TEMIŠVARSKI

ZBORNIK
TEMIŠV ARSKI ZBO RNIK

MS MATICA SRPSKA
 MATICA SRPSKA
Temišvarski odbor

The Timisoara Comittee of the Matica Srpska

MATICA SRPSKA
Comitetul — Timi¤oara
 YU ISSN 0354-6721

TEMIŠVARSKI ZBORNIK
THE TIMISOARA REVIEW
CULEGERE DE STUDII — TIMI¢OARA

Uredništvo /Editorial Board/ Redacþia

dr Miodrag Jovanoviã
Glavni i odgovorni urednik /Editor in — Chief/
Redactorul ¤ef ¤i responsabil
Dr Mirjana Maluckov, dr Dušan Popov,
akademik Åedomir Popov, dr Miqa Radan, dr Mirjana Stefanoviã,
dr Qubivoje Ceroviã, mr Leposava Šelmiã

NOVI SAD
2001
 SADRŸAJ
CONTENTS

Arsenije Bugarski, Sveti Maksim (Brankoviã) u Vlaškoj po rumunskim

izvorima — Saint Maksim (Brankoviã) in Wallachia, According to the
Romanian Sources — Sfântul Maxim (Brankovici) în Þara Româneascº,
dupº izvoare române¤ti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Milivoj Bugarski, Ÿivot u sluÿbi srpske škole — Life in Service of the
Serbian School — O viaþº petrecutº în slujba scolilor sârbe¤ti. . . . . 19
Stevan Bugarski, Prota Slobodan Kostiã — ÿiÿa svoga vremena — Priest
Slobodan Kostiã — the Pivot oh his Time — Protopopul Slobodan Kostiã
— focarul epocii sale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Milica Bujas, Lazar Zaharijeviã, sudija, advokat i svedok svog vremena
(1828—1904) — Lazar Zaharijeviã, Judge, Lawyer and Witness of His Ti-
me — Lazar Zaharijeviã, judecºtor, avocat ¤i martor al timpului în care a
trºit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Aleksandar Vasiã, Srpska pijanistkiwa Jovanka Stojkoviã — A Serbian
Pianist, Jovanka Stojkoviã — Pianista sârbº Jovanka Stojkoviã . . . . 51
Nikola Gavriloviã, Deizam prirodwaka Pavla Kengelca — Deism of the
Scientist Pavle Kengelac — Deismul naturalistului Pavle Kengelac . . . 63
Spasoje Grahovac, Kwiÿevni rad Aleksandra Andriãa — Literary Work of
Aleksandar Andriã — Activitatea literarº a lui Aleksandar Andriã . . . 73
Ðorðe Ðuriã, O Aleksi Jankoviãu, srpskom drÿavniku iz Temišvara —
On Aleksa Jankoviã, a Serbian Statesman from Timisoara — Despre Alek-
sa Jankoviã, om de stat sârb din Timi¤oara . . . . . . . . . . . . 81
Miodrag Jovanoviã, Vajari Janiãi iz Arada — The Janiã Brothers, Sculptors
from Arad — Sculptorii din familia Janiã din Arad . . . . . . . . . 89
Vladimir Milankov, Baron Fedor Nikoliã od Rudne — Baron Fedor Niko-
liã of Rudna — Baronul Fedor Nikoliã de Rudna . . . . . . . . . 95
Sava (Vukoviã) episkop šumadijski , Nikolaj (Dimitrijeviã) episkop te-
mišvarski (1728—1744) — Nikolaj (Dimitrijeviã), the Bishop of Timi-
soara (1728—1744) — Nikolaj (Dimitrijeviã), episcopul de Timi¤oara (1728—
1744) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Boÿidar Kovaåek, Dva kwiÿevna iznenaðewa iz porodice Damaskin —
Two Literary Surprises from the Damaskin Family — Douº surprize litera-
re ale familiei Damaskin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Vasa Lupuloviã, Ÿivot i rad episkopa Sofronija Kiriloviãa — Life and
Work of the Bishop Sofronije Kiriloviã — Viaþa ¤i activitatea episcopului
Sofronie Chirilovici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Adrijana Sida Mawea, Dr Ðorðe Åokrqan — åuven blizu i daleko — Dr
Ðorðe Åokrljan — Famous both At Home and Far-away — Dr. Ðorðe Åo-
krljan, om devenit extrem de cunoscut pânº departe . . . . . . . . 143
Ÿiva Milin, O srpskom kaluðeru Nikodimu i o wegovom rukopisnom Åe-
tvorojevanðequ, prepisanom 1404—1405. godine u manastiru Vodica,
u rumunskoj zemqi — On the Serbian Monk Nikodim and His Manuscript
Åetvorojevanðelje, Copied in 1404—1405 in the Vodica Monastery, in Ro-
mania — Despre cºlugºrul sarb Nikodim ¤i despre Tetraevanghelul sºu
scris cu mâna, copiat în anii 1404—1405 la mºnºstirea Vodiþa, în Þara
Româneascº . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Dragomir Mirjaniã, Dva znamenita aradska prosvetna radnika — Two Re-
nowned Educators from Arad — Douº distinse cadre didactice din Arad . 157
Radovan Miãiã, Kwiÿevni i nacionalni poslenik Nikola Nika Niko-
liã — Literary and National Activist Nikola Nika Nikoliã — Scriitorul ¤i
tribunul naþional Nikola Nika Nikoliã . . . . . . . . . . . . . . 163
Olga Mikiã, Slikarska porodica Aleksiã — The Aleksiã Family of Painters
— Familia de pictori Aleksiã . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Boÿidar Paniã, Srpski rodoqub i dobrotvor Gavril-Gavra Jankoviã —
A Serbian Patriot and Benefactor, Gavril-Gavra Jankoviã — Patriotul ¤i bi-
nefºcºtorul sârb Gavril-Gavra Jankoviã . . . . . . . . . . . . . 185
Danica Petroviã, Spiridon Trbojeviã — nepoznati srpski crkveni mu-
ziåar u Temišvaru polovinom XIX veka — Spiridon Trbojeviã — An
Unknown Serbian Church Musician in Timisoara in the mid-19th Century
— Spiridon Trbojeviã — muzician necunoscut de muzicº bisericeascº sâr-
beascâ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Dejan Popov, Jeromonah Mitrofan (Šoqmošanov) (1866—1941) — Hiero-
monk Mitrofan (Šoljmošanov) (1866—1941) — Ieromonahul Mitrofan (¢ol-
mo¤anov) (1866—1941) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Dušan Popov, Rodonaåelnik temišvarsko-novosadske porodice, advokat i
politiåar dr Kosta Haxi — The Progenitor of a Timisoara and Novi
Sad Family, the Lawyer and Politician Dr. Kosta Hadÿi — Avocatul ¤i
omul Politic Dr. Kosta Hadÿi, întemeietorul unei familii din Timi¤oa-
ra—Novi Sad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Miqa Radan, Odnos karaševskih intelektualaca s kraja XIX i prve polo-
vine XX veka prema etniåkom poreklu Karaševaka — Attitude of the
Karaš Region Intellectuals from the End of the 19th and the First Half of
the 20th Century to the Ethnic Origin of the Karaš Population — Siþuaþia
intelectualilor cara¤oveni, de la sfâr¤itul secolului al XIX-lea si prima
jumºtate a secolului al XX-lea cu privire la originea etnicº a cara¤ovenilor . 229
Protojerej Stevan Rajiã, Sinesije (Ÿivanoviã) episkop aradski 1751—
1768 — Sinesije (Ÿivanoviã) the Episkopos of Arad (1751—1768) — Si-
nesije (Ÿivanoviã) episcopul de Arad (1751—1768) . . . . . . . . . 243
Qubomir Stepanov, Aleksandar Branko Stefanoviã (1843—1896), lekar i
društveni radnik — Aleksandar Branko Stefanoviã (1843—1896), Doc-
tor and Social Worker — Aleksandar Branko Stefanoviã (1843—1896),
medic ¤i lucrºtor ob¤tesc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Dimitrije Stoj, Plemstvo i plemiãski grb porodice Arsiã iz Arada —
Aristocracy and the Aristocratac Coat-of-Arms of the Arsiã Family from
Arad — Înnobilarea ¤i blazonul familiei Arsici din Arad . . . . . . . 265
Alojz Ujes, Åiwenice i Pretpostavke o Dvorskom pozorištu Jovana ple-
menitog Nake u Banatskom Komlošu — Facts and Assumptions about
the Noble Jovan Nako's Court Theatre in Banatski Komloš — Date ¤i ipo-
teze cu privire la Teatrul de Curte din Comlo¤ul Bºnºþean al lui Jovan ge-
nerosul Nako . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Qubivoje Ceroviã, Dimitrije Tirol (1793—1857) — Dimitrije Tirol (1793—
1857) — Dimitrie Tirol (1793—1857) . . . . . . . . . . . . . . 313
Leposava Šelmiã, Hristofor Šifman — narodni dobrotvor i mecena
srpskih umetnika — Hristofor Šifman — National Benefactor and Patron
of Serbian Artists — Hristofor ¢ifman-binefºcºtor al poporului ¤i mecena
al arti¤tilor sârbi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Tatjana Pivniåki-Driniã, Registar geografskih imena — Index of Geo-
graphical Names . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
Tatjana Pivniåki-Driniã, Registar imena liånosti — Index of Authors
and Personalities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
 Prevodi na engleski
Dr Predrag Novakov

Prevodi na rumunski
Florijan Ursulesku

Lektor
Vera Vasiliã

Tehniåki urednik
Vukica Tucakov

Korektor
Mirjana Zrniã

Kompjuterski slog
Mladen Mozetiã, GRAFIÅAR, Novi Sad

Štampa
IDEAL, Novi Sad

Štampawe ovog Zbornika omoguãili su Ministarstvo za nauku,

tehnologije i razvoj Republike Srbije i Vojvoðanska banka
 NEKOLIKO REÅI

Temišvarski odbor Matice srpske pripremio je za 2—3. novembar

2000. u Novom Sadu tematski skup: Znaåajne liånosti iz Temišvara, Ara-
da i drugih mesta današwe Rumunije.
Namera Odbora i posebno imenovanog organizacionog odbora bila
je trojaka: da se dobije što više novih obaveštewa o prošlosti Srba u
Rumuniji, da se pomogne Matici srpskoj u wenom velikom i vaÿnom
poslu izrade Srpskog biografskog reånika i da se pruÿi još jedna
prilika srpskim intelektualcima iz Rumunije da se ukquåe u istraÿi-
vaåke tokove u našoj zemqi. Moÿe se reãi da je Skup udovoqio svim
trima pomenutim zahtevima. Na listi prijavqenih govornika ovoga
skupa našlo se 36 imena. Od toga broja 15 referenata prijavqeno je iz
Rumunije, što je jasan znak i åvrst dokaz da pripadnici srpske dija-
spore u Rumuniji pokazuju duÿnu zainteresovanost za kulturnu pro-
šlost svojih predaka i da umeju da se uhvate u koštac sa istraÿivaåkim
poduhvatima. Kako se iz sadrÿaja ove kwige vidi taj program kvanti-
tativno nije u potpunosti ostvaren, što za skupove doista nije nimalo
neobiåno. Uostalom, wegove plodove štampane u ovoj kwizi Temišvar-
skog zbornika åitaoci ãe moãi da proåitaju i ocene. Meðu rezultatima
skupa i novinama koje saopštewa donose naãi ãe se podosta uporišnih
taåaka za daqa istraÿivawa prošlosti srpskog naroda i upoznavawe
liånosti koje su na wu uticale.

5
 UDC 262.12:929 Brankoviã Ð.

Arsenije Bugarski

SVETI MAKSIM (BRANKOVIÃ) U VLAŠKOJ

PO RUMUNSKIM IZVORIMA

Pristup1. Sveti Maksim2 je bio sin despota srpskog Stefana Sle-

pog i despotice Angeline4. Roðen je oko 1460. godine u Albaniji5 i na
3

krštewu dobio ime Ðorðe.

Po smrti wegovoga brata od strica despota Vuka Brankoviãa ugar-
ski kraq Matija Korvin6 postavio ga je za despota srpskog 1486. godine.
U Srem je došao zajedno sa majkom i mlaðim bratom Jovanom7.
Deset godina kasnije predao je despotstvo bratu, a sam je primio
monaški postrig, dobivši monaško ime Maksim. U åin jeroðakona,
odnosno jeromonaha, rukopoloÿio ga je Mitropolit sofijski Kalevit.
Po Jovanovoj smrti (10. decembra 1502), na poziv vladara Radula
Velikog8, prešao je u Vlašku.
U rumunskoj kneÿevini ostao je do 1508. godine, a tada se vratio u
Srem. Usledio je još jedan odlazak u Vlašku (1512) na dvor vladara
Weagoja Basaraba9, odakle se ubrzo ponovo vratio u Srem, gde je 1513.
postao arhiepiskop i mitropolit beogradsko-sremski.
Kao arhiepiskop osnovao je manastir Krušedol i tu prebivao.
Prestavio se u Gospodu 18. januara 1516. godine.
Za svetiteqa je proglašen oko 1523. godine.

1 Poglavqe saÿeto prema sledeãim izvorima: Pohvala arhiepiskopu Maksimu, prema

prevodu u kwizi: M. Bašiã, Iz stare srpske kwiÿevnosti, Beograd, 1931, 247—250; Azbuå-
nik Srpske i pravoslavne crkve po Radoslavu Grujiãu, Beograd, 1993; Arhimandrit Justin
(Popoviã), Ÿitija Svetih, Januar, Manastir Ãelije, 1972; S. Mileusniã, Sveti Srbi,
Kragujevac, 1989; D. Ruvarac, Opis srpskih fruškogorskih manastira, Sremski Karlovci,
1903; Sava, episkop šumadijski, Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, Beograd—
Podgorica—Kragujevac, 1996.
2 Slavi se 18. januara.
3 Kao svetiteq pod imenom Sveti Stefan Slepi slavi se 9. oktobra.
4 Kao prepodobna pod imenom Mati Angelina slavi se 30. jula.
5 Izvori navode 1461, 1462, pa i druge godine.
6 Vladao 1458—1490. godine.
7 Kao svetiteq pod imenom Sveti Pravedni Jovan slavi se 10. decembra.
8 Vladao od 1495. do smrti 1508. godine.
9 Vladao od 1512. do 1521. godine.

7
 O svetom Maksimu u Vlaškoj10. Sveti Maksim je prešao iz Ugarske
u Vlašku oko 1503. godine, dakle po smrti svoga brata despota Jovana;
bio je veã u monaškom åinu, došao je zajedno sa majkom Angelinom, i
doneo sa sobom kovåege sa moštima oca i brata. Ima izgleda da je do-
šao na poziv samoga vladara.
Nije utanaåeno da li je tada veã bio u åinu jeromonaha, ali su iz-
vori jednoglasni u pogledu åiwenice da ga je rukopoloÿio sofijski
mitropolit Kalevit. Neki rumunski istoriåari tvrde da je rukopolo-
ÿewe bilo u Vlaškoj11.

10 Mada åesto pomiwano, poglavqe saradwe izmeðu Srba i Rumuna na crkvenom i

drÿavnom planu tokom boravka Svetoga Maksima u Vlaškoj nije konaåno rasvetqeno. Od
srpskih autora iz Rumunije o ovom predmetu saÿeto je pisao S. Bugarski, Mostovi prija-
teqstva, Sveti Maksim Novi, Bilten Srpskog pravoslavnog vikarijata u Temišvaru VIII,
3, Temišvar 1979, 77—81.
11 Gh. I. Moisescu — St. Lup¤a — A. Filipa¤cu, Istoria Bisericii Romîne, I, Bucure¤ti
1957, 308.

8
 U to vreme u Vlaškoj se nalazio prognani carigradski patrijarh
Nifont12, koga je vladar Radul Veliki doveo radi organizovawa crkve-
nog ÿivota. On je, kao što pomiwe Gavril Prot13, sazvao sabor na ko-
jem su rukopoloÿena dvojica episkopa i dodeqene im eparhije. Rumun-
ski istoriåari su mišqewa da je u pitawu osnivawe Eparhije Rimni-
ka, Novoga Severina i Eparhije Buzaua, i da je jedan od dvojice episko-
pa bio sveti Maksim, rukopoloÿen za Eparhiju Rimnika, Novoga Seve-
rina14.
Do sada nije istraÿen rad svetoga Maksima na Rimniåkom presto-
lu; u svakom sluåaju, kada je Nifont negde 1505. godine otišao iz Vla-
ške, sveti Maksim je bio u åinu episkopa, i preuzeo je mitropolitski
presto Ugro-Vlaške15, tada sa sedištem u prestonom gradu Kurtea de
Arxeš16. U starom pomeniku Ugro-vlaške mitropolije zapisan je kao
åetvrti arhijerej koji je pridrÿavao wen presto17.
Sveti Maksim je bio blizak vladaru Radulu Velikom, i na wegov
zahtev, pored crkvenih, obavio je i više diplomatskih zadataka.
Godine 1506. izbio je sukob izmeðu Vlaške i Moldavije: najpre je
vojska Vlaške upala u Moldaviju, zatim je moldavski vladar preduzeo
kazneni pohod na Vlašku. Sukob je zaustavqen zahvaqujuãi mudrom zau-
zimawu svetoga Maksima, koji je u svojstvu izaslanika vlaškog vojvode
uspeo da izdejstvuje pomirewe dvaju vladara, priznavawe prvobitne gra-
nice i potpisivawe mira. Dogaðaj je imao velikog odjeka u rumunskoj
istoriografiji toga vremena18.
Krajem sledeãe godine, posredovawem mitropolita Maksima, vla-
dar Radul Veliki je sklopio sporazum sa erdeqskim Sasima, da bi se
kod wih sklonio u sluåaju da bude zbaåen s prestola. Isto je tada sveti
Maksim upuãen u Budim ugarskom kraqu Vladislavu II19, sa zahtevom da
se obnovi savez protiv Turaka. Diplomatsko zauzimawe svetoga Maksi-
ma bilo je veoma plodonosno, tako da je ugarski kraq prihvatio zahtev,
i kao priznawe poklonio vlaškom vladaru, wegovom bratu i wihovim
naslednicima erdeqski predeo Xeoaxiu20 — istoimeni trg i 19 okol-
nih sela.
Marta 1508. godine umro je vladar Radul Veliki. Na presto je stu-
pio Mihwea Zli21. Iako ga je sveti Maksim pomazao i ustoliåio, wegov

12 Kao svetiteq pod imenom Sveti Nifont Patrijarh carigradski slavi se 11. av-
gusta.
13 Ÿitije Wegove Svetosti oca našega Nifonta, patrijarha carigradskog, Navod
prema: M. Pºcurariu, Istoria Bisericii Ortodoxe Române, 1, Bucure¤ti, 1992, 40, 442.
14 Gh. I. Moisescu — S. Lup¤a — A. Filipa¤cu, nav. delo, 322, 325.
15 To je prvi po åasti episkopski presto u Rumuniji; na wemu je utemeqena sada-
šwa Rumunska patrijaršija u Bukureštu.
16 Kurtea de Arxeš (Curtea de Arge¤), grad u Rumuniji, prestonica kneÿevine Vla-
ške do 1517. godine.
17 Gh. I. Moisescu — St. Lup¤a — A. Filipa¤cu, nav. delo, 307.
18 Videti prilog.
19 Kraq Ugarske 1490—1516.
20 Geoagiu — sada opština u ÿupaniji Huwedoara.
21 Vladar Vlaške 1508—1509.

9
vladarski stav prema mitropolitu nije bio prijateqski22. Hoteãi da sa
Ugarskom saåuva dobre odnose, koje beše uspostavio wegov prethodnik,
i Mihwea je uputio svetoga Maksima u diplomatsku misiju na ugarski
dvor Vladislava II. Maksim je prihvatio povereni mu zadatak i åasno
ga ispunio, ali se nije vratio u Vlašku, nego je poštom poslao Mih-
wei dobijenu povequ, a sâm je otišao u Srem.
Arxeški mitropolitski presto je ostao upraÿwen.
Smutna vremena iznedrila su razne probleme koji su potiskivali
izbor novoga mitropolita, mada nije iskquåena ni moguãnost da se åe-
kalo na povratak svetoga Maksima.
Zaista, godine 1512, kada je na presto Vlaške stupio Weagoje Basa-
rab, pozvao je svetoga Maksima da se vrati na ugro-vlaški mitropolit-
ski presto, i on se odazvao; ali mada je bio dobro primqen, nije se za-
drÿao dugo, nego je od vladara izmolio dozvolu i iste godine vratio se
u Srem.
Nakon wegovoga dobrovoqnog povlaåewa na presto mitropolije Ugro-
-Vlaške ustoliåen je Makarije, zaåetnik štamparstva u Vlaškoj, koji
je, verovatno, došao u Vlašku istovremeno sa svetim Maksimom23.

Prilozi:

(Letopiseþul anonim al Moldovei, u: Cro-

nicele slavo-române din sec. XV—XVI pu-
blicate de Ion Bogdan, Bucure¤ti 1959,
3—14).
Væ lýto ªzeï Whtìbrßa ki, vænide go-
spodinü Jwn Bogdan voevoda væ Mântún-
skoi Zemli sæ væsými voi, na mýsto Ræ-
teùacïi na Mogilâ Væìta, na wnâ stra-
nâ Rebna. I tamo prßide wt Radâla voevo-
dœ posol £dinü kalâger imenemü Maksimï-
únü, sœnü Despota, carý Sræbskago, i âmo-
li gospodina Bogdana voevodœ sæ mnwgœm
âmol£nï£mü, ìko da sú sæmirit sæ Radâ-
lwm voevodwm, „poneÿe este Hristßane i ple-
mennici". I vœšú megy nimi mnwgœ reåi i
miwgo âmolenße wt kalâgera. I gospodinü
Bogdan voevoda vidý toliko âmolenße i voe-
voda sætvori volý ego na sæmirenße. I tako
posla sæ nim ednogo svoego poklisarý do Ra-
dâla voevoda. <i tamo emâ klúni sú Ra-
Leta 7015, oktobra 28, uðe gospodin
Jon Bogdan vojvoda u Muntensku Zemqu
sa svom vojskom, na mestu Ratezaci, na
Mogilu Kajata, s one strane Rimnika.
I tamo doðe od Radula vojvode neki
izaslanik kaluðer po imenu Maksimi-
jan, sin Despota, cara srpskog, i umo-
li, gospodina Bogdana vojvodu s mnogo
moqewa da se pomiri s Radulom vojvo-
dom, pošto su „hrišãani i jednople-
menici". I beše meðu wima mnogo re-
åi i mnogo moqewe od strane kaluðe-
ra. I gospodin Bogdan vojvoda vide to-
liko moqewe i vojvoda uåini po wego-
voj voqi pomirewe. I tako posla s
wim jednoga svog poklisara k Radulu

22 Mihweina vladavina, pa u tom sklopu i zategnuti odnosi izmeðu Vladara i Mi-

tropolita, posluÿila je vrsnom rumunskom istoriåaru Aleksandruu Odobeskuu kao nadah-
nuãe za istorijsku povest Vojvoda Mihwea Zli u nizu istorijskih scena iz rumunskih leto-
pisa (A. Odobescu, Scene istorice din cronicile române¤ti, Mihnea-Vodº cel Rºu 1508—1510,
Opere, I, Bucure¤ti 1965).
23 M. Pºcurariu, Istoria Bisericii Ortodoxe Române, 1, Bucure¤ti. 1992, 444—446.

10
dâl voevoda sæ væsými svoimi bolýri, na
Svútwm Eíaggelßi, kako da dræÿit mirü
výånßi i hotar po starim hotarem. I gospo-
dinü Bogdan voevoda vidit toliko âmole-
nße i klúnenße i sætvori takoÿde i væzvrati
sú væ svoa si>.
(Cronica lui Macarie, u: Cronicele sla-
vo-române din sec. XV—XVI publicate de
Ion Bogdan, Bucure¤ti 1959, 77—78).
Po konci prisnovæspominaemýmü i væ
mþÿstvý prýslovúxago Ioanna Stefana
voevodï væsprïút carstvïa skíptri årýslü
ego plwd. Bodan voevoda, lýta slæncu tog-
da otdaÿxu tœsþxa sedmosâgubna i edina
pakœ sugubnaa desútica i vtoroe nošenïe po-
znavaše sú ìvý, væ vtorœi Jâlskœh ka-
landü.
I po prýteåeni lýtu edinomâ wt Radu-
la strýåenü vœvü Zagorskago voevoda, na
nemÿe krýpko oplæåi sú, i oboim sþxe hri-
stïanwm, væsýko axe i pravedný, nþ ne bla-
goåüstiviý. I væiþtræ prýdýlýh ego bœ-
vü kæ særaÿenïy gotov, i sam Radul o si-
cevœh podvigü ne malü polagaú i w åto
hotýlše sú væ krævoprolitïi onom ùýlnœi
smýh vragâ prýdloÿiti sú, axe ne bœ xe-
drœi Gospodü prýdvarilü obœånœm svoim
ålovýkolybïem; hodataa bw im prýdlagaet,
svýtu åado prisnoe, Maêima glagolú De-
spota, iÿe ne po mnwùý na mitropolitskœi
san wt arhïerei moldavskœih dostoiný væz-
veden i prýstol Býlogradskœi do konåini
âkrasivü. Sæ âbo o sæmireni tým pobýsi-
dovav i nadeÿdþ ne pogrýši i wboih mirin
væ svoa sih wtsla.
(Cronica moldo-polonº, u: Cronicele sla-
vo-române din sec. XV—XVI publicate de
Ion Bogdan, Bucure¤ti 1959, 77—78).
Anno 7015 28 8-bris, poszedl Bogdan
woiewoda do Multanskiey ziemie z swoi-
24 Stefan Veliki, vladar Moldavije 1457—1504.
25 Godina 7012 od sazdawa sveta, odgovara godini 1505. posle Hrista.
vojvodi, <i tamo se wemu Radul vojvoda
zakliwaše> sa svim svojim velmoÿa-
ma na Sveto Jevanðeqe da ãe drÿati
veåni mir i hatar po starom hataru. I
gospodin Bogdan vojvoda vidi toliko
moqewe i zakliwawe, i <uåini isto
tako, i vrati se u svoje>.
Po smrti svagdapomiwanoga i u mu-
ÿestvenosti preslavnoga Joana Stefa-
na24 vojvode primio je skiptar carstva
plod bedara wegovih Bogdan vojvoda,
kada je sunce odavalo sedmostruku hi-
qadu i još jednu deseticu i drugo no-
šewe beše u toku, drugoga dana julskih
kalenda25.
I po isteku jedne godine dana, budu-
ãi izazvan od Radula, vojvode zagor-
skog, krepko na wega zavojšti, ako i
po pravdi, ali ne po blagoåešãu, jer
obojica behu hrišãani. I nalazeãi se
unutar wegovih predela, gotov na bor-
bu, i sam Radul polaÿuãi ne malu [na-
du] na pobedu, behu gotovi da krvopro-
liãem prirede vrlo veliki smeh ðavo-
lu, da ih nije štedri Gospod predu-
predio svojim obiånim åovekoqubqem;
jer im postavqa posrednika, svagda si-
na svetlosti, Maksima, naime Despo-
ta, koji je ne dugo zatim na mitropo-
litski san od arhijereja moldavskih do-
stojno uznesen i beogradski presto do
konåine krasio. I tako o pomirewu
wima pobesedivši, i nada ne omanu, i
obojicu mirne svakog u svoje odasla.
Godine 7015, 28. oktobra, pošao je
Bogdan vojvoda na Muntensku Zemqu sa
11
mi woyski i doszedø³ do miasta, zowa je
Roterzecy, i na mogile Koyatha z obu
stron Rybnika, i tam przyszedø³ pose³ do
niego od Radula woiewody Multanskiego
Maxim mnich Despotowicz i prosi³ Bog-
dana woiewody, aby sie pomierzy³ z Ra-
dulem woiewoda i innych wiele rzeczy z
nim mowi³, a Bogdan woiewoda na zada-
nie Radula woiewody uczyni³ wola jego
na przymierze i tak pos³a³ z tym Despo-
tem iednego swego pos³a do Radula woje-
wody, a tam mu przysiega³ Radul woie-
woda przy posle jego y z pany swemi na
S. Ewangelia, aby dzwiga³ z nim wieczne
przymierze i granice po staremu, a Bogdan
woiewoda uczyni³ tak§e i poszed³ nazad
do ziemi swey.
svojim åetama i stigao je na mesto zva-
no Ratezaci, i na Mogilu Kajata s obe
strane Rimnika, i tamo je došao k we-
mu poslanik od Radula vojvode munten-
skog, Maksim Despotoviã, i molio je
Bogdana vojvodu da se pomiri sa Radu-
lom vojvodom, i mnoge ine reåi s wim
je govorio, a Bogdan vojvoda na molbu
Radula vojvode uåinio je po voqi we-
govoj pomirewe, i tako je poslao sa
tim Despotom jednoga svog izaslanika
k Radulu vojvodi, i tamo mu se Radul
vojvoda zakleo, pred wegovim izasla-
nikom i sa svim velmoÿama na Sveto
Jevanðeqe da s wim odrÿi veåni mir
i granice po starom, a Bogdan vojvoda
je uåinio isto tako i otišao je natrag
u svoju zemqu.

(Grigore Ureche, Letopiseþul Þºrii Mol-

dovei, Bucure¤ti, 1987, 80—81).
Vº leatul 7015 octomvrie 28, vºzîndu
Bogdan vodº cîtº pagubº i-au fºcut Radul
vodº în þara sa, nu suferi, ce gîndi strîm-
bºtatea sa ca sº o rºscumpere mai cu asu-
prº… sculatu-s-au cu toatº puterea sa ¤i au
tras într-ajutoriu ¤i pre sºcui ¤i s-au dus
spre Þara Munteneascº ¤i au întratu la lo-
cul ce sº chiiamº Rºtezaþii, la Movila Cºi-
atii, de ceia parte de Rîmnicu, octovrie 28.
¢i au ¤ºzut cu oastea de ceia parte de
Rîmnic 10 zile, de au prºdatu ¤i au arsu de
la Milcov pºnº la Rîmnic ¤i în jos pre de
amîndoao pºrþile pºnº la Siretiu. ¢i acolo
de la Radul vodº l-au timpinat sol, un
Leta26 701527. oktobra 28, videvši
vojvoda Bogdan28 koliku mu je štetu pri-
åinio vojvoda Radul u zemqi, nije otr-
peo, nego je namislio da wegovu ne-
pravdu s viškom otkupi… podigao se
sa svom svojom silom i poveo je u po-
moã i Sikuqe, pa je pošao prema Mun-
tenskoj zemqi i ušao je kod mesta što
se naziva Ratezaci29, kod Mogile Kaja-
ti30, s one strane Rimnika31, oktobra
28. I utaborio se s vojskom s one stra-
ne Rimnika 10 dana, te je harao i pa-
lio od Milkova32 do Rimnika i niÿe
sa obe strane do Sireta33. I tamo ga je

26 Reå leto upotrebqena je sa znaåewem godina.

27 Godina oznaåena od sazdawa sveta; odgovara godini 1507. posle Hrista. Meðutim,
do XVIII veka u Pravoslavnoj crkvi godine su oznaåavale razdobqe od 1. septembra do 31.
avgusta, a od tada, po savremenom raåunawu, oznaåavaju razdobqe od 1. januara do 31. de-
cembra; to treba imati u vidu pri preraåunavawu, pa zapaziti da je u pitawu oktobar
1506. godine.
28 Bogdan III Slepi, vladar Moldavije 1504—1517.
29 Nekadašwe selo, sada spojeno sa selom Kajata (Cºiata) u ÿupaniji Vranåea.
30 Toponim je ili kakav stariji naziv sadašwega sela Kajata (Cºiata) u ÿupaniji
Vranåea ili humka pored Kajate (movila, rumunski — humka).
31 Reka u graniånom pojasu izmeðu kneÿevina Vlaške i Moldavije, na teritoriji
Vlaške, pritoka Sireta.
32 Reka na granici izmeðu kneÿevina Vlaške i Moldavije, pritoka Sireta.
33 Reka na istoku Moldavije, pritoka Dunava.

12
cºlugºr anume Maximian, ficiorul lui Dis-
potu împºratul grecescu ¤i s-au rugat lui
Bogdan vodº ca sº facº pace cu Radul
vodº, pentru cº sîntu cre¤tini ¤i o seminþie.
Deciia Bogdan vodº, vºzîndu atîta rugº-
minte de la acel cºlugºr, au fºcut pace
pentru voia lui ¤i au trimis cu dînsul solul
sºu la Radul vodº. ¢i acolo Radul vodº cu
boierii sºi au jurat pre Sfînta Evanghelie,
cum ca sº þie pacea neclºtitº în veci. ¢i
hotarul pre unde au fostu cel bºtrînu au
lºsat ¤i sº întoarcº Radul vodº toatº prada
¤i arderea, cîtº fºcusº în þara Moldovei, la
þinutul Putnii. ¢i a¤a s-au întorsu Bogdan
vodº cu pace înapoi.
5
(Istoriile domnilor Tºrii Romîne¤ti de
Radu Popescu Vornicul, Bucure¤ti 1963,
26).
Scriu unii cº fiind un boer den Moldo-
va, anume Roman Pribeagul ¤i cer¤ind oa-
ste de la Radul vodº s-au dus de au prºdat
toatº Putna, locul Moldovii. Dupº aceea,
Bogdan vodº, vrînd sº-¤i întoarcº paguba
ce-i fºcuse Radul vodº, au strîns oaste ¤i
au intrat în Þara Romîneascº ¤i au prºdat
Rîmnicul, ¤ºzînd la Rºteza¤ zece zile; aco-
lo l-au întîlnit sol de la craiul unguresc
(numele solului: Maximiian cºlugºrul), fe-
cior de despot, den sºmînþa înpºraþilor gre-
ce¤ti, carele, rugînd pre Bogdan vodº, i-au
înpºcat cu Radul vodº ¤i s-au întors Bog-
dan vodº la þara lui.
6
(Georgije Brankoviã, Cronica sloveni-
lor Illiricului, Mysii cei din Sus si cei din
Jos Mysii, u kwizi: Gheorghe Brancovici,
Cronica româneascº, Bucure¤ti, 1987).
34Hroniåar uzima pogrešno da je Despot krsno ime.
35Reka u graniånom pojasu izmeðu kneÿevina Vlaške i Moldavije, na teritoriji
Moldavije, pritoka Sireta.
36 Hroniåar greši: Maksim je bio izaslanik vladara Vlaške.
presreo izaslanik od strane vojvode
Radula, neki kaluðer imenom Maksi-
mijan, sin Despota34, cara gråkog, i
molio se vojvodi Bogdanu da uåini mir
s vojvodom Radulom, jer su hrišãani
i jedno pleme. Odavde vojvoda Bogdan,
videãi tolike molbe od onoga kaluðe-
ra, uåinio je mir wemu za voqu i po-
slao je s wim svoga izaslanika k vojvo-
di Radulu. I tamo se vojvoda Radul sa
svojim velmoÿama zakleo na Sveto Je-
venðeqe, da åuvaju mir nepokolebqiv u
vekove. I granicu gde je stara bila
ostaviše, i da vrati vojvoda Radul sav
plen i paqevinu, što uåini u Mol-
davskoj zemqi u predelu Putne35. I ta-
ko se vratio vojvoda Bogdan s mirom
natrag.
Pišu neki, da buduãi neki velmoÿa
iz Moldavije, naime Roman Izbegli-
ca, i izmolivši vojsku od vojvode Ra-
dula, otišao je, te je poharao celu Put-
nu, predeo u Moldaviji. Posle toga voj-
voda Bogdan, hoteãi da povrati štetu
koju mu beše priåinio vojvoda Radul,
skupio je vojsku i upao u Rumunsku Ze-
mqu i poharao je Rimnik, zadrÿavaju-
ãi se u Ratezašu deset dana; tamo ga
je doåekao izaslanik od strane kraqa
ugarskog36 (ime izaslanika: Maksimi-
jan kaluðer), despotski sin od semena
gråkih careva, koji je, moleãi vojvodu
Bogdana, pomirio ga sa vojvodom Radu-
lom i vratio se vojvoda Bogdan u svoju
zemqu.
13
 6.1.

6972. Nepoþilor lui Gheorghie despot,
carii au fost din fiiu-sºu Stefan, anume
Gheorghie ¤i Ioan, pre aceia Mateia¤, crai-
ul unguresc, i-au lºsat ca sº¤i poatº þine
întru stºpînirea lor Sremul cu Þara Slove-
neascº. ¢i dupre puþinº vreme, Gheorghie
s-au lºsat de slava lumii ace¤tiia ¤i fºrº de
¤tirea maicii lui, Angheliia, ¤i a frºþine-
-sºu, Ioan despot, au priimit sfîntul, înge-
rescul chip al traiului singurºtºþii în ora¤ul
Cupinic, numindu-se cºlugºre¤te Maxim,
în beserica sfîntului apostol ¤i evanghelist
Luca, unde s-au odihnit ¤i trupul tºtînesºu,
pre carele l-au fost orbit Murat, împºratul
turcesc.
(str. 66—67).
697237. Unucima despota Ðurða, koji
su bili od wegovog sina Stefana, nai-
me Ðorðu i Jovanu, tima je maxarski
kraq Matija dopustio da mogu drÿati
u svom vlasništvu Srem sa Sloven-
skom Zemqom. I po malo vremena Ðor-
ðe je ostavio slavu ovoga sveta i, bez
znawa svoje majke Angeline i svoga bra-
ta despota Jovana, primio je sveti an-
ðeoski lik usamqeniåkog ÿivota u gra-
du Kupiniku38, nazvavši se kaluðerski
Maksim, u crkvi svetoga apostola i
evanðelista Luke, gde je poåivalo i te-
lo wegovoga oca, kojega beše oslepio
turski car Murat.

6.2.

6977. Ioan despot, stºpînind Sremul ¤i
Þara Sloveneascº, dupre ce cu Mateia¤
craiu în cîteva rºzboae au fost izbînditoriu,
din ceastº lume s-au petrecut. Iar frate-sºu
Maxim, adecº dupre nume mirenesc Ghe-
orghie, fiind ¤i mitropolit întru acele pºrþi
de locuri ¤i neputînd trºi în Srem fºrº de
frate-sºu, Ioan despot, pentru cº craiul au
fost dat Sremul rudeniei lui, ca sº-l þie ¤i
sâ-l stºpîneascº, a¤adar mitropolitul Ma-
xim au mers cu mumº-sa, Angheliia, în
Þara Munteneascº, la stºpînitoriul þºrîi, anu-
me Radul voevodul cel Bun, unde au dus
cu sine ¤i doao sicrie, cu trupurile tºtîne-
-sºu, ¢tefan, ¤i al frºþine-sºu, Ioan despot.
(str. 69)
697739. Despot Jovan, vladajuãi nad
Sremom i Slovenskom Zemqom, pošto
je sa kraqem Matijom bio pobednik u
nekoliko ratova, preselio se s ovoga
sveta. A wegov brat Maksim, to jest po
mirskom imenu Ðorðe, buduãi i mi-
tropolit u tim oblastima, i ne moguãi
da ÿivi u Sremu bez svoga brata de-
spota Jovana, jer kraq beše dao Srem
wegovom rodu, da ga poseduje i da vla-
da wime, dakle mitropolit Maksim je
otišao sa svojom majkom Angelinom u
Munteniju k vladaru zemqe, naime voj-
vodi Radulu Dobrom, kamo je odneo sa
sobom i dva kovåega, sa telima svoga
oca Stefana i svoga brata despota Jo-
vana40.

37 Godina oznaåena od sazdawa sveta; odgovara godini 1464. posle Hrista.

38 Sredwovekovni grad u Sremu, utvrðewe despota Ðurða Brankoviãa, povezan drve-
nom ãuprijom preko Obedske bare sa crkvom Svetoga Luke. U gradu je neko vreme stanova-
la Prepodobna Majka Agelina sa sinovima. Grad je razoren od Turaka 1521. godine. Crkva
Svetoga Luke obnovqena je 1957. godine, i to je sada jedna od tri crkve sela Kupinova.
39 Godina oznaåena od sazdawa sveta; odgovara godini 1469. posle Hrista.
40 Pri prevoðewu priloga 6.1. i 6.2. korišãen je i postojeãi prevod Stevana Bu-
garskog u kwizi: Ðorðe Brankoviã, Hronika Slovena Ilirika, Gorwe Mezije i Dowe Mezije,
Novi Sad 1994.

14
 7
(Gavriil Protul, Viaþa ¤i traiul Sfinþiei
Sale pºrintelui nostru Nifon patriarhul Þari-
gradului, Bucure¤ti, 1969)
[Patriarhul Nifon] tocmi toate obiceiuri-
le pre pravilº ¤i pre a¤ezºmîntul Sfinþilor
Apostoli. Decii hirotoni ¤i doi episcopi ¤i
le deade ¤i eparhie hotºrîtº, care cît va bi-
rui; ¤i-i învºþº cum vor purta grijº ¤i cum
vor pa¤te oile cele cuvîntºtoare carele sînt
date-¤i în seamº, ca sº se înderepteze toatº
þara de arhierei.
(Gheorghe ¢incai, Opere, II, Hronica
românilor, II, Bucure¤ti 1969).
8.1.
Iarº¤ Miron logofºtul scrie dupº aceaia
a¤a: „Vºzînd Bogdan Vodº paguba þerei
sale, cea de Radul Vodº fºcutº, nu putu
suferi atîta rîsîpº… sculatu-s-au cu toatº
puterea armelor sale, trºgînd ajutoriu pre
secui ¤i au purces spre Þeara Munteneascº
¤i au întrat la locul, ce se chiamº Rºtezaþi,
la Movila Caiatei peste Rimnic, octomvrie
28, unde au ¤ezut zece zile prºdînd ¤i
arzînd, de la Milcov pînº la Rimnic ¤i în
gios pe de îmbe pºrþile, pînº în Siretin. ¢i
acolo l-au întîmpinat soli de La Radul Vo-
dº, un cºlugºr, anume Maxim, de neamul
despoþilor sîrbe¤ti (nu grece¤ti), cu poftº la
Bogdan Vodº trimis pentru pace ¤i adu-
cînd aminte lui Bogdan Vodº detoria cre-
¤tineascº, la carea sînt detori domnii cre-
¤tine¤ti se caute pururea. ¢i a¤a acea solie
a Radului Vodº, prin acel cºlugºr, au în-
chiat pace între Bogdan ¤i între Radul, tri-
meþînd ¤i Bogdan solii sºi la Radul, pentru
mai mare încredinþare ¤i întemeiere între
domni. Jurat-au Radul Vodº cu boierii sºi,
cum cº va þinea pacea neclºtitº ¤i otarul
þerei, pre unde au fost, se-l întoarcº lui
Bogdan Vodº, Radul Vodº ¤i alte prºdzi,
ce au fost fºcut þerei Radul Vodº. ¢i a¤a
[Patrijarh Nifont] je ustanovio sve
obiåaje na pravilima i na temequ Sve-
tih apostola. Dakle, rukopoloÿio je
i dva episkopa i dao im i odreðenu
eparhiju, dokle ãe svaki vladati; i na-
uåio ih je kako ãe brinuti i kako ãe
napasati slovesne ovce koje su im date
u dušebriÿništvo, da bi arhijereji
ispravili åitavu zemqu.
Isto logotet Miron piše zatim ova-
ko: „Videãi vojvoda Bogdan štetu svoje
zemqe, uåiwenu od vojvode Radula, ni-
je mogao da podnese toliko rasipni-
štvo… podigao se sa svom silom svoga
oruÿja, povukavši u pomoã Sikuqe, i
krenuo je ka Muntenskoj Zemqi i ušao
kod mesta koje se naziva Ratezaci, kod
Movile Kajate, preko Rimnika, okto-
bra 28, gde je sedeo deset dana harajuãi
i paleãi od Milkova do Rimnika i
niÿe, s obe strane do Siretina. I ta-
mo su ga presreli izaslanici od stra-
ne vojvode Radula, neki kaluðer, naime
Maksim, rodom od srpskih (ne gråkih)
despota, poslat k vojvodi Bogdanu radi
mira i podseãajuãi vojvodu Bogdana na
hrišãansku duÿnost, za koju su duÿni
hrišãanski vladari da se svagda sta-
raju. I tako je ono izaslanstvo Radula
Velikog, preko onoga kaluðera, zakqu-
åilo mir izmeðu Bogdana i izmeðu Ra-
dula, šaquãi i Bogdan svoje izaslani-
ke k Radulu, radi veãe dostovernosti i
utvrðewa meðu vladarima. Vojvoda Ra-
dul sa svojim velmoÿama zakleo se da
odrÿava nepokolebqiv mir i drÿavnu
granicu gde je bila, da vojvoda Radul
15
s-au nturnat Bogdan Vod cu pace la
eara sa".
(str. 149)
(Navod iz rukopisa: Constans Miron,
Chronico Valachico, gl. 35).
8.2.
Poate fi cº mitropolitul Valahiei au mu-
rit în anul 1507 ¤i în anul acela au pus Ra-
dul V, în locul lui, pre cºlugºrul Maxim,
pre carele îl trimesese sol la Bogdan III,
domnul Moldovei, cum s-au zis la anul
1506. Darº cînd au mers Radul V, pre la
începutul anului de-acum, 1508, la Vladi-
slav II, craiul Ungariei, dus-au ¤i pre Ma-
xim cu sine, cum vrea preavestitul Enghel,
eu nu ¤tiu…
(str. 155)
8.3.
Despre lucrurile, ce se þin de Valahia,
a¤a scrie preavestitul Enghel, cum mi se
pare, la anul de-acum: „Istoricul sîrbesc
Brancovici pomene¤te cº Mihnea cel Cum-
plit, pre mitropolitul Maxim încº nu l-au
putut suferi ¤i numai ca se-l poatº depºrta
de la sine, i-au aruncat cº fiind el din nea-
mul despoþilor sîrbe¤ti, doarº turcii n-ar
lua în nume bun remasul lui în Valahia.
Vrînd a¤adarº Maxim sº se depºrteze, i
s-au dat prilej ca acesta: Mihnea s-au sfº-
tuit cu boierii sºi, ca, dupº pilda Radului,
antecessorului sºu, se facº steînsº legºturº
cu ungurii ¤i pentru scopul acesta, din Ar-
gi¤, scaunul sºu, au trimis pre Maxim cu
cºrþi, la unguri. Maxim au priimit solia, au
plinit ce i s-au fost încredinþat ¤i au do-
bîndit respuns în scris de la unguri, care
respuns l-au trimis pe po¤tº în Valahia,
iarº el au remas în Sirmiu".
(str. 161)
(Navod iz kwige: Engel, Antiqua Hi-
storia Valachiae, 1, 192).
41 Prireðivaå navedenoga dela Georgea Šinkaja tvrdi da je u to vreme vojvoda Radul
veã bio ozbiqno bolestan, te da se nije mogao krenuti na put, kao što to letopisac veli.
42 Grof Ðorðe Brankoviã (1645—1711).
43 Pravo ime vladara bilo je Mihwea Zli.
16
vrati vojvodi Bogdanu i ini plen koji
beše poåinio zemqi vojvoda Radul. I
tako se vojvoda Bogdan vratio s mirom
u svoju zemqu".
Moÿe biti da je mitropolit Vla-
ške umro godine 1507, i da je te godine
postavio Radul V na wegovo mesto ka-
luðera Maksima, kojega beše uputio
kao izaslanika k Bogdanu III, vladaru
Moldavije, kako je veã reåeno za godi-
nu 1506. Ali kad je Radul V išao, na
poåetku ove, 1508. godine41, k Vladi-
slavu II, kraqu Ugarske, da li je vodio
Maksima sa sobom, kao što bi hteo
preåuveni Engel, ne znam…
O dogaðajima koji se tiåu Vlaške,
ovako piše preslavni Engel, kako mi
se åini, pod ovom godinom: „Srpski
istoriåar Brankoviã42 pomiwe da Mi-
hwea Svirepi43 ni mitropolita Mak-
sima nije mogao da podnosi i samo da
bi ga mogao udaqiti od sebe, nagove-
stio mu je, da buduãi on rodom od srp-
skih despota, toboÿe Turci ne bi bla-
gonaklono prihvatili wegov ostanak u
Vlaškoj. Hoteãi, dakle, da se udaqi
Maksim, data mu je ovakva prilika: Mi-
hwea se posavetovao sa svojim velmo-
ÿama, da po ugledu na Radula, svoga
prethodnika, sklopi prisnu vezu s Ma-
xarima, i toga ciqa radi iz Arxeša,
svoje prestonice, poslao je Maksima s
kwigama k Maxarima. Maksim je pri-
mio izaslanstvo, ispunio je što mu je
povereno i dobio je pismeni odgovor
od Maxara; taj odgovor je poslao po-
štom u Vlašku, a on je ostao u Sremu".
 8.4.
Preavestitul Enghel gre¤e¤te cînd scrie
cº Neagoe Vodº au domnit de la anul
1512 pînº la anul 1521, darº apoi mai bine
scrie zicînd: „Istoria Serbiei zice cº Nea-
goe Bessarab Vodº s-au cºsºtorit cu Mi-
liþa, fata lui Lazar Gheorghievici din Ser-
bia, ¤i cº iarº¤ au pus mitropolit Valahiei
pre Maxim, mitropolitul cel mai de de-
mult, pînº la o vreme".
(str. 181)
(Nicolae Stoica de Haþeg, Cronica Ba-
natului, Timi¤oara, 1981).
9.1.
Maxim Brancovici, episcop in Srem ¤i
despot, luund turcii Sremu, fugi la Radu
vodº, fiu lui Ioan Caloeru, în Craiova ¤i fu
priimit. Întrº Radu vodº a Þºrii Rumâne¤ti
cum întrº Bogdan vodº al Moldovlahii,
rºzmiriþº sº scorni, cît erau a sº lovi, ci sº
împºcºrº.
(str. 124)
9.2.
Macsim vlºdica, adunînd bani din Þa-
ra Rumâneasca, din Moldova — ¤i de la
Bogdan vodº al Moldovii o cîrjie de cin-
ste, minunatº, cu aur ferecatº au cºpºtat,
careº sute de ani s-au pastrat — el aducînd
banii si oasele mîni-sa, a maichii Angheli-
nii, din Þarº în Srem, zidi mºnºstirea Cru-
¤edol ¤i moa¤tele a¤ezº.
(str. 124)
9.3.
Mihnea vodº cel Rºu, el 7 ani au dom-
nit ¤i rºposº. Ceata boereascº cu poporul
pre Neagu voevod, de familia veºche a
44 U stvari George Šinkaj greši, jer je vladavina Weagoja Basaraba bila upravo
kao što Engel tvrdi 1512—1521.
45 Craiova — grad u Rumuniji.
Preslavni Engel greši kada piše
da je vojvoda Weagoje vladao od godine
1512. do godine 152144, ali zatim piše
boqe, govoreãi: „Istorija Srbije veli
da se vojvoda Weagoje Basarab oÿenio
Milicom, ãerkom Lazara Ðorðeviãa iz
Srbije i da je opet postavio za mitro-
polita Vlaške Maksima, davnašweg
mitropolita, za izvesno vreme".
Maksim Brankoviã, episkop u Sre-
mu i despot, kada su Turci zauzeli
Srem, pobeÿe k vojvodi Radulu, sinu
Joana Kaloerua, u Krajovu45 i bi pri-
mqen. Uðe Radu vojvoda Rumunske ze-
mqe kao što uðe Bogdan vojvoda Mol-
dovlaške, razmirica otpoåe, i umalo
se ne sukobiše, ali se pomiriše.
Maksim vladika, sakupivši novac
iz Rumunske zemqe, iz Moldavije — i
od Bogdana vojvode Moldavije ÿezal åa-
sti, divan, zlatom optoåen dobi, koji
se stotinama godina hranio — on do-
nevši novac i mošti svoje matere,
majke Angeline, iz Zemqe u Srem, sa-
zida manastir Krušedol i mošti po-
loÿi.
Mihwea vojvoda Zli, on je 7 godina
vladao i preminu. Sabor velmoÿa sa
narodom Weagua vojvodu, iz stare po-
17
Bºsºrabilor, ce era june tînºr, ci înþºlept, îl
pusºrº. La acesta arhiepiscopu din Srem,
Maxim, lºsînd mºnºstirea Cru¤ºdolu, în
Þara Rumâneascº iarº au venit. La carele
vºzînd Neagul vodº o fatº, anume Anep-
sia sau Miliþa, varº arhiereului, cu careº
domnu Neagu în Bistriþº, unde era scam-
nul domnesc, cu cununie pre leºge nunþii
s-au împreunat, fiind ea din neamul lui
cneaz Lazar.
(str. 127)
rodice Basaraba, koji beše mladiã, ali
mudar, postaviše. K wemu je arhiepi-
skop iz Srema, Maksim, ostavivši ma-
nastir Krušedol, u Rumunsku zemqu
opet došao. Kod kojega videãi Weagul
vojvoda neku devojku, naime Anepsiju
ili Milicu, sestricu arhijerejevu, s
kojom gospodin Weagu u Bistrici, gde
beše vladarski presto, venåawem za-
konom braka se sjedinio, buduãi ona
od roda kneza Lazara.

9.4.

Neagu vodº rºdicînd în þara-¤i mºnºsti- Weagu vojvoda, podigavši u svojoj

ri, deºte vlºdichii Maxim iarº bani destui,
de milº ¤i aramº bunº, ca mºnºstirea Cru-
¤ºdolului din Srem, ce au început-o, sº o
isprºveascº, sº o acopere. El au fºcut-o ¤i
muri.
(str. 127)
zemqi manastire, dade vladici Mak-
simu ponovo dovoqno novca, iz milo-
sti i dobroga bakra, da bi dovršio,
pokrio manastir Krušedol iz Srema,
koji beše zapoåeo. On ga je izgradio i
umro.

Arsenije Bugarski

SAINT MAKSIM (BRANKOVIÃ) IN WALLACHIA, ACCORDING

TO THE ROMANIAN SOURCES

Summary

Saint Maksim stayed in Wallachia from 1503 to 1508, then again shortly in 1512,
supporting also the Hungarian-Wallachian Metropolitan throne which corresponds to
today's Romanian Patriarchate. The paper follows the above-mentioned stays on the
basis of the Romanian primary sources, mostly year-books, which are quoted. The quo-
tations form the appendix of the paper and contain the excerpts from the original texte,
as well as translations into the contemporary Serbian language.

Arsenije Bugarski

SFÂNTUL MAXIM (BRANKOVICI) ÎN ÞARA ROMÂNEASCª,

DUPª IZVOARE ROMÂNE¢TI

Rezumat

Sfântul Maxim a stat în Þara Româneascº în perioada 1503—1508 iar dupº aceea
din nou, un timp scurt, în 1512, menþinându-¤i ¤i scaunul de mitropolit ungaro-valah,
care corespunde Patriarhiei Române de azi. În lucrare se scrie despee perioadele
menþionate, pe baza izvoarelor iniþiale române¤ti, în principal cronici, dupº cum men-
þioneazº autorul. Notele constituie o anexº a lucrºrii ¤i conþin extrase din textele origi-
nale ¤i traduceri în limba sârbº contemporanº.

18
 UDC 371.11:929 Bugarski M.

Milivoj Bugarski

ŸIVOT U SLUŸBI SRPSKE ŠKOLE

Meðu Srbima prosvetnim radnicima u Rumuniji posebno se isti-

cala prva direktorka Srpske mešovite gimnazije u Temišvaru Mirjana
Bugarski. Wena biografija je karakteristiåna za ovdašwe intelektual-
ce koji su, i pored, teških uslova u kojima su delovali, davali veliki
doprinos oåuvawu srpskog nacionalnog duha, jezika i kulture. Oni su
kao amanet prihvatili misli velikog Srbina, humaniste i narodnog
dobrotvora, Araðanina Save Tekelije, koji je u pismu svojoj sestri na-
pisao: „Sestro qubeznaja, videla si lepotu srbskoga naroda, promotri-
la si kako gine za drugoga, kako išåezava i sebe utamawuje. Šta je tome
priåina da se narod gubi, sam i zatire, a ne vidi da propada? To je, se-
stro, nevjeÿenstvo: što qudi ne znaju šta je wima polza, u åemu se sa-
stoji wino dobro i slava. A kako ãemo ih nauåiti? … da im dajemo spo-
sob nauke pridobiti, to jest u škole vere hoditi".1
Ako su i posle tristagodišweg opstanka van svoje matice, Srbi na
ovom podnebqu uspeli da odrÿe jezik i nacionalni identitet, u tome
su im pomogli crkva, škola i zemqa. Pravoslavna crkva ih je produho-
vqavala i objediwavala, škola poduåavala, a zemqa im obezbeðivala eg-
zistenciju. Posebna je bila uloga uåiteqa i drugih prosvetnih radnika.
Jedna od tih zasluÿnih liånosti bila je i Mirjana Bugarski.
Mirjana Bugarski je roðena 17. septembra 1912. godine u Srpskom
Semartonu,2 rodnom mestu majke srpskog prosvetiteqa Dositeja Obrado-
viãa.3 Roditeqi su joj bili Tinka roðena Ðuriã iz Velikog Sempetra i
poznati Semartonac, zemqoradnik Paja Bugarski, po majci Lujanoviã.
Pored Mirjane imali su još dve ãerke i dva sina. Semarton su napu-
stili 1922. i prešli u Temišvar radi školovawa dece.
Mirjana je samo rano detiwstvo provela u rodnom selu i tu zavr-
šila osnovnu srpsku veroispovednu školu. Sredwoškolsko obrazovawe
dobila je u temišvarskoj Ÿenskoj gimnaziji „Karmen Silva", gde je
osvojila drugo mesto na ispitu zrelosti. Posle mature ÿelela je da na-

1 S. Bugarski, Dnevnik Save Tekelije, Temišvar, 1993, 97—98.

2 A. Bunder Bugarski, Spomen na prof. Mirjanu Bugarski, Temišvar, 1994, 7. Inaåe
tekst kwige åini osnovu ovoga rada.
3 D. Obradoviã, Ÿivot i prikquåenija, Izabrani spisi, Bukurešt, 1961, 81.

19
stavi studije na materwem jeziku; otac joj je ispunio ÿequ iako je sav
trošak u vezi sa studijama u Jugoslaviji snosila porodica. Godine
1931/1932. bila je upisana kao redovni student na filozofskom fakul-
tetu Beogradskog univerziteta (upisnica — indeks br. 7597)4 studiraju-
ãi: pod A — Prirodopis, pod B — Hemiju, pod V — Teologiju. Do zavr-
šetka studija stanovala je u Ÿenskom studentskom domu. Meðu wenim
profesorima bili su: Siniša Stankoviã, Stevan Jakovqeviã, Vladi-
mir Laskarov i Ivan Ðaja. Posle završetka studija odbila je moguãnost
da nastavi ÿivot i rad u Srbiji, jer je smatrala za duÿnost da se vrati
kuãi i posveti se prosvetnom radu u zaviåaju.
Leto 1936. godine bilo je presudno u Mirjaninom ÿivotu. Toga le-
ta preminuo je wen otac, a ona, završivši studije, imenovana je za
profesora Srpske sekcije u okviru Liceja „Konstantin Diakonoviã
Loga" u Temišvaru. To je bila elitna škola, u kojoj je vladala stroga
disciplina i visok kvalitetni rad na poqu nauke. Osnovni, rumunski
nastavniåki kadar bio je mahom sa doktoratom.
Profesori poslati iz Kraqevine Jugoslavije za Srpsku sekciju
bili su izvanredno dobro spremni u svojim strukama, i — uglavnom —
mlaði od rumunskih kolega. Bili su to: Milo Vukåeviã, profesor
istorije, streqan 1941. godine; Bogdan Åipliã, kasnije åuveni kwiÿev-
nik; Svetozar Markoviã, vrsni filolog, potom dekan Filološkog fa-
kulteta u Sarajevu; Olga Ðuriã, bivša mis Jugoslavije, predavala je
srpski jezik, matematiku Milan Jovanoviã, francuski jezik Ÿivojin
Mihajloviã, sa studijama u Parizu, istoriju i geografiju Stojan Milo-
savqeviã.5
Mirjana je otpoåela svoju nastavniåku karijeru kao profesor pri-
rodopisa i hemije. Na åelu školske ustanove bio je tada direktor Sil-
viu Beÿan, praviåni rukovodilac koji je ispoqavao naklonost prema
srpskoj sekciji. Opšta odlika wenih uåenika bila je ispoqavawe veli-
ke qubavi prema srpskoj istoriji i romantiåne vere u nepobedivost
srpskog naroda.
Škola je radila do aprila 1941. godine kada je Nemaåka napala Ju-
goslaviju i bombardovala Beograd. Svi jugoslovenski profesori napu-
štaju Rumuniju i odlaze u izbeglištvo u Englesku i wene kolonije.
U ovim okolnostima u Srpskoj sekciji su ostali samo Mirjana Bu-
garski i katihista jerej Pavle Markoviã. Preovladalo je mišqewe da
sekciju treba ukinuti, a uåenike prebaciti u rumunske razrede iste ili
drugih škola.
Tadašwi direktor Vasile Miok, u nastojawu da zadrÿi srpske raz-
rede, imenovao je za wih rumune profesore. Mirjana predlaÿe direkto-
ru da sama organizuje nastavu Sekcije na srpskom jeziku, što on nije
smeo da olako odbije, jer bi time ugrozio opstanak rumunske sredwe
škole u Vršcu. Napravila je raspored podelivši åasove prema moguã-

4A. Bunder Bugarski, nav. delo, 14.

5D. Sabqiã, Srpsko školstvo u Rumuniji 1919—1989 (priredio Stevan Bugarski),
Temišvar, 1996, 75.

20
nostima i zajedno sa sveštenikom Pavlom Markoviãem otpoåela napo-
ran rad. Pored prirodnih nauka predavala je i razne druge predmete —
do 36 åasova nedeqno od åega je svega 16 bilo plaãeno. Osnovno je po-
stignuto: rad Sekcije nije prekinut.
Za poåetak školske godine (1941) bio je potreban nov nastavniåki
kadar. Uprava škole je naimenovala Spasoja Nikoliãa za nemaåki i la-
tinski jezik, a Qubomira Ajvaza za matematiku. U drugom tromeseåju
školske godine vlada Milana Nediãa šaqe iz okupirane Srbije za
Srpsku sekciju u Temišvaru: inÿewera Ðorða Dimitrijeviãa, svešte-
nika Kostu Nikoliãa i Stojanku Vlahoviã. Dakle, umesto sedam profe-
sora iz Jugoslavije, koliko ih je bilo pre rata, sada je došlo troje.
Nezadovoqna uåinkom Spasoja Nikoliãa, Uprava škole ga je su-
spendovala i za predavawe latinskog jezika naimenovala sveštenika
Qubomira Filipova, paroha u Temišvaru — Mehali, apsolventa Beo-
gradskog bogoslovskog fakulteta.
Srpski list u Temišvaru „Temišvarski vesnik" pratio je rad
Srpske sekcije, pa se iz ålanka „Saopštewe o prijemnom ispitu" sa-
znaje koji su bili uslovi prijema u prvi razred gimnazije.6 „Svi uåeni-
ci koji se pripremaju da polaÿu prijemni ispit u Srpskoj sekciji:
1. neka veÿbaju da pišu po diktatu tekstove na rumunskom jeziku;
isto to vredi i za srpski jezik, veÿbawem ãe se postiãi da uåenik pi-
še što je više moguãe pravilno: da pravilno rastavqa reåi, da obrati
paÿwu na interpunkciju;
2. iz matematike se polaÿe samo pismeni ispit i to na srpskom je-
ziku;
3. za usmeni ispit iz rumunskog jezika traÿi se prepriåavawe ne-
kog štiva pri konverzaciji na rumunskom jeziku;
4. za usmeni ispit iz srpskog jezika traÿi se gradivo propisano za
IV razred osnovne škole, naroåito poznavawe svih vrsta reåi i pozna-
vawe imenskih i glagolskih oblika."
Školarina iznosi 10.000 leja, pri upisu odmah se uplaãuje 6.660
leja. U okviru srpske eparhije otvara se internat za mušku decu, godi-
šwe plaãawe 35.000 leja.7
Mirjana Bugarski sporazumno sa direktorom Vasileom Miokom i
sveštenicima Pavlom Markoviãem i Qubomirom Filipovim, predlo-
ÿila je da se na osnovu reciprociteta, usled postojawa viših razreda
na rumunskom jeziku u Vršcu, odobri otvarawe ¢ razreda Srpske sek-
cije u Temišvaru 1943/1944. školske godine.
Srpske novine objavile su ålanak pod naslovom „Otvara se peti
razred srpske sekcije." Posle molbe prote Slobodana Kostiãa upuãene
Ministarstvu dozvoqeno je otvarawe ¢ razreda srpske sekcije pri Li-
ceju K. Ð. Loga. Svi uåenici koji su u ovoj školskoj godini završili
IV razred Srpske sekcije i poloÿili ispit mogu se upisati u V razred.
Upisivawe se vrši u sekretarijatu Liceja. Uåenici koji su završili

6 Temišvarski vesnik XI, 915 (Temišvar 8. 8. 1943).

7 Temišvarski vesnik XI, 916 (Temišvar 11. 8. 1943).

21
IV razred Srpske sekcije i upisali se u V razred koje druge škole u Te-
mišvaru ako hoãe i ako ÿele mogu se ispisati iz te škole i upisati u
V razred Sekcije. Upisnina ili školarina uplaãena pri upisu bila
bi vraãena.
Uåenici koji su završili IV razred gimnazije ili liceja, a nisu
poloÿili ispit mogu u sekretarijatu Loge podneti molbu za polagawe
male mature. Odnosi se na one uåenike koji su završili ¡¢ razred u
Senmiklušu, Åakovi ili u kojoj drugoj školi.
Na kraju, saopštava se da profesori Srpske sekcije pripremaju
sve što je potrebno da se doðe do školskih kwiga i uxbenika, te da
uåenici u tome ne oskudevaju.8
Postavio se problem poveãawa broja uåenika, srazmerno veãem
broju razreda. Rumunija je tada imala 16,8 miliona stanovnika od kojih
13,3 miliona seoskog i 3,5 miliona gradskog stanovništva.9 Pošto je
najveãi deo srpskog stanovništva u Rumuniji ÿiveo na selu trebalo je
poraditi da se sposobna seqaåka deca što više pridobiju za školu.
Kao posledica obraãawa selu sreãu se razredi sa po 60 pa i više
uåenika. Odmah po završetku Drugog svetskog rata Jugoslavija je upotpu-
nila nastavniåki kadar novim profesorima: Lidijom Iskriã, Niko-
lom Gavriloviãem, Vinkom Viloviãem i Josifom Kalåiãem.
Istovremeno su imenovani i profesori: Aleksandra Bugarski i
Ðura Petroviã, a po završenim studijama u Jugoslaviji — bivši uåe-
nici Sekcije: Ÿivana Lekin i Pera Nedeqkov.
U leto 1947. završava studije prva promocija srpskih maturanata
na tlu Temišvara. Mnogi od wih završili su zatim više škole: Jovan
Bogosavqeviã i Emanuel Golub — fakultet istorije, Mihajlo Mitriã
— matematiku; Milenko Milovan — biologiju, Kosta Stanisav — he-
miju, Zdravko Fenlaåki — geografiju, Jelka Mijatov — fiziku i mate-
matiku i dr.
Posle proglašewa Republike, 30. decembra 1947. godine, Rumuni-
ja polazi takozvanim putem izgradwe socijalizma. U oblasti kulture
sprovedene su mnoge reforme, meðu wima školska reforma iz 1948. go-
dine, koja otvara nacionalnim mawinama samostalne škole. Tada su
Nemci, Maxari i Srbi u Temišvaru dobili svoje zasebne gimnazije.
Srpski list „Pravda" (osnovan 1944) objavquje ålanak pod naslo-
vom „Primene u ÿivot nastavne reforme".10 Pozivaju se svi dosadašwi
privremeni uåiteqi koji su u 1947/1948 godine radili u drÿavnim
srpskim osnovnim školama, isto tako i omladinci sa åetiri ili vi-
še razreda gimnazije — sredwe škole, da podnesu molbu koji ÿele zau-
zeti uåiteqsko mesto. U molbi navesti tri mesta od kojih bi ÿeleo
kandidat. Postoje škole na selu sa 12 do 80 uåenika.
Pošto je Mirjana Bugarski bila meðu prvim Srbima profesorima
iz rumunskog dela Banata, u jesen 1948. godine, na osnovu naimenovawa

8 Temišvarski vesnik XI, 925 (Temišvar 12. 9. 1943).

9 Temišvarski vesnik XI, 870 (Temišvar 21. 2. 1943).
10 Pravda, V, 367 (Temišvar 15. 8. 1948).

22
br. 197852/1948. izdatog od Ministarstva prosvete, postaje prvi direk-
tor novoosnovane škole, kada je nosila naziv Srpska mešovita gimna-
zija.
Tom prilikom dodeqene su dve zgrade: jedna za školu sa posebnim
ulazom i parkom ispred ulazne fasade (sadašwa ulica Generala Jona
Dragalina br. 6), druga preko puta, za internat (ista ulica br. 9), nedo-
voqno za smeštaj svih ðaka, pa su sve do 1955. godine korišãene pro-
storije Vladiåanskog dvora, gde je internat i osnovan 1935. godine.
Škola je posedovala tri laboratorije: za hemiju, fiziku i prirodne
nauke.
Posle Rezolucije Informbiroa o stawu u Komunistiåkoj partiji
Jugoslavije (jun 1948) rumunske vlasti nisu dozvolile daqe prisustvo
jugoslovenskih profesora u nastavi.11 Srpska škola ponovo ostaje sa
Mirjanom Bugarski, a bez profesora. Trebalo je po treãi put obrazova-
ti potpuno nov nastavniåki kadar. Mirjana prihvata pragmatiånu va-
rijantu: mobiliše oko sebe ugledne i sposobne intelektualce sa razli-
åitom školskom spremom. Po završetku studija u Rumuniji, dolaze
profesori Miša Mitriã, Jelka Mijatov (kasnije udata Krstiã), Dana
Stanisav (kasnije udata Sabo), Branislav D. Krstiã, od kojih su prvo
troje i apsolventi Srpske sekcije.
U novoosnovanoj školi broj uåenika poåeo je naglo da raste, tako
da su se mogla obrazovati tri paralelna, umesto jednog razreda. Mirjana
donosi odluku da se pri Gimnaziji osnuje Pedagoška, zatim ubrzo i
Agronomska škola. Narodu su bili potrebni uåiteqi i agronomi. Na
taj naåin Gimnazija prerasta u školski vaspitni centar, što do tada,
a ni od tada, nijednoj mawinskoj školi nije pošlo za rukom.
Jednom prilikom školu je posetio sam ministar nastave Ilije
Murgulesku. Prisustvovao je åasu fizike u XI razredu (prof. Dana Sta-
nisav — Sabo). Pored prosvetno-vaspitnog rada razvijaju se i van-
školske aktivnosti. Osnovana je ðaåka pozorišna druÿina, igraåka
grupa, odabrani su solo-pevaåi i sviraåi na raznim instrumentima.
Ali svetlo doba škole poåiwe da gasne. Pod parolom zaoštravawa
klasne borbe, preduzimaju se represivne mere koje ne zaobilaze ni na-
cionalne mawine. Prvi naåin za slabqewe potom i ukidawe mawin-
skih škola, bio je smewivawe direktora, naroåito onih što su se zala-
gali za razvitak svojih škola. A Mirjana je primala na školovawe sve
uåenike, bez obzira na društveno poreklo.
Kao da je znala što je oåekuje. U novembru 1950. u listu „Pravda"
potpisuje ålanak Razvoj naših sredwih škola u N. R. R."12 gde svodi bi-
lans svog celokupnog rada. Saznaje se da srpsku pedagošku školu, koja
priprema buduãe uåenike pohaðaju 116 uåenika od kojih 89 primaju sti-
pendiju; kroz dve godine izlazi prva serija od 40 svršenih uåiteqa.
Srpsko agronomsko odeqewe broji 33 uåenika, a time se obezbeðuje po-

11 Pravda, V, 352 (Temišvar 4. 7. 1948).

12 Pravda, VII, 596 (Temišvar 30. 11. 1950).

23
trebni agrotehniåki kadrovi za kolektivna poqoprivredna gazdinstva.
Zajedno sa gimnazijom broj uåenika jeste 410.
Usled toga 5. decembra 1950 odlukom Narodnog saveta Temišvara
br. 60836 oduzeto joj je rukovodstvo Gimnazije i odeqewa koja pri woj
beše osnovala. Za direktora imenovan je seoski uåiteq iz Varjaša, Du-
šan Sabliã.13 Ali Mirjanino daqe prisustvo u nastavniåkom veãu bi-
li su smetwa novoj školskoj upravi. Dosledno „liniji" Mirjanu je tre-
balo potpuno odstraniti. Ubrzo je pronaðen i motiv, da potiåe iz bo-
gate porodice. Odlukom Narodnog saveta Temišvara br. 38732/02. 12.
1952. godine Mirjana Bugarski izbaåena je ne samo iz škole. nego i iz
nastavnog sistema Rumunije.
Posle dve godine zaposlila se kao nekvalifikovan radnik u hemij-
skom preduzeãu. Tek negde 1956. godine, usled izmewenih politiåkih
strujawa, vraãena je u nastavu, ali što daqe od Gimnazije. Bila je naj-
pre profesor u rodnom Semartonu, a zatim je prešla u Rudnu. Oronu-
log zdravqa, leåila se i oporavila, ali nikada potpuno.
Umrla je 2. jula 1968. godine u Temišvaru.

Milivoj Bugarski

LIFE IN SERVICE OF THE SERBIAN SCHOOL

Summary

The first director of the Serbian Co-ed Grammar School in Timisoara, Mirjana
Bugarski, particularly stood out among the Serbian education workers in Romania Her
biography is characteristic for the local intellectuals who, despite difficult conditions in
which they worked, gave a great contribution to the preservation of the Serbian natio-
nal spirit, language and culture. She spent only her early childhood in her native village
Semarton. She completed the Faculty of Philosophy in 1935 in Belgrade and was appo-
inted the professor of chemistry and biology in the renowned lycée „Konstantin Diako-
noviã Loga" in Timisoara During World War II, she kept her teaching post, and after
the War, in 1948, she was appointed the director of the newly-founded Serbian Co-ed
Grammar School. As a consequence of political circumstances in Romania, she was so-
on, in 1950 and 1952, first replaced from the director post, and then excluded from the
lecturing process, too. Later in her life, she was a professor in schools in Semarton and
Rudna.

Milivoj Bugarski

O VIAÞª PETRECUTª ÎN SLUJBA ¢COLILOR SÂRBE¢TI

Rezumat

Dintre cadrele didactice sârbe¤ti din România în mod deosebit s-a remarcat Mirja-
na Bugarski, prima directoare a Liceului mixt sârb din Timi¤oara. Biografia ei este ca-

13 Pravda, VII, 598 (Temišvar 3. 12. 1950).

24
racteristicº pentru intelectualii de acolo care, in pofida condiþiilor grele în care au luc-
rat, ¤i-au adus o mare contribuþie la pºstrarea spiritului, limbii ¤i culturii naþionale. Ea
¤i-a petrecut doar frageda copilºrie în satul natal Sanmartin. La Facultatea de Filozofie
¤i-a luat licenþa în anul 1935, la Belgrad. La Liceul de elitº „Constantin Diaconovici
Loga" din Timi¤oara a fost numitº profesoarº de chimie ¤i ¤tiinþe naturale. În condiþiile
celui de-al doilea rºzboi mondial a fost lºsatº sº lucreze ca profesor, iar dupº sfâr¤itul
rºzboiului a fost numitº, în anul 1948, în funcþia de director al Liceului mixt sârb
nou-înfiinþat. Împrejurºrile politice din România au fºcut ca în scurt timp, în 1950 ¤i
1952, sº fie mai întâi destituitº din funcþia de conducºtoare á Liceului, iar dupº aceea
exclusº ¤i din învºþºmânt. ¢i-a încheiat viaþa ca profesoarº la ¤colile din Sanmartin ¤i
Rudna.

25
 UDC 262.1:929 Kostiã S.
012 Kostiã S.

Stevan Bugarski

PROTA SLOBODAN KOSTIÃ — ŸIŸA

SVOGA VREMENA

Obiåno su ga zvali skraãeno: Prota Kostiã. A on je na svojim kwi-

gama uz ime redovno dodavao åin i mesto boravka: Prota Slobodan Ko-
stiã, Temišvar. Mada nije bio Temišvarac po roðewu.
Roðen je u Baåkom Feldvarcu (sada Baåko Gradište) 1. septembra
1884. godine, kao peto od sedmoro dece uåiteqa Tanasija Kostiãa i
Kristine roðene Pešiã. Osnovnu školu, 6 razreda, završio je u rod-
nom mestu 1895, gimnaziju sa ispitom zrelosti u Novom Sadu 1903. i

Porodica Slobodana Kostiãa 1927.

Stoje (s leva na desno): Dejan, Gordana, Delija, Nemawa.
Sede (s leva na desno): Slobodan, Paulina.
Ispred wih (s leva na desno): Nebojša, Ogwanka.

27
bogosloviju u Sremskim Karlovcima 1907. godine. Neposredno po zavr-
šenom školovawu oÿenio se Paulinom roðenom Åupiã.
Po ovlašãewu episkopa temišvarskog dr Georgija (Letiãa) ruko-
poloÿio ga je u Novom Sadu episkop baåki Mitrofan (Ševiã): za ða-
kona 1. 12. 1907, a za prezvitera 6. 12. 1907. godine.
Odmah po rukopoloÿewu administrirao je parohije u Malom Beå-
kereku (15. 12. 1907—1. 1. 1910), Knezu (15. 12. 1907—30. 9. 1908) i Temi-
švaru (Mehali) poåev od 14. 9. 1909, gde je kasnije bio paroh do 1. 7.
1928. godine, kada je izabran za paroha u Temišvaru (Gradu); na toj du-
ÿnosti ostao je do prelaska u mirovinu 8. 6. 1947. godine. U meðuvreme-
nu, tokom Svetskoga rata, mobilisan je i bio vojni sveštenik pri
Okruÿnom zapovedništvu vaqevskom (24. 2. 1916—11. 11. 1818. godine).
Vršio je duÿnost katihete za sredwoškolsku omladinu u Temi-
švaru 1909/1910. školske godine, eparhijskog podbeleÿnika za crkve-
no-administrativne poslove (1. 8. 1909—31. 12. 1910), eparhijskog raåu-
norevizora za Okruÿne protoprezviterate temišvarski i aradski (1. 1.
1911—24. 2. 1916), eparhijskog beleÿnika od 15. 8. 1919. i arhijerejskog
zamenika od 1942. do prelaska u mirovinu. Okruÿnim protoprezvitera-
tom temišvarskim administrirao je od 1. 12. 1921, a za okruÿnog pro-
toprezvitera izabran je 1927. godine.
Bio je ålan Eparhijske konzistorije od 1908. godine, te Eparhij-
skog administrativnog odbora, Ispitnog poverenstva za osposobqewe
uåiteqskih kandidata za svešteniåku sluÿbu, Ispitnog poverenstva za
steåajni ispit svešteniåkih kandidata, Ispitnog poverenstva za ospo-
sobqewe crkvenih pojaca.
Bio je glavni urednik eparhijskoga glasila „Glasnik"1 od wegova
pokretawa 1921. do prestanka izlaÿewa 1946. godine.
Odlikovan je pravom nošewa crvenog pojasa 13. 9. 1919. i naslo-
vom protonamesnika 13. 1. 1921. od episkopa temišvarskog dr Georgija
(Letiãa), åinom protoprezvitera 6. 10. 1922. od Svetoga arhijerejskog
sabora Srpske pravoslavne crkve; u åin protoprezvitera rukoproizveo
ga je episkop Georgije (Letiã) u Velikoj Kikindi 7. 12. 1922. godine.
Godine 1922. postao je nosilac rumunskoga drÿavnog ordena „Za zasluge
steåene na crkvenom poqu", I reda2.
Umro je u Temišvaru (Gradu) 1956. godine3. Sahrawen je u porodiå-
noj grobnici na grobqu sa Lipovskog puta.

1 „Glasnik" je imao podnaslov „Crkveni, školski i društveni list" (1921—1934),

„Crkveni, školski i društveni meseåni åasopis" (1934), „Crkveni, školski i društve-
ni åasopis" (1935—1940), odnosno „Åasopis Pravoslavne srpske eparhije temišvarske"
(1946).
2 Biografski podaci potiåu uglavnom iz pera samoga prote Slobodana Kostiãa, ko-
ji ih je saÿeo u svojim kwigama: Šematizam Pravoslavne srpske eparhije temišvarske u
Kraqevini Rumuniji za 1924. godinu, Timišoara 1925, odnosno Srpska crkva i škola u Ru-
muniji 1930. godine, Temišvar 1931.
3 Arhiv Pravoslavne srpske crkvene opštine u Temišvaru (Gradu), Matiåni pro-
tokol umrlih, Upis broj 14/17. 9. 1956.

28
 U prvoj polovini našega veka u Temišvaru je bilo mnogo ugled-
nih Srba, a prota Slobodan Kostiã svakako dolazi na åelno mesto meðu
wima.
U Temišvaru, sticajem okolnosti, dugo nije bilo vladike. Posled-
wi temišvarski episkop, dr Georgije (Letiã), prešao je u Kraqevinu
Srba, Hrvata i Slovenaca još 1918. godine, pa je najpre kao episkop te-
mišvarski stolovao u Velikoj Kikindi, zatim, 1932. godine, prešao u
Vršac kao episkop banatski, a u Temišvar je dolazio samo povremeno.
Po wegovoj smrti 1935. godine temišvarski episkopski presto nije vi-
še popuwavan, nego poveravan u administraciju4. Zbog toga je prota
Slobodan Kostiã, po svom poloÿaju, praktiåno bio prvi åovek i za
crkve, i za škole, jer su sve srpske škole u Rumuniji bile veroispo-
vedne.
On je bio jedan od srpskih åelnika koji su aktivno uåestvovali u
primeni Školske konvencije potpisane izmeðu Rumunije i Jugoslavije
1933. godine, i koji su pratili potpisivawe Crkvene konvencije 1934.
godine, ukazujuãi na wene nedostatke. On je predwaåio u akciji otvara-
wa Srpske sekcije niÿe gimnazije i Srpske sekcije Uåiteqske škole u
Temišvaru 1934, zatim i Srpske sekcije više gimnazije 1942. godine.
U crkvenim zgradama dao je urediti konvikte — muške i ÿenske
internate s menzom — ostvarujuãi moguãnost da i omladina sa sela po-
haða sredwe škole. Kada je tokom rata vojska preuzela neke školske
zgrade, izradio je da se deo Vladiåanskoga dvora ustupi za uåionice
Srpske sekcije5.
Bio je dostojanstven i strog; strog prema sebi i prema drugima.
Zahtevao je taånost, urednost, marqivost. Zbog toga su ga se podruåni
sveštenici i uåiteqi pomalo i pribojavali, slušali ga, ali ga nisu
voleli. Meðutim, i to je bilo u sklopu wegovoga ugleda, jer ipak retko
je ko od wih propuštao da proti åestita krsnu slavu. A slavio je Sve-
toga Jovana.
Uÿivao je ugled i kod drÿavnih vlasti. Svuda je priman sa uvaÿa-
vawem i redovno je obezbeðivao drÿavne zakonske plate.
Pokušao je da reši najbolnije materijalno pitawe: mirovinu sve-
štenika i uåiteqa. Predlagao je da budu primqeni u kakav mirovinski
fond Jugoslavije ili Rumunije, ali ih nisu primili. Onda je poku-
šao da na svoju ruku, tridesetih godina, osnuje sopstveni mirovinski
fond6. Mada su prvi ulozi uneti još 1922. godine, s obzirom na mali
broj ålanova, na neredovne uplate (jer i sami ålanovi nisu redovno do-
bijali platu od crkvenih opština), to je bilo neostvarqivo; uz sve to

4 S. Bugarski, Srpsko pravoslavqe u Rumuniji. Pregled Pravoslavne srpske eparhije

temišvarske, Temišvar—Beograd—Novi Sad 1995.
5 D. Sabqiã, Srpsko školstvo u Rumuniji 1919—1989, Temišvar 1996.
6 S. Kostiã, Svešteniåko-åinovniåki mirovinski fond i Uåiteqski mirovinski fond
Eparhije temšivarske, „Glasnik. Crkveni, školski i društveni list" 11—12. decembar
(Temišvar 1930) 68—170.

29
prikupqeni novac je obezvreðen inflacijom. To su mu kasnije protiv-
nici stavqali na dušu7.
Uÿivao je posebni ugled kod crkvenih vlasti, uz sve teškoãe zbog
trajno nestabilne ravnoteÿe izmeðu episkopa, koji ne behu rumunski
drÿavqani, i rumunskih drÿavnih zakona i vlasti. Zato su wegovi pro-
tivnici govorili da su arhijereji pod wegovim uticajem. On se na to
nije obazirao, nego je vodio crkvu i školu, potpisujuãi redovno: po za-
duÿewu i po ovlašãewu.
Za arhijerejskoga zamenika temišvarskog imenovao ga je episkop
baåki dr Irinej (Ãiriã) 1942. godine, u najteÿe vreme, kada sâm više
nije mogao da dolazi i zvaniåi8.
Tokom Drugoga svetskog rata prota Slobodan Kostiã je saraðivao
sa srpskom åetniåkom vojskom. Za åetnike je prikupqao pomoã, i — ka-
da je god bilo potrebno — skrivao wihove pripadnike u Vladiåanskom
dvoru (gde je i sam stanovao), po manastirima i kod svojih poverqivih
qudi9. Godine 1942. za to su saznale drÿavne i vojne vlasti. Prota Slo-
bodan Kostiã je sa grupom saradnika stavqen pod sud; dopisom je obave-
stio podruåne crkvene opštine da je privremeno spreåen da u potpu-
nosti vrši svoje duÿnosti, te da, „zadrÿavajuãi i nikome ne ustupaju-
ãi od Svete Crkve primqena prava", imenuje odbor koji ãe ga zamewi-
vati10. Preko svojih veza izradio je da ne budu predati nemaåkoj koman-
di, nego da im sudi rumunski sud zbog „neovlašãenog okupqawa" i
„ukazivawe gostoprimstva osobi iz inostranstva". U zatvoru je proveo
oko godinu dana, ali se svo vreme dovijao i — sem što je potpisivawe
prepustio najstarijem iza sebe protoprezviteru — nije ispuštao iz ru-
ku upravu nad Konzistorijom. Sredinom 1943. godine novim dopisom
stavio je svima do znawa da „nesmetano zvaniåi", te da svoju preðašwu
odluku povlaåi kao „suvišnu i neefektuisanu"11. Neposredno zatim, ju-
la meseca, osujetio je pokušaj drÿavnih vlasti da imenuju drugu epar-
hijsku upravu, a uåinio da Ministarstvo za veroispovesti prizna zame-
nika koga on beše imenovao, i to sa pravima i duÿnostima koje beše
propisao aktom br. 241/Prez./17. 12. 194212.

7 S. Nikoliã, Na sredu sa raåunima, „Temišvarski vesnik" (Temišvar II, 37/22. 7.

1934).
8 Pod kraj 1942. godine prota Slobodan Kostiã poåiwe da potpisuje: „Po nalogu
Preosveãenog arhijereja, zamenik, protoprezviter stavrofor Slobodan Kostiã, eparhij-
ski beleÿnik". Aktom br. 278/D iz 1943, od 28. 9. 1943 vladika Irinej, u nastavku svojih
usmenih nareðewa, i pismeno saopštava da je prota Slobodan Kostiã imenovan za arhije-
rejskog zamenika temišvarskog i da ga je Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne
crkve priznao aktom br. 1183/15. 5. 1943.
9 U posleratnim prilikama o tome se nije mnogo ni govorilo, kamoli pisalo. Ne-
koliko vrlo znaåajnih podataka izneto je u kwizi: Marko Milunoviã, Od nemila do nedra-
ga, Beograd 1992.
10 Arhiv Pravoslavne srpske crkvene opštine u Srpskom Semartonu, fond Verski
akti, tom ¢ 1940—1945, akt br. 241/Prez./17. 12. 1942.
11 Arhiv Pravoslavne srpske crkvene opštine u Srpskom Semartonu, fond Verski
akti, tom ¢ 1940—1945, akt br. 105/D/25. 6. 1943.
12 Arhiv Pravoslavne srpske crkvene opštine u Srpskom Semartonu, fond Verski
akti, tom ¢ 1940—1945, akt br. 140/D/11. 7. 1943.

30
 Po povratku iz zatvora ponovo je nesmetano ušao u sve svoje nadle-
ÿnosti.
U sklopu nepovoqnih okolnosti nastalih odmah posle Drugoga svet-
skog rata Srpska pravoslavna crkva se neopravdano našla na udaru no-
vih vlasti i u Jugoslaviji, i u Rumuniji. Dopisom br. 68/2/1945. prota
Slobodan Kostiã se obratio u Beograd Svetom arhijerejskom sinodu za
savet i pomoã. Ponovo mu je ukazana poåast i najveãe poverewe: odgovo-
reno mu je pod br. 732/2. 5. 1945. sa potpisom mitropolita skopskog Jo-
sifa da, s obzirom na opšte stawe, postupa kako po svojoj savesti naðe
za dobro i kako ga Gospod uåi13.
Neposredno posle rata nove vlasti htele su da ga odstrane. Tada
glasoviti Savez slovenskih kulturno-demokratskih udruÿewa u Rumuni-
ji izradio je da Ministarstvo veroispovesti aktom br. 43006/1. 9. 1946.
imenuje sveštenika Milana Nikoliãa za „vršioca duÿnosti upravni-
ka Srpskog pravoslavnog vikarijata u Temišvaru". Prota Slobodan Ko-
stiã je sazvao Eparhijsku upravu, pozvao se na crkvenu disciplinu, i
zapisniåki zahtevao od prote Milana Nikoliãa pristanak da se po tom
pitawu uputi dopis Patrijaršiji14. Sveti arhijerejski sinod je odgovo-
rio dopisom br. 2437/11. 9. 1946, naglašujuãi „da protojerej stavrofor
Slobodan Kostiã, beleÿnik i arhijerejski zamenik ove Eparhije, ne sa-
mo da nije razrešen tih duÿnosti, nego ga Sveti arhijerejski sinod
Srpske pravoslavne crkve… ponovo potvrðuje"15.
Ubrzo zatim prota Slobodan Kostiã je oboleo. Na wegovu molbu
vladika Irinej (Ãiriã) mu je odobrio tromeseåno bolovawe: ukazujuãi
mu paÿwu i poverewe, ovlastio ga je da sam odredi sebi zamenika. On je
tu duÿnost poverio jereju Stevanu Tomiãu16.
U mirovinu je prešao sledeãe godine, najviše zbog bolesti. Svih
crkvenih duÿnosti razrešio ga je vladika Irinej s pozivom na odluku
Svetoga arhijerejskog sinoda br. 1907/zap. 541/3. 6. 194717.
Od tada je prota ÿiveo povuåeno, usamqen, potišten i premalo
napušten, dogorevajuãi kao voštanica.
Prota Slobodan Kostiã je imao osmoro dece: pet sinova i tri kãe-
ri. Sa decom je imao i radosti, i tuge.

13 Oba akta sam svojevremeno video u Eparhijskom arhivu u Temišvaru.

14 Arhiv Pravoslavne srpske eparhije temšivarske, Protokol sa raznim zapisni-
cima, Zapisnik plenarne sednice Eparhijske konzistorije u Temišvaru 30. 8. 1946. Tekst
o navedenom predmetu glasi: „Prota Sl. Kostiã, u vezi sa pisawem „Pravde" da je sme-
wen sa uprave Vikarijata, moli protu Milana Nikoliãa da se u toj stvari izjasni. Prota
Nikoliã objašwava stvar na taj naåin, da su wega — u interesu dobra naroda — zamolili
da primi vlast u Eparhiji. Prota Sl. Kostiã navodi da je za postavqawe na åelo Vikari-
jata kompetentan samo Sv. sinod u Beogradu; samu odluku Min[istarstva] ne priznaje.
Prota Milan Nikoliã izjavquje da ãe saåekati odluku Sv. sinoda".
15 Arhiv Pravoslavne srpske crkvene opštine u Srpskom Semartonu, fond Verski
akti, tom ¢ 1940—1945, akt br. 321/D/9. 9. 1946.
16 Arhiv Pravoslavne srpske crkvene opštine u Srpskom Semartonu, fond Verski
akti, tom ¢ 1940—1945, akt vladike Irineja B. br. sluÿbeno/D/1. 11. 1946, odnosno akt sa
potpisom prote Slobodana Kostiãa D 344. 1. 11. 1946.
17 Arhiv Pravoslavne srpske crkvene opštine u Srpskom Semartonu, fond Verski
akti, tom ¢ 1940—1945, akt br. 278/21. 8. 1947.

31
 Najstariji sin, Svetozar (roðen 1908) umro je kao bogoslov 1927;
Dejan (roðen 1910) umro je kao episkop banatski Visarion 1979. godine;
Nemawu (roðenog 1912), koji je kao åetniåki privrÿenik bio i u mo-
skovskom zatvoru, pa je ipak pušten, zagonetno su oteli neznanci usred
Temišvara 1946. i od tada mu se izgubio svaki trag; od wega je ostala
devojåica; Nebojša (roðen 1918) umro je mali, Nebojša (roðen 1919)
umro je prilikom zemqotresa u Skopqu 1963, ostavivši za sobom sina
i kãer; sve tri ãerke (Gordana 1913—1994, Delija 1915—1992 i Ogwanka
roð. 1924) imaju potomke18.
Tokom svoga dugogodišweg rada prota Slobodan Kostiã se bavio i
kwiÿevnošãu, u najširem smislu toga pojma. U prilogu je bibliogra-
fija wegovoga kwiÿevnog rada. Sa umetniåkog stanovišta najuspelija
mu je kwiga Vaqevski muåenici, i naporedo s wom napis Razbojnici. Ne-
posredno, uzbudqivo štivo pleni ne po onom što se dogaða, jer una-
pred se u svakoj glavi zna šta ãe se dogoditi (a dogaða se jedno te isto:
sude prekim sudom i vešaju), nego po qudskom sauåesniåkom odslikava-
wu detaqa, u kojima se, sticajem nesreãnih okolnosti, pod omåom — u
to vreme — mogao naãi bilo ko.
Ostale wegove kwige su druge prirode: to je nauåni rad u oblasti
istoriografije, statistike i demografije. On se obilato koristio po-
stojeãim radovima iz pera Dimitrija Ruvarca, Ilariona Zeremskog i
drugih, koristio arhivske dokumente i upitnike sa parohija. Velika mu
je zasluga što je sabrao ogromnu graðu i štampao je — mahom o svom
trošku — u vreme kada se u štamparijama, zbog nedostatka ãiriliånih
slova, moralo åekati da se rasturi jedan tabak, pa tek onda slaÿe slede-
ãi. Zato, mada se sada cela graða moÿe, a i treba kritiåki preispitati,
ona ãe ostati kao nezamenqivi i nezaobilazni izvor o Srbima u Rumu-
niji, s obzirom da je deo dokumenata koji su proti bili dostupni, u
ratnim i poratnim prilikama uništen.
Posebno treba istaãi da je prota Slobodan Kostiã bio u ÿiÿi i
ÿiÿa svih naših zbivawa, da je bio prenatrpan sluÿbenim duÿnosti-
ma, a kwiÿevnošãu i novinarstvom se bavio samo uzgred i povremeno.
Sigurno je da su ga mnogobrojne teškoãe i trzavice koje je imao u voðe-
wu crkvenih i školskih poslova, te teškoãe oko štampawa, omele da
uradi više na kwiÿevnom poqu, ali je on bio takve prirode i shvata-
wa, da se ni po koju cenu ne bi povukao iz vrtloga zbivawa sa ciqem da
se posveti kwiÿevnoj delatnosti. Moÿda je, izgarajuãi na raznim i
mnogim poqima, svojim nesumwivim praktiånim smislom, sâm sebi
odredio poloÿaj za najveãi uåinak.
U posleratnom zanosu Srbi u Rumuniji okrenuli su se od korena i
prošlosti i poåeli pisati takozvanu novu kwiÿevnost i istoriju od
poåetka. Zasluÿni pregalac Slobodan Kostiã je zapostavqan i malo-po-
malo prepuštan zaboravu. Wegove poštovaoce je to tištalo. Moÿe se

18 Rodoslovnu tablicu porodice Kostiã qubazno mi je ustupio gospodin Aleksan-

dar Kucara, zet protine ãerke Delije, udate Boršaru. Koristim priliku da mu i ovim pu-
tem izrazim srdaånu blagodarnost.

32
postaviti pitawe: ako je prota to doåekao od Temišvaraca, kako li tek
o wemu sude u Vaqevu, gde je bio u åinu oficira okupatorske vojske.
I onda se jednoga dana, 1970, na wegovom grobu zatekla velika kita
cveãa i uz wu zapis da je grob posetila grupa Vaqevaca, koji se po do-
bru seãaju prote Slobodana Kostiãa iz 1916. godine, i da je cveãe, u
spomen na protine zasluge, ubrano iz vaqevske crkvene porte. I neho-
tice se nameãu evanðelske reåi: Ne moÿe se grad sakriti kad na gori
stoji Tako da se svetli svetlost vaša pred qudima, da vide vaša dobra
dela, i proslave Oca vašega koji je na nebesima19.

Prilog:

BIBLIOGRAFIJA RADOVA PROTE SLOBODANA KOSTIÃA20

1. Posebna izdawa

1.1. Slobodan Kostiã, paroh temišvarsko-mehalski. Vaqevski muåenici.

— <Temišvar>. [Izdawe autora]. <Ÿupanijska Štamparija>. 1919. Str. 53. 8°.
[Raspored gradiva:] [Pristup] (3—5 str.). I. Teofil Ivanoviã i Stanko Pe-
troviã, obešeni 12. aprila 1916. godine (5—11 str.). II. Stana Laziã, obešena
13. aprila 1916. godine (11—16 str.). III. Ruÿa Radojåiã, osuðena na smrt veša-
lima 12. aprila 1916. (16—24 str.). [IV.] Pavle Marinkoviã, srpski narodni
uåiteq, obešen 26. aprila 1916. godine (24—38 str.). V. Ÿivka Goðevac, umrla
u pritvoru 15. maja 1916. (38—39 str.). VI. Petar Ivanoviã, obešen 31. maja
1916. godine (39—45 str.). VIII. Blagoje Brdareviã i Dušan Marinkoviã, obe-
šeni 13. decembra 1916. g.[odine]. Vaqevskim muåenicima (42—43 str.).
[Naznaka na naslovnoj str. i korici:] Sav åist prihod, namewuje se varoši
Vaqevu, za podizawe spomenika ovim muåenicima.
*Broširano.
Cena: 1 dinar = 2,50 Kr.[une].
*Prva autorova kwiga.
*Tekst je najpre objavqen u podlistku lista „Sloga" u Temišvaru (videti
bibliografsku jedinicu 2.1). Za kwigu je preuzet bez izmene tekst iz periodike, i
korišãen isti, samo repaginirani, slog.
*Kao rezervni vojni sveštenik Slobodan Kostiã je mobilisan 1916. u austro-
ugarsku vojsku i dodeqen na sluÿbu Okruÿnom zapovedništvu vaqevskom. U du-
ÿnost mu je spadalo da vrši duÿnost zatvorskog dušepopeåiteqa, pa i da bude u
posledwem åasu uz osuðene na smrt. Od aprila do decembra 1916. bio je svedok smr-
ti petnaest mawe-više nevinih, koje je osudio preki sud. Iz rata se vratio op-
sednut seãawem na te qude i wihove oporuke, pa je ovu kwigu napisao kao ispo-
vest, jezivu tim više što je izloÿena mirno i uzdrÿano, kao kakav letopis smr-
ti.

1.2. Slobodan Kostiã, Temišvar, Zvona Pravoslavne srpske crkve u Temi-

švaru-Mehali. Prilog monografiji Pravosl.[avne] srpske parohije mehalske.
— Timišoara. [Izdawe autora]. Štamparija Braãa Åendeš. 1924. Str. 48. V.8°.

19 (Mt 5, 14—16).
20 Bibliografija je sastavqena po metodologiji koju je Narodna biblioteka Srbije
propisala za srpsku retrospektivnu bibliografiju, i koja je detaqno izloÿena u tomu
Srpska bibliografija, Kwige 1868—1944, 1, Beograd 1989, str. XXXI—XXXIII.

33
 [Raspored gradiva:] Predgovor (2 str.). Uvod (3 str.). Zvona stare crkve (3
str.). Zvona nove crkve do 1848. godine (3—4 str.). Zvona crkvena od 1848.
god.[ine] do svetskoga rata (4—12 str.). Zvona crkvena pred svetski rat (12—13
str.). Zvona crkvena u svetskom ratu (13—16 str.). Rekvirirawe zvona 1917. go-
dine (16—17 str.). Zvona nove crkve posle svetskoga rata 1918. god.[ine] (17—48
str.). Završetak (48 str.).
*Broširano.

1.3. Prota Slobodan Kostiã, eparhijski beleÿnik, Temišvar. Šematizam

Pravoslavne srpske eparhije temišvarske u Kraqevini Rumuniji za 1924. godi-
nu. — Timišoara. Izdawe Uprave Pravosl.[avne] srpske eparhije temišvarske
u Temišvaru21. Štamparija Braãa Åendeš. 1925. Str. 106. V.8°.
Raspored gradiva: Predgovor (3—4 str.). — Istorijski pregled (5—18 str.).
Eparhija temišvarska (5—15 str.). Eparhija vršaåka (16—18 str.). Pravosl.[av-
na] srpska Eparhija temišvarska u Rumuniji (18 str.). Pravni poloÿaj eparhije
(18 str.). — Crkvene vlasti (19—25 str.). Sveštenstvo (31—46 str.). Srpska
pravoslavna veroispovedna osnovna škola i uåiteqstvo u kraqevini Rumuniji
(47—57 str.). Crkvene opštine, parohije i veroispovedne osnovne škole (58—
78 str.). Narodno crkveni imetak u vezi sa sprovaðawem Agrarne Reforme
(79—87 str.). Brojno stawe 31. decembra 1924. u vezi sa ranijim statistikama
(88—96 str.). Iskaz o deci srpske veroispovedne osnovne škole školske 1924/
25. godine (97—98 str.). Školovawe sredwoškolske srpske omladine (99—101
str.). Prosvetne, ekonomske i dobrotvorne ustanove Srba u Rumuniji (102—106
str.).
*Broširano.
*Štampano u 440 primeraka22.
*Prvi Šematizam Temišvarske eparhije23, štampan 1897. godine, sastavqen
je za nepodeqenu predratnu Eparhiju temišvarsku: obuhvatao je crkvene opštine
koje su nakon Svetskoga rata pripale Kraqevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odno-
sno Maxarskoj, takoðe i nacionalno mešovite, još konaåno ne podeqene, srp-
sko-rumunske crkvene opštine, a nije obuhvatao crkvene opštine koje su tada
pripadale Vršaåkoj, odnosno Aradskoj eparhiji, a nakon rata su ukquåene u Temi-
švarsku. Šematizam za 1924. godinu je drugi u nizu šematizama Eparhije temi-
švarske i prvi sastavqen za sastav Eparhije u Rumuniji od 1918. godine.
*Kwiga se temeqi na prikazima Srpske pravoslavne eparhije u Kraqevini Ru-
muniji, koji su bez potpisa objavqeni u listu „Glasnik" u Temišvaru (videti bi-
bliografske jedinice 2.1. i 2.2.), i na odgovorima sveštenstva na upitnik raza-
slat krajem 1924. godine.

1.4. Prota Slobodan Kostiã, Temišvar. Srpska crkva u okrugu vaqevskom

za vreme okupacije 1915—1918. godine. Prilog istoriji Pravosl.[avne] srpske
eparhije šabaåke. — Timišoara. [Izdawe autora]. Štamparija Braãa Åendeš.
1924 <1925>. Str. 103. V.8°.

21 Naznaka sedišta bila je neophodna, jer je istovremeno postojala Pravoslavna

srpska eparhija temišvarska u Kraqevini Srba, Hrvata i Slovenaca, sa sedištem u Ve-
likoj Kikindi.
22 Arhiv Pravoslavne srpske crkvene opštine u Srpskom Semartonu, fond Verski
akti, tom ¢ 1921—1925, akti br. K 633/prez. EK od 3. oktobra 1924. i bez broja od 5. okto-
bra 1924.
23 E. Letica, Prvi šematizam Srpske pravoslavne eparhije temišvarske za godinu
1897, Sr.[emski] Karlovci 1897.

34
 Raspored gradiva: Predgovor (3—5 str.). Direktive vojnih vlasti za reša-
vawe crkvenih pitawa u okupiranoj Srbiji 1916—1918 (6—9 str.). Kratak opis
svake crkve i parohije u okrugu (10—21 str.). — Sveštenstvo (23—48 str.). Sve-
štenici koji nisu bili za vreme okupacije na sluÿbi (23—24 str.). Svešteni-
ci koji su bili za vreme okupacije na sluÿbi (24—31 str.). Internirawa sve-
štenika (32—35 str.). Naplata sveštenstva (36 str.). Štola (36—40 str.). Bir
(40—48 str.). — Verski ÿivot (49—65 str.). Opãe (49—50 str.). Bogosluÿewe
(50—51 str.). Antimins (51—53 str.). Spomiwawe vladara i Arhijereja (54 str.).
Brašno za prosfore (54 str.). Obavqawe sv.[etih] tajni (54 str.). Nabavka
sv.[etog] mira (54—55 str.). Brak (55 str.). Uništaj braånih ispita (55—56
str.). Divqi brakovi (56 str.). Dispenzi, razvodi braka (57 str.). IV. brak (57
str.). Ÿenidba lica preko 60 [!60] godina (57 str.). Mešoviti brakovi (57—58
str.). Verski prelazi (58 str.). Nauka o veri kao nastavni predmet […] (58—62
str.). Verouåiteqi, sveštenici (62—63 str.). Nagrada verouåiteqima (63—65
str.). — Administrativno upravni predmeti (65—81 str.). Jezik (65 str.). Pi-
sme [! Pisma] u crkvi (65 str.). Pisme [! Pisma] u crkvenoj administraciji
(65—66 str.). Crkveni peåati (66—67 str.). Zvaniåewe parohijskih zvawa (67—
73 str.). Administracija upraÿwenih parohija (73—81 str.). — Crkveni imetak,
rukovawe imetkom crkvenim (82—96 str.). Popis imetka crkvenog od 5. avgusta
1916. god.[ine] (82—88 str.). Raåuni (89—92 str.). Upotreba imetka (92—96 str.).
— Šteta naneta imetku crkvenom za vreme okupacije (97—103 str.). I. Šteta u
zgradama (97—98 str.). II. Šteta u zvonima (98—100 str.). III. Šteta u utvarima
i crkvenim kwigama-bibliotekama (100—102 str.). Šteta nanesena šumama i
zabranima (102—103 str). Štete u gotovini (103 str.).
*Broširano.
*Kao vojni sveštenik u austrougarskoj vojsci pri Okruÿnom zapovedništvu
vaqevskom Slobodan Kostiã je, poåev od 6. marta 1916, vršio i duÿnost referen-
ta za verska pitawa. Pri evakuaciji poneo je sa sobom i po završetku rata doneo
u Temišvar sve dokumente što su se kod wega zatekli; na osnovu wih napisao je
kwigu, a zatim ih, kako sam kaÿe, predao Jugoslovenskom poslanstvu u Bukureštu
1921. godine.

1.5. Prot.[a] Slobodan Kostiã, Temišvar. Bogoslovski teåaj u Temišvaru

1800. godine. Prilog istoriji pravosl.[avne] srpske Eparhije Temišvarske. —
Temišvar. [Izdawe Uprave Pravoslavne srpske eparhije temišvarske u Temišva-
ru]. <Braãa Åendeš>. 1926. Str. 12, 8°.
*Broširano.
*Tekst je najpre objavqen u listu „Glasnik" u Temišvaru (videti biblio-
grafsku jedinicu 2.14). Za kwigu je preuzet bez izmene tekst iz periodike i kori-
šãen isti, samo repaginirani slog.
*Okosnica kwige jeste zapis o teåaju, saåuvan u matiånom protokolu zavede-
nom 1727. godine.
*U prepisu teksta ima propusta i pogrešno rašåitanih mesta.

1.6. Prota Slobodan Kostiã, Temišvar. Obnova pravoslavnog srpskog ma-

nastira Kusiãa u Rumuniji 1930. — Timišoara. Štamparija Braãa Åendeš.
1930. Str. 20. V.8°.
[Raspored gradiva:] Predgovor (3—5 str.). Doseqavawe Srba u Banat (6—7
str.). Osnivawe banatskih manastira u opšte (7—8 str.). Osnivawe Mana-
st.[ira] Kusiãa (9 str.). Manastir Kusiã u XVI—XVIII veka [!] (9—10 str.). Spa-
jawe Manastira Kusiãa sa Zlaticom (11—14 str.). Manastir posle spajawa

35
(14—15 str.). Bratstvo Manastira (15—16 str.). Imetak Manastira Kusiãa (16
str.). Opravke Manastira (16—18 str.). Obnova Manastira Kusiãa (18—20 str.).
*Broširano.
*Tekst je najpre objavqen u listu „Glasnik" u Temišvaru (videti biblio-
grafsku jedinicu 2.18). Za kwigu je preuzet bez izmene tekst iz periodike i kori-
šãen isti, samo repaginirani slog.

1.7. Prota Slobodan Kostiã, Temišvar. Srpska crkva i škola u Rumuniji

1930. godine. — Temišvar. [Izdawe Uprave Pravoslavne srpske eparhije temi-
švarske u Temišvaru], Braãa Åendeš. 1931. Str. [4] + 96 + [1]. V.8°.
Sadrÿaj: Predgovor [3]—[4] str.). [Opšti pregled] (2—3 str.). Crkvene
vlasti (3—6 str.). Eparhijska kancelarija (6—9 str.). Protoprezviterati (10—
12 str.). Manastiri (12—13 str.). Imenik crkvenih opština, parohija, åasnika
i zastupnika uprava pojedinih crkvenih opština Eparhije temišvarske 31. XII.
1930. (14—18 str.). Zvaniåan naziv i podela opšt.[ina] Eparhije Temišvarske
(19 str.). Sveštenstvo (20—34 str.). Pitomci Eparhije temišvarske krajem
1930. god.[ine] (34—35 str.). Škola i uåiteqstvo (36—54 str.). Uåiteqski pod-
mladak Eparhije temišvarske 1930—1931. godine (55—56 str.). Crkveni i škol-
ski imetak u zemqi 1930. godine (56—61 str.). Zaklade pravoslavnih Srba koji-
ma rukuju pravosl.[avne] srpske crkvene opštine Eparhije Temišvarske u Rumu-
niji (62—69 str.). Umetnost i starina po hramovima pravosl.[avne] srpske
Eparhije Temišvarske (70—78 str.). Statistika (79—92 str.). Brojno stawe åla-
nova srpske crkve (79—86 str.). Brojno stawe školske dece (87—92 str.). Pro-
svetne srpske ustanove (93—96 str.).
*Broširano.
*Tekst je najpre objavqen u listu „Glasnik" u Temišvaru (videti biblio-
grafsku jedinicu 2.19). Za kwigu je preuzet bez izmene tekst iz periodike u kori-
šãen isti, samo repaginirani slog; dopisan je, odnosno dopunski sloÿen Predgo-
vor, te napisi Åitaonice, Kolo Srpske omladine u Temišvaru, Dobrotvorne
srpske ustanove u Srpske sportske ustanove u okviru poglavqa Prosvetne srpske
ustanove.
*Na kraju kwige stoji napomena: Preštampano iz „Glasnika". Meðutim, po-
što je kwiga izašla 1931. godine, taånije bi bilo reãi da su samo prva dva na-
stavka (u kwizi str. 1—78) preštampana iz „Glasnika", dok je završni deo tek-
sta upravo iz kwige preštampan u „Glasnik" u to tek nakon godine dana. Ipak je
i taj deo u kwizi i listu štampan istim slogom.

1.8. Prota Slobodan Kostiã, Temišvar. Statistiåki pregled Pravoslavne

srpske eparhije temišvarske za 1932. godinu. — Temišvar. [Izdawe Uprave Pra-
voslavne srpske eparhije temišvarske u Temišvaru]. Štamparija Åendeš. 1932.
Str. 23. V.8°.
[Raspored gradiva:] [Opšti podaci] (1—2 str.). Crkvene vlasti (2—7 str.).
Eparhijska kancelarija (7—8 str.). Protoprezviterati (8—18 str.). Manastiri
(18—19 str.). Svešteniåki i uåiteqski podmladak Eparhije temišvarske (19—
21 str.). Statistiåki pregled o broju crkava, parohija, sveštenstva, škola,
uåiteqa, duša i školske dece Eparhije temišvarske u Temišvaru krajem 1932.
godine (22 str.). Statistiåki pregled o broju paroh.[ijskog] i manast.[irskog]
sveštenstva po zvawu, stalnosti i åinu krajem 1932. godine (23 str.).
*Broširano.
*Tekst je najpre objavqen u listu „Glasnik" u Temišvaru (videti biblio-
grafsku jedinicu 2.22). Za kwigu je preuzet bez izmene tekst iz periodike i kori-
šãen isti, samo repaginirani slog

36
 1.9. Prota Slobodan Kostiã, Temišvar. Grobovi Episkopa i graðana te-
mišvarskih u pravoslavnom srpskom Sabornom hramu temišvarskom 1757—
1838. Prilozi monografiji Eparhije temišvarske i parohije temišvarsko-
-gradske. — „Timi¤oara" — Temišvar. [Izdawe autora]. Štamp.[arija] „Doina"
[…] za srpski deo — Srpska manastirska štamparija Sr.[emski] Karlovci za
slovenski deo. 1938. Str. [4] + 32 + [1] + XXXIII—LVI + [1] + 6 listova sa
portretima episkopa. V.8°.
[Raspored gradiva:] Predgovor [3]—[4] str.). Istoriski pregled Pravo-
sl.[avne] srpske episkopije temišvarske (1—7 str.). Srpski saborni hram sv.[e-
toga] Vaznesewa Gospodweg u Temišvaru (7—8 str.). Grobovi u sv.[etom] sabor-
nom hramu temišvarskom (8—32 str.). Prilozi [1] str. treãe paginacije-LVI
str.). Od istoga pisca posebno štampani radovi [1] str. pete paginacije).
*Broširano.
*O ovom predmetu prota Slobodan Kostiã je pisao u više navrata.
*Najpre je pod naslovom Grobovi u katedralnoj crkvi temišvarsko-gradskoj, a
u listu „Glasnik" u Temišvaru (videti bibliografsku jedinicu 2.16), saopštio
hronološki spisak od 27 lica, od kojih su 23 sahrawena u crkvi a 4 u porti, u raz-
dobqu od 1754. do 1830. godine.
*Zatim je pod naslovom Grobovi episkopa i graðana temišvarskih u Pravo-
slavnom srpskom sabornom hramu u Temišvaru 1757—1838, takoðe u listu „Gla-
snik" u Temišvaru (videti bibliografsku jedinicu 2.24), ispravio i dopunio pre-
ðašwi tekst. Prilikom prerade izostavio je lica sahrawena u porti, gorwu vre-
mensku granicu pomerio je za 8 godina, a dowu smawio za 3 godine, mada nije izo-
stavio Josifa Stamorca, koji je umro 1754.
*Ovaj ispravqeni tekst i wegov slog korišãeni su, uz neznatna osavremewi-
vawa i repaginirawa, za kwigu, a dodati su mu prilozi za potvrdu navoda.
*Mada je predmet obraðivan u tri maha, ostale su izvesne greške, nisu nave-
deni svi postojeãi prilozi, i spisak lica sahrawenih u crkvi nije potpun.

1.10. Prota Slobodan Kostiã, Temišvar. Srbi u rumunskom Banatu. Isto-

riski, brojni, ekonomsko-privredni pregled 1940. godine. — Temišvar. [Izda-
we Uprave Pravoslavne srpske eparhije temišvarske u Temišvaru]. Štamparija
„Dojna". 1940. Str. VIII + 138 sa ilustracijama + 1 mapa. V.8°.
[Raspored gradiva:] Od istoga pisca posebno štampani radovi (II str.)
[Predgovor] (V—VIII str.). Istoriski pregled naseqavawa Srba u rumunski Ba-
nat (3—6 str.). Zvaniåan naziv i podela opština u kojima ÿive Srbi u Banatu
(7—10 str.). Istoriski pregled Episkopije temišvarske (13—40 str.). Istori-
ski pregled manastira Episkopije temišvarske (43—72 str.). Istoriski pre-
gled opština u kojima su Srbi nastaweni (73—100 str.). Statistiåki pregled
brojnog stawa Srba u rumunskom Banatu (101—113 str.). Srpski narodno-crkve-
ni imetak u zemqi 1940. godine (114—117 str.). Privatni imetak srpskog naro-
da u rumunskom Banatu (118—125 str.). Zanimawe Srba u rumunskom Banatu
(126—134 str.). Posed Srba u privrednim spravama, fabrikama, zadrugama (135—
136 str.). Pregled svega iznesenoga (137—138 str.).
*Broširano.
*Kwiga je predstavqala svojevrsnu sintezu celokupnoga istoriografskog pada
Slobodana Kostiãa. Zamišqena je kao dvotomna, a ovo je bio samo prvi tom. Za
ÿaqewe je što u teškim nastalim ratnim i posleratnim prilikama drugi tom
nije više odštampan.

37
2. Prilozi u periodici

2.1. Vaqevski muåenici. — „Sloga", Temišvar. God. II, 1919.

[Potpis:] Slobodan Kostiã, Temišvar.
*Do sada ne postoji potpuna kolekcija lista „Sloga". U bibliotekama Te-
mišvara nema nijednoga broja. U kolekciji Matice srpske, koja je najpotpunija,
postoje dva broja u kojima je u feqtonu štampan tekst kwige Vaqevski muåenici:
prvi deo napisa o Pavlu Marinkoviãu u broju 122/11. 5. 1919. i zakquåni napis u
broju 126/15. 5. 1919. S obzirom na obim teksta i na åiwenicu da je „Sloga" bila
dnevni list, moÿe se zakquåiti da je ceo tekst štampan u feqtonu 1919. go-
dine.

2.2. Srpska pravoslavna eparhija Timi¤oara u Kraqevini Rumuniji. — „Gla-

snik. Crkveni, školski i društveni list", Temišvar, God. I, br. 1/1. 12. 1921,
str. 5—6; 2/15. 12. 1921, str. 16.
*Bez potpisa.

2.3. Srpska pravoslavna eparhija u Kraqevini Rumuniji. — „Glasnik. Cr-

kveni, školski i društveni list", Temišvar, God. II, br. 1/1. 1. 1922, str.
5—6; 2/15. 1. 1922, str. 16; 3/10. 2. 1922, str. 27.
*Bez potpisa.

2.4. Kakve vrline krase naš srpski narod u parohijama, s druge strane —
kakve sve mane i nedostatke ima isti?. — „Glasnik. Crkveni, školski i dru-
štveni list", Temišvar, God. III, br. 12/20. 4. 1923, str. 94—95; 13/1. 5. 1923,
str. 102.
*Pod tim naslovom štampani su svešteniåki izveštaji sa parohija poåev
od god. II, br. 22/20. 8. 1922. do god. III, br. 14/10. 5. 1923. Izveštaj protojereja
Slobodana Kostiãa odnosi se na parohiju u Temišvaru (Mehali).

2.5. Srbi trgovci i zanatlije u Kraqevini Rumuniji, „Glasnik. Crkveni,

školski i društveni list", Temišvar, God. III br. 18/20. 6. 1923, str. 146—147;
19/1. 7. 1923, str. 154; 20/10. 7. 1923, str. 162; 21/20. 7. 1923, 171; 22/1. 8. 1923,
str. 179; 23/10. 8. 1923, str. 187; 24/20. 8. 1923, str. 195.
*Spiskovi po mestima.
*Bez potpisa.

2.6. Stogodišwica srpske crkve u Malom Beåkereku. Prilog monografi-

ji Parohije m.[alo]-beåkereåke. — „Glasnik. Crkveni, školski i društveni
list", Temišvar, God. III, br. 31/1. 11. 1923. str. 248—249; 32/10. 11. 1923, str.
256—257; 33/20. 11. 1923, str. 2666; 34/1. 12. 1923, str. 273; 35/10. 12. 1923, str.
281—282; 36/20. 12. 1923, str. 289; god. IV, br. 1/1. 1. 1924, str. 5; 4/1. 2. 1924,
str. 28; 5/10. 2. 1924, str. 35.
[Raspored gradiva] [Pristup]. Prastara crkva. Stara crkva. Nova crkva.
Opravke. Sveštenici.
*U listu „Glasnik" ime autora obiåno je štampano na kraju teksta, a kada
je tekst objavqivan u nastavcima, samo na kraju posledwega nastavka. U ovom slu-
åaju na kraju posledwega objavqenog nastavka stoji napomena: „Svršiãe se", ali
svršetak nikada nije usledio, pa je napis ostao bez potpisa.
*Slobodan Kostiã je bio parohijski adminstrator u Malom Beåkereku 1907—
1910. Godine, a niz sveštenika stao je upravo kod wegovog imena. To je dopunski
argumenat za pripisivawe autorstva.

38
 2.7. Naš narodno-crkveni imetak i sprovaðawe agrarne reforme. — „Gla-
snik. Crkveni, školski i društveni list", Temišvar, God. III, br. 24/20. 8.
1923, str. 192—193; 25/1. 9. 1923, str. 200; 26/10. 9. 1923, str. 206; 27/20. 9. 1923,
str. 215—216; 28/1. 10. 1923, str. 223—224; 29/10. 10. 1923, str. 232; 30/20. 10.
1923, str. 241; 31/1. 11. 1923, str. 249—250; 33/20. 11. 1923, str. 266; 35/10. 12.
1923, str. 282; 36/20. 12. 1923, str. 290; god. IV, br. 2/10. 1. 1924, str. 13.
*U nastavcima prikazano stawe po mestima.
*U listu „Glasnik" ime autora obiåno je štampamo na kraju teksta, a kada
je tekst objavqivan u nastavcima, samo na kraju posledwega nastavka. U ovom slu-
åaju na kraju posledwega objavqenog nastavka stoji napomena: „Nastaviãe se", ali
nastavak nikada nije usledio, pa je napis ostao bez potpisa.

2.8. Razbojnici. Slike iz okupacije Vaqevskog okruga. — „Glasnik. Crkve-

ni, školski i društveni list", Temišvar, God. V, br. 10/15. 5. 1925, str.
79—80; 11/1. 6. 1925. str. 86—88; 12/15. 6. 1925, str. 96; 13/1. 7. 1925, str.
103—104; 16/15. 8. 1925, str. 131—132; 17/15. 9. 1925, str. 142—143.
[Raspored gradiva:] [Pristup]. Stanoje Radosavqeviã. Kaÿwen smrãu na ve-
šalima 8. maja 1916. god.[ine] Hajduci Janiãije Jankoviã i Aleksa Milutino-
viã, obešeni 31. maja 1916. Dragomir Jugoviã, obešen 23. juna 1916. godine.
[Potpis:] Slobodan Kostiã, Temišvar.
*Po sadrÿaju, po sklopu, po stilu, po atmosferi koju doåarava, napis je do-
datak, moÿda i nastavak kwige Vaqevski muåenici. Autor ne pravda razbojnike.
Napomiwe samo potresnu åiwenicu da je za razbojstvo od preko 1.000 dinara izri-
cana je smrtna kazna, a da niko od špekulanata nije obešen, mada su oni mnogima
oduzeli na razne naåine više od 1.000 dinara.

2.9. Mladen Nediã, dobrotvor Srpske crkve u M.[alom] Beåkereku. — „Gla-

snik. Crkveni, školski i društveni list", Temišvar, God. V, br. 22/1. 12.
1925, str. 186—187.
[Potpis:] Slobodan Kostiã.

2.10. Temišvarska srpska štedionica. — „Glasnik. Crkveni, školski i

društveni list", Temišvar, God. VI, br. 5/1. 3. 1926, str. 38—39.
[Potpis:] Slobodan Kostiã.

2.11. Dimitrije Ÿivanoviã, dobrotvor Srpske crkve u Tem.[išvaru]-Meha-

li. — „Glasnik. Crkveni, školski i društveni list", Temišvar, God. VI, br.
6/15. 3. 1926, str. 45.
[Potpis:] Slobodan Kostiã.

2.12. Lukijan T. Brankoviã. — „Glasnik. Crkveni, školski i društveni

list", Temišvar, God. VI, br. 8/15. 4. 1926, str. 64.
[Potpis:] Slobodan Kostiã.

2.13. Osnivawe Srpske kwiÿare u Temišvaru. — „Glasnik. Crkveni, škol-

ski i društveni list", Temišvar, God. VI, br. 9/1. 5. 1926, str. 79.
[Potpis:] Slobodan Kostiã.

2.14. Bogoslovski teåaj u Temišvaru 1800. godine. Prilog istoriji Pra-

vosl. srpske eparhije temišvarske. — „Glasnik. Crkveni, školski i društve-
ni list", Temišvar, God. VI, br. 21/1. 12. 1926, str. 163—165.
[Potpis:] Prot.[a] Slobodan Kostiã, Temišvar.

39
 2.15. Prinos za podizawe drÿavnih škola. — „Glasnik. Crkveni, školski
i društveni list", Temišvar, God. VI, br. 4/15. 6. 1927, str. 28.
[Potpis:] Sl. Kostiã.

2.16. Grobovi u Katedralnoj crkvi temišvarsko-gradskoj. — „Glasnik. Cr-

kveni, školski i društveni list", Temišvar, God. IX, br. 6—8/15. 9. 1929, str.
133—135.
*Bez potpisa.

2.17. Srbi u Ugarskoj. — „Glasnik. Crkveni, školski i društveni list",

Temišvar, God. IX, br. 10/15. 11. 1929, str. 167—171.
[Raspored gradiva:] [Opšti podaci] Prosvetne ustanove. Ekonomske ustano-
ve. Humane ustanove i udruÿewa. Listovi i åasopisi. O srpskim pravoslavnim
veroispovednim školama. Parohije — škole. Sveštenici — uåiteqi.
*Bez potpisa.

2.18. Obnova manastira Kusiãa. — „Glasnik. Crkveni, školski i društve-

ni list", Temišvar, God. X, br. 5—7/maj—juli 1930, str. 97—114.
[Raspored gradiva:] Predgovor. Doseqavawe Srba u Banat. Osnivawe ba-
natskih manastira uopšte. Osnivawe Manast.[ira] Kusiãa. Manastir Kusiã u
XVI—XVIII. veka [!]. Spajawe Manastira Kusiãa sa Zlaticom. Manastir posle
spajawa. Bratstvo Manastira. Imetak Manastira Kusiãa. Opravke Manastira.
Obnova Manastira Kusiãa.
[Potpis:] Prot.[a] Slobodan Kostiã, Temišvar.

2.19. Srpska crkva i škola u Rumuniji 1930. g.[odine]. — „Glasnik. Crkve-

ni, školski i društveni list", Temišvar, God. XI, br. 1—2/januar 1931, str.
4—48; 3—4/mart 1931, str. 56—88; god. XII, br. 3—4/1932, str. 41—57.
Sadrÿaj: [Opšti pregled]. Crkvene vlasti. Eparhijska kancelarija. Proto-
prezviterati. Manastiri. Imenik crkvenih opština, parohija, åasnika i za-
stupnika uprava pojedinih crkvenih opština Eparhije temišvarske 31. XII
1930. Zvaniåan naziv i podela opšt.[ina] Eparhije Temišvarske. Sveštenstvo.
Pitomci Eparhije temišvarske krajem 1930. god.[ine]. Škola i uåiteqstvo.
Uåiteqski podmladak Eparhije temišvarske 1930—1931. godine. Crkveni i škol-
ski imetak u zemqi 1930. godine. Zaklade pravoslavnih Srba kojima rukuju pra-
vosl.[avne] srpske crkvene opštine Eparhije Temišvarske u Rumuniji. Umet-
nost i starina po hramovima pravosl.[avne] srpske Eparhije Temišvarske. Sta-
tistika. Brojno stawe ålanova srpske crkve. Brojno stawe školske dece. Pro-
svetne srpske ustanove.
[Potpis:] Prota Slobodan Kostiã, Temišvar.

2.20. Barjak Srpskog magistrata varoši Temišvara iz 1782. — „Glasnik

Istorijskog društva", Novi Sad, kw. IV, sv. 3/1931, str. 476—478.
[Potpis:] Sl. Kostiã.
*Uz fotografiju barjaka.
*Barjak se åuvao u Sabornom hramu Svetoga Vaznesewa Gospodweg u Temišva-
ru (Gradu). Kako mu se ubrzo potom izgubio trag, ovaj napis je ostao kao wegov je-
dini opis.

2.21. Zastava Slaveno-srpske graðanske kompanije temišvarske iz 1816. —

„Glasnik Istorijskog društva", Novi Sad, kw. V, sv. 1/1932, str. 96—99.
[Potpis:] Slob. Kostiã.

40
 *Uz fotografiju zastave.
*Zastava se åuvala u Sabornom hramu Svetoga Vaznesewa Gospodweg u Temi-
švaru (Gradu). Kako joj se ubrzo potom izgubio trag, ovaj napis je ostao kao wen
jedini opis.

2.22. Statistiåki pregled Pravoslavne srpske eparhije temišvarske za

1932. godinu. — „Glasnik. Crkveni, školski i društveni list", Temišvar,
God. XII, br. 5—6/1932, str. 63—74; 7—8/1932, str. 80—90.
[Raspored gradiva:] [Opšti podaci]. Crkvene vlasti. Eparhijska kancelari-
ja. Protoprezviterati. Manastiri. Svešteniåki i uåiteqski podmladak Eparhi-
je temišvarske. Statistiåki pregled o broju crkava, parohija, sveštenstva,
škola, uåiteqa, duša i školske dece Eparhije temišvarske u Temišvaru kra-
jem 1932. godine. Statistiåki pregled o broju paroh.[ijskog] i manast.[irskog]
sveštenstva po zvawu, stalnosti i åinu krajem 1932. godine.
*Bez potpisa.

2.23. [O uvoðewu novoga školskog sistema po novom propisu, novoj normi, u

Temišvaru u Banatu pri školskom direktoru Teodoru Jankoviãu Mirijevskom
1779. godine]. — „Politika", Beograd, 1933.
*Bibliografska jedinica uneta kao nepotpuna prema svojeruånom zapisu Slo-
bodana Kostiãa na rukopisnom zapisu o samom dogaðaju, koji se åuva u Biblioteci
Pravoslavne srpske eparhije temišvarske u Temišvaru.

2.24. Grobovi episkopa i graðana temišvarskih u Pravoslavnom sabornom

hramu u Temišvaru 1757—1838. — „Glasnik. Crkveni, školski i društveni åa-
sopis", Temišvar, God. XIII, br. 1/juli 1934. str. 7—15; 2/avgust 1934, str.
16—26; 3/septembar 1934, str. 58—62; 5/novembar 1934, str. 106—115.
[Raspored gradiva:] Pravosl.[avna] srpska Episkopija temišvarska, Srpski
saborni hram sv.[etoga] Vaznesewa Gospodweg u Temišvaru. Grobovi u sv.[e-
tom] sabornom hramu temišvarskom.
*Bez potpisa. Ime autora javqa se ipak u sadrÿaju br. 3/septembar 1934.
*Prilozi osnovnom tekstu, koji se pomiwu u napomenama, nisu štampani.

2.25. Mihai Ro¤u Martinovici. Dupº izvoarele sîrbe¤ti. — „Vestul", Timi¤oara,

an. V, nr. 1263/21 Decembrie 1934, str. 1—2.
[Potpis:] Slobodan Kostici.

2.26. Naši manastiri u rumunskom delu Banata. — Kalendar „Temišvar-

skog vesnika" za godinu 1838, Temišvar, [1937], str. 36—44.
*Bez potpisa.
*U napomeni uz naslov naznaåeno da je tekst saÿet „po radu episkopa Ila-
riona Zeremskog Srpski manastiri u Banatu, Sr.[emski] Karlovci, 1907".

3. Radovi o Slobodanu Kostiãu

3.1. Joso Šokåiã. Kako ÿive Srbi u Rumuniji. — „Jugoslovenski dnev-

nik", Veliki Beåkerek, god. III, br. 108/26. 4. 1931.

3.2. K. T. Kostiã, Sombor. Prikaz kwige: Srpska crkva i škola u Rumuni-

ji 1930. godine od prote Slobodana T. Kostiãa, okruÿnog temišvarskog proto-
prezvitera i starešine eparhijske kancelarije u Temišvaru. 1930. — U Sombo-
ru. Štamparija Stevana Stojaåeviãa. <1931>. Str. 24. 8°.

41
 *Preštampano iz „Glasa naroda" od 19 do 21 broja.

3.3. Srbi u Rumunskom Banatu. — „Temišvarski vesnik", Temišvar, god.

VIII, br. 583/22. 5. 1940.
*Bez potpisa.

3.4. Stevan Bugarski. Radovi prote Slobodana Kostiãa. — „Bilten Srp-

skog pravoslavnog vikarijata u Temišvaru", Temišvar, god. XIV, br. 3(55)—
4(56)/1985, str. 98—116; god. XV, br. 1(57)—2(58)/1986, str. 17—22.

Stevan Bugarski

PRIEST SLOBODAN KOSTIÃ — THE PIVOT OF HIS TIME

Summary

The paper is an outline for the biography and portrait of the priest Slobodan Ko-
stiã, an attempt to evaluate the activities of one of the most renowned Serbs in Roma-
nia in the first half of the previous century. The appendix presents the bibliography of
his literary works in the broadest sense of the word.

Stevan Bugarski

PROTOPOPUL SLOBODAN KOSTIÃ — FOCARUL EPOCII SALE

Rezumat

Lucrarea constituie o schiþº pentru biografie ¤i portret, o încercare de valorificare

a activitºþii unuia dintre cei mai de vazº sârbi din România din prima jumºtate a seco-
lului nostru, protopopul Slobodan Kostiã. În anexº este datº bibliografia lucrºrilor sale
literare în cea mai largº accepþiune a cuvântului.

