydanda seirdeyim senin iin.
(Dede Korkut.)

Zalimden korkubeniin yz dndre

Ya varuben dmana ba indre.
SKENDERNAME (Ahmedi XIV. - XV.)

-ben... yapl szcklerin -erekli durum ulac anlamna kaydm ileri

srenler var (392-1).
392. D URU M ULALARI. Bu ulam eidi var:
I. erek yapl ula:
nsan dnyaya alayarak gelir, inleyerek gider; glerek yaamaldr.
Treyii. Eylem tabanlarna uyuma gre erek, -arak eki gelir. Kay
natrma harfi ydir.
Kullanl. a) -erekli durum ulalar - kurduklar nermelerle bir
likte - kendilerinden sonra gelen eylemlerin ya da eylemsilerin ne durumda,
ne zamanda yapldklarn gsteren birer tmleyici, durum belirtici olur. Bu
trl kullanlarda ulala tmledii yklemin zamanlar birdir:

394

DLBLGS

Koarak gidiyor. Bararak konuuyor. Giderek anlatt...

b) Balama ulac grevinde kullanld da olur (bkz. n 391). Byle
kullanlarda ulataki ite bir ncllk anlam belirir:
Orhan odaya girerek kitaplarn ald ve teyzesine urayarak okula gitti.
c) -erek ulalarnn zneleri, ok kez, sonraki yklemin de znesi o lu r:
Orhan yzerek sandala yetiti.
) -erekten biiminde kullanld da o lu r:
Ben yolcuyum bugn. Yolun ufkunda amlca
Hl grnmyor;
Hl grnmyor diyerekten sabrszdm.
KARNAVAL ve DN (Yahya Kemal Beyatl.)

Eski biimi. Eski yaznmzda -i yapl ulalar vardr. Bunlar, bugnk

-erek yapl ulalar yerinde kullanld gibi; -iip, -inee, -mek zre... anlam
larna da kayar grnmektedirler:
Kazan, kpei kovalay Karack oban zerine geldi.
(Dede Korkut.)

Batl istey haktan ayrldm

Boynuz umdum kulaktan ayrldm.
HARNAME (eyhi XV.)

Kaza grn gelmez, kar bklp lmez.

(Atalarsz.)

ekenler dest-i devrandan cefay

Demiler griinii gelmez kazay.
(Zati XV-XVI.)

NOT. Olmak yardmc eyleminin -erkli durum ulac:

1) ok kez tmceden atlabilir:
Bu kitab size armaan (olarak) veriyorum.
Onu bakan (olarak) setiler.
2) O larak szc durumunda bulunduundan, bulunduu iin...
anlaml ve sebep ayrtl ulalar yerinde kullanlm aktadr:
nsanlar harpten bir refah vastas olarak, mit kesmiler... ondan
soumulardr. Milletler iinde fe rt olarak, milletler arasnda cemi
yet olarak hr ve daha iyi bir hayat teminat istemektedirler.
(Falih Rfk Atay.)

3) Olmak zere sz bei de olarak ulac anlamnda kullanlr (bkz.

n402-X ):

EYLEMSLER

395

Yenierililer ikinci defa olmak zere ayaklandlar.

(Ahmet Rasim.)

4) Genel olarak, kesin olarak... bekleri -likle biiminde; yani genellikle,

kesinlikle yerinde kullanlyor.
5) Hkmet olarak, parti olarak... bekleri - tm, btn, hep ayr
tlaryla - son yllarda sk kullanlmaktadr.
II.

-ken (iken) yapl ulalar:

Tan yeri aarirken kt yine yolculuk...
HAN DUVARLARI (Faruk Nafiz anlbel.)

Avc, kuu uarken vurdu; gelirken, yazarken, okurken...

Ka yapaym derken gz karr.
(Sylence.)

Evde, sokakta, her yerde ilerimizi grrken, dncelerimizi anlatr

ken, iimiz dkerken konutuumuz Trke, acaba bir gn bizi
ifade eden bir yaz kinat olacak m ?
KLTR HAFTASI I. (Yahya Kemal Beyatl.)

Yapl. a) Daha ok geni zaman kipinin tekil nc kiisine -ken

(iken) taklarak yaplr.
b) -mili gemi zaman, imdiki zaman kiplerinin III. kiilerine de ta
klr:
Dnyorken kylar koyu bir laciverde
Sesini dinliyoruz sularda Barbarosun.
(Kemalettin Kamu.)

Yazmken gndermekten vazgeti. Gelecekken bir engeli kt.

c) mek (irmek) ekeylemlerinden tremi olan iken (-ken) ulac, eylem
olmayan szcklere de taklr:
Aa ya iken eilir.
(Atasz.)

Alaca bir karanlk sarmadayken her yeri,

Atlarmz zld, girdik handan ieri.
HAN DUVARLARI (Faruk Nafiz amlbel.)

Malupken ordu, yasl dururken btn vatan

Ryama girdi her gece bir fatihane zan.
(Yahya Kemal Beyati.)

Meydan- suhande yoiken sen gibi bir er

Bir air-i Rum oldu sana semdi beraber.
TERKB- BENT (Ziya Paa XIX.)

DLBLGS

396

Ankara'da iken, ocukken, be yanda iken, hava soukken...

-ken taks byk ses uyumuna aykrdr; kaim sesli szcklerden sonra
da ince kalr (bkz. n 43).
Kullanl. 1) -ken (iken), sonuna geldii szce durum ve zaman
ayrtlar katar (yukardaki rneklerde olduu gibi).
2)
kullanlr :

-ken (iken) yapl ulalar - kii taklar almadan - kii adllaryla

Ben okurken, siz ocukken, sen okuldayken, biz krda iek toplarken...
III. -e, -e yapl ulalar:
Akam duya duya
Sular yatt uykuya...
(Necip Fazl Ksakiirek.)

Treyii. Eylem tabanlarna -e gelir, yinelenerek kullanlr:

Olmaya ki alaya alaya vcud-u erifine noksan gele.
HADKAT-s-SUADA (Raufi XVI.)

Gle gle gidiniz. Araya araya bulduk. Sora sora geliriz...

Yardmclarla yaplm bileiklerde yalnz yardmc eylemler yinelenir:
... ziyafeti methede ede bitiremez.
HND (Falih Rfk Atay.)

Kullanl:
a) Durum belirtecidir (bkz. n 411-IV /b).
b) zne, nesne, tmle gibi elere nerme kuruyorsa ulatr. Yuka
rdaki duya duya ikilemesinin znesi sular'dr. Nesnesi de akam.
Bu ulalar da nermeleriyle birlikte kendilerinden sonra gelen eylemin
durum belirtecidir.
NOT. Anlamda ya da anlamca ilgili tabanlardan da bu eit ikiz
ulalar trer:
Gehi zir-i serde desti geh aya kaltuunda
De kalka, hasta-i gam der-i ltf- yre dt.
(eyh Galip XIII.)

Sa solu koruya gzete ve kelimeleri le tarta konuuyorlar.

(Refik Halit Karay.)

ocuklar gle oynaya gidiyorlar. Evire evire dvmek. Bara ara,

ite kaka (bkz. n 411-III/b).
Eski biimi. -i -i yapldr.

EYLEMSLER

397

Sanur aray aray bulam ol drr- yektay,

(Baki XVI.)

Geli geli yurdunun zerine geldi...

(Dede Korkut.)

393.

ART L ULALAR. Birka eittir.

I. -ince yapl ula:

Glgeler yaklat. Bir adm kalnca onu kyafetinden tamdlar.
(mer Seyfettin.)

Sen gelmeyince hatra bilsen neltr gelr.

(Nabi XVII.)

tk i gnl bir olunca samanlk seyran olur.

(Atasz.)

Frenk, cam sklnca susar; Trk cam sklnca ok syler.

Bahar gelince iekler aar. Okuyunca, grnce, anlaynca...
Treyii. Eylem tabanlarna, uyuma gre deien -ince gelir, -mca,
-unca, -nce olur. nl ile biten tabanlara gelince kaynatrma harfi y o lu r:
Syleyince, anlaynca...
Kullanl. Bu artl ula, kendisinden sonra gelen eylemin ya da
eylemsinin hemen, kendisinin ard sra yapldn, yaplacam gsterir;
yani kurduu nerme ile birlikte zaman belirteci olur:
Turgut gelince beni grsn.
-ince yapl ulalarn olumsuzlarna nedenlik ayrts siner:
Tanr vermeyince er baymaz.
(Dede Korkut.)

Vermeyince Mabut, Neylesin Sultan Mahmut.

(Atasz.)

Sizi grmeyince pek zld...

N O T .-----ince ulac, -dike ulac (bkz. n 396-1) yerinde de kullanlr:
Gemiye binmeyince (binmedike) navlun verilmez.
Kz, anadan grmeyince (grmedike) t almaz.
(Atalarsz.)

Onun salcakl zamannda, counca (cotuka) yreinin iinden

gelen bir inanla okuduu-.
Canm canan eer isterse minnet canma
Can nedir k i an kurban etmeyim cananma
Msralarnn, ite canlanm bir rnei idi bu...
ATATRKN HASTALII (Ruen Eref naydm.)

398

DLBLGS

Bana gelince...' biimli deyimler, konu deiimine balang olarak

kullanlr.
Uyar. -ince ve -dike yapl ulalarn, olu zamanlan bakmndan
anlamlar pek yakndr; ayrtlarna dikkat edilmelidir (bkz. n 396-1).
Eski alarda:
1) -ge yapldr:
Peri bhut bolur adm eitge
Tabunu huri grge tapu klgay.
(Rueni XV.)

Deildim ben sana mail, sen ettin aklm zail

Bana taneyleyen gafil seni grge utanmaz m? (grnce)
(Fuzuli XVI.)

Gnlm alur zlf-i periann grge ( = grnce)

Nutkum tutulur gonce-i handann grge ( = grnce).
(Fuzuli XVI.)

2) -ince anlamna -icek yapl ulalar da sk kullanlmtr;

Kpekleri gricek kas kas gld.
(Dede Korkut.)

Musa geldi laine dedi Hakkn buyruuna

Secdeyi iidicek dnd inkr eyledi.
(Yunus Emre XIII-XIV.)

Gn doar bama ol subh-u saadet gelicek

eb-i gam refolur ol mihr-i melhat gelicek.
(Zati XV-XVI.)

Yr olmaycak zehr-i sitemdir bana bde.

(Nefi XVn.)

Yohsa bir dileri dr, kameti serv olmaycak

Me biter sahn-i imenden, ne kar deryadan.
(Nedim XVIII.)

II.
-( )r -mez yapl ula. Geni zaman kiplerinden nc tekil
kiilerin olumlu ve olumsuzlar art arda kullanlarak daha pekiik bir artl
ula yaplr:
...elini topuza dedirir dedirmez kap alvermiti.
(Peyami Safa.)

Zil alar almaz snfa kotu. Oturur oturmaz yazya balad.

Bu ulatan sonra abuk, hemen, birdenbire....
belirtelerinden biri gelince eylemin daha abuk yapld anlatlr:

EYLEMSLER

399

Otobs durur durmaz hemen atladk...

Ula olan bu ikilemeler eylem ekimine girmez.
394. BALAMA ULALARI:
I. -eli yapl ula:
Dediler olun gibi hi bir oul
Yaradlah cihan gelmi degl.
(Mevlit.)

Sen gideli onlarn yaadklar hayat deil, bir rya... Yiyorlar, iiyorlar,
nefes alyorlar, yryorlar, dnyorlar-, fa ka t hep ryada gibi.
(Cenap ehabettin.

e balayal gece gndz alyor. Geleli, yardm edeli...

Treyii. Eylem tabanlarna uyuma gre -eli gelir. nl ile biten
tabanlarda kaynatrma harfi ydir: Syleyeli...
Bu ekten beri, -den beri de getirilebilir:
Yalnz sonra -den taksyla da kullanlmtr:
Yine esridi Yunus Taptuk yzn gr elden
Meer anm gnlnden bir cra erbet iti.
(Yunus Emre XIII-XIV.)

Diyar- aka delden gariptir gnlm.

(Sabit XVII-XVUI.)

II. Balad balayal, gittim gideli, geldik geleli... biimleri de bir eit
balama ulacdr; olayn srp gittiini anlatr:
(Boazii'nin) deniz kenarlar oktan dolmutur-, srtlar ise yolsuzluk,
tatszlk yznden bildik bileli botur.
(Refik H a !it Karay.)

Bu ate, gnlne dt deli adeta hayatnn estetii deiti.

(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Kullanl. Balama ulalar kendilerinden sonra gelen yklemlerin

balangcm belirtmek iin kullanlr.
395. BTRME ULALARI:
I. -inceye dek (kadar) ulac:
Akam oluncaya dek bekledi. lerim bitinceye kadar burada kala
cam. lnceye dek...
Doyunca, tksrnca, patlayncaya kadar yiyin.
(Tevfik Fikret.)

400

DLBLGS

Treyii, Eylem tabanlarna uyuma gre deien -inceye, -ncaya,

-uncaya, -nceye dek (kadar) gelerek yaplr.
Kullanl. Bitirme ulac, kendisinden sonra gelen eylemin ya da
eylemsinin bitimini gstermeye yarar.
Eski biimi. Bitirme ulalarnda kadar yerine - son yllarda diriltilip
kullanlmaya balanan dek, dein sylenir, yazlrd:
bu ahvalin serencam malum oluncaya dek sana senin menzilinde
olmak mnasiptir.
HADKAT-s-SADA (Raufi XVI.)

II. -ene kadar (dek) ulac:

Perde adana kadar....
YAAMAK GZEL EY BE KARDEM (Nazra Hikmet.)

III. -esiyle (kadar, dek) ulac:

1) Koyunlar memelerinden kan gelesiye saard.
(Aziz Nesin.)

ldresiye dvmek,..
2) yi svari, cambaz marifetleri gstermez ama, iki sraytan birinde de
bir daha kalkmasya dmez.
(Falih Rfk Atay.)

yle grnyor ki kzl peneli hortla tekrar tekmelerle mezarna

gndermek ve onu iyice, bir daha srtlan dilerini ve kanl penesini
gstermemesiye gmmek lazmdr.
(Falih Rfk Atay.)

Treyii:
1) Eylem tabanlarna -esiye gelmitir.
2) Eylem tabanlarna -memesiye biiminde de gelir. Bu bileik ek, yan
nermeyi olumsuz klar.
Kullanl. (-meyecek biimde, meyecek kadar...) anlamlaryla ken
dinden sonra gelen yklemlere durum ya da bitirim belirtici olur.
396.

ZAMAN ULALARI:

I. -dike yapl ula:

Estike bd- subh periansn ey gnl.
(Nedim XVIII.)

Alarm hatra geldike gltklerimiz.

(Mahir XVIII.)

EYLEMSLER

40i

Dedem koynunda yattka benimsin ey gzel toprak.

(Sleyman Nazif.)

Hakkn yz gldke glmser beeriyet.

(Tevfik Fikret.)

Bir kayalktan dklen, dkldke kpren beyaz bir elale...

AK-I MEMNU (Halit Ziya Uakigil.

Gldke gller alr, aladka inciler salr.

(Sylence.)

Treyii. Eylem tabanlarna uyuma ve benzemeye gre deien

-dike, -dka, -duka, -dke, -tike, -tka, -tuka, -tke gelir.
Kullanl. - -dike ulac, kendisinden sonra gelen yklemin hangi
vakitlerde yapldn belirtmeye yarar; ula ne kadar yaplrsa, sonraki
yklem de o kadar yinelenir, srer; yani ulala sonraki yklem birlikte
yaplr.
Yinelenen eylem tabanlarndan birincisine gelir; kincisine sreayrtl
arlk, abart anlam katar:
Srdeki koyunlar azaldka azalyordu.
(Aziz Nesin.)

ocuklar azdka azmlar. Syledike sylediler. Yedike yiyeceim

geliyordu.
Olumsuzlarnda biraz koul ayrts sezilir, sonraki nermenin yklemi
de olunsuz olur:
Biz medeniyet kavgamz bitirmedike, ark'tan kopup ayrlmadka,
eski gelenek ve grenek zencirlerini atmadka kurtulamayz.
(Falih Rfk Atay.)

Olduka szc treyi anlamndan, yani ulalk grevinden

syrlarak yeterince, bir hayli'' anlamnda belirte olmutur:
Olduka zengin bir kimse. Olduka bakml bir bahe...
Gittike" szcnn ulalk grevinden syrlarak tmcesindeki ey
lemin zamanla artp eksildiini, yavalayp hzlandn anlatan belirte
olduu grlr:
Frtna gittike artyordu. Her ey gittike ucuzlayacakm...
Eski biimi. Eski alarda -dike yerine -diiace de kullanlmtr:
Elinden geldiince rz- akn dil nihan etti
Akup cuy-u sirik ol srr hayfa kim iyan etti.
(Baki XVI.)

402

DLBLGS
Sarsldmca zelzele-i hamleden zemin...
(Nefi XVII.)

Ya ver bana mihnetimde takat

Ya takatim olduunca mihnet .
Fuzuli XVI.)

rneklerin kimilerinde -dii kadar ayrts daha belirgincedir.

Bu anlamyla bugn de kullanlmaya pek elverilidir:
...kendini elinden geldiince, dilinin dndiince aalam...
YER DEMR GK BAKIR (Yaar Kemal.)

-diince yapl ulalarn kiilere gre ekimlendii de olur:

Dil ise gitti kesilmez heva-y akndan
Nasihat eylediimce beter melamet olur.
(Nefi XVII.)

-diince yapl ulalarn ounda nicelik (miktar) ayrts bulunduu

da gzden kamamaldr.
II. -dii yapl orta, -de ekiyle zaman ulac olur (bkz. n 388-IX):
Biz baktmzda, ot brm hendein gneinde snan bir tavusun
renkleri prldayarak yanyordu.
HND (Falih Rfk Atay.)

Siz geldiinizde sylersiniz-, yahut Orhan geldiinde anlatr...

III. -dii ve -ecei yapl ortalar vakit, zaman, gn, yl... szckleriyle
bekleince zaman ulac olur (bkz. n 388-IX).

Okula yazldm gn Orhan'la tanmtm. Kitaplarnz trene bine

ceiniz zaman veririm.
-dii srada bei de -ken yapl ula yerinde kullanlr (bkz, n 392-11):
Tan yeri aard srada (aarrken) yola ktk.
IV. -meden (evvel, nce) yapl ula:
stmzde ayr emen
Bitmeden bir dem srelim
Gzmze kara toprak
Girmeden bir dem srelim.
(Karacaolan.)

Ben gelmeden ie balamaynz, dedi ve bir daha azn amadan,

kimseye bakmadan kp gitti. O, gelmeden biz ii bitirmitik.
-meden eki -meksizin, -meyerek anlamnda da kullanlr:
Niin bana bakmadan cevap veriyorsunuz?
MAV ve SYAH (Halit Ziya Uaklgil.)

EYLEMSLER

403

Treyii, Eylem tabanlarna olumsuzluk eki -me ile -den gelir, -meden
nce -meden evvel biimleri de vardr.
Vurgusu. a) Olumsuzluk eki olan -me, vurguyu ekmedii iin vurgu
kendinden nceki hecede kalr (bkz. n 69 /5-a).
b) -me, eylemlik eki ise vurgu, szcn sonunda bulunur:
Daha okumadan gzleri yoruluyormu;
ok okumadan gzleri yoruluyormu...
N O T .---- meden nce, evvel bekleri de bu anlamda kullanlr.
K ullanl.---- meden ulac, kendisinden sonra gelen yklemin:
a) Yaplma zamann belirtmeye:
b) Ne durumda, nasl yapldn, yaplacan bildirmeye yarar.
Eski biimi. Eski yazmnzda bu ek -medind ir:
Gelmedin dedin benimn kem dey
Domadn dedin asi dem dey.
(Yunus Emre XI!I-XIV.)

lete rehgzar- aha beni

lmedin ad ede bu can teni.
AH GEDA (Talcal Yahya XVI.)

V. -dikten sonra yapl ula: Bu, -meden yapl ulacn olumlusu ve

kartdr:
Kardeim iyiletikten sonra okula gelecek.
Ben gelmeden ie balamaynz. Geldikten sonra yaparz.
397.

NEDENLK ULACI:

-dii, -ecei (iin, -den, -den dolay...):

Orhan, stiin baar gsterdii iin (gsterdiinden, gsterildiinden
dolay) dl kazand.
Yarn gelemeyeceimiz iin...
Gelemediimden (tr, dolay) zgnm...
Treyii. Belirtme ortalarnn sonuna iin, -den, -den dolay... gibi
nedenlik bildiren ilgeler. taklar... gelir.
Kullanl. Kendisinden sonra gelen yklemin yaplndaki nedeni
belirtmeye yarar (bkz. n 134).

404

DLBLGS
398. LMLEM E ULALARI:
1) -dii gibi, -dii kadar; -ecei kadar:
Her parti, i meselelerde olduu gibi d meselelerde de kendi grn
savunur.
(Falih Rfk Atay.)

...istediiniz kadar alabilirsiniz.

...sevincinden baylacak gibi oldu.
Belirtme ortalarna gibi, kadar, denli benzetme ilgeleri katlnca kur
duklar nermelerle birlikte sonraki yklemin lmleme belirteci olurlar.
2) Mili gemi, imdiki zaman, gelecek zaman, geni zaman kipleri:
gibi, kadar ilgeleriyle bekleince lmleme ulac olur. Gibi ilgeciyle
bekleenlerde benzerlik ayrts daha canl oluyor (bkz. n 441-1, II):
Buyurunuz, bir kahvemizi iersiniz.
Sa olunuz. mi kadar memnun oldum.
stediklerini vermemiiz gibi dargnlk karyor.
A t, etraf dinliyor gibi kulaklarn dikti.
leri atlacak gibi gerilemeye balad.
Bir tehlike sezer gibi olmutu.
(Ahmet Rasim.)

399. -di mi YAPILI ULA:

Saryer denildi mi sular hatra gelir.
Derler ki esaret denilen halka cihanda
Bir geti mi hr boyna asrlar kramazm;
Bir secde eden bir daha ba kaldramazm.
(Faruk Nafiz amlbel.)

...Bunun dna kamazsnz. kmak istediniz ve ktnz m... gln

olursunuz.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Elimizi bu grdnz eye sremeyiz. Srdk m hemen kaybolur.

PERL KK (mer Seyfettin.)

Van glne, Ahlat'a vardnz m kmbet kmbet stne. te Seluklu

dendi mi. bir de kmbetler der benim aklma.
BALIM KIZ DALIM OUL (Ceyhun Atuf Kansu.)

Kullanl. Soru anlamndan az ok syrlr ve kendisinden sonra

gelen yklemi (her halde, muhakkak, kesin olarak, hemen, artk... anlam
larndan birini katarak) pekitirir (bkz. n 373-XV). Bu durumlarda soru
imi ? kullanlmaz.

EYLEMSLER

405

400. DYE ULACI. Diyerek e yakm anlamda kullanlan bu ula,

bamsz szleri tmce iine almaya, tmceye balamaya y arar:
Birka kaln ses: 'ferm a ,fer m al diye bard.
BR SERENCAM (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Trkiye aydnlar lemi acaba bugnk kadar idealsiz kalm mdr,

diye kendimize soruyoruz.
(Falih Rfk Atay.)

nsan ikide bir:

Ey zek ve kltr biraz ahlak ve ey ahlak biraz zek ve kltr, diye
kubbeleri nlatas geliyor.
(Falih Rfk Atay.)

Yavrum, diye barmza bastmzn yaptklarna baknz. Bana ipek

diye neler satm...
Sebep ve sonu ayrtsyla da nermeleri balar:
Erken uyursunuz diye rahatsz etmekten ekindim...
Eski biimi:
1) Orhun yaztlarnda diyim, t iyindir:
Trk yurdu yok bolnazn (olmasn) tiyin, budun bolsun (olsun) t iyin...
2) Daha yakm alarda dey, deyi kullanlmtr:
ol cennetin 'rmaklar akar Allah dey dey.
(Yunus Emre XIII-XIV.)

Gidip stanbul dan ferman getirdim.

Herkesin sevdii verilsin deyi.
(Karacaolan.)

401. -en -ene ULACI:

Bir byiik hapishanenin duvar yklm da iinden boanan boanana
gibiydi.
Dnen dnene! Gazetedeki odamzda baklarmzn birbirine
dokunmasndan korkuyoruz.
(Falih Rfk Atay.)

Alanda baran barana, koan koana...

Treyii. -en yapl orta (bkz. n 225, 381) yinelenirken sonuna -e
eki gelir: Konuan konuana, alan alana...
Kullanl. Eylemin, biroklarnca birlikte ve aralksz yapldn
anlatmaya yarar. Daha ok da ekeylemi ya da yardmc eylemi dm
bir yklem olur.

406

DLBLGS

402.
ADEYLEMLERDEN YAPILAN ULALAR (bkz. n 390/2).
Adeylemler de trl ekler ve taklarla baeylem olur. Birka:
I. -e kadar alarak adeylemler bitirme ulac o lu r:
Okullarn almasna kadar (dek, dein) burada kalacam.
II. Adeylemler -den nce (evvel), -den sonra ile zaman ulac olur:
Bu ii onun gelmesinden nce, yahut gitmesinden sonra yaparz...
III. Adeylemler iin, -den dolay...
baeylem olur:

ile de nedenlik ulac anlamnda

Derslerine almas iin tler verdim. Bunlar dinlememesi yznden

snfta kald.
Yapllar. Adeylemler, nce iyelik (ad takmlarnda tmlenen)
taks aldktan sonra yukardaki taklarla, ilgelerle, belirtelerle bekleirler: Almas-na dein, gelme-si-nden nce, dinlemeyii yznden, gr
memiz iin...
IV. Adeylemler yaln durumda da iin ilgeciyle nedenlik ulac olur:
Yeni harflere dair ilk defa fikirlerimizi sylemek iin Dolmabahe
sarayna arlanlar iinde Onu ta yakndan grmee gelenlerden
biri de bendim.
(Ahmet Haim.)

Bana artk izin ver, bir yal aman gibi,

Bu ark topraklarda dolamaya gideyim;
Sazm terk edeyim, szm terk edeyim
Ondan dil almak iin, ona dil vermek iin
Rabbe erenler gibi kylye ermek iin.
(Behet Kemal alar.)

V. -mektense. Eylemlikler, -den durum taksn aldktan sonra ise,

-se ekeylemiyle birleince ula grevine gemektedir. Bu birlemede eki ku
ran -mek, -ten, -se paralarndan her de anlamlarndan syrlmtr. U la
cn kurduu yan nerme, sonraki nermeye aykrl yeleme ayrts ka
tar:
Zrt olup dnmektense uyuz olup kanmak daha hayrldr.
(Atasz.)

Bu havada sokaa kmaktansa evde kalp a oturmaya razym.

VI. Eylemlikler -sizin ekiyle meden yapl baeylem gibi olumsuzluk
anlamyla durum ulac olur (bkz, n 396-1V):
(Ali Savi) durmakszn ve ylmakszr hakikat bildii eyleri retmek
iin rpnp durdu.
(Falih Rfk Atay.)

EYLEMSLER

407

Suya sabuna dokunmakszn yaamak...

VII.
-meksiz biiminde de kullanlmtr:
lim okumaksz ve eitimsiz hasl olmaz.
(Kelile ve dinine XIV.)

VIIL Eylemlikler -le (ile) ilgeciyle bekleerek - trl anlam ilgileriyle

durum ve neden belirteci niteliinde birer ula gibi kullanlmaktadr:
Yere dmekle cevher sakt olmaz kadr kymetten
(Namk Kemal.)

iler, durmakla deil', almakla baarlr. Yollar yrmekle anmaz.

IX. -le ilgeiyle uzam eylemlikler, birlikte (beraber) szcyle bekleince bir ula niteliine girer ve temel nermenin durum belirteci olur.
X. Eylemlikler zere
baeylem olur:

ilgeciyle bekleerek nedenlik ulac anlamnda

Bu kitab okumak zere almtm.

Size vermek iizere aldm paray...
zereli eylemlikler yaklama ayrts da sezdirirler:
...mitsizlie dnmek zere. Neden susar bu Anadolu? Neden bir keli
mesi duyulmaz bu Mustafa Kemalin? Hilali Ahmere gidiyoruz.
(Falih Rfk Atay.)

...tan yeri aarmak zere idi. Uak kalkmak zeredir...

403.

ORTALARDAN YAPILAN ULALAR:

I. Belirtme ortalar (bkz. 388) -e durum taksyla ekimlenince

lmleme, stn bulma anlaml ula olur:

Geldiinize sevindim. Bu ii baaracanza inanyorum...

Kimi kullanlarda sonraki nermeye karlk, stn sayma ayrts
k a ta r:
Bo oturacama gidip almalym.
Azn aacana gzn asan a\
II. -ecei yerde bei de lmleme ve stn sayma anlaml ula olu
yor:
Bo gezecei yerde oturup alsn.
III.
-ende yapl ulalar da -dii vakit, ya da -dike, -ince ulalar ye
rinde kullanlrd. Bugn de blge azlarnda kullanlmaktadr;
Karangu akam olanda vaf vaf ren
Ac ayran tklende ap ap ien.
(Dede Korkut.)

408

DLBLGS
Bir yiit silkinip ata binende
Derelerde boz kurtlara n olur.
(Krolu.)

Yapl. -enli orta -de taks alr.

404. -cesine ULACI. - Bu e k :
a) Ad soylu szcklere gelince, tmcesinin eylemini niteleyen bir belir
te olur (bkz. n 419).
b) -mili gemi, imkidi zaman, gelecek zaman ve geni zaman kiple
rinin 3. tekil kiilerine gelerek yine belirte grevli bir ula olur:
Bir armaan kazanmasna sevindi.
Alarcasma yalvaryordu.
405. EYLEMSLERDE ATI. Btn eylemsiler tredikleri taban
lara gre olumlu, olumsuz durumlarda bulunur; geili, geisiz; etken, edil
gen, dnl, ite olur; yani eylemler gibi her atya girer (bkz. n 331 vb.).

BELRTELER
406.

BELRTE:
...............................Sizin ecdad- pakiniz
Cidden birer hazane-i him metti; en metin,
En zinde bir meram ile asrn ve phesiz
Dnyann en bahadr onlard; fahredin...
Marur olun... Fakat vatan, ikmal-i an iin
Evladnn kemalini ister. O, mutlaka
ster ki siz de himmet edin, siz de ykselin,
Ykselmek isteyenlere pervaz iin feza
Daim kadedir...
Tevfik Fikret.)

Dn bezminizm bir ezel neesi vard.

Saz sesleri ta fecre kadar krfezi sard.
Vaktaki sular arklar inlerken aard.
Bendim geen ey sevgili, sandalla denizden.
(Yahya Kemal Beyatl.)

talik harflerle dizilen szcklerden:

En szc, srasyla metin, zinde, bahadr sfatlarn berkitiyor
(bkz. n 430).
phesiz, mutlaka, daim' szckleri de kendilerinden sonra gelen
onlard, ister, kiiadedir eylemleriyle eylem grevlileri berkitmektedir.
kinci paradaki dn szc de vard eylemindeki gemi zamann
sonsuzluundan bir gnn ayrarak gsteriyor, yani zaman ksyor. Ta
fecre kadar, vaktaki sz bekleri de kendilerinden sonra gelen sard, aar
d eylemlerinin ne zamana kadar srdn belirtiyor. Bu da bir trl
ksmadr.
Sfatlarn, eylemlerin ya da grevce kendine benzeyen szcklerin
anlamlarm berkiten ya da ksp snrlayan szcklere BELRTE denir.
Belirteler grevleri bakmndan alt eittir:
1) Zaman belirteleri (bkz. n 407);
2) Yer, yn belirteleri (bkz. n 408);

DLBLGS

410

3)
4)
5)
6)

Durum belirteleri (bkz. n 410);

Azlk-okluk belirteleri (bkz. n 427 vb.).
Soru belirteleri (bkz. n 437);
Koul belirteci (bkz. n 424).

407.
ZAM AN BELRTELER ve kullanllar. - Zam an kavram
zerinde durmadan konuya girilemez.
Zaman, balangc ve sonu olmayan; hatta balang ve son dnlemeyen bir aktr. Trke Szlkte zaman, yle tanmlanmtr: Olayla
rn ardkln grerek aklmzda yarattmz ve olaylarn bundan sonra da
iinde olup biteceini dndmz, ba ve sonu olmayan soyut kavram.
Bu basz ve sonsuz soyut ak iinde olup biten ilerin, eylemlerin
anlatl bakmndan - daha ksaca: dil bakmndan - zaman kiiolu e
ayrmtr:
1) Gemi zaman,
2) imdiki zaman,
3) Gelecek zaman.
Bu ayrmlar gerektiren ve belirten kavramlar unlardr:
1) , yani eylem ;
2) in anlatlmas.
Bu iki kavramn birbirinden nce ya da sonra olularna gre zaman
yle karlatrlr (bkz. n 279):
1) nce, anlat sonra = Gemi zaman;
2) Anlat nce, i sonra = Gelecek zaman;
3) le anlat birlikte = imdiki zaman.
Dil bakmndan zamann e ayrlmas da ondaki sonsuzluu kavrana
cak kerteye getirmiyor.
Yer sarsld, tmcesindeki zaman yle dnlebilir:
Sarslma eylemi anlattan ncedir; yani gemi zamanda. Sonu belli:
sylendii an; fakat balangc!...
Anlattan az nce iin de sarsld denir, yzlerce, binlerce yl ncesi
iin de... te bu snrsz gemite bir olayn zamann belirtmek iin eyleme
snrlayc szckler katmak gerekir:
imdi sarsld, biraz nce sarsld, akam sarsld, dn sarsld; on yl
nce, bin yl nce sarslm...
Yamur yaacak, tmcesindeki eylemin zaman da! byledir. Gelecek
zamann sonsuzluu iin de belirtici szcklerden yararlanmak gerek:
imdi yaacak, az sonra yaacak, bugn yaacak, yarn yaacak, bir
yl, be yl, bin yl... sonra yaacak...

BELRTELER

411

br eylemler de byledir. Grlyor ki bu belirtelerin grevleri,

eylemlerin sonsuz zamanlarn snrlamaktr. Her birinin kullanld yeri
grelim:
a) Dn: Gemi zamanl eylemleri ve eylemsileri - bir gn nce yapl
dklarn gstermekle - snrlar:
Dn grdm. Dn gelmi. Dn okuyacaktk. Dn ald kitab satacak.
b) Yarn: Gemi zamanl olmayan btn eylemlerle eylemsileri - bir
gn sonra yaplacaklarn belirtmekle - sm rlar:
Yarn gelecek, yarn gider, gitmeli, giderse, gidiniz, gideyim.
c) Bugn: Btn kiplerin ve eylemsilerin, iinde bulunduumuz yirmi
drt saatte yapldn ya da yaplacan belirtmeye y arar:
Bugn geldi, gelmiler, alyoruz, okuyacam, sylersin, grmeli
yim, anlatalm, gitse, alrz, glyordu, glecekmi...
Bugn alan yar m rahat eder. Bugn kazandmz yar m harcarz...
Yazl. Anlam ayrtsyla iki trl yazlr:
1) Bugn: inde bulunduumuz gn:
Bugn hava gzeldir. Bugn git, yarn gel...
2) Bu gn: Bir sfat takmdr. Birinci szck kincisini belirtiyor. Bun
lar ayrt etmek kolaydr: bu szcnn yerinde o, u im sfatlarn
dan birisi kullanlabilirse ayr yazlr:
Yeryz ok ac gnler geirdi. Tarih bu gnleri, bu gnlerin aclarn
kim bilir nasl yazacak!..
) imdi: Zamam en ok ksan belirtetir. Eylemlerin, anlata en yakn
zamanda yapldklarn ya da yaplacaklarm belirtmek iin kullanlr:
imdi geldi, imdi gidecek, imdi yazar, imdi yatyor, imdi alan,
imdi anlattm...
Artk ayrt ediyorum
Fabrikay mezarlktan
Meydan imdi meydan oldu
Yollar imdi yola benzer.
(Cahit Stk Taranc.)

d) imdicik: Kltme ekiyle yaknlk anlam biraz daha belirgin ol

mutur:
imdicik oturur yazarm. imdicik kalkar gideriz. indcik syledi
niz...

DLBLGS

412

e) imdilik: Eyleme (yapld, yaplaca sralarda) ayrtsn katar.

Bu da bir snrlamadr:
\

imdilik kendimi unutturmaya alyor, hemen hi sokaa kmyo

rum.
ALIKUU (Reat Nuri Gntekin.)

f) Hemen: Zaman ksta imdi ile grevde gibidir; eyleme (hi vakit
geirmeden...) ayrtsn katar:
Onlar duyunca hemen yola kt. Hemen gideceim. Hemen balama
lyz. Gider, hemen dnersiniz. Hemen anlatnz...
Hemen hemen biiminde yinelenince az ok ayrtl yaklama belirteci
olur:
...hemen hemen size benzer.
lerinizi bitirdiniz mi?
Hemen hemen.
Bu aa yukar ayrth yaklatrma grevi, tek kullanlarda da
grlr:
Hemen gn ar giderim. Hemen her saat uradm, hemen hepinizi
tanr.
g) Hemen imdi bei, yukardaki belirtelerden daha kscdr.
Uak hemen imdi kalkacak. Orhan hemen imdi gidiyor. Hemen
imdi geldim. Hemen imdi syleyiniz:
) Demin, demincek: Eylemin az nce yapldn bildirmeye yarar:
ok sigara iiyorsun. Daha demincek sndrmtn.
Demin syledim. Orhan demin buralardayd.
(Refik Halit Karay.)

h.) abuk, abucak, arabuk, derhal... szckleri de eylemin zamann

tezlik ayrtsyla - ksp berkitmeye yarar:
O, eve gelince her ey arabuk eski tas, eski hamam olacakt.
(Reat Nuri Gntekin.)

Niyetim derhal Abanta gitmek, drt be gn kalmak...

(Refik H alit Karay.)

1) Anszn, apansz... szckleri, eylemin birdenbire yapldm gs

termeye yarar:
Mucip ne hakarete apansz
Tarihi yazan benim, yapan siz.
EBER (Abdlhak Hmit.)

BELRTELER

413

i) Biraz szc sonra, nce... belirteleriyle bekleerek eylemlerdeki

ve eylemsilerdeki zaman anlamn - azlk ayrtsyla - ksp berkitir, beklemeden de zaman kst olur:
Biraz sonra gel. Biraz nce gitti. Biraz bekleyiniz. Biraz oturacam...
j) Sonra: Eylemin, belirtilmeyen bir gelecekte yaplacam, ya da d
nldn anlatmak iin kullanhr:
Sonra sylerim. Sonra anlarz. Biz gidiyoruz; o, sonra gelecek.
Sonra ile zaman adlar bekleince belirtisizlik ayrts kalkyor.
Bir hafta sonra A nkaraya gideceim. Bu fidanlar yl sonra meyve
verecek. Bir saat sonra dnrz...
k) nce, nceleri, ilknce... szckleri, eylemin belirtisiz bir gemite
yapldm, ya da dnldn gstermeye y arar:
nce syledi, sonra vazgeti. lknce bu ii yapalm...
Bir hafta nce yazdm...
-den takl szcklerden sonra gelince beklesmi bir ilge oluyor (bkz.
n 451 -V/2).
Eski biimi diindr:
Ol menden dn bard =
O benden nce gitti.
(DLT. c. I. s. 40.)

lknce bileik szc hemen, derhal gibi zaman ksarken anlatma

her eyden nce ayrtsn da katar.
1) -leyin ekiyle tremi szckler eylemin zamann gsterir:
Sabahleyin yola kacam. Akamleyin O rhan grdm...
Treyii.-----leyin eki, byk nl uyumuna aykr olan birka ekten
ve takdan biridir (bkz. n 43).
Eski biimi. Eski yaznda bu ekin de byk nl uyumuna aykr
olmad ve szcklerin son hecelerine uyarak kalnlat grlr;
-leyin eki, zaman szcklerinden bakalarna da gelerek gibi, -ce,
-cesine anlaml durum belirteci tretmeye yaramtr:
,
Akar sulayn alarm, dertli ierim dalarm.
(Yunus Emre XIII-XIV.)

Urulayn can aldn duymaz idim.

,

(Dede Korkut.)

Tat yam denizleyin sahili vii kenar yok.

(A hm et P a a X V .)

414

DLBLGS
m) Gibi anlamnda -cileyin de kullanlmtr, kullanlyor:
Bencileyin gren kii....
(Yunus Emre XIII-XIV.)

Diplomatlarn meer ne rasathaneleri, ne drbnleri, ne antenleri

varm. Dnya havadislerini bencileyin gazetelerden, radyolardan
renirlermi.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

n) -in yapl belirteler. - Birka szck -ievin yerine -in eki alr (bkz.
223):
Karnca elenir: - Beyim,
......................................... ne var?
Yazn alan kn oynar.
(Tevfik Fikret.)

...iinde gndzn kandil yanan dar, uzun, tek pencereli oda...

SON ARZU (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Km havalar sour. Ekinler yazn biilir. leyin iten dnyordum.

Gzn yapraklar sararr. lkin size rastladm...
NOT. Son yllarda kullanlan rnein = rnek olarak szc ilkin
= ilk olarak biiminde tremitir.
Bu ekle, bu anlamda tremi belirtelerin XIV. XV. yzyllarda kul
lanld grlyor:
Kon kim am ve susuzun anda krlsnlar.
(Ksas- Enbiya XIV.)

Bir gn kaplan arslan katma halvetin varm idi.

(Keile ve Dinme XIV.)

Elimden gafilin kt nideyim.

(Destan- Ahmet Harami XIV.)

Ve eer ykl olursa genezin doura.

Gtnezin kolaylkla.
(XV. Yzylda Yazlm Bir Tp Kitab.)

o)
Sabah, akam, gece, gndz, hafta, ay, yaz, k, bldr (geen y l)...
gibi zaman adlar da tek ya da beklemi olarak belirte grevinde bulunur
lar:
Sabah hava akt. Bu gece ay tutulacak. Bu yl ekinler iyi imi.
Sabah akam ie geliyor. Gece gndz alyor...
Okullar bu hafta alacak. Geen k grmtk.
) Erken, ge... szckleri de zaman belirtmek iin kullanlr:
Erken gel, ge kalma. Ge yatp erken kalkan rahatsz olur...

BELRTELER

41S

p) Er ge deyimi de nasl olsa bir gn anlamyla zaman belirteci

grevinde kullanlr:
Kadm er ge hastaneden taburcu edecekler.
r) Henz, hl, daha (Henz ve hl anlamnda) szckleri, eylemin
konuulan ana dek srdn bildiren birer zaman belirtecidir:
Henz geldim-, derslerimi yapacam. Daha bitiremediniz mi?
Orhan nerede?
Uyuyor, daha kalkmad.
Yaza daha ok var...
Hl doludur baheler en tatl sesinle.
(Yahya Kemal Beyatl.)

N ot Henz belirteci:
a) Olumlu tmcelere az nce; hemen imdi anlamn katar:
Henz uyandm; daha giyinmedim...
b) Olumsuz tmcelerde eylemin - umulduu, beklendii halde - daha
olmadm anlatr:
Gz geldi; ama yamurlar henz balamad.
^ s) -den taks alm szcklerin beri, sonra, nce ile beklemesinden
doan belirteler eylemlerin balanglarn gstermek iin kullanlr:
Akamdan beri bekliyordum. Dn geceden beri balayan kar hl
kesilmedi. stanbul be yz yldan beri Tiirk elindedir. oktan beri
uramadnz. teden beri tanrz. Dn akamdan sonra greme
dik. Sizden nce onu grdm...
1908den beri iktidarlar, muhalefeti ktlemekten baka bir ey dn
mediler.
DNYA - 10.IV. 1955 (Faih Rfk Atay.)

) -e taks alm szcklerin kadar szcyle beklemesinden doan

belirteler eylemin bitimini gstermek iin kullanlr (bkz. n 428):
1) Akama kadar bekledik. Gece yarlarna kadar alr. Bugne kadar
uratm.
2) Eve kadar gitmi. Ankaraya kadar gitmek zorunda kald. Buraya
kadar...
-e kadar!a bekleen yer anlaml szckler de eylemin nerede bittiini
gsterirler.
Eski biimi. Yakn alarda bile -e kadar yerine:
1) -e dek, -e dein kullanlrd (bkz. n 425-eski):
Eder iran-zemin ta hudud-u BelKa dek teshir
Eer bir kerre ruhsat verse ti-i tiz-i ryana.
(Nedim XVIIL)

DLBLGS

416

Bister-i gamda gzm giceler uyku grmez.

Ederim subha dein naleleri dne dne.
(Baki XVI.)

Kimsenin ras tana dek yanmaz.

(lfeti XIX. - XX.)

Trk olan nimetinas olmak gerek

Var yeri gitsem mezar- Trk'e dek.
(Muallim Naci XIX.)

-e dek, -e deinli beklemi belirteler, son yllarda da sk sk kullanl

maktadr.
2)
grlr:

Blge azlarnda ve eski yaznda -e kadar yerine ecek, -acak

Vazifesini dibinecek grmtr.

METRES (Hseyin Rahmi Grpnar.)

imdiyecek, burayacak...
t) -de taks alm zamanla ilgili szckler, birle bekleince eylemin
belirtilice zamanlarda yinelendiini gstermeye yarar:
Haftada bir sinemaya gidermi. Ylda bir uramak...
kide bir, arada bir deyimleri de bu anlamda belirte olur.
u)
Zamanla ilgili szcklerden kimileri oullandktan sonra iyelik taks
-iyi alarak yineleme ayrtl belirte o lu r:
Akamlar hava serinliyor, geceleri souk oluyor... Sabahlan ie gider.
nceleri yemee gelirdi, sonralar gelmez oldu.
) Bir zamanlar, bir vakitler, her vakit, her zaman...
sz bekleri de eylemlerin, belirtili olmayan zamanlarda yapldklarn,
yinelendiklerini gstermeye yarayan belirte grevli deyimlerdir.

Y E R , Y N B E L R T E L E R
ve
Kullanllar
408.

YER, Y N BELRTELER:

Geri dnmeyelim. Dar knz. eri giriniz. Yiit Mehmetikler

ileri atld. Uzak durmaynz.
Yukar tkiirse by, aa tkrse sakal.
(Sylence.)

Temaa n beri gel kim gresin

Nite gzm ya rma u aydr.
(Sultan Velet XIII-XIV.)

talik harflerle dizilmi szckler, eylemlerin yerlerini, ynlerini gsteri

yor. Bunlara ve benzerlerine yer, yn belirteleri denmesi de bu grevle
rinden trdr.
NOT. Yer ve yn anlaml szcklerin sonlarnda oklukla -re, -ra;
-eri, -ar paralarnn bulunduunu grerek bunlara - szcklerin birou
yaln grnl olsalar da - birer yapm eki saymak gerekiyor (bkz.n
266):
Sonra, tara, ire, zere, zre...
Dar, ieri, yukar, doru, eri, ayr, ileri, geri (bkz. n 233-XTV.)...
Kullanllar:
1) Geri dnce, aa mahalle, yukar kat...
Takmlarnda, bu szckler, adlar niteledikleri iin sfattr.
2) Aadaki tmcelerde ise eylemlerin yerlerini, ynlerini belirttikleri
iin belirtetir.
Geri dnelim. Aa baknz. Yukar ktlar. eri geliniz...
Geriye dn. Aaya baknz. Yukarya kt. eriye gel...
Alt alta yazlan tmceler anlamca farkszdr. Hepsinde de birinci sz
ckler eylemin yerle, ynle ilgisini belirtiyor; biimce aralarnda az ok
fark vardr:

418

DLBLGS

a) Birinci satrdaki geri, aa yukar, ieri szckleri yaln durumda

dr ve yer, yn belirtecidir.
b) kinci satrdaki geriye, aaya, yukarya, ieriye szckleri ise
-e durum taklarm aldklar iin dolayl tmle saylr (bkz. n 0 97).
Byle dnlmez ve saylmazsa:
Yukary grdk, ieride kalmaynz. Aadan geliyor...
tmcelerindeki nesne ile dolayl tmleleri de belirte saymak gerekir.
Yer ve yn anlaml st, alt, n, arka, art, sa, sol, yakn, uzak, rak,
yukar, aa, dar, ileri, ieri, geri, yan, te, yan sra, ard sra... belirteleri
sfat ve ad olarak da kullanlr:
st yama, alt yol, n kap, arka bahe, sa kol, uzak lkeler, Orta
Asya, te yanda, ileri uluskr ...
Suyun st, duvarn alt, nde duruyor, uzaklardan geliyor. Saa dn.
Ortada ne var? Yandan arkl, yolun tesi, berisi...
Trl konularda birka kez belirtildii gibi, szcklerin eidi, konulu
anlamndan ok, kullan anlamna baldr. Bir szck hem ad, hem sfat,
hem belirte olarak kullanlr.
409.
BEKLEM YER, YN BELRTELER. Yukarda in
celenen yer ve yn belirtelerinin ou yalnt. Tremie benzeyenlere de
dokunuldu. bekleenler de var:
1) Krlara doru yrd.
METRES (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Gneye doru ynelmek... Yana doru kaymak... Dmana kar git

mek...
2) Dadan daa (ka-), bir batan bir baa (dola-), kardan karya
(ge-), uzaktan uzaa...
-den, -e durum taklarn alm adlar, sfatlar yinelenerek beklemiJerdir.
Yapllar. -e taksyla ekimlenmi szcklerden sonra doru,
kar... szckleri gelmektedir.

DURUM

BELRTELER
ve
Kullanllar

410. D URU M BELRTEC. Eylemin nasl yapldn, ne durumda

olduunu belirten szcklerdir; oktur, eitlidir.
Anlam ayrtlarna gre balcalar unlardr:
411. NTELEME BELRTELER:
I. Niteleme sfatlar:
a) Adlar niteleyince sfattr;
b) Sfat, daha ok da eylemi niteleyince; yani ' 'nasl? ne durumda, ne
biimde?... sorularm yantlaynca durum belirteci olur:
Ak sar iekler, koyu kahverengi bir palto...
Giizel dn, iyi hisset, yanlma, aldanma;
Ne varsa dorudadr; doruluk aar sanma.
(Tevfik Fikret.)

Yirmi be yllk meslek hayatndan kolay kurtulmur mu?

(Reat Nuri Gntekin.)

Alnn ne kadar yksek tutarsan yere o kadar salam basarsn.

(Cenap ehabettin.)

Eri oturalm da doru syleyelim.

(Sylence.)

Erken kalkan yol alr. Yorgun grnyorsunuz. Kitaplar temiz tutul

mal...
c) Pekitirmeli sfatlar da bu grevde kullanlr:
Dosdoru syleyiniz. Apak anlatt. imdi bambaka konuuyor...
Bunlara PEKTRM EL BELRTE denir,
) Klme sfatlar da niteleme belirteci olur:
iyice dndm. Kapy serte arpt iin gzelce azarlayacam.
Tren hzlca gidiyor. Azck bekleyiniz. Ksaca anlataym. Hemen
cecik anladm.

420

DLBLGS

II. Byle, yle, yle... Bu, u, o im sfatlarndan gelien bu szckler

(bkz. n 267) : :
a) Adlar tmleyince niteleme sfatdr:
Zannetme k i yle byle bir sz
Gel sen dahi syle byle bir sz.
(eyh Galip XVIII,)

b) Eylemleri niteleyince belirte olur:

Ey Naili Hamu mahz-i hi kem d ir amma
Esar byle syler stat syleyince.
(XVII.)

Sandm olmu ceste bir fevvare-i ab- hayat

Byle gsterdi bana ol kadd-i mstesna seni.
(Nedim XVIII.)

Gider hab- tegafl didelerden dr olur bir gn

Bu meclis byle kalmaz mestler mahmur olur bir gn.
(Veysi XVII.)

yle sanyorum k i Orhan bu konuda byle dnmeyecek.

III. Bu, u, o im sfatlaryla kimi adlardan kurulmu takm larda eylemleri
niteleyerek durum belirteci olur (bkz. n 25113).
IV. Yinelenmi szckler de eylemi trl anlam ayrtlaryla nitelemeye
yarar:
a) Sfatlar yinelenir:
Gzel giizel anlamlard. Birden sert sert bakmaya ve hzl hzl
konumaya baladlar. Yava yava yryelim.
Rahat rahat uyuyum son aiyammzda.
(Kemalettin Kamu)

Eylemi niteleme grevi, kimi niteleme sfatlaryla kendilerine uyan

yaktrma sylerin beklemesiyle (ikizlemesiyle) de yaplr ,daha canl
olur:
Ak sak gezmek, eri br yrmek, sama sapan konumak...
b) Eylem tabanlarndan -e yapl szckler yinelenir (ikileir):
Civarda (Bolu ormanlarnda) kpre kpre boa akp giden bir
merler maden suyu varm...
A t Yaylas"mn latifliini, hele kirazlarnn methini anlata anlata
bitiremiyorlar.
.

(Refik Halit Karay.)

Gle gle gidiniz. Korka korka anlatt. Sevine sevine gidiyor...

BELRTELER

421

c) Eylem tabanlarndan -e ekiyle yaplm anlamca ilgili ikiz szckler

de yklemi niteler (bkz. n 0 392-111):
Alaya szlaya anlatmak... utana skla istemek, ite kaka, gire ka,
kra dke, zene bezene, tka basa...
De kalka hasta-i gam der-i ltf-i yre dt.
(eyh Galip XVIII.)

) Yinelenmi adlar da (ikilemler de) eylemin yapl anlamna belir

tisiz bir genilik; bir abart ayrts katar:
Alt anm pabularyla diyar diyar dolaarak hrriyet dilenirdi.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Da da o gzel ses btn etraf gezindi;

Grm ve geirmi denizin kalbine sindi.
(Yahya Kemal Beyatl.)

...srma salar zihni gibi perianlaarak yzne salyor, baygn gz

leri bsbtn szlyor, yanaklar gl gl oluyor.
BLLUR KALP (Hseyin Rahmi Grpmar.)

Hep kam kalbine kaar; salar, kalar, byklar diken diken kabarr.
TUTUMU GNLLER (Hseyin Rahmi Grpmar.)

Kap kap dolamak, demet demet toplamak, avu avu samak...

d) kincileri -e durum takl olan yinelenmi adlar, ikilemeler eyleme
yaklaklk anlam katmaktadr:
Yan yana yryorlard. Burun buruna geldiler. Diz dize oturdular.
Yz yze konutuk.
Nerede ise bir sve bestesi yznden kadeh kadehe, tabak tabaa,
boaz baaza geleceiz.
(Falih R fk Atay.)

e) Yansmalar ve yansmalardan -ir, -il... gibi trl eklerle gelimi

tabanlar da yinelenerek, ikileerek, ikizleerek eylemi niteleyen belirte
olur:
...kutuyu aarken yrei kt kt arpyormu.
(Aziz Nesin.)

atr atr krd. Harl harl okuyor. Horul horul uyudunuz. Pfr
pfr eser...
at pat konuur. Paldr kldr yuvarland...
f) -den... -e durum taklarn art arda alarak bekleen deyim deerli
ikilemelerle ikizlemeler de birer belirte olur (bkz. n 97-111 /) :

422

DLBLGS

Havadis kulaktan kulaa yaylm. Tepeden trnaa slandm.

Bu belirteler, yerine gre, zaman ve yer anlamlarna da kullanlmak
tadr.
g) Yansmalardan tremi eylemlerin kkleri de yinelenir:
...kalkmamak iin homur homur homurdanyordu.
EKIYA NNDE (Hseyin Rahmi Grpnar.)

