UNIVERZITET "DZEMAL BIJEDIC" MOSTAR

GRADEVINSKI FAKULTET

Prof. dr. MUSTAFA SELIMOVIC, dipl.ing.grad.

MEHANlKA TLA I
TEMELJENJE

DIOI
MEHANIKA TLA

MOSTAR,2000. god.
AUTOR:
Prof. dr.Mustafa Selimovic, dip!. ing. grac.
redovni profesor Gradevinskog fakulteta
Mojoj supruzi i djeci
Univerziteta "Dzemal Bijedi6" u Mostaru koji su privrzenoscu
mome iivotu i radu
MEHANIKA TLA I TEMELJENJE dio ovoga djela
dio 1- Mehanika tla
If iztlanje
RECENZENTI:
Akademik prof. dr. Dzevad Sarae, dip!. ing. gracl.
Prof. dr. Hamid Dolarevic, dip!. ing. grad.

Objavljivanje ovog udzbenika odobrilo je Nastavno - naucno

vije6e Gradevinskog fakulteta u Mostaru, Odlukom broj:
120-20/99 od 27.1.1999. godine. Starnpano uz finansijsku pomo<; Austrijske vlade i WUS-a, Austrija.
IZDAVAC: Printed with the support of the Austrian Federal Chancellery and WUS
Gradevinski fakultet Univerziteta '<Dzemal Bijedi6" u Mostaru
Austria.
Univerzitetsko-sportsko-rekreacioni centro", Mostar
UREDNIK:
Prof.dr. Mehmed Saric,dip!.ing.grad. Izdavanje ovog udZbenika finansijski su potpomogli i :
LEKTURA I KOREKTURA: ~ Elektroprivreda BiH-e, Sarajevo, Hidroelektrane na Neretvi,
Nusret Omerika, profesor i Muhamed Sator, profesor Jablanica.
TEHNJCKI UREDNIK I DIZAJNER NASLOVNE STRANE: ~ Preduzeee za puteve "Mostar", Mostar
Salko Pezo, akademski slikar ~ J.P. "Vodovod", Mostar
IZRADA CRTEZA: }- J.P. "Komos", Mostar
Sead Zebic, grad.teh.
~ G.P. "Hercegovina", Mostar
KOMPJUTERSKA OBRADA:
Lutvo Haznadarevic, dip!. ing. mas. ~ Autoprevoz, putnicki saobraeaj, Mostar
Dragi Tiro, dip!. ing. mas. ~ "Sarajevo osiguranje" d.d. Sarajevo, Filijala Mostar
STAMPA: "Slovo" Mostar ~ Zavod za zastitu kulturno - historijskog i prirodnog naslijeda,
TIRAZ: 500 Mostar
CIP - Kalalogl'lacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska bihlioteka Bosnc i Hercegovine, Sarajevo Autor se zahvaJjuje na pomoei.
624.13/.15(075.8)
SELIMOVIC, Mustafa
Mchanika Ua j tcmdjcl1ie I Mu~tafa Sclimovie.
2. izd. Mnstar: Gradevinski fakullet, 2000-,
Oio <1->: iJustr./24 em
Dio 1: Mehanikll tJa. - 2000. - 685 str.-
ISBN 9958-9474-2-0
COBISSIBIH-ID 7731974
Na osonvu MISUENJA Federainog ministarstva obrazovanja, nanke, kulturc i sporta, broj: 04-15-1857/00, od
20.04.2000. godine, knjiga: Mehanika tin i tcmcljenje" (dio r Mchanika tla) au{ora profdr. Mustare SclimoviCa jc
proizvod iz ciana 19, tacka 13. ZakOOll 0 porezu na promc( proizvoda i usluga na ciji se pwmct ne plm':a porez nll
promet proizvoda.

2 3
 MEHANIKA TLA I TEMELJENJE

DIO I
MEHANIKA TLA

SADRZAJ ......................................................................................... 5
Predgovor drugom izdanju ................................................. ,......................... 15
Predgovor prvom izdanju ........................................ .................................... 17

POGLAVLJE I
UVOD, POSTANAK, VRSTE I
METODE ISTRAZIV ANJA TLA .............................................................. 19

1, UVOD ." .. ""..... " •••""."" .....•" .. " ........••""""".••••""" ....... ""... " ..... ".... 23
1.1. Opcenito 0 mehanici tla i mehanici stijena .............~................... 23
1.2. Primjena mehanike tIa i mehanike stijena .................................. 29