42
 UDC 347.962:929 Zaharijeviã L.

Milica Bujas

LAZAR ZAHARIJEVIÃ, SUDIJA, ADVOKAT I SVEDOK

SVOG VREMENA (1828—1904)

Na ime Lazara Zaharijeviãa danas se nailazi izuzetno retko, a kada

se i pomene uvek je to sasvim usput, u fusnoti ili u delu reåenice, i
to u radovima koji se bave prepoznavawem liånosti u poeziji Branka
Radiåeviãa. On je pripadao graðanskom sloju vojvoðanskih Srba, bio
intelektualac koji je imao vaÿne poloÿaje u drÿavnoj sluÿbi i advo-
katsku praksu od ugleda, i nije zasluÿio potpuni zaborav u svome naro-
du. Nakon gotovo åitavog veka od wegove smrti, ovaj rad je pokušaj da se
osvetli wegov ÿivotni put i liånost.
Lazar Zaharijeviã roðen je u Kovinu najverovatnije 1828. godine1.
Otac Vasilije2 školovao je svoje sinove3, Iliju, profesora beogradske
gimnazije i ålana Srpskog uåenog društva, Dimitrija, pravnika i dr-
ÿavnog åinovnika, i Lazara. U prvi razred gimnazije u Sremskim Kar-
lovcima Lazar se upisao školske 1840/41. godine. Veã kao ðak karlo-
vaåke gimnazije poåeo se pretplaãivati na kwige, a i sam sakupqati
pretplatnike4. Nakon završene gimnazije krenuo je 1847. u Vršaåku bo-

1 Prema podacima Rista Kovijaniãa (Srbi koji su uåili u Slovaåkoj XVIII—XIX vek,
Zbornik Matice srpske za kwiÿevnost i jezik, 19, 3 (Novi Sad 1971) 497), Lazar Zahari-
jeviã je imao dvadeset jednu godinu kada se 1849. upisao na prvu godinu filozofije u gim-
naziji u Modri.
2 U nekrolozima objavqenim u listovima Narodnost (1904, 29) i Brankovo kolo
(1904, 20, 639—640), oba nepotpisana, a koje je mogao pisati isti anonimni autor jer se u
malo åemu razlikuju, stoji da mu je otac Vasilije bio sveštenik. Teodora Petroviã u radu
Nekoliko priloga komentaru Brankova „Ðaåkog rastanka" navodi da je bio trgovac iz Ko-
vina (Zbornik Matice srpske za kwiÿevnost i jezik, 1, Novi Sad 1953, 195).
3 Na pismu (ROMS, br. 20 271) koje je Ilija Zaharijeviã uputio bratu u Beå neko-
liko dana pred iznenadnu smrt, Lazar Zaharijeviã je zapisao: „Ovo je posledwe pismo,
koje sam od pokojnog mog brata Ilije dobio. On umre noãu izmeðu 2. i 3. Maja 1853. god. u
Novom Sadu u gostionici Kod venca bez sveãe i prijateqa."
Gotovo je sigurno da je Vasilije izmeðu Ilije i Lazara imao i sina Dimitrija. Ri-
sto Kovijaniã, Zbornik Matice srpske za kwiÿevnost i jezik, 3, Novi Sad 1971, 497, me-
ðu Srbima koji su uåili u Slovaåkoj navodi Zaharijeviã Dimitrija, koji je roðen u Kovi-
nu, otac mu je Vasilije, školovao se od 1844. do 1846. godine na Bratislavskom liceju, a
došao je sa Miletiãem iz beogradske gimnazije.
4 Prema podacima iz neobjavqene graðe sa projekta Prenumeracija na srpsku kwigu,
koji se radi u Matici srpskoj, Lazar Zaharijeviã se kao karlovaåki gimnazijalac, sluša-

43
gosloviju, ali mu to ipak nije bilo ÿivotno opredeqewe. Revolucio-
narne 1848, nacionalno svestan i qudski odgovoran5, iz Sremskih Kar-
lovaca uputio se u Panåevo i bio rasporeðen u bataqon majora Šari-
ãa, u åinu narodnog oficira (poruånik)6. Za ovu odluku morala je biti
od znaåaja i åiwenica da je brat Ilija bio ålan Glavnog odbora u
Sremskim Karlovcima. Januara 1849, preko Vršca, bataqon se uputio
na Arad i uåestvovao u akciji snabdevawa grada hranom i municijom. U
ovoj akciji poginuo je carsko-kraqevski kapetan Mihailo Jovanoviã,
zvani Mikl, komandant dva bataqona sremskih graniåara. Seãawa na
ove dogaðaje, sa namerom da kao uåesnik da wihov verodostojni opis,
objavio je u dva maha u panåevaåkoj „Narodnosti" (1899). U okršajima te
revolucionarne 1849. mladi Lazar je bio rawen7, ali sigurno lakše, jer
je veã iste godine otišao u Modru u Slovaåku i odslušao jednu godinu
filozofije na maðarskom jeziku. U to vreme je veã pripadao pokretu
srpske omladine, koja je ÿivo radila na ideji nacionalnog osvešãewa
i zahtevawa nacionalnih prava.
Studije prava zapoåeo je 1850. u Beåu. Odnos beåke policije prema
velikoškolcima iz predela zahvaãenih bunom, tih godina neposredno
posle bune i rata za osloboðewe, bio je veoma strog. Odmah po dolasku u
Beå bio im je oduziman pasoš, morali su se svake nedeqe u odreðeni

lac krasnoreåja, pretplatio 1844. na kwigu koju je sa gråkog preveo Georgije Dimiã, Pro-
ishoÿdenße, roÿdenße i ÿitße hrabrogæ, slavnogæ, åudovitogæ i bezsmertnogæ Velikogæ Alek-
sandra carä greåeskago (Novi Sad 1844) i iste godine sakupio dvadeset tri predåisleni-
ka/pretplatnika za kwigu Aleksandra Pavloviãa, Zaroblýna Milka (Novi Sad 1844). Sle-
deãe godine bio je pretplatnik i sakupqaå pretplatnika za åetvrti deo kwige Jovana Pe-
troviãa, Zbirka raznüß poleznüß predmýta (Beograd 1845), a 1846. za wen peti deo, i to kao
slušalac poezije. Iste godine pretplatio se i na kwigu Pijetra Metastazija, pozorišnu
igru koju je preveo Petar Jovanoviã, Atilßö Regulæ (Novi Sad 1846). Kao slušalac prve
godine vršaåke bogoslovije pretplatio se 1847. na kwigu L. A. Gepardija, Kratka ercego-
vaåko-bosanskßö kralý povýstnica (Beograd 1847) i pesme Dimitrija Mihajloviãa Smil
(Novi Sad 1847). Åim je otišao na studije u Beå, pretplatio se na Daniåiãevu Malu srp-
sku gramatiku (Beå 1850). Wegova kãi Melanija, uåenica prvog razreda u Novom Beåeju,
upisana je 1869. kao pretplatnik na kwigu pesama Sofije V. Stefanoviã Ravijojle prvi
let (Sombor 1869). Posledwi podatak iz pomenute graðe je da se Lazar Zaharijeviã 1871.
godine, i to kao novobeåejski advokat, pretplatio na kwigu Jevstatija Mihajloviãa Suje-
vrije i neverije sa pretresom i opovrÿewem materijalizma i ateizma iliti bezboÿija (No-
vi Sad 1871).
5 U opisu vojnog pohoda u Arad (Narodnost 76, 1899) o svojim oseãawima i motivi-
ma piše: „Zdravo me bijaše vreðalo u Karlovci to åesto pregovarawe: da je omladina na-
oruÿana, da dobija kao i drugi vojnici jelo i odelo, a mesto da ide na bojno poqe i da ta-
mo sokoli narod na boj, ona se ovde u Karlovci širi po kafani, uznosi junaåka dela na-
ših predaka, a ovamo kad na Karlovce pukne top, omladina mesto da poleti sa narodom u
boj, izmiåe preko potoka u manastire. Ako se i nije to pregovarawe moglo odnositi na
svu omladinu, pak ni na mene, opet se rešim da se uklonim iz Karlovaca i da potraÿim
bojno poqe."
6 Ovaj podatak, da je bio poruånik, navodi Vlastoje Aleksijeviã u rukopisu Savre-
menici i poslednici Dositeja Obradoviãa i Vuka Stef. Karaxiãa, Biografsko-biblio-
grafska graða, koji se åuva u odeqewu posebnih zbirki u Narodnoj biblioteci u Beogradu.
7 Anonimni autor u nekrologu objavqenom u „Narodnosti" (1904, 29) navodi da je
Lazar Zaharijeviã dva puta rawen i da samo iz skromnosti nije naveo ovaj podatak u svo-
jim seãawima. Podatak o rawavawu izostavqen je u nekrologu objavqenom u „Brankovom
kolu".

44
dan prijavqivati policiji, univerzitetske prostorije bile su pretvo-
rene u kasarne, a nastavu su velikoškolci slušali u Terezijanumu.
Privoðewe velikoškolaca u policiju bila je svakodnevna pojava, a raz-
log da gotovo i nije morao postojati. U svojim uspomenama iz tog peri-
oda Zaharijeviã8 je opisao kako je Svetozar Miletiã 1850. priveden u
policiju jer je obukao plavu srpsku atilu sa belim gajtanima i crvenom
postavom. Nakon saslušawa u policiji zabraweno mu je da se tako ode-
ven ubuduãe pojavi na beåkim ulicama. Ðura Daniåiã je imao dugu kosu
preko ramena i polucilindar, pa su ga u policiji ošišali, a Branko
Radiåeviã9, je åuvši za to, odmah svoju kosu malo skratio da bi izbegao
moguãu nepriliku. Studenti su svoj otpor prema ovakvim postupcima
pokazivali tako što nisu dizali ruku u znak pozdrava, skidawa kape,
kada bi prolazio car, ili, kada je i to postalo opasno, utråavali grup-
no u Terezijanum da bi izbegli priliku da moraju da pozdrave cara.
U Beåu se Lazar Zaharijeviã druÿio ili viðao sa mladim qudima
koji su veã postali ili ãe postati intelektualni i duhovni temeq srp-
ske kulture i istorije; to su Branko Radiåeviã, Ðura Daniåiã, Sveto-
zar Miletiã, Ðorðe Natoševiã, potowi vladika Teodor Ÿivkoviã, ba-
ron Joca Ÿivkoviã i mnogi drugi. Odlazio je gotovo svake veåeri u
slavensku kafanu „Gerloviã", gde su redovno bili Branko, Daniåiã i
Natoševiã. Åesto je u tu kafanu zbog Branka Radiåeviãa svraãao i stu-
dent medicine Kosta Vujiã iz Beograda, sin prote Vujiãa, kojem je po
ocu Branko dao nadimak Prota. Kako je Kosta, pored drÿavne stipendi-
je, dobijao i lepu pripomoã od oca, a sam bio priliåno štedqiv, åesto
je zajmom pomagao Radiåeviãu i Daniåiãu u besparici. U svojim seãa-
wima10 na posledwe Radiåeviãeve dane Zaharijeviã kaÿe da je u jesen
1852. Radiåeviãeva bolest veã bila veoma vidqiva. Prestao je da puši
i samo je drÿao u ustima polovinu virxinije. Kada više nije mogao da
odlazi sa drugovima u kafanu i uglavnom leÿao u svojoj sobi, najviše
se o wemu brinuo Kosta Vujiã. On je i zamolio wihovog profesora s
medicinskog fakulteta, koji je Branka i leåio, da ga smesti u opštu
bolnicu, gde su mu obezbeðene zasebna soba i posluga. Naizmeniåno su
kod wega do deset sati uveåe, nekada i duÿe, da bi mu prekratili duge
veåeri i samoãu, bdeli Vujiã, Zaharijeviã i Miša Nebrigiã. Posled-
we veåeri kod wega je bio Kosta Vujiã — Prota. Branko je u pola devet
svoga Protu zamolio da ode kuãi, jer hoãe da spava, a u pola deset je
umro.
Nakon sa odlikom završenih studija Lazar Zaharijeviã je 1854. do-
deqen carsko-kraqevskom sudbenom stolu u Aradu. Svojom temeqnom
spremom i vrednim radom skrenuo je paÿwu na sebe i odmah je posta-
vqen za centralnog istraÿnog sudiju. Kako je u to vreme bio neoÿewen,
odlazio je na ruåak kod tadašweg episkopa, potoweg patrijarha Proko-

8 Brankova smrt, Narodnost 13 (Zemun 1900).

9 Branko Radiåeviã, åetiri godine stariji od Lazara Zaharijeviãa, prvo je studi-
rao pravo, a 1850. se upisao na medicinu i uspešno je studirao. Nije je završio zbog
prerane smrti.
10 Lazar Zaharijeviã, nekrolog, Narodnost 29 (Zemun 1904).

45
pija Ivaåkoviãa. Tu se sretao sa dva iskusna pravnika, Nikolom Savi-
ãem, aradskim advokatom, poreklom iz Novog Sada, koji je svoj radni
vek završio radeãi u episkopiji, i starim Kajzerom, bivšim konzisto-
rijalnim fiškalom u Vršcu. Za episkopskom trpezom mladi Lazar je
dosta åuo i nauåio od dvojice starih i iskusnih pravnika. U to vreme,
a po svemu sudeãi ni kasnije, Zaharijeviã nije znao rumunski iako je
ÿiveo u rumunskom okruÿewu. Istrage je za sluåajeve gde su uåesnici
bili Rumuni vodio preko pisara Maðara koji je znao rumunski i koji je
istovremeno bio i tumaå.
Pred jesen 1859. premešten je u Turski Beåej (Novi Beåej), u kojem
je bilo sedište sreskog ureda, gde se za kratko vreme upoznao sa ugled-
nim graðanima i inteligencijom. Politiåki dogaðaji 1860. dovode ga
privremeno na mesto Javnog notara. Bila je to osetqiva duÿnost za
prostor na kojem su ÿiveli Srbi, Rumuni, Maðari i Nemci. I tada je
dvadesetak godina stariji i uticajni episkop Prokopije bio od pomoãi
Zaharijeviãu i dobronamernim, gotovo roditeqskim savetima, a i veza-
ma. Da je oko 1860. morao imati neke probleme u vezi sa obavqawem du-
ÿnosti javnog notara vidi se iz dva pisma (Rukopisno odeqewe Matice
srpske, br. 14.451, 14.452) koja mu je iz Arada u Turski Beåej uputio
Prokopije Ivaåkoviã. U pismu od 3. oktobra 1860. Ivaåkoviã piše: „Ja
sam bio razumeo da si tamo neke neprilike imao. Kao zvaniånik toga
reda, u kom se nahodiš, moraš biti višie partaja i samostalan, mo-
raš imati poverewe sviju bez razlike narodnosti. Tebi sposobnost ne
oskudeva, a popularitet, obazritelno i mudro postupajuãi, lako moÿeš
zadobiti. Ti si publiåni Notarij, i kao takav i za Maðare, Nemce i
proåaje. Lakoumni qudi ima svuda; s takovima ne treba se proterivati,
ali wiovo tesno prijateqstvo, i iskonitelno s wima soobraÿenie iz-
begavati treba. Ovo je moje mnenije na iskustvu osnovano, a mislim da
mi neãeš zameriti što iskreno govorim. Qubav prema tebi i ÿeqa, da
sreãan i zadovoqan budeš, na ovo su me opredelila". U pismu od 23.
februara 1861. javqa: „Qubezni Lazo! Na tvoje pismo ot 20. febr. t. l.
imam ti javiti: da sam danas pisao G. proti Kikindskom, i preporuåio
sam te. Drugog poznatog nemam. Zato, ako poznatog prijateqa imaš, a ti
se i sam na wega obrati."
Kada se stawe normalizovalo i javni notari ukinuti, stupio je u
red advokata i stekao glas jednog od najboqih poznavalaca austrijskog
graðanskog prava. Vrlo dugo je radio i ÿiveo u Beåeju, u wemu se kao
pretplatnik pomiwe i 1871, ali je kasnije prešao u Panåevo, gde je
takoðe imao advokatsku kancelariju. Kao predsednik Prve panåevaåke
sreske ratarsko-zanatlijske zadruge za štedwu i predujam pomiwe se od
1896. do 1901, što svedoåi o wegovom graðanskom i struånom ugledu.
U narodnom pokretu nakon 1860. nije otvoreno uåestvovao, ali je
bio u prijateqskom dosluhu sa voðom vojvoðanskih Srba Svetozarom
Miletiãem. Sa Miletiãem se Zaharijeviã poznavao, ako ne ranije, ono
još iz vremena studija u Beåu. Neke kontakte mogli su imati i ranije
jer je Dimitrije Zaharijeviã bio sa Miletiãem (1844—1846) u Brati-
slavskom liceju. Svojim promišqenim savetima i dragocenim infor-

46
macijama o raspoloÿewu, s jedne strane naroda, a s druge strane ÿupa-
nijskih vlasti, bio je Zaharijeviã koristan mnogim vaÿnim qudima iz
Pokreta. U vreme kada su Srbi ušli u neravnopranu opoziciju protiv
reÿima (1868), Zaharijeviã je smatrao da je to opredeqewe pogrešno i
da ãe se Srbi u toj borbi uludo istrošiti. Smatrao je da se sa konce-
sijama, datim Srbima na narodno-crkvenom poqu, treba zadovoqiti i
na tim osnovama organizovati za snaÿniji razvoj u oblasti privrede i
prosvete, da treba prihvatiti umereniji politiåki program, a borbu za
politiåki preporod odgoditi za povoqnije vreme. Kako je sa svojim mi-
šqewem ostao u mawini, wegovi kontakti sa qudima koji su pripadali
drugoj struji su oslabili. I posle cepawa Srpske narodne slobodoumne
stranke prava, nakon Kikindskog programa 1882. godine, iako priliåno
povuåen, ostao je privrÿen starim idejama stranke. Veã u zrelom dobu i
bez mladalaåkog poleta i optimizma, sa tugom je gledao neravnopravnu
borbu sa vlašãu i meðusobna ÿestoka trvewa meðu Srbima. Svojim
prijateqima åesto je govorio da ÿali što je u svojim predviðawima
bio u pravu: „Molio sam Boga da me vreme dezavuiše i najsretniji bi
bio da sam to doåekao. Ali, na ÿalost, svaki dan iznosi preda me crwu
buduãnost nego što sam ju i ja zamišqao. Eto se istrošismo ne samo u
besmislenoj borbi protiv jaåeg protivnika, nego se trošimo i u kivnoj
borbi meðu sobom samima. Ovu potowu nesreãu nisam predviðao, a sada
vidim i powam da je i do we moralo doãi"11.
Koliko je do sada istraÿeno, Zaharijeviã je pisao malo, kratke tek-
stove koji su objavqeni u periodiånim publikacijama. Gotovo sve svoje
tekstove napisao je i objavio pred kraj ÿivota12, kada je ÿiveo u Panåe-
vu, i svima je zajedniåko to da je autor svedok nekog dogaðaja ili pozna-
valac qudi ili situacije. Nekada su ti tekstovi reagovawe na neåija
pogrešna tvrðewa i potreba da se nešto razjasni i ispravi, a nekada
samo ÿeqa da potomstvu ostavi podatak ili opis dogaðaja u kojima je
sam uåestvovao. Za razumevawe poezije Branka Radiåeviãa i prepoznava-
wa lica koje on pomiwe u svojim pesmama vaÿni su prilozi Ko je „Ja-
ša", ko je „Seška" u Brankovu „Ðaåkom rastanku" i Ko je Julije u Bran-
kovom „Ðaåkom rastanku". Odnose Branka Radiåeviãa i Svetozara Mi-
letiãa iz beåkog perioda pokušao je da objasni u tekstu Miletiã i
Branko. Tekst je zapravo nastao kao reakcija na ålanak Dimitrija Ru-
varca, objavqen u „Braniku". U tom ålanku Ruvarac iznosi Miletiãeve
reåi, izgovorene Miši Dimitrijeviãu, o razlozima nedrugovawa sa
Radiåeviãem. Naime, po Miletiãu, razlog je Brankova frivolnost. U
tekstu smirenom i sa puno razumevawa za okolnosti u kojima su se na-
šla naša dva velikana i objašwavajuãi prirodu wihovih liånosti,
Zaharijeviã na odmeren naåin opovrgava tvrdwu da je Branko bio fri-
volan i tekst završava reåima: „Ovoliko u hatar istine, a da sperem
qagu sa svetla obraza Brankova."

11 Nav. delo.
12 Od jedanaest objavqenih tekstova Lazara Zaharijeviãa, deset je objavqeno 1899. i
1900.

47
 Studirajuãi u Beåu i drugujuãi sa Brankom Radiåeviãem, Zaharije-
viã je morao biti upoznat sa Vukovom i Daniåiãevom borbom za srpski
jezik i pravopis. U svojim objavqenim tekstovima on pitawe jezika ni-
je pomiwao a objavqeni su u godinama kada je Vukova reforma veã bila
opšte usvojena. Sudeãi po zapisu koji je ostavio na posledwem pismu
koje mu je u Beå uputio brat Ilija, za koji je izvesno da je ispisan po-
sle 1853, on u mlaðim danima nije spadao u red pristalica Vukovog
pravopisa jer je samo u nekoliko redaka toga zapisa uspeo da upotrebi
više prevukovskih grafema: ý, æ, ä, ö, ß, ›.
Kada je Zaharijeviã poåeo poboqevati i kada se više nije mogao
sam o sebi starati otišao je kod kãeri Melanije, koja je bila udata za
austrougarskog kapetana Ðorða Jankoviãa. Umro je u Temišvaru, u åe-
tvrtak, 21. aprila 1904 (po novom kalendaru), u sedam sati ujutru, okru-
ÿen ãerkom, zetom i unucima. Sahrawen je na Srpskom gradskom grobqu
u Temišvaru. O tome da je bio poznata liånost svog vremena svedoåi
oglašavawe wegove smrti u åetvoro novina u åetiri grada, u dvoje no-
vina veãim nekrolozima (Narodnost 29 (Zemun 1904); Brankovo kolo 20
(Sremski Karlovci 1904) 639—640) i u dvama mawim tekstovima (Glas
prava, sudstva i administracije 13 (Beograd 1904) 415; Graðanin 15
(Panåevo 1904).

OBJAVQENI TEKSTOVI LAZARA ZAHARIJEVIÃA

U „NARODNOSTI" I „NAŠEM DOBU"

Miletiã i Branko, Naše doba, br. 105, Novi Sad 1887.

Vojeni pohod u Arad 1849. god. i smrt Miklova, Narodnost, 76, Panåevo 1899.
Iz mojih uspomena, Narodnost, 77, Panåevo 1899.
Iz mojih uspomena, Narodnost, 78, Panåevo 1899.
Dopuna vojenom pohodu u Arad 1849. g., Narodnost, 96, Panåevo 1899.
Uspomene, Narodnost, 100, Panåevo 1899.
Brankova smrt, Narodnost, 13, Panåevo 1900.
Ko je Julije u Brankovom „Ðaåkom rastanku", Narodnost, 14, Panåevo 1900.
Ko je „Jaša", ko je „Seška" u Brankovu „Ðaåkom rastanku", Narodnost 29, Pan-
åevo 1900.
Iz mojih uspomena, Narodnost, 33, Panåevo 1900.
Vazda dosetqiv, Narodnost, 66, Panåevo 1900.

Milica Bujas

LAZAR ZAHARIJEVIÃ, JUDGE, LAWYER AND WITNESS OF HIS TIME

Summary

Lazar Zaharijeviã (Kovin 1828 — Timisoara, April 21, 1904) was educated in
Sremski Karlovci, Modra (Slovakia) and Vienna. He was an investigative judge of the
Royal Court in Arad, a public notary in the Turkish Becse and a lawyer in the Turkish
Becse and Panåevo. He belonged to Miletiã's National Free-Minded Party; however,

48
after 1860, he was not an active member, but a disreet councillor. He took part in the
revolutionary events in 1848, and was a contemporary of Branko Radiãeviã, Ðura Da-
niåiã, Svetozar Miletiã, Kosta Vujiã and others. In his old age, he wrote shorter texts
without literary aspirations. His intention was to leave an authentic testimony about so-
me events and well-known personalities to the following generations, so that they could
understand and interpret them in the right way.

Milica Bujas

LAZAR ZAHARIJEVIÃ, JUDECªTOR, AVOCAT ¢I MARTOR AL TIMPULUI

ÎN CARE A TRªIT

Rezumat

Lazar Zaharijeviã (Cuvin, 1828 — Timi¤oara, 21 aprilie 1904) s-a ¤colarizat la

Sremsik Karlovci, Modra (Slovacia) ¤i Viena. A fost judecºtor de anchetº al Biroului
judecºtoresc regal din Arad, notar public în Beceiul Turcesc¤i avocat în Beceiul Tur-
cesc ¤i Panciova. A fost membru al Partidului Liberal Naþional al lui Miletiã, dar dupº
anul 1860 nu a mai fost activ, membru ci doar consilier discret. A fost participant al
evenimentelor revoluþionare din 1848 ¤i contemporan al lui Branko Radiåeviã, Ðura
Daniåiã, Svetozar Miletiã, Kosta Ðujiã ¤i alþii. La o vârstº mai înaintatº a scris texte
mai scurte, fºrº pretenþii literare. Intenþia i-a fost ca despre unele evenimente ¤i perso-
nalitºþi cunoscute sº lase generaþiilor viitoare mºrturii autentice ¤i posibilitatea ca ele sº
fie just înþelese ¤i interpretate.

49
 UDC 786.2.071.2 Stojkoviã J.

Aleksandar Vasiã

SRPSKA PIJANISTKIWA JOVANKA STOJKOVIÃ

Prvi visokoprofesionalni i znaåajni srpski muziåki umetnici

— kompozitori i izvoðaåi obrazovani na osnovama zapadnoevropskog
muziåkotehniåkog sistema, pojavquju se tokom 19. stoleãa. Ovde ãe biti
dat prikaz ÿivota i rada slavne srpske pijanistkiwe, kamernog muzi-
åara, koncertne pevaåice, kompozitora i muziåkog pedagoga, Jovanke
Stojkoviã, koja je delovala u drugoj polovini pretprošloga veka.
Na osnovu kakvih dokumenata današwi muziåki istoriåar moÿe da
piše o umetnosti Jovanke Stojkoviã? Tehnika u weno doba još uvek
nije bila toliko uznapredovala da bi se danas moglo raspolagati zvuå-
nim zapisima wenih koncertnih nastupawa. Stoga status prvorazred-
nih istorijskih izvora stiåu ålanci, razliåite vrste i namene, obja-
vqivani u onovremenoj štampi. Pisac ovih redova svestan je metodo-
loških ograniåewa koja prate korišãewe narativnih izvora, t. j. pisa-
ne reåi o muzici kao izvora za poznavawe minule muziåke prakse. Is-
traÿivawa izvora i literature omoguãila su formirawe liste od preko
sedamdeset bibliografskih jedinica. Od tog broja dve treãine pripada-
ju korpusu izvorne graðe iz starih srpskih listova i novina, dok ne-
što iznad dvadeset naslova dolazi iz kruga nauåne, sekundarne, u prvom
redu muzikološke i leksikografske, pa onda još i kwiÿevnoistorijske
literature.
Jovanka Stojkoviã je roðena 1854. ili 1855. godine u Temišvaru.1
Do svoje osamnaeste godine ÿivela je u Pragu i Beåu. Klavir je studira-
la kod Aleksandra Drajšoka (A. Dreyschock), izvrsnog åeškog virtuoza,
a potom i kod Franca Lista (F. Liszt), jednog od vodeãih predstavnika
pozne evropske romantike i jednog od najboqih pijanista svih vremena.

* Autor se najsrdaånije zahvaquje gospoði Qubici Boškoviã iz Biblioteke Matice

srpske u Novom Sadu, g-ði Olgici Momåiloviã iz Biblioteka Srpske akademije nauka i
umetnosti u Beogradu, kao i g-ðici Aleksandri Markoviã iz redakcije Srpskog biograf-
skog reånika Matice srpske, za nesebiånu pomoã pri dobavqawu izvorne graðe iz stare,
retke, u mnogim sluåajevima teško pristupaåne štampe.
1 Ne sasvim precizan podatak o godini roðewa objavqen je u nepotpisanom ålanku
Beogradske novosti, Vidov dan, Beograd, 30. marta 1872, XII, 66 <1—2>.

51
 Na srpskom muziåkom nebu Jovanka Stojkoviã se pojavila, poput
meteora, u proleãe 1872. godine. Najstariji poznati zapis o woj dao je
Branko Mušicki, kwiÿevnik, publicista, kwiÿevni prevodilac s ne-
maåkog i francuskog jezika — Getea (J. W. von Goethe) i Ÿila Verna (J.
Verne). U novosadskom „Pozorištu", u broju od 27. marta te godine, on
piše: „U veoma siromašnoj umetniåkoj gradini srpskoj pupi cvetak,
koji svojim mirisom malo da ne ãe nadmirisati sve svoje druge i drugo-
ve. To je Jovanka Stojkoviãeva, mlada i lepa Srpkiwa iz Temišvara…
Uåiteq List izjavio se… da je smatra prvom pijaniskiwom današwega
veka!… Koliko nam godi takav glas o našoj diånoj Srpkiwi, toliko ãe-
mo veãma ÿaliti, ako uÿivawe u wenoj veštini bude za srpstvo — za-
brawen plod".2
Ali nije bilo tako. Jovanka Stojkoviã je tokom 1872. godine odrÿa-
la trijumfalnu koncertnu turneju po srpskim gradovima: s ushiãewem
su je slušali Novi Sad, Beograd, Zemun, Panåevo (gde je nastupila
i kao klavirski saradnik proslavqenog srpskog violiniste Dragomi-
ra Kranåeviãa, potoweg koncertmajstora budimpeštanske opere), zatim
Vršac, Subotica, Sombor, Beåkerek. Predstavila se i na Rijeci i u
Zagrebu. Najave wenih koncerata, oglase s repertoarom, biografske cr-
tice, qubiteqske ali i struåne muziåke recenzije nalaze se u „Pozori-
štu", „Vidov danu", „Zastavi", „Narodu", „Panåevcu", „Jedinstvu",
„Mladoj Srbadiji", „Javoru", „Istoku", „Srpskim novinama", „Vide-
lu". U zagrebaåkim „Narodnim novinama" o wenoj pijanistiåkoj umetno-
sti laudativno piše August Šenoa; zemunski Nemci, u svome glasilu
„Der Grenzbote", izriåu joj pohvale bez znakova nacionalne ili poli-
tiåke netrpeqivosti.3 (Pokušaj politiåke sabotaÿe doÿivela je jedino
u Somboru. Naime, åim su doznali da je umetnica srpske narodnosti,
tamošwi Maðari stali su vraãati kupqene ulaznice za wen koncert.4)
Izgleda da je najveãi uspeh poÿwela u Novom Sadu, gde je postala
heroinom Ujediwene omladine srpske. U centru Vojvodine doåekana je
oduševqeno, a ispraãena je burom pqeska, „opetovanim izazivawem na
scenu", cveãem, lampionima i srebrnim lovorovim vencem; pesme woj
u åast ispevali su Jovan Subotiã i Laza Kostiã.
Nakon ovog senzacionalnog pohoda po srpskim krajevima, mlada
umetnica produÿila je — kako je to, uostalom, u obraãawu egzaltiranoj
domaãoj publici i najavila5 — svoje daqe muziåko usavršavawe (u ino-

2 -cki. (Pijaniskiwa Jovanka Stojkoviãeva). Umetnost. Pozorište, Novi Sad, 27.

marta 1872, I, 46, 187. Za autora ovog ålanka, koji Jovanku Stojkoviã uvodi u srpsku mu-
ziåku kulturu, Bibliografija rasprava i ålanaka, knj. 13: Muzika, Zagreb 1984, 171, sugeriše:
„Autor verovatno Branko Mušicki". O Mušickom v. D.<ušan> Ivaniã, „Branko Mušicki", Leksi-
kon pisaca Jugoslavije, knj. IV, Novi Sad 1997, 599.
3 Na ÿalost, nikako se nije moglo doãi do ovih hrvatskih i nemaåkih novina. O
wihovom postojawu i sadrÿini obaveštewa pruÿa temeqna studija Stane Ðuriã-Klajn
„Jovanka Stojkoviã, zaboravqeni srpski muziåar", objavqena u autorkinoj zbirci ålanaka
i studija Muzika i muziåari, Beograd 1956, 59—78.
4 Up. <Nepotpisano> Iz umetniåkog sveta. Mlada Srbadija, Beograd, 20. maja (svib-
wa) 1872, III, 20, 319.
5 Isto, 320.

52
 Jovanka Stojkoviã 1872. g.

stranstvu). Nije napredovala samo u klaviru, nego je dve godine posve-

tila studijama pevawa u Milanu.
Nisu poznate nikakve åiwenice o muziåkom radu J. Stojkoviã u
sledeãih sedam godina. Ãutawe srpske štampe nakratko prekida samo
najava wenog uåestvovawa na „besedi s igrankom", koju je Srpsko omla-
dinsko društvo „Prehodnica" priredilo 28. februara 1874. u Pešti, u
korist Srpskog narodnog pozorišta.6
Domaãa glasila ponovo izdašno pišu o Jovanki Stojkoviã tek od
aprila 1879. g. Pri isteku te godine ona rešava da se nastani u srpskoj

6 Javor, Novi Sad, 10. februarija 1874, 5, 158.

53
prestonici (gde ãe ÿiveti kao privatni profesor muzike i izvoðaå).
Nastupala je, u Beogradu, kao pijanista, kamerni muziåar, solo-pevaåi-
ca i kompozitor — u Narodnom pozorištu, Gradskoj kasini i Velikoj
pivari. Svirala je i pevala ne samo u svoju korist, nego i za fondove
pojedinih ustanova i u humanitarne svrhe. Posledwi koncert u Srbiji
odrÿala je 15. aprila 1881, kojom prilikom je izvela i dve svoje kompo-
zicije oznaåene kao „transkripcije iz srpskih melodija". Posle ovog
datuma nema vesti o wenoj delatnosti u inostranim centrima — jer ta-
mo je prešla da ÿivi i nastupa — sve do 1892. g., kada su sombor-
ski „Baåvanin" i novosadsko „Straÿilovo" doneli nekrologe: Jovanka
Stojkoviã je umrla 14. ili 16. marta 1892. u Parizu, gde je provela dve
posledwe godine svoga kratkog, ali sadrÿajnog, umetnosti posveãenog
ÿivota.7

II

Šta predstavqa pojava Jovanke Stojkoviã u istoriji novije srpske

muzike? Šta je to suštastveno novo, što je ona unela u srpsku muziku, u
srpski koncertni ÿivot?
Wena je verovatno najkrupnija zasluga što je Srbe, po prvi put,
upoznala sa — govoreãi u figuri — „kanonskim" delima evropske mu-
zike za klavir. Zahvaqujuãi wenom repertoaru, srpska publika je imala
prilike da sluša neke od najznaåajnijih klavirskih sonata Ludviga van
Betovena (L. van Beethoven): C-dur, opus 53 (Waldstein), cis-moll, opus 27,
broj 2 (Meseåeva sonata), d-moll, op. 31 br. 2 (Oluja), Es-dur, op. 81a (So-
nata rastanka), f-moll, op. 57 (Appassionata), e-moll, op. 90. Sa Dragomi-
rom Kranåeviãem i još jednim umetnikom, åije ime štampa nije nazna-
åila, izvela je dve izvrsne Betovenove sonate za violinu i klavir:
Krojcerovu i Proleãnu. I kao koncertna pevaåica oÿivqavala je dela
neprolazne vrednosti: pevala je majstore baroka (Hendl, /G. F. Händel/
— Reåitativ i arija iz opere Rinaldo), rokokoa (Pergolezi, /G. B. Per-
golesi/), klasicizma (Gluk, /Ch. W. Gluck/ — Arija iz opere Orfej i Eu-
ridika).
Kao tipiåan predstavnik epohe muziåkog romantizma, Jovanka Stoj-
koviã je negovala i kult virtuoznosti. Na wenom programu nalazila su
se i takva štiva u kojima je mogla prirediti vatromet pijanistiåkih
akrobacija. Listove parafraze i obrade muzike Gunoa (Ch. Gounod),
Šuberta (F. Schubert), Donicetija (G. Donizetti), Mocarta (W. A. Mo-
zart); sliåni komadi jevrejsko-ruskog kompozitora i pijaniste Antona
Rubinštajna (A. Rubinstein). Ne bi se, meðutim, moglo bezrezervno i
odseåno proceniti, kako je to uåiweno u vodeãem leksikografskom pri-
ruåniku za srpsku i jugoslovensku muziku, da su na wenom programu

7 Baåvanin, Sombor, 29. 3. 1892, IX, 13 <3>: „† Jovanka Stojkoviã åuvena srpska
umetnica, umrla je od zapalewa pluãa, 16 o. m. u Parizu, gde se bavila posledwe dve godi-
ne, radi oåne operacije majke joj, i radi davawa koncerata u Parizu." Novosadsko Stra-
ÿilovo (29. marta 1892, V, 13, 208), meðutim, kao datum smrti beleÿi 14. marta 1892.

54
„glavno mjesto zauzimale kompozicije izrazito virtuoznog obiljeÿja po uzoru
na njezine uåitelje Liszta i Dreyschoka"8. Statistika uverava u barem jedna-
ko prisustvo tzv. karakternih komada i, uopšte, kompozicija znaåajne
unutrašwe snage i vrednosti. Pored Betovenovih sonata, ona je svira-
la Šumanovu (R. Schumann) Krajzlerijanu, Šopenove (F. Chopin) etide
(koje su autentiåni koncertni komadi, a ne samo tehniåke studije), po-
loneze, mazurke, nokturna i dr.
Jovanka Stojkoviã nije bila samo umetnik; ona je bila i rodoqub.
Nije zanemarila ni domaãu, iako — u ono doba — domašajima skromnu,
a brojem neveliku muziåku produkciju. Izvodila je virtuozne komade
romantiåno-salonskog stila svoga prethodnika Kornelija Stankoviãa,
kompozicije Josifa Šlezingera, Davorina Jenka. Pevala je minijature
Aksentija Maksimoviãa i hrvatskog kompozitora Vatroslava Lisinskog.
Ako je suditi prema saåuvanim napisima, Jovanka Stojkoviã je bi-
la nadmoãan klavirski virtuoz. Hitrina wenih prstiju i ruku — kako
prilikom svirawa melodijskih nizova, tako i pri izvoðewima akord-
ske fakture — izuzetna spretnost leve ruke (iz åega se moÿe videti da
je bila prava uåenica svog profesora Drajšoka), duboka memorija —
kompozicije je svirala napamet, ili, kako bi to kazali stari kritiåa-
ri, „bez pregledalice" — u vreme kada svirawe bez nota nije bilo oba-
vezujuãa norma — åistota i raznolika jaåina tona, iznijansirana dina-
mika, sve je to zapazila srpska štampa. Kao koncertna pevaåica nije
imala onoliko uspeha koliko je postigla sa klavirom (oåigledno je to
za wu bila drugostepena vokacija). O wenim klavirskim kompozicijama
slobodne, varijacione ili fantazijske strukture (što se razabire iz
naslova) ne moÿe se ništa odreðenije kazati, prosto zato što se nisu
saåuvale (ili, svejedno, što još uvek nisu pronaðene).
Kakvi bi bili pravci buduãih istraÿivawa u vezi sa Jovankom
Stojkoviã? Šta je potrebno u buduãnosti uåiniti da bi se reqefnije
sagledao wen muziåkoumetniåki rad?
U neka sreãnija vremena, kada materijalna sredstva budu dopuštala
nauåni rad u stranim ustanovama, biãe potrebno pretraÿiti štampu i
arhive u svim onim gradovima i zemqama u kojima je srpska umetnica,
sva je prilika, prireðivala koncerte. Izvori pomiwu Peštu, Grac,
Beå, Trst, London, Pariz, Dansku, Rusiju. Vaqa ispitati i hrvatsku
štampu, jer je Jovanka Stojkoviã svirala i u tamošwim mestima. Tako
ãe se doãi do podrobnije i taånije slike o wenoj meðunarodnoj pijani-
stiåkoj karijeri koja predstavqa, u vrednosnom smislu, bezmalo apso-
lutni curiosum u inaåe skromnoj srpskoj muziåkoj kulturi sedamdesetih
i osamdesetih godina 19. veka. Neka bude kazano i to da ãe, verovatno,
izaãi na videlo i neki — u ovom trenutku nepoznat — srpski tekst o
Jovanki Stojkoviã, onda kada bude bila preduzeta izrada ekstenzivne

8 Up. <Nepotpisano> „Stojkoviã, Jovanka", Leksikon jugoslavenske muzike, knj. 2, Zagreb

1984, 381.

55
muziåke bibliografije domaãe štampe 19. i 20. stoleãa. Takav neophod-
ni, a potpuni manual srpska nauka i kultura još uvek nemaju.9

III

Na kraju je neophodno zadrÿati se na analizi jednog teksta koji je

za muzikologa od naroåitog teorijskog i istorijskog interesa.
Meðu malobrojnim muziåkim kritikama profesionalnog karaktera
i nivoa koje su napisane o umetnosti interpretacije Jovanke Stojkoviã
nalazi se i jedna recenzija Jovana Jovanoviãa Zmaja.10 Nekoliki su po-
kazateqi da je Zmaj posedovao solidno muziåko obrazovawe. U ovom we-
govom tekstu nailazi se na pojmovni jezik muziåke teorije. Tako srpski
pesnik za Listovu klavirsku muziku kaÿe da je „puna harmonijske le-
pote ali i tehniåkih kaprisa."11 Ovo bi mogao biti najpregnantniji
(kwiÿevni i) struåni opis klavirske muzike maðarskog romantiåara,
koji je preko medijantike izmenio lik evropske harmonije, a fakturom
svog pijanizma iskoraåio iz oprobanih shema tradicionalne klavirske
tehnike. Oåevidno dobro upuãen u problematiku klavirske tehnike i
fakture, srpski kwiÿevnik za Drajšokovu obradu engleske himne „God
Save the Queen", za levu ruku, primeãuje: „…tema <se> strogo delila od
pratwe, i ko nije gledao svirku imaðaše taj isti utisak, kao da sluša
obe ruke". Sliåno, i u vezi sa List-Šubertovim Baukom: „tema <se>
deli na obe ruke, te svaki prst za se mora i da peva i da prati". Ovako
podrobne, struåne napomene ni danas — u vreme odmaknuto od muziåkog
amaterizma — ne nalaze se u dnevnoj muziåkoj kritici. Tip ovih zapa-
ÿawa daje za pravo pretpostavci da je Zmaj bio mnogo više od qubiteqa
klasiåne muzike.

9 U okviru rada na retrospektivnoj bibliografiji naroda Jugoslavije do 1945. go-

dine, Jugoslavenski leksikografski zavod „Miroslav Krleÿa" u Zagrebu objavio je, godi-
ne 1984. i 1986, XIII i XIV tom svoje kapitalne edicije. Pomenute, dragocene, u ovom tre-
nutku nezamewive kwige (Bibliografija rasprava i ålanaka, knj. 13 i 14, Muzika, Struka VI,
glavni urednik Marija Kuntariã) dosada su najboqi priruånik svoje vrste, ali, na ÿalost, ne
i potpun. Naime, u predgovoru uredništva za 13. tom (str. VII) reåeno je: „Knjige XIII i
XIV retrospektivne bibliografije Jugoslavenskoga leksikografskog zavoda sadrÿe bibliografiju åla-
naka i rasprava o muziåkim zbivanjima kod nas i u svijetu, objavljenih u našoj periodici od njenih
prvih poåetaka do 1945. godine". Meðutim, s nepoznatih i nejasnih razloga izostala je kom-
pletna obrada jugoslovenskih listova i åasopisa: graða je data redukovano, a korisniku
ove Bibliografije nisu saopšteni principi te redukcije. Na neophodnost opreznog kori-
šãewa ovih priruånika upozoravaju nauånici koji su, u sklopu svojih istraÿivawa i
prouåavawa, dopuwavali pojedine odeqke zagrebaåke Bibliografije. Tako je, na primer,
prof. dr Roksanda Pejoviã saopštila dodatak k muziåkoj bibliografiji Koste P. Manoj-
loviãa. (Up. autorkinu studiju „Kosta Manojloviã kao esejista i kritiåar", u: U spomen Koste
P. Manojloviãa, kompozitora i etnomuzikologa. Zbornik radova. Urednik Vlastimir Periåiã, Fakul-
tet muziåke umetnosti, Beograd 1990. 101—137, sa bibliografskim prilogom na str. 138—
142. B. i kritiåki prikaz pisca ovih redova: U spomen Koste P. Manojloviãa, Zvuk, Zagreb
1990, 5/94 — 95.)
10 -J.- <=Jovan Jovanoviã Zmaj; dešifracija: Bibliografija rasprava i ålanaka, knj. 13:
Muzika, Zagreb 1984. 363> Koncerti Jovanke Stojkoviãeve. Podlistak. Zastava, Novi Sad,
10. maja 1872, VII, 55 <2—3>.
11 Isto.

56
 Zmajeva estetiåka shvatawa nadilaze konvencije romantiåkog doba
kroz wegov odmeren, ali ipak kritiåki odnos prema muziåkom virtuo-
zitetu, jednom od zaštitnih znakova 19. veka, koji ãe i ovim kultom
proklamovati ideju neponovqivosti stvaralaåkog genija: „Mi nismo
qubiteqi velike bravure u muzici a još mawe qubimo himnu, pa ma åi-
ja ona bila, ali to nas ne uzdrÿava priznati, da je tu bravuru na klavi-
ru izvršila gðca Stojkoviãeva tako, da bi joj mnogi bravurista mogao
zavideti."
Znalac potoweg razvoja srpske muziåke kritike prepoznaãe u Zma-
jevom odnosu prema virtuozitetu preteåu modernih shvatawa jednog Mi-
loja Milojeviãa, vodeãeg srpskog muziåkog kritiåara i esejiste u prvoj
polovini 20. veka. Milojeviã i docnija srpska kritika više ãe ceniti
unutrašwu lepotu muziåkih dela i interpretacija nego spoqašwi bqe-
sak samonadmetawa u åisto tehniåkoj superiornosti.
Za istoriåara srpske muzikografije najveãe iznenaðewe, meðutim,
predstavqa onaj odlomak Zmajeve kritike u kojem on tumaåi i vrednuje
Jovanke Stojkoviã interpretaciju prvog stava Betovenove Meseåeve so-
nate: „I sama Klara Šumanka, koja ima toliko dara za Betovenovu mu-
ziku, mogla bi u onom sporom i tihom adaÿiju naãi kod Jovanke indi-
vidualnih nijansa koje bi je pobudile, da razmišqa da li nije baš u
tome malaksalom tempu veãi efekt nego u prehitrenom kao što se åesto
sluša u koncertima novijih umetnika a naroåito Rubinštajna.
Koliko je u prvom delu te sonate pokazala umetnica kritiåkog
(podvlaåewe: A. V.) dara toliko je u posledwem pokazala tehniåke hi-
trine."
Primeãeno je da reåi poseduju snagu kojom „redak teksta moÿe kaza-
ti i kwiÿurinu neznawa".12 Postoje i suprotni primeri: navedeni ci-
tat otvara vrata kritiåarevog znawa i umetniåke osetqivosti.
Naime, poznavalac muziåkog klasicizma neãe u tišini preãi pre-
ko gorwih redova. Jer, pitawe razumevawa i izvoðewa prvog stava jeste
temeqni hermeneutiåki problem Meseåeve sonate. Betoven je izvršio
svojevrsnu muziåku revoluciju kada je na åelno mesto klasiåne, stroge i
stabilne muziåke vrste kakva je sonata 18. veka, postavio — nokturno.
Ali, ovaj neosporni otklon u pravcu nadolazeãe ere romantizma kompo-
zitor je prekrio izvesnom dozom ambivalencije. Kao da se bonski maj-
stor pokolebao zbog suviše smelog prestrukturirawa stare forme; mo-
ÿda su na tu unutrašwu dilemu uticali horizont oåekivawa i klasici-
stiåke pogodbe kasnog 18. i ranog 19. veka?13 U åemu se ogleda protiv-
reånost Betovenovog umetniåkog postupka? On je, s jedne strane, na
inicijalno, teÿišno mesto ciklusa stavio jedan veoma lagan, „noãni"
stav Adagio sostenuto.14 Ali, s druge, pokušao je, na izvestan naåin, da
izmiri 18. i 19. stoleãe tako što je dao „mawe vremena" tom prvom a

12 Up. Svetozar Petroviã, Šekspir i dr Laza Kostiã, Letopis Matice srpske, No-
vi Sad, januar 1986, 162, 437, 1, 46.
13 Meseåeva sonata potiåe iz 1802. godine.
14 O Betovenovom romantizmu svedoåi i oznaka za Meseåevu sonatu: Sonata quasi una
fantasia.

57
kquånom stavu. Naime, da bi umawio (?) romantiåku komponentu u delu,
Betoven se opredelio za takt alla breve i tako ubrzao puls i oslabio
psihološki i stilski akcenat nokturnu koji otvara ciklus. Time je
otvorio put razliåitim, pa i opreånim pijanistiåkim tumaåewima: da
li je nokturno samo introdukcija za ciklus, ili upravo tu, u wemu, le-
ÿi znaåewski fundus cele trostavaåne forme?15
I Jovanka Stojkoviã i Jovan Jovanoviã Zmaj uvideli su da je Beto-
ven, ovde, poglavito, anticipirao romantizam. Zato su oboje za krite-
rijum odredili tempo, a ne takt. Pijanista i kritiåar otkrili su smi-
sao kompozicije i suštinu Betovenovog istorijskog prevrata.
I tako su se srpski muziåar i srpski pesnik našli, ruku pod ru-
ku, u ulozi vesnika jednog drugog, modernog doba srpske muzike. Sedam-
desetih godina pretprošlog stoleãa, kada je zapoåelo predveåerje te
epohe, ona se javila kao pijanista evropskog formata, briqantne tehni-
ke, ali i samostalnog i kritiåkog odnosa prema pitawima koncepcije
muziåkih dela. A on, ne samo kao kwiÿevnik — pasionirani qubiteq
muzike, nego i kao kritiåar od znawa, utanåane muziåke inteligencije
i intuicije. Svako od wih najavio je vreme visokih standarda koje ãe
srpska muzika i muziåka kritika poåeti ubrzano da osvajaju tokom sle-
deãih nekoliko decenija.

IZVORI I LITERATURA

1. -cki. <Autor verovatno Branko Mušicki, up. Bibliografija rasprava i ålanaka, knj.
13: Muzika, Zagreb 1984, 171> (Pijaniskiwa Jovanka Stojkoviãeva.) Umet-
nost. Pozorište, Novi Sad, 27. 3. 1872, I, 46, 187.
2. <Nepotpisano> Beogradske novosti. Vidov dan, Beograd, 30. 3. 1872, XII, 66
<1—2>.
3. <Nepotpisano> Listak. Koncerti. Vienac zabavi i pouci, Zagreb, 20. 4. 1872, IV,
16, 256.
4. J. (Koncerat gðce Jovanke Stojkoviãeve.) Srpsko narodno pozorište. Listiãi.
Pozorište, Novi Sad, 25. 4. 1872, I, 58, 235.
5. <Nepotpisano> Dopisi. =Novi Sad. Zastava, Novi Sad, 26. 4. 1872, VII, 49
<3—4>.
6. Laza Kostiã, „Jovanci Stojkoviãevoj, u Novome Sadu, 27. aprila 1872", Pe-
sme, III. Priredio Vladimir Otoviã. Matica srpska, Novi Sad 1991, 129,
219.
7. <Nepotpisano> Novi Sad. Narod, Novi Sad, 29. 4. 1872, III, 50 <4, stubac
B>.
8. J. (Drugi koncerat gðce Jovanke Stojkoviãeve). Srpsko narodno pozorište.
Listiãi. Pozorište, Novi Sad, 1. 5. 1872, I, 60, 243.
9. <Nepotpisano> Beogradske novosti. Vidov dan, Beograd, 2. 5. 1872, XII, 89
<2>.
10. -J.- <Jovan Jovanoviã Zmaj; dešifracija: Bibliografija rasprava i ålanaka, knj.
13: Muzika, Zagreb 1984, 363> Jovanka Stojkoviãeva. Podlistak. Zastava,
Novi Sad, 3. 5. 1872, VII, 52 <2—3>.

15 O ovim pitawima v. A. Vasiã, Veåe visokog profesionalizma. O koncertu pijanistkinje

Marije Ðukiã. Reå, Beograd, januar 1998, V, 41, 191—192.

58
11. <Nepotpisano> =(Srpkiwa veštakiwa). Domaãe vesti. Panåevac, Panåevo,
4. 5. 1872, IV, 35 <2>.
12. <Nepotpisano> Koncerat i pozorište. Jedinstvo, Beograd, 5. 5. 1872, IV,
97, 202.
13. <Nepotpisano> (Koncerat). Domaãe vesti. Panåevac, Panåevo, 7. 5. 1872,
IV, 36 <2>.
14. <Nepotpisano> Koncerat. Jedinstvo, Beograd, 9. 5. 1872, IV, 100, 208.
15. -J.- <Jovan Jovanoviã Zmaj; dešifracija: Bibliografija rasprava i ålanaka, knj.
13: Muzika, Zagreb 1984, 363> Koncerti Jovanke Stojkoviãeve. Podlistak.
Zastava, Novi Sad, 10. 5. 1872, VII, 55 <2—3>.
16. <Nepotpisano> (Koncerat.) Domaãe vesti. Panåevac, Panåevo, 14. 5. 1872,
IV, 38 <2—3>.
17. <Nepotpisano> (Jovanka Stojkoviãeva). Muzika. Pozorište, Novi Sad, 18.
5. 1872, I 62, 255.
18. <Nepotpisano> (Koncerat.) Narod, Novi Sad, 18. 5. 1872, III, 58 <4, stubac
B>.
19. <Nepotpisano> Iz umetniåkog sveta. Mlada Srbadija, Beograd, 20. 5. 1872,
III, 20, 318—320.
20. <Nepotpisano> Beseda u Pešti. Novosti. Javor, Novi Sad, 10. 2. 1874, 5,
158.
21. <Nepotpisano> (Srpska umetnica). Beleške. Javor, Novi Sad, 29. 10. 1878,
44, 1394.
22. <Nepotpisano> (Koncerat.) Domaãe vesti. Istok, Beograd, 18. 4. 1879, IX,
45 <3>.
23. Srpske novine, Beograd, 19. 4. 1879, XLVII, 86, 376.
24. <Nepotpisano> Beogradske vesti. Srpske novine, Beograd, 13. 5. 1879, XLVII,
105, 462.
25. <Nepotpisano> Domaãe vesti. Istok, Beograd, 13. 5. 1879, IX, 56 <3>.
26. Srpske novine, Beograd, 15. 5. 1879, XLVII, 106, 466.
27. Dr V. B. Izveštaj o drugom konceratu g-ðe Jovanke Jovanoviãke, roð. Stojko-
viãeve. Istok, Beograd, 20. 5. 1879, IX, 59 <2—3>.
28. -n. Umetnost. Srpske novine, Beograd, 26. 6. 1879, XLVII, 140, 606.
29. <Nepotpisano> Beogradske vesti. Srpske novine, Beograd, 3. 11. 1879, XLVII,
243, 1082, 1084.
30. Mi-ja-h <Hajim S. Daviåo; dešifracija: Bibliografija rasprava i ålanaka, knj.
13: Muzika, Zagreb 1984, 185> Koncerat g-ðe Jovanke Stojkoviã na glasoviru.
„Lek za punice", šaqiva igra Miguela Dijana, s nemaåkog prevoda od Kraqa
Ludvika I. Narodno pozorište. Istok, Beograd, 25. 11. 1879, IX, 139 <3>.
31. Srpske novine, Beograd, 25. 12. 1879, XLVII, 283, 1283.
32. Videlo, Beograd, 27. 2. 1880, I, 27 <4>.
33. h — m <Hajim S. Daviåo; dešifracija: Svetozar Markoviã i realni pravac u
kwiÿevnosti. Priredio Predrag Protiã. Matica srpska — Institut za
kwiÿevnost i umetnost (Graða: Srpska kwiÿevna kritika, Kwiga 5) Novi
Sad — Beograd 1987, 567> Koncerat Pevaåke Druÿine u Narodnom Pozori-
štu. Videlo, Beograd, 14. 3. 1880, I, 34 <4>.
34. Srpske novine, Beograd, 12. 4. 1880, XLVIII, 84, 472.
35. Srpske novine, Beograd, 24. 8. 1880, XLVIII, 189, 957.
36. Srpske novine, Beograd, 26. 8. 1880, XLVIII, 190, 961.
37. <Nepotpisano> (Koncerat.) Umetnost. Srpske novine, Beograd, 24. 12. 1880,
XLVIII, 287, 1484.
38. Srpske novine, Beograd, 25. 12. 1880, XLVIII, 288, 1489.

59
39. J. Jovanoviã-Zmaj, Prepiska. Kwiga prva (1852—1882). Tekstove pripremili
za štampu Mladen Leskovac i Ivanka Joviåiã. Matica srpska (Izdawa
Kwiÿevnog odeqewa Matice srpske, kwiga 2) Novi Sad 1957. (Pismo Mi-
lorada Popoviãa Šapåanina od 14. 3. 1881, 286—289)
40. <Nepotpisano> Beogradske vesti. Srpske novine, Beograd, 8. 4. 1881, XLIX,
78, 473.
41. Srpske novine, Beograd, 8. 4. 1881, XLIX, 78, 475.
42. Srpske novine, Beograd, 12. 4. 1881, XLIX, 81, 511.
43. <Nepotpisano> +Jovanka Stojkoviã. Baåvanin, Sombor, 29. 3. 1892, IX, 13
<3>.
44. <Nepotpisano> Jovanka Stojkoviãeva. Åituqa. Straÿilovo, Novi Sad, 29.
3. 1892, V, 13, 208.
45. Pomenik o tridesetogodišwici Kraqevskog srpskog narodnog pozorišta 1869—
1899, Beograd 1899, 30.
46. V. Stajiã, Novosadske biografije. Iz Arhiva novosadskog Magistrata, Sveska
druga. Grad Novi Sad (Graða za istoriju Novog Sada, kwiga druga: Novosad-
ske biografije) Novi Sad 1937, 150.
47. M. Tomandl, Spomenica Panåevaåkog srpskog crkvenog pevaåkog društva 1838—
1938, Panåevo 1938, 134.
48. S. Ðuriã-Klajn, Muzika i muziåari. Izbor ålanaka i studija. Beograd 1956.
(„Jovanka Stojkoviã, zaboravqeni srpski muziåar", 59—78).
49. J. Andreis — D. Cvetko — S. Ðuriã-Klajn, Historijski razvoj muziåke kulture u Ju-
goslaviji, Zagreb 1962, 685.
50. S. Ð. K. <=Stana Ðuriã-Klajn> „Stojkoviã, Jovanka", Muziåka enciklopedija, knj.
2, Zagreb MCMLXIII, 646.
51. Ista, Istorijski razvoj muziåke kulture u Srbiji. Pro musica (Edicija „Pro
musica", I) Beograd 1971, 133, 183.
52. Ÿ. Petroviã, Dve beogradske godine Zmajeve. Zbornik Matice srpske za kwi-
ÿevnost i jezik, Novi Sad 1972, 20, 2, 266, 282, 289, 291, 299.
53. S. Ðuriã-Klajn, A Survey of Serbian Music through the Ages. Translated by Nada
Ãuråija-Prodanoviã. Belgrade 1972, 149.
54. Ista, „Stojkoviã, Jovanka", Muziåka enciklopedija, knj. 3, Zagreb MCMLXXVII2,
462.
55. Ista, Akordi prošlosti, Beograd 1981, 42, 146, 218, 236.
56. <Nepotpisano> „Stojkoviã, Jovanka", Leksikon jugoslavenske muzike, knj. 2, Za-
greb 1984, 381.
57. Bibliografija rasprava i ålanaka, knj. 13: Muzika, Struka VI, Zagreb 1984.
58. R. Pejoviã, Srpsko muziåko izvoðaštvo 1831—1941. Pro musica (Posebno iz-
dawe) Beograd, decembar 1984, 7—8.
59. Miroslava Hadÿihusejnoviã — Valašek, „Srpski muziåari u Kuhaåevom Biograf-
skom slovniku", Kornelije Stankoviã i wegovo doba. Zbornik radova sa nauå-
nog skupa odrÿanog od 27. do 29. oktobra 1981, povodom obeleÿavawa 150-go-
dišwice kompozitorovog roðewa. Srpska akademija nauka i umetnosti (Na-
uåni skupovi, Kw. XXIV, Odeqewe likovne i muziåke umetnosti, Kw. 1) —
Muzikološki institut SANU, Beograd 1985, 259—286.
60. Bibliografija rasprava i ålanaka, knj. 14: Muzika, Struka VI, Zagreb 1986.
61. R. Pejoviã, „Ideologija nacionalnog stila u procesu profesionalizacije napisa o mu-
zici srpskog 19. veka", Folklor i njegova umetniåka transpozicija. Referati sa nauå-
nog skupa odrÿanog 29—31. X 1987. Fakultet muziåke umetnosti, Beograd 1987,
162—164, 167.
62. Ista, „Beleške o interpretaciji u srpskom XIX veku", Aspekti interpre-
tacije. Referati sa nauånog skupa odrÿanog 22. i 23. IV 1988. Udruÿewe

60
 kompozitora Srbije — Fakultet muziåke umetnosti, Beograd 1989, 16, 19,
21, 22, 42, 43.
63. Ista, Srpska muziåka misao do osamdesetih godina 19. veka. Zbornik Matice
srpske za scenske umetnosti i muziku, Novi Sad 1991, 8—9, 52, 53, 55—59,
61, 66, 67, 71, 74, 75, 78—80.
64. Ista, Srpsko muziåko izvoðaštvo romantiåarskog doba, Beograd 1991, 258—
261.
65. Ÿ. Petroviã, Repertoar Narodnog pozorišta u Beogradu 1868—1914, Beograd
1993, 43, 63, 68, 72, 81, 101, 103, 104.
66. S. Turlakov, Mocart u Beogradu do 1941. Teatron, Beograd, februar 1993,
78/79/80, 6, 80, 86.
67. R. Pejoviã, Kritike, ålanci i posebne publikacije u srpskoj muziåkoj prošlosti (1825—
1918), Beograd 1994.
68. Ista, Muzikolog Stana Ðuriã-Klajn. Istoriografska, esejistiåka i kriti-
åarska delatnost. Srpska akademija nauka i umetnosti (Posebna izdawa,
Kw. DCXXVII, Odeqewe likovne i muziåke umetnosti, kw. 9) — Muzikolo-
ški institut SANU — Udruÿewe kompozitora Srbije, Beograd 1994, 36, 42,
43, 70, 71, 76, 164.
69. S. Turlakov, Letopis muziåkog ÿivota u Beogradu 1840—1941, Beograd 1994,
15, 17, 18.
70. Isti, Kwiga o Betovenu sa nama do 1941. Quasi una fantasia, Beograd 1998, 15,
22, 23, 25-33, 36, 38, 55, 248, 360, 361, 373, 380.
71. S. Marinkoviã, Istorija srpske muzike za sredwe muziåke škole, Beograd
2000, 23, 39.*

Aleksandar Vasiã

A SERBIAN PIANIST, JOVANKA STOJKOVIÃ

Summary

In this paper, the author presents a portrait of a famous Serbian pianist, chamber
musician, concert singer, composer and music pedagogue, Jovanka Stojkoviã (Timisoa-
ra 1854 or 1855 — Paris, March 1892). After her studies with Alexander Dreyschock
and Franz Liszt, J. Stojkoviã achieved a significant pianist career. She did not perform
only in Serbia, but also in Pest, Graz, Vienna, Trieste, London, Paris, Denmark, Russia
Her greatest merit was probably the fact that she acquianted the Serbs with the best
works of West European music (Ludwig van Beethoven's sonatas for piano: C Major,
Opus 53 (Waldstein), C-sharp Minor, Opus 26 No. 2 (Mondscheinsonate), D Minor,
Opus 31 No. 2 (The Storm), E-flat Major, Opus 81a (Les Adieux), F Minor, Opus 57
(Appasionata), E Minor, Opus 90.
According to the preserved testimonies from the 19th century press, J. Stojkoviã
was an accomplished piano artist, with brilliant technique, but also with subtle artistic
sensibility. He was not so successful as a concert singer. Today one cannot talk about
her composing work, because her fantasies, variations and transcripts for piano were
not found.
At the end, the author takes some time to analyze a piece of music criticism abo-
ut J. Stojkoviã published in May 1872 in the magazine Zastava (The Flag) from Novi
Sad and written by a great Serbian poet Jovan Jovanoviã Zmaj. His insightful approach
to Beethoven's Mondscheinsonate points to the fact that modern Serbian music criti-
cism had a significant forerunner in Zmaj.

61
 Aleksandar Vasiã

PIANISTA SÂRBª JOVANKA STOJKOVIÃ

Rezumat

În lucrarea sa, autorul prezintº portretul vestitei pianiste de origine sârbº, inter-
pretº de muzicº de camerº ¤i la concerte vocale, compozitor ¤i pedagog muzical, Jo-
vanka Stojkoviã (Timi¤oara, 1854 sau 1855 — Paris, martie 1892). Dupº studiile fºcute
la Alexander Dreyschock ¤i Franz Liszt, J. Stojkoviã a avut o carierº de pianistº remar-
cabilº. Nu a participat numai în Serbia, ci ¤i la Pesta, Graz, Viena, Triest, Londra, Pa-
ris, Danemarca, Rusia. Poate cº cel mai mare merit al sºu a fost sº le facº sârbilor cu-
no¤tinþº cu cele mai valoroase creaþii aparþinând muzicii Europei occidentale: sonate le
pentru pian ale lui Ludwig van Beethoven: C-dur, opus 53 (Waldstein), cis-moll, opus
27 nr. 2 (Mondscheinsonate), d-moll, opus 31 nr. 2 (Furtuna), Es-dur, opus 81 a (Les
Adieux), f-moll, opus 57 (Appassionata), e-moll, opus 90.
Potrivit mºrturiilor pºstrate din presa secolului XIX, J. Stojkoviã era un artist la
pian superior, care demonstra o zehnicº strºlucitº ¤i avea un simþ artistic nuanþat. Suc-
cese mai puþin însemnate avea ca interpretº la concertele vocale. Astºzi nu se poate
vorbi despre activitatea ei de compozitor, deoarece variaþiunile ei fanteziste ¤i tran-
scripþiile pentru pian nu au fost gºsite.
În final, autorul se opre¤te asupra analizei criticii muzicale despre J. Stojkoviã pe
care în mai 1872, în ziarul Zastava (Drapelul) din Novi Sad a publicat-o marele poet
sârb Jovan Jovanoviã Zmaj. Modul perspicace în care el a abordat Mondscheinsonate a
lui Beettoven arata ca Zmaj a fost un precursor important al criticii muzicale sârbe mo-
derne.

62
 UDC 5:929 Kengelac P.

Nikola Gavriloviã

DEIZAM PRIRODWAKA PAVLA KENGELCA

Deizam je nova filozofija XVIII veka, koja se pojavila kao rezultat

intenzivnog izuåavawa prirode i wenih pojava, sa zadatkom da pomiri
savremena nauåna dostignuãa sa teologijom. Deizam se sastoji u verova-
wu u postojawe Boga kao prvog pokretaåa. Bilo da je ponikao na bazi
racionalizma, kao kod Voltera, ili sentimentalizma — kod Rusoa, dei-
zam postavqa Boga kao tvorca i pokretaåa sveta, ali koji se, pošto je
izvršio tu svoju funkciju, više ne meša u daqi tok stvari.
Široka popularnost prirodnih nauka i opšta pasioniranost za
wima u doba prosveãenosti imala je tu dobru stranu što je stvorila
širok nauåni kadar koji ãe ostvariti smela otkriãa. Imena mnogih
nauånika iz tog doba danas izazivaju divqewe, a na otkriãima mnogih
od wih poåiva i danas savremena nauka: matematiåari Dalamber i Mo-
pertuji; astronomi Laland i Lakaj; fiziåari Laplas i Kulon; hemiåar
Lavoazije i prirodwaci Bifon i Reomir. Sistem javnih predavawa i
nauånih publikacija dobija sve više u znaåaju, tako da se, posle ukida-
wa jezuitskog reda, nastava fizike uvodi u škole. Odanost prirodnim
naukama, ukratko, postaje strast i nova religija sa svim svojim odrica-
wima i ekstazama. U teÿwi da se ispita priroda i protumaåe wene za-
gonetke, ne preza se ni od kakve opasnosti.
Najveãi broj nauånika iz prve polovine XVIII veka su teolozi:
opat Nole, opat Pliš, opat Fromaÿo i svi se oni trude da pomire na-
uku sa teologijom. Za sve wih, svekoliko šarenilo sveta biqaka, ÿivo-
tiwa, minerala, zvezda, postoji samo da bi uveliåalo slavu i dobrotu
Boÿiju. Meðutim, kada je nauka nezadrÿivim korakom pošla napred i
silom istine nametnula svoj pogled na svet, u nameri da se izbegne
opasan sukob sa zvaniånim stavom teologije i wenim eksponentima,
nauånici su poåeli da prihvataju vrlo elastiåan metod interpretacije
pojava u istoriji sveta, kao na primer pitawe wegove geneze, veliki
potop i drugo.
Ovakav karakter imale su prirodne nauke svuda u Evropi sve do
pojave materijalizma i ateizma, dok su deistiåkom filozofijom bili
zadojeni najveãi nauånici toga doba, kao astronom Kasini, botaniåar
Line, fiziåar Volta i Galvani, fiziolozi Spalancani i Pristli i

63
mnogi drugi. To je bilo vreme kada se i kod Srba u Austriji, u redovi-
ma srpske inteligencije, snaÿno osetio uticaj ideja prosveãenosti sa
svojim kultom razuma i verom u progres kroz nauku i kroz moguãnost uz-
dizawa i emancipacije åoveka i cele nacije pomoãu prosvete, nauke i
kulture.
Mi danas imamo obiqe dokaza o tome koliko su prirodne nauke
bile omiqen predmet rada naših qudi i traÿena lektira kod naše åi-
talaåke publike. To u prvom redu jasno pokazuje velik broj autora i de-
la. Najstarije delo te vrste bila je Istorija naturalnaja filozofov od
prefekta petrovaradinski uåilišta Dionisija Novakoviãa (1705—1767);
teološko-filozofska rasprava napisana u katihetiåkom obliku pitawa
i odgovora. Zatim Kratkoje rukovodstvo v poznanije zemno-vodnago kruga
od poznatog našeg istoriåara Jovana Rajiãa. Manojlo Jankoviã je, kao
kandidat medicinskih nauka u Haleu, objavio 1787. godine, raspravu
pod naslovom: Fiziåeskoje soåinenije o iskušeniju i razdeleniju vode u
vazduh, koja mu je donela ålanstvo u prirodwaåkom društvu „Naturfor-
schende Geselleschaft" u Haleu. Joakim Vujiã je dao dva dela iz prirod-
nih nauka i to „Jestestvoslovije, prevod sa nemaåkog od Rafa, 1809, i
Novjejše zemqoopisanije cjeloga svjeta, 1825. godine. Prva srpska ÿena
spisateqica Eustahija Arsiã-Cinciã dala je Poleznaja razmišqanija o
åetirih godišwih vremena, dok je Prokopije Boliã slobodno preradio
francusko delo hemiåara Šaptala, pod naslovom Vinoðelac. I tako da-
qe. Meðutim, mnogo znaåajnija su dela Fizika od Atanasija Stojkoviãa
i Jestestvoslovije od Pavla Kengelca.
Pored ovako impozantnog broja autora i dela, prirodne nauke su
imale neobiåno široku åitalaåku publiku, i to uglavnom srpsku inte-
ligenciju i školsku omladinu. Naše sveštenstvo, na primer, kako ni-
ÿe tako i više, listom se bilo pretplatilo na Stojkoviãevu Fiziku,
tako da je Svetislav Mariã s pravom konstatovao da „Prvi deo spiska
prenumeranata na tu kwigu skoro liåi na kasniji šematizam Karlovaå-
ke mitropolije, koji je donosio spisak sveštenika."1
Konaåno i merodavne izjave naših kulturnih radnika takoðe jasno
govore koliki se znaåaj pridavao popularizovawu prirodnih nauka kod
nas. Tako Kengelac u predgovoru svog Jestestvoslovija veli da „njes mu-
dr, niÿe åelovjek v pravom smislje vzjatij, iÿe jestestvo i bitije tvarej
ne poznajet". Ili malo daqe: „Moÿet li sebe v pravom smislje åelovje-
kom narešåi, iÿe… sebe samoga, i tvari mir sej sostavqajušåija, ne
poznajet."2
Stojkoviã je još odreðeniji kad kaÿe da „izuåavati treba nauku je-
stestva, jer åovek mora preimuãstvo svoje u prirodi ne samo odrÿati,
no i utvrditi". A na drugom mestu: „Ja ne verujem da ima i jedin razum-
nij åolovjek na ovome svjetu, koemu ne bi jestestvena nauka mila bila, i

1 Svet. Mariã, Prirodne nauke kod Srba u Vojvodini krajem XVII i poåetkom XIX veka,
Letopis Matice srpske, Novi Sad, 161.
2 P. Kengelac, Jestestvoslovije (predgovor).

64
koj ne bi rado ot onih knig sovjete iskao i s nimi se uveseqavao, koje o
jestestvu djejstvuju".3
Zadatak koji su sebi postavili naši qubiteqi prirodnih nauka ne
razlikuje se od onoga koji je zagrevao evropske prirodwake, a to je da u
duhu prosvetiteqskih ideja i deistiåkog filozofskog shvatawa, s jedne
strane, pomire dva opreåna stava u shvatawu sveta — biblijski i nauå-
ni, a, s druge, da se prirodnim naukama posluÿe u borbi za iskorewi-
vawe sujeverja i misticizma, koji su kod nas u to doba zahvatili duboke
korene.
Kako Stojkoviã tako i Kengelac nisu prestali da traÿe „u estestvu
silu, premudrost i veliåestvo Tvorca pokazati i, åitateqe…k qubovi i
poåitaniju visoåajšago ovoga sušåestva voditi".4 „Ibo ot poznanija
mir sej sostavqajšåih ÿivotnih i bezdušnih tvarej visit poznanije
Tvorca i ziÿditeqa ih, jakoÿe prorok Isaij pisja: Vsuje, reåe, išåete
poznati Boga: vozzrite i ispitajte djela jego, ta bo vas nauåat, kto jest
Bog".5
Iz biografskih podataka vidi se da je Kengelac, roðen u Kikindi
1770. godine, gimnaziju uåio u Šopronu i Keÿmarku, a bogoslovske na-
uke u Seminariji Aleksandra Nevskog u Petrogradu, gde je proizveden
za doktora teologije. Iz Rusije je otišao u Nemaåku, kao pratilac na
školovawu sinova Teodora Jankoviãa Mirijevskog, potoweg vrhovnog
nadzornika osnovnih škola u Rusiji. Tu je, na univerzitetu u Haleu,
slušao prirodne nauke kod profesora Forstera, i odlikovao se u jav-
nim diskusijama. Odatle Kengelac odlazi u London i Pariz, gde provo-
di neko vreme. Po povratku u domovinu, zakaluðeri ga temišvarski
vladika Petar Petroviã, da bi ga zaklonio pred progawawem politiå-
kih vlasti, ali otada dolazi u sukob sa mitropolitom Stratimirovi-
ãem, koji ãe trajati sve do smrti mitropolitove. Qubomoran na wegovo
visoko obrazovawe i zaziruãi od wegovih naprednih shvatawa, Strati-
miroviã ga nemilosrdno progawa. Za vreme svog ÿivota štitio ga je
vladika Petroviã, pa je štaviše u svom testamentu izrazio ÿequ da se
Kengelac postavi za arhimandrita najveãeg srpskog manastira u Banatu
— Bezdina, što zbog zavisti i svakojakog podmetawa nikada nije uåi-
weno. Posle Petroviãeve smrti, 1801. godine, Stratimiroviã nije pre-
stajao da se preko podruånih mu vladika neprestano potajno interesuje
åime se u manastiru bavi Kengelac, šta piše, ima li nameru što obja-
viti itd. Poznato je åak da se na taj naåin doåepao nekih wegovih ruko-
pisa i da ih je uništio. Kengelac je umro u svojoj 64. godini ÿivota,
1834. godine.6
Svoje glavno delo, Jestestvoslovije, Kengelac je radio više godi-
na, a izdao ga je novcem temišvarskog trgovca, inaåe qubiteqa kwi-
ÿevnosti, Georgija Stefanoviãa, 1811. godine u Budimu. Kwiga se sa-
stoji iz osam glava. U prvoj se govori o postanku zemqe i o geološkim

3 A. Stojkoviã, Fizika (predgovor).

4 P. Kengelac, A. Stojkoviã, iz predgovora pomenutih dela.
5 Isto.
6 Ð. Rajkoviã, P. Kengelac, Letopis Matice srpske 124, Novi Sad 1880, 124.

65
promenama, u drugoj o planinama i peãinama, u treãoj o morima i jeze-
rima, u åetvrtoj o izvorima i rekama, u petoj o vetrovima, u šestoj o
zemqotresima i vulkanima, u sedmoj o godišwim dobima, a u osmoj o
åoveku.
Kengelac je planirao da izda još tri kwige, za koje su wegovi bio-
grafi Emil Åakra i Ðorðe Rajkoviã tvrdili da je završio, ali da ih
nije objavio zbog oštrog protivqewa mitropolita Stratimiroviãa. U
wima je trebalo da bude reåi o ÿivotiwskom carstvu (II deo), biqnom
carstvu (III deo) i mineralima (IV deo).
Da napiše svoje delo Kengelca je podstakla åiwenica što tada kod
Srba nije bilo takvih kwiga. On je, doduše, nameravao da sastavi ze-
mqopis, preko potreban za sve nauke, a naroåito za prirodne, ali su ga
prilike u Evropi i neprestane promene na wenoj karti zbog Napoleo-
novih ratova zadrÿale za neko vreme od tog posla, te je tako, u meðuvre-
menu, sastavio Jestestvoslovije.
Kengelac je, kao åovek evropskoga kova, osetio sav znaåaj prirod-
nih nauka i wihovog popularisawa za širewe kulture u široke narod-
ne mase, te je preduzeo, po primeru narodnog prosvetiteqa, „polzoju
svojeju vsakoje suetnoje åelovjeåeskoje mudrovanije prevashodjašåago, i
um prosvjašåajušåago Estestvoslovija obratiti."
Meðutim, ne treba smetnuti s uma da je Kengelac bio bogoslov, i
to visokog stila, po filozofskom shvatawu deist, te da mu je krajwi
ciq bio da, kroz upoznavawe veliåanstvenosti prirode i wenih zako-
nitosti, u stvari prikaÿe veliåinu i slavu Boÿiju. Taj dualizam, pak,
i jeste ono što ga ponajviše pribliÿava tadašwem stavu u pitawu
prirodnih nauka. On sam o tome kaÿe da od poznavawa ÿivih i neÿi-
vih biãa zavisi poznavawe „tvorca i ziÿditeqa". Duh Boÿiji, po Ken-
gelcu, nije ono biblijsko treãe lice Boÿije („Duh ÿe Boÿiji ne razu-
mjejetsja tamo, jegoÿe mi za tretee lice boÿestva ispovedujem"), nego da
je duh Boÿiji priroda sama kao „nevidima sila i djejstvije".
Wemu nije dovoqno biblijsko tumaåewe „reåe Bog da budet i bi-
šavsja". On traÿi uzroke svaåemu. Za wega prirodoslovac nije onaj koji
se samo zadovoqava konstatovawem da stvari postoje, nego onaj koji tra-
ÿi da shvati zakone wihovog postojawa. „On tšåitsja postignuti, kako
što bje i biti moÿet". Åiwenice moraju poåivati na „neoborimoje mu-
drovanija svojego dokazateqstvo". Stoga se on ne zadovoqava onim što
je pre wega reåeno, pa makar ono proisteklo iz samih svetih kwiga, ne-
go se trudi da pronaðe istinu nauånim metodom.
Pošto je zauzeo kartezijanski stav po pitawu metoda nauånog rada,
Kengelac se sve više udaqava od biblijskog uåewa, da bi prešao na
otvoreno negirawe verodostojnosti i merodavnosti svetih otaca, sma-
trajuãi ih obiånim qudima koji su kao i svaki drugi åovek, mogli da
pogreše.
Što se tiåe izvora za sastavqawe Jestestvoslovija, Kengelac se
sluÿio delom Inokentija Dubravinskog, rektora Seminarije Aleksan-
dra Nevskog u Petrogradu, inaåe Kengelåevog profesora bogoslovqa, za-
tim delima Johana Rajnolda Forstera, svog profesora na univerzitetu

66
u Haleu, pa Karl-Filipa Funkea, a ponajviše Bifonovom Prirodnom
istorijom, koje je delo imao, u nemaåkom prevodu, u biblioteci temi-
švarskog vladike, svog zaštitnika. Ovo delo, kao i dela drugih fran-
cuskih i švajcarskih prirodwaka, kao Dolomjea, Tisoa, Feria, Bodea i
drugih, posluÿili su kao osnov svim delima kojima se Kengelac mogao
sluÿiti.
Ovakvo jedno delo, koje je izlazilo iz okvira obiånih bogoslovskih
dela i odavalo oåigledno nauåne pretenzije, moralo je da naiðe na
oštro protivqewe kod naše klerikalne reakcije. Najveãu je ÿuå na we-
ga i wegovog autora izlio mitropolit Stratimiroviã. To je i razumqi-
vo kada se zna da su promene u sferi idejne nadgradwe nailazile u
svim vremenima na prepreke, pa i otvorene otpore. One su bivale uto-
liko veãe ukoliko se radilo o korenitim, kvalitativnim promenama na
kraju starih, dotrajalih, i na poåetku novih sistema shvatawa. U doba
zamene postojeãeg, u praksi proverenog sistema novim, koji je trebalo
tek da dokaÿe svoju celoshodnost, i o kojem se malo ili gotovo ništa
ne zna.
Tako je bilo i sa velikim zaokretima u svesti qudi iz doba pro-
sveãenosti kada je nagli razvoj prirodnih nauka, tehnike i tehnologije
poåeo da ruši i same temeqe, na kojima je poåivalo crkveno — feudal-
no shvatawe prirode i društva.
Kada je mitropolitu došla u ruke Kengelåeva kwiga, wega je slobo-
doumnost ovog pravoslavnog arhimandrita, a naroåito onaj deo koji se
odnosi na zaåeãe åovekovo, u toj meri frapirala da je odmah od temi-
švarskog vladike Avakumoviãa zatraÿio da pozove na saslušawe Ken-
gelca i „jego ko slovu i otvjetu o bezåinom proderzostnom i bezstidnom
postupcje jego pritjagnuti": „Kako se usudio on" — veli mitropolit da-
qe — „da govori onakve stvari, koje ne priliåe wemu, pa ni åasnom
åinu kome pripada, a da pritom ne povredi pristojnost i svetiwu mo-
naštva koju u sebi nosi, i da ih štampa i na svet izdaje, a koje sluÿe
iskquåivo na sablazan i izvrgavawe dobrih naravi, kao i izrugivawu
monaškog i svešteniåkog åina, i davawu lekcija suprotnih dobrim na-
ravima."7
Pa nastavqa: „Da li je ovaj arhimandrit åitao da je neko svešteno
lice katoliåke, kalvinske ili luteranske veroispovesti štampao i ob-
javio takve tekstove koji priliåe lekaru i svetovnom prirodwaku".8 Na

7 „Kako derznu on" — veli mitropolit daqe — „onaja, o ninÿe njemu ni v åasnom
sodruÿestvje bez povreÿdenija pristojnosti i svjatosti monašestva jeÿe na sebe nosit,
glagoqati qet jest, peåataniju na svjet izdati i vsjem qudim, na soblazan i rstajanije bla-
gonravija na poruganije åina i cerkovawah sluÿiteqej, javno propovedati i jako po do-
bromu i praktiåeskomu vjeÿestvu lekciji davati." ASANUK, PMA „A" 203 iz 1812. god.
8 „Eda li sej arhimandrit åital, jako svjašåenik kakovij rimskago, kalvinskago ili
luteranskago vjedanija peåatal i obnarodoval jest izsqedovanije takovih, tokmo vraåu i
mirskom jestestvoispitatequ priliåna tonkostej". — Isto.
„Eda mnu edinomu, s sokrušennim serdcem kajušåusja i ploda pokajanija dovoqno
pokazavšu, dveri pokajanija na vjeki zatvorena ostanut. Eda ni mene radi Hristos umre.
Eda az edin paåe vsjeh razvrašåennih stroptivih, zavrašåen i stroptiven pred Bogom,
cerkoviju i narodom, oplevanija i omerzjenija dostojnij rab pojavqusja, da ne budet mnu
uåastiju s satanoju." ASANUK, PMA „A" 8 iz 1816. god.

67
kraju se mitropolit interesuje u koliko je primeraka kwiga štampana,
da li su svi primerci prodati i moÿe li se iz još neprodatih kwiga
istrgnuti „soblaznitelnaja i nravovrednaja listi".
Na zahtev mitropolitov, episkop Avakumoviã je odmah u konzisto-
riju pozvao okrivqenog Kengelca, obavio saslušawe i kopiju wegovu
poslao mitropolitu u Karlovce. U wemu se Kengelac brani da misli za
koje ga optuÿuju nisu wegove originalne, nego onih mislilaca i priro-
doslovaca koje je u kwizi naveo, åije se kwige åitaju po celom svetu,
kako meðu sveštenim tako i meðu svetovnim licima. Uostalom, i u
kwigama Dositeja Obradoviãa — veli daqe Kengelac u saslušawu —
ima mesta u kojima se „javno naåin naš huqat", pa se one ipak zato ne
zabrawuju. A što se tiåe pitawa da li je negde åitao da je neki svešte-
nik rimskog, luteranskog ili kalvinskog zakona pisao i štampao sliå-
ne stvari, arhimandrit odgovara da je ne samo wemu, nego i mnogima
drugima poznato da su Spalancani pa Inokentije Dubravinski, koji je,
štaviše, za takvu jednu kwigu dobio zlatnu grivnu na dar od carice
Katarine II, takve kwige pisali i predavali javnosti. Na kraju, i An-
drej Najbauer, „libegskij luteranskago ispovjedanija propovjednik", ta-
koðe je objavio sliånu kwigu.
Tako je propao i posledwi pokušaj klerikalne reakcije da se na
ovo napredno delo baci anatema, a wegov autor osramoti u oåima javno-
sti. Meðutim, nasrtaji na ovog visokoobrazovanog i naprednog åoveka
nisu prestajali. Naprotiv, oni su postajali sve ÿešãi i besomuåniji
tako, da je Kengelac, osetivši svu svoju nemoã da im se odupre, odluåio
da se pokaje. Sliåno postupku wegovog velikog francuskog jednomišqe-
nika Bifona, koji se povukao pred nasrtajima Sorbone, i Kengelac pi-
še pokajniåko pismo svom episkopu moleãi ga za oproštaj. U tom pi-
smu pisanom u manastiru Senðurðu 20. maja 1816. godine Kengelac veli:
„Pa zar jedino meni, koji se skrušena srca kajem i koji sam pruÿio do-
voqno dokaza mom pokajawu, dveri pokajawa na vek da budu zatvorene?
Pa zar Hristos i zbog mene nije umro? Pa zar ja jedini, pored tolikih
prokletih i omrznutih qudi, da ostanem proklet i omrznut pred Bogom
i u narodu, i da mi se pripisuje, meni, nedostojnom rabu boÿijem, da
drugujem sa satanom."9
Konaåno, postavqa se pitawe koji je razlog što je mitropolit
Stratimiroviã tako postupio prema jednom od svojih najistaknutijih
predstavnika monaškog reda u mitropoliji. Da li je u pitawu samo su-
revwivost i liåna netrpeqivost. Odgovor ãe se naãi ako se proanali-
zira stawe duhova u vrhovima drÿavne administracije, pa i na samom
beåkom dvoru.
Naime, nakon smrti Josifa II (1790) u austrijskoj politici narod-
nog prosveãivawa došlo je do korenitih izmena. Doba vladavine Fran-
ca I (1792—1835) i Ferdinanda V (1835—1848) karakteriše se snaÿno
izraÿenim strahom od prodirawa ideja velike francuske revolucije iz
1789. i demokratskih ideja rasprostrawenih napoleonovskim ratovima.

9 Isto.

68
Pobeda republike u Francuskoj i svrgavawe kraqevstva mogli su da bu-
du presedan za sve evropske monarhije, pa i za Habzburšku u Austriji.
Da bi se tome pariralo, u carsko-kraqevskim naslednim zemqama više
se, u pogledu obrazovawa i vaspitawa mlade generacije, nije zahtevalo
stvarawe uåene, obrazovane i prosveãene omladine, nego pokornih i
vladajuãoj klasi odanih podanika. Previše slobode, znawa i spoznaje
moglo je samo da naškodi ostvarewu tog osnovnog ciqa, tako da je åita-
va delatnost u vezi sa školama i obrazovawem u Monarhiji, u postjoze-
finskom periodu, ponela peåat takvog nazadnog shvatawa.
Nakon kratkog predaha pod Leopoldom II (1790—1792) u Austriji je
nastupio period reakcije, kada su na åelu beåke vlade stajali kancelari
Franz Thugut (1794—1809) i Wenzel Metternich (1809—1848). Obojici je
prva briga bila da uguše svako stremqewe ka slobodi mišqewa i ak-
cije, koristeãi se pritom svakovrsnim represivnim merama. Poznate
su Tugutove reåi: „Mogu da me mrze, samo neka me se plaše" (Man mag
mich hassen, wenn man mich nur fürchtet). Wegovo je delo pooštrena cen-
zura kwiga, štampe i sredstava javnog informisawa graðana; propu-
štao je samo ono što je odgovaralo politici vlade. Kada je u pitawu
školstvo, od direktora obrazovno-vaspitnih ustanova zahtevao je da se
školska omladina obuåava u poboÿnosti i bezrezervnoj pokornosti,
nad åijim je izvršewem bdela åak i tajna policija.
Wega je nasledio kancelar Meternih, koji je, u svojstvu ministra
spoqnih poslova Austrije (8. oktobra 1809—13. marta 1848), faktiåki
vladao, naroåito nakon uspeha u italijanskim pohodima 1821, ne samo
austrijskom, nego i, blagodareãi Svetoj alijansi, i politikom cele
Evrope (osim Engleske). Pod uticajem svojih svemoãnih kancelara, sam
„dobri car Franc" (Der gute Kaiser Franz) snaÿno se odupirao prodoru
novih ideja. O tome najboqe svedoåe reåi koje je izgovorio pred nastav-
niåkim veãem qubqanskog liceja, kada je izjavio: „Sada kolaju neke no-
ve ideje, koje ja ne umem da cenim, niti ãu ih ikada ceniti. Vi se pri-
drÿavajte starih, dobrih, kojih su se pridrÿavali i naši prethodnici,
a sa kojima se i mi moÿemo sasvim dobro oseãati. Meni nisu potrebni
uåevni, nego dobri graðani. Åuvajte se da meðu omladinom širite nove
ideje. Ko meni sluÿi, mora da poduåava ono što ja nareðujem. Ko to ne
ume ili neãe, moÿe da ide, ili ãu mu ja dati 'laufpas'.10 Za wegovo vreme
åak je i sveštenstvo izgubilo svoju preðašwu samostalnost i postalo
obiåno oruðe u sluÿbi carske premoãi. Sve se svodilo na to da se ne
radi na stvarawu uåene, obrazovane generacije, nego generacije pokor-
nih podanika i sluÿbenika.
Pridrÿavajuãi se naåela politiåkog pragmatizma, duhovni stare-
šina svekolikog pravoslavnog ÿivqa u Monarhiji, mitropolit Stra-
timiroviã, svestan svoje odgovornosti pred Bogom, pred carem i pred
narodom, dosledno je izvršavao carsku naredbu o beskompromisnoj po-
kornosti na koju se i formalno bio obavezao prilikom svoje arhijerej-
ske inštalacije 1790. i ponovne potvrde Ilirskih privilegija 1792.

10 E. Csuday, Die Geschichte der Ungarn II, 332.

69
godine, kada je kleåeãi qubio šnalu na cipeli carevima Leopoldu II i
Francu I.
Ogrešiti se o tu naredbu znaåilo je doÿiveti sudbinu wegovog ne-
posrednog prethodnika, zbog nepokornosti nasilnom smrãu umorenog
Mojseja Putnika, pa i samog partijarha Arsenija III Åarnojeviãa.
A kada je reå o kontraverznoj liånosti nepriznatog arhimandrita
Pavla Kengelca, ko zna da li bi wegovu zlu sudbinu doÿiveo i sam Do-
sitej da se nije na vreme razmonašio i sklonio u Srbiju.

Nikola Gavriloviã

DEISM OF THE SCIENTIST PAVLE KENGELAC

Summary

In this presentation, the author discusses evidence related to the fact that the Ar-
chimandrite of the Sendjurdj (St. Gheorghe) Monastery (Romania), Pavle Kengelac, ad-
hered to the ideology of enlightenment and deism as the prevailing philosophy of the
18th century. It is known that the aim of this philosophy was to reconcile contemporary
scientific achievements with the official theology.
This movement resulted from the intensive study of nature and its phenomena, so
it included a broad circle of scientists of that time and acquired a very broad range of
followers.
The Archimandrite Kengelac expressed his adherence to this movement in his
work „Jestestvoslovije" (The Study of Nature) published in Buda in 1811.
The author then discusses the resistance which this work faced in the top circles
of the Karlovci Metropolitanate, including the Metropolitan himself, Stefan Stratimiro-
viã. The author believes that one of the reasons for that was invidiousness and personal
animosity of the mentioned Metropolitan towards the man who wanted „to stand out";
even more important reasons were the activities of the conservative top circles of the
Austrian state administration and of the Vienna Court itself, as well as the Metropolitan
Stratimiroviã's fear to arouse anger in these circles and fall into disgrace himself.

Nikola Gavriloviã

DEISMUL NATURALISTULUI PAVLE KENGELAC

Rezumat

În aceastº comunicare a sa autorul prezintº dovezi cu privire la apartenenþa arhi-

mandritului mºnºstirii Sf. Gheorghe (România), Pavle Kengelac, la ideologia ilumini-
smului ¤i deismului, ca filozofie dominantº în secolul XVIII. Este cunoscut cº obiecti-
vul acestei filozofii a fost sº împace realizºrile ¤tiinþifice moderne cu teologia oficialº.
Aceastº mi¤care a luat na¤tere ca urmare a studierii intensive a naturii ¤i fenome-
nelor ei ¤i a cuprins un cerc foarte larg de oameni de ¤tiinþº din perioada aceea, asi-
gurându-¤i un spectru foarte larg de adepti.
Arhimandritul Kengelac a demonstrat apartenenþa la aceastº mi¤care în opera sa
„Jestestvoslovije" („¢tiinþa despre naturº„), publicata la Budim în anul 1811.
Autorul vorbe¤te în continuare despre rezistenþa pe care a întâmpinat-o aceastº
operº în cercurile aflata la conducerea Mitropoliei din Karlovci, în primul rând cea a

70
insu¤i mitropolitului Stefan Stratimiroviã. Drept motiv se aminte¤te invidia ¤i intole-
ranþa personalº a mitropolitului menþionat faþº de omul care dore¤te „sº se distingº„ , ¤i
în mºsurº ¤i mai mare activitatea cercurilor conservatoare din vârfurile administraþiei
de stat austriece, ba chiar ¤i la însº¤i Curtea din Viena, precum ¤i teama mitropolitului
Stratimiroviã de nu i se face observaþii, iar prin aceasta el însusi sº cadº în dizgraþie.

71
 UDC 886.1.09 Andriã A.

Spasoje Grahovac

KWIŸEVNI RAD ALEKSANDRA ANDRIÃA

Aleksandar Andriã je neopravdano zaboravqen srpski kwiÿevni

stvaralac. Malo je naših qudi u wegovom vremenu toliko radilo, i ta-
ko radilo, za dobro srpskog naroda kao on. Ovaj nekadašwi oficir Au-
strije, koji je sam napustio vojniåki ÿivot, dokazivao se na mnogim
poqima intelektualnog rada.
Prve pesme potpisivao je sa Aleksandar Andros. Izdavao je „Zim-
zelen", „srbsko-narodni mesecoslov", koji je izašao, mewajuãi mesta
izlaska (Beograd, Sremski Karlovci, Segedin, Subotica, Beå) za godi-
ne: 1846, 1847, 1848, 1849, 1850, 1858, 1859. i 1861. Šesto godište po-
svetio je Pavlu Trifuncu, predsedniku Matice srpske u vreme Maðar-
ske revolucije i posle we, a osmo — Petru Åarnojeviãu, „najstarijoj
lozi plemenitoj, blagodati što prosipa tiho, rod qubeãi, kwiÿestvo
grleãi." Najverovatnije je da su ova dva godišta izašla uz finansijsku
pomoã ove dvojice uglednih i bogatih qudi.1
U „Zimzelenu" je objavio mnoge pesme: Molitvu Višwemu, Wegovoj
ekselenciji… Josifu Rajaåiãu, Vence Velebitske vile, Razne ÿeqe, Ze-
mqodelac ÿeli, Meni dajte šalu, Utehu pevcu, Markov lov (staro-srpska
skaska od Jovana N. Gogla), Qubve åezwu, Nesuðenoj, Wegovom veliåan-
stvu… Caru Ferdinandu I na roðendan 19. aprila 1846, Vasiliju Ÿivkovi-
ãu — parohu panåevaåkom, Pobeðenu mudrost, Rastanak godine, Wegovoj
Svetlosti Stefanu — vojvodi srbskom, Jovanu Štrausu mladom, Spome-
nik glavnom vragu mome i srbskome — polkovniku Jovanu Suzanu, Srbsku
åezwu itd. Pesme je objavqivao i u „Svetovidu" i „Vostoku", a i u dru-
gim listovima.

VENCI VELEBITSKE VILE

„Poletela Velebitska Vila

Da poseti sestru na Avali,
Od koje je sudba rastavila

1 Porodica Pavla Trifunca je bila jedna od najbogatijih u Kikindi. O Petru Åar-

nojeviãu i wegovom bogatstvu pisano je mnogo. U toku jedne noãi na kartawu je izgubio
5500 k.j. zemqe.

73
 Ima više od trista godina.
Lepe dare nosi sestri dragoj,
Lepe dare tri lovora venca,
koji tamo pored mora rastu.
Jedan venac trepti joj na glavi,
Druga oba u rukama nosi.
Zaåudi se Vila na Avali,
Kad uvidi sestru Zagorkiwu;
Jer joj retko sestre dolaziše,
Da obiðu staru domovinu,
Pa se tako jadne otuðuju!
Pozdravqa je Velebitska Vila:
— Bog pomogo, Avalkiwo Vilo!
Evo sam ti došla u posetu,
I donela tri malena dara,
Da nagradiš ti zaslugu pravu.
Prima Vila sa Avale dare,
Dugo misli kome da ih dade,
Od tolikih srpskih vitezova,
Koji zemqu srpsku izbaviše,
Od zla grdna stoletnoga iga,
Koji steÿe duh i telo sramno.
Dugo misli kome da ih dade,
Od tolikih srpskih sokolova,
Koji jošte davnog zaviåaja,
Seãaju se verno i spomiwu,
U pesmama Zagorkiwe vile!
Koji venac skida s' wene glave,
Onaj meãe na dostojnu glavu:
Aleksandra Karaðorðeviãa,
Tim' da venåa uskrsnutu pravdu.
Koji, venac prima iz desnice,
Onaj meãe na dostojnu glavu:
Avramovu, koja mudro misli,
Da usreãi zemqu ponositu.
Koji prima iz lijeve ruke,
Onaj meãe na dostojnu glavu,
Na Vuåiãa srpskoga vojvode,
Koj' je junak nad svim junacima.
Kad to vide Velebitska Vila,
To se wojzi pravo uåinilo,
Šta s' uvenåa pravda, mudrost, hrabrost,
Pa otide natrag Velebitu,
Sobom noseã pozdrav Avalkiwe,
Gorostasne, za junake liåke:
Da ãe doãi wima u posetu
I doneti iz Srbije dare —

74
 Kad s' ponovi što je rastavqeno,
Kad nov Dušan spoji razvaline!"

U pesmi Venci Velebitske vile opevana je nesreãna sudbina srp-

skog naroda. U deseteraåkim stihovima, sa veoma izraÿenom idejnom i
prospektivnom orijentacijom, opevana je Vila Zagorkiwa koja je došla
u Beograd da poseti sestru na Avali. Donela je tri venca da wena se-
stra ovenåa tri najveãa srpska sina. Vila Avalkiwa prvi venac daje
Aleksandru Karaðorðeviãu („da ovenåa uskrsnuãu pravdu"), drugi sta-
vqa na glavu Avrama („da usreãi zemqu ponositu"), a treãim ovenåava
vojvodu Vuåiãa („koj' je junak nad svim junacima"). Vrativši se svome
Velebitu, donela je pozdrave gorostasnim liåkim junacima, sreãna što
je svojim vencima ovenåala pravdu (simboliåno je predstavqa knez Alek-
sandar Karaðorðeviã), mudrost (u liånosti Avrama Petronijeviãa)2 i
hrabrost (Toma Vuåiã Perišiã).3 Pesma je objavqena u „Zimzelenu" za
1846. godinu.
Od srpskih pesnika Aleksandar Andriã je posebno cenio Vasu
Ÿivkoviãa. Wemu je posvetio pesmu Vasiliju Ÿivkoviãu, „parohu pan-
åevaåkom, stihotvorcu srbskom, na dan inštalacije… 17. II 1846. tor-
ÿestvovawe." U stvari, ovo je bio odgovor na pesmu Vase Ÿivkoviãa
Ustrelnom pesniku A. A… u. Ÿivkoviã je wu napisao povodom Andriãeve
pesme Qubve åezwa, za koju je Jovan Deretiã rekao da je to jedna „petrar-
kistiåka kancona".4 Hvaleãi Andriãev talenat, Ÿivkoviã, istovreme-
no, ukazuje na potrebu da se autor oslobodi tuÿnih i plaåevnih tonova
u svojoj lirici:

„Uzdisaji teški izdaju te kivno,

U tvome se oku svetli suza divno;
Udešena arfa leÿi ti na ruci,
Al' se sa we åuju samo plaåni zvuci."5

Aleksandar Andriã je napisao više oda znamenitim liånostima.

To su pravi mali hvalospevi osobama koje su stajale na åelu drÿava, na-
roda, vera, staleÿa. Pune udvoriåkih tonova, one smetaju današwem åi-
taocu. Andriã ih je pisao zato što su takvi stihovi bili uslov odreðe-
nim srpskim interesima i zato što je tako usmerenu poeziju traÿila
austrijska vlast. Ti stihovi nikako nisu bili izraz pišåevog ravnodu-
šnog rodoqubqa i wegove slabe srpske orijentacije. Ovakva poezija

2 Avram Petronijeviã (1791—1852), drÿavnik, nekoliko puta bio ministar ino-

stranih dela Srbije, s Tomom Vuåiãem bio na åelu Ustavobraniteqa protiv kneza Milo-
ša, za vreme vladavine Aleksandra Karaðorðeviãa. Najviše zbog ove pesme Andriã je kra-
jem 1859. izruåen austrijskoj policiji; to je bila Miloševa osveta.
3 Toma Vuåiã Perišiã (1787. ili 1788—1859), voða Ustavobraniteqa, naterao Mi-
loša da podnese ostavku, takoðe i wegovog sina Mihaila, 1842. godine. Dolaskom na
vlast 1858. Miloš ga zatvorio, u zatvoru je i umro.
4 Jovan Deretiã, Almanasi Vukovog doba, Beograd 1979.
5 Isto, za godinu 1847.

75
otvarala je prostor za ostvarewe nekih srpskih nacionalnih interesa.
Ona je stvarala moguãnosti i za pisawe sliånih pesama u srpskom duhu.
A Andriã je i takve pesme pisao.
Wegov kwiÿevni rad je vrlo raznovrstan i bogat. Pisao je novele,
pripovetke, skaske, informativne i istorijsko-kwiÿevne tekstove, za-
gonetke, logogrife, šarade, polindrome, anagrame, homonime.
Pre nego što je prešao u Beograd, 1859. godine, Andriã je, godinu
dana ranije, u Beåu, bio osuðen na jednomeseånu kaznu zatvora, na gubi-
tak kaucije od 100 forinti i na naknadu svih troškova za kazneni po-
stupak.6 Te godine, u septembru, on je spreman da proda list, „Sveto-
vid", štampariju i kalendar „Zimzelen". Na kraju godine gubici lista
bili su veliki. Iznosili su 1.700 forinti. Saradnika je bilo malo, pa
je tako „Svetovid" bio prinuðen da preštampava tekstove iz drugih no-
vina. Našavši se u velikim problemima, Andriã je u jednom broju li-
sta preuraweno dao oduška svojim oseãawima, „dozvoqavajuãi da mu pe-
rom diktira srce a ne razum".7 U aprilu 1859. godine, povodom pada Ba-
hovog apsolutizma, Andriã u listu piše, s prizvukom ironije, da se ne
moÿe oåekivati da ãe carevina za Bahom zaplakati. Taj ålanak u „Sve-
tovidu" prokazao je vladika Platon Atanackoviã okruÿnom naåelniku
Novog Sada. Ovaj je ålanak prosledio svome ministru u Beå, baronu
Kempenu. Andriã je tada od austrijske vlade dobio opomenu. A kada je u
32, broju lista objavio pesmu Pozdrav Crnogorcima na Grahovu, u kojoj je
s puno simpatija pevao o Danilu i pozvao Srbe iz Vojvodine da se pod
wegovim voðstvom ujedine, znao je šta ga åeka. Pre pokretawa kaznenog
postupka Andriã je pobegao u Beograd, gde je oåekivao dolazak supruge
Jelisavete i štamparije. Meðutim, austrijska vlast je u Zemunu zaple-
nila celokupnu pošiqku adresovanu na Aleksandra Andriãa, a wegovu
ÿenu uhapsila i internirala u Dobanovce. Na šest meseci u odsustvu
osuðenog Andriãa Miloš Obrenoviã je predao austrijskoj policiji,
kaÿwavajuãi ga tako zato što je pre Svetoandrejske skupštine bio bli-
ÿi Aleksandru Karaðorðeviãu nego wemu. Kada je izdrÿao kaznu zatvo-
ra, prešao je 1860. godine u Beograd, i tu nastavio da u svojoj, iz Beåa
prenetoj, štampariji izdaje „Svetovid".
U Beogradu je izdao svoja Celokupna dela. U prvoj åasti, izašloj
1863, sa podnaslovom Stihotvorenija, objavqeni su Zakoni stihotvor-
stva, kojima autor teorijski razmatra pojedine lirske vrste. Pisao je o
tome šta su pesma, oda, himna, ditiramb, rapsodija, elegija, heroida,
sonet, madrigal, rondo, triolet, tercina, šestina, osmina, desetina,
kancona, kancion, kantata, gazela i ritornel. Zatim je naveo primere
za zagonetku, logogrif, šaradu, polzindrom, anagram i homonim. U dru-
goj åasti Celokupnih dela, „izašloj kao drugo (1865) i treãe odeqewe
(1866), u Beogradu", sa podnaslovom Pripovedke, objavqena je Andriãeva
pripovedaåka proza.

6 V. Krestiã, Istorija Srpske štampe u Ugarskoj, 1791—1941, Novi Sad 1980, 136.
7 Isto, 137.

76
 Na potkoriånoj stranici, u frontispisu prve åasti Dela nalazi
se tekst posvete: „Wenoj svetlosti crnogorskoj knegiwi Darinki Pe-
troviã Wegoš, roðenoj Kvekiã, uzoritoj i viteškoj Srpkiwi."
Aleksandar Andriã je bio svestran kwiÿevni stvaralac. U „Zimze-
lenu" je objavqivao aforizme (za hudoÿestvo, vjeÿestvo i ÿivota). U
stvari, to su bile prerade aforizama starih pisaca: Šlajermahera,
Maltica, Kinea, Vebera, Lihtenberga i Ebersberga.
Andriã je prouåavao i kwiÿevnost drugih naroda. Najviše ga je
interesovala nemaåka literatura. Nemaåki jezik prihvatao je kao uni-
verzalni u Austriji, koji, govorio je, i svi Sloveni treba da znaju i da
koriste. Godine 1858. izdao je kalendar na nemaåkom jeziku — „za qubi-
teqe Slovenstva, meðu koje i srbqe raåunamo". Sa nemaåkog je preveo
Ÿurnalistiku i kwiÿestvo u Austriji i Rusiji.
Interesovala ga je i poqoprivredna problematika. U „Zimzelenu"
je objavio više priloga namewenih poqoprivrednicima i domaãin-
stvima („zemqodjelne i domostrojne sitnice"). Pisao je o orawu, oruðu
za rad, sejawu, veštaåkom gnojivu, ÿetvi, vršidbi itd.
U „Zimzelenu" je objavio više oglasa. Posebnu i veliku vrednost
ima štampana srpska bibliografija za tri godišta: 1847, 1848. i 1849.
godinu. Ukupno je opisao 97 kwiga, ali najveãi wihov broj veã je bio
zabeleÿen.8 Kao urednik i izdavaå „Svetovida", izdao je „Bršqan", ma-
li kalendar za 1861. godinu. Bila je vidna i wegova aktivnost u Mati-
ci srpskoj, åiji je bio ålan Uprave. U Beogradu je dobio srpsko drÿa-
vqanstvo.
Napustio je Srbiju 1870. godine i otišao u Bukurešt, gde je godi-
nu dana ureðivao i izdavao „Slobodni orijent", list na nemaåkom jezi-
ku. U wegovoj štampariji izlazila je „Jugoslavija". U to vreme u Buku-
reštu je ÿivelo više bugarskih revolucionara koji su ispoqavali zna-
åajnu nacionalnu društveno-politiåku aktivnost. Tu Quben Karavelov
izdaje „Svobodu", list na bugarskom jeziku, tu izlazi na srpsko-bugar-
skom jeziku list „Vostok", u kojem se Andriã, otvoreno i uporno, zala-
gao za „pomirqivu i oportunistiåku politiåku orijentaciju",9 koju je
ranije veã zastupao u „Svetovidu". U „Podlisku Vostoka", na prvoj
stranici, najåešãe su objavqivani wegovi tekstovi. To su bili jedini
originalni radovi na srpskom jeziku u ovom listu.10 Aleksandar An-
driã je 1875. godine u Bukureštu osnovao Slovensku druÿinu, åiji je
bio prvi privremeni predsednik.
Vukovu reformu srpskog jezika i pravopisa nikad nije prihvatio.
Ostao je veran starom pravopisu i jeziåkim naåelima Jovana Haxiãa.
Umro je 23. jula 1876. godine. Sahrawen je na rumunskom pravoslav-
nom grobqu u Bukureštu.
Stojan Novakoviã je u „Srbskom narodu", listu za politiku i na-
rodnu prosvetu, koji je izlazio u Novom Sadu, objavio vest o smrti ovog

8 D. Pankoviã, Srpske bibliografije 1766—1850, Beograd 1982, 108.

9 M. Ÿivkoviã, Svedoåanstvo, Bukurešt 1976, 200.
10 Isto, 205.

77
zasluÿnog kwiÿevnog radnika. Konstatujuãi da je na sahrani bilo mno-
go sveta, Stojan Novakoviã, poznati srpski kwiÿevnik, nauånik i dr-
ÿavnik, zapisao je:
„Na sahrani je bilo puno sveta, skoro svi ovde ÿiveãi Srbi, no
åudim se — da od srpskog konsulata ni posluÿiteq došao nije… U
privatnom ÿivotu bio je åestit i pošten åovek, a ne verujem da ima
igdi ikoga koji bi se mogao na wega potuÿiti. On je o svakom mislio
dobro, pa je ovde zbog te svoje novåane dobrote, i onog ubeðewa, da ne
moÿe niko hrðav i huqa biti, dva puta ne neznatne gubitke pretrpio."11
Završavajuãi ovaj inmemorijalni tekst o ovom velikom Srbinu,
Stojan Novakoviã zakquåuje: „I tako nas ostavi opet jedan borac za
slobodu i prosvetu naroda srpskoga baš u doba, kad se odpoåela sveta
borba Srpstva, hrišãanstva, åoveåanstva protiv krvološtva azijatskog
i ugwetavawa."
Opštu sreãu srpskog naroda, o kojoj je tako åesto pevao, Aleksan-
dar Andriã nije doåekao. Ovo je dosad najduÿi tekst o ovom neopravda-
no zaboravqenom srpskom pesniku. A zasluÿio je mnogo više. Zasluÿio
je da mu se i kwiÿevno delo i åastan ÿivot i grob otrgnu od zaborava.

Spasoje Grahovac

LITERARY WORK OF ALEKSANDAR ANDRIÃ

Summary

Aleksandar Andriã, a former Austrian officer who decided to leave military life,
tried his hand in numerous fields of literary work. Few persons at the time worked so
much working for the benefit of their nation. He was a writer, editor and publisher,
wrote poetry and prose, informative texts and odes to famous personalities which were
used for particular occasions. He also published texts in the field of agriculture whose
aim was to educate agricultural households. He edited and published newspapers, ma-
gazines and calendars, studied literatures of other nations and translated from German.
In Belgrade in 1863, he published his Collected Works. He never accepted Vuk Stefa-
noviã Karadÿiã's reform of the Serbian language, but adhered to Jovan Hadÿiã's ortho-
graphic and language principles. He was a member of Matica Srpska's Administration,
and founded „The Slavic Company" in Bucharest in 1875. This paper is a contribution
meant to remind our contemporary public on the unjustifiably forgotten literary worker
Aleksandar Andriã.

Spasoje Grahovac

ACTIVITATEA LITERARª A LUI ALEKSANDAR ANDRIÃ

Rezumat

Aleksandar Andriã, fost ofiþir în Austria care a abandonat singur viaþa militarº,
s-a afirmat în multe domenii ale activitºþii literare. Sunt puþini oameni care în acea pe-

11 Srbski narod, list za politiku i narodnu prosvetu 58, Novi Sad 1876.

78
rioadº sº fi muncit atât de mult, spre binele propriului popor. A fost scriitor, redactor ¤i
editor. A scris poezie ¤i prozº, texte informative ¤i ode unor personalitºþi cunoscute, ca-
re erau ocazionale. A publicat texte din domeniul literaturii în care urmºrea scopul de a
instrui gospodºriile de agricultori. A redactat ¤i editat ziare, reviste ¤i calendare, a stu-
diat literatura altor popoare ¤i a tradus din limba germanº. La Belgrad ¤i-a tipºrit, în
1863, propriile Opere complete. Reforma limbii sârbe a lui Vuk niciodatº nu a accep-
tat-o, ci a rºmas fidel principiilor ortografice ¤i lingvistice ale lui Jovan Hadÿiã. A fost
membru al Conducerii Matiþei srpska. În 1875, la Bucure¤ti a înfiinþat „Societatea
slavº„. Aceastº lucrare þine sº reaminteascº opinia noastrº publicº contemporanº cº a
fostuitat în mod nejustificat zelosul creator literar Aleksandar Andriã.

79
 UDC 32:929 Jankoviã A.

Ðorðe Ðuriã

O ALEKSI JANKOVIÃU, SRPSKOM DRŸAVNIKU

IZ TEMIŠVARA

Poåetak XIX veka, veka nacija, zatekao je Srbe bez sopstvene drÿa-
ve, raseqene po Balkanu i sredwoj Evropi. Meðutim, ubrzo su Prvi i
Drugi srpski ustanak Beogradski pašaluk uåinili centrom Srpstva i
buduãom maticom nacije. Dokaz za to je i åiwenica da od tridesetih go-
dina XIX veka mnogi školovani Srbi iz Ugarske i Austrije dolaze u
Srbiju. Wih pokreãe potraga za sluÿbom, nada da ãe dospeti na više
åinovniåke poloÿaje nego što bi im to pošlo za rukom u monarhiji
Habzburga, ali i instinktivni oseãaj da ãe u okvirima kakve-takve na-
cionalne drÿave uspeti da potvrde svoj nacionalni i qudski identi-
tet. Ovaj oseãaj bio je u skladu sa ondašwim stawem duha u Evropi, koje
su ozvaniåile Francuska revolucija i revolucije 1848. godine. Iako
mnogi od „preåana", kako su ih u Srbiji poåeli nazivati, nisu ostvari-
li svoja oåekivawa, tokom åetrdesetih i pedesetih godina XIX veka po-
veãao se broj onih koji su dolazili. Razlog za to je što se za vreme
ustavobraniteqskog reÿima (1842—1858), kada poåiwe istinska izgrad-
wa institucija srpske drÿave, oseãala sve veãa potreba za školovanim
qudima.1 Najmoãniji åovek ustavobraniteqskog reÿima Toma Vuåiã Pe-
rišiã nije voleo „nemaåkare", a åesto su se åuli i glasovi da se dr-
ÿavna sluÿba napunila „neoteåestvenim" sinovima; meðutim, svima je
bilo jasno da jedan od oslonaca reÿima åine baš „preåani". Najvaÿnije
institucije ustavobraniteqske Srbije (åinovniåki aparat, sudovi i
školstvo) izgraðene su uz veliku pomoã Srba iz Ugarske i Austrije.2
Jedan od wih bio je i Temišvarac Aleksa J a n k o v i ã .
Jankoviã je roðen u znamenitom temišvarskom kvartu „Fabrika"
1806. godine. Taåan datum wegovog roðewa istoriografija, koja se baš
i nije mnogo zanimala za ovog znaåajnog srpskog drÿavnika, nije utvr-
dila. Wegov otac Mita bio je abaxija; meðutim, pošto je osiromašio
i nije mogao da vodi radwu, postao je crkvewak gradske crkve u Temi-
švaru. Posle završene osnovne škole i gimnazije u rodnom gradu,

1 S. Jovanoviã, Ustavobraniteqi i wihova vlada, Beograd 1990, na više mesta.

2 E. I. Tkalac, Das Staatsrecht des Fürstenthums Serbien, Leipzig 1858, 109—140.

81
Aleksa Jankoviã je 1834. godine u potrazi za sluÿbom prešao u Srbiju.
U tome mu je od pomoãi bila Savka Nikoliã, kãi kneza Miloša, udata
za Jovana Nikoliãa od Rudne, koja ga je preporuåila srpskim vlastima.3
Po dolasku u Srbiju Jankoviã je postao pisar okruÿnog suda u Kragujev-
cu, a ubrzo zatim i åinovnik u kneÿevoj kancelariji. Na toj duÿnosti
pomagao je knezu Milošu i Avramu Petronijeviãu u pripajawu šest
nahija Srbiji 1834. godine.4 Posle toga Jankoviã napušta Srbiju i od-
lazi u Prešov, gde završava studije prava, koje 1838. godine kruniše
polagawem advokatskog ispita u Pešti. U Srbiju, u kojoj je i dvadesetak
godina kasnije bilo svega 4,2% pismenih qudi, školovan pravnik bio
je prava retkost.5 To je Jankoviãa navelo da se 1839. godine vrati u Sr-
biju, gde otvara advokatsku kancelariju. Meðutim, zbog velike potrebe
za obrazovanim qudima ponuðeno mu je da ponovo stupi u drÿavnu slu-
ÿbu. Jankoviã tu ponudu prihvata i prvo postaje sekretar uprave varo-
ši Beograda, a zatim i sekretar novog kneza Mihaila.6 U tom svojstvu
putovao je 1840. godine u kneÿevoj pratwi u Carigrad, gde ga je sultan
odlikovao ordenom Rišan iftihar.7 Po povratku u Srbiju knez Mihai-
lo je jedno vreme sa upravom prešao u Kragujevac, jer se narod u Beogra-
du pobunio protiv Vuåiãa i Petronijeviãa. Jankoviã kao ustavobra-
niteqski pristalica nije hteo da ide u Kragujevac, pa je istupio iz
sluÿbe.
Kada je 1842. godine Vuåiã krenuo u Kragujevac da pobuni vojsku
protiv kneza Mihaila, Jankoviã je pošao sa wim. Za vreme ove bune
Jankoviã je bio neka vrsta Vuåiãevog sekretara, tako da je pisao pro-
glase i proklamacije narodu i note stranim dvorovima.8 Po zbacivawu
kneza Mihaila i dolasku na vlast Aleksandra Karaðorðeviãa, Jankoviã
biva postavqen za direktora kneÿeve kancelarije. Ubrzo se pokazalo da
je on postao jedan od stubova ustavobraniteqskog reÿima. Kada je 1843.
godine ruska diplomatija povela agitaciju za povratak Obrenoviãa u
Srbiju, on je zajedno sa Vuåiãem i Petronijeviãem radio na suzbijawu
te agitacije i uåvršãivawu vlasti.9 Pošto je u leto 1843. godine ruska
diplomatija ipak primorala ustavobraniteqe da obnove izbor kneza,
Vuåiã i Petronijeviã su morali da napuste Beograd. Tada je Jankoviã
od Petronijeviãa preuzeo voðewe inostranih dela i na tom poloÿaju

3 M. Ð. Miliãeviã, Pomenik znamenitih qudi u srpskog naroda novijeg doba, Beograd

1888, 196—197. Znameniti austrijski biograf Konstantin Vurcbah navodi da je Jankoviã
prešao u Srbiju 1929. godine, Konstant von Wurzbach, Biographisches Lexikon des Raisert-
hums Oesterreich, Wien 1863, Zehnter Theil, 73; Meðutim, mi smo prihvatili Miliãeviãevu
tvrdwu da je Jankoviã u Srbiju došao 1834. godine, pošto se kãi kneza Miloša Savka
udala za Jovana Nikoliãa tek 1831. godine.
4 Wurzbach, X, 73.
5 Holm Sundhaussen, Historische Statistik Serbiens 1834—1914, mit europäischen Ver-
gleichsdaten, München 1989, s. 534.
6 Pomenik, 197.
7 Wurzbach, X, 73.
8 Isto.
9 Rukopisno odeqewe Matice srpske, 3.279, 3.349, 3.354, 3.356; P. V. Krestiã, Pre-
åani i šumadinci, Novi Sad 1996, 57.

82
ostao do poåetka novembra 1843. godine.10 Posle konaånog uåvršãivawa
kneza Aleksandra Karaðorðeviãa Jankoviã se ponovo vraãa na funkciju
direktora kneÿeve kancelarije i direktora kancelarije ministarstva
inostranih dela. Kao jedan od najistaknutijih „preåana" u sluÿbi srp-
skog kneza, on postaje i jedan od predvodnika dvorske kamarile.11 O ve-
likom Jankoviãevom uticaju svedoåi i åiwenica da je prilikom kneÿe-
vog puta u Rusiju on rukovodio drÿavnim poslovima u zemqi.12 Kao vr-
hunac kneÿevog poverewa došlo je Jankoviãevo postavqewe za mini-
stra pravde i prosvete januara 1847. godine. Saglasno kneÿevim plano-
vima o osloncu na Austriju protiv rusofilske struje u Srbiji, on je na
tom poloÿaju vodio austrofilsku politiku.13
Talas revolucija koji je 1848. godine zahvatio Evropu osetio se i u
Srbiji. Meðutim, „narodni predvoditeq" Vuåiã uspeo je da nezadovoq-
stvo ustavobraniteqskim reÿimom kanališe u mrÿwu prema „nemaåka-
rima", t. j. Srbima iz Ugarske i Austrije koji su zauzimali visoke åi-
novniåke poloÿaje u drÿavi. Kao ÿrtva tog talasa Jankoviã je marta
1848. godine morao podneti ostavku na ministarski poloÿaj. Pošto je
na Petrovskoj skupštini nastavqena povika na „nemaåkare", Jankoviã
je uz još nekolicinu visokih åinovnika podneo ostavku i na sluÿbu u
kneÿevoj kancelariji. Ipak, kada se atmosfera oko skupštine malo
stišala ove posledwe ostavke nisu uvaÿene, tako da je on ostao na åelu
kneÿeve kancelarije.14 Po svedoåewu Jakova Igwatoviãa, Jankoviã je za
vreme Revolucije 1848, kao austrofil pod uticajem austrijskog konzula
u Beogradu Teje Radosavqeviãa, podrÿavao beåke reakcionarne krugove u
borbi protiv revolucije.15
Posle stišavawa revolucionarne bure 1848—1849. godine, Janko-
viã postaje jedan od najpouzdanijih dvorskih qudi i predvodnika kama-
rile. U politiåkim borbama rusofilske struje i Vuåiãa protiv kneza
Aleksandra Karaðorðeviãa poåetkom pedesetih godina XIX veka, Janko-
viã je bio kneÿeva spona sa Stevanom Kniãaninom, koji je bio neka vr-
sta protivteÿe Vuåiãu.16 Jankoviã je bio jedan od pristalica politike

10 D. Strawakoviã, Vlada ustavobraniteqa 1842—1853, Unutrašwa i spoqna politi-

ka, Beograd 1932, 54, 55; Stanoje Stanojeviã, Narodna enciklopedija II, Zagreb 1925—1929,
805, 812, 815.
11 Arhiv Srpske akademije nauka i umetnosti, fond DSS, 1845, predmet 21; J. M.
Prodanoviã, Istorija politiåkih stranaka i struja u Srbiji, Beograd 1957, 158, 159; D.
Strawakoviã, nav. delo, 82; kada se uzme u obzir da u ustavobraniteqskom sistemu nije
bilo politiåara u današwem smislu te reåi, nego da su drÿavom upravqali åinovni-
ci, moÿe se zakquåiti da su ove naoko administrativne funkcije sobom nosile veliki
uticaj.
12 Wurzbach, X, 73; ASANU, 7051/198.
13 D. Strawakoviã, nav. delo, 100—101.
14 J. M. Prodanoviã, nav. delo, 162, 163; D. Strawakoviã, nav. delo, 110—114; I pre
1848. godine odnosi Šumadinaca i „nemaåkara" bili su tema mnogih rasprava u srpskoj
javnosti. Iscrpan izveštaj o jednoj takvoj situaciji daje Stojan Simiã u pismu Teodoru
Pavloviãu 9. marta 1846. godine, ROMS, 12.854.
15 J. Igwatoviã, Rapsodije iz prošlog srpskog ÿivota, Novi Sad 1966, 306.
16 ASANU, 7051/678; S. Jovanoviã, nav. delo, 154—157; J. Miliãeviã, Jankoviã Aleksa,
Enciklopedija Jugoslavije IV, Zagreb 1960, 459; 1960, P. V. K r e s t i ã , nav. delo, 128; Jan-
koviã je inaåe bio u srodstvu sa Kniãaninom. ASANU, 7051/1403, 1413, 1421, 1423.

83
„åvrste ruke", tako da je podrÿao vladino pooštravawe cenzure štam-
pe. Od 1850. godine, pored poslova u kneÿevoj kancelariji, on je bio
odreðen i da cenzuriše „Srbske novine".17
O Jankoviãevom uticaju na drÿavne poslove poåetkom pedesetih
godina govori i åiwenica da je Ilija Garašanin tvrdio kako je on u
lošim odnosima sa knezom samo zato što Jankoviã i dvorska kamarila
prave intrige protiv wega.18 Jedan od Jankoviãevih zadataka bio je i da
motri na pokrete pristalica Obrenoviãa, kako u Srbiji tako i u sused-
noj monarhiji, i da spreåi wihove akcije.19 Nova potvrda wegovog zna-
åaja za reÿim kneza Aleksandra Karaðorðeviãa došla je oktobra 1851.
godine, kada je postao vršilac duÿnosti predsednika vlade i ministra
inostranih dela. Do toga je došlo jer je Avram Petronijeviã, koji je
obavqao te funkcije, otišao na sluÿbeni put u Carigrad, a zatim tamo
i umro. Na poloÿaju kneÿevog predstavnika, kako se onda zvaniåno na-
zivao predsednik vlade, i ministra inostranih dela Jankoviã je ostao
do marta 1852. godine. Dok je obavqao ove duÿnosti on je radio na na-
bavci oruÿja istovremeno od Rusije i Austrije. Starao se o razvoju kra-
gujevaåke topolivnice. Kao ministar inostranih dela morao je stiša-
vati diplomatski skandal koji je izbio zbog svaðe izmeðu srpskog „pra-
viteqstva" i engleskog konzula u Beogradu Fonblanka. U vreme dok je
on vodio spoqne poslove bilo je pokrenuto i pitawe o nasledstvo kne-
ÿevskog dostojanstva; meðutim, tada ono nije moglo biti rešeno po-
voqno po Srbiju.20 Iako u novoj vladi, na åijem je åelu bio Ilija Gara-
šanin, formiranoj marta 1852. godine, nije bilo mesta za Jankoviãa,
on je i daqe ostao jedan od najznaåajnijih politiåara u zemqi. U Dr-
ÿavnom Savetu, åiji je ålan postao 1850. godine, bio je jedan od svega
trojice školovanih u ovom sedamnaestoålanom telu.21
Kada je oktobra 1852. godine Ilija Garašanin uputio raspis vla-
stima da spreåe narod da govori protiv „praviteqstva" carska Rusija
je iskoristila ovaj neustavan potez predsednika srpske vlade da izvrši
snaÿan pritisak na wu. Naravno, despotska Rusija nije brinula za
„qudska prava" srpskih podanika, nego je to koristila kao sredstvo po-
litiåkog pritiska. Kada je došlo do zategnutosti u odnosima sa Rusi-
jom, Jankoviã je Garašaninu predlagao da se povuåe, a i knezu je saveto-
vao da ga razreši.22
Jula 1852. godine Jankoviã je, kao poznati austrofil, zajedno sa
Kniãaninom bio na åelu srpske delegacije koja je poslata u Petrovara-
din da pozdravi cara Frawu Josifa na wegovom putu kroz Maðarsku.
Tom prilikom je odlikovan ordenom austrijske krune II reda. Ubrzo po-
tom i knez Aleksandar je prešao u Zemun da se sastane sa austrijskim

17 M. Bjelica, Politiåka štampa u Srbiji 1834—1872, Beograd 1975, 67, 68.

18 D. Strawakoviã, nav. delo, 139—141.
19 ASANU, Jankoviã-Kniãaninu, 21. VIII 1851.
20 ASANU, 7051/1374, 1380, 1441; D. Strawakoviã, nav. delo, 144—146.
21 Wurzbach, X, 73; S. Jovanoviã, nav. delo, 154—157.
22 D. Strawakoviã, Nav. delo, 177, 178, 180, 188, 190, 196, 197, 198, 199, 202.

84
carem.23 Ovaj kneÿev sastanak sa carem oznaåio je potpuno pribliÿava-
we Austriji i pokušaj da se uz wenu pomoã odoli namerama Rusije da
preko svoje stranke u Srbiji Obrenoviãe vrate na kneÿevski tron. Kao
Srbin iz Austrije, Jankoviã je bio pogodna liånost za to zbliÿewe.
Aprila 1853. godine on je putovao u Beå da bi se konsultovao sa car-
skom vladom o drÿawu pred predstojeãi Krimski rat, ali i da zatraÿi
pomoã za odrÿawe kneza na prestolu. Prema tvrdwama Milana Ð. Mi-
liãeviãa, Jankoviã je tom prilikom caru predlagao da se Bosna, Herce-
govina i Stara Srbija pripoje Srbiji. U vrewu pred izbijawe Krim-
skog rata, Vuåiã je u strahu za svoju bezbednost ukoliko se Obrenoviãi
vrate u Srbiju, pokušao da se pribliÿi knezu Aleksandru i tako ojaåa
wegov poloÿaj. Za posrednika u toj nameri odabrao je Jankoviãa, sa ko-
jim je maja 1853. godine vodio razgovore o tome.24
Krajem 1854. godine Jankoviã je zakratko bio ministar pravde, ali
je rusofilska opozicija kneza prinudila da ga smeni. Kao potvrda au-
strofilskog pravca kneza Aleksandra došlo je imenovawe Alekse Jan-
koviãa za kneÿevog predstavnika (predsednika vlade) i ministra ino-
stranih dela. On je na tom poloÿaju bio od decembra 1855. do maja 1856.
godine. Ova vlada je mogla biti sastavqena jer je Jankoviã uspeo da
privremeno izmiri Vuåiãa sa knezom. Ustupak Vuåiãu bilo je mesto
ministra unutrašwih dela, koje je povereno wegovom pristalici Raji
Damjanoviãu.25 Ova vlada vodila je izrazito austrofilsku politiku,
što je dovelo do protesta i preãutnog štrajka engleskih i francuskih
diplomata u Beogradu.26 Jedan od karakteristiånih primera koliko je
Jankoviãu bilo stalo do mišqewa zvaniånog Beåa o wegovoj vladi je i
pismo Vuku Karaxiãu u Beå aprila 1856. godine. U tom pismu on Vuka
moli da odvrati beogradske Jevreje koji su došli u Beå da se ÿale caru
protiv srpske vlade i obeãava da ãe „Praviteqstvo sve što je moguãe za
wihovu korist izraditi".27 I pored velikog truda da se vlada odrÿi,
ona je, zbog istovremenog austrofilstva i Vuåiãevog uticaja na wu, po-
sle pola godine rada morala pasti.
Kada je posle Tenkine zavere knez veãinu drÿavnih savetnika pri-
silio na ostavke, Jankoviã je kao kneÿev pristalica ostao jedna od naj-
uticajnijih liånosti u ovom zakonodavnom telu. Posle toga Jankoviã je
prešao u blagu opoziciju vladi Stevana Markoviãa, a samim tim i
knezu. Ova opozicija nije nikako bila usmerena na rušewe kneza Alek-
sandra Karaðorðeviãa nego na suzbijawe uticaja nove dvorske kamarile
u kojoj Jankoviã i Aleksandar Nenadoviã nisu bili uticajni kao rani-

23 Wurzbach, X, 74; D. Strawakoviã, Nav. delo, 209, 210.

24 ASANU, Aleksandar Nenadoviã — Kniãaninu 12. V 1853; D. Strawakoviã, nav.
delo, 224, 240; Pomenik, 198.
25 Ustavi i vlade, Kneÿevine Srbije, Kraqevine Srbije, Kraqevine SHS i Kraqevine
Jugoslavije (1835—1941), Beograd, 64; J. M. Prodanoviã, Istorija politiåkih stranaka i
struja u Srbiji, Beograd 1957, 172, 182; S. Jovanoviã, nav. delo, 154—157.
26 V. Popoviã, Politika Francuske u Austrije na Balkanu u vreme Napoleona III, Be-
ograd 1925, 105.
27 ASANU, 8254, Aleksa Jankoviã — Vuku Karaxiãu, 6. IV 1856.