) Yinelenmi, ikilemi dilek-koul kipleri de ancak anlamyla nice

lik ayrtl durum belirteci olur:
...Bu gemi alsa alsa saatta yirmi mil yol alr...
412. GSTERM E ve TANITMA BELRTEC: TE:
1) Eylemi gstererek kesinletir:
Aradnz ev ite kardadr. Bak ite yazyorum...
2) zneleri gsterirken yklemi kesinletiren bir belirte olur:
te Orhan geliyor. te biz bu hale dtk.
te Anadolu'nun ky ve kelerinde byle baharlar, byle cennetler
sakldr,
(Refik Halit Karay.)

3) Yineli kullanlar, anlatma kkrtma ayrts katar:

te sen, ite gsm, ite haner...
NESTEREN (Abdlhak Hmit Tarhan.)

4) Yklemleri dm tmceler, kzgnlk vurgusuyla, tonuyla sylen

meye pek elverilidir:
te bamn belas!.. te yaramazln sonu!..
5) Belirteleri pekitirirken yklemlere de ayrtlar k a ta r:
te imdi gelecek. te o zaman grrsn.
6) Tmce sonuna gelirse belirtme ayrts kesinleir:
Vermeyeceim ite!.. Geldim itel.
413. KESNLK BELRTELER:
I, Elbet, elbette:
Elbette gider gelen cihana.
(Fuzuli XVI.)

Alur elbet nesim-i nevbahar essn hele

Bend-i dil muhkem deil bend-i nikahndan senin
(Nedim XVIII.)

Elbette olur ev ykann hanesi viran.

(Ziya Paa XIX.)

BELRTELER

423

rneklerinde grld gibi, belirteler gitme, alma, viran olma eylemleri

ni olacanda kuku brakmyor, kesinletiriyor:
...Vatanda, herkesin bildiini sylemekte elbette mahzur grmez.
(Falih Rfk Atay.)

II. Mutlaka, behemahai, phesiz, kukusuz... szckleri de eylemin

pekitirilmesi, kesinletirilmesi iin kullanlmtr. lk ii artk eskimi ya
banc szcklerdir:
Mutlaka gitmeliyim. Behemehal muvaffak olacaz. phesiz hepi
mizden byktr...
III. Asla: Eylemlerdeki olumsuzluk anlamm pekitirmek ve kesinle
tirmek iin kullanlr:
Kimseye asla minnet etmez. Kurnazlk yapyor', asla sezdirmiyor.
IV. Hi:
1) Olumsuzluu pekitirmek ve keskinletirmek iin kullanlr:
Doduumdan beridir km istiklale.
Bana hi tasmalk etmi deil altn lale.
(Mehmet Akif Ersoy.)

2) Soru taks alm olumlu fiillere:

a) Herhangi bir zaman anlam katar:
Hi ava gittiniz mi?
b) Syleyi tonuyla belirtilince, kart kastedilen sorulara pekitirme
ayrts katar:
Hi byle ey olurmu ? nsan arkadalarn unutur mu hi?
Hi devlet ahlak bozuculuu eder mi ?
DNYA - 10.1955 (Falih Rfk Atay.)

c) Sorulu tmcelerin yantnda tek olarak kullanlr. eleri dm

bir tmcenin yerini tutar. Vurgu ve tonla olumsuzluk anlam pekiir:
Bir ey anladnz m ?
Hi! = Hi bir ey anlamadm.
Ne mi kazandm? Bir hi!..
V. Hi olmazsa, hi deilse deyimleri de:
a)
Baka bir ey olsa bile, b) En az, c) Bari... gibi yakn ayrtlarla yk
lemleri belirginletirerek durum belirteci olurlar:
Hi olmazsa gnde bir iki kez sokaa kar.
Hi deilse ben, bu kitaplar okudum...
VI. Gerekten: Gerek olarak anlamyla yklemi pekitir.

DLBlLGS

424

YIL Ne olursa olsun deyimi de sze kesinlik katar:

Ne olursa olsun gideceim. Verdiim szden, ne olursa olsun, dne
mem.
414. D LEK BELRTELER:
Keke, bari, tek, nolayd, ah nolayd... szckleri, hi olmazsa ve
benzeri ayrtlarla dilek-koulan, istek kiplerinin yklemelerini pekitirir:
Keke ben de o gnleri grseydim. Keke bu ie balamasaydm.
Eylemez gamhanemi terife rabet ol peri
Bari bir sade selamyla olaydm adkm.
Acrd ektiim derd-i elime
Nolayd halimi canan sorayd,
Nimet bilr idim bana her bir cefasn
Tek etmeyeydi, ltfuna ayar aina.
(Niza - l - Edepten.)

415. U M U N M A BELRTELER:
Umarm ki, umulur ki, inallah, Allah kerim... deyimleri sze umunma
anlam katar:
Bu i, umarm ki yarda kalmaz. nallah sona erer. Allah kerim, her
eyin kolay bulunur...
416. K UKU (daha dorusu) OLASILIK BELRTEC: Belki. Bu
belirte: olabilir, umulur, ihtimal ki, galiba ayrtlarm katarak eylemi
pekitirir :
Ben airim o kamet-i mevzunu dorusu
Sevmem desem de belki yalan sylerim sana.
(Nedim XVIII.)

Affeyleyelim ki belki bilmez.

Bir sren atn ba kesilmez.
(eyh Galip XVIII.)

Yumuak bal isem kim dedi uysal koyunum;

Kesilir belki, fakat ekmeye gelmez boyunum.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Doacaktr sana vadettii gnler H ak k n ;

Kim bilir belki yarn, belki yarndan da yakn.
(Mehmet Akif Ersoy.)

417. YNELEM E ANLAM LI BELRTELER:

I. Yine, gene szckleri:

BELRTELER

425

a) Bulunduklar tmcenin yklemini yineleme anlamyla berkitince

belirte olur:
Eyvah bu baziede bizler yine yandk.
Zira ki ziyan ortada, bilmem ne kazandk.
(Ziya Paa XIX.)

Her sabahki gibi ortalk gene yamur iinde.

KAVAK YELLER (Reat Nuri Gntekin.)

b) Tmceleri balaynca da BALA olur (bkz. n 464):

II. Tekrar:
Tekrar anladm ki yolsuz bir lkede terakki namna hi bir i grmee,
hele ilk tahsil mecburiyetini baarmaa imkn yoktur.
(Refik H at Karay.)

Kolumun ars dn akam geer gibi olduu halde bu sabah tekrar

balad.
KAVAK YELLER (Reat Nuri Gntekin.)

III. Bir daha, bir kez (kere) daha, be defa, bin defa... belirteleri de eyle
min yinelendiini, yineleneceini anlatmak iin kullanlr:
Bu yl Ankaraya ii kere gittim...
IV. ok kez (kere), ikide bir... deyimleri, eylemdeki yinelenie belirtil
meyen bir sklk ayrts katar:
kide bir otomobili durduruyor, bir ormann zevkini karmaya al
yordum.
(Refik H alit Karay.)

ok kez (kere) karlar; konumadan geeriz. ki gnde bir bize gelir...

Kez eski metinlerde gez - trl beklemeer biiminde yineleme
belirteci olarak sk kullanlmtr:
Bin gez hacca vardn ise bin gez gaza kldn ise
Bir gez gnl sdn ise gerekse yz yl yol doku.
(Yunus Emre XUJ-XIV.)

NOT. kide bir, gnde bir... deyimlerini grevlerine gre adlan

drmak gerekir:
a) Belirtisizlik ayrtsyla eylemin yinelendiini gstermek iin kullan
lnca durum belirteci saylr.
b) Zaman ayrts daha nde saylnca zaman belirteci olur (bkz. n
407-t).
V. Ara sra, arada srada, baz kere, baz defa, baz baz, kimi kere,
kimi kez... deyimleri ve sz bekleriyle bazen szc belirtilmek istenilen
yinelenie seyreklik ayrts katmak iin kullanlr:

426

DLB L G S

Neticeden korkmutu, ara sra sertelmee alyordu.

(Reat Nuri Gntekin.)

418.
YANIT BELRTELER. Sorulara karlk olarak kullanlan
szcklerdir. Eylemleri trl ynlerden pekitirir (bkz. n 136 le).
I. Gerekleme, onama belirteleri:
1) Evet:
Siz mi yazacaksnz ?
Evet. = (Ben yazacam).
Eski alarda emet, yemet biiminde de kullanlmtr:
...Ouzlar emet, evet; br Trkler yemet derler.
(D.L.T. t. I. s. 51.)

2) Bu grevde kullanlan sz epeycedir:

a) Elbet, elbette:
Yarn gelecek misiniz ?
Elbette.
b) Pekiyi.
c) phesiz, kukusuz,
) Hayhay.
d) Olur!...
Bu grevde baka szckler de kullanlr:
Siz de byle mi dnyorsunuz ?
Tamamiyle, herhalde, tabii...
II. Onamay (ret): yadsma, yoksumsama (inkr) zarflan:
1) Hayr:
Paray verecek misiniz ?
Hayr. = (paray vermeyeceim.)
2) Bu grevlerde kullanlan szckler:
a) Yok (bkz. n 371-VIII);
b) Asla (bkz. n 413-III).
Sorulu tmcelerde tant belirteleri nasl kullanlr (bkz. n 373. -X1I).
NOT. - EVET, H AY IR szckleri bir sany, bir gr ve inan
pekitirme grevinde de kullanlr; anlatma canllk katar:
a) Evet, onamada pekitirici o lu r:
Bugn derin bir sayg ve hayranlk, yarn bir hie say; hatta, evet
hatta bir ktleyi, bir hor gr...
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

BELRTELER

427

b)
Hayr, kt, sevimsiz, geri... dnceleri rtr, onamazken onlara
kar olan inanlar pekitir:
Hayr, derleyen Trkiye bir gerek olacak. Hayr Atatrk bouna
dnyaya gelmi ve kara Trk kaderini bouna deitirmi olmaya
cak.
Hayr, zaferlerimiz bir masal olmayacak...
(Falih Rfk Atay.)

419. -ce, -cesine YAPILI SZCKLER de eylemi niteleyerek durum

belirteleri olurlar (bkz. n 73-7.C, 179, 193):
Kyller ta karma bada kurmular, konumaa frsat arayarak
sabrszca bekliyorlard.
(Falih Rfk Atay.)

nsanca yaamak; merte, erkeke lmek; akllca i yapmak...

Kavga edercesine baryor; delicesine kouyorlard...
420. -meine, -meye YAPILI SZCKLER, bamsz nermelerin,
kendi tabanlarndan yklemlerine olanak ayrts; sonraki nermeye de bir
kartlk sezgisi sindirir:
Sylemesine syledim; ama dinler mi?
Yalandan alamasna (alamaya) alar ve herkesi de
Dorudur; glmesine hepimiz gldk; ama...
Bu ii yapmasna (yapmaya) yaparm; faydas var m?

kandrr.

421. ARTIK:
Artk keseyim yeter f ig a n ;.......... Ervaha dokunmasn ziyan.
Bu ah ki candan eyliyor c.
Artk an kendim eyleyim g.
Artk kalaym skt iinde
Fikretmek iin o yr- can.
MAKBER (Andllak Hnit Tarhan.)

a) A rtk szc, eylemin gecikmeden yaplmasnn gerekli olduunu

gstermek iin kullanlan bir durum belirtecidir.
b) Yklemden sonra gelirse sabrszlk, dayanlmazlk ayrts pekiir:
Yeter artk! Sus artk! Bktm artk! Durmayacam artk \ Bittim
ar tk\...
c) A rtk szc sfat, hatta ad olarak kullanlr:
Bu artk ekmekleri kaldrn. Bakalarnn artyla geinmek...
Vurgusu. Ad ve sfat olan artk szcklerinde vurgu son hecededir.
Belirte olarak kullanlnca vurgu ilk heceye srlyor.

428

DLBlLGS

422. RNEKLEM E BELRTELER. rnek deerindeki ner

melerden, szcklerden, sz beklerinden nce gelerek ncl kural, dn
ceyi, kavram aklamaya yarayan szckler; sz bekleri:
a) Mesela, misal olarak;
b) rnein (treyii iin (bkz. n 407 ,/n not);
c) Szgelii, szgelimi:
Trkede tretme ve ekim soneklerle olur; rnein, (mesela); St,
st, stlk, stl, stler, stlkten...
423. AMA BELRTELER. Yklemlere ikircimlik, merak, ku
ku... ayrtlar katan szcklerdir, Balcalar: Acep, acaba:
Acaba kim geldi, acaba gitsem mi? Acaba gelmeyecek mi?
424. KOUL BELRTEC: EER. Koullu yklemleri pekitirir:
Eer demokrasiye inanyorsak ve memlekette bir hrriyet rejimi karar
latrmasn istiyorsak bir eref terbiyesine ihtiyacmz vardr.
(Faiil Rfk Atay.)

Eer beenmiyorsa almasn. O gelmezse eer, biz yaparz.

AYET yabanc szc de eer anlamna koul belirteci olarak
kullanlrd:
ayet beenmiyorsa almasn. O gelmezse ayet, biz yaparz.
425. NEDEN (sebep) ANLAM LI BELRTE BEKLER (bkz. n
451-IV).
426. LETRME BELRTELER. Yinelenen, ikileen ya da
ikizleen letirme saylar da, eylemlerden nce gelirse nitelik ayrtl
durum belirteci olur (bkz. n 172-III):
...Arabalara er er binmiler. Masalarda drder beer oturuyor
duk. Elmalar teker teker topladlar.

AZLIK

- OKLUK

BELRTELER

ve
Kullanllar
427. Sfatlar, eylemleri ve kendi trnden olanlar nicelik - azlk-okluk - bakmndan ksan ya da berkiten szckler balca iki blme ayrlr:
1) lmleme belirteleri (bkz. n 428, 429, 430);
2) Arlk belirteleri (bkz. n 431).
lmleme belirteleri, szcklere eitlik, stnlk, en stnlk ayr
tlar katanlardr. Baicalar unlardr:
428. ETLK
lanlnca :

BELRTEC: kadar szc belirte olarak kul

a) Sfatlara eitlik anlam katar:

.................................senin bugn
Cennet kadar gzel vatann var...
(Tevfik Fikret.)

Melek kadar uslu, Trk kadar gl, ty kadar hafif...

b) Eyleme de nicelikle ilgili eitlik ayrts katar (bkz. n 407-):
ik i saat kadar yrdnz. Be yz metre kadar kotuktan sonra yar
brakt. Bu kadar dnmeyiniz...
O kadar... ki... biiminde kullanlnca eitlikten syrlarak sfata ve
eyleme snrsz bir arlk ayrts katar (bkz. n 431):
O kadar gzel ki... Dn o kadar yoruldum ki... O kadar alkandr
ki...
insanolu o kadar garip bir mahluktur ki yz verdike marr. mar
dka yz bulacak olursa daha ziyade marr. Cihan ann esiri olsa,
ezmek iin cihann haricinde ahrar aramaa kalkr.
(Ahmet Mithat.)

Sorulu tmcelerde de bu kadar, o kadar takmlarnn temel anlam, eit

lik olmakla birlikte, syleyi tonuyla arla kaymaya pek elverili olur:
. O kadar uyunur mu?.. Bu kadar yaramazlk grlm mdr?...

430

DLBLGS

-e kadar biiminde beklemeleri iin (bkz. n 407 /).

NOT. Kadar szc:
a) Sfatlara, eylemlere nicelik ayrts katnca belirtetir.
b) bekletii szcklerle eylemler arasnda ilgi kurunca ilge grevin
dedir (bkz. n 441-11).
Eylemlerle ilgili olan bu iki grevin, ok kez, ayrt edilemedii grl
mektedir. Bu durumlarda yarg anlaya gre verilir.
Eski biimi. Eski yaznmzda belirte olan kadar yerine denlii
de kullanlmtr, (bkz. n 407 /):
Sama ey gz ekten gnlmdeki odlara su
Kim bu denl tutuan odlara klmaz are su.
(Fuzuli XVI.)

Ne yzlen varrz maher yerine

Bu denlii ciirm ile isyanmz var.
Ak mer XVII.)

lemde zerre denlii deilken vcudumuz

Mkl hudur ki zerreden artk hasudumuz.
(Baki XVI.)

Bugn de kullanlmaktadr.
NOT. Gibi de bu grevde kullanlr:
Bal gibi tatl kavun. M elek gibi uslu ocuk. Cennet gibi gzel vatan...
Kadarda lmleme;
Gibide benzetme ayrts daha belirgindir.
429. STNLK BELRTEC: daha. Belirte olarak kullanlnca:
a) Sfatlar ve belirteleri stnlk kertesine karr:
Bu kalemi beendim ama, daha gzel bir kalem isterim. Ondan daha
iyisi bulunmaz. Daha nce geldim. Daha alkan bir renci...
Eski alarda -rek ekini alm sfatlar bu anlamda kullanlrd (bkz.
n 179-V),
b) le (-ie) ilgeciyle beklemi kimi adlara da stnlk ayrts k atar:
Ellerini bu sefer daha iddetle arpt...
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

*
c) Eylemlere (henz, baka... gibi) eitli anlamlar katar (bkz. n 407
.

r):
Daha uyanmad. Daha ne istiyorsunuz ? Bir saat daha beklemeli. ki
lira daha vermelisiniz. Bir daha yapm...
NOT. D aha szc henz anlamnda kullanlyorsa zaman
belirteci olur (bkz. n 407 /r).

BELRTELER

431

NOT.
Daha toplam ileminde saylarn birbirine katlmalarn
anlatmaya yarar:
ki, be daha yedi eder. Sekiz, daha on bir, drt daha on be eder.
) -den durum taklaryla ekimlenen adlarla tmlenmi kimi sfatlarda
da bu stnlk ayrts bulunur:
Minareden uzun kavak... Kardan beyaz amar. Kapdan geni pen
cere...
430. EN STNLK BELRTEC: en. Sfatlar en stnlk ker
tesine ykseltir:
En ciz, en felekzede millet, kadnl
Hemire-i cehalet edendir!................
(Tevfik Fikret.)

Bln en alkan eri Yaln'dr. En erefli millet, en yakn arkada...

ieklerin en gzeli gldr. Tepelerin en ykseine kyorduk...
431. AIRILIK BELRTELER:
I. ok, pek, gayet:
Bolu'dan itibaren ose gayet meskun ve refahl blgeden, Dzce ile Hen
dek'ten geiyor.
(Refik Halit Karay.)

Orhan ok alkandr. ok yorgundur. Pek sevimli bir kuzu aldm.

a) Bu belirteler, niteleme sfatlarn arlk kertesine ykseltir;
b) Eylemlere de arlk anlam katar:
ok yoruldum. Pek usanm. Pek ok sevineceksiniz...
c) Arlk belirteleri yinelenince anlam daha da pekiir:
Pek, pek iptidai milletlere yaraacak olan bu zilletten Trkln top
luluunu kurtaralm.
DNYA 12.111.1955 (Falih R.fk Atay.)

Bu belirtelerle en arasnda anlam ayrts var. Karlatralm:

Orhan, snfn en alkan rencisidir.
Orhan,
pek alkan rencidir.
Birinci tmcede bir kyaslama bir lmleme ayrts var.
kinci tmcede ise Orhann alkanl bakalarmnkiyle karlatrlmamtr. Terimleri de bu ayrtya gre verilmitir.
II. Fazla :
Fazla zayf ve ahsiyetsiz insanlardan holanmam.
(Ruen Eref naydrn.)

432

DLBLGS

Szlkler, fazlanm pek, ok la anlamda olduunu yazar. Oysa

aralarnda nemli kullan ayrts var:
Orhan bugnlerde ok alyor. Kitaplarmzn okluu...
Orhan bugnlerde fazla alyor. Kitaplarnzn fazlal...
rnekler gsteriyor ki fazla szcnde gereksizlik, ondan da ileri
zararllk ayrts var. Bu anlam zelliini gz nnde bulundurmak, fazla
szcn yanl kullanmaktan kanmak gerek (bkz. n 173-ZET).
NOT. Eksik sfat da eylemi niteleyince fazlamn kart olur:
Satc elmay eksik tartm-, paray da eksik alm.
III. Arapadan dilimize geen fevkalade, harikulade... gibi eskimi
bileik deyimler de arlk belirteci olarak kullanlyor.
IV. Refik Halik Karay, son yazlarndan birinde bu eskimi yabanc
deyimler yerine olasya szcn pek gzel kullanyor:
Etraf, dalarn en ormanl ve en gzel biimleriyle uzaktan evrilmi
yayvan, ufak; lkin olasya sevimli ve ferah bir kasaba (Bolu)... Ne
giizel dalar onlar. Mehur Boazii parklar gibi muhtelif aalarla
kapl, olasya glgelik...
V. Bu anlamda alabildiine szc de kullanlr.
VI.
mndadr.

ok belirtecinin kart olan az szc de arlk anla

Yukarda sralanan bu belirteler eylemlere de arlk anlam katar:

ok oturduk. Pek zldm. Fazla konuur. Bu gece az uyudu...
432. BEKLEM BELRTELER. Daha ok, en ok, pek ok,
daha fazla, en fazla, pek fazla, daha az, en az, ok az. biimindeki beklemi belirteler de kullanlr. Bu beklerdeki szcklerin ikisi de belirtetir.
Birinciler kincileri berkitmektedir. Bunlar ve benzerleri, baka trdeki be
lirteleri de berkitirler:
e ok erken balarz. En ge ayrlan da biziz. Hemen imdi geldi.
Koy u siyah bir palto giymiti. Pek yorgun grnyordu. Konumay
biraz ksa tutsak...
Dilde titizlie nem verenler, bu belirtelerle pekierek beklemi
belirteleri geliigzel kullanmaktan ekinirler. Dorusu da odur. Her be
lirtecin anlam zelliini gz nnde bulundurmak gerek...
433.

AIRILIK BELRTELERNDEN BRKAI kltme ekleri

alr:
a) oka, fazlaca:
Orhan oka zgn grdm, fazlaca yorgundu da...

BELRTELER

433

b) Azck:
Boluya ini azck daha kolay oldu...
Bolu, zelzele felaketinden sonra kendisini azck toplam...
(Refik Ha iit Karay.)

c)

Biraz bileii de sfatlarn, eylemlerin anlamlarn snrlar;

Biraz arpkt... Biraz yrdm...

434.

TA:
Cedvel-i Sim ire dem binse bir zevrakeye
stese mmkn varlmak cennetin ta yanma.
(Nedim XVIII.)

Merdivenleri trmandk, ta st kata ktk.

GECELERM (Ahmet Rasim.)

Tros dalarnn etekleri ta Akdeniz'den balar.

NCE MEMET (Yaar Kemal.)

Ta Ar'nn tepesinde aramlar bu kalntlar...

rnekler gsteriyor ki ta belirteci:
a) -denli ve -eli, kimi kez de -deli tmlelerin bana geliyor.
tt b) Eyledin balangcna, bitimine, yerine - uzaklk ve yaknlktaen son anlamm katyor. Bu, bir eit berkitmedir,
c) Kendi adln belirtir:
ite ta kendisi...
435. AAI YUKARI. Bu deyim say sfatlarna tastamam d e f
ona yakn... ayrtsyla belgisizlik katar:

Aa yukar iki yl nceydi. O gn, aa yukar elli lira harcadk...
NOT. yle byle deyimi de bu grevde kullanlr:
yle byle krk yllk gazeteciyim.
(Falih Rfk Atay.)

uyle byle bir adam" takmnda ise: yi deil, kt de deil

orta...
6
436. Yinelenen soru sfat ve adl, N Eler ses tonuyla beslenince soru
o h lH b k n ^ T

anktlm a aml]kIalgil trl a r t l a r katar, belirte

Koridor ocuk bahesine dnd. Ne kovalamacalar, ne saklambalar...

(Refik H aiit Karay.)

Neler anlatt, neler syledi!.. Neler grm, neler]..

SORU

BELRTELER
ve

Kullanllar
437.
SORU BELRTELER. Yklemleri ve sfatlar soru yoluyla
ksan ya da berkiten szcklerdir:
I. Ne?
lm indirmede gkler, l pskrmede yer:
O ne mthi tipidir: Savrulur enkaz- beer.
*
Ne byksn ki kann kurtaryor tevhidi;
Bedrin arslanlar ancak bu kadar anl idi.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Zonguldaktan kalkan otobs, hesapsz virajlar aarak hemen dalara

trmanmaa balyor. Ama ne giizel dalar onlar...
(Refik Halit Karay.)

Ne bakyorsun? O adam buralarda ne dolap duruyor?

N e' szc:
a) Sfatlara, ses tonuyla pekien bir arlk ayrts katyor.
b) Eylemlere de deiik ayrtl soru anlam katyor.
NOT. Eklerle ekimlenen neleri soru adl saymak gerekir.
Ne ler etmek, eylemek, olmak yardmc eylemleriyle idi, imi, ise
-dir... ekeylemlerine - bir nek gibi - bitiir:
Ben bana zulmeyledim ettim gnah
Neyledim nettim sana ey padiah.
(Yunus Emre XIII-XIV.)

Kendin aldrdn gnl noldun ne hal olmu sana ?

(Nedim XVIII.)

Neydi, neymi, nedir, neyse...

II. Nasl?

Bu kayguya yrek nasl dayansn.

(Recaizarfe Ekrem.)

BELRTELER

435

Rzgrl engin denizden, kuytu bir orman kesindeki avu kadar

gln durgunluu nasl istenebilir ?
(Refik Halit Karay.)

Nasl dtn bu titreimli bountuya?

(Ouz Kzm Atok.)

III. Niin (ne iin) ?

Bana niin karamsar olduumu soranlar var. Ben karamsar deilim
realistim.
(Falih Rfk Atay.)

Atatrk, Yalova'ya ne zaman, niin gelmiti!..

ATATRKN HASTALII (Ruen Eref naydn.)

Beni niin aradnz? Niin erken kyorsunuz? Niin gelmiyor!..

IV. Ne diye bei de anlatma pimanlk sorusu katan bir belirte g
revindedir:
Ne diye bu ackl hatrlara saptm.
V. Ne biim? deyimi yklemlere nasl? anlamn katnca belirte
olur:
y
lim ilim bilmektir
lim kendin bilmektir
Sen kendini bilmezsen
Ne biim okumaktr ?
(Yunus Emre XIII-XIV.)

VI. Nice?
Bu binay nice grdler ?
(Evliya elebi XVII.)

Yukarda sralanan soru belirteleri yklemlere, birbirine yakn anlamda

sorular katyor.
VII. Hani?
Hani bir gn seninle Topkap'dan
Geliyorduk-, yol st bir meydan,
Bir nar grdk...
HALUKUN VEDAI (Tevfik Fikret.)

Hani ay gelmedi yahu?..

(Mehmet Akif Ersoy.)

Eski biimi. Kani:

Kani ol gl glerek geldii demler imdi
Alarm hatra geldike gltklerimiz.
(Mahir XVni.)

436

D L B L G S

Kandan = Nereden?
Hey Evliya kandan gelirsin?
(Evliya elebi XVII.)

Hai in soru anlamndan syrlarak "deil szcn ve olumsuzluk

kavramm trl ayrtlar katarak - pekitirdii de o lu r:
Hani ta atmak iin deil de ortal neelendirmek iin bir fkra an
lataym.
(Falih Rfk Atay.)

Ya nlemiyle uzam olan hani ya anmsatma belirteci olur:

Hani ya sen geen gn bana: gelirim demitin, niin gelmedin?
VIII.
Ne kadar. Sfatlara ve eylemlere sorudan ok abart ve nicelik
ayrtlar katarak berkitir:
Ne kadar tatl konuuyordu ? B da ne kadar yksekmi ? Ne kadar
aradm sizi? Ne kadar zengin olsa da...
Eski biimi: Ne denlti (bkz. n 428-eski):
Ne denl eksik ise tut tamama sultanm.
(Nedim XVIII.)

438. ETL BELRTELER. yelik taks -(s)i alm kimi sz

ckler ile ilgeciyle kaynaarak belirte olmulardr. Birka:
Vaktiyle (zaman belirteci):
Vaktiyle baban kimseye minnet mi ederdi?
(Tevfik Fikret.)

Srasyla (durum belirteci);

Btnyle
Dolaysyla
Hakkyla

(durum belirteci);
(durum belirteci);
(durum belirteci).

439. BELRTELERN YAPILARI. Yaplarna gre belirteler

be eittir:
1)
2)
3)
4)
5)

Yaln belirteler,
Tremi belirteler,
Bileik belirteler,
beklemi belirteler,
Deyim biiminde belirteler.

Belirteler incelenirken her birinin yaps zerinde durulmutu. Bununla

birlikte her tre yeniden birka rnek verilince konu, bir daha gzden gei
rilmi o lu r:

BELtRTELER
1)
2)
3)
4)
gzel...

437

Yaln belirteler: Dn, yarn, imdi, ge, gece, az, ok, en, hep...
Tremi belirteler: imdicik, nce, anszn, akamleyin, leyin...
Bileik belirteler: Bugn, ilknce, biraz, bldr ( = bir yldr)...
beklemi belirteler: Hemen imdi, -den sonra, -e kadar, gzel

5) Durum taks alm adlarn ilgelerle beklemesinden oluan sz

kalplar. Bu bekler:
Sabaha kar uyandm. A ka m a dein bekledik. Gece yarsna doru
geldi...
a) Biim bakmndan, tmcede ilge tmleleri;
b) Anlam bakmndan belirte tmleleri saylr.
6) Deyim biiminde belirteler: kide bir, arada srada, er ge...

L G E L E R (Edatlar)
ve
Kullanlar
440. LG E:
A tatrkn asil yrei - pas tutmayan madenler gibi - kin nedir, hi
bilmemitir. Devlet, millet ve inklap davalarndaki husumetleri
ne kadar sert ve derin ise, kendi ahsna ve hususi hayatna
taalluk eden meselelerdeki hiddetleri o derece hafif ve geici idi...
...fertlerin hrriyetlerini herhangi bir zor ve tazyik ile rselemek
onun vicdannn kabul edemeyecei bir adaletsizlik ve mantksz
lkt.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

talik harflerle dizilmi szcklerin belli bal birer anlam yoktur

Grevlerine gz atalm: Gibi szc asil y r e k le pas tutmayan ma
den arasmda bir benzetme ilgisi kuruyor. Demek k i:
Szckler, kavramlar arasnda anlam ilgisi kurmaya yarayan ve ancak bu
grevleri iin kullanlan szcklere LG E denir.
Balcalar unlardr:
Gibi, kadar, sanki, nitekim, iin, ile, dolay, tr, beri, zere, kar,
kan, doru (bkz. n 402)... Bunlarn grevleri aada incelenecektir:
441. BENZETME LG ELER:
I. Gibi:
H ak ve kuvvet klla km gibi dir; iinde kl olmayan kna kimse
hrmet etmez.
(Cenap ehabettin.)

Hak, klca; kuvvet, kna benzetilmitir. Bu benzetme ilgisini kuranda

gibi" dir.
mge deeri katarak anlatm canlandrmak bakmndan benzetme
lerin nemi byktr:

LGELER

439

Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi

Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi.
(Muhibbi XVI.)

O gl-endam bir al ale brnsn yrsn

Ucu gnlm gibi ardnca srnsn yrsn.
(Vsf XIX.)

Gibi, tmcelerin sonlarna gelerek yklemlerine denilebilir ki,

yle sanlr ki, sanki... anlaml kuku ya da olabilirlik ayrts
katar; baka bir deyile: gibi , sonuna geldii eylemin tam deil; tam
olmaya yakn bir durumda yapldn ya da o eylemin yaplr grndn
anlatmaya yarar:
Yaz bitti gibi. Konuurken sk sk size bakyor gibiydi.
Adlarla ve ilgelerle beklemeleri iin 451. numaraya baknz.
Eski biimi. Eski yaznda gibi yerine:
1) Bigi de kullanlmtr:
Ay bigi sensin, gn bigi sensin.
(Mevlna XIII-XIV.)

Dedim ey gonce-i cennet cemalin taze gledir

Dedi miikil mi hallettin gne bigi bu ruendir.
(Zati XV-XVI.)

2) Gimi de var:
Dada gemi mr hayvanlar gimi
Gelmemi ynaa obanlar gimi.
(Rueni XV.)

Tolu gimi yad bama talar

Acayip aa dtm ak elinden.

.
(Giileni XVI.)

3) Gibi yerine tek de kullanlmtr:

Gn akam oldu v gelmez benim em-i ebistanm
Bu hasret oduna her dem yanar pervane tek canm.
(Ahmet Paa XV.)

Suya versn badan glzar zahmet ekmesn

Bir gl almaz yzn tek verse bin glzare su.
Ol gl-i handan grmek mmkn olsayd bana
Sen tek ey blbl glistana gzar etmez midim?
(Fuzuli XVI.)

Bildirse crmm, ekse ban

Nesimi tek tutup yr yzse beni.
(Gevheri XVII.)

440

DLBLGS

l. Kadar:
...............................senin bugn
Cennet kadar gzel vatanm var........
(Tevfik Fikre .)

Kadar szc:
a) Gzel sfatna eitlik anlam katt iin belirte saylr;
b) Vatan, gzellik ynnden cennete benzettii iin de benzetme ileecdr.
6
Bu bakmdan kadar la gibi anlamdatrlar: Cennet gibi gzel va
tan da denir. Aralarnda u ayrt var:
Gibi yalnz benzetme grevindedir.
Kadar benzetme grevine nicelik ayrts da katar.
c) Kadar szc im adllaryla ya da soru adl ne ile bekleince
lme ayrtl sfat ya da belirte olur:
Bu kadar para, u kadar emek... O kadar altm. Ne kadar kazand
nz?
) Belirtme ortalarndan sonra gelerek snrlama grevli bir nicelik
belirteci bei kurar:
Her ey elden geldii kadar yaplr.
Gcmn yettii kadar alacam.
Adlar ve ilgelerle beklemeleri iin (bkz. n 451).
d) -e kadar bei, yklemdeki srenin sonunu belirtir:
Sabaha kadar altk. Kars'a kadar gitmiler.
Yalancnn mumu yatsya kadar yanar.
(Atasz.)

Eski biimi. Eski yaznda kadar yarine denl, tek de kullanlmtr

(bkz. n 407/, 428):
Leker-i gamdan kaup kurtulma in zahid
Ke-i meyhane denlii bir hisar olmaz sana.
(Zati XV-XVI.)

III.

Sanki:
Naym ki kar zemzeme srahlarmdan
Blbller ter sanki gln ahlarndan.
(Naili XVII.)

Neyin deliklerinden kan nameler, gl dalndaki blbllerin tne

benzetilmitir. Buna gre sanki de bir benzetme ilgecidir. Bu da gibi'dm az
ok ayrlr:

441

LGELER

a) Gibide benzetme anlam aktr.

b) Sankide anlam azck rtl, kapaldr.
Sorulu tmcelere sanki szc, daha ok, ho grneyi ayrts katar:
Snava girmemekle iyi mi etti sanki ?
IV. Nitekim (bkz. n 460-IX).
442. N (bkz. n 98-11):
Yemek iin yaamamal, yaamak iin yemeli.
Eski biimi. Yakn alara dek, in biiminde kullanlmtr:
Bir yr iim ayar ile kavgadan usandk.
(Nail XVII.)

Yazl, in, edat, ok kez, -in, -n olarak kendinden nceki sz:ce hitiirdi:
Ykanlar hatr- naadm ya Rabbi ad olsun
Benimn namurat olsun diyenler bermurat olsun.
(Nabi XVII.)

ekimli eylemlerle beklemez; kimi kez-anlam kaymasna urayarakbuyuru kiplerinin III. kiisiyle kullanlr:
O dergiyi Sevime okusun iin verdim ( = okumas iin).
Adlar ve adllarla beklemeleri iin 451. numaraya baknz.
443. LE (bkz. n 98-1):
Araba ile Ankaraya gittim. Uakla gelmi. Radyo ile yaplan yaym.
Parayla aldm...
Mehurdur ki fsk ile olmaz cihan harap
Eyler an mdahene-i limn harap.
(zzet Molla XIX.)

rneklerinde ile, szcklerin ya da kavramlarn arasnda [aracyla

anlaml] ilgiler kuruyor.
Bu ilgilere nitelik, nedenlik, iyi diiek... gibi eitli ayrtlar siner:
Annesini sevinle kucaklad. Salkla gidip geliniz. Hzla uzaklat.
Dikkatle dinleyiniz.
Eer eit szckler ya da kavramlar arasnda bulunsayd bala olur
du (bkz. n 463):
Orhan Veli ile Cahit Stk Turanc son yzyln deerli ozanlaryd...
Yolcu ile kayk anlaamyorlar... Kirazla vine...
beklemeleri iin (bkz. n 451).
Eski biimi. Yaznmzda ilen biiminde kullanld da grlr:
Krk yiit ilen yiyip iip otururlar idi...
(Dede Korkut.)

442

DLBLGSI

H ayret ilen parman diler kim etse istima.

(Fuzuli XV/.)

-lenin -nene dnd de grlr: Sinemaya babamnan gidecei?

Yakn alara dek ile yerine birle de kullanlmtr:
lahi fazln birle padiahlar zulmden ve alimleri azmaktan saklagl.
(Tebareke tefsiri XIV.)

Yazl (bkz. n 98).

v
Her szck gibi yalnz da kullan zelliine gre sz
blklerinden birkana girer:
*
a) Sfat olur: Bu tepedeki yalnz ev Orhanndr.
b) lge olur. Bu kitab yalnz orada bulabilirsiniz.
c) Bala olur: Giderim-, yalnz, arkada isterim.
) Belirte olur: Orhan o tepedeki evde yalnz oturur.
Bu son tmce de iki anlamda kullanlr. Ayrty vurgu belirtir:
Orhan o tepedeki evde yalnz oturur (tek bana).
Orhan o tepedeki evde yalnz oturur (yatmaz, baka i yapmaz).
Hak bellediin bir yola yalnz gideceksin.
(Tevfik Fikret.)

... yalnz gideceksin. biiminde okunursa anlam deiir. Grlyor k i:

Yaliz szcnn vurgulam da blmlerine, kullan zelliklerine
gore deimektedir:
Sfat olarak kullanlnca vurgu son hecede bulunur.
(Tek bana) anlamna belirte olunca da vurgu son hecededir.
Fakat yalnz :
Bana geldii szce zg anlam katarak ilge olursa;
Ama, u kadar var ki... anlamlarnda bala olursa vurgu birinci
heceye geer (b, c paragraflaryla paragrafnn ikinci trl kullanlnda
olduu gibi):
Biiyk ileri yalnz byk milletler yapar.
(Atatrk.)

Yalnz duyan yaar sz, derler k i dorudur.

Yalnz duyan eker derim, en doru sz budur.
(Yahya Kemal Beyatl.)

,
Yalnz szcnn - tmcedeki yerine, vurgulanma gre - anlatma
katt deiik ayrtlar bir daha gzden geirelim. Vurgulu heceler italik
harflerle dizilmitir:
Tarihten yalnz Orhan geti (ondan bakalar dnd).
Orhan yalnz tarihten geti (baka btn derslerden dnd).

LGELER

443

Orhan kprden bu gece yal tuz geti ( tek bana).

Orhan kprden bu gece yalnz geti (gemekten baka bir sev vapmad).

' '
445. ANCAK:
a) Ben ancak Orhan'la grmeye geldim. Dmandan ancak ktlk
beklenir.
Souk su ancak shhatte bulunanlar incitmez..
(Falih Rfk Atay.)

tmcelerinde ancak szckleri kendisinden nce ve sonra gelen eler,

kavramlar arasnda zglk ilgisi kurmaktadr; ilgetir.
b) Bu kitab ancak orada bulabilirsiniz (bkz. n 444 /b).
c) Genlik, pek ksa sren ve ancak bir defa grlen bir ryadr.
FFET (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Grevce balaca kaymaktadr (bkz. m 444 /c).

446. DORU:
a) Birinci grevi varlklar nitelemektir, sfattr: Doru y o l doru adam.
doru sze ne denir ?
(Trke szlk.)

b) Ad olaak da kullanlr: Bir doru izmek, iin dorusu...

c) lge oluu da yledir: -e durum takl szcklerden sonra gelerek
bekleir:
Akama doru, bize doru geliyor. Daa doru...
447. KARI. - eitli grevlerde kullanlr:
a) Ad olarak kullanlr: Karda oturanlar, evin kars...
b) Sfat olarak kullanlr: Kar taraf, kar dnce...
c) lge olarak kullanlanlar; -e durum takl szcklerden sonra gele
rek bekleir: Baheye kar oturmak, bu sze kar ne denir.
.. 448 DEL szc eler, kavramlar arasnda ilgi kurunca ilge
grevinde kullanlm olur: Bu konuyu Sevim deil, Meltem anlatsn.
Ekeylemin olumsuzu olan deil
(bkz. n 359).

ad soylu szckleri yklem vapar

449. NEDENLK LGELER:

1) Dolay, tr.
Bu ilgeler. -den takl szcklerden sonra gelir (bkz. n 397, 451-V/2).
2) zere... (bkz. n 402-X).

444

D L B L G S

450. LGELERN GREVLER:

440) ^ zc^ ' er kavramlar arasnda trl ynlerden ilgiler kurar (bkz. n
2) lge tmleleri kurar (bkz. n 98).
3) Ekeylem alarak yklem olur:
H ak ve kuvvet kl ile kn gibidir. inde kl olmayan kna kimse
hrmet etmez.
(Cenap ehabetfin.)

A k ake kara gn iindir.

(Atalarsz.)

Tanr bizimledir...
, . 4f,L.^ G E L E R L E BEKLEMELER. - Adlarn ile, iin, gibi,
kadar lgeleryle obeklemelermde zellik yoktur. Dorudan doruya
yaln durumda bekleirler:
'
Araba ile, herkes iin, aslan, gibi, da kadar....
Oysa adllarn ilgelerle beklemelerinde zellik var:
NOT.
K adar szc -e takllardan sonra da gelir:
Eve kadar, dalara kadar, bugne kadar...
I. ile, iin, gibi, kadar ilgeleri -ler taks almam kii adllarnn an
cak tmlenen ekilleriyle bekleir (bkz. n 98):
Onunla, benim gibi, bizim iin, sizin kadar...
-ier taks almlarda zellik yoktur:
Onlarla, bizler iin, onlar gibi, sizler kadar...
II. m adllarna gelince :
1) le, iin ilgeleri, -ler almam im adllarnn da ancak tmlenen
biimleriyle bekleir (bkz. n 98):
Bununla, unun iin, onunla, onun iin...
2) Gibi, kadar ilgeleri:
a) -ler taks almam im adllarnn, daha ok, tmlenen biimleriyle
o oeKier *
Bunun gibi, unun kadar, onun gibi, onun kadar...
b) Yaln durumda bekletikleri de olur:
kadar, bu kadar, bu gibi hallerde...
c) -ler taksyla oullanmlarda zellik yoktur:
Bunlar gibi, onlar kadar, unlar gibi...
zer- ll! S rU aCII

in ilgelerle beklemesi, im ilgelerinkine ben-

LG ELER

4.,l ;

Kiminle, kimin iin, kim gibi, kim kadar...

IV. N E ? soru adl:
1) le, iin ilgeleriyle yle bitiir:
Neyle, niin ?
2) Gibi, kadar ilgeleriyle beklemesinde zellik yoktur.
V. Durum takl szcklerle bekleen ilgeler:
1) -e durum taks almlarla bekleenler: gre, kar, doru, kadar,
dek:
Size gre, dmana kar, onlara doru, yarna dek, buna karn...
2) -den durum taks alm szcklerle bekleenler; beri, nce, sonra,
baka, zge, yana, dolay, tiirii...:
Dnden beri, her eyden nce, bundan sonra, ondan tr...
Bu aklamadan dolay doktora teekkr ettim
ATATRKN HASTALII (Ruen Eref Onaydn.)

Atlarmz zld', girdik handan ieri.

(Faruk Nafiz amlbel.)

Durum taklarnn bekletirdii bu szckler, biimsel bakmdan,

ilge tmlecidir; anlamlar bakmndan zaman belirteci ya da neden?
anlaml birer durum belirteci (tmleci) de saylabilir.
452. LGELERN YAPILARI. - Yaplar bakmndan ilgeler. br
szck trlerine pek benzemezler. Bununla birlikte ilge saylan szckleri
dilbilgisi snrlarn amadan - e ayrabiliriz:
1) Kk ve kk grnl yalnz ilgeler:
Gibi, tek, beri, iin, ile, kar, kadar.
2) Tremie benzeyen ilgeler: Dolay, zere, karn, yalnz...
3) Bileikler: Sanki, nitekim...

B A L A L A R
ve

Kullanllar
453. BALA:
On alt yamda ya var, ya yoktum. Fakat biliyordum k i baz memle
ketlerde hrriyet denilen bir saadet vardr ve oralarda herkes is
tedii kitab okuyabilir.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

talik harflerle dizilmi, szckler, eit, ya da anlamca ilgili eleri bir

birine balyor.
Anlamca ilgili tmceleri, kavramlar ya da grevde eleri balamaya
yarayan szcklere BALA denir,
'
Trkede balalar - szck trlerinin birouna oranla - azdr. Kul
lanlanlarn ou da Arapadan, Farsadan alnmadr. Nedeni u:
a) 1 rk, ksa anlatm yeliyor. Birbirine ulanarak uzam tmceler
Divan a ve uzants bir yana sevilmemitir.
^

b) Eylemsilerin bolca gelimesi, balaca olan gereksinmeyi nlemic) Vurgu ve ezgi deimelerinin

anlatma katks da

nemlidir...

Bu ve benzeri nedenlerle bala az kullanlr. Bu azlk, anlatma saydam

lk kazandrr; kolay anlamay salar.
Balalar eitlidir; balcalar:
454.

VE:

a) Yolculukta gz ve gnl mtemadiyen ile doldurur.

(Refik Halit Karay.)

rneinde ve eit iki zneyi balyor.

b) Ekinlere bir kerede

ifti gzyle baknz: Baaklar hkmdar

tularndan ve taneleri incilerden daha kymetli bulursunuz.

(Cenap ehabettin.)

BALALAR

447

rneinde ve eit iki nesneyi [baaklan, ianeleri]; eit iki dolayl tmleci
[hkmdar tularndan, incilerden] balyor.
c) Yakn ve Uzak ark'm btn tahtlarnda menei Trke olan bir
ismin turasn grrsnz.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

rneinde ve ark szcnn eit iki sfatn balyor,

) Ard aacnn ve dikenli at kestanesinin...
(Ruen Eref naydm.)

rneinde ve iki eit tmleyeni balyor.

d) Ku gzleri manaszl ve bnl...
(Ruen Eref naydm.)

rneinde ve eit iki tmleneni balyor.

e) erbetiden erbet istemesi ve melikten medet ummas...
(Cevdet Paa.)

rneinde ve eit iki yan nermeyi balamtr.

f) Abdlhak Hamit, nerede dosa bir gne telakki olunur ve ya kaa
ykselse nisan gnei gibi gen grnr.
(Cenap ehabettin.)

Dil Kurumu en giizel ve feyizli bir i olarak trl ilimlere ait Trke
terimleri tesbit etmi ve b suretle dilimiz yalanc dillerin tesirinden
kurtulma yolunda esasl admn atmtr.
(Atatrk.)

rneklerinde dz harflerle dizilmi her frve ikier eit bamsz ner

meyi balamtr.
Kullanl.
kullanlmas iin:

Kullan alan pek geni olan ve balacnn doru

1) ki yamndaki elerin eit ve grevde olmalar gereklidir. Yani

adlar /ne, nesne, tmle, tmleyen ve tmlenen olmakta; sfatlar ayn ad
nitelemekte ya da belirtmekte; eylemlerse kip ve kii bakmndan uymakta
birbirlerine eit olmaldr.
2) Bu durumlarda veden nceki szckler sonrakilere uyar. Bu yzden
ncllerden ortak taklarnn dt de olur:
Kiik, byk ehir (lerimizin) ve kasabalarmzn kurtulu yldnmlerini de hesaba katarsak, hemen her gnmz bayram.
(Refik Halit Karay.)

O, tarihte eine pek az rast gelinen millet kurtarclarndan (d) ve devlet

kurucularndand.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

448

DLBLGS
Yalnz bu tak drmelerde yadrgatc przlerden saknmak gerek:
Aydnlar ve halkn musiki bahsinde kaa ayrldklarn bir defa d
nn.
y
(nlii bir yazar.)

Venm balad eitlerden nclerin tmledikleri de - anlatm yine

lemelerden kurtarmak m - der: Orhan'n ve Sevim'in arkadalar,...
3) Kullan geleneine, gzel syleme ve yazma anklna uymaldr:
O, han ve Turgut gidiyor. Yaln ve Erdem'i arkadalar aryor. Sevim
ve Ayhan'n anneleri gelmi...
tmcelerindeki velerin kullanl belki kural esemesiyle uzlaabilir; ne var
lu kullan gelenegme, gzel yaz alkanlna uymaz. Uygunlar yledir:
Orhan la Turgut gidiyor. Yaln'la Erdem'i arkadalar aryor. Sevim'le
Ayhan u anneleri gelmi...
virEid * * * * "
Arkadalarla toplanrdk, okurduk ve derslerimizi hazrlardk.
Arkadalarla toplanr, okur
ve derslerimizi hazrlardk.
Arkadalarla toplanr, okur, derslerimizi hazrlardk.
Bu tmce, anlam bakmndan birbirinin ayndr.
kinci uuncu satrdaki toplanr, okur eylemleri grnte geni zaman
h pm m uuncu teki kiisidir. Oysa bu eylemler, tmce s o n u n d L
rinci ^ u i kiiye e f Z l ^

" *

Yukardaki rnek tmceden - ses, syleyi gzellii gibi, duygu gibi

r deer katmak amac yoksa - kinciyi, daha iyisi ncy stn saymak
yerinde olur; ve azaldka anlatm gzelleir.
v atr,W
ya^ m,mJTZda Ve buJunmay?!m gz nnde tutan Mill Edebi
yatlar (Zya Gokalp, arkadalar) onu ulusal saymyor, kullanmamaya
alyorlard. Omer Seyfettin gzel hikyelerinde ve den elden geldiince
am , onun yerme - uyarma gre - virgl, noktal virgl, ya da ile ba
lacn kullanrd. Son hikyeleri vesizdir.
Bir soruya Nurullah Ata da yle karlk vermiti:
V f den holanmyorum. Trkenin ile" si, de" si varken Arabn
sim niye kullanaym? On alt yldr birok yazlar yazdm,
kitaplar evirdim. Hi bir zaman da eksikliini duymadm.

ve

TRK DL (Enver Naci Gken.)

Yklemlerin balanlarnda olduu gibi -v e ile balanm grevdes

adlarda da ncller, sonrakilerin taklarm alm saylmaktadr:

BALALAR

449

Biz yaamak isteyen, haysiyet ve erefiyle yaamak isteyen bir mil

letiz.
(Atatrk.)

Vatandalk haklarmz, ereflerimiz ve hrriyetlerimizle yaamaktan

baka bir ey istemiyoruz.
(Faiih Rfk Atay.)

Bir de u cmlelere bakalm :

Mevsim ve aylarn orada ne ehemmiyeti var ?
NLGN (Refik H aiit Karay.)

Her biri kendi kazan ve menfaatini dnr.

(Falih Rfk Atay.)

Kk, byik ehir ve kasabalarmzn kurtulu yl dnmlerini de

hesaba katarsak, hemen her gnmz bayram...
(Falih Rfk Atay.)

rneklerde ve lerle balananlar eite, grevce eittir; ne var ki

biimce, yani aldklar taklar bakmndan eit deildirler. Bu trl kullan
larda anlat yumuakln zedeleyen bir ey var gibidir; yle olsalard:
Mevsimlerin ve aylarn orada ne ehemmiyeti var ?
Her biri kendi kazancn ve menfaatini dnr...
kk przlerden kurtulmu olurlard.
^ ncelemeler, ve yi kullanrken kurala da, kullan geleneine de nemle
balanmann gereini gstermektedir:
Souk bir sonbahar ve sonralar kar ve buzlu bir k balad.
(Halide Edip Advar.)

Tmcedeki ve lerden kincisini yadrgamamak elden gelmiyor

"...sonralar karl ve buzlu bir k balad olsayd daha uygun derdi. Bir
dizgi yanl olduunu oranlamak g deildir.
Usta kalemlerde bile ve lerin arpk kullanllar: ve azaldka yaz
gzelleir diyenlere hak vermemizi gerektirir.
Eskiler ve yi daha ok kullanrlard:
Din ve devlet ve vatan ve milletim yoluna kendimi feda etmek isterim.
(inasi XIX.)

Ve ye degin iki dnce:

1)
Refik Halit Karay da bu konuyu inceleyen bir yazsnda yle diyor:
...Dava ve nin dilimize alnm olmasnda, kalmasnda deil-, suiistimale
uramasndadr. Zevk sahibi, hnerli bir muharrir, hele bir air cnu iptizale
uratmaz. Veveleyenler ya henz lisana hkmedememi, yahut sebepsiz yere
yzn gzn oynatan ruh hastalar gibi bunu tik,; haline getirmi 'olan
yazclardr...

4 SO

DLBLGS

2)
kalm :

Bir de Tanzimat Yazarlarndan Muallim Nacinin dncelerine ba

Dikkat olunsa anlalr ki bir ibarede vav (ve) ne kadar az olursa o ka

dar sade olur. Lisanmzn asl letafeti ise sadelik, iinde bulunur.
Lisanmzn tabiiliini muhafaza iin dikkat olunacak eylerden biri de
yukarda sylendii zere vav'n taklil-i istimalidir. Bizim vav'a ihtiyacmz
o kadar azdr ki bir muharririmiz, iinde velev bir tane olsun vav- atfe (ve
balac) bulunmamak artyla bir cilt yazabilir. u halde vav'm istimalini iste
diimiz kadar azaltabiliriz.
Baladaki ifadattan anlald iizere vav ne kadar az istimal olunursa ive-i
Osmani'ye o kadar riayet edilmi olur...
Bu ok yerinde grlerden sonra bir edebi romandan alnm u tm
ceye bakalm:
Hseyin Aa, bilakis tam onun tersine olarak, gya bu zamana kadar
kendisi hep bunlarn aksini sylemi de hatas imdi meydana km
gibi, gya vakalar kendi iddiasn deil de, bunlarn hilafn ispat
etmi gibi, ve gya vaktiyle iyi takdir edememi olduu efendisine
kar, haksz yere, itimatszlk ve hrmetsizlik gstermi de imdi
bundan nadim ve mahup oluyormu gibi, bu zamana kadar, yllardr,
gece ve gndz birikmi, toplanm haklarnn hepsini birden ret ve
inkr ile, Ali Nazmi Bey'i tam aklm kaybettii srada ona btn
mantyla inanyor ve Ali Nazmi Bey'i stnden herkesin itibar ve
itimadn tam ektii srada ona btn ruhuyla balanyordu.
Btn bunlar, iyiden iyiye gerekmedike ve kullanmann yersizliini
gstermektedir.
Ve, ile eit eleri balayan virgller grevdetir. Kimi yazar, birka
eitten, nce geenleri virgllerle; en sonuncusunu da ve ile balar:
Tren tarlalar, ormanlar, kyler ve kyller arasndan geiyor.
AVRUPA MEKTUPLARI (Cenap ehabettin.)