2. POSTANAK, PODJELA I NACIN

RASPOZNA V ANJA TLA " .... ".""" ...."""""" .... """""••" .. "".. """. 33
2.1. Geoloski uslovi postanka tia ........................................................ 33
2.1.1. Raspadanje materijala ....................................................... 33
2.1.1.1. Mehanicki faktori ..................................................... 33
2.1.1.2. Hemijski [aktori ....................................................... 35
2.1.2. Transport raspadnutih dijelova ......................................... 36
2.1.3. Sedimentacioni procesi .... ;................................................ 37
2.1.4. Mineraloski sastav tIa ....................................................... 38
2.1.5. Struktura sedimentnog tIa ................................................. 39
2.1.6. Sedimentna tIa i stijenski masiv ....................................... 41
2.2. Vrste tla i nacin raspoznavanja .................................................... 43
2.2.1. Osnovne vrste tIa .............................................................. 43
2.2.2. Identifikacija tIa na terenu ................................................ 45
2.2.2. L Krupnozrna tIa .......................................................... 45
2.2.2.2. Sitnozrna tIa ............................................................. 46

3. ISTRAZNI RADOVI I UZlMANJE UZORAKA TLA .................. 51

3.1. Metode izvodenja istraznih radova .............................................. 51
3.2. Rekognosciranje terena i prikupljanje podataka ......................... 53
3.3. Posredna i direktna istraiivanja te-rena ....................................... 54
Melumiko tlo 5
Sadriaj
3.3.1. Geoelektricna metoda ....................................................... 54
3.3.2. Seizmicka ispitivatlja ......................................................... 56
3.3.3. Radioaktivno ispitivanje ................................................... 58
3.3.4. Sondazni iskopi ................................................................. 58
3.3.5. Sondazne busotine ............................................................ 61
3.4. Uzimanje uzoraka tla i stijena ...................................................... 67
3.4.1. Rueno uzimanje uzoraka ................................................... 68
3.4.2. Mehanicko uzimanje uzoraka ........................................... 69
3.4.3. Jezgra stijenskog masiva ................................................... 73
POGLAVLJEU
GEOMEHANICKE OSOBlNE, KLASIFIKACIJE I METODE
ISPITIVANJ A TLA ..... ................ ............... ..... ................. ........ ............ ..... 77
4. FIZICKE OSOBINE TLA I KLASIFIKACIONI SISTEMI .........
4.1. Faze materijala u tIu ....................................................................
4.2. Gustoea i specificna tdina cvrstih cestica tla ...........,.................
4.3. Poroznost i koeficijent pora .........................................................
4.4. Indeks gustoee nekoherentnog tla ...............................................
4.5. Vlaznost t1a ..................................................................................
4.6. Gustoea i jedinicna tdina tla ......................................................
4.7. Granulometrijski sastav ...............................................................
4.7.1. Metoda prosijavanja .........................................................
4.7.2. Metoda sedimentacije .......................................................
4.7.3. Kombinovana metoda .......................................................
4.7.4. Stepen ravnomjemosti i kontinualnosti tIa .......................
4.8. Stanja i granice konzistencije ...................... :..............................
4.8.1. Granica tecenja .................................................................
4.8.2. Granica plasticnosti ..........................................................
4.8.3. Granica skupljanja ............................................................
4.8.4. Indeksni pokazatelji ..........................................................
4.8.5. Dijagram plasticnosti ........................................................