85
je.28 Tako su Nenadoviã i Jankoviã bili protiv uvoðewa ÿandarmerije
umesto graðanske policije koje je predlagala vlada. Krajem 1857. godine
Jankoviã se suprotstavio i projektu zakona po kojem bi Savet mogao sa-
mo jednom da odbije kneÿeve primedbe, a ukoliko ih knez ponovi one bi
bile obavezujuãe. Tom prilikom on je Jevremu Grujiãu rekao „Izdajte
najharmoniånije zakone, Ovome Kwazu neãe po voqi biti. Nije to moj bra-
te veãa vlast što on traÿi, nego bezvlastje".29 Jankoviã je åak predlo-
ÿio da se pored Saveta uvede skupština kao dowi dom.30 Ovaj predlog
Savet naravno nije prihvatio jer bi on narušio same temeqe ustavo-
braniteqskog poretka. Jankoviãev prelazak u opoziciju vladi vodio je
ka wegovom zbliÿewu sa Vuåiãem. Ni jednom od wih povratak Obreno-
viãa, nije bio u interesu ali su ÿeleli da u reÿimu Aleksandra Kara-
ðorðeviãa ojaåaju svoje pozicije. To se i dogodilo. Vuåiã je 1858. godi-
ne došao na åelo Saveta, a Jankoviã je postao wegov potpredsednik.
Buduãi da je Vuåiã bio nepismen i da nije imao pravniåkog znawa,
sednicama je rukovodio Jankoviã.31
Na ovom poloÿaju Jankoviãa je, decembra 1858. godine, zatekla i
znamenita Svetoandrejska skupština. On je, uz Garašanina, Vuåiãa i
Mišu Anastasijeviãa, bio jedan od voða stranke „kajmakamaca", kako su
ih protivnici podrugqivo nazvali, jer se govorilo da ãe posle zbaci-
vawa kneza Aleksandra wihove voðe postati turski kajmakami (namesni-
ci) u Srbiji i da imaju veã napisane fermane za to. Jankoviã nije bio
potpuno siguran u to da kneza Aleksandra treba zbaciti sa prestola, a
kada je za vreme zasedawa skupštine shvatio da ãe se, ukoliko on bude
zbaåen, na presto vratiti Obrenoviãi, uåinio je sve da se knez Alek-
sandar odrÿi. Posle kneÿevog bekstva u beogradsku tvrðavu Turcima,
on je sa jedanaestoricom savetnika otišao u kasarnu i hrabrio vojsku
da onemoguãi skupštinu da dovede Obrenoviãe. U jednom poduÿem pate-
tiånom govoru ubedio je vojsku da ostane verna knezu Karaðorðeviãu.
Potom je bio odreðen da u ime saveta zajedno sa Vuåiãem poðe u skup-
štinu i ubedi je da odustane od izbora Obrenoviãa. Meðutim, desilo
se suprotno. Skuština i okupqeni naoruÿani narod oko we „ubedili"
su savetsku delegaciju da se pomiri sa povratkom Obrenoviãa.32 Epilog
Svetoandrejske skupštine bio je povratak Miloša Obrenoviãa za kneza
u Srbiju.
Padom ustavobraniteqskog reÿima završena je i politiåka karije-
ra Alekse Jankoviãa, jednog od wegovih najistaknutijih predstavnika.
Po dolasku kneza Miloša on je ostao bez drÿavne sluÿbe. Nepune dve
godine kasnije, kada je posle smrti svoga oca na presto došao knez Mi-
hailo, Jankoviãu je dodeqena drÿavna penzija. Kako beleÿi biograf

28 S. Jovanoviã, nav. delo, 168—170.

29 J. Grujiã, Zapisi, I, 77; J. Prodanoviã, nav. delo, 182, 185.
30 J. M. Prodanoviã, Ustavni razvitak i ustavne borbe u Srbiji, Beograd, 116, 117,
120.
31 S. Jovanoviã, nav. delo, 195.
32 J. M. Prodanoviã, nav. delo, 194, 205; S. Jovanoviã, nav. delo, 251, 254.

86
Milan Ð. Miliãeviã, jedini wegov politiåki åin posle Svetoandrej-
ske skupštine bio je neuspeo pokušaj da 1862. godine nagovori pukov-
nika Bigu, Srbina u austrijskoj sluÿbi, da u sluåaju rata Srbije i Tur-
ske stane na åelo srpske vojske. Otada do smrti, 10 (23) juna 1869. godi-
ne, ÿiveo je u Beogradu i Panåevu. Sahrawen je u Beogradu pored pali-
lulske crkve.33
Osim uåešãa u voðewu drÿavnih poslova, Jankoviã je ostavio tra-
ga i u kulturnom ÿivotu Srbije. On se 1842. godine našao meðu osniva-
åima Društva srpske slovesnosti, a za wegovog poåasnog ålana izabran
je avgusta 1845. godine.34 Kao ministar prosvete uåestvovao je u izradi
Ustava Društva 1847. godine, a pošto je ministar prosvete ujedno bio
i predsednik Društva, obavqao je tu funkciju u dva navrata, tokom
1847—48. i 1854. godine.35 Mada je kao predsednik obavqao samo admi-
nistrativne poslove, Društvu je moglo sluÿiti na åast što se na we-
govom åelu nalazio visoko obrazovan åovek koji je znao francuski, ne-
maåki i latinski jezik. Jankoviã je odrÿavao kontakte i dopisivao se
sa Vukom Karaxiãem. Zanimqivo je da je, iako preåanin, prilikom Vu-
kovog spora sa Jovanom Haxiãem stao na Vukovu stranu. Takoðe, kada su
uvoðene zabrane rasturawa Vukovih kwiga u Srbiji zbog pravopisa,
Jankoviã je nastojao da se te zabrane ukinu. U jednom wihovom razgovoru
rekao je da „Praviteqstveni posao nije mešati se kakvim ãe pravopisom
spisateqi svoje kwige pisati i štampati".36
Iako je aktivno uåestvovao u svim znaåajnijim dogaðajima ustavo-
braniteqskog perioda, Aleksu Jankoviãa su buduãa pokolewa veoma brzo
zaboravila, tako da danas i meðu istoriåarima ima malo onih koji su
uopšte åuli za wega. To je sudbina onih istorijskih liånosti koje i
pored predanog rada u poslu kojim se bave ne steknu epitet preteåe ili
voðe. Tome je doprinela i åiwenica da Jankoviã kao „preåanin", au-
strofil i jedan od voða dvorske kamarile nije bio omiqen ni od na-
rodnih prvaka ni od naroda. Prvi su smatrali da došqaci iz Ugarske
i Austrije zauzimaju poloÿaje u drÿavnoj upravi koji pripadaju wima, a
narod je åesto ÿeleo da veruje da za wegove nedaãe nisu krivi knez ni
razni „predvoditeqi naroda" nego åinovnici koji su došli sa strane.
Istoriografija ima obavezu da rasvetli delatnost ovakvih liånosti i
da ih prikaÿe bez upuštawa u moralne ocene wihovih postupaka i uve-
rewa. Ako bismo na takav naåin posmatrali Jankoviãevu karijeru, uo-
åili bismo da je on bio jedna od deset ili petnaest najistaknutijih
liånosti ustavobraniteqskog doba, moÿda najznaåajnijeg perioda stva-
rawa srpske drÿave, i da zasluÿuje da se bar raspravqa o wegovom me-
stu u istoriji srpske drÿavnosti.

33 Pomenik, 198—199.
34 ASANU, fond DSS, 1845, predmet 21.
35 ASANU, fond DSS, 1847 predmeti 10, 13 i 17; 1848. predmeti 8, 11, 12, 13; 1854,
predmet 64; 1855. predmet 10.
36 ASANU, 8254; Q. Stojanoviã, Ÿivot i rad Vuka Stefanoviãa Karaxiãa, Beograd
1924, 660, 661; M. Kiãoviã, J. Haxiã, Novi Sad 1930, 128.

87
 Ðorðe Ðuriã

Summary

ON ALEKSA JANKOVIÃ, A SERBIAN STATESMAN FROM TIMISOARA

Aleksa Jankoviã (1806—1869) was born in Timisoara. After completing grammar

school, in 1834 he stayed shortly in Serbia, where he served as a clerk. Then he went
to Hungary, where he completed the study of law. He returned to Serbia in 1839, whe-
re he made a distinguished clerical and political career. He was the secretary of Prince
Mihajlo for some time, and after the Constitution-Supporters (Ustavobranitelji) came to
power (1842—1858), he became the director of the Prince's office. He was the Prime
Minister and the Foreign Minister two times (1851—52 and 1855—56); he was also
the Minister of Justice and Education two times (1847—48 and 1854). He was a mem-
ber, and for some the vice-president, of the Council, the most powerful institution at
the Constitution-Supporters' time. His contemporaries thought him to be one of the lea-
ders of the court camarilla. In his foreign-policy orientation, he was a pronounced Au-
strophile. His clerical career resembles the careers of numerous Serbs „from the other
side of the border" (preåani) who served the Serbian princes. He was an honorary
member of The Society of Serbian Learning, and its president two times. He also kept
contacts with Vuk Stefanoviã Karadÿiã.

Ðorðe Ðuriã

DESPRE ALEKSA JANKOVIÃ, OM DE STAT SÂRB DIN TIMI¢OARA

Rezumat

Aleksa Jankoviã (1806—1869) s-a nºscut la Timi¤oara. Dupº ce a terminat liceul,

în anul 1834 se aflº o perioadº scurtº în Serbia, unde lucreazº ca funcþionar. Dupº ace-
ea pleacº în Ungaria ¤i î¤i ia licenþa în drept. În Serbia, unde a fºcut o carierº funcþio-
nareascº ¤i politicº de invidiat s-a reîntors în 1839. Un timp oarecare a fost secretar al
cneazului Mihailo. Dupº venirea la putere a aparatorilor Constituþiei (1842—1852) de-
vine director al Cancelariei cneazului. În douº rânduri a fost prim-ministru al Guvernu-
lui ¤i ministrul afacerilor externe (1851—52 ¤i 1855—56), de asemenea în douº rânduri
a fost ministrul justiþiei ¤i al învºþºmântului (1847—48 ¤i 1854). A fost membru, iar
într-o perioadº ¤i vicepre¤edinte al Consiliului, cea mai puternicº instituþie din perioada
apºrºtorilor Constituþiei. Contemporanii îl considerau drept unul dintre conducºtorii ca-
marilei Curþii. Dupº orientarea sa politicº în sfera politicii externe a fost un pronunþat
austrofil. Cariera sa de funcþionar reaminte¤te de cea a multor persoane din nordul
Dunºrii, care erau în slujba cneazjilor sârbi. A fost membru de onoare ¤i al Societºþii
de literaturº sârbº, iar de douº ori ¤i pre¤edintele ei. Întreþinea contacte cu Vuk Stefa-
novic Karadÿiã.

88
 UDC 745.51:929 Janiã

Miodrag Jovanoviã

VAJARI JANIÃI IZ ARADA

Dve odrednice usmeravaju ovo saopštewe. Jednoj je data naglašena

prednost veã u naslovu, jer su, inaåe nedovoqno prouåeni, majstori ob-
rade drveta Janiãi iz Arada bili u stvari vajari. Delotvorne u XIX ve-
ku, istorija nacionalne umetnosti još uvek ih naziva samo drvorezba-
rima. Svakako ne netaåno, a sa prihvatawem enciklopedijskog upozore-
wa da i duborez ima isto znaåewe „tehnike ukrašavawa drveta dubqim
zahvatima u materijal". U domaãoj literaturi još uvek najcelovitiji
pogled na drvorezbarske centre u XVIII i XIX veku, Bise Gavriloviã,
opravdano nije bio usmeren i na Janiãe, jer se istraÿivawe ograniåa-
valo na teritoriju Vojvodine. Zakquåak je vodio oceni da se posle De-
viãa iz Baåke Palanke „drvorezbarstvo pretvorilo u obiånu zanatsku
veštinu".1 Treba odmah reãi da je Janiãev uåiteq bio upravo Deviã, pa
bi predstojala i provera da li je odliåan istoriåar srpskog drvore-
zbarstva bio u pravu.
A Janiãi su spomiwani ponajviše, ako ne i jedino, tamo gde se go-
vorilo o wihovim dekorativnim okvirima za ikonostase visoko vred-
novanih, slavnih slikara Nikole Aleksiãa i Konstantina Danila. Do-
bili su izdvojenu paÿwu tek kod skorašwih istraÿivaåa srpske umet-
nosti u rumunskom delu Banata.2 Pregršt dragocenih biografskih po-
dataka doneli su Stevan Bugarski i Qubomir Stepanov. Braãa Lazar i
Mihailo poreklom su iz Baåke Palanke, gde je stariji Mihailo, odno-
sno Mihail, kako ga naziva S. Bugarski, verovatno uåio drvorezbarstvo
kod Georgija Deviãa. U Arad su došli pre 1844. godine, kada je zabele-
ÿeno da se udovac Mihailo oÿenio Ekaterinom, ãerkom Georgija Papa
iz Arada. Stanovali su u aradskom predgraðu Šarkad u Bagremovoj uli-
ci broj 11, a kum Nikola Aleksiã u broju 6. Izraåunato na osnovu smr-
ti 2. juna 1864. u sedamdeset devetoj godini, Mihailo je roðen verovat-
no 1785. godine.3 Znatno mlaði Lazar ga je nadÿiveo i 1867. godine za-

1 B. Gavriloviã, Neki drvorezbarski centri u Vojvodini, Rad 3, Novi Sad, 19, 251.
2 S. Bugarski, Srpsko pravoslavqe u Rumuniji, Temišvar—Beograd—Novi Sad 1995;
V. Popoviã, Srpski spomenici u Rumuniji, Subotica 1996; M. Jovanoviã, Slikarstvo Te-
mišvarske eparhije, Novi Sad 1997.
3 S. Bugarski — Q. Stepanov, Kad Moriš poteåe kroz pero, Bukurešt 1991; S. Bu-
garski, nav. delo.

89
vršio verovatno zajedniåki zapoået ikonostas u aradskoj Staroj Mika-
laki, sa starim janiãevskim saradnicima pozlatarom Vasom Derešãe i
slikarom Nikolom Aleksiãem.4 U Nemetu je pre 1870. godine izveo ol-
tarsku pregradu po uzoru na temišvarsku Sabornu crkvu, a 1889, u upra-
vo dovršenoj novoj srpskoj crkvi u selu Knez, za ikone sina Nikole
Aleksiãa Dušana uradio i svoj posledwi ikonostas.5
A poåeci radionice Janiãa vode u drugu deceniju XIX veka. Pret-
postavqeno je weno sudelovawe u izradi ikonostasa u pravoslavnoj cr-
kvi u Lugošu, pre 1820. s obzirom da je sledeãe godine završio slika-
we Pavel Ðurkoviã.6 Takoðe pre 1820, åak izvesnije 1819. godine, za
ikone Save Petroviãa, a uz saradwu stolara Georga Liblajtnera i po-
zlatara Manojla Antonoviãa, radionica Mihaila Janiãa je radila za
hram u temišvarskom predgraðu Mehala.7 Mada takoðe sa izvesnom re-
zervom, prihvata se udeo Mihaila Janiãa 1820—1821. godine u Ketfequ,
gde su se kao pozlatari pojavili Vasa Derešãe i Jovan Bondin, a Ma-
nojlo-Emanuil Antonoviã bio slikar.8
Usledilo je više od trideset godina saradwe sa najistaknutijim
slikarima epohe, najpre sa Danilom, a potom najduÿe sa Nikolom Alek-
siãem. Ikonostas u Panåevu je bio pripremqen za Danilove ikone pre
1828. godine. U Sabornoj crkvi u Temišvaru to je obavqeno do 1837. go-
dine uz saradwu pozlatara Aleksandra Tepfera.9 Naruxbine su se ispu-
wavale istovremeno i za dva mesta. Štaviše, od znaåaja za naåin
funkcionisawa ne samo Janiãevog ateqea, istiåe se primer rada na ol-
tarskoj pregradi za crkvu u Srpskom Senmartonu izmeðu 1835. i 1840.
godine, kada je Mihailo Janiã u selu izvesno vreme i stanovao.10 Niko-
la Aleksiã nije na Janiãe åekao ni na sledeãem zajedniåkom zadatku iz-
rade ikonostasa u Velikom Senpetru. Ugovorne obaveze Janiãa tekle su
od 1843. godine. U Malom Beåkereku Aleksiã je imao pripremqenu ol-
tarsku pregradu 1853. godine, da bi se za ikonostas u Varjašu 1861—
1862. godine navodila imena Lazara Janiãa i pozlatara Vase Derešãe.11
Uz takoðe izvesnu pomoã istog pozlatara, Mihailo Janiã je završavao
ikonostas u crkvi nadomak svoje kuãe u Aradu, u Tekelijinoj crkvi. Ku-
movi, Janiã i Aleksiã, bili su i tu zajedno na poslu, kao i u (koju sto-
tinu metara udaqenoj) rumunskoj Sabornoj crkvi. Dogaðalo se to izmeðu
1862. i 1864. godine, kada je u kasno proleãe Mihailo umro. Posledwa
istraÿivawa su utvrdila da wegovom opusu treba pridodati još i iko-
nostase u crkvama, danas u srpskom delu Banata, u Radojevu 1859. i
Ostojiãevu 1862. godine.12 Stotinak godina kasnije, 1970, u srpskoj cr-

4 M. Jovanoviã, nav. delo, 228.

5 Nav. delo, 378.
6 Nav. delo, 169.
7 S. Bugarski, nav. delo, 158; M. Jovanoviã, nav. delo, 478.
8 S. Bugarski, nav. delo, 110; M. Jovanoviã, nav. delo, 372.
9 S. Bugarski, nav. delo; M. Jovanoviã, nav. delo, 488.
10 M. Jovanoviã, nav. delo, 461.
11 S. Bugarski, nav. delo, 95; M. Jovanoviã, nav. delo, 323.
12 S. Bugarski — Q. Stepanov, Kad Moriš poteåe kroz pero, 224; prilikom teren-
skih istraÿivawa O. Milanoviã-Joviã nije utvrðeno Janiãevo prisustvo u Radojevu i

90
kvi u Staroj Moldavi Vladislav Vereš je izveo nov ikonostas kao
uspešnu evokaciju na Janiãe, åije je delo zavredelo i ovakav oblik uva-
ÿavawa.13
Prouåavawa drvorezbarskih, vajarskih poslova aradskih Janiãa ima-
ãe polazišta u wihovim velikim prethodnicima, svakako prevashodno
u produkciji ateqea Georgija Deviãa. Nastavqajuãi generalni princip
formalnih osobenosti i sadrÿaja oltarskih pregrada, zadrÿali su, ra-
zumqivo u saglasju sa naruåiocima, primenu iskquåivo ornamentalnih
motiva. Veã dosegnuto davawe prednosti slikanim poqima nagrizlo je
perforiranu prozraånost oltarskih pregrada u srpskim hramovima XIX
veka. Na osnovu procentualnog odnosa konstrukcije i samih slikanih
poqa prema aÿuriranim delovima zakquåilo bi se da su u Janiãevom
ateqeu smišqani ikonostasi kao priliåno zatvorene celine. Meðu-
tim, koncepcija i realizacija doprinose drugaåijem, suprotnom utisku.
Wihov ustaqeni model vodio je uvek imitaciji mermerne konstrukcije
kojoj se koloristiåki suprotstavqaju pozlaãeni delovi rezbarenog drve-
ta. Na takvoj opoziciji beliåasto-sivog „marmorirawa" i ÿutog kata-
rinengolda Mihailo Janiã je iznašao karakteristiåan sklad. Arhitek-
tonikom ikonostasa dominiraju stubovi, ali ne sa ulogom nosaåa. Is-
tureni ispred ravni pregrade doprinosili su efektu monumentalnosti
i sveåanosti. Istovetnom ciqu sluÿili su motivi iz repertoara an-
tiåke umetnosti, odnosno u duhu aktuelnog klasicizma iz prvih dece-
nija XIX veka. Kapiteli, kanelure na stubovima, luåni ili trouglasti
timpanoni, girlande, venci, spletovi traka, pribliÿavali su se am-
pirski otmenim i odmerenim formama, pretvarali se u golubije sivu
raskošnu kulisu za Danilove i Aleksiãeve ikone.
Monografska posveãenost delatnosti aradskih Janiãa bila bi od
višestruke koristi. U ovom åasu istiåe se samo kratko zalagawe da se
wihovoj disciplini umetniåke obrade drveta potraÿi odgovarajuãe me-
sto i to ne samo u smislu i granicama terminološke determinacije.
Još je istraÿivaåki pionir B. Gavriloviã primetila da je punoãa dr-
vorezbarskih oblika Georgija Deviãa „svojom teÿinom delovala skoro
kao puna plastika".14 Kao savremenik, Ivan Kukuqeviã Sakcinski, sa-
stavqaå prvog Slovnika umjetnikah jugoslavenskih, pribavio je podatke o
Dimitriju Petroviãu, prvom srpskom vajaru školovanom u modernom
smislu, na beåkoj Akademiji za likovne umetnosti, ne, kao dotada i ne-
imari, samo kod nekog iskusnog majstora veštine. „Vajar, mjedorezac i
qevar" radio je ikonostas novosagraðene Saborne crkve u Beogradu, ali
pre toga imao je i druge poslove, pomalo izgubqene iz vidokruga prou-
åavalaca. Na primer, 1825. godine pošao je Petroviã åamcem do Vuko-
vara, pa daqe do Temišvara, gde je o trošku pravoslavne crkvene op-
štine „naåinio nacrt ili osnovu za jedan oltar". Zbog mnogo mawih

Ostojiãevu, v.: Graða za zaštitu spomenika kulture Vojvodine III, Novi Sad 1959, 45—50,
i VIII—IX, Novi Sad 1978, 169.
13 Slikar ikona bio je aradski sveštenik i umetnik Dragutin Ostojiã.
14 B. Gavriloviã, nav. delo, 247.

91
troškova, graðewe ikonostasa je kasnije povereno „aradskom vajaru",
pisao je Sakcinski.15
Taj aradski vajar bio je Mihailo Janiã. I niko nije imao potrebu
da se zbuweno zapita otkud takva kvalifikacija u vreme kada se kon-
struktori srpskih ikonostasa drugaåije nazivaju. U XVIII i XIX veku u
prekosavskim oblastima, u Austriji, oni su bili reðe obrazoresci, du-
boresci ili ikonoresci. Najåešãi termin bio je bildhauer, piltor, a
sve od nemaåke reåi Bildhauer, koja jednostavno i jedino znaåi vajar,
skulptor. Kao korisnici na koje se odnosila dakako su bili upoznati
sa wenim osnovnim znaåewem, ali, u domaãoj praksi, naroåito kod
istoriåara umetnosti, oni nisu vajari nego drvorezbari. Imali su oni
druge, sudbonosnije probleme. U borbi za svoja cehovska prava i auto-
nomiju bili su u sukobu sa stolarskim cehom, da bi završili u cehu sa
poslastiåarima.16 U stvari ne bez osnova, s obzirom da su se i ovi ite-
kako bavili ukrasnim oblikovawem volumena svojih proizvoda.
U argumentaciji za glavnu tezu ovog saopštewa trebalo bi uneti i
åiwenicu da se na primeru jednog ikonostasa utvrðuje da plastiåki
ukras nije sav od drveta. Posle nedavnog poÿara i preduzete sanacije,
ošteãewa na Janiãevoj oltarskoj pregradi, kao okvira Danilovih ikona
u Uspenskoj crkvi u Panåevu, ulomci su otkrili da su neki delovi po-
zlaãene ornamentike — od gipsa. Dakle, wegov materijal nije bio pred-
odreðen iskquåivo za drvorezbarsku obradu. A tridesetak godina rani-
je, na samom izmaku XVIII veka, prilikom sklapawa ugovora za izradu
drvenog mobilijara u hramu manastira Bezdin, majstor Aksentije Mar-
koviã nazvan je — vajateq.17 Ÿiteq Novog Sada, u natpisu na zidu srp-
ske crkve u Beloj Crkvi oznaåen kao stanovnik Arada, Markoviã je
imao zadatak da konstrukciju oltarske pregrade uradi od dobrog åeti-
narskog, åamovog drveta, a bildhauerske, vajateqske delove od lipovine.
Uåeni bezdinski monasi nisu posegli za reåima nepoznatog ili pogre-
šnog porekla. U jeziåkoj, poslovnoj i umetniåkoj praksi kod Srba u
XVIII i XIX veku najviše prihvaãena bila je izvorna nemaåka reå
bildhauer, ili, srbizirano uprošãeno piltor. Meðutim, Bezdinci su
upotrebili, u stvari, stari sredwovekovni slovenski i srpski naziv za
veštake koji umetniåki oblikuju drvo.18
Proistiåe da nema ni jeziåkih prepreka da se drvorezbari smatraju
i nazivaju vajarima. Ali, drvorezbarstvo, duborezbarstvo, makedonska
rezba i kopaniåarstvo,19 sklawaju se u neku drugu vrstu, u najboqem slu-
åaju primewene umetnosti, bez primisli da pripadaju porodici vajar-
stva, skulpture. Svemu se prikquåuje ponavqawe uverewa o odbojnosti

15 I. Kukuljeviã Sakcinski, Slovnik umjetnika jugoslavenskih, Zagreb 1858, IV, 341, 342,
343.
16 B. Gavriloviã, nav. delo.
17 S. Bugarski — Q. Stepanov, Manastir Bezdin, Temišvar 1999.
18 F. von Miklosich, Lexikon paleoslovenico-graeco-latinum, Wien 1963 (fototipsko iz-
dawe).
19 M. Ãoroviã-Qubinkoviã, Sredwevekovni duborez u istoånim oblastima Jugoslavi-
je, Beograd 1965; D. Þornakov, Tvoreštvoto na mijaåkite rezbari na Balkanot od krajot
na XVIII i XIX vek, Prilep 1986.

92
Srpske pravoslavne crkve prema vajarskom oblikovawu samostalne, po-
gotovu figuralne plastike. Meðutim, bez obzira koliko proreðeno, pu-
ne figuralne skulpture bilo je u srpskoj sredwevekovnoj plastici,
istina vezanoj za arhitekturu i spoqni ukras, pa je uglavnom tako i
prouåavana kao wen zavisni sekundarno znaåajan deo.20 Sliåan tretman
doÿivqavalo je i drvorezbarstvo, smatrano samo za prateãi i drugoste-
peni sadrÿaj ukrašavawa mobilijara, pre svega oltarskih pregrada.
Pritom, u tumaåewu osobenosti ornamentalnog drvorezbarstva u Au-
striji, potom i u obnovqenoj Kneÿevini Srbiji, zaboravqalo se da je
juÿnobalkanski duborez dugotrajno obraðivao i qudsku figuru, sa neo-
åekivanim prodorima i severno od Save, na primer, sredinom XVIII
veka, do crkve u sremskom selu Molovin. Tematska i ikonografska sve-
denost srpskog drvorezbarstva novijeg doba oåigledno ne moÿe biti
prepreka za odgovarajuãi pristup u ukupnom vrednovawu. Pored ostalog,
ono ne moÿe biti ni neka nedefinisana, još mawe posebna discipli-
na. Po svim tipološkim odrednicama drvorezbarstvo pripada skulptu-
ri, pa su i Janiãi iz Arada izvanredni drvorezbari. Vajari.

Miodag Jovanoviã

THE JANIÃ BROTHERS, SCULPTORS FROM ARAD

Summary

For more that thirty years, brothers Mihailo and Lazar Janiã as wood-carvers col-
laborated with the most renowned Serbian painters from the mid-19th century, preparing
for them gilded altar partitions and other church furniture, usually carved in wood. Co-
lumns, whose primary role was not to support the iconostasis, dominate in the architec-
tonics of their iconostases. Protruding from the partition surface and with a classicist
repertoire of ornamente, they helped create me effect of monumentality and solemnity
of the frames for the icons by Konstantin Daniel and Nikola Aleksiã.
In Serbian art during the 18th century, the wood-carvers were often called bildha-
uers, which is the German term for sculptors. However, the word vajar (sculptor) also
appeared at the same time, representing a variation of the old Medieval Slavic term
„vajatelj" for the skilled persons who artistically shaped wood. Thus, there were neither
linguistic nor other reasons to place wood-carvers and wood-carving into a specific and
particular kind of applied art, since they actually belonged to the field of sculpturing
and sculpture. Almost absolute prevalence of ornamental motives during the 19th cen-
tury, as well as all other typological characteristics, make the Serbian wood-carving a
part of the history of national sculpture, which thus includes the Janiã brothers from
Arad, too.

20 Kwiga Jovanke Maksimoviã o srpskoj sredwevekovnoj skulpturi (Novi Sad 1971)

još uvek je najboqe svedoåanstvo o rasprostrawenosti i znaåaju vajarstva u srpskim ze-
mqama od IX do XV veka, od Zete i Raške do Studenice, Deåana, Kotora, Lazarice i Ka-
leniãa.

93
 Miodrag Jovanoviã

SCULPTORII DIN FAMILIA JANIÃ DIN ARAD

Rezumat

Fraþii Mihailo ¤i Lazar Janiã au colaborat timp de treizeci de ani, ca me¤teri de

sculpturi în lemn, cu cei mai distin¤i pictori sârbi de la mijlocul secolului XIX,
pregºtindu-le, în cele mai dese cazuri sculptate în lemn, iconostasele ¤i alte obiecte de
mobilº bisericeascº. În arhitectonica iconostaselor lor dominº coloanele, dar nu cu rolul
de suport. Aflându-se în faþa iconostasului, ei au completat ¤i repertoriul clasicist al or-
namentelor, care au avut drept scop obþinerea monumentalitºþii ¤i splendorii cadrelor
pentru icoa-nele lui Constantin Daniel ¤i Nikola Aleksiã.
În cursul secolului XVIII, în arta sârbº, me¤terii de sculpturº în lemn adeseori au
fost numiþi bildhaueri, cum li se zice sculptorilor în limba germanº. Cuvântul sârbesc
vajar a apºrut în acela¤i timp, care a provenit de la denumirea slavº veche medievalº,
cum erau numiþi experþii care modelau în mod artistic lemnul. Din aceastº cauzº nu
existº nici obstacole lingvistice ca sculptura în lemn sº se camufleze în vreo formº
aparte a artei aplicate, dar ea, în realitate aparþine sculpturii. Precumpºnirea aproape ab-
solutº a motivelor ornamentale în cursul secolului XIX, dupº toate determinantele
sculptura în lemn sârbº, deci ¤i a familiei Janiã din Arad, se include în istoria sculpturii
naþionale.

94
 UDC 929.732 Nikoliã F.

Vladimir Milankov

BARON FEDOR NIKOLIÃ OD RUDNE

Znameniti Srbin sa tla da-

našwe Rumunije, baron Fedor
Nikoliã od Rudne, kome je po-
sveãen ovaj rad, rodom je iz Te-
mišvara, ali je delovao na ši-
rem srpskom prostoru i ostavio
znatne tragove u XIX veku kao
politiåar, pravnik i narodni
dobrotvor. Potiåe iz stare srp-
ske vlastelinske porodice.
Plemiãki list i grbovnica
izdati su 1693. godine Mirosla-
vu Nikoli, „inaåe Nikoliãu (Ni-
kola aliter Nikolicz)", a 26. marta
sledeãe, 1694. godine, plemstvo
su dobili Nikoli, ili drugaåije
Nikola Nikoliã, i sinovi mu,
Emanuel, Petar i Slavon. Pe-
trovom praunuku Jovanu, ÿitequ
Oseka, koji je bio oÿewen Ma-
rijom Jankoviã, data je 4. febru-
ara 1778. godine potvrda o plem-
stvu u peštanskoj ÿupaniji. Jo-
van je 1781, zajedno sa Todorom
Jovanoviãem Mirijevskim, ku-
pio pustaru Rudna za 52.028 fo- Baron Fedor Nikoliã od Rudne
rinti, posle åega mu je, 18. apri-
la 1783, potvrðeno plemstvo. Imawe na pustari Rudna bilo je dosta ne-
ugledno. Pred licitaciju u Beåu, avgusta 1779, sva su imawa podeqena u
åetiri kategorije: prvu su åinila ona åija se procewena vrednost kre-
tala izmeðu 300 i 400 hiqada forinti (bilo ih je samo 4), drugu imawa
izmeðu 150 i 300 hiqada, treãu od 50 do 150, i posledwu, åetvrtu, ona
koja nisu prelazila 50 hiqada forinata. Koliko je, realno, mali bio
rudwanski posed jasnije se vidi kad se uporedi sa najskupqe prodatim.

95
Braãa Kristofer i Kiril Nako su, naime, platili åak sedamsto hiqada
forinti za Nakovo i Veliki Sent Mikloš sa pustarama Marijenfeld,
Veliki Komloš i Albrehtsflur. U osvajawu pustara predwaåili su
graniåarski kapetani — Tekelije, Vulini, Vujiãi, Zoriãi, Vitkoviãi,
Horvati, Nikoliãi. Jovan je jedva smogao snage da kupi polovinu jedne
od najmawih koje su se našle na licitaciji. No, ipak je bio ugledni
plemiã: kraqevski dvorjanin, vitez Zlatnog runa i sudija table u To-
rontalskoj, Temišvarskoj i Sremskoj ÿupaniji.
Temišvarskom saboru, 1790. godine, prisustvovalo je, pored osta-
lih delegata, i osamnaest plemiãa. Jedan od wih bio je „Johan von Niko-
lita, zu Rudna Torontaler Comit. Assesor". Dobio je predikat „od Rudne",
ali se u spiskovima saborskim vodi kao „deputir iz Oseka". Još uvek
je i samo „asesor", pristav, niÿi sudski ili upravni sluÿbenik. To
zvawe ima još samo Petar Malenica od Velikog Gaja, koji je asesor Te-
mišvarskog komitata.
Na kraju zasedawa Sabor je izabrao deputaciju koja ãe odneti za-
kquåke caru i zamoliti ga da ih potvrdi. Na åelu se nalazio general
baron ot Papila, a jedan od šest izabranih spahija bio je Jovan Niko-
liã. Kako je zasedawe trajalo puna tri meseca — od 20. avgusta do 22.
novembra — Nikoliã se dobro upoznao i sprijateqio sa novoizabranim
mitropolitom Stevanom Stratimiroviãem, kojem piše iz Rudne, 15.
septembra 1797, da je popravio svoju kuãu i poziva ga da mu doðe u goste.
Rudna je tad mala naseobina. Imala je, 1787. godine, samo 72 doma u
kojima je ÿivelo 107 porodica, odnosno 350 stanovnika. Popisan je je-
dan sveštenik, a u rubrici „plemiãi" nije unet nikakav podatak. Po
popisima iz 1792. i 1816, vlasnici Rudne su Nikoliãi i Joanoviãi,
zemqa je prve „kontribuentske klase", a vrednost imawa je 41.018,29
forinti. Macedonija je tad bila u posedu porodice Vidak, a wena
vrednost iznosila je 40.246,47 forinti. Rudna je brzo rasla. Godine
1824/25. veã je imala 247 kuãa i 1815 duša, od kojih su 98,7% pravoslav-
ni, katolika je samo 1,2%, a jedan je ÿiteq protestant. U jednom domu
ÿivi proseåno „samo" 7,3 stanovnika, što je ispod proseka za selo
(7,5) i varoši i sela zajedno (7,6). U jednom od mesta ÿivi åak preko 12
ÿiteqa u proseku, po jednom domu.
Jovan nije imao dece, pa je adoptirao Jovana Belåiãa, preneo na
wega prezime i grb, a negde prvih godina åetvrte decenije devetnaesto-
ga veka ga i oÿenio Jelisavetom, Savkom Obrenoviã, mlaðom kãerkom
kneza Srbije, Miloša Velikog. Nešto pre toga Jovan Nikoliã je Ma-
tici srpskoj priloÿio 250 forinti (1832. godine) i tako postao prvi
od srpskih plemiãa koji su novåano pomogli ovu srpsku kulturnu usta-
novu. Pet godina kasnije osnovaãe Jovan Nako zaduÿbinu od 5.000 fo-
rinti, koju je, posle åešãih urgirawa, isplatio tek 1844, dvanaest go-
dina posle Jovanovog priloga.
Mladi supruÿnici su imali petoro dece. Stariji od dvojice sino-
va, Fedor, rodio im se u Temišvaru 7. juna / 26. maja 1836. godine.
Školovao se u Temišvaru i Pešti, a pri kraju 1851. privatni mu je
uåiteq bio svršeni pravnik Svetozar Miletiã, koji je 10. novembra

96
došao u Beå da kod tamošweg advokata Dvoraåeka, po preporuci Jovana
Haxiãa, prakticira. „Pre podne pripravqam se za polagawe mojih nau-
ka, posle podne prakticiram kod G. Dvoraåeka; tri put u nedeqi dajem
åasove sinovima G. Nikoliãa (potowim baronima Fedoru i Mihajlu),
jer drugoga (vaqda uåiteqa) nije hteo imati", navodi Miletiãeve reåi
Vasa Stajiã. Svetozar je nešto pre toga dobio 500 forinti stipendije
od kneza Mihajla, pa je sasvim sigurno da je Mihajlo preporuåio zetu
Jovanu da sinove poveri upravo wemu, jer je i sam veoma cenio Mileti-
ãa. Pravne nauke Fedor je svršio u Gracu, 1858. godine. Namesništvo
Srpske Vojvodine i Tamiškog Banata izveštava ga 5. novembra 1859. da
mu je odobren pasoš za putovawe po Srbiji. To, meðutim, nije wegov
ciq. Od 25. januara iste godine wegov je ded Miloš ponovo knez Srbi-
je, a ujak Mihajlo vrhovni komandant, pa dvadesettrogodišwi maðarski
baron, svršeni pravnik, ÿeli da ode u domovinu svoje majke da vidi
dedu i ujaka, ali i da tamo bude viðen. Do 1860. sluÿbovao u Vojvodovi-
ni srpskoj, poloÿio advokatski ispit, neko vreme praktikovao kao
advokat, ali se ubrzo posvetio politici. Izabran je 1861. za zemaqskog
poslanika u pardawskom srezu, sa liste Deakove stranke, a na sledeãim
izborima 1865. osvojio je mandat u ÿomboqskom srezu. Kao poslenik li-
beralne stranke bio je ålan srpskog kluba.
Tad je veã i veoma aktivan u nacionalnoj kulturi. Godine 1865. je
Matici srpskoj priloÿio 100 forinti (upisan je kao „baron Fedor
pl. Nikoliã Maãedonski"), a na glavnoj konstitutivnoj skupštini Dru-
štva za Srpsko narodno pozorište, koja se drÿi 18, 19. i 20. novembra
iste godine, izabran je u Ekonomski odsek. Veã 12. januara sledeãe go-
dine, moÿda baš i zahvaqujuãi wemu, odrÿana je u Pešti veoma uspela
„srpska beseda", kojoj su prisustvovale mnoge poznate liånosti srpskog
politiåkog i javnog ÿivota: Stevan Branovaåki (u svojstvu naåelnika
Društva za Srpsko narodno pozorište), Ðorðe Stratimiroviã, baron
Fedor Nikoliã, wegov stric Aleksandar „Rudwanski", Svetozar Milu-
tinoviã i Jovan Damaskin, ali i Karaðorðev sin, knez Aleksandar, sa
suprugom, kwegiwom Persidom, pa knez Verde i nekoliko maðarskih
velikodostojnika.
U kulturnom delu programa uåestvovala je šestogodišwa Mileti-
ãeva kãerka Milica, koja je recitovala narodnu pesmu Smrt majke Jugo-
viãa, i neki drugi izvoðaåi. Taj je deo završen horskom pesmom Davo-
rina Jenka Što ãutiš Srbije viteški? U drugom je delu bila igranka,
koja je potrajala do jutarwih sati. „Prva je igra bila kolo, koje se tako
dobro i oduševqeno odigralo da ti je dolazilo kao da si gdegod usred
ravne Baåke. U kolo se prva uhvatila mlada kwegiwica Jelena Karaðor-
ðeviã i tako ga je lepo odigrala da je milina bilo gledati". Tom je
prilikom sakupqeno 500 forinti za srpsko narodno pozorište. Knez
Aleksandar je sam priloÿio 10 dukata, wegova supruga 50 forinti, pa-
trijarh Samuilo Mašireviã isto toliko, vladika budimski 20, „a po-
znati srboqub Venijamin Kalajlija 25 fv. a. vr." Knez Mihajlo nije
prisustvovao, ali je i on poslao 10 dukata. Maðarski spahija Venija-
min (Bewamin) Kalai Naðkalovski /kojeg autor ove novinske vesti zove

97
„poznati srboqub"/ se zaista trudio da dokaÿe svoju naklonost Srbima.
Pri sentandrejskoj Preparandiji osnovao je fondaciju iz koje ãe se
svake godine davati dva dukata uåeniku koji postigne najboqi uspeh iz
srpskog jezika, a jedan dukat onome ko se bude „odlikovao u pravoslav-
nom katihizisu".
Fedor je voleo pozorište. Kad su god Temišvarci sakupqali pri-
loge da bi omoguãili gostovawe Srpskog narodnog pozorišta, uvek je
davao pozamašne sume. Na Glavnoj skupštini Društva za Srpsko na-
rodno pozorište, koja se drÿi u Novom Sadu 17. i 18. avgusta 1867, do-
puwen je Upravni odbor u kojem su sad, pored ostalih, Antonije Haxiã,
Jovan Subotiã, Jovan Jovanoviã (Zmaj), åiji je zamenik Jovan Haxiã, pa
pesnik Laza Kostiã. Prvi na spisku ålanova Ekonomskog odseka je „ba-
ron Fedor Nikoliã Rudwanski". Wegov je zamenik Jovan Radovanoviã,
a ålanovi su još i Jovan Maletiã, „kao najstariji", pa Ðorðe Ševiã,
Kosta Novakoviã i drugi. Tako se i unuk Milošev svrstao u sam vrh
srpske kulturne elite u Ugarskoj.
Politika mu je, meðutim, ÿivotno opredeqewe. Dve godine, 1867. i
1868, proveo je putujuãi „po evropskim drÿavama i prouåavajuãi poli-
tiåko-administrativno ustrojstvo i ekonomske odnose i ustanove". Naj-
duÿe je boravio u Briselu i Londonu. Putovawe je morao da prekine na
vest da mu je ujak, knez Srbije, Mihajlo, ubijen u Košutwaku, pa su on i
otac mu, Jovan, 12. juna 1868. stigli u Beograd. Tu ih je doåekao Bewa-
min Kalaj, u svojstvu jednog od glavnih organizatora pogreba. Mihajlo je
poginuo, a za sobom nije ostavio testament. Od supruge Julije se razveo
1865. i tom prilikom joj dao jednu zgradu u Beåu i godišwu rentu od
5.500 guldena, plaãenu unapred, i garantovanu wegovim imawem Poqana
Dolÿ. Celokupna wegova imovina je, prema tome, trebalo da pripadne
wegovim sestrama, Petriji od Varadija i potomcima pokojne Savke,
Nikoliãima od Rudne. Ali, na vest o smrti u Beograd je doputovao i
grof Ziåi da vidi da li se što moÿe prigrabiti za bivšu Mihajlovu
suprugu, koju je on zastupao. Ziåi je, u tom smislu, osporavao vaqanost
akta o „rastavi od stola i posteqe", koji je saåinio biskup Josip Juraj
Štrosmajer izmeðu Mihajla i Julije, pa je išao od jednoga do drugoga i
raspitivao se o srpskom pravosuðu. Kalaj se svrstao na stranu Fedora
Nikoliãa, kojeg je od ranije poznavao.
Mihajlo je sahrawen 15. juna u 8 åasova pre podne, a 2. jula je drÿa-
na skupština, na kojoj je za kneza izabran maloletni unuk Miloševog
brata Jevrema, Milan Obrenoviã, buduãi prvi srpski krunisani kraq
posle Kosova. I tada je u Beogradu bio grof Ziåi. „Pošto ÿelim da
nasledstvo dobiju Nikoliãevi, pisao sam odmah Fedoru Nikoliãu i
obavestio ga o svemu što sam znao o Ziåijevim planovima" — zapisao
je u svom Dnevniku Bewamin Kalaj.
Beogradski sud je pokrenuo ostavinsku raspravu i celokupnu imo-
vinu podelio na Petriju Bajiã od Varadija, stariju sestru, i barone
Fedora i Mihajla Nikoliãa od Rudne, sinove mlaðe sestre pokojnika.
Knegiwa Julija se na tom roåištu sa svojim zahtevom nije pojavqivala,
ali je veã januara 1869. wen advokat podneo zahtev sudu ÿupanije Ilfov

98
da pokrene proces protiv naslednika. Spor je voðen od januara do 12.
aprila, kada je doneta konaåna presuda na Julijinu štetu i presuda beo-
gradskog suda postala konaåna.
Naslednici jedno vreme nisu delili imovinu. Uåinili su to tek
8. juna 1873. sporazumom potpisanim u Bukureštu, po kojem je Fedoru
pripalo: „Imawe Mavrodin i Buzescu u ÿupaniji Teleorman, imawe
Tamadea-Tamasesti u ÿupaniji Ilfov i jedna åetvrtina imawa Andra-
sesti". Niko od naslednika tada nije boravio u Rumuniji, pa su imawi-
ma upravqali drÿavni pravobranioci. Godine 1879. Jefta Tanasijeviã
je u ime barona Fedora Nikoliãa, od suda ÿupanije Ilfov traÿio pre-
pis sporazuma iz 1873. za imawe Tamadea-Tamasesti, koje je kupio Geor-
gije Haralambu. Mlaði Fedorov brat Mihajlo je svoja imawa Herešti i
Casciorele prodao 1892. godine Atanasiju Stoloÿanu.
Gradili su Obrenoviãi i crkve po Rumuniji. Mihajlo je podigao
1856. godine hram Preobraÿewa gospodweg u selu Mavrodin, 11 kilome-
tara udaqenom od grada Aleksandrija. O tome postoji zapis na unutra-
šwoj strani zapadnog zida, na kojem je, pored ostalog, i podatak da je
crkva „prepravqena i slikana uz pomoã stanovnika i barona Fedora
Nikoliãa 9. aprila 1892. i Panaita Georgija zugrafa". Miloševa i
Mihajlova imawa u Rumuniji donosila su godišwe prihode izmeðu 70 i
80 hiqada dukata. To znaåi da je Fedoru sa te strane pristizalo blizu
dvadeset hiqada na godinu dana. Tada je veã ekonomski znaåajno ojaåao,
pa je odluåio da deo novca uloÿi u podizawe parnog mlina u Velikoj
Kikindi. Sa grupom temišvarskih trgovaca formirao je konzorcijum,
prvi koji je dotada nastao od veleposedniåkog i trgovaåkog kapitala. Za
1500 deonica akcionari su uplatili 450.000 forinti i 1869. godine
podigli veliki, moderan parni mlin kapaciteta 150.000 metriåkih
centi meqave godišwe, åije ãe se brašno ubrzo posle toga trošiti i
na beåkom dvoru.
Te iste godine Fedoru se ukazao zraåak nade da postane nasledni
knez Srbije. Namesnici maloletnog Milana, Jovan Ristiã i Milivoje
Blaznavac, tajno su se dogovorili da u Ustav Srbije, koji je donet 1869.
godine, unesu odredbu da ãe prestolonaslednik srpskog dvora biti ba-
ron Fedor Nikoliã od Rudne u Banatu. Tokom putovawa za Kragujevac,
gde je Skupština zasedala, Ristiã je došao u fijaker Stevåe Mihajlo-
viãa, tutora maloletnog Milana, i upoznao ga sa ovom idejom. Obrazlo-
ÿewe mu je bilo „da se familija umnoÿi te da ne misle neprijateqi da
nema koji da nasledi". Uveåe pred zasedawe došli su kod Mihajloviãa
i Ristiã i Blaznavac da åuju wegovo konaåno mišqewe. „No kad im ja
na sve te govore odjedanput odgovorim da ja nigda na to pristati neãu
da dvorim maxarskog barona kao srpskog prestolonaslednika, koji dvo-
ri Maxarima, oni vele: da li ãe ovako biti to biti i onako…" Sutra-
dan, posle fruštuka, namesnici su Stevåi saopštili da su se dogovo-
rili „da pred Skupštinu ne iznose ono" što su sinoã s wim raspra-
vqali — da u Ustav neãe stavqati pitawe prestolonaslednika. Baron
Fedor Nikoliã tako, mada je imao sasvim realne izglede, jer su Bla-

99
znavac i Ristiã bili veoma uticajni qudi u Srbiji, nije postao knez
Srbije.
Baron Nikoliã se, u politici, sve više udaqava od svog nekada-
šweg uåiteqa Svetozara Miletiãa. I on ãe se naãi, poåetkom 1872,
meðu vodeãim notabilitetima na dogovoru oko toga kako da obezbede po-
bedu na predstojeãem Saboru. Prisutni su bili i episkop Nikanor
Grujiã, arhimandriti Anðeliã i Mihajloviã, Samuilo Mašireviã, Li-
vije Radivojeviã, sremski ÿupan Kuševiã, Aleksandar Stojaåkoviã i
ministarski savetnik Teodor Mandiã. Pomiwe se, meðutim, i u neka-
kvim sumwivim poslovima. Brat pesnika Jovana Jovanoviãa Zmaja Kor-
nel Jovanoviã krenuo je iz Novog Sada za Vršac 7. juna 1876, 9. je pri-
speo u Åakovo odakle je otišao u Rudnu baronima Nikoliãima, pa iz
we došao u Kikindu, Bašaid i Melence, gde je uhapšen. On je tvrdio
da putuje „radi plasirawa srpskog zajma", a kikindski sreski naåelnik
Lujanoviã, koji ga je lišio slobode, da se raspitivao o raspoloÿewu
naroda za revoluciju u Vojvodini.
Decembra 1878. baron Fedor Nikoliã je izabran za ålana Upravnog
odbora Društva za Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu. Na mesto
predsednika je došao istaknuti ålan Narodne stranke dr Stevan Pa-
vloviã, za naåelnika je izabran dr Mihajlo Polit-Desanåiã, a za pod-
naåelnika Antonije Haxiã. Samo su Jovanu Ðorðeviãu, Jovanu Suboti-
ãu, Jovanu Boškoviãu i wemu izabrani i zamenici.
Dve godine kasnije, 6/18. septembra 1880, na skupštini Matice
srpske primqeno je åak 114 novih ålanova. Meðu wima i baron Fedor
Nikoliã od Rudne, dr Igwat Brliã iz Slavonskog Broda, dr Milan Jo-
vanoviã Batut, lekar u Somboru, Arsa Pajeviã, štampar u Novom Sadu,
Aksentije Marodiã, akademski ÿivopisac iz Subotice, i neki drugi.
Nikoliã je, kako je napred navedeno, još 1865. godine priloÿio Mati-
ci 100 forinti, ali nije smatran wenim ålanom sve do 1880, kada je
zvaniåno primqen. Te godine dobio je i jedno od najviših priznawa za
jednu diplomatsku misiju koju je sa uspehom obavio u Rumuniji.
Nekoliko godina posle aneksije, Austrougarska je (tek krajem 1882)
konaåno završila ozbiqniju reorganizaciju svoje uprave u Bosni i
Hercegovini. Na predlog ministra finansija, Bewamina pl. Kalaja,
car je svojim rešewem od 15. jula imenovao barona Fedora Nikoliãa
od Rudne za civilnog adlatusa. Na novu duÿnost je došao 1. avgusta, za-
jedno sa ministrom Kalajem. U Blaÿuju su ih doåekali mnogobrojni slu-
ÿbeni izaslanici. Ubrzo potom su usledile i druge promene. Carevom
odlukom od 9. avgusta 1882. razrešen je duÿnosti poglavar Dalen i za
komandujuãeg generala i poglavara zemaqske vlade postavqen je kowiåki
general baron Jovan Apel, Nemac iz Slavonije, koji je pomalo znao „ze-
maqski jezik." Wega je u Brodu doåekao baron Nikoliã, pa su zajedno
ušli u Sarajevo 26. avgusta.
Rešewa za nove qude nalazio je i caru predlagao ministar Kalaj.
Kada je baron Fedor Nikoliã u pitawu, teško da je mogao naãi boqe.
Bio je Srbin i po ocu i po majci, po kojoj åak i vrlo blizak srodnik
vladajuãe dinastije u Srbiji. To bi trebalo da zadovoqi i umiri bosan-

100
ske Srbe. Nikoliãu je, pak, kao protivteÿu postavio Nemca koji je tre-
balo da kontroliše wegove postupke. Pa ipak su prilike za Srbe bile
dosta povoqne. Zamenik vojnog guvernera bio je jedno vreme Srbin, ge-
neral Jovanoviã. Ãirilica više nije progawana nego je sama vlada po-
krenula list „Prosvjeta" na tom pismu, a zvaniåne novine, „Sarajevski
list", štampane su i ãirilicom i latinicom. Srbin Nikola Kašiko-
viã je veã 1885. pokrenuo „Bosansku vilu" u kojoj je javno smeo da pole-
miše sa zagrebaåkim Hrvatima šta je srpsko, a šta hrvatsko. Narod
ipak nije rado prihvatao nikoga iz carevine. Na jednom putovawu po-
štanskim kolima od Zenice do Sarajeva, na kojem su bili adlatus Ni-
koliã, ministar Kalaj, tajnik legacije Horovic i maðarski kwiÿevnih
Aÿbot, presrela ih je oveãa grupa qudi i umesto obavezujuãeg „ÿiveli",
poåela da uzvikuje: „Mi traÿimo praviånost inaåe moramo propasti!"
Poåetkom septembra 1882. u Bistriku je izbio velik poÿar koji je
priåinio ogromne štete. Veã sutradan je civilni upraviteq, baron
Fedor Nikoliã, predao naåelniku Rakoviãu „svotu od 50 for. iz svoje-
ga xepa" — zabeleÿio je sluÿbeni „Sarajevski list" u sredu, 6. septem-
bra 1882, u oåiglednoj nameri da podvuåe plemenit gest darodavca. U je-
sen iste godine baron Nikoliã je boravio u Beogradu, gde ga je kraq
Milan odlikovao najvišim tadašwim srpskim odlikovawem, „Veli-
kim krstom Takovskog reda". Na sveåanom ruåku, koji je tom prilikom u
wegovu åast prireðen 21. oktobra, Obrenoviã ga je pozdravio kao svog
roðaka åije prisustvo svedoåi o dobrim odnosima izmeðu Austro-Ugar-
ske i Srbije, pa su u to ime ispili zdravicu wihovim veliåanstvima,
caru Frawi Josifu, carici Jelisaveti i careviãu Rudolfu. Nikoliã
je uzvratio nazdravivši kraqu Milanu, kraqici Nataliji i prestolo-
nasledniku Aleksandru — nije propustio da zabeleÿi „Sarajevski list",
24. oktobra/5. novembra 1882. Nikoliãu je ubrzo stiglo priznawe i od
wegovog suverena. Kraq Maðarske ga je 1884. godine odlikovao „Krstom
reda gvozdene krune I razreda" i imenovao „tajnim pravnim savetni-
kom", a nešto kasnije i „vekoveåitim ålanom gorweg doma".
A on je u Sarajevu organizovao zabavu i za sebe i za druge. Nikoliã
je kao baron po uputstvu Kalaja davao zimi sijela i bogate zakuske u svo-
me domu, gdje mu je gospoja jedan mali teater operu uredila bila, i sama
u komadima igrala…" Ovi su se skupovi odrÿavali jednom sedmiåno, od
poåetka 1883. godine, sem u vreme åasnog posta, što je bilo objavqeno i
u zvaniånom listu. O jednom od tih „sijela" pisao je „Sarajevski list"
1. marta /12. februara 1883. pod naslovom Iz sarajevskog društva: „Si-
jelo u barona i baronice Nikoliãa iskupilo je i sinoã lijep broj pri-
jašwih gostiju iz prvih ovdašwih krugova. Sinoã je domaãinski odbor
za prireðivawe ovijeh zabava otpoåeo niz novih prikazivawa na naro-
åito spremqenoj malenoj pozornici u glavnoj prijemnoj dvorani. Ova
malena pozornica, za koju je ovdašwi slikar g. Nijemczek naslikao ne-
kolike veoma lijepe dekoracije udešena je finim ukusom i spretno za
prikazivawe pojedinih kratkih šaqivih komada i humoristiåkih pre-
davawa". Po autoru priloga sinoãna predstava je bila poåetak nekakvog
novog ciklusa zabava i jako se dopala prisutnima. U programu su uåe-

101
stvovali „gospoðica pl Ciolich, kãerka generala Ciolicha", pa konzul
Müler, te nadzornik Vukeliã. Upraviteq gimnazije Jilly je recitovao po-
znatu Šilerovu pesmu Alpinski lovac, a baron Molinari i „šumski
upravnik g. Hoffmann su izveli nekakav skeå.
Zalagao se baron Nikoliã i za oÿivqavawe drugih kulturnih pro-
jekata u Bosni. Zemaqska vlada je 14. maja 1885. odobrila pravila Muzej-
skog društva, pa je ono, sa proširenim odborom kojem je baron Fedor
Nikoliã bio na åelu, dobilo pravo javnosti. Okupilo je blizu 500 åla-
nova i odmah poåelo sa radom.
Protokol mu, meðutim, nalaÿe i mnoge ceremonijalne nastupe i
pojavqivawa. Prisustvovao je, tako, 1. januara 1885, sveåanom puštawu
u saobraãaj sarajevskog tramvaja, a poåetkom maja 1886. je na sveåanom
doåeku nadvojvode Albrehta, ålana carske kuãe, „prvi put u Sarajevu
obukao sjajno ruho ugarskog velikaša". Car mu je, kao graðanskom pogla-
varu Bosne i Hercegovine, 10. februara 1886. darovao ugarsko baron-
stvo, ali ga je ipak, 27. oktobra iste godine, razrešio ove duÿnosti u
Bosni. Po jednima, uåinio je to na predlog administracije, jer se oset-
no promenio kurs prema Srbima; po drugima, Nikoliã je to sam traÿio
iz porodiånih razloga. Nije sporno da je u gradu na Miqacki baron
Fedor Nikoliã ostavio trajni trag svog åetvorogodišweg boravka: vla-
stitim novcem izgradio je crkvu u Reqevu, uz tamošwu pravoslavnu
Bogosloviju i „ukrasio je prigodnim ikonostasom". Pored ove crkve,
„wegovim je podvigom zemaqska vlada nanovo sagradila starodrevni
srp. pravosl. manastir Dobruw kod Višegrada". Za te i druge zasluge
varoš Sarajevo ga je proglasila za svog poåasnog ålana.
U Ugarskoj su ga åekali novi izbori, koji su drÿani 1887. godine.
Mihajla Polita Desanåiãa je kandidovala Srpska narodna slobodoumna
stranka u tri izborna sreza: titelskom, belocrkvanskom i starobeåej-
skom, ali je na kraju ostao bez mandata. Sabovqeviã je, opet, bio prisi-
qen da poslaniåko mesto u Velikoj Kikindi prepusti baronu Fedoru
Nikoliãu, za vladajuãu partiju pouzdanijem kandidatu, a pravniku Mi-
hajlu Sabovqeviãu je dato mesto javnog beleÿnika. Pored barona Niko-
liãa, od Srba su na tim izborima pobedili još: Fedorov teåa baron
Miloš Bajiã u moraviåkom srezu, Aleksandar Stojaåkoviã u belocr-
kvanskom, Vasa Popoviã u starobeåejskom i Petar Lupa u sentandrej-
skom. Tako je vladajuãa stranka obezbedila da se u parlamentu više nije
mogao åuti glas kritike narodnosnih poslanika koji bi bio upuãen na
raåun maðarske vlade i wene velikomaðarske politike. Rudwanski spa-
hija je postao ålan „zajedniåkog delegacionog poverenstva".
Sad je grupi wegovih politiåkih istomišqenika bilo potrebno
javno glasilo koje bi širilo wihove ideje i stavove. „Javor" je 27.
marta 1888. doneo kratku belešku o pokretawu „Srpskog Dnevnika", li-
sta za „politiku, prosvetu, privredu, radinost i trgovinu. Vlasnik ba-
ron Fedor Nikoliã. Urednik Aleksandar Stojaåkoviã". Nikoliã je bio
inicijator okupqawa grupe srpskih poslanika u ugarskom drÿavnom
Saboru i razgovora oko pokretawa ovog lista. Svi su se slagali da se
oseãa potreba za jednim srpskim novinama koje bi izlazile u ugarskoj

102
prestonici, ali je konaåan dogovor postignut tek kad su baroni Miloš
Bajiã i Fedor Nikoliã prihvatili da u celosti finansiraju ovo gla-
silo. U citiranoj belešci u „Javoru" data je i kratka, ali veoma pre-
cizna, programska osnova: „zastupaãe teÿwe sadrÿane u poznatim odlu-
kama „Kikindskog programa" i programa 'Srpskog kluba' u Zagrebu".
Kao vid svoje pomoãi izdavaåima, Bewamin Kalaj je vladu Bosne i Her-
cegovine pretplatio na 25 primeraka „Srpskog dnevnika". Novina je,
meðutim, zbog toga što joj je vlasnik bio pripadnik vladajuãe liberal-
ne stranke, kao i zato što ga „kod naroda osumwiåiše ostali novina-
ri", brzo prestala da izlazi — 31. marta 1889. se pojavio posledwi
broj. „Branik" je trijumfovao. „U povoju eto nestade nedonošåeta" pi-
sao je „Branik". Wegovim vlasnicima je ostao samo ogroman deficit.
I druga srpska glasila pišu o aktivnosti Fedora Nikoliãa. „Na-
še doba", u sredu, 11/23. aprila 1890, na celoj naslovnoj strani, veli-
kog formata, pored ostalog piše: „Kao poslanik ne vrši on svoje po-
slaniåke duÿnosti samo po formi kao mnogi poslanici srpske i druge
narodnosti, nego marqivo pohodi sabor i vazda uåestvuje u vaÿnijim
sednicama mu. S toga je i predsednik narodno-ekonomskog odbora po-
slaniåke kuãe, mnogobrojnih opštekorisnih i dobrotvornih društava
u Budimpešti kao i van we, pa ne uÿiva samo to odliåje po imenu nego
vrši te svoje poåasne duÿnosti sa retkom savešãu i odanošãu". Jedna
od tih je i duÿnost predsednika Srpske crkvene opštine u Budimpe-
šti, åime je u stvari bio i „vrhovni nadzornik odgajawa srpske mlade-
ÿi u Tekelijanumu". Na proslavi pedesete godišwice Tekelijine zadu-
ÿbine koja je drÿana „licem na svetoga Savu", 14. januara 1889. otvorio
je sveåanu sednicu ovim reåima: „Gospodo, s radošãu pozdravqam u ovoj
sveåanoj sednici peštanske pravoslavne crkvene opštine naše mile
goste, koji su nam sa sviju strana, gde naš mili srpski narod ÿivi,
ovamo stigli, da s nama zajedno proslave pedesetogodišwicu ovog od
neumrlog Save Tekelije, dobrotvora našeg naroda, osnovanog zavoda,
koji nam je veã i do sada mnogo vaqanih Srba vaspitavao, a koji ãe nam,
ako Bog da, još mnogo vrlih muÿeva podariti. Neumrlom Savi Tekeliji
budi slava veåita, a od wega osnovanom zavodu, koji se wegovim imenom
diåi, budi dug, veåiti opstanak. I s tim otvaram današwu sveåanu sed-
nicu, a ujedno molim g. nadzornika tekelijinog zavoda, da bi imao do-
brotu ovde izneti vaÿnije podatke o ÿivotu i radu velikog srpskog me-
cenata Save Tekelije."
U Kikindi mu, meðutim, bar onaj deo javnog mwewa koji formira
lokalni list „Sadašwost", nije naklowen. Sredinom septembra 1889.
åitamo u tim novinama da se oåekuje dolazak poslanika Fedora Niko-
liãa da onima koji su ga izabrali "poloÿi javan raåun o svome delawu
u ugarskom saboru". Autor beleške se interesuje kako je „g. baron ispu-
nio ona mnoga obeãawa svoja, koja je uåinio baš o 'krušelomiju' tribi-
ne pred distriktskom kurijom". O samoj poseti „Sadašwost" piše 1.
oktobra na naslovnoj stranici, pod naslovom Veliki gosti. Sa dosta
ironije i sarkazma list ovako ocewuje posetu poslanika svojoj izbornoj
bazi: „Pri dobrom šampawcu je raspravqeno mnogo vaÿno pitawe, is-

103
pravqeno je, i to na opšte zadovoqstvo i pitawe avtonomije naše cr-
kve i škole, jer je g. baron kategoriåno izjavio, da on ništa ne zna, da
se ta avtonomija krwi, i da je u opasnosti kakvoj. Pa kad g. baron o to-
me ne zna ništa, onda da bogme da ne moÿe biti ništa u stvari, pa da
moÿemo svi skrstiti ruke i mirno spavati". Doåeku koji mu je uprili-
åen i prijemu koji je on priredio prisustvovali su, pored ostalih, i
Hajm Mor, upravnik, i Rista Teleåki, ålan Upravnog odbora akcionog
mlina, pa je baron Nikoliã iskoristio priliku da sa wima porazgova-
ra i o poslovawu ovog preraðivaåkog giganta, åiji je bio veãinski vla-
snik.
Sledeãe, 1890, godine zasedao je Srpski crkveno-narodni Sabor u
Karlovcima na kojem je baron Fedor Nikoliã bio kraqevski komesar.
Od te do 1899. godine bio je ravno deset puta „kraqevskim povereni-
kom, to na pravoslavnom narodno-crkvenom Saboru, to na sv. pravosl.
srpskom sinodu". Velikokikindska „Sadašwost" prati zasedawe Sabo-
ra, posebno delatnost svojih delegata i svog poslanika barona Nikoli-
ãa, pa tako 6. maja 1890. piše da je kraqevski komesar prisustvovao po-
lagawu kamena-temeqca za gradwu nove zgrade gimnazije i bogoslovije u
Sremskim Karlovcima. Kamen je bio „izdubqen", a u to je udubqewe
smešten zapis sa potpisima barona Fedora Nikoliãa, Dane Stankovi-
ãa, potpredsednika saborskog Odbora, gradonaåelnika Miliãa, uprav-
nika gimnazije Stevana Laziãa, Stevana Anðeliãa i graditeqa Ðule
Partoša. Uz ovo pismo stavqen je i spisak sa imenima svih dotada-
šwih direktora Karlovaåke gimnazije „i svi politiåni i beletri-
stiåni listovi naši, osim 'Srpskog naroda' ".
U istom broju „Sadašwost" prenosi pisawe jednog maðarskog li-
sta koji je ovako opisao barona Nikoliãa: „Baron Fedor Nikoliã je
veã i za oko veoma zanimqiva pojava. Kada se pojavi u sjajnom maðar-
skom ruvu od atlasa, sa skupom pervaznom lentom na pleãima, sa bogato
ukrašenim maåem o bedru, sa blistavim tokama, sjajnim perom za perva-
ÿenom kuåmom; soboqim brkom, koji mu sarkastiåan osmeh ne pokriva,
u krupnim oåima mu ÿar, paÿwa i dobrota. […] Svetina ga na ulicama
pozdravqa oduševqenim ÿiveo i pogaða koliko sela mu vredi sjajno ru-
vo". U nastavku se opisuju poåasti koje su mu, kao kraqevskom izaslani-
ku, prireðivane: „Na crkveni vrati ga doåekuje patrijarh u raskošnoj
odeÿdi pravoslavne crkve, s wim je deset popova u svetlim odeÿdama i
u takoj pratwi — impozantna pojava — ulazi kraq. komisar pod blistav
ikonostas, te tamo namešten presto zauzima kao zastupnik Weg. Veli-
åanstva."
Te jeseni osnovan je u Novom Sadu Središni kreditni deoniåar-
ski zavod veãinskim kapitalom patrijarha Brankoviãa, barona Fedora
Nikoliãa, veleposednika Lazara Dunðerskog i „drugova". Veãina osni-
vaåa i deoniåara bili su Srbi, ali je svako mogao da bude ålan. Ciq
osnivaåa Zavoda bio je da brzim i jeftinim kreditima pomaÿu radi-
nost, trgovinu „i poqsku privredu u Dowoj Ugarskoj". Godišwi promet
u 1891. godini bio je 12.052,244 forinti, a åist prihod milion forin-
ti. Upraviteq je bio Lazar Milošev, a predsednik Lazar Dunðerski.

104
 Dvojica od trojice osnivaåa bili su u to vreme najbogatiji Srbi u
Ugarskoj. Lazar Dunðerski, naslednik Gedeona, tvorca porodiånog bo-
gatstva, imao je najviše zemqe — 6.729 jutara. Odmah iza wega bio je ba-
ron Fedor Nikoliã sa 6.360, a wegov brat Mihajlo imao je 4.631 jutro.
Pre no što je nasledio imawe pokojnog ujaka, Fedor je veã imao blizu
4 hiqade jutara obradive zemqe u Vlaškoj, dvadesetak kilometara od Bu-
kurešta. Bilo je to imawe Tanadeu Ÿos, na kojem je sagradio školu i
crkvu. Evo još jednog pokazateqa koji svedoåi o bogatstvu barona Fe-
dora Nikoliãa: ÿupanijska skupština torontalske ÿupanije imala je
1890. godine 300 virilaca — poslanika koji plaãaju najveãi porez i po
toj osnovi ulaze u skupštinu. Prvi je na listi bio crwanski vlaste-
lin grof Andrija Åekowiã, koji je plaãao 86.081 fr. 15n. godišweg po-
reza. Na spisku je bilo ukupno 87 Srba, a „najjaåi je baron Fedor Ni-
koliã sa 6082 fr. 88 n." pisala je „Sadašwost".
U istim se novinama, na posledwoj strani, 22. decembra 1891. go-
dine pojavio oglas naslovqen sa Poštovani biraåi u kojem se biraåko
telo podseãa da ãe se zemaqski sabor raspustiti 24. decembra, a novi
izbori drÿati izmeðu 16. i 25. januara 1892. godine. Kikindska „Slo-
bodoumna stranka", kaÿu oglašivaåi, istakla je za svog kandidata dosa-
dašweg poslanika „wegovu preuzvišenost" gospodina barona Fedora
Nikoliãa od Rudne koji potpuno poverewe biraåa uÿiva". Zbor biraåa
je zakazan za isti dan (bila je nedeqa) u dva sata posle podne u Karinoj
areni. Na ovom se oglasu potpisalo 75 viðenijih Kikinðana.
U izbornu se trku ukquåio i Paja pl. Eremiã, koji je sam sebe kan-
didovao. Štampao je oglas „poštovanoj braãi biraåima", datiran 5/7.
januara 1892, u kojem izlaÿe svoj program: „U drÿavnopravnim pitawi-
ma stojaãu na stanovištu liberalne t. j. slobodoumne stranke", kaÿe, a
to znaåi da traÿi podršku istih biraåa koji su se veã opredelili za
barona Fedora Nikoliãa. Zato se sad, opet, dvanaest najviðenijih varo-
šana obraãa 9. januara preko „Sadašwosti", „Braãi svojoj Srbima i
biraåima veliko-kikindskim" sa „Srbi braão!" Podseãajuãi åitaoce
da je pre pet godina, protivno voqi tamošweg nezavisnog srpskog sta-
novništva, istakao „za poslaniåkog kandidata preuzvišenog gospodina
barona Fedora Nikoliãa baš sam g. Paja plem. Eremiã", a sada, kad je
ovaj „sa svog korektnog drÿawa kao kraq. poverenik na srpskom nar.
crkvenom saboru stekao qubavi, poštovawa i poverewa, sam sebe kan-
diduje kao wegovog protivnika. Zato oni, potpisani, sveåano izjavquju
da prihvataju kandidaturu barona Nikoliãa, uvereni da ãe on najviše
uåiniti za sredinu koja ga bira. Meðu potpisnicima su: okruÿni prota
Ðorðe Vlahoviã, trgovac Marko Bogdan, wegov brat, advokat dr Ÿivko
Bogdan, naåelnik Rista Teleåki, advokat Milan Petroviã, vlasnik
„Sadašwosti", još tri advokata, dva sveštenika i jedan uåiteq. Pobe-
dio je Fedor Nikoliã, ali je „Sadašwost" donela 8. marta vest da je
Eremiãeva stranka napala wegov mandat, te da se spor vodi pred petim
sudskim odborom Ugarskog sabora. „G. baron Nikoliã je izjavio, da nije
voqan da brani svoj mandat, no odbranu je uzela u ruke wegova stranka".
I åuveni Mladen Trifunac se svojski zalagao za izbor Fedora Niko-

105
liãa, a nakon wegovog izbora, osnovao je u Kikindi Odbor trinaesto-
rice Nikoliãevih pristalica za borbu protiv radikala i Politovih
liberala. U tom su odboru bili i advokat Milan Petroviã, dr Ÿivko
Bogdan, koji ãe kasnije postati gradonaåelnik Kikinde, te wegov brat,
Marko „gvozdeni". „Ranije su bili narodwaci, zastavaši, a sad su za
leðima barona Nikoliãa", pisala je „Zastava" 8. avgusta 1892. godine.
Ispod obaveštewa da je umro Petar Åarnojeviã, „potomak iz one
stare porodice Åarnojeviãa iz koje je i patrijarh Arsenije, koji nas je
iz Stare Srbije ovamo doveo, posledwi temišvarski grof", „Sada-
šwost" je 19. aprila 1892. godine donela i vest da ãe poslanik Fedor
Nikoliã, „ iduãe nedeqe oko 9. åasova pre podne" doãi u posetu Ki-
kindi. Za sveåani doåek imenovan je posebni odbor. Predviðeno je da
mu se priredi sveåani ruåak (banket), te da ga pozdrave srpski, maðar-
ski i nemaåki. Uveåe je trebalo da se organizuje bakqada. „Åine se pri-
preme da bude što lepše doåekan" — završava svoj tekst urednik „Sa-
dašwosti". Ni traga, dakle, od one ranije zajedqivosti, dvosmisleno-
sti i sarkazma koji su bili tako vidqivi u pisawu istih novina za
vreme prethodnog mandata istog poslanika. Nešto kasnije, taånije 7.
jula, kikindske novine su objavile kratku vest pod naslovom Svatovi u
kuãi našega poslanika iz koje saznajemo da su se „prošlog åetvrtka u
peštanskoj srpskoj pravoslavnoj crkvi" venåali: Jovanka, kãerka baro-
na Nikoliãa, i Geza Duka od Kadara.
Po isteku ovog poslaniåkog mandata, baron Nikoliã se više nije
kandidovao za narodnog poslanika, nego je samo kao ålan Gorweg doma
obavqao svoje duÿnosti u parlamentu. „Osim ovog djelokruga baron Ni-
koliã je kao predsjednik i upravni vjeãnik raznih financijalnih zavo-
da do svoje smrti revno djelovao na nar. ekonomskom poqu."
Car Frawa je Srbima odobrio da za 29. juna /11. jula 1897. godine
sazovu svoj Narodno-crkveni Sabor, za koji je, kao kraqevski povere-
nik, imenovan baron Fedor Nikoliã. Ovaj je skup Srba ostao poznat
kao Petrovdanski sabor, jer je poåeo na ovaj veliki pravoslavni pra-
znik. Pred sam poåetak zasedawa (11/23. juna) car je dozvolio da se upo-
redo odrÿi i sesija svetog Arhijerejskog sinoda, kojom ãe prisustvova-
ti isti kraqevski izaslanik, „pravi tajni savetnik i nasledni ålan
ugarske velikaške kuãe". List „Srpski sion" je objavio kratku bele-
šku, u åetvrtak, 26. juna, da baron Nikoliã stiÿe u Karlovce „u subotu
u oåi Petrovadna osobnim vozom u 3/45 posle podne. Doåek preuzviše-
nog kr. poverenika biãe po izdatom protokolu". Nikoliã je stigao u
najavqeno vreme. Na stanici je doåekan „od gradskog poglavarstva i po-
åasne kompanije u prisustvu mnogo radoznala sveta, uz pucawe topova i
svirawe vojniåke bande". Od stanice do patrijaršiskog dvora prevezao
se sveåanim dvorskim åetvoropregom. Iza ulaza u dvor doåekao ga je
patrijarh Georgije Brankoviã sa visokopreosveštenim episkopatom i
dvorskim sveštenstvom. Na reåi patrijarhove dobrodošlice baron Ni-
koliã je odgovorio „da uvek rado ovamo dolazi, a najradije onda, kad
moÿe da donese narodu svome sreãu, a crkvi wezinu avtonomiju da pot-
pomogne uåvrstiti".

106
 Stan mu je bio pripremqen u patrijaršiskom dvoru i tu je, odmah
po dolasku, primio patrijarha i episkope. „Posle je blagoizvoleo qu-
bazno primiti podvorewe sveštenstva, vojniåkog åasništva, gradskog
poglavarstva, kotarskog suda, avtonomnog åinovništva, Novosadske i
Karlovaåke gimnazije i drugih korporacija".
Sabor je poåeo 29. juna u podne. „Srpski sion" do najsitnijih de-
taqa opisuje ceremoniju otvarawa, koja je bila precizirana zvaniånim
protokolom. U petnaest minuta do dvanaest åasova krenula je povorka
crkvenih velikodostojnika — patrijarh, episkopi, dvorsko i ostalo
sveštenstvo — iz patrijaršijskog dvora put sabornice, koja je za ovu
priliku bila ureðena u velikoj gimnazijskoj dvorani. Tu je patrijarh
biranim reåima pozdravio prisutne i zamolio ih: „odbacimo sve ono
što nam lepoj slozi i opštem sporazumu na putu stoji, pa kao sinovi
jednog Oca nebeskog i sinovi jednog oca zemaqskog, upotrebimo zgodnu
ovu priliku, da taj ÿeqeni sporazum i slogu postignemo". Potom je
izabrano posebno izaslanstvo koje ãe pozvati kraqevskog komesara na
sednicu — po dva poslanika iz svake eparhije, a predvodio ih je epi-
skop vršaåki. Baronu Nikoliãu, kojeg je pratila ova svita, je „poåasna
kompanija pred gimnazijskom zgradom na pijaci odala propisanu po-
åast", a kada je ušao u salu doåekan je burnim „Ÿiveo!" Potom „zauzi-
ma mesto pod baldahinom i na maðarskom jeziku" pozdravqa Sabor. Si-
gurno je protokol strogo predviðao da se kraqevski izaslanik, pa makar
mu materwi jezik i bio srpski, Saboru obrati na jeziku drÿave. Baron
se tom prilikom legitimisao. Pred svima je predao i traÿio da se
proåita kraqev ukaz o wegovom imenovawu za komesara.
Šestog dana zasedawa, 5/17. jula, Saboru se, na wegovo traÿewe,
obratio kraqevski komesar. Prvi deo svog govora, u kojem je podvukao
da, u ime Wegovog carskog i kraqevskog Veliåanstva, rado prima izjavu
lojalnosti Srpskog narodno-crkvenog Sabora, izgovorio je na maðar-
skom, a ono što je smatrao znaåajnim da kaÿe rekao je na materwem,
srpskom jeziku. Ovako je objasnio šta od Sabora oåekuje car Franc Jo-
sif I: „Da se pre svega, i zapostavqajuãi svaki drugi predmet, opetujem
pre svega, i zapostavqajuãi svaki drugi predmet (…) sastavi jednostavna
srpsko narodno-crkvena organizacija, jer je baš to velika nezgoda za
srpsku narodnu crkvu i školu, da nema jedinstvene organizacije i da se
upravqa zasebnim, — i åesto nepotpunim uredbama, — meðu kojima ne
postoji organiåka veza i sistematiåka postepenost, i iz kojih je ureda-
ba, ne samo teško, no skoro nemoguãe steãi jasan pojam, o pravima srp-
ske narodne pravoslavne crkve u domovini našoj". Wegove sugestije
nisu prihvaãene jer „zdruÿene narodne stranke nisu dozvolile da se
krwi jedno sveto pravo našega sabora". Baron Fedor Nikoliã je nasto-
jao da polako, diplomatski izvede Sabor iz zabluda, na naåin na koji
se obratio i zasedawu svetog Sinoda: „Što se tiåe burnoga vremena
imam izjaviti, da se i na moru åesto podiÿu bure, ali se i stišavaju, a
laða brodi daqe mirno svojim putem i stiÿe daqe svome ciqu". Nasto-
jao je da „odnošaje na poqu crkveno narodne srpske avtonomije sredi i
u svoj pravilan kolosek dovede, što mu na ÿalost nije pošlo za rukom.

107
 U nedequ, 1. marta 1898. godine odrÿana je u Tekelijanumu glavna
skupština peštanske Srpske crkvene opštine. Baronu Fedoru Niko-
liãu je tom prilikom zahvaqeno na desetogodišwem predsednikovawu.
On, meðutin, ne prestaje da bude aktivan. Sledeãe, 1899. godine u Temi-
švaru je osnovana Dobrotvorna zadruga Srpkiwa. Rudwanski spahija je
bio jedan od osnivaåa priloÿivši pozamašnu sumu. U znak priznawa
Zadruga ga je izabrala za poåasnog ålana i uvrstila u red svojih dobro-
tvora. Wega je, u prvom redu, interesovala privreda, pa je duÿe vreme
bio predsednik Tamiško-agrarne štedionice „i mnogih drugih pri-
vrednih ustanova".
Nema sumwe da je baron Nikoliã tih godina jedan od najviðenijih
Srba veleposednika, o åemu se vodi raåuna u svim prilikama. „Srpski
sion" je 1899. godine u 47. broju pisao da je Velikaška kuãa Ugarske
izabrala u ugarsku delegaciju, od Srba, „patrijarha Georgija Brankovi-
ãa, barona Fedora Nikoliãa i Svetozara Kuševiãa". U Odbor za spoq-
ne poslove izabrani su patrijarh Brankoviã, Fedor Nikoliã i Ðorðe
Ðurkoviã. Ni reprezentativni skupovi se ne mogu zamisliti bez wego-
vog prisustva. Patrijarh Georgije je 1900. godine jednom prilikom u pe-
štanskom hotelu „Bristol" priredio sveåani ruåak na kojem su bili:
episkop Lukijan Bogdanoviã, „baron Fedor Nikoliã", Svetozar pl. Ku-
ševiã, Ðorðe Ðurkoviã, pa konzul Kraqevine Srbije Ðorðe Barlovac,
vicekonzul Branko Mušicki, kurijalni sudac Vasilije Vasilijeviã,
Arsen Zubkoviã, poslanici Stevan Jovanoviã, dr Ivan Ivanoviã, Ste-
van V. Popoviã, kraqevski savetnik Pavle Jovanoviã i protoprezviter
Velimir Nedeqkoviã.
Bliÿio mu se, meðutim, kraj. Ozbiqno je oboleo sredinom 1902, a
upokojio se 14/27. februara 1903. godine, na svom dobru u Rudni. „Rud-
na 15. februara. Baron Fedor Nikoliã preminuo je ovdje sinoã iza du-
gog i teškog bolovawa" — pisao je 16. februara/1. marta 1903. godine
„Sarajevski list". Tri dana kasnije, iste novine donele su i ovu noti-
cu: „Kako smo u prošlom broju kratko javili preminuo je u petak pod
noã u Rudni (u Banatu) na svom dobru c. i kr. tajni savjetnik baron Fe-
dor Nikoliã od Rudne poslije duÿeg bolovawa u 67 godini ÿivota". Iz
jedne od mnogobrojnih åituqa, koje objavquju skoro svi srpski listovi,
saznajemo da je jedno vreme bio i predsednik Društva za regulaciju Ta-
miša i Begeja.
Sahrawen je u utorak pre podne, 19. februara/4. marta, u porodiå-
noj grobnici na svom posedu u Rudni, uz prisustvo „hiqada naroda i
gospode iz okoline, iz cele temeške i torontalske ÿupanije i grada
Temišvara". Na opelu je åinodejstvovao episkop Lukijan Bogdanoviã,
sa arhimandritima Georgijem Letiãem i Isakom Došenom, protama Jo-
vanom Kovaåeviãem i Ðurom Stajiãem i dvanaest drugih sveštenika.
Peštansku crkvenu opštinu i Tekelijanum predstavqali su dr Mladen
Maðareviã, paroh Vladimir Dimitrijeviã i Steva V. Popoviã Åi-
ka-Steva. Govorio je episkop Lukijan, koji je istakao zasluge pokojnika
kraqu, domovini i pravoslavnoj crkvi. Nad grobom se od pokojnika
oprostio temišvarski advokat dr Svetozar Dimitrijeviã. Oko odra je

108
stajala oÿalošãena najuÿa rodbina: supruga Vilhelmina, brat baron
Mihajlo, koji nije imao porodice, sin baron Fedor, koji je veã tada
„carski i kraqevski ataše, kãeri Jovanka, udata za barona Duku, i Je-
lisaveta, supruga grofa Hardega. Treãa kãerka, baronesa Vilhelmina,
koja se rodila u Sarajevu, umrla je na poroðaju, ali je, sa ostalom dvoji-
com zetova, tu bio i wen muÿ, Ludvig od Viha. Oplakivale su ga i tri
unuke: kontese Fedora i Vilhelmina Hardeg i Mišelina od Viha. Naj-
starija, baronesa Jovanka, nije imala poroda, baš kao ni stric joj, Mi-
hajlo, koji je usinio (adoptirao) Jovana Tirfeldera i 12. avgusta/7.
septembra 1905. preneo na wega baronstvo, grb i prezime. Jovan je tom
prilikom dobio i predikat Obrenovski (de Obrenov).
„Kao åovek" — pisao je na vest o smrti barona Fedora Nikoliãa
sarajevski „Istoånik" — „bio je u privatnom ÿivotu jako omiqen, a uz
to dobra srca i dareÿqiv. Sirotiwu je svugdije potpomagao, koja ãe ga
se vazda sa blagonaklonošãu sjeãati". Ovo podseãawe na ÿivot i delo-
vawe Fedora Nikoliãa došlo je bezmalo ceo jedan vek posle wegove
smrti.

KORIŠÃENA LITERATURA:

„Narodni muzej Kikinda", I 5687; „Bogoslovski glasnik", 1903, kw. 3, 156—157;

„Bosanska vila", 1903, br. 4, 28. februar „Istoånik", 1903, br. 4, 63, 64;
„Javor", 1888, br. 13, 208; „Letopis Matice srpske", 1889, sv. 3, kw. 159,
140, 141; „Matica", 1866, 143, 284—287 1867, 624; „Naše doba", 1894, br.
28, 11/23. aprila; „Wiva", 1903, 147, 150; „Sadašwost", 1889, 1. oktobra
naslovna strana, i 354, 1890, 6. maja 146, 1891, 22. decembra 471, 1892, 9.
januara, naslovna strana, 8. marta, 93, 19. aprila, 146, 7. jula, 207; „Sara-
jevski list", 1882, 6. septembra, 5. novembra, 1883, 1. marta, 19. februara i
1. marta 1903, 19. februara i 1. marta; „Srpski sion" 1897, br. 27, 431 i
432, br. 24, 404, br. 32, 421; 1898; br. 10, 1899, br. 47, 756.
V. Krestiã, Memoari Stefana Stevåe Mihajloviãa (1861—1878), Spomenik
CXXXII, 8, Odeqewe istorijskih nauka SANU (Beograd 1991) 23, 29, 32.
N. Petroviã, Svetozar Miletiã i Narodna stranka, graða 1860—1885. III, Novi
Sad 1985, 131.
S. Gavriloviã, N. Petroviã, Temišvarski sabor 1790, Novi Sad, Sremski Kar-
lovci 1972, 104, 214, 248, 266, 519, 544, 546, 551, 567.
T. Grosinger, Zemaqska uprava za Srpsko vojvodstvo i tamiški Banat, anali-
tiåki inventar, II/14, Novi Sad 1996, 252.
Ujediwena omladina srpska i weno doba 1860—1875. Graða iz sovjetskih arhiva,
Novi Sad 1977, 157.
Govor Wegove preuzvišenosti gospodina kraq. poverenika barona Fedora Nikoliãa
od Rudne drÿan u sednici Srpskog pravoslavnog narodno-crkvenog Sabora od
5/17. jula 1897. god., u Sr. Karlovcima, Srpska manastirska štamparija,
1897.
Nad grobom barona Fedora Nikoliãa od Rudne, govorio 18. februara/3. marta 1903
Dr Svetozar Dimitrijeviã, Štamparija Henr. Urman u Temišvaru, 1903.
K. Bewamin, Dnevnik Bewamina Kalaja 1868—1875, Beograd 1976, 34, 36, 42,
46,49, 857.
S. Gavriloviã, Iz istorije Srba u Ugarskoj i Slavoniji u XVIII veku, Zbornik
Matice srpske za istoriju 15, Novi Sad 1977, 16.

109
V. Anton Duišin, Srpske plemiãke porodice u Vojvodini od 1690 do 1790, Gla-
snik Istorijskog društva u Novom Sadu, kw. XIII, sv. 1—2, Novi Sad
1940, 108—110.
M. Ÿivkoviã, Sarajevo od svog postanka do danas, Poÿarevac 1894, 103.
V. Krestiã, Istorija srpske štampe u Ugarskoj 1791—1914, Novi Sad 1980,
297—300, 302, 393, 394, 407.
T. Kruševac, Sarajevo pod austrougarskom upravom 1878—1918, Sarajevo 1960,
112, 262, 263, 264, 265, 266, 267, 272, 429, 444.
R. Kovijaniã, Srpski romantiåari u Slovaåkoj, Novi Sad 1979, 31.
A. Lebl, Politiåki lik Vase Stajiãa, Novi Sad 1963, 45, 68.
E. Melhior, Istorija Novog Sada, Novi Sad 1894, 442.
Ÿ. Milisavac, Istorija Matice srpske, II, 1864—1880, Novi Sad 1992, 29, 99,
323, 353.
V. Popoviã, Srpski posedi u Rumuniji u XIX veku, Zbornik radova Narodnog mu-
zeja Åaåak, Åaåak 1974, 36, 39, 40.
D. Popoviã, Srbi u Vojvodini 3, Novi Sad 1990, 22, 25, 57, 72, 76, 77, 78, 79,
92, 93.
M. Rajkov, Posledwi izveštaj o prilikama u Velikokikindskom dištriktu 1876,
Zbornik Matice srpske za istoriju, Novi Sad 1977, 139, 140.
V. Stajiã, Svetozar Miletiã, ÿivot i rad, Novi Sad 1926, 153.
A. Foriškoviã, Plemstvo kod Srba u Ugarskoj u XVIII veku, Zbornik Matice
srpske za istoriju 24, Novi Sad 1981, 41, 42.
A. Hegediš, K. Åobanoviã, Demografske i agrarne statistike Vojvodine 1767—
1867, Novi Sad 1991, 62, 84, 136, 167, 169, 193, 221, 228.
Q. Ceroviã, Znameniti Srbi u rumunskim zemqama, Novi Sad 1993, 144, 145.
K. Åehak, Radniåki pokret u Banatu do osnivawa Socijaldemokratske partije
Ugarske 1868—1890, Novi Sad 1971, 45.
Istorija srpskog naroda, VI, 1, Beograd 1983, 510, 538.
Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenaåka III, Zagreb 1928, 83.

Vladimir Milankov

BARON FEDOR NIKOLIÃ OF RUDNA

Summary

On his father's side a descendent of the famous Karamats from Zemun, and on
his mother's side of Miloš the Great, a hero and a skilful diplomat, Baron Fedor Niko-
liã of Rudna stood out as one of the most eminent Serbian aristocrats in Hungary from
the middle till the end of the 19th century. He was born in Timisoara on May 26, 1836,
as a son of the Baron Jovan Nikoliã of Rudna and the princess Savka, the youngest da-
ughter of Prince Miloš. He completed elementary school in Timisoara and partly in Vi-
enna, where Svetozar Miletiã gave him private lessons; he completed the grammar
school in Timisoara and studies of law in Graz in 1858. After his uncle, Prince Mihaj-
lo, was assassinated, Fedor, as Miloš's grandson, was a very serious candidate for the
heir of the Serbian throne. Stevåa Mihajloviã, the tutor of under-aged Milan Obrenoviã,
sharply opposed such a solution, saying that he would never accept to take care of a
Hungarian Baron who is to be the Serbian heir. The Hungarian Government then sent
him to a special diplomatic mission lasting several years, during which his longest
stays were in Brussels and Paris. When Bosnia and Herzegovina was annexed, Baron
Nikoliã appeared to be the ideal person for the first civilian administrator, so the Empe-

110
ror appointed him to that post in 1882. Thus politics became his profession, but theatre
remained his preoccupation. He was elected member of the Executive Board of the As-
sociation for the Serbian National Theatre. He also tried his hand in newspaper publis-
hing. In 1888, together with his cousin, Baron Miloš Bajiã, and Aleksandar Stojaåkoviã
he started „The Serbian Daily", the newspaper which was short-lived. With his own
money he built a church in Sarajevo, next to the Orthodox Theological School in Ralje-
vo, and decorated it with a corresponding iconostasis. Thanks to his efforts and with
his money, the Central Government of Bosnia and Herzegovina rebuilt the Serbian Me-
dieval Monastery Dobrunj near Višegrad. He also helped expand and paint the church
which his uncle, Prince Mihajlo, built in 1856 in his estate Mavrodin in Romania Furt-
hermore, for ten years he was the president of the Serbian Orthodox Ecclesiastical Mu-
nicipality in Pest, thus also taking care of the Tekelianum. In the period from 1890 to
1899, he was ten times the special imperial envoy to the Serbian Ecclesiastical-Natio-
nal Councils and the meetings of the Holy Archieros Synod. He also successfully carri-
ed out economic and financial activities. After his uncle's death, he inherited his large
estates in Romania; he used money from these resources to build the famous ste-
am-mill in Kikinda, the greatest in Hungary at the time. At the end of the century
(1890), together with the Patriarch Brankoviã and the estate-owner Dunðerski, he foun-
ded the „Central Credit and Stock Bureau" in Novi Sad, to grant credits to the crafts
and economy in southern Hungary. In the middle of 1902, he fell seriously ill and died
on February 27, 1903 in his estate in Rudna Fedor's brother, Mihajlo, had no children.
On October 7, 1905, he transferred the baronetcy, coat-of-arms and family name to his
adopted son Jovan Nikoliã Tirfelder, who also got the attribute „Obrenovski".

Vladimir Milankov

BARONUL FEDOR NIKOLIÃ DE RUDNA

Rezumat

Descendent, dupº tatº, al distinsei familii Karamata din Zemun, iar dupº mamº al
lui Milo¤ cel Mare, baronul Fedor Nikoliã de Rudna s-a evidenþiat, de la mijlocul pânº
la sfâr¤itul secolului XIX, ca unul dintre cei mai de vazº nobili sârbi din Ungaria.
S-a nºscut la Timi¤oara în 26 mai 1836, ca fiu al baronului Jovan Nikoliã de
Rudna ¤i al prinþesei Savka, cea mai tânºrº fiicº a cneazului Milo¤. ¢coala primarº a
frecventat-o la Timi¤oara, o perioadº la Viena, unde i-a dat ore particulare Svetozar
Miletiã; liceul l-a absolvit la Timi¤oara, iar dreptul la Graz, în 1858.
Dupº atentatul sºvâr¤it asupra unchiului sºu, cneazul Mihajlo, Fedor, ca nepot al
lui Milo¤, a fost un candidat foarte serios la tronul sârbesc, ca mo¤tenitor. M. Blazna-
vac ¤i J. Ristiã, persoanele care guvernau în locul cneazului minor Milan, se straduiau
din rºsputeri ca în Constituþia din 1869 sº insereze prevederea potrivit careia Fedor sa
fie mo¤tenitorul tronului. În drum spre Kragujevac, unde a fost adoptatº Constituþia,
l-au informat în legºturº cu aceasta pe Stevåa Mihajloviã, tutorele minorului Milan
Obrenoviã, iar acesta s-a opus cu vehemenþº unei asemenea soluþii, deoarece niciodatº
nu va accepta sº slujeascº unui baron ungur ca mo¤tenitorului de tron sârb.
Guvernul maghiar l-a trimis atunci într-o misiune diplomaticº specialº, de mai
mulþi ani, în cadrul cºreia cel mai mult s-a reþinut la Bruxelles ¤i Paris, iar când a fost
anexatº Bosnia-Herþegovina, baronul Nikoliã s-a dovedit a fi o persoanº idealº pentru
funcþia de primul guvernator civil, ¤i împºratul l-a numit în aceastº funcþie în 1882.
Politica i-a devenit profesie, dar teatrul a rºmas preocuparea sa. A fost ales mem-
bru al Consiliului administrativ al Societºþii pentru Teatrul Naþional Sârb.

111
 El ¤i-a încercat forþele ¤i ca editor de ziare. Împreunº cu vºrul sºu, baronul Miloš
Bajiã ¤i cu Aleksandar Stojaåkoviã a înfiinþat, în 1888, „Srpski dnevnik" („Jurnalul
sârbesc", ziar care a avut o viaþº scurtº.
Cu mijloace proprii, la Sarajevo a zidit o bisericº lângº Seminarul Teologic din
Reljevo ¤i a împodobit-o cu un iconostas ocazional de circumstanþº. Datoritº meritelor
sale ¤i a banilor pe care i-a asigurat, Guvernul Bosnia-Herþegovinei a zidit din nou
mºnºstirea medievalº Dobrunj de lângº Višegrad. El a ajutat sº se extindº ¤i picteze bi-
serica pe care unchiul sºu, cneazul Mihajlo, a ridicat-o în anul 1856 pe domeniul sºu
Mavrodin din România. Pe lângº aceasta, timp de zece ani deplini a fost presedintele
Comunei biserice¤ti ortodoxe sârbe, iar în perioada îndeplinirii acestei funcþii se ocupº
¤i de Tekelianum. Exact de zece ori, în perioada 1890—1899, a fost trimisul special al
regelui la soborurile populare-Biserice¤ti sârbe¤ti ¤i la sesiunile Sfântului sinod arhie-
resc.
S-a ocupat cu succes ¤i de afaceri economico-financiare. Dupº moartea unchiului
a mo¤tenit mari posesiuni ale lui în România, iar banii pe care i-a câ¤tigat acolo i-a in-
vestit în construirea vestitei mori cu aburi din Kikinda, cea mai mare din Ungaria în
perioada aceea. Spre sfâr¤itul secolului (1890) s infiinþat la Novi Sad, împreunº cu pa-
triarhul Brankoviã ¤i cu latifundiarul Dunðerski, „Institutul de credit ¤i acþiuni central
pentru creditarea diverselor activitâþi ¤i a economiei în Ungaria de sud".
Pe 1a mijlocul anului 1902 s-a îmbolnavit grav, iar pe 27 februarie 1903 a încetat
din viaþº pe mo¤ia sa din Rudna.
Fratele lui Fedor, Mihajlo, nu a avut copii. Pe 7 octombrie 1905 el a transmis ti-
tlul de baron, blazonul ¤i numele de familie fiului adoptiv Jovan Nikoliã Tirfelder,
cºruia i s-a adºugat ¤i porecla „Obrenovski".

112
 UDC 262.12:929 Dimitrijeviã N.

Sava (Vukoviã) episkop šumadijski

NIKOLAJ (DIMITRIJEVIÃ)
EPISKOP TEMIŠVARSKI
(1728—1744)

Episkop Nikolaj roðen je u Hercegovini, a zamonašio se u Peãkoj

patrijaršiji. Pre izbora za episkopa bio je egzarh mitropolita beo-
gradsko-karlovaåkog. Za episkopa vršaåkog potvrðen je 4. decembra 1725,
a gramata o izboru i hirotoniji izdata je tek 14. februara 1727. godi-
ne. Gramata mitropolita beogradsko-karlovaåkog Mojseja (Petroviãa)
glasi:
„Mojsej Petroviã Boÿieju milostiju vostoånia cerkvje pravoslav-
ne Episkop i Mitropolit Bjelgradski i vsego naroda hristianskago
pod vlastiju prjesvjetlago cesara v Servii, Slavonii, Ungarii, Horvat-
skoj, Sirmii, Banata Tamišvarskago, Ugrovlahii cesarskoj i jego veli-
åestva savjetnik i proå.
Sluåisja vadovu ostati prjestolu bogospasnija episkopii karanse-
beškie, podleÿašåie katedri našoj, temÿe po obiåaju našemu sobrav-
šusja vsemu osvjašåenomu saboru v bogohranimoj varoši Karlovci iz
duhovnago åina i mirskago, voinstvenih gospodarej i pomjestnih ideÿe
priluåisja priti osvjašåewejšemu Arhiereju Dalmatinskomu kir Ste-
fanu,1 takoÿdeÿe i podleÿašåim katedri Našoj Bogoqubeznejšim epi-
skopom: Mihailu Budimskomu,2 i haÿi Joanikiju Temišvarskomu,3 Do-
siteju Vaqevskomu,4 Nikiforu Slavoniskomu5, Nikanoru Zrinopolsko-
mu6, Sofroniju Segedinskomu i Baåkomu7 i bivšomu Peåujskomu Nika-
noru8, i saborno sudihom åestwejšago Jeksarha Našego kir Nikolaja

1 Izgnani episkop dalmatinski Stefan (Qubibratiã) izabran je 1. februara 1728.

za episkopa kostajniåko-zrinopoqskog. Umro je aprila 1737.
2 Mihailo (Miloševiã), episkop budimski (1716—1728).
3 Joanikije (Vladisavqeviã), episkop temišvarski (1713—1727).
4 Dositej (Nikoliã), episkop vaqevski (1715—1738).
5 Nikifor (Stefanoviã), episkop slavonski (1721—1743).
6 Nikanor (Dimitrijeviã), episkop kostajniåko-zrinopoqski (1716—1728).
7 Sofronije (Tomaševiã), episkop baåki (1718—1730).
8 Nikanor (Melentijeviã), episkop peåujsko-mohaåki (1710—1718). Od 1718. do smr-
ti, 5. oktobra 1739, episkop Nikanor ÿiveo je u manastiru Krušedol, gde je, u svoje vre-
me, primio i monaški åin.

113
Dimitrijeviãa dostojna seja Blagodati — rukopoloÿihom jego vo epi-
skopa na više reåenuju episkopiju karansebiškuju i podleÿašåih di-
štriktov horšavskago, veršaåkago, palanaåkago i logoškago.
Dato u varoši Karlovaåkoj 1727. mc. Fev. 14."9
Iz gramate mitropolita Mojseja vidi se da je egzarh Nikolaj (Di-
mitrijeviã) za episkopa karansebeško-vršaåkog izabran na Crkveno-
-narodnom saboru u Karlovcima, u åijem radu je, pored arhijereja Kar-
lovaåke mitropolije, uzeo uåešãa i episkop dalmatinski Stefan (Qu-
bibratiã), koji je prognan iz Dalmacije. Naime, pod uticajem Rimske
kurije Mletaåka vlada je generalnom providuru Alvizu Moãenigu nare-
dila da iz Dalmacije ukloni episkopa Stefana (Qubibratiãa). Posle
izgnanstva iz Dalmacije, episkop Stefan je izvesno vreme prebivao u
Lici i u Beogradsko-karlovaåkoj mitropoliji.
Episkop Nikolaj nije se dugo zadrÿao u Eparhiji karansebeško-vr-
šaåkoj, jer je veã 21. aprila 1728. godine premešten u Eparhiju temi-
švarsku. Na poleðini pomenute gramate mitropolit Mojsej napisao je:
„preselihom po našemu sabornomu razsuÿdeniju vo eparhiju temišvar-
skuju episkopa i s podleÿašåih jego dištriktov: Lipovu, Åakovu, Fa-
åeš, Åanad, Beåkerek i Panåevo."10
Posle smrti mitropolita beogradsko-karlovaåkog Mojseja, 27. jula
1730, došlo je do „borbe o mitropolitski presto izmeðu drÿavnog kan-
didata Nikole Dimitrijeviãa, temišvarskog episkopa i administrato-
ra Beogradsko-karlovaåke mitropolije… i Viãentija Jovanoviãa, epi-
skopa aradskog, kao episkopskog i narodnog kandidata."11
U toj borbi obojica su nastojala „da zadobiju naklonost patrijarho-
vu u Peãi za sebe i pomoãu wegovom savladaju svoje protivnike." Kako
su najodluåniji protivnici Dimitrijeviãevi bili fruškogorski ma-
nastiri, na åelu sa arhimandritom krušedolskim Visarionom Pavlo-
viãem12, to je po jednom pismu Visarionovom od 29. oktobra 1730. bu-
dimskom vladici Vasiliju13, administrator Dimitrijeviã pisao patri-
jarhu „lÿu na monastire: da meso jedu, da po monastiri svirale i gluma
i tanci tvoret se, i da kalogeri protivne (jemu) sabore sastavqaju", te
je „patrijarh pisal monastirom sa zapreštenijem kletvenim, da sije ne
djejet se"; ali smo, veli Visarion „patrijarhu otpisali svi, da ãe drugu
pamet uzeti".14
Iako nije bio bez vrednosti, episkop Nikolaj je bio priliåno
svojeglav åovek i nije se drÿao uobiåajenog reda i protokola, kada je
bila u pitawu crkvena administracija i poštovawe peãkog patrijar-
ha, kao vrhovnog starešine autonomne Karlovaåke mitropolije. Naime,

9 D. R., Gramate mitropolitske i patrijaraške, Srpski Sion, Sr. Karlovci 1905,

558—559.
10 Isto, 559.
11 Rad. M. Grujiã, Peãki patrijarsi i Karlovaåki mitropoliti u 18. veku, Glasnik
istorijskog društva u Novom Sadu IV, Sremski Karlovci 1931, 232.
12 Potowi episkop baåki (1731—1756), kojeg su Fruškogorski monasi, a i episko-
pi, zvali Babom.
13 Vasilije Dimitrijeviã, episkop budimski (1728—1748).
14 Rad. M. Grujiã, nav. delo, 232.

114
karlovaåki mitropoliti su se, kada je za to bilo potrebe, obraãali
pravoslavnim istoånim patrijarsima preko peãkog patrijarha. Meðu-
tim, episkop Nikolaj se, kako svedoåi jedno pismo patrijarha peãkog
Arsenija IV iz Peãi 1730. godine, obratio „svetjejšim vaselenskim pa-
trijarsima preko arhimandrita Germana, starešine jerusalimskog me-
toha u Nišu, a ne preko wega kao pretpostavqenoga mu duhovnog stare-
šine. U pismu se, naime, kaÿe: „I gospodin pokojni mitropolit (Moj-
sej Petroviã) koliko je god krat pisal vaselenskim preko nas je slal, a
nam kopiju posilal åto u nih vozpisal."15
Patrijarh Arsenije IV je preko arhimandrita krušedolskog Visa-
riona uticao da za mitropolita bude izabran episkop Vikentije „kao
episkopski i narodni kandidat, nasuprot Nikole Dimitrijeviãa, koji
je bio kandidat austrijskog dvora".16

EPISKOP NIKOLAJ KAO KOADJUTOR MITROPOLITA

KARLOVAÅKOG VIKENTIJA JOVANOVIÃA

Kada je mitropolit Vikentije (1731—1737) oboleo, traÿio je da mu

se za sufragana postavi wegov arhiðakon, ali mu u Beåu tu molbu odbi-
še. Povodom toga, sastaše se u Petrovaradinu episkopi vaqevski, se-
biški, temišvarski, baåki i aradski, 21. septembra 1736, te, zajedno sa
narodnim prvacima vojniåkog i graðanskog staleÿa, zamoliše cara
Karla VI „da se zbog nemoãi i starosti Mitropolitove (Unpasslichkei-
ten und Alterhalber) odrÿi u Beogradu opãi sabor, da mu izabere koadju-
tora".17 Svi su izgledi da su episkopi imali nameru da izaberu koadju-
tora s pravom nasledstva, „ali car nije hteo pristati na izbor takvog
koadjutora, koji bi ujedno i naslednik mitropolitov bio, veã je nare-
dio generalu Hamiltonu, da sakupi episkope, te da oni izaberu izmeðu
sebe jednoga za koadjutora mitropolitu".18 Episkopi su predloÿili da
do sabora koadjutor bude episkop budimski Vasilije (1728—1748), ali
general Hamilton nije usvojio predlog. Za koadjutora postavio je epi-
skopa temišvarskog Nikolaja i izdao mu dekret „da je to uåiweno uz
privolu petorice episkopa, kojima zapreti to poricati. Episkopi na
to oãutaše, no ipak kasnije prijaviše ceo postupak Hamiltonov viso-
kim dikasterijama."19
General Hamilton izvestio je mitropolita Vikentija da je car
odobrio postavqewe episkopa Nikolaja da do sabora obavqa duÿnost
koadjutora, a mitropolit se zahvalio caru što mu je postavio koadju-
tora.20

15 Isto, 231.
16 Isto, 225.
17 M. Jakšiã, O Viãentiju Jovanoviãu, Novi Sad 1909, 158.
18 D. Ruvarac, Koadjutor mitropolita Viãentija Jovanoviã, Srpski Sion XVII,
Sremski Karlovci 1907, 329.
19 Isto.
20 M. P. A. 434/1736.

115
 Dvorski ratni savet je poåetkom decembra 1736. episkopu Nikolaju
naredio da otputuje u Karlovce ili u Beograd i stupi na svoju novu du-
ÿnost. Episkop Nikolaj je Savetu obeãao „da ãe se potruditi, da izvr-
ši što mu se u dekretu zapoveda; trudiãe se, da nerede ukloni i neslo-
gu iz korena išåupa. On je napred video, da to neãe iãi bez teškoãa i
vike, i on ne bi nikad ni iskao (angesuchet) koadjutorstvo, i ustruåavao
bi se primiti ga, da ne vidi, da u ovako zamršenim odnošajima mora
biti preåi interes Veliåanstva i opãi".21
Beå se nadao, kao što se vidi iz pisma generala Hamiltona mitro-
politu Vikentiju, od 24. novembra 1736. „da ãe se starati za harmoniju
u narodu, a osobito u kliru, te tim ukloniti rðave impresije, koje je na
dvor uåinila nesloga klira. Osobito mu preporuåuje, da klir ne globi
narod, i da se treba postarati za takse, što se stole tiåe".22
Iz prepiske izmeðu mitropolita i generala vidi se da je prvi
stalno insistirao na sazivu Sabora, a general je, odnosno Beå, protiv
odrÿavawa sabora. Mitropolit je iskoristio priliku da se, pored za-
hvaqivawa na koadjutoru, kojim svakako nije bio zadovoqan jer mu je
episkop Nikolaj nametnut kao drÿavni åovek, osvrne na primedbe, ali
i da pomene saziv sabora. „Što se stole tiåe, kaÿe mitropolit, ne mo-
ÿe se ništa uraditi bez sabora, bez znawa klira i naroda, jer bi inaåe
mogao i stupiti još gori zaplet. Sa koadjutorom, episkopima i glavni-
jim qudima iz naroda moÿe on spremiti stvar (predloge), ali da se to
svrši, potreban je sabor, za koji i moli Hamiltona da se kod cara zau-
zme, i što se on pre sastane, tim ãe boqe biti."23
Hamilton je bio isto tako uporan kao i mitropolit i odgovarajuãi
razdraÿenim tonom pitao ga zašto je potrebno sazivati sabor, jer „na
smawivawe stole i uklawawe eksekucije neãe se narod tuÿiti. Wemu
izgleda da mitropolit i klir više imaju pred oåima svoj interes, nego
Boÿji, i hoãe samo vremena da dobiju. O stoli moÿe govoriti sa pri-
vremenim koadjutorom i ostalim episkopima, i što reše, neka pošqu
gore na potvrdu, åim ãe dvoru dokazati svoju revnost za narodne stvari.
On je uostalom caru i dikasterijama govorio za sabor, ali oni drÿe, da
zaw nije zgodno vreme."24
Mitropolit je i daqe ostao pri svom i odgovorio „da se o toj
stvari ne moÿe rešavati bez sabora".25
Sa koadjutorom nije bilo sreãe, jer je vrlo brzo „izbilo na povr-
šinu neprijateqstvo meðu mitropolitom i koadjutorom. Mitropolit se
tuÿio Hamiltonu, da koadjutor s wim rðavo postupa."26 Ali i Hamilton
je imao primedbe na mitropolitove postupke. Prebacio je mitropolitu
„uzapãewe imawa episkopa baåkog i vaqevskog [a i ova dvojica imala su
tešku narav kao i koadjutor]. Kad je dole bio, mitropolit mu je rekao,

21 M. Jakšiã, nav. delo.

22 Isto.
23 Isto, 160.
24 Isto.
25 Isto.
26 Isto.

116
da od tog imawa nije ništa nestalo, no kad bi to bilo istina, vraãawe
mu moglo bi se svršiti za nekoliko åasova, a eto prošlo je veã neko-
liko meseci, a ništa nije uåiweno. Okleva se i sa likvidacijom i kla-
sifikacijom regimentskih dugova, što mora na dvoru izazvati nezado-
voqstvo."27
Naime, dug se stvorio jer su graðanske vlasti zabranile „silom
uterivati trošak" za izdrÿavawe Ilirske husarske regimente, koja je,
po Milutinu Jakšiãu, bila „za mitropolita pravi izvor beda i nevo-
qa",28 jer se potrebna materijalna sredstva nisu mogla obezbediti do-
brovoqnim prilozima. Meðutim, ova Husarska regimenta imala je i do-
bru stranu. U to vreme se u „Erdequ i Maloj Vlaškoj uveliko radilo na
unijaãewu pravoslavnih Rumuna, te je mitropolit Vikentije u te krajeve
poslao episkopa krušedolskog Nikanora (Melentijeviãa) da toboÿe
skupqa priloge za Husarsku regimentu, a u stvari poslao ga je da stane
na put bezobzirnoj unijatskoj propagandi i da rukopolaÿe mlade rumun-
ske kandidate u åin ðakona i prezvitera.
Graðanske vlasti su od mitropolita traÿile da likvidira dugove u
vezi sa regimentom, koji je krajem 1735. iznosio 159.660 f., a takoðe i
da se obeštete episkopi baåki i vaqevski." Kad mitropolit to nije
uåinio, obraãali su se na koadjutora Dimitrijeviãa. On je, meðutim,
odgovorio (31. januara 1737, br. 463) da mitropolit ne dopušta izdani
svitak publikovati, a activa i passiva mitropolije ne moÿe na åisto iz-
vesti, jer se govori da ima jedan kapital arhiepiskopije od 6000 for.
sakriven kod jednog trgovca u Budimu."29
Iz pisma barona Engelharda od 13. februara 1737. vidi se da je
mitropolit Vikentije stavqen pod „neku kuratelu", a wegov prihod
imao se koristiti za otplaãivawe dugova.
Nekoliko meseci pred smrt izgladili su se odnosi izmeðu mitro-
polita i koadjutora. Mitropolit Vikentije umro je u Beogradu 6. juna
1737, a mitropolijom je opet upravqao episkop Nikolaj, kao što je
upravqao i posle smrti mitropolita beogradsko-karlovaåkog Mojsija
(+ 27. jula 1730).

STAWE U EPARHIJI TEMIŠVARSKOJ

OD 1737. DO 1739. GODINE

Iako se u nauci smatra da je episkop Nikolaj bio konfliktna liå-

nost, neka wegova pisma odaju ga kao briÿnog arhijereja. Tako 7. jula
1737. godine vladika piše proti Raki u Sentmikluš „da mu åešãe ja-
vqa kako je u protopopiji, a naroåito da nadgleda siroåad nekih, ne-
davno pomrlih sveštenika — åije sluge napuste marvu, pa se ona bez
pastira skita — da se sirotama ne izgubi imetak; i dodaje: 'mi bo

27 Isto, 160—161.
28 Isto, 161.
29 Isto, 163.

117
iÿdivenije davati budemo'. Zatim nalaÿe proti, da pokupi zaostatak
episkopskog dohotka u wegovom protopopijatu, jer mu je novac vrlo po-
treban da što pre napravi novu rezidenciju na mesto izgorele, pošto
se od ogwa saåuvane stvari nalaze po sanducima na majuru. Naruåuje mu,
uz to, da mu naðe 3—4 kowa, jer je ostao i bez wih."30
U toku leta 1738. godine na ovom majuru nalazio se jedan uåiteq.
„Vladika ga u pismu titulira 'sloveswejši'. On je vršio i nadzor nad
vladiåinim imawem na salašu; i nije smeo u Temišvar, dok ne izdrÿi
šestonedeqni kontumac zbog kuge. Uåiteq je bio nezadovoqan sa hra-
nom koja mu je donošena iz Temišvara; a naroåito nije voleo ribu li-
wak, šarana i soma, koje je åesto dobivao."31
Buduãi da su se arhijereji i u Karlovaåkoj mitropoliji u ovo vre-
me, kao i u Srbiji, izdrÿavali od dimnice, milostiwe i taksa, åije je
naplaãivawe uvek išlo teško, vladika Nikolaj „šiquãi, u isto vreme,
åakovaåkog sveštenika Arsenija i partoškog namesnika jeromonaha Jo-
akima, da po åakovaåkom dištriktu pokupe dimnicu, venåanice, ekzar-
hiju i milostiwu, vladika je u svojoj poslanici popretio svima sve-
štenicima i ostalim 'koji ne bi duÿno dali'; 'da hoštet ne samo mo-
litvu' s blagoslovenijem v'sprijati, no obšteju pravdoju i putem (hoãe)
ješte zaplatiti."32
Da sa episkopom Nikolajem nije bilo šale svedoåi i wegovo nare-
ðewe u vezi sa ponašawem dvojice parohijskih sveštenika u Ivandi i
Parcu. Naime, 12. jula 1738. vladika je pisao knezu Jovi i Hrišãanima
u Ivandu: „da im je popa za neko vreme odluåio od sluÿbe, jer je doznao
da je veoma nepokoran i protivan 'episkopskom autoritetu', pa dok pop
ne doðe vladici 'i ne oåisti se' naredio je parohu senmikluškom Mi-
lošu, da ih opsluÿuje. Sliåno je pisao, u isto vreme, i paraåkom knezu
i narodu za wihova popa. Pop u Ivandi rekao je pred nekoliko popova,
kada je došao izaslanik da kupi ekzarhiju: 'neka doðe arhijerej i donese
meå i neka mi otseået glavu, a po tom krov moju moÿete popiti oboji-
ca'. A pop iz Parca nije hteo ni da primi cirkular vladiåin o ekzar-
hiji, nego izašavši iz kråme sa kocem vikao je da vladici nije ništa
duÿan, da je wegovo pismo kuÿno i da on sad (dok traje kuga) niåije za-
povedi ne sluša."33
Buduãi da su temišvarski episkopi, pored majura u Temišvaru,
imali i vinograd u Ðali, episkop Nikolaj je „u jesen 1738. zapovedio
ðalskim sveštenicima da oberu vinograd i vino smeste u dobre su-
dove".34
Vladika je iskoristio priliku da, pored brawa wegovog vinograda,
naredi ðalskim parosima „da kaluðere i sveštenike putnike, bez wego-
va pisma ne smeju primati niti im oni, kao i wihovi parohijani, sme-

30 R. Grujiã, Iz pisama Nikole Dimitrijeviãa, episkopa temišvarskog, 1737, 1738. i

1739. godine, Glasnik istoriskog društva u Novom Sadu III, Sremski Karlovci 1930, 468.
31 Isto.
32 Isto.
33 Isto.
34 Isto.

118
ju šta davati. Ko se ogreši o tu zabranu biãe kaÿwen duhovnim kazna-
ma, odluãewem, odluåewem od crkve i bogosluÿewa."35
Kao i drugi eparhijski arhijereji Karlovaåke mitropolije, na åelu
sa mitropolitom karlovaåkim, i episkop Nikolaj se morao duÿe baviti
izvan eparhije radi svršavawa svojih eparhijskih poslova. Tako „za
vreme svoga boravka u Pešti, od marta do maja 1739. vladika Nikolaj
postavio je za svoga namesnika u dijecezi lipovskog protu Hristifora
i dao mu instrukciju kako ima da upravqa; a kada se vratio traÿio je od
wega izveštaj o svemu".36
Problem visokih naplata postojao je, izgleda, uvek kod pojedinih
parohijskih sveštenika. Zato je i episkop Nikolaj, 3. juna 1739 „pod
pretwom gubitka epitrahiqa, preko prota, najstroÿije zabranio svima
sveštenicima da ne smeju od svojih parohijana ni najmawe šta više
uzimati, za svoj trud i sluÿbu, nego je 'obiåaj i uzakoweno'. Svaki ko
sazna da se ko bilo ogreši o tu zabranu i radi svoga interesa 'dosaðuje
qudima', duÿan je prestupnika prijaviti vladici; a prote imaju pozva-
ti i narod da takve sveštenike prijavquju. Cirkular je napisan na srp-
skom i vlaškom jeziku, jer je vladika Nikolaj u to doba vršio juris-
dikciju i u Erdequ."37
Pošto je u Brašovu došlo do spora u vezi sa proširewem oltara,
episkop Nikolaj je 26. juna 1739. poslao „srpsko pismo popu Teodoru u
Brašov s pozivom, da mu sa nekim qudima doðe na sud, radi spora wi-
hova oko proširewa oltara crkve u Brašovu. On ãe doneti pravednu
presudu. Zatim ih kore zbog nesloge; jer nam unutrašwi neprijateq
mnogo više moÿe škoditi od spoqašweg (ciqa se na uniju)'. Isto ta-
ko vladika nareðuje, da mu doðe i jedan åovek, koji je 'radi svoga oåin-
stva' doneo gramatu prokletstva' (od patrijarha?) u Brašov da se proåi-
ta u crkvi, ali narod nije dao. Vladika ãe, pošto sazna kakva je toga
åoveka 'pretenzija', uåiniti izmirewe izmeðu parniåara ili uåiniti
pravedan sud, ako prvo ne uspe."38
Posle smrti episkopa vršaåkog Maksima (Nestoroviãa), 1738, za
administratora Vršaåke eparhije postavqen je episkop Nikolaj. Vla-
dika je 28. juna 1739. godine „pisao partoškom igumanu i vršaåkim tu-
torima, kao administrator vršaåke eparhije, da na poziv patrijarhov
idu u Beograd, radi supstancije svoga pokojnog episkopa Maksima Ne-
storoviãa; i on bi rado išao s wima, ali neka mu veruju da baš nema
saåim".39
Izvesne stvari pokojnog episkopa Maksima, koje su se åuvale u jed-
nom sanduku u Sentandreji, popisane su tek 1. aprila 1741. godine, a
episkop budimski Vasilije (Dimitrijeviã) predao ih je jereju Joanu Jo-
sifoviãu tek 14. marta 1745, a u prisustvu hilandarskog arhimandrita
Gerasima, koji je, inaåe, ÿiveo i umro u Karlovcima.

35 Isto, 468—469.
36 Isto, 469.
37 Isto.
38 Isto, 469—470.
39 Isto, 470.

119
 Posle smrti episkopa vršaåkog Maksima došlo je do spora u vezi
sa episkopskom rezidencijom u Vršcu. Za ovaj sluåaj zainteresovao se
i patrijarh Arsenije IV pismom od 4. jula 1739. Odgovarajuãi na ovo pi-
smo, episkop Nikolaj kaÿe „da je pokojni sebiški episkop Maksim
Nestoroviã, pre nekoliko godina, sagradio u Vršcu dom 'mitropoliji
karan-sebiškija i veršaåkija — tojaÿde eparhiji iÿdivenijem'; a me-
sto i kuãu kupio je od pokojnog prote Ãirila Markoviãa-Juzbašiãa.
Meðutim, sada wegov sin, kapitan-lajtnant iz Petrova sela, traÿi taj
dom za sebe, iako je pokojni prota primio novce za tu kuãu i o tome iz-
dao potvrdu."40
Izgleda da vladiåina zabrana o primawu monaha sa strane nije
urodila plodom, i vladika Nikolaj 1. jula 1739, ponovo piše okruÿni-
cu okruÿnim protoprezviterima" da izveste sveštenstvo po svojim
protopopijatima, da unapred ne primaju ni jednog kaluðera, makar imao
i dozvolno pismo od samog vladike, sem za sluåaj da to pismo bude da-
tirano posle ove okruÿnice. Åim se kakav putnik kaluðer pojavi neka
ga uhvate i izveste vladiku o wemu, jer ãe inaåe liåno odgovarati."41
Episkop Nikolaj je budno pratio borbe carskih regimenti sa Tur-
cima u Banatu 1738. i 1739. godine i o tome izveštavao patrijarha Ar-
senija IV. Iz jednog wegovog pisma pisanog u Temišvaru 8. jula 1738,
patrijarhu Arseniju IV Jovanoviãu u Beograd saznajemo: da su „poåetkom
jula 1738. mnogi Turci kod Mehadije potuåeni, a oni koji su bili u
unutrašwem šancu predali su se pošto su 'dobili pardon' da pod
oruÿjem mogu izaãi. Odreðene su bile dve carske regimente da te Turke
isprate preko granice. Meðutim, oruÿani Turci, na jednom za napad
podesnom mestu, okrenu se, navale na pratwu i od obe austriske regi-
mente jedva se koji begstvom spasao. Odmah se po Turskoj pronela vest
da su 'kauri pobeðeni', te mnogi Turci sa zastavama i muzikom preðu u
Banat. Ali, dodaje vladika Nikola, tu im 'carska gospoda prirediše
dobrodošlicu, te ih u klancu opkole i sve potuku. S tim sreãnim gla-
som sinoã kurir doðe; a za wim idu jedan general sa 300 turskih barjaka
(tako vele!) i šesnaest tugov i ostalom wihovom tiranskom muzikom
ili dah bulanom, i vele da ãe 300 turskih zarobqenika onamo skoro do-
vesti'. Zatim se tuÿi vladika, kako u Temišvaru narod još dosta åesto
umire od kuge, koja je ranije jako harala; te zbog toga još ni tada niko
iz Banata nije smeo u Srbiju niti u Slavoniju (Srem), dok prvo ne iz-
drÿi šest nedeqa kontumac u Zemunu ili Slankamenu. — U vezi s tim
vladika moli patrijarha da uzme k sebi wegov srebrni i pozlaãeni krst
na lancu, koji je radio tamošwi 'kulunxija' Ðorðe, a ostao je kod po-
kojnog vaqevskog episkopa Dositeja, — i vratiãe mu kad se otvore pu-
tovi.
U istom pismu vladika Nikola izvestio je još patrijarha da je veã
nešto ranije 'åakovaåki išpan Nikola otišao sa 3000 naši Srba, ov-
dašwi carski podanika, na Almaš, protiv nesreãni buntovnika-Vla-

40 Isto.
41 Isto.

120
ha, no još ne znam šta su uåinili'. A 12. januara 1739. isti vladika je
javio patrijarhu: da je krajem decembra 1738. otišla redovna carska voj-
ska na Vlahe, koji se htedoše caru podkloniti, jer onih 3000 Srba ne
hteše ništa protiv Vlaha preduzimati."42
Vladika Nikolaj je, pored patrijarha Arsenija IV, obaveštavao i
austrijske graðanske vlasti o kretawu Turaka i uopšte o stawu na rati-
štu. Tako 22. februara 1739. godine piše generalu Najpertu u Arad „da
je od Srba koji su, za turske provale u Vršcu uhvaãeni bili i u Orša-
vu odvedeni, pa odande, pod jamstvom, pušteni da prikupe otkup za ro-
bqe, saznao, da u Mehadiji nema više od 200 Turaka i nešto Vlaha, da
je gorwi šanac pokvaren i da se Turci nalaze samo u dowem. U Orša-
vi, meðutim, ima oko 500 janiåara i jedan baša s wima. Oko grada nisu
ništa popravqali, veã stoji onako kako su ga uzeli. Åuli su, zatim, ka-
ko Turci govore: da im je data zapovest da se skupe kod Vidina, gde ãe
dobiti daqa nareðewa posle mesec dana; a od to doba veã je prošlo 15
dana. Ako general ÿeli, vladika ãe mu javiti imena tih qudi i moÿe
im se poveriti, da kada tamo odnesu otkup još boqe razvide i raspitaju
o svemu kako je tamo."43
Episkop Nikolaj je našao za shodno da i episkopa aradskog Isaiju
Antonoviãa, buduãeg mitropolita karlovaåkog (1748—1749), svojim pi-
smom od 23. maja 1739. obavesti o politiåkoj situaciji: on mu piše „da
je u Banatu dubok mir, da nema nikakva straha od neprijateqa i da je
usled izobilne kiše, godina vanredno rodna i bogata".44

SPAQIVAWE SABORNE CRKVE I EPISKOPSKE

REZIDENCIJE U TEMIŠVARU 1737.

Dok je u Temišvaru, harala kuga a u odsustvu episkopa Nikolaja,

došlo je do rušewa Saborne crkve i episkopske rezidencije u Temi-
švaru. Tim povodom episkop Nikolaj 1. avgusta 1739. piše iz Temi-
švara u Beå logotetu Vladulu Malaesko „o spaqivawu crkve i reziden-
cije episkopske u Temišvaru. Iz tog pisma se vidi da je vladika pod-
neo Dvorskom ratnom savetu u Beåu memorijal protiv bivšeg savetnika
Temišvarske administracije — Deÿana, što je 1737. dao spaliti crkvu
i rezidenciju wegovu, za vreme, dok se vladika nalazio u Banatu radi
carskog foršpana', po nareðewu iz Beåa. Tom prilikom propalo je i
2000 dukata' kotoriji v' stjewe sozidati bili vo jedinoj kutiji od ple-
ha', jer niko od sluÿiteqa nije za to znao. Meðutim, komandirajuãi ge-
neral Najperg izdao je Deÿanu nalog da upali varoš, a crkvu i rezi-
denciju da ne pali åak ni onda, kada bi, kako vladika veli, saåuvaj Bo-
ÿe, kuga i u samoj rezidenciji bila. Ali je Deÿan tu zapoved prestupio.
Stoga je general Najperg obeãao da ãe vladici drugi dom dati, pa ma to

42 R. Grujiã, Borbe s Turcima u Banatu 1738, i 1739, Glasnik istoriskog društva u

Novom Sadu III, Sremski Karlovci 1930, 106.
43 Isto.
44 Isto, 107.

121
bio i samog savetnika Deÿana i uputio ga da se radi toga obrati s mol-
bom Dvorskom ratnom savetu i posebno feldmaršalu Kenigsegu; a on ãe
potvrditi wegove navode i poduprti wegovu molbu. Kako, pak, sada De-
ÿan odlazi iz Temišvara u Nemaåku i veã je pokušao bio da svoj dom
proda, to je vladika uloÿio svoj protest i uspeo je da se Deÿanu zabra-
ni prodaja doma dok se ne svrši wegov proces sa vladikom, radi spa-
qene crkve i rezidencije. Sada je, veli vladika Malaesku, dobio od
Ratnog saveta preko generala Najperga poziv da radi te parnice doðe u
Beå, ali on ne zna kako ãe, kada veã dve godine nije dobio iz svoje dije-
ceze nikakav prihod' te dosta tesno i skrbno' i kod kuãe ÿivi, a kamo
li da moÿe u Beå iãi. Stoga on moli Malaeska, da sa svojim agentom
(advokatom) s kojim radi, raspita se u Beåu o odšteti, koja ima da mu
se dade za popaqenu rezidenciju."45
Šta se dogaðalo sa ÿalbom episkopa Nikolaja u Beåu saznaje se za-
hvaqujuãi istraÿivawima pokojnog episkopa gorwekarlovaåkog Ilario-
na (Zeremskog). Naime, „u komorskoj arhivi u Beåu, u odeqku Banatica za
septembar 1741. godine, nalazi se u prepisu tuÿba temišvarskog epi-
skopa N. Dimitrijeviãa, podnesena Dvorskom ratnom savetu. U woj se
on ÿali kako mu je, kad je bio u crkvenom poslu otsutan, neki De Iean
po zapovesti generala grofa Najberga spalio dvor i crkvu i to stoga
što se toboÿe, radi proširewa utvrðewa morala palanka demolirati
(na drugom mestu navodi da je to uåiweno zbog kuge). Zbog tadašwih ne-
mira on (vladika) bio je sakrio u crkveni zid 2000 dukata. Pošto mu je
ÿivot u opasnosti, traÿi da se cernira general Najberg, a Deÿanov
dom da se sekvestira i wemu preda.
Dvorski ratni savet dostavio je tu tuÿbu Dvorskoj komori u Beåu i
ova je zatraÿila od Deÿana izjašwewe na tuÿbu, preko temišvarske ad-
ministracije, kod koje je Deÿan bio savetnik. To se izjašwewe nalazi
na istom mestu. U wemu Deÿan navodi da je rezidencija bila malena ku-
ãa, a crkva da je bila od drveta. Palanka se morala svakako porušiti da
ostane ravnina oko glasije, a vladiåina kuãa leÿala je svega tri hvata
daleko od gradskoga bedema. Tri puta je vladika pozivan da napusti
stan, pa da se kuãa spali, a palilo se zbog kuge koja je bila izbila u toj
palanci. Stanovnike naziva „Raitzen, Griechen, Kaufleuthe und Innwoh-
ner", Vladiku u više maha naziva „Raitzisher Bischoff", meðutim, na jed-
nom mestu navodi kako je srebroqubivi vladika išao u Lugoš „unter die
Wallachen". U tom svom izjašwewu uopšte se ruÿno izraÿava o vladi-
ci. Ne veruju u vladiåinu tvrdwu o 2000 dukata i podsmeva se kako bi
vladika hteo umesto svoje „pastoral-Hutte", da doðe do palate kakva mu ne
pripada („eines ihm ungehörigen Palasts")46
Iako je episkop Nikolaj moÿda bio teÿak za saradwu, on je uÿivao
simpatije neke od svoje sabraãe, što se vidi iz wihovih testamenata.
Tako episkop kostajniåko-zrinopoqski Stefan Qubibratiã (1728—1737)

45 R. Grujiã, Iz pisama Nikole Dimitrijeviãa, episkopa temišvarskog, 471.

46 I. Zeremski, Temišvarski episkop Nikola Dimitrijeviã i paqewe wegove reziden-
cije i crkve, Glasnik istoriskog društva u Novom Sadu V, Sremski Karlovci 1932, 89.