Syle bu gurur, bu kibir ve bu azamet sana nereden geliytr; ey hasta

Hisset, israf fitne, hile, kibir ve azamet, ehirlerin dourduu hep bunlar
deil mi?
OKUN UCUNDAN (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Eski biimi. Divan devrinde Fars geleneine uyularak ii, v kullan

lrd :
Grd gl laleden eser yok
Enva- ecerde berk ii ber yok.
(Fuzuli XVII.)

BALALAR

45i

deme cbbe vii d e star keramet mi verir?

(eyhlislam Yahya XVII.)

nszlerle biten szcklerden sonra , nllerden sonra da v kulla

nlrd.
455. Ne......ne. Kullanl sk sk tartmalara yol aan bir bala
tr. Bu tartmalarn en nemlisi Tanzimat yaznclarndan Ebzziya Tevfik
Bey (1849 - 1913) ile Ahmet Mithat Efendi (1844 - 1913) arasmdakidir. Ebz
ziya makalelerle bu ie bir son veremeyeceini kestirince N E ad bir kitap
yaymlamt.
Ahmet M ithat Efendi buna ve baka bir yazara kar:
Ne senin, ne de onun kitab ie yaramaz...
diye yazmt. Bu tmceyi de yanl sayan Tarik gazetesiyle Ahmet Mithat
Efendi arasndaki tartma srp gitmiti.
Dikkati uyandrmaya yarayan bu balangtan sonra incelemelere gei
lebilir. Kurallar da bu incelemelerden kacaktr.:
I. Bozkrlarn hibirinde ne denizin, ne ormann, ne de gllerin cokun
luunun gsterii vardr.
(Refik H alit Karay.)

Babur bir baka yerde yle diycr: Burada ne gzel at, ne iyi et, ne
yemi, ne buz ve souk su var.
(Faiih Rfk Atay.)

a)
b)
c)
rak da

N eler, tmcelerdeki grevde adlar balyor;

Tmceye olumsuzluk anlam katyor;
Ne ler iki, , drt... kez yinelendii gibi, bu grevde bir tek ola
kullanlmtr:
...Acayipti bu toplantlar; fa ka t hotu dorusu. Mnakaasz ve hareket
siz geerdi. Yksek sesle kimse konumazd. Ne de acele ederdik.
(Refik Halit Karay.)

YAH YA KEM AL
...bir gn gelecek, Trk iirinde, Trk edebiyatnda dev admlarnn iz
leri bile silinip gidecektir. Fakat, u var k i ad hi bir zaman unutul
mayacaktr. Ne de biroklarnn sand gibi, Divan airlerinin ara
sna karacaktr.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

II. Aylardr ne bir haber gnderdi, ne de bir ey yazd.

a) Neler tmcedeki grevde isimleri balyor;
b) Tmcelere olumsuzluk anlam katyor.

452

DLBLGS

Bu rneklerin incelenmesi gsteriyor ki ne ler, grevde szckleri

ya da nermeleri balarken onlara olumsuzluk anlam da katan bir ba
latr.
Yukardaki rneklerde yklemler grnte olumlu; anlam bakmndan
olum suzdurlar:
Ne var ki Nefin in :
Benimle hemzeban olmaz ne Firdevsi, ne Hakani.
dizesinde zneler ne lerle bal olmasna karlk eylem olumsuzdur.
te ne...ne lerin tartmalara yol aan ve iyice kestirilemeyen yn
budur.
M adem ki ne...neler tmceye olumsuzluk anlam katyor; eylemlerinin
biimce olumsuzlamas yersizdir; olumlu kalmaldr... diyenlere kar
yksek ozan ve yaznclarn ne...nelerle bal; biimce olumsuz tmcelerini
gsteriyorlar.
Tanzimat yaznnn ustas Recaizade Ekrem (1847 - 1913), Talim-i
Edebiyat adl kitabnda bu konuyu uzun uzun inceler. Kesin bir kurala
yaramaynca rencilerine ve okurlarna :
Yazacanz eylerde muktaza-y hal ve makama tevfik-i kal ve kalem
etmenizi hsn- tabiat ve hiikm- vicdannza havale eylerim.
dn vererek konuyu kapatyor; yani ii oluruna brakyor.
Muallim Naci (1850 - 1893) Yerine gre kaydyla iki biimin de doru
olduunu ileri sryor.
Hseyin Cahit Yaln da bu dm zememi; Falih Rfk Atay da:
Bu, zevke bal bir itir demekle yetinmitir.
Bugn bu durum daha aydndr; e...nelerin bulunduu tmcelerin
yklemlerinden hangilerine olumluluun daha yaktn rnekler zerinde
grelim:
T

a) Orhan ne arad, ne sordu.

Ne kz verir, ne dnr kstrr.
(Sylence.)

Ne lye alar, ne diriye gler.

(Sylence.)

Ne yanar kimse bana ate-i dilden zge

Ne aar kimse kapm bad- sabadan gayri.
(Fuzuli XVI.)

Ne dnyadan safa bulduk, ne ehlinden recamz var

Ne dergah- Hudadan maada bir ilticamz var.
(Nefi XVII.)

BALALAR

453

Dedelerimizin yaptklarn brakmtk. Ne cirit oynuyorduk, ne ok

atyorduk, ne de krek ekiyorduk.
(Falih Rfk Atay.)

rneklerine her ne ayr bir yklemin tmcesindedir. Tmceleri balayarak

bamsz nermeler durumuna getiriyor (bkz. n 117). Bu durumda anlam
olumsuzdur; yklemler OLUMLUdur.
b) Ne i yansn, ne kebap.
(Sylence.)

Ne evim var, ne ailem, ne adn.

(Cenap ehabettin.)

Gece pervanelerle bezmi germa germ idi eni'in

Seher baktm ne eni-i meclis-ara var, ne pervane.
(eyhlislam Yahya XVII.)

Ne kapy atm, ne pencereyi. Orhan'n ne kalemi yitmi, ne aks.

rneklerinde yklemler birer tanedir, nelerin balad grevde elerin
arasndadr.
Bu durumda da anlam olumsuz, yklem OLUMLUdur.
yice dnlrse bu blmdekiler de (a) blmndekilerin biimdeidir.
Grnte yklemler birer tanedir; oysa bunlar:
Ne i yansn, ne kebap (yansn).
Ne evim var, ne ailem (var), ne adm (var).
Seher baktm ne em'-i meclis-ara var, ne pervane (var).
Ne kapy atm, ne dc penereyi (atm)...
Ne arplmadk kap kald, ne bozulmadk kilit (kald).
demek olduuna gre ne...neler gene iki bamsz tmceyi (nermeyi) ba
lamaktadr. Her ne ayr bir tmcededir. kinci tmcelerin yklemleri
- birincinin tekrar olduu iin ve kolayca anlalaca iin - dmtr.
Son rnekte nelerden sonra sfat grevli olumsuz eylemsilerin bulun
mas durumu deitirmiyor.
c) Ne...nelerin balad tmcelerden yklemlerin ikisinin de dtn
gsteren rnekler var:
Gam merhalesinde kalmam fe rt
Ne yar, ne hem-niin, ne hem-dert.
(Fuzuli XVI.)

Ne selam, ne sabah... Ne sakala minnet, ne bya...

(Sylence.)

Dm yklemler apak anlalyor.

) Kuvvete kar ne muhabbet, ne nefret hissederim...
(Cenap ehabettin.)

454

DLBLGS
yle ise byle meselelerle urap da ne kendiniz, ne de bakalarn
znz.
CADI (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Bilmeli k i o ne glen, ne alayan demektir;

Hakikaten byk air bir alayan demektir.
(Fazl Ahmet Ayka.)

Ne ldn, ne unduunu ister.

(Sylence.)

Bu rneklerin d e :
Kuvvete kar ne muhabbet (hissederim), ne nefret hissederim.
...ne kendinizi (znz), ne de bakalarn znz.
Bilmeli k i o ne glen (demektir), ne alayan demektir.
Ne ldn (ister), ne unduunu ister,
demek olduuna gre iie...neler iki bamsz tmceyi (nermeyi) balamtr,
birincilerin yklemleri, yinelenmesin diye kolayca anlalr diye, dmtr.
Bu grnyle yklemler, birer tanedir ve sonlardadr. Anlamlar olumsuz
dur; yklemler OLUMLTJdur. Ne...ne lerin balad eler eyleme
yakndr.
iftlikten ne bir araba, ne bir hayvan, ne bir insan, ne bir haber var.
EKIYA NlNDE (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Cemal Grsel ne bir ihtilal tekilatnn ba, ne de byle bir ihtilalin

tekilatsyd.
KNC ADAM (evket Sreyya Aydemir.)

d) Ne...neler eit yklemleri balar (yklemler OLU M LUdur):

Saadet ne hrette, ne servette, ne sefalette, ne de uzlettedir.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

te kadnlar bir bardak arap gibi scak.

Ne gl, ne zambak, ne karanfildi onlar,
ince kumalar gibi gergin, ty gibi yumuak.
BR ADAMLA DENZ (Cahit Kleb.)

II
a)
Ne...nelerin balad elerle yklemin arama baka szckler
girince eylemi olumsuz kullananlar da v a r:
...ne arkta, ne garpta devleti hudud-u tabiiyesinin haricine karmad.
(Namk Kemal.)

Atatrk ne ibadete, ne itikatlara, ne gerek dinin gerek temellerine

dokunmamtr.
(Falih Rfk Atay.)

BALALAR

455

Ne mektepteki hocalar, ne ben, btn gayretlerimize ramen, ona doru

drst yazma bile retemiyorduk.
OLAAN LER (Reat Nuri Gntekin.)

Bu iten ne Orhan'n ne Yalnm - herkes bilir ki - haberi yoktu.

Yukarki rneklere kart olarak u tmcede Be...nelerden sonra ara
nerme bulunmakla birlikte eylem olmuludur:
Bir rejim, ya ergenlemi bir snfa, ya da halkn iyice belirli tabakala
rna dayanmaz... sa ne yaamak, ne devam etmek, ne de - pek tabii
olarak - baar salamak imknn bulabilir.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Ne Akdenizde safalar, ne lde akamlar,

Ne grmek istediim Nil, ne khne Ehramlar,
Ne gl, ne lale, ne zambak, ne muz, ne hurma ve nar,
Ne am semasn yaelle dolduran ark.
Ne Zahlenin zmnden ekilmi eski rak.
Felekten zlediim zevki verdiler, heyhat!
YOL DNCES (Yahya Kemal Beyatl.)

Yklem, ne...ne'lerle balanm eler arasndadr, olumludur:

Ne hasta bekler sabah,
Ne taze ly mezar,
Ne de eytan bir gnah
Seni beklediim kadar.
(Necip Fazl Ksakrek.)

Benimle hem-zeban olmaz ne Firdevsi, ne IIak ani.

(Nefi XVII.)

Almaz ne bir yz, ne bir pencere;

Bakldka vahet ker yerlere.
YAMUR (Tevfik Fikret.)

Yorgun deilim
Ne aktan, ne dostluktan, ne de lmden;
Geceye gzlerimi aarak bakyorum.
GN (.demir nce.)

Bu dizelerde eylemler ne...nelerden ncedir ve OLUMSUZdur.

c) Ne sen, ne ben ie karmasaydk...
Olumsuz eylem kouludur.
) Ne memlekette konuulan dili, ne orann detlerini bilmediinden ok
zahmet ekti. Ne kitab, ne defteri bulamaynca kzd.

456

DLBLGS
Benim dinim ne mittir, ne korku;
Allahma sevdiimden taparm .
Ne cennet, ne cehennemden bir korku
Almakszn vazifemi yaparm.
(Ziya Gkaip.)

dir.

Bu rneklerde ne...nelerin bulunduu nermelerin yklemleri eylemsi

d) Bugn ne baheye, ne sokaa hi kmadm.
Bu ie ne bunun, ne de onun asla akl ermez...
...Ne geceyi geirdii saray, konak veya kkii, ne de onun iinde yat
t oday hi kimse bilmeyecek...
(Falih Rfk Atay.)

Bu tmcelerde yklemdeki olumsuzluu pekitiren belirteler var.

zenle baklnca grlr ki bu rneklerdeki ne,...neler olumsuzluk anla
mndan, asl grevinden syrlm, de...de balac yerinde kullanlmtr.

I II
Ne uzun, ne ksa, Ne sert, ne yumuak. Ne l, ne diri. Ne hasta, ne
a.
Ne scak, ne souk...
Bu rneklerde ne...neler kart anlaml sfatlar balyor. kisine de olum
suzluk katt iin, ikisinin ortas oluyor:
Ne uzun, ne ksa. orta. Ne scak, ne souk lk.
NOT. Ne...ne balalarndan sonuncusu, kimi kez, de balacyla
pekiir (Yukardaki birka rnekte olduu gibi).
K O N U N U N ZET:
I. a)
b)
c)
)

Ne...ne balalarnn her

kinci bamsz nermenin
Birinci bamsz nermenin
Aym tmcede ne...nelerle

biri ayr bir bamsznermede ise;

yklemi dmse;
yklemi dmse;
balanan eler yklemeyaknsa...

Yklemler OLUMLU kullanlr.

II. a) Bir tmcede ne...nelerle balanan eler, yklemden uzaksa;
yani araya baka eler ve daha ok, aklayc szckler (araszler) girmi
se;
b) Yklem, ne....nelerden nce gelmise;
c) ffNe....ne balalarnn bulunduu nermenin yklemi koullu

BALALAR

457

) Ne....nelerle balanan elerin yklemi ekimli eylem deil de

-dii, -ecei, -i beri, -dike... yapl eylemsilerse;
d) Yklemden nce olumsuzluu pekitiren bir belirte, bir tmle,
ya da arasz varsa;
e) Ne...neierin balad elerden sonra bir duraklama olursa, e
lerden biri belirtme vurgusu ya da tonuyla canlandrlmak istenirse... ne....ne
ler olumsuzluk anlamndan, yani asl grevinden syrlarak de,..de
balalar yerinde kullanld iin yklemler OLUMSUZlar.
SONU ve T. Ne...ne balacnn anagrevi olumsuzluktur;
onun iin:
I, Bulunduklar tmcelerin yklemleri olumlu olmaldr.
II. Olumlu eylem ya da eylemsi kullanmakta anlam bakmndan, sy
leyi ve kullan gelenei bakmndan ayrlk, eksiklik seziliyorsa ne...neler
yerine de...de balalarm kullanmay daha uygun grmek gereklidir.
456.

de BALACI:
Evvel sen de ycelerde uardn
imdi inginlere indin mi gnl.
(Karacaolan XVI.)

Ben de gideceim. Orhan' da alalm. Buras da gzelmi...

I. Sonuna geldii szc, nceden geen ya da gemi gibi dn
len grevde bir szce, bir kavrama gibilik, eitlik, katlma ilgileriyle balar,
hem de pekitirme ayrts katar:
Orhan da geldi (br gelenler gibi, onlara katlarak);
Bunun sonunda liim de var (baka tehlikeler olduu gibi);
Bu kitab det okuyunuz (nce okuduklarnz gibi).
II. de balalar, yukardaki anlam ilgisiyle birden ok grevde
eleri; eit zneleri, tmleleri, yklemleri balar:
Bu ii Orhan da, Turgut da yapabilir. Ben onu da, bunu da, tekini de
grdm, Bugiin de bekledik, dn de. Ben onu grdm de, tandm
da...
Balad yklemlere stelik ayrts katyor:
Ben onu severim, sayarm da...
III. Say ile belirtilmi varlklarn kendi aralarnda gibilik ve eitlik ayr
ts bulunduunu anlatr:
Uii de baheye km. kimiz de alyoruz. Drdn de grdm.
IV. de , bamsz nermeleri balarken u anlamlar ve duygulan
berkitir:

453

DLBLGS
a) Azarlama, atma:
A paam, insan iptida kendini bilmeli de sonra bakasna t vermeli.
(Kni XVIII.)

b) Yalvarma:
Dil-i viranemi yapsan da yklsam gitsem.
(Sabit XVII.)

c) me, beenme:
d irisn bais-i evk-i cedit olsun da gr
Seyr-i Sadabad' sen bir kerre id olsun da gr.
(Nedim XVIII.)

Ne iyi ettin de geldin...

) Kmseme:
Para kazanacakm da oluk ocuk geindirecekmi...
d) Dargnca alay ve umutsuzluk:
Dikenler byyecek de, ynler taklacak da; sonra satlacak da, benim
de alacam denecek'...
e) ncl nermenin olmasn direnerek isteme:
Hasta iyilesin de ben masrafa katlanrm. Bir mektup gnderse de
zntden kurtlsak. Akam bize buyursun da anlaalm...
f) Kendinden sonra gelen nermenin olumsuzluunu pekitirme:
Her eyin, akar suyun, esen yelin, kaynayan zelzelenin nne geilir de
bunm nne geilmez.
YER DEM R GK BAKIR (Yaar Kemal.)

g) Yaknma:
Buraya dek gelmi de bize uramam. Buralara gelirsin de bizleri
unutursun]..
Yukardaki sekiz rnekte, de balalarnn yklemlerden sonra gel
dii gzden kamyor.
) de balac, koullu eylemlerin sonunda bile, dahi anlamna
gelir; balad nermeler kart yargl olur:
Grsem de tanmam. lsem de unutmam. ok aradksa da bulamadk.
arsan da gelmez. armasan da gelir. Gelse de oturmaz.
Hasta isem de ( = hastaym, bununla birlikte; hastaym, yle iken;
hasta olduum halde; hastaym fakat...).
h) de balac, kart anlaml nermeleri berkitme ayrtsyla balar:
Derenin akt istikamete deil de; tersine atlaya sraya giden ala
balklar...
(Refik H alit Karay.)

BALALAR

459

Bym de klm.
(Syienee.)

1) de balac, koullu eylemlerin olumlu ve olumsuzlarndan sonra

gelince anlatma eitlik ayrts kazandrr (bkz. n 282-VIII, 376-V/3):
Yl boyunca tembellik edenler son bir iki gnde alsa da almasa da
baar gsteremez.
i)
Yklemleri kkte iki nermeden olumsuz birincisi., sorulu kinciye
de ile balamrsa anlatma kesin bir zglk ayrts katlr:
dl o kazanmaz da kim kazanr ? Ben alamaym da kimler alasn ?
O syleyemez de siz mi sylersiniz ?
j) Buyuru kipleriyle kurulmu nermelerden ncln sonuna de
balac gelince sonraki nermeye buyurgan kesinlii k a ta r:
Gzn a da kazandn baar hi olmasn. Oku u kitab da yarn
anlat...
Bamsz nermeleri balayan delerin daha eitli anlamlarda kulla
nldm gsterecek bir hayli rnekler vardr.
Btn bu sralanan ve sralanmayan rneklerde deleri tmcelerden ata
biliriz. Anlamda deiiklik olmaz. rnekler zerinde yaplacak kk bir
deneme gsterir ki deler bu tmcelerde bulunan anlamlar, duygular ancak
berkitmeye yaramaktadr.
V. de , kimi ilgelerden, belirtelerden sonra gelerek berkitici olur:
Bu arkada, terbiyeli olduu kadar da alkandr.
KAVAK YELLER (Reat Nuri Gntekin.)

Orhann yle konumas hi de doru deildi. Ne o geldi, ne de teki.

Hem gndz, hem de gece alyor.
Sen esmersin. B tlki de var sende
Gecelerin
Usu...
(Fazsl l-Isnii Dalarca.)

VI. nlemli tmcelerde deler balama grevinden syrlyor ve nlemi

berkiten bir szck oluyor:
Aman sen del.. Adam sen d e l. Ne de gzel eyi..
VII. Belgisiz bir szcnden sonra kullanlmas:
a) Sze birden oluun cokusunu katar:
Bir de vagonumuza girip baktm ki antalar arasnda bir tanesi eksik...
(Refik H alit Karay.)

b) Anlatma (fazla olarak) ayrts katar:

yi almyorsunuz-, bir de dolgun gndelik istiyorsunuz.
Bu denli ktlkleri yap-, bir de nerek aniati..

460

DLBLGS

c)
de balac, birlerle belirtilerek sralanan elerden sonuncusuna
gelince - yukanki fkralarda gsterildii gibi - anlatma (gibilik, eitlik)
ayrts katar:
Bu ta bir Orhan kaldrabilir, bir de Yaln.
Bir kyl, bir kentli, bir de Nasrettin Hoca yola kmlar...
VIII. de balac, im adl odan sonra gelince uyarc olur:
nsan dnyay ifale muvaffak olsa bir ahs kalr ki an aldatmasna
imkn olamaz. O da kendi nefsidir.
TAHRB- HARABAT (Namk Kemal.)

IX. de balac -ip yapl ulalara belirtme ayrts k a ta r:

Su verip de ya alsan zarar m edersin ?
Okuyup da adam elmalsn...
X. Szn, bala deden sonra kesilerek askda kald da olur:
Bu ii bitireyim de...
XI. Yinelenmi szckleri, ikilemleri balayan de anlatma steleme,
direnme... ayrtlar katar:
Muhaliflerin parolas hrriyet de hrriyeti ktidarn parolas ise oto
rite de otorite.
(Falih Rfk Atay.)

ocuk: bebek de bebek! diye tutturdu.

ok ackmtm; yedim de yedim...
XII. Birbirini artlavan bamsz nermelerin sonuna gelince son yargy
direnine ayrtsyla pekitirir. Syleyi tonuyla duygu deeri artar.
Dediklerini yapmadm', yapmayacam dal..
................ yapmayacam', yaptramazsnz dal..
.......... hi yapmadm, yapmam d a l.
Buraya ne yzle geldiniz ?
Evim deil mi geldim, geleceim d e l.
XIII. Gelecek zaman kipleriyle kurulmu bamsz nermelerden n
cllerin sonlarna gelince yarglara inanmay, umutsuzluk duygusunu g
lendirir.
Hi ummuyorum. Muharebe bitecek de... eker, ya, un ucuzlayacak
da param olacak da baklava yiyeceim. lme eeim lme, yoncalar
bitecek.
HAKKA SIINDIK (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Yazl. Je balac (bkz. n 97-11):

a) Ayr yazlr:
b) Kaim hecelerden sonra da olur;
c) Sert harflerden sonra te, ta olmaz.

BALALAR

461

457. DAH:
Zannetme ki yle byle bir sz
Gel son dahi syle byle bir sz.
(eyh Galip XVIL)

Bir ben bilirim ektiimi bir dahi Allah.

(eyhlislam Yalya XVII.)

Bunu ben dahi biliyorum.

(Trke Szlk.)

rnekler gsteriyor ki dahi' balac; szckleri ve tmceleri, nce ge

en ya da gemi gibi dnlen grevde szcklere ve tmcelere gifeilik, eit
lik ilgisiyle balar. Bu bakmdan de balacnn anlamdadr (bkz. n 456).
Ne var ki:
Bunu ben dahi biliyordum'la;
Bunu ben de biliyordum
arasnda uyarclk bakmndan bir ayrt vardr.
Eski alarda, dahi szcnn daha anlamnda belirte olarak
kullanld da grlr:
Devlet ikbal baht-i kmranm var imi
Kim seni bir dahi grmeye zamanm var imi.
(Ahmet Paa XV.)

Bezme bir dahi dnp gelmek deildi niyyetin

Gittiin vakt anladm azm-i itabmdan senin.
(Nedim XVIII.)

458. BLE:
stemem sensiz olan suhbet-i yrn bile.
(Neafi XVII.)

ok teessf ederim k i 2500 rakml Krolu Tepesi" ne uzaktan bile

bakamadm. Zira, yolum Gerede'ye dmedi.
(Refik H alit Karay.)

O (Iranl), kendi dnyasnn iine ylesine kapanp kalmtr ki, bir

baka dnya var mdr, yok mudur dnmez bile.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmaol.)

Bu akln (kar) stnde en kiik bir leke bile yoktu. Bir ku, bir sinek
lekesi bile.
YER DEMR GK BAKIR (Yaar Kemal.)

rneklerinde bile szc, tmceleri, nce geen ya da gemi gibi dn

len tmcelere balyor. Bu bakmdan dahi balacnn anlamdadr (bkz
n 457).
'

462

DLBLGS

Bile birbirine bal iki olumsuz nermenin sonunda bulunursa ikinci

vargya umulmazlk ayrts katar:
... Yolsuzluunun hesab alnmam deil, sorulmamtr bile!
(FaBh Rfk Atay.)

-se Mie, kart yargl nermeleri balar (bkz. n 456 /):

alsa bile baaramaz. almasa bile baarr...
NOT, Balama ynnden grevde olan de, dahi, bile szckleri:
I. Uyarma, sze eitli ayrtlar katma bakmndan kertelidir:
1) Bu problemi Orhan da zd (nceden zen arkadalar gibi).
2) Bu problemi Orhan dahi zd (zemeyen kalmad).
3) Bu problemi Orhan bile zd (zm hi de g deilmi).
II.
tonu salar:

Bu anlam kerteleri kesin deildir. K ertelenmeyi, daha ok, belirtme

Bunu ocuk da yapmaz.

Bunu ocuk dahi yapmaz.
Bunu ocuk bile yapmaz.
III. Bu balalardan nce gelen hece, belirtme vurgusuyla canlanr.
Eski yaznda "bile szc birlikte, beraber anlamnda da kullanl
mtr :
Muhammet ile bile Miraca aan benim.
(Yunus Emre XIII.)

i glman hur ile pr olsa kasr- Firdevsin

Eer yrm bile olmazsa gnlm anda elenmez.
(Zati XV-XVI.)

459.

"K BALACI:

I.

Dediler ki ssz kalan trbende

Vahi gller am; grmeye geldim.
(Rza Tevfik Blkba.)

Grdm ki sualime cevaptan baka nesne vermezler... Nacr terk-i

mcadele kldm.
KYETNAME (Fuzuli XVI.)

rneklerinde ki balac, kendinden nce ve sonra gelen tmceleri bala

makla birlikte nc tmceye de bu sebepten, bu yzden anlamn katyor
ve tmceleri bamsz nermeler durumuna getiriyor. Bylece bamsz
nermeli bir bileik tmcenin kurulmasna yaryor (bkz:. n 119-111).

BALALAR

463

II - Hangi gzellik ieidir k i lm hazan onu yere drmemitir?

(Sinan Paa XV.)

Hk ol ki Huda mertebeni eyleye li

(Ruhi XVI.)

evkiz k i dem-i biilbl-i eydada nihanz

Hunuz ki dil-i gonce-i hamrada nihanz.
(Neati XVII.)

Vehmeyle ki mntakimdir Allah.

(eyh Galip XVIII.)

Bir mevsim-i baharna geldik ki lemin

Blbl hamu, havz tehi, giilsitan harap.
(zzet Molla XIX.)

.............................ey gen unutma ki

Senden de bir hesap arar ati-i mteki.
FERDA (Tevfik Fikret.)

rneklerinde ise kiler yalnz ikier tmceyi, trl anlam ilgileriyle birbirine
balam akta; bylece ikier bamsz nermelerden bileik tmcelerin kurul
masna yardm etmektedir. Bir rnek d ah a:
Dnyada mesut bir gn yoktur ki saadeti dnden hazrlanm olmasn.
(Namk Kemal.)

III. O daa trmanrken hayvanlar zorluk ekmesin diye arabac da, ben
de yrmtk', k yle uzun srmt ki...
(Refik Halit Karay.)

Ona gvenilmez ki... yle yoruldum ki... O kadar alad ki...

Beenmedim kil... Giizel deil kil... Size sormadm kil..
rneklerinde ki ler:
a) Tmcelerin sonundadr.
b) ncl tmceleri, grnte, bakalarna balamyor.
c) Grnte byle olmakla birlikte iyice dnlnce kilerden sonra
birer tmcenin dt anlalr:
...yle uzun srmt ki (anlatamam).
) kinci tmcelerin dmesinden, anlata canl bir duygu ve imge deeri
sinmitir:
Ne yapp ye'simi kahreyleyeyim bilmem ki...
yle dehetli muhitimde dnen matem ki...
(Mehmet Akif Arsoy.)

IV. Ankara da tedaviye devam etmise de her eyin gerektii gibi yapl
masna, itiraf etmeli ki, tam bir riayet gstermemitir.
ATATRKN HASTALII (Ruen Eref naydn.)

DLBLGS

461

Uslu uslu oturaydm, phesiz ki, beni mektebe vermezdi...

GECELERM (Ahmet Rasim.)

Bu rneklerde kilerle biten szler, bamsz birer ara nermedir.

V.
O mahiler ki derya ieredir deryay bilmezler.
(Hayali XVI.)

Anlar ki kelama can verirler.

Mecnun o kabiledendi derler.
Her kim k i belaya mrtekiptir.
Elbet o ocaa mntesiptir.
(eyh Galip XVIII.)

Bir millet ki insaniyetin tenvir ve tekzibine memur olnak iktidarnda

bulunur, efrad dnyaya askerlik iin gelir ve askerlik yolunda feda-y
can eder.
.
(inasi XIX.)

Bu rneklerde ki :
a) ki tmce arasnda deildir;
b) znelerden sonra gelmitir;
c) Bununla birlikte iinde bulunduu tmceyi sonraki tmceye bala
maktadr.
) Bu tr kullanlar, yani kinin ad soylu szcklerden sonra gelii
-koukta pek sezilmese bile - dzyazda sevimsiz bir eviri Trkesi kokusu
nu tar:
Bir adam ki sz dinlemez... =
Sz dinlemeyen bir adam...
O yerden ki herkes kaar, sen de ka... =
Herkesin kat yerden sen de ka...
Tmceleri anlatm iliinden, bu eviri kokusundan kurtarmak iin
kileri kullanrken zenli olmak gerek.
Bir rnek d ah a:
Bir adam ki nasihat dinlemez hi bir vakit felah bulmaz =
Nasihat dinlemeyen adam hi bir vakit felah bulmaz.
evirilerde rastlanan bu trl iliklerden anlatm kurtarmak iin:
a) kileri atm ak;
b) Birinci tmcenin eylemini -enli ya da -diili, -eceili gibi uygun
eylemsilere evirmek gerekmektedir.
Yalnz u durumlarda k i nin ad soylu szcklerden sonra gelmesi
sakncasz oluyor:
1) / den nceki tmce devrikse:

BALALAR

465

Yana yana alanmaz olur mu o yiit e k i hayatnda en gvendii dayanak

olaanst zeks idi.
ATATRK N HASTALII (Ruen Eref naydn.)

ifte minareli medresenin kapsna vardn m... Var gir Dalm oul, serin
gzel avlusuna ki, Erzurum un mavi gk kuu inmi su imeye eski
havuzundan ve imdi karlar ta odalardan Seluk oullar ki, gl
dallar altnda bilimeye...
BALIM KIZ DALIM OUL (Ceyhun Atf Kansu.)

Ad soylu szckten sonra bir yklemin, bir ekeylemin dt seri

lirse:
Nihayet bir daa trmanmak icabeder. Bir da (dr, idi) ki her kav
sinde rzgrn sertletiini ve havarim souduunu hissedersiniz.
ANADOLUDA BAHAR (Refik Halit Karay.)

Omuz omuza, dirsek dirsee, nefes nefese bir kalabalk (idi) ki sor
mayn.

(Falih Rfk Atay.)

Bilmem ki nasl anlataym:

Nasl, nasl size derdimi!
Bir dert ki yrekler acs (derttir ki)
Bir dert ki dman bana.
Gnl yaras desem...
Deil!
Ekmek paras desem...
Deil!
Bir dert ki...
Dayanlr ey deil.
(Orhan Veli Kank.)

3) ki ile ki den sonra gelenler birer arasz niteliinde olursa:

Cumhuriyetiler, ki artk ne ocukturlar, hatta ne gentirler, orta yal
ve yahcadrlar. Onlar bu yas gnnde Atatrk'n kendilerine nasl

mit balam olduunu hatrlamaldrlar.

(Falih Rfk Atay.)

4) Etkili anlatmlarda zneden sonra kullanld da, kimi kez, grl

mektedir. Tmceye pekitirme, abart sindirir (V. paragrafn ilk rnekle
rine baknz):
Sen ki bu ileri herkesten iyi bilirdin; nasl aldandn ?
Eski alarda ki :
1)
Eski yaznda, olmak gibi nl ile balayan bir szckten nce
gelen kilerin - vezin gerektirince - kaynat grlr; yani ki den i
anr, k " de olm akla birleerek k olmak biimine girer:

DLBLGS

466

Zehrolsun o lokma k'ola pesmande-i dnn.

(Ruhi XVI.)

Meydandaki ba indiir efser

Ba ver k'olasn bu yolda server.
(eyh Gaiip XVII.)

2) Eski yaznda ki yerine kim " de kullanlmtr:

Gzmden kma kim bu ev senndr
Benm gzm sana yahi saraydur.
(Sultas Velet XIII-XIV.)

Can ver gnl ol gamzeye kim bunca zamandr.

Can ire seni sakladm ann iindir.
(Fuzuli XVI.)

Gr zahidi kim sahib-i irat olayn der

Dn mektebe vard bugn stat olaym der.
(Ruhi XVI.)

Bana teklif-i zht etmezdi idrak olsa zahitte

Yazklar kim an kil beni divane yazmlar.
(Nefi XVII.)

Naz eylesn sipihre o kim b-niyaz olur.

(Koca Ragp Paa XVIII.)

460.
ki LE BLEM ya da BEKLEM BELRTELER, LGELER, BALALAR oktur. Birka:
I. BELK (bkz. n 416).
II. SANK (bkz. n 441-III)... Bunlardan baka:
III. NK:
O mevlud-i uhreviye fatihadan baka bir ey gnderilmez; nk dn
yada fatihadan baka istedii yoktu.
(Abdlhak Hmit Tarhan.)

nsan vatanm sever; nk hrriyeti, rahat, hakk, menfaati vatan

sayesinde kaimdir.

(Namk Kemal.)

Vezinler mademki vardrlar, ahenge muhakkak elverilidirler; nk

vcutlar baka trl tefsir edilemez.
VEZNLER (Yahya Kemal Beyatl.)

Karde gibi geinmeliyiz; nk hepimiz bu yurdun ocuklaryz.

(Falih Rfk Atay.)

a) Tmceleri nedenlik ilgisiyle balyor; birer bamsz nerme yap

yor.
b) kinci nerme birincinin nedenidir.

BALALAR

467

IV. HALBUK:
Darya nazaran iersi buz dolab', halbuki biz scaktan ve havaszlktan
boulacamz sanmtk.
(Falih Rfk Atay.)

Tmceler kartlk ayrtsyla balanmtr; birer bamsz nerme ol

mutur.
V. OYSA, OYSAK: Halbuki ile anlamdatr:
...hi dnmeden onlarn doruluuna inanmtr. Oysa ben yle de
ilim.
TEDRGNN BRl (Sunullah Arsoy.)

VI. YLE... K:
Hududa giden asker gzmzde yle incelir ve yle gzelleir ki her neferi
bir manzumenin bir kelimesi, bir byk koncann bir yapra gibi
telakki ederiz ve bizce ordu sine-i vatanda koca bir demet iek
halini alr.
(Cenap ehabettin.)

yle kimseler ki elleri plmee layktr.

yle kimseler ki insana insanlk dersi verirler.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

a) ncl nermelerin yklemleri yle...ki beklerinin iindedir.

b) nermeleri sonuluk ilgisiyle balanmtr; kiden sonraki nermeler
ncekilerin sonulardr.
c) Anlatma abart ayrts da katyor.
VII. YLESNE...K bei de:
a) indeki nermeyi, nerme deerli szc sonraki nermeye ba
lar:
b) Anlatma abart katar:
Halkn gz yalar, hkrklar, lklar havay ylesine bir yas ve
tasa; hatta ylesine bir mitsizlikle bulandrmt ki gya dnyann
sonu geldiine hkmedilebilirdi.
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

ylesine almt ki...

(Trke Szlk.)

ylesine bilgili, ylesine kltrl, ylesine cana yakn ki...

VIII. YLE K. - yle...ki beinin ksalmdr:
ok skld, yle k i (yle skld ki) bir tek sz syleyemedi.
NOT. - YLE K de bu anlamda kullanlr.

468

DLBLGS

IX. MADEM K, M ADEM :

Mademki son demimdeyim;
Byle bir iylik edeyim.

(Orhan Seyfi Orion.)

Mademki Munise'yi evlerinde istemiyorlar, acaba ben kendim evlat

etmek istesem verirler m i?
ALIKUU (Reat Nuri Gntekin.)

Vezinler mademki vardrlar, ahenge muhakkak elverilidirler; nk

vcutlar baka trl tefsir edilemez.
VEZNLER (Yahya Kemal Beyath.)

Mademki yle emretmi; yle yaparz. Mademki beni dinlemiyor;

ben de onun hi bir iine bakmam...
Tmceleri, sonluk ilgisiyle balamakta ve bamsz nermeler haline
getirmektedir.
Yabanc kkenli olan bu bala yerine Mehmet Akif Ersoy deil mi
szn ne gzel kullanyor:
Deil mi cephemizin sinesinde iman bir,
Sevinme bir, ac bir, gaye ayn, vicdan bir,
Deil mi ortada bir sine arpyor... ylmaz,
Cihan yklsa, emin ol, bu cephe sarslmaz.
(Mehmet Akif Ersoy.)

X. NTEKM , NASIL K:
Men lebin mtakyem, zhhat Kevser talibi
Nitekim meste mey imek ho gelr, hyare su.
(Fuzuli XVI.)

Bu anlaya gre ataszleri, ulusal varlklardr. Tanr ve Peygamber

szleri gibi ruha ileyen bir etki tarlar. nandrc ve kutsaldrlar.
Nitekim eski bir atasz yle der: Atalar sz Kur'an'a girmez,
yannca yeliiir" (Birlikte koup gider).
ATASZLER SZL (mer Asm Aksoy.)

Orhan bu yl btnlemeye kald; nasl ki geen yl da byle olmutu,

iki dersten dnmt.
Bu bileik balalar, ncl bamsz nermelerle sonrakilleri karla
trma ve benzetme ilgileriyle balyor.
XI. YETER K , ELVERR K :
Trk dili dillerin en zenginlerindendir. Yeter ki bu dil uurla ilensin
(Atatrk)

BALALAR

Son tmce, ncl yargnn gereklemesinin nedenidir.

XII. DEM EK K , DEM EK:
Bu ie girimiler, demek ki kuvvetlerine gveniyorlar.
(Trke Szlk.)

...Demek, siz Abdi'nin kylssnz.

(Yaar Kemal.)

Dnyorum, demek ki varm.

rneklerde nermeler nedenlik ve sonuluk ilgisiyle birbirlerine ba
lanmaktadr (bkz. n 203 II not).
XII. GYA K, GYA KM = Sanki:
Gya k i o air i yegne
Gelmi bu kitap iin cihane.
(Ziya Paa.)

Bydan bo renkten pakizedir nazik tenin

Beslemi koynunda gya kim gl i rna seni.
(Nedim XVIII.)

Bugn gya biiminde kullanlmaktadr:

Gya tam bete gelecekti; hl grnrdt yok.
XIV. KALDI K:
Hava souk, kald ki rahatszm da, onun iin gelemem.
(Trke Szlk.)

Bamsz nermeleri " bundan baka, bununla birlikte ayrtlaryla ba

lamaktadr.
XV. TA K :
Ak sylyorum, ta ki herkes anlasn.
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

ncl bamsz nermeyi, nedenlik ayrtsyla, temel nermeye balar.

XVI. GEL GELELM:
yi ho gel gelelim inat.
(Trke Szlk.)

Ne are ki ayrtsyla kart kavramlar, fakat greviyle balar.

GEL G R K deyimi de buna yakn grevde kullanlmaktadr.
461.
DERKEN. a) Hemen ardndan, der demez ayrtlaryla, ba
msz nermeler arasnda iliki kurar:
bitti, biraz soluk alacam derken yakama hastalk yapt.

470

DLBLGS

b)
da siner:

Ton deiikliiyle anlatma - srenin uzadndan - yaknma ayrts

Biz, iler sona erdi, derken aradan aylar geti.

462. TEK. Daha ok, sfat olarak kullanlan tek szc, kendisin
den sonra gelen bamsz nermeye yeter k i" anlamnda zglk ayrts
katnca bala o lu r:
Kuzum evladm... sr... hayvanlar atlasn... araba paralansn, ne olur
sa olsun, tek beni be dakika evvel ormana yetiir.
METRES (Hseyin Rahmi Grpnar.)

463. LE ( le):
Ali ile Orhan dn akam sizi aradlar. hnet ile Mehmet mahkemeye
gitmiler. Kitaplaryla antasn okulda brakm (kitaplarm ve
antasn). Yedi ile sekizin toplam on betir. almakla bo gezmek
bir midir? Fuzuli ile Bakiden iirler okudu (Fuzuli'den ve Baki'den).
rneklerinde ile, -le grevde szckleri balyor; onun iin BALAtr.
Byle olmayp da grevde olmayan eler arasnda anlam ilgisi kurarsa
LGE olur (bkz. n 443).
NOT. Szckleri ve takmlar balay bakmndan ve balacnn
grevdeidir (bkz. n 454). Aralarnda kk bir ayrt var: LEnin bala
dklarnda birlikte olu ayrts daha ok sezilmektedir:
Kitaplarm ve defterlerimi Orhan gtrm.
Kitaplarmla defterlerimi Orhan gtrm.
Eski Biimi. Yakm alara dek bu anlamda birle de kullanlmtr:
B-gnah ld Haan birle Hseyn.
(Kemal mmi Desian XV.)

464. YNE, GENE:

Eriip bahara blbl yenilendi sohbet-i gl

Yine nevbet-i tahamml dil-i bkarara dt.
(eyh Galip XVII.)

Gene yaramazla balad. Yamur gene serpeliyor. Gene her taraf

amur iinde. ocuk biraz nce dmt, gene dt...
Tmceleri, nce geen ya da gemi gibi dnlen tm celere-tekrar,
bir daha" anlamlarn katarak - balamaya yarar.
NOT. Yine, gene szckleri:
a) Tmceleri balad iin bala saylr;
b) Bulunduu tmcenin yklemini yineleme anlamyla berkittii iin
de belirte saylr (bkz. n 417-1).

BALALAR

471

465. HELE:
I. Tabiat bozkrlarda cilveli, oynak... ssl; hele makyajl deildir.
(Refik H alit Karay.)

rneinde kendisinden sonra gelen eyi nceki grevdelerine daha nemli

olarak hi olmazsa...'' gibi anlam ayrtlaryla balyor.
II. ... hele Orhan].. Hepimizi yan yolda brakt...
rneinde hele szc, Orhan' pekitirme ayrtsyla nce gemi adlara
balamaktadr.
III. Hele kr gelebildin] Hele almasn].. Hele bak, nelersyliiycr...
Bu rneklerde hele" szc balama grevinde deildir; berkitme
grevindedir. Tmcelere katt trl duygular ses deiiyle canlanmaya ve
nlemlemeye elverilidir.
466. YOKSA:
Tam alp abalayaca srada etrafn alan, eline ayana dolaan bir
sr ocuk mtdr; yoksa anlamazlk m o talihsizlie sebep olmu
tur.
KAVAK YELLER (Reat Nuri Gntekin.)

Orhan hl gelmedi', yoksa treni mi kard? Uslu otur', yoksa seni

bir daha byle yerlere getirmem. Bu ii yarn m; yoksa br gn m
yapacaksnz? nsan vaktinde almal; yoksa piman olur.
rneklerinde yoksa" szc, kendinden sonra gelen bamsz nermelere
dikkati ekmeye, onlar, berkiterek ncllere balamaya yaryor. Byle ol
duunu iyice kavramak iin yoksalar tmcelerden atalm; nemli bir eksik
lik olmad grlr.
467. GEREK... GEREK, GEREKSE. Grevde elerden nce
gelerek onlar eitlik ayrtsyla balar:
Gerek yoksul, gerekse zengin olsun, herkes almak zorundadr.
Eski yaznda bu balacn yerinde E ER.....E ER de kullanlmtr:
Eer huzur-u hmayunda, eer cmle divannda...
(Naima XVIII.)

468. STER.... STER, STERSE. Bu da yukar paragrafta olduu

gibi grevde elerden nce gelir, onlar eitlik ayrtsyla balar:
ster yoksul ister zengin olsun... ster al, ister alma...
Hibir vatanda, ister doktor, ister mimar; ister kyl olsun, ister ii,
ister renci olsun, ister retmen, bu ac geree kaytsz kalamaz.
(lhan Seluk.)

472

DLBLGS

469. ZRA:
Eyvah bu baziede bizler yine yandk:
Zira ki ziyan ortada bilmem ne kazandk.
(Ziya Paa.)

Bolu'ya ini azck kolay oldu; zira yolun en bozuk ksmnda tamir
balamt.
(Refik H alit Karay.)

Zira szckleri kendilerinden sonra gelen bamsz nermeleri, n

cl nermelerin aklaycs, nedeni durumuna getirmek iin balyor. n
k nn anlamdadr. Bunda tantlama daha belirgindir (bkz. n 460-111).
470. Arapadan Farsadan dilimize geen ve bala olarak kullanlan
kalplam deyimler de v a r:
Binaenaleyh, binaberin, maamafih, maahaza, maazalik...
Bunlar artk eskimitir.
471. KH...KH. Farsadan gelen bu balalarn eskiden sylenii
G H tr, G H de olur:
Gh eserim yeller gibi
Gh alarm seller gibi
Gh tozarm beller gibi
Gel gr beni ak neyledi.
(Yunus Emre XIII-XIV.)

Gh olur gurbet vatan ghi vatan gurbetlenir.

(Hmi XVII.)

lye daha uygun dt yerlerde geh, gehi de kullanlmtr:

Gehi zir-i serde desti geh aya koltuunda
De kalka hasta-i gam der-i ltf-i yre dt.
(eyh Galip XVIII.)

Geh varup havz kenarnda krantan olalm

Geh gelp Kasr-i Cihan seyrine hayran olalm
Gh ark okuyup gh gazelhan olalm.
Varalm serv-i revanim yr Sadabata.
(Nedim XVIII.)

472. BAZEN...BAZEN (BAZI KERE, K M KEZ)... ikizlemeleri de

kh.. .k h grevinde ve anlamnda kullanlr:
Bazen Orhan'la, bazen (kimi kez) Yaar'la buluur, alrz.
Bazen szc tek kullanlnca zarf olur (bkz. n 417-V).

BALALAR

473

473. HATTA;
Ya Rab, ekemem bu strab,
Hatta ekemem huzur u habt,
Kabrinde onun beni ehit e t;
Elverdi trabnn azab.
MAKBER (Abdlhak Hmt Tarhan.)

Orhan dn gelmi-, hatta sizi grmek istemi.

Kendisinden sonra gelen bamsz nermeyi bile, stelik''' anlamlarm
katarak - nceki nermeyi balar.
474. STELK:
Yedirdi, iirdi-, stelik para vererek gnderdi. Alacam vermiyor
sunuz-, stelik bir de kyorsunuz.
Kendisinden sonra gelen bamsz nermeyi fazla olarak anlamyla
ncl nermeye balyor.
475. YALNIZ. Bu szck sfat, ilge, belirte olarak kullanld
gibi (bkz. n 444) fakat andran bir grevle bala da olur:
Gzel, yalnz biraz renksiz.
Orhan bu ii yapar-, yalnz bclca para ister.
476. ANCAK. Szckler arasnda zglk ilgisi kurunca ilge olur
(bkz. n 445).
Kavramlar, fakat andran bir grevle balad da olur:
Bu ie balyorum, ancak bugn bitiremem. Bu evi size veriyorum,
ancak bugn boaltamam.
(Trke Szlk.)

477. A M M A M A , FAKAT, LKN:

I.

Gll diba giydin amma korkarm zr eder

Nazeninim saye-i h n gl-i diba seni.
(Nedim XVIII,)

Bu konaa geliip giden ok amma dnp gelen yok...

KISAS-I ENBYA (Cevdet Paa XIX.)

Evet, her hareket iinde kt eilimler bulunabilir. Ama iyi niyetli

lerin dayanmas, onlardan gelecek btn fenalklar nler.
(Falih Rfk Atay.)

Vatan ilerinde lmek olabilir, fakat korkmak aslc\..

(Atatrk.)

474

DLBLGS

O gn de gene bir yere gitmeyi kararlatrmtm. Fakat canm iste

miyordu.
(Reat Nuri Gntekin.)

Genler, btn mid-i vatan imdi sizdedir:

Her ey sizin, vatan da sizin, her eref sizin;
Lkin unutmayn ki zaman tnd mutmain
Bir hatve-i samut ile takip eder bizi.
FERDA (Tevfik Fikret.)

rneklerinde grlen bu anlamda szckler, ama bakmndan aralarnda

aykrlk, uyumsuzluk, birletirmezlik, kartlk bulunan tmceleri balalamtr.
Ana grevleri, baladklar tmceleri bamsz nermeler durumuna
getirmektir. Yukardaki iki rnekte balalardan nce nokta imi konmutur.
Bylelikle tmceler arasndaki ilgiler gevetilmi oluyor; onun iin tmceleri
bamsz nermeler durumuna getiren balalardan nce en yakan imin
noktal virgl (;) olduu unutulmamaldr. Noktal virgl, ok kez, bu ba
lalarn yerini tutar; kullanlmalarn gereksiz klar. (Yukardaki rnekler
den balalar atarak deneyiniz ve bkz. n 623-not.)
II. u tmcelerde am a szc pekitirme grevindedir:
(19 mays 1919da) hi ama hi bir eyimiz yoktu.
(Falih Rfk Atay.)

Bu gazete kendine meslek edindii yolun dnda bir tek, ama bir tek
satrla tezada dm mdr ?
(Falih Rfk Atay.)

Pekitirci ama larm yinelenmi szckler, ikilemeler arasnda bulun

duu gzden kamyor.
III. u iki rnekte de fakatm grevi, anlatma zglk ayrts katan
yalnza benzemektedir (bkz. n 475):
Zr balaya ehemmiyet vermeyen Namk Kemal, fakat Recaizade'yi
gcendirmekten ihtiraz ederdi.
NAMIK KEMAL (Sleyman Nazif.)

Zannetmeyiniz k i kyl topran kdr, hayr, k deil, fa ka t

mahkmu, fakat esiridir.
(Cenap ehabettin.)

478. U KADAR YAR K, NE YAR K deyimleri de yalnz, ancak,

fakat, ama, lkin balalar grevinde kullanlr (bkz. n 0 475, 476, 477).
479. MEER, M EER K, M EERSE:
Onu alkan, uslu bir gen sanrdm-, meer tembelin, yaramazn biri
imi...

BALALAR

475

ncl tmceye gre umulmayan, hemen anlaliveren" durumlar an

latmak ayrtsyla tmceleri balar ve onlar birer bamsz nerme durumuna
getirir.
480.

YA...YA, YAHUT, VEYA, VEYAHUT; YA DA, YA:

Ya bu deveyi gtmeli, ya bu diyardan gitmeli.

(Sylence.)

Bir elinde gl, bir elde cm geldin sakiy

Kangsm alsam; gl, yahut ki cm, ya seni.
(Nedim XVIII.)

Balad elerden birisine, stn saylma ayrts katmak ve semeli

klmak iin kullanlr.
kisinden birisinin olacan belirtmek iin:
a) zneleri balar:
Ya Orhan, ya Turgut gelecek. Ya ben anlamyorum ya siz...
b) Tmceleri balar:
Bir rejim, ya rgenlenmi bir snfa, ya da halkn belirli tabakalarna
dayanmazsa...
(Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Ya evi, yahut baheyi satacak. Ya kitaptan veya kalemden vazge

melisiniz.
c) Yklemleri ve tmceleri balar:
Ya git, ya otur. Ya ben anlatamyorum-, ya da siz anlamak istemiyor
sunuz.
Sultan Hami t devrinden beri iki basn rejimi grdk: Ya basn hkmet
basks altndadr, ya hkmet basn tedhii altndadr.
(Falih Rfk Atay.)

Ya bu deveyi gtmeli ya bu diyardan gitmeli.

(Sylence.)

Veya, yahut balalar tek olarak da kullanlr:

Dikta rejimi bir ahsn veya bir ahslar takmnn nfuz ve itibar ze
rinde tutunur.
(Falih Rfk Atay.)

Ya , kendisinden nce gelen szcklere katt uyarma ayrtsyla, an

latm srdrmeye yol aar gibidir:
Yryverdim denize doru. Yryverdim diyorum ya, dnyann yolu!
(Orhan Veli Kank.)

476

DLBLGS

Sorarsanz bu Seluklukrdan ne iz kalm gnmze? yle ya. aradan

890 koca yl gemi dedik. Seluklular ne getirmiler. Anadoluya?
Gezdike grdke neler getirdiklerim, hu ok eski insan yurdu
Anadoludan neler aldklarm, neler rendiklerini greceiz. Gre
ceiz ya, iki ey var ki, Anadoluyu yurt bilen Seluklulam Anado
lu ya kattklar en gzel iki eydir derim ben: Yaamaya ve lihne
gne katmalar. Diri, dv, gler yzl, zgr bir yaamadr on
larnki ve lmleri de gneli kmbetlerde olur.
BALIM KIZ DALIM OUL (Ceyhun Atuf Kansu.)

Gen kuak, ya da bileik balacn tek olarak kullanyor:

imde bir korku, ya da korkuya benzer bir ey...
TEDRGNN BR (Suuullah Arsoy.)

481, HEM,..HEM, HEM DE:

Minnet H udaya iki cihanda klup sait
Nam- erifin eyledi hem gazi, hem ehit,
(Baki XVI.)

Hem mey imez hem gzel sevmez demiler hakkna.

Eylemiler Rasihe bhtan thtan stne.
(Rasih XV.)

Hem eyle hem eyleme tenezzl

Dil hanesi cy- iretindir.
(eyh Galip XVIII.)

Kendisini hem pek sevdirmi, hem de verdii haberlere byk bir ra

bet ve ehemmiyet temin etmiti.
MERUTYET DEVR (Hseyin Cahit Yaln.)

Hem ziyaret, hem ticaret. Hem kel, hem fodul.

(Sylence.)

Hem bir gezinti yaparz, hem de oradaki ilerimizi grr, dneriz.

_
H e m ... hem balac, grevde szckleri, ya da eit tmceleri bera
berlik, birlik, eitlik ya da kartlk ayrtlaryla balar.

482. YAN. Aklama ayrtsyla eit eleri balar:

Anlama aralar, yani szckler...
Bu aklayarak balama grevi, yani szcn kullanmadan da
yaplabilir. eler, noktal virglle, ift nokta ile birbirine balanr:
.................... semada imekler,
Yldrmlarla ayn dersi verir:
Btn lem esir-i kuvvettir.
(Tevfik Fikret.)

BALALAR

477

483. RNEN (Szgelii, Mesela). Kantlama balalar. rnekleri

kurallara, kantlanmas gereken kural deerli dncelere balamaya yarar.
484. SE (-se) ekeylemi, kouluk anlamndan syrlarak nermeleri,
szckleri karlk ayrtsyla balar (bkz. n 358-IV, 360-IV, 376-V):
ocuklarmz okullarna girdiler, bizse kapdan dnmek zorunda kaldk.
Limonata souk, aysa scak iilir.
485. Bununla birlikte (beraber), bunun iin, onun iin, unun iin, bundan
dolay, bundan tr, bu nedenle, her naslsa, hal (durum) byle iken, bunun
zerine, baka bir deyile (deyimle)... gibi DEYM DEERL SZ BEK
LER de, trl anlam ayrtlaryla tmceleri balayarak bamsz nermeler
durumuna getirir. Bunlardan nce de noktal virgl kullanmak yerinde olur
(bkz. n 623):
Yeterince almamt; onun iin baar gsteremedi; bununla birlikte
pek ok zlmyor.
486. HO. Bununla birlikte deyimine yakn bir grevle balad
nermelere aykrcalk ayrts katar:
...ho gelmese de olur y a !
(Trke Szik.)