4.8.6. Sadr:1:aj organskih materija u tlu .......................................
4.9. Klasifikacija tla ...........................................................................
4.9.1. Svrha klasifikacije ............................................................
4.9.2. Klasifikacioni sistemi .......................................................
4.9.3. Klasifikacija tla po granulometrijskom sastavu ................
4.9.4. Opis i simboli AC klasifikacije .........................................
4.9.5. Jedinstvena klasifikacija ...................................................
4.9,6. Prosirenajedinstvena klasifikadja tla za puteve i
aerodrome .........................................................................
4.9.7. Klasifikacija tla prema Pravilniku ...................................
."
6 Mei1ullika ITa
5. VODA U TLU ..............•.....•...........................••.....•.•....•••............••.•. 131
5.L Oblici pojave vode u tlu ............................................................... 131
5.2. Kapilarnost i kapilame sile .......................................................... 132
5.2.1. Pojava kapilarnosti ............................................................ 132
5.2.2. Kapilarnost u lIu ............................................................... 134
5.2.3. Odredivanje visine kapilamog podizanja vode ................. 135
5.3. Propusnost tla .............................................................................. 139
5.3.1. Proticanje vode kroz vodopropusno tlo ............................ 139
5.3.2. Mjerenje koeficijenta propusnosti u laboratoriji .............. 144
5.3.2.1. Ispitivanje propusnosti penneametrom
sa konstantnim padom ............................................. 145
5.3.2.2. Ispitivanje propusnosti sa opadajucim
pritiskom vode ......................................................... 146
81 5.3.3. Mjerenje propusnosti tla na terenu ................................... 149
81 5.3.3.1. Neposredno rrljerenje propusnosti tla .................... ., 150
82 5.3.3.2. Mjerenje propusnosti t1a ispumpavanjem vode
84 iz bunara .................................................................. 150
88 5.3.3.3. Mjerenje propusnosti tla metodom Lefranc ............ 152
89 5.3.4. Ispitivanje vodopropusnosti stijenskog
92 masiva "in situ" .................................................................. 158
98 5.3.5. Djelovanje mraza na tlo .................................................... 161
99 5.3.5.1. Faktori koji u\jecu na osjetljivost tla na mraz .......... 161
101 5.3.5.2. Kriteriji za ocjenu postojanosti tla na mraz ............. 161
105
105 6. CVRSTOCA TLA ........................................................................... 165
106 6.1. Opste postavke ............................................................................... 165
107 6.2. Osnove cvrstoce na smicanje ......................................................... 166
110 6.3. Parametri cvrstoce na smicanje ..................................................... 170
110 6.3.1. Trenje .................................................................................... 170
111 6.3.2. Kohezija tla ........................................................................... 172
113 6.4. Ispitivanje cvrstoce tla smicanjem ................................................. 173
114 6.4.1. Opit direktnog smieanja ........................................................ 174
116 6.4.1.1. Aparat za direktno smicanje sa kontrolisanim
116 prirastom sile ................................................................... 174
116 6.4.1.2. Aparat za direktno smicanje sa kontrolisanim
118 prirastom deformacija ..................................................... 176
119 6.4.2. Opit triaksijalnog smicanja ................................................... 180
121 6.4.3. Vrste ispitivanja i interpretacija rezultata ............................. 184
6.4.3.1. Konsolidovani drenirani opit (CD) ................................. 184
121 6.4.3.2. Konsolidovani nedrenirani opit (CU) ............................. 185
128 6.4.3.3. Nedrenirani nekonsolidovani opit (0') ............................ 187
Mehanika tla 7
Sadriaj Sadriaj