122
u svom testamentu, saåiwenom u Kostajnici 13. aprila 1737. godine, ka-
ÿe: „Ot opšåestva iliti G. Arh. i Mitropolita47 pri meni niåto vi-
še west, toåiju jedna mitra i trikeri i dikeri, koe preporuåam proto-
popi dmitrovaåkom da pošqe, a on G. Nikolaju Dimitrijeviãu vladiki
temišvarskom da preda."48
Vladike Nikolaja seãa se na samrtnom åasu i episkop sigetski i
mohaåki Maksim Gavriloviã (1721—1732) i testamentom mu ostavqa 102
forinte, kao i ostalim arhijerejima, izuzev episkopa budimskog Vasi-
lija Dimitrijeviãa, kojem je ostavio 204 forinte „i okrom toga åto je i
pri pogrebu i posle sluÿio".49
Iako nije bio domorodac i, verovatno, bez redovne bogoslovske
spreme, episkop Nikolaj je bio jedna dinamiåna liånost, pomalo prga-
va, koja je uspela da pridobije i simpatije beåkog dvora koji ga ja posta-
vqao za koadjutora Karlovaåke mitropolije, a ÿeleo je da ga vidi i kao
karlovaåkog mitropolita, što ukazuje i na to da je episkop Nikolaj bio
prirodno inteligentan åovek i da je dobro savladao nemaåki jezik i u
„carstvujuãoj Vijeni" razgovarao sa najvišim vlastima bez prevodioca.
Episkop Nikolaj umro je 25. juna 1744. Sahrawen je u manastiru
Bezdin.

Sava (Vukoviã), the Bishop of Šumadija

NIKOLAJ (DIMITRIJEVIÃ), THE BISHOP OF TIMISOARA (1728—1744)

Summary

The Bishop Nikolaj Dimitrijeviã was born in Herzegovina, and became a monk in
the Peã Patriarchate. Before he was elected bishop, he was the exarch of the Belgra-
de—Karlovci metropolitan. He was confirmed as the Vršac bishop in 1725, and the
charter on his election and appointment was issued only in February 1727. He was so-
on trasferred to the Timisoara diocese. After the death of the Belgrade—Karlovci me-
tropolitan, Mojsej Petroviã, in 1730, there arose a struggle for the metropolitan throne
between him, as the candidate of the Austrian Court, and the Arad bishop, Vikentije
Jovanoviã, particularly supported by the archimandrites from the monasteries on the
Fruška Gora Hills. Due to the influence of Patriarch Arsenije IV, the bishop Vikentije
was elected. After the Metropolitan's illness, the bishop Nikolaj was appointed the coa-
djutor. Their mutual conflicts lasted till the Metropolitan's death in 1737, after which
Nikolaj was given the administration of the metropolitanate. Although it is believed
that the Bishop Nikolaj was a conflict personality, some of his letters disclose him as a
caring archpriest and impressively testify about the situation in the Timisoara Diocese
between 1737 and 1739. During his absence from the town, Timisoara was attacked by
plague; supposedly for prevention, during the burning of buildings, the Serbian Ortho-
dox Cathedral and the bishop's residence were tora down. Therefore, the Bishop sued

47 Ovde se misli na mitropolita karlovaåkog Vikentija Jovanoviãa.

48 D. R., Testamenti vladiåanski, III. Testamenat Stefana Qubibratiãa, vladike
Kostajniåkog, 1728—1737, Srpski Sion, Sr. Karlovci 1905, 275.
49 Isti, V. O ostavini Maksima Gavriloviãa, vladike seåujsko-oseåkog, 1721—1732,
Srpski Sion, Sr. Karlovci 1905, 290.

123
the responsible councillor of the Timisoara administration, Deÿan (Dejan), to the Au-
strian Court.
Although he was not a native, and probably without the regular theological edu-
cation, the Bishop Nikolaj was a dynamic personality, slightly short-tempered, who still
managed to win the affinity of the Vienna Court, which appointed him the coadjutor of
the Karlovci Metropolitanate and wanted to see him as the Karlovci metropolitan, too.

Sava (Vukoviã), Episcopul de Šumadija

NIKOLAJ (DIMITRIJEVIÃ), EPISCOPUL DE TIMI¢OARA (1728—1744)

Rezumat

Episcopul Nikolaj Dimitrijeviã s-a nºscut în Herþegovina ¤i s-a cºlugºrit la Patri-

arhia din Peã. Înainte de a fi ales episcop a fost exarh al mitropolitului de Belgrad ¤i
Karlovci. A fost confirmat ca episcop de Vâr¤eþ în 1725, iar diploma privind alegerea
¤i hirotonirea a fost eliberatº abia în februarie 1727. În scurt timp a fost mutat în Epar-
hia Timi¤oara. Dupº moartea mitropolitului de Belgrad ¤i Karlovci, Mojsej Petroviã, în
anul 1730, s-a ajuns la lupta pentru scaunul de mitropolit între el, în calitate de candi-
dat el Curþii austriece, ¤i episcopul de Arad Vikentije Jovanoviã, pe care l-au sprijinit
îndeosebi arhimandriþii din mºnºstirile din Fruška Gora. Sub influenþa patriarhului Ar-
senije IV a fost ales episcopul Vikentije. Din cauza bolii mitropolitului în funcþia de
adjunct a fost numit episcopul Nikolaj. Conflictele dintre ei au durat pânº în preajma
morþii mitropolitului, în 1737, iar dupº aceea episcopului Nikolaj i s-a dat sº conducº
mitropolia. Desi se considera cº episcopul Nikolaj a fost o persoanº care u¤or intrº în
conflicte, unele scrisori ale sale dovedesc cº a fost în arhiereu grijuliu ¤i vorbesc în
mod sugestiv despre starea în care se aflº Eparhia Timi¤oara între 1737 ¤i 1739. În tim-
pul absenþei sale din ora¤, în Timi¤oara bântuia ciuma ¤i, chipurile, din motive preven-
tive au fost aprinse mai multe clºdiri ¤i cu acel prilej au fost doborâte ¤i Biserica epi-
scopalº sârbeacº su re¤edinþa episcopului. Din aceastº cauzº episcopul l-a acuzat Cirtii
de la Viena pe Dejan, consilierul responsabil al administraþiei din Timi¤oara.
De¤i nu era bº¤tina¤ ¤i, probabil, era fºrº pregºtirea teologicº necesarº, episcopul
Nikolaj a fost o personalitate dinamicº, în oarecare mºsurº irascibilº, care a reu¤it sº
dobândeascº ¤i simpatia Curþii de la Viena, care l-a numit adjunct la mitropolia din
Karlovci ¤i a dorit sº-l vadº ¤i ca mitropolit de Karlovci.

124
 UDC 929.737 Damaskin

Boÿidar Kovaåek

DVA KWIŸEVNA IZNENAÐEWA

IZ PORODICE DAMASKIN

„Novine srbske" Dimitrija Davidoviãa izlazeãi u Beåu nisu, na

ÿalost, åesto donosile vesti iz naših krajeva i o našim qudima. Ne
raåunajuãi kwiÿevne priloge u dodacima, bile su to novine opšteg
ÿurnalistiåko-informativnog tipa, sa prilozima mahom prevoðenim
iz stranih novina. Tim su dragocenija retka obaveštewa o zbivawima u
srpskom svetu. Jedno takvo pojavilo se u rubrici „Smesice kwiÿestve-
ne" pod naslovom Nekoliko reåi g. Savi Damaskinu, nemaåkome stiho-
tvorcu.1 U prvom delu tog napisa govori se o našim piscima koji su na
stranim jezicima pisali i objavqivali. Drugi deo teksta odnosi se is-
kquåivo na Savu Damaskina:
„Sada pak, ove godine, pronikao je g. Sava Damaskin, zemqedrÿac,
i spisao je Nemcima ÿalostivu igru pod imenom Heros, ein Trauerspiel
in fünf Acten (t.j. Heros, igra ÿalostiva u pet dejstvija) iz koje se vidi
da ÿilu stihotvornu ima i da je jezik nemaåki iz osnovanija uåio. —
kamo sreãa da nam se retki ovakvi dusi i na takva saåiwenija na svom
materwem jeziku daju. Kako im je Bog ne samo dar iliti ÿicu poetiåe-
sku dao, no jošt pri tom i imawem ji obdario da bezbriÿno ÿiviti
mogu, kakve bi plodove rodu svome prinosili, kakvo l' obraÿenije jezi-
ku svom davali kad bi se pilom (sic! treba verovato silom) vkusa svoga
krasnogi oštrotom visprenoga svoga duha materwem svom kwiÿestvu
posveãivali! Mi siromasi spisateqi imamo s posvednevnim potrebama
starati se — kad jednu zakrpimo, druga nam odunud zija — gdi ãe muza
lepo da nam peva kad se åas s ovim, a åas s onim nedostatkom imamo bo-
riti? Ta pre joj je do plaåa, nego do pevawa! I kad peva, ne peva joj se
što joj ide od srca, veã što … No, kad bi se ovakvi dusi kojima je su-
šåestvovawe obezbeðeno pera primili i naše muze privatili, kolika
bi razlika izmeð' naše i wine pesme bila!"
Tekst je potpisan sa: „U Temišvaru, dobroÿelateqnij …ãæ."

* Istraÿivawa u Maðarskoj za ovaj rad omoguãio je Novosadski sajam finansira-

wem mog boravka u Budimpešti septembra 2000, na åemu se javno zahvaqujem.
1 Novine srbske 78, Beå 1819, 584. Citati iz novina daju se osavremewenim pravo-
pisom.

125
 Ko je ovaj dopisnik iz Temišvara, koji kaÿe za sebe da je „siromah
spisateq", pesnik, moglo bi se dokuåiti podrobnijim istraÿivawima,
ali ja ih za ovu priliku nisam preduzeo, jer se time u okviru teme ne
bi ništa dobilo.
Bibliografska provera ovog podatka dala je afirmativan rezultat.
U Šafarikovom delu Geschichte der südslawische Literaturen (Prag, 1865,
kw. III, str. 361) stoji da je Sava Damaskin pisac ove drame na nemaå-
kom.
Prekorni napis iz novina dvostruko privlaåi paÿwu — jer svedo-
åi o jednom dramskom delu, nemaåkom, ali srpske provenijencije, i jer
apostrofira pisca iz veoma ugledne banatske plemiãske kuãe.
Damaskinovu dramu Heros nije bilo lako naãi. U jugoslovenskim
bibliotekama je nema, a ni u temišvarskim. Našao sam je i snimio u
Maðarskoj drÿavnoj biblioteci Seåewi.2 Po ex libris — peåatu sa grbom
stavqenim na naslovnu stranu kwige vidi se da je taj primerak pripa-
dao biblioteci porodice Nadašdi.3 Iako je izdana u Temišvaru, kwi-
ga je, stoji to na kraju dela, štampana u Beåu, u štampariji Karla Ge-
rolda.4
Liånosti drame su:
Hipomedon, kraq od Tebe,
Heros, wegov sin,
Kreon, vrhovni sudija,
Laokoon vojvoda, Kreonov sin i Herosov prijateq,
Kasandra, zarobqenica,
Jokasta, wena poverenica,
Laos, komandant kraqevske garde,
Åuvar.
Veã po licima jasno je da je drama sa mitološkom sadrÿinom. No,
wome nije ispriåana jedna mitološka priåa, nego je autor upotrebio
motive iz više mitova tebanskih i trojanskih i kompilirawem došao
do posebne fabule. Drama je pisana u stihu, na pojedinim mestima ima
izosilabizama, pevaåkih numera, a ima i mesta sa scenskom muzikom,
posebno na harfi. Autor je, sasvim oåigledno, sledio poetiku melo-
dramskog tipa, tada dosta rasprostrawenu u teatrima.
Tragawa za eventualnim izvoðewima ove drame ostala su uzaludna,
ali su dala jedan sasvim iznenaðujuãi, neoåekivani rezultati.
Biografski leksikon austrijskog carstva s kraja prošlog veka5 kod
imena Karla Johana Petera, fon Sermaÿ, grofa od Somsedvara i Me-
dvedgrada6 beleÿi da je pod pseudonimom Sava fon Damaskin napisao
dramu Heros i izdao je u Temišvaru 1819. godine. Taj grof Sermaÿ (Za-
greb 25. II 1793 — Beå, 13. VIII 1851) završio je u Beåu filozofsko
pravne studije pa je sluÿbovao kao prisedateq Rudarskog suda u Šem-

2 Heros. Ein Trauerspiel in fünf Acten von Sabbas von Damaszkin. Temesvar 1819, 92.
3 Nádasd-Ladányi Könyvtár.
4 Wien. Gedruckt bey Carl Gerold.
5 Wurzbach, Biographisches Lexicon des Kaiserthums Oesterreich, 34, Wien 1877.
6 Karl Peter Johann Graf Sermage von Szomszédvár u. Medvedgrád.

126
nicu, zatim åasnik Banskog sudbenog stola za Dalmaciju, Hrvatsku i
Slavoniju, pa savetnik Visoke komisije Dvorske komore u Mincu. Ba-
vio se kwiÿevnošãu; pored veã pomenute drame, napisao je pesniåku
zbirku Rezeda, istorijski zbornik pod naslovom Klio i više pesama.
Dakako, sve na nemaåkom. Wegova porodica je veoma ugledna, francu-
skog plemiãskog porekla iz Bezansona. Kao boroni doselili su se u
Ugarsku i od Leopolda I u XVII veku dobili grofovski rang. Karlov
otac Petar Jovan bio je u braku sa Katarinom Nadašdi iz reda najvi-
šeg transilvanskog plemstva. Po godinama Karl je blizu Savi Dama-
skinu, po majåinom poreklu nije baš daleko od Nemeta, gde su bili po-
sedi Damaskina. Kwigu je izdao u Temišvaru. To su sve neke moguãno-
sti liånih veza izmeðu ova dva plemiãa, no to ni tragom ne objašwava
zašto bi jedan uzeo ime drugoga kao literarni pseudonim i to samo za
jednu kwigu. Prizvuk zagonetnosti ostaje, mada i ÿiva nemaåka litera-
tura potvrðuje autorsku identifikaciju pisca drame Heros.7 U prilog
tvrdwi da je Sermaÿ autor ide i åiwenica da maðarski leksikoni pi-
saca, ni oni najopširniji, ne beleÿe kao pisca Savu Damaskina, a
uåinili bi to da je on pisac drame jer je, za razliku od K. Sermaÿa, sa
teritorije Sentištvanske Maðarske koju ovi leksikoni pokrivaju.8
Još jedan dokaz da se Sava nije zanimao za kwiÿevnost donosi åi-
wenica da se i wegov otac i sva tri brata, pa i sestra Pulherija nala-
ze na spiskovima pretplatnika na kwige, a wega nema, sem u godini
1814, kada su se svi Damaskini, a verovatno je to wihov otac uåinio za
sve, našli meðu pretplatnicima na Fenelonov roman Prikquåenija Te-
lemaka.
Iako, po svoj prilici, on nije pisac tragedija Heros, ipak vaqa
reãi koju o Savi Damaskinu, a usput i o wegovoj znamenitoj, a izumrloj
banatskoj plemiãkoj familiji koja se pomiwe u više maðarskih genea-
loških i biografiåkih dela.9 Prema tim izvorima omoguãeno je praãe-
we åetiri generacije porodice od kraja XVIII do kraja XIX veka. Poro-
dica je imala i drugo prezime Qubomiroviã koje se, meðutim, pomiwe
ponegde samo uz rodonaåelnika plemiãske grane Stefana. Ni grobovi
porodice, a ima ih åetrnaest ispod oltara u crkvi u selu Nemetu (da-
našwe rumunsko ime Beregsºu Mic) ne beleÿe to prvobitno prezime.10

7 Na primer Deutsches Literatur-Lexikon, II 1969, stub. 690, gde se pod odrednicom

Damaszkin. Sabbas upuãuje na odrednicu Sermage von Szomszédvár, Karl Johann Peter koja se
nalazi u kwizi XVII stub. 491—2.
8 Szinnyei J., Magyar írók élete és munikái (Ÿivoti i dela maðarskih pisaca) I—XIV,
Budapest 1891—1941; Gulyás P., Magyar írók élete és munkái I—X (dopune i ispravke Siwe-
ijevog dela) štampawe nije još dovršeno.
9 Konsultovao sam, sem pomenutih u prethodnoj napomeni, još i sledeãa dela: Nagy
Iván, Magyarország családai (Maðarske porodice) III, Pest 1858, 225—226; Lendvai Miklós, Te-
mes vármegye nemes családai (Plemiãske porodice Tamiške ÿupanije) II, Budapest, 1899,
86—87; Kampelen Béla, Magyar nemes családok (Maðarske plemiãske porodice) III, Budapest,
1912, 229—230; Bona Gábor, Tábornokok es törzstisztek a szabadságharcban 1848—1849 (Gene-
rali i štabni oficiri oslobodilaåkog rata 1848—1849), Budapest, 1983, 130.
10 S. Bugarski, Srpsko pravoslavqe u Rumuniji, Temišvar, Beograd — Novi Sad 1995,
128—129.

127
To selo, o kojem podataka ima u istoj kwizi S. Bugarskog, a bilo je u
posedu porodice, dalo joj je plemiãski predikat.
Prema maðarskoj istoriografiji Stefan Damaskin — Qubomiro-
viã dobio je od cara Franca I plemstvo i darovnicu za Nemet 20. XII
1799, a plemiãski predikat Von Nemeth 19. IX 1800. Ovo se, meðutim,
ne slaÿe sa åiwenicom da se na spisku poslanika Temišvarskog sa-
bora datiranom 27/16. avgusta 1790. u odeqku posednika — plemiãa
(Grand. Herren) na devetom mestu nalazi Stephanus von Damascin zu Ne-
meth, a isto tako nazvan on, Marcus v. Servisky Grundherr zu Kanischa i
Johann von Nikolics Assessor in Torontaler Komitat u pismu saborskog ko-
mesara generala Johana, Šmidfelda (Schmidfeld) kancelaru Kaunicu
(Kaunitz-Rittberg) okarakterisan je kao opredeqen za inartikulaciju srp-
skih privilegija u ugarske zakone, a to je, znamo, zagovarao Sava Teke-
lija. Iz ovih åiwenica proizilazi da je carska tapija na posed došla,
oåigledno, naknadno. Posed je Damaskin kupio verovatno prilikom
rasprodaje komorskih dobara oko 1780. Stevan Damaskin je bio meðu ve-
oma aktivnim uåesnicima Temišvarskog sabora u åije ålanstvo je ube-
leÿen 21. VIII 1790. Bio je ålan saborskog odbora za formulaciju zahte-
va pravoslavaca u Ugarskoj. Zapamãen je naroåito po ÿalbi koju je sa
Markom Servijskim uputio Saboru zbog zapostavqawa plemiãa pravo-
slavne vere pri imenovawima u sluÿbe u ÿupanijskim i višim orga-
nima vlasti, te po ÿestokom napadu na temišvarskog episkopa i admi-
nistratora Mitropolije Petra Petroviãa da prodaje naciju.11 Stefan je
bio sudija višeg suda Torontalske i Tamiške ÿupanije. Bio je veoma
bogat åovek, uz nemetsko vlastelinstvo posedovao je i Hajduåicu, a u Te-
mišvaru dvospratnu kuãu i hotel „Kod jelena". Imali su Damaskini i
posede oko Velikog Gaja u juÿnom Banatu. Ni kwiga mu nije bila stra-
na. U periodu od 1802. do 1814. pretplaãivao se na srpske kwige, mada
ne baš åesto — spiskovi beleÿe šest takvih sluåajeva.12 Umro je 28. ju-
na 1817. u Temišvaru.
Plemstvo je dobio zajedno sa suprugom Marijom, roðenom u poro-
dici Zako (ona je umrla 22. VIII 1832), i decom Aleksandrom, Antoni-
jem, Simeonom, Savom, Pulherijom, Terezijom, Katarinom i Anom.
Najstariji sin Aleksandar bio je do smrti (1842) asesor prvo u Te-
mišvaru, pa zatim u Torontalskom komunitetu. Nije ostavio potom-
stvo. Kwige koje je kupovao pokazuju da je imao qubavi za poeziju — od
åetiri kwige za koje znamo da ih je kupio jedna je Paåiãeva, a druga
Vergilijeva. Sida Mawea me je obavestila da je u porti crkve u Buzjašu
saåuvan nadgrobni krst Alekse Damaskina sa srpskim natpisom.
Antonije je bio dvadesetih godina sreski naåelnik sentandrejskog
sreza, a kasnije kao spahija asesor temišvarske ÿupanije. Bio je oÿe-
wen Jelenom Tekelijinom, koja je ÿivela do 1874, pa joj je ukazana po-

11 S. Gavriloviã, N. Petroviã, Temišvarski sabor 1790, Novi Sad 1972, 214, 248,
266, 279—290, 516, 542—544.
12 U Matici srpskoj u Leksikografsko-biobibliografskom odeqewu åuvaju se kar-
tice svih pretplatnika na srpske kwige izdane prenumeracijom. Radom na ovom dovrše-
nom, ali neštampanom projektu rukovodio je, godinama, Vladimir Otoviã.

128
åast pozivom na proslavu stogodišwice Save Tekelije 1861. u Novom
Sadu. Imali su sedmoro dece: Antonije se takoðe pretplaãivao na kwi-
ge, vrlo intenzivno åetrdesetih godina, kada se pored pravnih kwiga
na srpskom „prenumerirao" i na Vukova dela.
Treãi brat Simeon, „pritjaÿateq Nimeta i više slavnih [var]
meða sosjedateq", dakle åovek sudske struke, bio je najboqi åitaå meðu
Damaskinima svoje generacije. Prva kwiga na kojoj stoji wegovo ime
kao pretplatnika je Fenelonov Telemah iz 1814. Biãe da je wega, kao i
ostale svoje sinove, tada kao pretplatnika dao uvesti wegov otac (bio je
tada još deåak). Ostale wegove pretplate su iz godina 1838. i 1854. Me-
ðu petnaestak kwiga koje je kupio su Vidakoviãeva gramatika, Dositeje-
va, Vukova, Bojiãeva, Maletiãeva dela, pa i Brankova prva kwiga, pa i
Šilerov Vilhelm Tel koji je preveo Brankov otac Teodor (Boÿidar) Ra-
diåeviã i štampao iste, za našu kulturu slavne 1847. godine. Bio je
oÿewen Pulherijom Palikuåevni i imao s wom kãer Anðeliju.
Åetvrti Stefanov sin je Sava. O wemu ãe se govoriti kasnije.
Stefanove kãeri, sem Ane koja je rano umrla, poudale su se — Pul-
herija za Nikolu Herbaija, Terezija za uglednog plemiãa Petra Maleni-
cu, Katarina za Jovana Ðiku.
Sledeãu generaciju Damaskina åine Antonijeva deca.
Stefan, dedin imewak, roðen je u Vilogošu 1812, a umro u Beåu
1860. godine. Završio je prava u Debrecinu i Keÿmarku, a izgleda da se
nije ÿenio. Poåetkom revolucije 1848/49. bio je major u maðarskoj voj-
sci, ali je ubrzo postavqen za sreskog naåelnika u Vršcu. Bio je kti-
tor pravoslavne crkve u Nemetu, za åiju je izgradwu (1855—1861) poklo-
nio 600 forinata i 100.000 cigala. Od 1837. bio je ålan Matice srpske.
Wegov brat Ðorðe roðen je u Ikladu u Temišvarskoj ÿupaniji
1815, a umro u Temišvaru 1867. Završio je beåku vojnu inÿewerijsku
akademiju i bio je u aktivnoj vojnoj sluÿbi. Iz spiskova pretplatnika
na kwige (a pretplatio se svega na tri) doznajemo da je 1840. bio bata-
qonski aðutant Leopoldovog puka u Petrovaradinu, tri godine kasnije
potporuånik je u istom puku, a 1845. natporuånik u Temišvaru. U tom
åinu je bio i poåetkom previrawa 1848/49. Prišao je maðarskoj vojsci
juna 1848. i uskoro postao kapetan, pa major, pa potpukovnik, zapoved-
nik vojnog okruga Bistrica u Erdequ. Po slomu Revolucije našao se na
listi osuðenika, na suðewu u Aradu dobio je dvanaest godina tamnice.
No, nije dugo ostao u zatvoru, pomilovan je 1850. Bio je oÿewen Etel-
kom Feldvari i s wom imao troje dece.
Treãi Antonijev sin Jovan, roðen 1817, bio je moÿda najznaåajniji
iz porodice Damaskina. U školu je išao u Temišvaru, a filozofski
stupaw završio je u Pešti. Jedan spisak pretplatnika na kwige bele-
ÿi ga 1847. kao poruånika. Vojna karijera nije mu bila ÿivotno oprede-
qewe. Bio je veliki ÿupan Tamiške ÿupanije i jedan od zapaÿenih
uåesnika Blagoveštenskog sabora u Sremskim Karlovcima 1861. Tako je,
kao ålan povereništva Temišvarske ÿupanije, predvodio one koji su
se javno protivili zakquåcima Kongresa. Na to je Svetozar Miletiã

129
reagovao veoma ÿestoko.13 Jovan Damaskin je bio i poslanik u Ugarskom
saboru kao jedan od jedanaestorice srpskih predstavnika. Zastupao je
Stari Arad. Uåestvovao je u Pešti i u srpskom društvenom ÿivotu.
Bio je na besedi koju je omladina priredila 12. I 1866. Umro je u Temi-
švaru novembra 1892. „Branik" mu je objavio nekrolog (br. 134). Anto-
nijeve kãeri su se poudale: Marija (1819—1864) za Petra Nikoliãa od
Rudne, Jelena (1827—?) za Nikolu Kiša itebejskog, Terezija (1829—
1882) za Teodora Fogarašija od Ÿidovara, a za Antoniju (1821—1871)
nema podataka. Od sve dece Antonijeve potomstvo je ostavio jedino
Ðorðe i to kãerku Margitu koja se udala za Janka Dadawija, i sinove
Arsena, o kojem ãe kasnije biti reåi, i Stefana (1861—?), koji je sa
Emom Vašarheqi imao takoðe troje dece: Jelenu, Margitu i Stefana
(roðen 1892). Ovom posledwem izdanku porodice izgubio sam trag.
Vaqa se vratiti Savi, koji je bio povod ovih beleÿaka o porodici
Damaskin. Veã je reåeno da su mu roditeqi bili Stefan, saborski za-
stupnik 1790, i Marija Zako. Kao åetvrti sin roðen je verovatno 1795,14
naime godine 1806. bio je upisan kao gramatista (I razred) u Pijari-
stiåku gimnaziju u Temišvaru uz podatak da ima jedanaest godina, da je
Rascijan roðen u Temišvaru od oca Stefana. Na kraju godine bio je od-
liåan ðak, treãi od wih 46. To mu je omoguãilo da preskoåi drugi i da
se 1807. upiše u treãi gramatikalni razred. U istoj školi završio je
åetvrti razred gramatike i prvi humanistiåki, ali nije ni drugi huma-
nistiåki razred (završni gimnazijalni) na više razrede filozofije.
Iste godine 1809. i on i stariji brat Simeon izašli su iz te škole.
Simeon se, završivši šesti razred, upisao u prvi gramatikalni raz-
red 1804. kao dvanaestogodišwak. v. Stepanov pretpostavqa da su braãa
zajedno otišla nekud na daqe školovawe. Sava je vršio duÿnost sudije
višeg suda, a bio je oÿewen Katarinom Teodoroviã. Imali su kãerku
Lauru, koja se udala za Nikolu Cirkoviãa. Sava je umro u Deblingu 19.
II 1863.
Reåeno je veã da je u jednom trenutku istraÿivawa Sava Damaskin
izgubqen kao pisac nemaåke tragedije Heros. No, istim procesom istra-
ÿivawa došlo je do drugog iznenaðewa — pojavio se kao pisac drugi,
mlaði Damaskin, Arsen.
Traÿeãi Savu u maðarskoj literaturi i priruånicima, naišao sam
u Guqaševom delu o maðarskim piscima15 na sledeãu odrednicu: „Dama-
skin Arsen (od Nemeta) privatnik, roðen 9. oktobra 1854, umro u Bu-
dimpešti 7. novembra 1914. Roditeqi: Ðorðe i Etelka, roð. Feldvari.
Putovao u istoånu Afriku 1903. u lov na lavove. Sem toga još samo bi-
bliografski podatak da je napisao kwigu A maszai fensikon (Na Masai
visoravni) i izdao je u Budimpešti 1906. Pogledao sam zatim katalog

13Memorandum varoši novosadske Ugarskom saboru, Srpski dnevnik 58, 60, 1861.
14Na moju molbu gospodin Qubomir Stepanov iz Temišvara pregledao je podatke u
Drÿavnom arhivu u Temišvaru, posebno fond Pijaristiåke gimnazije, i qubazno mi
ustupio podatke, na åemu mu se toplo zahvaqujem.
15 Gulyás Pál, Magyar írók élete és munkái, V Budapest 1943.

130
Seåewijave biblioteke i pod prezimenom Damaskin našao jednu jedinu
odrednicu, ovu Arsenovu kwigu.
To je obimna kwiga, ima 284 strane veãeg formata, dobro opremqe-
na, ilustrovana fotografijama. Te fotografije nas upoznaju i sa Arse-
novim likom. Na poåetku kwige slikao se pred šatorom pred putovawe
u lovišta Masai stepe, a pri kraju kwige sa ålanovima ekspedicije i
za oproštaj od åitalaca sam, „posle putovawa". Najviše fotografija
prikazuju, razume se, wegove lovaåke trofeje.
Ekspediciju u Afriku finansirao je, åini se, sam; bio je, dakle
popriliåno imuãan, no ne prebogat, jer je od ministara prosvete Vla-
šiåa (Wlassics Gyula) traÿio putne troškove za preparatora Kalmana
Katanu (Kittenberg Katona Kálmán) kojeg je vodio sa sobom na nagovor di-
rektora Maðarskog muzeja Imrea Salaija (Szalai Imre) i šefa muzejskog
Ornitološkog odseka Ðule Madarasa (Madarász Gyula). Ipak, to dakle
nije bilo iskquåivo putovawe iz liånog zadovoqstva. Nije mu to bilo
jedino lovaåko putovawe, bilo ih je i pre i posle toga afriåkog najve-
ãeg. Po povratku, veli on u predgovoru koji je potpisan u Temišvaru,
24. decembra 1905, godinu dana mu postavqaju mnoga pitawa, pa je re-
šio da celo putovawe opiše u tri kwige. U prvoj bi opisao put od Tr-
sta do Mombase i od tog grada na istoånoj obali Afrike, delom vozom a
delom karavanom, do Kilimanxara. Drugom kwigom opisao bi lovove u
„Nemaåkoj Istoånoj Africi". (Danas je to Tanzanija — krajevi juÿno
od Kilimanxara, Masai stepa koja je doista visoravan, kako je Dama-
skin naziva). Sadrÿaj treãe kwige najopširnije je izloÿio. Opisaãe
put ugandskim vozom, lovove u Sredwoj Africi kod Viktorijinih vodo-
pada, primorske gradove: Dar es Salam, Bagamojo, Tanga i ostrva Zanzi-
bar i Pemba (Arsen pogrešno piše Temba). Ispriåaãe šta je radio i
video za tri nedeqe boravka u Kairu i na putovawu Nilom do Asuana,
pa potom od Kaira do Aleksandrije. Pisaãe i o Rimu, gde je prisustvo-
vao krunisawu pape. Prijateqi su ga ubedili da poåne s drugom kwigom
i on im je predaje na åitawe. Kakvi su to prijateqi vidi se po naslo-
vqavawu predgovora: „Dragi prijateqi, stari moji lovaåki drugari!"
Na wih je mislio i pišuãi kwigu. Wen sadrÿaj je baš lovaåki i malo
je opisa, no kad ih ima plastiåni su. Takoðe i o qudima piše malo, a
i to sa nekakvom kolonizatorskom superiornošãu, što se naroåito ne-
prijatno oseãa kad pomiwe ÿene kojima je „åinio åast". Dakako, opisu-
juãi lovove govori i o pomagaåima, ålanovima ekspedicije, a to su od-
reda uroðeniåke sluge kojih nije bilo malo, oko tridesetpet. Kwiga, da-
kle, nema baš neke veãe privlaånosti za današweg åitaoca. Ipak, u te-
mišvarskom nekrologu o kwizi se kaÿe da ima nauånu vrednost.
Naÿalost, nisam naišao ni na kakav prikaz ili kritiku wegove
kwige. Åak ni åasopis koji je više decenija izlazio pod naslovom
Vadász és versenylapok (List za lov i kowiåke trke) nije se oglasio po-
vodom kwige. No, u to vreme prvi deo svog naslova list je veã bio zane-
mario uprkos aristokratskim tradicijama koje su ga pokrenule.
Na putu je proveo punih devet meseci. Pošao je, oprostivši se s
majkom, sestrom i bratom na Badwi dan 1903. u Pešti. Bio je to kato-

131
liåki Badwi dan — i predgovor kwige je dve godine kasnije na taj dan
napisao. Wegova veã ostarela mati Etelka bila je roðewem Maðarica,
sestra Margita udata za Eugena iz srpske no veã pokatoliåene plemiã-
ske porodice Dadawi od Ðulveza i Diwaša, a brat Stevan oÿewen ta-
koðe katolikiwom; jasno je, dakle, da je na put pošao krajem 1903, a ne
januara 1904. godine. Ÿiveo je tada još uvek u Temišvaru, ali za puto-
vawe se pripremao u Pešti.
Arsen se nekoliko godina pred smrt iz Temišvara preselio u Pe-
štu. No i daqe je više pripadao rodnom gradu no gradu u kojem je umro
i u kojem je sahrawen na Farkašretskom grobqu. To saznajemo iz dva
naðena kratka nekrologa.16 Za åuðewe je da pomenuti lovaåki list nije
ni zabeleÿio smrt istaknutog lovca. Bila su ratna vremena, list je bio
sasvim redukovan, gotovo samo na programe proreðenih kowiåkih trka.
Iz peštanskog nekrologa saznaje se da je u Afriku putovao više puta, a
da je kwiga rezultat posledweg najduÿeg putovawa. Karakterišu ga kao
„åuvenog lovca na lavove". Temišvarski nekrolog izraÿava ÿalost za
ålanom istaknute, stare temišvarske kuãe. Pomiwe Arsenov zanimqiv
ÿivot bogat avanturama. U Pešti je ÿiveo, tamo se razboleo i umro,
ali je vest o wegovoj smrti najtuÿnije odjeknula u Temišvaru, gde ÿivi
zaista mnogo wegovih prijateqa.
Ovaj rad posveãen je najviše Savi i Arsenu, no Damaskini su po-
rodica kojoj bi se vaqalo posvetiti više. Wen plemiãski ugled nije
bio mali i, mada se prilagoðavala aristokratskom okruÿewu, åuvala je
svoje pravoslavne i srpske tradicije.

Boÿidar Kovaåek

TWO LITERARY SURPRISES FROM THE DAMASKIN FAMILY

Summary

Searching for the play Heros, which Novine Srbske (The Serbian Newspaper)
from 1819 mention as Sava Damaskin's work in German, the author found evidence
that this tragedy was written by Karl Peter Johann, Count Sermage von Szomszedvar
and Medvedgrad, and used the name of the Timisoara aristocrat only as a pen-name.
Thus a member of the famous Damaskin family was lost for literature; however, in the
same research, Arsen Damaskin, a grandson of Sava's brother Antonije, was discovered
as a writer. In 1906, Arsen published a book A Maszai Fensikon (On the Masai Pla-
teau) in which he described his hunting and other expeditions in the regions south from
Kilimanjaro, in the present Tanzania. This book was supposed to be a part of Arsen's
trilogy about his great journey to Africa and expeditions in the wild regions. However,
he wrote this book only, for which it was said that it had scientific value, too.
The article also offers facts about other members of the Damaskin family, starting
from Stevan, who inherited family nobility, the coat-of-arms and the attribute von Ne-
meth at the end of the 18th century, together with his wife, four sons and four daugh-

16 Budapesti Hirlap (Budimpeštanski glasnik) 281 (Budapest 9. XI 1914) 7b i Te-

mesvári Hirlap (Temišvarski glasnik) 262 (Temi¤oar 10. XI 1914) 4d.

132
ters. The third generation comprises Stevan's grandsons, including Jovan, well-known
for his political activities at the Serbian Council in Karlovci in 1861. The fourth gene-
ration includes Arsen and his brother Stevan, after whose only son one loses the trace
of the Damaskin family, already Hungarized in its last offspring.

Boÿidar Kovaåek

DOUª SURPRIZE LITERARE ALE FAMILIEI DAMASKIN

Rezumat

Fºcând cercetºri cu privire la drama Heros, despre care, ca operº în limba ger-
manº a lui Sava Damaskin, se scrie în „Novine srbske" (Gazeta sârbeascº) din 1819,
autorul a ajuns la dovada cº aceastº tragedie a scris-o Karl Peter Johann Sermage von
Szomszedvar und Medvedgrad, iar numele nobilului din Timi¤oara i-a servit ca pseudo-
nim. Astfel unul dintre membrii cunoscutei familii Damaskin este pierdut pentru litera-
turº, dar în cadrul aceluia¤i proces de cercetare a fost descoperit, ca scriitor, Arsen Da-
maskin, fiul lui Antonije, fratele lui Sava. În anul 1906 Arsen a publicat cartea A mas-
zai fensikon (Pe podi¤ul Masai) în care a descris expesitiile sale vânº tore¤ti ¤i cele
întreprinse în regiuni aflate la sud de Kilimanjaro, în Tanzania de azi. Aceastº carte ar
fi trebuit sº fie o parte a triologiei lui Arsen despre lunga sa cºlºtorie în Africa ¤i de-
spre expediþii în regiuni sºlbatice. El a scris, însº, doar aceastº carte, despre care s-a
spus cº are ¤i valoare ¤tiinþificº.
Articolul oferº date ¤i despre alþi membri ai familiei Damaskin începând cu Ste-
van, care a primit drept mo¤tenire titlul nobilitar, blazonul ¤i predicatul von Nemeth la
sfâr¤itul secolului XVIII, împreunº cu soþia, cu cei patru fii ¤i cele patru fiice. Din ge-
neraþia a treia fac parte nepoþii lui Stevan, printre care se aflº ¤i Ivan, cunoscut prin
acþionarea sa politicº la Soborul sârbesc din Karlovci, în 1861. Din generaþia a patra
fac parte Arsen ¤i fratele sºu Stevan, iar cu unicul fiu al acestuia se pierde urma fami-
liei Damaskin, ultimul sºu urma¤ fiind deja maghiarizat.

133
 UDC 262.12:929 Kiriloviã S.

Vasa Lupuloviã

ŸIVOT I RAD EPISKOPA

SOFRONIJA KIRILOVIÃA

Kroz svoj ÿivot i rad vladika Sofronije Kiriloviã postao je zna-

åajna liånost koliko za Srpsku pravoslavnu crkvu koju je sluÿio kao
arhimandrit Manastira Grabovca, Episkop Budimski i Temišvarski,
toliko i za Rumunsku pravoslavnu crkvu gde ga nalazimo na kratko vre-
me kao episkopa Erdeqskog u veoma teškim vremenima. Rumunska pra-
voslavna crkva iz Erdeqa bila je teško povreðena u samom svom biãu
aktom o priznawu unije sa Rimom od 5. septembra 1700. napisanom u
Alba-Juliji. Ovaj akt poptisan je od tadašweg episkopa Erdeqskog Ata-
nasija Angela i još 54 protopopa i 1563 sveštenika. Potpisom ovog
akta RPC iz Erdeqa ušla je u epohu ÿešãeg gowewa i muåeništva nego
što je bila za dugi period Reforme, ali ona nije nestala kako je tvrdi-
la dvorska propaganda, veã ÿivo obeleÿava svoje postojawe u celom pe-
riodu u kome je bila prinuðena da ÿivi u senci.
Nezadovoqstva i nemiri izazvani prilikom Unije u redu pravo-
slavnih hrišãana poåeli su da se šire po celoj zemqi Erdeqa. U ovim
narodnim pokretima u borbi za oåuvawe pravoslavqa istakli su se: ka-
luðer Visarion Saraj sabrat manastira Pakrac pop Sofronije iz Kio-
are, pop Molnar iz Sada, Nikolaje Oprea iz Selišta i mnogi drugi
sveštenici i vernici. Najviše od ovih bili su uhapšeni i zatvoreni
u Beåkim zatvorima gde su mnogi pretrpeli muåeniåku smrt.
Posle unije sa Rimom pravoslavni hrišãani iz Erdeqa ostali su
bez svog voðe, pošto je wihova jerarhija ukinuta od katoliåke uprave
Habsburgovaca. Buduãi da su veze u verskom pogledu sa Rumunima sa juga
i istoka Karpata bile zabrawene, oni su primili potporu od srpskih
arhijereja sa podruåja Karlovaåke Mitropolije koji su se zalagali i ra-
dili na sreðivawu stawa Crkve u Erdequ. Posle razdobqa od 60 god.
Beåki Dvor, uvidevši da na drugi naåin ne moÿe smiriti verske ne-
mire u Erdequ, rešio je da prizna i postavi jednog jerarha i to u liå-
nosti episkopa Budimskog Dionisija Novakoviãa.1 Roðen u Seåuju u

1 Opširno o ovim znaåajnim istorijskim dogaðajima u Erdequ u prvoj polovini

XVIII veka: M. Pacurariu, Istoria Bisericii Ortodoxe Romane 1, Bucure¤ti 1981, 294—324; 382—
401; 500—512; S. Dragomir, Istoria dezrobirii religioase a romanilor din Ardeal in sec al 18-lea,

135
Mohaåkom srezu, svešteniåku karijeru zapoåiwe u Manastiru Grabovcu
gde je došao još kao dete i dobio monaški postrig. U åin ðakona i
prezvitera rukopoloÿio ga je episkop Budimski Vasilije Dimitrije-
viã.2 Za vreme sledeãeg Budimskog episkopa Dionisija Novakoviãa po-
stavqen je za egzarha Seåujske eparhije, a 21. aprila 1762. proizveden u
åin arhimandrita i postavqen za egzarha Budimske eparhije.3
Dok je upravqao Manastirom Grabovac, wegovim trudom i zauzima-
wem 1761. sazidan je zvonik na crkvi manastira koja je posveãena Sve-
tim Arhistratizima Mihailu i Gavrilu, dok je 1768 god. crkveni iko-
nostas iste crkve „bogato bio ukrašen i pozlaãen".4
Na Arhijerejskom Saboru odrÿanom 1769. godine za vreme mitropo-
lita Georgijeviãa, bio je izabran za episkopa Erdeqskog. Iz „razloga"
što sabor nije imao „nadleÿnost" da izabere episkopa za Rumune nego
samo za Srbe, carica Marija Terezija anulirala je izbor, ali 1770. ista
carica imenuje ga za episkopa Erdeqskog dobivši u meðuvremenu dobre
preporuke od svojih savetnika. Tako je 28. januara 1770. bio potvrðen od
carice i iste godine 27. maja posveãen u Sremskim Karlovcima za epi-
skopa.
Novom izabranom episkopu Erdeqske eparhije stavqene su od au-
strijskih vlasti isti teški uslovi (11 na broju) kao i wegovom pret-
hodniku Dionisiju Novakoviãu, svi grupisani oko toga da ne spreåava
širewe unije, pored kojih su dodali još dva: da ne odrÿava sabore sa
sveštenicima i da ne vrši kanonske posete bez odobrewa Erdeqskog
gubernijuma.5 Osim toga traÿilo se novom episkopu da ne prima u svo-
joj eparhiji sveštenike koji su bili rukololoÿeni izvan Erdeqa, i još
više, da denuncira takve sveštenike. Iste godine kad je imenovan So-
fronije za Erdeqsku eparhiju, austrijska vlast je preduzela je još dve
mere za širewe unije u Erdequ. Tako po nalogu veã pomenute vlade
osnovana je štamparija tzv. Ilirska u Beåu u kojoj su se štampale bogo-
sluÿbene kwige za sve pravoslavce iz Austrijskog Carstva (Srbe, Ruse,
Grke, i Rumune). Sa ovom merom što se tiåe Erdeqske eparhije imalo
se u vidu spreåavawe unošewa bogosluÿbenih kwiga iz Moldavije i
Vlaške u Erdeq.6

1—2, Sibiu, 1920—1930; A. Jivi, Relatile Mitropoliei de Carlovitz cu B. O. R. din Transilvania in

sec. al 18-lea, B. O. R. LXXXVIII, 5—6, Bucuresti 1970, 587—596; K. Hitchins, Prot I. N. Beju,
Documente privitoare la trecutul B. O. R. din Transilvania dupa 1761, Mitropolia Ardealului XIX,
1—3, Sibiu 1974, 13—36; S. Dragomir, Romanii din Transilvania ¤i unirea cu Biserica Romei, B.
O. R. LXXX, 9—10, 863—937; V. Kostadinoviã, Tri veka unije kod Rumuna, Kaleniã 2,
Kragujevac 1999, 18—22; Q. Ceroviã, Srbi u Rumuniji, Novi Sad 1997, 145—148; B. Popo-
viã, Znaåajni istorijski dogaðaji rumunsko-srpskih odnosa u Transilvaniji u prvoj pol. 18-og
veka, Temišvarski zbornik, Novi Sad 2000, 63—71.
2 Sava Ep. Šumadijski, Srpski Jerarsi od 9 do 20 veka, Beograd—Podgorica—Kragu-
jevac, 1996 462.
3 Isto; Arhiv za istoriju S. P. Karlovaåke mitropolije, 3, 2, Srem. Karlovci 1913,
183.
4 G. Marjanoviã, Prvi šematizam P. S. Ep. Budimske, za god. 1896, Srem. Karlovci
1896, 106.
5 M. Pacurariu, nav. delo, Q. Ceroviã, nav. delo, 146.
6 M. Pacurariu, nav. delo, 504.

136
 Istovremeno obnovqen je jedan stariji nalog po kojem su pravo-
slavni Rumuni bili obavezni da primaju u wihovim crkvama unijatskog
episkopa i da slušaju wegovu propoved.
U ovakvim teškim uslovima došao je vladika Sofronije u Erdeq
poåetkom 1771. godine. Instaliran je u Sibiwu, jer je u ovom gradu bi-
lo lakše vlastima da prate wegov rad. U Sibiwu nije ni bilo crkve
gde da sluÿi ni stan za boravak, te je bio primoran da stanuje u ki-
riji.7
U isto vreme u Sibiwu su se nalazili neki Grci trgovci koji su
imali svoju crkvu. Ova se crkva nalazila na mestu sadašwe katedrale.8
Iste je Grke pokušao da dovede pod svoje poslušawe i wegov prethod-
nik, vladika Dionisije Novakoviã, ali Grci nisu hteli da priznaju
wegov autoritet. Kao agilni diplomata vladika Sofronije uspeo je u je-
sen 1771. uz pomoã vlade da dovede pod svoje poslušawe Grke iz Sibi-
wa i tako reši problem crkve u kojoj je mogao vršiti bogosluÿewe.
Za vreme svog episkopstva u Erdequ vladika Sofronije je imao kao
sledbenike: Dimitrija Eustatijeviãa koji mu je sluÿio kao sekretar i
tumaå za rumunski jezik, sveštenika Komana Barsana iz Rešinara i
wegovog sina Savu Popoviãa-Barãana.
Sveštenika Komana Barsana iz Rešinara, vladika je unapredio u
åin protoprezvitera za novoosnovani protoprezviterijat Rešinarski:
„Sveštenika Komana Barsana iz Rešinara, iz stolice Sibiwa… podi-
gao sam i postavio ga za protoprezvitera hrama Sv. Proroka Ilije (da-
nas prepodobna mati Paraskeva. B. A.) u Rešinaru da nas predstavqa u
Rešinarskom protoprezviteratu uz åasni tron Sibiwa mi ga potvrðu-
jemo i postavqamo. Izdat je akt za protoprezvitera kir Komanu Barsa-
nu, proti… Dato u Sibiwu 11. juna 1772 god., Sofronije Kiriloviã
SS"9 Takoðe, vladika je izdao akt i sinu prote Barsana, Savi Popovi-
ãu-Barãanu (1735—1808) 13. oktobra 1771. godine. Ovaj sveštenik je za
vreme episkopa Gerasima Adamoviãa bio imenovan za protu Sibiwskog
protoprezviterata.10

7 Isto.
8 Isto.
9 E. Cioran, Sapte generatii de preoti si protopopi-profesori din aceeasi familie: Barcianu
1699—1903, Sibiu (1955) 1991, 131.
10 Isto, 131—132; Koman Barsan sluÿio je za vreme åetvorice srpskih Erdeqskih
episkopa. Roðen je 1699, rukopoloÿen od episkopa Klimenta u Rimniku 1740. Sinðeliju
je dobio od episkopa Dionisija Novakoviãa 5. decembra 1761. Godine 1772. imenovan je
od episkopa Sofronija za protu novoosnovanog protoprezviterata Rešinar koji je imao u
svom sastavu 8 parohija. Ovaj protoprezviterat nije dugo trajao, jer na samo 12 km postojao
je protoprezviterat Sibinski. Prota Koman Barsan je ÿiveo 105 godina. Umro je 1804.
Podigao je pravu svešteniåku dinastiju, jer wemu su sledili još 6 generacija plemeni-
tih i uåenih sveštenika. Odanost prote Komana srpskim vladikama vidi se iz onoga što
je wegovom sinu dao ime Sava Popoviã-Barãianu: Sava po prvom srpskom arhiepiskopu
Savi Nemawiãu; Popoviã — pošto je bio popov sin; prezime Barsan latinizirao je i
tako porodica Barsan pretvara ime u Popoviã Barãianu. Sava Popoviã-Barãianu je slu-
ÿio za vreme åetiri srpska episkopa. Roðen je 1735, bio je rukopoloÿen za ðakona 11. ok-
tobra 1764. od episkopa Dionisija Novakoviãa. U åin sveštenika rukopoloÿen je od epi-
skopa Partemija iz Rimnika, a sinðeliju je dobio od episkopa Sofronija 13. oktobra
1772. Za vreme episkopa Gerasima Adamoviãa bio je prota Sibiwskog protoprezviterata.

137
 Vladika Sofronije je pretrpeo mnoge teškoãe koje su mu stalno
stvarali unijatski episkopi Atanasije Rednik (1765—1772) i Grigorije
Major (1773—1782). Kao primer sluÿi dogaðaj iz 1772. godine kada je uz
vojnu silu uzeta crkva iz Rošije Montane od pravoslavaca i data na
korišãewe unijatima, dok je pravoslavni sveštenik Petar Dib bio
uhapšen.11
U ovakvim teškim uslovima vladici je bilo teško da obavqa svoje
duÿnosti. Izgleda da mu se zdravstveno stawe pogoršalo i zato je tra-
ÿio 1774. godine od Beåkog Dvora premeštaj u neku drugu eparhiju. Za
Erdeqsku episkopsku stolicu Sofronije predlaÿe Beåkom Dvoru sebi
za naslednika svog sekretara Dimitrija Evstatijeviãa koji je bio veoma
uåen åovek (školovao se u Kijevu). Pošto nije bio podoban kod nadle-
ÿnih vlasti, one ga nisu prihvatile kao Sofronijevog naslednika.
U meðuvremenu vlasti su odobrile Sofroniju molbu, a eparhija je
data na upravqawe proti Jovanu Popoviãu iz Hondola. Do imenovawa
Gedeona Nikitiãa (1783) Sofronije je i daqe rukopolagao sveštenike
za Erdeqsku Eparhiju. 27. maja 1774, je Erdeq, napustio a na saboru koji
je tada odrÿan, komesar Baron, izaslanik Beåkog Dvora, Matezen dono-
si odluku da se Sofronije premesti kao episkop u Budimsku Eparhiju.12
Na prezentaciji mitropolita Vikentija Jovanoviãa-Vidaka bio je po-
tvrðen od Marije Terezije za episkopa Budimskog 24. avgusta 1774. go-
dine.13 Pošto se sumwalo u ispravnost wegovog pravoslavnog ispoveda-
wa vere, Sinod je zahtevao da javno ispoveda naåelo svoga verovawa i da
ponovo poloÿi zakletvu.14 U Budimu ga je instalirao komesar gene-
ral-major Berlendesen. Za vreme svog episkopstva u Budimskoj eparhiji
nije zaboravio mesto odakle je poåeo svoju svešteniåku karijeru — Ma-
nastir Grabovac i zato wegovim nastojawem crkva ovog manastira biva
ukrašena „vešto izraðenim ÿivopisima."15
U Budimskoj eparhiji je sluÿio do 27. avgusta 1781. godine kada je
bio imenovan za Temišvarskog episkopa.16
Ustoliåewe za episkopa Temišvarskog obavqeno je 11. aprila 1781.
godine. Od strane klira bili su prisutni: Vikentije Popoviã episkop
Vršaåki, Jovan arhimandrit Hopovski, Pavle Avakumoviã arhimandrit
Bezdinski, Gerasim Adamoviã arhimandrit manastira Svetog Ðurða i
deset protoprezvitera. Takoðe su bili prisutni i predstavnici drÿav-
nih vlasti.17

11 M. Pacurariu, nav. delo, 506.

12 G. Marjanoviã, nav. delo, 3—4.
13 Isto, 4.
14 M. Kosovac, Srpska Pravoslavna Karlovaåka Mitropolija po podacima od 1905.
god., Srem. Karlovci 1905, 476.
15 G. Marjanoviã, nav. delo, 106.
16 S. Kostiã, Grobovi episkopa i graðana Temišvarskih u pravosl. srpskom Sab. hramu
Temišvarskom 1757—1838, Temišvar 1938, 13; Srpski Sion, 7, 22, Srem. Karlovci 1897,
352.
17 Opširno o instalaciji u Temišvaru videti radove: S. Kostiã, nav. delo, 14 i S.
Kostiã, Srbi u Rumunskom Banatu, Temišvar 1940, 16.

138
 Buduãi da je bio bolestan od sušice zdravstveno stawe mu se po-
stepeno pogoršavalo tako da je u Temišvaru proÿiveo zadwih pet go-
dina ÿivota. Umro je 28. februara 1786. godine. Sahrawen je pod veli-
kim polijelejem niÿe soleje u temišvarskoj Sabornoj crkvi u redu sa
episkopima temišvarskim Stevanom Avakumoviãem i Maksimom Manu-
iloviãem.18
Wegov portret slikara Save Petroviãa iz 1818. godine nalazi se u
Manastiru Bezdin.19
A delovawe episkopa Sofronija Kiriloviãa ostavilo je dubok trag
u crkvenoj istoriji Srpske pravoslavne crkve i Rumunske pravoslavne
crkve, kako na duhovnom tako i na kulturnom planu.

Vasa Lupuloviã

LIFE AND WORK OF THE BISHOP SOFRONIJE KIRILOVIÃ

Summary

During his life and work Sorfonije Kiriloviã became a significant person, both for
the Serbian Orthodox Church in which he served as the Archimandrite of the Grabovac
Monastery, as the Bishop of Duda and Timisoara, and for the Romanian Orthodox
Church as the Bishop of Erdély in very difficult times.
Born in Szecs in the Mohács county, he began his priest career in the Grabovac
Monastery where he arrived already as a child and received a monastic initiation. At
the time of the Buda Bishop Dionisije Novakoviã, he was given the rank of archiman-
drite in 1762. At the Holy Synod of the Serbian Orthodox Church held in 1769 he was
elected the bishop of Erdély, but was acknowledged only a year after by the Empress
Maria Theresa who in the meantime received good recommendations about him from
her councillors.
Ordained for the bishop on May 27 in Karlovci, Sofronije arrived to Erdély in
1771. Like to his predecessor Dionisije Novakoviã, the Austrian authorities imposed
difficult conditions implying that he should not hinder the spreading of the uniate, that
he should not keep councils with the priests, that he should not go to canonical visits
without the approval of the authorities and that, in his diocese, he should not receive
priests ordained outside Erdély (he was even asked to report such priests to the authori-
ties).
He was located in Sibinje (Sibiu), because it was easier for the authorities to mo-
nitor his work in that town. In Sibinje there was no church where he could serve nor a
place stay, so he was forced to rent an apartment. Nevertheless, with great efforts he
managed to bring under his auspices the Greek merchants from Sibinje who already
had their church at the place of today's cathedral, and thus to solve the problem of the
church.
During his service as a bishop in Erdély, the Bishop Sofronije had collaborators:
Dimitrije Eustatijeviã who was his secretary, then an interpreter for the Romanian lan-
guage — the priest Koman Barsan from Rešinar and his son Sava Popoviã — Barãan.

18 Opširno o sahrani ep. Sofronija videti rad S. Kostiãa, Grobovi, prilog 4,

36—38.
19 Klasicizam kod Srba, katalog slikarstva, Beograd 1965, 142.

139
Unlike them, he had great difficulties with the uniate bishops Atanasije Rednik (1765—
1772) and Grigorije Major (1773—1782).
Because of many difficulties, but also largely because of his poor health, in 1774
Sofronije asks the Vienna Court to transfer him to some other diocese. The authorities
approved his plea in 1774, so he was transferred to be the bishop of the Buda Diocese.
During his service as a bishop in the Buda Diocese, he did not forget the place where
he started his priest career — the Grabovac Monastery; therefore, due to his efforts the
church of this Monastery was adorned with wall-paintings.
He served in the Buda Diocese till August 27, 1781, when he was appointed the
bishop of Timisoara. There he spent the last years of his life. He found eternal peace
with Our Lord on February 28, 1786 and was buried in the Orthodox Cathedral in Ti-
misoara, beside the bishops of Timisoara Stevan Avakumoviã and Maksim Manuiloviã.

Vasa Lupulovici

VIAÞA ¢I ACTIVITATEA EPISCOPULUI SOFRONIE CHIRILOVICI

Rezumat

Prin viaþa ¤i activitatea sa episcopul Sofronie Chirilovici a rºmas în istorie ca o

personalitate importantº atât pentru Biserica Ortodoxº Sârbº, pe care a slujit-o mai
întâi ca arhimandrit al Mºnºstirii Grabovaþ, apoi ca episcop de Buda ¤i de Timi¤oara,
dar ¤i pentru Biserica Ortodoxº Românº pe care a slujit-o în calitate de episcop al
românilor din Ardeal în vremurile grele ce au urmat evenimentului unirii cu Roma din
anii 1698—1700.
Nºscut la Seciuia, lângº Mohaci, viitorul episcop Sofronie a fost cºlugºrit de
tânºr la Mºnºstirea Grabovaþ. În anul 1762, episcopul Dionisie Novacovici l-a ridicat la
rangul de arhimandrit La sinodul arhieresc din 1769 el a fost ales episcop al Ardealu-
lui, dar nu a fost confirmat decât în 1770 de împºrºteasa Maria Tereza, dupº ce aceasta
a primit referinþe bune despre el de la consilierii sºi.
Episcopul Sofronie Chirilovici a venit din Ardeal la începutul anului 1771. Ase-
menea predecesorului sºu (episcopul Dionisie Novacovici) i s-au impus condiþii grele
(11 la numºr), toate grupate în jurul faptului de a nu împiedica rºspândirea uniaþiei. Ba
chiar mai mult, i s-a impus sº nu întreþinº legºturi cu preoþii sºi (sobor, vizitele canoni-
ce) fºrº aprobarea guvernului ¤i de a nu primi preoþi hirotoniþi în afara Ardealului,
cerându-i-se chiar sº-i denunþe pe ace¤tia.
Instalat la Sibiu din considerentul de a fi mai u¤or de supravegheat de autoritºþi,
episcopul Sofronie nu avea nici bisericº unde sº slujeascº ¤i nici locuinþº, astfel cº a
fost nevoit sº stea în chirie. Cu eforturi personale, ¤i ajutat de autoritºþi, el a reu¤it sº
aducº sub ascultarea sa pe unii negustori greci din Sibiu care aveau o bisericº pe locul
actualei catedrale mitropolitane ¤i astfel sº rezolve problema slujbelor.
La Sibiu, în calitate de colaboratori apropiaþi, i-a avut pe bra¤oveanul Dimitrie
Eustatievici, care i-a slujit ca secretar ¤i interpret, ¤i pe protopopul Coman Barsan ¤i fi-
ul acestuia Sava — Popovici Barceanu din Rº¤inari. Pe toatº durata slujirii în Ardeal a
fost nevoit sº suporte multe greutºþi din partea episcopilor uniþi Atanasie Rednic
(1765—1772) ¤i Grigorie Maior (1773—1782).
Necazurile ce i-au fost pricinuite ¤i înrºutºþirea sºnºtºþii sale l-au fºcut pe Sofro-
nie sº cearº, în septembrie 1773, sº fie numit la una din eparhiile ortodoxe sârbe. Cere-
rea sa i-a fost îndeplinitº abia peste un an, când a fost numit titular al scaunului episco-
pal de la Buda. Pânº la numirea noului episcop Ghedeon Nichitici, în 1783, episcopul
Sofronie a continuat sº hirotoneascº preoþi pentru Ardeal.

140
 Pe timpul pºstoririi sale la Buda nu a uitat locul de unde ¤i-a început cariera
preoþeascº, Mºnºstirea Grabovaþ ¤i, graþie efortului sºu, bisericii din mºnºstire i-a fost
restaurata pictura. Numiþ în 1781, episcop la Timi¤oara, Sofronie a petrecut aici ultimii
sºi ani de viaþº. Fiind bolnav de tuberculozº, a murit la 28 februarie 1786. A fost
înmormântat în biserica Timi¤oara-Cetate, în rând cu episcopii Stevan Avacumovici ¤i
Maxim Manuilovici.

141
 UDC 61:929 Åokrljan Ð.

Adrijana Sida Mawea

DOKTOR ÐORÐE ÅOKRQAN — ÅUVEN BLIZU

I DALEKO

Doktor Ðorðe Åokrqan spada meðu qude koji su u prvoj polovini

XIX veka oznaåili epohu u Temišvaru i okolini, pa ipak je, sticajem
okolnosti, wegov rad, kao i rad drugih Srba tog vremena, ostao neis-
traÿen i malo poznat.
Kada je sredinom dvadesetog
veka sakupqana biografska gra-
ða o Srbima Vojvoðanima kao le-
karima, o dr Ðorðu Åokrqanu na-
šlo se samo ovo:
„Åokerqan dr Ðorðe. We-
gova doktorska diploma je publi-
kovana 29. III. 1802, a 30. IV. 1804.
postavqen je za sekundarnog fi-
zika u Velikom Semiklušu; go-
dine 1845. pak pomiwe se kao
zasluÿni fizikus slavne Toron-
talske varmeðe i Kraqevskoga ven-
gerskog lekarstvenog uåenog dru-
štva ålen u Temišvaru."1
Dakle, ni ime mu nije srp-
ski napisano.
Zaista, podaci o ÿivotu i
radu dr Ðorða Åokrqana, koliko
ih ima, razasuti su po nedostup-
nim arhivima i retkim listo-
vima i åasopisima; zbog toga ih
je teško pratiti.
Rodom je iz Velikog Beåke- Nepoznati autor, Doktor Ðorðe
reka, iz poznate i razgranate po- Åokrqan, Banatski muzej, Temišvar

1 R. Jeremiã, Prilozi za biografski reånik Srba lekara Vojvoðana 1756—1940, Novi

Sad 1952, 139.

143
rodice Åokrqanovih, od kojih su neki bili u vezi i prepisci sa Dosi-
tejem,2 neki su ÿiveli u Temišvaru (Gradu) i Temišvaru (Fabriki), a
jedan od wih je åak sluÿio kao sveštenik u temišvarskoj Sabornoj cr-
kvi.3
Od kojih je Åokrqana poreklom Ðorðe kazuje Dimitrije P. Tirol:
„A Lazar Åokrqan, koji je Dvoru velike zasluge åinio, postao je
1764. godine podnadzirateq u Beåkereåkom okruÿiju, kao što se moÿe
videti iz Dekreta, koji se nalazaše kod wegovog unuka dr Georgija Åo-
krqana."4
I na drugom mestu:
„Georgij (Vukadinoviã) Åokrqan, doktor medicine i sin mlogoza-
sluÿenoga senatora Kirila…"5
Rodoslov Åokrqana bi, dakle, u pravoj lozi bio: Lazar → Kiril →
Ðorðe. Dosada nije razjašweno zašto je nazvan i Vukadinoviãem.
Godina roðewa dr Ðorða Åokrqana nije nigde direktno zapisana u
dokumentima koji su nam dostupni. Doduše Dimitrije P. Tirol je iz-
riåit u tvrdwi:
„…rodio se u Velikom Beåkereku 1776. godine."6
Meðutim, opisujuãi jedini portret dr Ðorða Åokrqana saåuvan u
Temišvaru.7 prvobitni vlasnik slike, inaåe savremenik dr Ðorða Åo-
krqana, je napisao:
„Néhai Csokerlyán György buziási fürdõorvos mellképe, õsz hajazattal…
Az öreg úr 1848-ik szeptember 14-én halt meg Buziáson, 84 éves korában."8
Prema ovom zapisu proizilazi da je dr Ðorðe Åokrqan roðen 12
godina ranije, 1764. godine.
Pošto je matiåni protokol krštenih u Velikom Beåkereku zaveden
tek 1778. godine,9 podatak je teško proveriti.10
O daqem ÿivotu Ðorða Åokrqana najviše detaqa daje opet Dimi-
trije P. Tirol:
„On je dostojinstvo doktorata poluåio u Peštanskome sveuåili-
štu 1802. godine i odma je zatim otišao u Beå episkopu tamišvarskom
Stefanu Avakumoviãu, tadašwem referendaru pridvorne Maðarske kan-
celarije, gdi se årez nekoliko godina pri sveobštoj bolnici u lekar-

2 Jakov Åokrqan iz Velikog Beåkereka.

3 Jovan Åokrqan 1830—1831.
4 Iz istorije Banata. Po Grizelinu, Tamišvarskij kalendar za prostu godinu 1857,
u Temišvaru [1856], str. 7. Podatak o dr Ðorðu Åokrqanu, inaåe interpolacija u tekstu,
pripada prevodiocu Dimitriju P. Tirolu.
5 Kratke biografiåke primjetbe samo nekih znamenitih lica u istoriji Banata,
azbuånim redom, Tamišvarskij kalendar za prostu godinu 1855 [Temišvar] 1854], str. 55.
Nepotpisani tekst Dimitrija P. Tirola.
6 Isto.
7 Slika uqe na platnu dimenzija 17 cm x 13 cm, rad nepoznatog autora. sada je u
vlasništvu Banatskog muzeja u Temišvaru.
8 Ormós Zsigmond, Visszaemlékezések, III, Temesvárott, 1888, p. 49.
9 Srpska pravoslavna mitropolija karlovaåka po podacima od 1905. god., Karlovci
1910, str. 696.
10 Moÿda ãe se podatak naãi kada nam budu dostupni dokumenti o školovawu dr
Ðorða Åokrqana.

144
nome iskustvu izobrazio i usavršenstvovao. Kad se episkop Avakumo-
viã vratio natrag u svoju eparhiju, onda se i vrstnij Åokrqan vrati u
postojbinu i zaviåaj svoj, gdi su ga odma za fizikusa Torontalske var-
meðe postavili, ali po isteåeniju nekoliko godina dao je on ostavku i
preseli se u Tamišvar. Ovde su ga graðani za ålena komuniteta jedno-
dušno izabrali."11
U vreme dolaska Ðorða Åokrqana, u Temišvaru zdravstveno stawe
nije bilo zavidno, u prvom redu zbog moåvarnog zemqišta, nehigijen-
skih uslova i åestih ratova. Taåno je da su još 1770. godine gradske
vlasti donele própis kojim se zabrawuje bacawe po ulicama mrtvih
ÿivotiwa, utrobâ zaklanih ÿivotiwa, krvi, perja, otpadnih voda i
sliåno; sve je to trebalo sakupqati i åekati petak, kada su opštinska
kola iznosila ðubre iz grada; taåno je da je godine 1774. izgraðen i pr-
vi vodotoraw. Ali própisi se nisu poštovali, pa je poåetkom XIX veka
zdravstveno stawe bilo i daqe loše, tako da su zabeleÿena i dva talasa
kolere: 1831. i 1837. godine.
Godine 1819. za gradskog fizikusa i upraviteqa graðanske bolnice
imenovan je dr Vasilije Bajiã, s kojim je Ðorðe Åokrqan prisno sara-
ðivao, jer behu školski drugovi: obojica su 1802. godine branili dok-
torske disertacije u Pešti.
U narednim godinama u gradu na Begeju je radio razvijeni lekarski
kadar, u kojem su bili i drugi Srbi lekari, kao dr Toma Stefanoviã i
dr Pavle Vasiã.
Ukquåujuãi se u ÿivot Pravoslavnog srpskog opštestva, åiji je
ålan postao, Ðorðe Åokrqan se 1821. godine upisao meðu priloÿnike
za zidawe crkveno-opštinskog doma; wegov prilog je bio meðu veãima:
iznosio je 100 f.12
U Temišvaru se porodica Ðorða Åokrqana kretala u visokom dru-
štvu, kumovala je plemiãkim porodicama Georgijeviã ot Apadije i Ðu-
riåko ot Modoša. Ali, mada je bio Temišvarac i ugledni ålan grad-
skog opštestva, dr Ðorðe Åokrqan je svoje ime vezao najviše za bawu
Buzjaš.13
Dimitrije P. Tirol veli:
„Åokrqan je u Buzjašu osnovao sadašwa cjeliteqna kupališta, na
koje je sluåajno naišao, vodu analizirao, svojstva i krjepost wenu opi-
sao, prvu probu na svojoj supruzi upotrebio i tako, cjelbonosan izvor
ovaj, gdi nebrojeni bolnici iscjelenije poluåavaju, pak i današwe
ukrašenije Buzjaško — wemu, kao osnovatequ, biãe svoje prepisuje…"14
Zaista, istraÿivawe lekovitih izvora u selu Buzjaš poåelo je još
na samom poåetku XIX veka, i u wemu je, izmeðu ostalih, uåestvovao, pa

11 Kratke biografiåke primjetbe samo nekih znamenitih lica u istoriji Banata,

azbuånim redom, Tamišvarskij kalendar za prostu godinu 1855 [Temišvar 1854], 55—56.
Nepotpisani tekst Dimitrija P. Tirola.
12 Tabla sa imenima svih tadašwih graðana-priloÿnika åuva se u sveåanoj zborni-
ci crkveno-opštinskoga doma izgraðenog 1824. godine, pri Sabornoj crkvi u Temišvaru
(Gradu).
13 Buzia¤, doskora selo, sada grad dvadesetak kilometara jugoistoåno od Temišvara.
14 Isto.

145
i zapis o tome ostavio, jedan od prvih srpskih prirodwaka, arhiman-
drit manastira Svetog Ðurða na Brzavi, Pavle Kengelac.15
Ðorðe Åokrqan je uzorke vode sa tri razliåita izvora nosio u Pe-
štu radi analize i meðu prvima je struåno opisao wen sastav i celeb-
na svojstva.16
Prema tadašwem nalazu a izraÿeno tadašwom terminologijom, bu-
zjaška izvorska voda sadrÿi: „ugqenokiseloga vazduha, kremene zemqe,
gvoÿða sa vazdušnim kvasom sajediwenog, blagog kreåa koji se ne pali,
magnezijuma blagog, gline, obiåne soli, slatine blage i beskusne, mate-
rije koje vodi daju boju, gorsku naftu koja se brzo isparava, a koja vodi
daje miris gorskog uqa".
Zakquåak Ðorða Åokrqana jeste da je ova voda lekovita, da pojaåava
mišiãe, doprinosi poveãawu broja crvenih krvnih zrnaca, poveãava
imunitet organizma, okrepquje organizam u sluåaju da åovek izgubi veãu
koliåinu krvi (posle poroðaja, dojewa, napora, posle bolesti ili pri
kraju neke bolesti), blagotvorno deluje u sluåaju bolesti unutrašwih
organa (ÿeludca, creva, xigerice, mleånih sudova, stomaka), leåi skro-
fulozne bolesti, rahitizam kod dece, hroniåni reumatizam, pod odre-
ðenim uslovima lekovito utiåe na asteniåne grudne bolesti, leåi bu-
brege i polne organe, pozitivno utiåe na ÿenski organizam, leåeãi
sterilitet.
To su zakquåci na osnovu laboratorijskih nalaza, ali i na osnovu
dugogodišwe lekarske prakse u Buzjašu.
Godine 1838, neposredno nakon drugog talasa kolere, u Temišvaru
je osnovano Društvo za praktiånu medicinu — Verein für praktische He-
ilkunde. Saobrazno svom Statutu, Društvo je imalo za ciq usavršavawe
medicinskog znawa, poznavawe zdravstvenog stawa u Temišvaru, stalno
obaveštavawe ålanova o novostima u medicini u potpunom skladu sa
kolegijalnošãu. Za predsednika Društva izabran je dr Ðorðe Åokrqan,
što govori o ugledu koji je uÿivao. Na ÿalost, usled nesuglasica veza-
nih za medicinske sisteme i praksu, pojaåanih iskquåivošãu pojedi-
naca, Društvo za praktiånu medicinu je, kraj sveg autoriteta, dobre na-
mere i voqe wegovoga predsednika, prestalo da postoji 1841. godine.17
Sledeãe godine u Temišvaru je odrÿan Åetvrti kongres lekara i
prirodwaka u Temišvaru; kongres je radio u 13 odseka, trajao je dve ne-
deqe, a poåeo je 8. avgusta 1842. Pošto su neposredno pre tog dogaðaja
bila zavedena brza poštanska kola od Pešte, kroz Segedin i Arad,
prema Temišvaru, na kongres je došlo oko 200 uåesnika iz Åeške,
Slovaåke, Hrvatske, Maðarske i Austrije. Meðu uåesnicima iz Temi-
švara bila su i trojica Srba lekara: dr Ðorðe Åokrqan, dr Toma Ste-
fanoviã i dr Pavle Vasiã.18

15P. Kengelac, Jestestvoslovije, Pešta 1811, 110—111 i 114—117.

16Primjeåanija o buzijaškim cjelitelnim istoånicima po G. dr Åokrqanu, Banatskij
almanah za godinu 1827, Temišvar [1826], 151—156.
17 Podaci o Društvu za praktiånu medicinu potiåu iz porodiånog arhiva porodi-

ce Stefanoviã, åiji je predak dr Toma i sam bio ålan Društva.

18 Magyarorvosok és természetvizsgálók IV nagygyýlése. Temeswar 1843, Pest 1844, 28.

146
 Mada je tom prilikom zapaÿeno da su se higijenski uslovi u Gradu
osetno poboqšali, istaknuto je da hitno treba ukloniti nezdrav uticaj
barskoga vazduha na qudski organizam. Delegati na kongresu odluåili
su da ustanove nagradu u vrednosti od 100 dukata za onoga ko bi rešio
navedeni problem tokom naredne dve godine. Nagradni fond prikupqao
se od samih medicinara; Ðorðe Åokrqan je ubeleÿen meðu prvim pri-
loÿnicima.19
„Kada ga je Konsilium 1842. godine za fizikusa u Buzjašu naime-
novao, onda ovaj proslavqenij lekar ostavi Tamišvar i preseli se sa-
svim u Buzjaš, gdi je dane ÿivota svog proveo na miru i bez svetskoga
ÿubora, nabqudavši dobrotvorenija qudskome rodu, bes razlike vjere i
jezika."20
Kao priznawe koje mu je ukazano zbog posebnih zasluga, Ðorðe Åo-
krqan je krajem oktobra 1843. izabran za dopisnog ålana Kraqevskog pe-
štanskog društva lekara. Donoseãi ovu vest, temišvarske novine su
pisale:
„Tokom 25 godina Ðorðe Åokrqan je obavqao plodnu delatnost u
našem gradu, spasavajuãi od smrti bezbrojne qudske ÿivote. Ovaj isku-
sna starina znatno je doprineo obrazovawu lekara i razvoju Buzjaške
bawe."21
Dimitrije P. Tirol navodi da je Ðorðe Åokrqan i „umro u Buzja-
šu 1848. godine, meseca nojembrija".22
Kao i kod podatka o roðewu, i ovde se mora imati u vidu i tvrdwa
Ormoša Ÿigmonda da je Ðorðe Åokrqan umro u Buzjašu 1848, ali 14.
septembra.
Na ÿalost, ni ovaj podatak nije bilo moguãe taåno utvrditi, jer se
wegova smrt nije našla upisana u matiånim protokolima ni u Temi-
švaru ni u Buzjašu.
Tvrdwe Dimitrija P. Tirola i Ormoša Ÿigmonda razlikuju se u
pogledu datuma smrti; ako bi se trebalo opredeliti izmeðu wih, moÿda
bi trebalo imati u vidu da godine 1848. Dimitrije P. Tirol nije bio u
Temišvaru, nego u Beogradu, a Ormoš Ÿigmond je bio u Buzjašu; stoga
je wegova tvrdwa potpunija, pa i pouzdanija. Obojica su, meðutim, jed-
noglasni u tome da je Ðorðe Åokrqan umro u Buzjašu 1848. godine.
Kako, meðutim, objasniti da nije upisan u Matiåni protokol umr-
lih?
Mada je Matiåni protokol umrlih pri pravoslavnoj crkvi u Buzja-
šu saåuvan za razdobqe 1831—1852,23 u wemu nema upisa za godinu 1847.

19 „Temeswarer Wochenblatt", god. IV, br. 47/25. 11. 1943.

20 Kratke biografiåke primjetbe samo nekih znamenitih lica u istoriji Banata,
azbuånim redom, Tamišvarskij kalendar za prostu godinu 1855 [Temišvar, 1854], 56. Ne-
potpisani tekst Dimitrija P. Tirola.
21 „Temeswarer Wochenblatt", god. IV, br. 45/11. 11. 1943.
22 Kratke biografiåke primjetbe samo nekih znamenitih lica u istoriji Banata,
azbuånim redom, Tamišvarskij kalendar za prostu godinu 1855 [Temišvar, 1854], 56. Ne-
potpisani tekst Dimitrija P. Tirola.
23 Timiška ÿupanijska uprava Nacionalnog arhiva, Temišvar, Zbirka matiånih
protokola graðanskog stawa, Fond Pravoslavne rumunske parohije u Buzjašu, br. 4, Ma-
tiåni protokol umrlih 1831—1852.

147
i 1848. Razloga tome moÿe biti više, ali je u pitawu, verovatno, kao i
u drugim mestima, to što je u Temišvarskoj eparhiji januara 1846. zave-
deno voðewe protokola na maðarskom jeziku, koje je prestalo 1848. godi-
ne. Vraãajuãi se protokolu na materwem jeziku, sveštenici su nastavi-
li da upisuju od mesta gde su stali, a nisu prepisali upise iz maðar-
skog protokola. Zbog toga je moguãe da je smrt Ðorða Åokrqana bila
upisana u maðarski protokol, koji nije saåuvan.
Dimitrije P. Tirol je nekada bio mišqewa da bi Ðorðu Åokrqanu
trebalo podiãi spomenik u Buzjašu. Vek i po kasnije ne samo da takav
spomenik nije podignut, nego se toliko åuvenoj osobi ni grob ne zna.
Gde je, dakle, sahrawen zasluÿni buzjaški lekar?
Odgovor moÿe biti samo posredan.
Godine 1842. umrla je supruga Ðorða Åokrqana. Wu je opojao paroh
Temišvara (Grada), a sahrawena je u Buzjašu „vo grobije".24 Postoji,
meðutim, tvrdwa da je u starini u Buzjašu, kao i u veãini naših mesta,
pravoslavno grobqe bilo oko crkve.25 Sadašwa crkva, sagraðena 1837.
godine, svakako je veãa od svoje prethodnice-brvnare, pa je veã i zbog
toga morala ugroziti deo okolnog grobqa i usloviti zasnivawe novog
pravoslavnog grobqa izvan sela. To se obiåno ne da ostvariti odjed-
nom, ni prebrzo. U tom pogledu vaqa pomenuti da se i sada u porti na-
lazi stari nadgrobni krst plemiãa Alekse Damaskina ot Nemeta, koji je
umro 12. maja 1842. godine. Prema tome, 1842. godine grobqe je još bilo
oko crkve, i Katarina Åokrqan je verovatno sahrawena na tom grobqu.
Kada je 1848. u Buzjašu umro dr Ðorðe Åokrqan, nije bilo razloga da ne
bude sahrawen u porti, pored svoje supruge. Znaåi, grobove braånog pa-
ra Åokrqan trebalo bi s najveãom verovatnoãom traÿiti u porti buzja-
ške pravoslavne crkve.
Ðorðe Åokrqan je imao i ãerku Jelenu, koja se pomiwe kao kuma na
nekom krštewu.26 Drugo se o woj zasad nije moglo naãi.
Kopija wegovog jedinog portreta izloÿena je u Buzjaškom bawskom
muzeju. Prilikom raznih godišwica Buzjaške bawe Ðorðu Åokrqanu se
odaje pošta na razne naåine, kao što je, recimo, 1996. godine bila iz-
rada spomen-peåata dimenzija 55 mm x 24 mm sa likom dr Ðorða Åokr-
qana i natpisom: „1764—1848, Ðorðe Åokrqan, Predsednik prvog le-
karskog društva u Temišvaru, 1838".
Mada nema spomenika, ni spomen-obeleÿja, ime Ðorða Åokrqana je
veoma prisutno u Buzjašu i u svim napisima koji se odnose na Buzjaš.
Obistinilo se što je rekao pesnik: „On je åuven blizu i daleko."27

24 Timiška ÿupanijska uprava Nacionalnog arhiva, Temišvar, Zbirka matiånih

protokola graÿanskog stawa, Fond Pravoslavne srpske parohije u Temišvaru (Gradu), br.
11, Matiåni protokol umrlih 1842—1852, upis br. 29/10. 03. 1842.
25 I. Gheþia, Date referitoare la comuna Buzia¤, „Analele Banatului", br. 2/1930, 38—40.
26 Arhiv Pravoslavne crkvene opštine u Temišvaru (fabrici), Matiåni protokol
umrlih, upis broj 35/06. 05. 1835.
27 J. Vukadinoviã, Sjeni iskustvom proslavqenog qekara Ðorða Åokrqana Vukadinovi-
ãa, Tamišvarskij kalendar za godinu 1854 [Temišvar 1854], 49—50.

148
 Ali, u nedostatku vaqane biografije ispredaju se niåim potkre-
pqene priåe, kojima mu se pokušava i dometnuti i oduzeti. Ni jedno
ni drugo nije potrebno.
Davnašwa je, meðutim, potreba da se wegova biografija upotpuni
i da mu se odredi pravo mesto — ni više, ni niÿe — u istoriji banat-
skog zdravstva i srpskog ÿivqa.
Ovo izlagawe je pokušaj da se takva akcija podstrekne.

Prilog:

SJENI
ISKUSTVOM PROSLAVQENOGA QEKARA
ÐORÐA ÅOKRQANA VUKADINOVIÃA

Cvetaj vjenåe na Ðorðevoj glavi,

Ti si vjestnik bezsmrtnoj mu slavi,
Mirise raznosi,
K'o dosada što si
Tvorio.

Razum, mudrost i redko iskustvo

Dalo mu je nebesno suštenstvo,
A trud i umješnost
Krase mu otliånost
Með' smrtnim.

On je åuven blizu i daleko,

Muzejsko je posisao mleko,
Ÿivot, zdravqe milo
Mlogim je vratilo
Iskustvo.

Šta je smrtnim od sveg dragocjeno,

To je wemu bilo povjereno,
Bolne svakog doba
Odtrzat' od groba
Sa travom.

A rod Srbskij kako je qubio,

Za narodnost kol'ko se trudio,
Wegova su djela
Javno pokazala
Pred Srbstvom!

149
 Spomen-peåat
Tekst: 1764—1848. Dr George Åokrqan. Predsednik Prvog lekarskog društva u
Temišvaru. 1838. 19. 10. 1996—1900. Temišvar
Tehniåka objašwewa s desne strane: 1. Tip peåata: Spomen-peåat
2. Mesto gde je udaran: Temišvar 3. Datum kada je udaran: 19. 10. 96.
4. Dimenzije: 55/24 mm 5. Boja tuša: crna 6. Autor M. Marxiwean
7. Primewen na poštanskim kovertima

Adriana Sida Manea

DR ÐORÐE ÅOKRLJAN — FAMOUS BOTH AT HOME AND FAR-AWAY

Summary

Dr Ðorðe Åokrljan, born in Nagy Beckerek (Veliki Beåkerek) to a famous and

numerous family, was a renowned doctor in Timisoara in the 19th century; he was the
president of the first medical association in Timisoara, one of the first doctors of the
Buzias Spa, a respectable Serbian and a benefactor. Since his biography is incomplete
and not well-known, this is an attempt to throw light and evaluate the life and work of
Dr Ðorðe Åokrljan.

Adriana Sida Manea

DR. ÐORÐE ÅOKRLJAN, OM DEVENIT EXTREM DE CUNOSCUT

PÂNª DEPARTE

Rezumat

Dr. Ðorðe Åokrljan, originar din Becicherecu Mare, dintr-o familie mare ¤i cu re-
nume, a fost un medic apreciat în Timi¤oara secolului al XIX-lea, pre¤edintele primei
Asociaþii Medicale din Timi¤oara, unul dintre primii medici la Bºile Buzia¤, un sârb ¤i
donator de vazº. Dat fiind cº biografia sa este puþin cunoscutº, lucrarea de faþº este o
încercare ca viaþa ¤i acþivitatea doctorului Ðorðe Åokrljan sº fie studiatº ¤i valorificatº.

150
 UDC 271:929 Nikodim
091=861„14"

Ÿiva Milin

O SRPSKOM KALUÐERU NIKODIMU

I O WEGOVOM RUKOPISNOM ÅETVOROJEVANÐEQU,
PREPISANOM 1404—1405. GODINE U MANASTIRU
VODICA, U RUMUNSKOJ ZEMQI

O srpskom kaluðeru Nikodimu (Gråiãu) ili Nikodimu Tismanskom

i wegovoj misionarskoj delatnosti u Rumunskoj Zemqi postoji bogata
istorijska i struåna literatura. Pisali su o wemu Ilarion Ruvarac,1
Aleksandru Štefulesku (Alexandru ¢tefulescu),2 Emil Turdeanu (Emil
Turdeanu),3 Emil Lazaresku (Emil Lºzºrescu),4 Ðorðe Spasojeviã Radoji-
åiã,5 George Mihaila (Gheorghe Mihºilº)6 i drugi. No, iako je Nikodim
u Rumunskoj Zemqi više boravio od trideset godina, o wegovoj delat-
nosti na ovim prostorima malo se zna. Jedini izvori su Sluÿba Sve-
tom Nikodimu sa ÿitijem, rimniåkog episkopa Partenija, iz 1767. go-
dine, i Ÿivotopis Prepodobnoga oca našeg Nikodima, tismanskog jero-
monaha Stefana, iz 1839. godine, koji je štampao rimniåki episkop
Josif Bobulesku (Iosif Bobulescu), „u ispravnoj formi", 1883. godine.7
Zna se da se veã u drugoj polovini XIV veka na tlu Severinskoga
Banata pojavio iguman Nikodim, koji je izgradio prve rumunske mana-
stire u srpskom stilu i u wima organizovao monaški ÿivot po kano-
nima svetogorskih manastira. U srpskim izvorima je nazivan Gråiã,

1 Pop Nikodim, der erste Klostergründer in der Walachei, † 1406, Archiv für slavische Phi-
lologie, Bd. XI, 1888, 354—363.
2 Mºnºstirea Tismana, ed. 2, Bucure¤ti 1903, 19—68.
3 Les prémiers écrivains religieux en Valachie: l’hégoumene Nicodéme de Tismana et le
moine Philothée, poseban otisak iz Revue des etudes roumaines, II, Paris 1954, 114—144.
4 Nicodim de la Tismana ¤i rolul sºu în cultura româneasca, Romanoslavica, XI, 1965,
237—285.
5 Srpsko-rumunski odnosi H¡¢—H¢¡¡ veka, Godišwak Filozofskog fakulteta u No-
vom Sadu ¡, Novi Sad 1956, 15—16; Tvorci i dela stare srpske kwiÿevnosti, Titograd
1963, 171—173; „Bulgaralbanitoblahos" et „Serbalbanitobulgaroblahos" — deux caractéristiques
du sud-est européen du XIVe et XVe siecles. Nicodim de Tismana et Grégoire Camblak, Romano-
slavica, XIII, 1966, 77—79.
6 O nekim aspektima rumunsko-srpskih kulturnih i kwiÿevnih odnosa krajem H¡¢—
poåetkom H¢ veka: Nikodim, u: Radovi ¢ jugoslovensko-rumunskog simpozijuma, Beograd 1982,
217—225.
7 Isto, 221—222.

151
jer mu je otac, po tradiciji, Grk iz Kostura, a mati mu je bila Srpkiwa.
Roðen u prvoj polovini XIV veka, Nikodim je stekao monaško obrazo-
vawe na Svetoj Gori, najverovatnije u srpskom manastiru Hilandar. U
Rumunsku Zemqu je došao iz istoåne Srbije za vreme vladavine Vladi-
slava I (1346—1377), i tu je, zajedno sa drugim kaluðerima, na Dunavu,
nedaleko od grada Turnu Severina, osnovao samoupravni manastir Vo-
dica, od kojeg su se saåuvale samo ruševine.8 Sreãom, saåuvana je ne-
datirana hrisovuqa Vladislava I manastiru Vodica, napisana na cr-
kvenoslovenskom jeziku rumunske redakcije, kojoj istoriåari pripisuju
1374. godinu.9
U delegaciji koju je 1375. godine Knez Lazar poslao u Carigrad da
poradi na izmirewu Srpske i Gråke crkve bio je i kaluðer Nikodim, i
to kao „tlkovateq" (tumaå). U srpskim izvorima se istiåe da je bio
„åastan i osveãen åovek, silan u kwigama, još silniji u razumu, u re-
åima i odgovorima".10
Za vreme vladavine Radula ¡ Basarabe (1377—1384), u razdobqu 1377—
1378, Nikodim je izgradio manastir Tismana. Za oba manastira dobio
je pomoã i od srpskog kneza Lazara Hrebeqanoviãa, kako to proistiåe
iz poveqe despota Stefana Lazareviãa manastirima Vodica i Tismana
iz 1406. godine.11
Tismanski iguman Nikodim je bio u dobrim odnosima sa trnov-
skim patrijarhom Evtimijem, pa je wemu uputio dva pisma u kojima po-
stavqa nekoliko suptilnih teoloških pitawa.12
U posledwim godinama ÿivota, 1404—1405. godine, Nikodim je na
pergamentu prepisao åuveno Åetvorojevanðeqe, u srpskoj redakciji cr-
kvenoslovenskog jezika, ukrašeno viwetama i inicijalima, a to je i
prvi slovenskorumunski datirani rukopis. Smrt je Nikodima zadesila
25. decembra 1406. godine, a kaluðeri su ga sahranili u manastiru Ti-
smana.
Zacelo, ovo Åetvorojevanðeqe, za koje ruski slavista A. I. Jaci-
mirski smatra da predstavqa poåetak slovenske pismenosti u Rumun-
skoj Zemqi,13 zasluÿuje najveãu paÿwu.
Rukopis se vekovima åuvao u manastiru Tismana. Prvi podaci o
wegovom postojawu u ovom manastiru potiåu od 27. jula 1657. godine, a
zabeleÿio ih je Paul Alepski prilikom posete Tismani antiohijskoga
patrijarha Makarija.14 Trebalo je da proðe skoro dva veka da bi ovaj ru-
kopis ponovo pronašao rumunski folklorista i muziåar Anton Pan,
koji je na poleðini 318. lista, ispod zapisa kaluðera Nikodima, zapis
prepisivaåa preveo na rumunski jezik. Sledeãe, 1845. godine, video ga

8 V. Drºguþ, Dicþionar enciclopedic de artº medievalº româneascº, Bucure¤ti, 1976, 318.

9 Documenta Romaniae Historica, B, Þara Româneascº, I, Bucure¤ti 1966, dokumenat br.
6, 17—19.
10 Ð. Sp. Radojiåiã, Srpsko-rumunski odnosi, 16.
11 Documenta Romaniae Historica, dokument br. 31, 67—70.
12 G. Mihaila, nav. delo, 222.
13 Iz istorii slavänskoö pisümennosti v Moldavii i Valahii H¢—H¢¡¡ vekov, u
Pamätniki drevneö pisümennosti i iskusstva, Sanktpeterburg 1906, 49.
14 Cºlºtori strºini despre Þºrile Române, VI, Bucure¤ti, 1976, 197—200.

152
je u istom manastiru ruski slavista V. I. Grigoroviå, profesor slavi-
stike na Univerzitetu u Odesi.15 Rukopis se åuvao u manastiru Tismani
sve do 1884. godine, kada ga je rumunski istoriåar Grigorije Toåilesku
(Grigorie Tocilescu) preneo u Narodni muzej za starine u Bukureštu.16 U
prvim godinama HH veka opisali su ga u svojim katalozima rukopisa A.
I. Jacimirski17 i G. Toåilesku.18 Za vreme Prvog svetskog rata, godine
1916, Åetvorojevanðeqe je bilo poslato u Rusiju, a vraãeno je Rumuniji
tek 1956. godine.19 Kasnije se izvesno vreme åuvalo u Muzeju za umet-
nost, a zatim je preneto u Istorijski muzej Rumunije u Bukureštu, gde
se nalazi i danas. U drugoj polovini HH veka podrobno ga je prouåio
poznati rumunski slavista Jon-Radu Miråea (Ion-Radu Mircea).20 Po-
sledwe opisivawe ovog rukopisa izvršila je slavistkiwa Elena Linca
(Elena Linþa).21
Ovaj znameniti Nikodimov rukopis, ukrašen viwetama i inicija-
lima u zlatu, pisan crvenim i plavim mastilom, sadrÿi svega 322 per-
gamentna lista i ima biblijske scene na predwoj i zadwoj korici. Na
poleðini 318. lista saåuvana je napomena prepisivaåa:
Siº stoe eí(g)elïe napisa popü Nikodimü na Âgrüscýi zemli vü lýto šesto
togova gonenïa, w(t) naåela ÿe vœtïa åislïmo, ªù i deve(t)sütno n gj (6913—
5509/5508 = [1404/1405]).
Pošto u Nikodimovoj napomeni stoji da je rukopis bio prepisan
u „Ugarskoj Zemqi", pretpostavqalo se da je mesto prepisivawa ili
manastir Prislop u Transilvaniji,22 ili naseqe Širija (Vilagoš),
nedaleko od Arada,23 ili pak koje drugo mesto u Banatu.24 Rumunski sla-
vista Jon-Radu Miråea25 i poznati rumunski istoriåar Radu Konstan-
tinesku (Radu Constantinescu)26 smatraju da je manastir Vodica, u zapad-
nom delu Oltenije, mesto gde je Nikodim mogao prepisati ovo Åetvoro-
jevanðeqe. Ako se na poåetku XV veka pod nazivom „Ugarska Zemqa" pod-
razumevala Oltenija, kako je to dokazao istoriåar Pavel Binder (Pavel
Binder),27 onda je samo manastir Vodica moguãe mesto prepisivawa ovo-

15 Doneseniä V. I. Grigoroviåa ob ego putešestviö po slavänskim zemläm, Kazanü 1915,

poglavqe Otåët o prebœvanii v Valahii s 20 iylä po 26 noämbrä 1845 g., 218—229.
16 Raporturi asupra câtorva mºnºstiri, schituri ¤i biserici din þarº, Analele Academiei
Române, Memorii, Seria II, tom VIII, Bucure¤ti 1887, 224.
17 Slavänskie i russkie rukopisi rumœnskih bibliotek, Sanktpeterburg 1905, 267— 270.
18 Catalogul Muzeului Naþional de Antichitºþi din Bucure¤ti, 1, Bucure¤ti 1906, 142.
19 Studii asupra tezaurului restituit de U.R.S.S., Bucure¤ti 1958, 230—231.
20 Cel mai vechi manuscris miniat în Þara Româneascº: Tetraevanghelul popii Nicodim
(1404—1405), Romanoslavica, XIII (1966), 203—221.
21 E. Linþa—L. Djamo Diaconiþº—O. Stoicovici, Catalogul manuscriselor slavo-române
din Bucure¤ti, Bucure¤ti 1981, 85—89.
22 V. Vºtº¤ianu, Istoria artei feudale în Þºrile Române, I, Bucure¤ti 1959, 462.
23 Ð. Sp. Radojiåiã, Tvorci i dela, 173.
24 Rad. M. Grujiã, Duhovni ÿivot, Vojvodina, ¡, 383 (Ð. Sp. Radojåiã, Srpsko-rumun-
ski odnosi, 16, napomena 23).
25 Nav. delo, 219.
26 Note privind istoria Bisericii Române în secolele XIII—XIV, u: Studii ¤i materiale de is-
torie medie, VI, Bucure¤ti 1973, 183—185.
27 Contribuþii la geografia istoricº a Banatului de Severin, u: Studii 21, Bucuresti 1968,
N° 4, 636.

153
ga znaåajnog rukopisa. On nije bio prepisan u manastiru Tismana, kao
što smatra A. Štefulesku,28 a doneli su ga tamo kaluðeri iz Vodice
ili Tismane posle Nikodimove smrti.
Postavqa se i pitawe predloška sa kojega je Nikodim prepisao
ovo Åetvorojevanðeqe. Iz pomenute hrisovuqe manastira Vodica pozna-
to je da je vladar Vladislav ¡ ovoj zaduÿbini, pored drugih crkvenih
utvari, podario i „jedno Åetvorojevanðeqe okovano srebrom i pozlaãe-
no".29 Ova se rukopisna crkvena kwiga veã odavno izgubila i o woj se
zna samo iz pomenute hrisovuqe rumunskog vladara. Ona je bila doneta,
verovatno iz Vidina, ondašwe prestonice Zapadne Bugarske, sa dvora
cara Jovana Sracimira, åija je supruga Ana bila sestra Vladislava ¡.
Pomenimo samo da je za caricu Anu 1360. godine u Vidinu, u srpskoj
redakciji crkvenoslovenskoga jezika, bio prepisan Zbornik, koji se da-
nas åuva u Univerzitetskoj biblioteci u Gandu (Belgija).30 I ono poda-
reno Åetvorojevanðeqe biãe da je bilo prepisano u srpskoj redakciji
crkvenoslovenskog jezika, pošto su se crkvene kwige u ovoj redakciji
od XIV do XVIII veka prepisivale ne samo u Srbiji i na Svetoj Gori,
nego i u Makedoniji i Bugarskoj.31 Predloÿak sa kojeg je Nikodim pre-
pisao svoj jedini rukopis bilo je, verovatno, baš ovo Åetvorojevanðeqe,
prepisano u srpskoj redakciji s bugarskim uticajima, a koje se na po-
åetku XV veka još åuvalo u manastiru Vodica.

28 Mºnºstirea Tismana, 38.

29 Documenta Romania Historica, 18.
30 Ovaj rukopis je prouåio P. A. Sirku, K istorii ispravleniä knig v Bolgarii v H¡¢
veke, ¡, Vœp. ¡, Vremä i ÿiznü patriarha Evfimiä Ternovskogo, Sanktpeterburg 1890,
443—449.
31 I. Bºrbulescu, Curentele literare la români în perioada slavonismului cultural, Bucure¤ti
1928, 188—189.

154
 Nikodimovo Åetvorojevanðeqe; Stranica 1.
Sveska Jevanðeqa po Mateju

Nikodimovo Åetvorojevanðeqe. Stranica sa zapisom

popa Nikodima (4 reda). Ispod prevod na rum. jezik
Antona Pana (5 redova)

155
 Ÿiva Milin

ON THE SERBIAN MONK NIKODIM AND HIS MANUSCRIPT

ÅETVOROJEVANÐELJE, COPIED IN 1404—1405 IN
THE VODICA MONASTERY, IN ROMANIA

Summary

This paper presents the data about the monk Nikodim, in the Serbian sources cal-
led Nikodim (Gråiã), and in the Romanian ones Nikodim Tismanski. He founded the
first Serbian-style monasteries in Romania and organized in them monastic life accor-
ding to the rules of the monasteries from the Holy Mount Athos. After he founded the
Monastery Vodica already in 1374, and in 1377—1378 the Monastery Tismana, the
monk Nikodim in 1404—1405 tidily copied Åetvorojevanðelje (The Four Gospels), the
first Slavic-Romanian dated manuscript for which the Russian Slavicist A. I. Yaci-
mirsky believes to represent the beginning of the Slavic literature in the Romanian
land. Today, this manuscript is kept in the History Museum of Romania in Bucharest.

Ÿiva Milin

DESPRE CªLUGªRUL SÂRB NIKODIM ¢I DESPRE TETRAEVANGHELUL

SªU SCRIS CU MÂNA, COPIAT ÎN ANII 1404—1405
LA MªNªSTIREA VODIÞA, ÎN ÞARA ROMÂNEASCª

Rezumat

Lucrarea conþine date despre cºlugºrul Nikodim, cunoscut în izvoarele sârbe¤ti ca

Nikodim Gråiã, iar în cele române¤ti ca Nicodim de la Tismana, care a întemeiat în
Þara Româneasca primele mºnºstiri în stil sârbesc ¤i a organizat în ele viaþa monahalº
dupº regulile mºnºstirilor de la Muntele Athos. Dupº ce a construit, în anul 1374,
mºnºstirea Vodiþa, iar în anii 1377—1378 mºnºstirea Tismana, cºlugarul Nikodim a
copiat în anii 1404—1405 un frumos Tetraevanghel, primul manuscris slavo-român da-
tat, de care slavistul rus A. I. Iaþimirski leagº începuturile scrierii slavone în Þara
Româneascº. Preþiosul manuscris se pºstreazº în prezent la Muzeul de Istorie a Ro-
mâniei din Bucure¤ti.

156
 UDC 371.12:929 Ãosiã

Dragomir Mirjaniã

DVA ZNAMENITA ARADSKA PROSVETNA RADNIKA

Pomorišje, kao i wegov glavni politiåki, administrativni i

kulturni centar — Arad imaju bogatu tradiciju srpskog školstva. Kao i
u åitavom Banatu i drugim podruåjima Habzburške monarhije i ovde su
se još u XVI i XVII veku pripadnici mladog naraštaja obrazovali pri
manastirima, a nastavu su obavqali kaluðeri i crkveni velikodostoj-
nici. Ali o organizovanom radu na utemeqewu i razvoju školstva u
svetlu novih shvatawa i strujawa u društvu moÿemo govoriti tek nakon
Velike seobe Srba 1690. pod voðstvom patrijarha Arsenija III Åarnoje-
viãa, proterivawa Turaka i uspostavqawa austrijske vladavine.
Inaåe, srpsko školstvo u periodu izmeðu 1690. i 1790. na terito-
riji Habzburške imperije prošlo je kroz više razvojnih faza: srpsko-
slovensko (1690—1726), ruskoslovensko (1726—1749), period mitropo-
lita Pavla Nenadoviãa (1749—1768) i doba prosveãenog apsolutizma
tzv. jozefinizma (1769—1790).
Pored doba poznatih privredno-društvenih i ideoloških fakto-
ra, na razvoj nastave uticao je i jedan poseban razlog uslovqen konkret-
nim prilikama u Habzburškoj carevini. Naime, posle uspostavqawa
Vojne granice (u drugoj polovini XVIII veka) koja je obuhvatala i Pomo-
riški pojas, beåki Dvor je ÿeleo da na ovom podruåju budu „školovani
graniåari" koji ãe biti kadri da åasno izvršavaju sloÿene ratne za-
datke, a sa druge strane te odredbe imale su za ciq uåvršãewe austrij-
skih vlasti i u krajwoj liniji germanizaciju srpskog i rumunskog sta-
novništva u åemu bi škola trebala da odigra, odluåujuãu ulogu.
I tako u proleãe 1774. godine (po naredbi Marije Terezije od 1.
februara iste godine) izlazi na svetlo dana nov školski zakon, koji je
izradio Filbiger i po kojem je odluåeno da se u svim mestima gde po-
stoji sveštenik, osnuje i škola i imenuje uåiteq.
Veliki podsticaj razvoju školstva dala je odluka Dvorske kancela-
rije u Beåu da se za direktora nacionalnih škola u Banatu postavi åo-
vek pravoslavne vere i srpske ili rumunske narodnosti. Na to je grof
Klari predloÿio sekretara poznatog temišvarskog vladike Vikentija
Jovanoviãa Vidaka — Teodora Jankoviãa Mirijevskog. On je u tom svoj-
stvu direktora nacionalnih škola u Banatu radio skoro åitavu dece-

157
niju (1773—1782). Posedovao je široko pedagoško obrazovawe i bogato
iskustvo te je znatno uticao na razvoj školstva i osavremewavawe
obrazovno-vaspitnog procesa.
U takvim se, dakle, okolnostima radilo i razvijalo i školstvo na
srpskom jeziku u Aradu, gde se prva srpska škola pomiwe još daleke
1720. godine.
To i takvo školstvo imalo je svoju burnu i kontradiktornu isto-
riju, periode uspona i padova i nosilo snaÿan peåat feudalnog ureðe-
wa. To se oåito ogledalo u predmetima i školskim disciplinama, koje
su se predavale. Bilo je takoðe i brojnih pokušaja, pogotovo u drugoj
polovini XIX veka, da se te veroispovedne škole na materwem jeziku i
ukinu, ali su one ipak uspele da opstanu. Tako se Reskriptom br.
38/1868. godine i daqe garantuje funkcionisawe konfesionalnih ško-
la pri crkvenim zajednicama, dok je Zakon br. 18/1879. godine propisi-
vao obavezno uåewe maðarskog jezika u svim osnovnim školama u kojima
materwi jezik nije maðarski.
Srpsko školstvo u Aradu doÿivqava svoj najsnaÿniji razvoj i
uspon krajem XIX veka kada su u gradu na Morišu radili kao uåiteqi
vredni i nadareni prosvetari — uåiteqi Milan i Jovan Ãosiã.
Milan je bio razredni uåiteq u Centralnoj školi (gde je 1893/
1894. školske godine uåilo 35 ðaka), a Jovan u predgradskoj školi u
Prwavoru (gde je pomenute nastavne godine bilo upisano åak 59 ðaka).
Braãa Ãosiãi bili su ne samo vrsni uåiteqi praktiåari u razredu
i istinski narodni tribuni, koji su svoju sadrÿajnu i svestranu pro-
svetarsku aktivnost unosili u sve pore narodnog ÿivota, veã i pedago-
ški teoretiåari zavidnog zamaha i domašaja.
Inaåe, u prigodnoj brošuri pod naslovom Izveštaj srpskih narod-
nih osnovnih škola u Aradu, za 1893/1894. školsku godinu, koja je obja-
vqena u Novom Sadu, u štampariji srpske kwiÿare Braãe M. Popovi-
ãa, 1894. godine izloÿene su pedagoške ideje i koncepcije ove dvojice
vrlih prosvetara, koje spadaju meðu trajno aktuelne didaktiåke tekovi-
ne, jer se zasnivaju na neospornim nauånim istinama.
Tako uåiteq Jovan Ð. Ãosiã u svom prilogu pod naslovom „Vaspi-
tajmo decu" posebno istiåe i naglašava znaåaj škole i vaspitawa za
razvoj liånosti i društva uopšte: „Od vaspitawa zavisi sreãa i na-
predak åoveka, a dosledno i celog naroda, cele drÿave… Narod se uvek
ocewuje, po svojoj izobraÿenosti …Sve one prepone, nevoqe i patwe
preko kojih smo prešli, otvorile su nam åistu poqanu, pa zato ne åa-
simo veã upregnimo sve moguãe sile, da decu našu u modernom duhu pe-
dagogije odvaspitavamo".
Govoreãi o glavnim faktorima u teškom i sloÿenom procesu vas-
pitawa dece, on istiåe: „Detešce treba prvo vaspitawe da dobije od
matere svoje. …Matere trebaju da decu svoju spreme za školu, i gde su
åestite matere, te svoju Srpåad srpskim mlekom odoje i uliju u srca
svojih anðela qubav prema svemu što je plemenito, lepo i korisno pa
kad ovako spremqene novajlije uðu u vinograd i rasadnik gde se prosve-
ta širi — u školu, uåiteq pa ma kako slabo spremqen bio za uzviše-

158
ni svoj zadatak, znaãe srca i dušu nevinåadi onako oblagoroðavati ka-
ko to treba".
Obraãajuãi se neposredno roditeqima on kaÿe: „Vi roditeqi, upam-
tite i razumite da je detiwe srce ko neizraðena wiva, ako se wiva ne
obradi, onako zapuštena pretvori se u parlog. Kako poseješ onako ãe
ti niãi. Ako poseješ po wivi åisto ÿito, rodiãe ti åisto. Ako u srce
detiwe sejete otrov, otrovano ãe biti, neãe mu ni škola pomoãi… Uåi-
te decu vašu dok su pod vašim krilom, na sve što je istinito, pleme-
nito, pošteno, što je åoveåno, što je svakom milo i drago, što je voqa
boÿja — stvarajte lepše od lepših pojmova u duši i srcu Vašega pod-
mlatka. …Negujte u kuãama svojim lepi srpski jezik i srpske obiåaje
pa kad se tako uzradi u svakoj kuãi, i kad taki Srpåiãi i Srpkiwice
stupe u školu, onda ãe moãi postiãi u punom smislu cel za kojom se
teÿi".
U istoj svesci zastupqen je i nadahnuti prilog uåiteqa Milana Ð.
Ãosiãa pod naslovom „Åuvajmo i negujmo svoje narodne obiåaje". U we-
mu on dotiåe i razraðuje jedan od sudbonosnih problema Srba u dija-
spori — problem oåuvawa samobitnosti nacionalnog biãa, jezika i
kulture. U prilogu se izmeðu ostalog istiåe: „Narod åim svoje osobine,
koje ga narodom åine — i åime se on od drugih naroda razlikuje — obi-
åaje i svoj narodni jezik izgubi, prestaje narodom biti, jer narod u je-
ziku i obiåajima svojima ÿivi. Aradsko Srpstvo je sveåarsku slavu veã
izgubilo, ali ne dao Bog, ako ovako poðe i ustraje izgubiãe i svoj na-
rodni srpski jezik… Bez svake sumwe je jedini spas, jedini izlaz iz
tog nemilog sudbonosnog poloÿaja samo u — srpskoj narodnoj osnovnoj
školi. Srpska narodna osnovna škola je najvrednija åuvarica narod-
nih osobina, srpska narodna škola je rasadnica najveãeg narodnog nam
blaga — srpskog nam lepog jezika, srpskih obiåaja, jednom reåju svega,
što je — srpsko… Promislimo o svemu tome ozbiqno muški, pa pre-
nimo i preonimo na posao, da saåuvamo svoj narodni jezik i obiåaje, da
ih saåuvamo i negujemo, a najboqe ãemo to uåiniti, ako svoje radovawe
i milovawe — svoju decu u srpsku školu šaqemo! Šaqimo ih u srpsku
školu, a škola srpska ãe svoje uåiniti i saåuvaãe i negovaãe sve što
je srpsko! Dao Bog da ovo nekoliko iskrenih reåi na plodno zemqište
padne".
Svaki komentar na marginama ovih misli je izlišan, jer iako je
od objavqivawa ovog priloga prošlo veã više od sto godina wegova ak-
tuelnost je zapawujuãa. I dan-danas Srbi u Rumuniji treba da se posto-
jano zalaÿu i bore za svako dete školskog uzrasta, kako bi ga roditeqi
upisali u srpske škole, jer Srba je zbog bele kuge sve mawe, a time i
sve mawe škola na srpskom jeziku.
U drugom delu ove veoma zanimqive kwige dvojice aradskih pro-
svetara stoji da je školska 1893/4. godina poåela 1. septembra 1893. go-
dine i da je u Centralnoj školi bilo upisano 19 muških i 16 ÿenskih
ðaka, a u predgradskoj školi, u Prwavoru 31 muških i 28 ÿenskih, tj.
svega 94 uåenika i uåenice. Na Malu Gospojinu (8/20. septembra), posle
Svete liturgije obavqeno je „Prizivawe sv. Duha", dok su školske kwi-

159
ge razdeqene deci 16. novembra. Prvi školski teåaj završen je 3. janua-
ra 1894. godine a istoga dana razdane su i školske svedoxbe uåenicima.
Na dan Svetog Save, prvog srpskog arhiepiskopa i prosvetiteqa
(14/26. januara), posle svete liturgije vodicu je osvetio Ðura Jevriã,
protonamesnik paroh segedinski, uåiteqi svaki u svojoj školi govor
drÿaše, a „deca deklamovaše".
Drugi školski teåaj završen je 25. aprila kada su i školske sve-
doxbe razdeqene, a Uskršwi raspust trajao je od 26. aprila do 8. maja.
Dana 27. aprila po starom kalendaru sveåano je proslavqena 300.
godišwica Spaqivawa moštiju svetog Save. U oåi toga dana svešteni-
ci Samuilo Popoviã i Dositije Kurjakoviã, najsveåanije Bdenije ot-
sluÿiše, a na sam dan te tuÿne uspomene na najsveåaniji naåin otslu-
ÿiše: visokopreåasni g. Kornelije Ÿivkoviã, arhimandrit uz sudelo-
vawe Gligorija Bukuroviãa, sveštenika iz Peåke i Jefte Petroviãa
sveštenika iz Batawe. U crkvi vrlo lep govor je drÿao Samuilo Popo-
viã, a posle vodoosveãewa u prigradskoj školi u Prwavoru govor je dr-
ÿao razredni uåiteq Jovan Ð. Ãosiã, dok su deca deklamovala.
U poglavqu pod naslovom „Nastavno gradivo" iznet je nastavni
plan za 1893/4. školsku godinu, „što je od uåiteqstva zgotovqen, a od
mesnog i eparhijskog školskog odbora u Temišvaru odobren."
Iz veoma dokumentovanog Izveštaja Srpskih narodnih osnovnih
škola u Aradu dvojice uåiteqa Milana Ð. Ãosiãa i Jovana Ð. Ãosiãa
saznaje se još i to da su tokom 1893/4. školske godine Centralnu i
Predgradsku srpsku narodnu školu posetili i na åasovima prisustvo-
vali mesni školski upraviteq g. Arsenije Iliã (6 puta), nadzornik
mesnih gradskih škola g. Josif Milig (1 put), kraqevski školski nad-
zornik aradske ÿupanije Arpad Barjaši (2 puta) i eparhijski školski
referent g. Dimitrije Dolga (1 put).
Takoðe škole je åešãe poseãivao i mesni paroh Dositije Kurjako-
viã.
Školama je rukovodio Mesni školski odbor u åijem su sastavu bi-
li uåiteqi kao i Miloš Stankoviã, predsednik, Arsenije Iliã, škol-
ski upraviteq, Sava Popoviã, školski starateq i Mija Tešiã, Ðorðe
Marinkoviã, Andrija Antonoviã i Dositije Kurjakoviã (ålanovi).
Fond za izdrÿavawe škola ostvarivan je na osnovu sledeãih izvo-
ra: pripomoã od strane Srpske vaspitne školske zaklade — 760 forin-
ti, pripomoã od magistrata slavnog kraqevskog grada Arada — 200 fo-
rinti i iz crkvene opštinske blagajne — 1.020 forinti. Dakle, svega
1.980 forinti od kojih je za uåiteqske plate bilo uloÿeno 1.870 fo-
rinti, a za grejawe i åišãewe školskih dvorana — 110 forinti.
U takvim uslovima i okolnostima su radili naši vrli aradski
prosvetari braãa Milan i Jovan Ãosiã. Naÿalost sada, nakon više od
sto godina wihovog svestranog zalagawa za razvoj i procvat nastave na
srpskom jeziku u gradu na Morišu, time i za oåuvawe srpske milozvuå-
ne materwe reåi, kulture i duhovnosti na ovim prostorima, u Aradu i
åitavom Pomorišju (osim u Fenlaku) nema više srpskih škola. U
Aradu srpska škola je zgasla 1961. godine (posledwa srpska uåiteqica

160
bila je Zora Åoliã), u Arad-Gaju samo godinu dana kasnije, tj. 1962. go-
dine (posledwi uåiteq bio je Vladimir Gajin). Još je ÿalosnije što
nema nikakvih znakova niti izgleda da bi u dogledno vreme te škole
mogle oÿiveti.

Dragomir Mirjaniã

TWO RENOWNED EDUCATORS FROM ARAD

Summary

In the development of the Serbian school system in Arad, two educators had a
significant role: Milan and Jovan Ãosiã. Besides being excellent teachers and practiti-
ans, they were also notable pedagogical theoreticians, as well as prominent education
activists and national tribunes. Their pedagogical ideas and concepts were presented in
the occasional booklet with the title Report of the Serbian Elementary Schools in Arad
for 1893/1894. This reminder dedicated to them appears at the time when in the town
on the Mures there are no Serbian schools: the Arad one stopped working in 1961, and
the one in the suburb Arad-Gai in 1962.

Dragomir Mirjaniã

DOUª DISTINSE CADRE DIDACTICE DIN ARAD

Rezumat

În dezvoltarea învºþºmântului în limba sârbº din Arad un rol însemnat l-au avut
douº cadre didactice: Milan ¤i Jovan Ãosiã. Pe lângº faptul cº ei au fost învºþºtori cu
rezultatea deosebite în activitatea practicº, ei s-au evidenþiat ca teoreticieni pedagogici,
precum ¤i cadre didactice multilaterale ¤i tribuni ai poporului. Ideile ¤i concepþiile lor
pedagogice au fost prezentate într-o bro¤urº ocazionalº cu titlul „Raportul ¤colilor pri-
mare sârbe¤ti din Arad pentru anul ¤colar 1893/1894". Ne reamintim de ele, spune au-
torul, în perioada când în ora¤ul de pe Mure¤ nu mai existº ¤coli sârbe¤ti: cea din Arad
s-a stins în 1961, iar cea din suburbia Arad-Gai în 1962.

161
 UDC 886.1.09 Nikoliã N.

Radovan Miãiã

KWIŸEVNI I NACIONALNI POSLENIK

NIKOLA NIKA NIKOLIÃ

Pesnik, satiriåar i publicista Nikola Nika Nikoliã bio je za-

paÿen saradnik srpskih åasopisa i listova koji su izlazili polovi-
nom 19. stoleãa. Još kao ðak javio se stihovima u „Serbskom narodnom
listu" Teodora Pavloviãa i u kalendaru „Zimzelen" Aleksandra An-
driãa. Pesme je objavqivao i kasnije, u „Sedmici" Danila Medakoviãa,
a ogledao se u kratkoj prozi i publicistici, u Medakoviãevom Kwi-
ÿevnom dodatku „Juÿne påele", u Andriãevom „Svetovidu" i potom u
„Sedmici". Postavši sveštenik, posvetio se pastirskom radu, u raz-
dobqu posle ukidawa Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata i izdvajawa
Rumunske pravoslavne crkve iz Karlovaåke mitropolije. Danas poti-
snuta u zaborav, wegova predana javna delatnost na svojevrstan naåin
svedoåi o strujawima u kwiÿevnosti i društvenom ÿivotu Srba u Hab-
zburškoj monarhiji.
Nikola Nikoliã je roðen 9. aprila 1827. godine u banatskom selu
Knez. Potiåe iz ugledne srpske starinaåke porodice; wegov deda Marko
bio je knez, a otac Dimitrije sveštenik u toj staroj naseobini nasta-
wenoj Srbima, Rumunima i Nemcima. I Nikola je bio opredeqen za
svešteniåki poziv, te se, posle završenih šest razreda temišvarske
Gimnazije, 1847. godine upisao na Bogosloviju u Vršcu. Kada su 1848.
godine izbili ratni nemiri, odlazi u Zagreb i tamo sluša filozofiju.
Kada su sukobi okonåani, vratio se u vršaåku Bogosloviju. Završivši
je, postao je ðakon i uåiteq u rodnom selu. Godine 1854. tada temišvar-
ski vladika Samuilo Mašireviã rukopoloÿio ga je za sveštenika i
posle smrti oca Dimitrija sin Nikola je preuzeo nimalo laku duÿnost
pravoslavnog paroha u Knezu. Posle dve decenije uzornog svešteniåkog
rada, 1889. godine tadašwi episkop u Temišvaru Georgije Brankoviã
proizveo ga je u protoprezvitera. U tom åinu vodio je brigu o parohiji
Srpske pravoslavne crkve i o Srbima u Knezu, kao i dotad, veoma uspe-
šno i pored teškoãa na koje je nailazio.
Kwiÿevni i publicistiåki rad Nikole Nikoliãa, koji prethodi
wegovom pastirskom delawu, odvijao se u nacionalnom duhu. Mladi pe-
snik i publicista bio je okrenut onome što je u toj epohi bilo od pre-

163
vashodnog znaåaja za srpski narod, a u doba velikih istorijskih prome-
na to je bilo oåuvawe narodnosti Srba. Pesnik Nikoliã doÿivqavao je
ostvarivawe tog egzistencijalnog ciqa kao borbu za opstanak naroda.
Veã u stihovima wegove prve pesme, napisane u Vršcu i objavqene
u „Serbskom narodnom listu" pod naslovom Doba je!, moÿemo zapaziti
nacionalnu misao koja ãe mu biti vodiqa i u potowim ostvarewima:

Naši deda vel'ka dela,

I wiovog' duha smela,
Pokazuju naše pesme
Koje strti niko nesme;
Zato svaki Srbin pravi,
Predka da ne zaboravi!1

Napisana uoåi burne 1848. godine, ta pesma sadrÿi i jasnu poruku

Srbima:

Ili truba zatrubila,

Na bojište pozivala,
I na glasak Srbskog grla
S l o g a b r a ã o kad uzurla;
Svi sloÿno da s' spremamo,
Åelovoðu da slušamo;2

A u posebnoj strofi pesnik je iskazao svoje politiåko opredeqewe

u vreme kada je maðarska burÿoazija teÿila restauraciji ugarske kraqe-
vine sa jedinstvenom maðarskom nacijom:

Caru verni svi budimo,

Za zdravqe mu svi da bdimo,
Bogu molbe prinašajmo
Pak se krepko tad uzdajmo;
Da ãe sreãa nam cvetati,
Sunce slave zasinuti.3

Iste jeseni Nikola Nikoliã, „I. let. Bogoslov", objavio je još dve
pesme — Crni Ajduk Mijailo i Nadpis na Ruÿicu. Obe je napisao sa vi-
še kwiÿevnoestetskih pretenzija nego što je to bio sluåaj sa stihovi-
ma pesme Doba je!
Soåiwenije Crni Ajduk Mijailo, koje je nazvao baladom, ispevao je
u desetercu i u wemu opisao kako hajduk u mrkloj noãi presreãe jednog
starca i, ne prepoznavši da je to wegov otac, ubije ga i opqaåka. Kada
se mesec pojavi izmeðu oblaka, on vide šta je uåinio, te pozove grom da
ga „porazi" i tada:

1 Serbski narodni list XII, 31, Pešta 1847, 241.

2 Isto.
3 Isto.

164
 Sevnu muwa, grom iz neba puåe,
Ajduk Miqko na veki umuåe.4

I drugu pesmu Nikoliã je ispevao u desetercu, ali kao apostrofu

ruÿi. Lirsko obeleÿje i liåni ton stihovima daje slika:

A kad t' Anka za nedro pridene,

Svakom' srce u grudima gine.5

Veåerwa pesma pastirke, koju je napisao u Zagrebu i objavio u An-

driãevom kalendaru „Zimzelen" 1848. godine, svedoåi o pesnikovom na-
stojawu da pronaðe nov metriåki izraz. Ispevana je u naizmeniånim
trohejskim osmercima i jampskim sedmercima i u tom sazvuåju reali-
stiåki predstavqa sliku prirode u smiraj dana. Posledwa strofa kao
da je preteåa deskriptivne lirike Vojislava Iliãa:

Veã i ratar eno goni,

Plug i marvu domu svom;
Ajde stado te se skloni,
Ajde sleduj glasu mom.6

Iste godine u Zagrebu Nikoliã je ispevao Bojnu pesmu. U metriå-

kom sklopu kao i Veåerwa pesma pastirke, ona odjekuje poput koraånice
zahvaqujuãi sugestivno izraÿenim pozivima u borbu:

Jesi l' roda sinak vrli,

Diÿi barjak — ajd u boj;
pradedi su ti satrli
Dušmanina silni broj.
Uzmi dakle primer win:
Ta wiov si unuk, sin!7

Meðutim, pesnik se još jednom vratio poetskom izrazu u deseter-

cu, u pesmi Vuku Stef. Karaxiãu, koju je napisao vrativši se u Vršac
1849. godine, a objavio ju je u Andriãevom „Zimzelenu" za tu godinu.
Oåito, ÿeleo je da pesmu posveãenu izdavaåu narodne poezije ispeva u
prikladnom metriåkom izrazu.
Kada je u proleãe 1852. godine Aleksandar Andriã u Temišvaru po-
krenuo „åasopis srbski" „Svetovid", meðu prilozima u wemu ponovo
sreãemo stihove Nikole Nikoliãa, koji se sada javqa iz rodnog Kneza.
U rodoqubivoj pesmi Bosni, ispevanoj u sedmercima, u ritmu jamba,
mladi poeta pokazuje kontrast izmeðu slobodnog ÿivota, doduše idea-

4 Serbski narodni list XII, 38, Pešta 1847, 297.

5 Isto, 304.
6 Zimzelen. Srbsko-narodni mesecoslov za godinu prestupnu 1848, Subotica 1848,
80—81.
7 Isto, 85.

165
lizovanog, u Vojvodstvu i Kneÿevini Srbiji i ropskog poloÿaja Srba
u Bosni:

Svak slobode dobi åast,

I uÿiva svaku slast:
Bosna sluša lanca zvek —
Bosnu tišti robstva vek.8

Pesma Zadovoqstvo privlaåi paÿwu po tome što u woj Nikoliã

nije izraÿajnost podredio strogoj metriåkoj formi deseterca ili tro-
heja i jamba, nego je refleksije iskazao slobodnije, u ritmu jedanaester-
ca sa daktilskim ili trohejskim završetkom, u strofama od tri stiha
sa pripevom, što podseãa na tradiciju graðanskog pesništva s kraja
18. stoleãa. Tako izraÿen kontrast u poimawu ÿivotnih vrednosti iz-
meðu bogatog i mudrog åoveka zvuåi sentenciozno u stihovima:

Kratko je vreme zemnoga ÿivota

Kraãe jošt traje, bogatstvo, krasota,
Mudrac na zemqi svu slavu i hvalu,
Drÿi za malu.9

Tematski i metriåki raznolike su i pesme što ih je Nikoliã obja-

vqivao u Medakoviãevoj „Sedmici". Posebno su karakteristiåne one
štampane 1852. godine.
Prva od wih je Usklik wegovom c. k. i ap. Veliåestvu Francu Josifu
I, velikom Vojvodi Srpskom, koja sadrÿi akrostih „Ÿivio Franc Josif
Prvi Veliki Vojvoda Srpski". Ispevana u desetercu, ona predstavqa
panegirik Ãesaru koji „Vojvodstvo je opet vaskresio".
Odpjev Srbkiwi vojvoðanki, u sazvuåju deseterca, sadrÿi podseãawe
na još porobqene srpske zemqe — „Što ih tlaåi noga poturice" — i
iskazano uverewe da „s' vraåara diÿe s' slava stara!".
U tom krugu pesama najzanimqivija je Vila Ilirkiwa. To je alego-
rija u narodnom desetercu, u kojoj se Marko Kraqeviã sukobqava sa vi-
lom, oåito personifikacijom ilirskog pokreta. Vila Ilirkiwa ima
nadnaravnu moã i podiÿe „iz groba Ilira",

A Hrvata i najÿešãe Srba,

Ona šiqe na dno mraåna groba.10

Na poziv Zagorkiwe vile, koja tuÿi zbog otete slave, Marko se bu-
di, odlazi u Hrvatsku, Šarac na nebu stiÿe Ilirkiwu i baca je na ze-
mqu, a wegov gospodar je buzdovanom bije, „Da sva gora i gaj zveåi". Pe-
snik je istakao reå gaj i tako napravio aluziju na Qudevita Gaja, rodo-

8 Svetovid I, 9, Temišvar 1852, 1.

9 Svetovid I, 46, Temišvar 1852, 1.
10 Sedmica I, 16, Novi Sad 1852, 121.

166
naåelnika ilirskog pokreta. Iako su svi mislili, nastavqa pesnik, da
nije prebolela uboje, Ilirkiwa se ponovo javqa i:

Opet' budi sad mrtvog Ilira!