487. BALALARIN YAPILARI. br szck trleri gibi ba

lalar da yap bakmndan eitlilik gsterir:
a) Yaln balalar: ve, ile, gibi, de, dahi, bile, yine (gene) hele...
b) Tremi balalar: stelik, yalnz, ancak, rnein, gerekten...
c) Bileik balalar: Halbuki (oysaki), yoksa, nitekim...
) beklemi balalar: ylesine ki, nasl ki demek ki, kald ki, yeter ki,
elverir ki, u kadar ki, bununla birlikte, onm iin, bundan tr, gerek...gerek...
d) Yabanc kkenli balalar: Ne ... ne, ki, mademki, gya, zira, kh...
kh, hatta, bazen, ama, fakat, lkin, meer, yani, hem, ya... ya, yahut, veya.
488. BALALARIN GREVLER. Balalar anlamlaryla deil;
grevleriyle nem lidir:
1. a) Grevde eleri balar;
b) Anlamca ilgili tmceleri, nermeleri balar.
2. Balalarn pek seyrek olsa da br szckler gibi - ekeylemle
yklem olduu da grlr:
En ok kullanlan bala ve dir.
3. Balalar, ad soylu szckler gibi, zne, nesne, tmle de o lu r:
Ve eskiden daha ok kullanlrd. mer Seyfettin son yklerinde ve
yi kullanmyordu.

478

DLBLGS

4.
Balalar tmlemelere de girer: Bala k i n/n yazl. Ne...ne ba
lac dilimize Farsadan girmitir...
BALALARDA VURGU. Konuma dilimiz ksa tmcelidir.
Tanyabildiimiz eski Trkede de tmceler ksadr. Divan anda dzyaz
sanats, tmcelerini elden geldiince uzatmaya alrd. Bunu iki ynden
yararlanarak baaryordu:
1) Eylemsilerden. Tmcelerin eylemlerini eylemsiye evirerek nermeleri
birbirine balyordu.
2) Balalardan yararlanyordu.
Trkn konuma ve okumadaki stn beenisi bu konuda da kendini
gsterir: nermeleri balama ile grevli eylemsinin son hecesini - tmce
sona ermiesine - kck bir durgu ile ve belirgin bir vurgu ile canlandrr.
Bu durgu ve vurgu balalarda da kendini gsterir.

NL E ML E R
ve
Kullanllar
489. NLEM. Sert, dokunakl etkilerle, duygular birden uyanr,
cokular. Cokunun sze dnmesiyle, yani bir cokunun etkisiyle iten
kopup gelen; sevin, korku, znt, ac, ama... duygularm canl canl an
latmaya yarayan szcklere nlem diyoruz.
nlemler balca ikiye ayrlabilir:
1) ar nlemleri (interpellatif). Kendisine sylenenleri (ikinci kii
leri) armak, uyarmak, onlara bir ey sormak iin kullanlan nlemler:
Ey Ulu Tanrm\ Hey arkada! A iki gzm, bre yaramaz!..
2) Dokunakl, duygusal (affectif) nlemler:
Bunlardan kimisi:
a) Pekitirici (corroboratif) dir.
b) Belirte grevliler (adverbial) de var.
c) Balalk (conjonctif) grevinde de bulunur.
Bu ayr pek de kesin deildir. Onun iin nlemeye yarayan szckleri
birer birer incelemek daha yerinde olur.
nlemlerin balcalar unlardr:
490. A! NLEM :
I. A paam! insan iptida kendisini bilmeli de sonra bakasna t vermeli.
(Kni XVIII.)

Niye boynun bu kadar eri demiler deveye;

A kuzum, hangi yerim doru demi........
(Mehmet Akif Ersoy.)

A! nlemleri kendilerinden sonra gelen szcklerdeki eytileri (hitap

lar) berkitiyor. A! 1ar tmceden atlnca berkitme anlam kalkar.
II. Byle ey olur mu?
Bunu kim yapm?

Olur a! Kim karr?

Ben yapmadm a! Ne bileyim kimin
yaptn ?

480

DLBLGS

rneklerinde de yantlardaki yargy berkitiyor. Alar atlnca berkitme

ayrts kalkar.
Allah bilir a bu adam Koca Ahmet'in ta kendisidir.
(Yaar Kemal.)

III. A!... ne gzel, siz de mi geldiniz?]. A!., sen artk ok oluyorsun.

A, a, al, onu ben mi sylemiim? stme iyilik salk...
tmcelerinde a! nlemleri, sze ama ayrtl beenme, sevinme, kzma...
duygular katyor.
NOT. Farsadan Osmanlcaya gemi, uzun okunulu bir daha
vardr. Divan anda nlemek istenen kimi adlarn sonuna getirilirdi:
Zahidc (ey zahit), sakiya (ey saki), Bakiya (ey Baki!)...
Vasf a zevkine bak yok gamn asl fasl (ey Vasf).
(Vasf XIX.)

491. E! NLEM:
I. E! artk buna diyecek yok].. El., ne olacak bunun sonu?
E ller sze beenme, beenmeme, sevinme, ama, kzma, acma... duy
gularn katar. Bu duygulardan hangisini kattn, tmcelerin kurulularn
dan ok, syleyite ses tonu belirtir. Yazda da szn gelii....
II. El kim gelmi? E] ne olmu? E] ne olacak bunun sonu?
tmcelerinde soruyu pekitiriyor.
III. inize baksanz a ! Glmeseniz el Otursanz al Ayaa kalksan al
Bize gelseniz e]..
a)
b)
c)
)

Dilek - koul kiplerinin sonlarna geliyor.

Kaim hecelerden sonra a oluyar.
Sze uyarma, kzgnlk duygusu katyor.
Kipteki dilek anlamn berkittii de oluycr.

IV. Kitaplarm kartrma e mi? Bundan sonra da byle al e mi?

mi ? soru taksyla birlikte kullanlan eler, buyruklar berkitmek iin
iin kullanlr.
492. HA! NLEM :
I.
a) Ha gayret] Ha greyim seni] Ha yle] Ha babam yallah]...
rneklerinde sze isteklendirme duygusu katyor.
b)
Ha, siz bana kitap getirecektiniz, ne oldu ? H a ! Orhan sen misin ?
Ha, imdi anladm. Ha, evet hatrlyorum...
H aPlar birden akla geliin ya da birden kavrayn etkisiyle sylenmi
lerdir.

JN LEM LER

481

II. Amma gzel hal Sakn yapma, hal.. Sylerim hal..

Kadn ekil dverim hal Sokulma, haydi defol!
(Mehmet Akif Ersoy.)

H a! nlemleri tmce sonuna gelince kendilerinden nceki yarglar

berkitmeye yaryor.
III. Ha ben, ha sen... Ha Ali Hoca, ha Hoca Ali...
Eit elerden nce yinelenirse, arada bir ayrm gzetilmeyiini anlat
maya yarar; bala grevindedir.
IV. Bekle ha bekle, bir trl gelmez. Syle ha syle, dinleyen yok kil..
Tanrnn gn ite byle didin ha didinmez misin ?
TESADF (Hseyin Rahmi Grpnar.)

Git ha git... Vur ha vitri..

Yinelenen buyurma kiplerinin arasna gelince eylemlerin uzayp gittiktiklerini trl duygular katarak - anlatmaya yarar.
V. Ha bire! deyimi, eylemlerin durmakszn srp gidiinden doan
yaknma ayrth duygularn anlatmna yarar:
Ha bire sylyor! Ha bire yiyordul Sabahtan beri ha bire konuu
yorum...
493. HAH NLEM. 1) Sabr tketen beklemelerin birden sona
ermesiyle sylenir:
Hah, ite uak gzktl Hah, Sevim de geldi, artk kabiliriz]...
2)
Beklenmedik bir anda birden oluveren olgularn uyandrd irkilti
ile sylenir:
Hah, bir silah patladl Baskna m uradk?..
494. EY, HEY NLEM LER:
I.

Ey bu topraklar iin topraa dm asker!

Gkten ecdat inerek pse o pak aln deer.
Ey ehit olu ehit, isteme benden makher,
Sana aguunu am duruyor Peygamber...
(Mehmet Akif Ersoy.)

Mtaknm ey ecel kerem kl

Def-i elem eyle ref-i gam kl.
(Fuzuli XVI.)

Gln derdinden ey blbl ne ektin geri n verdin

Gamndan dilberin senden hezarn derdnkim ben.
(H ayali XVI.)

482

DLBLGS
Blbllerin ister seni ey gonce-dehe gel
Gl gittiini anmayalm glene sen gel
Pamal-i ita olmadan iklim-i emen gel
Ver hkmn ey serv-i revan khne baharn.
(Nedim XVIII.)

insann ikide bir:

Ey zek ve kltr, biraz ahlak ve ey ahlak biraz zeka ve kltr, diye
kubbeleri nlatas geliyor.
(Falih Rfk Atay.)

Arkada... hey (ey) arkada!.. Ey ulu Tanr!..

Ey, hey nlemleri eytileri (hitaplar) berkitmek iin kullanlmtr.
Sze, ses tonuyla canlanan trl duygu deeri de katar.
II. Hey nlemi gidi ile bekleince, gemii umutsuz bir zlemle
anma duygusunu anlatmaya yaryor:
Nesl-i hazr denilen ey pek acayip bir ey;
Hoca rahmetliye bak, oluna bak, hey gidi hey!
(Mehmet Akif Ersoy.)

Hey gidi eski gnler hey!.. Hey gidi genlik!...

III. Divan airleri, kendilerine ey nlemiyle berkitilmi eyti (hitap)
lerde bulunurlard:
Ey Nedim ey blbl- eyda niin hamusun
Sende evvel ok nevalar, gftiiglar var idi.
(XVIII.)

Kerem grdke ey Baki gedalardan reca artar.

(XVI.)

yollu eytilere sk sk rastland gibi, adlarn sonuna enlenerek de bu

eyti anlam katlm olurdu:
Bu bezm-i dil-kaya mahrem olmaz Bakiya herkes
Di gelsn ehl-i diller gelmesiin bigneler simdi.
(XVI.)

495. AYA! NLEM :

Sen ne cmn mestisin aya kimin hayransn ?
(Nedim XVIII.)

Ey, hey den daha gl bir nlem olarak kullanlmtr.

496. YA! NLEM :
I. ...ya niin byle sylyorsunuz? Ya kar yaarsa? Ya gelmek iste
mezse!.. Doru deil mi ya?!..
Ya nlemi sorulu yarglar pekitmeye yaryor.

NLEMLER

483

II. Herhangi bir hadise zerinde uzun boylu durmaa ve ondan hkmler
karmaa, zati, vaktimiz yoktu ya!..
ZORAK DPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanolu.)

Beklenmedik olumsuzluu pekitiyor.

III. Beni ldrtan cihet de oras ya?
Hrszlk mal deil ya ?
(Hseyin Rahmi Grpmar.)

Syleyi zelliiyle, ses tonuyla tmceye soru ayrts katmaktadr.

IV. Sorulu tmcelerde im sfatlaryla bekleince sert bir knama ayr
ts sezdirmektedir:
Timur'un saldrlar karsnda Yldrm'n ordular dalmtr. Bu ok
skntl anda Yldrm a Solak Koca adl kulu unlar sylyor:
Kani o gvendiin oullarn ve ol sancan beyleri ya ol sarho vezirlerin
ne gkek yoldalk ettiler sana."
(Akpaazade Tarihi XV.)

V. Diinya bu ya!.. yi ya!..

Bu kitaplar kaldraym m?
Y ay a!
Bu deyimlerde de ya! nlemleri, onama yargsn pekitiyor.
VI. O kitaplar istiyordunuz ya; ite getirdim.
Bu tmcede ya anmsatc bir bala grevindedir.
497. HAYD, HAD! NLEM LER:
I. Haydi ko abuk!
Haydi ykl, hadi ekil, yaramazl
Haydi olum, bize bir kahve sylel
Hadi sizin dediiniz olsun...
Eylemlere, syleyile deien bir sertlik ayrts katyor.
II. Haydi versin versin de yz lira versin...
Eylemlere olaslk ayrts katmaktadr.
III. Yz liraya gzden karan, be liray haydi haydi verir...
Yinelenmekle olasln art pekitiliyor.
498. HAY! NLEM:
I.

Hay ycramazl.. Hay zevzek hay!..

Hay Allah raz olsun l.. Hay Allah cezasn versini..

Sze syleyile deien azarlama, yalvarma, ilenme... gibi trl ayrtlar

katmaktadr.

484

DLBLGS

II. Hay hay ben de gelirim.

Pencereyi aabilir miyim?
Hay hay efendim.
Onamay pekitmeye yaryor.
499. Y! NLEM . - Birdenbire uyanan duygularn etkisiyle sylenir:
Ay, diim tuttul (ac)
Ay, bunu sen mi sylyorsun? (ama)
Ay, ne giizel, ne sevimli ey! (beenme)
A y ! uramda bir ey kmldyor (korku)...
Her nlem gibi ay! da ses deiimiyle canlanmaya ve eitlenmeye
ok elverilidir.
500. YAY! NLEM :
I.

Vay yz bin vay kim dil-drdan ayrlmam

Fitne-em sahir-i hun-hardan ayrlmam.
(Fuzuli XVI.)

Vay bama gelenleri.. Vay anam vay!.. Vay o zavalllarn halinel..

Derin bir acnn etkilerini anlatmaya yaryor.
II.

Vay hocam! vay gzmn nuru efendim buyurun!

Hangi rzgrdr atan sizleri?.. Ltfen oturun.
Mtehassirdik efendim, ne inayet ! ne kerem!..
ASIM (Mehmet Akif Ersoy.)

Birden grmenin dourduu sevinli aknl cokunluu anlatmaya

yaramtr.
III. Vay efendim vay! bu ne kurum bu ne alm ? Vay, demek byle kt
lkler de oluyormu hal..
IV. Vay anasn vay! Vay canna!..

(Trke Szlk.)

Bunlar da ama ve fke, hatta svg deyimleri olarak kullanlr.

501. AH! NLEM :
I.

Bir ah eksem karl dalar kl olur.

Billah bu gamhane bir ah etmeye demez.

(Bir Trkden.)
(zzet Molla XIX.)

Ah!., daha lem bir beik, insaniyet bir ocuktur.

TARIK (Abdlhak Hmit Tarhan.)

NLEMLER

485

Ah, ne y a zk !., Ah, bu ne felaket!.. Ah yavrum, bu ne kaza\..

Ah! nlemi, pek derin acnmalarn anlatmna yarar.
II.

Ah neydi o gnleri Ah, canm stanbull senden ne denli uzaklarda

ym.
Ah, o eski gnleri..
Ah ne olurdu, hepimiz bir sabah samzdan kalkabilseydik...
(Falih Rfk Atay.)

Ah! nlemi tmcelere zlem ayrts katyor.

III. Ah ocuk ahi nasl yaptn bu ileri?.. Ah efendim ahi o gnler nasl
geti?
Yeminsiz oynayamazlar ki ah ocuklar ah:
(Mehmet Akif Ersoy.)

Ah bunu nceden bilseydim!..

Sze acnma, dargnlk, zlem... duygular katmaktadr. Bu duygular,
ses ve syleyi deiimiyle eitlenip canlanrlar.
502. VAH! NLEM:
Vah yavrum, ne oldu sana! ?
Vah vah, pek yazk! Vah vah, aldanmm!..
Acma duygularm pekiterek daha dokunakl yapyor.
503. OH! NLEM t:
Oh! ne gzel hava, ne gzel manzara... Ohl dnya varm... Ohl en sonun
da sevgili yavruma kavutum...
"Oh! nlemi, tmcelerdeki sevin ve holanma duygularn pekiti
yor.
Oh olsun! deyimi, bakasn zen bir olua sevinmeyi anlatr:
Oh olsun! O kadar syledim de dinlemedi.
504. YAHU! NLEM:
Yahu, ne yapyorsun? Nerdesin be yahu!.. Yahu! bu adam gidiyor!..
Etme yahu!..
Senlibenli konumalarda dikkati ekmek, eytileri (hitaplar) berkit
mek iin kullanlr, sze biraz da olanlardan holanlrnad sezgisini katar.
505. AYOL! NLEM :
Ayol, sen nerelerdesin, nerelerde kaldn!
Ayol, bu nasl ey!..
Senlibenli konumalarda uyarmak iin sorulu eytilerle kullanlr.

486

DLBLGS
506. HT, H! NLEM :

Hit, oradan ekili Hi, buraya gell...

Ad bilinmeyen ya da kendisine sayg duyulmayan kimselere: hey bana
bak, sana sylyorum!.. anlamnda sylenir.
507. DESTUR! NLEM:
Yol verin destur! Destur demesini..
Msaade ediniz, savuluuz... anlamlarnda kullanlr.
508. BE! NLEM :
Laf azmda braktn be kuzum, dur be canm!..
Be hocam,
Sana biz medresenin hizmeti hi yok demedik...
Aman be em m i!
Ne var ?
D yorar msn ?
Be adam!
Biraz nefesleneyim, dur ki, yorgunum...
- Duramam.
ASIM (Mehmet Akif Ersoy.)

Dur be ocuk! Yapma be kardeimi Deme bel..

Senlibenli konumalarda ey, hey, yahu... anlamlarna kullanlr.
509. O! Oo! Oooo! NLEM :
Ooo, maallah, ne giizell.. Oo, yle ey olur mu? Ol baknz kimler
geliyor ?
Ol bu iyi olmad...
Syleyie gre sze sevinme, darlma, kmseme... gibi trl duygu
deerleri katar.
510. UF! NLEM :
Uf, canm yandl Ufl elime ine batt. Uf, ar sok tul..
Uf, diim gene pek fena tt tul..
Birden duyulan aclarn, szlarn anlatmn berkitmeye yaryor.
511. OF! NLEM :
Ofl bktm artk. Of, dizlerim aryor! Ooooofl bu ne ekilmez grlt?.
Ar, usan ve can sknts gibi duygularn anlatmn berkitir.
512. F! NLEM :
fl bu ne tkenmez sz T.. f, ne kt koku?.. f, ne densiz adaml.
Usan, bezginlik, tiksinti duygularnn anlatmn berkitiyor.

NLEMLER

487

513. YUF! YUH! NLEMLER:

Y u f harna dehrin gl ii glzarma hem y u f

Ayarna y u f yr-i vefakrna hem yuf.
A rif ki ola mdbir ndan ola mukbil
kbaline y u f lemin idbarna hem yuf.
(Ruhi XVI.)

Yuh olsun bu ii yapanlaral

Knama nlemidir.
514. TU! NLEM:

Tkrmeyi yanstan nlem deerli bir sydiir; yazklar olsun! an

lamn da sezdirir:
Tu, utanmaz, alak herifi Tu, byle mi olacaktl
515. EYVAH! NLEM:

Eyvah!.. ne yer, ne yr kald,

Gnlm dolu ah zar kald.
*
Eyvah, melek de mahvolurmu!
MAKBER (AbdUlhak Hmit Tarhan.)

Eyvah bu baziede bizler yine yandk

Zira ki ziyan ortada bilmem ne kazandk.
(Ziya Paa XIX.)

Beklenmedik bir durum, bir haber, bir olay karsnda duyulan acnma,
yazklanma duygularnn anlatmdr.
516. YAZIK! NLEM:

a) Acma anlatr:
Yazk, ben byle olmasn istemezdiml O kadar masrafa ya zk!
b) Knamak iin kullanlr:
Yazk sana, byle mi yapacak tini ?.
c) Knamay daha da kuvvetlendirmek iin yazklar olsun! denir.
517. AMAN! AMANIN! NLEMLER:

I.

Mere Azrail amanl

Tanrnn birliine yoktur giiman.
(Dede Korkut.)

Ne aman bil, ne ah iit, ne yazk...

(Tevfik Fikret.)

bret al kendi sznden, aman olum gayret!

(Mehmet A kif Ersoy.)

DLBLGS

488

Aman Allahm].. Amann dostlar, yetiin!.. Aman sen bilirsin!.. Aman

aman dedikoduya meydan vermeyin!..
Snmak, yalvarmak, yardm istemek iin kullanlr.
II.
Ayan saknarak basma aman sultanm
Dklen mey krlan sie-i rindn olsun.
(Nedim XVIII.)

Aman, u krlarn gzelliine bakn]..

Beenme, tansma duygularn anlatmak iin kullanlmtr.
518. RKTM E NLEM LER. Hayvanlan rktp kovmak,
yrtmek, durdurmak... iin kullanlan sylerden rnekler:

lr).

Kt!
Ot!
Pist!
Deh!
Oha!

(Kanatl hayvanlar kovmak iin kullanlr).

( Kpekleri kovmak iin kullanlr).
( Kedileri kovmak iin kullanlr).
(Koum hayvanlarn yrtmek iin kullanlr).
( Srlar rktmek; ses deimesiyle durdurmak iin kullan

519. AFERN,YAA,YAASIN, SA OL, VAR OL!.. N LEM LER :

Aferin yavrum] devlerini gzelce yaptna pek sevindim.
Var ol!.. Yaasn Trk ulusu!.. Yaasn ordu!..
Aferin dorusu, cevherli ocuklar, belli!
ftihar etmeli grdke bu grbz nesli.
ASM (Mehmet Akif Ersoy.)

Ebna-y dehr her hnere aferin verir

Ya Rab, bu aferin ne tkenmez hazinedir ?
(Nabi XVII.)

Bu nlemler bir iin, bir nesnenin beenildiini, sevildiini cokunlukla

anlatmak iin kullanlr.
Beenilen, holanlan durumlara ve sevin veren okayc sorulara:
teekkr ederim yerine SA OL karl verilmektedir:
Merhaba asker!
Sa ol!
520. EYLEMLERN NLEMLEMES. eylemler de kimi durumlarda nlemleir:

Her szck tr gibi

Kounuz! Hrsz kayor! Yakalayn!..

521. SAKIN! NLEM :
Sakn byle syleme!.. Bir daha yapaym deme, sakn!.
Olumsuz yarglar berkitmek iin kullanlr.

489

NLEMLER

522. NLEMLERN TM CE DEERNDE KULLANILILARI.

Cokunlukla, birden duygulanmann etkisiyle azdan kveren nlemlere
ve nlem gibi kullanlan szcklere vurgu ve ses trl duygu deerleri kazan
drr; onlar birer tmce gibi geni anlaml klar:
Yazk!.. Afacanl.. Yaramaz].. Haini.. Deheti.. Korkunl.. Dikkati.,
leril.. Atei.. Ar!.. mdat!.,Hayreti., (bkz. n 136).
523. EYTLER [hitaplar]. Yukarda sralanan nlem szcklerinden
baka belirtme vurgusuyla deiik sesle sylenmi adlarla ad deerindeki
szckler; eytiler [hitaplar] de birer nlemdir:
Leyli l dedi verdi can- irin
Ol k- bikarar ii miskin.
(Fuzuli XVI.)

Sevdiim, canm, yolunda hake yeksan olduum!

ddir k naz ile seyrana kurban olduum!
Ey benim aknda blbl gibi nalan olduuml
ddir k naz ile seyrana kurban olduum!
(Nedim XVIII.)

Smrl Siimrl harap olursun;

Billah bir avu trap olursun
Pamal ederim seni nihayet!
EBER (Abdlhak Hmit Tarhan.)

Sar kedim,
Siyah kedim,
Beyaz kedim,
Ad Rengin olsun dedim.
Rengini Rengin! Rengin! Rengin!
Kedim iitmedi lkin...
ERMN (Tevfik Fikret.)

O rdular! ilk hedefiniz Akdeniz'dir ileri.

(Atatrk.)

Eytiler nlemlerle glendirilir (bkz. n 489 /l).

Hitaplarn tmcede grevleri (bkz. n 150-IX),
524. DUA ve YEM N szckleri de birer nlemdir:
Ya lhi bize tevfikini gnder...
Amin!
Doru yol hangisidir, millete gster...
Am in!
(Mehmet A kif Ersoy.)

490

DLBLGtS
Ykanlar hatr- na-dm ya Rabbi ad clsunl
Benimn na-murad olsun diyenler ber-murad olsun!
(Naili XVII.)

Billah bu gamhane bir ah etmee demez.

(zzet Molla XIX.)

Dermi bana kefoldu hep esrar- hakikat

Vallahi yalandr sz billahi yalandr.
(Ruhi XVI.)

Olmuuz can ile billah Gazayi tene

Kanm dmen-i dinin ieriz su yerine.
(Gazi Giray XVI.)

Dil bayram bugn. Dilcilere kutlu olsun!

(Ata.)

525. NLEM DEERL SZLER, SZ BEKLER:

I. Kiilere, kii niteliinde saylan varlklara eyitmek iin kullanlan
btn szckler vurgu, durgu, ton ve syleyi zellikleriyle nlem olur
(bkz. n 150-IX):
Arkadal yurduma alaklar uratma sakn!
(Mehmet Akif Ersoy.)

- Nasl bu bahe?

Cennet!

ok gzeli

II. Sevgi, znt, fke, brden karlama, korku... gibi trl duygularn
etkisiyle, trl nedenlerle syleniveren cokulu szcklerle sz bekleri
de ilerinde nlem szckleri bulunmasa da birer nlem saylr:
Ne yanar kimse bana ate-i dilden zge
Ne aar kimse kapm bad- sabadan gayri.
(Fuzuli XVI.)

Bir yaral eylemez mi feryat?..

Karmda nedir benim bu metfenl
MAKBER (Abdlhak Hmit Tarhan.)

Karnca elenir: Beyim,

imdi raks edin ne var ?
Yazn alan, kn oynar!
ERMN (Tevfik Fikret.)

Yer sarslyor! Kan durmadanl Yangn varl

Gitmemi gidememl
Bak grl Babana neler syleyeceimi
III. Sert, dokunakl, cokulu seslerle sylenmi eylemler, komutlar ve
tmce deerli szler de birer nlem saylr:

491

NLEMLER

Anne, yetii
Soktu beni...

Hayvan!

Ne var! ?

ER M N (Tevfik Tikret.)

Dur, kprdanma!
( Haydi) k dar!
Sa oll..
Blk dur!
Saa dn!..
IV.
Sevin, korku, dargnlk... gibi trl duygular yanstan, cokulu
sylenen yant belirteleri (bkz. n 418) de birer nlemdir:
Evet! hayr! pekiyi! hay hay! olur! yok! deil! olmaz! asla!..
526.

YANSIMALAR da nlem olarak sk sk kullanlr (bkz. n 234).

Miyav... O kim? Beyaz kedi,
Siyah kedi,
Sar kedi...
ERMN (Tevfik Fikret.)

nk tokat
Miniminicikten beri
Hi de houma gitmez... at!
te in d i............ Of, yanam!...
ERMN (Tevfik Fikret.)

Gmbr! diye karki ev kt.

527.
YAKITIRMACA SYLER. Buraya dek grlen szcklerden
baka, bir de, trl grevlerde kullanldklar halde, szlklere pek girmemi
eitli yaplarda ve anlamlarda geen syler vardr.
Birka:
1) M ile tremi olanlar:
a) nllerle balayan szcklerin bana bir m eklenerek kendilerinden
sonra sylenir:
Aa maa, ar mar, ev mev, altn maltn',
enlice menlice bir kat, ellinci mellinci yl; oturup moturmasn...
b) M, nszle balayan szcklerde birinci harfin yerine gelir:
iek miek, gzel mzel, sar man; koar moar...
c) M ile balayan szcklerden yaktrma sy tremez (bkz. n 269 /f).
Anlam. Szcklerin trne gre varlkta, nitelikte, sayda, srada ve
eylemde (ona benzer ve ona alar) anlamlarnda kullanlr.
2) Dzenli bir oluuma balanamayan syler de var:
Biz oluk ocuk, tak tuku yolumuza devam ettik.
CADI (Hseyin Rahmi Grpnar.)

492

DLBLGS
3) Yansmay andranlar da az deildir:
Fokur fokur kaynamak, cambul cumbul yemek.

Tek balarna anlamsz olan bu syler, yerinde kullanlnca anlatm

glendirirler.
528. NLEM LERN YAPILARI. Her szck tr gibi nlemler de
yaplar bakmndan eitlilik gsterir:
a) Asl yaln nlemler birer hecelidir:
A - e - hal ey'- ya, k a y ! ayl vayl ahi vahi ohl hitl bel ol u f l yu fl tul...
b) Trl biimlerde tremie, bilemie, beklemie benzeyenler:
Ayal yaltl ayoll destur! eyvah l y a zk! a f erini yaal yaa stl sa oll
var oll afacanl amini ruhu ad olsun! billahi haydil...
529. NLEMLERN TM CEDE E OLULARI. - nlemlerle
eytilerin tmcelerde ye olmadklar sylenmiti (bkz. n 150-IX). Bununla
birlikte ada dnerek trl grevlerde kullanldklar grlr. rnekler:
Ya Rab bu aferin ne tkenmez hazinedir, (zne)
(Nabi XVII.)

Bu name o yr- cana gitsn

Bir ahtr asmana gitsn.

(yklem)
(eyh Galip XIII.)

Alma mazlumun ahm kar aheste aheste, (belirtili nesne)

(Atasz.)

Ah deme ki dmann oh demesin (Belirtisiz nesneler).

(Atasz.)

IV .

BLM

A N L A M B L G S

530.
ANLAMBLGS teriminin Franszcas $emantiquetir. Bu szck
Greke semantikostan ya da semaineinden gelmitir. Bunlarn ikisinin de
de kk semadr. lk anlam im ( = iaret ) dir Sonralar anlam olarak benim
senmitir.
1839 yl balarndan beri dilbilimciler bu sema kknden anlatm
incelemesi karl olarak semasiologie terimini kullanyorlard ve dilbil
gisinin bir dal saylyordu. Sonra Fransz bilgini Michel Breal, anlambilgisi
karl olarak semantiqe terimini koydu. Bununla, anlam deiimlerine
nclk eden yasalar belirtmek istemitir. Ondan sonra anlam incelemeleri
r glenmitir. Bylece 35 - 40 yldan beri semantik terim olarak, szck
lerin kavram, kapsam, anlam (*) deerlerini ve daha ok da deimelerini
inceleme bilgisi blmne ad olmutur (**).
Anlat incelemenin zel bir daln kapsayan bu szck, esemecilerce de,
tinbilimcilerce de benimsenmi bylece ayn bilim dalnn konular arasna
girmitir. Kapsam da gittike genileyecee benziyor; rnein: bu tmcede
u szcn semantik deeri nedir?" dediimiz gibi, bugn denizcilikte
kullanlan bayraklarn, renklerin semantik grevinden; bir davrann, bir
haykrn, haberlemeyi salayan bir imin semantik deerinden de sz
edilmektedir.
Buna gre semantik ii ayr bilime dayanr: Tinbilim, eseme, dilbilim.
Bu ayr bilimde semantik yle ele alnmaktadr:
1)
Tinbilim sorunu. Birbirimizle niin ve nasl ilgileniyoruz? Bunun
imi nedir? Bu imin tinsel kayna nedir?
(*) Anlamda gibi grnen bu szck arasnda pek ince de olsa ayrtlar bulun
duunu dnmek gerek:
KAVRAM. Szckle birlikte zihinde doan, szckten ayrlmayan dn birimi.
ANLAM. Bildirimeye temel e olan szcn zillinde yanstt kavramla ya da kav
ramlarla uyanan tmel anlay.
KAPSAM. Kullanld yere, tmceye gre arm gibi trl nedenlerle anlatma
bir takm kavrantlar siner. Bu yan sinilerle genileyip zenginleme de szcn kapsam olur.
(**) Yzylmzda dil almalar byk hz kazanmtr. Dil alannda anlambilgisinden
sonra yepyeni bir bilim domaktadr: Semiyoloji. Bu bilim, bir yandan toplumsal psikolojiye bir
yandan da genel psikolojiye balanarak gstergeleri, gstergelerin yasalarn konu edinecektir.

494

DL B L G S

2) Eseme sorunu. Gerekle biimin balar nedir? Anlam verme

grevini tayan bir nesneye ya da duruma hangi koullarla bir im uygulana
bilir? Ve bu gerek anlam hangi kurallar salar?
3) Dilbilim. mler dizgesinin her birinin yapsna ve grevine dayanan
zel kurallar ve saysz sorunlar ele alr. Bylece szcn eitli anlamlar,
deiik kapsamlarla ierdii, yanstt eitli kavramlar, dilbilimin btn
dallarnda zellikle uygulama alanlarnda ele almr, incelenir.
Dil zerine sylenmi ok sz var: Dille dncenin ilikisi ne ok tar
tmalara konu olmutur:
Max Muller, szle dncenin ayrlmazlm yle kesinletirir: Szsz
dnce, dncesiz sz olmaz.
teden beri szle kavram, szle anlam, szle dnce arasndaki ilikiyi
aratrma konusu yapan bilim ve felsefe, son yzyllar iinde gzlemler,
yeni grler ve kuramlarla bu eski sorunu yeniden ve daha aydn olarak ele
almtr. Bununla birlikte henz bu ok derin ve ok ince konuya yeterince
k tutulmutur, denemez. Onun iindir ki bu konuda aratrc uzmanlar
da, yeni biimlerle karlatka - konuya yeni deinenler gibi - arp ka
lrlar.
Dil, dnceleri iletmemize yarayan bir yoldur. Bir ttnc dkknnda
satcya: bir amlca deyince belli bir kiiye, belli istekle bir paket sigara
ducesi iletilmi olur.
Anlambilgisi bakmndan szcklerin grevleri yle incelenir:
1) Bir amlca niin bir paket sigara demek oluyor? Bunun baka
anlamlar yok mu? Nasl, neden, ne zaman bu anlam kazand?
2) Szck nedir? Grevi nedir? Bu grevini yerine nasl getirir? (Bu
konuya ileride dnlecektir.)
Bylece anlambilgisi, btn dallaryla gke yaznn da nemli konusu
oldu. Szde inceliin, eitliliin, ayrtlarn, karmakln zn oluturan
sorunlara \e bu sorunlarn tabanna, ana izgisine inmek yolunu at.
Dilbilime dayal anlambilgisi - yukarda ad geen ilk iki bilimin konu
edindii semantie gre - daha ok geni kapsaml ve daha ok ilektir.
Konusu, szckleri dilin ierisinde incelemektir. rnein: bir szck nedir?
Biimiyle, treyiiyle anlam arasndaki balar nedir ? Zaman ve trl etmen
ler ona neler kazandrmtr? br szcklerle ilikilerinde nasl deer kaza
nr? Bunlar nasl salar?..
Bu saysz sorularn, hele bilinaltna yansyan sorunlarn yantlarm
bulmak kolay m? Bunlarn hepsini bugnk bilim gcmz iyice aydn
latmaktan uzaktr.

ANLAMBLGS

495

Dil aratrmalar, eskiden gzel anlatm (retorik) epiinin aktarm(mecaz)

larn incelemekle yetinirdi. Anlambilgisi anda i bununla kalmyor.
Tinbilimin, esemenin gzlemleri, verileri aratrma alanm geniletmi;
bylece anlatn tinsel, toplumsal grevi ortaya kmaya balamtr.
Diller toplumsal ruhu, ulusal ray, kltr, tarihsel evrimleri yanstan
amaz bir gzgiidr, bir d grntdr. Uluslarn birok deerleri, gemi
lerden szlp gelen birok zellikleri anadillerinin, dil verilerinin incelen
meleriyle ortaya karlyor. Dillerin birbirlerinden yalnz ses, tretim, ekim
ve dizili bakmlarndan ayrlklarn deil; i biim zelliklerini konu edinme
a gelmitir artk. Her ulusun gerek benlii bu incelemelerle belirecektir.
Bu incelemeler tarihin, tarihe dayanan bilimlerin, toplumbilimin tutumu
nu, gidiini, anlamm da deitirecektir. Bugne dek tarihler ynetimlerin,
ynetmenlerin, babularn, savalarn, yenenlerin, yenilenlein, byk
olaylarn yks olmutur. Bireylere pek yer verilmeyen bu yklerde de
ulusal benliin niteliine - ylece, olabildiince - deinilmitir. Bu dein
melerin ne denli yzeyden olduunu, dil incelemeleri gsterecektir. Onun
iin incelemeler ie dnk, derin ve toplumsal dalgalanmalarn nedenlerim
belgeleyen gerek sonulara varacaktr.
NOT. Semantik szcn 1950lerden nceleri biz anlambilgisi
ile karlamtk. Konu pek ok geniledi; bugn anlambilim deniyor.
531. ANLATIM : Bir dnceyi, bir varl, bir kavram, bir olay, bir
imgeyi calandrabilecek imlerin birletirilmesi durumudur: Bulut, yamur
ya da kar imidir. Bunun gibi bir ka atmas, yerine gre, dikkati bir noktaya
toplamann, ok kez de fkenin imidir.
Deniz szc engin sulara im olmutur. Buna ge her im bir drtdr.
T inbilimci buna uyarn diyor ve bunun tinsel benliimize etkisi yoluyla im
gede uyarn inceliyor: Bulut, yamurun imgesini; deniz de grg ve renme
yoluyla elde edilen engin su imgesini canlandrr. Her im, imgeyi canlandran
bir baka uyarma balanr, iz brakr; amlar, armlar uyandrr.
532. M LER, SMGELER. Her im - yukarda grld gibi - a
rml bir uyarmdr. ki t rl d r:
1) Doal imler: bulut, yamur iin bir gstergedir.
2) Uylamal imler: bir okulun varln gstermek iin dnemelere
konan ocuk resimleri gibi.
Szler, birer anlamal, uylamal imlerdir ve birer anlam simgesidir.
Bukonuda dilbilim kurucularndan biriolanSaussurenuyargspek nem
lidir: Adlarla adlandran nesneler arasnda hibir doal ba bulunmaz.
Salt isteme bal olarak herhangi bir sesler birleimidir her szck. rnein,
at bir hayvan tantr. Bunlarn hepsi anlamaldr ve dili kullananlar arasndaki

496

DLBLGS

uylamadan doar..: Bu, yapmsal da olabilir. Treme, bileme yoluyla

elde edilen szckler de bu uylama smrm pek amaz.
Bilemeden rnekler: hanmeli, katrtrna (gzel kokulu bir iek
addr), kadngbei (bir hamur tatlsdr)...
Tremeden bir rnek: gz, gzlk, gzc, gzlk, gzclk, gzlkluk, gzsz, gzszlk, gzl (masa), gzlem, gzlemci, gzlemcilik, gze,
gzemek, gzenek, gzenmek, gzetici, gzetilmek, gzetlemek, gzetlenmek,
gzetmek, gzettirmek, gzleme, gzlemek, gzlemen, gzlemlemek, gzleyici,
gzlkl, gzkmek, gzel (gzel), gzg (ayna), gzlk, gzetmen...
Bunlarn ve btn benzerlerinin anlamlarna kesinlii uylama kazan
drm tr1.
benliklerin dnmesi de birer znel imdir, Anlamalarn en gliis
onlarla olur. Tadabilenlere ne mutlu:
Ben kafiye dnrm; sevgili bana der ki, yzmden baka bir ey
dnme... Ey benim kafiye dnenim, benim yanmda devlet kafiyesi
sensin; karmda rahata otur... H arf ne oluyor k i sen an dnesin ?
H arf nedir? zm bann itten duvar... Harfi, sesi, kelam ortadan
kaldr... Bu olmakszn seninle konuaym, der.
(Mevlna.)

SONU. Dil, dndklerimizi, bizim kendi zihnimizde biimlenen

nesnelerin imgelerini bakalarnn zihnine iletmeye ve orada canlandrmaya
yarayan imler dizgesidir. Szck nesneyi deil; nesnenin imgesini iletir. Her
ad bir kavram, bir anlam canlandrr. Her anlam da bir ada canllk katar.
Adsz anlam var olmaz. Anlamsz ses birleimi de ne bir ad olur, ne de bir
szck.
532-2 DNCE - ANLATIM :
Soyut kavramlarn; dnce, duygu ve imgelerin - zihinde canland
biimde - sze aktarlmas kolay deildir. Birok nl yazarn, ozanlarn,
hatta e (dhi)lerin bile bu glk karsnda kvrandklar ve bu kv
ranlarn: duyuyorum, dnyorum; imgemde canl grntler var;
ne yazk ki bunlar, olduklar gibi, sze aktarmak, kt zerine dkmek elden
gelmiyor..: gibi yaknmalarla anlatmlardr. Sanatlar bu konudaki bece
rilerine gre stnlk kazanrlar.
Profesr smail Hikmet Ertaylan, XIV. yzyln birka ozanm kar
latrrken unlar yazar:
(1) Dillerin genel uylamalardan doduunu dnenler, btn insanlarn uylamasyla be
nimsenecek bir dnya dili yaratmak abasna girimilerdir. Polonyal Dr. L L Zamenhof
(1859 - 1917) un yaratmak istedii ESPERANTO bunlarn en nlsdr.

ANLAMBLGS

49?

...kelimeler, sahibinin kudretinden emin olan atlar gibidir. Kendiliklerin

den birbirlerine kouluvsrirler. Onda bir sihirkr kudret, fiisnkr bir muvaf
fakiyet vardr...
Birbirine yan der gibi olsa da bu grler u sonuta birleiyor:
Anlatmda baarnn ana kayna kavraytr. yice kavranmam, yar
bilinmi konularn; durulmam, karmak dnce ve duygularn anlatm
kekelemeye; daha dorusu, karanlklar iinde kalm silik grntlere ben
zemekten kurtulamaz. Birok nl romanclar - duygu, dnce ve im
gelerine saydamlk kazandrmak iin - yaptlarndaki olaylarn getii
yerleri gezip grmek gereini duymulardr. Bunun en eski ve canl
rnei Latin ozan Vergilius (M.. 70 - 19) tr. Bucolicalar ve
benzeri yaptlaryla ne kavuan ozan, Homerosa hayrandr. lyada ve
Odysseiay birok kez okumu; o apta bir yapt yaratmaya bala
mtr: Yunan ve Latin mitolojisinden kaynaklanan AENES, 12 blm
olacak. Yaz srp giderken Homerosm yaptlarnda geen yerleri gezip
grmek isteini yenemiyor. Gezdii, grd, derin derin solukland yer
lere dudaklarnda dizelerle ayak basyor. Dizeler tutkuyu besliyor, benlii
saryor. Bu coku iinde AENESin onuncu blm bitmitir. Son iki b
lmne balamadan yaam sona eren ozan, lrken, aeneis'in yaklmasn
istiyor.
anda da pek beenilen ok sanatl ve ahenkli bu stn yapt, yan
dalar yakmamlardr.
533.
ANLAMBLGSNDE BLMLER. Szcklerin koulu
ve treme anlamlar; takmlarn, nermelerin, tmcelerin kurulular; bu
anlamlarla kurulularn anlatm yetkileri DLBLGS blmlerinde g
rld.
Dilbilgisi, az ok - kesin yarglarn, genel kullanlarn eseme (mantk)
erevesi iinde - belli kurallarla snrldr. Oysa DL, akan, deien ve iten
bir yedile, ok kez, her snr, her ba aan bir gerektir. Bunu u derin ve
ince anlat iinde bir kez daha grelim:
Ulus kiiliini var eden elerden biri de dildir.
...Dile bir toplumbilimci gibi dtan baktmz zaman, onu bir kdim e
dizisi olarak grrz. Ancak dile bir ruhbilimci gibi bakacak olursak,
unu da grrz: Dil de din gibi, sanat gibi, bilinalt ile ilintili olan
toplumsal bir varlktr. Dil, en byk, en kalc zelliklerini bu gizli
kaynaktan almaktadr. Hibir syleyi, hibir yaz yoktur ki bilin
alt dediimiz bu ruh alan, kiilik kayna ile yakndan, uzaktan
ilintili olmasn. En nesnel sandmz dncelerimizde, yarglarmzda
bile bu bilinalt varlnn bir pay, bir rol vardr. Dile biimini,
ruhunu veren, dilin estetiini yaratan ite bu kaynaktr. Dili bir iaret

498

DLBLGS
dizisi olmaktan karan da odur. te dilin, dilbilgisini, szdizimini
aan bir ii, ililii vardr. Bu varla imdilik dil zevki ya da dil
duyuncu diyebiliriz. Gerek bu olunca, bir dili zletirmek iin onun
d ile uramak yetmez. Toplumlara ulusal kiiliklerini kazandrmak
iin anadillerini retmek yetmez. Bu dillerin ulusal kiiliklerini
edindirmek de gerekir. Ayn kkten gelen; ayn kelimeleri, ayn
szdizimini tayan ngilizce ile Amerikan ngilizcesi ayr iki dil ola
rak olumaktadr. Bunun nedeni, rk birliine, kltr birliine karn,
iki ulusun ayr yaama koullar iinde ayr kltr gelenekleri edinmi
olmalardr. Bundan dolay dil duyunlar deimitir...
(smayl Hakk Baltacoh.)

Szckler, canl varlklar gibidir; szckler, dilbilgisi kurallarnn ken

dileri iin kesinletirdikleri snrlar aar; alarn, yerin, syleyenin, kayna
t szcklerin, bulunduu tmcenin syleniin etkisine; hatta syleniteki
sesin perdeleniine gre yeni, deiik anlam, duygu ve imge deerleri kazanr.
Szckler, nermeler, tmceler, sz bekleri; konulu, treme, kurulu
anlamlarndan baka, ok kez, o anlamlar glgede brakacak canl, kavrayc
bir kullan anlam, bir duygu ve imge deeri tarlar. Szcklerin, dilbilgisi
kurallarnn saptayamad bu eit anlamlarn zenginlii ve anlatm g,
kitap boyunca, yer yer incelenmi; bu anlam deiiklikleri, sze katlabilen
duygu ve imge deerleri konu edinilmi; bylece - teden beri kuru bilgiler
yn sanlan - dilbilgisine biraz tat, ilgiyi uyandran ekicilik kazandrl
m tr'. Bununla birlikte daha derli toplu bir fikircik verebilmek iin bu
blmde birka dnce, birka rnek toplancaktr.
Kavramay kolaylatrmak iin ANLAM BLGSni ikiye ayrdk:
I.
Szcklerin doularn, gelimelerini; unutulup kullantan d
lerini, biim ve anlam deitirmelerini inceleme istei, tarihsel dilbilimi do
urmu; dilbilim almalarndan da anlam ve KULLANI bilgileri domu
tur.
Dilbilgisi aratrmalarnn balangc ok eski alara dayanr (bkz
n 6).
Anlambilgisi, ancak XIX. yzyl sonlarna doru gzde bilimler arasna
girmeye balamtr. Dilbilim incelemeleri, szcklerin yaay tarihlerini
ortaya karyor; bylece hem eski yaznlar kolay ve kesin olarak anlalyor,
(1) Bu nitelikteki konulardan birka:
Vurgu (bkz. n; 63,64, 65 v.b.), Ton (73), Ses ve Syleyi (74), Tmcelerin dizililerinden
doan anlam deeri (107), Devrik tmce (109, 110, 111), Devrik tmcenin anlatm deeri (113),
Tmceden szck dmesi (136), Dkl anlatmlar (137), Soru (373), Anlam kaymas (376),
Benzetme ilgeleri (441), kilerle biten tmcelerdeki duygu ve imge deeri (459-11), de balacnn
berkitme grevi (456), dahi (457), im sfatlarnn duygu deeri (171)...

ANLAMBLGlS

499

anlatmn deien canl nitelii gerekleiyor; hem de eski alkanlklarn,

greneklerin darlatrc etkileri ortadan kalkyor.
XX. yzyl dilbilimi, ayrntlardan syrlarak dilin ana sorunlarna eil
meye almaktadr. Bylelikle dilin ne olduu, kullanld toplumlardaki
yeri ve incelenme biimleri... gibi konular akla kavuturulmaktadr.
Trl nedenlerin, deiikliklerin szce kazandrd deeri gstermeye
alan bu blme KULLANI (bilgisi) diyebiliriz.
II.
Daha sonraki dilbilim almalar, dille dnce arasndaki ilgiyi
kesinletirmi; anlatm biimlerinin deerlerini belirtmitir. Bylelikle ana
dilin ya da renilmi bir dili konumann incelikleri ortaya km bulunu
yor. Bu anlatm biimlerini, inceliklerini konu edinen blme de ANLATI
(bilgisi) diyeceiz.

KULLANI
534. SZCK. Anlatmn balca ve en verimli temeli olan seslerden
kurulmu imlere szciik diyoruz. Bu imlerin doular, kullanllar, deerleri
dilbilgisinin ve dilbilimin temel konulardr. Kukusuz szckleri yaratan
kiioullardr. Kiilerin yaratt her nesne gibi szcklerin de zel bir yaa
malar ve gelimeleri var. Biz onlar yaratrz; onlarda birbirlerini... Bylece
anlatn da bilinli evrimsel yaratllar srer gider. Her yarat bir gerek
sinmenin sonucudur. Dillerin sz yaratma yollan eitlidir. Bu arada yans
malar da anmak gerek (bkz. n 2, 234).
Sz epiinin ustalar olan ozanlarn bir baka trl yaratlar daha var:
Sze, sz beklerine, dizeye armlarla yeni yeni duygular ve imge deer
leri sindirmek.
Etkileme konusunda nemli olan, szlk anlamlar deil; szcn
konuya, sylendii yere, syleyen kiiye, dinleyenlere ve bunlarn eilimlerine,
ruh durumlarma gre bir deer birimi oluudur. Szlk anlamlar bu etkilerle,
kimi kez, armlarn da karmasyla dinleyenlerin her birinde ayr bir iz
yaratr. Szck, her kullanta ayr bir deer, bir benlik gsteren bin canl,
bir yaratktr. Onun iin her szck snrl bir tek kavram iin dondurulmu
deildir.
ada dilbilimin temelini atan F. Saussure: Her szck trl
armlarn odadr der ve szc bir im sayar, onlara belirti ya da
gsterge adn verir. Bu kuramnda u aklamaya ynelir: Her szckte
birbirinden ayrlmayan iki yn v a r:
1) Zihinde sessiz okumada bile canlanan ses imgesi;
2) Kavram y a d a belirtilen (belirtilendir)dir (bkz. n 54). Ses imgesiyle
kavram bir kdn iki yz gibidir; birbirinden ayrlmaz.
535. SZCE ANLAM KAZANDIRAN ETMENLER. Her
szcn eitli anlamlar tadn grdk (bkz. n 530), greceiz (bkz. n
540). Bu konuyu bir baka ynden de inceleyelim:
1)
Temel anlam. Her szcn bir temel (konulu) anlam vardr.
Bir adn, bir szcn eitli anlamlan arasnda ancak birisi temeldir.
Bu temel anlam bir dzen koruyucusu gibidir. Dil geliimi boyunca anlam

ANLAMBLGS

501

artladan doacak karkl o nler. H er kavram iin bir ad... kural

bu bakmdan kesinliini korur.
2)
Kullan anlam. Szce asl geerli anlam kazandran, iinde
bulunduu tmcedir, metindir. Tmcenin rgs, metnin havas szce,
kavram st armlar ekler; duygu ve imge deerleri katar. Hele epikli
(sanatl) konularda, dizeler iinde szck canlanr, kanatlanr.
Sze bu canll kazandrmann yollarn incelemek grevi de anlat
bilgisinin konusuna girer.
Sze katlan bu anlat deeri de eitlidir :
a) Szcklerin temel anlamlarnda bulunmayan cokular, istekleri, kurunlar (niyetleri); konuann eilimlerini, yarglarn aa vurur.
b) Kimi szckler, kullanldklar evreleri anstrlar (Argo szckleri
gibi).
Bunlardan baka her anlatta bir ikili grev daha vardr:
1) Dz anlat. Esemeye uygun tantc anlat: zihnimizde bulunan
bilgileri, dnceleri karmzdakinin zihnine aktarmaya yarar.
2) Duygusal anlat. Dncelerimizi, ok kez, tepkiler yaratmak
iin iletiriz. rnein: seviyorum demek yetmezse bu tutkunun iddetini:
seni deli gibi seviyorum... der; etkisi gittike artan birok biimlere ba
vururuz (bkz. n 546).
Bir rnek daha: Dmana hemen saldrn! komutu yeter grlmezse:
Kutsal yurdumuza, namusumuza gz diken bu hainleri yok etmek gerek;
hemen saldrn, ileril gibi bin bir eit duygusal anlatlara yol alr. Bu
anlatlarda konular, nesnelerin kavramsal ve soyut imgeleridir; nk,
szck nesnenin kendisi deildir. Onu, yani nesneyi bir ekrandan yanstrcasma dolayl bir biimde tantr. Oysa nesnenin kendisi szden daha ok
coturucudur. Bu yzdendir ki doal olarak cokularmz, isteklerimizi
kurunlarmz, dncelerimizi ya da bir olay anlatrken kendimizi ve
dinleyicilerimizi ana kavrama - imge yoluyla olsun - daha ok yaklatrmak
iin el, yz, gz ve gvde imgelerine; vurgu ve tonun glendirici etkisine,
her eyden ok da sesin ve syleyiin duygusal yaratclna bavururuz
(bkz. n 74, 75). Bu yardmclar olmazsa dil, eseme erevesini asmayan
kuru bir anlatlar dizgesi olurdu.
Sze, ayrca sylendii yerin, anlatmay gerektiren durumun, syleyenin
o andaki salnn, dinleyicilerin; hatta zamann ve daha birok etmenlerin
de izleri siner.
te bir gr:
On bir yandaki kznn geceleri gizli gizli aladn renen ve nede
nini aratran anne, yle yakmyor:

502

DLBLGS

Catherine ok fazla okuyor; tam olarak da ne okuduunu bilmiyorum.

Zamanm olmuyor, olsa bile kelimelerin anlam benim iin baka, onun iin
baka...
SIMONE DE BEAUVOIR (eviren: Harika S. eren.)

Grlyor ki szckler belirli bir evre ile, bir durumla deindikten

sonra enisini bulmakta, deerini kazanmaktadr. Bu uzun aklamalarla
u sonuca varyoruz: Her szckte -aadaki emada gsterildii gibidrt anlam esi birleir:
Temel anlam
metnin kazandr
d anlam

anlat deeri
toplumun, yerin, olaylarn
katt deer.

Bunlarn yan sra kiilere, durumlara gre anlamlarda bir dei toku
olur. Bu da anlam kaymasdr (bkz. n 376).
Bunlarn da, kendilerine gre, anlam deerleri byktr.
Bir rnek:
...Bu hal, O'mm salcakl zamannda, counca ta yreinin iinden
gelen bir inanla okuduu:
Canm canan eer isterse minnet canma
Can nedir kim an kurban etmeyin cananma"
msralarnn, ite canlanm bir rnei idi bu... O'nu ruhum kamaarak
bir daha grdm.
ATATRK N HASTALII (Ruen Eref naydm.)