6.4.3.4. Anizotropno konsolidovani drenirani i

nedrenirani opit (CAD i CAUl ....................................... 189 POGLA VLJE III
6.4.4. Opit kompresije sa slobodnim boenim sirenjem ................... 189 RASPODJELA NAPONA, SLUEGANJE I
6.5. Karakteristike cvrstoce na smicanje tla .. ,...................................... 191 SLOM TLA ISPOD TEMEUA ............................................................... 253
6.5.1. Cvrstoca na smicanje nekoherentnogtIa ............................... 191
6.5.2. Cvrstoca na smicanje koherentnog tl •.................................. 196 11. DEFINICIJE I PRORACUN NAPONA I DEFORMACIJA ...... 257
6.6. OsjetJjivost i koloidna aktivnost tla ............................................... 199 11.1. Sile, naponi i deformacije ............................................................ 257
6.6.1. Osjetljivost tla ....................................................................... 199 11.2. Grafii;ko prikazivanje napona ...................................................... 260
6.6.2. Koloidna .ktivnost tla ........................................................... 200 11.3. Ukupni, efektivni i neutralni naponi u tlu ................................... 264
11.4. Odnosi izmedu napona i deformacua .......................................... 267
7. STISWIVOST TLA ........................................................................ 203 11.5. Porni pritisci u tlu ........................................................................ 271
7.1. Stisljivost, slijeganje i konsolidacija tla ......................................... 203 11.6. Prirodni naponi u tlu .................................................................... 273
7.2. Edometarski opit stisljivosti .......................................................... 204
7.2.1. Opis edometra ....................................................................... 204 12. RASPODJELA NAPONA U POLUPROSTORU USLJED
7.2.2. Provodenje ispitivanja ........................................................... 206 VANJSKIH OPTERECENJA ....................................................... 277
7.3. Pardmetri stisljivosti, deformacija i konsolidacije ......................... 206 12.1. Raspodjela kontaktnih napona na temeljnoj plohi ...................... 278
12.2. Aproksimativni proracun napona utlu ........................................ 280
8. GEOMEHANICKA ISPITIVANJA OBJEKATA 12.3. Naponi i deformacije u poluprostoru izazvani
OD ZEMLJANIH MATERIJALA ................................................ 217 koncentrisanom sHorn ........................... ,...................... ,.. ' ............ 282
8.1. Opcenito 0 zemljanim objektima ................................................... 217 12.3.1. Boussinesqovo rjesenje ......................................................... 282
8.2. Ispitivanje, izbor i karakteristike materijala 12.3.2. Frohlichov obrazac ................................................................ 287
za zernljane objekte ........................................................................ 218 12.3.3. Westergaardov obrazac ......................................................... 288
8.3. Karakteristike zbijanja materijala .................................................. 219 12.4. Ravni problemi za neke slucajeve opterecenja ............................ 289
8.3.1. Optimalni sadrz.j vode prema Proctoru ................................ 219 12.4.1. Linijsko opterecenje .............................................................. 289
8.3.2. Kalifornijski indeks nosivosti - CBR opit ............................ 223 12.4,2. Ravnomjemo opterecenje II obIiku beskonacne trake ........... 292
8.3.3. Ispitivanje stiSlj ivosti tIa kruZnom ploeom ........................... 226 12.4.3. Trokutasto opterecena temeljna traka ................................... 294
8.4. Kontrola kvaliteta materijala u nasipima ....................................... 228 12.4.4. Trapezno opterecena temeljna traka ..................................... 296
12.5. Naponi od ravnomjemog opterecenja pravougaonog oblika ....... 298
9. ISPITIVANJE OSOBINA TLA NA TERENU ............................ 231 12.5.1. Princip proracnna .................................................................. 298
9.1. Sondiranje penetracijom ................................................................ 231 12.5.2. Steinbrennerova metoda ........................................................ 300
9.I.l. Standardni dinamicki penetracioni opit (SPT) ...................... 232 12.6. Naponi od ravnomjernog opterecenja kn,znog oblika ................. 306
9.1.2. Opit lahkim dinamickim penetrometrom .............................. 234 12.7. Newmarkova metoda ................................................................... 309
9.1.3. Staticki penetracioni opit ...................................................... 237 12.8. Napani od trouglastog opterecenJa na
9.2. Mjerenje evrstoce na smicanje krilnom sondom ........................... 241 pravougaonoj povrsini ." ..................................... ,........................ 312
9.3. Probno opterecenje ........................................................................ 243
9.4. Ispitivanje i osmatranje podzemnih voda ...................................... 246 13. PRORACUN SLIJEGANJA TEMELJA ...................................... 315
13.1. Tipovi i elementi za odredivanje slijeganja ................................. 315
10. PRlKAZIVANJE REZULTATA TERENSKIH I 13.2. Naponi od vlastite tezine i dodatni naponi .................................. 316
LABORATORIJSKIH ISPITIVANJA ......................................... 249 13.3. Osnovni principi proraenna slijeganja temelja ............................ 318
10.1. Prikaz rezultata istrainih radova i 13.4. Neki izrazi za slijeganje temelja u propusnom tlu ....................... 321
laboratorijskih ispitivanja ............................................................ 249 13.5. Uticaji na objekat i kriteriji slijeganja ......................................... 325
10.2. Geomehanicki elaborat 0 ispitivanjima tla .................................. 249