A nas ÿive po sve da usmrti.11

On stoga poziva i Srbe i Hrvate da joj se suprotstave, kako bi me-

ðu wima ostao „mir qubavi". Podigavši glas protiv mrtvog ilirskog
imena, Nikoliã je, nesumwivo, ustao u odbranu tradicije oliåene u
ÿivom narodnom imenu.
Rukovet pesama o kojima smo dosad govorili pokazuje da poeta iz
Kneza nije bio pesnik visokih dometa. Kruto se drÿeãi metriåkih
obrazaca, znao je da se ogreši o pravilnost oblika reåi i o wihovu
kongruenciju, a uz to jezik mu je neproåišãen i natruwen dijalekti-
zmima. Ali to nikako ne dovodi u pitawe izraÿeno rodoqubivo oseãa-
we koje proishodi iz wegovih pesama. Taj, moÿemo ga sa sigurnošãu is-
taãi, osnovni motiv Nikoliãevog literarnog delovawa uoåqiv je i u
publicistiåkim radovima koje je rodoqub iz Banata objavqivao u srp-
skim åasopisima pedesetih godina prošlog veka.
„Smatrajuãi iz bliza kako se naš narod, osobito u Banatu s' dana
na dan umaqava i u druge narode preliva, odavna sam ja te namere bio,
da ovom prevaÿnom predmetu mnenije moje Srbskom svetu na rasuðewe i
moguãe udejstvovawe predloÿim" — tako Nikola Nikoliã poåiwe svoj
ålanak O prelivawu srbskog naroda, koji je poåeo objavqivati u „Sveto-
vidu" 27. avgusta 1852. godine. Tragajuãi za uzrocima te pojave, on je u
ovom osvrtu, pisanom pre alegorije o vili Ilirkiwi, pošao od stava
da se narodi razlikuju po jezicima koje govore, a ne prema veroispove-
sti. Istakavši da se, nasuprot tome, u našem narodu qudi razlikuju
prema veroispovesti, dakle naopako, te da se po tome i nazivaju, naveo
je primer poturåewaka u Bosni, koji govore srpski, a smatraju se Tur-
cima, kao što i „Srbi pokatoliåeni istina govore srbski, ali opet
nit' mare toliko za jezik nit' za narodnost svoju, nego se drÿe svetske
koristi radi za Maðare ili za druge narode, a pravo svoje ime neznaju
i odriåu".
Dobar poznavalac prilika u Banatu, Nikoliã se naroåito bavio
išåezavawem Srpstva u varošima i selima. Jedan od uzroka pretapawa
Srba u verski srodne Rumune bio je, po wegovom mišqewu, lingvistiå-
ke prirode; smatrao je da je srpski jezik bogatiji i raznovrsniji od ru-
munskog, te ga Rumuni teÿe nauåe, dok Srbi lakše i brÿe nauåe rumun-
ski, pa tako u nacionalno mešovitoj sredini postepeno prime i druga
obeleÿja rumunske narodnosti.
Drugi uzroci nestajawa Srpstva, što ih je potom naveo, mnogo su
uverqiviji. Objašwavajuãi reåene pojave, Nikoliã je imao na umu od-
nos Srba prema sopstvenom jeziku. On najpre ukazuje na to da je nepro-
sveãenost prostog naroda suštinski uzrok wegovog nacionalnog otuðe-

11 Isto, 122.

167
wa, da bi zatim osudio qude iz viših slojeva koji zanemaruju svoj ma-
terwi jezik i, štaviše, smatraju „da je sramota srbski govoriti, i da
to vrlo prosto i nezgodno wiovom utanåanom sluhu zvoni." Kako bi bio
što ubedqiviji u nastojawu da se åuva i neguje narodni jezik, mladi ða-
kon je istakao da je on, kao i svaki drugi jezik, prirodna pojava koja je
dar od Boga, pa oni koji ne govore svojim nego tuðim jezikom åine greh
prema Tvorcu, te ih za to åeka zasluÿena kazna. A onda je, pošto je apo-
strofirao srpsku gospodu, trgovce i odliånike koji izmeðu sebe tuðim
jezikom govore, upozorio na one nesavesne roditeqe koji svoje dete
„najpre tuðim jezikom muåe, tuðim vospitateqma na nauku daju i silom
mu tuð govor u usta uklope, tako, da kad odraste, ili ništa nezna srb-
ski ili vrlo malo kao u kakvom dugom snu natuca."
Ukazavši, potom, kako kod Maðara o narodnom jeziku brinu plemi-
ãi i najznatniji qudi, zabrinuti Nikoliã je podsetio na ravnoprav-
nost u prosveãivawu koju omoguãava Vojvodstvo pod carskom zaštitom i
oznaåio osnovne postavke nacionalnog kulturnog i prosvetnog progra-
ma, ali nije propustio da ÿaoku kritike usmeri na najimuãnije Srbe:
„Pored ovaki udobni okolnosti i nadeÿde boqe buduãnosti vidi ãemo,
kako ãe se Srbi pokazati i kako ãe oni u ovom delu uspeti. Prvi korak
vaqa da se uåini od inteligencije svetske i sveštene; Spaije nek stva-
raju svetsko, a Sveštenici crkveno izobraÿenije. Meðu Spaijama razu-
mevam ja ne samo Aristokraciju, nego i novåanu Aristokraciju, koja pr-
vu åesto u bogatstvu prevozilazi, i s bogatstvom se ponosi. Ponosi
bogme lepim kuãama, xelepima, pustarama i pr. a ne bibliotekama i
delma veštine i milostiwe."12
Kritiåki stav ne samo prema zanemarivawu materweg jezika, nego i
prema svim onim pojavama u srpskom društvu koje su dovodile u pitawe
kulturno nasleðe i egzistenciju naciona, Nikola Nikoliã je uobliåio
i iskazao u åitavom nizu satiriåkih priloga u „Sedmici" poåev od
1854. godine. Meðu wima karakteristiåan je onaj kojem je dao naslov
Oglas sa ustaqenim podnaslovom Milobruka N. Nikoliãa. U tom pri-
logu on parodira trgovaåki oglas i izmeðu ostalog navodi: „Za zakovane
tvrdice, ximrije i psevdo-rodoqubce, imam osobite kqešte, s kojima
lako mogu koju krajcaru iz xepa isåupati na narodnu korist.
Za Nadripisce, imam hemiåne artije; na koju ako i ništa nisu na-
pisali, kad nekim sredstvom preko artije prevuku, taki izlazi to wio-
vo delo na ugled.
Za ÿenske imam jednu lepu u kadifi vezanu kwigu, iskiãenu dra-
gim kamewem i biserom, u više eksemplara; vrlo shodna za ukrašaj to-
aletnog astalåiãa, a vaÿnost sadrÿaja dovoqno se poznaje iz naslova:
Rukovodstvo k povraãaju izgubqenoga stida, sa više recepata o polep-
šavawu duše i srca.
Za one, koji i bez åitawa mlogo znadu i preuåeni su, postarao sam
se i za wihovu zabavu; imam kwiga, lepo s poqa vezani i pozlaãeni, a u

12 Svetovid I, 19, Temišvar 1852, 2.

168
nutri nemaju ni jednog slova; upravo je kwiga wiovom umu powatna i
shodna.13
Na isti naåin Nikoliã je negodovao i protiv nemara koji su Srbi
pokazivali prema poduhvatima od nacionalnog kulturnog znaåaja: „Kako
stvari danas stoje? ovo se je pitawe veã dosadilo publikumu, na koje
obiåno odgovor dobijamo: „sve po starom!" za to sam i pribavio neko
sredstvo, s kojim se mogu te stvari diãi, pomaãi i premestiti. Ovo ãe
sredstvo mislim mlogi Srbi pre svega kupiti, pa da mogu jedanput di-
ãi koje narodno sakrovište, i viditi koliko je ono još teško, i da uz-
mogu premestiti Maticu Srbsku, i t. d".14
Satiriåki je reåita i milobruka pod naslovom Dangube. Na opasku
s poåetka teksta — „sav Vukov reånik od korice do korice da åovek is-
premeãe, jedva ãe naãi vaÿniji reåi, na kojima tolika teÿina smisla
leÿi, od ove dve, iz koji je naša danguba tako iskusno i vešto sasta-
vqena", naš satiriåar je nadovezao konvencionalno znaåewe sintagme
izgubiti dan ili dane, na primer putujuãi, pa pošavši od te etimolo-
ško-semantiåke postavke, dao je reåi danguba ironiåno znaåewe, kako
bi izvrgao podsmehu negativne pojave u srpskom društvu. Navodeãi
„dosadašwa ispolinska dela" dangube u prošlosti ali i u savremeno-
sti, on kaÿe: „Tursko carstvo, za koje se sav svet bio podigao i (3) lo-
patama i ãuskijama da ga podupre da se ne surva; a naša ga je danguba s
poåetka gotovo sama podigla i utvrdila. Za boj na Kosovu, imamo najvi-
še našoj dangubi blagodariti, što se danas i mi pred svetom pohvali-
ti moÿemo, da u našoj istoriji ima i lepi tragiåki pozorja. Što se
Ÿiåa i drugi stari manastiri iz svoji razvalina ne ponavqaju i ne
podiÿu, to velikoj brigi dangube imamo zahvaliti, koja hoãe da sve sta-
rodrevnosti naše u podlinosti potomstvu saåuva. Što nemamo toliko
kwiga, koliko Nemci, Francuzi i drugi narodi, moÿemo opet dangubi
zahvaliti, koja nas åuva, da ne oslepimo pišuãi i åitajuãi mnoge kwi-
ge, itd".15
Dobrom poznavaocu društvenog ÿivota, Nikoliãu nisu izmakle iz
vida ni pomodne pojave koje su prihvatili Srbi i Srpkiwe: „Luksuz sa
silnim stvarima i adiðarima, premlogim ðakonijama, suvišnim torta-
ma, sijaset paštetama, i dreÿdawem celoga dana za stolom, to je sve
plod velikog iskustva dangube i weni ålanova dangubica. Moda sa sil-
nim haqinama i kiãankama, sa pomadama, sapunima, ogledalima, toale-
tima, šmizetima, gladilicama i tirišaqkama; za sve ovo imaju gospe
najviše dangubi blagodariti, jer bez we ne bi se one jamaåno mogle s
otim stvarima tako lepo namestiti i nakinðuriti".16
Više nego plodovima dangube u prošlosti Nikoliã se bavio we-
nim posledicama meðu savremenicima. Luksuz, rasipništvo, nesprem-
nost da se pritekne u pomoã nacionalnoj prosveti i kulturi, pomodar-
stvo i druge sliåne pojave on je kritikovao aforizmima, epigramima i

13 Sedmica IV, 31, Novi Sad 1855, 245—246.

14 Isto, 246.
15 Sedmica V, 30, Novi Sad 1856, 240.
16 Isto.

169
satiriånim stihovima u rubrikama Orasi, Milobruke i Nadpisi. Tu
sreãemo i Nikoliãeve sentencije u stihu o univerzalnim qudskim vred-
nostima, naporedo s kritiåkim opaskama, takoðe u stihu, o negativnim
karakternim osobinama. U „Sedmici" je objavqeno nekoliko wegovih
prigodnih pesama, u formi epigrama, posveãenih preminulom Jovanu
Steriji Popoviãu, i to nije sluåajno ako imamo u vidu tematiku malo
pre pomenutih satiriånih priloga.
Kwiÿevnu delatnost Nikole Nikoliãa zaokruÿuju wegovi prevodi
sa nemaåkog i popularno-nauåni ålanci razliåitog sadrÿaja. Još pre
gašewa „Sedmice" prestao je wegov kwiÿevni i publicistiåki rad.
Javio se ponovo iz Kneza, 1868. godine, u novosadskoj „Danici", pe-
smom u desetercu Moja srpska draga, koju je posvetio svojoj srpskoj uspo-
meni, oliåenoj u junacima sredwevekovne prošlosti. Ta pesma nastala
je iste godine kada je poåeo wegov predani svešteniåki rad u Knezu.
Nikola Nikoliã je postao sveštenik u malenoj parohiji koja je po-
sle izdvajawa Rumunske pravoslavne crkve iz Karlovaåke mitropolije
ostala i bez hrama i bez parohijske sesije (1864). Ali wen paroh se nije
mirio sa tim. U duhu drevne tradicije, koju su utemeqili srpski prvo-
sveštenici i vladari, podstakao je Srbe u Knezu da sazidaju svoju cr-
kvu, i oni su to uåinili zajedno sa wim, iako ih nije bilo ni dvesto
duša, prema više od dve hiqade Rumuna. A buduãi da je bio podjednako
zainteresovan za åuvawe veroispovesti i za negovawe narodnosti pro-
sveãivawem, wihov sveštenik je sa sinom Milošem podigao zdawe
srpske škole.
Ugledni sveštenik iz Kneza, znan kao prota Nika, bio je sudeonik
i politiåkih zbivawa. Pripadnik Politove Srpske narodne slobodo-
umne stranke, predstavqao je, zajedno sa dr Brankom Stefanoviãem, Sr-
be iz Temišvara i okoline na Narodno-crkvenom saboru u Sremskim
Karlovcima 1890. godine. Prilikom izbora srpskog patrijarha na tom
Saboru, svoj glas dao je Georgiju Brankoviãu, koji je tada postao arhipa-
stir Karlovaåke mitropolije.
Više od tri decenije sveštenik Nikola Nikoliã je bio duhovni
voð Srba u Knezu. Delao je priqeÿno i neodustajno, ne osvrãuãi se na
mnoge teškoãe ni na liåne tegobe zbog obolelih oåiju, sve do 1901. go-
dine, kada se povukao u zasluÿenu mirovinu, prepustivši parohiju si-
nu Milošu. Potom je pretrpeo teÿak udarac — smrt Miloševu. Prota
Nika preminuo je u Temišvaru 2. januara 1911. godine; sahrawen je u
rodnom selu, ispraãen i oÿaqen od ÿiteqa svih veroispovesti i na-
rodnosti.
Savremenik Jovana Sterije Popoviãa, Ðure Jakšiãa i Jovana Jova-
noviãa, potoweg Zmaja, Nikola Nikoliã se u svom vremenu iskazao kao
pesnik rodoqubivog nadahnuãa, ali ne i velikih umetniåkih domašaja.
Mnogo bliÿi pomenutim srpskim kwiÿevnicima bio je kao satiriåar,
oštrook i kritiåan prema škodqivim objavama kod svojih sunarodnika
u svekolikom Srpstvu. Sam je nadmašio mnoge srpske prvake sazdavši
u malenom Knezu dve velike zaduÿbine — pravoslavni hram i školu za
srpski narod.

170
 Radovan Miãiã

LITERARY AND NATIONAL ACTIVIST NIKOLA NIKA NIKOLIÃ

Summary

Poet, satirist and publicist Nikola Niko Nikoliã was born on April 9, 1827 in the
Banat village Knez. He attended grammar school in Timisoara, studied philosophy in
Zagreb and completed the theological school in Vršac. From 1847 to 1853 he wrote
contributions for the Serbski Narodni list (Serbian National Magazine), Svetovid, Sed-
mica and other Serbian journals and magazines. In his inspired patriotic, reflexive,
descriptive and allegorical poetry, he did not reach higher achievements, despite his
pronounced literary-esthetic aspirations, particularly in the metrics. In his publicistic
works, he dealt with the issues related to the assimilation of nations, causes for the
blending of the Serbs with the Romanians, and the attitude of the Serbs to the national
language. In his satirical comments he criticized extravagance, unwillingness to help
national education and culture, faddishness and other phenomena in the Serbian bour-
geois society which endangered the cultural heritage and the survival of the nation.
From the 1860s he completely dedicated himself to the position of the priest in his na-
tive village. Due to his endeavours, the Serbs in Knez built their Orthodox temple, and
he with his son built the edifice of the Serbian school. In 1890 he was a representative
of the Serbs from Timisoara and surrounding area at The National-Ecclesiastical Coun-
cil in Sremski Karlovci. Nikola Nikoliã, the priest Nika, died on January 2, 1911 in Ti-
misoara; he was buried in Knez, seen off and mourned by the inhabitants of all confes-
sions and nationalities.

Radovan Miãiã

SCRIITORUL ¢I TRIBUNUL NATIONAL NIKOLA NIKA NIKOLIÃ

Rezumat

Poetul, sasatiricul ¤i publicistul Nikola Nika Nikoliã s-a nºscut în 9 aprilie 1827
în satul bºnºþean Chinez. El a frecventat liceul la Timi¤oara, filozofia la Zagreb ¤i a
terminat Teologia la Vâr¤eþ. In perioada 1847—1856 a colaborat la Serbski narodni list
(Gazeta nationalº sârbeascº), Svetovid (Sf. Vid), Sedmica (Sºptºmâna) ¤i 'la alte revi-
ste ¤i ziare sârbe¤ti. În poezia sa patrioticº, reflexivº, descriptivº ¤i alegorica inspiratº
nu a atins valori deosebite, în ciuda pretenþiilor literar-estetice manifestate, mai ales în
ceea ce prive¤te metrica. In lucrºrile sale de publicistica a abordat probleme legate de
asimilarea poporului, cauzele asimilºrii sârbilor, ei devenind români ¤i ale atitudinii
sârbilor faþº de limba popularº. În articolele satirice a criticat risipa, faptul cº mulþi nu
sunt dispu¤i sº ajute învºþºmântul ¤i cultura naþionalº, faptulº de a fi la moda ¤i de a te
comporta þinând cont de alte fenomene prezente în societatea burghezº sârbeascº care
au pus sub semnul întrebºrii mo¤tenirea culturalº ¤i supravieþuirea naþiunii. Din anii '60
ai secolului XIX s-a dedicat pe deplin activitºþii de preot în satul natal. Datoritº stºru-
inþelor sale, sârbii din Chinez ¤i-au ridicat hramul lor ortodox, iar el, împreunº cu fiul
sºu, a construit clºdirea ¤colii sârbe¤ti. In anul 1890 a fost reprezentantul sârbilor din
Timi¤oara ¤i împrejurimi la Soborul popular-bisericesc din Sremski Karlovci. Nikola
Nikoliã, protopopul Nika, a încetat din viaþº pe 2 ianuarie 1911 la Timi¤oara; a fost
înmormantat în cimitirul din Chinez, însoþit ¤i deplâns de consºteni sºi, din rândurile
tuturor confesiunilor ¤i nationalitºþilor.

171
 UDC 75.046:929 Aleksiã

Olga Mikiã

SLIKARSKA PORODICA ALEKSIÃ

Da se više ålanova jedne porodice bave istim umetniåkim zana-

tom, slikarstvom ili drvorezbarstvom, kod Srba, u prošlosti, nije
bio redak sluåaj. Pomenuãemo, kao primer, poznatu slikarsku porodicu
Dimitrijeviãa-Rafailoviãa iz Risna, åiji mnogobrojni ålanovi sa ra-
dovima iz XVII, XVIII i XIX veka predstavqaju lokalnu, bokokotorsku
ikonopisnu školu.1
Na širem podruåju Banata u XVIII i XIX veku delovalo je nekoliko
slikarskih porodica. To su Beåkereåki Popoviãi (Dimitrije, Teodor
i Georgije),2 Temišvarski Petroviãi (Sava i Pavel),3 Belocrkvanski
Jakšiãi (Arsenije, Josif i Dimitrije),4 i meðu wima najmnogobrojnija
slikarska porodica Aleksiãa iz Arada, åija se delatnost prati kroz
tri generacije slikara tokom druge polovine XIX i prvih decenija XX
veka. Rodonaåelnik je Nikola Aleksiã (Beåej, 1808 — Arad, 1873), zatim
wegov sin Dušan (Arad, 1843 — Deska 1900) i sinovac Jovan (Temi-
švar, oko 1820 — Vrawevo 1859), te Dušanovi sinovi Ivan (Arad, 1868
— Modoš, 1937) i Stevan (Arad, 1876 — Modoš, 1923). Nikola je, do-
duše, bio rodom iz Beåeja ali je kao mlad, posle slikarskih studija u
Beåu i Italiji i kraãih boravaka u Kikindi i Temišvaru, prešao u
Arad (1840), gde je kupio kuãu, dobio pravo graðanstva, otvorio slikar-
sku radionicu i ostao do smrti. Tamo je proveo najveãi deo ÿivota, u
kuãi u Ulici bagremova, sreãno oÿewen Marijom Stankiã, ãerkom srp-
skog oficira na sluÿbi u Veroni, koju su u porodici nazivali „lepom
Italijankom". Imali su šestoro dece, zbog åega je bio upuãen da ne-
prekidno i mnogo radi. Bio je jedan od najplodnijih srpskih slikara
XIX veka; naslikao je blizu hiqadu religioznih slika i nekoliko sto-
tina portreta. Slikao je ikone i kompletne ikonostase i oslikavao zi-
dove i svodove srpskih crkava na podruåju nekadašwe Karlovaåke mi-

1 P. Mijoviã, Bokokotorska slikarska škola XVII—XIX veka, Titograd 1960.

2 V. Popoviã, Veliki Beåkerek slikarsko središte u Banatu, Zbornik za likovne
umetnosti Matice srpske 13, Novi Sad 1977, 117—147.
3 L. Šelmiã, Temišvarski slikari Sava i Pavel Petroviã, Zbornik za likovne
umetnosti Matice srpske 17, Novi Sad 1931, 183—217.
4 P. Vasiã, Slikarska porodica Jakšiãa iz Bele Crkve, Zbornik Matice srpske za
likovne umetnosti 1, Novi Sad 1965, 265—284.

173
 Nikola Aleksiã,
Umetnikova deca Jovan i Kornelije Aleksiã (1850—60)

tropolije, od kojih su neke posle jerarhijske podele 1864. pripale Ru-

munima. Takve su, sada rumunske, crkve u Fibišu, Kuvinu, Aradu (kate-
dralni hram) i u Arad-Mikalaki. Radio je, takoðe, za mnogobrojne srp-
ske crkve u Rumuniji: Tekelijinu Petropavlovsku crkvu u Aradu, gde je
slikao ikonostas i svodove, i crkve u Velikom Senmiklošu, Srpskom
Senmartonu, Velikom Senpetru, Malom Beåkereku i Varjašu. U Vojvo-
dini je slikao crkve u Molu, Banatskom Aranðelovu, Elemiru, Novom
Kneÿevcu, Kumanima, Novom Miloševu, Mokrinu, Radojevu, Melenci-
ma, Gospoðincima i Ostojiãevu. Paralelno je naslikao veliki broj
graðanskih portreta od kojih pojedini dolaze u red najboqih portret-

174
 Nikola Aleksiã, Ikonostas crkve Svetog Petra i Pavla

skih dela srpskog slikarstva XIX veka. O ovoj preobimnoj slikarskoj

delatnosti je još od sredine prošlog veka dosta pisano.5 U novije vre-
me obraðena je monografski, sa posebnim osvrtima na portretsko i cr-
kveno slikarstvo, uz struånu valorizaciju kompletne umetniåke delat-
nosti koja je stilski bila u okvirima sredweevropskih, poznoklasici-

5 S. Nikoliã, Sadašwi srbski vrsni ÿivopisci, Sedmica 15, Novi Sad 1852, 116;
I. Aleksiã, Nikola Aleksiã, Kalendar Kikinðanin, Velika Kikinda 1896; V. Petroviã, M.
Kašanin, Srpska umetnost u Vojvodini, Novi Sad 1927, 101—103; M. Kolariã, Klasicizam
kod Srba I, Beograd 1965, 125—130.

175
stiåkih i nazarenskih slikarskih osobina.6 Nedavno je pisano o Alek-
siãevim znaåajnijim radovima u Rumuniji: u crkvama u Aradu, Srpskom
Senmartonu, Malom Beåkereku, Velikom Senpetru i Varjašu, gde je is-
taknuto wegovo veliko majstorstvo u korišãewu palete svetlih, razne-
ÿenih, prozraånih boja.7
Kao ugledan i uvaÿavan slikar, Nikola Aleksiã je slikarskom za-
natu obuåavao nekolicinu mladih, kasnije znaåajnih srpskih slika-
ra: Novaka Radoniãa, Aksentija Marodiãa, a kraãe vreme i Qubomira
Aleksandroviãa, premda su oni posle slikarskih studija izgradili svoj
liåni stil bez vidnijeg podseãawa na uåiteqeve pouke u slikarstvu.

Jovan Aleksiã, Oficir iz Kikinde (1840)

6 M. Nikolajeviã, O. Mikiã, Delo Nikole Aleksiãa, Novi Sad 1974; V. Popoviã,

Srpski spomenici u Rumuniji, Subotica, 1996, 16—18; 24—27; 164—165; 168—170.
7 M. Jovanoviã, Slikarstvo Temišvarske eparhije. Tekelijina crkva u Aradu, Nikola
Aleksiã u Srpskom Sentmartonu, Malom Beåkereku, Velikom Senpetru i Varjašu, Novi Sad
1997. 207—217, 242—252.

176
Samo se u wihovim ranim radovima, pogotovu portretskim, uoåava iz-
vesna zavisnost od Aleksiãevog naåina slikawa.8 Wegovi verni podra-
ÿavaoci ostali su do kraja mali, lokalni majstori koji su slikarsko
obrazovawe sticali samo u domaãim radionicama, kao što su bili Ðu-
ra Peciã i Lazar Rakiã,9 i, što je razumqivo, wegovi najbliÿi srod-
nici i saradnici sin Dušan i sinovac Jovan Aleksiã. Stariji od wih
Jovan, sin Nikolinog brata Alekse uåiteqa u Temišvar-Mehali, uåio
je slikawe od strica još za Nikolinog boravka u Kikindi. Tamo su na-
stali wegovi prvi samostalni radovi. Inaåe, u poåetku je saraðivao sa
stricem. Velike poslove, malawe crkava, nije radio samostalno nego
samo mawe, pojedinaåne ikone i portrete, od kojih je nekoliko eviden-
tirano. Umro je rano, pre navršenih åetrdeset godina, u Vrawevu.10
Pomenuãemo i to kako porodiåni biograf navodi da je i Jovanov mlaði
brat Miša Aleksiã slikarstvo takoðe uåio kod strica u Aradu i da je
darom sve svoje roðake-slikare nadmašio. Nastradao je kao mladiã u
buni 1848, a radovi mu nisu poznati.11
Nikolin sin Dušan Aleksiã od oca je rano izuåio slikarski za-
nat i veã mu je kao deåak od petnaest godina pomagao pri izvoðewu ve-
ãih slikarskih poslova. I pored oåeve namere, slikarske studije nije
pohaðao. Bavio se skoro iskquåivo crkvenim slikarstvom. Za åetiri
decenije slikarskog delovawa radio je u preko trideset crkava, srpskih
i rumunskih, najviše na podruåju severnog Banata, ali ima radova i u
Sremu i Baåkoj. Najviše je radio zidne slike, od kojih su mnoge uni-
štene kasnijim preslikavawima. U poåetku je saraðivao sa ocem u Ara-
du, Malom Beåkereku, Varjašu i Ostojiãevu, zatim sa Qubomirom Alek-
sandroviãem u Nemetu,12 i Ðurom Peciãem u Srpskom Padeju i Kikin-
di.13 Stariji sin Ivan mu je pomagao pri slikawu crkava u Banatskom
Brestovcu i Boqevcima, a mlaði Stevan je dovršio slikawe ikonosta-
sa u Deski, jer je Dušan umro u toku wegovog slikawa. Samostalni veãi
radovi su mu slikawe crkava u mestima: Knez, Keåa, Banatska Dubica,
Srpski Aradac, Divoš, Golubinci i Ÿabaq, u kojima je åesto obna-
vqao starije ikonostase i radio zidne slike. Naslikao je i veãi broj
pojedinaånih ikona i mali broj portreta, od kojih je samo nekoliko
evidentirano. Kao slikar skromnih moguãnosti, spretno je oponašao
oåev naåin slikawa, koristeãi wegove skice i kartone, ali kvalitet
oåevih radova nije dostigao. Wegove radove obeleÿavaju pepeqasto sivi
tonovi inkarnata i kruta postavka figura.14

8 M. Jovanoviã, Novak Radoniã, Ada 1979, 34; Q. Ÿivanoviã, Aksentije Marodiã,

Novi Sad 1970, 6.
9 O. Mikiã, Slikar Ðura Peciã, Rad vojvoðanskih muzeja 27, Novi Sad 1981, 203—
209.
10 O. Mikiã, Novi podaci o slikarskoj porodici Aleksiã, Sveske Društva istoriåara
umetnosti Srbije, Beograd 1986, 129—132.
11 Isto, 129.
12 M. Jovanoviã, Slikarstvo Temišvarske eparhije, 236.
13 O. Mikiã, Slikar Ðura Peciã, 204.
14 M. Jovanoviã, Slikarstvo Temišvarske eparhije, Dušan i Ivan Aleksiã 258; O.
Mikiã, Novi podaci o slikarskoj porodici Aleksiã, 129; V. Popoviã, Srpski spomenici u Ru-
muniji, Subotica, 1996, 108—109, 178—180; 272—273.

177
 Dušan Aleksiã, Polagawe Hrista u grob (1870—80)

Dušanovi sinovi Ivan i Stevan takoðe su se bavili porodiånim

zanatom. Stariji Ivan je, doduše, bio sveštenik i nije se profesio-
nalno bavio slikarstvom osim što je u mladosti pomagao ocu. Ipak je,
u zrelim godinama, samostalno naslikao skromni ikonostas za srpsku
crkvu u Monoštoru, kojim je pokazao da je pored solidnog zanatskog
znawa teško uspevao da preðe granice amaterizma.15 Od wega su još po-
znati nekoliko pojedinaånih ikona i portreta kao i kopije slika sta-
rih majstora. Pored slikarstva bavio se i pisawem. Zasluÿan je kao is-

15 Isto, 259.

178
 Ivan Aleksiã, Autoportret (1918)

pitivaå starijeg vojvoðanskog slikarstva. Objavio je biografije svoga

dede Nikole i brata Stevana i monografiju Modoša, sela u kojem je go-
dinama bio sveštenik.16 U rukopisu su saåuvane wegove beleške koje se
odnose na delatnost oca Dušana i strica Jovana. Dosta materijala iz
oblasti srpske starije umetnosti ustupio je Lazaru Bogdanoviãu za we-
gove beleške o srpskim slikarima objavqivane u „Srpskom Sionu", i
Ištvanu Berkesiju za kwigu Temišvarski slikari.
Najmlaði ålan ove slikarske porodice Stevan Aleksiã bio je naj-
talentovaniji i jedini kompletno slikarski obrazovan. Posle prvih
pouka u slikarskom zanatu, dobijenih od oca u Aradu, pohaðao je slikar-
sku akademiju u Minhenu uz finansijsku pomoã brata Ivana i skromnu
stipendiju Matice srpske. Posle oåeve smrti vratio se u Arad i zapo-
åeo plodnu slikarsku delatnost. Otada pa do poåetka Prvog svetskog ra-

16 I. Aleksiã, Stevan Aleksiã, Prilozi letopisu Matice srpske I, Novi Sad 1928;
Isti, Monografija Modoša, Sr. Karlovci 1932.

179
 Stevan Aleksiã, Autoportret u kafani (oko 1904)

ta mogu se pratiti wegovi obimni radovi iz oblasti crkvenog slikar-

stva takoreãi iz godine u godinu. U poåetku je radio u Aradu i bliÿoj
okolini, kasnije, posle preseqewa u Modoš 1905, i mnogo šire, sli-
kajuãi osim u Banatu i crkve u Sremu i Baåkoj. Pored ikonostasa naj-
više je radio zidne slike, åesto monumentalnih formata, a obnavqao je
i radove starijih slikara, najåešãe svoga dede Nikole. U prvim godi-
nama rada, za vreme boravka u Aradu, radio je zidne slike srpskih crka-
va u Aradu, Temišvaru i Åakovu. Zatim je u Novom Sadu slikao svod
obnovqene Saborne crkve, pa zidne slike katoliåke crkve u Lukiãevu i
istovremeno grobqansku kapelu porodice Paunoviã u Vukovaru. U Mo-
došu, gde je blizu brata Ivana sagradio porodiånu kuãu sa ateqeom,
slikao je ikonostas i zidne slike seoske crkve, odmah potom ikonostas
fruškogorskog manastira Bešenova, porušenog u Drugom svetskom ra-
tu, ali su delovi ikonostasa sreãom saåuvani. Radio je zatim zidne
slike crkve u Bavaništu i obnavqao dedine ikone u Elemiru. Sledeãi
obiman posao bio je slikawe zidova i svodova Preobraÿenske crkve u
Panåevu. Tamo je naslikao poznatu kompoziciju Spaqivawe moštiju
Svetog Save, koju je kasnije nekoliko puta na platnu replicirao. Po-
tom je radio na ukrašavawu srpskih crkava u Konaku, Jarkovcu i Ður-
ðevu, kao i obnavqawu radova svoga dede Nikole u Kumanima i Srpskom

180
 Stevan Aleksiã, Golgota ¡ (1918)

Senmartonu. Posledwi obimni radovi su ikonostas i kompozicije na

svodu srpske crkve u Lugovetu, zidna dekoracija mauzoleja porodice Ðu-
riåiã u Rumi, zidne slike Gradnuliåke crkve u Beåkereku i crkve u
Klenku, porušene još u toku Prvog svetskog rata. Za ovako obimnu de-
latnost u oblasti crkvenog slikarstva imao je saradnike i pomoãnike.
To su uglavnom bili wegovi uåenici koje je imao u Aradu i Modošu.
Od wih su poznati: Vasa Pomorišac, Slavko Gigiã, Vladimir Gavri-
loviã, Janoš Ajh, zatim neki ponemåeni Srbin Jankoviã iz Modoša i
Maðar Kapuši iz Krstura. Godine Prvog svetskog rata proveo je u Mo-
došu, radeãi štafelajno slikarstvo. Tada je slikao ikone, portrete,
izmeðu kojih se istiåu autoportreti, i popularne ÿanr-scene iz seo-
skog ÿivota. Naslikao je preko trideset autoportreta koje je åesto pri-
kazivao kao ÿanr-scene sa zbivawem u kråmi, u veselom društvu, sa
predstavom smrti u pozadini. Tih godina je slikao, misleãi na ÿrtve
koje je doneo rat, personifikaciju smrti, morbidnu kompoziciju Veli-
ki kosaå, i poznatu sliku monumentalnog formata Golgota, koja je iza-
zvala opštu paÿwu na izloÿbi u Temišvaru 1918. Izlagao je tada i u
Segedinu, dok se ranijih godina, pre rata, pojavqivao na grupnim izlo-
ÿbama u Somboru (1910) i na IV Jugoslovenskoj umetniåkoj izloÿbi u
Beogradu 1912. Po završetku rata nameravao je da se preseli u Beograd,
na åemu je radio wegov brat i zaštitnik Ivan, ali se to nije ostvarilo
zbog wegovog sve slabijeg zdravqa. Bez obzira na to i tada je vredno ra-
dio, åak i slike monumentalnih formata, kao što su bile pet velikih
kompozicija raðene takoreãi pred smrt (1922—23), za trpezariju srp-
skog manastira Bezdin, koje se sada nalaze u Srpskom vikarijatu u Te-
mišvaru.

181
 O umetniåkom delu Stevana Aleksiãa postoji obimna bibliogra-
fija.17 Posledwa monografska studija sa kompletnim katalogom radova
svrstava ga u predstavnike Minhenske škole, formiranog na tradici-
jama akademskog realizma, oseãajnosti simbolizma i naglašenoj ekspre-
sivnosti.18 Prinudna izolacija i ograniåeni kontakti sa svetom one-
moguãili su da bude moderniji, ali nisu mogli spreåiti da bude auten-
tiåan i da impulsivno sledi suštinske tokove modernog slikarstva sa
poåetka XX veka.

Olga Mikiã

THE ALEKSIÃ FAMILY OF PAINTERS

Summary

In the 18th and 19th century, in the wider Banat area, there were several families
of painters; the most famous of them was the Aleksiã family of painters from Arad
whose work could be followed in three generations of painters during the second half
of the 19th and the first decades of the 20th century. Its progenitor was Nikola Aleksiã
(Becse 1808 — Arad 1873), then there were his son Dušan (Arad 1843 — Deska
1900) and his cousin Jovan (Timisoara, around 1820 — Vranjevo 1859), as well as
Dušan's sons Ivan (Arad 1868 — Modos 1937) and Stevan (Arad 1876 — Modos
1923). As a young man, after studying painting in Vienna and Italy, Nikola settled in
Arad where he bought a house, got citizenship and stayed till his death. He was one of
the most fruitful Serbian painters from the 19th century. He painted almost 1.000 religi-
ous paintings and numerous portraits. He also painted iconostases and wall paintings
for the Serbian churches in the region of the then Karlovci Metropolitanate of which
some were ceded to the Romanians after the ecclesiastical division of jurisdictions. As
a renowned painter, he taught the painting craft to a number of Serbian painters, inclu-
ding his son Dušan and cousin Jovan. As the painters of modest capability, at first they
co-operated with him, and later worked independently, too. Jovan died young and a
small number of his works was preserved. Dušan was much more fruitful; he imitated
his father's manner of painting, using his sketches and cartoons, but he didn't reach the
quality of his father's works. His sons Ivan and Stevan were also engaged in the family
trade. Ivan was a priest and didn't paint professionally. He painted a modest iconostasis
for the Serbian Church in Monoštor, showing that it was difficult for him to overcome
the limitations of amateurism. He also wrote and published biographies of his grandfat-
her Nikola and his brother Stevan. The youngest member of this painting family, Ste-
van, was the only one with a complete painter's education. He completed studies at the
academy of fine arts in Munich. At the beginning he worked in Arad and its surroun-
dings, and later in a much wider region painting for the churches in Srem and Baåka,
not only in Banat. He painted iconostases and wall compositions, often of the monu-

17 I. Aleksiã, Stevan Aleksiã, Glasnik crkveni školski i društveni list 30—36,

Temišvar 1923, i 1—7, 1924; V. Petroviã, M. Kašanin, Srpska umetnost u Vojvodini,
Novi Sad 1927, 127—129; D. Medakoviã, Srpski slikari, Stevan Aleksiã, Novi Sad 1968,
257—269; L. Trifunoviã, Srpsko slikarstvo 1900—1950, Beograd 1973, 27, 65; M. Jovano-
viã, Slikarstvo Temišvarske eparhije, Stevan Aleksiã u Lugovetu, 275—279.
18 J. Jovanov, Stevan Aleksiã /1876—1923/, Novi Sad 1989; V. Popoviã, nav. delo Srp-
ski spomenici u Rumuniji, 21, 22, 286—288.

182
mental size, and renewed works of older painters, mostly of his grandfather Nikola. He
also did a lot of easel painting: portraits and popular genre scenes from rural life. As
for his historical compositions, the most well-known are „Golgotha" and „Burning of
St. Sava's Remains".

Olga Mikiã

FAMILIA DE PICTORI ALEKSIÃ

Rezumat

În secolele XVIII ¤i XIX, pe teritoriul mai larg al Banatului ¤i-au desfº¤urat acti-
vitatea câteva familii de pictori dintre care cea mai cunoscutº a fost familia de pictori
Aleksiã din Arad, a cºror activitate putând fi urmºritº de-a lungul a trei generaþii de
pictori, în jumºtatea a doua a secolului XIX ¤i primele decenii ale secolului XX. Iniþia-
torul a fost Nikola Aleksiã (Beåej, 1808 — Arad, 1873), apoi a urmat fiul sºu Dušan
(Arad, 1843 — Desca, 1900) ¤i nepotul de frate Jovan (Timi¤oara, în jurul anului 1820
— Vranjevo, 1859), ¤i dupº aceea fiii Ivan (Arad, 1868 — Modo¤, 1937) ¤i Stevan
(Arad, 1876 — Modo¤, 1923). Încº pe când era tânºr, dupº studiile de picturº la Viena
¤i Italia, s-a stabilit la Arad, unde ¤i-a cumpºrat o casº, a obþinut cetºþenia ¤i a rºmas
aci pânº la moarte. A fost unul dintre cei mai fecunzi pictori sârbi din secolul XIX. A
pictat aproape 1.000 de picturi religioase ¤i un numºr mare de portrete. A pictat icono-
stas ¤i picturi murale în bisericile sârbe¤ti din teritoriul Mitropoliei de la Karlovþi, din-
tre care unele, dupº divizarea ierarhica, au aparþinut românilor. În calitate de pictor dis-
tins i-a instruit pe un numºr mare de pictori sârbi, între care ¤i fiul sºu Dušan ¤i nepo-
tul de fratre Jovan, sº-¤i însu¤eascº meseria de pictor. Fiind pictori cu o capacitate mo-
destº, la început ei colaborau cu el, iar mai târziu pictau în mod independent. Jovan a
murit tânºr ¤i au fost pºstrate puþine dintre lucrºrile sale. Mult mai productiv a fost Du-
šan, care imita modul de a picta al tatºlui sºu, folosindu-i schiþele ¤i cattoanele, dar nu
a atins calitatea picturilor tatºlui sºu. Fiii sºi Ivan ¤i Stevan de asemenea au practicat
meseria familialº. Ivan a fost preot ¤i nu s-a ocupat cu pictura în mod profesional. El a
pictat un iconostas modest pentru biserica sârbeascº din Monoštor, dovedind ca reusea
cu greu sº depº¤eascº graniþele amatorismului. Se ocupº ¤i cu scrisul. A publicat bio-
grafiile bunicului Nikola ¤hi fratelui Stevan. Cel mai tânºr membru al acestei familii de
pictori, Stevan, a fost singurul care a avut pregºtirea corespunzatoare pentru activitatea
de pictor. El a absolvit Academia de picturº din München. La început a lucrat la Arad
¤i în imprejurimi, iar mai târziu într-un spaþiu mult mai larg pictând atât în Banat, cât
¤i pentru biserici din Srem ¤i Baåka. A pictat iconostase ¤i compoziþii murale, adeseori
formatul lor fiind monumental, repictând ¤i lucrºri ale pictorilor care au pictat în perio-
ada anterioarº, în cele mai dese cazuri picturi ale bunicului sºu Nikola. De asemenea a
practicat mult ¤i pictura pe ¤evalet: portrete ¤i scene des întâlnite, din viaþa ruralº. Din-
tre compoziþiile istorice cele mai cunoscute îi sunt „Golgota" ¤i „Arderea moa¤telor
Sfântului Sava".

183
 UDC 929 Jankoviã G.

Boÿidar Paniã

SRPSKI RODOQUB I DOBROTVOR

GAVRIL-GAVRA JANKOVIÃ

Pomoriški grad Arad dao je kroz vekove srpskoj istoriji i kultu-

ri mnoge znaåajne liånosti: vojskovoðe, arhijereje Srpske pravoslavne
crkve, umetnike (kwiÿevnike, slikare, vajare, muziåare), arhitekte, le-
kare, narodne dobrotvore. Araðanina Gavrila-Gavru Jankoviãa sa mnogo
razloga ubrajamo u red srpskih rodoquba i dobrotvora. On je sav svoj
dugoveåni ÿivot posvetio srpskoj zajednici u Aradu, a svoju imovinu
zaveštao jednoj od najznaåajnijih kulturnih ustanova srpskog naroda u
Habzburškom carstvu — Srpskom narodnom pozorištu u Novom Sadu.
Posle smrti Save Tekelije, Gavra Jankoviã je u teškim istorijskim
prilikama, bezmalo celu deceniju, uspešno nosio breme odgovornosti
za sudbinu srpske zajednice u Aradu.

SRBI U ARADU KRAJEM XVIII VEKA

Utihnuli su odjeci razvojaåewa Pomoriške vojne granice i ne-

sreãne seobe u Rusiju. U sveukupnom gradskom stanovništvu Arada, ša-
rolikom po nacionalnom sastavu (Maðari, Nemci, Srbi, Rumuni, Cin-
cari, Jevreji, Grci i dr.), srpski ÿivaq je još uvek po brojnosti1, eko-
nomskoj snazi, zastupqenosti u gradskom magistratu2 — predstavqao
znaåajnu etniåku zajednicu. Kao i sto godina ranije, potomci graniåara
Jovana Popoviãa Tekelije ÿiveli su na reånom ostrvu izmeðu Moriša

1 Pre seobe u Rusiju Srbi su bili veãinsko stanovništvo u Aradu. Upor.: Gh. Ciu-
handu, Românii în câmpia Aradului de acum douº veacuri, Arad 1940, 40, 42, 43, 231, O. Laka-
tos, Arad törtenete, Arad 1881, 215.
2 Srbi su zauzimali visoke poloÿaje u aradskom magistratu. Gradonaåelnici su bi-
li: Rista Stanojeviã (1783/85), Arsenije Seåanski (1794/97), a pre wih: Konstantin Ka-
linoviã (1762/65), Petar Vasiã (1771/72), Jovan Mišiã (1773/79); birovi (sudije) bili
su: Arsenije Seåanski u dva maha (1776/77 i 1787/88), Jovan Mišiã (1780), Petar Boÿiã
(1790/93), a u gradski senat birani su: Petar Arsiã (1773/90), Stefan Tenecki (izabran
1787), Sava Arsiã (1791/96), Lazar Bogdanoviã (1770/76), Petar Boÿiã (1778), Georgije
Jankoviã (1798/1809), Lazar Mišiã (1791), Georgije Saviã (1781), Arsenije Seåanski
(1785). Upor.: O. Lakatos, nav. delo, II, 233—236.

185
i jednog wegovog rukavca — Malog Moriša u Srpskoj varoši poznatoj
još kao Civitas Rascianorum, Ráczváros ili Ratzenstadt, a Srbi starosede-
oci nastawivali su Ãukovac, severno od Malog Moriša. Ãukovaåka
crkva Svetog Jovana Krstiteqa, zaduÿbina Dmitra Jakšiãa iz XV sto-
leãa3, od 1706. godine saborna crkva Eparhije aradske, nalazila se u
glavnoj ulici (Bischofsgasse), gde su stanovali aradski trgovci i zana-
tlije. Tu je sa mnogoålanom porodicom ÿiveo i åuveni slikar-ikono-
pisac Stefan Tenecki. Uprkos poodmaklim godinama, nije se odvajao
od kiåice — 1790. oslikao je ikonostas novosagraðene crkve Svetog Jo-
vana Krstiteqa, koju je vladika Pavle Avakumoviã (1786—1815) sagradio
na mesto stare, oronule, male crkve.
U Ãukovcu su se nalazili brodogradilište, pristanište i zimov-
nik za reåne brodove kojima je prevoÿena razna roba, uglavnom so iz
Erdeqa za Pomorišje i juÿne krajeve Ugarske. Ÿiteqi Srpske varoši
bili su takoðe: trgovci, zanatlije, zemqoradnici (zemqedjelci). Op-
štinska kuãa Srpske varoši, kao i mnoštvo duãana i bakalnica, nala-
zila se u glavnoj ulici — Plathea Major Civitatis Rascianice (današwa
Tribunul Axente ulica). Aradski veletrgovci, xelebxije i vinari, su
stoku iz Pomorišja i vino iz aradskog podgorja prodavali su širom
Carevine.
Zanatlije su bile organizovane po cehovima: sabovskom, kapamaxij-
skom, kabaniåarskom i dr. O srpskim cehovima u Aradu svedoåe natpi-
si na cehovskim barjacima Tekelijine crkve4, carske poveqe wima do-
deqene i „svidjetelna pisma" pisana ãirilicom, na „slavenoserbskom"
jeziku, koja su cehmajstori izdavali novoobuåenim zanatlijama da izuåe-
ni zanat mogu upraÿwavati po celoj Carevini.
Godine 1783. privedena je kraju dvadesetogodišwa gradwa nove tvr-
ðave u velikoj okuci Moriša. Istovremeno, srušena je stara tvrðava sa
åardacima, odakle je nekada obrštar Jovan Popoviã Tekelija motrio
„na Turke onda u Banatu jošte sušte".5 Vojnici regimente stacionira-
ne u novoj tvrðavi, sastavqene od mladiãa iz Arada i okoline, godina-
ma su vojevali na raznim ratištima — turskom (1788/90), francuskom
i italijanskom (1793/99), tako da su varoš i tvrðava ostali bez vojnog
obezbeðewa. Povrh toga, u tvrðavi se tada nalazilo oko 1200 francu-
skih vojnih zarobqenika. Zato su 1796. godine organizovane tri graðan-
ske kompanije: nemaåka, maðarska i srpska6, koje su postojale sve do Re-
volucije 1848. godine. O srpskoj kompaniji od oko 50 momaka, koju je
„srpsko obštestvo uniformiralo", a kojom su komandovali „kapetan
Sava Aršiå i straÿamešter Jovan Vasiå", Sava Tekelija je u svom
Dnevniku 1795/97, ostavio zanimqivo svedoåanstvo.7

3O. Lakatos, nav. delo, II, 63.

4D. Ostojiã, Iz prošlosti srpske pravoslavne crkve u Aradu, Bilten Srpskog pravo-
slavnog vikarijata u Temišvaru, 4, Temišvar 1974, 16.
5 S. Tekelija, Opisanije ÿivota, Beograd 1966, 45.
6 Polgári szerb csapat, Upor.: O. Lakatos, nav. delo, II, 35—38.
7 „Zaista, kad su u red stali milo je bilo pogledati lepe momke izabrate: na wima
su plavetne zagasite åakšire i kurtka sas ÿutim naklopcim i prslukom, ÿuta ÿe polska
kapa — na podobice ulanov obuåeni. Za kratko vreme, to jest 4 meseca, tako se momci obu-

186
 Na Temišvarskom saboru 1790. Srbi Araðani su imali svoje pred-
stavnike: Savu Tekeliju, aktivnog i zapaÿenog uåesnika u radu sabora,
i Petra Boÿiãa, gradskog sudiju. U obema srpskim crkvama, Svetog Jo-
vana Krstiteqa i Svetih apostola Petra i Pavla, liturgijski jezik bio
je crkvenoslovenski. Bogosluÿbene kwige kojima su obe crkve raspola-
gale, bile su, takoðe, crkvenoslovenske, štampane u Veneciji, Moskvi
ili Rimniku. Vladika Vikentije Jovanoviã, potowi mitropolit karlo-
vaåki, uveo je još 1728/29. godine u obe crkve, po prvi put, praksu vo-
ðewa tutorskog dnevnika i matiånih kwiga na slavenosrpskom jeziku.
Pri svakoj crkvi radila je srpska škola.
Tako je, u najopštijim crtama, ÿivela srpska zajednica u Aradu na
isteku XVIII veka, kada je roðen Gavril-Gavra Jankoviã.

RODISJA MLADENEC

Prve biografske podatke Gavre Jankoviãa uneo je u protokol kr-

štenih Tekelijine crkve jerej Jovan Krstiã8. On je 11. aprila, po sta-
rom kalendaru, 1793, na strani 241. popunio štampani ãiriliåni obra-
zac „napisanije krešåajemih" pod rednim brojem 753, koji u celosti
glasi: „Rodisja mladenec pola muÿeska meseca aprilija, 9. dne, qeta
predpoloÿenago. Otec mladenca G(ospo)d(i)n Georgije Jankoviå, mati
ÿe Julijana, ÿiteqi zdješnija varoši. Krestisja i mirom svjatim po-
mazasja årez mene jereja Joana Krstiå, paroha cerkve Svjatih apostol
Petra i Pavla v Aradje sušåija, m(ese)ca i dne pod qetom poloÿenago
i dano bist vo svjatom krešåeniji mladencu imja jemu Gavril. Vospri-
jemnica bist jemu Marija dšåi G(ospodina) Savi Arsiåa, ÿiteli va-
roši aradskija." U uokvirenom stupcu s desne strane piše: „1793.
m(ese)ca aprilija 11. dne". Oåigledno radi se o datumu krštewa i zavo-
ðewa u protokol, na šta se odnosi ono „qeta predpoloÿenago i meseca
i dne pod qetom poloÿenago".
Marija, kuma na krštewu Gavrinom, kãi Save Arsiãa i wegove pr-
vobraåne supruge Terezije, bila je tada jedanaestogodišwa devojåica.
Roðena je u Aradu 3. maja 1782, kada je wenom ocu bilo 22 godine.9
Gavrini roditeqi bili su ugledni graðani Arada. Otac Georgije
bio je gradski senator (1798—1809. i 1811—1815) i dugogodišwi ålan
Skupštine Srpske pravoslavne crkvene opštine u vreme kada je sa-
stancima predsedavao Sava Tekelija. U braku Georgija i Julijane roðene
su i dve kãeri — Marta i Jelena.

åili seksercirati i ravno streqati da sami starjejši polkovniji soldati ravnije vatru
dati ne mogu". Dnevnik Save Tekelije 1795—1797 (priredio Stevan Bugarski) Novi Sad
1992, 96.
8 Protokol krešåajemih Cerkve hrama S. S. A. A. Petra i Pavla vo Aradje sušåija,
naåenše ot qeta 1779-go do 1793-go, Arhivele Nationale, Filiala Arad, Matricola botezaþilor, Pa-
rohia Ortodoxº Sºrbº Arad, Registrul nr. 86.
9 Isto, str. 79, pod rednim brojem 235.

187
 U porti Tekelijine crkve do danas je saåuvano nekoliko nadgrob-
nih krstova najzasluÿnijih Srba meðu kojima i onaj Georgija Jankoviãa
(uz juÿni zid, naspram oltarske apside), sa natpisom: „Georgiju Janko-
viå 1830. Godine 5. Augusta vo blagih usopšem, Aradske varoši senato-
ru ostavša vdova Julijana i potomci Gavril, Marta i Jelena polaÿu
krest ovaj posveãeni, na veåiti spomen neistoåne qubve. Suprugu i ocu
1836. godine".10 U literaturi postoji podatak da je Gavra Jankoviã ro-
ðen u Irigu.11 Meðutim, krštenica i navedeni natpis na nadgrobnom
spomeniku wegovog oca jasno i nedvosmisleno ukazuju na to da je Gavra
Jankoviã roðen u Aradu.
Po struånom obrazovawu Gavra Jankoviã je bio pravnik, kao i
mnogi drugi ålanovi Skupštine Srpske pravoslavne crkvene opštine,
verovatno po ugledu na slavnog sugraðanina Savu Tekeliju.

GAVRA JANKOVIÃ — PREDSEDNIK SRPSKE PRAVOSLAVNE

CRKVENE OPŠTINE U ARADU

Do novembra 1842. predsednik Srpske pravoslavne crkvene opšti-

ne aradske bio je Vasilije Petroviã, birov aradski i upraviteq arad-
skih pravoslavnih veroispovednih škola. Posle smrti Save Tekelije
(21. septembra 1842) izabrana je nova Skupština (8. novembra 1842), ko-
ja je nedequ dana kasnije jednoglasno izabrala Petra Åarnojeviãa za
predsednika („prvog prezesa").
Od trojice kandidata: Vasilija Petroviãa, Gavrila Jankoviãa i
Jovana Krestiãa (Pavle Jovanoviã i Georgije Sekuliã nisu prihvatili
da se kandiduju), za potpredsednika („vtorog prezesa") veãinom glasova
izabran je Gavra Jankoviã.
Od mladog, bogatog i uticajnog plemiãa slavnog prezimena, Srbi
Araðani su oåekivali mnogo, ali, sem 150 forinti priloÿenih 1847. za
poåasni prvi stol u crkvi, Petar Åarnojeviã nije uåinio ništa za
svoje aradske saplemenike. Nije ih udostojio åak ni jednog jedinog pri-
sustva na mnogobrojnim zasedawima skupštine. Pravi predsednik cr-
kvene opštine i voða srpske zajednice u Aradu bio je Gavril-Gavra
Jankoviã.

PRAVILNIK O RADU SKUPŠTINE CRKVENE OPŠTINE

Prvi znaåajan poduhvat Gavre Jankoviãa nakon izbora na odgovornu

duÿnost je izrada pravilnika o radu Skupštine. Zaduÿewe da sastave

10 Prema zabelešci pokojnog protojereja stavrofora Dragutina Ostojiãa, dugogodi-

šweg paroha aradskog. Zub vremena je znatno oštetio natpis, koji se danas teško moÿe
proåitati.
11 M. Tomandl, Srpsko pozorište u Vojvodini, 2, Novi Sad 1954, 38, 39; D. Kirilo-
viã, Srpsko narodno pozorište, Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu, 4, Novi Sad
1931, 245—246.

188
projekat „štatuta" dobili su Jovan Krestiã, Avram Nikoliã, Vasilije
Brankoviã, Petar Marinkoviã i Jovan Klajiã. Nakon razmatrawa pro-
jekta, dopune i ispravke pojedinih paragrafa u nekoliko zasedawa Skup-
štine „štatut" je konaåno odobren 25. 08. 1843. godine.
Izmeðu ostalog, pravilnik predviða da Skupština („Izbrano ob-
štestvo") ima 30 ålanova, odreðuje naåin izbora predsednika i crkve-
nih tutora. Ovi se imaju birati „na treãi dan Boÿiãa", a Generalna
skupština saziva se „o Sv. Jovanu". Pri glasawu, u sluåaju jednakog
broja glasova, „strana kojoj predsjedateq pristupi… krjepost izreåenija
dobija". Paragraf br. 3 je u prvoj verziji predviðao da svaki izabrani
ålan treba da bude Srbin, a da „od tuðeg roda ni jedan u ovo Obštestvo
primiti se neãe". Pri doradi statuta, ova druga odredba smatrana je
izlišnim ponavqawem jer propis da ålan Skupštine moÿe biti sa-
mo Srbin „dostatoåno kaåestvo ålana oznaåava". Pravilnik je, takoðe,
predviðao da se za ålanove Skupštine ne mogu birati bliski roðaci.
O kvorumu se kaÿe: „åislo obštinara koje se k cjelosti Skupštine iz-
iskuje, kromje prezesa, privodi se na 10 individua".

IZGRADWA HORA NAD PRIPRATOM, OSLIKAVAWE SVODA,

OBNAVQAWE CRKVENOG NAMEŠTAJA

Posle više od sto åetrdeset godina otkako je sagraðena Tekelijina

crkva, unutrašwa arhitektura dobila je konaåni oblik. Nad pripratom
je 1846. godine sagraðen hor. Uraðeno je to sa velikim umeãem, tako da
se hor savršeno uklapa u enterijer Tekelijine crkve.
Nadaleko åuveni aradski ikonopisac Nikola Aleksiã oslikao je
svodove 1845/46. godine. Isto tako poznati vajar Mihajlo Janiã, inaåe
ålan Skupštine crkvene opštine, izradio je 1846. nove stolove u nao-
su i priprati, a sledeãe godine — pevnice, propovedaonicu („predika-
onicu") i episkopski sto. Novi stolovi rasporeðeni su najzasluÿni-
jim parohijanima Tekelijine crkve, nekadašwoj srpskoj graðanskoj eli-
ti grada na Morišu.

NOVI DUH I NOVO RUHO SRPSKE GRAÐANSKE KOMPANIJE

Od osnivawa Srpske graðanske kompanije 1796. proteklo je pedeset

godina. Wena delatnost åetrdesetih godina XIX veka sasvim je zamrla.
Predsednik Gavra Jankoviã sazvao je Skupštinu 11. avgusta 1846. i po-
zvao je da wenom radu prisustvuju istaknute liånosti — „naši honora-
ciores", kao i predstavnici cehova. Predsednik je ukazao na „neuredno
i zabataqeno stawe hora našeg ulanerskog, umaqeno åislo sluÿeãi mo-
maka, kao i iznošeno (stawe) uniforme" i predloÿio temeqnu reorga-
nizaciju i obnavqawe rada Kompanije. Predlog je sa oduševqewem pri-
hvaãen i Gavra Jankoviã je izabran za prvog kapetana Kompanije, a An-
drej Stankoviã za wegovog zamenika.

189
 Odluåeno je da uålawewe u Kompaniju bude iskquåivo dobrovoqan
åin i „svaki, koji je pri Kompaniji sluÿiti rad, tu svoju voqu i sop-
stvenoruånim potpisom izjasniti i potvrditi ima". Na prvi poziv
upisalo se više od osamdeset momaka. Odreðen je desetogodišwi rok
sluÿbe u Kompaniji. Evo još nekoliko propisa o ustrojstvu Kompanije:
„1vo. da novouniformirata mjestna Serbska graðanska kompanija za
svagda i u buduãe ime Serbske kompanije zadrÿi.
2ro. nov uniform imaãe se sastojati iz åako, zriwi ili kaputa i
pantalona.
3ãe. nova uniforma da je takove åoje kao što je sadašwa ulanerska
nošwa, to jest zatvoreno plavetna, a ne jedne farbe u ovoj varoši budi
kojom birgerskom kompanijom.
4to. da ni štatuta, niti muziku, a ni drugo što sa drugom, koja je
zasad u mestu ili tek podignuti se namjerava kompanijom imademo op-
šte, kao i u nikakvi dogovor ne upustimo se, nego da sami za sebe po
naosob, pod imenom Serbske kompanije sluÿimo".

ODJECI REVOLUCIJE 1848/49. GODINE

Srbi Araðani bili su obavešteni o martovskim dogaðajima u Pe-

šti 1848. preko srpskih novina, ali i putem prepiske sa srpskim ko-
munitetima drugih gradova. Na Skupštini aradske crkvene opštine
28. marta 1848. proåitana su pisma novosadskog i subotiåkog „Obšte-
stva", u kojima se od Srba iz Arada traÿi da podrÿe proglas „Ÿeqe
srpskog naroda" u sedamnaest taåaka, što je odmah na istom zasedawu i
uåiweno. Proåitan je proglas, a nakon rasprave zakquåeno: „Ovo Ob-
štestvo izloÿena 17 punkta soizvoqava i odobrava ih po svemu, åega
radi da se istim hvaqenim Srbima na wiovo ÿarko roduqubije i muÿe-
stvenu otvaÿnost blagodari".
Zasedajuãi u punom sastavu, generalna Skupština je 4. aprila 1848.
uputila „blagodarstveno pismo na velikoimenite rodoqubce: Pavla Tri-
funca ot Batve, Isidora Nikoliãa, Todora Pavloviãa, Narodni Serb-
ski Novina uårednika i izdateqa, na Jovana Subotiãa, pri Univerzi-
tetu peštanskom Juris Romani Suplent Profesora, kao i na svo Serbstvo
peštansko, koji su peticije naroda našeg u 17 punkta izradivši, prvi,
za obderÿanije naše narodnosti i Cerkve nezavisimosti, Duh slobode
uzneli".
Posledwe zasedawe Skupštine 1848. godine odrÿano je 25. aprila.
Otada pa nadaqe, više od petnaest meseci Skupština nije zasedala,
najverovatnije zbog zabrane okupqawa u vreme „buntovnog pravlenija".
Izostalo je tako jedno autentiåno srpsko svedoåanstvo o uåešãu Srba
Araðana u Revoluciji 1848/49. godine.
Redovan rad Skupštine nastavqen je 2. avgusta 1849. godine. Iz
„Pozornika Vojvodine Serbije" saznalo se o stradawu Srba u Vojvodi-
ni, gde su „buntovni Maðari, za vreme od skora uništene Revolucije,
što god je serbsko opustošili i razorili, isti svirjepstvujuãi hramo-

190
ve Boÿije opqenili, kuãe popalili, marvu oterali i ranu odneli da
sad naša braãa svega dobra lišeni, nit rane za prepitanije, nit ogre-
va, a nit kuãe gdi bi se zaklonili imaju, veã hiqadama pod vedrim ne-
bom ladnu jesen provesti i qutu zimu oåekivati prinuÿdeni su".
Na Skupštini 8. oktobra 1849. organizovano je prikqupqawe nov-
åane pomoãi za postradalu braãu u Vojvodini: „Priloga što više in-
kasirawa radi, imaãedu se tablice za svaku klasu soåiniti: za uåenog
reda obnosiãe G(ospo)d(i)n Joan Petroviå, za trgovce G(ospo)d(a)r Va-
silije Antonoviå i Jova Filipoviå…Skupqenije novaca od pojedini
lica i od celog ceha uopšte za G(ospo)d(a)re åizmare vovjerava se
G(ospo)d(a)rom Jeftimiju Klaiå i Teodoru Ÿivkoviå, za G(ospo)d(a)re
ãuråije otreðuju se G(ospo)d(a)ri Petar Nikoliå i Mihail Petran, a za
ceh henteški G(ospo)d(a)r Petar Gruiå. Od ceha sabovskog i kabaniåar-
skog skupiãedu G(ospo)d(a)ri Joan Stanuloviå i Petar Joanoviå, tako i
kod naši zemqedjelaca, ovdašwi Serbaqa iãiãedu s listom G. Simeon
Gruiå i åestiti Mihail Radovan i Ðorðe Milankoviå, a od naši Ser-
baqa Gajåana inkasiraãedu G(ospo)d(a)ri Georgi Gruiå, Joan Ðermek i
Jovan Klaiå aktuarij Obštestva". Do februara 1850. prikupqeno je 1356
forinti. Novac je poslat Isidoru Nikoliãu, ãesarsko-kraqevskom ko-
mesaru i velikom ÿupanu, koji je bio jedan od organizatora prikupqawa
i raspodele pomoãi postradalima. Isidor Nikoliã je o primqenom
novcu åak dva puta pismeno izvestio Araðane. Crkvene odeÿde, utvari,
bogosluÿbene kwige upuãene su na ime pomoãi Srbima iz postradalog
mesta Ade.
U aradskoj tvrðavi se februara 1850. godine nalazilo tristo zvona,
opqaåkanih u vreme Revolucije iz srpskih crkava širom Vojvodine.
Skupština je odredila deputaciju koja ãe zvona popisati, po moguãstvu
prema natpisima identifikovati wihovo poreklo i o tome izvestiti
preko novina, kako bi vernici mogli bar zvona da povrate svojim ople-
wenim crkvama.
Januara 1850. u Tekelijinoj crkvi odrÿan je parastos palim grani-
åarima, srpskim junacima, na godišwicu wihove pogibije „prošaste
godine, meseca januara, 27. dne po našemu, pri dogodivšoj se ovde u
mestu bitki".

GAVRA JANKOVIÃ I CAR FRAWA JOSIF

Gavra Jankoviã je po drugi put izabran za predsednika crkvene op-

štine 7. januara 1850. godine jednodušno, aklamacijom, što je najboqi
dokaz velikog ugleda i poštovawa, koje je uÿivao meðu svojim sunarod-
nicima zahvaqujuãi uspešnom rukovoðewu poslovima srpske zajednice.
Najverovatnije da je baš zbog toga, godinu dana kasnije, uklowen sa te
funkcije po nareðewu samog vladara, kako se iz zapisnika Skupštine
br. 41/7. marta 1851. moÿe zakquåiti.
Mada je po statutu Skupština imala trideset ålanova, na zasedawu
7. marta 1851. uåestvovalo je, kao nikad ranije, sedamdeset prvaka Srba

191
Araðana. U prisustvu dvojice pravoslavnih sveštenika Joana Raca i
Lazara Adamoviãa, Ludvig Hofbauer, izaslanik vladinog komesara Ja-
noša Acela (ugarskog plemiãa), usmeno je saopštio „soderÿaj sveviso-
åajše uredbe" kojom se Srpskoj crkvenoj opštini u Aradu nalaÿe da
izabere novog predsednika i nove tutore. Odgovorio je predsednik Ga-
vra Jankoviã izjavivši „vjernost spram presvetlog Doma Austrijskog
našeg naroda i ovog Obštestva, koje se carskim uredbama rado podåi-
wava i te ne vreðati trudi se" i blagodario na zvawe predsednika.
Skupština je, povinujuãi se carskoj voqi, izabrala Jovana Petro-
viãa za novog predsednika a varoški „fisikus" (lekar) Jovan Krestiã
„pobuðen djejateqnostiju G. Gavrila Jankoviåa, blagodario je u kra-
snom izraÿeniju slova svog wegovom blagorodiju za mogostruåne wegove
usluge, koje je dugoqetno pri neugodnim obstojatelstvima, za ovo Ob-
štestvo i za cerkvu uåinio". Skupština, sa svoje strane, odala je javno
priznawe Gavri Jankoviãu: „Uzimajuãi u pristojno rasuÿdenije rev-
nostnu djejatelnost i mnogostruåne zasluge blagorodnog G. Gavrila Jan-
koviåa, koje je årez puni osam godina i åetiri meseca svog predsjeda-
teqstva narodu svom i cerkvi åinio, ovo Obštestvo ÿalost svoju opi-
sati nije kadro što wega u istom kaåestvu…sad i u budušåe…imati ne
moÿe". Stoga „poåitajemom svom preðašwem predsjedatequ G. Gavrilu
Jankoviåu izjavquje i svesrdno javnu blagodarnost otdaje".

ZASLUŸNI GRAÐANIN ARADA I NARODNI DOBROTVOR

Gavra Jankoviã bio je cewen i poštovan od svih Araðana, ne samo

od svojih sunarodnika. Obavqao je dugi niz godina odgovorne duÿnosti
u aradskom magistratu — bio je gradski senator 1835/40, gradski kape-
tan 1843/48. godine. Kada je 1838. gradski senat osnovao svoj savet za
kulturu, takozvanu Komisiju za lepe umetnosti, Gavra Jankoviã je iza-
bran za ålana te komisije, åija je duÿnost bila da promoviše i usmera-
va razvoj kulture i umetnosti u Aradu, posebno pozorišne umetnosti.
Obavqao je tu duÿnost do 1871. godine12. Ime Gavre Jankoviãa nalazimo
i meðu osnivaåima Prve aradske štedionice (1840)13, koja je odigrala
vaÿnu ulogu u sveukupnom ekonomskom razvitku grada.
Pošto nije imao dece, Jankoviã je svu svoju imovinu, koja nije bi-
la mala — jednospratnu zgradu na Arpadovom trgu br. 3 i pet jutara vi-
nograda u Ðoroku blizu Arada — u vrednosti od oko 30.000 forinti za-
veštao Srpskom narodnom pozorištu u Novom Sadu. Po slovu testa-
menta taj novac namewen je osnivawu „Fonda Gavre Jankoviãa, aradskog
graðanina, za potrebe Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu".
Zgrada koju je Gavra Jankoviã zaveštao novosadskom pozorištu postoji
i danas. Wena sadašwa adresa glasi: Piaþa Plevnei nr. 3. Preureðena je i
ima petnaest stanova. Nalazi se u drÿavnom vlasništvu.

12 L. Mihut, Aradul ¤i teatrul transilvºnean pânº la marea unire, Arad 1993, 77, 297; V.
Béla, Az Arad szinézet törtenete 1774—1889, Budapest, 1889, 29—31.
13 T. Ottenberg, Az aradi elsõ takarékpénztár hatvan éves története, Arad, 1901.

192
 Sabrali smo ovde samo nekoliko kockica iz prebogatog mozaika,
koji predstavqa Gavrin dugoveåan i plodotvoran ÿivot. Ostaje i daqe
nerazjašwena wegova velika qubav prema pozorišnoj umetnosti, kao
što ostaju nepoznate mnogostrane i druge delatnosti: administrirawe
fondova mnogih fondacija kojima je upravqala Tekelijina crkva, wego-
vo zalagawe za oåuvawe crkvene imovine od raznih uzurpatora, borba za
oåuvawe crkvenoslovenskog liturgijskog jezika, srpskih narodnih obi-
åaja i tradicija, srpskog školstva, biblioteke i åitaonice, dragoce-
nih arhivskih dokumenata Tekelijine crkve.
Srpski rodoqub i dobrotvor Gavra Jankoviã umro je 18/30. januara
1885. godine u devedesetdrugoj godini ÿivota. Sahrawen je na Gorwem
grobqu (Eternitatea), parcela G II, XV red, skraja. Odmah do wega pokopa-
ni su zemni ostaci narodnog dobrotvora Pavla Jovanoviãa, preneti sa
starog na novo grobqe 27. oktobra / 8. novembra 1888. godine. Dvojica
srpskih rodoquba, kao što su na bogosluÿewima u Tekelijinoj crkvi
stajali u svojim stolovima rame uz rame, tako su im i grobovi bili na-
poredo. Teško je prihvatiti surovu realnost da su odavno nestali wi-
hovi nadgrobni spomenici. Sudbina ovih kao i mnogih drugih srpskih
znamewa u Aradu indikativna je za sadašwost i buduãnost srpske zajed-
nice u gradu u kojem su naši preci nekada bili veãinsko stanovni-
štvo.

193
 Lik Gavre Jankoviãa u navedenom delu Vali Bele.
Umesto GYÖRGY treba GABRIEL-GÁBOR,
Georgije (GYÖRGY) je ime Gavrinog oca

Krštenica Gavrila Jankoviãa

194
Nadgrobni spomenik Georgija Jankoviãa u porti Tekelijine crkve

195
 Naslovna strana gruntovnice na ime Gavrila Jankoviãa sa wegovim
svojeruånim potpisom. Pod brojem 2 je zgrada zaveštana Srpskom narodnom
pozorištu u Novom Sadu

196
 Boÿidar Paniã

A SERBIAN PATRIOT AND BENEFACTOR, GAVRIL-GAVRA JANKOVIÃ

Summary

The introductory part of the paper contains a brief survey of the social circum-
stances in Arad at the end of the 18th century, when Gavra Jankoviã was born, with
special emphasis on the characteristics of life of the Serbian community in the town on
the Mures. The basic biographical facts about Gavra Jankoviã are presented according
to the birth-certificate found in the Arad office of the national archives of Romania. It
is thus confirmed that Gavra Jankoviã was not born in Irig, as it had been believed, but
in Arad — on April 9, 1793 (according to the old calendar), of father Georgije, later a
city senator, and mother Julijana.
After Sava Tekelija's death, Gavra Jankoviã, lawyer by professional education,
led the Serbian community in Arad for as long as 8 years. Several following sections
present his significant achievements in his responsible post of the president of the Ser-
bian Orthodox Ecclesiastical Municipality in Arad; at that time, among other things, the
vaults of the Church of St. Apostles Peter and Paul were painted, the choir room above
the narthex was built, which finally completed the interior architecture of that holy
temple which was preserved till today. The paper then discusses Gavra Jaknoviã's
work related to the reorganization of the Serbian Bourgeoisie Company, which had the
50-years long tradition before the 1848/49 Revolution, as well as to the organization of
the collection of help from the Serbs from Arad and Arad-Gai for the compatriots in
Vojvodina hurt during the 1848/49 Revolution.
On the basis of the archive documents, the author identified the two-storey resi-
dential building which Gavra Jankoviã bequeathed to the Serbian National Theatre in
Novi Sad, which exists even today. Then the paper points to Gavra Jankoviã's contri-
butions to his native Arad, to the high positions he had in the city magistrate, to his ac-
tivities in the cultural and economic development of the city on the Mures.
The paper also comprises the following appendices: the facsimile of Gavra Janko-
viã's birth-certificate, the inscription from Georgije Jankoviã's (Gavra's father) tom-
bstone, the facsimile from the land-register for the building bequeathed to the Novi Sad
Theatre, the copy of a less-known Gavra's photograph.

Boÿidar Paniã

PATRIOTUL ¢I BINEFªCªTORUL SÂRB GAVRIL-GAVRA JANKOVIÃ

Rezumat

Partea introductivº a lucrºrii cuprinde o scurtº referinþº asupra condiþiilor sociale

din Aradul de la sfâr¤itul secolului XVIII, când s-a nºscut Gavra Jankoviã, cu un ac-
cent deosebit pe particularitºþile comunitºþii sârbe din ora¤ul de pe Mure¤.
Pe baza certificatului de na¤tere descoperit la Filiala Arad a Arhivelor Naþionale
Române se prezintº apoi principalele date biografice ale lui Gavra Jankoviã. Se con-
firmº astfel cº Gavra Jankoviã nu s-a nºscut la Irig, cum s-a crezut pânº acum, ci la
Arad, la 9 aprilie 1793 (stil vechi), ca fiul lui Georgije, ales ceva mai târziu membru al
Senatului orº¤enesc, ¤i al Julianei.
Dupº moartea lui Sava Tekelija, Gavra Jankoviã, jurist de profesie, a fost timp de
peste 8 ani conducºtorul comunitºþii sârbe din Arad.

197
 În capitolele urmºtoare sunt arºtate cele mai importante realizºri ale sale în
funcþia de pre¤edinte al Comunitºþii ortodoxe sârbe din Arad, când, printre altele, a fost
elaborat Statutul de funcþionare al Adunºrii comunitºþii, a fost pictatº bolta Bisericii
Sfinþilor Apostoli Petru ¤i Pavel, a fost construit balconul din pronaosul bisericii, fiind
astfel definitivatº arhitectura interioarº a bisericii care s-a pºstrat pânº în zilele noastre.
În lucrare se prezintº în continuare activitatea lui Gavra Jankoviã privitoare la or-
ganizarea Companiei civile sârbe¤ti, care în ajunul Revoluþiei de la 1848/49 avea deja o
tradiþie de 50 de ani, precum ¤i activitatea de organizare a colectºrii de ajutoare de la
sârbii din Arad ¤i Arad-Gai pentru fraþii lor sârbi din Voivodina, victime ale Revoluþiei
de la 1848/49.
Pe baza documentelor de arhivº a fost identificatº casa cu etaj pe care Gavra Jan-
koviã a donat-o prin testament Teatrul Naþional Sarb din Novi Sad, casº care existº ¤i
astºzi.
În lucrare sunt arºtate meritele lui Gavra Jankoviã pentru urbea sa natalº, funcþiile
pe care le-a îndeplinit în cadrul magistratului orº¤enesc, angajamentul sºu la dezvolta-
rea culturalº ¤i economicº a ora¤ului de pe Mure¤.
Referatul este completat cu urmºtoarele anexe: fotocopia certificatului de na¤tere
a lui Gavra Jankoviã, epitaful de pe monumentul funerar al lui Georgije Jankoviã —
tatºl lui Gavra Jankoviã, fotocopia extrasului de carte funciarº a edificiului donat tea-
trului din Novi Sad, o copie a unei fotografii mai puþin cunoscute a lui Gavra Jankoviã.

198
 UDC 783.071.1 Trbojeviã S.

Danica Petroviã

SPIRIDON TRBOJEVIÃ — NEPOZNATI SRPSKI

CRKVENI MUZIÅAR U TEMIŠVARU
POLOVINOM H¡H VEKA

Ime Spiridona Trbojeviãa nalazi se samo u jednoj dosad štampa-

noj muzikološkoj publikaciji. To je Ogled srpske muziåke bibliografije
do 1914. godine Vladimira Ðorðeviãa (1869—1938), u kojoj se navode dve
Trbojeviãeve štampane muzikalije za muški hor, bez ikakvih podataka
o autoru. Prva donosi Tropar Vaznesewa IV glasa, sa oznakom „na Spa-
sovdan 1869", 4°, str. 2—3. Druga, sa oznakom „Svetli ponedeqak 13.
aprila 1870 qeta", 4°, str. 1—5, sadrÿi nekoliko pesama za vaskrsne
sluÿbe: Voskresenije Tvoje, stihira na Vaskrs ¢¡ glasa, pripevi Anti-
fonima na Liturgiji (Molitvami, Spasi ni), tropar Hristos voskrese ¢
glasa i prokimen ¢¡¡ glasa Kto Bog velij.1
Obe publikacije je „Blagorodnim gospodam Aleksandru i milosti-
voj suprugi Eugeniji Saviã, vlastelam padejskim", verovatno svojim me-
cenama, posvetio „Spiridon Terboeviã uåiteq pravoslavnog cerkovnog
harmoniånog pjenija". Prva od ove dve publikacije nalazi se u Arhivu
Muzikološkog instituta,2 a druga dosada nigde nije naðena.
Naše interesovawe za nepoznatog uåiteqa muzike iz 19. veka pod-
staklo je otkriãe još jedne wegove kompozicije. To je: Boÿestvenaja
Sluÿba Soåiwena u 4-ri glasa, po P(rop)sisu Pravoslavne Vostoåne Cer-
kve od Spiridona Terboeviãa upraviteqa pjenija v Temišvarje 1851." Ova
veoma obimna partitura (ukupno 20 listova) za muški hor otkrivena je
pre dve godine u Rukopisnom odeqewu Matice srpske u Novom Sadu (M.
1837).
„Soåiniteq" je delo „iz Visokog Poåitanija" posvetio, i rukopis
uputio: „Visokopreåestwejšemu Gospodinu Gospodinu Arhimandritu Samu-
ilu Mašireviãu Administratoru Temišvarskija i Veršaåkija Eparhiji."
Samuil Mašireviã je tada bio arhimandrit manastira Bezdin, a samo
godinu dana kasnije (30. H 1852), izabran je za episkopa temišvarskog.

1 V. Ðorðeviã, Ogled srpske muziåke bibliografije do 1914. godine, Beograd 1969,

139—140 (br. 560, 561).
2 Muzikološki institut SANU, Beograd, MI XXIX, An 1313.

199
Na naslovnoj strani partiture lepim brzopisom je ispisan sledeãi
tekst:

„Visokopreåestwejšij Gospodine, Ja sam se uzeo slobodu, ovo moje per-

vo djelo, Vašoj visokojpreåestnosti Posvetiti, koje blagoizvolite Pri-
miti, za znak mog visokog Poåitanija, koje iz Glubine Serca mog oseãam
s'prama Vašoj Visokojpreåestnosti, i skojim se preporuåujem u budušåe u
Vašu Milostivu Blagonaklonost, ostajem,
Vaše Visokepreåestnosti
najpokorniji Poåitateq i Sluga
Spiridon Terbojeviã
upraviteq pjewa v Temišvarje"

Nije nam poznato kako je arhimandrit Samuilo Mašireviã, poto-

wi episkop temišvarski, reagovao na ovu posvetu. Jedanaest godina ka-
snije, kada mu je kompozitor Kornelije Stankoviã poslao drugu kwigu
„na note stavqenog pjenija" Vladika je, sa ÿeqom da pomogne mladom
autoru, to delo „s radostiju" preporuåio u krugu temišvarske dijeceze.3
Skromni podaci o ÿivotu nepoznatog muziåara Spiridona Trboje-
viãa naðeni su zasada u tri publikacije: u kwizi Milana Radeke,4 u
spomenici Srpske pravoslavne parohije i škole u Zagrebu5 i u kwizi
koju nam je qubazno poklonio autor Qubomir Stepanov.6
— 1839. Najraniji zasada poznat spomen Spiridona Trbojeviãa je
iz 1839. godine, kada je bio uåiteq crkvenog pojawa u srpskoj školi u
Karlovcu.7
— 1843. Po reåima Dimitrija Vitkoviãa, on je 1843. godine, a po-
tom i u periodu od 1849. do 1851. godine, bio uåiteq u srpskoj veroi-
spovednoj školi u Zagrebu, sa meseånim dodatkom od 20 forinti za
„trud uåilišåa pjenija".8
Tih godina Trbojeviã je boravio i radio i u Temišvaru, o åemu
svedoåe podaci iz Arhiva Srpske pravoslavne crkvene opštine Temi-
švarsko-gradske.9 Gradsko obšåestvo je 1836. godine rešilo da uvede
„harmoniåesko pjenije" pri bogosluÿewima, a Aleksandar M. Nuser je
angaÿovan kao „uåiteq crkvenog muziåkog pjenija" i kao „upraviteq
lika", sa zadatkom da okupi desetak uåenika sredwih škola i obuåi ih
horskom pevawu (poznata su i imena prvih pevaåa). Sledeãi uåiteq i
horoupraviteq (oko 1843/44) bio je Petar Stojadinoviã (poznata su i
imena pevaåa).10

3 Pismo episkopa Samuila Mašireviãa Korneliju Stankoviãu od 31. maja 1863.

godine, Rukopisno odeqewe Matice srpske, br. 13.855.
4 M. Radeka, Gorwa Krajina i Karlovaåko vladiåanstvo, Zagreb 1975.
5 D. Vitkoviã, Srpska pravoslavna crkvena opãina, parohija i škola u Zagrebu, Za-
greb 1985, 109.
6 Q. Stepanov, Mladost ÿubori, srcu govori…, Bukurešt 1991.
7 M. Radeka, nav. delo, 316.
8 D. Vitkoviã, nav. delo, 109.
9 Upor. Q. Stepanov, Mladost ÿubori, srcu govori…, Bukurešt 1991, 13—16.
10 Arhiv Srpske pravoslavne crkvene opštine Temišvarsko-Gradske (ASPCOTG),
neregistrovani i administrativni akti. Citirano prema Q. Stepanov, nav. delo, 12—13.

200
 — 1844. Spiridon Trbojeviã preuzima rukovoðewe ovim horom 1.
septembra 1844. godine, a oktobra 1847. zamewuje ga Petar Hejm. Razlog
Trbojeviãevog odsustvovawa nije naznaåen. Moguãe je da se vratio u Za-
greb.
— 1848. Vitkoviãeva dokumenta pokazuju da mu je krajem 1848. godi-
ne otkazano u Zagrebu. Åini se da nije bio dovoqno spreman za vršewe
opštih uåiteqskih obaveza, a Školsko upraviteqstvo je traÿilo cr-
kvenog pojca, „koji zajedno i sluÿbu uåiteqa izvršavati kadar je".
Uprava škole, meðutim, nije mogla da naðe kandidata koji bi sve zahte-
ve ispuwavao, pa je Trbojeviã nastavio sa radom u Zagrebu od marta
1849. do oktobra 1851. godine.11
— 1851/52. Prema novootkrivenom muziåkom rukopisu, Trbojeviã
se i 1851. godine potpisivao kao „uåiteq pjenija u Temišvaru", ali se
izgleda u Temišvar vratio tek 1852. godine.12 Iz iste godine saåuvano
je svedoåanstvo koje je potpisao kalfi Kirilu Jovanoviãu „koji je kod
harmoniåeskog pjenija kao 1. bas toåno i svagda potrebitu uslugu tvo-
rio".13 Godine 1854. kao horoupraviteq u Temišvaru naveden je Ðorðe
Jovanoviã, što bi znaåilo da je Trbojeviã napustio ovaj posao.
— 1859/60. Kao uåiteqa pojawa, Milan Radeka ga ponovo pomiwe u
Gorwem Karlovcu i to prilikom podnošewa ostavke na tu duÿnost
1859/1860. godine.14 To bi moglo da znaåi da je u periodu od 1854. do
1859. predavao u srpskoj školi u Karlovcu.
— 1869; 1879. Datumi štampawa dve wegove horske muzikalije u
Padeju, u Banatu, o Vaznesewu 1869. i na Svetli ponedeqak 1870. godi-
ne, posledwi su, zasada poznati pomeni o ovom crkvenom muziåaru.
Iz ugovora koji je Spiridon Trbojeviã (1/13. oktobra 1844. godine
potpisao sa crkvenom opštinom u Temišvaru na tri godine (1844—47)
vidi se da je bio rodom iz Sewa. Na ÿalost, ništa više o wegovom
ÿivotu i školovawu nije poznato. Ovim ugovorom, u kojem je oznaåen
kao „horalnog pjenija uåiteq", bio je zaduÿen da:
a) Uåenike, koliko god u hor pjevåeski predano mu bude, kako u notama
tako i pjeniju po pravilom musikijskim nastavqati i obuåavati;
b) Celu boÿestvenu Liturgiju i ubo u vreme nedeqniji dana osobitu,
a drugu, u vreme vladiåni prazdnika, ukrašeniju sirjeå i hudoÿestveniju,
po štilu pravoslavnoj crkvi našoj saobraznom sastaviti i horom svojim
na notama pojati; a takoðer da ne bi sve jedno pjenije dosadno bilo, više
struka takoviji trajušåu komtraktualnomu vremeni izmeniti.
v) U vreme velikih prazdnika, a naroåito o Hramu S. Matere Cerkve,
Roÿdestvu, Bogojavqeniju, Voskreseniju Hristovom i Sošestviji S. Duha,
kromje S. Liturgije i jutrewe i veåerwe harmoniåeski sloÿiti i horal-
nim pjenijem ukrasiti; u vreme pak mawih praznika u sluåaju bi od pjevåi-

11 D. Vitkoviã, nav. delo, 109.

12 Q. Stepanov, nav. delo, 16. V. Ðorðeviã u svom Ogledu srpske muziåke bibliogra-
fije do 1914. godine, Beograd 1969, 34—35, navodi ime Aleksandra Morfidisa, kao uåite-
qa „koralnog pevawa" u Temišvaru i Vršcu 1850—1852.
13 Nav. delo, 16, napomena 4.
14 M. Radeka, nav. delo, 316.

201
ka cerkovnih koji prepjatstvovan bio, to horoupraviteq sam duÿnost
onog otpravqati obavezuje se;
g) Na dane bivaemog van cerkve ishoda, kao o S. Bogojavqeniju, Vos-
kreseniju, Hramu S. Matere Cerkve, pojeme pjesne i stihire ravno na note
i horom svojim sprovoditi.
d) Irmose, tropare i kondake vladiånih praznika, kao i nedeqna Bla-
ÿena, po glasu cerkovnom harmoniåeski sloÿiti; proåa ÿe pjenija åetvo-
roglasno po pravilom muziåeskim, obaåe pravoslaviju našemu sootvjet-
stveno, na note sostaviti i horom svojim pojati.
ÿ) Podåiwava sebe više krat pomenuti upraviteq upolnomošãenoj
pjenija Direkciji u svemu povinovati se i bez predvariteqne pred wom
probe, nikakvu novost u Cerkvi ne pojati do poluåenija od we vziskujemog
odobrenija; obavezuje se pri tom povsednevno u vreme školsko po jedan sat,
u vreme pak od škole prazdno i više åasova junost u pjeniju nastavqati.
A ako bi od uåenika koji nebreÿqiv i neposlušan pojavio se, takvog Di-
rekciji objaviti i potom na kviti za poluåenije plate ustroiti se imu-
ãej, toje primjetiti.
z) Po isšestviju kontraktualnog vremena kako predawe po inventa-
rijumu utvari, tako isto i sva djela i soåiwenija svoja, koja u cerkvi po-
jawa budu obšåestvu na sohrawenije i shodnoje upotrebqenije predati
mora.15
Zasada nije poznato kako i gde se Trbojeviã školovao. Iz ugovora,
na osnovu kojeg je dva puta po tri godine radio u Temišvaru, vidi se da
je morao da ispuwava veoma visoke zahteve, koji su podrazumevali ne sa-
mo osnovnu muziåku pismenost, nego i šire muziåko znawe, kao i bogo-
slovsko obrazovawe. Na osnovu toga moguãe je pretpostaviti da se ško-
lovao u nekoj srpskoj bogoslovskoj školi. Na ÿalost, graða za istoriju
Karlovaåke bogoslovije u periodu u kojem je on mogao da bude klirik
(1820—1875) nije saåuvana, a nema ga ni meðu polaznicima vršaåkog
uåilišta.16 Kao Sewanin rodom, Trbojeviã je mogao da bude i jedan od
prvih uåenika klirikalne škole osnovane zalagawem Josifa Rajaåiãa,
tada episkopa dalmatinskog u Šibeniku 1833. godine. U toj školi po-
jawe je godinama predavao karlovaåki ðak, sjajan pojac, Atanasije Åur-
liã, dugogodišwi arhimandrit manastira Krupa.17 Podaci o polazni-
cima i o radu ove škole nisu sistematizovani.
Ostaje otvoreno pitawe gde je Trbojeviã stekao solidno muziåko
obrazovawe, za ono vreme toliko neuobiåajeno meðu Srbima. Jedinu mo-
guãnost vidimo u nekom nemaåkom zavodu tipa Musikverein-a, kakvi su
tada postojali u Zagrebu, Osijeku, Varaÿdinu, pa i u wegovom rodnom
Sewu.18 Kao talentovan bogoslov i znalac crkvenog pojawa, Trbojeviã je

15 Navedeno prema Q. Stepanov, nav. delo, 13—15.

16 Upor. N. Gavriloviã, Karlovaåka bogoslovija (1794—1920), Sremski Karlovci 1984;
Isti, Srpsko-rumunsko klirikalno uåilište u Vršcu 1822—1867, Novi Sad 1983.
17 Upor. D. Petroviã, Josif Rajaåiã: Vizitacija Dalmatinske eparhije 1832—1833.
godine, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj, 2, Beograd 1991, 485—496.
18 Upor. I. Golec, Prilozi za historiju srpskih pjevaåkih društava na podruåju Ba-
nije, Sveske Matice srpske, graða i prilozi za kulturnu i društvenu istoriju 9, serija
umetnosti sv. 3, Novi Sad 1988, 43—47.

202
mogao muziåki da se doškoluje, kako u Sewu, tako i tokom sluÿbovawa u
Zagrebu.
Saåuvane rukopisne i štampane muzikalije otkrivaju da je Trboje-
viã bio i melograf, jer je odreðene numere pisao na osnovu tradicio-
nalnog crkvenog napeva, i to nekoliko godina pre Kornelija Stankovi-
ãa.19 U vreme kada je Trbojeviã napisao svoju Liturgiju za åetiri glasa
(1851), Stankoviã je u Beåu tek izveo svoju prvu Liturgiju (1851), u kojoj
se nije koristio tradicionalnim napevima i koja nije ni u rukopisu
saåuvana. Druga Stankoviãeva Liturgija iz 1852. godine takoðe nije pi-
sana na osnovu tradicionalnih napeva, a autor je kasnije ovo delo po-
svetio Panåevaåkom srpskom crkvenom pevaåkom društvu, koje ju je naj-
åešãe izvodilo u preradi Mite Topaloviãa. Tek je treãa Kornelijeva
Liturgija, pisana 1855. godine, a štampana u Beåu 1862,20 sloÿena na
osnovu tradicionalnih crkvenih napeva i moÿe se na osnovu toga po-
rediti sa delovima Liturgije Spiridona Trbojeviãa.
Od ukupno dvadeset tri numere u Liturgiji svetog Jovana Zlato-
ustog, koju je Trbojeviã sloÿio za åetiri glasa, slobodno je komponova-
na samo veã pomenuta priåasna pesma. Heruvimska pesma je preuzeta od
nepoznatog ruskog autora, tako što je originalna kompozicija za mešo-
viti hor transponovana za muški hor. Veãina numera sadrÿi harmoni-
zacije tradicionalnih napeva.
Pojedine melodije koje je Kornelije harmonizovao u molu, Trboje-
viã je sasvim drugaåije tumaåio, pa ih je zapisao i harmonizovao u
dur-molu. Imao je problema u tumaåewu metrike napeva i u tome se we-
gova rešewa åesto razlikuju od Stankoviãevih. Wegove harmonije su
jednostavnije od Kornelijevih, a voðewe glasova uglavnom nezanimqivo.
Ipak, ima pokušaja åak kontrapunktskog rada, primene fugata i imi-
tacije, ali u slobodno komponovanoj priåasnoj pesmi („Hvalite Go-
spoda").
Delovawe dosad nepoznatog muziåara Spiridona Trbojeviãa pripa-
da poåecima srpske horske muzike i periodu koji nazivamo „prekorne-
lijevom epohom". Trbojeviã je bio stariji Kornelijev savremenik, koji
ga je, kao i mnogi drugi, uveliko nadÿiveo. Zapisi i harmonizacije cr-
kvenih napeva koje je ostavio zasluÿuju punu paÿwu, a ovaj nepoznati
crkveni muziåar ãe svakako, kao jedan od naših ranih melografa i
kompozitora, tek dobiti mesto u istoriji srpske muzike.
Treba imati na umu da se višeglasno crkveno pevawe kod nas prvi
put pomiwe 1834. godine u Sremskim Karlovcima.21 Tridesete godine su
vreme osnivawa prvih crkvenih pevaåkih druÿina i „muzikalnih zave-
denija", prvo u Aradu, potom u Pešti, Novom Sadu, Petriwi,22 da bi

19 Upor. Kornelije Stankoviã i wegovo doba, Zbornik radova sa nauånog skupa odrÿa-
nog 1981. godine povodom 150. godišwice kompozitorovog roðewa, SANU i Muzikolo-
ški institut, Nauåni skupovi, kw. XXIV, Beograd 1985.
20 Upor. Ð. Periã, Bibliografija Kornelija Stankoviãa, u: Kornelije Stankoviã i
wegovo doba, Beograd 1985, 287—325.
21 T. M., O muzikalnom izobraÿeniju, Srbskij narodnij list, Pešta 30. juna 1846, 203.
22 D. Petroviã, Poåeci višeglasja u srpskoj crkvenoj muzici, Muzikološki zbornik XVII/2,
Ljubljana 1981, 111—122; M. Bikicki, Prvi koraci u muziåkom vaspitawu Srba u Ugarskoj,

203
od 1838. godine poåela da rade i prva crkvena (Panåevo, Kotor) i gra-
ðanska (Prvo beogradsko, 1853) pevaåka društva, koja ãe prerasti u naj-
znaåajnije institucije srpske muziåke kulture u 19. veku.23
Repertoar crkvenih pevaåkih druÿina åinile su mahom ruske cr-
kvene kompozicije, a tokom åetrdesetih godina liturgije i prigodne
crkvene pesme pisali su za wih strani muziåari (Gotfrid Prajer i
Benedikt Randhartinger u Beåu;24 Franåesko i Ðuzepe Siniko u Trstu;25
Vajs fon Berenfels u Petriwi).26 Prvi uåiteqi „harmoniånog pjenija"
i dirigenti bili su: Evgenije Ðurkoviã (Pešta), Pavle Radivojeviã
(Panåevo), Aleksandar Morfidis-Nisis (Novi Sad), Aleksandar M.
Nuser i Petar Stojadinoviã (Temišvar), kao i mnogi drugi o kojima
gotovo da nema saåuvanih ili sakupqenih podataka.
Meðu najstarijim srpskim muziåarima novijeg doba, åije su crkve-
ne kompozicije saåuvane uglavnom u rukopisima, nalaze se Nikola Ður-
koviã (1812—1875), rodom iz Risna, školovan u Trstu, deset godina di-
rigent Panåevaåkog pevaåkog društva,27 i wegov savremenik Spiridon
Trbojeviã, rodom iz Sewa (roðen pre ili oko 1820 — preminuo posle
1870), koji je svoju neveliku, ali åini se istorijski znaåajnu muziåku
zaostavštinu stvarao baveãi se crkvenim pojawem, horskom crkvenom
muzikom i muziåkom pedagogijom u srpskim crkvama u Temišvaru, Kar-
lovcu i Zagrebu.

Sveske Matice srpske, graða i prilozi za kulturnu i društvenu istoriju 6, serija umet-
nosti sv. 2, Novi Sad 1987, 47—52.
23 Crkveni horovi i pevaåka društva predstavqaju jednu od najznaåajnijih tema u
prouåavawu srpske muziåke kulture u 19, pa i 20. veka. Mnogi su autori dosad svoja istra-
ÿivawa posveãivali ovoj temi (Mihovil Tomandl, Stana Ðuriã-Klajn, Mirka Pavloviã,
Roksanda Pejoviã, Bogdan Ðakoviã, Tatjana Markoviã) ali potpuni znaåaj ovih muziåkih
institucija u kulturnom, prosvetnom, pa i u politiåkom ÿivotu Srba do danas nije pred-
stavqen. Posebno je nepovoqna i obeshrabrujuãa åiwenica da ni jedno ugašeno ili još
uvek aktivno pevaåko društvo nema popisanu i sreðenu nototeku i arhivu.
24 Gottfried von Preyer (1807—1901), Benedict Randhartinger (1802—1893). Vidi: R.
Flotzinger and G. Gruber, Musikgeschichte Österreichs, Band II, Graz 1979, 239.
25 D. Mihalek, Franåesko Siniko — kompozitor srpske liturgije (1840), Sveske Ma-
tice srpske — graða i prilozi za kulturnu i društvenu istoriju, 6, Ser. umetnosti, sv.
2, Novi Sad 1987, 53—57; D. Petroviã, Duhovna muzika u Srpskoj crkvenoj opštini u Trstu u
XIX veku, Muzikološki zbornik XXV, Ljubljana 1989, 95—105; Ista, Muzikalije u Srpskoj cr-
kvenoj opštini u Trstu, Sveske Matice srpske-graða i prilozi za kulturnu i društvenu
istoriju, 18, Serija umetnosti, sv. 5, Novi Sad 1990, 49—56.
26 O wegovoj Liturgiji za mešoviti hor saåuvanoj u zaostavštini Frawe Kuhaåa,
vidi, D. Stefanoviã, Kuhaå i Srbi, u: Zbornik radova sa znanstvenog skupa odrÿanog u povodu
150. obljetnice Franje Ksavera Kuhaåa (1834—1911), JAZU, Zagreb 1984, 283—298; D. Petro-
viã, Franjo Kuhaå i stara muzika pravoslavne crkve, Anali zavoda za znanstveni rad u Osijeku,
JAZU, 4, Osijek 1984, 93—104; I. Golec, Prilozi za historiju srpskih pjevaåkih društava
na podruåju Banije, Sveske Matice srpske, graða i prilozi za kulturnu i društvenu isto-
riju 9, Serija umetnosti sv. 3, Novi Sad 1988, 43—47.
27 Upor. M. Tomandl, Spomenica Panåevaåkog srpskog crkvenog pevaåkog društva,
Panåevo 1938, 28—84 (Period Nikole Ðurkoviãa).

204
205
 Sl. 1, 1a Spiridon Trbojeviã, Tropar Vaznesewa, za muški hor, glas 4.
Posveãeno Aleksandru i Evgeniji Saviã, vlastelinima u Padeju, na
Spasovdan 1869; kopija u Muzikološkom institutu SANU, An 1813.

206
207
Sl. 2, 2a. Spiridon Trbojeviã, Liturgija Sv. Jovana Zlatoustog za muški hor
Posveãeno visokopreåasnom arhimandritu Samuilu Mašireviãu,
administratoru Temišvarsko-vršaåke eparhije, u Temišvaru 1851.
Rukopisno odeqewe Matice srpske, M 1837.

208
 Danica Petroviã

SPIRIDON TRBOJEVIÃ — AN UNKNOWN SERBIAN CHURCH MUSICIAN

IN TIMISOARA IN THE MID-19th CENTURY

Summary

Spiridon Trbojeviã (born before or around 1820 in Senj, Croatia — died after
1870) worked as a music teacher, teaching particularly Serbian Orthodox chant, in Kar-
lovac, Zagreb and Timisoara. Bibliographies mention his two published music scores
from 1869 and 1870. Trbojeviã's manuscript The Liturgy of St. John Chrysostom for
the four-part choir was recently discovered in the Manuscript Department of Matica
Srpska in Novi Sad. In 1851, the author presented the manuscript as a gift to the Ar-
chimandrite Samuilo Mašireviã, who administrated the Dioceses of Vršac and Timi-
soara.
There is the total of twenty three numbers in the Liturgy; analyses of these num-
bers show that only the Communion Hymn was freely composed, while the Cherubic
Hymn was taken over from an unknown Russian author. The majority of numbers con-
tains traditional church tunes harmonized/arranged for the four-part choir. As an older
contemporary of Kornelije Stankoviã (1831—1865), Spiridon Trbojeviã, together with
Nikola Ðurkoviã (1812—1875), was one of the first melographers and composers who
are yet to acquire a place in the history of the Serbian music.

Danica Petroviã

SPIRIDON TRBOJEVIÃ — MUZICIAN NECUNOSCUT DE MUZICª

BISERICEASCª SÂRBEASCª

Rezumat

Spiridon Trbojeviã (nºscut înainte de sau în jur de 1820 la Senj, Croaþia — dece-
dat dupº 1870), a fost învºþºtor de muzicº, ¤i îndeosebi de muzica vocalº ortodoxº
sârbº, la Karlovac, Zagreb ¤i Timi¤oara. În biografii sunt amintite douº partituri ale sa-
le care au fost tipºrite în anii 1869 ¤i 1870. La Secþia de manuscrise a Matiþei srpska
din Novi Sad nu demult a fost descoperit manuscrisul lui Trbojeviã Liturghiile Sf. Ioan
Gura de Aur (The Liturgy of St. John Chrysostom) pentru cor pe patru voci. Autorul a
dºruit manuscrisul, în 1851, arhimandritului Samuil Mašireviã, administratorul eparhiei
de Vâr¤eþ ¤i Timi¤oara.
Analizele aratº cº din cele 23 de numere, câte are în total Liturghia, a fost com-
pus liber doar Cântecul împºrtº¤aniei (Communion Hymn), în timp ce Cântecul heruvi-
milor (Cherubic Hymn) a fost preluat de la un autor rus necunoscut. Fiecare numºr cu-
prinde melodii biserice¤ti tradiþionale (tradiþional church melodies, armonizat pentru co-
rul în patru voci (four-part chir). Ca un contemporan mai în vârstº al lui Kornelije
Stankoviã (1831—1865), Spiridon Trbojeviã a fost, alºturi de Nikola Ðurkoviã (1812—
1875), unul dintre primii sârbi care a cules ¤i înregistrat ¤i unul dintre primii compozi-
tori, care abia urmeazº sº-¤i primeascº locul cuvenit în istoria muzicii sârbe¤ti.

209
 UDC 262.1:929 Šoljmošan M.

Dejan Popov

JEROMONAH MITROFAN (ŠOQMOŠANOV)

(1866—1941)

Åinilo bi se da liånost jeromonaha Mitrofana Šoqmošana ne

predstavqa sama po sebi naroåitu vaÿnost. Meðutim, iskoristiãemo
priliku da kroz ÿivot ovog sveštenomonaha napravimo kratak osvrt na
crkveni ÿivot Srba u Rumuniji, i na nekoliko wegovih kquånih trenu-
taka.
Jeromonah Mitrofan (u svetu Mi-
lan Šoqmošan) roðen je u selu Ket-
fequ, 11/23. maja 1866, od oca Genadije
Šoqmošana i majke Milke, po zani-
mawu „zemqedeqaca". Krštewe i mi-
ropomazawe izvršio je pet dana kasni-
je mesni paroh Jovan Krenikoviã.1 Sve-
šteniåka porodica Krenikoviã, po ne-
kim izvorima poreklom iz Rusije, ima
poseban znaåaj za selo Ketfeq, jer je
ona dala više generacija sveštenika,
koji su u mestu sluÿili, poåev od po-
lovine XVIII veka, pa åitavih 147 go-
dina. Posledwi — Jovan Krenikoviã
[popa Joca] sluÿio je u mestu više od
pola veka (1850—1904).2 Ketfeq jeste
inaåe selo za koje sa uverewem moÿemo
reãi da je pravi rasadnik sveštenstva
i monaštva za podruåje Gorweg Banata,
pa i šire. A tu åiwenicu potvrðuje i
Mitrofan Šoqmošanov. Jeromonah Mitrofan
Šest razreda osnovne škole za- (Šoqmošanov), fotografija
vršava najverovatnije u rodnom me- iz 1932.

1 Timiška ÿupanijska uprava Nacionalnog Arhiva, Temišvar, Zbirka matiånih

protokola, Fond Pravoslavne srpske parohije Ketfeq (Gelu), Matiåni protokol br. 17,
Kreøaemœhæ 1853—1881, str. 81, upis br. 40/16. maja 1866.
2 Q. Stepanov, Iz povesti Ketfeqa, Temišvar 1994, 127.

211
 stu.3 Opredequjuãi se za mo-
naški ÿivot, odlazi u obli-
ÿwi manastir Bezdin, gde pro-
vodi izvesno vreme kao mana-
stirski ðak.4 Duhovni otac
mu je bio Nikanor (Nedeqko-
viã), iguman manastira (1886—
1894), i on rodom iz Ketfe-
qa.5 Najzad, posle nekoliko go-
dina iskušeništva, Milan
Šoqmošan je zamonašen u
manastiru Bezdinu, 6. apri-
la 1890. godine, dobivši ime
Mitrofan. Za ðakona je ruko-
poloÿen pet dana kasnije, 11.
aprila 1890, u Temišvaru, od
tadašweg episkopa temišvar-
skog Georgija Brankoviãa. Ne-
posredno nakon toga, taånije
1. maja 1890, Georgije Branko-
viã je izabran za novog srp-
skog patrijarha, i to posle go-
dinu i po dana od kako au-
strougarske graðanske vlasti
nisu dozvolile da se patri-
jaršijski presto popuni, zbog
Manastir Bezdin straha da se sveåanosti povo-
Hram Vavedewa Presvete Bogorodice dom obeleÿavawa petstogodi-
šwice Kosovske bitke i dve-
stogodišwice francuske revolucije ne pretvore u manifestacije koje
wima ne bi odgovarale.6 Zadrÿavši po svom izboru za mitropolita
karlovaåkog i patrijarha srpskog administraciju Temišvarske eparhije
još dve godine, do naimenovawa novog episkopa — Nikanora Popovi-
ãa,7 patrijarh Georgije Brankoviã rukopolaÿe mladog jeroðakona Mi-
trofana za jeromonaha, iste 1890. godine, 29. juna, u Sremskim Karlov-
cima.
Tada je Temišvarska eparhija imala 78 crkvenih opština i dva
manastira (Bezdin i Sveti Ðurað).8 Potreba da monasi opsluÿuju paro-
hije, izraÿena naroåito prilikom osnivawa malih parohija posle po-

3 S. Kostiã, Šematizam Pravoslavne srpske eparhije temišvarske u Kraqevini Rumu-

niji za 1924. godinu, Timišoara 1925, 39.
4 S. Kostiã, Srpska crkva i škola u Rumuniji 1930. godine, Temišvar 1931, 30.
5 S. Bugarski, Q. Stepanov, Manastir Bezdin, 1999, 106.
6 Sava, Episkop šumadijski, Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, Beograd,
Podgorica, Kragujevac 1996, 117.
7 S. Bugarski, Srpsko pravoslavqe u Rumuniji, Temišvar—Beograd—Novi Sad 1995,
40.
8 Isto, 15.

212
dele mešovitih crkvenih opština znaåila je priliåno optereãewe za
manastire, jer su bratstva bila razasuta po eparhiji, a u samoj obiteqi,
pored starešine, retko je kad bilo više [a neretko mawe] od dva sabra-
ta. Na primer, godine 1897, u manastiru Bezdin stalan je bio samo ar-
himandrit (tada Isak (Došen), a desetorica jeromonaha koji su saåiwa-
vali bratstvo, administrirali su parohije.9 Ta se situacija odrÿala i
kasnije: „… opštine siromašne, ne mogu ni najniÿe klase dotaciju
svome svešteniku uredno da daju, te zbog toga se dogaðalo da na raspisa-
ni steåaj po takvim parohijama niko i nije hteo kompetovati. Takove
parohije administriraju obiåno jeromonasi iz oba ovopodruåna mana-
stira ili mladi sveštenici, koji su tek skoro u åin stupili, a koji
obiåno kroz kratko vreme usled raspisanog steåaja na boqa mesta bira-
ni bivaju. I ako je ova eparhijska vlast revno nastojala, da broj svešte-
nika u ovoj eparhiji umnoÿi do potrebnoga broja nuÿnih sveštenika,
ipak joj to nije moglo ispasti za rukom, s jedne strane zbog toga, što
nije imala dovoqan broj svršenih bogoslova, a s druge strane zbog toga,
što su baš u roku tri posledwe godine po Boÿjoj voqi mnogi svešte-
nici preminuli".10
Jeromonah Mitrofan Šoqmošanov je po potrebi, do Prvog svet-
skog rata, administrirao za kraãe ili duÿe vreme upraÿwene ili
obudovqene parohije: Rudna (1894),11 Mali Beåkerek (april 1896—mart
1897),12 Šurjan u današwoj eparhiji Banatskoj (1897)13 Nemet (1898—
1901),14 Kraqevac (1900),15 Fenlak (1902)16 Tolvadija (1907),17 Few (1916—
1918).18 Za sve ovo vreme opsluÿivao je, sa bratstvom iz Bezdina, i pa-
rohiju u Munari, koja je bila bezdinski prwavor sve do 1923. kada joj je
bezdinska obiteq ustupila kuãu u selu koja funkcioniše kao kapela i
danas.19 Bezdinsko bratstvo je opsluÿivalo takoðe malu parohiju Mono-
štor. Jeromonah Mitrofan je i ovde sluÿio pre Prvog svetskog rata,

9 Isto, str. 77.

10 Rad Eparhijske uprave temišvarske od 1872—1905, ¡¡, Velika Kikinda 1906, 42— 46.
11 J. Perinac, S. Perinac, Rudna, Iz sela u selo, Bukurešt 1985, 302. — prema ma-
tiånim protokolima.
12 Stogodišwica srpske crkve u Malom Beåkereku, Glasnik. Crkveni, školski i dru-
štveni åasopis, 5, Temišvar 10. 2. 1924, 35.
13 E. Letica, Prvi Šematizam Srpske pravoslavne eparhije temišvarske za godinu
1897, Sr[emski] Karlovci 1897, 27, 86.
14 M. Kosovac (urednik), Srpska pravoslavna mitropolija karlovaåka po podacima od
1905. god[ine], Sremski Karlovci 1910, 746.
15 D. Ruvarac, Šematizam istoåno-pravoslavne mitropolije Karlovaåke za 1900. godi-
nu, Sremski Karlovci 1900, 277.
16 Arhiv Pravoslavne srpske crkvene opštine (ASPCO) u Munari, Protokol kr-
štenih crkve hrama Vhoda Presv. Bogorodice u Man. Bezdinu od 28 oktobra 1900 god., 12.
17 Timiška ÿupanijska uprava Nacionalnog Arhiva, Temišvar, Zbirka matiånih
protokola, Fond Pravoslavne srpske parohije Tolvadija (Livezile), prema Protokolu ven-
åanih 1852—1950.
18 V. Ãiriã, B. Åizmaš, Few, Iz sela u selo, Bukurešt 1985, 121 (prema matiånim
protokolima).
19 Osveãewe crkve u Munari, Glasnik. Crkveni, školski i društveni list, 36, Te-
mišvar 20. 12. 1923, 291.

213
åak i u duÿim razdobqima (1905—1906, 1910—1913).20 Bio je ålan Mona-
škog udruÿewa u mitropoliji Karlovaåkoj — u bratstvu manastira Bez-
din je 1912. godine.21
Nakon raspada Austro-Ugarske, podruåje eparhije temišvarske pri-
palo je teritorijama triju kraqevina, i to od 83 crkveno-školske op-
štine i manastira, na teritoriji kraqevine Rumunije ostale su 41, u
kraqevini Maðarskoj 4, a 38 u Kraqevini Srba, Hrvata i Slovenaca
(SHS). Povlaåewe kraqevske srpske vojske iz rumunskog dela Banata ja-
ko je uticalo na ÿivot srpske pravoslavne eparhije Temišvarske. Se-
dište eparhije — za deo koji je dodeqen kraqevini Rumuniji, sa doda-
tim delom Vršaåke eparhije koji se zatekao na podruåju Rumunije —
ostalo je u Temišvaru, a za onaj deo Banata, odnosno eparhije, koji je
dodeqen Kraqevini SHS, osnovano je novo sedište u Velikoj Kikindi,
gde je i preseqena iz Temišvara eparhijska arhiva i jedan deo eparhij-
skog kancelarijskog osobqa sa priborom. Štaviše, uprave eparhije Te-
mišvarske i novoosnovanog dela eparhije u Velikoj Kikindi bile su
zasebne. Kada je vladika temišvarski Georgije (Letiã) postavqen za ad-
ministratora Mitropolije karlovaåke, imenovao je arhimandrita mana-
stira Kuveÿdina, Stefana (Nikoliãa) za arhijerejskog zamenika u oba
dela eparhije Temišvarske, da „sa istima, osim episkopalija, potpuno
samostalno upravqa". On se potpisivao kao „episkopski vikar".22
Naravno, nove politiåke prilike izazvale su velike promene kod
parohijskog sveštenstva. U izveštaju iz 1922. godine, izmeðu ostalog,
pisalo je da „opšta uznemirenost i neizvesnost od posledica rata koji
se svršavao izazvali su da se jedan deo sveštenstva povuåe sa vojskom u
kraqevinu SHS. Ostali deo sveštenstva, kaÿe se u nastavku, ostao je
veran narodu svome. S narodom je bio u doba izvesnosti i sigurnosti,
pa je sa narodom ostao i u doba neizvesnosti i nesigurnosti. Nije hteo
da napusti svoje stado, s wime je ostao da pod upravom novoga stareši-
ne, uz pomoã nekoliko novih oduševqenih sveštenomonaha, koji su iz
SHS, ovamo na sluÿbu došli, dela na dobro srpske crkve i srpskog na-
roda u kraqevini Rumuniji".23
Kada se jula 1919. godine savezniåka vojska povukla, sa wom je oti-
šao i veãi deo srpske inteligencije, uåiteqa, sveštenika. Nastala je
vrlo teška situacija za ovdašwe sveštenstvo, jer je svoje mesto slu-
ÿbovawa 1919. napustilo 13 sveštenika. Situacija nije na boqe išla
ni kasnije, jer do 1924. iselilo se ili umrlo još 12, tako da je ostalo

20 ASPCO u Monoštoru, Protokol venåanih prav. istoåne srpske crkve hrama Vi-
dov-dana u Monoštoru 1897—1981; Protokol umrlih crkve hrama Vidovdana (Car Lazar) u
Monoštoru za god. 1897—1989; Protokol krštenih prav. ist. srp. crkve hrama Vidovdana u
Monoštoru 1896.
21 I. Zeremski, Rad i imenik srpskoga pravoslavnoga Monaškoga udruÿewa u mitro-
poliji Karlovaåkoj za god. 1912, Sremski Karlovci 1912, 42.
22 Srpska pravoslavna eparhija u Kraqevini Rumuniji, Glasnik, Crkveni, školski i
društveni list 1, 2, 3, Temišvar 1. 1, 15. 1, 10. 2. 1922.
23 Isto.

214
da sluÿi svega 9 mirskih sve-
štenika.24 Veliki doprinos u
oåuvawu pravoslavqa i uop-
šte u zadovoqavawu verskih
potreba po parohijama imalo
je ovdašwe monaštvo, åiji se
broj do 1924. poveãao sa 20 na
33.
Meðu wima bio je jero-
monah Mitrofan Šoqmoša-
nov. On je do 1. oktobra 1919.
bio postavqen u parohiji Mo-
noštor kao zamenik sa pot-
punim berivima izbeglom sve-
šteniku (koji se nikada nije
ni vratio), a od 1. oktobra
1919. zvaniåno postavqen za
administratora iste parohi-
je Monoštor.25 U tom svojstvu
uåestvuje na prvoj sednici
„zbora srpskog pravoslavnog
sveštenstva eparhije temiš-
varske, dela, koji je pod Ru-
muniju potpao", odrÿanoj 26.
febr./11. marta 1921. godine
u srpskom pravoslavnom epi-
skopskom dvoru u Temišvaru, Monoštor, Hram Svetog velikomuåenika
pod predsedništvom arhiman- Lazara, kneza srpskog
drita Stefana (Nikoliãa),
episkopskog vikara eparhije Temišvarske.26 Isto u svojstvu admini-
stratora monoštorske parohije uåestvuje na sahrani mladog bogoslova
Svetozara Kostiãa, sina eparhijskog beleÿnika, prote Slobodana Ko-
stiãa i brata potoweg vladike banatskog Visariona (Kostiãa), u Temi-
švaru-Mehali, 10/23. oktobra 1927. godine. Takoðe, bio je ålan dvade-
setšestoålane delegacije koja je posetila 7. i 8. maja, na Svetlu Sredu
i Svetli Åetvrtak, episkopa Georgija (Letiãa) u Kikindi, povodom 25.
godišwice episkopske sluÿbe. Sluÿena je Sveta arhijerejska liturgija,
Blagodarewe, i prireðen sveåani ruåak za sve goste.
Za administratora parohije u Knezu, kao nuzgrednu parohiju, posta-
vqen je sa 1. aprilom 1930.27 Ovu ãe administrirati kratko vreme. Ta-

24 S. Kostiã, Šematizam Pravoslavne srpske eparhije temišvarske u Kraqevini Ru-

muniji za 1924. godinu, Temišvar, 1925, 20.
25 Izveštaj o radu eparh. konzistorije od avg. 1919. do 31. marta 1920. — Admini-
stracije parohija, Glasnik. Crkveni, školski i društveni list, Temišvar 20. 3. 1922, 57.
26 Glasnik, Crkveni, školski i društveni list, 4, Temišvar 20. 2. 1922, 34.
27 Glasnik, Crkveni, školski i društveni list, 1—2, Temišvar 1. 1—2. 1930, 32.

215
 koðe, 1930. godine podiÿe novu nad-
grobnu ploåu svom duhovnom ocu, igu-
manu Nikanoru (Nedeqkoviãu), sa-
hrawenom u manastiru Bezdin, po-
red juÿnog zida crkve. Tekst ploåe
glasi: „Ovde poåiva Nikanor Nedeq-
koviã, iguman bezdinski, preminuvši
1894. godine u 47. godini ÿivota. Spo-
men-ploåu ovu, na mestu na kome je i
prvu podigao, ponovo podiÿe 1930. za-
hvalni duhovni sin, rodom iz Ketfe-
qa 1866, brat man. Bezdina, Milan
— jeromonah Mitrofan — Šoqmo-
šanov adm. parohije u Tem.[eš] — Mo-
noštoru."
Kao administrator parohije u
Monoštoru zadrÿaãe se do 1. de-
cembra 1931, kada dobija premeštaj
Spomen-ploåa igumanu Nikanoru u parohiju Tolvadija. Parohiju u Mo-
Nedeqkoviãu na juÿnom zidu crkve noštoru ostavqa u najboqem redu,
manastira Bezdina kako proizilazi iz potvrde o iz-
vršenoj primopredaji i uvoðewu u
novu parohiju.28 U Tolvadiji ostaje samo do 1932,29 kada se, verovatno
zbog bolesti, povlaåi u manastir Bezdin.
Ipak, 1934. godine, 13. i 14. decembra, uåestvuje u brojnoj delega-
ciji Srba iz Rumunije na grobu Kraqa Aleksandra ¡ Ujediwiteqa, na
Oplencu. Ukupno ih je bilo 180 — sveštenika, uåiteqa, intelektualaca
i ratara. Uprava dvora je hram na Oplencu stavila na raspolagawe Sr-
bima iz Rumunije, te je tamo odsluÿen i parastos. Posle razgledawa
svetog hrama i kripte, delegacija se vratila u Mladenovac, i odande,
posle pozdrava sveštenika timoåke eparhije, produÿila za Beograd. La-
ðom se delegacija preko Panåeva vratila u Vršac, i na kraju, 15. de-
cembra stigla u Temišvar.30
Posledwe godine svoga ÿivota jeromonah Mitrofan proveo je, naj-
verovatnije u Bezdinu. Povremeno je opsluÿivao Munarsku parohiju, do
kraja tridesetih godina ovoga veka.31 Podatak da je umro 1939. pokazao se
netaånim, pošto ga nalazimo u Šematizmu za 1940. godinu, kao brata
manastira Bezdina.32 U stvari, upokojio se Gospodu godinu dana kasni-

28 Crkveni, školski i društveni list, 2, Temišvar 1932, 26.

29 Timiška ÿupanijska uprava Nacionalnog Arhiva, Temišvar, Zbirka matiånih
protokola, Fond Pravoslavne srpske parohije Tolvadija (Livezile), prema Protokolu ven-
åanih 1852—1950.
30 Glasnik. Crkveni, školski i društveni meseåni åasopis, 6, Temišvar 1934,
121—125.
31 Arhiv manastira Bezdina, Protokol ispoveðenih i priåešãenih srp. prav. paroh.
zvawa u Munari poåetog velikog uskršweg posta 1938, 1939, potpisuje Milan — j. Mitro-
fan Šoqmošanov, jeromonah bezdinski.
32 S. Kostiã, Srbi u Rumunskom Banatu. Istorijski, brojni ekonomsko-privredni pre-
gled 1940. godine, Temišvar b. g., 55.

216
je, 5/22. oktobra 1941, u Monoštoru, od
„raka i starosti", u 75. godini ÿivota.
Sahrawen je na srpskom grobqu u Mono-
štoru, dva dana kasnije, 7/24. oktobra 1941.
Sahranio ga je jerej Kirilo Srbovan, pa-
roh monoštorski.33 Grob mu se i danas ta-
mo nalazi, a spomenik, koji su mu podigli
wegovi dugogodišwi parohijani, ima sle-
deãi natpis: „Ovde poåiva jeremonah Mi-
trofan Šoqmošan. Umro 1941. g."
Mitrofan Šoqmošanov je bio ålan
Temišvarske pevaåke druÿine i Ÿenske
dobrotvorne zadruge,34 kojima je davao fi-
nansijsku pomoã. Više puta je svojim pri-
lozima pomogao i crkveni list „Glas-
nik".35 Ali wegova najveãa zasluga je bila
ta da, iako se nije bavio kwiÿevnošãu
ili prosvetnim radom, verno i marqivo
opsluÿivao malu monoštorsku parohiju, i
svojim predanim radom na wivi Gospod-
woj, posvetio se duhovnom ÿivotu, uspev-
ši da oåuva ÿišku srpskog pravoslavqa.

Nadgrobni krst na srpskom

grobqu u Monoštoru

Dejan Popov

HIEROMONK MITROFAN (ŠOLJMOŠANOV) (1866—1941)

Summary

Hieromonk Mitrofan (Šoljmošanov) was born in the village Keftel, in 1866. He

was a monk at the Bezdin Monastery, and also the priest-administrator in different pa-
rishes of the Timisoara Diocese, especially when the number of priests was small. Most
of his life he served in the small Monoštor parish, in which he conscientiously follo-
wed his duty of a priest almost to the end of his life (he died in 1941); thus he gave an
important contribution to the maintaining of the national and religious identity of his
parishioners.
Along with the life and activities of hieromonk Mitrofan (Šoljmošanov), this pa-
per presents some important events from the national-ecclesiastical life of the Serbs li-
ving in the territory of today's Romania.

33 ASPCO u Monoštoru, Protokol umrlih crkve hrama Vidovdana (Car Lazar) u Mo-
noštoru za god. 1897—1989; Upis br. 5/22. okt. 1941, 66.
34 S. Kostiã, Šematizam Pravoslavne srpske eparhije temišvarske u Kraqevini Ru-
muniji za 1924. godinu, Temišvar 1925, 39.
35 Glasnik. Crkveni, školski i društveni list, 12, Temišvar 10. 5. 1922, 103.
36 Glasnik. Crkveni, školski i društveni list, 5, Temišvar 10. 2. 1924, 38.

217
 Dejan Popov

IEROMONAHUL MITROFAN (¢OLMO¢ANOV) (1866—1941)

Rezumat

Ieromonahul Mitrofan (Solmo¤anov) s-a nºscut în satul Gelu (Ketfel), în anul

1866. A aparþinut ob¤tii mºnºstirii Bezdin, fiind ¤i administratorul diferitelor parohii ale
Episcopiei de Timi¤oara, în special în perioada în care numºrul preoþilor de mir era fo-
arte redus. Cel mai mult a rºmas în mica parohie Mºnº¤tur, în care ¤i-a exercitat cu
con¤tiinciozitate datoria sa preoþeascº, pânº aproape de sfâr¤itul vieþii (s-a stins din
viaþº în anul 1941), contribuind la pºstrarea identitºþii naþionale ¤i religioase a eno-
ria¤ilor sºi.
Paralel cu viaþa ¤i activitatea ieromonahului Mitrofan (Solmo¤anov), în lucrarea
de faþº sunt amintite ¤i câteva evenimente din viaþa naþional-bisericeascº a sârbilor de
pe teritoriul României de astºzi.

218
 UDC 347.965:929 Hadÿi K.

Dušan Popov

RODONAÅELNIK TEMIŠVARSKO-NOVOSADSKE
PORODICE, ADVOKAT I POLITIÅAR
DR KOSTA HAXI

Ima neke simbolike u ÿivotnom putu advokata i politiåara dr

Koste Haxija: roðen u Temišvaru, središtu Srpske Vojvodine, a kad je
ona u Austriji Srbima bila zvaniåno zakinuta, u jednom luku je, pre-
ko Vršca, dospeo do novog vojvoðanskog središta Novog Sada, gde je
ostvario karijeru i pustio korene svoje razgranate porodice.

CINCARSKO-GRÅKO POREKLO

Postojbina Haxijevih, po predawu, je u severnoj Gråkoj, severoza-

padno od Soluna, blizu Prespanskog jezera. Preci im, poreklom Cin-
cari, mešawem sa doseqenim Grcima, vremenom su se pogråili, kao
što ãe im potomci kasnije u Vršcu, pa u Temišvaru, ÿeneãi se Srp-
kiwama, postati Srbi. I dok je prota u temišvarskoj Mehali Konstan-
tin Haxi verovao da se porodica mora okrenuti prema Evropi, te je si-
na uputio na studije prava u Peštu, u ubeðewu, kako je govorio, da u
još zaostaloj Srbiji „sviwe preskaåu tarabe", dotle ãe wegov sin, ta-
koðe Kosta, kojem je posveãen ovaj prilog, biti 1918. godine vrlo rezo-
lutan: „Mi Srbi iz Vojvodine više ne idemo u Budimpeštu nego u Be-
ograd!"
Što su se Haxijevi, ranije Kostasovi, pokrenuli iz Šatiste, ili
po gråkom Siatiste, gde se iz vinograda na blagorodnim breÿuqcima
dobijalo åuveno šatisko vino zvano iliumenon, a oni vodili uspešnu
trgovinu, nije bio peåalbarski poriv, nego je uzrok turski zulum, koji
kao pravoslavci trpeti više nisu mogli, niti plaãati velik haraå.
Cincarsko-gråka populacija u toj oblasti, poznatoj kao Moskopoqe, po-
bunila se protiv nepravednog turskog poretka, na šta su sultanovi voj-
nici razorili grad 1769, a pravoslavni ÿivaq se iselio s najnuÿni-
jim stvarima i novcem u ãemerima. Krenuo je ka severu, „rasejavši se
po celoj Jevropi".1

1 D. J. Popoviã, O Cincarima, Beograd 1927, 19—20, 130—131.

219
 DOSEQEWE PREDAKA U BANAT

Trgovac Jovan Kostas se u toj seobi zadrÿao s porodicom 1770. u

Beloj Crkvi u Banatu, koja ga je svojim vinogradima na blagim breÿuq-
cima neodoqivo podseãala na rodnu Šatistu. Priåalo se da je dukate
doneo u ãupovima nalivenim medom i odmah je ovde otvorio trgovaåku
radwu. Iako je u Beloj Crkvi veã bilo Nemaca, doseqenih u terezijan-
skoj kolonizaciji, Kostasovi su se više pribliÿili pravoslavnim
Srbima. Gazda Jovan je nauåio srpski koliko mu je bilo nuÿno, a do
kraja ÿivota mešao je u govoru i „greåeske" izraze, poput Sterijinog
Kir-Jawe.
Kao i drugi Grci, i on je napadno ispoqavao svoje pravoslavqe,
usrdno se molio Bogu, krsteãi se i metanišuãi u crkvi, a drÿeãi se
tradicije, ÿeleo je da pre smrti obiðe Hristov grob. Bio je toliko bo-
gat da je mogao 1777. da ode na haxiluk u Svetu zemqu, a po povratku je
svom prezimenu, kako je bio obiåaj, dodao predikat Haxi, što je bio sa-
stavni deo statusnog poloÿaja u društvu.2

ZASNIVAWE PORODICE U TEMIŠVARU

Jovanov sin Dimitrije Haxi-Kosta (umesto gråkog Kostas), iduãi

za svojim ambicijama, nije video za sebe perspektivu u maloj Beloj Cr-
kvi, te je otišao u Beå i stupio kao pomoãnik u veliku trgovaåku kuãu
barona Simeona Sine, koji je i sam bio poreklom iz Moskopoqa, i
primao je u sluÿbu gråke mladiãe, znajuãi da u genima nose trgovaåki
duh. Kad je izuåio trgovinu i „greåesku spekulaciju", nastanio se u Te-
mišvaru, prihvatajuãi se unosne ÿitarske trgovine, a po tradiciji iz
postojbine, zapatio je i lepe vinograde, praveãi dobro vino.3
Drÿao se svog porekla, ali kod dece nije uspeo da saåuva gråka ose-
ãawa. Supruga mu je bila Srpkiwa Marija Bariãeva iz Panåeva, koja je
decu vaspitavala u srpskom duhu. Dimitrije je ÿeleo da bar najstarijeg
sina Konstantina usmeri na gråke nauke, te ga je upisao u temišvarsku
Gråku školu, koju je vodio znameniti uåiteq Jovan Sifnios.
Dimitrije je mlad umro, iscrpqen i u ratu, kad je kao narednik
uåestvovao u bici kod Lajpciga i za ispoqenu hrabrost zaradio Orden
topa. Iza wega je ostalo petoro dece, pod brigom matere. Wenim nasto-
jawem Konstantin je završio šestorazrednu gimnaziju u Temišvaru, a
tzv. filozofiju, sedmi i osmi razred, uåio je u Velikom Varadinu (da-
našwem rumunskom gradu Oradea Mare). Mati je smogla snage da sina
pošaqe i na visoke nauke, te je Konstantin studirao i diplomirao na
Pravnoj akademiji u Debrecinu. Po povratku, meðutim, nije mogao da
naðe zaposlewe u struci; boqe plaãena mesta bila su rezervisana za

2 D. J. Popoviã, O Cincarima, prilozi pitawu postanka našeg graðanskog društva,

Beograd 1937, 42—43, 466—467.
3 Memoarske beleške Koste Haxija ml. (u svojini wegovog sina Koste Haxija).

220
Nemce i plemiãe. Otišao je 1842. u Vršac i tamo završio Bogoslovi-
ju; nastavnik mu je bio potowi slavni rumunski mitropolit Andrej
Šaguna. Pre nego što je rukopoloÿen za sveštenika, oÿenio se Srp-
kiwom Katarinom Petroviãevom, ãerkom uglednog temišvarskog zana-
tlije, poreklom iz Srpskog Svetog Petra (Sânpetru Sârbesc).
Oseãajuãi se uveliko Srbinom, odluåio je kao mlad sveštenik da
uzme i srpsku slavu, jer ondašwi Grci su slavili samo imendane, pa
kad su se posrbqavali taj dan su obiåno uzimali za krsnu slavu. Sveåar
Konstantin opredelio se za slavu svoje matere, svetog Nikolu, koji je
ostao patron porodice do danas.4
Prvi je u porodici bio s imenom Kosta Haxi (izostavqajuãi ono
Kosta u prezimenu), pa su i wegovi muški potomci uzimali kasnije
isto ime, sve do petog Koste, roðenog u Novom Sadu 1979. godine, koji
je student Više grafiåke škole. Dva sina Koste prvo su se proslavila,
Kosta, drugi po redu, i Jovan (1884—1972), poznati biolog, ålan Slove-
naåke akademije nauka i dopisni ålan Srpske akademije. Jovanovi po-
tomci opredelili su se za slovenaåku naciju i kulturu, mada je on dr-
ÿao do svog srpstva; pisao je iz Qubqane Vasi Stajiãu posle gostovawa
i predavawa u Novom Sadu 1922: „Ja sam svojim pohodom u moju dedovi-
nu vrlo zadovoqan. Uvek sam spreman saraðivati u radu naše Matice".5

ADVOKATSKA KARIJERA

Kosta Haxi (II), a o wemu je ovde reå, rodio se u Temišvaru 27. ok-
tobra 1868. U rodnom gradu završio je gimnaziju i u Budimpešti pravo
i stekao akademsko zvawe doktora. Opredelio se kao pravnik za advoka-
turu i 27. septembra 1897. poloÿio je advokatski ispit, te otvorio kan-
celariju u Vršcu, gde je brzo stekao glas veštog i sposobnog pravnika.
Zapamãena je u struånim krugovima wegova odbrana prava manasti-
ra Mesiã kod Vršca, kada je 1908, u parnici izmeðu Srpske patrijar-
šije u Sremskim Karlovcima i Rumunske pravoslavne mitropolije,
uspeo da pred sudom dokaÿe da ovaj manastir treba da ostane u krilu
Srpske pravoslavne crkve, mada su Rumuni vrlo odluåno na wega pre-
tendovali. A u åuvenom marmaroš-sigetskom procesu pred Prvi svet-
ski rat 1914, kada su karpatski Rusini bili optuÿeni za veleizdaju,
smelo je obelodanio austrougarsku asimilatorsku politiku prema na-
rodnostima. Optuÿba je krenula kad su vlasti otkrile da Biblija, koja
je upuãena crkvama iz Rusije, sadrÿi i sliku ruskog cara Nikolaja II, a
kasnije se, kao grudva snega kad se kotrqa niz brdo, optuÿnica daqe na-
duvavala, što je dr Haxi raskrinkao.6

4 Memoarske beleške Koste Haxija ml.

5 Dr Jovan Haxi Vasi Stajiãu, 2. V 1922. iz Qubqane (Rukopisno odeqewe Matice
srpske 9.443).
6 M. Botiã, Dr Kosta Haxi, 50-godina Advokatske komore Vojvodine, Novi Sad 1971,
65—66.

221
 PRESEQEWE U NOVI SAD

Doktor Haxi se oÿenio Sofijom roð. Cvejiã (1875—1964), ãerkom

poznatog vršaåkog advokata Ðure Cvejiãa, prvaka Polit-Desanåiãeve
Liberalne stranke, i sa wom je u Vršcu izrodio desetoro dece, od ko-
jih je troje umrlo u deåjem i mladalaåkom uzrastu, a sedmoro odraslih
postiglo zavidne karijere, svako u svom domenu.7
Haxijevi su se s decom preselili u Novi Sad 1911; najstariji sin,
koji ãe naslediti oåevu advokatsku kancelariju, Kosta Haxi ml. (III),
imao je tada trinaest godina. Porodica se najpre smestila u kuãu Jova-
noviãevih, na uglu Gråkoškolske i Ãuråijske ulice (kasnije Pašiãe-
ve), a onda je dr Haxi od nekog Nemca, vlasnika solane, kupio lepu i
prostranu kuãu sa baštom u Sokolskoj 18 (danas Matice srpske), gde je
otvorio i kancelariju.

ADVOKAT I POLITIÅAR

U Novom Sadu se dr Haxi bavio advokaturom, s kraãim prekidom

za vreme boravka u Pragu, sve do smrti, 17. decembra 1942. Maðari su
mu, kao pravniku s peštanskom diplomom, i za vreme okupacije dozvo-
lili da advokatiše, što wegovom sinu nije bilo dopušteno. Pored
advokature, i politika mu je bila velika strast.
I jedna i druga preokupacija uåinile su ga veoma komunikativnim.
Rado je bio viðen u svakom društvu, u to vreme je to obiåno bivalo po
kafanama, ili oko podneva kad se išlo na pivo, ili u veåerwim åaaso-
vima, kad su uz vino voðene beskrajne politiåke prepirke. Bio je oma-
weg rasta, suvowav, s panonskim brkovima, proãelav. Vaÿio je za veli-
kog kozera, koji je znao da zabavqa društvo duhovitim upadicama. Kole-
ge i prijateqi zvali su ga po prezimenu — Axija. U wegovom domu, u
predratnom i meðuratnom vremenu, bili su gosti mnogi ugledni poli-
tiåari, umetnici, pravnici i profesori univerziteta. Zetovi su mu
bili poznati slikar Petar Dobroviã i wegov brat arhitekta Nikola
Dobroviã, kao i beogradski advokat Dušan Pešiã. Inteligentan i sa
širokom kulturom, s respektom je svuda priman. Kao pravnik posedovao
je veliko znawe, te su se kolege s wim o mnogim sloÿenim stvarima åe-
sto konsultovale.

7 Deca Koste Haxija i Sofije roð. Cvejiã: Kosta Haxi ml., advokat (1898—1971);
Jelka Haxi, nastavnica stranih jezika (1900—1990); Mihajlo Haxi (1901—1983), ekonomi-
sta; Feodora (1902—1906); Olga Dobroviã (1902—1995), supruga slikara Petra Dobroviãa,
vodila je wegovu galeriju u Beogradu; Sofija (1905—1906); Vladimir K. Haxi (1906—
1964), advokat; Vera Pešiã (1908), profesorka francuskog jezika, majka politiåarke Ve-
sne Pešiã i poznate glumice Stanislave Pešiã; Ðura Haxi (1911—1928), kao gimnazija-
lac umro od šarlaha; Ivanka Dobroviã (1912—1995), diplomirana pravnica, supruga arh.
Nikole Dobroviãa.