536.
SZCE ZAM ANIN KAZAN D IRDI I A N L A M Dil tarihi
boyunca szcklerin evrimi, anlamca geliip geniledii grlr. rnek olarak
konak szcn inceleyelim: Konmak eyleminden, KON kknden tre
mitir. Bu kk eski kaynaklarda:
1)

Kp stge ku konar
Gr site ku konar

Krkl kiige sz kelir

Gzel kiiye sz gelir.

rneinde olduu gibi Divan Lgat-it-Trkte ka konmak anlamnda

dr.
2) Budun kondu rneinde gten sonra oyman bir yere konuu
biimindeki kullan da bugnk gibidir.
Konak szcnn, treyiine gre anlam : kuun ya da gn konduu
yer konma yeri olmak gerekir (bkz. n 211-1). Divan Lgat-it-Trkte ko
nak szc yoktur. Sonradan tredii dnlebilir. Bu szck genileyip
gelierek u anlamlan da kazanmtr:

503

ANLAMBLGS

1) Glerin, yolcularn konup geceledikleri yer;

2) ki konak arasndaki uzaklk, yol;
3) Araba ya da hayvanla bir gnde alman yol;
4) Konak yerlerinde kurulmu, yap, han;
5) Kentlerdeki byk ve grkemli ev: Vali kona;
6) Devlet dairesi: Hkmet kona...
7) Eskiden : a) sataki kepek, b) gzbebeinde oluan ak benek...
Her dilde szcklerin birou bylece geliip deimitir.
537. SZCN ANLAMCA DARLAMASI. Kimi szckler
de alar boyunca anlamlarndan birkan yitirerek darlar. rnein:
Okumak szc, dilimizin en eski belgelerinde:
1) Bugnk gibi, bir yazya bakp da harflerini seslendirmek y a d a ya
zdaki dnceyi kavramak anlamndadr.
2) armak, davet etmek anlamna geliyordu:
Ol bitik okd = O, kitap okudu.
Ol meni okd = O, beni ard.
Bu ikinci anlam, Anadolu Trkesinde de yzyllar boyu sregel
mitir:
Yusuf'u okd anda ier.
(eyyat Hamza XIII.)

Oul, kaln Ouz belerini odamza okyalm.

(Dede Korkut XIV.)

Sald dem okudu yoldalarn.

(Camaspname XV.)

Name ile ben kara yazly yr okumu.

(Zati XVI.)

Giilendam' okudular ol zaman

Ettiler ol kza bu hali beyan.
(Battal Gazi XVIII.)

Bugn kltr dilimizden silinen bu anlama kimi blge azlarnda, rast

lanyor.
Zamanla, yaayn deimesiyle kimi szckler btn anlamlarn yiti
rirler; szlklerde derin uykularna dalarlar (bkz. n 551).
538. YAKITIRMA. z ad olmayan ya da bilinmeyen varlklar,
trl ynlerden, daha ok, rgen adlarndan yakan szcklerle adlandr
lr:
Uan kanad, antann gz, masann aya, makinenin kolu...
rgen adlaryla pek ok da bileik adlar yaplmtr:

504

DLBLGS

a) Bitki adlar: Hanmeli, katrtrna, keiboynuzu, kuzukula...

b) Yemek adlar: Kadnbudu (kfte), vezirparma, dilberduda...
c) Yer adlar: Glekboaz, Bakale, amlbel, Gztepe...
539. SZCK. KAYNAKLARI. Uygarln ilerlemesiyle orantl
olarak her dil yeni szckler elde etmek, zenginlemek iin yoldan ya
rarlanr :
1) Yabanc dillerden szck alma:
2) Tretme (bkz.n0 187, 202, 234);
3) Biletirme (bkz. n 238, 240, 247).
Dedelerimiz, eski alarda Arap ve Fars dillerinden pek ok szck
ve kural almt. Bu yzden gzel dilimiz:
a) Aydnlarn, derin okumularn bile g anlayabilecei bir sklmez
dil durumuna gelmiti (bkz. n 31).
b) Yabanc szckleri alp kullanmann kolayl, moda oluu Trkenin
ilenerek zenginlemesine engel olmakla kalmam; z Trke birok szc
n unutulup gitmesine de yol amtr (bkz. n 31-11). Bu gidiin ktl
ancak XIX. yzyln ortalarnda sezilmeye baland. 1908den sonra yabanc
szcklerin, kurallarn birou atld. D L DEVRM ile de Trkemiz
zlemeye, z benliine kavumaya doru yneldi. Bugn Arap, Fars sz
cklerini atmaya alyoruz. Umalm ki onlarn yerlerini Bat szckleri
doldurmasn.
540. SZCKLERDE ANLAM KERTELER. Szcklerin, kul
lanldklar yerlere gre aldklar anlamlar balca u kertelerde grlr:
1) Kom anlam. Her szcn ilk anlamdr.
2) Kullan anlam. Szcklerin szlklerdeki anlam; birok sz
cklerin konulu ve dz kullan anlam (bkz. n 535,12).
3) Terim anlam. Szlk anlamlarndan az ok kaym bir szcn
bir bilim, bir sanat kavramna ya da bir araca ad olarak alnmasdr; rnek
olarak kk szcn inceleyelim:
K K n birinci anlam udur: Bitkileri topraa balayan, topraktaki
besinlerin emilmesine yarayan rgenler.
Kullanta, yaktrma yoluyla, kimi nesnenin dibi anlamna da gelir:
Diin kk (bkz. n 538).
Deimece (mecaz) olarak soy sop anlamna kullanld da olur. Bu
anlam Divan Lgat-it-Trkte de var: Kkn kim? Asim ne; hangi
boydansn ?
Bunlardan baka, terim olarak:

ANLAMBLGS

505

a) Biyolojide, kimyada, matematikte kk szc birbirinden az ok

ayr kavramlar anlatr.
b) Dilbilgisinde, ekle yaplmam; yani trememi ve bileme yoluyla
var olmam szce kk denir.
c) Mzikte, sazlar kurmaya yarya kulaa da kk denir.
4)
Deimece anlam. Szcn kendi szlk anlamndan bsbtn
kayarak baka bir szcn yerinde kullanlmasdr. Bu kullann anlatma
katt eitli deerleri belirtmek iin birka trlsn grelim. Balcalar
unlardr:
a) Eretileme (eski terimi: istiare).
b) Dzdeimece (eski terimi: mrsel mecaz).
Szcklerin birou, somut bir varl adlandrmak iin konmutur;
somut addr (bkz. n 140-11). Sonra yava yava deierek soyut ad ve sfat
olmutur.
rnek olarak tilki szcn inceleyelim:
Bu szck Divan Lgat-it-Trkte tilki, tilkii biimlerindedir. Birka
savda (atasznde) gemektedir:
Taygar yriienni tilkii sevmes
Tazmn yrn tilki sevmez.
Bir tilkii terisin ikile soymas
Bir tilki derisi iki kez soyulmaz.
Bir deyimde de kz yerine kullanlmtr: Bir kadn dourunca ebeden
yle sorarlarm:
Tilkii m todu az brii m =
Kz m dodu yoksa kurt m u ( = olan m?).
Bugn de bir tilki avladk tmcesinde tilki, bir av hayvannn addr;
szlk anlam da budur.
Bu yl tilki modadr tmcesinde de (tilki postu) demektir.
Oysa onun ne tilki olduunu bilmezsin, deyince tilki, szlk anlamndan
kaym olur; kurnaz, aldatc, dzenci anlamlarna gelir.
Kurnaz sfat belli anlamndadr. Bunun yerinde kullanlan tilki szc,
gizli bir benzetme yoluyla hayvan imgede yanstarak tmceye daha ince
bir anlam ve canllk katar. Bylece tilki szc somut varl anlatmak
tan kayarak o varln en belirgin rasn anlatmakla soyutlar.
Bu eretilemeyi birok yaratklar ve nesneler iin de yaparz: karnca,
eek, aslan, odun... szckleri srasyla alkan, anlaysz, yiit, kaba...
yerinde kullanlr.

506

DLBLGS

Bu eit kullanlar anlatma derinlik, genilik, incelik ve imge deeri

katar. Bu konunun aklanmas iin benzetmeden balamay yararl bulduk
(bkz. n 542).
. 541- EK (morfem). Eklerle taklar tek balarna birer anlam birimi
deildirler, birer kavram yanstmazlar. Ancak eklendikleri szcklere etkileri
nemli olur. Ekler tretme aracdr (bkz. n 187, 532 vb.).
Taklardan rnekler (bkz. n 57 /b, 61):
Orhan eve geliyor.
Orhan evden geliyor.
tmcelerinde szckler bir; yarglar karttr. Bu deiiklii tmceye katan
-e, -den taklardr. Taklar, yeni szckler tretmeye yaramyor. Takld
szck, yklemin ynn belirten birer e oluyor. Yklemin yerini belirt
mek iin evde denir. znenin etkisini gstermek iin de evi deriz.
Tak deitike enin grevi de deiiyor.
Anlambilgisi bakmndan ekler de, tak lard a ok nemlidir; szckler
gibi incelenmeye deer (bkz. n 61).
542.

BENZETME:

...Sert ve grltl bir ses:

Davranma!
Diye atlad. Kayadan kayaya arpa arpa nihayetsiz akislerle al
kalanp uzaklaan bu sedada insan balarn olgun baaklar gibi
een, rzgrl bir ferman amirlii vard.
(Hakk Sha Gezgin.)

talik harflerle dizilen nermede insan balan, eilme ynnden, olgun

baaklara benzetilmitir. Bu kavram: insan balarn iddetle een ner
mesiyle de anlatlabilir. Ne var ki imgede o denli canl bir iz yaratlamaz.
Benzetme, anlatma canllk ve imge deeri katmak iindir. Ondan yaz
dilinde de, konumada da sk sk yararlanrz.
Bir benzetmede drt e bulunur:
1)
2)
3)
4)

Arslan
Kadar
Yiit (lik)
Asker

=
=
=
=

benzetmelik (kendisine benzetilen);

benzetme ilgeci;
benzetme yn;
benzetilen.

Benzetmeler her vakit byle drt terimli olmaz. Anlatmda eksiklik

brakmadan eler debilir (bkz:. n 136):
Arslan gibi asker: Benzetme yn dmtr.

507

ANLAMBLGS

Arslan asker: Benzetme yn de, ilgeci de dmtr. Benzetmenin en

ksas budur. Szce ksalm; anlamca daha gl daha canl olmutur.
Melee benzeyen ocuk, arslan andran asker...
benzetmelerinde benzeyen, andran ortalar ilge grevindedir.
Bu ocuk melee benziyor. Asker arslana benzemeli.
tmcelerinde de benzetmeyi eylemler salamtr.
Benzetmeler, ok kez, imgeyi canlandrmakla sz zenginletirirler.
Benzetmeleri, yaygnlama olana yznden eitlere ayrabiliriz:
a) Kiisel benzetmeler, kullanldklar yerde kalr:
Gece koskocaman biley tadr
Sivriltir korkularn baklarn
Drt yana savrulan kvlcmlar
En lmsz duygular tr.
(Sedat mran.)

Bilei tama benzetilen gecenin, korku baklarm sivriltmesi; savrulan

kvlcmlarn lmsz duygular tmas... kuku yok ki ok ince, ok zgn
bululardr.
Sanat deerli bu gzel benzetmeleri benimseyenler bulunacak m ?
b) Kimi benzetmeler de kamular, herkesin o lu r: kz gibi bn, eytan
kadar aldatc, da gibi adam, su gibi para harcamak...
543.

ERETLEM E:

Krizantemler, ok gzel ama stnde bulutlar, bu kadar devaml alanasa\..

Bulut alar m? Alamasa szc bulutun insana benzetildiini
dndryor. Tmce yle de olabilirdi:
Krizantemler, ok gzel ama stnde bulutlar, yasl nineler gibi, bu
kadar ok alamasal..
Bulut
Nine
Yasl (lk)
Gibi

=
=
=
=

benzetmelik (kendisine benzetilen);

benzetilen;
benzetme yn;
ilgetir.

Yukardaki rnek tmcede ilge ve yn bulunmad gibi, benzetmelik

de dmtr.
Benzetmenin ana elerinden; yani benzetmelikle benzetilenden birisi
dnce ERETLEM E olur.
Eretilemelerde imge deeri, canllk daha kavraycdr:
Eilmi arza kanar muttasl kanar gller.
MERDVEN (Ahmet Haim.)

508

DLBLGSt

rneinde yere eilmi gl; gsnden, yreinden vurulmu birisini bir

yaral yrei imgede yan stmyor mu ? Hem de ne denli canllkla

Dorusu udur:
Akama doru saplar gever, prsm gller ba aa dner, yapraklar
tane tane dklr.
Byle denseydi imge deerinden, canllktan, gzellikten iz bulunur
muydu ?
Bir de u rneklere bakalm :
Bu melee baknz. Snrlarmz arsanlarmz bekliyor...
Melek ve arslan szckleri szlk anlamlarndan kayarak ocuk ve
asker szcklerinin yerlerinde kullanlmtr. Benzetme ayrts da vardr
eretilemedir.

Her eretilemeden benzetmenin ana elerinden birisi dmtr. Buna

gore eretilemeler iki trldr:
) Ak eretileme. Benzetilen der, benzetmelik kalr.
2) Kapal eretileme. - Benzetmelik der, benzetilen kalr.
.. 5^ 4' YAYGIN ERETLEM E. Yukardaki rnekler, aklamalar,
szcklerin egretlemini gsteriyordu. Kimi kez bir kouk, bir gzel yaz
batanbaa eretilemelerden rlr. Yaygn eretileme (temsili istiare) diye
bileceimiz bu yaptlarda iki anlam vardr:
1) Szlk anlamlarnn toplamndan kan sonu ki asl sylenmek is
tenen bu deildir.
'
2) Bu dz syleyiin altnda gizlenmi asl anlam:
AT
Bin gemle balanan yaz at aha kalkyor-,
Gittike ykselen ba Allah'a kalkyor.
Son maceray dinlememi varsa anlatn;
Zaptetmek isteyenler o marur, asil atn
Beyhudedir her uzvuna bir halka bulsa da,
Botur kpkl azna gemler vurulsa da.
Cotuka byle sel gibi barnda hisleri,
Bir gn banda kalmayacaktr seyisleri.
Son anl macerasn tarihe anlatn;
Zincir iinde bal duran kahraman atn
Gittike ykselen ba Allah'a kalkyor;
Asrn ba edi sand at aha kalkyor l.
(Faruk Nafiz amlbel.)

509

ANLAMBLGtS

a) Bu gzel koukta ahlanan bir at anlatlyor. Bu, dz anlamdr.

b) Kurtulu Sava dnlnce A tn Trk ulusu yerinde kullanld
anlalr. ahlanmak, ba kaldrmak, seyis, gemler, halka, zincir iinde bal
duran... szcklerinin de hangi kavramlarn ve adlarn yerlerinde kullanl
d aklar.
Eretilemenin anlam deerini gsteren bir rnek daha:
Karl dalarn banda
Salkm salkm duran bulut
San zp benin iin
Yan yan alar msn ?
(Yunus Emre.)

Duygusal konularda eretilemenin anlatm deeri, etki gc lye

smaz: Ozan, yazar, konumac, her sanat imgenin enginlerinde kanatla
nan dnceleri ya da gnl bahelerinde, filizlenmeye balayan en ince duy
gular ve daha derincesi altbilincin karanlk blgelerinde armlarla r
pman sisli anlar, seilmez istekleri-daha ksacas - szlk anlamlarna s
mayan bu kavramlar bir anlatm buluunun kvrmnda prldatarak i ben
likleri bylemek... te eretileme bu!..
545.
DZDEM ECE (eski terimi: mrsel mecaz). - Benzetmeden
baka ilgilerle bir szcn baka biri yerinde kullanlmasdr. Bu trl
kullan oktur. Birka rnek:
1) Bir nesnenin paras sylenerek tm anlatlmak istenir. Fazl Ah
met Ayka bir kouunda:
Marmara'da bir yelken
Uar gibi neeli...
diyor. Yelken sz, tm n;' yani yelkenli sandal, yelkenli gemi sfat takmnn
yerini tutmaktadr.
Hilal, (bayrak) yerini tu ta r:
Bir hilal uruna ya Rap ne gneler batyor ?
(Mehmet Akif Ersoy.)

2) Bir nesnenin tmn sylemekle paras anlatlabilir:

Vapur skdar'a yanat. skdar, byk bir semtin addr. Vapur, bu
semtin kk bir paras olan skdar iskelesine, hatta bu iskelenin bir ks
mna yanamtr.
3) Kap sylenir; iindeki anlatlmak istenir:
Sobay yaktm. Yanan soba deil; iindeki odun, kmr ya da gazdr.
4) Sonu sylenerek nedeni dndrlr:
Rahmet yayor, bereket yayor... Rahmet, bereket sonutur. Yamur
yayor" denmek istenmitir.

510

DLBLGS

5) Soyut ad sylenerek somut varlk anlatlr:

Bu neticeyi Trk genliine emanet ediyorum.

Genlik gen insan (1ar).

(Atatrk,)

m v fU kL,lllf nim daha birok trIsne rastlanabilir. Hepsi de sz ksalty , anlatmn kvrmlarla eitlendirmeye, imgeyi uyandrmaya yarar.
NOT. - Deimeceler, kavramlar yanst bakmndan eitlidirler:
a)
Kullanla kullanla herkese kolay anlalr olanlar
-* -i a -
eceler (yukarda sralananlar gibi).
?
yel6,k degl'
bulubl)arK0I1UUrken yazsaken hemCn d gl!V'Crcrek anlatm* zenginletiren
546.

ANLAMDA (EANLAMLI) SZCKLER. Diller v7v1W

lumlarda i
Zenf ler' Sozck saylar birka yz amayan ilkel top
irf e n enf yen Varhklan br adla tantmaktan baka yol olniteHH
! ,r gSItlke her varIlk ayn ad kazanm; kavramlar iin de

boiSteSLX,alatlmyolanara"m
t,r-Bheratadrti*
Uygar uluslarn dillerinde kimi varlklar, kavramlar en ince ayrtlarna

fec'e anlam
szckler gelimitir.

T o U n

* >*y-

Dillerde zenginlik belirtisi saylan anlamdalarda kesin eitlik a ra n m ,t

Knllanta birbirine pek yakm gibi grnenlerde bile
oburune gre daha yaygm, kavram, yanstmada daha guefl ya da dn v ,
coku uyandrmada daha stn olabilir:
V
ygU'
Birim gcenmek, ksmek, darmak, km lm ak. cam mkmak...
st gibi grnen eylemler arasnda ayrtlar vardr.
Bir deyimin, ya da bir szcn yerinde kullanlp kullanlmadn

m rap?t bm Farsa olmak zere en az ad vard:

Sl< ma\ ab\ ba$ re's>w ; anne, valide, iim, mader...
Sfatlar ve baka szckler de byledir.

grl!

* Arapa ve Farsada bi* a anlamdan birden alnd da

ANLAMBLGS

511

Gne, ems, mihr, a f tap, hurit...

Yldz, necm, kevkep, ahter, sitare...
Bu bolluk, nl karikatrc Cemal N adir Glere esin kayna ol
mutur :
Yatakta yal bir hasta ... Yanndaki masann zerinde bir kitap duru
yor: YAZI DL. Yatan stnde bir dizelgede u szckler sralanmak
tadr :
rtihal, lm, vefat, ac bir kayp, messif irtihal, ufl, hazin bir lm,
elim bir ziya, irtihal-i hazin ( ........ ) kaybettik...
Yal hasta, gzleri yerinden frlayarak dizelgeyi okumaktadr.
Resmin altnda u satrlar:
eitli lm ilanlar mnasebetiyle
YAZI D L Ey yolcu, lmlerden lm beeni
Bu yabanc szcklerin alnmasnda hibir anlatm deeri dnlme
mitir. Gsteri iin, bir de aruz ls iin kullanlan bu szcklerin pek
ou konuma diline, halk azlarna girememiler; dilimizde yerleememiler; bugnk Tiirkede bsbtn atlmlardr. Onun iin bunlar tam birer
anlamda deerinde grmemek de yerinde olur. Ancak yerlemi gibi olanlar
anlamda saylmaldr. nk duygu ve imge deerinde hibir ayrt olmadan
bir kavramn iki anlamdala anlatldna hemen hemen rastlanmaz. Gerek
olan udur: Bir dilde birbirine her bakmdan tam eit szckler, deyimler
bulunmaz; aralarnda, kk de olsa, ayrtlar sezilir:
Akla beyaz (Arapa), kara ile siyah (Farsa) tam anlamda gibi gr
lr. Bunlarn bile aralarnda kullan ayrtlar vardr:
A ni ak, yz ak deyiminde ak szc yerine beyaz kullanamayz:
Abu ak, yz beyaz...
Deyimdeki derin anlamdan iz bile kalmyor.
A k sal, ak sakall... tmlemeleri;
Bsycz sal, beyaz sakall tmlemelerinden daha ok sayg ve kutsallk
sezdirir.
Beyaz elbise, beyaz gmlek yerine ak elbise, ak gmlek diyemeyiz. Kara
kal kara gzl yerine de siyah kal, siyah gzlii denmiyor. Buna karlk
siyah sal yerine kara sal denmez.
Yiiz ak olsun! duasnda da ak deiirse, anlam bsbtn kaybolur,
arasnda da ayrt vardr. Kara ta sertlik, irilik sezgisi uyandrmaktadr:
Koan elbet varr; den kalkar;
Kara tatan su damla damla akar,

512

DLBLGS
Birikir, sonra bir gm gl olur-,
Arayan, H akk en sonunda bulur...
(Tevfik Fikret.)

Tarihimizde kara afatyla anlan bir hayli nller var. Esmer olduklar,
d e" mesi d ik k a,e

Hep5fade * " *

Mus,afa p
* "
Anlat Bilgisi, nce kavramlara nem verir; sonra da bu kavramlar,
anlatmaya y
anlamdalar
^
^

Sele r f sL a

'm

ta d *

iv m iyo ru m pek memnunum, mutluyum, sevincim sonsuzdur, saadetime

- gnf" de mgede daha d kU ak1

ytede getiriyor: *

dUydka'

kavramm.

Sesr /.y/e/- gibi bir uh kanat gamlarma,

Seni grdke olur kalbim uan kulara e...
Gn batarken sanrm glgeni bir baka gne:
Sarnlk getirir gzlerin akamlarma.
Douyor mrme bir yirmi sekiz ya gnei,
Bir ku okar gibi sen salarm okarken
Koklann ellerini, glleri koklar gibi beni
Avucundan alrm k gn bir yaz gnei.
Seni zambak gibi grdke ak pencerede,
Giil aar bahtmn evvelki kazanlk korusu.
Anlamda szcklerin, deyimlerin, kullan ayrlklarn iyice gsteren
etmenlerden birisi de nezaket, kibarlk ve ince konuma i s t e S . M vTk^rm yannda, herkesin karsnda sylenmesi ayp saylan eyler ya kapalca
atlr, ya da daha az ayp saylan anlamdalaryla sylenir.
Anlamda eylemlerden bir rnek:
Demek sylemek, konumak, aza almak, telaffuz etmek, hitap
etmek, ey itmek, anlatmak, aklamak, demete bulunmak...

ANLAMBlLGS

513

Bunlardan her birinin anlam ayrts, kullan ayrl aktr. H atta pek
yakn olan denekle sylemekte bile, birok yerlerde, kullan ayrts var:
Peder, baba demektir.
tmcesinde demektir yerine sylemektir kullanlamaz.
Demek k i byle dnyorsunuz.
tmcesinde sylemek olmaz.

Babacm, yarn okulumuz alyor, dedim.

tmcesinde syledim yakmaz.
KONUM AKta karlk anlam var.
AIZA ALM AKta ktleme ayrts vardr:
Bu sz bir daha aznza almaynz.
TELAFFUZ ETMEK, sadece szcklerin seslerini belirterek azdan
karmaktr.
HTAP ETMEK, daha ok, bir toplulua belli ses ve jestlerle sylemek
tir.
EYTMEFC de demek, hitap etmek anlamlarndadr; eskimitir. Yalnz
eski metinlerde rastlanr. Dirilmek zeredir.
ANLATMAK, uzun uzun syleyerek, kantlar gstererek aklamak
tr.
AIKLAM AK, kapal ve gizli bir konuyu, bir anlatm aarak syle
mek ya da yazmak....
DEM ETE BULUNMAK. (Devlet bykleri, yksek mevki sahipleri)
resmi tutumla ve bu tutuma yakr bir eda ile sylemek...
Bunlar birbirlerinin yerinde kullanrsak ya yadrganr, ya da anlamda
deiiklik olur. Orta bir toplantda bir eyler sylemeye balayan birisi
iin:
- Durun bakalm, arkadamz demete bulunuyor-, onu dinleyelim...
denirse demete bulunuyor, sz tmceye alay anlam katar.
Bylece anlamdalarn deiik ayrtlarndan yararlanmakla anlatma
eitli incelikler ve zenginlikler kazandrlr.
547.
KARIT ANLAMLI SZCKLER. Szlklerde, dil akla
malarnda szcklerin anlamdalarna ba vurulduu gibi tam tersini anlatan
szcklerden de yararlanlr:
Ak, beyazm anlamdadr; kart anlamls karadr.
Kart anlamllardan birka rnek:
yi - kt, alkan - tembel, gzel - irkin, akll - deli, sert - yumuak,
haylaz - uslu, yal - gen...

514

DLBLGS

548.
SESTE SZCKLER. Birbirleriyle ilgisi olmayan apayr
kavramlarn sese bir olan szcklerle dile getirildikleri de olur: Sesleri
bir, anlamlar ay szckler. Bunlarn birka tr:
I.
Kkende olanlar. Birok szckler, tarih boyunca anlam dei
tirmilerdir ; konulu anlamlan artk unutulmutur. Ne var ki dil tarihileri,
daha ok, tremi szcklerin deien ya da unutulup giden anlamlarm
aratrmalarla elde edebiliyor; aralarnda halkalar kurmay baaryorlar.
Yava yava deien kimi szcklerin, TREM E anlamyla bugnk an
lamlar arasnda artk ilgi kalmam gibidir:
A. DOLU szcn inceleyelim:
Divan Lgat-it-Trkte tol biimindedir (tolmaktan):
Bulu rp kk rtld =
Tuman triip tol yad =

Bulut treyip gk rtld

Duman toplanp dolu yad.

Bir rnek daha:

Ad bult kkrey
Yamur tol sekrey
Kalk an iigrey
Kanca basr belgiisz.
Bugnn diliyle:
Ykseldi bulut kkreyerek
Yamur dolu koarak
Hava onu srerek
Nereye gider belli olmaz.
Dolu szc:
1) Dolmak eyleminden -i ekiyle tremitir (bkz. b 218). Dolmu ya da
doldurulmu anlamnda sfattr. Asl treme anlam budur.
2) Bir kabn iini dolduran nicelik anlamnda ad olmutur:
Bir bardak dolusu, bir avu dolusu.
3) ki kadehi, ii dolu iki kadehi (bu anlam XIX. yzyla dek yaa
mtr) :
Byle deyben dolular itiler
Hep Cihanaha saular satlar.
(Camaspname XV.)

Doldurdu bize bir dolu sundu.

(Pir Sultan Abdal XVI.)

4) Yaan buz taneleri:

Dolu yayor. Dolu ekinleri bozmu...

A N L A M B L G S

51S

Birinci maddedeki sfatla drdnc maddedeki ad arasnda artk ba

yoktur. Hele 3. 4. anlamlar bsbtn ayrdr. Yalnz yazllar ve sylenileri
birdir.
B. ARTIK szc de byledir:
1) Artmak eyleminden tremitir; artm anlamnda sfattr.
2) Fazla, ziyade anlamlarnda sfattr; eksik kart:
Divan Lgat-it-Trkte artuk biimindedir:
Ortak erden
artuk alma
Ortak ortandan artk almaz.
Yourkanda artuk adhak kslse iyr
Yorgandan artk ayak uzatlsa r.
...Gelin olan babasna kovlayalm. Ola kim ldre Yine bizim izze
timiz ann babas yannda ho ola, artk ola...
(Dede Korkut.)

3) Yenip iildikten sonra kapta kalan, geriye kalan anlamnda sfat:

Artk su.
4) Bylece geriye kalan nesne anlamnda ad: Yemek artklar, kuma
art.
5) Baka anlamnda sfat:
Sekiz umak hurisi bezenip gelir ise
Senin sevginden artk gnlm kabul etmeye.
(Yunus Emre XIU-XV.)

Haktan artk nesneye tapmadlar

Tuttular doru yolu sapmadlar.
(Ak Paa XIV.)

Birdir Allah andan artk Tanr yok.

MEVLT (Sleyman elebi.)

6) Yetiir... anlamnda belirtetir:

Artk buna dayanlmaz. Artk insafl.
7) Onun iin, yle ise... anlamlarnda balatr:
Vakit geldi; artk gidelim...
Birinci maddedeki sfat anlamyla son maddedeki bala arasnda bir
anlam ilgisi bulmak gtr. Bunlar da seste olmutur.
II. Kkte olmayan; ayr birer kk olan seste szckler de vardr:
YZ
YZ

= Bir nesnenin yzeyi: Suyun yz.

= ehre: ocuun yz.

516

D L B L G S

YZ
YZ
YZ
KARA
KARA
YA
YA

=
=
=
=
=
=
=

Eylem, buyurma k ip i: Denizde yz.

Eylem, buyurma k ip i: Koyunu, kuzuyu, deriyi yz.
100.
Siyah.
Denizle rtl olmayan yer.
Islaka.
Yaanm yl.

Trke sestelerin ou yazllar bakmndan da birdir; yani homonyme ler homographe trlar.
III.
Ayr harflerle yazldklar halde sylenileri birbirine pek yakn olan
szcklerden rnekler:
1) A d (isim): ocuun ad;
A t (bilinen hayvan): Kou at.
2) le (zaman ad): le vakti...
yle (im szc): yle sylyor; yle olsun...
3) Eer (koul belirteci): Eer dedii doru ise...
,
Eyer (binek hayvanlarnn srtna konan oturmalk): Atn eyeri...
4) Yedmek (ekip pei sra gtrmek, yedeinde gtrmek);
Yetmek (bir ii grebilecek nitelikte olmak).
5) Gurup vakti renciler grup halinde geiyorlard...
6) Sz epiklerinden ndeler ("calar, cinasar) de ses benzerliklerin
den yararlanlarak yaplr:
Kuleden
Ses geliyor kuleden
O ka o gz deil mi
Beni sana kul eden ?
(Bir mani.)

549.
OK ANLAM LILIK. Bir szcn birden ok anlamda kul
lanlmas... Kuramsal olarak: her kavram iin bir ad, bir szck; her ad,
her szck iin bir anlam vardr yargs ne srlebilir. Dnce iin snr
tasarlanamaz. Her kavrama bir szck bulmaya, yaratmaya kalklsayd
szck saysnn milyonlar amas gerekirdi. Kiiolu bunun da kolayn
bulmu, trl etmenlerin klavuzluuyla - dil ynnden tutumluluk sayla
bilen - ok anlamllk rn amtr. Bunun sonucu olarak her dilde bir
ok szcklerin deiik anlamlarda kullanldklar grlr. Bir szlk a
lnca her szcn be, on... anlama geldii gzden kamaz. Bu deiik
anlam says, kimi kez krk, elliyi aar; daha oa varanlar da bulunur.
H atta kart anlamlarda kullanlan szckler de vardr. Bu oluta trl et
menler dnmek gerek: Yzyllarn etkisi, benzetiler, anlatm yolu bulma
gl gibi daha birok nedenler (bkz. n 31-III-5):

A N L A M B L G S

517

TOP szcn rnek alalm:

1) Divan Lgat-it-Trkte TOPIK szcnn ksalm olarak gs
terilmektedir ve evgenle vurulan bir oyun aracdr. Bugn de birinci anlam
yuvarlak biimli nesne, oyun arac: Ayak topu, el topu...
2) Benzeti yoluyla :Kan tarn topu, duvar saatmn topu, tabancamn topu,
kar topu...
3) Top aa, top ehre, top kandil... sfat takmlarnda yuvarlaklk, an
cak benzetme ilgisinden domutur.
4) Kuma topu, bir top kat, iki top ipekli...
Benzerlik kavram bir hayli siliktir.
5) unlarda anlam ilgisi daha da uzaklayor:
a) Top gibi yuvarlak nesne - glle - atan silah (bugnn mermileri tam
yuvarlak deildir).
b) Deyimlerde anlam bsbtn deiiktir: Top atmak (iflas etmek),
top top (bek bek), top yekn (hepsi birden), topu (hepsi), topun aznda
(tehlikede), top gibi (ocuk), topuna birden (hepsine birden, at ayrtl),
toplu para, topa tutmak...
Hele TOP szcnden tremiler: Topa, topu, topuluk, topak, to
parlak, toplamak, topla, toplam, toplama, toplant, toplamk, toplanmak,
toplamak, toplatmak, toplu: 1) Topu olan, 2) Hep bir arada, 3) Dzenli, derli
toplu, bir arada, 4) Vcuta dolgun...), topluluk, toplum, toplumculuk, toplumca, toplumlatrmak, toptan, toptanc, toptanclk, topur, topuz, topuzlu...
Bileikleri de bir haylidir: Topalt, topatan, topeker, topluine, toplar
damar, toplumbilim...
Birinci anlamyla topk'tan bakalar Divan Lgat-it-Trkte yoktur.
Bu geliip genilemeler ba, gz, el, bo, kesmek, bilmek... gibi birok
szckte izlenince daha zengin rneklerle karlalr.
Szcklerin byle dallanlar, yalnz dilin sz varln zenginletir
mekle kalmaz. Anlatma kkn imgelenmesinden doan bir anlat deeri
de katar, kazandrr.
ok anlamlln nemi. Konuya baka bir ynden de bakalm:
Bir szcn yeni bir anlam kazanmas, yani ok anlamlla ynelmesi;
bu ikinci, nc anlamlarn tutunup yaylmas iin ok uzun sreler ister.
rgen adlaryla ay, gn, Tanr, knl, kut,... gibi adlarla Yknmek gibi
eylemlerin Orhun yaztlarnda ok anlaml oluu, dilimizin binlerce yldan
beri ilenmi, gl bir anlatm arac olduunu gstermektedir.
ok anlamllk, tretme kolayl, biletirme eitlerinin bolluu ve
bunlara dayanan olanaklar bakmndan Tkenin ok yakn bir gelecekte
zengin kltr dilleri dzeyine ereceini inanla beklemek gerek...

518

D L B L G S

Diller tarihinde ok anlamllk olayn ilk inceyelen Demokritostur

(. . V.). Bu bakmdan da ok anlamllk, diller iin bir deer ls sa
ylmaktadr.
550.
SZCKLERN DEM ELER. Uygarln, tekniin ler
lemesi, uluslar arasnda kltr alverii, beenilerde eitli belirtilerle ken
dini gsterir. Bunlardan en ok etkilenen demeyelim de; bu olulara dnce
ile birlikte nclk eden dilde de birok alkanmalar olur.
Gler, baka toplumlarla karlama, karma gibi trl etmenlerle
szckler doar, szckler lr; dile yabanc szckler szar... Kimi szckler
de alar iinde deiiklie urar. Bu deiiklikleri u ynlerde griiz:
I. Biimsel Deimeler. Sesler deiir:
a) Anmalar syleyie kvraklk kazandrr. rnekler:
Tir i, tarla, tavugan, ingek, alan, kamu =
Diri, tarla,
tavan, inek, alan, kamu.
b) Kimi szcklerin balarndaki yler dmtr:
Yine, yide = ne, ide...
c) kaklar bir olan sesler deiir:
pke, men, miz, yn, tokuz =
fke, ben, biz, yn, dokuz....
II. Anlamca Deimeler. Bir ada bir kavram yanstan szck,
sonlar baka bir kavram anlatr:
1) G EN szc Divan Lgat-it-Trkte ocuk anlamndadr.
KARI, KOCA szckleri de yal kadn, yal erkek demektir.
2) Daralma. Deiiklik, genellikten zellie gei biiminde olunca
anlam daralr:
Ada (M armaradaki stanbul adalar), Boaz (stanbulda Boazii);
Krfez (Kanlca Krfezi):
Saz sesleri ta fecre kadar Krfez'i sard.
Krfez'deki dalgn suya bir bak greceksin
Gemi gecelerden biri yatmakta derinde...
(Yahya Kemal Beyatl.)

3) Genileme. Bir zel adm trl kullanlarla yaylmas:

eytan, Tanrnn Cennetten kovduu bir melek. Kurnazln, aldatcl
n, ktln... simgesi gibi kullanlr olmutur.
Nemrut, Bir tarih kiisidir. Anadoluda iki daa da bu ad verilmitir.
Bir yandan da nemrut, acmazlm, suratszln, sertliin en ktsn an
latan bir sfat gibi kullanlr: Nemrut adam, nemrudun biri...

ANLAMBLGS

519

Yezit, Ernevi halifelerinin kincisidir. Kerbela olgusu, bu ad acmasz,

iren, dinsiz karm bir ktleme, bir svg sz klmtr.
Bunlarn hepsi de bir tr deimecedir (bkz. n 540 /4).
Bunlar, anlatm zenginletirip renklendiren birer sz alveriidir; ana
kaynaklarn en nemlisidir. Deimeler git gide kkleir, birer ad olur ve
ou, kkenini artk yanstmaz. rnek olarak dizgelemi ok genel szck
leri ele alalm:
a) rgenlerimizin adlar, trevleri deiik nedenlerle doada, d var
lklarda yle ok kullanlrlar ki:
ki gz ev, pnarn gz (gze), antann gzleri; da ba, masann
aya, kap az, merdiven parmakl; kurumun kollar, kol ba
kanlar ...
b) Doa adlarndan da deimece yoluyla varlmza uyguladklar
mzda az deildir:
Kuzum , elmasn, o tilki seni aldatr; sakini Dalga dalga salar, keskin
baklar, iimi kavuran ayrlk atei...
c) Bilim dallar, sinema yldz, radyoda uzun ve ksa dalgalar...
551.
SZCKLERN YT, U NU TU LU U . Trl deimeler
arasnda kimi anlamlar unutulup gider, yiter. Birok szcklerin de bsbtn
unutulup yittikleri, ldkleri pek ok grlmtr. Eski bir szln her
hangi sayfas alnca, bugn kullanlmayan, bilinmeyen szcklerle kar
lalr. Bunlarn ou l saylr:
a) Divan Lgat-it-Trkte Dman yznden ulus arasna den r
knt; telala kalelere, snaklara kalar anlamna gelen iki kkte var:
rkn, rkn.
b) XVI. yzyln balarnda Farsadan dilimize evrilmi bir szlkte
rk szc vardr. rkmek eyleminden tremi olan bu szcklerin
de - bugn Trkemizde karh bulunmad iin Frenkeden alp kullan
dmz - panik szcnn yerinde kullanlyormu:
Ol ile iirk dt ol eriden
Ki korkmulard anlar ileriden.
(ehname Tercmesi XVI.)

Yabanc szckler girdike unutulup giden deerli szcklerimiz sayla

mayacak niceliktedir. Bunlardan bir tanesi de EPK tir. Hseyin Kzm
K adrinin Trk Lgatinde bu szck sanat karldr. Derleme Szliilnde gryoruz ki EPK szc Edirnede, Eskiehirde derlenmitir.
Uygurcada sanatkra EPKL deniyormu. ok gerekli bir kavram
karlayabilecek olan EPK in dirilmesi ne byk kazan olacak. Evire evire

520

DLBLGS

ancak sanat diyebileceimiz sanatkra da EPKM EN gzel karlk

olur!
552.
ESK SZCKLERN DRL. Toplumdaki gelimelerle
kimi kavramlar geersizleir. Yabanc szcklere dknlk de dilde dei
melere yol aar; bylece birok szck kullantan der. Eski bir szlk
alnca sayfalar dolduracak l szcklerle karlalr. l dirilmez yar
gsnn kesinlii lm (unutulmu) szckler bir daha dirilip dile gelmez
kansn uyandrmt. Trk Dil Devrimi bu kannn rkln ortaya
kard. Tarama Szlnn nclyle eski yaptlardan, Derleme
Szlyle de azlardan derlenen birok szck dirilmi gibi kltr dilin
de yer buldu. Hem de kimileri yeni anlamalar kazanarak; birka rnek:
I. OY: Radlof, br diyeleklerde akl, fikir anlamna bu szc sap
tamt. Trk Lgati, aataycada oy un varln gstermitir. Tarama
Szlnde rey, fikir anlamnda bir rnek v a r:
Toygar yumurtasndan toy doar m?
Bi-basiret kiiden oy doar m?
(Abdalname XVI.)

Demek Anadolu Trkesinde pek yaygnlamam... Bugn ay szc

toplumsal bir kavramn kesin anlatm aracdr. Kentli kyl, byk kk
herkes onu bilir, kullanr: Oy vermek, oy atmak, oya sunmak, oybirlii...
szck ve deyimlerinden baka bir sr de trevleri domutur: Oylamak,
oyda, oycu... Gerektike daha ok da artacaktr.
II. YKNM EK: Anadolu Trkesinde taklit etmek, zenmek
anlamlarnda pek ok kullanlmtr (XIV - XIX yy).
Bugn gene taklit etmek anlamyla Trke Szln son basksna
alnmtr. Gen yazarlarn sevgisini kazanma benziyor; tutunacak. Bu ey
lemin kk olmas gereken YK szc Tarama Szlnde yok.
Anadolu Trkesi boyunca yer bulmama benzer. Yalnz Trk Lgati-nde
taklit karl, aataycada var.
YK szc son yllarda dirildi; anlamca da deiiklie urayarak
bir kavrama, bir yazn sanat dctlma hikye ye ad oldu. Dirilii on be yl
doldurmadan trevleri kltr dilimizin deiik alanlarnda yer tutmaya
balad:
ykc, ykleme...
III. ZG R: szc daha ilgin bir serven geirmitir: Tarama Sz
lne Uygurcadan halas olmak, tahlis etmek ( = kurtulmak, kurtarmak)
anlamlarna ozgurmak eylemi gelmi; zgr biiminde en kutsal, en vazge
ilmez kavrama ad olarak doduu yllarda tepki sert olmutu. Bugn yaz
nmzda alayp gidiyor. Ortaya kmasndan az sonra da zgrlk dodu.

ANLAMBLGS

521

Banlar gibi, sayfalar arasnda unutulmu, blge azlarnda ksrlam

on binlece szck grlr. Bunlardan birou Dil Devrimiyle kullan
alannda filizlenip ieklenmeye, yabanclar srerek yerlerini doldurmaya
balad. Birka rnek:
Yasa, yn, yre, ynetim, uygar, abartmak, doruk, amak, at, aklamak,
kent, bakan, belge, tike, denetlemek, dileke, dizgi, doa, katk, kut, mut,
sav... trevleri ve daha niceleri...

II
A N L A T I

(bilgisi)

553. Anlatn tinsel ras aydnlandktan sonra dilbilimciler, onu duygu

larm belirtisi sayarak gittike artan aba ile incelemeye koyuldular. iirde
ses gzelliinin, ie sesleniin, l ve uyaktan ok, sz rgsnde olduu;
anlata sinen, sindirilen duygunun nemi anlalrken dilbilimciler, sz
cklerin tanmlarn dar buldular; anlam snrlarn zorladlar. Sz bekle
riyle, tmcelerin, szlk anlamlarnda - ok kez bu anlamlar pek ok
aan - duygu ve imge deerleri grmeye, aydnlatmaya altlar. Diller, i
zenginliklerini bundan sonra gsterdi. Anlald ki iten kaynayan duygu
larn itiiyle kveren her szcn, her tmcenin - dilbilgisi kurallarn biraz
mctse, geleneklere bal dilciyi birok yadrgatsa bile - i zenginlikleri,
d przlerini rtecek niteliktedir. Bir devrik tmce, hatta dank birka
sz krnts - yerinde kullanlnca - kurall, ar bal tmcelerden daha do
kunakl olur; imgede derin izler yaratr. Byle olmas biraz da doaldr:
Kimi kez syleyenin dahi nedenini kestiremedii, tanmlayamad, ak
layamad, nne geemedii birtakm szler azdan frlar." Bunlar bilinaltndan kaynayp gelmilerdir. Anlamca clzdrlar. Kurallara uygunluklar
ok su gtrr. Buna karlk duygu ve imge deerleri lye smaz. te
XIX. yzyln sonlarndan bu yana dallanp gelen sz sanatlarnn kayna!
Anlat bilgisinin ana konusu, sze sinen, sindirilen duygu ve imge deer
leridir. Konuma diliyle daha ok ilgilenir.
554. KULLANI ALANINA GRE D LN ZELL. - Toplumsal
ortamlara ve bilim trlerine gre genel dil, trl zellikler gsterir (bkz. n
16).
Konuma dilinin; konuan kiilerin kltr ve eitimlerine, konuulan
yere, konuma konusuna ve daha birok nedenlere gre nasl deitiini her
gn grmekteyiz.
Yazn trlermdeki bu deiiklik pek belirgindir: Bir oyunla bir dene
menin , bir sylei ile bir yknn, bir sylevin anlatl birbirine benzer mi ?
Hele bilimler: Bir mhendis, hukukunun; bir hukuku, tbbm dilini btn
aklyla anlayabilir mi ? Bilim ve teknik dilleri, her daim kendi terimleriyle
kullan anlamlarna dayanr.

ANLAMBLGS

523

Her szcn anlam deerini, iinde bulunduu metin verir.

Szlk anlamlarnn stnde baka deerler aram ak; bu anlamlara
incecik sezgiler, duygular, imgeler, cokular eklemek baarsn ancak yazn
dilinde grrz. Konuma dili bu bakmdan daha da canldr, denilebilir:
Tepem att, cinler bama topland... gibi sert deyimler ve
Merkez-i hake atsalar da bizi
Krre-i arz patlatr karz!
(Namk Kemal.)

Nu mutlu Trk'm diyene!

gibi keskin anlatlar bilim ve teknik alannda bulunmaz.
555.
SZN TOPLUM B LN C ZERNDEK ETKS. Her
sz zihinlere girer. Yinelenen szler her defasnda biraz daha derine sinerek
ruha yerleir. Okullarda ocuklara sk sk okutulan tsel szlerden umulan
budur. Bizim ilkokullarmzda ulusal sevgiyi perinlemek iin syletilen:
Trkm, doruyum, alkanm..." tmceleriyle ocua stn deerler kazan
drmak amac gdlmektedir. Ulusal marlarn etkisi de bundan baka deil
dir.
Bunlar, bireyler gibi toplumun - daha ok toplumun - ruhunda yerleir,
kklenir, etkili olur. Bu gerei kavrayan nl ngiliz yazar H. G. We!les,
dilimize de Cihan Tarihinin Umumi Hatlar adyla evrilen kitabnda Birinci
Dnya Savanm etkenlerini sralarken unu da gsterir- Alman ulusal mar
ndaki Deutschland ber alles = Almanya her eye stndr" kavutamm
yinelenmesini; Alman halknn bunu syleye dinleye banaz ve kaba bir
ulusuluk dorultusunda yetimesine balar.
Her sz zihinlere girer. Szn anlam gcne, bulunduu szckler ara
sndaki rgye, syleyen kiinin etkinliine, yerin ve zamann uygunluuna,
syleyiin, sesin, vurgunun ve tonun etkisine gre bilinlerde silik, belirgin,
derin, pek derin, yaamlar boyunca unutulmayacak, lm korkusunu silecek
izler brakr. Demek her szn etkisi bu etmenlerin gleriyle orantldr. Bu
etmenlerin hepsini toplayan bi gzel rnek:
Dumlupmar sava alan... Daha kan ve duman tterken, da ta silah
sesleriyle inlerken; sava kazanmann, yurdu kurtarmann taze cokular
yreklerde alarken bir kan arabas zerine kan Ulu Kahraman Mustafa
Kemalin: Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir, ileril" komutundaki anlam ve
etki enginlii her trl anlatm gcn aar. Bu etkiyi ve etkinlii gerei gibi
anlatmaya kimsenin gc yetmez. Bu alt szcn hibiri artk szlklerin
tammlar snrnda deildir: her biri ruhlara birer alev gibi, birer imek gibi
girmitir. D rt gnlk geceli gndzl lm kalm savalarnda yorgun
bitkin dmesi gereken ordular, bu alt szcn verdii hzla zmire akm
lard. Dokuz gnden daha az bir zamanda, hem de yaya olarak... Bu alev;

524

DLBLGS

yorgunluk, alk susuzluk gibi gvdesel gereksinmeleri; lm korkusunu

yle silmitir ki bu kouda yorulup yollarda kalm, blnden ayr dm
kimseye rastlanmamtr.
Dou mitolojisinden de bir rnek verelim:
Musa, Tanrsyla konumak zere T ura kyordu. Dkn bir kii
yolunu kesti:
Ya Musa, yalym, bitkinim ve ok yoksulum. Bir dua ret, okuyup
u yoksulluktan, biraz olsun, kurtulaym.
Musa, duay retti. Ayrldlar. Gnler sonra karlanca:
Ya Musa - dedi dkn kimse - rettiin duay dilimden dr
medim. Durumum gittike ktleti. Demek ki dua yalanm, yanlm...
Hayr, dedi Musa, dua dorudur; fakat az o az deildir.
556. SYLEYN ETKS. Sze duygu deeri katmann en gl
yollarndan biri, belki de birincisi vurgu, ton, ses ve syleyi zelliidir (bkz
n 63 vb. 73, 74, 15).
557. DLBLGS, DLBLM. Dili kavray ve anlat bakmla
rndan dilbilgisi ile dilbilimin tutumlar birbirinden ayrdr.
Dilbilgisi, szckleri teker teker incelerken, onlar bir eseme erevesi
iinde blklere ayrrken, en kk ek ve taklarnn grevlerini belirtmeye
alarak bir eit dil atomculuu yarattn ileri srerken; dilbilimci anlat
la, anlatn tmyle urar. Szckleri, tmceleri tanmlayp blmlere
ayrmaya deil; kavramlarn eitlerini, duygularm ne denli ince, imgelerin
ne denli derin olduklarn gz nnde tutar; bunlarn her birine en yakan
szcklerin, tmcelerin hangileri olabileceini belirtmeye alr.
Baka bir deyile, dilbilimci, dili olduu gibi ele alr. Anlatm arala
rnn paralarna deil; tmn anlat yeteneine nem verir. Dilbilimcinin
birinci amac, anlam birimlerini, kavramlar ve bu birimlerle kavramlar
arasna sindirilen duygu ve imge deerlerini gzlem altna almaktr.
Son yzyllarda doan dilbilimin tutumu yledir:
Dilbilimci dildeki eilimleri belirtmek; dil olaylarn, kendi yntemlerine
dayanarak aklamak ister ve bunu yeter bulur. Bylelikle, kurallarn kesin
liine gvenen ve onlar her eyin stnde tutan gramerciden ayrlr.
Bilimsel yntemlerle ilenen dilbilim bakadr; kuralc dilbilgisi baka
eydir: Biri bilim, br kurallar tmdr.
Dilbilimciye gre: dilbilgisi, pratik ve snrl bir uygulamadr; bir bilim
deildir. Dilbilgisi anlayyla doru-yanh elikisi alamaz. Dilbilgisi,
dili deimez kalplar iinde tutuklamak eilimindedir. Onu korumak ister
ken mumyalatrmaya ynelir. Ne var ki dil, bu kurallardan daha gldr;
kurallar aarak, kalplar paralayarak kendi i yapsyla, toplum yap

ANLAMBLGS

525

snn izdii evrim yolunu izler. Onun iin dilbilgisi, pratik amalardan
sapmamal; dilbilimle atmaktan saknmal; direngen olmamaldr.
Dili konu edilen bu iki emein birbirine kar olduu, ters dt
grne kaplmak yanltr. Dilbilim, yepyeni evrenlere doru alrken
dilbilgisini temel saymak, ondan yararlanmak zorundadr. Bir baka deyile:
Dilbilimin douu dilbilgisini gereksiz klm deildir. Onun eskiden beri
srp gelen sert, kat, kesin kuralcln gevetmi, esnekletirmi, ynn
ileriye evirmeye almtr.
Tek kar yol, dilbilim anlayn benimseyerek, dilbilgisi kurallar iinde
eriterek onun sunduu yntemleri uygulamaktr.
Bu uygulamann altnda dilbilgisi alannda bir devrim yapmak
zaman da gelmitir.
Doal olan da budur:
Konumaya ilk baalayan ocuk rendii her szcn bln,
zmn deil; hangi varl, hangi istei, hangi duyguyu anlatmaya yaradn
kavrar. Biz de szckleri teker teker deil; bekler, tmceler iinde deer
lendirerek konuuruz. Denebilir ki hibir szck u yardmclar olmadan
gerek anlamm vermez:
a)
b)
c)
)
d)

Sylemenin nedeni:
Sylendii yer, zam an;
Koullar;
Syleyenin durumu;
inde bulunduu tmce ya da bein rgs...

Bu yardmc etmenlere daha bakalar da katlabilir. Sze dnce,

duygu, hatta mziksel deerleri kazandran bu rgdr.
Anlaymz da byledir. Herhangi bir sz beinin ya da tmcenin
szcklerini teker teker deil; tmn birden kavrar ve anlarz. Onun iin
anlat bilgisinin urama alan ekler, taklar, szckler deil; sz bekleri,
tmcelerdir. Anlatm birimleri ve sz bekleri iinde en nemlisi deyimlerdir
(bkz. n 559). Konuurken, ok kez, kendiliinden douveren deyimler, sz
lerimizi eitli duygularla, imgelerle renklendirir; canl konuuruz. Yaz
larmz, ok kez, byle olmaz. Nedeni u: Yazarken dncenin, esemeli
dncenin etkisi altnda bulunuruz. Szlk anlamlarnn snrndan ken
dimizi kolayca kurtaramayz. Yazarlarmz iinde bu esemeli dnceden,
az ok, syrlabilenler, kalemlerini konuma doallna, balayabildiler
yok deildir- Ahmet Rasim, Hseyin Rahmi, mer Seyfettin, Refik Halit,
Sait Faik, Yaar Kemal, Orhan Veli Kamk, Cahit Stk Taranc, Ata...

526

DlLBlLGlSt

Saylarnn daha ok artmasn dilediimiz bu sanatlarn dillerindeki eki

cilik, bu yeteneklerinden domaktadr.
Grlyor ki deyimler, bu ata armaanlar, duygusal anlatmn en deer
li eleridir.
Bunu iyice aklayabilmek iin konuyu biraz geniletmek gerei kar
sndayz:

T R K E N N

ZELLKLER

558. DLLERDE ZELLK. Her dilde birok takm ve sz bekleri

vardr ki bunlarn gerek anlamlarn, yapllarn,nasl ve niin yaratldk
larn o dillerin kurallar aklayamaz. Dil bilginleri bunlar o dilin zellii
sayarlar ve dilbilgisi bakmndan aklanmalarm, zmlenmelerini gerekli
bulmazlar.
Bunlar atalardan kalmadr; klielemi, deimez olmutur.
Atalardan kalma bu deimez sz beklerini e ayrabiliriz:
1) Deyimler (bkz. n 557, 559);
2) Ataszleri (bkz. n 562);
3) Sylenceler (bkz. n 563).
559. DEYM. Her dilde, kurulu anlamlan, szcklerinin dz anlam
larndan az ok kaym olan, kalplam birok bekler ve takmlar vardr.
Anlamlar ve yapllar kurallara balanamayan, aklanmas iin derin
incelemeler isteyen; incelenmemesi daha doru o lan ; yapsn deitirmeden,
ok kez, baka dile evrilemeyen bu kalplam takmlarla sz bekleri de
Trkenin zelliklerinden saylr. Bu eit takmlara, beklere deyim ad
verilir.
Her deyim, bir kavram deiik yollarla daha canl, daha renkli syle
yebilmek iin kurulmu zel bir anlatm kalbdr (bkz. n 557).
Diller eskidike, yani uzun ve zengin gemilerinde iyice ilendike de
yimlerin says ve anlatm deeri artar.
Sekizinci yzyl balarnda talara kazlan Orhun Yaztlarnda ba
edirmek, szn krmak, ilini tresini bozabilmek... gibi deyimlerin asllar
grlmektedir. Bunlar dilimizin daha o alarda ne denli ilenmi olduunun
tandr.
Trkede deyimler oktur. Hepsi derlenmedii iin says bilinemiyor.
Birka heveslinin derlediklerine baklnca dilimizin deyimce de zenginlii
artyor. Birka deyim:
Yz suyu dkmek, eli bayrakl, eli uzun, drt gzle beklemek, ele avuca
smamak, gkte arayp yerde bulmak, aa yukar, kulak asmak,
am devirmek, pot krmak, ar bal, az bozuk, yz ak, kara gn,

528

DLBLGS
cln ak, nn almak, alnn karlamak, ana baba gn, n ayak
olmak, salam ayakkab deil, bir dediini iki etmemek, yerinde
yeller esmek, evlere enlik...
Burnu K a f danda, kel baa imir tarak, aa be yukar, ine
atsan yere dmez, p atlamaz, gzn budaktan saknmaz...