8 MeliaJlika lla M ehanika tla 9

Sadriaj
14. NOSIVOST TLA ISPOD TEMELJA ........................................... 329
14.1. Kriticno i dopusteno opterecenje ................................................. 329
14.2. Prandtl i PrandtI - Caquotovo rjesenje
. '.
k ntJcnog • . ....................................................................3'12
opterecenJ8
14.3. Caquot - Buismanov obrazac ...................................................... 334
14.4. Terzaghijevo rjesenje ................................................................... 334
14.5. Brinch· Hansenova metoda ......................................................... 339
14.6. Meyerhofovo rjesenje napona sloma tla ...................................... 344
14.7. Posebni uticaji na velicinu kriticnog opterecenja tla ................... 346
14.7.1. Uticaj podzemne vade ........................................................... 346
14.7.2. Uticaj slojevitosti tIa ............................................................. 347
14.7.3. Temelji uz kosinu i na kosini ............................................... 351
14.7.4. Medusobni uticaj temelja na slom tla ................................... 353
14.7.5. Uticaj dubine temelja na slom tla .......................................... 354
14.8. Koeficijenti sigurnosti i dopustello opterecenje .......................... 356
POGLA VLJE IV
PROTICANJE VODE KROZ TLO I KONSOLIDACIJA TLA ................ 361
15. PROTICANJE VODE KROZ TLO ..............................................
15.1. Stacionarno tecenje vode u tlu .....................................................
15.1.1. Strujne i ekvipotencijalne linije ............................................
15.1.2. Eksperimentalno rjesenje funkcije potencijaia .....................
15.1.3. Graficka aproksimacija funkcije potencijaia ........................
15.1.4. Numericko rjesenje funkcije potencijala ..............................
15.2. Nestacionarno tecenje vode u tlu .................................................
15.3. Uzgon i filtracioni pritisak ...........................................................
15.3.1. Uzgon u polju sa konstantnim visinskim potencijalom ........
15.3.2. Uzgon u polju promjenIjivog visinskog potencijala .............
16. KONSOLIDACIJA TLA ................................................................
16.1. Uzroci i pojave kod konsolidacije ...............................................
16.2. Analogni model konsolidacije .....................................................
16.3. Jednosmjema konsolidacija prema Terzaghiju ...........................
16.3. L Jedlladzba primarne konsolidacije ........................................
16.3.2. Stepen konsolidacije .............................................................
16.4. Raspodjela i oblik pocetnog pornog pri(iska ...............................
16.5. Konsolidacija za radijalno dreniranje ..........................................
10 Meluwikn ria
Sadr::oJ
POGLAVLJE V
PRITISAK NA POTPORNE I PODZEMNE KONSTRUKCIJE ................ 409
'
17. GRANICNA STANJA PLASTICNE RA VNOTEZE U
POLUPROSTORU .•..•••••••••••••..•••••••.•••••••••....•••••••••.•••••••.••..•.•.•..•••• 415
17.1. Kruto plastican model sa granicnim stanjima ............................. 415
17.2. Rankineovo stanjc plasticne ravnotde ........................................ 416
17.2.1. Opste postavke ...................................................................... 416
17.2.2. Aktivni pritisak tla prema Rankineovoj teoriji ..................... 421
17.2.2.1. Nekoherentnotlo ........................................................... 422
17.2.2.2. Koherentno tIo ............................................................... 424
17.2.3. Pasivni otpor tla prema Rankineovoj teoriji ......................... 427
17.2.3.1. Nekoherentno tlo ........................................................... 428
17.2.3.2. Koherentno tlo ............................................................... 429
17.2.4. Pritisakmirovanja ................................................................. 431
18. AKTIVNI PRlTISAK TLA NA POTPORNE
KONSTRUKCIJE .••••••••••••..•••••....•.••••••••••••....••••••••....•••••••••..•••.•••••• 435
18.1. Metode odredivanja aktivnog pritiska ......................................... 436
18.1.1. Coulombova teorija ............................................................... 436
367 18.1.1.1. Nekoherentno tlo ........................................................... 436
368 18.1.1.2. Koherentno tlo ............................................................... 444
370 18.1.2. Culmannova metoda .............................................................. 449
375 18.1.3. Rebhann - Ponceletova metoda ............................................ 451
377 18.1.3.1. Linija terena paralelna sa linijom ugla otpornosti
380 na smicanje ..................................................................... 454
383 18.1.3.2. Presjecna linija terena sa linUom ugla otpornosti na
386 smicanje se ne sijeku ...................................................... 455