222
 KUMSTVO SA JAŠOM TOMIÃEM

Još u mladosti stupio je u politiåki ÿivot kao pristalica Srp-

ske narodne radikalne stranke, koju je predvodio Jaša Tomiã, Mileti-
ãev zet, a wegov kum. Ulazio je u krug najuÿih Tomiãevih saradnika, veã
i po vršaåkoj liniji, zajedno sa Ðorðem Krasojeviãem, Ÿarkom Mila-
dinoviãem, Milanom Nedeqkoviãem i drugima. Kad je Miladinoviã
jednom došao u nezgodnu situaciju, zbog neke nepotpisane menice, Ha-
xi se ponudio da spreåi skandal koji bi štetio stranci, te je zajedno
sa Krasojeviãem potpisao menicu, i tako je zataškana „ta sviwarija".
Biran je 1906. za poslanika u Narodno-crkvenom saboru u Srem-
skim Karlovcima, kad se meðu srpskim seqacima mnogo oåekivalo od
Manastirske uredbe, koju su radikali, uz wegovo ÿivo uåešãe, uspeli
da proguraju u Saboru.
Na zboru Radikalne stranke u Novom Sadu januara 1912. dr Haxi je
osudio Arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve zbog donošewa
Sinodalnog statuta, koji je stvarao, kako je govorio, „duboki jaz izme-
ðu naroda i crkvene hijerarhije", åime je iz temeqa bila uzdrmana srp-
ska narodno-crkvena autonomija u Habzburškoj monarhiji. Kanonskom
i pravnom argumentacijom dokazivao je da su carske privilegije, kao
osnov autonomije, date srpskom narodu, a ne crkvenim velikodostojni-
cima. Zalagao se za princip demokratskog suvereniteta u crkvi, na li-
niji daqeg laicizirawa autonomnih organa i institucija, a protiv
wihove klerikalizacije.

ZA SRPSKU NARODNO-CRKVENU AUTONOMIJU

Na zboru opozicije u Novom Sadu, juna 1912, kada je traÿeno opšte

prava glasa za sve narodnosti i slojeve društva, pa i za ÿene, dr Haxi
se nalazio u predsedništvu toga skupa. Radikalna stranka ga je 1912.
izabrala za svog zastupnika na Meðustranaåkoj konferenciji za izmi-
rewe radi zajedniåke odbrane autonomije, koju su vlasti suspendovale.
Uåestvovao je potom na konferenciji u Zagrebu, aprila 1914, kada je
zahtevano ponovno uspostavqawe srpske autonomije.
Austrougarske vlasti su pomno pratile wegovo angaÿovawe za srp-
ska prava, te su i wega, pored drugih politiåkih prvaka, uhapsile i
internirale na poåetku Svetskog rata u Debrecin, a potom u obliÿwe
selo. Pošto se dobro poznavao sa mnogim uticajnim maðarskim poli-
tiåarima, nije dugo zadrÿan u internaciji. Pamtilo se kako je u Vršcu
na izvrsnom maðarskom jeziku u nekim predmetima zastupao potoweg
maðarskog premijera Šandora Vekerlea, a to ovaj svakako nije zabora-
vio i uzeo ga je u zaštitu.8

8 D. Popov, Novosadske biografije (IV) — Najstariji, stariji, mlaði, najmlaði Ko-

sta Haxi, Sveske za istoriju Novog Sada, 7, Novi Sad 1996, 19—33.

223
 AKCIJE PRED KRAJ SVETSKOG RATA

Kad je decembra 1917. u Novom Sadu formiran Središwi odbor za

Baåku, Banat i Barawu, radi prihvatawa i zbriwavawa srpske ratne
siroåadi iz Bosne i Hercegovine, dr Haxi je bio meðu wegovim naja-
gilnijim ålanovima. Kako se bliÿio kraj rata, tako se i on, kao i dru-
gi politiåari, sve više angaÿovao oko pitawa buduãeg statusa Vojvo-
dine. Putovao je u Budimpeštu, kao izaslanik novosadskog „izbornog
bloka", da ispita kakva mišqewa vladaju u redovima maðarske demo-
kratske opozicije. Tada je u maðarskim glasilima objavqena wegova iz-
java da bi Srbi mogli da ostanu sa Maðarima, ukoliko bi se maðarska
drÿava demokratski preuredila i nacionalnim mawinama zagarantova-
la potpunu ravnopravnost i slobodu kulturnog razvoja. Pokazalo se ka-
snije da je izjava izvuåena iz konteksta, da bi terala vodu na maðarsku
vodenicu. Haxi je tu vest demantovao, ali je kasnije napomenuo da bi u
tom trenutku, pre završetka rata, dok je još postojala austrougarska
vlast, suprotna izjava, da Vojvodina ÿeli otcepqewe od Ugarske, mogla
samo da srpski narod izloÿi novim stradawima i progonima.9

ZA PRISAJEDIWEWE VOJVODINE SRBIJI

Kad je grof Mihaq Karoqi 31. oktobra 1918. formirao demokratsku

vladu u Maðarskoj, on je, u ÿeqi da pokaÿe dobru voqu prema Srbima i
zadrÿi Vojvodinu u okriqu Maðarske, dr Kosti Haxiju ponudio mini-
starski portfeq, što je on odbio i umesto sebe predloÿio Jocu Lalo-
ševiãa, koji je takoðe otvoreno odbio ponudu. Haxi je delio mišqewe
voðe svoje stranke Jaše Tomiãa da se Srbi u Vojvodini okreãu prema
Beogradu i da ãe raskinuti s Budimpeštom od koje su toliko trpeli.
U to vreme je meðu ovdašwim demokratima postojalo jako raspolo-
ÿewe da se Vojvodina, pošto se otcepi od Ugarske, preko Narodnog vi-
jeãa u Zagrebu, zajedno sa drugim jugoslovenskim zemqama, ujedini sa
Srbijom i Crnom Gorom u jednu drÿavu; dr Kosta Haxi je, kao i Jaša
Tomiã, odluåno bio okrenut ka Beogradu i srpskoj kraqevskoj vladi,
smatrajuãi da je ona i sa stanovišta jugoslovenskih i meðunarodnih
odnosa mnogo znaåajniji åinilac ujediwewa nego zagrebaåko Narodno
vijeãe.10

RAZLAZ SA ZVANIÅNIM RADIKALIMA

I JAŠOM TOMIÃEM

Pada u oåi da u vreme osloboðewa i ujediwewa imena dr Koste Ha-

xija, do tada vrlo istaknutog politiåara i bliskog saradnika Jaše To-

9 K. Milutinoviã, Vojvodina izmeðu Beograda i Zagreba, Starine, 53, Zagreb 1966, 341.
10 D. Popov, Srpska štampa u Vojvodini, Novi Sad 1983, 13, 144, 174, 196.

224
miãa, nema ni u jednom politiåkom organu, ni u Srpskom narodnom od-
boru, ni u Velikom narodnom savetu, ni meðu poslanicima i wihovim
zamenicima u Privremenom narodnom predstavništvu u Beogradu. Nije
åak biran ni u Veliku narodnu skupštinu Vojvodine, koja je 25. novem-
bra 1918. u Novom Sadu odluåila o neposrednom prisajediwu Vojvodine
Kraqevini Srbiji. Meðu poslanicima iz Novog Sada nalazio se wegov
dvadesetogodišwi sin Kosta Haxi mlaði.11
Na to je uticalo wegovo razilaÿewe sa Jašom Tomiãem: u pitawu
su bili liåni razlozi, koji nisu do kraja javno razjašweni, pa je sled-
stveno tome došlo i do wegovog politiåkog raskida sa zvaniånom Ra-
dikalnom strankom. Na opštem zboru Radikalne stranke 27. februara
1919. u Novom Sadu dr Haxi je ipak biran u Središwu upravu, ali je
ubrzo, zajedno sa Mitom Klicinim, postao radikalski disident. Upa-
dqivo je bilo wegovo odsustvo, na Ðurðevdan 1919, na svadbi u Åaviãe-
voj kuãi, gde je Jaša Tomiã u oduševqewu pozdravio venåawe jedne
Srpkiwice iz Vojvodine sa oficirom, oslobodiocem iz Srbije. Kraj
Tomiãa je umesto starog Haxija sedeo wegov sin, mladi kum Kosta Haxi
mlaði.

MEÐU „NEZAVISNIM RADIKALIMA",

PA SAMOSTALCIMA

Dr Haxi i Klicin otvorili su 1921. politiåki front kao „neza-

visni radikali", iznoseãi svoje stavove u nedeqniku „Dunav" dr Ka-
menka Subotiãa. Wihova propaganda „za obnovu Vojvodine" nije, meðu-
tim, naišla na širi odziv i brzo je propala. Ponovo su se zajedno na-
šli u listu dr Lazara Rašoviãa „Nova Srbija", delujuãi pod parolom
„za spas Radikalne stranke", na liniji Stojana Protiãa, da se refor-
miše drÿavno ureðewe, elastiånije pristupi meðunacionalnom spora-
zumevawu, da se brÿe rešava agrarna reforma, spreåi korupcija i zaga-
rantuje bezbednost graðana. Kao slobodni intelektualac, dr Haxi je
uåestvovao na Kongresu javnih radnika a u Zagrebu, septembra 1922, po-
drÿavajuãi ideje o potrebi drÿavnog preureðewa na novim federativ-
nim osnovama.12
Kad je 1924, posle raskola u Davidoviãevoj Demokratskoj stran-
ci, stvorena Samostalna demokratska stranka, pod voðstvom Svetozara
Pribiãeviãa, dr Haxi je prišao toj politiåkoj grupaciji i u wenom
okriqu ãe u drugoj polovini tridesetih godina uåestvovati u opozici-
onom Vojvoðanskom frontu. Pre toga je proveo u Pragu pet godina, od
1931. od 1936, kada je tamo u emigraciji bio i Pribiãeviã. Nejasan je
razlog wegovog napuštawa zemqe. U porodici je ostalo uverewe da su
mu tadašwe vlasti, koje su u vreme kraqevske diktature progawale opo-
zicionare, namestile nekakav proces oko nekih para, koji ga je mogao

11 Spomenica Osloboðewa Vojvodine 1918, Novi Sad 1929.

12 Porodiåna arhiva Haxijevih.

225
stajati zatvora. U Pragu je ÿiveo od novca koji mu je sin slao, åekajuãi
da proðe odreðeno vreme, da stvar zastari, da bi se vratio kuãi. Tek
1939. ponovo je upisan u Imenik advokata u Advokatskoj komori, nasta-
vqajuãi svoju uhodanu praksu, ali sada sa mnogo mawe ÿara i ÿeqe za
eksponirawem u javnosti.13

Dušan Popov

THE PROGENITOR OF A TIMISOARA AND NOVI SAD FAMILY,

THE LAWYER AND POLITICIAN Dr KOSTA HADŸI

Summary

The well-known Serbian politician and lawyer, Dr Kosta Hadÿi (1868—1942),

born in Timisoara, in his life-path created an arc from the old seat of the Serbian Voj-
vodina, Timisoara (via Vršac) to the present capital of Vojvodina — Novi Sad, where
he put roots with his numerous family. He descended from a Tzintzar family from Mo-
skopolis in north Greece; the family was Hellenized there, and when escaped to Banat
because of the Turkish oppression it was Serbianized, since the Kostas, as they were
called in their homeland, married the Serbian women.
They chose St. Nicholas for the family patron saint, and the attribute Hadÿi for
their family name because one of their ancestors went to the pilgrimage (hajj) to the
Holy Land. Kosta Hadÿi completed his studies of law in Budapest and was a lawyer till
his death, but politics was his great passion. He became famous as a lawyer when at
court defended the rights of the Serbian Orthodox Church concerning the Mesiã Mona-
stery near Vršac for which the Romanians also had aspirations. At the famous Marma-
ros-Sziget trial before World War I, he defended the Carpathian Ruthenians accused of
high treason, disclosing the Austro-Hungarian assimilation policy towards its nationa-
lities.
With his wife and eight children (two of them died soon after birth) he moved to
Novi Sad in 1911, where he acquired great reputation as a lawyer and a politician. He
belonged to the Serbian National Radical Party, whose leader Jaša Tomiã was his best
man. As a representative in The Serbian National-Ecclesiastical Council he fought for
the Serbian national-ecclesiastical and school autonomy, till its abolition in 1912. Du-
ring World War I he was interned as an exposed Serbian patriot. At the end of the
War, his activities included taking care of the Serbian war orphans from Bosnia and
Herzegovina.
During the political struggle related the future status of Vojvodina, the Count
Mihály Károlyi, as the president of the democratic government of new Hungary, offe-
red him a ministerial position in October 1918, to show his good will toward the Serbs,
so that Vojvodina would stay within Hungary. He refused the offer, as did his political
like-minded person, Joca Laloševiã. Like other Serbian politicians, he advocated the se-
cession of Vojvodina from Hungary and its integration in the Kingdom of Serbia. He
resolutely said: „We, the Serbs from Vojvodina, will not go to Pest anymore, but to
Belgrade!"
Due to some personal reasons, he parted with Jaša Tomiã and became the Radical
dissident in the group of „the independent radicals". He followed Stojan Protiã's line,
who advocated the rearrangement of the new Yugoslav state on the federal basis. Later,

13 Seãawe Koste Haxija (åetvrtog).

226
he joined Svetozar Pribiãeviã's party of the independent democrats, acting in the oppo-
sition Vojvodina Front. He was in the emigration in Prague for five years (1931—35)
to avoid a court trial, and on his return continued his regular law practice in Novi Sad,
less eagerly and without the desire to be present in public. He died during the Hungari-
an occupation of Baåka, on December 17, 1942; as a student from Pest, he was allo-
wed to practice law, while his son Kosta Hadÿi Jr, who inherited his law office, did not
have that permission.

Dušan Popov

AVOCATUL ¢I OMUL POLITIC Dr. KOSTA HADŸI, ÎNTEMEIETORUL

UNEI FAMILII DIN TIMI¢OARA—NOVI SAD

Rezumat

Cunoscutul om politic ¤i avocat sârb dr. Kosta Hadÿi (1868—1942), nºscut la Ti-
mi¤oara, pe drumul vieþii sale a fºcut un arc, care a plecat din centrul Voivodinei
Sârbe¤ti, Timi¤oara (apoi trecând prin Vâr¤eþ) ¤i a ajuns la Novi Sad, capitala Voivodi-
nei, unde a lºsat rºdºcini cu familia sa, care s-a extins foarte mult. Provine dintr-o fa-
milie de aromâni din Moscopole, în nordul Greciei, care s-a elenizat, iar când a fugit
de aci, din cauza oprimºrilor turcesþi, în Banat, s-a sârbizat, deoarece familia Kostas,
cum se numea în þinutul natal, a avut membri care s-au casatorit cu sârboaice.
Familia a luat drept patronul casei pe Sf. Nicolae, iar ca nume de familie — pre-
dicatul Hadÿi, deoarece unul dintre înainta¤ii acestei familie a fost în Locurile Sfinte, la
hagialac. La Budapesþa, Kosta Hadÿi ¤i-a luat licenþa în drepþ ¤i a practicat avocatura
pânº la sfâr¤itul vieþii, dar ¤i politica în era o mare pasiune. A devenit foarte cunoscut
ca avocat, atunci când, în faþa tribunalului, a reu¤it sº apere dreptul Bisreicii Ortodoxe
Sârbe asupra Mºnºstirii Mesici de lângº Vâr¤eþ, asupra careia aveau pretenþii ¤i ro-
mânii. La vestitul proces din Marmaro¤-Sighet, îi preajma Primului rºzboi mondial, i-a
apºrat cu succes pe rutenii carpatici, care au fost acuzaþi de mare trºdare, fºcând pu-
blicº politica de asimilare faþº de minoritºþi a Austro-Ungariei.
Împreunº cu soþia ¤i cu cei opt copii (doi au murit la scurt timp dupº na¤tere) s-a
mutat, în anul 1911, la Novi Sad, unde ¤i-a dobândit un mare prestigiu ca avocat ¤i po-
litician. El a fºcut parte din Partidul Radical National Sârb, al cºrui conducator, Jaša
Tomiã, îi era na¤. Ca deputat în Soborul naþional-bisericesc sârb a luptat pentru autono-
mia naþional-bisericeascº ¤i ¤colara a sârbilor, pânº la anularea sa, în 1912. În timpul
Primului rºzboi mondial a fost internat, el fiind unul dintre patrioþii sârbi care s-a expus
foarte mult. Spre sfâr¤itul rºzboiului s-a angajat în vederea îngrijirii de orfanii de rºzboi
sârbi din Bosnia-Herþegovina.
Atunci când se purta lupta politicº cu privire la viitorul statut al Voivodinei, con-
tele Mihaly Karolyi, în calitate de pre¤edinte al guvernului democrat al noii Ungarii, i-a
oferit, în octombrie 1918, un portofoliu ministerial, pentru a da dovadº de bunºvoinþº
faþº de sârbi, cu scopul ca Voivodina sº rºmânº în componenþa Ungariei. El a refuzat
oferta, la fel ca ¤i Joca Laloševiã, care împºrtº¤ea cu el acelea¤i opinii politice. S-a
declarat, la fel ca ¤i ceilalþi oameni politici sârbi, pentru separarea Voivodinei de Unga-
ri a si alipirea ei Regatului Serbiei. A vorbit cu hotºrâre: „Noi, sârbii din Voivodina nu
mai mergem la Pesta, ci la Belgrad!"
S-a distanþat de Jaša Tomiã din motive politice ¤i a devenit disident radical,
fºcând parte din grupul „radicalilor independenþi". Era adept al lui Stojan Protiã, care
milita pentru reorânduirea noului stat iugoslav pe baze federative. Mai târziu a aderat la
partidul democraþilor independenþi ai lui Svetozar Pribiãeviã, desfº¤urându-¤i activitatea
în cadrul Frontului Voivodinean de opoziþie. Timp de cinci ani a fost în exil, la Praga

227
(1931—1935), pentru a evita un proces in faþa tribunalului, iar dupº ce s-a reîntors a
continuat practica sa bine trasatº, de avocat, în ora¤ul Novi Sad, cu mai puþinº ardoare
¤i dorinþº de se evidenþia în opinia publicº. A încetat din viaþº în timpul ocupaþiei de
cºtre maghiari a regiunii Baåka, în 17 decembrie 1942; în calitate de elev al ¤colilor
din Pesta i s-a permis sº practice avocatura, în timp de fiul sau, Kosta Hadÿi jr., care
va mo¤teni biroul sºu de avocat, nu avea o asemenea permisiune.

228
 UDC 949.85(=861)

Miqa Radan

ODNOS KARAŠEVSKIH INTELEKTUALACA

S KRAJA XIX I PRVE POLOVINE HH VEKA
PREMA ETNIÅKOM POREKLU KARAŠEVAKA

Sedam naseqa sa slovenskim ÿivqem katoliåke veroispovesti —

Karáševo, Klokótiå', Lupak, Rávnik, Nérmiã', Vódnik i Jábalå'e —
smeštena su u jugozapadnom delu rumunskog Banata, u dolini reke Ka-
raš. Stanovnici ovih naseqa, poznati pod imenom Krašovani ili, ka-
ko sami sebe nazivaju, Karaševci, stoleãima ÿive daleko od svoje ma-
tice, usred podruåja nastawenog rumunskim ÿivqem. Ta grupa od sedam
karaševskih naseqa je, u stvari, etniåki izolat, åije se stanovništvo
odlikuje mnogobrojnim osobenostima u jeziku, nošwi, obiåajima, fol-
kloru, veri i nekim specifiånostima u mentalitatu. Te osobenosti,
kao i mnoga pitawa vezana za wihovo etniåko poreklo, jezik, veroispo-
vest, datum dolaska u Banat, uzroke migracije itd. — doprinele su da
Karaševci, duÿe od jednog veka, budu u centru paÿwe mnogih nauånika
— lingvista, istoriåara, etnografa.
Osobine koje definišu identitet ove etniåke enklave mogu se ob-
jasniti procesom wene etnogeneze. Prema našem mišqewu, taj je pro-
ces bio sloÿen i dugotrajan. Današwi Karaševci su potomci prvih
Slovena koji su se nastanili u Banatu negde u VII veku, a potom se po-
mešali sa izbeglicama pridošlim u ove krajeve, najverovatnije krajem
XIV ili poåetkom XV veka, iz oblasti juÿno od Dunava, koji su u veli-
koj veãini bili Srbi. Znaåajan udeo u stvarawu ove etniåke enklave
imali su i Rumuni Banaãani, sa kojima je karaševski ÿivaq vekovima
bio u stalnom kontaktu. Takoðe, ne treba zaboraviti veoma znaåajnu
ulogu katoliåke crkve, koja je omoguãila utapawe ove heterogene mase u
åvrstu homogenu etniåku enklavu sa specifiånim etno-lingvistiåkim
crtama.1
Meðutim, treba napomenuti da je Karaševaka još bilo i u drugim
naseqima Banata, gde su bili u mawini i, vremenom, u najveãem broju
sluåajeva, asimilirani. Još uvek ih danas ima u Tirolu (bivši Királi-

1 Vidi: M. N. Radan, Graiurile cara¤ovene azi. Fonetica ¤i fonologia, Timi¤oara 2000,

222.

229
kegye), Uqmi, Izbištu i još nekim naseqima oko Vršca, a asimili-
rani su u Dukwaåi (rum. Dognecea), Slatini Timiš, Lipovi, Radni,
Otvasu, Kalini, Banatskom Karlovcu (u jugoslovenskom Banatu).2
Kada se poðe od ovih åiwenica lakše je shvatiti sve posebnosti
Karaševaka, wihov mentalitet i pre svega, globalno uzevši, odsustvo
nacionalne svesti, boqe reãi wihovu nacionalnu neopredeqenost. Ra-
di boqeg razumevawa kasnijeg stava karaševskih intelektualaca prema
nacionalnom pitawu, razmotriãemo, najpre, kako se ovaj ÿivaq nacio-
nalno izjašwavao u prošlosti i razloge takvog izjašwavawa.
Veãina istraÿivaåa koji su prouåavali ovu etniåku i lingvistiå-
ku oazu istakli su da je obiånog ÿiteqa karaševskih naseqa teško bi-
lo ubediti da je Srbin, Hrvat ili Bugarin.
Jedan od prvih nauånika koji je istraÿivao govore Karaševaka, Q.
Miletiå, primeãuje da kod ovog ÿivqa ne postoji nacionalna svest;3 J.
Ÿivojnoviã, u svom prvom radu u kojem pomiwe Karaševke, kaÿe da
„nemaju mnogo svesti narodnosne".4 Istina je, meðutim, da su Karašev-
ci imali i imaju nacionalne svesti, ali je ona opet osobena. Naime,
oni su sve donedavno sebe smatrali posebnim narodom — „karaševski
narod", a svoj govor nazivali „karaševski jezik". Q. Miletiå, u veã
spomenutom radu, kaÿe da se „Karaševci smatraju posebnim narodom, a
ime Karaševak nema drugo znaåewe do katolik koji govori karašev-
ski",5 a E. Petroviå, u svojoj monografiji, iznosi isto mišqewe: „Ka-
raševci imaju svoju nacionalnu svest. Oni se smatraju posebnim naro-
dom".6 Nakon boravka meðu Karaševcima i wihovog boqeg upoznavawa,
J. Ÿivojnoviã je uvideo da se vremenom kod wih stvorila svest „da su
oni kao Krašovani zaseban narod, koji govori zasebnim jezikom krašo-
vanskim".7 Ruski nauånik rumunskog porekla, P. Sirku, ide tako daleko
da ovaj ÿivaq smatra, neosnovano, posebnim narodom, a wihov govor
posebnim, karaševskim jezikom ili bar karaševskim dijalektom,8 a
Ivan Ivaniã o nacionalnom opredeqewu Karaševaka kaÿe: „Govore
åisto srpski, meðu tim se nazivaju Krašovani", a odmah potom dodaje:
„Ponudu iz Bugarske da se 'kao Bugari' isele u svoju 'staru otaxbinu',
odbili su Karašovani najodluånije, jer — vele — oni nisu Bugari, veã
Srbi".9

2 Lj. Miletiå, Ueber die Sprache und die Herkunft der sog. Krašovaner in Süd Ungarn,
Archiv für slavische Philologie, Tom 25, Berlin 1903, 168—169; M. N. Radan, nav. delo, 17;
I. Birta, Karaševci (Narodne umotvorine sa etnološkim osvrtom), Bukurešt 1993, 7; J. Ÿivojno-
viã, Ugarska statistika i Srbi u Ugarskoj, Letopis Matice srpske, 222, VI, Novi Sad
1903, 85.
3 Q. Miletiå, nav. delo, 162.
4 J. Ÿivojnoviã, nav. delo, Ugarska statistika, 86.
5 Q. Miletiå, nav. delo, 162.
6 E. Petrovici, Graiul cara¤ovenilor. Studiu de dialectologie slavº meridionalº, Bucure¤ti
1935, 14.
7 J. Ÿivojnoviã, Krašovani (Karašani, Karašavci). Beleške, narodni obiåaji i pri-
meri jezika, Letopis Matice srpske, 242, ¡¡, Novi Sad 1907, 49.
8 P. Sirku, Narìåije Karaševcevæ, Izvestija otdelenija russkogo jazuka i slovesno-
sti Imperatorskoj Akademiji Nauk, IV, Petersburg, 1899, 641—660.
9 I. Ivaniã, O Buwevcima, Letopis Matice srpske, 175, ¡¡¡, Novi Sad 1893, 28.

230
 U potpunoj suprotnosti sa veã gorenavedenim konstatacijama jeste
tvrdwa Joza Srziãa, hrvatskog uåiteqa u Ravniku, izreåena u ålanku
Karaševci ili Krašovani,10 da je opazio „veliku nacionalnu svijest i
ono wihovo odrešno 'mi smo Karaševci — Horvati'", pa i zakquåke
koje iznosi u vezi sa wihovim poreklom: „Oni su naši, oni su Slove-
ni, oni su 'Horvati'", iako na poåetku svog ålanka priznaje da „Sam
Krašovan sebe naziva: Karaševac" i „Tko su zapravo oni, to ni danas
nitko ne zna sa sigurnošãu". Da ih uvrsti meðu Hrvate nije ga spreåi-
lo ni to što, kako u ålanku kaÿe, „Krašovani govore ekavštinom i
štokavskim nareåjem", niti priznawe kako je hrvatske uåiteqe, prido-
šle u karaševska naseqa, iznenadio „wihov jezik malo neobiåan", ili
pak što „ni pismeniji Krašovan u poåetku našeg dolaska nije bio
sposoban da sa potpunim razumevawem åita naše kwige i novine". Sa-
mog sebe protivureåi J. Srziã u vezi sa tvrdwom da se Karaševci sma-
traju Hrvatima, jer se na jednom mestu u ålanku ÿali da su ÿiteqi Ka-
raševa, u kojem ÿivi skoro polovina Karaševaka, nezadovoqni što su
im poslati uåiteqi iz Hrvatske, koji im kvare jezik („strica limba"),
vodili „propagandu protiv naših hrvatskih škola i naših uåiteqa".11
Da su stavovi pomenutog uåiteqa pristrasni i netaåni, moÿe se
zakquåiti iz ålanaka Grge Ãoriãa, hrvatskog uåiteqa u Klokotiãu, koji
pošteno, sasvim objektivno govori o poreklu Karaševaka, o teškim
uslovima u kojima oni ÿive i koje je iskreno voleo, razumeo i poma-
gao.12 Govoreãi o nacionalnom opredeqewu, on kaÿe: „Tokom vremena
oni su stvorili poseban jezik i posebne obiåaje, jer staro su zadrÿali,
a novo dobijali samo od tuðina, tako da im to daje obiqeÿja posebnoga
naroda, jer oni se tako zovu pored zvanih i nezvanih koji tako pišu i
govore".13 G. Ãoriã pošteno iznosi i karaševsko narodno predawe o
wihovoj prvobitnoj postojbini: „Oni vele da su došli iz okoline Kru-
ševca grada u Srbiji", a potom iznosi svoje mišqewe o etniåkom po-
reklu Karaševaka: „Ja stojim na tvrdwi da su oni naši qudi, koji su
po svemu bliÿi Srbima nego Hrvatima, što ãete iz dowega pisawa sa-
mi videti".14 I ne samo da priznaje da su Karaševci srpskog porekla,
nego i donosi argumente: „wihova imena su mahom srpska: Todor, Ðu-
rað, Krsto, Luka, Petar itd."; „Krašovani govore našim jezikom i to
ekavski. U crkvi ikavski pevaju, a to zato, što su nauåili pesme iz
kwiga koje su štampane u Subotici za Buwevce i Šokce"; „Oni vole
slušati pesme o Marku i Milošu"; „Kao najbliÿi obiåaj koji ih veÿe
s našim narodom, napose sa Srbima, je 'slava'. Slava je ista kao kod
Srba u Srbiji"15 itd.

10 U listu Pravda, Temišvar, godina ¡¡¡, broj 208/5. XII 1946, str. 2; broj 209/8. XII
1946, str. 2; broj 210/12. XII 1946, str. 2.
11 U Pravdi, br. 209/8. XII 1946, str. 2.
12 Vidi Glasnik, god. XVI, Timi¤oara, decembar 1937, br. 11—12, str. 24.
13 G. Ãoriã, O Krašovanima, Kalendar Temišvarskog vesnika za godinu 1938, 52.
14 G. Ãoriã, O Krašovanima, Temišvarski vesnik, V, 253, Temišvar 21. mart 1937, 1.
15 Isto, 1; O slavi opširnije u ålanku M. N. Radana, Znaåaj slave i još nekih pro-
slava sa kultnim obeleÿjem za odreðivawe etniåkog biãa Karaševaka, Etno-kulturološki
zbornik, IV, Svrqig 1998, 105—110.

231
 Pretpostavqamo, imajuãi u vidu åiwenicu da su Karaševci, kao
katolici, imali slovenske katoliåke misionare — Bugare i Hrvate (od
XIV do XIX veka),16 da su oni vekovima pokušavali ubediti ovaj ÿivaq
bilo da su Bugari, bilo da su Hrvati, ali je to bilo bezuspešno, jer,
kao što se moÿe videti iz gorweg izlagawa, oni su se masovno oprede-
qivali kao Karaševci.
Sigurno je da je razvoj kulture, nauke i tehnike krajem XIX, a naro-
åito u HH veku, omoguãio åešãe i mnogobrojnije kontakte ovog ÿivqa
sa Srbima, Hrvatima, Bugarima i drugim narodima. Sve je to doprine-
lo da dotadašwa nacionalna koncepcija Karaševaka poåiwe doÿivqa-
vati izvesne promene. Uåeni Karaševci uviðali su neosnovanost ube-
ðewa wihovog ÿivqa o posebnom nacionalnom identitetu i poåeli su
traÿiti odgovor na pitawe kojem juÿnoslovenskom narodu oni stvarno
pripadaju. Taj proces je zapoåeo u drugoj polovini XIX veka, ali se on
teško i sporo odvijao, a ni danas nije okonåan. Pošto su Karaševake
smatrali delom svog naroda kako Srbi, tako i Hrvati, åak i Bugari,
bilo je i još uvek ima, dosta kolebawa u pogledu nacionalnog oprede-
qivawa. Arhaiånost jezika, specifiåna nošwa, obiåaji i, pogotovu,
pripadnost katoliåkoj veroispovesti, oteÿavali su i još uvek oteÿava-
ju proces definitivnog i masovnog nacionalnog opredeqewa Karaše-
vaka. Kao što ãe se videti u nastavku izlagawa, na poåetku tog procesa
(XIX vek) postojala je izvesna predispozicija, sklonost kod nekih kara-
ševskih intelektualaca da prihvate mišqewe o bugarskom poreklu, ali
je ta teza brzo odbaåena, u prvom redu od karaševskog ÿivqa, koji to
nikada nije prihvatio.
Potom, krajem XIX i poåetkom HH veka, sve više prodire ideja o
srpskom poreklu, a kasnije, tridesetih godina HH veka, javqa se i op-
cija hrvatskog moguãeg porekla. Ideja o hrvatskom poreklu Karaševaka
poåela se nametati kada su u karaševska naseqa, prema uredbi školske
Konvencije iz 1933. došli uåiteqi iz Hrvatske.17 Tu tendenciju je uo-
åio åuveni rumunski slavista E. Petroviå, koji je na prvim stranica-
ma svoje monografije zabeleÿio: „Preko crkve i škole doznali su Ka-
raševci da su Hrvati. Neki od wih, naravno, školovani qudi, orijen-
tisali su se prema Srbima".18 Otada, a naroåito danas, meðu Karašev-
cima, pogotovu intelektualcima, vodi se ÿestoka rasprava o tome da li
su preci Karaševaka poreklom Srbi ili Hrvati.
Na osnovu podataka objavqenih tokom vremena u raznim studijama,
novinama ili åasopisima, kao i na osnovu podataka koje smo sami pri-
kupili, pokušaãemo, u nastavku, da prikaÿemo ophoðewe i poziciju
najistaknutijih karaševskih intelektualaca s kraja XIX i prve polovi-
ne XX veka po pitawu porekla.

16 Prema podacima iz Historia domus parochiae Kraszowensis (Kopija rukopisa iz

1726, koja se nalazi u parohiji u Karaševu).
17 Bilo bi interesantno istraÿiti zbog åega su poslati uåiteqi iz Hrvatske, a ne
iz Srbije, i da li su srpske drÿavne institucije iz tog doba zahtevale da meðu Karaševke
pošaqu svoje uåiteqe.
18 E. Petrovici, nav. delo, 15.

232
 Jedan od istaknutijih Karaševaka iz
druge polovine XIX veka, Todor Birta —
Grk (roðen 1834. godine), imuãni trgo-
vac iz Klokotiãa, smatrao je da su Kara-
ševci srpskog porekla i da su došli iz
Stare Srbije. To svoje gledište javno iz-
nosi 1920. godine u jednom pismu upuãe-
nom „cilomu karaševskomu narodu", u ko-
jem „stari roðeni Serbin Todor Birta, 86. go-
dina star" obrazlaÿe da su „nashi prahde-
dovi skoro 500 godine kano Serblje, iz Stare
Serbi(j)e, Turske Bosne… ovamo doshli, koji
serbski jezik govorimo, serbski obicsaji vodi-
mo… ali samo iz serbske vire19 jesu nas ka-
tolicski popove u katolicsku viru priuzeli."20
Meðu mnogobrojnim Karaševcima ko-
ji su se dopisivali sa J. Ÿivojnoviãem,
koji je mnogo doprineo da srpskoj javnosti skrene paÿwu na ovaj od we
zaboravqeni ÿivaq, bio je i åestiti starac Birta. U jednom pismu u
kojem Ÿivojnoviãu šaqe opis nekih karaševskih obiåaja, on kaÿe:
„Radovao bi se ako bi mogao doÿiviti da se svi naši Karaševski Obiåaji po
svim Serbskim i Slavonskim Narodu tiskano (trukovano) razglasiti i razširiti
mogli", te potom, nešto niÿe, tvrdi: „Po priåawu od starina, kaÿe se,
da su Frawevci (fratri) te qude, koji su kao rasejane i izgubqene ovce
ÿiveli po bregovima, potraÿili po wihovim stanovima, novoroðenåad
im krstili i obratili ih u rimokatoliåku veru: tako su doseqenici
Srbi Bošwaci polagano postali svi katolici, ali se staroverski obi-
åaji (pravoslavni srpski) kod wih do danas presaðivahu u narodu i ÿi-
veãe veåito meðu katolicima Krašovanima.21 Kasnije se Todor Birta
ponovo javqa Ÿivojnoviãu, ovog puta sa opširnijim i potpunijim
opisom narodnih obiåaja, izraÿavajuãi ÿequ da ih srpskom svetu pred-
stavi objavqivawem, a pismo ovako zakquåuje: „U uffanju da sam vas sas
zaktevanimi Obiåaja Karassevskog Naroda podpuno zadovoljio, što nitko drugi
osim mene od Karassevtzi nije u stanju, mislim da i vi vašu obreåenu dobro-
voljnost za razglašenje i razširenje ove stare izgubljene i opet najdene Bratje
Serbskog Naroda hoãe izpuniti…".22 Te je obiåaje J. Ÿivojnoviã objavio u
radu Krašovani (Karašani, Karašavci)… 1907. godine.
Osposobqeni uåiteq Matija Vlašiã, roðen 22. VIII 1862. u Ravni-
ku, uåiteqevao je u Karaševu i bio je Ÿivojnoviãev prijateq i glavni

19 Trudeãi se da se izraÿavaju i pišu ”kwiÿevnim” jezikom, Birta i drugi inte-

lektualci, formirani po maðarskim školama, åesto u izvorni karaševski govor ubacuju
reåi wemu strane, kao na primer „vira" umesto „vera", „serbski" prema „srpski", „Ser-
bqe" mesto „Srbqe" itd.
20 Citat preuzet iz kwige I. Birte, Karaševci (Narodne umotvorine sa etnološkim osvr-
tom), Bukurešt 1993, 21.
21 J. Ÿivojnoviã, Kroz juÿni Banat (Putniåke beleške i razmišqawa), Letopis
Matice srpske, 255, VIII, Novi Sad 1909, 61.
22 Isto, 61—62.

233
informator. Matijin otac, Andreja, bio je takoðe uåiteq u Kalini i
Vodniku, a posle umirovqewa, kao imuãni domaãin i åovek od ugleda,
bio je seoski knez u Vodniku.
Prema podacima iz crkvenog arhiva u Karaševu, u Domovniku (Sta-
tus annimarum), zabeleÿeno je da je M. Vlašiã stanovao u Karaševu, u
kuãi sa brojem 93, koja je bila u vlasništvu parohije. Bio je oÿewen
Nemicom, Marijom Šmidl (Maria Schmiedl), roðenom 28. VII 1865. go-
dine, i imao je åetvoro dece, jednu ãerku — Karolinu Lujzu (Carolina
Luisa, roðena 23. II 1885) i tri sina: Arpada (Arpadus, roð. 2. IX 1887),
Andreju (Andreas, 16. VIII 1889) i Eugena (Eugenius, 11. VII 1892). Arpad
je završio trgovaåku školu, ali je radio kao beleÿnik, dok je Eugen
(Jeno) bio mesar u Temišvaru. Uåiteqa Vlašiãa je, izgleda, zadesila
velika porodiåna tragedija. Naime, podaci zabeleÿeni u Domovniku
karaševske parohije govore o tome da su mu istoga dana, 6. oktobra 1911.
godine, poginuli sinovi Arpad i Andreja. Nismo uspeli da saznamo
uzrok wihove smrti, ali je, sasvim sigurno, ta tragedija snaÿno pogo-
dila wihovog oca koji, nekoliko meseci kasnije — 9. aprila 1912. umi-
re. Na karaševskom grobqu, porodica im je podigla lep nadgrobni spo-
menik, sa natpisom na maðarskom jeziku,23 meðutim, na wemu su samo
slike i imena oca Matije i sina Arpada. Ne znamo zašto na spomeniku
nema imena i slike drugog sina — Andreje, i gde je on sahrawen. Takvo
stawe moÿe se objasniti bilo åiwenicom da je Andreja bio kriv za
smrt svog brata, ili je pak pogrešno zapisan datum Andrejine smrti u
crkvenom protokolu.
Izgleda da uåiteq Ma-
tija Vlašiã nije bio to-
liko odluåan kao Todor
Birta u pogledu odreði-
vawa nacionalne pripad-
nosti svog ÿivqa. On se dosta kolebao i
tek je na kraju prihvatio tezu o srpskom
poreklu. Došao je u kontakt sa svim na-
uånicima koji su, dok je još bio ÿiv,
istraÿivali karaševski ÿivaq, sa Sir-
kuom, Miletiåem i Ÿivojnoviãem, kao i
sa drugim uglednim i školovanim qudi-
ma tog vremena, a koji su svakako uticali
na wega, ali i obrnuto. Iz Miletiåevog
citiranog rada doznajemo da se M. Vla-
šiã u leto 1898. u Rešici, sastao sa bu-
garskim profesorom K. Mahanom (Åeh po
poreklu), sa kojim se sloÿio da kara-

23 „Vlasics Mátyás / az igazgató… /1862—1912/ és fia /Vlasics Árpád/ aljegyzõ /1887—

1911/ Farran szeretett apának és fiának — emelte a gyászoló család / Béke lengjen poraik felett.
Granofsky." U prevodu natpis glasi: „Vlašiã Matija, direktor škole 1862—1912. i sin
Vlašiã Arpad, pomoãni beleÿnik 1887—1911. Mnogo voqenima ocu i sinu oÿalošãena
porodica podigla [spomenik]. Nek poåivaju u miru. Granofski".

234
ševski govor jeste bugarski. Miletiå24 takoðe kaÿe da je M. Vlašiã
1898. godina, za vreme Sirkuove ankete sprovedene meðu Karaševcima,
dosta åvrsto verovao u „tešwe srodstvo [Karaševaka] sa Bugarima, na-
roåito sa katoliåkim Bugarima u Banatu" i tvrdi da „ne treba umawi-
vati Vlašiãev uticaj, koji se oseãa u pojedinim stavovima gospodina
Sirkua".25
U avgustu iste godine, nekoliko dana nakon Sirkua, u karaševska
sela stiÿe i Q. Miletiå, koji takoðe upoznaje M. Vlašiãa. Iz tih
kontakata Miletiå zakquåuje da je karaševski uåiteq verovao da su Ka-
raševci Bugari. Pretpostavqamo da su diskusije sa Miletiåem i wego-
vi argumenti o srpskom poreklu Karaševaka uticali na Vlašiãa, te od
toga vremena on poåiwe polako da mewa svoje dotadašwe mišqewe. Ta-
ko, u momentu uspostavqawa kontakta izmeðu Vlašiãa i J. Ÿivojnovi-
ãa, Vlašiã je veã smatrao da su Karaševci Srbi. Ÿivojnoviã je sa
Vlašiãem uspostavio kontakt preko uåiteqa iz Lupaka, Jovana Mihale-
ca, koji je rodom bio Slovak.26 U prvom ålanku u kojem spomiwe Kara-
ševake, J. Ÿivojnovã o Vlašiãu kaÿe: „To im je vaqda najinteligent-
niji åovek, jedini osposobqeni uåiteq Krašovan…".27 Kasnije, meðu-
tim, kada je Ÿivojnoviã posetio karaševska naseqa, uvideo je da Vla-
šiã nije jedini karaševski intelektualac, nego da ih ipak dosta ima i
nabraja petnaestak imena.28
Od svih Karaševaka, pogotovu intelektualaca, izgleda da je J. Ÿi-
vojnoviã najviše i najboqe saraðivao sa M. Vlašiãem. Od wega je do-
bio iscrpan materijal o karaševskom govoru i obiåajima, koji je, po-
red liåno sakupqenog materijala prilikom boravka meðu Karaševcima,
obilato koristio u svojim radovima.29 Jedan deo Vlašiãevih opisa ka-
raševskih narodnih obiåaja pisan je na maðarskom, a drugi deo na ka-
raševskom govoru. Åesto je Ÿivojnoviã, pri opisivawu obiåaja, citi-
rao Vlašiãeve materijale pisane karaševskim govorom. Pošto se Vla-
šiã pomalo trudio da „uskladi" mesne govore sa kwiÿevnom normom

24 Lj. Miletiå, nav. delo, 178—179.

25 Isto, 179.
26 J. Ÿivojnoviã, Ugarska statistika…, 86.
27 Isto, 86.
28 J. Ÿivojnoviã, Kroz juÿni Banat…, 54—55. Dajemo, u nastavku, citat iz ovog Ÿi-
vojnoviãevog dela: „Od pet uåiteqskih snaga u Krašovu tri su stranca, a dvoje su Krašo-
vani: Mateja Vlašiã i Marija Udovica…; U Krašovu roðeni Krašovani su još: Miqa
Dobra, umirovqen uåiteq, neosposobqen — uåiteqevao je u Jabalåi i Ravniku; Miqa Do-
bra mlaði, veroispovedni uåiteq u Vodniku; Petar Domawanc, uåiteq muzike u rimoka-
toliåkoj preparandiji u Åikseredi; Petar Dobra veroispovedni uåiteq u hrvatskoj Neu-
zini; Mikola Ðurkica, drÿavni uåiteq u bugarskoj Brešãi, Nikola Vaka, komunalni
uåiteq u Vraåevgaju, Petar Frana, profesor nemaåkog i francuskog jezika u višoj trgo-
vaåkoj školi u Kluÿu, Marjan Ðurasa, veroispovedni uåiteq u Nermiãu, Fridi Ifka,
veroispovedni uåiteq u Kanaku; u Klokotiãu je roðen osposobqeni uåiteq Peja, kome su
tu namenili uåiteqsko mesto; a u Ravniku je roðen stari uåiteq u miru Andreja Vlašiã,
otac Matejin, koji je uåiteqevao u Kalini i Vodniku…"
29 Vidi ålanak: Naðeno draÿe negubqena (nepotpisan, ali åiji autor pretpostavqa-
mo da je J. Ÿivojnoviã), Kalendar Letopisa Matice srpske za 1908. godinu, 99—100; J.
Ÿivojnoviã, Krašovani…, Letopis Matice srpske, 242, II, Novi Sad 1907, 42—76; 243,
III, 1907, 52—79.

235
onoga vremena, ubacujuãi åesto razne ikavizme (prisutne u retkim cr-
kvenim ili školskim kwigama koje su stizale do Karaševaka), wegovi
materijali ne odraÿavaju u potpunosti realno stawe karaševskih govo-
ra s poåetka HH veka, no ipak mogu biti korisne lingvistima, pod
uslovom da dobro znaju ove govore i prilike iz tog vremena u karašev-
skim selima.
U zakquåku slobodno moÿemo reãi da je uåiteq Matija Vlašiã, ia-
ko je u poåetku smatrao da su Karaševci Bugari, pri kraju svog ÿivota
sve do prerane smrti (1898—1912) bio ubeðen da su Karaševci Srbi i
na tome je svesno radio.
Petar Frana se ubrajao meðu istaknutije ka-
raševske intelektualce iz prve polovine HH
veka. Roðen je 12. H 1878, u Karaševu, od oca
Martina i majke Marije (roðene Beul), u kuãi
sa brojem 313. Imao je mlaðeg brata, Miqu, ro-
ðenog 1881. Nismo uspeli da saznamo od wego-
ve rodbine, niti iz wegove zaostavštine, kada
i gde se školovao. Meðu malobrojnim doku-
mentima koje je saåuvao wegov praunuk od bra-
ta, Ivan Frana, našli smo samo sledeãa ak-
ta: liånu kartu, koju je izdala opština grada
Kluÿ, 1931. godine, liånu kartu za javne slu-
ÿbenike (samo korice sa slikom na unutra-
šwoj strani korice), jednu legitimaciju za ma-
ðarsku ÿeleznicu, za godinu 1942 (na osnovu
koje je, kao penzioner, imao pravo puto-
vawa vozom sa popustom od 50%) i jedan
akt koji je izdala Trgovaåka muška ško-
la „Veliki vojvoda Mihaj",30 pod brojem
2186/938 (11. oktobra 1938), sa svim po-
dacima vezanim za profesorsku aktivnost
Petra Frane od wegovog zaposlewa u ovoj
gimnaziji (1. IX 1921), do odlaska u mi-
rovinu (1. IX 1938).
Bio je oÿewen Irenom Juhaz (Iréna
Iuház, roð. 1876), sa kojom se venåao u
Ajudu (rum. Aiud).31 Pouzdano se zna da je
radio kao profesor u gorespomenutoj gim-
naziji u Kluÿu, gde je predavao strane je-
zike (nemaåki i francuski).32 Ÿiveo je u
Kluÿu do završetka Drugog svetskog rata
i stanovao u ulici Manaštur, br. 18.
Nije imao dece. Posle rata povukao se sa

30 U originalu: Liceul Comercial de Bºieþi „Marele Voevod Mihai”, Cluj.

31 Podatak zapisan u Domovniku karaševske parohije.
32 Vidi J. Ÿivojnoviã, Kroz juÿni Banat…, 55.

236
suprugom u Karaševo. Umro je 1962. u Karaševu, gde je i sahrawen. Biv-
ši wegovi ðaci podigli su mu nadgrobni spomenik 1977. godine.33
Prema onome što smo saznali od wegove rodbine, izgleda da je P.
Frana bio povuåen åovek, religiozan, i nije se bavio politikom. Budu-
ãi da je skoro celog ÿivota bio daleko od svojih saplemenika, nije za
wih ništa znaåajno uradio, a o nacionalnom pitawu Karaševaka, ko-
liko nam je poznato, nije se javno izjašwavao, ali je sebe smatrao Hrva-
tom.
Drugi istaknuti karaševski intelektualac
iz prve polovine XX veka bio je Franåisk
Ðurasa (Karaševci su ga zvali Feri), åuveni
advokat u Rešici. Potiåe iz karaševske uåi-
teqske porodice, iz Nermið'a. Wegov otac, Mar-
jan Ðurasa (1863—1911), bio je veroispovedni
uåiteq u Nermið'u.34 Mati mu, Ana, bila je ta-
koðe Karaševka, iz porodice Ðurkica. Imali
su devetoro dece. Prva tri — Marjan (1888),
Ivan (1889—1891) i Alojz (1891), kao i peto
Marija (1896—1898), ÿiveli su od nekoliko me-
seci do dve godine najviše. Åetvrto dete bila
je Katarina (Katica) (1892—1955). Završila je
uåiteqsku školu i radila kao uåiteqica u Karaševu. Bila je udata za
uåiteqa Petra Koloÿoaru, Rumuna iz susednog sela Domana, sa kojim se
venåala 11. XI 1917. godine u Oradeji (Oradea). Šesto dete po redu,
Stepan (1898—1967), preselio se u Karaševo, kupivši kuãu pod brojem
21. Slede potom Jeroš (Hyeronimus, 1894—1940); radio je kao neosposo-
bqeni uåiteq u Karaševu, i Franåisk — Feri (Franciscus, roð. 23. IX
1900—23/24. XII 1942).
Katica, Ferina sestra, pomagala je mladom istraÿivaåu, a kasnije
åuvenom slavisti Emilu Petroviåu, za vreme ankete koju je ovaj sproveo
u Karaševu u leto 1932. godine, a 1935. objavio åuvenu monografiju. Od
we je neke odgovore iz upitnika Petroviå dobio u pisanoj formi.35
Porodica Ðurasinih, a veãina potomaka uåiteqa Marjana Ðurase
danas ÿive u Karaševu, saåuvala je mali broj dokumenata o Feriju Ðu-
rasi. Tragajuãi za tim dokumentima, kod Ane Ðurasi, udate Nagi (Nag-
hi)36 pronašli smo sledeãa akta: Izvod iz matiåne kwige venåanih za
1930 godinu, jednu Ferinu sliku i jedan propagandni izborni listiã,

33 Na spomeniku piše: „FRANA PÉTER / Kolozsvári / felsõ kereskedelmi iskola / igaz-

gató — tanára / 1878—1962 / E melték / hálás [?] diákjai / 1977". U prevodu, natpis glasi:
„FRANA PETER profesor direktor Više trgovaåke škole u Kluÿu 1878—1962. Podigli
[nadgrobni spomenik] voqeni uåenici 1977".
34 Prema podacima uzetih iz Domovnika parohije u Karaševu (kojoj Nermiã pripa-
da), stanovao je u kuãi sa brojem 12, koja je bila vlasništvo crkvene opštine. Marjana
Ðurasu spomiwe i J. Ÿivojnoviã u radu Kroz juÿni Banat…, 55.
35 E. Petrovici, nav. delo, 22.
36 Radila je kao neosposobqeni uåiteq u Karaševu. Bila je predsednik opštine
Karaševa (knez) izmeðu 1978. i 1988, kada se penzionisala.

237
na kojem je na drugoj poziciji kao kandidat bio istaknut dr Franåisk
Ðurasa.37 Kod drugog Ferinog sinovca, Martina Ðurase (roð. 1920), ko-
ji ÿivi u Rešici, našli smo jedino novine38 u kojima je objavqena
umrlica povodom wegove smrti. Pravni fakultet završio je u Kluÿu.
Buduãi da je bio odliåan student, po završetku studija upisao je dokto-
rat i postao doktor pravnih nauka. Oÿenio se 3. jula 1930. sa Olgom
Špicer (Spitzer) u „Reåici" (tako je Rešica zavedena u dokumentu), koja
je radila kao åinovnik u åuvenom rešiåkom kartelu onoga doba UDR
(Uzinele Domeniului Re¤iþa). Imao je jednu ãerku — Zoru, koja je za vreme
studija nervno obolela i umrla veoma mlada (imala je oko dvadeset go-
dina).
Godine 1941. mobilisan je na ru-
ski front. Obavqao je duÿnost uprav-
nika vojne bolnice u Rostovu na Do-
nu. Bio je potporuånik u rumunskoj
vojsci i odlikovan je ordenom „Sa-
nitetske zasluge". Godine 1942. je, do-
bivši odsustvo, posetio porodicu u
Rešici i Karaševu. Vratio se potom
ponovo u Rusiju, gde u noãi 23/24. de-
cembra 1942. godine umire u bolnici
åiji je upravnik bio.39 Skoro ništa
nismo uspeli da doznamo o wegovoj
nacionalnoj opredeqenosti. Dokazao
se, meðutim, kao veliki rodoqub, u
smislu da je svojim Karaševcima, uvek
kada je mogao, bezrezervno pomagao. Evo
šta o tome piše uåiteq Grgo Ãoriã:
„Oni (Karaševci — naša premedba) imaju samo jednoga školovanoga
åoveka, koji im åini sve dobro a to je Dr. Frano Ðurasa advokat. Zar je
napisao jednu molbu, ÿalbu ili tuÿbu bez novaca? Vrlo mnogo. Taj ide
i na sud za wih bez ikakve nagrade. Oni ga zato poštuju",40 ili: „Pod-

37 Na tom listiãu godina nije odštampana, niti ikakav drugi podatak iz kojeg bi
se moglo zakquåiti o godini izbora. Na osnovu raznih indirektnih informacija dobije-
nih od raznih informatora, pretpostavqamo da je reå o izborima odrÿanim 1936 godine.
38 CURENTUL, 5364, (23. I 1943), 5.
39 Dajemo sadrÿinu umrlice objavqene u listu CURENTUL: „În veci nemângºiaþii Ol-
ga, soþia, Zora, fiicº, precum ¤i Ecaterina Colojoarº ¤i ¢tefan Giurasa fraþi, Petru Colojoara cum-
nat din Re¤iþa ¤i Cara¤ova au marea durere de a anunþa pierderea iubitului lor Dr. Francisc Giura-
sa /sublocotenent de rezervº/ avocat/ Decorat cu Meritul sanitar/ Mort la datorie in ziua de 23/24
Decembrie 1942, în Spitalul de Campanie[…] ¤i înmormântat la 26. Decembrie în cimitirul Eroi-
lor din Rostov." Prevod: „Zauvek neutešeni Olga, supruga, Zora, ãerka, kao i Ekaterina
Koloÿoara i Stefan Ðurasa — braãa, Petar Koloÿoara, šurak, iz Rešice i Karaševa,
sa velikim bolom javqaju da su izgubili voqenog dr Franåiska Ðurasu /rezervni potpo-
ruånik/ advokat / Odlikovan „Sanitetskom zaslugom" / Umro na duÿnosti dana 23/24. de-
cembra 1942. u Vojnoj bolnici […] i sahrawen 26. decembra 1942. na Grobqu heroja u Ro-
stovu."
40 G. Ãoriã, O Karašovanima, Temišvarski vesnik V, br. 253, Temišvar 21. marta
1937, 1.

238
strekaå wihovog kulturnog ÿivota bio je dosada jedini wihov inteli-
gent Dr. Frano Ðurasa, advokat".41
Buduãi da se Feri Ðurasa kandidovao za Parlament Rumunije, kao
što smo veã rekli, moglo bi se zakquåiti da se on bavio politikom.
Meðutim, to je delimiåno taåno. Od wegovog sinovca, Martina Ðurase,
saznali smo da je Feri prihvatio da se kandiduje, kao drugi na izbor-
noj listi, da bi pomogao svom bivšem kolegi iz studentskih dana i ta-
da svom najboqem prijatequ, takoðe doktoru pravnih nauka, Joanu Cejkuu
(Ioan Þeicu), da sakupi neophodan broj glasova za poslaniåko mesto. Da-
kle, Ðurasa je prihvatio da se ukquåi u izbornu trku kako bi za svog
prijateqa pridobio, u prvom redu, glasove Karaševaka. Åiwenica je da
su Karaševci masovno glasali za F. Ðurasu, tako da je Cejku izabran za
poslanika (bili su kandidati Gogine partije). Posle izbora, u znak za-
hvalnosti, Feri Ðurasa odlazi u Prag, kupuje trinaest instrumenata za
duvaåki orkestar i poklawa ih omladini iz Karaševa. Odmah je u Kara-
ševu oformqen duvaåki orkestar, a Feri plaãa i dovodi profesora
muzike da karaševske mlade sviraåe uåe da sviraju po notama.42 Orke-
star je brzo napredovao i postao jedan od najboqih u ÿupaniji, ali se
raspao kada je poåeo Drugi svetski rat jer je veãina ålanova mobilisa-
na i nikada se više nije ponovo oformio. Dokaz da je karaševski du-
vaåki orkestar bio jedan od najboqih toga doba, u tim krajevima, jesu
javne pohvale koje je ministar Goga posebno wima uputio prilikom po-
sete Oravici, gde su ga doåekali mnogobrojni rumunski duvaåki orke-
stri.
Najistaknutiji intelektualac meðu Karaševcima iz nekaraševskih
naseqa bio je, bez sumwe, Martin Filipon (1884—1967), rodom iz Uq-
me. Pošto je o ovom uglednom intelektualcu i istaknutom nacional-
nom radniku veã pisao Q. Ceroviã,43 mi ãemo napomenuti samo najbit-
nije momente iz ÿivota M. Filipona i nastojaãemo da iznesemo neke
nove podatke koje smo prikupili prilikom ankete sprovedene u Uqmi
5—6. maja 1998. godine.44
Potiåe iz ugledne i bogate uqmanske porodice Filiponovih.45
Martinov otac zvao se Rafael Filipon i imao je petoro dece, dva sina
i tri kãerke: Martina (najstarijeg), Nikolu, Maricu, Anicu i Milu.
Nikola je bio mašinski inÿewer i ÿiveo je u Beogradu. Martin Fi-
lipon je gimnaziju završio u Beloj Crkvi, a pravo je studirao u Kluÿu.

41 G. Ãoriã, O Karašovanima, Kalendar Temišvarskog vesnika za godinu 1938, Te-

mišvar, 52.
42 Martin Ðurasa tvrdi da se profesor zvao Dudl, Nemac iz Rešice, ali jedan od
ålanova tadašweg duvaåkog orkestra, Marjan Todor (roðen. 1916), kaÿe da je profesor bio
Slovak iz Awine, koji se zvao Oleåek.
43 Q. Ceroviã, Znameniti Srbi u rumunskim zemqama, Novi Sad 1993, 150—151;
Martina Filipona spomiwe i J. Ÿivojnoviã u radu Krašovani (Karašani, Karaševci)…,
tom 242, fasc. II, 1907, 50.
44 M. Radan, Potomci Karaševaka u jugoslovenskom Banatu, Romanoslavica, Bukurešt
(u štampi).
45 Podatke smo dobili od sledeãih informatora: Tihomira Rašajskog i Petra Be-
šine, oba iz Uqme; P. Bešina je Karaševak poreklom.

239
Izvesno vreme ÿivi u Temišvaru, a od 1912. godine otvara advokatsku
kancelariju u Alibunaru. Još za vreme gimnazijskih dana prikquåio se
nacionalnom oslobodilaåkom pokretu. U vreme Balkanskog rata 1912.
uhapšen je i stavqen u istraÿni zatvor, optuÿen za veleizdaju, ali do
suðewa nije došlo, te je na kraju osloboðen.
Veliki deo Prvog svetskog rata bio je interniran u aradskom logo-
ru, odakle je pušten 1918. godine. Odmah se ukquåio u formirawe srp-
skih narodnih odbora u krajevima juÿnog Banata, a saraðivao je sa Srp-
skim narodnim odborom u Novom Sadu. Bio je uåesnik Velike narodne
skupštine Srba, Buwevaca i ostalih Slovena, odrÿane u Novom Sadu,
25. novembra 1918. godine, kada je odluåeno da se Banat, Baåka i Barawa
pripoje Kraqevini Srbiji. Tada je izabran za ålana Velikog narodnog
saveta. Narodna uprava za Banat, Baåku i Barawu imenovala ga je za ve-
likog ÿupana Tamiške i Krašovske ÿupanije. To zvawe preuzeo je 10.
februara 1919, a na duÿnosti ostaje do 27. jula 1919. godine, kada se je
srpska vojska povukla iz današweg rumunskog Banata.
U meðuratnom periodu nije bio politiåki aktivan i radio je kao
advokat u Vršcu. Osuðivao je šestojanuarsku diktaturu, a naroåito fa-
šistiåki pokret, te se zbog toga ponovo našao u logoru. Po izlasku iz
logora odlazi u Beograd, a po osloboðewu ÿivi u Vršcu i bavi se
advokaturom do smrti.
O stavu Martina Filipona prema nacionalnom pitawu nije po-
trebno ništa više reãi, jer o tome ubedqivo govori wegova delatnost.
Iz gorenavedenog materijala nameãe se zakquåak da je od istaknuti-
jih karaševskih intelektualaca veãina smatrala da su Karaševci srp-
skog porekla (Birta, Vlašiã, Filipon, moÿda i Ðurasa). Izuzetak je
P. Frana, koji je sebe smatrao Hrvatom, ali nije zauzeo nikakav stav
u ime Karaševaka. To se, moÿda, moÿe objasniti wegovim otuðewem
od zajednice iz koje je ponikao, buduãi da je najveãi deo ÿivota proveo
van we.
Takoðe, treba istaãi da je mišqewe o bugarskom poreklu Karaše-
vaka, koje je u poåetku imalo nekih pristalica meðu karaševskim in-
telektualcima (zbog nedovoqne obaveštenosti i nezainteresovanosti
srpske matice), nakon kraãeg vremena definitivno napušteno.
Meðu karaševskim intelektualcima iz druge polovine HH veka
formirale su se dve struje: prosrpska i prohrvatska (naroåito u po-
sledwoj deceniji). To znaåi da se proces nacionalnog opredeqivawa
Karaševaka posledwih decenija odvijao i daqe se odvija na štetu srp-
ske opcije. Za poznavaoce srpsko-hrvatskih prilika to i nije iznenaðu-
juãe. Dok Hrvati svim silama i svim moguãim sredstvima pokušavaju da
ovaj ÿivaq ubede da je hrvatskog porekla, ne obazirajuãi se na to da,
sem veroispovesti (koja i ne predstavqa verodostojan argument), sve
ostale osobine koje definišu nacionalni identitet bilo koje izolo-
vane zajednice (jezik, obiåaji, nošwa i drugo) protivureåe toj tezi,
Srbi su ispoqili zaåuðujuãu pasivnost i skoro potpunu nezaintereso-
vanost za sudbinu ovog, inaåe, po svim obeleÿjima, svog ogranka. Dru-
gim reåima, u posledwe tri decenije Srbi su (åast izuzecima) za ovaj

240
ÿivaq mnogo mawe uradili od Hrvata. Na ÿalost, ostvaruje se Ÿivoj-
noviãeva zebwa, koja se temeqila na konkretnim primerima iz wegovog
vremena, da zbog „nerada i ekskluzivnosti" Srbi olako napuštaju svoje
enklave sa periferije srpskog jeziåkog i etniåkog prostora.46 Stvar
još uvek nije izgubqena; veãina Karaševaka, pogotovo omladina, oseãa
da su im koreni srpski, pa je zbog toga, smatramo, krajwe vreme da se
matiåna Srbija istinski zauzme da ovaj ÿivaq privuåe i bezrezervno
primi u svoje naruåje.

Milja Radan

ATTITUDE OF THE KARAŠ REGION INTELLECTUALS FROM THE END

OF THE 19th AND THE FIRST HALF OF THE 20th CENTURY
TO THE ETHNIC ORIGIN OF THE KARAŠ POPULATION

Summary

Till the second half of the 19th century the population in the upper Karaš (Caras)
region (Carasoveni) viewed themselves as a specific nation and called their speech „the
Karaševski language".
In the last decades of the 19th century, the eminent Karaš region intellectuals star-
ted slowly to abandon the previous belief of their population about their special natio-
nal identity. On the basis of the collected data and various articles published in diffe-
rent magazines, journals or studies during one century concerning the significant intel-
lectuals and outstanding personalities from the ranks of the upper Karaš population
from the end of the 19th and the first half of the 20th century, the author observes that
some of them in the beginning adopted the thesis about the Bulgarian origin of that
Karaš population; however, it was soon discarded because that population did not ac-
cept it.
At the beginning of the 20th century, the majority of the Karaš region intellectuals
adopted the thesis about the Serbian origin of that Karaš population, and later, in the
inter-war period, teachers newly-arrived to the Karaš settlements from Croatia tried to
persuade the population that it was of Croatian origin. Finally, the author concludes
that the majority of the Karaš region intellectuals from the mentioned period (and even
later) opted for the Serbian origin of that Karaš population; however, the author at the
same time points out that during the last three decades of the 20th century the Croatian
propaganda was strongly intensified to win over that Karaš population, so it is high ti-
me Serbia did something to preserve that Serbian enclave at the periphery of the Serbi-
an ethnic and linguistic area which clearly belongs to the Serbian population according
to all its ethnic characteristics.

46 J. Ÿivojnoviã, Ugarska statistika…, 86—88.

241
 Milja Radan

SIÞUAÞIA INTELECTUALILOR CARA¢OVENI DE LA SFÂR¢ÎTUL

SECOLULUI AL XIX-LEA SI PRIMA JUMªTATE A SECOLULUI AL
XX-LEA CU PRIVIRE LA ORIGINEA ETNICª A CARA¢OVENILOR

Rezumat

Pânº în jumºtatea a doua a secolului al XIX-lea cara¤ovenii se considerau un po-

por aparte, iar graiul vorbit îl numeau „limba cara¤oveanº".
În ultimele decenii ale secolului al XIX-lea intelectualii cara¤oveni mai de seamº
abandoneazº treptat concepþia de pânº a-tunci a acestui grup etnic referitoare la o iden-
titate naþionalº aparte. Pe baza datelor culese ¤i a unor relatºri, articole sau studii publi-
cate in decurs de un secol in diferite publicaþii despre intelectualii sau personalitºþile
marcante provenite din rândurile cara¤ovenilor, de la sfâr¤itul secolului al XIX-lea ¤i
din prima jumºtate a secolului XX, autorul constatº cº, la început, unii dintre ace¤tia au
considerat cº populaþia slavº din satele cara¤ovene este de origine bulgarº, tezº rapid
abandonatº, însº, ea nefiind acceptatº de comunitatea cara-oveanº.
La începutul secolului XX, intelectualii de vazº ai cara¤ovenilor opteazº pentru
originea sârbº a acestui grup etnic. Mai târziu, în perioada interbelicº, odatº cu venirea
în satele cara¤ovene a învºþºtorilor din Croaþia, ace¤tia încearcº sº-i convingº pe ca-
ra¤oveni cº ar fi croaþi.
In final, autorul conchide cº majoritatea intelectualilor cara¤oveni marcanþi, din
perioada sus amintitº (dar ¤i dupº aceea) s-au pronunþat în favoarea originii sârbe a ca-
ra¤ovenilor. Totodatº, el atrage atenþia cº în ultimele trei decenii ale secolului XX s-a
intensificat propaganda croatº în rândurile acestei comunitºþi cu scopul de a impune te-
za privind originea croatº a cara¤ovenilor ¤i cº este imperios necesar ca, în acest ultim
moment, Serbia sº se implice pentru a nu pierde definitiv aceastº enclavº de la perife-
ria spaþiului etnic ¤i lingvistic sârbesc care, conform tuturor caracteristicilor etno-lingvi-
stice, îi aparþine.

242
 UDC 262.12:929 Ÿivanoviã S.

Protojerej Stevan Rajiã

SINESIJE (ŸIVANOVIÃ) EPISKOP ARADSKI

1751—1768.

Episkop Sinesije (Ÿivanoviã) roðen je u Sentandreji oko 1711.

godine; školovao se u rodnom gradu. Kao ðakon mitropolita Vikentija
IV (Jovanoviã) primio je monaški åin u manastiru Rakovcu. Patrijarh
Arsenije Jovanoviã Šakabenta postavio ga je za dvorskog kapelana, a
potom za svoga egzarha.1 U meðuvremenu postao je provincijal fruško-
gorskih manastira i arhimandrit manastira Rakovca 1749. godine.2
Prilikom izbora episkopa Pavla (Nenadoviãa) za mitropolita
karlovaåkog, carski komesar je zahtevao da se ukine Eparhija aradska.3
Razlog za ukidawe bio je nedostatak sredstava za izdrÿavawe, kao i to,
da nije predviðena u carskoj diplomi od 4. marta 1695. godine. Zaslu-
gom mitropolita Pavla (Nenadoviãa), koji je dostavio molbu carici
Mariji Tereziji da Eparhija aradska ne bude ukinuta, vladiåanski tron
u Aradu bi zadrÿan, i u leto 1751. godine za episkopa aradskog bio je
postavqen Sinesije (Ÿivanoviã) sa pravom nadleÿnošãu na aradskom,
bihorskom i halmaÿskom podruåju.
Sinesije je bio najdostojanstveniji episkop Eparhije aradske u
XVIII veku; wemu se pripisuje pobeda i oåuvawe pravoslavqa na ovim
prostorima, kao i uspostavqawe mnogih administrativnih i prosvet-
nih dela.
Na samom poåetku svoga arhipastirskog rada episkop Sinesije je
došao u sukob sa Velikovaradskim unijatskim episkopom Melentijem
(Kovaåem), sa novim rimokatoliåkim episkopom Pavelom (Forgaåem)
(1748—1759), ali i sa unijatskim vikarom (kasnije episkopom) Petrom
Pavelom (Aronom) iz Blaÿa.
Godine 1733. jedan deo Halmaÿa (komitat Zaranda) bio je prikqu-
åen Transilvanskom principatu, dok je drugi deo pripojen Maðarskoj.
Episkop Isaija (Antonoviã) traÿio je da zadrÿi oblasno pravo nad
halmaÿkim teritorijama pripojenih Transilvaniji, pokušavajuãi da

1 Sava, episkop šumadijski, Srpski Jerarsi od devetog do dvadesetog veka, Beograd,

Podgorica, Kragujevac 1996, 456.
2 S. Anujki, Biserica Ortodoxº Românº, 7—8 (1979), 956.
3 Sava, episkop šumadijski, nav. delo, 457.

243
tamo izvrši kanonsku posetu, ali je bio spreåen od lokalnih vlasti.
Imenovawem Sinesija za episkopa aradskog, ustupilo mu se pravo i na
jurisdikciju Halmaÿa, ali bez prava vršewa kanonskih vizitacija. U
ovim okolnostima, Halmaÿ je posetio vikar Petru (Aron) iz Blaÿa
(prvi put 1749. a drugi 1752), u pratwi dvaju pounijaãenih sveštenika,
kao i predstavnika vlasti. Posetili su više crkava, prisiqavajuãi
vernike da poseãuju bogosluÿewa. Tri pravoslavna sveštenika bila su
utamniåena. U to vreme, administrator drÿavnog domena iz Halmaÿa
uspeo je da dobije dokumenat potpisan od trideset pet Rumuna sa ovog
podruåja, kojim izjavquju da ÿele da budu pod poslušawem unijatskog
episkopa iz Blaÿa. Sveštenici i vernici su protestovali protiv
ovih zloupotreba, dostavqajuãi molbe mitropolitu Pavlu (Nenadoviãu)
i episkopu Sinesiju, traÿeãi od wih da ih uzmu pod svoju duhovnu za-
štitu.
Dve istraÿne komisije dostavile su Višem Sudu tendenciozne iz-
veštaje u kojima je bilo izneto, da su se skoro svi Rumuni iz Halmaÿa
izjasnili kao unijati. Prilikom ovih istraga bilo je više hapšewa
vernika. Izveštaji mitropolita Pavla (Nenadoviãa) Višem Sudu u
Beåu doneli su povoqne rezultate. Ustanovqena je nova komisija za po-
pis svih sveštenika i vernika, sastavqena od dva predstavnika vlade,
dva sveštenika (jedan unijatski i jedan pravoslavni), i sekretara (mi-
tropolit je odredio da to budu arhimandrit Mojsije Putnik, buduãi
episkop temišvarski, pa mitropolit karlovaåki i prota Avram Pop iz
Daje). Maja meseca 1754. godine pred komisijom prijavili su se svešte-
nici i vernici iz Halmaÿa i okolnih sela. Rezultat je bio zaprepa-
šãujuãi. Kao unijati izjasnila su se samo tri sveštenika, a od vernika
samo åetiri kmeta. Carica je bila pristrasna i odluåila je da crkva iz
Halmaÿa bude predata trojici sveštenika unijata. Onih trideset pet
vernika, koji su potpisali dokumenat ujediwewa 1751, iako je traÿilo
da se vrate u pravoslavqe, bilo je i nadaqe smatrano unijatima.
Meðutim, episkopu Sinesiju je dopušteno da poseti podruåje Hal-
maÿa. Ova dozvola je uåinila da pravoslavqe zabeleÿi potpunu pobedu
nad onima koji su pokušavali da odstrane rumunski narod od wegove
crkve.
Ako je u Halmaÿu borba za pravoslavqe bila bar prividno voðena
od mitropolita Pavla, u Bihoru se ona odvijala pod direktnim upra-
vqawem episkopa Sinesija. S dozvolom beåkog Višeg Suda, u proleãe
1753. godine, vladika Sinesije je došao u Bihor, i nastanio se u svojoj
rezidenciji u Velikom Varadu Velenci, zaštiãen srpskim vojnicima
iz grada. Dva meseca je sakupqao podatke od seoskih delegata u vezi sa
stawem pravoslavqa u Bihoru.
Vladika Sinesije je u Velikom Varadu imao svog zamenika jeromo-
naha Metodija. Wegovim posredstvom su vernici iz Bihora primali
episkopove poslanice umnoÿene u Aradu i Velikom Varadu. Poåetkom
1759. Vladika Sinesije se nalazio u Velikom Varadu-Velenci, oåekuju-
ãi dozvolu za kanonsku posetu Bihoru. Najzad mu je data dozvola, sa po-
sebnim ograniåewima (da bude praãen od jednog predstavnika vlasti, da

244
ne traÿi povratak unijata u Pravoslavqe, i drugo). Izmeðu 25. marta i
25. avgusta, episkop Sinesije je posetio 271 mesto. Svuda je bio pri-
mqen sa velikom qubavqu, ali i sa velikom dareÿqivošãu, darovali
su ga novcem i drugim poklonima.
Radovi istraÿne komisije 1754—1756, kao i kanonska poseta epi-
skopa Sinesija 1759, predstavqaju pobedu Pravoslavqa u Bihoru, zakqu-
åujuãi istorijsko podglavqe bogato delima i trudom za zaštitu pravo-
slavne vere.
Beleÿimo da je nekolicina vernika iz Bihora i Arada bila zatvo-
rena, a neki su i umrli za svoju veru. Tako, oko 1749. godine, vernik
Petru Gavruca iz Pokole, pored Bejuša, zato što je bio u Karlovcima
da traÿi zaštitu, bio je zatvoren, vezan lancima trinaest nedeqa, i
muåen umro. Antonije Habata, vernik iz sela Komlauš-Arad, robovao je
tri godine zato što nije hteo da se odrekne vere pravoslavne. Obiåno
su vernici-pravoslavci bili zatvarani po zatvorima u Aradu i Ši-
riji.
Materijalni tragovi rada episkopa Sinesija. Rukopolagao je po po-
trebi sveštenike za Maramureš; u Aradskoj ÿupaniji je neprestano
bdio nad sveštenstvom i vernicima, da se ne bi udaqili od pravosla-
vqa. Wegovim preduzimawem, carica je oslobodila rumunsko svešten-
stvo Aradske ÿupanije od plaãawa daÿbina. Od sakupqenog novca pri-
likom posete Bihoru, vladika Sinesije je uspeo da eparhiji stvori do-
bro materijalno stawe. Duÿe vremena je vodio sudski postupak za ne-
kretnine koje su za vreme episkopa Joanikija (Martinoviãa) bile odu-
zete. Sagradio je novu episkopsku rezidenciju, kao i manastir u Arad-
-Gaju, posveãen Svetom Simeonu Stolpniku, sa posedom od trista jutara
zemqe; obogatio je eparhiju mnogim dragocenostima — odjejawima i
kwigama. Wegovim nastojawem odobrila se gradwa crkve u Velikom Va-
radu — Velenci.
Imao je veze i sa episkopima s one strane Karpata.4 Tako je, 1761.
godine štampao u Rimniku kwigu Pravila Molebnaja svjatih serbskih
Prosvjetitelej, s blagoslovom mitropolita Pavla (Nenadoviãa) arhie-
piskopa karlovaåkog.5 Jedan primerak ove kwige postoji u biblioteci
hrama Svetih apostola Petra i Pavla u Aradu, darovao ga je aradskoj
crkvi i svojeruåno je potpisao 2. decembra 1858. godine Prokopije
Ivaåkoviã, episkop aradski. U ovoj se crkvi åuva i plaštanica epi-
skopa Sinesija iz 1756. godine.
Prilikom zakquåewa raåuna 4. januara 1756. za 1755. godinu, u Ra-
åunskom dnevniku Tekelijine crkve, episkop Sinesije naziva aradsku
Tekelijinu crkvu „katedralnom".6 Ovo je jedini episkop koji oznaåuje
da je aradska crkva zaista „saborna crkva".
U Muzejskoj kolekciji aradgajskog manastira nalaze se kwiga Pra-
vila Molebnaja; portret episkopa Sinesija (110/80 cm); ÿezal arhijerej-
ski vladike Sinesija; krst drveni umetniåki izraðen, (90 cm); ikone

4 M. Pºcurariu, Istoria bisericii ortodoxe române, II, Bukure¤ti 1981, 531—534.

5 Isto, 428.
6 Raåunski Dnevnik hrama Svetih apostola Petra i Pavla u Aradu 1728—1790.

245
Stefana Teneckog slikane u vreme episkopa Sinesija; a u riznici ma-
nastirskoj izloÿen je stari ikonostas Teneckog koji je posle 1980. za-
mewen novim. Kruna svih ovih objekata jeste crkva gde je vladika Sine-
sije i sahrawen, kao i drugi aradski episkopi posle wega.
Od svih episkopa aradskih, Sinesije (Ÿivanoviã) se istakao kao
najodaniji i najveãi zaštitnik pravoslavqa na ovim prostorima; on je
svojom snagom, umeãem i hrabrošãu, uspeo da odstrani svaki pokušaj
usmeren na razbijawu pravoslavne pastve.

Grob Sinesija (Ÿivanoviãa) u svojoj crkvi

man. Sv. Simeona Stolpnika u Arad-Gaju

246
Arhijerejski ÿezal Sinesija Ÿivanoviãa

247
 Protokol 1727—1774. sa podatkom o smrti Sinesija Ÿivanoviãa.
Sinesije umro (1)768. g. marta 14. u 4,45 åasova,
Nacionalni Arhiv Arad

248
 Protohieros Stevan Rajiã

SINESIJE (ŸIVANOVIÃ) THE EPISKOPOS OF ARAD (1751—1768)

Summary

The paper summs up the biographical data about the Episkopos (Bishop) Sinesije
(Ÿivanoviã) and underlines his merits for the defence of Orthodoxy in the area of the
Arad diocese and wider regions. Several new, so-far unpublished facts are presented, as
well as some material traces which preserve the memory of the Episkopos Sinesije in
the Arad diocese.

Protoiereul Stevan Rajiã

SINESIJE (ŸIVANOVIÃ) EPISCOPUL DE ARAD (1751—1768)

Rezumat

În lucrare sunt prezentate sumar datele biografice referitoare la episcopul Sinesije

(Ÿivanoviã) ¤i accentuate meritele sale legate de apºrarea ortodoxiei în regiunea Eparhi-
ei Aradului ¤i pe plan mai larg. Sunt prezentate câteva date noi, nepublicate pânº în
prezent, ¤i expuse mai multe urme materiale care fac sº fie pºstrat în memorie, în
Eparhia Aradului, vlºdica Sinesije.

249
 UDC 61:929 Stefanoviã A. B.

Qubomir Stepanov

ALEKSANDAR BRANKO STEFANOVIÃ (1843—1896),

LEKAR I DRUŠTVENI RADNIK

U oskudnoj i nedovoqno istraÿenoj arhivskoj graði Stefanoviãi

se sreãu u Temišvaru u prvoj polovini XVIII veka kao trgovci, zana-
tlije i åinovnici. Meðutim, oni su stara i poznata temišvarska po-
rodica, dobrotvori Sabornog hrama temišvarskog, manastira Svetoga
Ðurða na Brzavi, mecene, kwiÿevnici i vazda su se nalazili meðu åel-
nicima srpskoga „obšåestva".1
Prateãi porodiåno stablo Stefanoviãevih, sastavqeno na osnovu
dosadašwih istraÿivawa (prilog br. 1),2 i razvijajuãi ogranak koji nas
ovde zanima, zapaÿamo da je rodonaåelnik ove porodice bio Stefan,
koji je imao više sinova, izmeðu wih i Tomu, potoweg oca Sofronije-
vog. Sofronije je takoðe imao više dece; wegov sin Toma (1809—1881)
je postao lekar i utemeqio je prvi od pet uzastopnih naraštaja lekara u
ovoj porodici.3
Najstariji sin dr Tome Stefanoviãa i Rozalije roð. plem. Ðuriå-
ko ot Modoš, Aleksandar, roðen je 23. septembra 1843. godine.4 Poro-
dica je tada stanovala u Temišvaru (Gradu), sadašwa ulica Evgenija
Savojskog br. 8.
Srpsku osnovnu školu pohaðao je u Temišvaru (Gradu) a sredwe
obrazovawe stekao je od 1852. do 1860. godine u temišvarskoj Pijari-
stiåkoj gimnaziji, gde se nastava izvodila na nemaåkom jeziku. Iz seme-

1 S. Bugarski, Q. Stepanov, Pet naraštaja lekara Stefanoviãa. Prilog prouåavawu

starih porodica u Temišvaru, Rad Muzeja Vojvodine, 36, Novi Sad, 151—157.
2 Rodoslovno stablo sastavio sam uz pomoã dr Aleksandra-Branka Stefanoviãa
Mlaðeg.
3 Dr Toma Stefanoviã je medicinu završio u Pešti 31. jula 1835. godine. Po zavr-
šetku studija vratio se u rodni Temišvar i predano radio u gradskom zdravstvu, zbog åe-
ga je proglašen „poåasnim fizikusom", a kasnije unapreðen za „dejstvitelnim fiziku-
som" (odnosno zvaniånog gradskog lekara) i upravnika Gradske bolnice; na toj je duÿno-
sti ostao skoro dve decenije (1848—1867). Pored profesionalnog rada aktivno je uåestvo-
vao u društvenom i kulturnom ÿivotu temišvarskih Srba. Za svoje zasluge dobio je mnoga
odlikovawa i priznawa.
4 Tamiška ÿupanijska uprava nacionalnog arhiva (u nastavku TŸUNA), fond Gra-
ðansko stawe, jedinica Pravoslavna srpska crkvena opština u Temišvaru (Gradu) (u na-
stavku PSCOTG), Protokol br. 8, Kršteni 1829—1843, upis br. 5/25. septembra 1843.

251
starskih svedoåanstava o pohaðawu i školskom uspehu proizilazi da je
studirao sledeãe nastavne predmete: veronauku, latinski, nemaåki, srp-
ski, gråki i francuski jezik, istoriju i geografiju, matematiku, pri-
rodne nauke, filozofsku propedeutiku. Na kraju prvog semestra prvoga
razreda bio je na 20. a na kraju gimnazije na 4. mestu po ocenama.5 Sve-
doåanstva potpisuju i wegovi profesori Srbi: Dimitrije Tirol i Ge-
orgije Joanoviã, za srpski jezik, kwiÿevnost i gramatiku, i Georgije
Nikoliã, Svetozar Milenkoviã i Vasilijan Petroviã, katihete. Ma-
turski ispit poloÿio je 1860; iz veãine nastavnih predmeta, ukquåuju-
ãi i nemaåki jezik, ocewen je kao „eximios" (lat. izvrstan).6
Daqe školovawe nastavio je u Beåu. U razdobqu 1860—1865. bio je
student na Medicinskom fakultetu u okviru Beåkog univerziteta. Di-
plomirao je 1865. godine i stekao je zvawe doktora hirurgije.7 Po zavr-
šetku studija nastavqa usavršavawe, marta 1866. godine brani doktor-
sku disertaciju, te postaje i doktor medicine Beåkog univerziteta. Na
diplomi, štampanoj na pergamentu latinskim jezikom, stoje potpisi
šestorice najpoznatijih profesora medicine toga vremena, a na svile-
noj vrpci visi peåat od voska kao potvrda da je Aleksandar Stefanoviã
iz Temišvara u Banatu ste-
kao doktorsku titulu Antiquis-
sima ac celeberrima Universitas
Vindobonensis8 kao pripadnik
drugog od pet naraštaja leka-
ra u porodici Stefanoviã.
Još više nego svojevreme-
no wegov otac Toma, on je bio
u ÿiÿi dogaðaja koji su se
ticali Srba u Ugarskoj.9 U
vreme wegovih studija Beå je
bio stecište srpske omladi-
ne, uglavnom uz staroga Vuka.
Godine 1863. u Beåu je osno-
vano srpsko omladinsko dru-
štvo „Zora", koje je sebi po-
stavilo za ciq negovawe kwi-
ÿevnosti, ali nije prezalo ni
od politiåkih pitawa, oso-
bito ako su bila vezana za bu-
ðewe narodne svesti. Meðu os-
Aleksandar Branko Stefanoviã nivaåima beåke „Zore" bio je

5 Svedoåanstva saåuvana u porodiånom arhivu. Sada se åuvaju u Muzejskoj zbirci

Srpskog vladiåanskog dvora u Temišvaru (u nastavku MZSVDT).
6 TŸUNA, fond Pijaristiåka gimnazija, Protokol br. 5, upis br. 15/1860/.
7 Studentski indeks åuva se u MZSVDT.
8 Diploma se åuva u porodiånoj zaostavštini pohrawenoj u MZSVDT.
9 S. Bugarski, Q. Stepanov, nav. delo.

252
i Temišvarac Aleksandar Stefanoviã10. Moÿda je upravo tada, poput
mladog pesnika Aleksija (Branka) Radiåeviãa i drugih omladinaca, po-
srbio svoje krsno ime i dodatno se prozvao Brankom. Otada Srbi su ga
preteÿno tako i oslovqavali.11 Kako su usponi i padovi rada ðaåkih (i
ne samo ðaåkih) druÿina umnogome bili uslovqeni preduzimqivošãu i
umešnošãu wihovih rukovodilaca, beåki studenti su, pravilno odme-
rivši vrline koje su ga krasile, mladog Temišvarca Stefanoviãa iza-
brali za predsednika „Zore".
Pošto je program ðaåkih druÿina predviðao i negovawe spomena
na znamenite Srbe, nije åudo što se medicinar Aleksandar-Branko
Stefanoviã, kao åelnik srpske omladine u Beåu, našao na Vukovoj sa-
hrani 29. januara 1864. godine i govorio nad wegovim odrom.12 Vaqa is-
taãi znaåajan detaq da je govorio (u Beåu) na nemaåkom jeziku, obraãaju-
ãi se, dakle, najširem krugu slušalaca; to opet baca najpovoqniju sve-
tlost na wegovu uåenost, govorni dar i spremnost da se nosi i sa te-
ÿim zadacima.
„Zora" je odrÿavala veze sa svim slovenskim druÿinama. Dopisom
od 25. maja 1866. godine, sa potpisom Branka Stefanoviãa, pozvala je
sve ðaåke druÿine da se zbliÿe i saraðuju i sazvala je zajedniåki sasta-
nak u Novom Sadu. Na tom sastanku, odrÿanom 15. avgusta 1866. pod
predsedništvom Aleksandra-Branka Stefanoviãa, osnovan je savez ðaå-
kih druÿina,13 åuvena „Ujediwena omladina srpska".
Nakon toga Branko Stefanoviã se vraãa u rodni Temišvar i od-
mah stupa na duÿnost.14 Radeãi uz oca Tomu, koji je tada imao veã dvode-
cenijsko iskustvo kao „dejstvitelni fizikus" i upravnik Graðanske
bolnice, imao je priliku da usavrši lekarsko znawe i stekne odreðeni
ugled. Zahvaqujuãi tome izabran je za gradskog fizikusa 1878. godine;15
na toj duÿnosti ostao je do svog preranog penzionisawa 1895. godine.
Tokom skoro dve decenije glavni gradski lekar Aleksandar-Branko svoj-
ski se zalagao da poboqša zdravstveno stawe ÿiteqa grada na Begeju.16
Prema pacijentima Srbima bio je posebno predusretqiv; qude skrom-
nog materijalnog stawa leåio je besplatno.

10 J. Skerliã, Omladina i wena kwiÿevnost, Beograd 1925, 92.

11 U struånoj literaturi on se u maðarskoj grafiji vodi kao Stefanovits Sandor, a u
nemaåkoj kao Alexander der Stephanovics. Alexander Stephanoviã i Alexander Stephanovitz. U
spisima na srpskom jeziku je Branko Stevanoviã.
12 Hronologija Vukovog ÿivota, G. Dobrašinoviã, Smrt u Beåu, u NIN-u, br.
1881/29. marta 1987.
13 Q. Ceroviã, Srbi u Rumuniji, Novi Sad 1997, 217.
14 Wegova diploma doktora medicinskih nauka objavqena je i registrovana u Grado-
naåelstvu Temišvara pod br. 9098/24. oktobra 1866. godine. Vidi zabelešku na poleðini
diplome koja je overena gradskim peåatom.
15 T. Breier, Din istoricul stºrii de sºnatate a Timi¤orii între secolele al XVIII-lea ¤i al
XIX-lea. Istoricul primului spital civil din Timi¤oara, rukopis MZSVDT, zaostavština „Dr
Branko Stefanoviã-Mlaði".
16 Isti, Din istoricul stºru de sºnºtate a populatiei Timi¤oarei (secolul al XIX-lea, partea
a II-a), Timi¤oara medicalº, XXXII, 3, Timi¤oara 1987, 90—93.

253
 Pored oca Tome, u profesionalnim nastojawima saradnik mu je
bio i mlaði brat Pavle.17 Stan i ordinaciju imao je prvo u roditeq-
skoj kuãi, Zapoqina ulica br. 5, kuãa 40, sada ulica Avgustina Pahe
br. 2, a zatim u Zakladnom domu Makri-Stojkoviã, sada ulica Viktor-
-Vlad-Delamarina br. 1, na prvom spratu, gde je zauzimao desetak pro-
storija s obzirom na mnogobrojnu porodicu. U zaglavqu formulara za
recepte imao je naštampanu reklamu: „Doktor medicine, hirurg, aku-
šer i gradski fizikus slobodnog kraqevskog grada Temišvara. Ordini-
ra u radnim danima od 11 do 12 åasova a nedeqom i neradnim danima od
pola osam do pola devet."
Izmeðu 22. i 26. avgusta 1884. godine Temišvar je bio domaãin
XXII kongresa lekara i prirodwaka Ugarske. Uåestvovalo je više od
dvesto delegata. Na plenarnom skupu i u prisustvu predstavnika lokal-
nih vlasti Aleksandar-Branko Stefanoviã je u svojstvu zvaniånog grad-
skog åelnika odrÿao struåno izlagawe naslovqeno „Memorijum o zdrav-
stvu u slobodnom kraqevskom gradu Temišvaru". Svoje saopštewe štam-
pao je na maðarskom jeziku iste godine.18
Godine 1873. osnovano je „Društvo za prirodne nauke u Banatu".
Svi tadašwi lekari Stefanoviãi — Toma, Branko i kasnije Pavle,
postali su ålanovi, i to svojstvo odrÿali do smrti. Branko je u više
navrata biran u uÿe rukovodstvo Udruÿewa.19
Odmah po povratku sa studija, uporedo sa profesionalnom aktiv-
nošãu, Branko Stefanoviã je zapoåeo i ÿivu društvenu delatnost. De-
lujuãi po principu Ujediwene omladine srpske, pokreãe inicijativu
za osnivawe srpskog omladinskog kulturno-umetniåkog društva. Tako je
poåetkom novembra 1867. godine osnovana Srpska pevaåka druÿina u
Temišvaru (Fabrici), prva meðu svetovnim pevaåkim društvima osno-
vanim u Temišvaru.20 On je imao odluåujuãu ulogu u organizovawu ovog
društva, åiji je predsednik postao 17. marta 1868. i ostao do Godišwe
skupštine 9. marta 1886. godine.21 U znak priznawa za dugogodišwi
rad, dr Branko Stefanoviã je tom prilikom izabran za poåasnog åla-
na a za predsednika je izabran wegov brat Kosta Stefanoviã.22 Tokom

17 Dr Pavle (Paja) Stefanoviã (1855—1890) završio je medicinu takoðe u Beåu, gde

je postao doktor medicino. 1. avgusta 1879. godine; nakon specijalizacije i studijskih pu-
tovawa po Evropi vratio se u rodni Temišvar i tu radio uz oca i brata. Iznenadna bo-
lest i brza smrt prekratili su uzletni put talentovanog Srbina lekara. Vidi i: Dr. We-
isz Bernát, Emlékbeszéd néhai dr. Stefanovits Pal tagtars fölött, Természettudományi, Temesvár 4
1890, 156—171.
18 Pod naslovom: Temesvár szab. kir. város közegeszségugyi viszonyai, Temesvárott 1884.
Jedan primerak åuva se u zaostavštini dr Branka Stefanoviãa Mlaðeg.
19 A délmagyarországi természettudományi társulat tagjainak névjegyzéke 1874-ik évben.
Temesvár 1874.
20 S. Iliã, Srpski horovi u Banatu. Prilog o horskoj delatnosti Srba u Temišvaru i
Banatu, Bukurešt 1978, 13—17.
21 Q. Stepanov, Mladost ÿubori, srcu govori, Temišvar 1994, 17—32. S obzirom na
rezultate koje je postigla SPD, izgleda da je on uspešno rešavao sve što je preduzimao.
Ovo društvo, sa mawim prekidima, traje do danas. Sada kao Mešoviti hor Sabornog hra-
ma pod rukovodstvom prof. Joce Bugarskog.
22 Kosta Stefanoviã (1850—1908), åinovnik i privatijer, bio je tutor gradske cr-
kve (1878—82), školski upraviteq (1886), predsednik Siroåadskog stola (1876—1885),

254
svog skoro dvadesetogodišweg rada na åelu ove druÿine dr Aleksandar-
-Branko je imao da reši sijaset problema: zvaniåno registrovawe dru-
štva, upis novih ålanova, uveÿbavawe repertoara, organizovawe i odr-
ÿavawe priredaba, zvaniåewe sa austrougarskim vlastima koje su, oso-
bito nakon raspuštawa Ujediwene omladine srpske, svim silama na-
stojale da onemoguãe rad i ovoj druÿini.
Najmnogobrojnija zaduÿewa i poåasne obaveze imao je Branko Ste-
fanoviã meðu svojim Srbima u Temišvaru u vezi sa crkvenim i škol-
skim poslovima: postao je starateq Srpske veroispovedne škole u Gra-
du (1867)23; perovoða Pravoslavne srpske crkvene opštine temišvar-
sko-gradske bio je u periodu 1869—1872. godine; zbog ugleda koji je uÿi-
vao izabran je za poslanika na Crkveno-narodnom saboru u Sremskim
Karlovcima 1869. godine; tu je postao ålan Saborskog odbora i obavio
je neke posebne misije po nalogu mitropolita-patrijarha Samuila Ma-
šireviãa24; uåestvovao je takoðe na Saboru prilikom izbora mitropo-
lita-patrijarha Ðorða Brankoviãa; predsednik Školskog odbora temi-
švarskog i školski upraviteq bio je u razdobqu 1870—1872. godine.
Kao gradski poslanik (savetnik) zalagao se za osnivawe Siroåad-
skog doma za nezbrinutu decu (1872)25.
Prvi tutor Sabornog hrama i crkveno-opštinski raåunovoða bio
je od 1875. do 1877. godine. Postao je ålan Eparhijske uprave temišvar-
ske i od 1875. potpredsednik Eparhijskog administrativnog odbora.
Najzad, 1882, postao je predsednik Crkvene opštine u Gradu i na toj
duÿnosti ostao do smrti.
Sa svih gorenavedenih funkcija odlazio je na sopstvenu molbu,
zbog profesionalne zauzetosti i uz opšte ÿaqewe srpskog „obšåe-
stva". U proleãe 1889. Branko Stefanoviã je podneo ostavku na zvawe
predsednika Gradske crkvene opštine. Meðutim, na odborskoj sednici
odrÿanoj 30. marta/11. aprila 1889. godine prisutni odbornici uputi-
li su sledeãi predlog skupštini: „…to povodom wegove ostavke na
predsedniåkoj åasti i duÿnosti u tom tvrdom uverewu, da ãe kako on,
tako i slavna skupština ovaj jednodušan glas dobrohotno prihvatiti
hteti, pobuðeni se nalazimo predlog staviti da izvoli slavna crkvena
skupština blagodarnost na dosadašwem radu i poverewe za buduãe de-
lawe mu protokolarno izraziti, te zakquåkom izreãi, da se ostavka g.
dr Branka Stefanoviãa na predsedniåkoj poåasti i duÿnosti ne prima,
s tom ÿeqom da u ovoj svojoj åasti predsedniåkoj i daqe ostati izvoli.
U Temišvaru 30. 03/11. 04. 1889". Slede 21 potpis ålanova c. o. odbo-

predsednik Srpske pevaåke druÿine u Fabrici (1887), predsednik zajedniåkog školskog

odbora (1891), potpredsednik Školskog odbora Temišvarske eparhije (1900) i predsed-
nik Fabriåke srpske crkvene opštine (do 1908).
23 Ovde, i daqe, podaci o uåešãu A. B. Stefanoviãa u ÿivotu PSCO u Temišvaru
navode se prema zapisnicima iz crkveno-opštinskih arhiva.
24 T. Mandiã, Uspomene iz našeg crkvenog ÿivota, Letopis Matice srpske, Novi
Sad 1900.
25 Temesvarer zeitung 56, Temesvar 24. 2—7. 3. 1896.

255
ra26 Skupština je usvojila predlog i on je ostao na predsedniåkoj du-
ÿnosti. U svim svojim poduhvatima Branko je pokazivao veliku huma-
nost, predusretqivost i åovekoqubqe.
Aleksandar-Branko Stefanoviã je prevremeno prešao u mirovinu
iz zdravstvenih razloga 1895. godine.27 Nepunu godinu kasnije pokosila
ga je neumoqiva bolest. Štampanim oglasom28 porodica je saopštila da
se „Dr Branko Stevanoviã doktor medicine i umirovqeni fizik slob.
kraq. grada Temišvara, ålan sabornog odbora i predsednik Temišvar-
sko-gradske crkvene opštine, varoški predstavnik i t. d. dana 22. fe-
bruara … t. g. (1896) u veåe u 3/4 8 sati posle dugog i teškog bolovawa u
53. godini ÿivota svoga i u 28. godini sretnog braka u veånost pre-
selio."
I Srpska-pravoslavna crkvena opština temišvarsko-gradska ogla-
sila se štampanim oglasom29: „U golemoj ÿalosti za velikim gubitkom
— svojim i narodnim — javqa ålanovima svojima i svima i svakom, da
je gospodin dr Branko Stevanoviã, mnogodišwi i velezasluÿni pred-
sednik joj preminuo s veåera dne 22. februara (5. marta) t. g. (1896).
Zemni ostaci neumrloga pokojnika biãe u nedequ 25. februara (8. mar-
ta) t. g. u 3 sahata posle podne u Sabornoj crkvi opojani i u gradskom
srpsko-pravoslavnom grobqu materi zemqi predat. U Temišvaru, 23.
februara (6. marta) 1896. g. Veåna mu uspomena."
Gradski crkveno-opštinski odbor sazvao je komemorativnu sedni-
cu na kojoj je, na predlog potpredsednika, usvojio30:
„— da se vekoveånog pomena i zahvale opštine ove radi zabeleÿi u
zapisnik tuga golema za gubitkom velikog nam pokojnika."
— da mu se na odar samrti poloÿi u ime opštine ove lovorov
venac.
— da se izjavi naroåitim izaslanstvom porodici sauåešãe i pre-
da za spomen izvod ovog zapisnika…
— da se pozovu ålanovi Opštine ove da uz sanduk nose sveãe vo-
štanice." Ova crkvena opština izaslala je delegaciju (Ðika, Pavlo-
viã, Šerban) koja je udovoj Hermini uruåila zapisnik sa sednice kao i
pismeno sauåešãe.31
Izdvajamo jedan pasus: „Blagorodna gospoðo! Vaš bol je i naš bol,
Vaša tuga je i naša tuga, i mada znamo da niåega nema što bi Vam tugu
za dragim Vam suprugom utolilo, to Vas molimo ipak da nam dopustite
da izraz našega bola za dragim nam pokojnikom Vašoj tuzi koja u Vami
najiskrenije vrelo svoje nalazi, udruÿimo."
I Crkvena opština Temišvarsko-Fabriåka je uputila pisano sau-
åešãe supruzi pokojnika, Hermini-Minki. Izdvajamo neke pasuse:32

26 Original u vlasništvu porodice.

27 T. Breier, nav. delo.
28 Posmrtni oglas je saåuvan u porodici Stefanoviã, a predat na åuvawe MZSVDT.
29 Isto.
30 Arhiv PSCO u Temišvaru (Gradu), zapisnici, Rešewe br. 57/23. 02. 1896.
31 Original u porodiånoj zaostavštini.
32 Isto.

256
 „Sa ojaðenim srcem i bolom u duši primila je ova crkvena op-
ština tuÿnu vest o grdnom gubitku koji je vascelo Srpstvo smrãu div-
nog i velezasluÿnog rodoquba dr Branka Stevanoviãa zadesio. Srpstvo
gubi u wemu jednog od najboqih sinova, opština ova jednog od najrev-
nivijih boraca za prava wezinih, a Vi milostiva gospoðo i duboko
ucveqena porodico Vaša najboqeg oca i qubqenog muÿa. Lovor-venac
zasluga vrlome pokojniku posvetiãe istorija srpska…"
Iz obzira prema pokojniku, Gradska crkvena opština je donela re-
šewe br. 57/23. februara/6. marta 1896. o nenaplaãivawu troškova sa-
hrane i o tome je obavestila porodicu33: „Blagorodnoj gospoði Hermini
Stevanoviã, u mestu. U smislu zakquåka potpisanoga crkvenog odbora
donesena u sednici odrÿanoj dowega dana, åast nam je izvestiti Vas da
je isti odbor rešio iz obzira na velike i neocewene zasluge bivšeg
predsednika crkvene opštine ove blaÿenoupokojenog dr Branka Steva-
noviãa, za ovu opštinu i crkvu ne uraåunati crkvene troškove pri po-
grebu wegovom prouzrokovane za upotrebu zvona, polijeleja, svešteniå-
kih odeÿdi i svih drugih crkvenih utvari."
Iako je bilo nevreme, sprovod je bio veliåanstven: uåestvovalo je
Filharmonijsko društvo, lekari, zvaniånici, apotekari, mnogobrojna
rodbina, temišvarski Srbi, deca iz Siroåadskog doma. Kovåeg je nosi-
la åeta vatrogasaca. Sauåešãe su izrazili: gradski fizikus Evgen Tau-
fer, gradonaåelnik dr Karlo Telbis, direktor varoške bolnice dr Ge-
deon Beåi i drugi; telegramom — episkop pakraåki Miron, patrijara-
ški mandatar Eparhije vršaåke — Gavrilo; pismom — mesna Jevrejska
opština34.
Branko Stefanoviã je sahrawen u porodiånoj grobnici na Grad-
skom grobqu. Nad wegovim grobom stajao je i pristajao tekst urezan na
krstu oca Tome (na krstu su bili izrezbareni sova, Hipokratov štap,
otvorena kwiga i tekst): „Mnogo hteo, trudom delom i uspeo, Samrtni
åas ga na delu omeo."
Temišvar je ispratio lekara, Srbi svoga åelnika, i to u vreme ka-
da se oåekivalo da ãe se tek razmahnuti. Temišvarsko-gradska crkvena
opština odrÿala mu je i polugodišwi parastos u Sabornom hramu 27.
avgusta / 8. septembra 189635.
U naše vreme grobnica je srušena i zemni ostaci Stefanoviãevih
preneti su u grobnicu Ivkoviãevih, preko puta od pravoslavne kapele.
Krst je, kao retkost, prenet u Lekarski muzej Temišvara.
U zakquåku, nekoliko podataka i o privatnom ÿivotu dr Aleksan-
dra Branka Stefanoviãa. Oÿenio se 1868. godine Herminom-Minkom
roð. Maliã (1852—1930)36 i sa wom imao desetoro dece: dva sina i osam
kãeri. Sa izuzetkom Zorice, udate Sandiã, ãerke su mu se poudale za

33 Isto.
34 Podaci o pogrebu potiåu iz prigodnih napisa u temišvarskom listu Temesvarer
Zeitung 56, 57, 58. od 25—27. marta 1896. godine. (Temesvar, 25—27. III 1896).
35 Original pozivnice za porastos åuva se u porodiånom arhivu.
36 TŸUNA, fond Graðansko stawe, jedinica PSCOTG, Protokol br 15, Venåani
1853—1896, upis br. 6/6. 10. 1868.

257
nesrbe37 i inoverne. Na starijem sinu Milivoju38 ostalo je da nastavi
lekarsku tradiciju: bio je lekar treãeg naraštaja. Wegov sin, koji se po
dedi opet zvao Aleksandar Branko39, u åetvrtom, a unuka Olga Stefano-
viã-Petrašku40 u petom naraštaju.
Danas u Temišvaru ne ÿivi ni jedan potomak ove slavne srpske
porodice.

37 S. Bugarski, Q. Stepanov, nav. delo.

38 U nastavku su korišãeni podaci iz Autobiografije dr A. B. Stefanoviãa Mla-
ðeg, rukopis iz zaostavštine koja je pohrawena u MZSVDT. Dr Milivoj Stefanoviã
(1877—1942) završio je Medicinski fakultet u Budimpešti 1901. godine. Radio je u Te-
mišvaru mahom kao lekar opšte prakse.
39 Dr Aleksandar Branko Stefanoviã (1921—1995) završio je medicinu u Kluÿu
1946. godine i prešao sve profesionalne stepene do naåelnika Urološke klinike u Te-
mišvaru. Sa wim prestaje muško potomstvo jednog ogranka porodice Tome Stefanoviãa.
Na sreãu, ne i porodiåna tradicija.
40 Dr Olga Stefanoviã-Petrašku (1950) završila je medicinski fakultet u Temi-
švaru 1974. godine. Sada, sa suprugom Euðenom Petrašku-Stefanoviã i sinom Aleksan-
drom (1981) ÿivi u Nemaåkoj. Moÿda ãe mladom Aleksu pasti u deo da ponese odgovornost
šestog uzastopnog lekarskog naraštaja Stefanoviãevih.

258
259
260
261
 Ljubomir Stepanov

ALEKSANDAR BRANKO STEFANOVIÃ (1843—1896), DOCTOR AND

SOCIAL WORKER

Summary

The oldest son of Dr Toma and Rozalia née noble Ðuriåko ot Modoš, Aleksandar,
was born on September 23, 1843 in Timisoara.
He attended the Serbian elementary school in Timisoara (City), and secondary
education completed in the Timisoara Piarist Grammar School. In the period 1860—65
he was a student at the Faculty of Medicine at the Vienna University, and already on
March 2, 1866 he defended his doctoral dissertation and became a doctor of medicine.
Aleksandar Stefanoviã was one of the founders of the Vienna „Zora" (Dawn).
Maybe just at that time he Serbianized his baptismal name and added another name —
Branko. Since then, the Serbs usually called him that way. Aleksandar-Branko Stefano-
viã presided at the meeting held on August 15, 1866, when the famous „United Serbian
Youth" was founded.
After that, Branko Stefanoviã returned to his native Timisoara and immediately
started practice. Working with Dr Toma, he had an opportunity to improve his medical
knowledge and acquire significant reputation. He became the main city doctor and al-
most two decades made great efforts to improve the health condition of the city on the
Begej (Bega) river. Thus he acquired numerous recognitions.
Dr Branko Stefanoviã had the greatest number of tasks and honorary posts among
his Serbs in Timisoara: he was the founder and the first president of the Serbian Sin-
ging Company in Timisoara (the Fabric area), he was the leader of the Serbian Ortho-
dox Ecclesiastical Municipality in Timisoara City, a representative at the ecclesiasti-
cal-national councils, the president of the Timisoara School Board, a school director,
the first tutor of the Orthodox Cathedral Temple, the vice-president of the Administrati-
ve Board of the Diocese, the president of the Ecclesiastical Municipality in the City…
In 1895 he retired early due to his poor health. He died on February 22, 1896 and
was buried with deserved honours at the City cemetery.

Ljubomir Stepanov

ALEKSANDAR BRANKO STEFANOVIÃ (1843—1896), MEDIC ¢I

LUCRªTOR OB¢TESC

Rezumat

Fiul cel mare al doctorului Toma Stefanoviã ¤i al Rozaliei nºscutº Ðuriåko de

Modoš. Aleksandar s-a nºscut pe 23 septembrie 1843 la Timi¤oara.
A frecventat ¤coala generalº sârbº la Timi¤oara (Cetate), iar studiile medii le-a
fºcut la Liceul Piarist din localitate. În perioada 1860—1865 a fost student la Faculta-
tea de medicinº din cadrul Universitºþii din Viena. Deja pe data de 2 martie 1866
susþine teza de doctorat ¤i devine doctor în ¤tiinþele medicale.
Printre fondatorii Societºþii vieneze „Zora" a fost ¤i Aleksandar Stefanoviã. E po-
sibil ca tocmai atunci sº-¤i fi sârbizat numele de botez adoptând suplimentar ¤i numele
Branko. De atunci sârbii i se adresau astfel în mod frecvent. La întrunirea þinutº în 15
august 1866, ea fiind prezidatº de Aleksandar Branko Stefanoviã, s-a înfiinþat vestita
„Tinerime sârbº unitº„.

262
 Dupº aceea, Branko Stefanoviã se întoarce în Timi¤oara natalº ¤i imediat se anga-
jeazº. Lucrând alºturi de tatºl sau, dr. Toma, a avut prilejul sº-¤i perfecþioneze cu-
no¤tintele din domeniul medicinei. Devine medic principal al ora¤ului ¤i timp de aproa-
pe douº decenii desfº¤oarº o activitate susþinutº în vederea îmbunºtºþirii stºrii de
sºnºtate a ora¤ului de pe Bega. A primit numeroase distincþii. Cele mai mai mari
rºspunderi ¤i obligaþii de onoare dr. Branko Stefanoviã le-a avut printre sârbii sºi din
Timi¤oara.

263
 UDC 929.733 Arsiã

Dimitrije Stoj

PLEMSTVO I PLEMIÃSKI GRB PORODICE

ARSIÃ IZ ARADA

U prvoj polovini XIX veka u evidenciji Aradske ÿupanije bilo je

5737 nosilaca plemiãske titule1. Meãu wima nemali broj bio je srp-
skog porekla, kao što je i porodica Save i Eustahije Arsiã. Prezime
Arsiã maðarskom grafijom sa kraja XIX veka Arsics izgovara se „Ar-
šiã"2.
O Savi Arsiãu pisano je mnogo, jer je zaista bio istaknuta liå-
nost epohe prosveãenosti. Roðen je u Aradu 5. maja 1760.3 Prema poda-
cima kojima raspolaÿemo, ovome se moÿe dodati da je kršten 25. juna u
crkvi Svetog Petra i Pavla u Aradu. Savin otac zvao se Petar. Kum na
krštewu bio je Sava Joanov4 (verovatno Jovanov — prezime koje se åe-
sto sreãe u Aradu).
O porodici u kojoj je roðen Sava tvrdi se da je bila skromnog ma-
terijalnog stawa5. Isto tvrdi i ugledni nauåni radnik Teodora Petro-
viã u svojoj studiji o ne mawe poznatoj Eustahiji Arsiã. Teodora Pe-
troviã tvrdi da Sava Arsiã nije imao osnovnih sredstava za školova-
we i da se sam obrazovao. U istoj studiji tvrdi se: „Ne znamo na koji
naåin se obogatio"6. Obimna monografija bivše Aradske ÿupanije i
grada Arada (na oko 1700 stranica) pruÿa izvesna razjašwewa u tom
pogledu. Marki Šandor tvrdi: „Moguãe je da je Savin otac bio Mojsej,
pravnik aradskog pravoslavnog episkopa, koga je 15. septembra 1806.
god. viceišpan Edelspaher odlikovao zlatnom medaqom7". Uporeðiva-
wem navedenih podataka moÿda bi se moglo zakquåiti da su meðu wima
ipak postojale neke rodbinske veze, åak bliske, i da je reåeni Mojsej
moÿda bio Savin stric. Tako bi se moglo objasniti da je samouki Sava

1 M. Sándor, Arad vármegye és Arad szabad király város története II, Arad 1895, 657.
2 Isto, 659.
3 Sava ot Arsiå, Serbske letopisi, treãa åastica, 1827, 12.
4 Aradska filijala nacionalnog arhiva Rumunije (AFNAR), Matiåne kwige, Regi-
star br. 85, str. 62.
5 Sava ot Arsiå, 12.
6 T. Petroviã, Eustahija Arsiã-prva srpska spisateqica, Zbornik Matice srpske za
kwiÿevnost i jezik 6—7, Novi Sad 1958/59, 63.
7 M. Sándor, nav. delo, 659.

265
ipak imao svog intelektualnog mentora dovoqno obrazovanog za ono
vreme, pa je wegova samoukost bila u najmawu ruku podrÿavana i usme-
ravana. Pošto je Mojsej Arsiã imao privilegovan poloÿaj u tadašwem
Aradu, nesumwivo je da je imao i odgovarajuãe materijalno stawe. Iz
navedene monografije moÿe se zakquåiti da Mojsej nije imao drugih
naslednika, pošto se jedino Sava pomiwe kao wegov moguãi sin. Mo-
ÿda je Sava nasledio striåevo imawe, pa bi se tako moglo objasniti na
koji naåin se obogatio.
Pre ÿenidbe sa Eustahijom, verovatno 1812. godine8, Sava je bio
oÿewen Terezijom, koja mu je rodila kãer Mariju9. Nismo, na ÿalost,
pronašli nikakve druge podatke o wima. Verovatno je da su obe umrle u
epidemijama koje su u ono vreme bile åesta pojava i koje nisu birale
ÿrtve prema staleškoj pripadnosti.
Tema koju ovde obraðujem ne dopušta mi da podrobnije govorim o
ÿivotu i delu Save i Eustahije Arsiã, mada sam kao Araðanin zainte-
resovan za tu temu pa bih åak bio moralno obavezan da se wome pozaba-
vim. Nadam se da ãe se neki drugi istraÿivaåi detaqnije pozabaviti
ovim i da ãe im posvetiti studije koje zasluÿuje wihova sveukupna de-
latnost, ne samo wihovo autentiåno mecenatstvo. Ja ãu se ograniåiti,
i to ukratko, samo na one aspekte koji rasvetqavaju simboliku heral-
diåne oznake — plemiãskog grba.
Za osobite zasluge, 1813.10 ili 1814. godine11, dobijaju plemiãku di-
plomu od strane austrijskog cara Frawe I. Kao i u drugim sliånim slu-
åajevima, razlika u datirawu dodele plemstva nastaje usled toga što
pojedini autori uzimaju u obzir datum kada je izdat dekret o dodeli
plemstva, dok drugi raåunaju datum kada je izdata plemiãka diploma.
Izmeðu datuma potpisa carskog dekreta i datuma kada je izraðen ple-
miãki grb i diploma od strane dvorskog umetnika, struåwaka za heral-
diku, postoji razumqiva vremenska distanca. Nismo, naÿalost, imali
prilike da na osnovu izvornih dokumenata donesemo, u tom pogledu,
taåna odreðewa. Jedno je, meãutim, izvesno — 5. 12. 1814. poveqa je,
prema onovremenoj praksi, obznawena u Aradu12.
Car Frawa I dodelio je plemstvo Savi Arsiãu na predlog Uroša
Nestoroviãa13, vrhovnog inspektora svih pravoslavnih škola u Ugar-
skoj, reformatora školstva u duhu epohe prosveãenosti14. Pomenuo bih
ovde da je Eustahija, u znak blagodarnosti, posvetila Urošu Nestorovi-
ãu 1814. godine svoj prvi kwiÿevni rad sa preteÿno pedagoškim sadr-
ÿajem15.

8 T. Petroviã, nav. delo, 63.

9 AFNAR, Registar br. 86, str. 79.
10 Q. Ceroviã, Srbi u Rumuniji, Novi Sad 1997, 317.
11 Sava ot Arsiå, 18.
12 M, Sándor, nav. delo, 659.
13 T. Petroviã, nav. delo, 63.
14 Q. Ceroviã, nav. delo, 317.
15 Isto.

266
 Odluåio sam da radim ovu studiju kad sam doznao da se u Arhivu
Tekelijine crkve nalazi dokument sa otiskom peåata plemiãke porodi-
ce Arsiã16. Otiskom peåata overava se dokument na maðarskom jeziku,
koji potpisuje Eustahija Arsiã maðarskom grafijom: „Eusztahia Arsich".
Dobili smo tako još jednu varijantu prezimena Arsiã stranom grafi-
jom. Polazeãi od ovog peåata pronašao sam varijantu u boji plemiãkog
grba dodeqenog Savi i Eustahiji Arsiã17 na kome je ispisano prezime
ARSITS — izgovara se Aršiã. Pod tim prezimenom je, prema ondašwoj
praksi, dodeqeno plemstvo. Prema tome, naišli smo hronolški redom
na tri varijante prezimena „Arsiã" maðarskom grafijom: Arsits, Arsich
i Arsics. Sve tri se na maðarskom izgovaraju „Aršiã".
Plemiãki grb ima za osnovu klasiåni vojni štit podeqen po ver-
tikali na dvoje. Na desnoj strani (u heraldici desna strana grba je leva
strana posmatraåa i obrnuto, kao da vlasnik nosi grb na grudima). Na
pozadini boje zlata naslikan je orao, koji poleãe sa zelenog podnoÿja,
što ukazuje na to da je okriqeni san nosioca plemiãke titule da se do-
mogne visina najveãeg blaga na planeti. U åemu se sastoji to blago raz-
jašwava se na drugoj polovini grba, kuda se ustremio orao. Ovde je, na
kao nebo plavoj pozadini, naslikan lav uspravqen na zadwim nogama,
na zelenom podnoÿju, okrenut prema orlu. U desnoj predwoj šapi drÿi
svitak papira, a levom kao da ukazuje da on, lav, svojim simboliånim
atributima tumaåi ono što se nalazi na prvoj polovini štita. Zaista,
tako i jeste, najveãe blago na svetu je suverena neprikosnovenost (lav je
simbol suverenosti, jer je svuda smatran carem ÿivotiwskog sveta)
prosveãenosti, obrazovawa, nauke, kulture, åiji je simbol svitak pa-
pira. Nebesko plavetnilo simbolizuje åisto, neokaqano prijateqstvo
svih qudi pod kapom nebeskom.
Grb kao celina simboliåki izraÿava zasluge Arsiãevih blagodare-
ãi kojima im je plemstvo i dodeqeno: mecenatstvo u osnivawu škola i
izdrÿavawe ðaka, materijalnu pomoã prosvetnim radnicima, teÿwu da
sami usvoje i da u narodu šire nauku, umetnost, kulturu18. Kaciga sa
otvorenom vizurom sastavqenom od sedam uspravnih i jednom vodorav-
nom šipkom-pregradom stoji iznad štita. Na vrhu kacige je kruna sa
tri lisnata kraka, što ukazuje na to da dodeqeno plemstvo ima rang vi-
tezova. Iznad krune nalazi se desna ruka koja drÿi lovorovu granåicu
kao pisaqku, što je jasna aluzija na lovorov venac koji je Eustahija
osvojila svojevremeno kwiÿevnom delatnošãu što joj je donelo laskavu
titulu prve srpske spisateqice epohe prosveãenosti19.
Ovde sam obavezan na jednu digresiju. Neki verovatno misle da je
Eustahija poåela da piše tek posle dodele plemstva. Ova opcija je sa-
svim pogrešna najmawe iz dva razloga. Pre svega, mada je udajom za Sa-
vu Arsiãa, verovatno pre 1812 (bar godinu dana pre dodele plemstva),

16 O postojawu navedenog dokumenta saznao sam od inÿ. Boÿidara Paniãa, kojem

ovim putem izrÿavama zahvalnost.
17 Budapesti Hadi Történeti Intézet Könyvtárja, br. 5956 tablica 34.
18 Sava ot Arsiå, 12—23; Qubivoje Ceroviã, nav. delo, 275, 278, 317.
19 T. Petroviã, nav. delo, 62, Q. Ceroviã, nav. delo, 311, 317, 318, 378.

267
stekla uslove da se bavi literaturom20 ne znaåi da se i ranije nije time
bavila. S druge strane, nije moguãe da se i pre udaje za Savu Arsiãa, u
mawe sreãnim okolnostima, nije bavila nekim skromnijim oblicima
kwiÿevnog stvaralaštva. U ono vreme mawa kwiÿevna dela prepisiva-
na su u vidu letaka, ponekad su štampana, pa je moguãe da su se ta Eu-
stahijina dela izgubila isto kao i ode pesnika posveãene wenoj lepo-
ti21. Ali, da se ponovo vratimo plemiãkom grbu. Boåni ornamenti grba
ispod krune pokrivaju oko tri åetvrtine visine grba i obojeni su zla-
tastom i crnom bojom s desne strane i zlatastom i plavom — s leve
strane.
Dodajmo i to da je ova ista heraldiåna oznaka urezana iznad epita-
fa na nadgrobnoj ploåi Arsiãevih, ugraðenoj u juÿnom zidu crkve Sve-
tih apostola Petra i Pavla, izmeðu ulaza sa juÿne strane i oltarske
apside. Crkva je, inaåe, zaduÿbina åuvene srpske plemiãke porodice
Tekelija.
Neki naši savremenici galame o nekakvom „evropejstvu" kao da su
ga oni izmislili i da zato ono iskwuåivo wima pripada, pa da samo
oni mogu da ga tumaåe po svom nahoðewu, što je, razume se, daleko od
istine. Evropskim duhom bili su proÿeti mnogi naši duhovno obrazo-
vani prethodnici još pre dvesta godina, ali se oni nisu time hvalisa-
li i sebi pripisivali neke posebne zasluge. Radili su to sa skromno-
šãu karakteristiånoj obrazovanim qudima, istinskim intelektualci-
ma. Wima svakako pripadaju Sava i Eustahija Arsiã, koji su jednako
brinuli kako o srpskim tako i o rumunskim veroispovednim školama22
i o wihovim uåiteqima.
Araðani, i ne samo oni, imaju moralnu obavezu da se s poštovawem
odnose prema Savi i Eustahiji Arsiã, a oni koji se bave istorijskim
istraÿivawem — da se trude da otkriju i druga svedoåanstva o wihovom
ÿivotu i radu.

20 T. Petroviã, nav. delo, 63.

21 Isto, 63.
22 Isto, 63; Q. Ceroviã, nav. delo, 275, 317, 318.

268
Peåat porodice Arsiã Plemiãki grb porodice Arsiã

Krštenica Save Arsiãa

269
 Krštenica Marije Arsiã

270
 Dimitrije Stoj

ARISTOCRACY AND THE ARISTOCRAC COAT-OF-ARMS OF

THE ARSIÃ FAMILY FROM ARAD

Summary

In addition to the well-known biographical facts about Sava Arsiã, the paper pre-
sents new, so far unknown facts and documents:
— the birth-certificate
— the fact that Sava was married to Terezia with whom he had a daughter Ma-
ria, before his marriage with Eustahia.
The research about the coat-of-arms granted together with the aristocracy status
started from the so far unknown seal on a document kept in the Archives of Tekelija's
Church in Arad; from there, one proceeded to the same coat-of-arms in colour, found
in the Library of the Institute for Military History in Budapest. The paper also menti-
ons the existence of the same coat-of-arms carved in the marble tombstone and built in
the south wall of the holy church, the endowment of the aristocratic Tekelija family.
Some aspects of Sava's and Eustahia's activities are biefly mentioned when de-
scribing the heraldic sign, in order to achieve a better understanding of the symbols in
the sign; these activities equally include the roles of patrons and creators, engagement
in culture and art for their personal motives, as well as for the benefit of the collective,
regardless of its religious and national affiliation.

Dimitrije Stoj

ÎNNOBILAREA ¢I BLAZONUL FAMILIEI ARSICI DIN ARAD

Rezumat

Pe lângº datele biografice cunoscute ale lui Sava Arsici sunt prezentate ¤i unele
date inedite:
— extrasul de botez, ¤i
— faptul cº înainte de cºsºtoria cu Eustahia a mai avut un mariaj cu Terezia, cu
care a avut o fiicº — Maria.
Cercetarea privind blazonul primit în urma înnobilºrii are drept un punct de ple-
care o ¤tampilº ineditº care se aflº pe un document pºstrat în Arhiva Parohiei ortodoxe
sârbe din Arad ¤i se ajunge la varianta color a acesteia, identificatº la Biblioteca Insti-
tutului de Istorie Militarº din Budapesta. Se mai menþioneazº ¤i existenþa aceluia¤i bla-
zon, realizat prin incizie, pe o placº comemorativº din marmurº, a¤ezatº pe peretele de
sud al aceleia¤i Sfinte Biserici, ctitoritº de familia nobiliarº sârbº Tekelia.
În descrierea însemnului heraldic, doar pentru a-i facilita înþelegerea încºrcºturii
semnificative, se folosesc, destul de lapidar, unele aspecte din activitatea celor doi soþi
— Sava ¤i Eustahia Arsici — atât ca mecena, cât ¤i ca oameni de culturº ¤i artº, activi-
tate desfº¤uratº atât în interes personal, cât ¤i în interesul colectiv, indiferent de etnie ¤i
religie.
El a fost fondator ¤i primul pre¤edinte al Societºþii Sârbe de Cantari din Timi¤oa-
ra (Fabric), apoi secretar al Comunitºþii ortodoxe sârbe din Timi¤oara-Cetate, deputat la
congresele biserice¤ti ¤i naþionale, pre¤edinte al Comitetului ¢colar Timi¤orean, director
¤colar, prim-epitrop al bisericii episcopale, vicepre¤edinte al Consiliului Eparhial Admi-
nistrativ, pre¤edintele Comunitºþii Bisericii Ortodoxe Sârbe din Cetate.

271
 Din motive de sºnºtate s-a pensionat înainte de termen în anul 1895. A încetat
din viaþº în 22 februarie 1896. A fost înmormântat cu onorurile meritate în Cimitirul
din Cetate.

272
 UDC 792(498.5)

Alojz Ujes

ÅIWENICE I PRETPOSTAVKE O DVORSKOM

POZORIŠTU JOVANA PLEMENITOG NAKE
U BANATSKOM KOMLOŠU

PRISTUP IZUÅAVAWU POZORIŠNOG I KULTURNOG

SISTEMA JOVANA PLEMENITOG NAKE IZ BANATSKOG
KOMLOŠA (1814—1889)

Vlastelinsko, spahijsko pozorište Jovana plemenitog Nake, koje je

on izgradio u svom dvorcu u Banatskom Komlošu, verovatno krajem tri-
desetih godina XIX veka, još uvek predstavqa nepoznat, skoro fantom-
ski teatar, pa je razrešavawe ove enigme veoma izazovan posao.
Prve podatke o Nakinom dvorskom pozorištu poåeo sam da priku-
pqam u Beåu još 1965. godine1, a veã 1971. godine obradovao sam se po-
zivu Matice srpske za izuåavawe srpskog pozorišta2 i prijavio, pored
ostalih, i temu „Inventarijum predmeta vlastelinskog pozorišta Jova-
na pl. Nake."
Tragao sam za primarnom dokumentacijom o Nakinom teatru u Beåu,
Budimpešti i Temišvaru. Otkrio sam samo fragmente izvorne doku-
mentacije. Više nisu otkrili ni austrijski ni maðarski teatrolozi3.
Bio sam prinuðen da u istraÿivawe krenem od nekrologa štampanog u
Zmajevom „Javoru" (god. XVI, br. 13. od 26. marta 1889), u stvari od pri-
kaza Nakinog ÿivota, posebno pozorišnog stvarawa, prepisanog iz
beåkog lista „Neues Wiener Tagblatt".

1 Kao stipendista vlade FNR Jugoslavije i vlade Austrije bio sam na specijaliza-
ciji u Institutu za teatrologiju u Beåu, kod prof. Hajnca Kindermana (1965—1966). Izu-
åavao sam uticaj austrijskog dvorskog i graðanskog teatra na formirawe i razvoj pozori-
šta na tlu Jugoslavije.
2 Matica srpska (Odeqewe za društvene nauke) organizovala je „Savetovawe o po-
trebi sistematskog prouåavawa pozorišne prošlosti u Srba" u Sremskim Karlovcima 8.
i 9. novembra 1971. godine. Kao posledwe saopštewe navedeno je: Alojz Ujes (Beograd),
pored ostalih tema i „Inventarijum predmeta vlastelinskog pozorišta Jovana pl. Nake."
3 Videti: F. Hont, Magyar szinháztörténet, Budapest 1962; G. Staud, Magyar Kastélyszín-
házak, I, II, III, Budapest, 1963, 1967, III knjiga: „Nákó János Nagykomlósy Szinháza", str.
105—110; Isti, Magyar színháztörteneti bibliográfia I—II, Budapest 1975—1976; F. Kerényi,
Magyar színháztörtenete 1790—1873, Budapest 1990, 34; H. Kindermann, Theatergeschichte Eu-
ropas (I—XII), Wien 1957—1970; i drugi.

273
 Tragovi do Nakinog teatra vodili su od dalekih privatnih dvor-
skih teatara visoke renesanse u Italiji4, preko drÿavnih sveåanosti
Luja XIV „kraqa sunca"5, do dvora carice Marije Terezije u Beåu6 i
dvorova ugarskih velikaša, grofova i plemiãa7. Trebalo je pronaãi
„matricu", model, uzorne primerke koji su poticali sa velikih dvoro-
va najveãih imperijalnih drÿava, a koje su preuzimali, oponašali, ko-
pirali i prema svojim moguãnosti premodelovali mawi i mali dvoro-
vi: visoko, sredwe i niÿe plemstvo.
Pozorište u dvorcu Jovana plemenitog Nake u Banatskom Komlošu
pripadalo je galaksiji evropskih plemiãskih pozorišta8. Ta pripad-
nost se ogledala u konceptu, funkciji, bogatstvu vlasnika, u repertoa-
ru, u visoko postavqenim ciqevima i uåešãu samog Nake u umetniåkom
programu svoga teatra. Pretpostavqam da je arhitektonsko i scensko-
-tehniåko rešewe bilo u skladu sa sloÿenom funkcijom ovoga teatra.
Alevin Rikard u svom delu Veliko svetsko pozorište podvlaåi
znaåaj izgradwe plemiãskih dvoraca kao novog prostora i uslova raz-
vitka „kulture sveåanosti" i kaÿe: „Tek kada je sa izgradwom baroknog
dvorca, po prvi put došlo do gradwe velikih svetskih sveåanih sala i
kada su nauåili da ove velike prostore odgovarajuãe osvetle, postao je
moguã razvitak sa brojnim posledicama, åime je bilo omoguãeno da se
vreme odrÿavawa sveåanosti premesti iz dana u noã. Dvorjani su pro-
menili prirodni red stvari, pri åemu su od dana napravili noã9, a od
noãi dan…" On podvlaåi znaåaj drÿavnih sveåanosti Luja XIV i zapi-
suje: „Sav dvor je ponesen, okupqa se oko Luja XIV. I odavde polazi va-
treno more koje zaslepquje celu Evropu. Tamo preko do Varšave, Štok-
holma i Petrograda, svi dvorovi se pretvaraju u trabante jednog „sunåa-
nog sistema" (Sonnensystems), koji ne kruÿi oko moãi same drÿave nego
oko sjaja sveåanosti u Versaju."10
Åuveni teatrolog Hajnc Kinderman u svojoj Pozorišnoj istoriji
Evrope (kw. V, 2 deo, str. 676), u odeqku sa podnaslovom „Pozorišta
ugarske u XVIII veku", utvrðuje odnos ugarskog visokog plemstva prema
kulturnom sistemu Austrijske carevine i kaÿe: „Ugarski plemiãi su
prilikom svojih zimskih boravaka u Beåu, veã poodavno imali prilike
da upoznaju visoki umetniåki smisao pozorišta; upravo neki od wih,
kao što su to Esterhazi, grof Grašalkoviã, grofovi Karoqi, pa Baãa-
wi, Radaj i grof Erdedi, izgradili su u svojim maðarskim dvorcima

4 H. Kindermann, Theatergeschichte Europas, knj. II—VIII; J. Gregor, Weltgeschichte des

Theaters, Wien 1933. Od 13. do 20. odeqka; M. Dietrich, Goldene Vlies-Opern der Barockzeit
ihre politische Bedeutung und ihr Publikum, Wien 1975; A. Hauzer, Socijalna istorija umetnosti i
knjiÿevnosti, I, Beograd 1962; isto, Barok katoliåkih dvorova; R. Alewyn, Das grosse Welttheater.
Die Epoche der höfischen Feste, Munchen 1989.
5 R. Alewyn, nav. delo, Barockkunst und Fest, 40—60.
6 H. Kinderman, nav. delo, V, 7—127.
7 M. Horányi, Das Esterhazysche Feenreich, Budapest 1959. i G. Staud, Magyar kastély-
színházak, I—III, Budapest 1963—1967.
8 H. Kinderman, nav. delo, IV—VI.
9 J. Gregor, Weltgeschichte des Theaters, 411, i, R. Alewyn, nav. delo, 28.
10 R. Alewyn, nav. delo, 8.