Deyimler belli kiilerin deil; toplumun maldr, atalardan kalmadr.

Bir szn deyim saylmas iin:
1) Kendisini kuran szckler, konulu ve yapl anlamlarndan, az ok,
syrlm olmal;
2) Bylece szlk anlamlarn dndrmeyen toplu bir anlam verme
lidir:
Bu ocuk ele avuca smyor tmcesini syleyen de, iitip okuyan da ele
avuca smamak szcklerinin konulu anlamlarn dnmez. Bundan top
luca u anlam karr: Bu ocuk yaramazdr-, uslandrlamyor.
3) Deyimlerin ayn anlamda kullanlmas; biimce klielemesi, kalpla
mas; yani deimez olmas ana koullarndan biridir. Bununla birlikte deyim
klielerine - sze yeni bir duygu ya da imge esintisi katmak iin - az ok
dokunulabilir:
Yllardan beri gidip grmediim Paris caddelerini, bahelerini. Sen
nehri kylarn filmlerde seyredince ocuk gibi seviniyor, pek tatl
yrek arpntlar duymuyor muyum? Sinema o itibarla tam hasret
kavuturan saylmasa da hasret bastran dr: yree az ok su seper.
(Refik Halit Karay.)

Yazar, safra bastrmak deyiminden yararlanarak: hasret bastran demekle

bir anlam incelii elde etmi oluyor.
Deyimlerin nasl doduklarm aratrmak hem zevkli, hem de dil ve
toplum bakmndan yararl olacaktr.
Kimi deyimleri ykcklere (fkralara), tarihsel olaylara balamak
isteyenler var; bunlardan iki rnek:
I. Hoafn ya kesildi yi u tarihsel ykce balarlar:
Yenierilere hoaf, pilav kazanlarnda piermi. Ykanmas gerekli
grlmedii iin hoafn yz, kalnca bir yala kaymaklamrm.
A deimi, yeni a, temizliiyle gze girmeyi istemi olmal ki iyice
ykad kazanlarda hoaf piirmeye balam. Karavanalarnn yznde ya
grmeyen yenieriler: Ya demek hoafn ya kesildiV' diye sylenmeye,
hatta kazan kaldrmaya balamlar.
II. Pf noktas:
Bir inicinin yannda rak, ii, kalfa olarak alan delikanl, artk
ustas kadar gzel iniler yapmaa balar. Gittike artan ustalna gvene

ANLAMBLGS

529

rek ayrj alabileceini dnr. Ustasndan izin alarak bir dkkn aar.
amur, kvamnda yorulur, srlanr, firma k o nu. alacak ey! Frndan
bir tek ini bile salam kmyor. Hepsi atlak! Gen inici dnr, tanr;
yeniden kil karar, amur yourur. Hepsi bo!..
Utana skla ustasna ba vurur, dert dker. Usta:
Firma nasl koyuyorsun? Bir tane de burada yap bakalm, der.
Gen inici gzel bir vazo yapar, tam frna koyaca srada ustas elini
tutarak:
Dur, ver bakalm, der.
Vazoyu eline alr, evirip evirdikten sonra bir yerine pf! diye fler.
Eski kalfasna da yle der:
atlaklk hava kabarcndan olur. Kabarcn olduu yeri bulup
pf! dedin mi korkma! Anladn m? P f noktasn bulmak gerek!..
560.
ARGO. Eski byk kentlerde bizim klhanbeyi dediimiz belli
bir snf trer. Bunlarn kendilerine gre zakonlar (tre, gelenek ve dzenleri)
olur. Giyinileri, yryleri bile bakalarna benzemez. Kullandklar sz
cklerde, syleyilerinde ayrlklar gsterirler. Bu ayrlklar gittike ilerler.
stanbulun da ok eski bir klhanbeyi snf vard. Bugn geleneini,
topluluunu yitiren bu snf artk gze arpmyor. Kendileri silinmi gibidir
ler; yalnz szcklerinden pek ou yaamaktadr: Mangiz, afi, afili, moruk,
kkrdamak, ls kandilli... gibi birok adlar, sfatlar, eylemler, deyimler
bugn de kimi kiilerce kullanlmaktadr. Buna argo denir. Bunlarda da,
deyimler gibi, bir anlatm zellii sezilir.
Argodan kltr diline szck getii de olur:
H erif sakz m sakz. yle bir asld ki atlatcaya dek akla karay
setim.
Bu tmcede aslmak, hele atlatmak argodan gelmedir.
renciler arasnda da bir eit argo saylabilecek zel szckler dola
maktadr. Bunlarn son yllarda en ok kullanlan akmak eylemidir:
Turgut bu yl akm. Ben de az daha akacaktm. Neyse ki bei kvr
dm da yakam kurtardm. Bir de tarihi atlatabilseml..
Yaznda, daha ok, roman tryle oyun trnde de argoya rastlanr.
Osman Cemal Kaygl, argoyu en iyi bilen, yazlarnda en gzel kullanan
yazarlarmzdand. Argo szcklerini derleyip szlkler yapanlar, yaymla
yanlar var. Ferit Develliolunun szl baarldr.
Mehmet Akif Ersoy da mahalle kahvesinde oynayan bknlarn, sarho
larn yaaylarn anlatan kouklarnda onlar konutururken argoya yer
verir:

DLBLGS
Karmasan iin olmaz deil mi? Sen de bunak
Gelirsem retirim. imdi...
Ay u pampie bak.
Yolunca terbiye verdin ya, aferin Haan A.
Braksalar beni oktan manzlamtm ya!
Nevazil olmuum Ahmet, brak sesim yok hi...
Sesin mi yok? Alr imdi: Bir imam suyu i!
Ne i, ne g, gece gndz zbar sade.
Kaver belli ki ngar kacak durmasana!
Aman bizim Baba Arif susuz muuz iiyor!
Onun bi dalgas olmak gerek: tnel geiyor.
Moruk kanc bardak ? imdicik szarsn h a !
Szarsa mis gibi yer, yatmam adam deil a ?

A T A L A R S Z ATASZ
oulu:
ATASZLER
561. ZDEY (vecize). Bilgelerin, bilginlerin, ozanlarn, kltrl
kiilerin yazp syledikleri engin anlaml ksack szlerdir; dnce zetleri,
anlam sktlar (komprimeleri) dr. Etkileri, szcklerinin azlyla ters
orantl olan bu ok deerli szlerin yazarlar bellidir. Eitim grm olanlar
onlar tanr, anlar. Birka rnek:
Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi
Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi.
(Muhibbi Kanuni XVI.)

Baki kalan bu kubbede bir ho seda imi.

(Baki XVI.)

Syleyenler kendsn bilmez bilenler sylemez.

(Yahya XVII.)

Hasmn sitemin anlamamak hasma sitemdir.

(Nefi XVII.)

Eer maksut eserse msra-i berceste kfidir.

(Ragp Paa XIX.)

Tekdir ile uslanmayann hakk ktektir.

(Ziya Paa XIX.)

uur devrinde iir susar, iir devrinde uur seyirci kalr.

YEN HAYAT (Ziya Gkalp.)

Hayatta en hakiki mrit ilimdir.

(Atatrk.)

Yazk oldu Sleyman Efendiye.

(Orhan Veli Kank.)

562. ATALARSZ. Uluslarn uygarlk yolundaki zengin geli

melerinin en sz gtrmez tanklarndan birisi, belki de birincisi ataszleridir.
Ataszleri, folklorun da en nemli daldr. Ulusal saduyunun iinden sz
lp gelen, arma durulaa zetleen bu zdeyilerimiz vn duymamza yete
cek sayda ve niteliktedir.
Her atasz bir zdeyitir; ne var ki her zdeyi atalarsz deildir.
yle ayrt edilebilir:

532

DLBLGS

a) zdeyilerin yazarlar bellidir (bkz. n 561).

b) Ataszlerini kimlerin syledikleri belli deildir. Onlar yourup bii
me sokan ulusal yaratma gcdr, ulusal saduyudur, ulusal beenidir;
herkese az ok bilinir, anlalr, kullanlr.
Bunlarn iinde ok eskileri, en eski kaynaklara dek izlenebilenleri
var:
Divan Lgat-it-Trkte (1072 - 1074) bulunan savlardan (ataszlerinden) birou kk deiikliklerle bugn de yaamaktadr:
1) T a taka kavumas kii kiike kavuur.
Da daa kavumaz insan insana kavuur.
2) Evdeki buzau kz bolmaz.
Evdeki buza kz olmaz.
3) Endik uma evlikni arlar.
akn misafir ev sahibini arlar.
Divan airlerinden bile, ataszlerimizin esiz gzelliine gnl kapttranlar; dncelerini, duygularn onlarla bezeyenler var:
Afveyleyelim ki belki bilmez
Bir sren at ba kesilmez.
Ataszlerimizin birounu koua ekenler de var:
Yrtc kularn mrleri az
Bir tek ipte iki cambaz oynamaz
ehrahta kuyuyu kametince kaz
Ez-kaza ayan kayar demiler.
Tanzimat yaznndan rnekler:
Elbette olur ev ykann hanesi viran
Ev ykann evi olmaz.
N ik bed herkes bulur lemde elbet ettiin.
Herkes ettiini bulur, eden bulur.

(eyh Galip XVIII.)

(Levti XVII-XVIII.)

(Ziya Paa.)

(Ziya Paa.)

Dnce ve davranlarmzn yerinde olup olmadn, doruluunu

tantmak iin sk sk ba vurduumuz ataszlerinden hemen usa geliveren
birka rnek:
Bugnn iini yarna brakma.
Glme komuna, gelir bana.
Denin dostu olmaz.
Baa gelen ekilir...

ANLAMBLGSl

533

Yllar, yzyllar getike deerleri artan bu ulusal varlk, bugne dein

deerince ilgi grmemiti. Yalnz, heveslilerin derledikleri ve ciltler dolusu
yaymladklar, bu ulusal varln zenginliini gstermekle birlikte btn
olmaktan pek uzaktr.
Halk azndan ve eski yaptlardan derleme iini Trk Dil* Kurumu ele
almtr. lk baarl yaptlar son yllarda yaymland:
) Blge Azlarnda Ataszleri ve Deyimler (1969):
2) Ataszleri Szl 1. (1971). Bu rn en baarl yaptdr.
mer Asm Aksoy, her ataszn aklamakla bu konuya yeni bir k
tutmutur.
3) Son yllarda ok zengin bir yapt yaymland: rde ve Halk Dilinde
Ataszleri ve Deyimler (E. Kemal Eybolu, I. 1973, II. 1975).
563.
SYLENCELER (dicton). Bunlar da ataszlerinin bir trdr.
Onlar gibi atalardan kalmadr. Deerleri de onlar gibi stndr. Bunlar da
dncelerimizin, tutum ve davranlarmzn doruluk ve yanllklarn
belirtmek iin sylenir. Pek ince gr ve bulular kapsayan, kurulular
bakmndan birer ykckolan bu nkteli szleri de sk kullanrz. Yerinde
kullanlnca tadna doyum olmayan sylenceler, ataszlerinden ancak bir
bakmdan ayrlr:
Ataszleri, toplumsal dzen yarglardr. Yasa niteliindedir. Yasalar
gibi kesin anlatmldr.
Sylenceler, yasa niteliinde kesin yarg tamaz; ancak sylenmekte
olan szlerin, ileri srlen dncelerin, yaplan ilerin, olaylarn, gdlen
yollarn zerinde genileme, derinleme kaplarn aar.
Baka trl bir anlatla:
Her sylence, bal bana bir tmcedir ya da tmcelerden birlemitir.
Ataszleri kadar yasa niteliinde olmamakla birlikte, konularmz trl
ynlerden aklayc, aydnlatc, tank niteliinde szler, ykcklerdir
(fk aklardr):
Pek ounda ineleyici bir eletiri epii sezilir. Hepsi de eitli ralar
ustaca zmlemenin; daha geni olarak, toplum yaayndaki eitli yn
leri yanstmann - uzun denemelerle elde edilen - baarl sonulardr. Birka
rnek:
Kurda sormular: Neden boynun byle kaln?
Kendi iimi kendim yaparm da ondan demi.
Deveye: Boynun den eri? diye sormular. Nerem doru k il
deni.
Alacana ahin, vereceine karga.
Halep orda ise arn hurdadr.

534

DLBLGS
Ne kz verir, ne dnr kstrr.
Yukarya tkrsem bym, aaya tkrsem sakalm.
te geldik gidiyoruz; en olasn Halep ehri.
Gldke gller alr; aladka inciler salr.
Kz kteyfine braksalar ya davulcuya varr ya zurnacya.
Ayana ta dokunsa benden bilir.
, dedilerse, emeyi kurut, demediler.
Oynamasn bilmeyen kza: Oyna" demiler: yerim dar" demi.
Yerini geniletmiler: gerim (yenim) dar" demi.
Devekuu gibi yke gelince: kuum"', umaya gelince: deveyim
der.
Eee gc yetmez; semerini dver.
Hac sandmzn ha koltuunun altndan kt.
Tilki: Benim iin demem ama, zmsz ban kk kurusun]" demi.
Tut kelin pereminden. Aykla pirincin tan.
San delie smam; bir de kuyruuna kabak balam.
Dam stnde saksaan, vur beline kazmaylan.
Allah kimseyi elden ayaktan drmesin.
Hseyin Rahmi Grpnardan birka sylence rnei:
Baba ekmei zindan ekmei, koca ekmei meydan ekmei.
Uanla kaan elinden kurtulmaz
Ayaklar ba, balar ayak oldu.
kz ld ortaklk ayrld.
Dostlarmz ldyse hatralar lmedi.
CADI (Hseyin Rahmi Grpnar.)

As ayur tbn altun kam ayur men kayda men =

Tencere der: Dibim altn". Kepe der: Ben nerdeyim?"
(Divanii Lgatit-Trk.)

Anlatm zellii bakmndan ikiye ayrdmz ataszleriyle sylencelerin

snrlar pek kesin deildir. Kimi szler ikisine de kayabilir; bir bakma
atalarsz, bir bakma sylence saylabilir.
Deyim niteliinde kullanlanlar da vardr.

Y A Z I N

B L G L E R

564. G K E YAZIN (ksaca: YAZIN). Gzel sanatlardan biridir;

bir sz sanatdr.
Btn yazn rnleri iki genel klkta grlr:
1) Dzyaz ( = nesir) (bkz. n 567/1);
2) Kouk ( == nazm) (bkz. n 567 /2).
565. Trk kouunu ynden incelemek yerinde olur:
I. l ve uyak ynnden (bkz. n 567, 568, 575);
II. Biimleri ynnden (bkz. n 578);
III. Trleri ynnden.
566. AYRI YOL. Trk gke yazn dn, gr, anlay,
anlat, hatta Trkeyi kullan bakmlarndan birbirinden bsbtn ayr
yolda gelimitir.
I. H alk yazn, saz ozanlarnn tuttuu yol. lk kaynaklardan gnmze
dein srp gelen yazn tr. Ana dnceleriyle, rlanan duygularyla, bi
imleriyle, lleriyle Trkn olan yazn. Bu, Trkn diliyle Trk dnce
ve duygularm yanstan bir yazndr. Kouk biimleri (bkz. n 579) bizimdir,
ls bizimdir, hecedir (bkz. n 569). Trlerindeki zellik de, zenginlik de
gnl doyuracak niteliktedir.
II, Divan yazm. slamla giriten sonra aydn kiilerin benimsedikleri
gelitirdikleri apayr bir sanat yoludur. Arap, Fars, Trk karmas bir dille
yazlmtr. Dnceler, grler, anlaylar, duygular bile Fars yaznnn
etkisi altndadr. ls aruzdur (bkz. n 572). Kouk biimleri de Arap,
Fars, Trk bulularndan birlemitir.
III.
Yeni yazn. Tanzimatla balayp gelen Bat etkisi karsnda Divan
yazn gnn doldurarak silinmi, yerine Bat eilimli bir yeni yazn do
maya balamt.
1908den sonra halka, ulusal duygu ve geleneklere doru canl bir eilim
balad.
XX.
yzylda batda balayan yepyeni bir yazn, bizde de kendini hzla
gsterdi. Artk konular alabildiine geniliyor; biim, l, uyak nemim

536

DLBLGS

yitirerek yazndan siliniyor; anlam, glgeler, sisler, karanlklar arkasna

siniyor. Her ynden snrszlaan bu yeni yaznm incelenmesini geleceklere
brakarak geleneksel yaznlarn llerini, biimlerini tantlamaya alalm:
L
567. Btn yazn rnleri iki genel klkta grlr:
1) Dzyaz ( = nesir). l ve uyak geleneine bal olmayan yaz.
2) Kouk (nazm). l ve uyak geleneine bal olan sz ve yaz.
Kouklarn her satrna dize = (msra) denir.
Birbiriyle ilgili iki dizeye beyit (koa denir).
568. L. Dizelerin durak ve hece bakmndan denklemesine
denir.
Trk kouunda iki eit l vardr:
I. Hece (bkz. n 569);
II. Aruz (bkz. n 572).
569. HECE LS. Halk kouunun lsdr:
a) Duraklar, szcklerin sonunda olur; yani szckler kesintiye u
ramaz.
b) Heceler yalnz saylaryla denkleir; yani hece lsnde say eitlii
yeter grlr; heceler uzunluk, ksalk bakmndan deerlendirilmez.
Hece ls Trk buluudur. Kaynak saylan ilk alarda ozanlarn l
s heceydi. slamla giriten sonraki yzyllarda hece ls, saz
ozanlarnn ls olmutur. 1908den sonra Milli Edebiyatlar da heceyi
aydnlar ls yaptlar.
570. HECE LSNDE DURAKLAR, KESMLER. - Hece l
s, duraklarndaki hece saysma gre kesimlere aynl. Bu kesimler, daha
ok, 3, 4, 5, 6, 7, 8, heceli olur. Dizeler bu kesimlerle rlr.
Derin aratrmalar, halk kouunda yetmii aan dize eidi bulunduunu
gstermitir.
571.
EN OK KULLANILAN HECE LLER. Sk rastlanan
hece lleri unlardr:
I. 5 heceliler:
Tanr buyurdu,
Sessiz duyurdu;
Sancakla geldik
Aldk bu yurdu.
(Zya Gkalp.)

YAZIN BLGLER

537

II. 7 heceliler iki trldr:

1) 4 + 3:
Dere boyu saz olur,
Gl alr yaz olur.
Ben yarime gl demem;
Gln mr az olur.
2) Duraksz yedili:
Bu dalar olmasayd,
Gl benzim solmasayd
liim Allah'n emri
Ayrlk olmasayd.
Birinci, ikinci, drdnc dizeler 3 + 4; nc dize ise 2 + 5 olduu iin
hepsi duraksz yedili saylr.
III. 8 heceliler ii t rl d r:
1) 4 + 4:
Tatn yine deli gnl,
Sular gibi alar msn ?
Aktn yine kanl yam,
Yollarm balar msn?
(Yunus Emre XUI-XIV.)

2) 5 + 3:
Gl menekeye karm,
Kskn olanlar barm,
Taze fidanlar erimi,
Biz bu illerden gideli,
Gurbet illere deli.
(ksz Ak.)

3) Duraksz sekizli:
Tutam yar elinden tutam,
kan dalara dalara',
Olam bir yareli blbl,
Dem balara balara.
(Emrah.)

IV. 5 + 5:
Ufukta gnn boynu bkld,
imdi stanbul solgun bir gld.
Gzel Marmara menekelendin;
Daha bir saat nce pek endin.
(Ali Canip Yntem.)

538

DLBLGS

V. 11 heceliler, halk ozanlarnn pek ok kullandklar llerdendir.

Duraklara ayrl iki trldr:
1) 4 + 4 + 3:
Atlarmz yemin yedi silindi,
ki karde kar kar salnd.
Cier iim delik delik delindi-,
Sal Allahm sal slama varaym.
(Pir Sultan Abdal.)

Ben bir Trkm dinim cinsim uludur;

Sinem, zm ate ile doludur-,
nsan olan vatannn kuludur-,
Trk evlad evde durmaz giderim.
(Mehmet Emin Yurdakul.)

2) 6 + 5:
u yalan dnyaya geldim geleli
Severim kr at bir de gzeli.
Deip on beime kendim bileli
Severim kr at bir de gzeli
(Dadalolu.)

Baka dile uymaz annenin sesi,

Her szn ararsan vardr Trkesi;
Duymadan dnme, grme sezmeden,
Kendi duygun olsun usunu yeden.
(Ziya Gkalp.)

Saz ozanlar, uyakta olduu gibi, lde de pek ince eleyip sk doku
mazlar. Kimi dizeleri 4 + 4 + 3, kimileri 6 + 5 olan kouklar pek oktur:
Nedendir de kmr gzlm nedendir
u benim geceler uyumadm ?
etin derler ayrln derdini
Ayrlk derdine doyamadm.
(Karacaolan.)

VI. 6 + 6:
Gkte yldzlarla tanmak istedim;
Akn esrarn danmak istedim-,
Vahi ieklerle konumak istedim-,
Gnlmn bir garip heyacan vard.
(Rza Tevfik Blkba.)

v n . 4 + 4 + 5:
Atilere kouyoruz genlikle, anla;
an beraber koar hakka doru koanla.
(Enis Behi Koryrek.)

YAZIN BLGLER

539

VIII. 7 + 7:
Yaz atlar kinedi, mein krba aklad;
Bir dakika araba yerinde duraklad...
Neden sonra sarsld altmda demir yaylar,
Gzlerimin nnden geti kervansaraylar...
(Faruk Nafiz amlbel.)

IX. 4 + 3 + 4 + 3:
inli bir Trk (Uluta) in dilini, ilimim
renerek (Mandarn) unvann kazand
Senelerce kumanda etti ini, Maini.
(Ziya Gkalp.)

Mehmet Emi Yurdakul, daha ok hecelileri de kullanmtr:

X. 4 + 4 + 4 + 3:
Brak beni haykraym susarsam ben, matem et;
Sevenleri toprak olmu ksz ocuk gibidir.
XI. 4 + 4 + 4 + 4:
Ey Trkiye, senin acln bu dnyada ho bir sestir.
XII. 4 + 4 - f 4 + 4 - j - 4 + 3 = 19:
Ey hemeri, sakn kesme, ya aaca balta vuran el ummaz!
Na ktkler... nice yllar hi birine kervan gelmez, ku konmaz.
572. ARUZ. Arap kouundaki lleri reten bir bilimin addr.
VIII. yzylda, bu bilimi, Basral mam Halil kurmutur.
Bu ller, nce Farslara gemi, biraz deimi, sonra da bize gelmi
tir.
l, dizelerin durak ve hece bakmndan denklemesi demektir (bkz.
n 567):
I. D urak bakmndan denklemede hece ile aruz bakalk gsterir:
a) Hece lsnde duraklar szck sonlarna gelir.
b) Aruzda duran szck sonuna gelmesi gerekmez.
II. Hece bakmndan denklemede de iki l arasnda u ayrlklar
vardr:
a) Hece lsnde denkleme hece saylarna gredir (bkz. 569).
b) Aruzda sayca denkleme yetmez. Heceler uzunluk, ksalk (kapallk,
aklk) ynnden de deklemelidir (bkz. n 573).
573. HECE ETLER. Aruzda heceler iki eittir:
I.
Ksa haceler nllerle biten heceler ksa saylr: O yazy Kaya
okuyamad tmcesindeki btn heceler ksadr.
Ksa hecelere a*k bece de denir.

540

DLBLGS
II. Uzun heceler:
a) nszlerle biten heceler: At, ku, yazmak, ister...

b) nllerle bitenlerden uzatlarak sylenen heceler de uzun saylr;

Mazi, kfi, dhi, Nuri... szcklerinin btn heceleriyle sahil, zalim, narin,
lzm... szcklerinin birinci heceleri nllerle bitiyor. Uzatlarak sylen
dikleri iin uzun saylr.
Uzun hecelere kapal heceler de denir.
Ksa heceleri (. , U) imlerinden biriyle;uzunlar da (, |) izgilerinden
biriyle imlemek gelenek olmutur (bkz. n 574).
574.
L KALIPLARI. Araplar, ksa ve uzun heceleri trl
biimlerde istifleyerek l kalplar yapmlar ve her kalba bir ad vermi
lerdir. Trk kouunda en ok kullanlan kalplar:
Drt heceliler:
Failtn
feiltn
mefail
mefaln
mstefiln
mfteiln
mefal
failt
heceliler :
mefuln
meful
failn
feiln
feuliin
ki heceliler:
faln
feul
Bir heceli:
fa
Be heceli kalplar
mstefiltn
miitefailn

u -----u -----u
---------------- U
u u
u ------u
u u

_ , _ __
. . _
. , .
. _ __
,
-- . . -. .
. .

u ------

.
.
. .
. _L_ --

.
.

_
u
u
u

------ u
u
U U

U -

#
t
B

I
.

;
1

u u u

, . -- . _

Yukarda sralanan kalplardan uygunlar yan yana dizilerek dizeler

rlr. Aruzda l says 180i aar. Trk kouunda sk kullanlan
aruz lleri 20-25 arasndadr. Bunlar dilbilgisinin snrlar iine sdrmay
uygun bulmadk.

YAZIN BLGLER
Bununla birlikte bir iki rnek verelim:
Filtn filtn filn.
Sustu blbller hyaban uykuda.
(Faruk Nafiz amltbel.)

Filtn feiltn feiltiin feiliin.

nsan lemde hayal ettii mddete yaar.
Mef'lii mefl mefl feulim.
Ver hkmn ey serv-i revan khne baharn.
(Nedim.)

575. UYAK. Dize sonlarndaki ses benzerliine denir. (Halk ozanlar

ayak der). Uyak hecelerinin sese benzemesine karlk, anlamca ayr ol
malar gerektir:
Ufukta bir yank ba
Snyor yava yava.
Anlamlar bir olan, yani yinelenen szckler, ekler, taklar uyak sayl
maz. Asl uyak, onlardan nceki hecede bulunur:
Yksel ki yerin bu yer deildir,
Dnyaya geli hner deildir.
Denizin rengi so/du
Gnn saati do/du.
Uyak hecelerinden sonra yinelenen szcklere, eklere, takdara yedek
(redif) denir. (Halk, ozanlar dner ayak der.)
576. UYAK TRLER. trl uyak vardr:
1) Yalm uyak. Biri nl olmak zere ikier harfin zde olmasdr:
Gl, biilbl; a.xme, sene...
2) Zengin uyak. Yalm uyaktan nceki harf veya hecelerin de uyakl
olmasdr:
Ocak, scak; sar, dalarr, ihsan, insan; ifade, istifade...
Buna kaytl kafiye, mukayyet kafiye de derlerdi.
3) Yarm uyak. Yalm uyaktan daha, az harfle, yalnz bir harfle olan
uyaktr: Bas, kes, ks...
Yarm uyaklara, daha ok, halk iirlerinde rastlanr. Saz ozanlar deyi
lerini sazla makamla syler. Sazn temposu ly destekler. Aydn ozanlar
gibi yazp bozmaya; szckler, uyaklar zerinde dnmeye vakitleri yoktur.
Ayak dedikleri uyak iin pek ince elemezler. Kimi kez, kakla bir olan
harflerle de ayak yapmay yeter sayarlar.

DLBLGS

542

Halk iirinde yalnz dner ayaklara (rediflere) dayanan drtlkler var

Dmez akna yad gibi bakmak
Kirpiin okunu sineme atmak
Kii sevdiiyle muhabbet etmek
Dertlere dermandr hey kara gzlm.
Bsbtn ayaksz drtlklere de rastlanr:
Harami gibi yoluma
Arkuru inen karl da
Ben yarimden ayr dtm
Sen yolumu balar msn?
577. CIALI (cinasl) UYAK. a1, bir sz epiidir. Sesleri bir,
anlamlar ayr szcklerin, ndelerin (bkz. n 548) yakn tmceler, dizeler
iinde kullanlmasdr:
Eyleme vaktini zayi; deme k yaz, oku yaz.
Saz ozanlar, cal - daha ok - uyakta yaparlar:
Dte gr
Hayalde gr dte gr.
Denin yri olmaz.
Hele bir yol d de gr.
Gle naz
Blbl eder giile naz
yle bir yere dtm
Alayan ok glen az.

KOUK

BMLER

578. KOUKLAR, d grnlerine; yani dizelerinin istif ediliine,

uyaklarn dzenine gre eitli biimler gsterir.
Trk yaznnn ayr yolda gelitii nce grlmt (bkz. n 566).
Bunlarn her birinin kouk biimleri de ayrdr. Srasyla incelenecek:
579. HALK KOUK BM LER. slamla giriten nce ve sonra
halk ozanlarnn kullandklar biimlerdir. Baka bir ulustan alnmamtr.
Trk buluudur. Buna ulusal kouk biimi de denir.
Halk kouk biimlerinin birimi drtlktr. Balcalar unlardr:
Mani, koma, trk, semai, varsa, destan...
(1) Dou Anadolu saz ozanlar kullanr.

TAZIN BLGLER

543

580. MAN. - D rt dizelidir. ls 4 + 3 ya da duraksz yedili

olur. Dokunakl duygulan ksack dizeler iinde eitli inceliklerle kapsar.
Yazan, syleyeni belli olmayan bu gzel iirler toplumundur.
Manilerin uyak dzeni yledir:
.............................. a
Uzaklar seilmiyor
.............................. a
Gnldr geilmiyor
..............................
Gnl bir top ibriim
.............................. a
Dolam almyor.
Cal maniler de pek oktur (bkz. n 577). Bunlardan birinci dizeleri
3 ya da 4 heceli olur:
Byle balar
Yar ban byle balar
Gl amaz blbl tmez
Yklsn byle balar.
581. KOMA. En az , en ok alt drtlk olur. ls 4 + 4 + 3
ya da 6 + 5li olur. Komalarn uyak dzeni yledir:
....................... .. (s)1
.............................. a
.............................. (s)
.............................. a

Ela gzlerini sevdiim dilber

Gster cemalini grmee geldim
eftalini derde derman dediler
Gerek mi sevgilim sormaa geldim.

.............................. b
.............................. b
.............................. b
.................. ...........a

Gndz hayallerim, gece dlerim

Uyandka alamaa balarm
Sevdiim stnde uan kularn
Tutup kanatlarn krmaa geldim.

...............................n
.............................. n
...............................n
.............................. a

Karacolan der k i gnl urusu

Gkte melek yerde hma yavrusu
Syleyim ben sana szn dorusu
Soyunup koynuna girmee geldim.

582. T RK. Biim ynnden komaya benzer. Kk bir bakal

var: Trklerin drdnc dizeleri yinelenir. Yinelenen bu dizeye kavutak
denir. Trklerde kavutaklarm ift dizeli olduu da grlr.
583. SEMA. Biim ynnden komaya benzer. ls 4 + 4 ya
da 8li olur. zel beste ile sylenir.
584. VARSAI. Biim ve l bakmndan semaiye benzer. Gebe
oymak yaantsnn sertlii, erkeklii sezilir; bire, hey! gibi kabadayca, efece
nlemlere sk rastlanr.
(1) Birinci ve nc dizeler, ok kez, uyakanmaz.

544

DLBlLGS

585. DESTAN. Biim ve l bakmndan komaya, semaiye ben

zer. Konulan, ok kez, kahramanlk olaylardr. Deprem, sel baskm, ktlk,
let... gibi toplum aclar da konu olur. Yerme, alay konulu destanlar da
var. Destanlar uzun olur.
D V A N K O U K B M LER
586. DVAN KOUK BM LERnde ulus. Arap, Fars, Trk
ortaktr. Bu biimlerin ou Araplarmdr. Bunlara Farslar iki, dedelerimiz
de iki kouk biimi katmlardr.
Arap kouk biimleri unlardr :
Gazel, kaside, terkib-i bent, terci-i bent, kta, murabba, muhammes...
Farslar buna rubai ile mesneviyi;
Trkler de tuyula arky katmlardr.
Divan kouk biimlerinin birimi beyittir (koadr). Koa, birbiriyle
ilgili iki dizeli bir kouk birimidir.
587. GAZEL. Divan yaznnda en ok grlen kouk biimidir.
Koalarla kurulur. Birinci koaya dou (matla) denir, uyakl olur. br
koalarn birinci dizeleri uyaksz, kincileri doula uyakl olur.
Gazellerde koa says drtten az, on beten ok olmaz.
Son koada ozann takma ad (mahlas) bulunur. yle sralanr:
............................................................... d }
............................................................... d | dou

d
............................................................... d
^ |

kesmelik

Gazelin konusu, daha ok, sevgi (ak) olur.

588. KASDE. ok eski bir Arap kouudur. Biim bakmndan ga
zele benzer. 33 - 99 koal olur. Kasideler, daha ok, vg kouudur;
birini, bir nesneyi vmek iin yazlr.
589. TERKB- BENT, TERC- BENT. Bir lde yazlan deiik
sayda bentlerden oluurlar. Bentler, uyaklar bakmndan, daha ok, gazele
benzer. Her bent, bamsz uyakl bir koa ile balanr.

545

YAZIN B L G L E R

Terkib-i bentlerde balayc koalar her bendin sonunda deiir.

Terci-i bentlerde balayc koalar deimez, kavutak gibi yinelenir.
590. KITA. Daha ok, iki koal olur. Yahya Efendinin bir ktas:
imdi hayl-i shanveran ire
Nef-i manendi var m bir air
Szleri Seb'a-i Muallaka' dr
Imrelkays kendidir kfir..
N efi yle yantlyor:
Bize kfir demi M fti Efendi
Tutalm ben deyim ana miiselman
Varldkta yarn ruz-u cezaya
kimiz de karz anda yalan.
591. RUBA. Fars buluudur. Her l ile deil; zel lleriyle
yazlr. ki koay amaz. Uyak dzeni aadaki rnekte olduu gibidir.
Rubaide en byk n Fars airi mer Hayyam kazanmtr. Divan yaznnda
da rubai yazanlar az deildir. Bir rnek:
Mahzun oluruz kaan kim dilad olsak
Viran oluruz eer kim abad olsak
Ol mr-i cefa-perver-i akz biz kim
Dama deriz kafesten azad olsak.
(Azmizade Haleti XVII.)

NOT. 1) D rt dizesi uyakl rubailer de yazlmtr.

2) Rubailer gibi uyaklanan ktalar da oktur.
592. TUYUG. Trk buluudur. Kad Burhanettin (XIV) le aatay
airi Ali ir Nevai (XV) de grlr. Yalnz u l ile yazlr:
Filtn filtn filn.
Uyak dzeni rubaiye, maniye bezer:
Dilberin ii itab naz olur
emi cadu gamzesi gammaz olur.
Ey gnl sabret tahamml kl ana
Yare ulamak ii az az olur.
(Kad Burhanettin XVI.)

593. MURABBA. Drtlklerden birlemi bir Divan kouk biimi

dir. Uyak dzeni, u rnekteki gibi olur:
Sdk ile terk edelim her emeli her hevesi;
Kralm hail ise azmimize ten kafesi,
nledike eleminden vatann her nefesi:
Gelin imdada! diyor, bak, bdur Allah sesi.

546

DLBLGS
Mahveder kendini blbiil bile hrriyet iin;
ekilir mi bu bela alem-i pr-mihnet iin?
Din iin, devlet iin, can ekien millet iin
Azme hail mi olurmu bu rk ten kafesi ?
Memleket bitti; yine bitmedi hl sen, ben!
Bize bu hal ile bizden byk olmaz dmen
Dest-i adadayz, Allah iin ey ehl-i vatan,
Yetiir terk edelim gayr heva v hevesi!
(Namk Kemal.)

594. ARKI. Trk buluudur. Drtlklerden birleir. Uyak dzeni

bakmndan murabbaa benzer. kinci dize kavutak (nakarat) olarak btn
drtlklerin sonlarnda yinelenir:
Dn kahkahalar ykseliyorken evinizden
Bendim geen ey sevgili, sandalla denizden!
Gnlmle, uzaklarda btn bir gece sizden
Bendim geen ey sevgili, sandalla denizden!
Dn bezminizin bir ezeli neesi vard,
Saz sesleri ta fecre kadar krfezi sard;
Vakta k i sular arklar inlerken aard,
Bendim geen ey sevgili, sandalla denizden!
(Yahya Kemal Beyatl.)

595. MUHAMMES, MSEDDES. Her bendi be dizeli koua

muhammes, altl olanlara da mseddes denir. Bunlarn da birinci bentleri
uyakl olur. br bentlerinin drder ya da beer dizeleri kendi aralarnda
uyaklamr. Son birer ya da ikier dizeleri birinci bentlerinkiler gibi uyaklamr.
Bu son dizelerm kavutak gibi yinelendikleri de olur.
596. MESNEV. Her koas bamsz uyakl olan bir kouk biimi
dir. Bununla ksa kouklar deil; kitaplar yazlrd. ounun konusu ak y
ks olurdu.
597. MSTEZAT (artkl). Her dizesine bir dizecik (ziyade = artk)
eklenen kouk biimidir. u l ile yazlrd:
M eflii mefl mefl feln
M efl feln.
Dizecii ls ba ve son kalplar olurdu:
Ey h-i kerem-pie dil-i zr enindir
Yok minnetin asla
Ey kn- kerem anda ne kim var enindir
Pinhan hveyda

YAZIN BLGLER

547

Sen kim gelesin meclise bir yer m i bulunmaz

Ba zre yerin var
Gl goncasnn ge-i destar enindir
Gel ey gl-i rana

(Nedim XVIII.)

YEN KOUK BMLER

598.
Tanzimatla balayan Batllama akm, yaznmzda ilkin anlayta,
konuda kendini gsterdi. Az sonra yazn trlerinde ve biimlerinde de etki
ler balad. Makale, tiyatro, roman... trleri birbiri ardndan belirirken
Abdlhak Hmit de Divan biimlerini atyor, Batnnkilere benzer kouklar
yazyordu. Edebiyat- Cedideciler bsbtn Batllar gibi yazmaya zendiler,
Bu akm, aydn ozanlar Divan biimlerinden uzaklatrd, Batya yneltti.
Batmn klasik biimleri de denendi. Bu denemeler, ok kez, yarm ol
maktan ileri gemiyordu; D grn, dizelerin says, istifi Batnmkilere
benzese bile, hi olmazsa uyak dzenleri gzden kayordu. Edebiyat- Cedidecilerin en ok denedikleri sonedir.
Sonenin istifi ve uyak dzeni yledir:
...............................
...............................
...............................
...............................

a
b
b
a

...............................
...............................
................ ..............
...............................

a
b
b
a

...............................
...............................
...............................
...............................

a
b
b
a

...............................
...............................
...............................
...............................

a
b
b
a

............................... d
............................... d
............................ c

.............. e
............................. e
.............................. c

............................... d
............................... d
.............................. c

................e
............................... c
................................... e

Fransada yzyllar boyunca yazlm saysz sonelerde son lkte bir

tek uyam yer deitirmesinden baka deiiklik grlmez.

548

DLBLGS

Rbab- ikestede yirmi bee yakn sone benzeri kouk var. Dize say
larna, istiflerine gre sone saylan bu kouklardan ancak bir tanesinin uyak
dzeni yukardakilere benzemektedir.
Anlalyor ki o ada, Divanmkine benzemeyen her biim yeni sayl
m, uyarma gre yazvermek kolay olmutur. Bu gidi,bugnk yeniaiama
yol amtr.
Yeni akmda, eskilerin byk nem verdikleri, deer saydklar lden,
ayaktan, biimden artk iz grlmyor. Sanat alannda geleneksel ne varsa
silinmi; anlam bile glgeler, karanlklar ardnda belirsizlemi; anlamszlk
akm n almtr.
599. SERBEST ARTIKLI. Divan rnn brakl, Batya, yeni
biimlere yneli, artkl biimin (mstezadn) da deimesine yol at; y an i:
a) Divan mstezadnn klasik ls (bkz. n 597.) brakld; her l
ile yazlmas ho grld.
b) Dizeciklerin (artklarn) yerleri ve saylar deiti. Dizecie dizecik
eklendi:
ZELZELE'den
Sen ite byle siyah gnlerin misafirisin,
Hayatn elbette
Kolay ve ne'e-feza bir seyahat olmayacak;
Lkin
Bu Tih-i mihnette
.Kolay ve ne'e-feza bir seyahatin ancak
Hayali vardr; uzak bir serap iin komak
Nihayette yorulmak, ve bo yorulmaktr;
Hayat div-i hakikatle arpan kazanr;
Zafer biraz da hasar
ster;
Koan cihad- maaliye anl, lkin ar,
M ahuf admlar atar,
nnde zelzeleler, arkasnda zelzeleleri
(Tevfik Fikret.)

Dizelerin bu uzayp ksalmalar, konunun cokusunu yanstan ses gzel

liklerini yaratmaktadr.
Bu tutumda, Divan mstezadnn deil; Parnas ozanlarna benzemenin
etkisi daha gllidr.
600. SERBEST KOUK. Serbest artklarnn genilemesi, Batdalci
adalara benzemek istei, belli biimlerde ve llerde yazma zorunluunu
gevetti, Bu gidi serbest kouk yolunu at.

YAZIN BLGLER

549

Serbest kouklar iki trldr:

I.
ll serbestler. Dizeleri bir lnn deiik kalplaryla yaz
lanlar :
1) Aruzla yazlm serbest kouklar,
2) Hece ile yazlm serbest kouklar.
LMEK'ten
Firaz- zirve-i Sina-y kahre ykselerek
Oradan,
Oradan dmek lmek istiyorum
Cevf-i ye' s-aina-y hsrana...
Titrek
Parltlarla yanan bir mesa-y mezbaha-renk
Dalrken suhur- ryana...
PlYALE (Ahmet Haim.)

Serbest kouklarda nceleri uyaklara, az ok, yer veriliyordu. Uyak

szlardan bir rnek:
STAN BU L UFUKTAYDI
Gurbetten uzun yolculuk etmi, dnyordum
stanbul ufuktayd...
Dorulduumuz ufka giderken...
Sevdal yzlerle yunuslar
Yol gsteriyordu.
stanbul ufuktan,
Simasn gstermeden nce,
Kalbimde grnd.
(Yahya Kemal Beyatl.)

Hece ile yazlm serbestlerden bir rnek:

GEMCLER'den
Biz dalgalar, frtnalar kahraman yiitleriz-,
Ufuklardan ufuklara haber sorar, gezeriz.
Gnelerde uyuklayan yamalar,
Kalbi durgun tarlalar braktk;
Glge veren aalar
Sevmiyoruz biz artk.
Sevgilimiz,
Ey denizi..

DLBLGS

550

te biz,
Nihayetsiz
Mavilikler yolcusu...
(Enis Behi Koryrek.)

II.
Tm serbestler. Yeni iir adyla andmz son akmda artk
biimin de, lnn de, uyan da yeri kalmamtr. Bir rnek:
OLU
BR I IK STNDE GELR
YZ N
TA
YZ M E DEK
GDER BR I IK STNDE.
MEVLANADA OLMAK (Fazl Hsn Dalarca.

YAZINIM IZDA OK KULLANILMI

YABANCI

DL

KURALLARI

601.
YABANCI KURALLAR. Ulusumuzun slamla giriinden
sonra dilimize din ve bilim yoluyla Arapadan, iir yoluyla da Farsadan
birok szcklerle kurallarn girdiini grmtk (bkz. n 31). Bugn dili
miz, bunlardan bir hayli arnmtr. Yalnz Divan, Tanzimat ve Edebiyat-
Cedide alarndan kalma bilim ve yazn yaptlarn okurken bu yabanc
szck ve kurallarla karlayoruz. Szckler, szlklere bakmakla re
nilebilir. Kurallar byle deildir; hi olmazsa en ok kullanlm olanlarn
zlmesini kolaylatracak bir yetenein elde edilmesi gerekmektedir. Ge
lecek konular, bu bilgileri kazandrmak amacyla sralanmtr:
Dilimize giren yabanc kurallarn balcalar unlardr:
1) Szcklerde erillik, diillik (bkz. n 602).
2) oullamalar (bkz. n 603, 604);
3) Yabanc kurallarla tremeler (bkz. n 605);
4) Yabanc tmlemeler (bkz. n 606, 607, 608);'
5) Yabanc kurallarla tmlenmi sfatlar (bkz. n 612, 613);
6) Yabanc bileik szckler (bkz. n 614).
..,.f02/. SZCKLERDE ERLLK, DLLK. - Trke szcklerde
erillik, diillik yoktur (bkz. iv' 145). Farsa szckler de byledir. Arapadan
hemen btn szckler - adlar, sfatlar, adllar, eylemler - bu bakmdan
ikiye ayrlr: Eril szckler, diil szckler.
Dilimize girmi kurallar gzniinde tutarak Arapa adlar zerinde du
ralm. Arapada adlar iki trldii :
I. Eril adlar (diil olmayanlar);
II. Diil adlar. eittir:
1) Gerek diiller. Gerekten dii olan varlklarn adlar:
Zeynep, Glsm, Meryem, Belki s...
2) Szde diiller. Diillik eki alm szckler. Adlandrdklar yar
klarn gerekten d olup olmamalar nemli deildir. Diillik ekleri un
lardr:

552

DlLBlLGlS

a)
-e ya d a -a. Sonlarna geldikleri adlar diilletirirler. Arapa olan ka
dn, kz adlarnn pek ou bu eklerle tremitir:
Cemil - Cemile, Emin - Emine, Kmil - Kmile, Naci - Naciye, erif
erife, Zeki - Zekiye, Fikri - Fikriye...
b) Sonunda -t eki bulunan btn adlar diildir:
Hrriyet, adalet, cumhuriyet, millet, fazilet, edebiyat, sanat, ciddiyet,
hrmet...
3)
Diil saylan adlar. Araplar, diilikle ilgisi bulunmayan, ekle de
diillememi olan kimi adlar da diil saymlardr:
ems ( = gne), yed ( = el) szckleriyle Arap harflerinin adlar:
E lif cim, dal, mim, nun, sin...
603.
ARAPA ADLARDA OULLAMA. Trkede varlklarn
saylarna gre adlar iki trldr: Tekil, oul. Her tekil ad, bir tek ekle
oullanr (bkz. n 140-III). Bizdeki bu kolayla kar Arapada adlarn
oullanmas pek deiik ve kark kurallara baldr.
Arapada ad soylu szckler varlklarn saylar bakmndan, e ay
rlr:
I. Mfret ( = tekil). Bir tek varl gsteren ad, sfat, adl...
II. Tesniye. ki varl gstermek iindir.
III. Cemi ( = oul). kiden ok olam gstermek iindir.
Bunlardan:
I. Mfret ( tekil) lerin zel ekli yoktur. Tesniye ve cemi olmayan
her Arapa szck mfrettir.
II. Tesniye eki -an ya da -eyndir:

Zaviyetan- dahiletan iki i a, Devleteyn

iki devlet...

III. Cemi ( = oul). Arapada oullama biimleri oktur, eit

lidir ve bu yzden de hepsinin renilmesi pek gtr. Bu oullamalar,

yapllar bakmndan ikiye ayrlr:
1)
Kurall oullamalar. Araplar, bunlara slim yani salam cemi
derler; nk bu eit oullamada szcklerin tabanlar deimez, oul
ekleri, sona gelir. Bunlar da iki eittir:
a) Eril szcklerin oullan. Eki -n, -ndur:
Hazr - hazrn, muharrir - muharririn, muallimin, memurin...
b) Diil szcklerin oulu. Eki -attr:
Muallimat = bayan retmenler, hayvanat hayvanlar, izahat
aklamalar, beyanat demeler, merubat iitler...

YABANCI DL KURALLARI

5S3

2)
Genel kurala balanamayan oullanmala. Bu eit oullara
cem-d mkesser ( krk oul) denirdi. Bu eit oulamada szck son
larna belli bir ek gelmez. Szckler, gvdelerinde olan deiikliklerle - yani
gvdelerin ilerine, balarna, sonlarna gelen deiik harflerle - biimlenirler.
Birka rnek:
a) Esbap = sebepler, e,f a r = iirler, ezvak zevkler, ecnas = cins
ler, edvar = devirler, ehas ahslar, aklam kalemler...
Dilimizde bu lde bir hayli szck vardr.
b) Ketebe ktipler, talebe = renciler, hademe = hizmetiler
(bu son iki szck, son zamanlarda tekil sanlarak kullanlmakta
dr)...
c) u ara = airler, siifera = sefirler, deba edipler...
Ktp = kitaplar, suhuf = sahifeler, riisl = resuller, peygamberler...
d) Cevami = camiler, kavait = kaideler, fevait faideler...
) Krk oullarn eitleri pek oktur; birka rnek daha:
Menafi = menfaatler, ecanip ~ ecnebiler, ebniye = binalar...
N O l. Szcklerin -ler ekiyle oullanmas m basit gren dedelerimiz
Arapann bu saysz oullama kurallarn dilimize tamakla yetinmemitir;
Trke szcklerden de Arap biimi oullar yapmlardr:
Geliat, gidiat, gelirat, agavat, iftlikat (bkz. n 610)...
604. FARSA OULLAR. Fars dilinde oullama yollar Arapannki gibi eitli ve kark deildir. Farslarda iki oul eki vardr:
1) -an. Canl ya da canl saylan varlklarn adlarna eklenir:
Zabitan = zabitler, alimar alimler, zadegan asiller, bandegn
kullar...
2) -ha. Cansz varlklarn adlarna gelir. Bu ekle oullanm szck
lere dilimizde pek yer verilmemitir.
605. YABANCI KURALLARLA TRETMELER. Batlilar, kendi
anadillerinde bulamadklar karlklar iin baka dillerden, daha ok, eski
Yunancadan, Latinceden yakr kkler, szckler alr; onlar kendi dilleri
nin tretme kurallaryla biimlendirerek kullanrlar. Bylelikle szcklerin
yabancl gze batmaz. Dedelerimiz de Arapa Farsa szcklerin - gerek
tiinde - yalnz kklerini alp onlar Trke eklerle tiiretselerdi o kkler
yava yava Trkeleecek; bir yabanc-z sorunu ortaya kmayacakt. Oy
sa alman szckler oullama, tretme, biletirme, hatta tiimleme ve eldm
gibi kurallaryla alndklar, iin; pek ok da yeniden tretildikleri iin yaban
clklardr yitirmemiler; z Trkeyi ezmiler, gelimesine engel olmulardr.

554

DLBLGS

Dilimize Farsadan ok, Arapanm trevleri girmi ya da dedelerimiz

tarafndan tretilerek kullanlmtr. Arapa, bknl dillerdendir (bkz. n
6/3). Treyii Trkeye benzemez. Trkemiz sondan ald eklerle trer,
taklarla ekimlenir. Arapada ise tretme eleri szcklerin her yanma
girer; szck yeni biimler alr: lim kknden dilimizde kullanlan trev
lerin bir ksm:
Alim, malum, malumat, allame, ilam, ilamat, talim, talimat, taallm,
muallime, muallem, mteallim, istilam, ulema, ilmi, ilmiye, a'lem,
ulum, alm...
ve bunlarn kimisinin diilleri, tesniyeleri, oullar; trl yollarla bunlardan
tremi daha baka szckler, bileikler...
Arapada szck kkleri, aa yukar, bu kalplara gre biimlendiri
lerek kullanlm, dilimize on binlerce yabanc trev girmitir.
Yabanc kurallarla yaplan ok yaygn trevlerden iki rnek:
I. -i. Arapa, Farsa ad soylu her szcn sonuna gelir; ilgi, deginlik
anlamm katarak onlar sfat yapar:
lmi, edebi, fenni, insani, dini, fikri, dahili, behiti...
Yazl. Trkede iki eit -i taks vardr:
1) Tmlenen (iyelik) taks: Trk askeri, renci defteri...
2) Durum taks: Askeri grdm, defteri alnz...
Deginlik anlamnda sfat tretmeye yarayan -i uzun seslidir. Sylenii
Trke -ilere benzemez:
Askeri elbise, resmi i, ilmi aratrmalar, edebi metinler...
Sylenii uzun olan bu yabanc kkenli inn yazl da teki i taklar
gibidir.
II. Bir kural da Farsadan: M. Bir nektir. Farsa, Arapa adlarn
balarna gelir - Trkedeki -siz eki gibi - adlar olumsuz anlaml sfatlar
yapar:
Bihaber habersiz, bifaide, bisd = faydasz, bitaraf tarafsz...
606.
YABANCI TMLEMELER. Divan metinleri, yabanc kural
larla yaplm tmlemelerle doludur. Bu tmlemeler - Trkemizde olduu
gibi - iki trldr:
1) Ad tmlemeleri;
2) Sfat tmlemeleri.
Trke tmlemelerde tmleyen szck nce, tmlenen sonra gelir
(bkz. n 151, 180). Arapa, Farsa tmlemeler bunun tersinedir: Tmlenen
nce, tmleyen sonra gelir. Bu dillerde ad takmlaryla sfat takmlar, yap
llar bakmndan, birbirlerine benzerler. Ayrt etmek iin ikinci szcklere

YABANCI DL KU R ALLAR I

555

baklr. kinci adsa ad tmlemesi, sfatsa sfat tiimlemesidir (bkz. n 607

608).

607. ARAPA TMLEMELER. Arapa tmleme ba sylenie

gre iki trldr:
1) "O I> iki szck arasna gelir; Fden nce, uyarma gre, e seslile
rinden biri bulunur:
a) Ad takmlar (tmlemeleri):
Taht-el-bahir = denizalt, beyn-el-milel uluslararas, fevk-al-ade,
dar-l-fiinun, eyh-iil-isian, Rabb-iil-lemin...
b) Sfat takmlar (tmlemeleri):
Rebi-l-evvel, aban-iil-muazzam, ramazan-l-mbarek (Arabi aylarn
adlar)...
2) -() I yerine ikinci szcn ba harfinin yinelenmesi:
Kabl-et-tarih = tarih ncesi, bad-ez-zeval le sonu, dar-t-talim
= retim yurdu...
Bu olularn nedenleri unlardr: Arap alfabesi 28 harflidir. Bu harfler
kendilerinden nce gelen harf-i tarif deki I nin okunup okunmayma gre
ikiye ayrlr:
1) Kamer harfleri:
2) ems harfleri:

J a

O J

-i ^

Kamer harflerinden nce gelen tmleme bann (harf-i tarifin) I si

okunur;
ems harflerinden nce gelen tmleme bann (harf-i tarifin) I si okun
maz. Lni yerine, ikinci szcn ba harfi yinelenir.
Kamer harfliler: fevk-el-arz,
hayr-l-beer;
ems harfliler: fevk-es-sema, hayr-n-nas...
NOT.
Uluslararas gelenee uyularak, son yllarda, Arapa tamlama
larn, balan her durumda, a yazlmaktadr: XVII. yzyln nl bilgini
Ktip elebinin bir kitabnn ad Kef-al-Zunun yazlyor. Bu tmlemenin
yukardaki kurala gre uygun sylenii Kef-z-Zumm'dur.
608. FARSA TMLEMELER. Farsa tmleme ba -dir. Ta
km kuran szcklerden birincisinin sonuna gelir:
a) Ad takmlar:
Kalb-i millet milletin kalbi, merkez-i hkmet hkmet merkezi,
barika-ihakikat hakikat imei, evlad- vatan vatan evlad...