386 18.1.4. Engesserova metoda .............................................................. 456
387 18.2. Posebni slucajevi proracuna aktivnog piitiska ............................ 458
18.2.1. Opterecenje tla koncentrisanom silom .................................. 458
391 18.2.2. Djelovanje ravnomjemog opterecenjana tlo iza zida ........... 460
391 18.2.3. IzlomJjena linija (erena .......................................................... 463
393 18.2.4. Poligonalno izlomljena unutamja povrsina zida ................... 466
394 18.2.5. Uslojeno tlo iza zida .............................................................. 468
394 18.2.6. Uticaj podzemne vode na aktivni pritisak ............................. 469
401 18.2.7. Aktivni pritisak na armirano - betonski potpomi zid ............ 472
403
407 19. PASIVNl OTPOR TLA .................................................................. 473
19.1. Uvod ............................................................................................ 473
19.2. Metode odredivanja pasivnog otpora tla ..................................... 474
Mehanika tla II
Sadriaj
19.2.1. Coulombova metoda ............................................................. 474
19.2.2. Culmannov graficki metod .................................................... 476
19.2.3. Rebhann - Ponceletova metoda ............................................ 478
19.2.4. Engesserova metoda .............................................................. 479
19.2.5. Kruzno - cilindricna klizna povrsina .................................... 479
19.2.6. Klizna povrsina u obliku logaritamske spirale ...................... 483
19.2.7. Proraoun pasivnog olpora tla analitickom metodom ............. 488
19.3. Primjena pasivnog otpora tla ....................................................... 490
20. POTPORNI ZIDOVI ...................................................................... 495
20.1. Opcenito 0 potpornim zidovima ................................................... 495
20.2. Vrste potpornih zidova ................................................................ 496
20.3. Dimenzioniranje i ispitivanje stabilnosti potpornih zidova ......... 502
20.3.1. Kontrola ivicnih napona ........................................................ 503
20.3.2. Stabilnost zida protiv klizanja ............................................... 508
20.3.3. Stabilnost zida na prevrtanje ................................................. 510
20.3.4. Stabilnost tla i zida ................................................................ 511
20.4. Uticaj slijeganja tla na stabilnost potpornog zida ........................ 512
20.5. Filteri iza potpomih zidova .......................................................... 512
20.6. Potporne konstrukcije u stijenskim masivima ............................. 515
21. PODZEMNI PRlTISCI .................................................................. 519
21.1. Pojam, vrste, mehanizam ispoljavanja i teorije podzemnih
pritisaka ....................................................................................... 519
21.2. B ierbiiumerova metoda ................................................................ 521
21.3. Engesserova metoda .................................................................... 523
21.4. Kommerellova metoda ................................................................. 524
21.5. Teorija Protodyakonova .............................................................. 529
21.6. Terzaghijeva teorija pritiska ........................................................ 533
21.7. Osvrt na ostale teorije pritiska ..................................................... 535
POGLA VLJE VI
STABILNOST PADlNA I KOSlNA .......................................................... 537
22. OPCENITO 0 STABILNOSTI PRlRODNIH I
VJESTACKIH KOSINA ................................................................ 541
22.1. Osvrt na izucavanje stabilnosti pad ina i kosina ........................... 541
22.2. Uzroci nestabilnosti zemljanih i stijenskih masa ......................... 543
22.2.1. Obrazovanje kliznih povrsina u prirodnim uslovima ............ 544
22.2.2. Promjena uslova ravnoteze ................................................... 545
22.2.3. Ulicaj filtracije podzemne vade ............................................ 546
22.2.4. Uticaj likvifakcije pijeska ..................................................... 547
12 Mehallikfl tla
SadriaJ
22.3. Oblici sloma i definicija koeficijenta sigumosti ......................... 548
22.4. Klasifikacija i tipovi klizista sa njihovim osnovnim obiljezjirna 550
22.4.1. Sipari ..................................................................................... 552
22.4.2. Lavine .................................................................................... 552
22.4.3. Odroni ................................................................................... 552
22.4.4. Rotaciono kliziste .................................................................. 553
22.4.5. SloZeno kliziste ..................................................................... 554