274
svoja plemiãska pozorišta prema austrijskim i nemaåkim mustrama."11
Nastavqajuãi analizu pozorišnog stvarawa u dvorskim, plemiãskim
teatrima toga vremena, Kinderman tvrdi: „Ova slika ugarskog pozori-
šta XVIII veka bila bi nepotpuna i netaåna, ako ne bi još govorili o
pozorištu plemstva (Adels-theater). Ono nije bilo ni specifiåno ne-
maåko, ni specifiåno ugarsko, veã kao i pozorište rokokoa austrij-
skih i nemaåkih plemiãa — evropsko. Pripadnici ugarskog visokog
plemstva posedovali su ponajviše, svoje „zimske palate-dvorce" (Win-
terpaläste) u Beåu. Mnogi su veã ovde postali mecene ove ili one grane
teatra… Najznaåajnija mesta gde se negovao teatar visokog plemstva u
predelima Ugarske, bili su Dvorci porodice Esterhazi (Esterhazy) u
Esterhazi i Ajzenštatu (Eisenstadt), koji je još tada pripadao Ugar-
skoj."12
Najpotpniju studiju o kulturi i umetnosti na dvoru najmoãnije po-
rodice ugarskih grofova Esterhazija dao je Maãaš Horawi (Horányi
Mátyás) u svom delu Esterhazijevsko carstvo vila (Das Esterhazysche Fe-
enreich). Horawi je za naslov kwige naveo Geteove13 reåi kojima je oka-
rakterisao nastup grofa Nikole Esterhazija, odnosno wegove umetniåke
ekipe, u Frankfurtu na Majni, prilikom krunisawa Josipa II za cara
1764. godine. Tada je Esterhazijeva umetniåka ekipa prikazala najfanta-
stiåniji program, takmiåeãi se sa mnogim grofovima i velikašima,
prilikom ovog velikog evropskog slavqa. Grof Nikola Esterhazi —
qubiteq umetnosti (raskoši i sveåanosti) najveãi posednik feudalnih
imawa u Ugarskoj, izgradio je svoj dvorac u francuskom stilu i tako je
na ugarsko tle preneo francuski aristokratski ideal ÿivota: åarobni
svet sveåanosti u parkovima, lovove, vatromete, operske predstave i
bezbroj drugih programa raznih sveåanosti koje su trajale skoro u kon-
tinuitetu u toku cele godine.14
Za vreme grofa Nikole dvor Esterhazija je kao centar zapadnougar-
ske kulture postao poznat u celoj Evropi. Esterhazi su preuzeli model
dvorskih sveåanosti od francuskog dvora. Nikola Esterhazi je u åast
venåawa svog sina sa groficom Marijom Terezijom Erdedi (Erdõdy)
aranÿirao trodnevne sveåanosti. Prvog dana su bile „zabave za narod"
u prirodi, u velikom parku. Posle obeda prikazana je opera Acide, a
dan je završen balom u bogato ukrašenoj sali dvorca. Drugog dana pri-
reðeni su sveåani obed, razliåita veseqa i na kraju maskenbal. Treãeg
dana izvedena je komiåna opera.15
Kada je Marija Terezija16, carica Austrijskog carstva, boravila u
krugu ugarske aristokratije (Palfi, Baãawi, Åaki i Esterhazi) Nikola

11 H. Kinderman, nav. delo, V—2, 676.

12 Isto, 676.
13 M. Horányi, nav. delo, 5.
14 Nav. delo, 10. Haydn Giuseppe, „Acide", Eisenstadt 11. I 1763. (Horányi, str. 206); M.
Horányi, nav. delo, 10.
15 M. Horány, nav. delo, 10.
16 M. Horányi, nav. delo, 38. (Poseta carice Marije Terezije Bratislavi), i na str.
87. cariåina poseta dvorcu Esterhazija 1773. godine.

275
je svirao sa svojim orkestrom. U Esterhaziju i Ajzenštatu (Eisen-stadt —
Kismárton) prireðivane su mnogobrojne sveåanosti sa bogatim gozbama,
operama, lovovima, vatrometima, pantomimama, baletima, vojnim para-
dama, koncertima i „seoskim veseqima". Na ovim sveåanostima åesto
su stranim gostima prikazivane „sreãa i radost naroda" (Glück und
Freude des Volkes)17. Åuveni pesnik Besewi (Bessenyei) piše o nekih
dve hiqade seqaka koji su pozdravqali grofa uz larmu i uÿivajuãi u
hrani. Grof je organizovao dolazak oko tristo parova iz obliÿwih se-
la, koji su dolazili sa svojim zastavama i muziåkom pratwom.18
Nešto niÿi i malo siromašniji grofovi i plemiãi, pa i Nako,
oponašali su sadrÿaje ovih sveåanosti. Pretpostavqam da su im dava-
li neki svoj liåni peåat i posebnost, iako verujem da je matrica osta-
jala ista.

RANGIRAWE NAKINOG DVORSKOG TEATRA

U BANATSKOM KOMLOŠU U OKVIRU AUSTRIJSKOG
POZORIŠNOG SISTEMA

U åasopisu „Allgemeine Theater-Chronik", organu za opšte interese

nemaåkih pozorišta i wihovih ålanova, za godinu 1860, na strani 168,
pod naslovom „O pozorišnoj statistici", izvršeni su rangirawe i
popis svih pozorišta u Austriji. Konstatovano je da u monarhiji po-
stoji 65 pozorišta: u Prvom rangu 15 (to su najveãi teatri u carevini,
od Burgteatra u Beåu do Gradskog pozorišta u Temišvaru). To su stal-
na, repertoarska pozorišta koja svakodnevno prikazuju predstave. U
Drugom rangu su 22 pozorišta, najåešãe stalna pozorišta u veãim gra-
dovima. U Treãem rangu je 28 pozorišta koja u nedeqi igraju 2—4 puta.
Sa ugodnim iznenaðewem moÿemo da konstatujemo da se u ovoj tre-
ãoj grupi nalazi i Teatar u Komlošu, dakle Dvorsko pozorište Jovana
plemenitog Nake. Bez obzira na kriterijume po kojima je redakcija åa-
sopisa rangirala pozorišta, Nakino pozorište se našlo na spisku
stalnijih, aktivnijih teatara u carevini, dakle u Evropi, u statistiå-
kom izveštaju koji obraðuje pozorišno biãe nemaåkog govornog jezika
na tlu Austrije. Ono se nalazi u grupaciji sa sledeãim teatrima: u Ara-
du, Karlsbadu (Karlove Vari), Osijeku (Esseg), Lugošu (Lugos), Mari-
jenbadu (Marijanske Lazny), Plzenu (Pilsen), Panåevu (Pancsova), Tere-
zienštatu (Subotica, Theresienstadt, Szabadka), Trenåinu, Beloj Crkvi u
Banatu (Weisskirchen), Varaÿdinu i drugima.
Na ovaj naåin Nakino vlastelinsko, dvorsko pozorište, verifi-
kovano je od struåne, esnafske organizacije, kao åiwenica koja obave-
zuje svakog teatrologa, istraÿivaåa, u daqem izuåavawu kako Nakine
liånosti, tako i wegovog kulturnog sistema i teatra u Banatskom Ko-
mlošu.

17 Nav. delo, 80.

18 Nav. delo, 82.

276
 O DEŠIFROVAWU KONCEPTA, UMETNIÅKE ORGANIZACIJE
RADA I USPEHA VLASTELINSKOG POZORIŠTA
J. PLEMENITOG NAKE

Pokušaãemo da delimiåno otkrijemo glavne karakteristike Naki-

nog teatra, sluÿeãi se novootkrivenom dokumentacijom i novim tuma-
åewem starijih zapisa, i da ukaÿemo na wegovo srodstvo sa plemiãskim
dvorskim teatrima širom Evrope. U tu svrhu ãemo analizirati sledeãu
dokumentaciju:
1. Novopronaðeni „Inventarijum predmeta ovdašweg vlastelin-
skog pozorišta", iz 1844. godine (Banatski Komloš)20,
2. Izveštaj Lazara Petriåeviãa Horvata o prapremijeri opere Bu-
da Liberata L. Guqelmija, izvedenoj na sceni Nakinog Dvorskog teatra
27. juna 1847. godine21,
3. Izveštaje upravnika Nakinog teatra, objavqene u zvaniånom Al-
manahu nemaåkih pozorišta, štampanom u Berlinu22,
4. Prikaz Nakinog Dvorskog teatra u „Allgemeine Theater-Chronik"
iz 1861. (za 1860) iz Lajpciga23, i
5. „Inventarijum pozorišne garderobe vlastelinskog pozorišta"
iz 1861. godine (Nakinog teatra pod upravom A. Cerbonija).

1. O „Inventarijumu" iz 1844. godine

Pukim sluåajem dobio sam na uvid „Inventarijum" predmeta Naki-

nog vlastelinskog pozorišta iz 1844. godine, prilikom izuåavawa srp-
skog pozorišta u Temišvaru 1968. godine24. „Inventarijum" ima ukup-
no 22 stranice formata 35 h 21 cm i u wemu je zabeleÿeno i opisano
547 predmeta (kostimi, obuãa, rekvizita sitna, oruÿje, delovi name-

19 Allgemeine Theater-Chronik, Organ für das Gesammtinteresse der deutschen Bühnen und
ihrer Mitglieder, Leipzig, 1861 (za 1860), na str. 168 naslov: „Zur Bühnen-Statistik".
20 Inventarium diesherrschaftlichen Theater Gegenstände. Aufgenommen, Sigt. Bt. Komlos
am 9-ten Dezember 1844. Preveo A. Ujes, korektor Emilija Ujes, 1968.
21 G. Staud, Hochgräfliches Theater in Ungarn, Wien 1976. Pod br. 18: Das Theater des
Herrn Johann Nákó in Nagykomlós. U ovoj studiji autor je u celosti citirao izveštaj Laza-
ra Petriåeviãa Horvata (Lázár Petrichevich Horváth), koji je objavqen u nedeqniku Heti
Szemle, Honderü Heti Szemle 9 (Honderü 13. VII 1847) 33—35.
22 Deutscher Bühnen-Almanach, Berlin 1834—1918, kao najpotpuniji godišwak pozo-
rišta nemaåkog govornog jezika, donosio je vesti i iz daleke provincije o svim pozori-
šnim dogaðajima. U broju od 1861. godine donosi izveštaj o Cerboniju (Zerboni), kao
upravniku Nakinog dvorskog pozorišta, i, verovatno, Cerbonijevo mišqewe o Nakinom
teatru. Za sezonu 1861/62. izveštaj J. Sencla (Julius Senzel) o Nakinom teatru i umetniå-
kom stvarawu i atmosferi u wemu. Isti almanah donosi podatke o Karlu Remaju (Carl von
Rémay) i Matiji Otepu (Mathias Ottepp) od 1847. do 1900. godine.
23 Allgemeine Theater — Chronik, Leipzig 1861.
24 „Inventarium" iz 1844. god. dozvolio mi je da snimim gospodin Robert Rajter
(Reiter), sa pseudonimom Liebhart, penzionisani sluÿbenik pozorišta u Temišvaru, pri-
likom mog boravka u gradu (1968). Govorio mi je da je åešãe odlazio u Komloš i da pret-
postavqa da ima više dokumenata o Nakinom teatru.

277
štaja, ukrasna biÿuterija, ukrasna pera, baletski trikoi i dr.). Pisan
je rukom, nemaåkom goticom. Na posledwoj strani je zabeleÿeno: „Saåi-
nio ga Anton Kik (Kick), protokolist". On ga je i potpisao.
Na osnovu „Inventarijuma" moÿemo da konstatujemo da je Nako iz-
gradio i otvorio svoj teatar u dvorcu, u Banatskom Komlošu, pre 1844.
godine. U to vreme još je školovao glas u Beåu, kod poznatog pedagoga i
kompozitora, Italijana Guqelmija (Luigi Guglielmi). Pretpostavqam da
je to moglo da bude izmeðu 1835. i 1839. godine, u prvoj fazi Nakinog
pozorišnog stvarawa, koja sasvim sigurno traje do Maðarske bune 1848.
godine. To je period Nakinog tragawa za svojim posebnim stilom, za
vlastitom formulom dvorskog teatra. „Inventarijum" sugeriše da tu
fazu nazovemo „zlatnom fazom" Nakinog teatra, jer su kostimi, scen-
ska rekvizita, krune koje nose kraqevi ili carevi na Nakinoj sceni,
zaista od suvoga srebra i ÿeÿenog zlata. Navešãemo nekoliko brojeva
iz „Inventarijuma" koji to nedvosmisleno potvrðuju:
Br. 1—6. Raskošne haqine izvezene zlatom i srebrom i optoåene
hermelinom.
18—20. Sicilijanska odela izvezena srebrom i zlatom.
27. Jedan pojas sav od srebra.
29. Jedan pojas sav od zlata.
55. Jedan dalmatinski kostim od crvenog somota sa velikim cveto-
vima, vrlo bogato izvezen u srebru i zlatu, sa podsukwom od teškog ÿu-
tog atlasa takoðe izvezenom u zlatu i srebru, sa obojenim kamewem.
62. Gråki kostim od svetlo plavog svilenog somota, bogato izvezen
i ukrašen zlatom i raznobojnim staklencima.
78. Jedan kraqevski šlem sa krunom od zlata i srebra, sa vizirom.
80. Jedan francuski šlem sa crvenom grivom od vune, sa jednim
pegazom od zlata i drugim mitološkim figurama.
82. Jedan bojni šlem od zlata i srebra, ukrašen gvozdenim ekse-
rima.
90. Jedan oklop bogato ukrašen zlatom. Jedan takoðe sav od srebra.
Jedan prsni štit, bogato ukrašen zlatom…
98. Jedan bojni šlem sa zlatnim kopåama i srebrom. Dva oklopa od
åistog srebra, za grudi…
100. Dva štita od srebra i zlata… Skupoceni savijeni maå sa ku-
glom od zlata… Jedan åeliåni maå ukrašen brilijantima.
„Inventarijum" nam otkriva jedan bajkoviti svet iz mašte. Sa
prebogatim kostimima sicilijanskim, italijanskim, dalmatinskim, špan-
skim, francuskim, albanskim. Meðutim, na ovom spisku nema srpskih,
maðarskih ili rumunskih kostima. To govori o Nakinoj estetskoj, kul-
turnoj, kwiÿevnoj i filozofskoj orijentaciji i repertoaru. Bio je to
liåni, privatni teatar mladog, prelepog, prebogatog, narcisoidnog vla-
stelina, zaslepqenog svojim bogatstvom koje mu je omoguãavalo da na
sceni ostvaruje svoje skrivene snove i da umesto papirmašea, dekpapi-
ra, tanušnih i laÿnih pozorišnih kostima i drvene rekvizite iznese
na scenu prave krune od åistog zlata, šlemove od srebra i zlata, kosti-

278
me izvezene zlatom i srebrom i optoåene hermelinom i tako, makar u
pozorištu, „nadirodi Iroda". „Inventarijum" je iz vremena uspona
Nakinog teatra u Komlošu, tada je i unesen u spisak plemiãskih pozo-
rišta ugarske visoke vlastele.
Najbogatiji i najmoãniji ugarski grof Nikola Esterhazi je u jed-
nom trenutku uzviknuo: „Što moÿe car, to mogu i ja!"25 ali se ne seãam
da je na sceni izlagao rekvizite od zlata i srebra. To je uåinio Nako u
svojoj jedinstvenoj teatarskoj laboratoriji.

2. Izveštaj o prapremijeri opere Buda Liberata izvedene u Nakinom

dvorskom teatru 27. juna 1847. godine

Znaåajan prilog izuåavawu pozorišnog stvarawa Jovana plemeni-

tog Nake dao je Lazar Petriåeviã Horvat (Lázár Petrichevich Horváth),
pozorišni kritiåar iz Pešte, u svom prikazu prapremijere opere Bu-
da Liberata. Prikaz je prevazišao obiånu pozorišnu kritiku, jer je ob-
uhvatio sve delove jedne šire i znaåajnije sveåanosti u dvorcu J. pl.
Nake.26
Poznati maðarski teatrolog Geza Štaud (Geza Staud) je, prilikom
pisawa svoje studije Veliko-Komloško pozorište Jovana Nake (Nákó
János Nagykomlósi szinháza), našao za shodno da u celosti objavi prikaz
L. Petriåeviãa, jer nije imao skoro nikakvih drugih verodostojnih do-
kumenata koji bi na boqi naåin opisali pripremawe i prikazivawe
prapremijere opere Osloboðewe Budima od L. Guqelmija i sve druge „uz-
gredne" manifestacije koje su bile obavezne za skupove visokog plem-
stva i aristokratije u Ugarskoj, odnosno na svim dvorovima plemiãa u
Evropi.
Petriåeviã nas obaveštava: „U dvorcu gospodara Jovana Nake, u
Komlošu, 27. prošlog meseca prikazana je prva italijanska opera. Go-
spodar Nako, i sam strastveni pevaå, mnogo je ÿrtvovao da bi ovu lepu
vrstu umetnosti kod nas odomaãio. Jedno malo pozorište ukrašeno vr-
lo lepim dekorom27, raskošnim kostimima i sa svim još drugim neop-
hodnim, pokrenulo je qubiteqe muzike u okolini. Hor se sastoji od 18

25 M. Horanyi, nav. delo, 10.

26 Lázár Petrichevich Horváth, Heti Szemle; Honderu 1847, ¡¡, Nr. 13. Juli, Str. 33—35.
27 Poznata su nam dva scenografa, slikara, koji su bili angaÿovani u Nakinom
Dvorskom teatru: Johann Engerth, koji je bio angaÿovan u Nemaåkom teatru u Pešti još
1810, a 1845. godine je oslikao sveåanu zavesu u Nakinom teatru. Ponovo ga 1847/48. godi-
ne nalazimo u Pešti, gde radi u „Interims Theater", posle poÿara u velikom Nemaåkom te-
atru u Pešti. Drugi je Moric Leman (Moritz Lehmann), naveden kao slikar u Nakinom te-
atru u Allgemeine Theater-Chronik (1861, str. 248). Kao åuveni scenograf i slikar beåkih
teatara, izgleda da je åešãe radio kod Nake. Izveo je scenografske radove i za Guqelmi-
jevu operu Buda Liberata (27. 6. 1847). Leman je radio i za Srpsko narodno pozorište u
Novom Sadu, o åemu obaveštava Jovan Subotiã u autobiografiji, u delu koji govori o we-
govom radu u SNP: „Pored toga dadem kod Lemana, koji je bio u svoje vreme najslavniji
moler dekoracija za teatre, nekoliko kulisa i kortina opet za jeftine novce naåiniti, i
doneti ih u Novi Sad. „On je zabeleÿio i divqewe publike tom novom dekoru:" I s jedne
i s druge strane åuo sam gde jedno drugom došaptavaju: „Ta to je hofbina" (str. 85).

279
divnih mladih qubiteqa umetnosti28, a orkestar broji 36 ålanova, meðu
wima su i poneki izvanredni, istaknuti umetnici."29 On nas daqe oba-
veštava: „Meðu pojedinim ulogama, meðu damama, nalazimo gospoðicu
Paulu Stradion, uåenicu maestra Nikolaja, koja je sa uspehom nastupi-
la u Milanskoj skali i gospoðu Kalistu Fiorio (Callista Fiorio), veoma
cewenu, jednu od najboqih italijanskih kontraaltistkiwa, kao i pozna-
tog Paltrinijerija (Paltrinieri) i gospodu Smitera (Smitter) i Fiorija,
koji su dovedeni sa italijanskih scena na gostovawe u Komloš. Oni
odgovaraju najvišim merilima, kao bariton, bas i bas-bufo. Tenorske
uloge neguje domaãin i mecena, koji je u isto vreme izvanredan redi-
teq30. On to radi sa istim ÿarom i trudom, kao i pohvale vrednom
umetniåkom predanošãu, kada peva." Petriåeviã nas obaveštava da je
premijera uspela, jer je bila „pravi draguq", za åiju lepotu je zasluÿan
maestro Guqelmi koji je i pripremio ovu operu i bio dirigent na pr-
vom prikazivawu. On se posebno osvrãe na sudbinu kompozitora Guqel-
mija, koji je bio profesor pevawa u Beåu, zatim na nagovor Nakin do-
šao u Peštu u Nacionalnu operu, gde nije prihvaãen; meðutim, Nako
ga je angaÿovao u svom dvorskom teatru u Komlošu. Nako je inaåe još
1845. godine naruåio i kasnije izveo dve Guqelmove opere (Un matrimo-
nio per Rapressaglia, opera bufa, i Buda Liberata). Petriåeviã napomi-
we da je Nako naruåio opere i bogato platio. 1847. godine štampan je
libreto opere na nemaåkom jeziku: Die Befreiung Ofens (Buda Liberata).
Oper in drei Acten von Giacomo Sacchero. Die Musik ist eigends Komponiert
und dem wohlgeborenen Herrn Johann Nákó von Nagy — Szent-Miklós ge-
widmet von Luigi Guglielmi. Pesth, 1847. Gedruckt bei Landerer und Hecke-
nast. Petriåeviã kaÿe da je rad na operskim delima u Nakinom teatru
bio studiozan i da je bilo oko 25—30 proba do premijera. Daqe navodi
da posle pozorišnih predstava sledi gospodska trpeza u jednom za tu
priliku posebno postavqenom sveåanom šatoru31 u vrtu32, a posle toga

28 Naznaka da je „hor sastavqen od 16 mladih qubiteqa umetnosti" otvara nova pi-

tawa. Otkud „qubiteqi" u profesionalnom projektu. Ko su ti pevaåi iz Banatskog Ko-
mloša koji mogu da pevaju uz poznate operske pevaåe. Da li su pozajmqeni iz Temišvara
ili nekog drugog teatra? Da li je reå o horskim sastavima kakve su imali ruski grofovi,
od „robqa sa imawa" (Sklaventheater)? Videti: H. Kinderman, nav. delo, ¢, 562—569.
29 Nakin stalni orkestar je 1847. godine brojao 36 muziåara, profesionalaca, anga-
ÿovanih na godinu dana ugovorom. Nako je svoj orkestar iznajmio 1861. godine Karlu pl.
Remaju, za predstave u Vršcu. Postoji neproveren podatak da je Josif Šlezinger, pozna-
ti dirigent i muziåar na dvoru Miloša Obrenoviãa, u Kragujevcu, prvo svirao u Naki-
nom orkestru, odakle je prešao u Kragujevac (I. Kamburov, Jugoslavska muzika, Sofija
1940, 13).
30 Nakino dvorsko pozorište je wegov liåni teatar i on odreðuje sve dimenzije we-
govog rada i stvarawa. Petriåeviã navodi da je Nako bio „izvanredan rediteq". U stva-
ri, bio je vlasnik, konceptant, finansijer, rediteq-nadrediteq, supervizor i glavni iz-
voðaå u svom teatru. On je, verovatno sa timom struåwaka, bio i konceptant svih „uzgred-
nih manifestacija", jer svaka gala-predstava, kakva je bila i Osvoboÿdenije Budima, pred-
stavqala je posebnu manifestaciju pripremqenu za dvorove Beåa, Pešte i mnogih drugih
sredwih i niÿih plemiãa.
31 „Bogataška gozba u sveåanom šatoru, posebno postavqenom za ovu priliku" je
deo programa „dvorskih sveåanosti". To je bila obavezna „taåka programa" u kojoj su ti-
movi scenografa, majstora svetla, pirotehniåara, fiziåara i hemiåara pravili 1001 åu-

280
su gosti ponovo dovoðeni u pozorišnu salu, gde su se do zore veselili
i uÿivali. Petriåeviã još napomiwe da je opera, odnosno zingšpil,
potpuno italijanskog karaktera, od jednog italijanskog maestra pisana
za Italijane. Izvedena je na italijanskom jeziku u Nakinom teatru. Pu-
blika je takoðe bila reprezentativna, a svakom gostu je ostavqena mo-
guãnost da sam da odreðen prilog, umesto plaãawa ulaznice, jer je pri-
hod bio namewen dobrotvornoj svrsi: prikupqena sredstva su upuãena u
Beåkerek, uåitequ Verzáru, za ureðewe deåjeg vrtiãa. Poslato je 470 gul-
dena33. Još je napomenuto da na ÿalost neãe biti više repriza opere
Buda Liberata, jer je Paltrinijeri zauzet u Pešti, gde treba da bude
otvoreno Gradsko pozorište.
U svom kratkom komentaru G. Štaud napomiwe da su one „lepe de-
koracije" Nakinog teatra, slikane od poznatog pozorišnog scenografa
Johana Engerta (Johann Engerth), koji je još 1810. zapoåeo svoju sceno-
grafsku karijeru u Nemaåkom pozorištu u Pešti, a radio je i za Ma-
ðarsko nacionalno pozorište, a 1845. godine je angaÿovan od Nake da
naslika glavnu zavesu u wegovom dvorskom pozorištu u Velikom Ko-
mlošu.34
Iz navedenog Petriåeviãevog izveštaja moÿemo da utvrdimo sliå-
nosti i razlike izmeðu Nakinih i drugih „dvorskih sveåanosti" i da
potvrdimo srodstvo tih sveåanosti, bez obzira da li su izvoðene u
Francuskoj, Italiji, Poqskoj, Rusiji, Austriji ili Ugarskoj, odnosno
u Banatu. Wihovi nosioci i organizatori, rediteqi i supervizori bi-
li su glavni finansijeri, ali i glavni „izvoðaåi". Takav je bio Luj
XIV, zatim Marija Terezija, Gete sa knezom Augustom, Nikolaus Ester-
hazi — qubiteq raskoši i sveåanosti, pa i naš Jovan plemeniti Na-
ko. Matrica ovih sveåanosti stvorena u Parizu kod Luja XIV prenosila
se na sve ostale dvorove Evrope. Svaki je dvor ili dvoråiã unosio svo-
je posebne programe, kojima je izraÿavao svoje etniåke, jeziåke, kultur-
ne i druge specifiånosti. Gete, kao direktor Vajmarskog dvorskog tea-
tra, ÿalio se na bezbroj „vanteatarskih" aktivnosti koje je morao da

do, kojim su ÿeleli da zasene uvaÿene goste. Neprevaziðen je primer grofa Nikole
Esterhazija, koji je za dolazak carice Marije Terezije u svom dvorcu u Esterhazi izgradio
ceo Kineski paviqon sa bezbroj åuda od svetlosti, refleksa i boja. Kada pronaðemo ski-
ce Nakinog „sveåanog šatora" moãi ãemo da sudimo o wegovoj lepoti i ceni.
32 Mi još uvek nemamo predstavu o Nakinom „vrtu", odnosno parku, koji je bio sa-
stavni deo dvorca, kao urbanistiåko-arhitektonska celina. Dvorci najbogatijih plemiãa
Ugarske bili su prvo graðeni po uzoru na italijanske, sa italijanskim vrtovima, zatim
po ugledu na parkove Luja XIV, francuske, i konaåno na engleske. Naš „otac srpskog po-
zorišta" Joakim Vujiã u svojoj kwizi Ÿivotopisanije (Karlštat 1833, 90—93), opisuje
susret sa åudima u parku grofa Nickog: „Tako po soveršeniju moga fruštuka iziðem, iz
sobe, pak otidem u jednu blizu Dvora bašåu, koja se zove Anglijska (Der englische Gar-
ten)…" U woj je naišao na starodrevnu „ruinu-razvalu", zatim jedan vinograd, pa „hram
mladoga Boga Bahusa, koji je prekrasno izmolovan…", zatim poðe „dole ko hramu Bogiwe
Diane…i Dianu takoÿe vidim izmolovanu sa strelama i psima k lovu priugotovqenu."
Pošto se dobro isprepadao od silnih skulptura koje su se nalazile u parku, jedva
se oporavio i vratio u Dvorac. Zatim opisuje bezbrojne sobe u Dvorcu i na kraju se zdra-
vorazumski šeretski nasmeje svim tim åudima.
33 Petriåeviã, navedeni izveštaj (1847).
34 G. Staud, Hochgräfliches Theater in Ungarn, 303.

281
obavqa sa ansamblom teatra, pa je pored 622 premijere u periodu 1791—
1817, za vreme svoje duge uprave, morao da brine o svim drugim „dvor-
skim sveåanostima": imendanima, roðendanima, doåecima znaåajnih liå-
nosti i drugome. Nako je u svom „zlatnom periodu" zasenio goste zla-
tom, srebrom i hermelinom, a sada je u Banatskom Komlošu stvorio
ostrvo ili boqe reãi centar operske italijanske kulture.
Jovan plemeniti Nako je, izgleda, imao poseban afinitet prema
italijanskoj muzici. Verovatno je kao dete bogatih roditeqa slušao
italijanske pevaåe u Pešti, Beåu ili Veneciji. Inaåe, poreklom je sa
juÿnog Balkana. Svoj glas je školovao u Beåu kod pomenutog L. Guqel-
mija, italijanskog kompozitora i beåkog uåiteqa pevawa. To su jedine
vesti o wegovom školovawu, iako verujem da je, kao i ostala plemiãska
mladeÿ, imao više kuãnih uåiteqa i profesora. Nako je bio tenor, pa
je i to razlog više da zavoli italijansku muziku. U woj je mogao sigur-
nije da promoviše svoje pevaåke i liåne sposobnosti i ÿeqe. Pored
toga, italijanska muzika (opera) je bila priliåno zapostavqena u Pe-
šti pa je ponovna afirmacija bila oblik inovacije u plemiãskim tea-
trima Ugarske.
Naruåivawem i izvoðewem opere L. Guqelmija Osloboðewe Budima
Nako je pokušao da ostvari nekoliko ciqeva: da skrene paÿwu na sebe
i svoj teatar u dalekom Banatu, da promoviše italijansku operu koja je
postala retkost, da u svoj repertoar unese staru temu, koja je trenutno
bila politiåki aktuelna, jer su Maðari u predveåerje revolucionarne
godine 1848. zahtevali odvajawe od Beåa, potpunu drÿavnu, politiåku,
ekonomsku, kulturnu i svaku drugu samostalnost, pa je Osloboðewe Budi-
ma moglo da ima prizvuk tihog solidarisawa sa maðarskim intelektu-
alnim i revolucionarnim krugovima. Uostalom, sva su Nakina imawa i
velelepne zgrade bile u Ugarskoj zemqi, izuzimajuãi palatu u Beåu.
Glavne liånosti opere Osloboðewe Budima bile su:
Hercog od Lotringena Grof Pavle Esterhazi
Grof Baãawi Grof Aribert Sapari, i
Marija Baãawi, wegova sestra Abdurahman, paša od Budima.35
Opisan je i prikazan istorijski dogaðaj koji se odigrao 1686. godi-
ne, kada su Maðari i hrišãanske vojske zauzeli Budim.
Na kraju ÿelim da napomenem da je opera pevana na italijanskom
jeziku.
Mislim da upravo ova premijera opere Buda Liberata ukazuje na sve
bitnije karakteristike Nakinog Dvorskog teatra i na Naku — umetnika,
kreatora i organizatora svih elemenata sloÿenog sistema „pozorišnih
projekata", gde je teatar bio samo jedan od najznaåajnijih delova „pro-
grama dvorskih sveåanosti". Petriåeviã nam samo u jednoj škrtoj reåe-
nici kaÿe da su ovom åinu prisustvovali visoki gosti. Treba pretpo-
staviti da su gosti bili iz Beåa, iz Pešte i drugih gradova, mnogo-

35 G. Staud, Magyar kastélyszínházak, III. Nákó János Nagykomlósi szinhaza, 107—110.

282
brojni prijateqi, grofovi i plemiãi koji su, svakako, pozivali i Naku
na svoje sveåanosti i „teatre".
„Serbske narodne novine" iz Pešte, takoðe su donele zanimqiv
izveštaj o prapremijeri opere Buda Liberata. Na 198. stranici novine
iz Pešte pišu: „U B. Komlošu 27/14. od. o. m. pjevana je u osobeno za
ovaj sluåaj u spainskom dvoru ureðenom pozorištu talijanska opera pod
imenem: Osvoboÿdenije Budima". Meðutim, dok je Petriåeviã prikazao
celovit dogaðaj, sa svim detaqima izvoðewa i drugim brojnim manife-
stacijama, ocewujuãi ih kao uspešan umetniåki dogaðaj, dotle je izve-
štaå iz Pešte izraÿavao duboku zahvalnost Naki i wegovoj supruzi „G.
Anastasiji ot Nako" za uåiwena dobroåinstva srpskom narodu. Posebno
je naglasio da ãe prihod sa ove predstave otiãi „na zavedenije åuvawa
neodrastle sirote dece u Beåkereku." Tome je dodao: „Ovom je prilikom
predhvaqeni Gospodin mnogobrojne najotmenije goste gospodskom veåe-
rom i velelepnim uveseqenijem ugostio i åastio." Peštanske novine
donose još jedan znaåajan podatak o Naki, koji je posle poÿara, u kojem
je „nemaåki u Pešti teatar izgoreo", prihvatio ansambl ovog velikog
pozorišta „i odveo ih je veãim brojem na dobra svoja u Komlošu, gdi
su sad wegovim troškom pomenuto djelo: Osvoboÿdenije Budima, u hu-
doÿestvenim pesmama sa punim odobrewem mnogoåislenno sazvani go-
stiju predstavili. O ovom dogaðaju pozorišni kritiåar Petriåeviã ne
piše ni redak, samo nas obaveštava da se Osvoboÿdenije Bude neãe mo-
ãi više puta prikazati, jer åuveni pevaå Paltrinijeri mora da se vra-
ti u Peštu, gde treba da bude otvoren Gradski teatar. U stvari, privre-
meni teatar (Interim-Theater) umesto velikog koji je nestao u poÿaru.
Ÿelim da podsetim åitaoca da je veliki „Nemaåki teatar u Pešti"
(Deutsches Theater, Pesth), sa jednom od najveãih dvorana u Evropi, iz-
graðen 1812. godine. Tada je uprava Pešte „Maðarskom pozorišnom
društvu" iznajmila Gradsko pozorište u „Rondelli", a ono ãe Joakimu
Vujiãu omoguãiti da u woj bude izvedena prva pozorišna predstava na
srpskom jeziku (24. avgusta 1813)36. Pripremajuãi svoju besedu za sveåano
zasedawe Matice srpske 1890. godine, pod naslovom „U spomen i slavu
Jovanu plem. Naki Veliko-Sentmikluškom", o Svetom Savi 1890. godi-
ne37, Antonije Haxiã, åuveni sekretar Matice srpske i upravnik Srp-
skog narodnog pozorišta iz Novoga Sada, skoro u celosti ãe prepisati
ålanak iz novina iz Pešte i najveãim delom i åituqu posveãenu Naki
i objavqenu u Zmajevom „Javoru" (a prevedenu iz „Neues Wiener Tag-
blatt"), i napisati predivnu besedu u åast i slavu Jovana plemenitog
Nake i wegove supruge Anastasije. Ta beseda ãe mnogim istoriåarima
srpskog teatra posluÿiti kao izvor podataka o Nakinom teatru, ali
oni, po pravilu, neãe navoditi taj izvor. Antonije Haxiã je kao izvor
naveo „Serbske narodne novine" (1847/50), ali nije åituqu iz „Javo-
ra", odnosno beåkog lista, odakle je uzeo sve podatke o Nakinom dvor-
skom teatru.

36A. Ujes, Pozorišno stvaralaštvo Joakima Vujiãa, Beograd 1988.

37A. Haxiã, U spomen i slavu Jovanu plem. Naki Veliko-Sentmikluškom. O Svetom
Savi 1890. godine, Letopis Matice srpske, 1673, Novi Sad 1891, 104—110.

283
 O UPRAVNICIMA NAKINOG DVORSKOG POZORIŠTA
U BANATSKOM KOMLOŠU

Pozorište u dvorcu Jovana plemenitog Nake bilo je jedno od zna-

åajnih pozorišta ugarskih plemiãa i grofova i kao takvo opisano je u
kwigama poznatog maðarskog teatrologa Geze Štauda (Geza Staud) pod
zajedniåkim naslovom Magyar Kastélyszínházak sa teatrima u dvorcima
Esterhazija (Esterhazy), Baãanija (Batthyány), Palfija (Pálffy), Radaja
(Ráday), Karoqija (Károly), Kegleviãa (Keglevich), Venkhajma (Wenckhe-
im) i drugih.
Nakino pozorište je sigurno imalo uslove za prikazivawe drama,
opera i baleta i svih drugih ÿanrova.
S obzirom na åiwenicu da su stalni teatri plemiãskih porodica
predstavqali centralnu instituciju wihovog kulturnog sistema i bili
najskupoceniji instrumenti tog sistema, pored visoke paÿwe koju su
praktikovali vlasnici teatara prema ovim osetqivim institucijama,
oni su, po pravilu, angaÿovali i posebne direktore svojih teatara, ko-
ji su bili struåni i umetniåki rukovodioci i kreatori umetniåkog
stvarawa u tim teatrima. Najboqi direktori putujuãih pozorišta, za-
jedno sa ansamblima, bili su angaÿovani ugovorom na jednu ili više
godina i ostavqali svoj umetniåki peåat na sezone koje su proveli u
dvorskim teatrima širom Evrope.
O upravnicima Nakinog teatra znamo vrlo malo, meðutim i to je
dovoqno da moÿemo da konstatujemo da je angaÿovao najboqe i najspo-
sobnije direktore putujuãih druÿina, sa wihovim teatrima i repertoa-
rima. Na ÿalost, nemamo podatke o „zlatnom periodu" Nakinog teatra,
onom do 1848. godine, pre „maðarske bune", nego samo o onom posle
1857. godine, kada je ukinuto opsadno stawe na teritoriji Banata, koje
je trajalo od 1849. godine. To je bio period najmraånije teatarske cenzu-
re koju je uveo Aleksandar Bah (Bach), ozloglašeni ministar policije
Austrijske carevine.
Za sada posedujemo dokumentaciju o sledeãim upravnicima Nakinog
teatra, koje je on angaÿovao za sledeãe sezone:
1860/61. Alfons von Zerboni,
1861/62. Julius Senzel,
1862/63. Carl von Rémay,
1868/69. Matthias Ottepp.
Iako posedujemo „verodostojne podatke o radu prva dva direktora
putujuãih pozorišta, pa i wihova mišqewa o Nakinom teatru i uslo-
vima za stvaralaštvo u wegovom dvorskom teatru, mi ãemo, ipak, na
osnovu praãewa rada i indirektnim putem pokušati da damo osnovne
karakteristike i repertoarsku orijentaciju i druga dva direktora (C.
v. Rémay i M. Ottepp) i pretpostavke o wihovom doprinosu Nakinom
teatru.

284
 SEZONA 1860/61. ALFONS VON ZERBONI KAO DIREKTOR
NAKINOG DVORSKOG POZORIŠTA U BANATSKOM KOMLOŠU

Znaåajno mesto u razjašwavawu veliåine ansambla, wegovog kvali-

teta, organizacione strukture i repertoara, ima izveštaj iz „Nemaåkog
pozorišnog almanaha" (Deutscher Bühnen-Almanach, Berlin) iz sezone
1861/62, koji donosi podatke o prethodnoj sezoni. Pod naslovom B. Ko-
mlos in Ungarn, a u podnaslovu u zagradama „Herrschaftlich v. Nako'sches
Schlosstheater", na pune tri stranice dat je opis direkcije sa direkto-
rom i celim ansamblom. S obzirom na znaåaj ovog dokumenta citiraãu
ga u nešto skraãenijoj verziji od originala:
„Vlasnik: Gospodar von Nako de Nagy St. Miklos.
Direktor: Gdin. Alfons von Zerboni, istovremeno vodi poslove nad-
rediteqa, a posebno reÿiju dramskih dela i zabavnih komada.
Rediteq vodviqa i lakrdija: G-din Weidmann (Vajdman).
Dirigent (Kapellmeister): G-din Wanoncsek (Vanonåek).
Repetitor hora: G-din Schidek (Šidek).
Sekretar pozorišta i bibliotekar: G-din. Hausmann (Hausman).
Pozorišni slikar: Gdin. Schumann (Šuman).
Inspicijent: G-din Roth (Rot).
Sufler: G-din Lindner.
Orkestar angaÿovan od Gospodara pl. Nake, godišwim ugovorom,
sastoji se od 22 lica.
— Predstavqaåko osobqe:
Gospoda:
Hausmann (sekretar i bibliotekar), komiåne i mrzovoqne oåeve,
Knorr (heroje i opsednute qubavnike),
Rau (qubavnike),
Rousseau (pomoãne uloge i partije basa),
Roth (inspicijent), znaåajne sporedne uloge,
Schiffmann (znaåajne uloge),
Schumann (scenograf, slikar dekora) karakterne komiåne uloge,
Schütz (ozbiqne i komiåne oåeve),
Wahlberg (karakterne uloge i uloge tenora, tenorbufo),
Weidmann, rediteq (komiåne uloge u lakrdijama, vodviqu, opereti),
Von Zerboni — direktor: konverzacione qubavnike i bonvivane,
Zerner (epizodne uloge).
Dame:
G-ðica Baroche (qubavnice i junakiwe-heroine),
G-ðica Elwitz (epizodne uloge),
G-ðica Forster (qubavnice, subrete),
G-ða Hausmann (majke-heroine, pristojne dame, profiwene komiå-
ne ul.),
G-ðica Kamentzky (smešne majke),
G-ðica M. Schäfer (plesaåice, igraåice, male uloge i paÿevi),

285
 G-ðica W. Schäfer
G-ðica Reis (vodviq i lokalne lakrdije, opereta),
G-ða Weidmann (sentimentalne i naivne qubavnice),
G-ða von Zerboni (tragiåne, krepke i ÿivahne qubavnice).
Hor: sastavqen od 6 muških i 6 dama.
Deåje uloge: Wilhelm Schumann.
Tehniåki personal:
Šef pozorišne tehnike i mašinista: G-din Brunner sa 4 pomoã-
nika,
Inspektor rasvete: G-din Born sa pomagaåima,
Garderober: G-din Donner sa pomoãnicima,
Oblaåiqa: G-ða Donner sa dve pomoãnice.
Frizer: G-din Schneider,
Pozorišni sluga: G-din Johann Pavel,
Åetiri stalna statista (Hausstatissten),
Neophodno pomoãno osobqe (Hülfspersonal).
Prekršili ugovor i otišli:
G-din Albin,
G-din Wollrabe, jun.
G-ðica Pellner.
Gosti:
G-din Seidler, jun. iz Bratislave (Pressburg),
G-din Hofmann, iz Temišvara,
G-ða Walter, iz Temišvara.
Noviteti u repertoarskom planu:
— Ein Burgermeister und seine Familie (Predsednik grada i wegova po-
rodica),
— Er ist taub (On je gluv),
— Schwarz auf Weiss (Crno na belom),
— Der Ehemann vor der Tür (Muÿ pred vratima), i
— Die weiblichen Seeleuten (Ÿenski mornari).
Na kraju ovog izveštaja nalazi se najznaåajniji deo saopštewa o
Nakinom teatru. Wega je sigurno sastavio sam direktor Cerboni, što
se moÿe potvrditi i iz „Inventariuma predmeta Nakinog teatra za se-
zonu 1860/61" koji je potpisao Cerboni.

O „INVENTARIJUMU" IZ 1860/61. GODINE

„Inventarijum" je sastavqen iz dva dela, prvi — u kojem je popisa-

na garderoba sa sitnom rekvizitom do dolaska direktora Cerbonija i
drugi — u kojem su popisani kostimi i drugi predmeti koji su napra-

286
vqeni (sašiveni, kupqeni i dr.) pod upravom Cerbonija. Popis i kon-
trolu izvršio je sam Cerboni. U popisivawu su uåestvovali i qudi,
verovatno našeg porekla, jedan je Mihailovici, a drugi Ð. Okanoviã. Mo-
ÿda je i Šifman (Schiffmann) ona liånost koja je uplatila odreðenu
sumu novca kao dar Srpskom narodnom pozorištu u Novom Sadu38. I on
je potpisao deo „Inventarijuma". „Inventarijum" je pisan na nemaåkom
jeziku, latinicom i ponegde goticom, na 16 stranica veliåine 34 h 21
cm. Spisak sadrÿi 2764 predmeta, a vrednost opisanih predmeta izra-
ÿena je sumom od 1.138,50 guldena. Na samom kraju „Inventara" popis
su potvrdili Gustav Löcs i Alfons von Zerboni.
„Inventarijum" predmeta Nakinog dvorskog teatra iz 1860/61. go-
dine znatno se razlikuje od onoga iz 1844. Istorijski dogaðaji su izme-
nili politiåke, ekonomske i kulturne prilike. U „Inventarijumu" iz
1860/61. više nema predmeta od „suvoga srebra i ÿeÿenog zlata". Ima
više „pozlata" drvenih predmeta. Poneka haqina i kapa sa utkanim
zlatom i srebrom. Nema više hermelina. Kostimi su gråki, maðarski,
poqski, francuski, italijanski. Sukwice od tila, rokoko-kostimi, ode-
lo za arlekina, turske papuåe, španski šeširi, graðanski i seoski
kostimi. Promena repertoarske orijentacije promenila je i fundus ko-
stima i svih drugih sitnih i krupnih rekvizita Nakinog teatra u Ba-
natskom Komlošu. Izmewena je funkcija teatra.

O JEDINOM PREOSTALOM PLAKATU IZ NAKINOG TEATRA

Ovim plakatom otkrivamo sastav pozorišne druÿine A. pl. Cer-

bonija u Nakinom teatru u sezoni 1860/61. i potvrðujemo taånost poda-
taka iz „Almanaha za nemaåka pozorišta."
Preneãemo tekst u celini: Pozorište koje je Gosp. pl. Nako de
Nagy St. Mikloš, naslednik vlastelinstva Manenfeld, jedan od prvih,
kavalira, dao da se izgradi sa ukusom i struånim poznavawem, u pro-
storijama svoga dvorca, zaista je ukrašeno plemiãkom elegancijom.
Gospodar Nako je uopšte sebi postavio lepe zadatke, da svoje zna-
åajno bogatstvo upotrebi za unapreðewe i potpomagawe lepih umetno-
sti.
Direkcija pozorišta dobija meseåno, pored odreðene subvencije:
pozorišnu zgradu, orkestar, osvetqewe i celokupan tehniåki personal
— besplatno, a pored toga i dnevni prihod (sa blagajne) åime se pokri-
vaju sve potrebe pozorišta.
Uzimajuãi u obzir da je sadašwi direktor Gdin. plem. Cerboni sa
promišqenošãu i struånim znawem angaÿovao pozorišno društvo,
koje odgovara prefiwenom ukusu Gosp. pl. Nake, znatno je poveãana ra-
nija subvencija, a i u odnosu na upravqawe pozorištem naåiwen je po-
voqan ustupak."

38 M. Tomandl, Srpsko pozorište u Vojvodini, II 36. Ovde on navodi sledeãe: „Svotu

od 2.500 forinata zaveštao je Hristifor Šifman, upravnik Nakinog spahiluka u Banat-
skom Komlošu, s tim da se pozorištu isplaãuje godišwa kamata."

287
 Zahvaqujuãi „Almanahu" iz 1860. godine otkrili smo celokupno
ustrojstvo Nakinog dvorskog teatra, veliåinu ansambla, sastav druÿi-
ne, karakteristike repertoara, naåin finansirawa i dokaz da wegovo
pozorište nije bilo besplatno, kako su tvrdili mnogi, nego su poseti-
oci plaãali ulaznice. Od prihoda na blagajni pokrivan je deo troško-
va teatra. Saznali smo ponešto i o samoj pozorišnoj zgradi, o kojoj
ništa nismo znali.
Od Nakinog teatra pod upravom Cerbonija ostala su još dva zna-
åajna dokumenta: „Inventarijum pozorišne garderobe saåiwen 1861. go-
dine" i zasada jedini plakat za predstavu „Kovaåica iz Štajerske ili
Posledice jednog izleta" (Die Hammerschmiedin aus Steiermark oder Fol-
gen einer Landpartie) lokalnu lakrdiju sa pevawem u dva åina od Josifa
Šika (Josef Schick).
Oåito je da plakat nije bio u upotrebi, jer nisu upisani ni godi-
na, mesec, dan i åas igrawa. Plakat je bio štampan za oglašavawe
predstave Kovaåica iz Štajerske ili Posledice jednog izleta Josifa
Šika. U zaglavqu plakata navedeno je ime teatra „Herrschaftlich von Na-
ko'sches Schlosstheater" dakle „Vlastelinsko dvorsko pozorište Naka".
Velikim slovima gotice napisan je naziv komada i ÿanr dela i nave-
den je pisac libreta J. Šik. Interesantno je da nije naveden kompozi-
tor, iako je on bio åuveni Franc Supe (Franz von Suppé), roðen u
Splitu, a umro kao slavni kompozitor opereta u Beåu (1819—1895).
Prapremijera ovog dela izvedena je u Beåu u „Theater der Josefstadt zu
Wien" (14. oktobra 1842), a odmah zatim u „Deutsches Theater in Pesth"
(Nemaåkom teatru u Pešti) 1. februara 1843, zatim u „Theater an der
Wien" (23. septembra 1846). Veã u sezoni 1847/48. delo je bilo na reper-
toaru pozorišta u Temišvaru pod upravom Krajbiga (Kreibig) i Necla
(Nötzl). Pretpostavqam da je predstava u Temišvaru bila uspešna, pa je
otuda došla i na repertoar Cerbonijev, mada je delo postalo popularno
u teatrima nemaåkog govornog jezika. Temišvar je inaåe bio velik cen-
tar nemaåkog teatra od 1760-ih godina, sve do zabrane igrawa na nema-
ðarskom jeziku (1896). Znaåajno je napomenuti da su dva nama poznata
upravnika Nakinog dvorskog teatra bili i upravnici velikog Gradskog
pozorišta u Temišvaru Karl fon Remaj (Karl von Rémay, 1866. i 1876)
i Matijas Otep (Mathias Ottepp, 1870). Sasvim je sigurno da je Nako sa
porodicom dolazio u zimske dane i u Temišvar i gledao pozorišne
predstave kao i svi plemiãi i vlastelini iz uÿe i šire okoline Te-
mišvara, pa ãe neka buduãa studija o uticaju teatra u Temišvaru na
Nakino dvorsko pozorište u Banatskom Komlošu verovatno potvrditi
ovu pretpostavku. Doktorska disertacija odbrawena na beåkom Univer-
zitetu39 potvrdila je duboku vezu izmeðu repertoara beåkih teatara i te-
atra u Temišvaru u periodu 1764—1899, omoguãavajuãi daqe izuåavawe
uticaja teatra u Temišvaru na bliÿu i daqu okolinu i pozorišno

39 Maria Josefa Rosl Schütz, Die Geschichte des Temeswarer deutschen Theaters im 18. u
19. Jahrhundert, Wien 1944 (rukopis).

288
stvaralaštvo u širem regionu Banata od Temišvara do Vršca i Pan-
åeva, odnosno Petrovaradina i Novog Sada do Zemuna i Beograda.
Ovaj jedini preostali plakat potvrðuje raniju pretpostavku da ula-
znice nisu bile besplatne. Cene su taåno utvrðene: numerisana mesta
30 fr., a samo ulazak 20 fr.
Plakat donosi potpunu podelu uloga, koja je sledeãa:

G-din Kleks, dvorski åinovnik G-din Hausmann

Wegova ÿena G-ðica Kamenitzky
Gustav, wen sin G-din von Zerboni
Sofija, wegova kãerka G-ða Weidmann
Max Hartmuth, bogati trgovac drvetom iz
Bavarske G-din Schütz
Georg, wegov sin G-din Rousseau
Frau Susanne Eisenblüh, ÿena-kovaå
(kovaåica) iz Mürzzuschlaga, udovica G-ðica Reis
Liserl, wena devojka G-ðica Elwitz
Herr von Mauskopf, lihvar, zelenaš G-din Wahlberg
Frau v. Pfaunenfuss G-ðica Forster
Herr von Warerl, porodiåni poslovoða G-din Weidmann
Frau von Stingelberg G-ðica Schäfer
Ein Wirth — kråmar G-din Rau
Ein Kellner G-din Roth

Na plakatu je naznaåeno da je poåetak u 7 åasova. Plakat je štampan

u Temišvaru kod Förk-a i kompanije, u zgradi Pijarista.

JULIUS SENZEL, UPRAVNIK NAKINOG TEATRA

U SEZONI 1861/62.

Poznati direktor nemaåkih putujuãih pozorišta Julius Sencl

bio je åest gost naših predela, posebno Vojvodine. Wegova pozorišna
delatnost kod nas odvija se posebno u vremenu Bahovog apsolutizma
(1849—1862) i obnovqene germanizacije. Sencl je skoro pola veka igrao
po našim gradovima. Prvo je igrao u Galiciji (1847/48), a odmah zatim
u Vojvodini (1852/53), gde je zakupio dvorane u Beloj Crkvi, Oravici,
Vršcu i Velikom Beåkereku. Igra klasiåne komade, ali i petparaåke.
Veã 1855/56. je u Velikom Beåkereku u takozvanom Erarijalnom teatru
(Aerarialtheater), u funkciji direktora, poduzimaåa, rediteqa i glumca.
„Almanah" daje potpunu listu wegove druÿine sa repertoarom.
U sezoni 1857/58. Sencl je ponovo objedinio u jedan teatarski po-
ligon Lugoš, Vršac i Belu Crkvu40. U Vršcu u Gradskom parku otvara

40 A. Ujes, O nekim karakteristikama starijeg perioda pozorišne kulture grada Vr-

šca do 1918. godine. Narodno pozorište „Sterija" u Vršcu od 1945. do 1975. Novi Sad —
Vršac 1980, 209.

289
letwu pozornicu „Arenu" (8. juna 1858). Sledeãe sezone zakupquje dvo-
rane u Panåevu, Oravici, Beloj Crkvi i Vršcu. U sezoni 1860/61. za-
kupio je u Vršcu zgradu pozorišta i „Arenu" u parku. Podstiåe Karla
Cea (Carl Zeh), vlasnika apoteka u Vršcu, da se opredeli za pozorište.
Ce osniva „Nemaåko gradsko pozorište" u Vršcu (1871—1874), piše
komade, igra i saraðuje sa mnogim direktorima pozorišta.41
Pod naslovom Jedno neobiåno pozorište poznati åasopis za opšta
pitawa nemaåkih pozorišta „Allgemeine Theater-Chronik" iz Lajpciga,
za 1860. godinu, na stranicama 247—248, prikazuje „Nakino Dvorsko
pozorište u Komlošu" („Das Nakosches Schlosstheater in Komlos"). Ovaj
tekst otkriva stvarne vrednosti ovoga teatra, wegov visok profesio-
nalni nivo, funkciju u tom delu sveta i umetniåke tendencije. Ålanak
je redakciji poslao, verovatno, sam J. Sencl, tadašwi direktor Naki-
nog teatra. On je kao struåan i iskusan direktor pozorišta veoma do-
bro procenio osnovne vrednosti Nakinog teatra. On izveštava: „Ko-
mloš se nalazi u Banatu nedaleko od Temišvara. Posednik vlastelin-
stva Gospodar pl. Nako, uzgred budi reåeno, jedan je od najbogatijih po-
sednika imawa na ovim prostorima, voli muziku i pozorište u viso-
kom stepenu. Direktor pozorišta Sencl, åije pozorišno društvo s
vremena na vreme igra u ovom pozorištu i åije pozorišno stvarawe
potpuno zadovoqava zahteve mecene, pozvan je da se stalno 'nastani' (u
Komloškom Dvorskom pozorištu), što je i dogovoreno postojeãim ugo-
vorom." Autor ovoga izveštaja dodaje: „Pored prihoda pozorišta, di-
rektor pozorišta bi dobio i meseånu subvenciju od 1.200 Fl., bespla-
tno, grejawe i osvetqewe. Sva garderoba kao i sve dekoracije najåešãe
su izraðene u Beåu, a posledwe su od M. Lemana i sve su izraðene i do-
premqene o trošku vlasnika dvorca. U toku nedeqe, po pravilu, prika-
zuju se åetiri pozorišne predstave i jedan koncert. Orkestar je izvan-
redan." Izveštaå završava svoje ocene i kaÿe: „Ukupno uzevši, stawe
u ovom pozorištu je tako sjajno da ono stvarno moÿe da konkuriše po-
nekom mawem nemaåkom Dvorskom pozorištu. U ovom teatru vlada svo-
jevrstan umetniåki ÿivot koji nas nehotimiåno i neminovno podseãa
na Vilhelma Majstera.42 Ovakva dareÿqivost kakvu praktikuje Gosp. pl.
Nako trebalo bi da je jedinstvena u svojoj oblasti." Ovaj izveštaj pred-
stavqa redak dokaz o studioznom umetniåkom radu u Nakinom teatru i
uslovima u kojima ÿive angaÿovani umetnici.
Pretpostavqam da je Sencl u Nakinom teatru pokazao sve osobine
izuzetnog organizatora i koordinatora i umetniåkog direktora, kakvog
smo ga upoznali u gradovima Vojvodine koje je povezivao u jednu kultur-
nu, odnosno teatarsku celinu, sa preciznim kalendarom rada i dobrim
i raznovrsnim repertoarom. Sencl je uvek imao dobar struåni matiåni
tim: rediteqe za dramu, komediju, lakrdije, operete i dr., zatim diri-

41Nav. delo, 214—221.

42J. V. Gete (Johann Wolfgang Goethe 1749—1832) napisao je delo autobiografskog
karaktera Wilhelm Meister; u wemu je opisao prve dodire sa pozorištem, zatim kasnije
pozorišno stvarawe, prikazujuãi ga kao mukotrpan, studiozan, multidisciplinaran rad
kojem se umetnik posveãuje bez ostatka.

290
gente, slikare dekora, inspicijente, šefove tehniåkih sluÿbi, razno-
saåe plakata, biletare na blagajni, kquåare loÿa i ostale. U wegovom
repertoaru nalaze se znaåajna dela evropske i nemaåke dramaturgije: Ka-
tica od Hajlbrona, Gvozdena maska, Marija Stujart, Karlo XII na ostrvu
Rigen, Dijamant kraqa duhovnog, Palata i ludnica, Dva pištoqa, Po-
sledwi åovek, Novi Monte Hristo, Maåevalac iz Ravene, Sirotica iz Lo-
vuda, Adrijena Lekuvrer, Majur suncovrat i druga. Skoro sva ova dela
igrala su i naša nacionalna pozorišta, Srpsko narodno pozorište u
Novom Sadu i Kwaÿevsko Srpsko narodno pozorište u Beogradu, ali
nekoliko decenija kasnije. Ÿelim da podsetim da je u Senclovoj druÿi-
ni umro Zauerman (Johann Sauermann), nekadašwi prvi rediteq našeg
„Leteãeg diletantskog pozorišta" iz Novog Sada, koje je igralo u Za-
grebu u okviru „Ilirskog narodnog teatra" (1840—1842).43
Pretpostavqam da je J. Sencl doprineo odrÿavawu nivoa Nakinog
teatra iako, na ÿalost, nemam podatke o wegovim umetniåkim rezulta-
tima, pa ni o wegovom repertoaru.

KARL REMAJ (CARL RÉMAY) DIREKTOR NAKINOG DVORSKOG

TEATRA U SEZONI 1862/63.

Poznati direktor nemaåkih putujuãih pozorišta Karl Remaj (Carl

Rémay) roðen je u Aåu (1818—?). Proputovao je uzduÿ i popreko Banat i
Vojvodinu. Gostovao je u svakom znaåajnijem mestu. Jedna je od znaåajnih
pozorišnih liånosti XIX veka koja je stvarala na našim prostorima.
Wegov radijus kretawa ne moÿe se svesti samo na Vojvodinu, jer on se
kreãe od Beåa do Temišvara i Beograda i od Sarajeva do Lavova. On je
glumac, rediteq, nadrediteq, dramski pisac i preraðivaå dela, uprav-
nik pozorišta i rodonaåelnik porodice Remaj u pozorišnom svetu Au-
strijske monarhije.
Našoj struånoj javnosti poznat je samo preko Stojkoviãeve Isto-
rije srpskog pozorišta i Šumareviãeve Istorije pozorišta u Srba. Je-
dan zanimqiv rad o Remaju nije štampan u Zborniku „Jedan vek Narod-
nog pozorišta u Beogradu 1868—1968."
Pogrešno je dešifrovan kao Nemac, iako je bio Maðar. Istina,
bio je pozorišni stvaralac nemaåkog govornog jezika i vodio je iskqu-
åivo nemaåka putujuãa pozorišta, sve dok se, uoåi Maðarske revolucije
(1848) nacionalno, ideološki i kulturno nije opredelio za revoluci-
ji. Kao ålan Nemaåkog pozorišta u Pešti (Deutsches Theater in Pest)
pisao je „Proglas narodima Austrije i Ugarske".44 Zatvoren je jer je vo-
dio demonstracije protiv cara i Carstva u Budimu i Pešti. Osuðen je
na deset godina strogog zatvora, sa lancima. Odleÿao je samo do 1850.

43 A. Ujes, Prilog raspravi o Leteãem diletantskom pozorištu i poåecima profesio-

nalnog pozorišnog ÿivota na srpskohrvatskom jeziku 1838—1842. (povodom 150-godišwice
Srbskog diletant-sodruÿestva) Sveske Matice srpske, grada za kulturnu i društvenu
istoriju 18, Novi Sad 1990, 13—26.
44 N. Batušiã, Ira Aldridge u Zagrebu, Scena 2, Novi Sad 1968, 212—216.

291
godine, kada je pomilovan, kao i mnogi drugi umetnici Ugarske. Meðu-
tim, nije mu dozvoqeno da obavqa pozorišnu delatnost u velikim gra-
dovima, nego samo u provinciji. Opredelio se za Vojvodinu. U vreme
Bahovog apsolutizma bio je stalno praãen. Morao je da podnosi izve-
štaje o svom kretawu i radu, o trupi i repertoaru. Pisao je molbu za
dozvolu prikazivawa, za svaki komad posebno. Pratim wegov rad od
1846. godine45, od prvih nastupa u Celovcu (Klagenfurt), preko Zagreba
(Agram), u kojem se našao 1848. godine, u vreme poåetka revolucije, pa
sve do Beograda (1865; 1867), gde je ministru Cukiãu predloÿio da
osnuje Srpsko nacionalno pozorište, zbog åega je izguran iz Beogra-
da46. Zahtev srpskih intelektualaca da ministarstvo ne izda Remaju do-
zvolu, nego da pozove Srpsko narodno pozorište iz Novoga Sada da go-
stuje u Beogradu, ubrzao je osnivawe Kwaÿevskog Srpskog Narodnog po-
zorišta u Beogradu. Ÿelim još da napomenem da je Remaj zasluÿan za
gostovawe Ajre Oldrixa (Ira Aldridge), åuvenog crnca-glume, koji je tu-
maåio Šekspirove likove. U teatru H. Stankoviãa, u Zagrebu, 1853. go-
dine, Remaj je bio u funkciji „rediteqa Gdina. Oldrixa" i kada je Ajra
glumio Otela Remaj je bio Jago. Oldrix je tumaåio likove na engleskom,
a Remaj i ansambl na nemaåkom.47 Remaj je, izgleda, bio dobar rediteq, a
još boqi glumac. Prikazivao je znaåajna dela evropske dramaturgije:
Šekspira, Getea, Šilera, kao i savremene drame. Wegov fah su prvi
qubavnici, mladi heroji, bonvivani i karakterne uloge. Igra Fausta,
Hamleta, Jaga, Don Karlosa, Gracijana, Magdafa, Garika i mnoge druge
velike likove.48
Postavqa se pitawe da li je jedan bivši revolucionar i zatvore-
nik carskih kazamata u Budimu i Pešti mogao da bude upravnik Dvor-
skog pozorišta porodice Nako u Komlošu. Izgleda da je to bilo sa-
svim logiåno, jer je ekspanzija maðarizacije posle stvarawa Dvojne mo-
narhije omoguãavala rehabilitaciju „buntovnika iz 1848." Ne znamo
šta je prikazivao u Nakinom teatru, ali u sezoni 1862/63. kao direktor
pozorišta u Aradu, Lugošu i Velikom Beåkereku, imao je na repertoaru
kao novitete sledeãa dela: Egmonta, Valenštajna, Magbeta, Minu od
Barnhelma i druge. Godinu dana pre toga (1861) u istom „Almanahu" je
navedeno da je igrao: Geteovog Fausta, Åarobnu violinu, Jedan novi svet,
Otmicu Sabiwanki, Orfeja u dowem svetu i druga dela (opet u ujediwe-
nim teatrima Arada i Lugoša). Da bi mogao da prosperira na širim
terenima Dvojne monarhije, kupio je plemiãsku titulu, a svog sina Kar-
la dao je u vojnike, pa je postao „K. u. K. Offizier a. D.", što je åesto na-
vodio u izveštajima koje je slao „Almanahu" u Berlin.

45 A. Ujes, Pozorišno stvarawe Karla pl. Remaja na tlu Jugoslavije 1847—1890 (u ru-
kopisu).
46 Molba Karla pl. Remaja upuãena ministru prosvete Cukiãu, sa predlogom za
osnivawe Srpskog nacionalnog pozorišta u Beogradu. Akta Min. prosvete, VII 1517 iz
1867. godine.
47 N. Batušiã, nav. delo, 213.
48 Deutscher Theater-Almanach 1847—1890.

292
 Bez sumwe veliki pozorišni stvaralac, Karl plemeniti Remaj je
mogao da u znatnoj meri odrÿi i unapredi umetniåki nivo Nakinog te-
atra, kao i organizacionu strukturu teatra, koji je sve mawe bio „dvor-
ski", a sve više graðanski teatar. Kada budemo pronašli dokumentaci-
ju o Nakinom teatru moãi ãemo sa sigurnošãu da utvrdimo Remajev do-
prinos Nakinom teatru, ali i vojvoðanskom, multietniåkom i multi-
kulturnom.

MATIJA OTEP DIREKTOR NAKINOG DVORSKOG TEATRA

U BANATSKOM KOMLOŠU

Poznati banatski istoriåar Sreãko Mileker (Sreãko, Bodog, Felix

Milleker) naveo je u svom delu Istorija nemaåkog pozorišta u Banatu49
da je u Nakinom dvorskom teatru u Komlošu 1868. godine upravnik bio
Matija Otep (Mathias Ottepp). Wegov rad na teritoriji Vojvodine i ce-
le nekadašwe Jugoslavije, pratim preko raspoloÿive dokumentacije.
On se prvi put pojavquje 1841. godine u Nemaåkom pozorištu u Mari-
boru (Marburg in Steiermark, Almanah, Berlin 1841, 456—458. Zabeleÿen
je kao inspicijent. Vremenom je postao cewen direktor nemaåkih putu-
juãih pozorišta. Krstario je Vojvodinom i bio åest gost Vršca, Temi-
švara i drugih gradova, kao i Remaj i Sencl. U Vršcu igra i 1867. go-
dine, kada wegov ansambl prikazuje Geteovog Fausta (I deo) i Šekspi-
rovog Otela, ali i Zajcovu operetu Momci, na brod (Mannschaft am Bord,
1863). U sezoni u kojoj preuzima Nakin dvorski teatar, on se nalazi sa
svojim pozorištem i Sibiju (Sibiu, Hermannstadt). On je upravnik, nad-
rediteq, rediteq za dramu i komedije. Na listi novoizvedenih premi-
jera nalazi se 35 dela. Meðu wima: Siwor Fagoto (Signor Fagotto), Pu-
tovawe za Kinu (Reise nach China), Na vulkanu (Auf einem Vulkan), Beåki
ÿivot (Wiener Leben), Garibaldi, Stari drugovi (Alte Schulden), Kraq
Karlo II, i tri dela o caru Josifu II, åuvenom prosvetitequ, kojem su
hvalospeve pevali Dositej i Emanuilo Jankoviã.
Otepov ansambl broji 37 ålanova umetniåkog sektora, 19 u tehniå-
kom sektoru, hor od 20 ålanova, što je skoro 80 ålanova teatra.50
Pretpostavqam da je u Nakinom teatru igrao nešto od navedenog
repertoara i da je doprineo afirmaciji Nakinog dvorskog teatra.
Navedeni upravnici su bili meðu najboqim upravnicima putuju-
ãih pozorišta u juÿnom delu Austro-Ugarske monarhije,51 pa pretposta-
vqam da su u odreðenom stepenu doprineli oåuvawu i unapreðewu Na-
kinog dvorskog teatra, koje je on tako qubomorno åuvao i negovao.

49 F. Milleker, Geschichte des deutschen Theaters im Banat, Wrschatz 1937, 44.

50 Deutscher Bühnen-Almanach za 1867—1869.
51 Matija Otep je bio i upravnik åuvenog Temišvarskog pozorišta, što predsta-
vqa siguran znak da je bio sposoban organizator i dobar poznavalac pozorišnog stvara-
wa. Vidi: M. J. R. Schütz, Die Geschichte des Temeswarer deutschen Theaters im 18. und 19.
Jahrhundert (disertacija odbrawena u Beåu 1944, str. 137).

293
 NAKO I POZORIŠTE NEMAÅKOG GOVORNOG JEZIKA

Iznoseãi podatke o Nakinoj pozorišnoj delatnosti, Antonije Ha-

xiã, åuveni upravnik Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu, po-
red ostalog rekao je: „Nakina pozorišna druÿina davala je, po modi
onoga vremena, predstave na nemaåkom jeziku".52 Pokušaãemo da deli-
miåno objasnimo Nakin odnos prema pozorištu nemaåkog govornog je-
zika.
A. Haxiã sugeriše misao da je prikazivawe predstava na nemaåkom
jeziku, u ovom sluåaju u Nakinom dvorskom teatru, „po modi onoga vre-
mena". Mislim da nije reå o modi, jer se predstave na nemaåkom jeziku
daju i u Åeškoj, Poqskoj, Italiji, Francuskoj, Rusiji, Rumuniji, kao i
u svim našim zemqama: Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, u
Dalmaciji i naravno u Ugarskoj, i mnogim drugima. Ekspanzija nemaå-
kog teatra je u direktnoj vezi sa ekonomskom, politiåkom, vojnom i kul-
turnom ekspanzijom koju su sprovodile Nemaåka i Austrija na širokim
terenima istoka i jugoistoka Evrope. Zajedniåki imeniteq te „teatar-
ske ekspanzije" bila je germanizacija. Meðutim, toj „modi" je odgovore-
no osnivawem nacionalnih teatara. Otporom protiv germanizacije, ka-
snije maðarizacije ili italijanizacije, izgraðivan je nacionalni tea-
tarski sistem. Interesantno je da svi teatrolozi i istoriåari pozori-
šta ponavqaju tu konstataciju.
U vreme kada je Nako školovao glas kod Guqelmija u Beåu, nemaåko
pozorište je bilo u najveãem usponu i u struånom i zanatskom smislu
bilo je uzorno. Od velikih centara nemaåkog govornog jezika Temišvar
je geografski bio najbliÿi Naki. On sam je pripadao plemstvu Austrij-
skog carstva, a deo nepokretnih imawa, verovatno i novac, nalazili su
se i u Beåu. S druge strane, osnovnu komunikaciju sa teatarskim siste-
mom Carevine mogao je da ostvaruje skoro iskquåivo na nemaåkom jezi-
ku. Svi (nama dosad poznati) upravnici Nakinog teatra bili su uprav-
nici nemaåkih putujuãih pozorišta. Na najpoznatijim scenama ugar-
skih plemiãa uglavnom se igralo na nemaåkom jeziku, izuzev kada su iz-
voðene italijanske opere. Taj svoj odnos prema pozorištu nemaåkog go-
vornog jezika Nako je zadrÿao do kraja ÿivota, što potvrðuje i vest iz
åituqe koju je objavio Zmajev „Javor" (br. 13 od 26. marta 1889, str. 207),
gde se nalazi tekst prenet i preveden iz beåkog lista „Neues Wiener
Tagblatt": „Sa Gospodinom Nakom je nestalo åoveka, koji je svojim do-
broåinstvom i originalnošãu stekao sebi imena na daleko, a osobito
je u austrijskom pozorišnom svetu bio na lepome glasu". U istom ålan-
ku se zakquåuje: „Humanitarni zavodi u Beåu izgubili su mnogo smrãu
Nakinom, a tako isto i beåka pozorišta, u kojima je veãinom drÿao
pretplaãenu loÿu, pa i onda, kad je na duÿe vreme Beå ostavio."
Mihovil Tomandl u svom kapitalnom delu Srpsko pozorište u Voj-
vodini (I kwiga, str 135) o Nakinom teatru kaÿe: „Istovremeno kad je
osnovano Srpsko narodno pozorište postojalo je u Komlošu, u Banatu,

52 A. Haxiã, nav. delo, 108.

294
privatno pozorište spahije Jovana pl. Nako od Senmikluša, u kome su
davane pretstave na nemaåkom jeziku", zatim prepisuje ostale podatke
iz veã prevedene åituqe iz beåkog lista, ponešto dodajuãi i oduzimaju-
ãi, kao i mnogi drugi koji su pisali o Nakinom teatru.
Analizirajuãi doprinos Jovana plemenitog Nake srpskom jeziku,
kwiÿevnosti i kulturi, Ÿivan Milisavac takoðe prepisuje podatke iz
veã poznatog izvora, nigde ne navodeãi izvor: „Mnogo je putovao i
proputovao je gotovo ceo svet, a kasnije je u svome dvorcu u Komlošu
osnovao pozorište u kome su davane predstave na nemaåkom jeziku".53 I
poznati istoriåar hrvatskog teatra Pavao Cindriã u delu Hrvatski i
srpski teatar (Zagreb, 1960, str. 131) piše o Nakinom teatru: „Nabavio, je
bio åak i kulise i kostime, a u druÿini su se nalazili i glumci iz Beåa. U tom se
Nakovu kazalištu igralo na njemaåkom jeziku, vjerojatno su se davale Goethe-
ove i Schillerove drame i Mozartove opere, a moÿda åak i Shakespeare i Mo-
lière." Ni Cindriã ne navodi izvore iz kojih crpe podatke, nego ma-
štovito improvizuje svoju verziju „Nakovog kazališta".
Na osnovu izloÿene, verodostojne dokumentacije, moÿemo da kon-
statujemo da je Nakino dvorsko pozorište pripadalo nemaåkom pozori-
šnom sistemu i da su predstave prikazivane na nemaåkom jeziku. Zato
ga je struåni nemaåki åasopis „Allgemeine Theater-Chronik" iz Lajpciga
i uneo u zvaniåan spisak stalnih repertoarskih pozorišta Austrijske
carevine, a „Almanach für Freunde der Schauspielkunst" iz Berlina u svo-
je redovne publikacije. Jedino prapremijera Guqelmijeve opere posve-
ãene Naki Osvajawe Budima (1847) sa celom serijom italijanskih opera
istog kompozitora, koje su izvedene u Nakinom teatru, govori o Naki-
nom italijanskom eksperimentu. Taj izuzetak samo potvrðuje pravilo.
Ukoliko je Nakino Dvorsko pozorište postojalo i radilo i posle
wegove smrti, posebno posle 1896. godine, kada je Ministarstvo Ugar-
ske „prevelo" teatar iz Ministarstva policije u resor prosvete, onda
je i ono moglo da igra samo na maðarskom jeziku,54 kao i sva druga pozo-
rišta, izuzev Srpskog Narodnog pozorišta u Novom Sadu, za koje je va-
ÿila posebna odluka.55

O POREKLU PORODICE NAKO

Dušan J. Popoviã u obimnom delu Srbi u Vojvodini, u odeqku „Sr-

bi plemiãi" kaÿe: „Naše plemstvo, u preteÿnoj meri gråkog i cincar-
skog porekla, bilo je najveãim delom nastaweno u Banatu. Oko 1840. go-
dine, po veliåini poseda, rang-lista naših plemiãkih porodica iz-
gledala je otprilike ovako: „Na prvom mestu bila je porodica Nako, ko-

53 Ÿ. Milisavac, Osnivawe i rad kwiÿevne zaduÿbine Jovana Nako, 450.

54 A. Ujes, Pozorišna monografija Vršca, 230—233.
55 „Nagodbom" (Ausgleich) su rešena pitawa koja se odnose na rad institucija koje
su nastale u vreme Austrijske carevine, a na tlu Vojvodine. Srpsko narodno pozorište je
nastavilo rad kao jedino profesionalno pozorište, odnosno nemaðarsko pozorište na
tlu Vojvodine.

295
ja se delila na plemiãku i grofovsku granu; plemiãka je bila imuãni-
ja." U nastavku izlagawa kaÿe: „Porodice koje bi se mogle uzeti da ima-
ju veze sa našim narodom imale su ove posede: Grof Aleksandar Nako
imao je Albertflor, Srpski Veliki Semikluš, Srpski Åanad, Nemaå-
ki Åanad i naseqenu pustaru Porgaw… Jovan pl. Nako imao je Komloš,
Konstanciju, Marijenfeld i Nakovo." U podnaslovu „Plemiãke poro-
dice", Popoviã daje kratke biografije plemiãskih porodica, wihove
uspone i nestanak, odnosno pretapawe ili odnaroðivawe. Za porodicu
Nako navedeno je: „Nake su prešle u austrijske zemqe iz kraja oko Ðev-
ðelije izmeðu 1660. i 1690. Po jednoj ispravi koja se nalazi u Drÿavnoj
arhivi APV, oni su imali plemstvo u svojoj domovini veã oko 1300.57 U
austrijskim zemqama dobili su plemstvo braãa Hristifor i Kirilo."
U nastavku je genealoška studija grofovske porodice, dok je o plemiã-
skoj lozi Naka napisano: „Jovan se rodio 1814. Oko 1840. drÿao je u po-
sedu Srpski Åanad, Nakovo, Konstanciju i Komloš. Bio je oÿewen
Anastasijom Vuåetiã iz Trsta. 1837. je u Matici srpskoj osnovao zadu-
ÿbinu sa 5.000 forinata za pomagawe razvoja srpske kwiÿevnosti…Ka-
snije je u svom dvoru u Komlošu, sagradio pozorište u kojem su davane
predstave na nemaåkom jeziku.58 Na ovo pozorište trošio je veoma mno-
go. Predstave su bile besplatne, a Nako je goste åesto puta i poåastio.
Imao je kãer Milevu koja se udala za princa de San Marco. Prešla je u
katoliåku veru i osnovala nekoliko zaduÿbina u humane svrhe." Pišu-
ãi o izbornom saboru u Sremskim Karlovcima 1842. godine, Popoviã
navodi: „Po mišqewu Teodora Mandiãa to je bio posledwi sabor sa
feudalnim sjajem. Plemiãi su se naticali u raskošu ruha, koåija, slu-
gu, — u prvom redu Petar Åarnojeviã i Jovan Nako, koji je na sabor do-
šao kao gost."59
D. J. Popoviã je u svom delu O Cincarima utvrdio wihov doprinos
srpskoj i balkanskoj kulturi, odnosno kulturi balkanskih naroda. On
piše: „Cincari åine veoma vaÿan i interesantan problem ne samo po
naš narod nego i po ostale balkanske narode. Veã je Kanic sasvim taå-
no primetio da su oni jedan od najvaÿnijih kulturnih elemenata Bal-
kanskog poluostrva. Iz wihovih porodica izašla je prva inteligencija
ne samo kod nas nego i kod Bugara, Rumuna, Arbanasa. Meðu balkanskim
narodima oni su bili najviše Balkanci. …Nema nijedne etniåke grupe
na Balkanskom poluostrvu da je oni nisu zaduÿili, i to mnogo. Oni su
obilno dajuãi svima, rasuli sebe. …Zastupqeni meðu svim balkanskim
grupama, oni su uåinili mnogo za jedinstvenu kulturu Balkanskog polu-
ostrva. Cincari su bili glavni neimari zajedniåke balkanske kulture:
materijalne, intelektualne i moralne." Na kraju zakquåuje: „Zadatak je

56 D. Popoviã, Srbi u Vojvodini, III. Od Temišvarskog sabora 1790. do Blagovešten-

skog sabora 1861, Novi Sad 1963, 76.
57 Nav. delo, 91.
58 Nav. delo, 92; D. Popoviã prepisuje veã poznatu åituqu iz Javora.
59 Nav. delo, 63.

296
balkanske nauke da prouåi wihov uticaj u ÿivotu svake pojedine bal-
kanske grupe, jer, ovaj, oåevidno, nije bio neznatan."60
U oblasti pozorišnog stvarawa Cincari su zaista dali mnoge is-
taknute pojedince koji su na ovom poqu zaduÿili skoro sve balkanske
narode. Bili su pokretaåi pozorišnog ÿivota, organizatori osnivawa
nacionalnih pozorišta, dramski pisci, prevodioci, glumci, redite-
qi, direktori pozorišta, ministri za kulturu i finansijeri pozori-
šnog stvaralaštva. Tako je bilo kod Srba, Hrvata, Maðara, Rumuna,
Makedonaca, Bugara, Grka i Albanaca.
Jovan plemeniti Nako je pripadnik te etniåke grupacije i jedan od
rodonaåelnika pozorišnog stvarawa u Banatu. To je plejada umnih, ta-
lentovanih i vrednih kulturnih, i pozorišnih stvaralaca, kojoj pri-
padaju i Jovan Sterija Popoviã, Branislav Nušiã, Stevan i Marko,
Kapdemort, porodica Miåin iz Bele Crkve, i mnogi drugi u Srba. Kod
Hrvata Dimitrije Demeter, dr Branko Gavela, Naum Maly, a kod Make-
donaca Qubiša Georgijevski, Todorka Kondova, Slobodan Unkovski i
mnogi drugi. Izgleda da se cincarska pozorišna loza obnavqa u naše
vreme, jer sve više je talentovanih pozorišnih stvaralaca iz te etniå-
ke grupe.

UMESTO ZAKQUÅKA

Na kraju ovog rada, koji je zasnovan na åiwenicama i pretpostavka-

ma, kao i komparacijama izvedenim iz modela koje je Nako bukvalno ili
nadahnuto imitirao i kopirao, åini mi se da, ipak, moÿemo da utvrdi-
mo niz novih åiwenica koje nas za korak-dva pribliÿavaju konaånom
rešewu, odnosno celovitoj i na primarnoj graði zasnovanoj monograf-
skoj studiji o Dvorskom pozorištu Jovana, Johana, Janoša plemenitog
Nake u Banatskom Komlošu.
Nakino dvorsko pozorište u Banatskom Komlošu je daleki srod-
nik pozorišta Luja XIV u Parizu, carskih i kraqevskih pozorišta u
Beåu, Minhenu, Vajmaru i bliÿi srodnik i savremenik pozorišta u
dvorcima ugarskih palatina, grofova i plemiãa: Esterhazija, Grašal-
koviãa, Pataåiãa, Seåewija, Brunsvika, Baãanija, Palfija, Feštetiãa,
Karoqija, Kegleviãa i drugih.
Nakin teatar je wegova liåna kreacija. On je bio samo deo slo-
ÿenijeg sistema „dvorskih sveåanosti" koje su prezentirane visokom
plemstvu kao dokaz kulturnog i umetniåkog nivoa samog Nake, ali i do-
kaz wegovog bogatstva, wegove dubqe povezanosti sa plemstvom datog
vremena, wihovim navikama i standardima. Na primeru prapremijere,
naruåene opere Buda Liberata, mogu se prepoznati skoro svi elementi
„sistema dvorskih sveåanosti" kao univerzalne manifestacije evrop-
skog visokog plemstva.

60 D. J. Popoviã, O Cincarima. Prilozi pitawu postanka našeg graðanskog društva,

Beograd 1937, 306—307.

297
 Nako je taåno znao pravila igre, ispuwavajuãi ih prema postoje-
ãim uzusima, verovatno dograðujuãi ih svojim talentom, bogatstvom i
maštovitošãu balkanskog poete. Kao vlasnik, finansijer, glavni krea-
tor svog teatra, wegov rediteq i nadrediteq, glavni koordinator, orga-
nizator i menaxer, wegov vrhunski umetnik i istovremeno wegov kon-
trolor i nadzornik — Nako je kao školovani pozorišni stvaralac su-
vereno vladao svojim teatrom kao sigurnim sredstvom za samopokaziva-
we i samopotvrðivawe. On je imao prilike da se odmalena pripremi za
teatre: poreklom iz plemiãske porodice u kojoj se vaspitavao i tea-
trom, mogao je vrlo rano da shvati teatralizovani sistem plemstva ko-
jem je pripadao po roðewu. Wegove „godine uåewa" u Temišvaru, kao
najbliÿem pozorišnom centru, zatim u Budimu i Pešti, pa u Beåu, a
verovatno i u Parizu, Berlinu, Minhenu, Veneciji i Rimu, omoguãile
su mu temeqit uvid u evropski teatar, posebno u raskošne dvorske sve-
åanosti. Izgleda da je putovao i uåio celog ÿivota. Prema tome, on ni-
je bio samo „qubiteq umetnosti", nego umetniåki obrazovan plemiã-
-umetnik, stvaralac.
U Banatskom Komlošu je izgradio svoj dvorac iz bajke, i svoj tea-
tar, svoju kulturnu rezidenciju. Tu, na kraju sveta, gde se i rodio i gde
je sahrawen, iako je bio graðanin Pešte, Beåa, i drugih gradova, izgra-
dio je svoj „umetniåki grad", svoju umetniåku laboratoriju. Izgleda da
nije sasvim bez osnova poreðewe sa Geteovim teatrom, odnosno atmos-
ferom u Vilhelmu Majsteru, pa ni sa kraqem Ludvigom II61, naravno sve
u posebnoj banatskoj varijanti.
Pozorišno i kulturno stvarawe Jovana plemenitog Nake pripada
multietniåkoj, višejeziåkoj, višekonfesionalnoj banatskoj, kao i bal-
kanskoj i evropskoj kulturi i pozorištu. Wegov teatar sigurno ulazi
u istoriju nemaåkog, srpskog, maðarskog, gråkog, cincarskog, italijan-
skog, rumunskog i verovatno albanskog teatra.
Nakino carstvo se raspalo, išåezlo, nestalo. Ono na ÿalost nije
moglo da pripadne nekoj od nacija koje su konstituisale svoje nacio-
nalne muzeje, biblioteke, zbirke, nacionalne teatre i druge institute
nacionalnih kultura, kao što je to sluåaj sa italijanskim, nemaåkim,
austrijskim, francuskim i posebno ugarskim visokim plemstvom. Jedi-
na dugoveånija institucija koju je osnovao Jovan pl. Nako je Fond pri
Matici srpskoj, kojim je unapredio srpski jezik, pozorišnu dramatur-
giju i kwiÿevnost, i u åijem se „Osnovateqnom zaveštaniju"62 oprede-
lio kao Srbin.
Kada je 9. marta 1889. godine Nako u Beåu preminuo, beåke novine
su donele poduÿi nekrolog u kojem je naglašeno: „Sa gospodinom Na-

61 H. Kinderman, Istorija evropskog pozorišta, VIII, 80. Ovde autor prikazuje Ba-
varskog kraqa Ludviga II kao nastranu liånost koja sama gleda „zatvorene predstave", sa-
mo za wega. Autor podvlaåi åiwenicu da je Ludvig II imitirao „Kraqa-sunce", Luja XIV,
da „se åesto, kostimiran kao Luj XIV, vozio noãu u zlatnim koåijama, traÿeãi umetnike
koji bi bili spremni da sa wim podele wegov svet fantazije". Mislim da to poreðewe sa
Ludvigom II nema osnova i ono je plod prepisivawa åituqe iz „Javora", bez kritiåkog suda.
62 „Osnovateqno zaveštanije Ioanna od Nako. „Dano u Pešti na Svetog Ioanna
Krestiteqa dne 7-og Januarija 1844. qeta."

298
kom je nestalo åoveka, koji je svojim dobroåinstvima i originalnošãu
stekao sebi imena na daleko, a osobito je u austrijskom pozorišnom
svetu bio na lepome glasu." Autor nekrologa dodaje: „Humanitarni zavo-
di u Beåu izgubili su mnogo smrãu Nakinom, a tako isto i beåka pozo-
rišta, u kojima je veãinom drÿao pretplaãenu loÿu, pa i onda, kad je
na duÿe vreme Beå ostavio." Moÿemo samo da pretpostavimo da je u Be-
åu bio pretplaãen na loÿe u više teatara i da je bio donator za mnoge
teatarske projekte ili pozorišta. Nako lakoruki je åesto putovao zna-
åajnom teatarskom transverzalom Beå—Pešta—Novi Sad—Temišvar—
Banatski Komloš, pa imamo pravo da pretpostavimo da je na više me-
sta ostavio svoje humanistiåke „zlatne tragove".
Jovan plemeniti Nako je jedan od prvih i najveãih dobrotvora srp-
skog naroda, jer je u periodu konstituisawa srpskog kulturnog sistema,
pozorišnog posebno, osnovao svoj Fond za unapreðewe srpkog jezika
i kwiÿevnosti, što je bila pretpostavka za razvijawe dramaturgije,
scenskog govora, kwiÿevnog jezika i srpske glume, odnosno srpskog po-
zorišta u celini, sa ove i sa one strane Dunava i Save. Iako nije uåe-
stvovao u pomagawu „Leteãeg diletantskog pozorišta" iz Novoga Sada,
ni u osnivawu Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu, kao ni u
pomagawu pokušaja da se u Beogradu osnuje stalno pozorište, mislim
na „Teatar na ðumruku" (1841—1842), i na „Teatar kod Jelena" (1847—
1848), kao i na Kwaÿevsko srpsko narodno pozorište (1851—1869) —
Nako je, ipak, indirektno, osnivawem Fonda pri Matici srpskoj u
Pešti, zajedno sa svim Srbima iz Srbije i Vojvodine postavqao kamen
temeqac buduãem srpskom pozorišnom biãu.*

* Predlaÿem da nastavimo izuåavawe ÿivota i rada Jovana plemenitog Nake — u

vidu multidisciplinarnog i multinacionalnog balkanskog projekta, a da nosilac tog
projekta bude Matica srpska iz Novog Sada, sa odgovarajuãim institucijama onih zemaqa
u kojima je delovala plemiãska porodica Nakinih. Pre svega mislim na Jugoslaviju, Ma-
ðarsku, Rumuniju, Austriju, Gråku i Italiju.
Veoma rado bih pripremio predlog Projekta za izuåavawe Nakinog teatra u Banat-
skom Komlošu.
Srdaåno se zahvaqujem dr Boÿidaru Kovaåeku, predsedniku Matice srpske, na pozi-
vu za uåešãe na ovom lepom skupu i dr Miodragu Jovanoviãu, uredniku Temišvarskog
zbornika, na fotografijama Nakinog dvorca u Banatskom Komlošu, priseãajuãi se da smo
zajedno prikupqali podatke o likovnoj, odnosno pozorišnoj istoriji srpskog naroda, ka-
da smo zajedno bili na specijalizaciji u Beåu 1965—1966. godine.

299
 Luj XIV u kostimu za balet Ballet Royal de la Nuit u ulozi Sunca

300
Gutenbrun i Pehsil 1770, Nikola Esterhazi, qubiteq umetnosti
i raskoši, rodonaåelnik Esterhazijevskog „Vilinskog carstva"

301
 Blanšar, Nikola Esterhazi II

302
Operska predstava u Dvorskom teatru Esterhazija

303
 Šulc Jovan plemeniti Nako od Senmikluša

304
Nikola Barabaš, Anastasija Nako, roðena Vuåetiã

305
 Dvorac Karoqija, koji je verovatno posluÿio kao model J. Naki za wegov
dvorac sa pozorištem u Banatskom Komlošu

Sadašwi izgled dvorca J. Nake u Banatskom Komlošu

306
Naslovna strana „Inventariuma predmeta" Nakinog Dvorskog pozorišta
iz 1844. godine

307
 Zgrada Nemaåkog pozorišta u Pešti, izgorela 1847. godine

Zgrada Srpskog magistrata u Temišvaru dugo je bila Gradsko pozorište

(1760—1850)

308
 Jedini poznati plakat Nakinog teatra iz sezone 1860/61.
za predstavu Kovaåica iz Štajerske ili Posledice jednog izleta
od Josipa Šika i Franca Supea

309
 Alojz Ujes

FACTS AND ASSUMPTIONS ABOUT THE NOBLE JOVAN NAKO'S

COURT THEATRE IN BANATSKI KOMLOŠ

Summary

On the basis of the newly-found documents (Vienna, Budapest, Timisoara, Bel-

grade), this study represents an attempt to shed light and possibly reconstruct the noble
Jovan Nako's (1814—1889) Court Theatre in Banatski Komloš. The author insists on
the profound study based on the primary documents and on the relation of Naka's thea-
tre with a great galaxy of court and aristocratic theatres in Hungary, Austria, Germany
and the French Court, as the main source and model for all European court theatres.
Beautiful, very rich and ambitious nobleman Jovan Nako, Tzintzar by origin, was
raised in an old aristocratic family and was predestined for theatre. He trained his voice
in Vienna with the famous Italian singing-instructor and composer L. Guglielmi and
appeared as an opera singer on the stage of his Court Theatre with professional Italian
singers, and probably with others, too. Till 1848, on the stage of his theatre everything
was aimed at self-expression and self-confirmation: costumes of the costliest silk inter-
woven with gold and silver, edged with ermine fur. Crowns of pure gold, belts of silver
and gold. A sword-hilt adorned with diamonds. Soldiers' helmets and basinets also of
pure gold and silver. Expensive settings done by the best set-designers from Vienna
and Pest.
In his theatre German was used, except in the Italian operas. His theatrical creati-
vity belongs to the history of German, Serbian, Hungarian, Romanian, Tzintzar, Greek,
Italian and, perhaps, Albanian theatre. His theatre belongs to the theatrical experience
of the south and south-east part of Europe.
The study underlines J. Nako's great contribution to the Serbian literature and
language, and indirectly to the Serbian theatrical culture, because a great number of
Serbian writers received an award from Nako's fund established at the Matica Srpska
in 1844.
The author advocates the preparation of the project for the study of Nako's thea-
trical and cultural creativity whose main proponent would be Matica Srpska, with the
necessary participation of the countries in which the aristocratic Nako family lived.

Alojz Ujes

DATE ¢I IPOTEZE CU PRIVIRE LA TEATRUL DE CURTE DIN

COMLO¢UL BªNªÞEAN AL LUI JOVAN GENEROSUL NAKO

Rezumat

Acest studiu reprezintº o încercare ca pe baza unor documente noi, gºsite la Vie-
na, Budapesta, Timi¤oara ¤i Belgrad, sº fie elucidat, ¤i eventual reconstituit Teatrul de
Curte al lui Jovan generosul Nako (1814—1889) în Comlo¤ul Bºnºþean. Se insistº asu-
pra studierii mai aprofundate ¤i întemeiate pe documentaþia primarº ¤i pe legºturile tea-
trului lui Nako cu marea galaxie a teatrelor de curte ¤i nobiliare ale Ungariei, Austriei,
Germaniei ¤i Curþii franceze, drept principala sursº ¤i model pentru toate teatrele de
curte europene.
Nobilul Jovan generosul Nako, un nobil foarte frumos, foarte bogat ¤i ambiþios,
de origine aromânº, a fost educat într-o veche familie nobiliara ¤i a fost predestinat tea-
trului. La Viena a studiat tehnica ¤i arta vocalº la cunoscutul învºþºtor de canto ¤i com-

310
pozitor italian L. Guglielmi ¤i a participat, în calitate de cântºreþ de operº, pe scena te-
atrului de curte al sºu, împreunº cu cântºreþi italieni profesioni¤ti, probabil ¤i cu alþi
cântºreþi. Pânº, în 1848 pe scena teatrului sºu totul a fost în fundia autoconfirmºrii: co-
stumele confecþionate din cea mai scumpº mºtase au fost intretesute cu aur ¤i argint ¤i
tivite cu hermelinº. Coroanele au fost din aur pur, iar brâiele de argint ¤i aur. Mânerul
sabiei a fost impodobit cu diamante. Coifurile ¤i calpacele de asemenea de aur ¤i argint
pur. Decorul foarte scump a provenit de la cei mai buni scenografi din Viena ¤i Pesta.
În teatrul sºu se juca în limba germanº; excepþie erau operele italiene. Creaþia sa
teatralº aparþine istoriei teatrului german, sârb, maghiar, român, aromân, grecesc, italian
¤i, poate, albanez.
Teatrul sºu aparþine experienþei teatrale a Europei de sud- ¤i de sud-est.
În lucrare este subliniatº contribuþia deosebitº a lui Jovan generosul Nako la lite-
ratura ¤i limba sârbº, prin urmare în mod indirect la cultura sârbº, deoarece un numºr
mare de scriitori sârbi au obþinut premiu din Fondul Nako, înfiinþat pe lângº Matica
srpska în anul 1844.
Autorul propune eleborarea unui proiect pentru studierea creaþiei lui Nako în do-
meniul teatrului ¤i culturii, promotorul urmând sº fie Matica srpska, cu participare obli-
gatorie a þºrilor în care a trºit familia nobiliarº Nako.

311
 UDC 929 Tirol D.

Qubivoje Ceroviã

DIMITRIJE TIROL (1793—1857)

Stvaralaåko delo svrstava Dimitrija P. Tirola meðu znamenite

liånosti srpske kulture. Pisao je i izdavao kwige iz srpske prošlo-
sti, saraðivao u novinama, kulturnim i nauånim publikacijama, pokre-
tao i izdavao almanahe i kalendare, osnivao biblioteke i društva po-
klonika kwige, bio ålan srpskih i ruskih uåenih društava, slavio
srpsko ime meðu narodima. Za sebe je govorio da je „srpski spisateq i
ålan Uåenog društva u Odesi".
Dimitrije Tirol je roðen 31. marta/11. aprila 1793. godine u Åa-
kovu, u srpskoj trgovaåkoj porodici. Iz ove varošice potekao je Dosi-
tej Obradoviã, veliki srpski prosvetiteq. U vreme nacionalnog pre-
poroda, kao i mnogi Srbi „iz preka", Dimitrije Tirol je zbog svog ne-
uobiåajenog prezimena izazivao razliåite komentare. Meðu takvima,
bio je i komentar srpskog kwaza Miloša Obrenoviãa. Prema navodima
Milana Ð. Miliãeviãa u Pomeniku znamenitih qudi u srpskog naroda
novijega doba, pozivajuãi se na pisawe „Srpskih novina" iz 1836. godi-
ne, kwaz Miloš je tim povodom rekao: „Dimitrije P. Tirol, nije iz
Tirola, pa da se zove Tirol, no Vlah iz Åakova i tako treba da se zove.
Ali buduãi da mu je ocu bilo ime Panta, treba on da se zove Dimitrije
Pantiã, Vlah iz Åakova."
Dileme oko ovog, za Srbe neuobiåajenog prezimena razrešio je si-
novac Dimitrije G. Tirol, poznati slikar portreta i ikona. Napisao
je da je jedan od predaka „nad svojom trgovinom imao cimer sa natpisom
Zur Tyrolen" po kojem je dobio nadimak — Tirol. Umesto porodiånog
prezimena Georgijeviã, ovaj nadimak je „ušao u krstne kwige, iako od
nas niko nije ni video Tirol, niti smo ikad bili Nemci, nego smo
drevni Srbi, dušom i telom". Dimitrije P. Tirol je to svojim ÿivo-
tom i pregalaštvom dokazao.
U rodnom mestu je završio osnovnu školu, gimnaziju je uåio u Te-
mišvaru, Keåkemetu i Mezberewu, a Licej u Bratislavi. U Temišvar
se vratio 1815. godine, da bi preuzeo oåevu trgovinsku radwu. Ubrzo,
meðutim, ovaj veliki poklonik kwige napušta trgovinu i zapošqava se
u temišvarskom Magistratu, da bi imao više vremena da se posveti
kwizi. Spisateqstvom se poåeo baviti u „Novinama srbskim", u jeku

313
borbe Vuka Karaxiãa za srpski narodni jezik i pravopis. Prvi mo-
nografski rad, didaktiåkog sadrÿaja, pod naslovom Privestvovatelna
kwiÿica, namewena srpskoj mladeÿi, objavio je u Budimu 1818. godine.
Dvadesete godine 19. veka u Temišvaru, centru Banata, bile su
obeleÿene kulturnim aktivnostima koje je pokretao, usmeravao i ostva-
rivao Dimitrije Tirol. Postao je nosilac nacionalnog preporoda u
ovom delu srpskog naroda. Saradwa Dimitrija Tirola i Vuka Karaxiãa
trajala je tri i po decenije, od uspostavqawa veza poåetkom dvadesetih
godina 19. veka, do Tirolove smrti 1857. godine. Saradwa se sastojala u
pruÿawu gostoprimstva Vuku i wegovoj porodici u domu Tirolovih u
Temišvaru, u meðusobnoj razmeni åasopisa i kwiga, u prikupqawu
prenumeranata za pojedina izdawa, sakupqawu narodnih umotvorina iz
Banata, u prevoðewu Vukovih dela na nemaåki jezik, u konsultovawu oko
znaåajnih projekata, u sadrÿinski bogatoj prepisci itd.
Na inicijativu i pod uredništvom Dimitrija Tirola u Temišva-
ru se 1827. godine pojavio „Banatski almanah," srpski istorijski i
kwiÿevni godišwak. Tirol je u „Banatskom almanahu" prihvatio na-
rodni jezik za koji se borio Vuk Karaxiã. Zapaÿeno mesto u ovom godi-
šwaku zauzimali su napisi slovenskih kulturnih pregalaca, koji su
podrÿavali borbu Vuka Karaxiãa za srpski narodni jezik i pravopis.
Dimitrije Tirol je 1827. godine objavio Slavensku gramatiku. Bila je
to prva kwiga štampana Vukovim pravopisom. Tirol je na taj naåin
postao preteåa mladoj srpskoj inteligenciji, koja ãe, dve decenije ka-
snije, sa Ðurom Daniåiãem na åelu, pobedonosno okonåati rat za srp-
ski jezik i pravopis, åiji je tvorac bio Vuk Karaxiã.
Godine 1828. Dimitrije Tirol je u Temišvaru osnovao Društvo
qubiteqa kwiÿestva srbskog. Osnovni zadatak Društva, kako je to obra-
zlagao Tirol, bio je da srpski narod prosveãuje, wegovu kulturu poma-
ÿe, srpsku kwigu štampa, kwiÿevni list izdaje, da nauånicima i kwi-
ÿevnicima obezbedi materijalne uslove za rad, a mladima stipendije.
Strateško opredeqewe Dimitrija Tirola prilikom osnivawa Društva
qubiteqa kwiÿestva srbskog bilo je da se publikovawem radova na na-
rodnom jeziku, upoznavawem šire åitalaåke publike sa Vukovim delom,
rezultatima i zaslugama na kwiÿevnom planu, prvenstveno wegovim sa-
kupqawem, obradom i objavqivawem narodnog blaga — postepeno preðe
na usvajawe reformi u jeziku i pravopisu, koje je pokrenuo ovaj velikan
naše kulture. Vremenom se Dimitrije Tirol sasvim odmetnuo od Vuka
Karaxiãa i wegove borbe za reformu srpskog jezika i pravopisa. Meðu-
tim, ono što je dao u ovoj borbi ostaje trajan doprinos Vukovoj pobedi,
koju je ovaj izvojevao sa svojim sledbenicima.
U ÿeqi da svoje intelektualne snage stavi u sluÿbu mlade srpske
drÿave, koja se stvarala, na poziv Gospodara Jevrema, brata kneza Mi-
loša Obrenoviãa, Dimitrije Tirol 1829. godine dolazi u Beograd, u
kojem je razvio bogatu aktivnost na prosvetnom i kulturnom planu. Uåe-
stvovao je u formirawu Biblioteke varoši beogradske 1832. godine, ko-
ja se nalazila u kwiÿari Gligorija Vozareviãa, u kojoj se okupqala

314
srpska inteligencija. Iste godine izdao je priruånik Nemaåke grama-
tike za upotrebqenije srbske mladeÿi.
Dimitrije Tirol je 1832. godine u Beogradu pokrenuo inicijativu
za izdavawe åasopisa „Obzor kwiÿestva srbskog", koji ãe se „svojski
starati za izobraÿenije jezika srbskoga, i za stalno pravopisanije i
usoveršestvovanije wegovo". Ova inicijativa, kao i Nacrt statuta Uåeb-
nog društva srbskog napisan 1835, nije oÿivotvorena, jer nije bilo do-
voqno snaga u redovima tadašwih kulturnih pregalaca u Beogradu. Na-
stojao je da dâ doprinos i razvoju prosvete, pa je izdao Politiåesko ze-
mqeopisanije, sa podacima o svim zemqama sveta, nameweno uåenicima,
što je dobro prihvaãeno u prosvetnim krugovima.
I u Beogradu je pokretao almanahe, kao što su bili: „Mesecoslov"
(1836) i „Uranija" (1837). Saraðivao je i u åasopisu „Golubica", koji je
ureðivao Jovan Haxiã, osnivaå Matice srpske. Ovde je 1839. godine po-
åeo da objavquje zbornik dokumenata iz srpske istorije Srbske spomeni-
ci, koji je kasnije izašao kao posebna publikacija. U istom åasopisu je
objavio prvu bibliografiju u Srbiji, pod naslovom Spisak Serbiji na-
peåatanih kwiga.
Nalazio se meðu osnivaåima Društva srbske slovesnosti 1841. go-
dine, prvog nauåno-kwiÿevnog društva, sa zadatakom da širi nauke na
srpskom jeziku, da se angaÿuje na izradi pravopisa i reånika i da pri-
kupqa istorijsku graðu. Sledeãe godine je Društvu, åiji je bio „pravi"
ålan, poklonio sopstvenu biblioteku, što se smatra poåetkom rada Bi-
blioteke Srpske akademije nauka i umetnosti. Pri kraju svog boravka u
Beogradu postao je upravnik Tipografije Kneÿevine Srbije.
Plodne stvaralaåke godine Tirol je proveo i meðu Srbima u Ode-
si, gde je dospeo kao vaspitaå Miloša, sina Gospodara Jevrema. Tamo je
prikupqao graðu iz ÿivota Trebješana, åiji su se potomci pred tur-
skim progonima poåetkom 19. veka iz nikšiãskog kraja doselili u oko-
linu Odese. Ovaj trud je rezultirao kwigom Kazivawe starih Trebješa-
na, koja govori o prošlosti ovih ponositih gorštaka, o wihovim stra-
dawima i o ÿivotu u novom zaviåaju. U Odesi se upoznao sa Dimitrijem
Maksimoviãem Kwaÿeviãem, ruskim akademikom srpskog porekla, ina-
åe predsednikom Odeskog društva istorije i drevnosti — Uåenog dru-
štva, åiji je Dimitrije Tirol postao redovni ålan. Boraveãi u Odesi,
nastojao je da rusku javnost upozna sa prošlošãu srpskog naroda, što je
saopštavao u organu Odeskog društva — „Zapisi", zatim u „Vestniku",
kao i åasopis u „Moskviåanin". U isto vreme, sa prilikama u ruskoj
kulturi i nauci srpsku javnost je upoznavao preko „Letopisa Matice
srpske". Boraveãi u Odesi, Tirol je izuåavao ÿivote znamenitih Srba
u Rusiji. U tom smislu napisao je kwigu Pregled vojenog ÿivota Miahi-
la Andrejeviãa Miloravodiãa, ruskog generala, heroja ratova protiv Na-
poleona i Turaka, generalnog gubernatora Sankt Peterburga.
U vreme smene na prestolu izmeðu dinastija Obrenoviãa i Kara-
ðorðeviãa, 1842. godine, Tirol je napustio Beograd, otišavši u Zemun,
a potom u Temišvar, gde je 1846. godine postao direktor srpskih osnov-
nih škola.

315
 U posledwoj deceniji ÿivota Dimitrija Tirola, do punog izraÿaja
došle su wegove stvaralaåke, pokretaåke i organizatorske sposobnosti
i patriotski zanos. Ovaj nesebiåni i nepokolebqivi pregalac prosvete
i kulture izrastao je u središwu liånost srpskog nacionalnog pokreta
u Temišvaru svoga doba. U revoluciji 1848/49, kao predstavnik Temi-
švara, uåestvovao je u radu i donošewu odluka Majske skupštine u
Sremskim Karlovcima, 1848. godine, kada je proglašeno Srpsko Voj-
vodstvo. Plodan kulturno-prosvetni rad razvio je u vreme postojawa
Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, åiji je glavni grad postao Temi-
švar. Wegovim zalagawem je 1851. godine u Pijaristiåkoj gimnaziji
osnovana Katedra za srpski jezik, gde je postao profesor. U vreme poja-
åanog interesovawa za uåewe srpskog jezika, objavio je Srpsku gramati-
ku, namewenu Nemcima koji su uåili srpski jezik. U „Svetovidu" je
1852. godine objavio celovit tekst pod naslovom Istorija Banata, koja
je obuhvatala prošlost celog ovog regiona dugu gotovo dva milenijuma,
od daåanskih vremena do Koåine krajine krajem 18. veka. U rubrici
Istorijne årtice publikovao je tekstove iz prošlosti srpskog naroda u
celini.
Aktivnost Društva åitališta fabriåkog, koje je 1851. godine osno-
vao Dimitrije Tirol, znaåila je poåetak nove etape u razvoju srpske
kulture u Temišvaru. Ÿeleo je da u ovom gradu stvori moãnu kulturnu
ustanovu koja bi mogla da odgovori sloÿenim zadacima kakve je ostva-
rivala i Matica srpska. Društvo åitališta fabriåkog je baštinik
bogate tradicije negovawa kulta kwige preko biblioteka, åiji poåeci
datiraju iz 1827. godine. Na inicijativu Dimitrija Tirola, Društvo
åitališta fabriåkog je 1854. godine pokrenulo „Temišvarski kalen-
dar". U pozivu za „prenumeraciju" „Kalendar" je preporuåen srpskoj
javnosti, a posebno poklonicima prosvete „i blagotvornog ovog zavede-
nija". Svojim raznovrsnim sadrÿajima „Temišvarski kalendar" je za-
interesovao srpsku javnost, što se moglo videti iz broja „prenumera-
nata". Izašlo je pet godišta, jer se posle smrti Dimitrija Tirola
1857. godine „Temišvarski kalendar" ugasio.
Kulturno-prosvetna aktivnost Društva åitališta fabriåkog nad-
ÿivela je svoga osnivaåa. Åitalište je delovalo meðu Temišvarcima
još decenijama. Kod mnogih Srba u Temišvaru su ojaåala nacionalna
oseãawa; izuåavala se istorija, uåio materwi jezik. O tome svedoåi za-
pis velikana srpske pisane reåi Miloša Crwanskog: „Fabrika je ona-
ko crna i åaðava imala svoju åitaonicu, gde su prireðivane kwiÿevne
veåeri." Åitaonica je, nastavqa Crwanski, odjednom postala stoÿer
okupqawa Srba u Temišvaru. „Taj svet koji je poåeo da muca svoj jezik,
dolazio je tu sa ludim oduševqewem. Svaki ko je umro, ostavqao je svoje
imawe crkvi ili na kwige."
Decenije pregalaåkog rada narušile su zdravqe Dimitrija Tirola.
Krajem 1856. godine teško je oboleo. Kao i mnogi naši kulturni posle-
nici koji su sebe posvetili dobrobiti naroda, ostao je bez sredstava za
ÿivot. To je podstaklo Srpsko gradsko obštestvo u Temišvaru da, 20.
decembra 1856. godine, donese odluku da se Dimitriju Tirolu „iz pri-

316
zrjenija åelovjekoqubija" dodeli pomoã od 10 forinti srebra meseåno.
Pomoã nije dugo uÿivao. Usamqen, siromašan, pomalo zaboravqen,
umro je 18/30. marta 1857. godine. U šezdeset åetvrtoj godini ugasio se
ÿivot Dimitrija Tirola, znamenite liånosti srpske kulture. Time su
okonåana wegova hodoqubqa meðu Srbima, od zemqe predaka do udaqe-
nih enklava dijaspore. Nepokolebqivo je verovao u svoj narod, što je
izrazio reåima da je „blagoobrazovan, oštrouman i za nauke odveã spo-
soban".
Stvaralaštvom i angaÿovawem dao je liåni doprinos nastojawima
poletne inteligencije da srpski narod, rasut na širokim balkansko-
-panonskim prostranstvima, izdeqen mnogim graniånim meðama, spo-
zna svoju bogatu zajedniåku prošlost i da na wenim porukama sagleda i
izgradi buduãnost.

LITERATURA

S. Grahovac, Srpska periodika u 19. veku na tlu današwe Rumunije, Novi Sad
1993.
Ÿ. Milisavac, Istorija Matice srpske (1826—1864). Vreme nacionalnog buðewa
i kulturnog preporoda, Novi Sad 1986.
Pomenik znamenitih qudi srpskog naroda novijega doba. Napisao M. Ð. Mili-
ãeviã, Beograd 1888.
D. Sabqiã, Srpska mešovita gimnazija u Temišvaru, Temišvar 1993.
Q. Stepanov, Mladost ÿubori, srcu govori, Bukurešt 1991.
Q. Ceroviã, Znameniti Srbi u rumunskim zemqama, Novi Sad 1993.
Q. Ceroviã, Hodoqubqa Dimitrija Tirola, Novi Sad 1995.
Q. Ceroviã, Srbi u Rumuniji od ranog sredweg veka do današweg vremena, Novi
Sad 1997.

Ljubivoje Ceroviã

DIMITRIJE TIROL (1793—1857)

Summary

Because of his creative work in the field of literature and history, Dimitrije Tirol
belongs to the most significant persons in the Serbian culture.
He was born in Åakovo (Ciacova), in 1793; he completed elementary school in
his birthplace and attended grammar school in Timisoara and Kecskemét, and a boar-
ding school in Bratislava.
On his arrival in Timisoara he became one of the leading personalities in the field
of culture in that Banat centre. In 1827 he started a literary magazine, „The Banat Al-
manac"; next year he founded The Society of the Admireres of Serbian Literature in
which he gathered intellectual circles of the Serbs from Banat, but also from broader
regions. He supported Vuk Karadÿiã's reforms, Vuk stayed with him in Timisoara and
they kept up correspondence for years.
Wishing to help the young Serbian state with his intellectual capabilities, Tirol
moved to Belgrade in 1829 where he participated in the events related to cultural life.

317
He took part in the foundation of the Library of the City of Belgrade, he was among
the founders of The Society of Serbian Learning, he established magazines, compiled
the first Serbian bibliography, wrote about Serbian cultural monuments.
He spent fruitful creative years among the Serbs in Odessa, where he gathered hi-
storical material from the life of the Trebješani who moved from the Nikšiã region to
the Russian Empire and settled in the vicinity of Odessa. He gathered the material and
later published books about eminent Serbs who became famous in the Russian Empire,
including the hero from the Napoleonic wars, the general Mihailo Miloradoviã. He be-
came a member of The Learned Society in Odessa.
Moving to Timisoara before the 1848 Revolution, Tirol fully proved his creativity
becoming the central personality in the cultural and social life of Timisoara in the
1850s, at the time of the Principality of Serbia Due to his endeavours, the Department
of the Serbian Language and Literature was founded in the grammar school in 1851; he
published „The History of Banat", founded the Association of Factory Area Readers,
started „The Timisoara Calendar".
He died in Timisoara in 1857 thus ending his pilgrimages among the Serbs, from
the land of his ancestors to the distant enclaves in the diaspora. He firmly believed in
the creative spirit of his own nation.

Ljubivoje Ceroviã

DIMITRIE TIROL (1793—1857)

Rezumat

Opera creatº în domeniul literaturii ¤i istoriei îl situeazº pe Dimitrie Tirol printre

personalitºþile distinse ale culturii sârbe.
S-a nºscut la Ciacova în anul 1793, ¤coala primarº a terminat-o în satul natal,
gimnaziul 1-a frecventat la Timi¤oara ¤i Kecskemét, iar Liceul la Bratislava. Dupº ve-
nirea la Timi¤oara a devenit una dintre cele mai de vazº personalitºþi, în domeniul cul-
turii, din aceastº parte centralº a Banatului. În anul 1827 a iniþiat „Almanahul bºnº-
þean", revistº literarº, pentru ca în anul urmºtor sº înfiinþeze Societatea iubitorilor de li-
teraturº sârbº, în jurul cºruia adunând forþele intelectuale ale sârbilor bºnºþeni, dar ¤i
din spaþii mai largi. A devenit adept al reformelor lui Vuk Karagici, care a venit la el
în vizitº, la Timi¤oara, ¤i cu care a corespondat timp de mai mulþi ani.
În dorinþa ca forþele sale intelectuale sº le punº în slujba tânºrului stat sârb, Tirol
trece în anul 1829 la Belgrad, unde se include în viaþa culturalº. A participat la acþiu-
nea de înfiinþare a Bibliotecii ora¤ului Belgrad, s-a aflat printre fondatorii Societºþii de
literaturº sârbº, a editat reviste, a elaborat prima bibliografie sârbeascº, a scris despre
munumentele culturale sârbe¤ti.
Anii sºi creatori productivi i-a petrecut în mijlocul sârbilor din Odessa, unde a
adunat material documentar istoric din viaþa neamului trebie¤anilor, care s-au strºmutat
din regiunea Nikšiã în Împºrºþia Rusº, precum ¤i despre generalul Mihailo Miloradovi-
ci, erou al rºzboaielor lui Napoleon. La Odessa a devenit membru al Societºþii de ¤ti-
inþº.
Trecând la Timi¤oara, în preajma Revoluþiei din 1848, Tirol s-ai manifestat pe de-
plin puterea sa de creaþie, devenind principala personalitate a vieþii culturale ¤i sociale a
ora¤ului Timi¤oara, în anii cincizeci ai secolului XIX, în perioada existenþei Voievoda-
tului Serbiei. Datoritº strºdaniilor sale, în 1851 a fost înfiinþatº, la liceu, Catedra de
limbº ¤i literaturº sârbº; a publicat „Istoria Banatului", a înfiinþat Societatea de lecturº
a fabricii, a iniþiat „Calendarul timi¤orean".

318
 A încetat din viaþº în anul 1857 la Timi¤oara. Prin aceasta au luat sfâr¤it pelerina-
jele generoase printre sârbi, începând cu þara strºmo¤ilor ¤i pânº la enclavele îndepºrta-
te ale diasporei. A avut o convingere neabºtutº în spiritul creator al poporului sºu.
Prin creaþia sa în domeniul culturii ¤i angajamentul sau social ¤i-a adus o contri-
buþie personalº la strºdaniile intelectualitºþii entuziaste pentru ca poporul sârb, împrº¤ti-
at în spaþiile balcanico-panonice, despºrþit prin multe graniþe, î¤i recunoa¤te trecutul sºu
comun bogat ¤i ca cu ajutorul mesajului sºu î¤i vede ¤i fºure¤te viitorul.

319
 UDC 929 Šifman H.

Leposava Šelmiã

HRISTOFOR ŠIFMAN
— narodni dobrotvor i mecena srpskih umetnika —

Novosadski „Javor, list za zabavu, pouku i kwiÿevnost", pod ured-

ništvom dr Ilije Ogwanoviãa, doneo je u 31. broju od 24. jula 1877. go-
dine sledeãu vest: „G. Hristofor Šifman iz Ban. Komloša osnovao je
još za ÿivota svoga dve stipendije, i to jednu sa 300 f. godišwe za
slušaoce lepih veština i umetnosti, a drugu sa 200 do 250. for. godi-
šwe za uåiteqske pripravnike. Na obe stipendije raspisala je veã ru-
kovateqka 'Matica srpska' i steåaj. Prvenstvo imaju uåenici iz N. Sa-
da, a za tim iz Baåke. Neka je slava åestitom fundatoru, a zahvala naro-
da srpskog trajaãe dok je srpskog imena."1
Iste godine, 18. septembra, u 38. broju istog novosadskog lista, ob-
javqena je nova vest koja glasi: „Poznato je da je g. Hristofor Šifman
osnovao dve stipendije kao svoje zaklade kojima rukuje srp. Matica. Sa-
da je isti rodoqub osnovao i treãu sa pet hiqada for. a. vr. iz koje ãe
se od godišwe kamate svake godine udomiti po jedna srpkiwa Melenki-
wa. Zaklada nosi ime pokojne gðe Mare Šifmanove roðene Bibiãa, a
rukuje wome srpska pravoslavna opština. Ova zaklada je nov dokaz
rodoqubqa g. Šifmana, kojim on diše za svoj narod kome u svakom po-
gledu treba obilne pomoãi da moÿe napredovati onako kao što treba.
S toga ovim neka mu je javna slava i hvala pred srpskim svetom. Daj Bo-
ÿe da se mnogi srpski rodoqubi na wega ugledaju!"2
Veã naredne godine, 22. januara, isti list je na naslovnoj strani 4.
broja doneo reprodukciju Šifmanovog grafiåkog portreta i wegovu
biografiju iz pera Stevana V. Popoviãa. Ovaj ugledni ålan Kwiÿevnog
odeqewa Matice srpske i nekadašwi pitomac Tekelijanuma, a potom i
nadzornik te Tekelijine zaduÿbine u Pešti, svima tada znani kao
„Åika Steva", naglasio je da se „ni jedna druga narodnost u Austro-
-Ugarskoj ne moÿe podiåiti da ima srazmerno više zaklada za prosvet-
ne celi, nego što ih imamo mi Srbi", ali da je „redak dobrotvor koji
bi potpomagao darovita mladiãa, koji se odao izuåavawu slikarstva ili

1 Nove srpske stipendije, Javor, Novi Sad 1877, br. 30, 987.
2 Nova zaklada g. Hristofora Šifmana, Javor, Novi Sad 1877, br. 38, 1220—1221.

321
 Jeger, Hristofor Šifman

druge koje struke umetnosti i lepih veština. U ovim krajevima nije bi-
lo ni jedne srpske stipendije za umetniåko obrazovawe. Prouåite ÿi-
votopise naših starijih i mlaðih umetnika", — poruåuje Stevan V.
Popoviã — „pa ãete se rastuÿiti kad pomislite koliko su muka pretu-
rili ti daroviti ali siromašni srpski slikari i vajari, dok su se
uåili po tuðem svetu svome znawu i umewu (…). Koliko poštuje umet-
nost, koliko ceni upliv wen na kulturni razvitak naroda, koliko je
duboko uveren da je treba negovati i razvijati u narodu — pokazao je u
naše dane ne reåima nego delom plemeniti dobrotvor naroda Hristo-
for Šifman. Plemeniti Srbin ovaj ustanovio je prvu stipendiju za
obrazovawe srpskih umetnika, i pokazao je delom da imuãni i rodoqu-
bivi Srbi treba da neguju, da potpomaÿu razvitak umetnosti u srpskom
narodu".3

3 S. V. P., Narodni dobrotvor Hristofor Šifman, Javor, Novi Sad 1878, br. 4,
11—116.

322
 Zaduÿbina Hristofora Šifmana ustanovqena je samo nekoliko
dana pre objavqivawa pomenutih napisa u novosadskom Javoru. Pismom
od 14. jula/1. avgusta 1877. Šifman je preko predsednika Stevana Bra-
novaåkog obavestio Maticu da namerava da osnuje jednu fondaciju za
dve stipendije i da do overe „fundacionalnog pisma" ovlašãuje Mati-
cu da na prvoj Glavnoj skupštini izabere dva pitomca, pošto ÿeli da
fondacija stupi u ÿivot prvog septembra te godine. U istom pismu
ovlastio je Matiåinog predsednika i wegovog zastupnika da „u tu cjel
konkurs što pre ispiše."4 Sledeãi wegovu voqu Matica je „prezidi-
jalno" raspisala steåaj veã 17./29. jula iste godine.5
U Osnovnom pismu iz 1881. godine Šifman je detaqno obrazlo-
ÿio razloge osnivawa zaduÿbine koja ãe nositi wegovo ime.6 On o tome
ovako piše: „Premda sam ÿivot posvetio jedino poqoprivrednoj stru-
ci i za wu takoreãi ÿiveo, ipak nisam srce svoje odstranio od åarobne
moãi nauke i umetnosti te sam osobitu radost imao, da ih prema sla-
bim sredstvima svojim na svaki moguãi naåin potpomaÿem; tako sam po
dobrotvornim uticajem duševnog uÿivawa tog došao do uverewa, da sa-
mo onaj narod, koji ozbiqno raåuna s duhom i zahtevima vremena i koji
potpomagawem i unapreðewem sviju grana nauke i umetnosti neprestano
višem savršenstvu teÿi, moÿe s pravom zahtevati, da doðe do slavnije
buduãnosti kako materijalne tako i duševne. Pobuðen, dakle, tim sil-
nim ubeðewem s jedne strane, s druge pak oduševqen primerom mnogo-
brojnih velikodušnih i plemenitih qudi meðu ugarskim Srbima, koji
su svoj imetak ili veliki mu deo posvetili na osnivawe javnih dobro-
tvornih ustanova, i koje qude srpski narod svagda milosrdno i s blago-
rodnim oseãawem pomiwe, slaveãi im trajnu uspomenu od kolena na ko-
leno, rešio sam se i ja, bez ikakva primoravawa ili spoqašweg utica-

4 Pismo Hristofora Šifmana, zemqomera u slavnom spahiluku Marienfeld i uprav-

nika dobara Jovana ot Nako Slavnom odboru Matice srpske, u Banat. Komlošu 1-ga Avgusta
p. r. 877. — Saåuvano je svojeruåno pismo Hristofora Šifmana i prepis pisma sa wego-
vim autografom, kao i wegovo svojeruåno propratno pismo Stevanu Branovaåkom. Na svo-
jeruånom pismu Šifman se potpisao latinicom i ãirilicom: ime je ispisao latinicom
(Christoph), a prezime ãirilicom (Šifman). Pismo Stevanu Branovaåkom je potpisao
inicijalima, ãirilicom: H. Š. (ROMS — originalna pisma: 19.687 i prepis: U. O. br.
220 — VIII — 1877). — Buduãi da se u literaturi Šifmanovo ime piše takoðe Hristof,
Krištof, Kristifor ili, najåešãe, Hristifor, treba pomenuti da je u originalnim do-
kumentima ono zapisano kao Hristofor, dakle onako kako se i on potpisivao.
5 Stevan Branovaåki, Steåaj Matice srpske, u Novom Sadu 17/29. jula 1877. koncept.
Sudeãi prema zabelešci na ovom konceptu, steåaj je objavqen 19/31. VII 1877. godine
(ROMS, U. O. br. 242. 1877 i K. O. br. 26. — III — 1877).
6 Osnovno pismo Zaduÿbine Hristofora Šifmana, Budimpešta 12. januara 1881 go-
dine. Original na maðarskom jeziku i srpski prevod u prepisu Borislava Popoviãa, ad-
ministrativnog sekretara Matice srpske. Oba dokumenta se prema odluci Upravnog odbo-
ra od 16/28. agusta 1877. godine åuvaju u kasi Matice srpske zajedno sa maðarskim tekstom
Izvoda iz gruntovnih kwiga o nepokretnoj imovini Hristofora Šifmana od 2. avgusta
1877. godine, koji je takoðe overio Matiã Jovan (Janoš). U odluci se kaÿe da se Osnovno
pismo „izdaje blagajnici na saåuvawe i da se za tu zakladu otvori nova kwiga". O tome
videti: Zapisnik VIII sednice Upravnog odbora Matice srpske 16/28. avgusta 1877, br. 222.
— O pravnom znaåaju izraza Zakladno (zaduÿbinsko) i Osnovno pismo up.: Q. Lotiã, Dobro-
tvori Matice srpske, u: Matica srpska 1826—1926, Novi Sad 1927, 548—550.

323
ja, sam, svojevoqno, da ostavim glavnicu od deset hiqada forinata na
osnivawa dobrotvorne zaduÿbine".
Na sednici Upravnog odbora Matice srpske 16/28. avgusta 1877.
godine saopšteno je da je Hristofor Šifman, zemqomer i upraviteq
dobara Jovana Nako u Banatskom Komlošu, 1. avgusta poslao Matici
Zakladno pismo s molbom da wena uprava rukuje wegovom zaduÿbinom, a
veã 21. avgusta iste godine on joj je dostavio izvod iz gruntovnih kwiga
Opštine u Banatskom Komlošu, kojim je potvrdio da je suma od 10.000
forinti a. v. upisana kao Zaklada Hristofora Šifmana.7
O osnivawu nove zaduÿbine u Matici srpskoj raspravqano je na
Glavnoj skupštini, odrÿanoj 18./30. avgusta iste godine. Tada je pred-
sednik Stevan Branovaåki istakao primer Hristofora Šifmana kao
osnivaåa fonda od 10.000 for. a. v. za dve stipendije i naglasio da je
jedna stipendija namewena za „izobraÿewe uåiteqa, a druga za veštake
i umetnike", te da se jedna treãina tog fonda ima izdvojiti za „potpo-
ru Srpskog narodnog pozorišta". Ujedno je na predlog Kwiÿevnog ode-
qewa zatraÿio da se dobrotvoru uputi posebna zahvalnost s molbom da
Matici pošaqe svoju sliku „da bi se i ona meðu slike drugih narod-
nih dobrotvora u društvenoj dvorani uvrstiti mogla".8
Odmah potom, 5/17. septembra iste godine, Šifman je Branovaå-
kom odgovorio da je zadovoqan uspešnim izborom dvojice pitomaca i
pritom ga izvestio da ãe se potruditi da Matici pošaqe svoju sliku.9
To je uåinio veã 4/16. decembra iste godine, što potvrðuje wegovo pi-
smo takoðe upuãeno Matiåinom predsedniku. Ono glasi: „Visokoblago-
rodni Gospodine! / Usled mene odveã odlikujuãe zakquåke / slavne
skupštine Matice srpske ot / avgusta meseca t. g. meni pod brojem / 14.
dostavqene, potrudio sam se sliku / moju nabaviti, koju ovim Vašem
Visoko- / blagorodiju na daqe raspolagawe šaqem, / sa izjavom tople
blagodarnosti za to / veliko za mene odlikovawe, moleãi Vas / uvere-
nim biti o osobitom mom visoko- / poåitaniju kojim jesam / Vašeg Vi-
sokoblagodarja. / U Banat. Komlošu 4.(16) Dekembra 877. / Hristofor
Šifman, zemqomer."10
Na Glavnoj skupštini Matice srpske 1878. godine Branovaåki je
saopštio da je „slika spomenutog dobrotvora metnuta na poåasno mesto
u dvorani Matiåinoj." Reå je, zapravo, o portretu koji se i danas åuva u
Matici srpskoj. Autor portreta je, kako se saznaje iz publikovanih po-
pisa Matiåinih slika s kraja prošlog veka, profesor Jeger iz Budim-

7 Po tom pitawu Šifman je istog dana iz Banatskog Komloša uputio Stevanu

Branovaåkom dva pisma (ROMS, Pisma Hristofora Šifmana Stevanu Branovaåkom, u
Ban. Komlošu 9/21. avgusta 1877, godine, U. O. br. 221. VIII. 1877. i U. O. 222. VIII. 1877).
8 Zapisnik VIII sednice Upravnog odbora Matice srpske 16/28. avgusta 1877, U. O. br.
220; Zapisnik Glavne skupštine Matice srpske 18/30. avgusta 1877. G. S 1. 1877.
9 Pismo Hristofora Šifmana Stevanu Branovaåkom, u Ban. Komlošu 5/17. septem-
bra 1877 — U. O. br. 264. IX. 1877.
10 Pismo Hristofora Šifmana Stevanu Branovaåkom, u Banat. Komlošu 4/16. de-
cembra 1877. — Pismo je reprodukovano u: Q. Ÿivanoviã, 125 godina Galerije Matice srp-
ske 1847—1972, Novi Sad 1972, 8.

324
pešte, åiji identitet još uvek nije pouzdano utvrðen.11 Po svoj prili-
ci, Šifman je svoj portret video u Matici aprila 1878. godine. Kako
svedoåi arhivska graða, on je tada posetio Maticu i u prisustvu wenih
sluÿbenika, kwigovoðe Arona Popoviãa i aktuara Save Petroviãa,
razgledao wenu dvoranu. Istom prilikom Šifman je Maticu ovlastio
da wegovom stipendijom „rukuje po svom uviðawu i da odreðuje stipen-
dije po svom najboqem uverewu".12 Šifmanov boravak u Novom Sadu
Matica je iskoristila da mu se liåno zahvali na osnivawu zaklade. To
su uåinili weni ålanovi Ðorðe Koda, Miša Dimitrijeviã i sekretar
Antonije Haxiã.13
Poveravajuãi Matici srpskoj svoju zaduÿbinu u iznosu od 10.000
forinti a. vr. Šifman je izrazio ÿequ da osnuje dve fondacije. Za pr-
vu je odredio 7.500 forinti s tim da se, kako je naglasio, „kamate od te
glavnice imaju godišwe podjednako upotrebqavati za izdrÿavawe dvo-
jice pitomaca, svakom, zasad, po tri stotine forinata. Jedna od tih
stipendija ima se darovati jednom uåeniku pripravniku, t.j. slušaocu
pedagogijskih nauka; druga, pak, uåeniku, koji se posveãuje lepim nauka-
ma i umetnosti". Dobrotvor je pritom izrazio ÿequ da prvenstvo imaju
rodom Novosaðani, zatim Baåvani. Za drugu „fundaciju", odredio je su-
mu od 2.500 forinti, s tim da se kamate od te glavnice isplaãuju 200
forinti kao godišwa pomoã Srpskom narodnom pozorištu u Novom
Sadu, i to, kako je naglasio „sve dotle, dok isto postoji".14 Ovo je bio,
koliko je poznato, prvi veãi prilog Srpskom narodnom pozorištu po-
sle priloga od 2.000 forinti, koji je priloÿio knez Aleksandar Kara-
ðorðeviã još 1861. godine.15
Kao osnivaå zaduÿbine, Hristofor Šifman je još za ÿivota,
1881. godine, sastavio Osnovno pismo sa odredbama za buduãe funkcio-
nisawe wegove stipendijske zaduÿbine. Te odredbe u prepisu glase: „1.
Kwiÿevno odeqewe Matice srpske ima od molioca trojicu naznaåiti,
od kojih Glavna Skupština veãinom glasova jednog bira. 2. Stipendiju
mogu dobiti samo uåenici srpske narodnosti i pravoslavne vere, koji
su rodom iz Ugarske. 3. Stipendiju za pedagogijske nauke mogu dobiti
samo oni molioci, koji su šest gimn. razreda s dobrim uspehom svrši-
li i iz studija vrlo dobro ili bar dobro i vrlo dobro izmešane bele-
ške dobili. Tako su isto duÿni molioci za struku lepih nauka i umet-
nosti iskazati, da za prijem u Akademije imaju spreme odnosno da imaju
uspešnog znawa, koje se prema nauånom planu na takvim zavodima tra-
ÿi. 4. Prvenstvo imaju rodom Novosaðani, zatim Baåvani."16

11 Portret Hristofora Šifmana zaveden je u Inventarnu kwigu Galerije Matice

srpske — GMS/U 50, a izloÿen je u sali za sednice u Matici srpskoj.
12 Zapisnik IV sednice Upravnog odbora Matice srpske, odrÿane u Novom Sadu 10/22.
juna 1878, U. O. 116. 1878.
13 Ÿ. Milisavac, Istorija Matice srpske, II deo, 1864—1880, Novi Sad 1992, 630—
631.
14 Up.: Osnovno pismo, str. 2; Ÿ. Milisavac, nav. delo, 629—630.
15 D. Kiriloviã, Srpsko narodno pozorište. Period Antonija Haxiãa 1868—196, Gla-
snik Istoriskog društva, kw. IV, sv. 2, Sremski Karlovci 1931, 243—244.
16 Up.: Osnovno pismo, str. 2—3.