556

D L B L G S

b) Sfat takmlar:
Tarih-i milli ulusal tarih, kanun-i esasi = temel kanun, anayasa;
edebiyat- cedide yeni edebiyat, derd-i nihan = gizli dert...
609. FARSA SIFAT TAKIM LARINDA UYGUNLUK. Szck
lerinin ikisi de Arapa olan sfat takmlarnda sfatn ada uymas arttr:
a) Ad erilse sfat da eril olur;
b) Ad diilse sfat da diil olur;
c) Ad oulsa sfat da ya oul, yahut diil olmaldr;
) Ad tesniye (ikili) ise sfatnn da tesniye olmas gerekir.
rnekler:
Tarih-i milli. tarih eril, sfat olan mill de erildir.
Menfaat-i milliye. menfaat diildir; milli sfat da -e ekiyle diillemitir (bkz. n 602).
Menafi-imilliye. menafi ouldur; sfat da diillemitir.
Haremeyn-i erifeyr. kisi de tesniyedir (Mekke ile Medine) demek
tir. (Szckler eril tesniyedir.)
Zaviyetan- haricetan. iki d a. (Szckler hem tesniye, hem diil
dir).
N O T .---- i ekiyle tremi ilgi sfatlaryla kurulan Farsa sfat tmleme
leri, Trke ikinci trl ad takmlar (bkz. n 151-11) biiminde de evril
mektedir :
Vesait-i nakliye = nakil vastalar (tatlar), ticaret-i bahriye = de
niz ticareti...
610. FARSA TM LEM ELERDE T RK E SZCKLER.
Arapa tmlemelerde szcklerin ikisinin de Arapa olmas; Farsa tmlemelerde ise szcklerin Arapa, ya da Farsa olmas gerekliydi. Baka
trl kurulan tmlemeler yanl saylrd.
Bununla birlikte Trke szcklerin kart klielemi bir hayli Farsa
tmleme kullanlmtr. Bu yanlla iki etmen dnlebilir:
1) Kural bilmemek,
2) liirk e szckleri Farsa sanmak.
Birka rnek:
Sanca-i erif, hakan-, mahlu, ordu-yu hmayun, paa-y marni
leyh, eli-i mumaileyh, efendi-i mezkr, aa-y merkum, src-i lisan,
resm-i geit...
Hatta szcklerinin biri Avrupa dillerinden gelmi tmlemelerde gr
lrd :

Y A B A N C I DL K U R A L L A R I

557

Miize-i Hmayun, Bank- Osmani, komisyon-i ali, tesirat- fizyolojiye...

611. ZNCRLEM E TM LEM ELER. Trkede ikiyi aan takm
larn zincirlenmesi sevimli saylamaz (bkz. n 158). Divan yazm anda ise
zincirlenmi Farsa tmlemelerin anlatma ses gzellii kataca sanlr, ta
kmlar birbiri ardna dizilirdi:
Girdi miftah- der-i genc-i maani elime.
(Nefi XVII.)

Bir dizede drt szck tmleme halinde zincirlenmitir.

Divan dzyaz ustalar dize lsyle bal bulunmadklar iin be, alt
ve daha ok szc zincirlemekle hner gsterirlerdi (bkz. n 31-11. r
nekler) :
Tekye-i alian k i resm-i masnu ve tarh- matbuu ikest-aver-i endaze-i
asmar-peyma-y efkr- durbir-i miihendisan- rzgrdr.
TUHFET - L - HAREMEYEN (Nabi XVII.)

612. FARSA TM LENM SIFATLAR. Ad, ad tmleyince ad

takm; sfat, ad tmleyince sfat takm oluyordu (bkz. n 151, 180).
Ad, sfat tmlerse (bkz. n 250), yani Farsa tmlemede sfat bata bulunursa
tmlenmi sfat o lu r:
ayan- merhamet, nair-i efkr, calib-i dikkat...
613. ARAPA TM LENM SIFATLAR. Sfat bata bulunan
Arapa tmlemelerdir (bkz. n 612):
Salif-z-zikir, sahih-n-nesep...
Basit-r-rzk, vahib-l-amal...
TARH-1 KADM (Tevfik Fikret.)

614. FARSA BLEK SIFATLAR. Her dilin, bakalarna gre,

stn yanlar bulunur. Farsanm en imrenilecek yan da bileik sfat yap
maktaki kolayldr. Hi bir ek istemeden iki szck yan yana gelir, kaynar.
Doan anlamda, bu iki szcn anlamna gre art da bulunur:
Melekehre -= melek ehreli, hayalperest = hayale tapan, vazifeinas
= vazife./ bilen, vak'anivis = vakay yazan, prhiddet hiddet/e
dolu, pek hiddetli...
Edebiyat Cedideciler, Farsa bileik szckleri pek severlerdi. Batdan
getirdikleri, kendilerinin bulduklar yeni kavramlar anlatmak iin sk sk
bileik szcklere ba vururlard. Eskiden beri kullanla gelen szckleri,
yeni kavramlar anlatmaya yeter bulmaynca yeni bileikler yapyorlard:

558

DLB L G S

Kahkahalarn o kadar srur-engiz, o kadar etaret-miz idi ki alamak

istiyordum. Ben arzu ediyordum ki sen huzurumda kalbim gibi hazin,
hayatm kadar gam-gin olasn.
(I-Ialit Ziya Uaklgil.)

Olsun eb-i kyamete dek hem-siirudumuz

Bir cy- naan-hz...
(Cesap ehabettin.)

Bu yeni bileikleri, Edebiyat Cedideye bal olanlarn pek ok been

melerine karn, eski yazndan yana olanlar yadrgyor; 1908den sonra yeti
en Yeni Trkecilerse bsbtn yersiz, deersiz buluyorlard. Bugnk
dilimizde bunlardan iz kalmamtr.

NOKTALAMA

MLER

615. N O K A LA M A. Szcklere, tmcelere - szcklerin, kurallarn

gsterdikleri anlamlardan baka - trl nedenlerle duygu, imge, ses, hatta
anlam deerleri katldn grdk (bkz. n 63 vb., 73, 74. 75, 530 vb., 553
vb.).
Konumalarda sze, bu anlamlara yakn deerler katan baka nedenler
de var: El, yz, gvde imleri (bkz. n 1).
Ayrlp gidenler iin kullandmz gle giilel deyimini glmseyerek,
gzlere ve yze bir znt belirtisi vererek, serte ka atarak, ayr anlamlar
da daha birok imler yaparak sylemeyi deneyelim. Her deiiklik, gle glt
ye baka bir duygu deeri katar. Bu konuda sesin ve syleyiin etkisi daha
derin olur.
Konumada sk sk yaptmz bu el, yz, gvde imlerinin; ses, syleyi
deimelerinin anlatm deerlerinden yazda yararlananlayz.
Yazda da - etkisi bu denli olmamakla birlikte - noktalama imleri var
dr. mler, anlam aydnlatr, yanl anlamalarn nne geer, okumay d
zenler; duraklar belirterek, okuyucuyu uyararak sesin anlatma kataca
deeri salar. Tmce sonlarndaki noktann, nlemin, soru iminin grn,
okuyucuyu birka szck nceden uyarr; sesler, okunanlarn verecei
trl izlenimler ona gre ayarlanr.
Yazlardan noktalama imlerini atarsak anlam, glgeler, .karanlklar iine
gmlm gibi olur. kircimlere, ters anlaylara yol alr; tmcelerin tatl
mzii temposuzlar.
616. NOKTALAMA M LER N N YAZIMIZA G R pek eski
deildir. Tanzimat yazmmn kurucusu, yaznda yenilemenin babas inasi,
Fransada okumutu. Yurda dndkten bir sre sonra, 1860ta gazete kar
maa Avrupadakilerine benzer yaptlar vermee balayarak yeniliin kap
sn at, AR EVLENMES adl bir piyes yaymlad, bu piyeste ilk olarak
noktalama imlerinden birkan kulland.
mleri eksiksiz kullanma istei, 1896da Edebiyat Cedidecilerle gerek
leti. iirde Tevfik Fikret, dzyazda Halit Ziya bu imlere ok nem ver
diler.

560

DLBLGS

mleri ok baarl kullananlardan biri de nl ykcmz mer Sey

fettindir.
Noktalama imlerinin yazya ne denli aydnlk kazandrdn gstermek
iin Yz Ak yksnden u paray - imlerini atarak - veriyoruz:
Bir sene sonra bir cuma sabah Mehmet Efendi evinin altndaki odada otu
rurken Doru oban karsnda grd elinde byke bir kapla slak
bir post vcrd bunlar selam vermeden sedirin yanndaki pencerenin
iine brakt ho geldin ho bulduk otur bakalm koyunlardan ne haber
dourdular m oban hepsi ksrm dedi hi biri dourmad m hayr
ynlerini ne yaptn daha krpmamtm Mehmet Efendi anlamad ne
demek on iki tanesini aldlar ey geriye ne kald otuz sekiz otuz ikisi
geen sonbaharda kelebek oldu ld ey geriye ne kald alt beini
kurt yedi geriye ne kald bir.
Anlalmas kolay olmasa gerek,
Noktalama imleri unlardr:
I.
II.
III.
IV.

V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
XI.
XII.
XIII.

(
(
(
(

)
... )
? )
!)

( : )
( , )
( ; )
( )
( )
( ( ) )
( [] )
( )
( .......... )

N okta ya da durak;
nokta, susma imi;
Soru imi, soru noktas;
nlem imi, nlem noktas;
Bunlarn drd de noktadr; birinci grevleri
tmce sonunda bulunmaktr.
ift nokta, iki nokta, aklama noktas;
Virgl;
Noktal virgl;
izgi;
1 rnak;
,
Parantez ya da ayra;
Keli parantez, keli ayra;
Paragraf ya da engel;
Sra noktalar.

617. N O K IA , DURAK ( . ). uralarda kullanlr:

1) Bitmi tmcelerden so m a:
Yolculuk gnl zntsn dindirir.
(Refik Halit Karay.)

Sen arkn knna girmeyen bir klcsn.

Bir ulu narsn k i krlr, eilmezsin', lr, inlemezsin.
(Ahmet Hikmet Mftolu.)

2) Ksaltmalarda. Sk yinelenen belli adlar, kolaylk olsun diye, bir

ya da bir ka harfle yazlnca:

NOKTALAMA M L E R

561

Posta, telgraf, telefon P.T.T., doktor yerine Dr., vb. (ve bakalar ve bu
nun gibi, ve benzerleri)... gibi. M akam ve san gsteren ksaltmalar, byk
harfle balar; her szcn ksaltmasndan sonra nokta konur: T.B.M .M .
(Trkiye Byk Millet Meclisi).
Son yllarda ksaltma harflerinin sonlarna nokta koymama eilimi g
rlmektedir: PTT, TCDD (Trkiye Cumhuriyeti Devlet Demir Yollar).
Ksaltmalar kullanmak iin okuyucular tarafndan anlalacak kadar
bilinmi ve genellemi olmas gereklidir. O.O.T.K.B. ksaltmasnn Ordu
Ortaokulu Temizlik Kolu Bakan olduu kolayca bilinmiyorsa byle yaz
mak yersizdir1.
3) Blmleri numaralamak iin satr baslarna konan byk harf ve
rakamdan sonra: A. B. C. I. II. III.
4) -inci, -lici ekinin yerini tutmak ve sra says yapmak zere rakamlarlardan sonra gelir: IV. Murat, XX. yzyl, 150. sayfa...
5) Tam saylarla kesirleri arasna konm aktadr:
145.35 lira = Yzkrkbe lira, otuzbe kuru.
6) Kimi betikte satr balarna yazlan blm balklarndan sonra da
nokta konur.
7) Gn gsteren tarihlerde gn, ay, yl rakamlarn ayrr: 19.V.1919.
618. NOKTA, susma noktalar ( . . . ) :
Konuma dilinde:
a) ok kez derin ve sarsc duygulanmalar, cokular yznden tmceler
bitirilemez; sz kesiliverir; arkasn dinleyicinin zihni, duruma gre, tmler:
Annenizin hastaln duydum. Gemi olsun. Nasl oldu?
Onu dn...
Hkrklar boaz tkamtr. Tmcenin kesilii, gzlerin bulutlanmas
felaketi anlatr. Kardaki zihninde hemen tmceyi tamlar:
Onu diin gmdk...
b) Sylenmesinde u tanduyulanlar da, ok kez, krk dkk tmcelerle
sylenir. Eksik szcklerin anlamn dinleyicinin zihni tmler. Byle eksikli
sylemek terbiye bakmmdan da daha uygun grlr.
c) Arka arkaya sralanm eitlerden birkan sayp brlerini - ya
okluu, ya da gereksizlii yznden - brakrz. Bu brakn da duygu deeri
pek byktr.
Onlarda neler neler var: Atlar, arabalar, uaklar...
deyip kesersek dinleyenin zihni, bunun arkasndan daha birok v a rlk larn
bulunduunu dnr.
(1) Sk kullanlan ksaltmalar Yeni Yazm Klavuzunda sralanmtr.

562

DLBLGS

) Szn gelii, kimi anlam o denli ak verir ki geriye kalan szcklerin

sylenmesi gerekli olmaz.
Yazda da, bylece yarda kesilmi tmceler, nokta ile sonlanr. Oku
yucu, bu tmcenin bir duygu ya da anlam deeri yznden yarda kesildiini
anlayarak eksiini zihninde tmler ve daha ok duygulanr.
NOT. Tmce sonundan baka yerde kullanlan sra noktalar bu
nokta ile kartrmamak gerektir (bkz. n 628).
619. SORU M (?). inde soru szc, soru eki ya da soru anlam
bulunan tmcelerin sonlarna konur (bkz. n 87, 373):
Ankara'ya gittiniz mi? Nerede oturuyorsunuz? Hangi sokakta?...
Yarda kesilmi sorulu tmcenin sonuna (?..) imi konur.
Soru szc ya da eki, bileik tmcenin temel nermesine ynelik de
ilse soru imi kullanlmaz:
Erzurum'a niin gittiini bilmiyorum. Hangi arala dneceini de
sormadm. Bir ie balad m bitirmeden brakmaz.
Soru imi ayra iine alnrsa (?) sze ikircillik ve alay anlam katar;
yahut ne demek istendiinin anlalmadn gsterir.
620. NLEM M (!):
1) inde nlem szc bulunan tmcelerin sonuna konur (bkz. n
489 vb.).
2) ana, acma, kzma... gibi derin, sarsc, dokunakl duygular an
latan tmcelerin sonlarna konur:
Top tfekten daha sk, glle atan mermiler...
Kahraman orduyu seyret ki bu tehdide gler!
ASIM (Mehmet Akif Ersoy.)

3) Komut ve komut gibi sert eytilerden sonra da kullanlr.

NOT. Bamda nlem ve nlem deerinde komut ya da sert eytiler
bulunan tmcelerde nlem imi yle kullanlr:
a) Tmce sonunda. Byle olunca nlem ve komutlardan sonra bir vir
gl kullanlr.
b) Komut ve sert eytilerden sonra. Byle olunca da tmcenin sonuna
yalnz nokta konur:
Ey Trk genlii, bu yurt sana atalar armaandr!
Ey Trk genlii! bu yurt sana atalar armaandr.
4) Yarda kesilmi nlemli tmcelerin sonuna (!..) imi konur.
inde hem soru, hem nlem anlam bulunan tmcelerin sonlarna konu
lacak im, yazarn dncesine baldr:

N O K T A L A M A MLER

563

a) nlem anlamn daha belirgin gstermek isterse nlem imini kulla

nr.
b) Soruyu belirgin sayarsa soru imi kullanlr.
ki anlam bir tutmak isteyen kimi yazarlar iki imi birden kullanyorlar.
Bu eit tmceler, yarda kesilmi olarsa nokta yerine u im kullanlr:
(?!.)
9
Ayra iin alman (!) imi, sze inanlmadm, hatta alaya alndn
anlatr:
Elli kiloluk glleyi bir savuruta yz metreye frlatan (!) delikanl
bu mu?
621. FT NOKTA, K NOKTA, AIKLAMA NOKTASI (:):
1) Aklanacak konulardan, szlerden sonra kullanlr. ift noktadan
sonra gelenler, ncekileri aklamaya yarar:
Bu blmde her imden sonra ift nokta (:) kullanlmtr.
2) rneklerle aklanacak kurallarn ve kural deerindeki tmcelerin
sonuna konur. rnekler ift noktadan sonra yazlr:
Ad, bir varla taklan szcktr: Turgut, iek, karnca...
3) Birka olasln, birka enin sralanacan anlatmak iin kulla
nlr :
Diller e ayrlr: 1. Tek heceli diller. 2. Bitiken diller. 3. Bknl
diller.
4) Bir yerden ya da bir kimseden, olduu gibi alman bir szn yazla
can imlemek iin kullanr:
Atatrk, onuncu yl sylevini: Ne mutlu Trkm diyene! tmcesiyle
sona erdirmiti.
5) Yazda karlkl konumalarn balayacan, birisinin syleyeceini
ve yant vereceini bildiren szlerden sonra konur:
Dizdarba:
Ali Usta dkkn arayacaz, dedi.
Koca Ali cevap verdi:
Niin?
DYET (mer Seyfettin.)

622. VRGL ( , ):
Yazda en ok kullanlan bir imdir. Grevleri pek eitlidir:
I.
Eitleri ayrr. Yani gerek tr, gerek grev bakmndan birbirinin
eiti olan grevde szck, takm, nerme ve tmceler arasna konur:
a) Grevde yklemleri (eylemleri) ayrr:
Her canl doar, yaar, byr, lr.

564

DLBLGS

b) zneleri ayrr:
Damlar, sokaklar, krlar, her yer karla rtld.
Bu adlar ayn yklemin zneleridir.
c) Nesneleri ayrr:
Yurdumu, ulusumu, bayram severim.
) Tmleleri ayrr:
Evde, sokakta, okulda, her yerde temizlie zen gstermeliyiz.
Tmceler, ayn yklemi tmlemeli, ayn tak ile ekimlenmi olmaldr.
d) Sfatlar ayrr:
Uslu, kavrayl, alkan ocuklar...
Sfatlar aym cinsten olmal, ay ad tmlemelidir.
e) Eit ad takmlarn ayrr:
Ulusumuzun ilerlemesi, yurdumuzun kalknmas, insanln mutluluu
iin almalyz.
f) Grevde sfat takmlarn ayrr:
alkan renci, iyi yurtta, doru insan olalm.
g) Eit tmceleri ayrr:
Yanaklar solar, burunlar kzarr, dudaklar birbirini imdikler, kollar
ve dirsekler gvdeye yapr.
(Cenap ehabettin.)

II. Anlama canllk katmak iin yinelenen szleri ayrr:

Babam, zavall babam beni kucana ald.
O zaman babam beni bir daha, bir daha, bir daha pt.
(Cenap ehabetti.)

Yinelenerek belirte olan szckler - ikilemeler , ikizlemeler - virglle

ayrlmaz:
Koa koa gitti. Ar ar ilerledi ve kapy yava yava at.
III. Eytilerden (hitaplardan) sonra kullanlr:
Sevgili Anneciim, . ..
Arkadalar, yarnki gezintiye katlacaklar adlarn yazdrsn.
Arkada, yurduma alaklar uratma sakini
(Mehmet Akif Ersoy.)

IV. Yklemden uzakta kalm znenin sonuna konur:

Okullar, her yl eyll aynn son pazartesi sabah alr.
V. Adlam sfatlar (bkz. n 182. 183), tmcede bir addan nceye
rastlarsa bir sfat takm gibi olur. Byle olmadn gstermek iin adlam
sfattan sonra virgl konur:

N O K T A L A M A MLEE

565

Souk, ellerimizi dondurdu.

Bu adlam sfatlardan sonra virgl kullanmamak yznden tuhaf
yanllklar olabilir (bkz. n 182):
Yaral doktora bakarak: iyilikleriniz iin size ok teekkr ederim"
dedi.
Yaral olan doktor mu, konuan m?
Yaramaz, ocuklar aryor.
Yaramaz ocuklar aryor.
Bir anlamda olamaz.
VI. Bir addan nce gelen im adllar da virglle ayrlmazsa im sfat
sanlabilir (bkz. n 26i):
O, kapdan kt. Bu, bahenin sonuna dikilecek...
VII. Bir tmcenin iine kendi esi olmayan bir arascz, aranerme
girerse ift virgl arasna alnr. Yani aklamak iin tmce iine giren bir
araszn bana ve sonuna birer virgl konur (bkz. n 127, 624):
Turgut, kim ne derse desin, iyi bir gentir.
Araya giren sz uzun olursa virgllerin yerlerine birer izgi daha yakr
(bkz. 624).
Virgllerde okuyucunun, soluk almadan, azck duraklamas iyi olur.
623.
NOKTALI VRGL (;):
Nokta ile virglden birlemi bir imdir. Grevi de onlarn ortalamas
gibidir. Balca iki yerde kullanlr:
I. Biimce ayr, anlamca birbirine bal tmcelerin arasna konur
(bkz. n 119-11):
Vatan iin lmek de var;
Fakat borcun yaamaktr.
(Tevfik Fikret.)

ok almalyz-, nk baarnn anahtar almaktr.

NOT. ok kez noktal virglden sonra kullanlan ve bamsz
nermeleri balamaya yarayan fakat, nk... der. Noktal virgl bu fakat,
nk, yleyse, bunun iin... balalarnn yerlerini tutar:
Ktlerle dp kalkmayalm; (nk) huyumuz bozulur.
Yarn bahar bayramdr; (onun iin) birlikte krlara kalm.
Birok yazarlar byle yerlerde nokta kullanrlar.
II. inde virgl bulunan eit blmleri ayrr:
Trkeden, tarihten onar; matematikten, resimden dokuzar numara
alm.

566

DL B L G S

Noktal virgllerde virglden ok, noktadan az durulmaldr.

624. ZG ( ):
trl izgi vardr:
I. Byk izgi ( ): Buna yalnz izgi de denir:
Yazda karlkl konumalarn balarna konur:
- Sen misin Ali usta?
Benim!
Ne yapyorsun hu vakit burada ?
Hii
DYET (mer Seyfettin.)

Satrbama, karlkl konuanlarn adlar ya da adlarnn birka harfi

getirilirse, izgi bunlardan sonra konur.
II. Kk izgi ( - ), balama izgisi:
a) Satr sonunda szck bitmezse bir kk izgi konur, geriye kalan
heceler sonraki satrn bandan yazlr. Satr sonunda hecenin bitmi olmas,
hecenin paralanmamas gereklidir (bkz. n 653).
b) Dilbilgisi kurallar aklanrken tabanlarla ekleri ya da bileik sz
ckleri ayrmak iin kullanlr:
St--lk-ten, gz-lk--ler-in, al-rm-sn? Ak-saray, sivrisinek,
gre-bilmek...
c) Dilbilgisiyle ilgili konularda eylem tabanlarnn sonuna izilirse
-mek ekinin yerini tutar:
Gster-, anla-, alver-, zlme-, ka rla ya b ilseyret-... eylemleri ya
da eylemlikleri gibi.
) Eski yazndaki Arap ve Fars takmlarnn okunmasn kolaylatrmak
iin izgiden yararlanlabilir (bkz. n 607, 608):
Tac-el-tevarih ya da tac-iit-tevarih, Tekilat- Esasiye...
d) ki ulus, iki tarih ya da iki ey arasna bir ortaklaalk ayrts katmak
iin de balama izgisi konur:
1914 - 1918 sava, ngiliz - Fransz antlamas, Ankara - Haydarpaa
treni, Mide - barsak yangs, Uraf - Altay dilleri, sfat - eylem, Gney
- Dou illeri..
e) Bir tmcenin iine kendi esi olmayan uzunca bir arasz girerse
iki izgi arasna alnr (bkz. n 127, 622).
III. Noktal izgi (. ): Satrba balklarndan sonra konur:
SIFAT. Varlklar niteleyen ya da belirten szcklerdir.

NOKTALAMA MLER

567

625. T IR N A K ( ):
a) Bakalarnn yazlarndan, szlerinden - olduu gibi - aktarlanlar
iine alr:
Eski zaman: sramayacan eli p demi. Asrmz; bilakis: kramayacan zinciri hi olmazsa kemir l der.
(Cenap ehabettin.)

b) Okuyucunun baklarn ekmek iin de kimi szckleri, tmceleri

trnak iine alrlar:
Pasr, her bulak hastal douran bir virs olduu gibi kuduzun
da bir virs olacan sezmiti.
(Haan Ali Ycel.)

e)
kullanlr.

Karlkl konumalarda izgi yerine (bkz. n 624)-I trnak imi de

) Bir yerden aktarlan bir kouun her dizesinin bana trnak iminin
amasn () koyup, kapamasn () en sonunda kullananlar oktur. Bunun
gibi bir yerden aktarlan bir dzyaznn da - yaz ne denli uzun olursa olsunher satmm basma trnak aarak en sonunda kapamak gelenei vardr.
626. AYRA (parantez) ( () ):
a) Konudan olmayan, yalnz o szler sylendii sralarda olup biten
leri gsteren szckleri iine a l:
Zuhuri - (Hamza'y tutarak) Hey... yahu... grmyor musunuz? Kr
m oldun?
Hamza - (Telala sk sk nefes alarak) Aman efendim sizi araya ara
ya...
(Ahmet Vefik Paa.)

Bu trl kullanlara, daha ok, piyeslerde rastlanr. Bu betikte bakl

mas iin imlenen n 1ar da ayra iine alnmtr.
b) Baklar ekmek iin kimi zel adlar, yabanc szckler ve benzerleri
ayra iine alnr.
c) Fkralara ayrlan bir konunun her ayrmnn bana konan 1, 2, 3...
ya da a, b, c... numara imleri ayracn u ( ) ) ekliyle kapanr.
) Tmce iinde bir szcn baka dilden karl, bir kavramn k
saca aklanmas da ayra iine alnr.
d) Aklayc kimi kk bilgileri de ayra iine alrlar:
Bilim, sanat ue uygulaym (teknik) lanlarndaki yaymlar...
lkin tek cilt olarak dnya iir antolojisi (1958) yaymlanm...
627. KEL AYRA (parantez) ( [ ] ) :
a) Tmceden bsbtn ayr bir sz iine alr:

S68

DLBLGS
Kutadgu Bilig'den kitabmza alnan drt dizeyi [sayfa. 16] bir arkadaa
gsterdim. Bugnk Trkemize evrilmi dizeleri okuduk. Ne gzel
tler]..
LER [ng. test] : Baar ve yetenekleri nesnel olarak deerlendirmeye
yarayan ara.
b) Dip notuna ba vurmay imlemek iin kullanlan rakam, harfi iine

alr.
NOT. Ayra, keli ayra, trnak imleri birbirlerinin yerinde de
kullandr.
628. SIRA NOKTALAR (......):
a) Bir konunun blmlerini ayrmak iin kullanlr.
b) Aradan zaman getiini dndrmeye yarar.
Bu iki trl kullana, daha ok, yklerle romanlarda rastlanr.
c) Kimi kez bir szcn harflerinden, bir tmcenin szcklerinden,
trl nedenlerle, birka yazlmaz. Bu yazlmayan szcklerin yerlerine nok
talar konur. Bu eksikleri tmlemek grevi okuyucuya der.
) Herhangi bir nedenle - aslnda var olan - kimi tmcelerin, kimi
blmlerin yazlmadn dndrmek iin de kullanlr.
Sra noktalarla tmce sonlarna konan susma imi noktay birbirine
kartrmamak gerek.
629. YILDIZ (*). Bir konunun blmlerini saymadan ayrmak iin
satr ortalarna konur. Tek, ya da yldz olarak kullanlr.
630. ENGEL (Paragraf ). Bir konunun ayr ayr maddelerini,
o konuya ilikin rnekleri saymadan ayrmak iin kullanlr. Satr bana
da konur, ortasna da...
SON SZ
Noktalama imleri, anlam aydnlatmaya, tmceye duygu ve anlam deeri
katmaya yarar, demitik. unu da unutmayalm:
Noktalama imleri iin sralanan bu maddeler, genel kullanlam orta
lamasndan karlan kurallardr. Her yazar, her zaman bu kurallarn er
evesi iinde kalmaz; aydnlataca anlama, tmceye kataca duyguyu ve
sese gre, imlerde az ok deiiklik yapabilir.
Soru yerine nlem, nokta yerine noktal virgl tmceye daha canl
duygu, daha aydm anlam katyorsa kullanmak yerinde olur. Sze srp
gitme tad katmak iin tmce sonundaki tek nokta yerine noktann

NOKTALAMA MLER

569

kullanld grlr. Durgunun azck duraklamann tmceye ses gzellii

katacan dnerek kuralsz virgl kullananlar da var.
Bunlar, yazarlarn zel dnce, anlay ve alkanlklarndan doar.
Her gen yazcya, yazara, yazmak isteinde olanlara yakan da udur:
z e l dnce, anlay ve alkanlklara deil ; kklemi kurallara
uymaktr.

YAZM

K U R A L L A R I

631. TEMEL KURALLAR:

1) Trkenin yazmnda (imlasnda) ilke, dilin her sesini bir harfle yaz
maktr. Buna gre seilip alman, dzenlenen Trk alfabesi, genel kiiltr Trkesiyle konumada kullanlan btn sesleri gstermektedir.
Her yazmda etmen birlikte bulunur: Fonetik, etimoloji, gelenek.
Trk yazmnda da bu temel etmenden:
a) Fonetik ndedir; (yani Trk yazm sesildir.)
b) Byle olmakla birlikte dilbilgisi kurallarna ballk, da bsbtn
gzden karlm deildir.
c) Latin temelinden alman alfabemiz daha yeni saylr. Onun iin baka
dillerin yazmlarnda hayli glklere yol aan gelenein etkisi bizde daha
balamamtr.
2) Genel Kltr Trkesi. Yurdumuzda nice yzyllardan beri srp
gelen kltr aklaryla blge azlarnn stnde yerlemi bulunan, konuma
dilidir ve yazma temel olan da budur. Bunun dnda kalan blge azlar,
bilim aratrmalarnda ya da oyun ve roman gibi yaptlarda - konuturu
lan kiilerin azlarm belli etmek, yanslamalar yapmak istenince yazda da
gsterilebilir.
3) Sesleri kendi harfleriyle yazmak ilkesi, szck kklerinde, gvdelerin
de olduu gibi, ekimlerde de kabul edilmitir. Yani Trkede yazlp da
okunmayan, sylenip de yazlmayan harf yoktur. A ncak:
a) Art arda gelen ayr szcklerin son ya da n seslerinde olan deime
ler szde kalr; yazmda gsterilmez (bkz. n 456 - yazl, 636-11/c).
b) Geni nllerle biten tabanlarda >li eklerin ve taklarn etkileriyle
beliren darlama olay - tabanlarda deiiklie yol amamak iin - yazda
gsterilmez. Yani sylenileri gelmiyecek, ariyan, istiye istiye... olan eylem
trevlerinin yazllar gelmeyecek, arayan, isteye isteye... olacaktr (bkz. n
635).
4) Trkenin kendi sesleri dnda olmakla birlikte genel kltr dilinde,
bugn de, kullanlmakta olan yabanc szcklerin birounda ses zellikleri

YAZIM KURALLARI

571

vardr. Bu yabanc ses zelliklerini gstermek zere iki im kabul edilmitir:

( A, ). Bu imlerden ( A):
a) Yazllar bir, sylenileri - uzunluk, ksalk bakmndan - ayr olan
szcklerin dzgn okunmalarm salamak iin uzun nllerin zerine konur
(bkz. n 651-1): Ali - li, alem - lem, Hamit - Hmit...
b) Damak seslerinden k ile gnin kurald sylenilerini belirtir (bkz.
n 651-11): Kmil, sknet, rzgr...
Kesme imi () d e ; szck iindeki ses kesintisini gsterir: Kur'cm (bkz.
n 52, 652).
z Trke szcklerde ve dilimizin nller uyumuna gre deimelere
uram yabanc kkenli szcklerde bu imler kullanlmaz.
632. T RK ABECES. 1.XI. 1928 tarihli ve 1353 sayl kanunla
kabul edilmi olan Trk abecesi 29 harflidir (sralar, byk ve kk yaz
llar iin (bkz. n 38).
633. BYK HARFLERN KULLANILII (bkz. n 38):
1) Her tmcenin ilk harfi byk yazlr. Tmce rakam ya da bir imle
balyorsa ilk harf byk yazlmaz:
145 lira gnderdim.
baknz.

( ) iminin kullanld yerler iin 652. numaraya

2) Soru, nlem ve ift nokta imleriyle biten tmcelerden sonra balayan

tmcelerin de ilk harfleri byk yazlr. Bu imler tmce sonlarndan baka
yerlerde kullanlmsa kendilerinden sonra gelen szckler byk harfle
balamaz.
3) Kouklarda her dizenin ilk harfi byk olur.
4) zel adlar (insan, hayvan, ehir, kasaba, ky, semt, mahalle, akarsu,
deniz, gl, da, ova, orman... adlar) byk harfle balar.
nsan adlarnn ayr yazlan her szc byk harfle balar:
Mustafa Kemal, Tevfik Fikret, Namk Kemal, Orhan, Sevim...
Soyadlar da byk harfle balar:
Atatrk, akmak, Tiimer, Demirciolu, Stiigiller...
Hayvan adlar: Tekir, Fndk, Minik, Pamuk...
Kta, memleket, blge adlar:
Avrupa, Afrika, Trkiye, Almanya, in, Anadolu, Azerbaycan...
Kent adlar: Van, Kars, stanbul, Edirne, am...
Kasaba adlan: Tarsus, Ahlat, Silvan, Edremit, Dzce...
Ky adlar: Karaviran. rencik, Akdoan, Adaba...
Semt adlar: Bahelievler, Levent, Taksim, Kavakldere...

572

DLBLGS

Mahalle adlar: Gedikpaa, Alipaa, Kcmhca...

Akarsu adlar: Sakarya, Seyhan, Kzlrmak, Frat...
Deniz adlar: Karadeniz, Akdeniz, Marmara, Pasifik...
Gl adlar: Van Gl, znik Gl, ...
Da adlar: Uluda, Alada, Ar, Nemrut, Erciyes...
Ova adlar: ukurova, Uluova, Akyaz, Dzova...
Orman adlan: Karaorman, Keklikpnar, Soanl, Topa/n...
5) zel insan adlarn tantmaya yarayan san sfatlar byk harfle
balar:
Dn Bay Turhan'la Bayan Sevim'i grdm, Ahmet Vefik Paa, inasi
Efendi, Namk Kemal Bey, Sultan Cem, Ali Onba, Flcsan avu,
Yzba Engin, Albay etin...
Bir zel adla birlikte kullanlmayan bu san sfatlar:
Bir zel adm yerini tutuyorsa byk harfle;
Bir zel ad yerine kullanlmyorsa kk harfle yazlr:
Dinleyin arkadalar, Onba syledi'. imdi
sonra da Yarbay.

Yzba gelecek, biraz

Kardan drt bayla be bayan geliyordu.

Bir erin onba, avu olmas iin okuma yazma bilmesi gereklidir.
6) Ulus, din, mezhep, tarikat ve benzeri topluluklarn adlar - bireyleri
gsterse dahi - byk harfle balar:
Arap, talyan, slam, Musevi, Bektai, Katolik...
Bunlardan trl eklerle tremi szckler de byk harfle

balar:

Tanzimat anda balayan Trklk akm... Mehmet A k if Ersoy,

slamc bir airdir. lkel kavimleri Protestanlatrmak... Bektailik,
Trklemek, slamlamak...
7) Dil adlan da zel saylr ve byk harfle balar:
Trke, ngilizce, Arapa, Farsa, Japonca, Fince...
8) Kurum, kurul, dernek, makam ve i yeri adlan da zel saylr ve ayr
yazlan her szc byk harfle balar:
Trkiye Byk Millet Meclisi, Trk Dil Kurumu, alma Bakanl,
stanbul Erkek Lisesi, Trkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankas, Lezzet
Lokantas, Esentepe Sinemas, rnek Deme Evi...
9) Betik, dergi, gazete... adlar da byk harfle balar:
Trke Szlk, alkuu, Safahat (betik);
Trk Dili, Varlk, Yeni Mecmua (dergi);
Cumhuriyet, Milliyet, Vatan... (gazete).

YAZIM KURALLARI

573

10) Yaz balklarnn her szcnn ilk harfi byk olur:

Dilimizi zletirme abalar, Ziraatte Yeni Bulularn nemi...
11) Maaza, dkkn, fabrika... adlarnn ayr yazlan her szc b
yk harfle balar:
Beykoz Kundura Fabrikas, Kuru Yemii, Yabanc Diller Okulu...
12) Betik, dergi, gazete adlaryla fabrika, dkkn, maaza, kurum,
kurul ve benzerleri yerlerin tabelalarnn; hatta yaz balklarnn - baklar
ekmek, ssl gstermek iin - btn harflerleri byk olabilir. Bu durumda
balalar da, ilgeler de byk harfle yazlr:
TRKLN E SA SLA RI, YERL M A LLA R PAZA RI, E
VE CAM FABRKASI, KARGA LE TLK...
13) Sayg gstermek iin de byk harf kullanlr:
Bunu Size, Biiyk Eliliinize sunuyorum.
14) Belli bir tarih gsteren ay, gn adlar her yerde byk hafle balar:
3 Temmuz 1956 Cuma. 28 Aralk, 1965 Sal...
Yanlarnda say olmadan kullanlan ay, gn adlarnn byk harflerle
balamas gerekmez; Her pazar kra gideriz. Souklar, aralk aynda balar.
15) Mektuplarda balk yerini tutan eytilerin (hitaplarn) her szc
byk harfle balar:
Sevgili Anneciim', ki Gzm Kardeim...
16) Zarf zerine yazlan her szck bykle balar:
Orhan Kutlu
Atatrk Lisesi, Son Snf rencisi
Beyolu
stanbul
17) Btn yldz adlar zeldir; byk harfle balar:
Veniis, Merih, Jpiter, Neptn, lker, Bykay, Kkay...
18) Dnya, gne, ay szckleri, gkbilimle coafyada ve benzeri
konularda zel ad olarak kullanlyorsa b ittik harfle; deilse kk harfle
balar:
Bir gezegen olan Dnya, Gne'in evresinde dner; Ay da Diinya'mn...
Bu akam gne battktan sonra ay dodu, dnya aydnland.
19) Ksaltmalar:
a)
Makam, san ve zel ad gsteriyorsa ayr yazlan her szcn yerine
bir byk harf konur:
T.C. (TC), T.B.M.M. (T B M M ), P.T.T. (P T T ), T.C.D.D. (TCDD)...
Bu akam B. Orhan Tezel'le Bn. lker Tezel konuuyorlard.

DLBLGS

Ksaltmalar birka harfli ise yalnz birinci harfler bvk yazlrst. niversitesi Prof. Dr. Tb. Bl...
'
'
b)
Makam, san, zel ad gstermeyen ve bu deerde olmayan szcklerin
ksaltmalar kk harfle yazlr:
sozcuKierm
C'" be" Zen K bmU" m

K b a sk a h n ' m "

s o n u n a " la k,Sa,tmlarm herae" hePsi Y i Yaz,m Krlavuzunun

634.
NLLERN UYUMUYLA LG L YAZIM KURALLARIDilimizin sekiz nls (a e i o u ) konuma aygtndaki rtenlerin
durumlarna gre blmlere ayrlr:
'
o genlerin
a) Sylenirken dilin durumuna ve sesin k zelliine gre:
J'Ccin, nller:
o
nce nller:
e i
(bkz. n
42-1).
b) Sylenirken alt enenin aa inip inmediine gre:
Geni nller:
a e o .
D ar nller:
i u ii
(bkz. n 42-11).
c) Dudaklarn durumuna gere de nller ikiye ayrlr:
Dz nller:
a e i
Yuvarlak nller:
o u
(bkz. n 42-111)
lerden ! w ! V T ' T T ^
szciil* r d e genel olarak,' kaim nl
n 43

mCC nllerden oma da ince nller gelir (bkz.

stanbul aznn ve trl nedenlerin, birer hecelerini incelttii szckler
bu kuraldan kaymlardr:
g sozcuKier
Karde, elma, anne, hangi, inan...
H. Kik nl uyumu (bkz. 0 44):
sribi ,^ii\ In lert 1,u ? ra dSz iinIlcr gelir' Ancak ikinci bccrfrrl b m v
mektedir harflenyle
szcklerin birounda a'dan sonra n gelKabuk, yamur, kavun, avu, savurmak, pamuk...
ler gelirYUVaiIak

SOnra ^ eni? dz>ya ^

dar yuvarlak nl-

Kolay- drder, nc, grmek, korku...

nller uyumuyla ilgili kurallar yle zetlenebilir:
a nllerinden sonra

a gelir, adan sonra u geldii de olur.

575

YAZIM KURALLARI

Bu izelge, o nllerinin, Trke szcklerde ancak birinci hecelerde

bulunduunu gstermektedir.
Yabanc dillerden gelmi szcklerle bileik szcklerde uyum aranmaz.
III.
Genel olarak ekler, szcklerin son hecelerine uyarlar; ancak
-yor, -ken, -ki, -leyin, -(i)mtak ekleri kalnlk, incelik ynnden deimez
ve kurala uymaz, (bkz. a 48).
635.

GEN NLLERN DARLAMASI:

-yor eki taklnca kk ya da gvdelerin sonlarndaki a e geni nlleri

darlaarak i olur:
Anla-an//yor, dinle - din//yor, ara - ar/yor...
Darlaan bu nller iki yuvarlak nl (o u ) arama derse yuvar
laklaarak u o lu r:
Kokla - kok/yor, syle - sylyor, kutla - kut/wyor (bkz. 282-III)...
Bunlardan baka yerlerde ynin darlatrma etkisi yazda gsterilmez:
a) Eylem ve eylemsi tretmeye yarayan -e, -en, -ecek, -eek ekleri, n
llerle biten gvdelere gelince -- Trkede iki nl yan yana gelmeyecei
iin - aralarna y kaynatrma harfi girer. Bu kaynatrc y (bkz. n 41; ken
dinden nceki geni nly yalnz konumada darlatrr:
Syliye syliye. din/fyen, ar/yacak, bilm/yerek...
b) -ebihnek, -edurmak... la kurulup bitiik yazlan yeterlik (bkz. n 310),
ve srerlik (bkz. n 314) eylemlerinin gvdelerine gelen y kaynatrma harfi
kendinden nceki geni nlleri konumada darlatrr:
Din//yebilme, bek//yedursun...
Eylem tabanlarnn deimesini gerektiren ynin bu darlatrma olay
-im diki zaman kiplerinden baka yerlerde - yazya geirilmez; bu yzden
syleyile yazl arasnda yle kk bir ayrlk ortaya kar (bkz. n 631).
Bu olay u szcklerde grelim:
Szcn asl,
ara-y-acak
bil-me-y-erek
bala-y-an
anla-y-abilmek
tara-y-a-ma-y-acak
bekle-y-edursun

Yazl
arayacak
bilmeyerek
balayan
anlayabilmek
tarayamayacak
bekleyedursun

Sylenii, okunuu
aryacak
bilmiyerek
balyan
anlyabilmek
taryamyacak
bekliyedursun

NOT. Demek ve yemek eylemlerinden bu eklerle treyen szcklerde

ynin darlatrma etkisi yazda da grlr:

576

DLBLGS

Szcn asl
ye-y-ecek
de-y-en
ye-y-ebilmek
de-y-emedi

yazl
yiyecek
diyen
yiyebilmek
diyemedi

sylemii okunuu
yiyecek
diyen
yiyebilmek
di yemedi.

Aadaki durumlarda y in darlatrma grevi konumalarda da pek

sezilmez (bkz. n 631 /3.b):

Buyuru kiplerinde:
Bekleyin, dinleyiniz, aramaynz...
di, imi, ise ekeylemleriyle olan birlemelerde:
Grseydi, hileymi, arabaysa...
le ilge ya da balacyla birlemede:
Geceyle, srayla, anneyle, babayla...
Eylem tabanlarndan -ici ekiyle tremi sfatlarda:
Dinleyici, atlayc, okayc, bileyici...
Ad ekimlerinde (bkz. n 149):
Anneye, babay, ablaya...
636. NSZLERLE LGL YAZIM KURALLARI (bkz. n 50):
I. Sreksiz yumuak harfler ( b c d g ) iki yerde bulunmaz:
1) Szck sonlarnda. Ancak seste szcklerden birkann anlam
ayrlklarn gstermek gereiyle c ile dnin sonda bulunduklar olur (bkz
n 50/1-2):
'
A t (hayvan) - ad (isim);
Ha (salip) - hac (kutsal yerleri ziyaret).
2) Sreksiz yumuak harfler, sert harflerden ( f h k p s t) sonra da
gelmez c d g ile balayan ekler, szck sonlarndaki sert harflerle kar
lanca sertleir:
Bu olua nszlerin benzemesi denir (bkz. n 50-11).
NOT. b harfiyle balayan ek olmad iin sert harflerle karlamaz.
II. Szck sonlarndaki sreksiz sert harfler ( k p t), nllerle balayan
bir ekle karlanca yumuayarak srasyla c b d olurlar (bkz. n 51):
Aa - aac, toprak - topra, kitap, kitaba, geit - geide...
Bu kurala uymayanlar:
a) Bir heceli birok szck:
Ok - oku, kork - korkan, yat - yat, i - ie, sap - sap...

YAZIM KURALLARI -

577

Trke bir tek szck - ayr anlamlarda - iki trl sylenip yazlyor:
Yaratan - Yaradan (Tanr).
b) Yabanc szcklerden birounun sonlarndaki sreksiz sert harfler
yumuamaz:
Merhamet, cumhuriyet, hukuk, ak, millet...
c) Seslerin birbirlerine etkileri ayr yazlan szcklerde de sezilir. Ula
malar yznden syleyi ve okunuta beliren bu deiiklikler yazda gste
rilmez:
Kitap okumak, aa aln,ak, Ahmet alyor...
NOT. Szck sonlarndaki knin yumuaynca olduunu grdk,
aden sonra gelen k ler yumuaynca deil; g olur (bkz. n 51-not):
elenge, dengi, frang, Felemengin... hatta:
Fiek, tfek yumuaynca fiei, tfei olduu halde;
Fienk, tfenk - fiengi, tfengi oluyor.
III. bden nce n gelmez. Sylenii nye benzeyenler m ile yazlr:
ember, ambar, kumbara, aramba, perembe, kambur...
Bu kurala iki eit szck uymaz:
a) stanbul, Safranbolu gibi iki yer ad;
b) Bileik szckler: Onba, binba, sonbahar...
IV. g ile biten Trke szck yoktur. Ancak Bat dillerinden gelen
miting, Trkolog... gibi birka szck bu kuraln dndadr.
V. ile hi bir szck balamaz. Bir hecelilerden baka szck sonunda
da bulunmaz (bkz. n 37 /a).
637.
EKEYLEM ve BENZERLERYLE ilgili YAZIM kurallar (bkz
n 358):
di, imi, ise, iken ekeylem trevleriyle ile ilgeci ayr yazlabilir; ken
dilerinden nce gelen szce bitimeleri sylenilerine daha uygun dmek
tedir. Bitimeleri yle olur:
a) nce gelen szcklerin son harfleri nszse idi, imi, ise, iken, ile
szcklerinin balarndaki iler der, kalan ksmlar bitierek tam bir ek
gibi uyuma ve benzeme kurallarna gre deiir:
Gzeldi, okuyacakt, bizdenmi, alrsa, gelirken, arkadalarla...
Bunlardan -ken, ses uyumu kuralna gre deimez (bkz. n 43).
b) nllerle biten szcklerle bitiirken iler y o lu r:
Birinciydi, gelseymi, anladvsa, oradayken, arabayla, arabasyla,
yoluyla, ordusuyla, dalaryla...

578

DLBLGS
638. LGELERN YAZIMI:
Gibi, beri, dolay, dek, dein, iin, kadar szckleri ayr yazlr:
Ta gibi, dnden beri, bundan dolay, imdiye dek, bugne dein, unun
iin, yze kadar...
le nin nasl yazlaca yukarda grld (bkz. n 98-1, 637).
639. SORU TAKISININ YAZIMI (bkz. n 373-):

Soru taks mi? , uyum bakmndan kendinden nce gelen szce

uymakla birlikte bitimez, m i? den sonra gelen taklar kendisine bitiir:
Dinlediniz mi? stanbul'a m gideceksiniz? Yazyor musunuz? Grr
mydm?..
540. de BALACININ YAZIMI (bkz. n 456):
Dilimizde iki trl de vardr:
1) Durum taks olan -de (bkz. n 97/11, 149; bitiir, uyuma ve harf
benzemesine gre deiir. Bititii szcn sonundaki vurguyu eker:
Evde, odada, aata, talkta, yzde be, bete iki...
2) Bala olan de ayr yazlr (bkz. n 456). Uyuma gre deiir.
H arf benzemesine gre deimez. Vurguyu ekmez:
Ben de geldim. Arkada da gelecek. Bugn de altk...
641. ki BALACININ YAZIMI (bkz. n 459):
Dilimizde ayr grevlerde ki vardr:
1) Belirtme sfat treten -ki (bkz. n 197);
a) -de durumundaki szcklere;
b) Zaman ve yer belirtelerine eklenir:
Evdeki, sokaktaki; dnk, yarnki, yukarki...
2) Birinci trl ad takmlarnda tmlenenin yerini tutan ilgi adl -ki
(bkz. n 271):
Bizim ki, Orhan'nd, sizinki, komununki...
3) Bala olan; yani birbiriyle ilgili tmceleri ve tmce deerli szleri
balayan kiler ayr yazlr (bkz. n 119-111, 459):
Hk ol ki Huda mertebeni eyleye li.
(Ruhi XVI.)

. . . Atatrk, bunlarn hepsini, tabiidir ki, iiterek biliyordu.

ATATRKN HASTALII (Ruen Eref naydn.)

Tarihi yazan benim, yapan sizi" msran sk sk tekrarlarz. Yapan

larn, ki sopa elindedir-, yazanlarn, k i kalemlerinden baka silahlar

YAZIM KURALLARI

579

yoktur, kavgalar da demokratik rejimler kuruluncaya kadar devam

edegelmitir.
DNYA 29.IX.1959 (Falih Rfk Atay.)

Bu trl ki de kendilerinden nce gelen szcklerin nllerine

uymazlar (bkz. n 43). Yalnz zaman belirtelerine bitien -ki, kik uyuma
gre deierek -k olur: Bugnk, dnk...
642.
BLEK SZCKLERN YAZIMI. Tek bir kavram kar
lamak iin iki ya da daha ok szckten oluan bileik szckler, daha ok,
bitiik yazlr. Bileim, kaynama ile olur. Kaynam saylmak iin:
a) Gvdeyi kuran szcklerden ikisinin ya da birisinin,
b) Szlk anlamndan kaym olmas,
[Szlk anlamlarndan bsbtn kaymam olmakla birlikte terim
olarak kullanlan gvdeler de bileik saylr, bitiik yazlr].
c) Ses deiimine uramas;
) Szlk trnden kaymas gerekir.
Dilimizde bitiik yazlmas gereken bileik adlar u biimlerde kurul
mulardr (bkz. n 240):
1) kinci trl ad takmlar kaynamtr:
Hanmeli, katrtrna, pazartesi, yzba, kolba, Tepeba, Sarayburnu, dilbilgisi, kuzukula, soyad...
2) Sfat takmlar kaynamtr:
a) zel adlardr:
Eskiehir, Bingl, Ksemihal, Karagl, ukurova, A lt an, Gaziantep...
b) Tr adlar da oktur:
Krkbayr, krkayak, kabakulak, atardamar, bilirkii...
c) Sfatlar da vardr:
Akgz, boboaz, birtakm (kimseler)...
3) Kk tmceler kaynamtr:
mambayld, klbast, ser denge ti, kukonmaz...
4) ki eylem kaynamtr:
Dedikodu, dngel, Vural,
5) Bir adla bir eylem trevi kaynamtr:
Aakakan, karnyark, bastbacak...
6) Bir heceli szckler, birer nek gibi, szcklerin balarna gelerek
bileik gvdeler kurmutur:
Aksu, akbaba, ilkbahar, sonbahar, baavu, nsz...
7) ki ad kaynamtr. Hi bir ek ve tak almadan kaynaarak bileen
bu szckler, bileik adlar arasnda en ok baklar ekmesi gerekenlerdir:

580

DLBLGS
a) ou yer addr:
anakkale, imentepe, Gztepe, Tepeky, Bahesaray, Hasankale,
Kumkap, Aclaba, (Van Gl kysnda bir ky), Galatasaray...
b) Yer ad olmayan zel adlar:
Demirkazk (bir yldz), Depegz (Dede Korkut kitabnda bir zel
ad), Kayaalp (OsmanlIlarn dedesi), Tinurta (Paa), Altnordu...
c) Tr adlar da oktur:
Anneanne, babaanne, strine, dibudak, altnkuyruk (ku), kaynana,
kaynata, dilbilim, dedebaba (Bektailerde), kolordu, demiba,
baltaba (bir cins gemi), ilgim, ilhanlk...

NOT. Szcklerden biri brnn cinsini, eidini, trn belirten

sz bekleri, yeterince kaynamadklar iin bileik saylmaz, ayr ayr ya
zl r:
Van kedisi, tiftik keisi, kvrck kyn...
8) Farsa hane ile bileen szckler iki trl yazlr:
Yatakhane, yemekhane, araphane, buzhane, hapishane...
Geni dz nl a ile biten szcklerde hanenin has, ok kez, der:
Hastane, pastane, eczane, postane...
9) Bileik eylemlerden bitiik yazlmas gerekenler:
a) Bir kurala balanmadan anlamca kaynam olanlar (bkz, n
329):
Elvermek, ngrmek, varsaymak...
b) Yeterlik eylemleri (-ebilmekle kurutanlar) (bkz n 310):
Grebilmek, yazabildim, okuyabilir, anlayabilecek...
c) Tezlik eylemleri (-ivermekle kurulanlar) (bkz n 312):
Gelivermek, syleyivermek, dvermek, anlatverecek...
) Yaklama eylemleri (-eyazmakla kurulanlar) (bkz. n 316):
Dey azdm...
d) Srerlik eylemleri (-ekalmak, -edurmak, -egelnek... le kurulan
eylemler) (bkz. n 314):
Bakakald, uyuyakalmm, bekleyedursun, olagelmektedir...
10) Yardmc eylemlerle kurulanlar (bkz. n 322, 323 vb):
Ad soylu szcklerle bileen yardmc eylemlerden - yazmlar bak
mndan - nemli olanlar unlardr: Etmek, eylemek, olmak...
a)
Bileme yznden, ad soylu szcklerde bir ses deimesi olmuyorsa
ayr yazlr:
Yardm etmek, memnun oldum, birinci olacak, perian eylemi...