22.4.6. Translatorno kliziSte .............................................................. 555
22.4.7. Tecenje .................................................................................. 556
22.4.8. Kompleksna kliziSta .............................................................. 556
22.5. Brzina klizanja ............................................................................. 557
23. METODE PRORACUNA STABILNOSTI KOSINA ................. 561
23.1. Pregled metoda proracuna i njihova osnovna obiIjezja ............... 561
23.2. Metode granione ravnoteze .......................................................... 562
23.2.1. Osnove proraeuna metodom granicne ravnoteze ....... ,.......... 563
23.2.2. Rezultantne metode ............................................................... 565
23.2.2.1. Metoda krnga trenja ....................................................... 565
23.2.2.2. Metoda Iogaritamske spirale .......................................... 570
23.2.3. Metode Iamela ....................................................................... 572
23.2.3.1. Graficka metoda Iamela ................................................. 572
23.2.3.2. Svedska analiticka metoda ............................................ 574
23.2.3.3. Bishopova metoda .......................................................... 577
23.2.3.4. lanbuovametoda ............................................................ 584
23.2.3.5. Pojednostavljena lanbuova metoda ................................ 591
23.2.3.6. Metoda Morgenstern. i Pricea ...................................... 592
23.2.3.7. Nonveillerova metoda .................................................... 597
23.3. Metode teorije plasticnosti .......................................................... 599
23.3.1. Metoda Sokolovskog ............................................................. 601
23.3.2. Limitna analiza ...................................................................... 603
23.3.3. Analiza napona duz zadanih kliznih povrsina ....................... 605
23.3.3.1. Coulomb - Mobrov kriterij sloma ................................ 605
23.3.3.2. Nelinearan kriterij sloma .............................................. 605
23.4. Metoda konacnih elemenata ........................................................ 607
POGLA VLJE VII
POBOLJSANJE OSOBlNA TLA .............................................................. 609
24. METODE VJESTACKOG POBOLJSANJA OSOBINA TLA .. 613
24.1. Tehnika sabijanja tla .................................................................... 613
24.2. Primjena geotekstila .................................................................... 615
24.3. StabiJizacija tJa ............................................................................ 616
MelulIlika tla 13
Sadriaj
24.4. E1ektroosmoza .............................................................................
24.4.1. Razvoj e1ektroosmoze ...........................................................
24.4.2. Princip primjene isusivanja tia elektroosmozom ..................
24.4.3. Elektroosmozno injektiranje .................................................
24.5. Zamrzavanje tla ...........................................................................
24.6. -Injektiranje tla ..............................................................................
24.6.1. Razvoj injektiranja ................................................................
24.6.2. Detinicija, svrha i prineip if\iektiranja ..................................
24.6.3. Probna injekeiona polja i osnovni parametri injektiranja .....
24.6.4. Materijali i smjese za injektiranje .........................................
24.6.4.1. Materijali za injektiranje ...............................................
24.6.4.2. Smjese za injektiranje ...................................................
24.6.4.3. Laboratorijska ispltivanja sirovina i
injekeionih smjesa ........................................................
24.6.5. Strojevi, pribor i instrumenti za busenje i injektiranje .........
24.6.6. Injekeioni radovi ...................................................................
24.6.6.1. Opcenito 0 vrstama injekeionih radova .........................
24.6.6.2. Postupei injektiranja ........ :..-...........................................
LITERA TURA .. " ...••.....••.. " ....•.•..... "." ..•..................•.•...•.. " •............•"." .. 653
LISTA SIMBOLA ..............................................................................,...... 663
INDEKS AUTORA ..........................................................:........................ 671
INDEKS POJMOVA ................................................................................ 673
TUMAC SPECIFICNIH IZRAZA .......................................................... 677
GRCKl ALFABET ................................................................................... 685
14 MeiJalli/w Ilo
617
617
618 PREDGOVOR DRUGOM IZDANJU
620
620 Mehanika tla i temeljenje gradevina posljednjih deeenija dozivjeli su
622 nagli razvoj, sto je posebllo usavrsello upotrebom numerickih metoda i savreJ11ene