325
 Iako je Osnovno pismo Ministarstvo Ugarske u Pešti odobrilo
tek 12. januara 1881. godine, Šifmanova zaduÿbina je po wegovoj voqi
stupila u ÿivot još 1877. godine. Zaduÿbina je do Prvog svetskog rata
imala ukupno 16 pitomaca, od kojih su šestorica bili slikari, jedan
muziåar, a ostali uåiteqi ili pedagozi. Bili su to:

(1877) 1. Uroš Prediã iz Orlovata, slikar;

2. Mata Kosovac iz Melenaca, uåiteq;
(1882) 3. Mihailo Rajin iz Opova, pedagog i sveštenik;
(1883) 4. Ðorðe M. Bugarski iz Sente, pedagog;
(1884) 5. Milan Milutinoviã iz Kusiãa, slikar;
(1887) 6. Josif Falta iz Rume, slikar;
(1892) 7. Jovan Janko Kneÿeviã iz Kulpina, profesor;
(1895) 8. Aleksandar Sekuliã iz Velikog Beåkereka, slikar;
9. Aleksandar Mariã iz Åuruga, pedagog;
(1897) 10. Milan Borojeviã iz Petriwe, slikar i grafiåar;
(1898) 11. Stevan Aleksiã iz Arada, slikar;
12. Dimitrije Šiliã iz Novog Sada, profesor;
(1908) 13. Ðorðe Radojev iz Novog Sada, muziåar;
14. Stevan Ivanåeviã Dabiã iz Novog Sada, pedagog
(zahvalio na stipendiji);
(1909) 15. Aleksandar Lukin iz Ade, pedagog;
(1912) 16. Jovan Naðvinski iz Srpskog Velikog Sent Mikloša,
pedagog.17

Prilikom odobravawa Šifmanovog Osnovnog pisma, Ministar-

stvo u Pešti stavilo je primedbu na mesto školovawa prvog pitomca
Uroša Prediãa, koji se upisao na Slikarsku akademiju u Beåu. Naime,
Ministarstvo se zalagalo da pitomci treba da pohaðaju škole u Ugar-
skoj. Upravni odbor Matice srpske je Ministarstvu odgovorio da ne
prihvata prigovor i o tome zatraÿio Šifmanovo mišqewe. On joj je
odgovorio pismom od 5. oktobra iste godine, kojim je potvrdio da je
„wegova voqa i teÿwa da wegove stipendiste ne samo nauåne zavode u
stranim zemqama polaze, nego da se tamo, gdi izobraÿewu veãi prostor
otvara se, da se tamo i duÿe vreme bave". U istom pismu izvestio je
Maticu da ne pristaje da se obe stipendije daju za izuåavawe umetno-
sti, veã da ostaje pri ranijoj odluci da se jedna stipendija daje za stu-
dije umetnosti, a druga za izuåavawe pedagoških nauka."18 Do ovoga je
sigurno došlo zbog toga što su se istovremeno na raspisani steåaj ja-
vili studenti Slikarske akademije u Beåu Uroš Prediã iz Orlovata i
Paja Jovanoviã iz Vršca, a uz wih i svršeni gimnazista Milutin Ta-
tiã iz Novog Sada, koji — kako stoji u Zapisniku sa sednice Kwiÿev-
nog odbora od 15/27. avgusta 1877. godine — „ÿeli slušati muziåku

17 M. P. Kostiã, Stipendisti Matice srpske, u: Matica srpska 1826—1926, 655—

656; Ÿ. Milisavac, Istorija Matice srpske, III deo 1880—1918, Novi Sad 2000, 607—608.
18 Ÿ. Milisavac, nav. delo, 605.

326
konzervatoriju u Pragu". Zna se da je Kwiÿevno odeqewe za stipendij-
sko mesto Glavnoj skupštini predloÿilo Uroša Prediãa, tada veã
svršenog studenta prve godine Slikarske akademije u Beåu, kao „najvr-
snijeg od sviju prosilaca".19
Iz nepublikovane i u nauci neiskorišãene Autobiografije Hri-
stofora Šifmana, pisane u Banatskom Komlošu 14. februara 1878. go-
dine, saznaje se da je roðen u Novom Sadu 1809. godine 26. marta po sta-
rom kalendaru (a ne 1816, kako se dosad redovno navodilo), da je kršten
u Sabornoj crkvi Svetog Georgija, da mu je kršteni kum bio advokat Sa-
muilo Parvi (inaåe sekretar baåkog episkopa), da mu se otac takoðe
zvao Hristofor, a mati Saveta.20
Iz Autobiografije daqe saznajemo da je Šifman osnovno obrazova-
we stekao u Novom Sadu, u nemaåkim normalnim školama, a potom od
1819. do 1822. godine u Katoliåkoj kraqevskoj gimnaziji. Petu i šestu
Latinsku klasu, tzv. Humaniora, završio je u Novosadskoj pravoslavnoj
gimnaziji kod direktora Pavela Jozefa Šafarika i profesora Georgi-
ja Magaraševiãa 1823. i 1824. godine. Potom je 1825. godine prešao u
Gråku školu da bi kod profesora Ðorða Beqanskog poloÿio „gramati-
kalnu klasu" i nauåio gråki jezik. Školovawe je nastavio u Jegri, gde
je 1826. godine završio Logiku, a zatim u Segedinu, gde je 1827. zavr-
šio Fiziku. U Pešti je 1828. godine pohaðao „zemqomerski kurs" sa
trigonometrijom i geodezijom, kao i „Ekonomiju ruralnu". Od jeseni
1829. do jeseni 1834. godine bio je na praksi kod varoškog zemqomera
Petra Aradskog u Somboru. Tokom 1835. godine nastavio je studije u
Pešti, gde je 25. juna 1836. godine na Peštanskom univerzitetu polo-
ÿio åetiri ispita i stekao „Zemqomersku diplomu". (Prepis diplome,
koju je overio javni beleÿnik Sigismund Huber pred Novosadskim ma-
gistratom 18. novembra iste godine, takoðe se åuva u Rukopisnom ode-
qewu Matice srpske kao prilog Autobiografiji).
Od 1825. do 1836. godine Hristofor Šifman je kao siroåe povre-
meno primao novåanu pomoã od mitropolita Stefana Stratimiroviãa,
ali nije bio, kako je sam naglasio, mitropolitov pitomac, nego je tu
pomoã u ukupnom iznosu od 600 forinti šajna dobio zahvaqujuãi mi-
tropolitovom sinovcu Tomi Stratimiroviãu iz Kulpina, bliskom pri
jatequ svog „tetka Trive Trifunoviãa, muÿa materine sestre i mesnog
beleÿnika u Kulpinu". Veã 1. jula 1836. godine Šifman je stupio u

19 K. Ambroziã, Prilozi biografijama naših slikara iz Arhiva Matice srpske (Za-

pisnici sednica od 1826. do 1900. godine), Zbornik Matice srpske, serija društvenih nau-
ka 8, Novi Sad 1954, 140—141. O tome detaqno: M. Jovanoviã, Uroš Prediã, Novi Sad
1998, 14.
20 Rukopis je saåuvan u Rukopisnom odeqewu Matice srpske, u zbirci „Manuskrip-
ti": Hristofor Šifman, Moja Biografija (ROMS, M. 5532, rukopis na sedam strana). —
Rukopis je bio zaturen u vreme kada je Vasa Stajiã pisao biografiju Hristofora Šifma-
na, posthumno objavqenu 1956. godine u šestoj svesci Novosadskih biografija. Mada je
prireðivaå Stajiãevog rukopisa za štampu Svetislav Mariã ukazao da je Autobiografija
ipak saåuvana, Ÿivan Milisavac je zaobišao taj podatak i napisao da je Šifman roðen
1816. godine, i da je mesto wegovog, roðewa ostalo nepoznato. — Up.: V. Stajiã, Novosad-
ske biografije (Dodatak), sv. 6, Novi Sad 1956, 247; Ÿ. Milisavac, nav. delo, Novi Sad
1992, 629.

327
sluÿbu spahije Jovana plamenitog Nako od Sent-Mikloša u Banatskom
Komlošu. Do 1. jula 1844.godine obavqao je sluÿbu zemqomera u Naki-
nom spahiluku Marienfeld, a 1. jula 1844. imenovan je za „egzaktora"
istog vlastelinstva kojim je upravqao advokat Pavle Riðiåki od Skr-
bešãa, rodom iz Mokrina, inaåe Nakin liåni prijateq i punomoãnik,
a uz to veliki qubiteq umetnosti, koji se i sam pomalo bavio slikar-
stvom.21
(Poåetkom 1857. godine imenovan je za glavnog zemqomera, a 17. ju-
la 1861. godine i za nadzornika svih dobara Nakinog spahiluka. Tu du-
ÿnost obavqao je sve do penzionisawa, krajem 1877. godine.
Naravno, Hristofor Šifman nije propustio da u Autobiografiji
istakne svoje poštovawe prema Matici srpskoj, ali iz skromnosti ni-
je naveo da je za wenog ålana izabran na prvoj Skupštini u Novom Sadu
30. aprila/12. maja 1864. godine, kada je na ime ålanarine uplatio prvu
ratu od 10 forinti, sa obavezom da ostatak uplati u roku od åetiri go-
dine što je i uåinio, o åemu svedoåi publikovani popis ålanova Ma-
tice srpske iz 1879. godine.22 Istina, istakao je da je „Za Glavnu skup-
štinu Slavne Matice srpske u Novom Sadu, 4. maja 1864. godine" bio
odreðen za opunomoãenog zastupnika „ne samo pokojnog G-dina Isidora
Riðiåkog od Skrbešãa nego i visokoblagorodnog Gdina Jovana Nako ot
Velikog Sent Mikloša". Naravno, pomenuo je i svoje uåešãe u radu
Blagoveštenskog sabora u Sremskim Karlovcima 1861. godine, kao i
struåno sudelovawe u Komisiji saborskog odbora, koja je uredila upravu
nad crkvenim i narodnim dobrima.23 S ponosom je naglasio da ga je ve-
liki ÿupan Moric Ronaj (Moricz Ronay) imenovao za „poåasnog nadze-
mqomera Torontalske ÿupanije" 1871. godine.
U završnom pasusu Autobiografije Šifman je dodao da je 1846. go-
dine stupio u brak sa Marijom, kãerkom Pavla Bibiãa, uglednog paroha
iz Melenaca, koja se, kako je rekao, „bezåadno 1875. god. predstavila".
Istovremeno je saopštio da „wenoj mudroj kuãnoj upravi ima da blago-
dari što je stekao ovo malo materijalno dobro".
Posledwe godine ÿivota Šifman je proveo u Komlošu, gde je i
umro u sredu 12.(24) decembra 1884. godine. Na glas o wegovoj smrti
Matica je izaslala svog kwigovoðu Arona Popoviãa da je zastupa na po-
grebu 14. decembra i da u weno ime poloÿi na wegov odar lovorov ve-

21 O Pavlu Riðiåkom i wegovom radu u Matici srpskoj videti: Ÿ. Milisavac,

Istorija Matice srpske, I deo 1826—1864, Novi Sad 1986, 450—452.
22 Ÿ. Milisavac, nav. delo, Novi Sad 1992, 70; — O H. Šifmanu kao ålanu Matice
srpske od 1864. sa ulogom od 50 forinti videti: Imena ålanova Matice srpske (Po azbuå-
nom rasporedu), Letopis Matice srpske, Novi Sad 1879, kw. 121, 340.
23 O uåešãu H. Šifmana (kao poslanik Protopopijata åanadskog u radu Blagove-
štenskog sabora, up: J. Adamoviã, Privilegije srpskog naroda u Ugarskoj i rad Blagovešten-
skog sabora, Zagreb 1902, 182 i prilog sa popisom osoba na slici „Blagoveštenski sa-
bor" Vlahe Bukovca. Tu je figura H. Šifmana prikazana u prvom planu, pod rednim bro-
jem 4. Da je Šifman odista imao ugledno mesto meðu saborskim poslanicima potvrðuje i
litografija J. Bauera, Blagoveštenski sabor, iz 1861. godine, na osnovu koje je Vlaho Bu-
kovac naslikao pomenutu kompoziciju istog sadrÿaja, oleografisanu kod Petra Nikoliãa
u Zagrebu 1902. godine.

328
nac s natpisom: „Narodnom dobrotvoru Hristoforu Šifmanu — Ma-
tica srpska".24
O Šifmanovoj smrti Maticu je izvestio wegov sinovac Milan.25
Tugu i ÿalost za gubitkom tog retkog dobrotvora za „ceo naš ovostrani
narod" Matica je upisala u Zapisnik sa sednice Upravnog odbora od
18/30. decembra 1884. godine, ali je åituqu objavila tek 1886. godine u
145. svesci Letopisa koju je uredio Antonije Haxiã.26
Vest o smrti Hristofora Šifmana oglašena je 1884. godine u
„Zastavi", „Srbobranu", „Sadašwosti", „Našem dobu" i „Naše gore
listu", a 1885. godine i u „Školskom listu".27 Tu je, izmeðu ostalog,
pomenuto da je Šifman „Školski list od poåetka svagda redovno dr-
ÿao".28 Podaci o prenumerantima na srpsku kwigu potvrðuju da je u svo-
joj biblioteci Šifman posedovao kwige Dositeja Obradoviãa, Jefti-
mija Ivanoviãa, Pavla Stamatoviãa, Dimitrija Avramoviãa, Jovana Ha-
xiãa i drugih srpskih spisateqa, ali i tada popularne prevode I. Ba-
loga, J. H. Šilera, A. N. Muravjovog, Ÿ. Ÿ. Bartelemija i A. Kocebua.29
Posle Šifmanove smrti Matica srpska je imala dosta neprilika
oko izvršewa dobrotvorove voqe, jer je wegovom imovinom loše upra-
vqala Jelisaveta Lajtner, åiju je decu pokojnik usvojio. Sudska parnica
izmeðu Šifmanovih roðaka, sinovca Milana Šifmana iz Komloša i
sinovice Julke Šifman, udate Brankovan u Srpskoj Crwi, i adoptira-
ne dece otvorena je 1886. godine, ali je okonåana tek 1891. godine. Tada
su naslednici konaåno Matici uplatili 10.000 forinti glavnice i
svu zaostalu kamatu. Matica je 1900. godine Šifmanu podigla nadgrob-
ni spomenik koji je izradio novosadski kamenorezac Jovan Šoman.30
Šifmanovu biografiju, napisanu prema objavqenim åituqama u
Letopisu i pomenutim periodiånim listovima, objavio je Andra Ga-
vriloviã u treãem tomu albuma Znameniti Srbi XIX veka, štampanom u
Zagrebu 1904. godine. Tu je meðu biografijama 216 liånosti, od kojih 23
pripada dobrotvorima srpskog naroda, istaknuto mesto dobila i Šif-
manova.31

24 Hristofor Šifman, Zastava, Novi Sad 1884/XIX, br. 194 (nekrolog).

25 Ÿ. Milisavac, nav. delo, Novi Sad 2000, 605.
26 Åituqa. Hristofor Šifman, Letopis Matice srpske, Novi Sad 1886. kw. 145,
126—128. Tu je navedeno da je Šifman umro 14. decembra 1884. godine u 68. godini ÿivo-
ta. Na osnovu tog podatka naknadno je izvedena 1816. godina kao godina wegovog roðewa.
Ista godina se navodi gotovo u svim osvrtima na wegovu biografiju. Jedino je Vasa Sta-
jiã ispravno posumwao u taånost tog podatka jer je u arhivskim spisima Novosadskog ma-
gistrata pronašao podatke o wegovom školovawu koji su podudarni sa podacima u Auto-
biografiji.
27 M. Bujas, M. Kleut, G. Raiåeviã, Bibliografija srpskih nekrologa, Novi Sad 1998,
368.
28 Nekrolog, Narodni dobrotvor Hristofor Šifman, Školski list, Sombor 1885/
XVII, br. 1, 14.
29 Za ove podatke videti graðu sakupqenu za projekat Bibliografsko-leksikograf-
skog odeqewa Matice srpske Prenumeracija na srpsku kwigu 18. i 19. veka.
30 O tome detaqno: Ÿ. Milisavac, nav. delo, Novi Sad 2000, 606.
31 A. Gavriloviã, Znameniti Srbi XIX veka, tom III, Zagreb 1904, 74—75, sa repro-
dukcijom portreta.

329
 O poreklu Hristofora Šifmana i wegovoj porodici pregršt po-
uzdanih podataka prvi je sakupio Vasa Stajiã, ali ti podaci nisu ka-
snije kritiåki iskorišãeni u literaturi.32 Stajiã je utvrdio da su se
Šifmani doselili u Ugarsku u drugoj polovini 18. veka iz sela Ho-
hensülzen u bivšem Grafschaft Falkenstein-u. Tamo je u prvoj polovini 18.
veka ÿiveo Hristofor Šifman i ÿena mu Ana Eva. Oni su imali šest
sinova koji su roðeni izmeðu 1739. i 1758. godine. Dvojica sinova, Ki-
lijan i Hristof, iselili su se u Ugarsku. Kilijan se nastanio u Malom
Keru (Baåko Dobro Poqe), gde je radio kao stolar do smrti 1828. godi-
ne. Hristof (ili Hristofor), bio je zidar i palir u Novom Sadu, gde
se 1803. godine oÿenio Jelisavetom, ãerkom „maormajstora" (zidara) Ja-
kova Aksentijeviãa. Reå je zapravo o roditeqima Hristofora Šifma-
na, ocu Nemcu i majci Srpkiwi. O wima je Stajiã beleÿio arhivske
podatke sa namerom da objasni kako „åovek ovakvog prezimena osniva
stipendije koje mogu uÿivati samo Srbi pravoslavne vere".33
Prema Šifmanovoj Autobiografiji, wegov otac je umro 1818. a
mati 1821. godine. Vasa Stajiã kaÿe da su oboje umrli do 1822. godine,
jer je u arhivskoj graði Novosadskog magistrata pronašao testament Je-
lene (Jelisavete) Šifman od 6. marta 1822. godine. Iz pomenutog te-
stamenta, koji je stupio na snagu tek 1828. godine, saznaje se da su Jeli-
saveta i Hristofor Šifman imali petoro dece: dvojicu sinova, Hri-
stofora (tada 11 godina) i Lazara (7 godina) i tri kãeri — Karolinu
(17 godina), Šarlotu (15 godina) i Helenu (4 godine). Dve Šifmanove
najstarije sestre bile su udate za Srbe, Karolina za stolara Vasilija
Kostiãa, a Šarlota za izvesnog Glišu Lazareviãa.34
Na kraju, vaqa ponoviti da je Vasa Stajiã utvrdio da je Hristofo-
rov mlaði brat Lazar bio cipelar i da je Hristofor 1840. godine kon-
kurisao za mesto gradskog mernika u Novom Sadu, ali na ÿalost bezu-
spešno. Tako je Novi Sad izgubio jednog svog uglednog graðanina i ve-
likog narodnog dobrotvora, åije se ime i danas vezuje za Komloš u ru-
munskom Banatu, gde je ikonostas u pravoslavnoj crkvi Sv. Nikole na-
slikao znameniti novosadski slikar Arsenije Teodoroviã 1818. godine.
U istom mestu, kod Šifmanovih potomaka, decenijama je åuvan wegov
portret koji je naslikao aradski slikar Nikola Aleksiã 1862. godine u
toku izrade ikona za srpsku crkvu Åanadu, po naruxbini „visokorodnog
gospodin Jovan ot Nako i wegove supruge gospoÿe Anastasie Nako".35
Jedan nepotpisani dokument, takoðe saåuvan u Rukopisnom odeqe-
wu Matice srpske uz Šifmanovu autobiografiju, ukazuje na niz wego-
vih dobroåinstava i korisnih poslova posveãenih Komlošu. Tu je na-

32 Uporedi, na primer: P. Maletin, Zaduÿbine u Matici srpskoj II, Stipendijske

zaduÿbine, 8. Zaduÿbina Hristifora Šifmana, Rad Matice srpske 6, Novi Sad 1972,
76—77.
33 V. Stajiã, nav. delo, Novi Sad 1956, 245—248.
34 V. Stajiã, nav. delo, 246—247.
35 O portretu Hristofora Šifmana, radu Nikole Aleksiãa up: V. Popoviã, Srpski
spomenici u Rumuniji, Subotica 1996, 279, sl. 9. O pomenutim radovima istog slikara u Åa-
nadu videti: M. Jovanoviã, Slikarstvo Temišvarske eparhije, Novi Sad 1997, 534.

330
vedeno da je Šifman osnovao jednu fondaciju za pomagawe starih qudi
bez sredstava za ÿivot, poklonio jedan plac za izgradwu sale za igran-
ke, pomagao Kazino iz Komloša, ogradio åetiri grobqa sa zidom od
kamena, poklonio biblioteku Pravoslavnoj parohiji, nebrojeno puta
zastupao zanatlijske organizacije iz Komloša i osnovao Društvo za
osvetqewe mesta petrolejskim lampama koje su zamewene kada je uvedena
elektriåna energija iz Kikinde 1912. godine.36 Iako pomenuti dokument
nije potpisan, u wegovu verodostojnost ne bi trebalo sumwati, jer je i
sam Šifman u post-skriptumu pisma od 3/15. avgusta 1878. godine, ko-
jim je negodovao što je Matica od wega traÿila da snosi manipulativ-
ne troškove tek osnovane Zaklade u iznosu od 160. forinti godišwe,
napisao izjavu koja glasi: „P. P. Imam još primetiti da sam i osim
navedene / Zaklade kod Slavne Matice Srbske u Novom Sadu još i /
druge fondove osnovao — kao za izobraÿewe ovdašwih romanskih uåe-
nika … 6000 for. au. vr. / u pomoã na dve Melenaåke udatbenice / kod
Melenaåkog crkvenog odbora … 5000 — / i na olakšawe ovdašwi siro-
maški stanovnika — 4000 — / prvi fond nadgleda i upravqa Gdin pro-
toprezviter ovdašwi Vikentije Šerban, drugi Gdin Paroh Nikola
Bibiå kao Crkvenog odbora predsednik, treãi Gdin ovdašweg Spailu-
ka fervelter Stefan Mihailoviå i / koji od svi ti fondova od sve tri
godine postoje još me ni —/ jedan ti fondova manipulant nije pozvao
da gorwe manipulacije troškove snosim". Iz istog pisma ujedno se sa-
znaje da je Šifman bio dobro upoznat sa osnivawem i funkcionisa-
wem kwiÿevne zaduÿbine wegovog poslodavca Jovana Nako od Sent-
-Mikloša. On o tome ovako piše: „Moj Gospodin principal Jovan
plem. Nako ot V. S. Mikloša poloÿio je kasi slavne Matice srbske u
korist rasprostirawa srbske kwiÿevnosti glavnicu od 5000. f., bez da
sam ja u mojih preko 40 godina kod istog Gospodina sluÿbi doznao o
ikakvom od mog Gospodina Principala zaiskanom manipulacije tro-
šku".37
Zahvaqujuãi istraÿivawima Pavla Maletinog, znamo da je imovno
stawe Šifmanove zaduÿbine 1880. godine iznosilo 10.000 forinti,
1921. godine 44.893 krune, 1926. godine 12.646. dinara, 1945. godine
1.217 dinara, a 1969. 16. n. d. dinara.38 Ipak, obezvreðewe tog fonda ne
dopušta nam da Šifmanovo ime iskquåimo iz spiska rodoqubivih
liånosti naše prošlosti, što je na ÿalost ipak uåiweno, jer nije
svrstano u enciklopedijska izdawa našeg veka. Zato ovaj prilog ukazuje
na daqa istraÿivawa i prouåavawa Šifmanove liånosti i wegove za-
duÿbine poverene na rukovawe Matici srpskoj, tim pre jer je reå o jed-
nom od najveãih dobrotvora Matice srpske, koji je po ocu bio Nemac i
po majci Srbin, odnosno roðewem Novosaðanin, a ÿivotom i radom ve-

36 Podaci o Hristiforu Šifmanu osnivaåu fundacije u Matici srpskoj, dokument

bez potpisa, 1 kucana strana latinicom (ROMS, M. 5532).
37 Pismo Hristofora Šifmana, u Banat. Komlošu 3/15. avgusta 1877. U. O. br
116-IV-1878.
38 P. Maletin, nav. delo, Rad Matice srpske 6, 77.

331
zan za Komloš u Banatu, po åemu se u novijoj literaturi pomiwe kao
jedna od znamenitih srpskih liånosti iz Rumunije.39

Leposava Šelmiã

HRISTOFOR ŠIFMAN
— NATIONAL BENEFACTOR AND PATRON OF SERBIAN ARTISTS —

Summary

This contribution critically discusses the data from literature and archive materials
about the national benefactor Hristofor Šifman (Novi Sad, March 26/April 7 1809 —
Banatski Komloš, December 12/24, 1884) and his Endowment whose administration
was entrusted to Matica Srpska in 1877. The article for the first time uses the facts
from Šifman's unpublished autobiography kept in the Manuscript Department of Matica
Srpska, in the „Manuscript" collection. Thus the paper presents together the basic data
for the reconstruction of his biography; his biography, unfortunately, was not included
in the published encyclopedic reference books, although in 1904 it was included in the
third volume of Andra Gavriloviã's popular publication Znameniti Srbi XIX veka (Sig-
nificant Serbs from the 19th Century). Furthermore, the paper points out that the more
recent texts on Šifman's endowment — about which there are comprehensive data in
the archive materials related to Matica Srpska activities — wrongly stated that its foun-
der was born in 1806 and that his birth-place remained unknown; however, even Vasa
Stajiã, indicating that some facts about Šifman's life were unreliable, on the basis of
the archive materials determined that the national benefactor should be treated as a citi-
zen of Novi Sad, because he went to school there and spent his youth as a child of the
bricklayer Hristofor Šifman and Jelisaveta Aksentijeviã, a daughter of a bricklayer from
Novi Sad, Jakov Aksentijeviã.
It seems that the questionable issues about Šifman's biography, which Vasa Stajiã
pointed out, were neglected in later texts usually based on the general facts from menti-
oned Gavriloviã's publication. At the same time, the paper points to Šifman's other be-
nefactions dedicated to two places in Banat: to Komloš, the place where he lived and
worked as landsurveyor and the administrator of noble Jovan Nako's estates, as well as
to Melenci, where his wife Marija came from, a daughter of the priest and writer Pavle
Bibiã, for whose memory he also founded an endowment.

Leposava Šelmiã

HRISTOFOR ¢IFMAN — BINEFªCªTOR AL POPORULUI ¢I MECENA AL

ARTI¢TILOR SÂRBI

Rezumat

În lucrare sunt elaborate în mod critic date din cºrþi ¤i din documente de arhivº
referitoare la binefºcºtorul poporului Hristofor ¢ifman (Novi Sad, 26 martie/7 aprilie
1809 — Comlo¤ul Bºnºþean, 12/24 decembrie 1884) ¤i la Ctitoria încredinþatº spre ad-
ministrare Matiþei srpska, în 1877. Pentru prima oarº au fost folosite date din autobio-
grafia nepublicatº a lui ¢ifman, care se pºstreazº în Secþia de manuscrise a Matiþei srp-

39 Q. Ceroviã, Znameniti Srbi u rumunskim zemqama, Novi Sad 1993, 106—107;

Isti, Srbi u Rumuniji, Novi Sad 1997, 212, 348.

332
ska, în colecþia „Manuscrise". Astsfel au fost adunate la un loc principalele date pentru
reconstituirea biografiei sale care, din pºcate, nu a intrat printre compendiile enciclope-
dice, de¤i în anul 1904 a fost inclusº în tomul al treilea al publicaþiei foarte cunoscute a
lui Andra Gavriloviã, Sârbi cunoscuþi ai secolului XIX. De asemenea în textele recente
s-a mai atras atenþia cº în textele mai recente despre Ctitoria lui ¢ifman, despre care
existº date exhaustive în documentele de arhivº privitoare la activitatea Matiþei srpska
s-a scris gre¤it vº fondatorul ei s-a nºscut în 1816 ¤i cº localitatea în care s-a nºscut a
rºmas necunoscutº, de¤i încº Vasa Stajiã, indicând asupra faptuluir cº unele date din
viaþa vieþii lui ¢ifman sunt nesigure ¤i cercetând documentele de arhivº, a constatat cº
acest binefºcºtor al poporului trebuie considerat novosºdean, deoarece s-a ¤colarizat ¤i
¤i-a petrecut tinereþea ca fiu al zidarului Hristofor ¢ifman ¤i al fiicei zidarului din Novi
Sad, Jakov Aksentijeviã — Jelisaveta Aksentijeviã.
Chestiunile discutabile din biografia lui ¢ifman, asupra cºreia a arºtat Stajiã, au
fost oarecum neglijate în textele de mai târziu, texte care în principal þineau cont de da-
tele generale din publicaþia menþionatº a lui Gavriloviã. În acela¤i timp au fost arºtate
¤i alte binefaceri ale lui ¢ifman, prin care i-au rºmas îndatorate douº localitºþi din Ba-
nat: Comlo¤, localitate unde a fost domiciliat ¤i unde a lucrat ca geodez ¤i dorectorul
bunurilor lui Jovan generosul Nako, ¤i localitatea Melenci, de unde este originarº soþia
sa Maria, fiica preotului ¤i scriitorului Pavlo Bibiã. ¢i în amintirea lui, ¢ifman de ase-
menea a fondat o ctitorie.

333
 REGISTAR GEOGRAFSKIH IMENA*
A Balkan 81, 282.
Avala, planina 73, 74, 75.
Ada 177, 191, 326.
Ajzenštat (Eisenstadt), spahiluk 275, 276.
Ajud (Aiud) 236.
Alba Julija (Alba Iulia) 135.
Albanija 7.
Albertflor, spahiluk 296.
Albrehtsflur, pustara 96.
Aleksandrija 131.
Aleksandrija (u Rumuniji) 99.
Alibunar 240.
Almaš (danas Jabuka) 120.
Andrasesti, spahiluk 99.
Awina 239.
Arad 44, 45, 46, 48, 49, 89—94, 121, 123, 124,
129, 146, 153, 157, 158, 160, 161, 173, 174,
176, 177, 179, 180, 181, 182, 183, 185, 187,
188, 190, 192, 193, 197, 198, 203, 243, 244,
245, 248, 249, 265— 272, 276, 292, 326. V. i
Stari Arad, Arad-Gaj i Arad-Mikalaka.
Arad-Gaj 161, 197, 198, 245, 246.
Arad-Mikalaka 174.
Aradska eparhija 34, 186, 243, 249.
Aradska ÿupanija 160, 245, 265.
Aradski protoprezviterat 28.
Arðeš v. Kurtea de Arðeš.
Asuan 131.
Austrija 64, 69, 70, 73, 77, 81, 83, 84, 85, 87,
92, 93, 146, 157, 163, 185, 186, 219, 223,
273, 276, 281, 291, 294, 299, 310. V. i Au-
strougarska.
Austrijska carevina v. Austrija.
Austrougarska 100, 101, 214, 226, 227, 292,
293, 321. V. i Austrija.
Afrika 130, 131, 132, 133.
Aå 291.
B 310, 314, 315, 317, 318.
Bavanište 180.
Bagamojo 131.
* Bliÿe oznake geografskog pojma nisu stavqane za drÿave, pokrajine i mesta. Cr-
ticom spojene cifre znaåe da je pojam u naslovu ålanka na datim stranicama.
Balkansko poluostrvo 296.
Banat 22, 35, 37, 40, 41, 42, 65, 89, 90, 99,
108, 113, 120, 121, 128, 151, 153, 156, 167,
171, 173, 177, 180, 182, 183, 186, 201, 211,
214, 220, 224, 227, 229, 235, 240, 252, 254,
276, 281, 282, 284, 289, 290, 291, 294, 295,
297, 314, 317, 318, 330, 332.
Banatska Dubica 177.
Banatska eparhija 213.
Banatski Aranðelovac (danas Banatsko Aran-
ðelovo) 174.
Banatski Brestovac 177.
Banatski Karlovac 230.
Banatski Komloš (Comlo¤ul Bºnºþean) 273—
311, 321, 323, 324, 327, 328, 329, 330, 331,
332.
Barawa 224, 240.
Batawa (Battonya) 160.
Baåka 97, 177, 180, 182, 183, 224, 227, 228,
240, 321.
Baåka Palanka 89.
Baåki Feldvarc (danas Baåko Gradište) 24.
Bašaid 100.
Begej, reka 108, 145, 262, 263.
Bezanson 127.
Bezdin, manastir 65, 92, 123, 139, 181, 199,
212, 213, 214, 216, 217, 218.
Bejuš 245.
Bela Crkva 92, 220, 239, 276, 289, 290.
Belocrkvanski srez 102.
Beograd 7, 20, 24, 25, 29, 30, 31, 33, 41, 44,
45, 48, 51, 52, 54, 58, 59, 60, 61, 73, 74, 76,
77, 78, 79, 81, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 91, 92,
98, 101, 109, 110, 115, 116, 117, 119, 120,
123, 124, 127, 136, 139, 147, 151, 175, 177,
181, 182, 186, 199, 201, 203, 212, 216, 219,
220, 222, 224, 225, 226, 227, 239, 240, 243,
253, 273, 274, 283, 289, 291, 292, 297, 299,
Beogradski pašaluk 81.
Beogradsko-karlovaåka mitropolija 114.
335
Berlin 230, 277, 292, 293, 295, 298. Veliki Gaj 128.
Beå 43, 44, 45, 46, 48, 49, 51, 55, 61, 62, 70, Veliki Komloš (Comlo¤ul Mare), pustara
71, 73, 76, 82, 85, 92, 95, 97, 98, 110, 111, 96.
115, 116, 121, 122, 123, 124, 126, 127, 129, Veliki Semikluš, Veliki Senmikloš, Ve-
136, 144, 173, 182, 183, 203, 204, 220, 244, liki Sent Mikloš (Sânnicolau Mare) v.
252, 253, 254, 262, 273, 274, 275, 276, 277, Semikluš.
278, 280, 282, 288, 290, 291, 293, 294, 297, Veliki Sempetar, Veliki Senpetar, Veli-
298, 299, 310, 311, 326, 327. ki Senpeter (Sânpetru Mare) 19, 90, 174,
Beåej 46, 173, 182, 183. 176, 221.
Beåkerek v. Veliki Beåkerek. Venecija 187, 282, 298.
Beåkereåki okrug 144. Verona 173.
Bešenova, manastir 180. Versaj 274.
Bistrik 101. Vidin 121, 154.
Bistrica (u Rumuniji) 18, 129. Viktorijini vodopadi 131.
Bihor 244, 245. Vilagoš v. Širija.
Blaÿ 243, 244. Višegrad 102, 111, 112.
Blaÿuj 100. Vlaška 7—18, 105, 136.
Boqevci 177. Vodica, manastir 151—156.
Bosna 85, 166, 167, 233. Vodnik (Vodnic) 234, 235.
Bosna i Hercegovina 100, 102, 103, 110, Vojvodina 52, 64, 76, 89, 100, 174, 190, 191,
111, 112, 224, 226, 227, 294. 197, 198, 219, 224, 225, 226, 227, 289, 290,
Bratislava 275, 286, 313, 317, 318. 291, 292, 293, 295, 299.
Brašov 119. Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat 97, 163,
Brešãa 235. 166, 168, 219, 226, 227, 316, 319.
Brzava, reka 146, 251. Vojna granica 157.
Brisel 98, 110, 111. Vranåea, ÿupanija 12.
Bugarska 154. Vrawevo v. Novi Beåej.
Budim 9, 65, 70, 117, 138, 282, 283, 291, 292, Vraåevgaj 235.
298, 314. Vršac 20, 21, 29, 44, 46, 52, 100, 120, 121,
Budimpešta 103, 125, 127, 130, 132, 192, 123, 124, 129, 163, 164, 171, 201, 209, 216,
219, 221, 224, 226, 227, 258, 271, 273, 274, 219, 221, 222, 223, 226, 227, 230, 240, 280,
310, 324. 289, 290, 293, 295, 326.
Budimska eparhija 136, 138. Vršaåka eparhija 34, 119, 199, 214, 257.
Buzau, eparhija 9. Vukovar 91, 180.
Buzescu, spahiluk 99.
Buzjaš (Buzia¤) 128, 146, 147, 148. G
Buzjaš, bawa 145, 148, 150. Galicija 289.
Bukurešt 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 19, 35, 77, Gand 154.
78, 79, 89, 99, 105, 135, 136, 151, 152, 153, Golubinci 177.
154, 156, 200, 213, 230, 233, 239, 245, 254, Gospoðinci 174.
317. Grabovac, manastir (Gîrbovaþ) 135, 136, 138,
139, 140, 141.
V Grac 55, 61, 62, 97, 110, 111, 204.
Grafšaft Falkenštajn (Grafschaft Falken-
Vajmar 297.
stein) 330.
Vajskirhen (Weisskirchen) v. Bela Crkva.
Gråka 219, 226, 227, 299.
Valence, predgraðe Velikog Varadina 244,
245.
Vaqevo 33. D
Vaqevski okrug 39. Daja 244.
Varaÿdin 202, 276. Dalmacija 114, 126, 294.
Varjaš (Varia¤) 24, 90, 174, 176, 177. Danska 55, 61, 62.
Varšava 274. Dar es Salam 131.
Velebit, planina 74, 75. Debling 130.
Velika Kikinda v. Kikinda. Debrecin (Debrecen) 129, 220, 223.
Veliki Beåkerek (danas Zrewanin) 41, 52, Deska (Deszk) 173, 177, 182, 183.
114, 143, 144, 150, 181, 281, 283, 289, 292, Deåani, manastir 93.
326. Divoš, manastir 177.
Veliki Varadin (Oradea Mare) 220, 237, 244. Dobanovci 76.

336
Dobruw, manastir 102, 111, 112. Jugoslavija 20, 21, 22, 23, 29, 31, 56, 77, 226,
Doman 237. 273, 293, 299. V. i Kraqevina Srba, Hr-
Don, reka 238. vata i Slovenaca.
Dukwaåa (Dognecea) 230.
Dunav, reka 12, 152, 229, 299. K
Kazaw (Kazanü) 153.
Ð Kairo 131.
Ðala 118. Kaleniã, manastir 93.
Ðevðelija 296. Kalina 230, 234, 235.
Ðeoaðu (Geoagiu), erdeqski predeo 9. Kanak v. Konak.
Ðorok 192. Karansebeško-vršaåka eparhija 114.
Ðurðevo 180. Karaš (Cara¤), reka 224.
Karaševo (Cara¤ova) 232, 233, 234, 235, 237,
238, 239.
E Karlovac 200, 201, 204, 209.
Evropa 61, 62, 63, 66, 69, 81, 83, 219, 254, Karlovaåka mitropolija 64, 70, 114, 118,
274, 275, 276, 277, 279, 281, 283, 284, 294, 119, 123, 124, 128, 135, 163, 170, 173, 182,
310, 311. 183, 214.
Elemir 174, 180. Karlove Vari (Karlovy Vary) 276.
Engleska 20, 69. Karlovci 68, 104, 106, 114, 116, 119, 133,
Erdeq 117, 119, 129, 135, 136, 137, 138, 139, 139, 144, 245. V. i Sremski Karlovci.
140, 186. V. i Transilvanija. Karlsbad v. Karlove Vari.
Erdeqska eparhija 136, 138. Karlštad (Karlstad) 281.
Erdeqski gubernijum 136. Karpati, planine 135, 245.
Kasåorele (Casciorele), spahiluk 99.
Esterhazi (Esterházy), spahiluk 275, 276.
Keÿmark 65, 129.
Ešeg (Esseg) v. Osijek.
Ketfeq (Gelu) 90, 211, 212, 217, 218.
Keåa (Checea) 177.
Ÿ Keåkemet (Kecskemét) 313, 317, 318.
Ÿabaq 177. Kijev 138.
Ÿiåa, manastir 169. Kikinda 28, 29, 34, 65, 73, 99, 100, 102, 103,
Ÿomboqski srez 97. 106, 109, 111, 112, 173, 175, 176, 177, 213,
214, 216, 331.
Kilimanxaro, planina 131, 132, 133
Z
Kioara 135.
Zagreb 52, 55, 56, 58, 59, 60, 83, 92, 103, 110, Klagenfurt v. Celovec.
163, 165, 171, 200, 201, 202, 203, 204, 209, Klenak 181.
223, 224, 225, 292, 297, 328, 329. Klokotiã (Clocotici) 231, 233, 235.
Zanzibar, ostrvo 131. Kluÿ (Cluj) 235, 236, 237, 238, 239, 258.
Zemun 48, 52, 76, 84, 110, 111, 120, 289, 315. Knez (Satchinez) 28, 90, 163, 165, 170, 171,
Zenica 101. 177, 215.
Zeta, oblast 93. Kovin 43, 48, 49.
Zlatica (Zlatiþa), manastir 35, 40. Komlauš-Arad 245.
Komloš v. Banatski Komloš.
Konak 180, 235.
I
Konstancija, spahiluk 296.
Ivanda (Ivanda) 118. Kosovo 98, 169.
Izbište 230. Kostajnica 123.
Iklad 129. Kostur 152.
Ilfov, ÿupanija 98. Kotor 93, 204.
Irig 188, 197. Kragujevac 7, 82, 99, 111, 136, 243, 280.
Italija 173, 182, 183, 274, 281, 294, 299. Krajova (Craiova) 17.
Kraqevac (Cralovaþ) 213.
J Kraqevina Srba, Hrvata i Slovenaca 29,
34, 214. V. i Jugoslavija.
Jabalåa (Iabalcea) 234. Krašovska ÿupanija 240.
Jarkovac 180. Krstur 181.
Jegra 327. Krupa, manastir 202.

337
Kruševac 231. Mladenovac 216.
Krušedol, manastir 7, 17, 18, 113. Movila Kajata (Movila Cºiata) 10, 12, 15.
Kuveÿdin, manastir 214. Modoš (danas Jaša Tomiã) 173, 179, 180,
Kuvin 174. 181, 182, 183.
Kulpin 326, 327. Modra 43, 44, 48, 49.
Kumane 174, 180. Mokrin 174, 328.
Kupinik 14. Mol 174.
Kurtea de Arðeš (Curtea de Arge¤) 9, 16. Moldavija 9, 10, 11, 12, 13, 16, 17, 136.
Kusiã 326. Molovin 93.
Kusiã, manastir 35, 36, 40. Mombasa 131.
Monoštor (Mºnº¤tur) 178, 182, 214, 215, 216,
L 217, 218.
Moraviåki srez 102.
Lavov 291. Moriš, reka 158, 161, 185, 186, 189, 197,
Lazarica, manastir 93. 198.
Lajpcig 81, 220, 277, 290, 295. Moskva 187.
Lika 114. Moskopoqe, oblast u Gråkoj 219, 220, 226,
Lipovo (Lipova) 114, 230. 227.
London 55, 61, 62, 65, 98. Mohaåki srez 136, 139, 140.
Lugovet (Câmpia) 181. Munara (Munar) 213, 216.
Lugoš 90, 122, 276, 289, 292. Muntenija (Muntenia) 10, 11, 12, 14, 15.
Lukiãevo 180.
Lupak (Lupac) 235. N

Q Nakovo, spahiluk 96, 296.

Nemaåka 20, 65, 122, 132, 258, 294, 310.
Qubqana 203, 204, 221. Nemaåki Åanad, spahiluk 296.
Nemet (Beregsºu Mic) 90, 127, 128, 129, 177,
M 213.
Nermiã 235, 237.
Mavrodin, spahiluk 99, 111, 112.
Neuzina 235.
Maðarska 34, 84, 88, 101, 110, 111, 112, 113,
Nikšiã 318.
125, 127, 146, 214, 224, 226, 227, 243, 299,
Nil, reka 131.
310. V. i Ugarska.
Niš 115.
Majna, reka 275. Novi Beåej 44, 46, 173, 177, 182, 183.
Makedonija 154. Novi Kneÿevac 174.
Mala Vlaška 117. V. i Oltenija. Novi Sad 14, 27, 28, 29, 40, 43, 44, 46, 48,
Mali Beåkerek (Becicherecu Mic) 28, 38, 39, 51, 52, 53, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 64, 65,
90, 174, 176, 177, 231. 76, 77, 78, 82, 83, 87, 89, 91, 92, 93, 98,
Mali Moriš, rukavac Moriša 186. 100, 104, 109, 110, 111, 112, 114, 115, 118,
Manenfeld, spahiluk 287, 323. 121, 122, 127, 128, 129, 136, 143, 151, 158,
Maramureš 245. 166, 169, 173, 175, 176, 177, 179, 180, 182,
Maribor 293. 185, 187, 188, 192, 196, 197, 198, 202, 203,
Marijanske Lazwe (Mariánské Lázne) 276. 204, 209, 212, 219, 221, 222, 223, 224, 225,
Marijenbad v. Marijanske Lazwe. 226, 227, 228, 230, 233, 235, 239, 240, 251,
Marijenfeld, pustara 96, 296, 328. 253, 255, 265, 266, 279, 283, 287, 289, 291,
Masai stepa 131. 292, 294, 295, 296, 299, 317, 321, 322, 323,
Macedonija, spahiluk 96. 324, 325, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 332,
Mezberew 313. 333.
Melenci 100, 174, 326, 328, 332, 333. Novi Severin, eparhija 9.
Mesiã, manastir 221, 226, 227. Novo Miloševo 174.
Mehadija 120, 121.
Mehala, predgraðe Temišvara 21, 28, 33,
38, 39, 90, 177, 215, 219. O
Mehalska eparhija 33. Obedska bara 14.
Milano 53. Odesa 153, 313, 315, 318.
Milkovo, reka 12, 15. Oltenija 153. V. i Mala Vlaška.
Miqacka, reka 102. Oplenac, brdo 216.
Minhen 82, 179, 182, 183, 274, 297, 298. Opovo 326.
Minc 126. Oravica (Oraviþa) 239, 289, 290.

338
Oradeja (Oradea) v. Veliki Varadin. Raška 93.
Orlovat 326. Reqevo 102, 111, 112.
Oršava (Or¤ova) 121. Rešinar 137, 139, 140.
Osek v. Osijek. Rešinarski protoprezviterat 137.
Osijek 95, 96, 202, 204, 276. Rešica (Re¤iþa) 234, 237, 238, 239.
Ostojiãevo 90, 91, 174, 177. Rijeka 52.
Otvas 230. Rim 131, 135, 140, 298.
Rimnik 187, 245.
P Rimnik (Rimnicu Vîlcea), eparhija 9, 13, 137.
Rimnik (Rimnicu Vîlcea), reka 10, 12, 15.
Padej 177, 201, 206. Risan 173, 204.
Pakrac, manastir 135.
Rostovo 238.
Pankova (Pancsova) v. Panåevo
Rošija Montana 138.
Panåevo 44, 46, 47, 48, 49, 52, 59, 60, 87, 90,
Rudna 24, 25, 82, 95—112, 213.
92, 114, 180, 204, 216, 220, 276, 289, 290.
Rudna, pustara 95.
Pardawski srez 97.
Ruma 181, 326.
Pariz 20, 54, 55, 61, 62, 65, 110, 111, 151,
Rumunija 8, 9, 17, 19, 20, 22, 23, 24, 25, 29,
281, 297, 298.
31, 32, 34, 35, 36, 38, 40, 41, 42, 70, 95, 99,
Parac (Parta) 118.
100, 112, 153, 156, 159, 174, 176, 197, 211,
Pemba, ostrvo 131.
214, 215, 216, 217, 218, 239, 294, 299, 332.
Petersburg v. Petrograd.
Rumunska Zemqa 13, 17, 18, 151—156. V. i
Petriwa 203, 204, 326.
Rumunija.
Petrovo Selo (Petrovaselo) 120.
Rumunska mitropolija 221.
Petrovaradin 115, 129, 289.
Petrograd 65, 66, 152, 153, 154, 230, 274, Rumunska patrijaršija 9.
315. Rusija 55, 61, 62, 65, 77, 83, 84, 153, 185,
Peã 114, 115. 211, 221, 238, 281, 294, 315, 318.
Peãka patrijaršija 113, 123, 124.
Peåka (Pecica) 160. S
Pešta 53, 55, 59, 61, 62, 82, 96, 97, 119, 127, Sabatka (Szabadka) v. Subotica.
129, 130, 131, 132, 145, 146, 164, 165, 203, Sava, reka 93, 299.
204, 219, 227, 228, 251, 279, 280, 281, 282, Sad, manastir 135.
283, 288, 291, 292, 298, 299, 308, 310, 311, Sanktpeterburg v. Petrograd.
321, 326, 327. V. i Budimpešta. Sarajevo 20, 100, 101, 102, 109, 111, 112, 291.
Peštanska ÿupanija 95. Sveta Gora 152, 154, 156.
Plzen 276. Sveti Ðurað (Sîngeorge), manastir 68, 70,
Podgorica 7, 136, 151, 173, 243. 138, 146, 212, 251.
Poÿarevac 110. Svrqig 231.
Pokoja 245.
Segedin (Szeged) 73, 146, 181, 327.
Poqana Dolÿ, spahiluk 98.
Selište 135.
Poqska 281, 294.
Semarton (Sînmartinu) 19, 24, 25, 30, 31, 34,
Pomorišje, oblast 157, 160, 186.
90, 174, 176, 180.
Pomoriška vojna granica 185.
Semikluš, Sentmikloš (Sânnicolau) 22, 96,
Prag 51, 126, 222, 225, 226, 227, 239, 327.
117, 143, 174, 296, 326.
Prespansko jezero 219.
Senðurð, manastir v. Sveti Ðurað.
Prešov 82.
Senta 326.
Prilep 92
Sentandreja (Szentendre) 119, 243.
Prislop, manastir 153.
Sentandrejski srez 102, 128.
Prwavor 158, 159.
Putna, reka, 13. Sew 201, 202, 203, 204, 209.
Seåuj 135, 139, 140.
Seåujska eparhija 136.
R Sibiw (Sibiu) 136, 137, 293.
Ravnik (Rafnic) 231, 233, 234. Sibiwski protoprezviterat 137.
Radna 230. Siret, reka 12, 13, 15.
Radojevo 90, 174. Skopqe 32.
Rakovac, manastir 243. Slavonija 100, 113, 120, 126.
Ratezaci 10, 12, 13, 15. Slavonski Brod 100.
Racvaroš (Ráczváros) v. Srpska Varoš. Slankamen 120.
Racenštat (Ratzenstadt) v. Srpska Varoš. Slatina Timiš 230.

339
Slovaåka 43, 44, 48, 49, 146. Temišvarska eparhija 34, 35, 36, 37, 38, 40,
Slovenija 294. 41, 114, 117—121, 124, 148, 199, 212, 214,
Solun 219. 215, 217, 218, 255.
Sombor 41, 52, 54, 60, 100, 181, 327, 329. Temišvarska episkopija 37, 41.
Sofija 280. Temišvarska ÿupanija 96, 129
Split 288. Temišvarski protoprezviterat 28.
Srbija 17, 21, 35, 54, 61, 62, 70, 74, 75, 77, Temišvarsko-vršaåka eparhija 208, 209.
81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 93, 97, 98, 99, Terezienštat (Theresienstadt) v. Subotica.
100, 101, 106, 108, 113, 118, 120, 152, 154, Timoåka eparhija 216.
166, 224, 225, 226, 231, 232, 233, 240, 241, Tirol 229, 313.
242, 315. Tismana, manastir 152, 153, 154, 156.
Srem 7, 10, 14, 16, 17, 18, 120, 177, 180, 182, Titograd v. Podgorica.
183. Tolvadija (Livezile) 213, 216.
Sremska ÿupanija 96. Torontalska varmeða 143, 145.
Sremski Karlovci 7, 28, 34, 37, 41, 43, 44, Torontalska ÿupanija 96, 108, 128, 129, 328.
48, 49, 73, 104, 109, 114, 115, 118, 121, Transilvanija 153, 243. V. i Erdeq.
122, 123, 124, 129, 136, 138, 170, 171, 179, Trenåin 276.
202, 203, 212, 213, 214, 221, 223, 255, 273, Trst 55, 61, 62, 131, 204, 296.
296, 316, 325, 328. V. i Karlovci. Turn Severin 152.
Srpska Varoš 186. Turska 87, 120.
Srpska Crwa 329. Turski Beåej v. Novi Beåej.
Srpski Aradac 177.
Srpski Veliki Semikluš, Srpski Veliki Ã
Sent Mikloš v. Semikluš.
Srpski Padej v. Padej. Ãelije, manastir 7.
Srpski Sveti Petar (Sânpetru Sârbesc) v. Ãukovac 186.
Veliki Sempetar.
Srpski Semarton, Srpski Senmarton (Sîn- U
martinu Sîrbesc) v. Semarton. Ugarska 8, 16, 40, 81, 83, 87, 98, 102, 104,
Srpski Åanad, spahiluk 296. 105, 108, 111, 127, 128, 153, 186, 224, 252,
Stara Moldava (Moldova Veche) 91. 254, 266, 275, 279, 281, 292, 294, 295, 325,
Stari Arad 129. 326, 330. V. i Maðarska.
Starobeåejski srez 102. Ugro-Vlaška 9, 113.
Studenica, manastir 93. Ugro-vlaška mitropolija 9, 10.
Subotica 52, 73, 89, 100, 165, 176, 177, 231, Uqma 230, 239.
276, 330.
F
T
Fabrika, predgraðe Temišvara 81, 144, 254,
Tamadea-Tamasesti, spahiluk 99. 255, 271.
Tamiš, reka 108. Faåeš 114.
Tamiška ÿupanija 128, 129, 240. Fibiš 174.
Tanadeu Ÿos, spahiluk 105. Fenlak (Felnac) 160, 213.
Tanga 131. Few (Foeni) 213.
Tanzanija 131, 132, 133. Frankfurt 275.
Temišvar 8, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 27, 28, Francuska 69, 281, 294.
29, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, Fruška gora 123, 124.
42, 48, 49, 51, 52, 61, 62, 81—88, 89, 90,
91, 92, 95, 96, 108, 109, 110, 111, 118, 120, H
121, 122, 123, 125, 126, 127, 128, 129, 130,
131, 132, 133, 138, 139, 140, 141, 143, 144, Habzburška monarhija v. Austrija.
145, 146, 147, 148, 150, 163, 165, 166, 168, Habzburško carstvo v. Austrija.
170, 171, 173, 180, 181, 182, 183, 186, Hajduåica, spahiluk 128.
199—209, 211, 212, 213, 214, 215, 216, Hale 64, 65, 67.
219, 220, 221, 226, 227, 229, 231, 234, 238, Halmað (Halmagiu) 243, 244.
239, 240, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 257, Herešti, spahiluk 99
258, 262, 263271, 273, 276, 277, 286, 287, Hercegovina 85, 113, 123, 124.
288, 289, 290, 291, 293, 294, 298, 299, 308, Hilandar, manastir 152.
310, 313, 314, 315, 316, 317, 318, 319. Hoensilcen (Hohensülzen) 330.

340
Hondol 138. Åanadski protopopijat 328.
Hrvatska 113, 126, 146, 209, 231, 232, 241, Åaåak 110.
242, 294. Åeška 146, 294.
Huwedoara, ÿupanija 9. Åiksereda 235.
Åurug 326.
C
Š
Carigrad 82, 84, 152.
Celovec 292. Šabaåka eparhija 34.
Šarkad, predgraðe Arada 89
Civitas Rascianorum (Civitas Rascianorum)
Šatista, oblast u Gråkoj 219, 220.
v. Srpska Varoš. Šemnic 126.
Crna Gora 224. Šibenik 202.
Širija (¢iria) 129, 153, 245.
Å Šopron 65.
Åakovo (Ciacova) 22, 100, 114, 180, 313, 317, Štokholm 274.
Šurjan 213.
318.
Åanad (Cenad) 114, 330.

341
 REGISTAR IMENA LIÅNOSTI*
A Anastasijeviã, Miša, politiåar 86.
Abdurahman, paša od Budima 282.
Avakumoviã, Pavle, arhimandrit 138, 186.
Avakumoviã, Stefan, episkop 67, 68, 139,
140, 141, 144, 145.
Avramoviã, Dimitrije, pisac 329.
Adamoviã, Gerasim, episkop 119, 137, 138.
Adamoviã, Jova 328.
Adamoviã, Lazar, sveštenik u Aradu 192.
Aÿbot (Asbóth), maðarski kwiÿevnik 101.
Ajvaz, Qubomir, nastavnik u Temišvaru 21.
Ajh, Janoš, slikar 181.
Aksentijeviã, Jakov, zidar novosadski 330,
332, 333.
Albreht, nadvojvoda 102.
Alevin, Rikard (Alewyn), teatrolog 274.
Aleksandar Veliki, car 44.
Aleksandar Karaðorðeviã, knez 74, 75, 76,
82, 83, 84, 85, 86, 97, 325.
Aleksandar Obrenoviã, kraq 101, 216.
Aleksandroviã, Qubomir, slikar 176, 177.
Aleksijeviã, Vlastoje, publicista 44.
Aleksiã, porodica 173—183.
Aleksiã, Aleksa, uåiteq u Mehali 177.
Aleksiã, Dušan, slikar 90, 173, 177, 178,
179, 182, 183.
Aleksiã, Ivan, slikar 173, 175, 177, 178,
179, 180, 181, 182, 183.
Aleksiã, Jovan, slikar 173, 174, 176, 177,
179, 182, 183.
Aleksiã, Kornelije, sin Nikolin 174.
Aleksiã, Marija roð. Stankiã 173.
Aleksiã, Miša, slikar 177.
Aleksiã, Nikola, slikar 89, 90, 91, 93, 94,
173, 174, 175, 176, 177, 179, 180, 182, 183,
189, 330.
Aleksiã, Stevan, slikar 173, 177, 178, 179,
180, 182, 183, 326.
Alepski, Pavle, putopisac 152.
Ambroziã, Katarina, istoriåar umetnosti
327.
* Izvorni, latiniåni oblik imena dodavan je u zagradi u sluåajevima kad je trans-
literacija zahtevala veãe intervencije. Kurzivne cifre oznaåavaju stranice na kojima je
ålanak odnosnog autora.
Angel, Atanasije, episkop 135.
Andreis, Josip, muzikolog 60.
Andriã, Aleksandar, kwiÿevnik 73—79, 163,
165.
Anðeliã, German, arhimandrit 100, 115.
Anðeliã, Stevan, darodavac 104.
Anepsija, devojka iz roda kneza Lazara Hre-
beqanoviãa 18.
Antonoviã, Andrija, uåiteq u Aradu 160.
Antonoviã, Vasilije, trgovac 191.
Antonoviã, Isaija, episkop 121, 243.
Antonoviã, Manojlo-Emanuil, pozlatar i
slikar 90.
Anuiki, Silviju (Anuichi), istoriåar 243.
Apel, Jovan, general 100.
Aradski, Petar, zemqomer u Somboru 327.
Aron, Petar Paul, unijatski episkop 243,
244.
Arsenije, sveštenik u Åakovu 118.
Arsenije III Åarnojeviã, patrijarh 70, 106,
157.
Arsenije IV Jovanoviã Šakabenta, patri-
jarh 115, 120, 121, 123, 124, 243.
Arsiã, porodica 265—272.
Arsiã, Eustahija roð. Cinciã, kwiÿevni-
ca 64, 265, 266, 267, 268, 271.
Arsiã, Marija, kãi Savina 187, 266, 270,
271.
Arsiã, Mojsej, pravnik 265, 266.
Arsiã, Petar, senator u Aradu 185, 265.
Arsiã, Sava, senator u Aradu 185, 186, 187,
265, 266, 267, 268, 269, 271.
Arsiã, Terezija, supruga Savina 187, 266,
271.
Atanackoviã, Platon, episkop 76.
August, austrijski knez 281.
Acel, Janoš, komesar i plemiã 192.
B
Bajiã, Vasilije, lekar 145.
343
Bajiã, Miloš od Varadija, baron 102, 103,
111, 112.
Bajiã, Petrija od Varadija 98.
Balog, Ištvan (Balog István), pisac 329.
Barabaš, Nikola, slikar 305.
Barjaši, Arpad, kraqevski školski nad-
zornik 160.
Barlovac, Ðorðe, konzul 108.
Baron, komesar 138.
Baroše (Baroche), glumica 285.
Barsan, Koman, prota iz Rešinara 137, 139,
140.
Bartelemi, Ÿan Ÿak (Barthélemy), pisac
329.
Basarab, porodica 18.
Basarab, Milica roð. Ðorðeviã 17, 18.
Basarab, Wagoje, vlaški vladar 7, 10, 17,
18.
Batušiã, Nikola, teatrolog 291, 292.
Baãawi (Batthyány), porodica 275, 284, 297.
Baãawi, grof 274, 282.
Baãawi, Marija, grofica 282.
Bauer, J., litograf 328.
Bah, Aleksandar (Bach), ministar 76, 284.
Bašiã, Milivoje, istoriåar kwiÿevnosti
7.
Beÿan, Silviu, direktor škole u Temi-
švaru 20.
Beÿu, Prot (Prot I. N. Beju), istoriåar 136.
Bela, Vali (Béla), istoriåar 192, 193.
Belåiã, Jovan, posinak Jovana Nikoliãa od
Rudne 96.
Beqanski, Ðorðe, profesor 327.
Berenfels, Vajs fon, muziåar 204.
Berkesi, Ištvan (Berkeszi István), istori-
åar umetnosti 179.
Berlendesen, general-major 138.
Betoven, Ludvig van (Beethoven), kompozi-
tor 54, 55, 57, 58, 61, 62.
Beåi, Gedeon, direktor varoške bolnice
257.
Bešewei, Ištvan (Bessenyei István), kwi-
ÿevnik 276.
Bešina, Petar iz Uqme 239.
Bibiã, Pavle, paroh 328, 332, 333.
Bibiå, Nikola, paroh 331.
Biga, Petar, pukovnik 87.
Biki, Mileva-Milica roð. Stefanoviã 261.
Biki, Franc 261.
Bikicki, Milana, bibliotekar 203.
Binder, Pavle (Binder), istoriåar 153.
Binder Bugarski, Aleksandra 19, 20.
Birta, Ivan (Birta), etnolog 230.
Birta, Todor, trgovac 233, 234, 240.
Bifon, Ÿorÿ Luj Leklerk (Buffon), pri-
rodwak 63, 67, 68.
Bjelica, Mihajlo, ÿurnalista 84.
Blaznavac, Milivoje, namesnik Milana
Obrenoviãa 99, 111.
344
Blanšar, Ÿan Pjer (Blanchard), slikar 302.
Bobulesku, Josif (Iosif Bobulescu), episkop
151.
Bogdan III Slepi, vladar Moldavije 10, 11,
12, 13, 15, 16, 17.
Bogdan, Ÿivko, advokat 105, 106.
Bogdan, Marko, trgovac 105, 106.
Bogdanoviã, Lazar, istoriåar umetnosti 179.
Bogdanoviã, Lazar, senator u Aradu 185.
Bogdanoviã, Lukijan, episkop 108.
Bogosavqeviã, Jovan, profesor 22.
Bode, Johan Elert (Bode), prirodwak 67.
Boÿiã, Petar, sudija u Aradu 185, 187.
Bojiã, Lazar, kwiÿevnik 129.
Boliã, Prokopije, arhimandrit 64.
Bona, Gabor (Bona Gábor), pisac 127.
Bondin, Jovan, pozlatar 90.
Born (Born), inspektor pozorišne rasvete
286.
Borojeviã, Milan, slikar i grafiåar 326.
Botiã, Milorad, pravnik 221.
Boškoviã, Jovan, ålan Društva za SNP
100.
Boškoviã, Qubica, bibliotekar 51.
Brajer, T. (Breier) 253, 256.
Brankovan, Julka roð. Šifman 329.
Brankoviã, Angelina, svetica i despotica
7, 8, 14, 17.
Brankoviã, Georgije, patrijarh 104, 106, 108,
111, 112, 163, 170, 212, 255.
Brankoviã, Vasilije iz Arada 189.
Brankoviã, Vuk, despot 7.
Brankoviã, Ðorðe, grof 13, 14, 16.
Brankoviã, Ðorðe v. Brankoviã, Maksim.
Brankoviã, Ðurað, despot 14, 17.
Brankoviã, Jovan, despot 7, 8, 14.
Brankoviã, Lukijan T., pisac 39.
Brankoviã, Maksim, mitropolit 7—18.
Brankoviã, Stefan, despot 14.
Branovaåki, Stevan, gradonaåelnik novo-
sadski 97, 323, 324.
Brdareviã, Blagoje iz Vaqeva 33.
Brliã, Igwat iz Slavonskog Broda 100.
Bruner (Brunner), pozorišni tehniåar 286.
Brunsvik (Brunszvik), porodica 297.
Bugarski, Aleksandra, profesor 22.
Bugarski, Arsenije 7—18.
Bugarski, Ðorðe, pedagog 326.
Bugarski, Joca, horovoða 254.
Bugarski, Milivoj 19—25.
Bugarski, Mirjana, profesor 19, 20, 21, 22,
23.
Bugarski, Paja, zemqoradnik u Semartonu
19.
Bugarski, Stevan, inÿiwer i istoriåar 8,
14, 19, 20, 27—42, 89, 90, 92, 128, 187,
212, 251, 252, 258.
Bugarski, Tinka roð. Ðuriã 19.
Bujas, Milica, redaktor 43—49, 329.
Bukovac, Vlaho, slikar 328.
Bukuroviã, Gligorije, sveštenik 160.
V Vujiãi, graniåarski kapetani 96.
Vajdman (Weidmann), rediteq 285, 289.
Vajdman (Weidmann), glumica 286, 289.
Vajs, Bernat (Weisz), lekar 254.
Vaka, Nikola, komunalni uåiteq 235.
Vanonåek (Wanoncsek), dirigent 285.
Vasilijeviã, Vasilije, kurijalni sudija 106.
Vasiã, Aleksandar, muzikolog 51—62.
Vasiã, Jovan, straÿmešter 186.
Vasiã, Pavle, istoriåar umetnosti 173.
Vasiã, Pavle, lekar 145, 146.
Vasiã, Petar, gradonaåelnik aradski 185.
Vatašijanu, V. (Vºtº¤ianu), rumunski isto-
riåar 153.
Veber (Weber), pisac 77.
Vekerle, Šandor (Wekerle Sándor), maðar-
ski premijer 223.
Venkhajm (Wenckheim), porodica 284.
Vergilije (Vergilius), pesnik 128.
Verde, knez 97.
Vereš, Vladislav, ikonoipisac 91.
Verzar (Verzár), uåiteq u Beåkereku 281.
Vern, Ÿil (Verne), kwiÿevnik 52.
Vidak, porodica 96.
Vidakoviã, Milovan, kwiÿevnik 129.
Viloviã, Vinko, profesor 22.
Vitkoviã, Dimitrije, istoriåar crkve 200,
201.
Vitkoviãi, graniåarski kapetani 96.
Viha, Ludvig 109.
Viha, Mišelina, unuka Fedora Nikoliãa
od Rudne 109.
Vladisavqeviã, Joanikije, episkop 113.
Vladislav I, kraq 152, 154.
Vladislav II, kraq 9, 10, 16.
Vlahoviã, Ðoka, prota 105.
Vlahoviã, Stojanka, nastavnica u Temišva-
ru 21.
Vlašiã, Andreja iz Karaševa 234.
Vlašiã, Andreja, uåiteq i seoski knez 234,
235.
Vlašiã, Arpad, pomoãni beleÿnik 234.
Vlašiã, Eugen (Jeno), mesar u Temišvaru
234.
Vlašiã, Karolina Lujza iz Karaševa 234.
Vlašiã, Marija roð. Šmidl 234.
Vlašiã, Matija, direktor škole 233, 234,
235, 236, 240.
Vlašiå, Ðula (Wlassics Gyula), ministar
prosvete 131.
Vozareviã, Gligorije, kwiÿar 314.
Volta, Alesandro (Volta), fiziåar 63.
Volter, Fransoa Mari Arue (Voltaire), fi-
lozof 63.
Vujiã, prota iz Beograda 45.
Vujiã, Joakim, kwiÿevnik 64, 281, 283.
Vujiã, Kosta — Prota, student medicine
45, 49.
Vukadinoviã, Joan, pesnik 148.
Vukeliã, nadzornik u Sarajevu 102.
Vukoviã, Sava, episkop 7, 113—124, 136,
212, 243.
Vukåeviã, Milo, profesor 20.
Vulini, graniåarski kapetani 96.
Vurcbah, Konstantin (Wurzbach), istori-
åar 82, 83, 84, 85, 127.
Vuåiã Perišiã, Toma, vojvoda i politiåar
74, 75, 81, 83, 85, 86.
G
Gavela, Branko, rediteq i pozorišni teo-
retiåar 297.
Gavriloviã, Andra, istoriåar 329, 332, 333.
Gavriloviã, Bisa 89, 91, 92.
Gavriloviã, Vladimir, slikar 181.
Gavriloviã, Maksim, episkop 123.
Gavriloviã, Nikola, istoriåar 63—71, 202.
Gavriloviã, Nikola, profesor 22.
Gavriloviã, Slavko, akademik 109, 128.
Gavruca, Petar iz Pokole 245.
Gaj, Qudevit, kwiÿevnik i politiåar 166.
Gajin, Vladimir, uåiteq u Aradu 161.
Galvani, Luiði (Galvani), fiziåar 63.
Garašanin, Ilija, drÿavnik 84, 86.
Georgijeviã od Apadije, porodica 145.
Georgijeviã, Jovan, mitropolit 136.
Georgijeviã, Panta, otac Dimitrija Tirola
313.
Georgijevski, Qubiša, pozorišni rediteq
297.
Gephardi, Ludvig Albreht (Gebhardi), pisac
44.
Gerold, Karl (Gerold), štampar 126, 127.
Gete, Johan Volfgang (Goethe), kwiÿevnik
52, 275, 281, 290, 292, 293, 295, 298.
Gecija, Jovan (Ioan Gheþia) 148.
Gigiã, Slavko, slikar 181.
Gluk, Kristof Vilibald (Gluck), kompozi-
tor 54.
Gogl, Jovan N., pisac 73.
Goðevac, Ÿivka iz Vaqeva 33.
Golec, I., muzikolog 202, 204.
Golub, Emanuel, profesor 22.
Granofski, porodica 234.
Grahovac, Spasoje, profesor 73—79, 317.
Grašalkoviã, porodica 297.
Grašalkoviã, grof 274.
Gregor, Jozef 274.
Grosinger, Tadija 109.
Grigoroviå, Viktor Ivanoviå, slavista 153.
Gruber, Gernot, muzikolog 204.
Gruiã, Georg, prikupqaå priloga 191.
345
Gruiã, Petar, prikupqaå priloga 191.
Gruiã, Simeon, prikupqaå priloga 191.
Grujiã, Jevrem, ministar 86.
Grujiã, Nikanor, episkop 100.
Grujiã, Radoslav M., istoriåar 7, 114, 118,
121, 122, 153.
Gråiã, Nikodim, kaluðer 151—156.
Guqaš, Pal (Gulyás Pál), istoriåar 127, 130.
Guqelmi, Luiði (Guglielmi), kompozitor 277,
278, 279, 280, 282, 294, 295, 310, 311.
Guno, Šarl (Gounod), kompozitor 54.
Gutenbrun (Guttenbrun), slikar 301.
D Dimitrijeviã, Vasilije, episkop 114, 115,
Davidoviã, Dimitrije, kwiÿevnik i pu-
blicista 125.
Davidoviã, Qubomir, politiåar 225.
Daviåo, Hajim S., kwiÿevnik 59.
Dadawi, Janko od Ðulveza i Diwaša, ple-
miã 130.
Dadawi, Margita roð. Damaskin 130, 132.
Dalamber, Ÿan (D'Alembert, Jean le Rond),
matematiåar 63.
Dalen, poglavar 100.
Damaskin, porodica 125—133.
Damaskin, Aleksandar — Aleksa, asesor 128,
148.
Damaskin, Ana, kãi Stefanova 128, 129.
Damaskin, Anðelija, kãi Simeonova 129.
Damaskin, Antonija, kãi Antonijeva 130.
Damaskin, Antonije, naåelnik sreza i ase-
sor 128, 129, 130, 132, 133.
Damaskin, Arsen, posednik i pisac 130,
131, 132, 133.
Damaskin, Ðorðe, potpukovnik 129, 130.
Damaskin, Ema roð. Vašerheqi 130.
Damaskin, Etelka roð. Feldvari 129, 130,
132.
Damaskin, Jelena roð. Tekelija 128.
Damaskin, Jelena, unuka Ðorðeva 130.
Damaskin, Jovan, veliki ÿupan i poslanik
97, 129, 130, 133.
Damaskin, Katarina roð. Teodoroviã 130.
Damaskin, Margita, kãi Stefanova 130.
Damaskin, Marija roð. Zako 128, 130.
Damaskin, Pulherija roð. Palikuåevni 129.
Damaskin, Sava, posednik i sudija, 125, 126,
127, 128, 130, 132, 133.
Damaskin, Simeon, sin Stefanov 128, 129,
130.
Damaskin, Stefan, unuk Ðorðev 130, 132.
Damaskin, Stefan, pravnik 129.
Damaskin, Stefan, sin Ðorðev 130.
Damaskin-Qubimiroviã, Stefan od Neme-
ta, rodonaåelnik porodice i sudija 127,
128, 130, 132, 133.
Damjanoviã, Raja, politiåar 85.
346
Danil, Konstantin, slikar 89, 90, 91, 93,
94.
Daniåiã, Ðura, filolog i kwiÿevnik 44,
45, 48, 49, 314.
Dvoraåek, advokat u Beåu 97.
Deak, Ferenc (Deák Ferenc), politiåar 97.
Deviã, Georgije, drvorezbar 89, 91.
Deÿan, savetnik Temišvarske administra-
cije 121, 122, 124.
Demeter, Dimitrije, kwiÿevnik 297.
Deretiã, Jovan, istoriåar kwiÿevnosti 75.
Derešãe, Vasa, pozlatar 90.
Dib, Petar, sveštenik 138.
117, 119, 123, 136.
Dimitrijeviã, Vladimir, paroh 108.
Dimitrijeviã, Ðorðe, inÿiwer 21.
Dimitrijeviã, Miša, politiåar 47, 325.
Dimitrijeviã, Nikanor, episkop 113.
Dimitrijeviã, Nikolaj, episkop 113—124.
Dimitrijeviã, Svetozar, advokat 108.
Dimitrijeviã-Rafailoviã, porodica 173.
Dimiã, Georgije, prevodilac 44.
Ditrih, M. (Dietrich), teatrolog 274.
Djamo Dijakonica, Luåija, (Lucia Djamo Di-
aconiþº), folklorista 153.
Dobra, Miqa, uåiteq iz Krašova 235.
Dobra, Miqa mlaði, veroispovedni uåiteq
iz Krašova 235.
Dobra, Petar, veroispovedni uåiteq u Ne-
uzini 235.
Dobrašinoviã, Golub, istoriåar kwiÿev-
nosti 253.
Dobroviã, Ivanka roð. Haxi, pravnica 222.
Dobroviã, Nikola, arhitekta 222.
Dobroviã, Olga roð. Haxi 222.
Dobroviã, Petar, slikar 222.
Dolga, Dimitrije, eparhijski školski re-
ferent 160.
Dolomje, Deodat Gratet de (Dolomieu), pri-
rodwak 67.
Domanski, Jelka roð. Stefanoviã 261.
Domanski, Rajmund 261.
Domawanc, Petar, uåiteq muzike 235.
Doner (Donner), garderober u pozorištu 286.
Doner (Donner), oblaåiqa u pozorištu 286.
Doniceti, Gaetano (Donizetti), kompozitor
54.
Došen, Isak, arhimandrit 108, 213.
Dragomir, Silviju, istoriåar 135, 136.
Dragyc, Vasilije (Drºguþ), etnograf 152.
Drajšok, Aleksandar (Dreyschock), pijani-
sta i profesor 51, 55, 56, 61, 62.
Dubravinski, Inokentije, profesor i bo-
goslov 66, 68.
Dudl, profesor muzike iz Rešice 239.
Duišin, Anton V., istoriåar 110.
Duka, Geza od Kadara, baron 106, 109.
Duka, Jovanka roð. Nikoliã od Rudne 106,
109.
Dunðerski, Gedeon, veleposednik 105.
Dunðerski, Lazar, veleposednik 104, 105,
111, 112.
Ð
Ðaja, Ivan, biolog i fiziolog 20.
Ðakoviã, Bogdan, muzikolog 204.
Ðermek, Joan, prikupqaå priloga 191.
Ðika, Jovan 129, 256.
Ðika, Katarina roð. Damaskin 128, 129.
Ðorðeviã, Vladimir, muzikolog 199, 201.
Ðorðeviã, Lazar, tast Wagoja Basaraba 17.
Ðurasa (Giurasa), porodica 237.
Ðurasa, Alojz iz Karaševa 237.
Ðurasa, Ana roð. Ðurkica 237.
Ðurasa, Zora, studentkiwa 238.
Ðurasa, Ivan iz Karaševa 237.
Ðurasa, Jeroš, uåiteq 237.
Ðurasa, Marija iz Karaševa 237.
Ðurasa, Marjan, veroispovedni uåiteq 235,
237.
Ðurasa, Martin iz Rešice 238, 239.
Ðurasa, Olga roð. Špicer, åinovnica 238.
Ðurasa, Stepan iz Karaševa 237, 238.
Ðurasa, Franåisk — Feri, advokat 237, 238,
239, 240.
Ðuriã, Ðorðe, istoriåar 81—88.
Ðuriã, Olga, profesor 20.
Ðuriã-Klajn, Stana, muzikolog 52, 60, 61,
204.
Ðuriåiã, porodica 181.
Ðuriåko od Modoša, porodica 145.
Ðurkica, Mikola, drÿavni uåiteq 235.
Ðurkoviã, Ðorðe, poslanik 108.
Ðurkoviã, Evgenije, uåiteq pevawa 204.
Ðurkoviã, Nikola, kompozitor 204, 209.
Ðurkoviã, Pavel, slikar 90.
E
Ebersberg, J. S., pisac 77.
Evtimije, trnovski patrijarh 152.
Edelspaher, viceišpan 265.
Elvic (Elwitz), glumica 285, 289.
Engel, Johan Kristijan (Engel), istoriåar
16, 17.
Engelhard, baron 117
Engert, Johan (Engerth), scenograf 279, 281.
Erdedi (Erdõdy), grof 274.
Erdedi, Marija Terezija 275.
Erdujheqi, Melhior, istoriåar 110.
Eremiã, Paja, plemiã 105.
Esterhazi (Esterházy), porodica 274, 284, 297,
303.
Esterhazi, Nikola, grof 275, 279, 281, 299,
301, 302.
Esterhazi, Pavle, grof 282.
Eustatijeviã, Dimitrije, sekretar vladike
Sofronija Kiriloviãa 137, 138, 139, 140.
Ÿ
Ÿivanoviã, Dimitrije, dobrotvor 39.
Ÿivanoviã, Qiqana, istoriåar umetnosti
177, 324.
Ÿivanoviã, Sinesije, episkop 243—249.
Ÿivi, A. (Jivi) 136.
Ÿivkoviã, Vasilije, paroh 73, 75.
Ÿivkoviã, Joca, baron 45.
Ÿivkoviã, Kornelije, arhimandrit 160.
Ÿivkoviã, Mirko, slavista 77, 110.
Ÿivkoviã, Teodor, vladika 45.
Ÿivkoviã, Teodor, prikupqaå priloga 191.
Ÿivojnoviã, Jovan, publicista 230, 233, 234,
235, 236, 237, 239, 240.
Ÿili (Jilly), upravnik gimnazije 102.
Z
Zajc, Ivan, kompozitor 293.
Zauerman, Johan (Sauermann), rediteq 291.
Zaharijeviã, Vasilije, sveštenik 43.
Zaharijeviã, Dimitrije, pravnik 43, 44, 46,
47.
Zaharijeviã, Ilija, profesor 43, 44, 48.
Zaharijeviã, Lazar, sudija 43—49.
Zeremski, Ilarion, episkop 32, 41, 122,
214.
Ziåi, grof 98.
Zoriãi, graniåarski kapetani 96.
Zubkoviã, Arsen, sudija 108.
I
Ivaniã, Dušan, filolog 52.
Ivaniã, Ivan, istoriåar 230.
Ivanoviã, Ivan, poslanik 108.
Ivanoviã, Jeftimije, pisac 329.
Ivanoviã, Petar iz Vaqeva 33.
Ivanoviã, Teofil iz Vaqeva 33.
Ivanåeviã, Stevan Dabiã, pedagog 326.
Ivaåkoviã, Prokopije, patrijarh 45, 46, 245.
Ivkoviã, porodica 257.
Igwatoviã, Jakov, kwiÿevnik 83.
Iliã, Arsenije, školski upravnik 160.
Iliã, Vojislav, pesnik 165.
Iliã, Sava, etnomuzikolog 254.
Iskriã, Lidija, profesor 22.
Ifka, Fridi, veroispovedni uåiteq 235.
J
Jakabfalvi, Zoltan 261.
Jakabfalvi, Marta-Olga roð. Stefanoviã
261.
Jakovqeviã, Stevan, profesor 20.
Jakšiã, porodica 173.
347
Jakšiã, Arsenije, slikar 173.
Jakšiã, Dimitrije, slikar 173.
Jakšiã, Dmitar, zaduÿbinar 186.
Jakšiã, Ðura, kwiÿevnik 170.
Jakšiã, Josif, slikar 173.
Jakšiã, Milutin, istoriåar 115, 116, 117.
Janiã, Ekatarina roð. Pap 89.
Janiã, Lazar, vajar 89, 90, 93, 94.
Janiã, Mihailo, vajar 89, 90, 91, 92, 93, 94,
189.
Janiãi, vajari 89—94.
Jankoviã, slikar iz Modoša 181.
Jankoviã, Aleksa, drÿavnik 81—88.
Jankoviã, Gavril — Gavra, dobrotvor 185—
198.
Jankoviã, Georgije, senator aradski 185, 187,
188, 193, 195, 197, 198.
Jankoviã, Ðorðe, austrougarski kapetan 48.
Jankoviã, Emanuil, kwiÿevnik 293.
Jankoviã, Janiãije, hajduk 39.
Jankoviã, Jelena iz Arada 187, 188.
Jankoviã, Julijana, majka Gavrilova 187, 188,
197.
Jankoviã, Manojlo, kandidat medicinskih
nauka 64.
Jankoviã, Marta, sestra Gavrilova 187, 188.
Jankoviã, Melanija roð. Zaharijeviã 44, 48.
Jankoviã, Mita, abaxija temišvarski 81.
Jankoviã Mirijevski, Teodor, nadzornik ško-
la 41, 65, 95, 157.
Jacimirski, Aleksandar Ivanoviå, slavi-
sta 152, 153, 156.
Jevriã, Ðura, paroh segedinski 160.
Jeger, slikar i profesor 321, 324.
Jelisaveta, carica 101.
Jenko, Davorin, kompozitor 55, 97.
Jeremiã, Risto, istoriåar medicine 143.
Joakim, namesnik jeromonah u Partošu 118.
Joan Stefan v. Stefan Veliki.
Joanov, Sava iz Arada 265.
Joanoviã, Georgije, profesor 252.
Joanoviãi, posednici 96.
Jovan Sracimir, car 154.
Jovanov, Jasna, istoriåar umetnosti 182.
Jovanoviã, porodica 222.
Jovanoviã, general 101.
Jovanoviã Vidak, Vikentije, episkop 114,
115, 116, 117, 123, 124, 138, 157, 187, 243.
Jovanoviã, Ðorðe, horoupraviteq u Temi-
švaru 201.
Jovanoviã, Jovan — Zmaj, kwiÿevnik 56, 57,
58, 59, 60, 61, 62, 98, 170, 273, 283, 294.
Jovanoviã, Kiril, kalfa 201.
Jovanoviã, Kornel, publicista 100.
Jovanoviã, Milan, profesor 20.
Jovanoviã, Miodrag, istoriåar umetnosti
89—94, 176, 177, 182, 299, 327, 330.
Jovanoviã, Mihailo — Mikl, carsko-kra-
qevski kapetan 44.
348
Jovanoviã, Pavle, kraqevski savetnik i do-
brotvor 108, 188, 193.
Jovanoviã, Paja, slikar 326.
Jovanoviã, Petar, prikupaqaå priloga 191.
Jovanoviã, Petar, prevodilac 44.
Jovanoviã, Slobodan, istoriåar i politi-
åar 81, 83, 85, 86.
Jovanoviã, Stevan, poslanik 108.
Jovanoviã Batut, Milan, lekar 100.
Joviåiã, Ivanka, bibliotekar 60.
Jon Bogdan v. Bogdan III Slepi.
Josif, mitropolit 31.
Josif II, car 68, 275, 293.
Josifoviã, Joan, jerej 119.
Jugoviã, Dragomir, hajduk 39.
K
Kajzer, konzistorijalni fiškal 46.
Kalaj, Bewamin (Kállay), ministar 97, 98,
100, 101, 103, 109.
Kalevit, mitropolit sofijski 7, 8.
Kalinoviã, Konstantin, gradonaåelnik Ara-
da 185.
Kaloeru, Joan, otac vojvode Radula 17.
Kalåiã, Josif, profesor 22.
Kamburov, Ivan 280.
Kampelen, Bela, istoriåar 127.
Kamenicki (Kamenitzky), glumica 285, 289.
Kanic, Fridrih (Kanitz), putopisac 296.
Kapdemort, Marko, kulturni i pozorišni
stvaralac 297.
Kapdemort, Stevan, kulturni i pozorišni
stvaralac 297.
Kapuši, slikar iz Krstura 181.
Karavelov, Quben, publicista 77.
Karaðorðeviã, Jelena, knegiwica 97.
Karaðorðeviã, Persida, knegiwa 97.
Karaðorðeviãi, dinastija 315.
Karaxiã, Vuk Stefanoviã 48, 75, 78, 79, 85,
87, 88, 129, 169, 252, 253, 314, 317.
Karlo VI, car 115.
Karoqi (Károlyi), porodica 274, 284, 294,
306.
Karoqi, Mihaq (Károlyi Mihály), grof 224,
226, 227.
Kasini, Ðovani Domeniko (Cassini), astro-
nom 63.
Katana, Kalman, preparator 131.
Katarina II, carica 68.
Kaunic, Vencel (Kaunitz), kancelar 128.
Kašanin, Milan, kwiÿevnik 175, 182.
Kašikoviã, Nikola, publicista 101.
Kegleviã (Keglevich), porodica 284, 297.
Kempen, baron 76.
Kengelac, Pavle, arhimandrit i istoriåar
63—71, 146.
Kenigseg, feldmaršal 122.
Kerewi, Ferenc (Kerényi) 273.
Kik, Anton, protokolist 278.
Kinderman, Hajnc (Kindermann), teatrolog
273, 274, 275, 280, 298.
Kine, Viktor (Kühne) publicista 77.
Kiriloviã, Dimitrije, istoriåar kulture
188, 325.
Kiriloviã, Sofronije, episkop 135—141.
Kiãoviã, Miraš, istoriåar kwiÿevnosti
87.
Kiš, Marija roð. Damaskin 130.
Kiš, Nikola Itebejski 130.
Klajiã, Jovan, prikupaqaå priloga 189, 191.
Klari, grof 157.
Kleut, Marija, profesor 329.
Kliment, episkop 137.
Klicin, Mita, pedagog i publicista 225.
Kneÿeviã, Jovan Janko, profesor 326.
Kniãanin, Stevan, vojskovoða 83, 84, 85.
Knor (Knorr), glumac 285.
Kovaå, Melentije, unijatski episkop 243.
Kovaåeviã, Jovan, prota 108.
Kovaåek, Boÿidar, predsednik Matice srp-
ske 125—133, 299.
Kovijaniã, Risto, istoriåar 43, 110.
Kod, Ðorðe, ålan Matice srpske 325.
Kolariã, Miodrag, istoriåar umetnosti 175.
Koloÿoara, Katarina Katica roð. Ðurasa
(Colojoara), uåiteqica 237, 238.
Koloÿoara, Petar (Colojoara), uåiteq iz Do-
mana 237, 238.
Kondova, Todorka, kulturni radnik 297.
Konstantinesku, Radu (Radu Constantinescu),
istoriåar 153.
Konstans, Miron (Constans), logotet 15, 16.
Korvin, Matija, kraq 7, 14.
Kosovac, Mata, istoriåar crkve 138, 213,
326.
Kostadinoviã, V. 136.
Kostas, porodica v. Haxi.
Kostas, Jovan, trgovac 220.
Kostiã, porodica 32.
Kostiã, Vasilije, stolar 330.
Kostiã, Visarion, episkop 27, 32, 215.
Kostiã, Gordana, kãi Slobodanova 27, 32.
Kostiã, Dejan v. Kostiã, Visarion.
Kostiã, Karolina roð. Šifman 330.
Kostiã, Kristina roð. Pešiã 27.
Kostiã, Laza, pesnik 52, 58, 98.
Kostiã, Milan P. 326.
Kostiã, Nebojša, sin Slobodanov 27, 32.
Kostiã, Nemawa, sin Slobodanov 27, 32.
Kostiã, Ogwanka, kãi Slobodanova 27, 32.
Kostiã, Paulina roð. Åupiã 27, 28.
Kostiã, Svetozar, bogoslov 32, 215.
Kostiã, Slobodan T., prota 21, 27—42, 138,
139, 212, 215, 216, 217.
Kostiã, Tanasije, uåiteq 27.
Kostiã-Boršaru Delija, kãi Slobodanova
27, 32.
Kocebu, August fon (Kotzebue), kwiÿevnik
329.
Krajbig (Kreibig), upravnik pozorišta 288.
Kranåeviã, Dragomir, violinista 52, 54.
Krasojeviã, Ðorðe, politiåar 223.
Krenikoviã, porodica 211.
Krenikoviã, Jovan, paroh u Ketfequ 211.
Krestiã, Vasilije, istoriåar 76, 109, 110.
Krestiã, Jovan, lekar 188, 189, 192.
Krestiã, Petar V., istoriåar 82, 83.
Krstiã, Branislav D., profesor 23.
Krstiã, Jovan, jerej u Aradu 187.
Kruševac, Todor 110.
Kukuqeviã-Sakcinski, Ivan, istoriåar i
publicista 91, 92.
Kulon, Šarl (Coulomb), fiziåar 63.
Kuntariã, Marija, muzikolog 56.
Kurjakoviã, Dositije, sveštenik 160.
Kuhaå, Frawo, etnomuzikolog 204.
Kucara, Aleksandar 32.
Kuševiã, Svetozar, ÿupan 100, 108.
L
Lavoazije, Antoan (Lavoisier), hemiåar 63.
Lazar Hrebeqanoviã, knez 18, 152.
Lazareviã, Gliša 330.
Lazareviã, Šarlota roð. Šifman 330.
Lazaresku, Emil (Emil Lºzºrescu), istori-
åar 151.
Laziã, Stana iz Vaqeva 33.
Laziã, Stevan, upravnik Karlovaåke gim-
nazije 104.
Lajtner, Jelisaveta, upravnica imovine Hri-
stifora Šifmana 329.
Lakaj, astronom 63.
Lakatoš, O. 185, 186.
Laland, Andre (Lalande), astronom 63.
Laloševiã, Joca, advokat 224, 226, 227.
Laplas, Pjer Simon (Laplace), fiziåar 63.
Laskarov, Vladimir, profesor 20.
Lebl, Arpad (Löbl Árpád), istoriåar 110.
Lekin, Ÿivana, profesor 22.
Leman, Moric (Lehmann), slikar i sceno-
graf 279, 290.
Lendvai, Mikloš (Lendvai Miklós) 127.
Leopold I, car 127.
Leopold II, car 69, 70.
Leskovac, Mladen, akademik 60.
Letiã, Georgije, episkop 28, 29, 108, 214,
215.
Letica, Evgenije, episkop 34, 213.
Liblajtner, Georg, stolar 90.
Lindner (Lindner), sufler 285.
Line, Karl fon (Linne), botaniåar 63.
Linca, Elena (Elena Linþa), slavista 153.
Lisinski, Vatroslav, kompozitor 55.
List, Franc (Liszt Franz), kompozitor 51,
54, 55, 56, 61, 62.
349
Lihtenberg, Georg Kristijan, pisac 77.
Lotiã, Qubomir, pisac 323.
Ludvig II, kraq 298.
Luj XIV, kraq 274, 281, 297, 298, 299.
Lujanoviã, sreski naåelnik 100.
Lukin, Aleksandar, pedagog 326.
Lupa, Petar, poslanik 102.
Lupuloviã, Vasa 135—141.
Lupša, St. (Lup¤a) 8, 9.
Q Marodiã, Aksentije, akademski ÿivopisac
Qubibratiã, Stefan, episkop, 113, 114, 122.
Qubimiroviã, porodica v. Damaskin 127.
M Marxiwean, M., autor peåata 150.
Magaraševiã, Georgije, profesor 327.
Madaras, Ðula (Madarász Gyula), šef Or-
nitološkog odseka Maðarskog muzeja 131.
Maðareviã, Mladen, lekar 108.
Major, Atanasije, unijatski episkop 138,
140.
Makarije, mitropolit ugro-vlaški 10, 11.
Makarije, patrijarh antiohijski 152.
Maksimijan, kaluðer v. Brankoviã Maksim.
Maksimoviã, Aksentije, kompozitor 55.
Maksimoviã, Jovanka 93.
Maksimoviã Kwaÿeviã, Dimitrije, ruski
akademik 315.
Malaesko, Vladul, logotet 121, 122.
Malenica od Velikog Gaja, Petar, asesor
96, 129.
Malenica od Velikog Gaja, Terezija roð.
Damaskin 128, 129.
Maletin, Pavle, upravnik Biblioteke Ma-
tice srpske 330, 331.
Maletiã, Jovan, ålan Ekonomskog odbora
SNP 98.
Mali, Naum (Maly), kulturni radnik 297.
Mandiã, Teodor, ministarski savetnik 100,
255, 296.
Manojloviã, Kosta P., kompozitor i etno-
muzikolog 56.
Manuiloviã, Maksim, episkop 139, 140, 141.
Mawea, Adrijana Sida 143—150.
Marija, uåiteqica u Krašovu 235.
Marija Terezija, carica 136, 138, 139, 140,
157, 243, 274, 275, 281.
Marinkoviã, Dušan iz Vaqeva 33.
Marinkoviã, Ðorðe uåiteq u Aradu 160.
Marinkoviã, Pavle, uåiteq iz Vaqeva 33,
38.
Marinkoviã, Petar iz Arada 189.
Marinkoviã, Sowa, muzikolog 61.
Mariã, Aleksandar, pedagog 326.
Mariã, Svetislav, kwiÿevnik i filozof
64, 327.
Marjanoviã, Georgije, istoriåar crkve 136,
138.
350
Marki, Šandor 265, 266.
Markoviã, Aksentije, vajar 92.
Markoviã, Aleksandra, istoriåarka 51.
Markoviã, Pavle, sveštenik u Temišvaru
20, 21.
Markoviã, Svetozar, profesor i filolog
20.
Markoviã, Stevan, politiåar 85.
Markoviã, Tatjana, muzikolog 204.
Markoviã-Juzbašiã, Ãirilo, prota 120.
100, 176.
Martinoviã, Joanikije, episkop 245.
Martinoviã Rošu, Mihaj (Mihai Ro¤u Mar-
tinovici) 41.
Matazen, izaslanik Beåkog dvora 138.
Matiã, Jovan (Janoš), sluÿbenik Matice
srpske 323.
Mahan, K., bugarski profesor 234.
Mašireviã, Samuilo, patrijarh 97, 100, 163,
199, 200, 208, 209, 255.
Medakoviã, Danilo, publicista 163, 166.
Medakoviã, Dejan, akademik 182.
Melentijeviã, Nikanor, episkop 113, 117.
Metastazij, Pijetro (Metastasio, Pietro Anto-
nio Domenico Bonaventura), pisac 44.
Meternih, Vencel (Metternich), austrijski
kancelar 69.
Metodije, jeromonah 244.
Mijatov-Krstiã, Jelka, profesor 22, 23.
Mijoviã, Pavle, istoriåar umetnosti 173.
Mikiã, Olga, istoriåar umetnosti 173—
183.
Miklošiå, Franc, slavista 92.
Miladinoviã, Ÿarko, politiåar 223.
Milan Obrenoviã, kraq 98, 99, 101, 111.
Milankov, Vladimir 95—112.
Milankoviã, Ðorðe, prikupaqaå priloga
191.
Milanoviã-Joviã, Olivera, istoriåar umet-
nosti 90.
Mileker, Sreãko, istoriåar 293.
Milenkoviã, Svetozar, katiheta 252.
Miletiã, Milica, ãerka Svetozareva 97.
Miletiã, Svetozar, politiåar 43, 45, 46,
47, 48, 49, 96, 97, 100, 110, 111, 129, 223.
Miletiå, Qubomir, slavista 230, 234, 235.
Mileusniã, Slobodan, istoriåar umetno-
sti 7.
Milig, Josif, nadzornik škola 160.
Milin, Ÿiva 151—156.
Milisavac, Ÿivan, akademik 110, 295, 317,
325, 326, 327, 328, 329.
Miliã, gradonaåelnik Sremskih Karlova-
ca 104.
Miliãeviã, Milan Ð., istoriåar 82, 83,
85, 87, 313, 317.
Milovan, Milenko, profesor 22.
Milojeviã, Miloje, muzikolog 57.
Miloradoviã, Mihajlo, general 318.
Milosavqeviã, Stojan, profesor 20.
Miloš, paroh u Senmiklušu 118.
Miloš Obrenoviã, knez 75, 76, 82, 86, 96,
97, 98, 99, 110, 111, 280, 313.
Milošev, Lazar, upravnik kreditnog zavo-
da 104.
Miloševiã, Mihailo, episkop 113.
Milunoviã, Marko, pisac 30.
Milutinoviã, Aleksa, hajduk 39.
Milutinoviã, Kosta, istoriåar 224.
Milutinoviã, Milan, slikar 326.
Milutinoviã, Svetozar, politiåar 97.
Miok, Vasile, direktor škole u Temišva-
ru 20, 21.
Mirjaniã, Dragomir 157—161.
Miråea, Jon-Radu (Ion-Radu Mircea), isto-
riåar 153.
Mitriã, Mihajlo — Miša, profesor 22,
23.
Miãiã, Radovan, bibliotekar 163—171.
Mihaila, George (Gheorghe Mihºilº), isto-
riåar 151, 125.
Mihailo Obrenoviã, knez 75, 82, 86, 88, 97,
98, 99, 110, 111, 112.
Mihailoviã, popisivaå 287.
Mihailoviå, Stefan, fervelter spahiluka
331.
Mihajloviã, Dimitrije, pesnik 44.
Mihajloviã, Ÿivojin, profesor 20.
Mihajloviã, Jevstasije, pisac 44.
Mihajloviã, Stevåa, tutor kraqa Milana
99, 110, 111.
Mihalek, Dušan, muzikolog 204.
Mihalec, Jovan, uåiteq iz Lupaka 235.
Mihwea Zli, vladar 9, 10, 16, 17.
Mihwea Svirepi v. Mihwea Zli.
Mihut, L. 192.
Miåin, porodica 297.
Mišiã, Jovan, sudija 185.
Mišiã, Lazar, senator aradski 185.
Mojsesku, G. J. (Moisescu) 8, 9.
Molijer, Ÿan Batist Poklen (Molière, Jean
Baptiste Poquelin), kwiÿevnik 295.
Molinari, baron 102.
Molnar, pop iz Sada 135.
Momåiloviã, Olgica, bibliotekar 51.
Mopertuji, Pjer Luj Moro de (Maupertuis,
Pierre Louis Moreau de), matematiåar 63.
Mor, Hajm, upravnik 104.
Morfidis-Nisis, Aleksandar, uåiteq pe-
vawa 201, 204.
Moãenigo, Alvizo, generalni providur 114.
Mocart, Volfgang Amadeus (Mozart), kom-
pozitor 54, 61, 295.
Muravjov, Andrej Nikolajeviã, istoriåar
crkve 329.
Murat, car 14.
Murgulesku, Ilije, ministar nastave 23.
Mušicki, Branko, kwiÿevnik i politiåar
52, 58, 108.
N
Nagi, Ana roð. Ðurasa (Naghi), uåiteqica
237.
Nadašdi, porodica 126.
Nað, Ivan (Nagy), pisac 127.
Naðvinski, Jovan, pedagog 326.
Najbauer, Andrej, propovednik i pisac 68.
Najpert, general 121, 122.
Nako, porodica 295, 296.
Nako, Aleksandar, grof 296.
Nako, Anastasija roð. Vuåetiã 283, 296, 305,
330.
Nako, Jovan od Sent Mikloša, posednik i
dobrotvor 96, 273—311, 323, 324, 328, 330,
331, 332, 333.
Nako, Kiril, posednik 96, 296.
Nako, Kristofer (Hristifor), posednik 96,
296.
Napoleon 66, 315, 318.
Natoševiã, Ðorðe, lekar i profesor 45.
Nebrigiã, Miša, student 45.
Nedeqkov, Pera, profesor 22.
Nedeqkoviã, Velimir, protoprezviter 108.
Nedeqkoviã, Milan, politiåar 223.
Nedeqkoviã, Nikanor, iguman 212, 216.
Nediã, Milan, politiåar 21.
Nediã, Mladen, dobrotvor 39.
Nenadoviã, Aleksandar, politiåar 85, 86.
Nenadoviã, Pavle, mitropolit 157, 243, 244,
245.
Nestoroviã, Maksim, episkop 119, 120.
Nestoroviã, Uroš, inspektor škola 266.
Necl (Nötzl), upravnik pozorišta 288.
Nikitiã, Gedeon, episkop 138, 140.
Nikolaj II, car 221.
Nikolajeviã, Milivoje, slikar i istori-
åar umetnosti 176.
Nikoliã, Avram iz Arada 189.
Nikoliã, Aleksandar Rudwanski 97.
Nikoliã, Georgije, katiheta 252.
Nikoliã, Dimitrije, sveštenik u Knezu 163.
Nikoliã, Dositej, episkop 113, 120.
Nikoliã, Isidor, ãesarsko-kraqevski ko-
mesar i veliki ÿupan 190, 191.
Nikoliã, Kosta, sveštenik 21.
Nikoliã, Marija roð. Jankoviã, 95.
Nikoliã, Marko, knez u Knezu 163.
Nikoliã, Milan, prota 31.
Nikoliã, Miloš, sveštenik 170.
Nikoliã, Nikola — Nika, kwiÿevnik i
publicista 163—171.
Nikoliã, Petar, oleograf 328.
Nikoliã, Petar, prikupaqaå priloga 191.
351
Nikoliã, Sergije, pisac i pozorišni kri-
tiåar 175.
Nikoliã, Spasoje, nastavnik u Temišvaru
21, 30.
Nikoliã, Stefan, arhimandrit 214, 215.
Nikoliã od Rudne, Vilhelmina 109.
Nikoliã od Rudne, Emanuel 95.
Nikoliã od Rudne, Jelisaveta — Savka roð.
Obrenoviã 82, 96, 98, 110, 111.
Nikoliã od Rudne, Jovan 82, 95, 96, 97, 98,
111, 128.
Nikoliã od Rudne, Marija roð. Damaskin
130.
Nikoliã od Rudne, Miroslav 95.
Nikoliã od Rudne, Mihajlo 97, 98, 106, 109,
111.
Nikoliã od Rudne, Nikola 95.
Nikoliã od Rudne, Petar 95, 130.
Nikoliã od Rudne, Slavon 95.
Nikoliã od Rudne, Fedor 95—112.
Nikoliãi, graniåarski kapetani 96.
Nifont, patrijarh carigradski 9, 15.
Nicki, grof 281.
Novakoviã, Dionisije, episkop 64, 135, 136,
137, 139, 140.
Novakoviã, Kosta, ålan Ekonomskog odbora
SNP 98.
Novakoviã, Stojan, kwiÿevnik i drÿavnik
77, 78.
Nole, opat i teolog 63.
Nuser, Aleksandar M., uåiteq crkvenog po-
jawa 200, 204.
Nušiã, Branislav, kwiÿevnik 297.
O Periã, Ð. 203.
Obradoviã, Dositej 19, 68, 70, 129, 144, 293,
313, 329.
Obrenoviã, Jevrem 98, 314, 315.
Obrenoviã, Julija, knegiwa 98, 99.
Obrenoviã, Miloš, sin Jevremov 315.
Obrenoviã, Natalija, kraqica 101.
Obrenoviãi, dinastija 84, 85, 86, 315.
Ogwanoviã, Ilija, lekar 321.
Odobesku, Aleksandar (Odobescu), istori-
åar 10.
Okanoviã, Ð., popisivaå 287.
Oldrix, Ajra (Aldridge, Ira), glumac 292.
Oleåek, profesor muzike iz Awine 239.
Oprea, Nikolaj, pop iz Selišta 135.
Ormoš, Ÿigmond (Ormós Zsigmond) 144, 147.
Ostojiã, Dragutin, protojerej stavrofor i
ikonopisac 91, 186, 188.
Otenberg, T. 192.
Otep, Matija (Ottepp Mathias), upravnik po-
zorišta 277, 284, 288, 293.
Otoviã, Vladimir, pisac 58, 128.
Ofka, Vera, roð. Stefanoviã 261.
Ofka, Josif 261.
352
P
Pavel, Johan (Pavel), sluga u pozorištu 286.
Pavloviã, Aleksandar, pisac 44.
Pavloviã, Visarion, arhimandrit 114, 115.
Pavloviã, Mirka, teatrolog 204.
Pavloviã, Stevan, politiåar 100.
Pavloviã, Teodor, advokat i kwiÿevnik 83,
163, 190.
Pajeviã, Arsa, štampar 100.
Pakuraiu, Miråea (Pºcurariu), istoriåar cr-
kve i umetnosti 9, 10, 135, 136, 138, 245.
Paltrinijeri (Paltrinieri), operski pevaå 280,
281.
Palfi (Pálffy), porodica 275, 284, 297.
Pan, Anton, folklorista 152, 155.
Panait Georgije, zograf 99.
Paniã, Boÿidar 185—198, 267.
Pankoviã, Dušan, bibliotekar 77.
Pap, Georgije iz Arada 89.
Papila, general-baron 96.
Parvi, Samuilo, advokat 327.
Partenije, episkop 151.
Partoš, Ðula, graditeq 104.
Pataåiã, porodica 297.
Paåiã, Jovan, pesnik 128.
Paunoviã, porodica 180.
Peja, uåiteq iz Klokotiãa 235.
Pejoviã, Roksanda, muzikolog 56, 60, 61,
204.
Pergolezi, Ðovani Batista (Pergolesi), kom-
pozitor 54.
Perinac, J., etnograf 213.
Perinac, S., etnograf 213.
Periåiã, Vlastimir, muzikolog 56.
Petran, Mihail, prikupaqaå priloga 191.
Petrašku-Stefanoviã, Aleksandar 258, 261.
Petrašku-Stefanoviã, Euðen 258, 261.
Petrašku-Stefanoviã, Olga, lekar 258, 261.
Petriåeviã, Lazar Horvat (Petrichevich, Lá-
zár Horváth), pozorišni kritiåar 277,
279, 280, 281, 283.
Petroviã, porodica 173.
Petroviã, Vasilijan, katiheta 252.
Petroviã, Vasilije, upravnik pravoslavnih
veroispovednih škola 188.
Petroviã, Veqko, kwiÿevnik 182.
Petroviã, Danica 199—209.
Petroviã, Dimitrije, vajar 91.
Petroviã, Ðura, profesor 22.
Petroviã, Emil (Petrovici), slavista 230,
232, 237.
Petroviã, Ÿivojin, istoriåar kwiÿevno-
sti 60, 61
Petroviã, Jefta, sveštenik iz Batawe 160.
Petroviã, Jovan, predsednik crkvene op-
štine u Aradu 192.
Petroviã, Jovan, pisac 44.
Petroviã, Milan, advokat 105, 106.
Petroviã, Mojsej, mitropolit 113, 114, 115,
117, 123, 124.
Petroviã, Nikola, istoriåar 109, 128.
Petroviã, Pavel, slikar 173.
Petroviã, Petar, episkop 65, 128.
Petroviã, Sava, aktuar Matice srpske 325.
Petroviã, Sava, slikar 139, 173.
Petroviã, Svetozar, pisac 57.
Petroviã, Stanko iz Vaqeva 33.
Petroviã, Teodora, istoriåar 43, 265, 266,
267, 268.
Petroviã Wegoš, Darinka, roð. Kvekiã 77.
Petronijeviã, Avram, politiåar 74, 75, 82,
84.
Pehsil (Pechsill), slikar 301.
Peciã, Ðura, slikar 177.
Pešiã, Vera roð. Haxi, profesor 222.
Pešiã, Vesna, politiåar 222.
Pešiã, Dušan advokat 222.
Pešiã, Stanislava, glumica 222.
Pliš, opat i teolog 63.
Polit-Desanåiã, Mihajlo, politiåar i pu-
blicista 100, 102, 170, 222.
Pomorišac, Vasa, slikar 181.
Pop, Avram, prota iz Daje 244.
Popov, Dejan 211—218.
Popov, Dušan 219—228.
Popoviã, porodica 173.
Popoviã, braãa štampari 158.
Popoviã, Aron, kwigovoða Matice srpske
325, 328.
Popoviã, Borislav, administrativni se-
kretar Matice srpske 323.
Popoviã, Vasa, poslanik 102.
Popoviã, Vikentije, episkop 138.
Popoviã, Vladimir 85, 110, 173, 176, 177,
182, 330.
Popoviã, Georgije, slikar 173.
Popoviã, Dimitrije, slikar 173
Popoviã, Dušan J., istoriåar 110, 219, 220,
295, 296, 297.
Popoviã, Jovan, prota iz Hondola 138.
Popoviã, Jovan Sterija, kwiÿevnik 170,
220, 297.
Popoviã, Justin, arhimandrit 7.
Popoviã, Milorad Šapåanin, kwiÿevnik
60.
Popoviã, Nikanor, episkop 212.
Popoviã, Sava, školski starateq 160.
Popoviã, Samuilo, sveštenik 160.
Popoviã, Stevan V., poslanik 108, 321, 322.
Popoviã, Teodor, slikar 173.
Popoviã-Barãan (Barãianu), Sava iz Re-
šinara 137, 139, 140.
Prajer, Gotfrid (Gottfried von Preyer), mu-
ziåar 204.
Prediã, Uroš, slikar 326, 327.
Pribiãeviã, Svetozar, politiåar 225, 227.
Pristli, Xozef (Priestly), fiziolog 63.
Prodanoviã, Jaša M., istoriåar i kwi-
ÿevnik, 83, 85, 86.
Prot, Gavril (Gavriil Protul) 9, 15.
Protiã, Predrag 59.
Protiã, Stojan, politiåar 225, 226.
Putnik, Mojsej, mitropolit 70, 244.
R
Radaj (Ráday), grofovi 274, 284.
Radan, Miqa, publicista 229—242.
Radeka, Milan, istoriåar 200, 201.
Radivojeviã, Livije, politiåar 100.
Radivojeviã, Pavle, uåiteq pevawa 204.
Radiåeviã, Branko, pesnik 43, 45, 47, 48,
49, 129, 253.
Radiåeviã, Teodor (Boÿidar), prevodilac
129.
Radovan, Mihail, prikupaqaå priloga 191.
Radovanoviã, Jovan, ålan Ekonomskog op-
dbora SNP 98.
Radojev, Ðorðe, muziåar 326.
Radojiåiã, Ðorðe Sp., istoriåar 151, 152.
Radojåiã, Ruÿa iz Vaqeva 33.
Radoniã, Novak, slikar 176.
Radosavqeviã, Stanoje, razbojnik 39.
Radosavqeviã, Teja, austrijski konzul 83.
Radul Veliki, vladar 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14,
15, 16, 17.
Radul Dobri v. Radul Veliki.
Radul V v. Radul Veliki.
Raiåeviã, Gorana 329.
Rajaåiã, Josif, episkop 202.
Rajin, Mihailo, pedagog i sveštenik 326.
Rajiã, Jovan, istoriåar 64.
Rajiã, Stevan, protojerej 243—249.
Rajkov, Milivoj, istoriåar 110.
Rajkoviã, Ðorðe, istoriåar 65, 66.
Rajs (Reis), glumica 286, 289.
Rajter, Robert (Reiter), sluÿbenik pozori-
šta 277.
Rakiã, Lazar, slikar 177.
Rakoviã, naåelnik 101.
Randhartinger, Benedikt (Randhartinger), mu-
ziåar 204.
Rau (Rau), glumac 285, 289.
Raf, Georg Kristijan (Raff), pisac 64.
Rac, Joan, sveštenik u Aradu 192.
Rašajski, Tihomir iz Uqme 239.
Rašoviã, Lazar, publicista 225.
Rednik, Atanasije, unijatski episkop 138,
140.
Remaj (Rémay), porodica 291.
Remaj, Karl (Rémay), upravnik pozorišta
277, 280, 284, 288, 291, 292, 293.
Reomir, Rene Antoan Feršo de (Réaumur),
prirodwak 63.
Riðiåki od Skrbešãa, Isidor, kapetan 328.
Riðiåki od Skrbešãa, Pavle, advokat 328.
353
Ristiã, Jovan, drÿavnik 99, 100, 111.
Roman Izbeglica, velmoÿa iz Moldavije
13.
Ronaj, Moric (Ronay), veliki ÿupan 328.
Rot (Roth), glumac 285, 289.
Rubinštajn, Anton Grigorjeviå, kompozi-
tor 54, 57.
Ruvarac, Dimitrije, istoriåar 7, 32, 47,
115, 213.
Ruvarac, Ilarion, istoriåar 151.
Rudolf, careviã 101.
Ruso (Rousseau), glumac 285, 289.
Ruso, Ÿan-Ÿak (Rousseau), filozof 63.
S Stankoviã, Siniša, profesor 20.
Sabas (Sabbas), istoriåar 127.
Sabqiã Dušan, direktor gimnazije 20, 24,
29, 317.
Sabovqeviã, Mihajlo, pravnik i poslanik
102.
Sava Nemawiã, arhiepiskop 137.
Saviã, Aleksandar, vlastelin 199, 206.
Saviã, Georgije, senator u Aradu 185.
Saviã, Eugenija, vlastelinka 199, 206.
Saviã, Nikola, pravnik 46.
Salai, Imre (Szalai), direktor muzeja 131.
San Marko, de, princ 296.
San Marko, Mileva de roð. Nako 296.
Sandiã, Zorica roð. Stefanoviã 257, 261
Sandiã, Uroš 261.
Sapari, Aribert, grof 282.
Saraj, Visarion, kaluðer 135.
Sekuliã, Aleksandar, slikar 326.
Sekuliã, Georgije iz Arada 188.
Sencl, Julije (Senzel), upravnik pozorišta
277, 284, 289, 290, 291, 293.
Serviski, Marko (Servisky Marcus), spahija
128.
Sermaÿ, Karl Peter Johan fon (Sermage),
grof od Somsedvara i Medvedgrada, pi-
sac drame 126, 127, 132, 133.
Sermaÿ, Katarina roð. Nadašdi 127.
Sermaÿ, Peter Johan, otac Karlov 127.
Seåanski, Arsenije, sudija i gradonaåelnik
Arada 185.
Seåewi (Széchenyi), porodica 297.
Simeon Stolpnik, sveti 245.
Simiã, Stojan, politiåar 83.
Siwei, J. (Szinnyei), istoriåar 127.
Sine, Simeon, baron i trgovac 220.
Siniko, Ðuzepe, muziåar 204.
Siniko, Franåesko, muziåar 204.
Sirku, P. A. 154, 230, 234, 235.
Skerliã, Jovan, istoriåar kwiÿevnosti 253.
Smiter (Smitter), operski pevaå 280.
Sofronije, pop iz Kioare 135.
Spalancani, Lazaro (Spallanzani), fiziolog
63, 68.
Sracimir, Ana, supruga Jovanova 154.
Srbovan, Kirilo, paroh u Monoštoru 217.
354
Srziã, Jozo, uåiteq u Ravniku 231.
Stajiã, Vasa, istoriåar 60, 97, 110, 221,
327, 329, 330, 332, 333.
Stajiã, Ðura, prota 108.
Stamatoviã, Pavle, istoriåar 329.
Stamorac, Josif, birov srpskog magistrata
37.
Stanisav, Kosta, profesor 22.
Stanisav-Sabo, Dana, profesor 23.
Stankoviã, Andrej, zamenik kapetana srp-
ske graðanske kompanije u Aradu 189.
Stankoviã, Dane, poslanik 104.
Stankoviã, Kornelije, kompozitor 55, 60,
200, 203, 209.
Stankoviã, Miloš, uåiteq u Aradu 160.
Stankoviã, H., vlasnik teatra u Zagrebu 292.
Stanojeviã, Rista, gradonaåelnik Arada 185.
Stanojeviã, Stanoje, istoriåar 83.
Stanuloviã, Jovan, prikupaqaå priloga 191.
Stepanov, Qubomir, publicista 89, 90, 92,
130, 200, 201, 202, 211, 212, 251—263.
Stefan, jeromonah u Tismani 151.
Stefan Veliki, vladar Moldavije 11.
Stefan Lazareviã, despot 152.
Stefanoviã, porodica 251, 252, 256, 258,
259, 260, 261.
Stefanoviã, Aleksandar-Branko, lekar 170,
251—263.
Stefanoviã, Aleksandar-Branko Mlaði 251,
253, 254, 258, 261.
Stefanoviã, Ana, supruga Georgijeva 259.
Stefanoviã, Ana, supruga Sofronijeva 259.
Stefanoviã, Vasilije, sin Stefanov 259.
Stefanoviã, Georgije, sin Sofronijev.
Stefanoviã, Georgije, sin Stefanov 259.
Stefanoviã, Georgije, sin Tomin 260.
Stefanoviã, Dimitrije, akademik 204.
Stefanoviã, Zorka, ãerka Aleksandra-Bran-
ka 261.
Stefanoviã, Irina-Valerija, ãerka Jova-
nova 259.
Stefanoviã, Isidor, sin Georgijev 259.
Stefanoviã, Jelena roð. Dobaji 261.
Stefanoviã, Jelena Matilda roð. Volf 261.
Stefanoviã, Jovan, sin Sofronijev 259.
Stefanoviã, Jovan, sin Stefanov 259.
Stefanoviã, Julijana roð. Tirol 259.
Stefanoviã, Katarina — Bela roð. Dani-
loviã 261.
Stefanoviã, Katarina roð. Probst 260.
Stefanoviã, Konstantin — Kosta, uprav-
nik škole 254, 260.
Stefanoviã, Qubica, ãerka Aleksandra-
-Branka 261.
Stefanoviã, Marija, supruga Jovanova 259.
Stefanoviã, Marija, ãerka Tomina 260.
Stefanoviã, Marija roð. Ðuriåko ot Mo-
doš 260.
Stefanoviã, Milivoj, lekar 258, 261.
Stefanoviã, Milica, ãerka Tomina 260.
Stefanoviã, Nikifor, episkop 113.
Stefanoviã, Nikola, sin Tomin 260.
Stefanoviã, Pavle, lekar 254, 260.
Stefanoviã, Rozalija roð. Ðuriåko ot Mo-
doš 251, 259, 260, 262.
Stefanoviã, Sofija V., kwiÿevnica 44.
Stefanoviã, Sofronije, sin Tomin 251,
259.
Stefanoviã, Stevan, sin Tomin 260.
Stefanoviã, Stefan, rodonaåelnik poro-
dice 251, 259.
Stefanoviã, Toma, lekar 145, 146, 251, 252,
253, 254, 257, 259, 260, 261, 262, 263.
Stefanoviã, Toma, sin Aleksandra-Branka
261.
Stefanoviã, Toma, sin Stefanov 259.
Stefanoviã, Toma, sin Tomin 260.
Stefanoviã, Stefan — Tenka, politiåar
85.
Stefanoviã, Hermina — Minka roð. Ma-
liã 256, 257, 260.
Stojkoviã, O. (Stoicovici) 153.
Stoj, Dimitrije 265—272.
Stojadinoviã, Petar, uåiteq crkvenog po-
jawa 200, 204.
Stojanoviã, Qubomir, filolog i politi-
åar 87.
Stojaåeviã, Stevan, štampar 41.
Stojaåkoviã, Aleksandar, politiåar 100, 102,
111, 112.
Stojka de Haceg, Nikolaje (Nicolae Stoica de
Haþeg) 17.
Stojkoviã, Borivoje S., istoriåar pozori-
šta 291.
Stojkoviã, Atanasije, fiziåar, 64, 65.
Stojkoviã-Jovanoviã, Jovanka, pijanistki-
wa 51—62.
Stoloÿan, Atanasije 99.
Stradion, Paula, operska pevaåica 280.
Strawakoviã, Dragoslav, istoriåar 83, 84,
85.
Stratimiroviã, Ðorðe, politiåar 97.
Stratimiroviã, Stefan, mitropolit 65, 66,
67, 68, 69, 70, 71, 96, 327.
Stratimiroviã, Toma, sinovac mitropoli-
ta Stratimiroviãa 327.
Subotiã, Jovan, politiåar i kwiÿevnik 52,
98, 100, 190, 279.
Subotiã, Kamenko, publicista 225.
Sandhauzen, Holm (Sundhaussen), istoriåar
82.
Supe, Franc (Suppé), kompozitor 288, 309.
T umetnosti 92.
Tatiã, Milutin, gimnazijalac 326.
Taufer, Evgen, lekar u Temišvaru 257.
Tekelija, porodica 96, 268.
Tekelija, Sava, velikaš 19, 103, 128, 129,
185, 186, 187, 188, 197, 321.
Tekelija Popoviã, Jovan, graniåar i obr-
štar 185, 186.
Telbis, Karlo, gradonaåelnik Temišvara
257.
Teleåki, Rista, advokat 104, 105.
Tenecki, Stefan, senator i ikonopisac 185,
186, 246.
Teodoroviã, Arsenije, slikar 330.
Tepfer, Aleksandar, pozlatar 90.
Tešiã, Mija uåiteq u Aradu 160.
Tirol, Dimitrije G., slikar 313.
Tirol, Dimitrije P., publicista 144, 145,
147, 148, 252, 313—319.
Tirfelder, Jovan Obrenovski (de Obrenov),
posinak Nikoliã od Rudne Mihajla 109,
111, 112.
Tismanski, Nikodim v. Gråiã Nikodim.
Tiso, prirodwak 67.
Tkalac, E. I., istoriåar 81.
Todor, Marjan, muziåar iz Karaševa 239.
Tomandl, Mihovil, istoriåar 60, 204, 287,
294.
Tomaševiã, Sofronije, episkop 113.
Tomiã, Jaša, politiåar 223, 224, 225, 226,
227.
Tomiã, Stevan, jerej 31.
Topaloviã, Mita, kompozitor 203.
Toåilesku, Grigorije (Grigorie Tocilescu), is-
toriåar 153.
Trbojeviã, Spiridon, crkveni muziåar 199—
209.
Trifunac, porodica 73.
Trifunac, Mladen, politiåar 105.
Trifunac, Pavle, advokat i predsednik Ma-
tice srpske 73, 190.
Trifunoviã, Lazar, istoriåar umetnosti
182.
Trifunoviã, Triva, beleÿnik u Kulpinu
327.
Tugut, Franc (Thugut), austrijski kancelar
69.
Turdeanu, Emil (Emil Turdeanu), istoriåar
151.
Turlakov, Slobodan, muzikolog 61.
Ã
Ãiriã, V., etnograf 213.
Ãiriã, Irinej, episkop 30, 31.
Ãoriã, Grgo, uåiteq u Klokotiãu 231, 238,
239.
Ãornakov, Dimitar (Þornakov), istoriåar
Ãoroviã-Qubinkoviã, Mirjana, istoriåar
umetnosti 92.
Ãosiã, Jovan Ð., uåiteq u Aradu 158, 160,
161.
355
Ãosiã, Milan Ð., uåiteq u Aradu 158, 159,
160, 161.
Ãuråija-Prodanoviã, Nada, prevodilac 60.
U Hardeg, grof 109.
Ujes, Alojz 273—311.
Ujes, Emilija 277.
Unkovski, Slobodan 297.
Ureke, Grigore (Ureche), istoriåar 12.
F bibliotekar 285, 289.
Falta, Josif, slikar 326.
Fenelon (Fénelon, François de Salignac de la
Mothe), pisac 127, 129.
Fenlaåki, Zdravko, profesor 22.
Ferdinand I, car 73.
Ferdinand V, car 68.
Feri, prirodwak 67.
Feštetiã, porodica 297.
Filbiger, sastavqaå školskog zakona 157.
Filipašku, A. (Filipa¤cu), istoriåar 8, 9.
Filipov, Qubomir, paroh u Temišvaru 21.
Filipoviã, Jova, trgovac aradski 191.
Filipon, porodica 239.
Filipon, Anica iz Uqme 239.
Filipon, Marica iz Uqme 239.
Filipon, Martin, pravnik 239, 240.
Filipon, Mila iz Uqme 239.
Filipon, Nikola, mašinski inÿewer 239.
Filipon, Rafael, otac Martinov 239.
Fiori, operski pevaå 280.
Fiorio, Kalista (Fiorio), kontraaltistki-
wa 280.
Flocinger, Rudolf (Flotzinger), muzikolog
204.
Fogaraši od Ÿidovara, Teodor 130.
Fogaraši od Ÿidovara, Terezija roð. Da-
maskin 130.
Fonblank, Tomas de Grenije, engleski kon-
zul u Beogradu 84.
Forgaå, Pavel, rimokatoliåki episkop 243.
Foriškoviã, Aleksandar, istoriåar 110.
Forster (Forster), glumica 285, 289.
Forster, Johan Rajnold, profesor 65, 66.
Frana, Ivan 236.
Frana, Irena roð. Juhaz 236.
Frana, Marija roð. Beul 236.
Frana, Martin iz Karaševa 236.
Frana, Miqa iz Karaševa 236.
Frana, Petar, profesor u Kluÿu 235, 236,
237, 240.
Franc I, car 68, 69, 70, 128, 266.
Franc Josif I, car 84, 101, 106, 107, 166,
191.
Fromaÿo, opat i teolog 63.
Funke, Karl-Filip, profesor 67.
356
H
Habat, Antonije iz Komlauš-Arada 245.
Habzburgovci 135.
Hamilton, general 115, 116.
Hardeg, Vilhelmina, kontesa 109.
Hardeg, Jelisaveta roð. Nikoliã 109.
Hardeg, Fedora, kontesa 109.
Hauzer, Arnold (Hauzer), istoriåar 274.
Hausman (Hausmann), glumica 285.
Hausman (Hausmann), sekretar pozorišta i
Haxi, porodica 219, 226, 227.
Haxi, Vladimir K., advokat 222.
Haxi, Ðura, gimnazijalac 222.
Haxi, Jelka, nastavnica 222.
Haxi, Jovan, biolog 221.
Haxi, Katarina roð. Petroviã 221.
Haxi, Konstantin, prota u Mehali 219.
Haxi, Konstantin — Kosta, advokat i po-
litiåar 219—228.
Haxi, Kosta 226.
Haxi, Kosta Mlaði, advokat 220, 221, 222,
225, 227, 228.
Haxi, Mihajlo, ekonomista 222.
Haxi, Sofija roð. Cvejiã 222.
Haxi, Sofija, ãerka Kostina 222.
Haxi, Feodora, ãerka Kostina 222.
Haxi-Kosta, Dimitrije, trgovac 220.
Haxi-Kosta, Marija roð. Bariã iz Panåeva
220.
Haxiã, Antonije, kwiÿevnik i publicista
98, 100, 283, 293, 325, 329.
Haxiã, Jovan, advokat i kwiÿevnik 77, 78,
79, 87, 97, 98, 315.
Haxihusejnoviã-Valašek, Miroslava, muzi-
kolog 60.
Hegediš, Antal, istoriåar 110.
Hejm, Petar, horovoða 201.
Hendl, Georg (Händel), kompozitor 54.
Herbai, Nikola 129.
Herbai, Pulherija roð. Damaskin 127, 128,
129.
Hiåins, K. (Hitchins), istoriåar 136.
Hont, Ferenc, teatrolog 273.
Horawi, Maãaš (Horányi Mátyás) 274, 275,
279.
Horvati, graniåarski kapetani 96.
Horovic, tajnik legacije 101.
Hofbauer, Ludvig, izaslanik vladinog ko-
mesara 192.
Hofman (Hoffmann), upravnik šuma 102.
Hristifor, prota 119.
Huber, Sigismund, beleÿnik Novosadskog
magistrata 327.
C
Cvejiã, Ðura, advokat 222.
Cvetko, Dragotin, muzikolog 60.
Ce, Karl (Zeh), apotekar 290.
Cejku, Joan (Ioan Þeicu), pravnik 239.
Cerboni (Zerboni), glumica 286.
Cerboni, Alfons (Zerboni), upravnik pozo-
rišta 277, 284, 285, 286, 288, 289.
Cerner (Zerner), glumac 285.
Ceroviã, Qubivoje, istoriåar 110, 136, 239,
253, 266, 267, 268, 313—319, 332.
Cindriã, Pavao, teatrolog 295.
Cirkoviã, Laura roð. Damaskin 130.
Cirkoviã, Nikola 130.
Crwanski, Miloš, kwiÿevnik 316.
Cukiã Kosta, ministar prosvete 292.
Å Šifman, Milan, sinovac Hristiforov 329.
Åaviã iz Novog Sada 225.
Åaki, porodica 275.
Åakra, Emil, kwiÿevnik 66.
Åarnojeviã, Petar, grof 73, 106, 188, 296.
Åekowiã, Andrija, grof 105.
Åendeš, braãa štampari 33, 34, 35.
Åehak, Kalman, istoriåar 110.
Åizmaš, B., etnograf 213.
Åioran, Emil (Cioran) 137.
Åipliã, Bogdan, profesor 20.
Åobanoviã, Katarina, demograf 110.
Åokrqan, porodica 143, 145.
Åokrqan, Ðorðe (Vukadinoviã), lekar 143—
150.
Åokrqan, Jakov iz Velikog Beåkereka 144.
Åokrqan, Jovan, sveštenik u Temišvaru
144.
Åokrqan, Katarina, supruga Ðorðeva 148.
Åokrqan, Kiril, senator 144.
Åokrqan, Lazar, podnadzirateq Beåkereå-
kog okruÿja 144.
Åoliã, Zora, uåiteqica u Aradu 161.
Åudai, Eugen (Csuday) 69.
Åurliã, Atanasije, arhimandrit 202.
Åuhandu, G. (Ciuhandu) 185.
Š Štaud, Geza (Staud), teatrolog 273, 274, 279,
Šaguna, Andrej, episkop 221.
Šandroviã, Stefan 259.
Šandroviã, Terezija roð. Stefanoviã, 259
Šaptal, Franc, hemiåar 64.
Šariã, austrijski major 44.
Šafarik, Pavel Jozef, slavista 126, 327.
Ševiã, Miron, episkop 28, 257.
Ševiã, Mitrofan, episkop 28.
Šelmiã, Leposava, istoriåar umetnosti 173,
321—333.
Šenoa, August, kwiÿevnik 52.
Šerban, delegat iz Temišvara 256.
Šerban, Vikentije, protoprezviter 331.
Šekspir, Vilijem (Shakespeare), pisac 292,
293, 295.
Šefer, V. (Schäfer), glumica 286.
Šefer, M. (Schäfer), glumica 285.
Šidek (Schidek), repetitor hora 285.
Šik, Josif (Schick Josef), pisac libreta
288, 309.
Šiler, J. H. (Schiller), pesnik 102, 129, 292,
295, 329.
Šiliã, Dimitrije, profesor 326.
Šinkaj, Georg (Gheorghe ¢incai) 15, 16, 17.
Šifman (Schiffmann), glumac 285, 287.
Šifman, Ana Eva, baba Hristiforova 330
Šifman, Kilijan, stolar u Malom Keru
330
Šifman, Marija — Mara roð. Bibiã 321,
328, 332, 333
Šifman, Lazar, cipelar 330.
Šifman, Jelisaveta — Saveta roð. Aksen-
tijeviã 327, 330, 332, 333.
Šifman, Helena, sestra Hristiforova 330.
Šifman, Hristifor, deda Hristiforov 330.
Šifman, Hristifor, zidar i palir u No-
vom Sadu 327, 330.
Šifman, Hristifor, dobrotvor 287, 321—
333.
Šic (Schütz), glumac 285, 289.
Šic, Marija Jozefa Rosl (Schütz), teatro-
log 288, 293.
Šlajermaher Fridrih (Schleiermacher), pi-
sac 77.
Šlezinger, Josif, kompozitor 55, 280.
Šmidfeld, Johan (Schmidfeld), general 128.
Šnajder (Schneider), pozorišni frizer 286.
Šokåiã, Joso, pisac 41.
Šoqmošan, Genadije, zemqoradnik iz Ket-
feqa 211.
Šoqmošan, Milan v. Šoqmošanov, Mi-
trofan.
Šoqmošan, Milka iz Ketfeqa 211.
Šoqmošanov, Mitrofan, jeromonah 211—
218.
Šoman, Jovan, kamenorezac novosadski 329.
Šopen, Frederik (Chopin), kompozitor 55.
281, 282, 284.
Štefulesku, Aleksandru (Alehandru ¢tefule-
scu), istoriåar 151, 154.
Štrosmajer, Josip Juraj, biskup 98.
Šubert, Franc (Schubert), kompozitor 54,
56.
Šulc (Schulza), slikar 304.
Šuman, Vilhelm (Schumann), glumac 285,
286.
Šuman, Klara (Schumann), pijanistkiwa 57.
Šuman, Robert (Schumann), kompozitor 55,
Šumareviã, Svetislav, teatrolog 291.
Registre saåinila
Tatjana Pivniåki-Driniã
357