YAZIM KURALLARI

581

b)
Bileme yznden ad soylu szcklerde bir ses deimesi oluyorsa
bitiik yazlr. Ses deimesi iki trl olur:
Bir ses artar: Hak - hakketmek, zan - zannederim, his - hissolunur...
Bir ses der: kr - kret, zikir - zikrolunan, seyir - seyredelim...
643. SAYILARIN YAZIM I:
a) Saylarn her szc ayr yazlr:
On be, yz otz bir, iki bin alt yz on sekiz, drt milyon yz...
b) Bankalarla benzeri kuramlarda - araya baka saylar sokulmasn
nlemek iin - hepsi bitiik yazlr.
yzdoksanaltbinsekizyzyetmidrtlira.
c) Rakamlarla ekleri ve taklan arasna () kesme imi konur (bkz. n
652):
Gece saat 23'ten sonra, 6y 5 gee, saat 4,35'te... 1418'den 469'u ka
ralm... \95V lilerin yokolmas...
) Rakamlardan sonra konan (.) nokta, -(i)nci ekinin yerini tutar. Onun
iin rakamlardan sonra -(i)nci yazlmas gereksizdir.
644. ZEL ADLARIN YAZIM I:
1) nsanlarn adlar ile soyadlar nfus ktne gemi biimiyle
yazlr.
2) Yer adlar - iki ve daha ok szckten yaplm olsa da - bitiik ya
zlr:
Beikta, Tunceli, Sultanahmet, ehzadebat, Kanlkavak, Rumelihisar,
Akdamadeni, Gaziantep, ebinkarahisar...
ok szckl kii adlaryla kurulan ye adlarnn her szc ayr
yazlr:
Gazi Mustafa Kemal Paa Bulvarnda oturanlar... Ziya Paa Caddesinin
ba...
Ancak teden beri bitiik yazlagelenlerin yazmlar deimemitir:
Haydarpaa, Kocamustafapaa, Sultanahmet, Yavuzselim, Ayazaa,
Karacaahmet...
zel adlarn yazm deimez. Sreksiz sert harflerle ( k p t) biten zel
adlardan sonra nl eklerin gelmesi - yazda - yumuamay gerektirmez:
a) Ahmet'e, Gaziantep'in, Zonguldak'a, Sevine...
b) Ses dmesi de yazda gsterilmez: Antkabir'e.
Yazda gsterilmeyen bu deiiklik sylenite, okunuta kendini gsterir.
Yukardaki zel adlar yle okunur, sylenir:

582

DLBLGS
Ahmede, Gaziantebin, Zonguldaa, Sevince, Antkabre...
3) Yabanc zel adlarm bizde sylendii gibi yazlmas esastr :
Homeros, Pukin, ang Kay-ek, Burgiba...

Ancak Latin aslndan alfabesi olan uluslarn zel adlarndan:

a) Bizde yerlemi sylenileri ve yazllar olanlar Trke sylen
dikleri gibi yazlr:
Felemenk, svire, Napolyon, Londra, skender, Marsilya, Mnih,
Nis...
b) Bizde yerlemi yazllar olmayanlar, kendi dillerindeki yazmla
ryla yazp gerekiyorsa okunularn da ayra iinde gstermek uygun olur:
Corneille (Korney), Verlaine (Verlen), Loire (Luvar)...
Yazllaryla okunular szcklerin ba harflerinde de ayrlk . gsteren
adlarm okunular da - ansiklopedilerde - alfabe srasnda ayrca gsterilir.
Yazl olarak bir yerde grlenlerden okunuu bilinmeyen yabanc zel
adlar olduklar gibi yazlmaldr.
NOT. Yabanc zel adlardan sonra gelen ekler, taklar bunlarn
okunularna, sylenilerine ayar:
Verlaine'e, Balzactan, Goethe'nin, O. Henry'yi, Corneille'de...
4) zel adlarm avr yazlan her szcnn ilk harfi byk olur (bkz.
n 633/4).
645. PEKTRM EL SZCKLERN YAZIMI. Sfatlarn ba
larna gelerek anlamlarn pekitmeye yarayan nek deerli heceler sfata
bitiir (bkz. n 177):
Bembeyaz, kapkara, dosdoru, tertemiz, parampara, sapasalam,
rlplak...
646. YAKITIRMACA SZLER ayr yazlr (bkz. n 269 /f):
Ta ma, kap map, iek miek, byk myk...
ocuu sakn azarlayp mazarlamasn; dvp mvmesin...
647. KLEM ELERN ve KZLEM ELERN YAZIMI:
a) kilemeler ayr yazlr (bkz. n 177, 178, 185):
Koa koa geldim. Rahat rahat alabilirsiniz. Teker teker, er er...
NOT. Durum belirteci olarak kullanlan bu ikileme beklerinin ara
larna virgl konmaz.
b) kizlemeler de ayr yazlr (bkz. n 185, 392-III):
Ev bark, oluk ocuk, kap kacak, eski psk, ufak tefek, ite kaka,
oldum olasya...

YAZIM KURALLARI

583

NOT. kizlenen szcklerde ayr yazlr; aralarna virgl konmaz.

648. K T RL SYLENENLERN YAZIMI. Kimi szcklerin
bir deerdeki ift sylenileri yazda da gsterilmiti:
Dmek - dvmek, nme - vnme, gonca - konca, eri - iri, kiitle
- kitle, islim - istim, zincir - zencir, yurmak - yourmak, sahife sayfa, harta - harita, den - dven, alkoymak - alakoymak, gke
- ge, sdiin - stn...
Yeni Yazm Klavuzuna gre her szck bir tek biimde yazlmaldr.
Bu ikiz sylenilerden hangisinin yazlmas gerektiini kestirmek iin
Yeni Yazm Klavuzuna baklmaldr.
649. SES DMESYLE LG L YAZIM KURALLARI:
I. ki heceli, ikinci hecelerinde dar nl bulunan rgen adlarndan:
Aln, az, burun, omuz, bar, gs, karn...
szcklerinden sonra tmleme taklar i . in gelince ikinci hecelerdeki dar
nller der (bkz. n 41-III /l):
Ahu, aznn, burnuna, omza, barndan, gse, karnm...
Oul, kayn szckleri de byledir: Olu, olunun-, kayn...
II. Devir-, kvr-, evir-, ayr-, syr-, savur- eylem kklerine -i, -ik -inti ve
-im tretme ekleriyle edilgenlik eki -il gelince ikinci hecelerdeki nller
der (bkz. n 41 -III /2):
Devrim, devrik, devrilen, kvrm, evrilmi, evri, ayrlmak, ayrk, ayr,
ayrm, syrlan, kavruk, savruk, ayrnt...
III. Arapadan gelme sabr, fikir, kr, zikir, asr... gibi iki heceli, ikinci
hecelerinde ksa dar nl bulunan szcklerden sonra bir nl gelince
hecenin nls der (bkz. n 41-II /3):
Sabrm tkendi, fikriniz, kre, zikrinde, asrn...
br ses dmeleri iin 41. numaraya baknz.
650. K NSZLE BALAYAN SZCKLER. Trke szck
ler, iki nszle balamaz. ki nszle balayan szcklerin hemen hepsi
Bat dillerinden gelmitir. yle yazlr:
Tren, gram, tramvay, spor, trajedi...
Aslnda iki nszle balayan kimi szcklerin Trk syleyiine gre
yazllar uygun grlmtr (bkz. Yeni Yazm Klavuzu):
stasyon, istatistik, istalagmit, istalaktik, kulp...
651. DZELTM E (inceltme) M ( a) . Yukardaki yazm kurallarna
ve dillimizin ses dzenine uymayan, Arapa ve Farsadan gelme kimi sz
cklerin dzgn okunmalarn salamak iin iki im kullanlmaktadr:

584

DLBLGS

1) Dzeltme (inceltme) imi ( A),

2) Kesme, koma imi (); (bkz. n 651).
Bunlardan a, u nllerinin zerlerine konan ( A) dzeltme imi balca
uralarda kullanlr:
I. Eyazl olan:
Alem - lem, adet - det, AJi - li, Hamit, Hmit, hala (babann kz
kardei) - hal (boluk)-hl (henz, imdiye dek)... gibi yabanc kaynakl
szcklerden uzun sylenenleri ayrt etmeye yarar.
k

II. ( A) imi, a u kaln nllerinden nce geldikleri halde ince sylenen

g harflerini dzgn, yani ince okutmaya yarar (bkz. n 52):
Ktip, kr, rzgr, gvur, skt, yekn, mefkre...

c)
Bu iki harfi (k g) ince okutmak iin kendilerinden nce gelen nl
lerin zerine ( A) imini koymak gereksizdir: tirak, idrak-..
III. Bugn dilimizde trl i vardr:
1) yelik (ad tmlemeleri de tmlenen) taks: Trk askeri...
2) Durum taks (bkz. n 95): Askeri grdm...
3) Arapa, Farsa szcklere gelerek onlar deginlik anlamnda sfat
yapan uzun i:
Askeri okullar, insani, vatani, ilmi, ahsi, ahlaki, shhi...
NOT. Yabanc kaynakl bu uzun inin birka Trke szce ek
lendii de grlmektedir: Armudi, samani...
IV. Aruzla yazlm eski kouklarda ly belirtmek ve dzgn okun
may salamak iin uzun nller zerine de ( Aj imi konabilir. Bu durumlarda
uzatmalar belirtmek iin nllerin zerine (-) izgi de konmaktadr; daha da
uygundu. (-) izgi kullanmakla yaznmzn kural kesinlii korunmu olur:
Sama ey gz ekten gmlmdtki odlra su
Kim bu denl dtuan odlara klmaz re su.
Ba emeziz edniye dnya-y dn iin
Yukarda aklanan durumlardan baka yerlerde uzatmalar belirtmek
iin ( A) imini kullanmak gereksiz ve yersizdir:
ayan, akibet, mzakere, sabit, daima, biare, sakin...
UYARI. u durumlarda ( A) imi kullanlmaz:
1)
k ve g nszlerinden sonra, uzun a bulunan birka Arapa szc,
ksa sylenili eyazlanndan ayrt etmek iin ( A) inceltme iminden yararlanamaymca eski ml Klavuzunda bir uzun a yerine aa yazlmas uygun
grlmt:

YAZIM KURALLARI

585

Kaatil (ldren) - katil (ldrme),

Gaasp (zorla alan) - gasp (zorla alma)...
Yeni Yazm Klavuzunda bu szcklerin aa ile yazlmalar yersiz
grlm tr:
Katil, kasr, gasp yazlacak; okunular ve anlamlan szn geliinden
karlacaktr.
2) Yazllar ve uzun okunular bir; anlamlan ayr Arapa szckler
( a) dzeltme imiyle ayrt edilmez:
Cam (tapmak) -cami (toplayan), semi (ikinci) - sani (yapc)...
3) Ayn kkten gelen uzun sesli yabanc kkenli szckleri de ayrt
etmek iin birinin zerine ( a ) imi konmaz:
Hafz - hafza, sa f - safdil...
652.
lanlabilir :

KESMF. M (). Bu im, ayrt etme ve ayrma grevlerinde kul

1) Seste szcklerden kesintili sylenenleri - yani bir nlden nce

geldii halde onun hecesine girmeyen nszleri - gstermek iin:
Kuran - Kur'an, tavan - tav'an. meri - mer'i, kat - kat'...
2) Ald eklerle bakalarna benzeyen szckleri ayrt etmek iin de
() imi kullanlabilir:
Pala'nn - palan'm, defi - def'i...
3) zel adlar:
a) -i, -e, -de, -den durum taklarndan;
b) -(n)in, -(s)i tmleme taklarndan;
c) -di, -mi, -se, -im, -sin, -dir, -iz, -siniz, -dir ekeylemleinden;
) -(y)le balacndan ve -ler taksndan - gerektike- ayrmaya yarar:
Roma'ya, Zonguldak'tan, Ankara'nn Kavakldere'si, Aksoy'la, Meh
met'e... Gelen Ali'ym i; Kaya'ysa, Turgut'tur... Blkteki Ahmet'leri
Yzba istiyor.
NOT. zel adlar, -i, -siz, -ci... gibi yapm eklerinden kesme imi ile
ayrlmaz:
Bursal, Atatrk, Nilsiz Msr l olur, Trklk...
4) Rakamlar eklerinden, taklarndan ayrr (bkz. n 643):
\9\9'dan bu yana... 1956'lkr. 1 i 5'ten 418V kadar... Saat 24'te...
5) Bir harf, bir ek, bir tak kendinden sonra gelen ekten ve takdan
() kesme imiyle ayrlr:

586

DLBLGS
A'dan Z ye dek... -en'le tremi sfatlar, lnin incelii, -dili gemi
kipi...

6) nemle belirtilmesi istenen szckler de eklerinden kesme imiyle

ayrlabilir:
Bu konu, Kurultay'a sunulacak. imdi zne'y inceleyeceiz.
7) Szckten dm bir harfin yerine de kesme imi () k o n u r:
Meydandaki ba iindir efser
Ba ver k'olasn bu olda server. ( ki olasn).
(eyh Galip XVIII.)

Akn beni mesteyledi

Ald gnlm hast'eyledi. ( = hasta eyledi).
*

Acep bu yerde var m'ola ( = var m ola)

yle garip bencileyin.
(Yunus Emre XVIII-XIV.)

DZN
MADDE NUMAR
a!
abece
acaba
ak eretileme
ak hece
aklama noktas (:)
ad

490
9, 33, 38, 632
423
543 /I
572/1
621
139

AD, BELRTE, SIFAT TRETEN

EKLER III
(s. 238)
AD-EYLEM (s. 379)
379
ad-eylemlerle kurulan nermeler
128
ad-eylemlerden yaplan ulalar
402
ADILLAR
(s. 254)
adllarn eitleri
253

ad takmlarnda szck dmesi

ad takmlarnda szcklerin yer
deitirmesi
ad takmlarnda tmlenen taksnn
art arda gelmesi
ad takmlarnda tmlenen taksnn
dmesi
ad takmlarnda uygunluk
ad takmlarnn ekimi
ad takmlarnn oullanmas
ad takmlarnn tmleme grevi
AD TMLEMES
ad tmcesi
ad tmle olur
ad ve sfat kavramlar

155
154
159
160
152
163
157
163
(s. 158)
8 6 /2

100,150-111
169

00
"3-

ADILLARIN GREVLER (s. 269)

274
ad kkleri
AD ve SIFAT TRETEN EKLER
55-1
ADLAR
II. eylemden
(s. 209)
(s. 146)
adlarda erillik, diillik
145 - AD TRETEN EKLER III. (yans
adlarda pekitirme
malardan)
(s. 238)
adlarda tekillik oulluk
140
aferin!
519
adlarm anlamlarna gre blmleri
146
az
17
adlarn blmleri
140
ah!
501
adlarn ekimleri
149
ah nolayd
414
adlarm durumlar
149
akam
407/0
adlarn tmcede grevleri
150
alabildiine
431-V
adlarn yazm
142
alfabe
33, 38, 632
adlam sfatlarn tmcede grevleri
183
alfabelerin douu
9
ad nesne olur
130-11
Ali
ir
Nevai
23
ad zne olur
91
Allah kerim
415
AD. SIFAT, BELRTE TRETEN
ama, amma
477
EKLER I (ad soylulardan)
(s. 195) -amak
205
ad takm
151 aman, amann
517
ad takmlarnda araya szck
anadil
3 uyar
girmesi
156 anadili
ad takmlarnda im adllar
268
Anadolu doyelei
26
ad takmlarnda kii adllar
257 Ana Trke
20
ad takmlarnda szck eitleri
153 ancak
445, 446

588

DLBLGS

ANLAMBLGlS
(s. 493)
76/4, 530
az ilek eklerle tremi szckler
232
anlambilgisinde blmler
533 AZLIK-OKLUK belirteleri (s. 429)
anlamca bal nermeler
119-11
ADEYLEMLER (s. 379)
379
anlamca kaynam bileik eylemler
329
bamsz nerme
117
anlamda eitlemeler
374
bamsz nermelerden bilemi
anlamda szckler
546
tmce
115/2, 117vs.
anlam deimeleri
375
baml nerme
125
anlam yanstan adlar
146 /2
BALALAR (s. 446)
453
ANLAM KAYMASI
(s. 373)
624-11
anlam kerteleri
176, 427, 428vs balama izgisi
balama
ulac
391
anlamsz szckler
234
131
anlatm
531 balama ulacyla kurulan nerme
bal nermeler
119
ANLATI BLGS (s. 522)
bal nermelerin eylemlerinde ekim
120
anlatn tinsel ras
553 bari
414
anszn
407 /I baka
173 /3
apansz
407 /I balama ulac
349
aranerme
.127 balama ulac ile kurulan nerme
133
Arap alfabesi
13 balama nermesi
135
Arapa adlarda oullama
603 Bat Diyelei
24
Arapa, Farsadan gelen balalar
470 bazen
472
Arapa tmlemeler
607 baz baz
417-V
Arapa tmlenmi sfat
613 baz kere
417-V
ara sra
417 bazs
269 /c
arasz
127 b c d g
50/1
argo
560 bden nce n bulunmaz
50-111,636-111
artl ulalar
393 be!
508
artl ulala kurulan nerme
133 behemehal
413-11
artk
421 beklenmezlik eylemleri
320
artma
41-IV BELGSZ ADILLAR (s. 265)
269
aruz
572
belgisiz sfatlar
173
asl saylar
172-J
BELRTELER
(s.
409)
406
asla
413-III, 426-11 /b
99
aa yukar
435 belirte tmleleri
95-1
anma
41-IV belirtili nesne
152-1/1
arlk belirteler
431 belirtili tmleme
95/2,107
belirtisiz
nesne
arlk belirtelerinde kltme
433
belirtisiz tmleme
151-11
ATALARSZ (s. 531)
562
belirtme ortalaryla kurulan
ATASZLER (s. 531)
nerme
130
ATASZ (s. 531)
170
belirtme sfatlar
416,460-1
-at
603-II-1 /b belki
254,255
ay!
499 ben
542/4
ya
495 benzetilen
542
ayak=uyak
576 benzetme
542/2
ayol
505 benzetme ilgeci
441
ayra
626 benzetme ilgeleri
542 /1
az
431 -VI benzetmelik
542 /3
Azer diyelei
25 benzetme yn
265
azck
433 beriki
72
az iler ekler
232/3 belirtme vurgusu

DLBLGS
be defa
beyit
bi (b)
biim bilgisi
biimce bal nermeler
bigi
bildirme kipleri
bile (bala)

417-III
587
605-11
78
119
441-I.eski
283-1
458

BLEK ADLAR (s. 244)

240

bileik adlarda iyelik taksnn

anmas
bileik adlarn oullamlar
bileik adlarm durum taklarm
allar
bileik adlarn tmleme taklarn
allar
bileik adlarn yazl

245
242
243
244
241

BLEK EYLEMLER (s. 310)

bileik eylemlerin ekimi
BLEK SIFATLAR (s. 249)
bileik sfatlar (Farsa)

307
330
247
614

BLEK SZCKLER (s. 240)

bileik szcklerde vurgu
bileik szcklerin yazm
bileik tmcede nerme says
BLEK TMCELER
bileik zamanl eylemler
bileik zamanl eylemlerde
biletirme
bin defa
bir
biraz
birou
birok
bir daha
bir heceli diller
birinci kii
birinci trl ad takm
birka
birka
bir kere daha
bir kez daha
birlik (itelikte)
birtakm
oir vakitler
bir yklem, eitli birka
alr
bir zamanlar

(s. 128)

238
642
123

589

bitirme ulalar
395
bitirme ulalar ile kurulan
nerme
133
bitiken diller
g /2
biz
255,256
boumlanma
480
byle
267, 411-11
bu
171 /a, 261
bugn
407 /c
bugnk Trke
31-III
bugnn Trkesi
27
bundan dolay
485
bundan tr
485
bununla birlikte
485
bunun iin
485
bunun zerine
485
bura
266
buyuru kipi
282-IX
bknl diller
6 /3
btn
173 /2
byk izgi
624-1
byk harfler
38 /a
byk harflerin kullanl
633
byk nl uyumu
634-1
c d g
636-1.2
-ce
179-1,193
-ce, -cesine yapl durum belirteci
419
-ceiz
147
-cek
200
-ce (kltme)
179-1
cemi
603
cem-i mkesser
603-III.2
-ce (vurgusu)
65 / 7 .c
-cesine
404
a, cal uyak
577
-ci
190
-cik
147,179-11
-cil
19i
-cileyin
407-m
-cin
192
abucak
407/h
abuk
407/h
aatayca
22/2, 23
arabuk
407 /h
at
331
at deitirme
336

121
361
soru
373-V1I
31-111/4,238
417-11
173-not
407 /i,433 /c
269 /c
173 /3
417-III
6 /I
280
151-1
173 /I
269 /c
417-III
417-111
353 /I
173/2
407 /u ATI (nesnelerine gre) (s. 329)
ATI (znelerine gre) (s. 335)
tmle
101 ekim eki
407 /u ekim eklerinin grevleri

332
58-11
61

590
engel ( )
kak
ift nokta (:)
-in, -n (ilge)
izgi (-)
k p t
oul
oul ad
oullama

DLBLGS
630
48,49
621
442
624
51
281/2
140-111/2
604

oul taksnn baka grevlerde kulla

141
nlmas
431-1
ok
549
ok anlamllk
432
ok az
433
oka
233/1
ok ilek ekler
417-IV
ok kez
460-III
nki, nk
-da
253-IV /eski.I
429
daha (stnlk belirteci)
432
daha az, daha ok...
457
dahi
233-IX
-dak
49-1/3
damak nszleri
42-11 /b
dar nller
97-11,149
de
640
de balacnm yazm
456
de (bala)
97-11,149 /4
-de (durum taks)
174-IV
-de (kesir saylar tretir)
299
-de (tretme eki)
65/2
de (vurgu)
407/e
de bir
651-11
deginlik eki ( i )
359
deil
460-]X
deil mi?
395-I.eski
-dein
146/4
deiik anlaml adlar
97-11,196
-de ile tremi sfatlar
197
-(de) ki
460-XII
demek ki, demek 203. not,
373-XVI
de mi
407 /
demin, demincek
451-V.2
-den faka, -den beri
451-V.2
-den dolay, -den tr
97-111,149/5
-den (durum taks)
441-eski
denl
'
451-V.2
-den nce
451-V.2
-den sonra
97-111
-den tmleci

-der
339-not 2
-de tmleci
97-11
derhal

407 /h
derleme
31-III/1
destan
585
destur!
507
-de
.194
devrik tmce
109
devrik tmcenin anlatm deeri
113
deyim
559
deyim biiminde eylemler
321
deyim deerli balalar
485
dey, deyi
400-eski
-di
230,282-1
-di (hikye)
358-1
-di, -eli ulac
394-11
-dii gibi, -dii kadar
398 /I
-dii halde, takdirde
385-V
-dii iin
397
-diince
396-I.eski
-diinde ulac
388-VIII
-dii ortac
388-1
-dii vakit ulac
396-III
-dik
231-385
-dii zaman ulac
396-111
-dike ulac
396-1
-dikle orta
385
-dikte ulac
388-IX.eski
-dikten sonra ulac
396-V
dil
1
di bakmndan insanlar e ayrlr
234
dilbilgisinde blmler
76
dilbilgisi, dilbilim
5, 557
dilek kipleri
283-11
dilek-koul kipi
282-VIII
dilek belirteleri
414
-dili gemi kipi (ekeylemin)
358-1
-dili gemi zaman kipi
282-1
dillerde zellik
559
dillerde zenginlik
30
dillerin ana yurtlan
4
DLLERN ETLENMELER (s 19)
DL ve YAZI (s. 1)
dil yaps
di mi ulac
-dir
-dir (geililik eki)
diil adlar
diil adlarm oulu
diillik

399
358-III
339
602-11
603-III-1 /b
145,602

DLBLGS
diil saylanlar
dii nszleri

602-111 | -ecei ortac

49-1 /2 -ecek ile tremi orta
-ecek tretme eki
DVAN KOUK BMLER (s. 544)
-e
Divan yazm
566-11
-e dein
Dilbilgisi 10
-e dek
diye
400
-edekle tremi belirteler
diyelek
18
edilgen eylemler
diye ulac
400
edilgen - dnl
diyin = diye
400-eski
edilgen eylemlerin kullanl
-diz
233-IV edilgenleriyle dnleri ayr
dize
567 /2
eylemler
dizelerde tmce
109 /2
edim
dize vurgusu
69
-e durmak
dizililerine gretmceler
51
-e durum taks
DZN (s. 587)
-e durumu
Dou Diyelei
22/2
-e -e yapl ula
dolay
451-V /2 -e gelmek
dolayl tmleler
97
-e gre
dnl ve ite
354 eer
dnl, edilgen
349,350
eretileme
dnl eylemler
349
-e ile tremi eylemler
dnl eylemlerin at deitirmesi
354 -(e) k
dua ve yemin szckleri
524 -e kadar
dudak nszleri
49-1 /I -e kalmak
duraklar
570 -e eki
durak (nokta)
_
617 -e kar
duruluk
82
EKEYLEM (s. 344)
DURUM BELRTELER
ekeylem ekim izelgesi (s. 359)
(s. 419)
410 ekeylem (vurgu)
durum taklar
149 ekleylemin -dili gemi kipi
durum ulalar
392 ekeylemin geni zaman kipi
durum ulalaryla kurulan nermeler
132 ekeylemin koul kipi
-durur = dir
358-III ekeylemin -mili gemi kipi
duygusal anlat
535 ekeylemlerde olumsuzluk
dn
178 /a ekeylemlerde soru
dnya, gne, ay(yazm)
633/18 ekeylemlerin ekimlenen kipleri
dme
41-11 ekeylemlerin kullanl
dkl anlatmlar
137 ekeylemle ilgili yazm kurallar
dz anlat
535 -e (kip eki)
dzeltme imi (s. 583)
52,651 -ek + le
dz tmle
95 ekler
dz nller
42-111 /a eklerin eitleri
dz yaz
'
567 eklerin uyumu
-e
97-1 eklerle ilgili bir zellik (art arda
e!
492
gelmeyi)
-e (istek kipi)
282-VII -el
-e (tretme eki)
221 elbet, elbette
-edilmek
311 -ele
-ecei gelmek
315 -(e)l ekiyle tremi eylemler

591
388-11
383
228
233-IX
407 /.eski
407 /.eski
236
345
351
348
351
277
314
97-1
149/3
392-III
314
451-VI
424
543
304
211

451-V/l
314
221

451-V.l

65 /5.d
358-1
358-III
358-IV
358-11
359
372-VII
358
360
637
282-VII
292-IVa.
57
58
634-III
62
233-1
413-1
301
295

DLBLGS

592
-eli beri ulac
elverir ki
-em = ym
-eme
e mi?
en
-en
-ende ulac
-(e)nek
-ene kadar
-en -ene ulac
-enle tremi orta
en stnlk belirteci
-er (tretme eki)
-er (letirme)
-er ekiyle tremi eylemler
-erekli ula
-erekten
er ge
-eri
eril adlarn oullar
erillik
erillik, diillik
erken
ermek = imek
-esi
-esice
-esi gelmek
- -esili orta
-esiye ulac
eski Trke
eanlaml szckler
eitlik belirteci
eit eler
etken eylemler
etmek
ettirgen eylemler
-e tmleci
evet
ey!
EYLEM EKM
(s. 362-363)

394-1
460-XI
282-VII
233-VII
491-V
430
225
402-11
212

395-11
381
401
430
23 3-XIII
172-III
296
392-1
392-I.
407/p
233-XIV
603-111
132,602
602
407 /
358-dip notu
229,282-V eski. 4
229
315
386
395-III
20
546
428
108
344
323
340
97-1
418-1
494

ZELGES

eylem ekim taklar kii adllarndan

gelimitir
eylemde zaman
eylemde zaman
eylemek

285
279
279
325

EYLEMN ATISI (s. 329)

EYLEMN YAPISI (s. 301)

289

EYLEM KPLER (s. 275)

eylem kiplerinde anlam kaymas
376
eylem kkleri
55 /2
EYLEMLER (s. 271)
276
eylemlerde at
331,332 vs., 342 vs.
eylemlerde kii
280
eylemlerde kii taklar
284
eylemlerde olumsuzluk
286
eylemlerde soru
373-VI
eylemlerde tekililik, oulluk
281
eylemlerin ad
278
eylemlik
278
EYLEMSLER (s. 378)
eylemsilerin eitleri
eylem tmcesi

377,378
378
86

EYLEM TRETEN EKLER (s. 302)

eytiler (hitaplar)
523
eyvah
515
-ez
233-III
fakat
477
falan
269 /d
Farsada oullama
604
Farsa bileik sfatlar
614
Farsa sfat takmlarnda uygunluk
609
Farsa tmlemeler
608
Farsa tmlemelerde Trke
szckler
610
Farsa tmlenmi sfatlar
612
fazla
.
431-II
fazlaca
433/a
fevkalade
431-III
filan
269/b
Fin-Ugor dilleri
29 /I
636-IV
g
.
gh, ghi
471-eski
gayet
431-1
gazel
587
217
-ge
gece
407/0
407 /
ge
-ge, -gi
222
-ge ulac
393-I.eski /I
gei kertelerinin artrlmas
340
geilenirken deien eylemler
341
geili eylemler
333
geili ve geisiz eylemlerin ayrt
edilmesi
335
geisiz - edilgen eylemler
348-11
geisiz eylemler
,
334

DLBLGS
geisiz eylemlerin at
deitirmesi
gemi zaman
geh, gehi
-gel
gelecek zaman
gelecek zaman kipi
gelecek zaman kipinin eski
biimleri
geliigzel konuma
-gen
gene
genel kltr Trkesi
geni nl ekler
geni nller
geni nllerin darlamas
geni zaman kipi
geni zaman kipi (ekeylemin)
geni zaman kiplerinde
olumsuzluk
gerek diiller
gerekleme belirteci
gerekten
gerek...gerek,gerekse
gereklik kipi
geri
-gey
gez
grtlak nsz
-gi
gibi
-gi?
-gil
g ile szck bitmez
gimi
-gin
-gine
GR (s. 1)
giriik tmce
gke yazn
gsterme ve tantma belirteci
gvde
gya ki, gya kim
gndz
gne, dnya, ay (yazm)
ile szck balamaz
ha!
ha bire!
hadi, haydi
hafta

336
279-1
471-eski
233-11
279-III
282-IV
282-IV
110
215
417-1, 464
631 /2
57/1
42/11-a
635
282-V
358-III
287
602-T
418-1
213-VI
467
282-VI
408
282-V.eski
417-IV
49-1 /4
216
98-111,441-1
222
233-11
636-V
392-I.eski
214
147-eski
.

126
564
412
59,60/b, 278
460-XIII
407/0
633/18
636-V
389
492-V
497
407 /O

hakaniye diyelei
hl
halbuki
halk kouk biimleri
halk yazn
hangi
hani
harf
harflerle ilgili zellikler
harikulade
hatta
hay!
hayhay
hayr
hece
hece eitleri
hece lleri
hece ls
hece lsnde duraklar
hele
hemen
hemen imdi
hem...hem, hem de
henz
hepsi
her
herhangi bir
herkes
her naslsa
her vakit
her zaman
hey
hey gidi
hi
hi bir
hi olmazsa, hi deilse
hitaplar
-i
-i (durum taks)
-i durumu
-i, (s)i (tmlenen taks)
-i (ler-i)
-i = erek
-i (tretme eki)
-icek ulac

ici
iin
in
idi
idi (yazm)

593
20,23
407/r
460-IV
579
566-1
270
437-VII
9,33
53
431-11
473
498
418-1
418-11
39
573
571
569
570
465
407/r
407/g
481
407/r
269/c
173/1
173-not/b
269
485
407 /u
407 /
494
494-11
413-IV
.173-1
413-V
523
605-1,644-III
149/2
95,149
151
141 /b
392-eski
218
393-I.eski /2
207
98,442, 402-III
442
358-1,362
637

594

DLBLGS

ihtimal belirteci
614
-i, -i ulac
392-III.eski
-(i)k
213
-ik ekiyle tremi eylemler
306
iken
392-H
iki kakl harflerle ilgili yazm
kurallar
52
ikide bir
417-IV
ikilemeler, ikiziemeler
.185,177
ikilemelerin, ikizlemelerin yazm
647
ikinci kii
280
ikinci trl ad takm
151-11
iki nokta (:)
621
iki olumsuz
87-11,359-11/2
-ik + le
292-1V /b
iki trl sylenen szckler
648
iki nszle balayan szckler
650
-ikle tremi eylemler
306
345,346,351 (dnl) not
-il (tretme eki)
233-1
ile (bala)
463, yazm 637
en
443-eski
*G0ge
333-XII
ILGELER (s . 438)
lgelerin grevleri
ilgelerle beklemeler
ilgelerin yazm
ikizlemelerin yazm
LG ADILI (s. 268)
ilgi adlnn ekimi
-G)U
ilknce
ilk szckler
ilti
-im
-im (ekeylem)
-(i)m (tmlenen taks)
-im (tmleyen taks)
M ADILLARI (s. 262)
im adllarnn ekimi
imek
imi
imler
-im = men
-imse
im sfatlar
-(i)msi
-(i)mtrak
-(i)n (dnl)

440
450
451

638
647
271
272
232
407 /k
3

208-not
210
358-III
257 /3
257/3
261
262
358-dip notu
358-111,363
532
285
302
171

179-111
179-IV,634-III
349

-(i)n (edilgen)
347,350
-in (tmlenen taks)
257/4
-(i)n (tmleyen taks)
257/4
-in, -iniz
257/4
nceltme imi ( * )
651
ince ulac
431-1
ince nller
42-1/b
-inceye kadar (dek) ulac
350
-(i)nci
172-11
-(in)
219
-in eki
223
-(i)nti
208
-in yapl belirte
407 /n
-ip dur314-11
-ip yapl ula
391
-ip yapl ulala kurulan nerme
131
-(i)r
297
-ir
,233-XII
-(i-)ge
233-XVII
-(i)rle tremi eylemler
297
ise
258-IV,365,484
-iser
282-IV.eski
slamla giriten nceki Trke
31-1
slamla giriten sonraki Trke
31-11
istek kipi
282-VII
isteklenme eylemi
315
ister...ister,isterse
468
istiare
507
206
-
-ibu
l7l-eski
-i (itelik)
353
ilek ekler
232-2
ite
412
ite-edilgen
354
ite eylemler
353
ite eylemlerin at deitirmesi
354

(i)t (geililik)
337
-ivermek
312
-i yapm eki
218
iyelik adl
273
-(i)yor
282-III
-iz (ekeylem)
358-III
-iz (tretme eki)
172-V,201,233-111
-iz = miz = biz
286
kaa?
270
kadar (benzetme ilgeci)
428
kadar (eitlik belirteci)
441
kh...kh
471
kald ki
460-XIV
kaim nller
42-1 /a

DLBLGS
kalnlam iyelik
159
kandan ?
437-IV.eski
kani ?
437-III. eski
kapal eretileme
543-2
kapal hece
39 /b,572-11
kart anlaml szckler
547
karma tmleme
156
kaside
588
Kgarl Mahmut
31-11
katmerli bileik zaman
367
katmerli at
354
katmerli edilgenlik
352
katmerli iyelik
159
katmerli olumsuzluk
87-11,359-11
katmerli tmlemeler
152-V
kavutak
582
kaytl kafiye
576
kaynama
41-III
kaynam bileik eylemler
313
kaynam bileik sfatlar
248
kaynatrma harfleri
41-1
-ken
43,392-11,634-111
ken (vurgusu)
56 /5.
kendi
253
kendini, kendine, kendi kendine
349-not
kendisine benzetilen
542/1
kesim
570
kesin anlaml adlar
146-1
kesinlik gemi
282-1
kesinlik belirteleri
413
kesir saylar
172-1V
kesme imi ()
652
keke
414
k g 1
52
klmak
326
Kpaka
22
ksa hece
573-1
ksaltmalar
41-111 ,/,617/2,633 /19
ksa nller
45
k
407-0
kta
590
-ki
43,271,272,634-III
ki (yazm)
459,641
ki ile balanan nermeler
119-III
ki ile birlemiler
460
kim?
270
kim (bala)
459-eski
kimi?
95
kimi kez
417-V,462
kimi, kimisi
269 /f

kimse
kip
,
kiplerin blm
-kir
kii

595

269 /f
282
283
300
276 /2,280

K ADILLARI (s. 255)

kii adllarnn ekimi
255
kii adllarnn kullanl
256
kii adllaryla kurulan ad takmlarnda
tmleyicinin dmesi
259
-kiye
147-eski
k olmak
459-eski
koma () imi
652
konulu anlam
540/1
konuma aygt
34
konuma eitleri
16
konuma dili
16
konumann saptanmas
8
koma
581
kouk
567 /2
KOUK BIMLFR (s. 542)
kouklar
kouklarda tmce
koul belirteci
koul biimi
koul kipi
koul kipi (ekeylemin)
koul nermesi
kountu
kk, kk anlam
kk szckler
kkte
.
kkte diller
kkte tmle
Kktrk alfabesi
Kk Trke
keli ayra (parantez) ([ ])

578
578
112
424
365
282-VIII
358-IV
135
165
59,60/a,268
60
583
29
334
10
20
627

KULLANI (s. 500)

kullan anlam
535/2, 449 /2
kullan anlamna gre dilin zellii
554
kurall bileik eylemler
308
kurall bileik sfatlar
249
kurall tmce
107
kural amazl
'32
Kutadgu Bilik
11
Kuzey Diyelei
22
Kuzey - Dou Diyelei
21
kk izgi (-)
624-11.653
kk izgi iminin kullanlmas
653

596

DLBLGS

kk harfler
38
kk nl uyumu
634-11
kltme adlar
147
kltme belirteleri
4411 /
kltme sfatlar
179
kltr dili
105
199
-( )1
lkin
477
Latin temelinden alman yeni
Trk abecesi
14
-le (vurgu)
60 /5.
le ekiyie tremi eylemler
292
len ekiyle tremi eylemler
293
ter
62,/, 140-111/2,141
lerin baka grevlerde kullanl
141
le ekiyle tremi eylemler
294
leyin
43,407-1,634-111
-li
188
-lik
187
-Hm
233-XXIII, 282/VII
mademki, madem
460-IX
mahlas
587
makta
587
mani
580
mastar
203-1,278
matla
580
-me
202
mecaz anlam
540-4
-mece
193-V, 233-VII1
-meden nce (evvel)
396-not
-meden ulac
396-IV
-medik
231
-medin = meden
396-IV.eski
-mee
392-l.eski
meer, meer ki, meerse
479
-me ile tremi adlar, sfatlar
202
-mek
203
-mekle
402-V1II
-mekle birlikte
402
-mek + li
188-X
-meklik
204
-meksizin ulac
402-V
-inekte idi, imi
360-11/1
-mek zere
392-L.eski
me + le
292-V
-meli
282-VI
-me + li olmak
315-VI
-men = menem
278-III
-me mi?
287-1
-men
195

-men
287
men = im
285
-menem = -men
287-III
-men = -mezsin
287-11
me (olumsuz eki) vurgu
ekmez
65 /5.a,286
-m er
233-XV
mesela
422 /a
-meine, -meye
420
mesnevi
596
-me + -me
353 /8
-meye
420
-meye grsn eylemi
319
-mez
227,382
-mezem
287-11 /2
-meziz
287-IV
-mezlik
227
-mezli orta
382
mi?
373-, 392(-di mi), yazm 639
-mik
233-XXII
-mir
233-XVI
-mi
226,282-11
-mili gemi kipi (ekeylemin)
358-11
-mili gemi zaman kipi
282-11
-mili orta
384
-mi (imi) sylenti
363
mi? vurgu ekmez
65 /5.b
-miz = biz = iz
285
Moolca
29/2
Muhakemet-l-lgateyn
31-XV
muhammes
595
mukayyet kafiye
576-2
murabba
593
mutlaka
413-11
mfret
603-1
mrsel mecaz
545
mseddes
595
mstezat
597
-n (dnl eki)
349
-n (edilgen eki)
346
nasl ?
437-11
nasl ki
400-!X
ne?
174,270,437-1
ne biim?
437-1V
neden anlaml belirte bekleri
425
nedenlik ilgeleri
426
nedenlik ulac
397
nedenlik ulac nermesi
134,397
ne denl
437-VII.eski
ne diye
437-IV

DLBLGS
ne? (soru belirteci)
ne iin?
-(r)in
ne (ni) ile biten eylemler
-nek
ne kadar?
ne...ne (arlk belirteci)
ne...ne (bala)
ne olursa olsun
nesne

nesne alma gre eylemler

nesnede soru
nesneyi bulmak iin
ne var ki
neyi?
nice
niin ?
-nil = n -f il
nitekim
niteleme belirteleri
niteleme sfatlar
niteleme sfatlarnda anlam
kerteleri
nitelikte eitlik (itelikte)
nokta (.)

270
437-1
437-111,151-1
349-111
212
437-CII
324
455
413-V
85
332
373-C.I1
95
478
95
437-V
437-III
352
460-X
411
167
176
353 /3
617
615

NOKTALAMA MLER (s. 559)

noktalama imlerinin yazmza
girii
616
noktal izgi (.)
624-III
noktal virgl (;)
623
nolayd
414
-nun (tmleyen taks)
257-5.a
o
171,245, 254 261,163
0! 000!
509
of!
511
Ouzca
24
oh!
503
o kadar ki
428 jb
ol
171
olar
255
olasya
431 /IV
olduka
396-1
oldurgan eylemler
336
olmak
324
olumlu
286 ,/a
olumlu sorularda evet
373-.XI/l
olumlu sorularda hayr
373-.XI /1
olumlu tmce
87/1
olumsuz
286/2
olumsuz tmce
87 /2

olup bitme eylemi

'
onama belirteci
onamay belirteleri
onomatope
ora
ORTALAR (s. 382)
ortalarn kullanllar
ortalarla kurulan nermeler
ortalarn zneleri
orta hece yutumu
ortak kkler
oysa, oysaki
bekleme
beklemi adlar
beklemi azlk-okluk
belirteleri
BEKLEM EYLEMLER (s. 319)
beklemi sfatlar
beklemi yer, yn belirteleri
br
f!

597
318
418-1
418-1
234
266
380
389
129
387
41-11 /3
56
460-V
164
246
432
251
409
173 /3
512

L (s. 536)
568
l kalplar
574
lmleme ulalar
398
nce, nceleri
407/k
nek
58/1
nerme
84,109
nerti
84, 135
NSZ (s. V)
rnein
407 /n.not,422 jb, 483
rnekseme
186
teki, beriki
265
tr
449
ykleme biimi
362
yle
267,411-II
yle...ki
460-V
yle ki
460-VIII
ylesine...ki...
460-VII
zbek Diyeii, zbeke
23
zdeyi
82,561
zel ad
140-1/1
zel adlarn oullanmas
143
zel adlarn yazm
644
zel bileik eylemler
309
zel bileik eylemlerde at
317, 355
zne
91
zne ile yklemin kii bakmndan
uygunluu
94
zne ile yklemin tekillik, oulluk

598

DLBLGS

zne ile yklemin uygunluu

92
znelerde soru
372-/l
343
znelerine gre eylemler
ZNELERNE GZE EYLEMLERN
ATILARI (s. 335)
342
zne nasl bulunur?
91
znenin dmesi
136
paragraf ( )
630
parantez ( () )
626
pek
431
pek az, pek ok, pek fazla
432
pekitirilmeli belirte
411-1/c
pekitirmeli eylemler
178
pekitirmeli sfatlar
177
pekitirmeli szcklerin yazm
645
pekiyi
418-1-2 /b
-( )r (geililik eki)
338
-( )r (kip eki)
282-V
-( )r (tretme eki)
227
-( )rli orta
382
-ra
266
redif
575
-re (eylem treten)
303
-rek
179-V
rivayet biimi
363
-( )r-mez ulac
393-11
rubai
591
sabah
407/0
saol
519
sakm
521
saml gemi
282-11
sanki
441-111,460-11
san sfatlar
175
satr sonunda kk izgi
653
sayg oulu
93-11. 257
saylarn yazm
643
say sfatlar
172
saz ozanlar
628
-se (bala)
484
-se (ise)
358-1V
-se (kip eki)
282-VIII
-se (koul biimi)
365
-se (tretme)
302
-se (vurgu)
65/7.
sebep anlaml belirte bekleri
425
-sek (tretme)
233-VI
-sel
199
selenli harfler
53/4
semai
583
sen
254,255 v.s.

serbest kouk
serbest artkl (mstezat)
sert nszler
SESBLGS1 (s. 32)
ses dilinin douu
ses dmesi (yazm)
sesin anlatm gc
sesler, harfler
seslerin biimlenii
seslerin eitleri
sesler, seslemmeler
ses, syleyi
seste szckler
ses ve sz bilgisi
ses yolu
sfat
SIFATEYLEM (s. 382)

600
599
50,636-1,11
2
649
74
33
35
36
33
2
548
75/1,77
34
166
380

sfat-eylemlerle kurulan nermeler

SIFATLAR (s. 171)
sfatlarn ad yerinde kullanlmas
sfatlarn anlatm deeri

129
182
168

SIFATLARIN BAKA GREVLERDE

KULLANILMASI (s. 188)
180
SIFAT TAKIMI (s. 185)
sfat takmlarnn belirtme grevi

181

SIFAT TRETEN EKLER I (s. 1951

(ad soylulardan)
SIFAT TRETEN EKLER II (s. 197)
(eylemlerden)
SIFAT TRETEN EKLER III (s. 238)
(yansmalardan)
sra noktalar ( . . . . )
sra nermeler
sra saylar
szc harfler
-(s)i
-si (kltme)
-si (tretme eki)
-sik
-sil
simgeler
-sin
-sin (ekeylem)
-sin = sen
-siniz (ekeylem)
-siniz = siz
-siz
siz

628
118
172-11
53 /4
257 /5.b
179-III /3
233-V, 302
233-VI
199
532
282-IX
358-111
285
258-III
285
189
255,256

DLBLGS
-sizin
siz = - siniz
sizler
somut ad
sone
sonek
sonra
sonulama eylemi
soru

407-h/l
285
256 /c
140-11 /I
598
58/2
4 0 7 /j
319
373

SORU ADILLARI (s. 267)

imi (?)
sfatlar
taks
taksn kii taksndan
sonra alanlar
soru taksnn yazl

270

soru
soru
soru
soru

373,619
174
373-
373-.VI ,/2.a,b
373,639

SORU BELRTELER (s. 436)

sorulu tmcelerde yant
soru tmcesi
soyadlarmm yazm
soyda diller
soyut ad
sy
sylenceler
syleyi
szce zamann kazandrd
anlam
szck
szck dmesi
szck kaynaklan
SZCK KKLER (s. 56)
szcklerde anlam kerteleri
szcklerde erillik, diillik
szcklerin deimeleri
szcklerin yitii, unutuluu
SZCK TRLER (s. 144)
szck ve biim bilgisi
szck vurgusu
szde diiller
SZDZMl (s. 75)
szgelii, szgelimi
szlk anlamm dndrmeyen
adlar
szn toplum bilincine etkisi
susma noktas (...)
srekli nszler
sreksiz sert harflerin yazm
sreksiz sert harflerin yumuamas

437
373-XI
87-111
644 /1
29
140-11 /2
54
563
15,75,556
536,556
54,138
136
539
540
602
550
551
76/2
65
602-11/2
79
422/c
146 /3
555
618
49-11
636-11
51

sreksiz nszler
sreksiz yumuak harflerle ilgili
kural
srerlik eylemleri
ark
ayet
ey
iddet vurgusu
imdi
imdicik
imdiki zaman
imdiki zaman kipi
imdilik
-in

599
49-11 /2
50-1,636-1
314
594
424
269
72
407 /
407 /d
279-11
282-111
407 / e
233-XII

ive, konuma eitleri

15
ol
171
yle
267,411-11
yle byle
435
u
171 /b, 261
u kadar var ki
478
unun iin
485
ura
266
phe belirtesi
416
phesiz
413-11
phesiz (onama belirtesi)
418-1 /c
-( )t
224
ta
434
taban
278
tak
'
57 /b, 61
taksz tmleme
151-111
ta ki
460-XIV
tantma belirteci
412
tarama
31-III/2
tarih boyunca dilbilgisi
5
tarih boyunca Trk diyelekleri
19
tarz anlaml im szckleri
267
tasar nermesi
135
tek
441-l.eski,462
tek (dilek belirteci)
414
tekil ad
140-111/I
tekil eylem
397 /I
tekillik
397
tekillik, oulluk bakmdan
uygunluk
93
tek kiili eylemler
348-11
tekrar
417-11
tekrarlanm szcklerin arasnda
soru
373-X
temel anlam
535/1
temel kurallar (yazmda)
631

600

DLBLGS
124
339-not 2

te m e l n e rm e

-ter
terci-i bet
terim anlam
terkib-i bent
tesniye
tezlik eylemi
tezlik eyleminde olumsuzluk
tezlik eyleminin pekimesi
trnak ( )
-t. -(i)t (at eki)
-ti
-ti (tretme eki)
-tik (tretme eki)
-tir (at eki)
tiyin = diye

589

540 /3
589

603-n
312

313
312-IV
625
337
209
235
233-XI
339
400-eski

TON (s. 71)

73

tonlama
tonlu nszler
tonsuz nszler
topluluk adlar
topluluk saylar
tu!
-tur = dir
tuyug
tmce
tmce bilgisi, szdizimi

73
49-111/I
49-111J2
144
172-V
514
358-111
592
80
76/3

TMCEDEN SZCK DMES

(s. 140)
tmcede elerin saylar
tmcede szck says
tmcede szcklerin dzeni
tmceler anlamlarna gre e
ayrlr
tmcenin zmlenmesi

101
86
104
87
114

TMCENN ELER (s. 78)

tmcenin e oluu
tmce vurgusu
tmleler
tmlelerde soru
tmlelerin yklem oluu
tmle nelerden olur
tmleme vurgusu
tmlenmi sfatlar
tmlenen
tmlenmi sfatlar (Farsa)
tmleyen, tmleyici
tnleyenin dmesi

126
68
96
373-C.1II
103
100
66
250
151 vs.
612
151 vs.
259

tm serbest iirler
tremi adlar
tremi eylemler
tremi sfatlar
tremi szckler
tretme
tr ad

599-11
184-11 /a
291
184-11/b
54
31-III/3, 605
140-1/2

TRETME (s. 195)

Trk abecesi
Trkenin kayna

38, 632
28

TRKENN TARHES VE
ZENGNL (s. 27)

31

TRKENN ZELLKLER (s. 527)

Trkenin yapl ilkeleri
TRKENN YAPISI VE

DNYA DLLER ARA

SINDAK YER (s. 11)
Trk dilbilgisinin gemii
Trk diyelekleri
Trk kouu
Trklerin kulland baka yazlar
trk
uf!
ULALAR (s. 390)
ulama
ulusal kouk biimleri
ulusumuzun kulland .yazlar
umarm ki, umulur ki
umunma belirteleri
Ural-Altay dilleri
uyak
uyak trleri
Uygur alfabesi
Uygurca
uyum (ahenk) vurgusu
uzak
uzun hece
uzun niler
~
-ben, beni, benin
ayr yol (iirde)
nokta
nc kii
nc trl ad takmlar
letirme belirteleri
letirme saylar
nlem deerli szler

5
19 vs.
565
12
582
510
390
48,50 /3
579
10
415
415
29
575
576
11
20
70
408
573-11
45
454-eski
391-eski
566
618
280
151-III
426
172-III
525

DLBLGS
nlem imi (!)
NLEMLER (s. 479)
nlemlerin tmce deerinde
kullanlar
nlem vurgusu
nller
nllerin blmlenmesi

620
2, 489
522
71
36/1
42

NL UYUMU (s. 44)

nllerin uyumuyla ilgili yazm
kurallar

42, 634

NSZLER (s. 49)

36/2,45

nszlerin benzemesi
nszlerin blmleri
nszlerle ilgili yazm kurallar
-p
rktme nlemleri
stelik
stnlk belirteci
zere
vah!
varol!
varsa
var, yok
vay!
ve
veya, veyahut
virgl
VURGU (s. 62)
vurgu ekmeyen ekler
vurgu eitleri
-vuz
v
y a!
ya?
YABANCI DL KURALLARI
(s. 551)
yabanc kurallarla tretmeler
yabanc tmlemeler
ya da, yahut
yahu!
yaktrma
yaktrmaca syier
yaklama eylemi
yaln adlar
yaln eylemler
yaln sfatlar
yalm szck

567

50-11
49
50,636
392-I.eski
518
474
429
402-VII, 426
502
519
584
371
500
454
480
454, 622
63
65 /5
6464
282-VII /b
454-eski
496
282-VII
601
605
606
480
504
538
527,646
316
184-1/a
290
184-1 /b
55

yaln tmce
yaln uyak
yalm durum
yalnz (bala)
yalnz (ilge)
yant belirteleri
yantsz soru
yani
yan nerme

601
116
576/1
149
475
444
418
373 -XV[I
482
125

YAN NERMELERN GREV

LER (s. 134)
yansma
yaplarna gre eylemler
YAPILARINA GRE
TMCELER (s. 121)
yaplarna gre adlar
yapllarna gre sfatlar
yapm eki

yapm eklerinin grevleri

YARDIMCI EYLEMLER (s. 321)
yardmc eylem grevinde
kullanlanlar
yardmc eylemlerde at
yardmc eylemlerde soru
yardmc eylemlerin olumsuzlar
yarm uyak
yarn
yaa! yaasn!
ya...ya, yahut
yaygn eretileme
yaz
yaz
YAZI (s. 14)
yaz dili
yazk !
YAZIM KURALLARI (s. 570)
YAZIN B LG IER (s. 533)
yazn yaptlarnda devrik tmce
yemin szckleri

2, 234
389
115
184
184
58/1
59
322
327
356,357
373-V
328
576/3
407 /b
519
480
544
406
406/O
16, 105
516

111
524

YEN KOUK BMLER (s. 547)

yeni yazn
560-III
yer anlaml im adllar
266
YER, YN BELRTELER
(s. 417)
yeter ki
yeterlik eylemi
yeterlik eyleminin olumsuzu
yl

408
460-X
310
311
406 /O

002

DLBLGlS

yldz (*)
629
-yim
282-VII
yine
417-1, (bala) 464
yinelemeli eylemler
301
yineleme belirteleri
417
yinelenmi szckler
41 l-III
yok
371,41i-II /2
yok mu?
,
373-XIV
yoksa
466
yokumsama (inkr) belirteci
418-11
-( )yor
43,282-111, 634-III
yorur, yrr
282-III
YN BELRTELER (s. 417)
yuf! yuh!
yukar
yumuak g ()

408
513
408
36

yumuak nszler
yuvarlar nller
yklem
yklemin dmesi
yklemi tmleyenler
zaman
zaman adlar
zaman belirteleri
zaman belirtelerinin yapllar
zamanm kazandrd anlam
zaman ulac nermesi
zaman ulalar
zengin uyak
zincirleme tmleme
zincirleme tmleme (Farsa)
zira

49-11
42-111 /b
83,84
136 /b
85
276,279
407 /0
407
536
473
133
396
576 /2
158
611
469