623 kompjuterske tehnologije, izazivajuci danas pravu revoluciju u inzenjerskoj praksi.
624 Za prihvacanje novih koncepcija, njihovoga razv~ja i unapredivanja potreban je j
626 novi pristup koji ce nas dovesti do rjesenja koja ce balje odgovarati od nekih
631 dosadasnjih. Pri ovome potrebno je predznanje iz klasicnih metoda i rjesenja iz
631 ove i drugih bliskih disciplina.
633
Iz prakticnih razloga knjigaje podijeljena u dva dijela: "Mehanika tla" i
637 "Telneljenje", koja su se j do sada obicno odvojeno izucavala. Novim nastavnim
640 planom i programom na Gradevinskom fakultetu u Mostaru ove dvije oblasti
645 izucavaju se kroz jedan kolegij, radi cega je namjera autora da se gradivo
645 prezentira objedinjeno. Prvo izdanje knjige "Mehanike tla" je preradeno,
646 inovirano, dopunjeno i prilagodeno novorn sadrZaju ove knjige. Podjelaje izvrsena
u 13 poglavlja, koja cine zaokruzenu cjelinu, ali su medusobno povezana u
izlaganjima, pojrnovima i tematici.
Knjiga je namijenjena kako studentima gradevinarstva, arhitekture,
rudarstva i inzinjerske geologije kao udzbenik, tako i inz.eujerirna u praksi na
z:.jesavanju geotehnicke problernatike. Radi ovoga je gradivo obradeno sire j
potpunije nego 5tO se moZe izloziti na redovnim predavanjima.
Priloreni dijagrami i tabele preuzete iz strane iii nase literature i prakse
mogu korisno posluziti i in.zenjerima u praksL Teoretski dijelovi obradeni su
prema klasicnim metodama, novim spoznajarna i rezultatima istrazivanja
objavJjenim U obimnoj svjetskoj Iiteraturi. Pokusano je da se istakne zasto su
potrebne odredene osobine, kako ih determinisati iii izmjeriti, U kojern obimu i
kako ih stvamo koristiti u praksi.
U prvom dijelu knjige Mehanika tla u sedam poglavlja date Sll potrebne
znacajke mehanike tla kao egzaktne nauke, koje treba upoznati prije razrnatranja
tehnickih rjesenja za temeljenje objekata. Prva dva poglavlja upucllju studenta iii
inzenjera kako da "osjeti" tlo, njegovo ponasanje i osobine. neophodne za daJjnje
poznavanje materije i uspjesan rad u praksi. Putem opstih postavki, laboratorijskih
i terenskih ispitivanja dolazi se do spoznaje 0 raspodjeli napona, nosivosti i
sIijeganju tla, sto je obradeno u trecem poglavlju. Kako voda utjece i efekti njenog
djelovanja na tIc i njegovu konsolidaciju prikazano je u cetvrtom poglavlju.
15
 Metode odredivanja aktivnog i pasivnog pritiska tia prezentirane su u narednom,
petoID poglavlju u obimu i na nacine koji omog~.6ujll upotr~bu i nj~hov ?~abi~
prema terenskim uslovima. U sklopu ove mat~rlJe obraden.l su dJei,omtcno 1
podzemni pritisci, prema klasicnim teorijama. Sesto poglavtJe. obu~vac~ uzroke
pojava nestabiInosti, klasifikaciju i vise metoda proracuna stabIlnostI kosma, dok
su sedmim poglavljem opisane neke rnetode ojacanja tla.
U ovom, drugom dijelu lmjige, Temeljenje, dati su opsti principi
projektovanja i proracuna temelja, ukljucujuci i osnovne po~tavke Euroc~da 7~
koji se odnosi na geotehnicke radove (poglavlje VIIl). Metode I proraeun phtkog I
dubokog temeljenja obuhvacene su poglavljem devet i deset, a zagati od nasutih
materijala u poglavlju jedanaest. Materija je izlozena u sirem obimu taka d~ je
moZe shvatiti student pocetnik, a vjerujem da korisno moze posluziti i inzenjenma
u praksi. U poglavlju dvanaest obradene su, pored osiguranja iskopa i asanacije
kliziSta, ankerisanja u tlu i stijenskom masivu, koji se posljednjih decenija veoma
intenzivno primjenjuju u gradevinarstvu, rudarstvu, arhitekturi i prilikom zastite
objekata. Osnove dinamicki opterecenih temelja j neke druge specificne metode
temeljenja obradene su u trinaestom poglavlju jer smatramo njihovo poznavanje
numim, prilikom temeljenja i zastite objekata.
Ovom knjigom prikazani su klasicni postupci prilikom proracuna i
izvodenja temelja, kao i savremene metode i pravci, koji revolucionisu tehniku
temeljenja. Ona ima svrhu da stimulira mlaa; kadar na daljnja proucavanja,
razmisljanja i unapreaenja, a ne na odbacivanja tradicionalnih metoda graaenja.
Cijenim da ce ova knjiga korisno posluziti u poslijeratnoj obnovi ; izgradnji zemlje
i da ce nadomjestiti sadasnj i nedostatak ove strucne literature, kod nas. Ako i
djelimicno u ovom smislu bude primljena ova knjiga, ona ce ispliniti svoju
osnovnu namjenu.
Autar je nastojao u knjizi karistiti sto razumljivije i prihvatljivije izraze,
sto nije bilo jednostavno zbog nepostojanja tradicije i odgovarajucih termina.
Lektori M.Sator i N.Omerika ulozilj Sll dosta truda da tekst bude pristupacan,
citak i jasan.
Posebnu zahvalll dugujem recenzentima, akademiku prof. dr. Dzevadu
Saracu i prof. dr. Hamidu Dolarevicu, koji su svojim primjedbama i savjetima
doprinijeli boljoj obradi i jasnoci pojedinih oblasti.
Prof. dr. Mustafa Sel;movic
Mostar, 2000. godine
16
PREDGOVOR PRVOM IZDANJU
U posljednjih sezdeset godina nauka 0 tlu, odnosno mehanika tla do~ivjela
je nagli razvoj i afirmisala tlo kao gradevinski materijal, od koga i u kome se grade
graaevinski objekti i znacajno definisala zajednicko djelovanje tla ; konstrukcije u
fazi izvoaenja i eksploatacije objekta. Sagledavajuci znacaj i ulogu mehanike tla u
cjelokupnom razvoju gradevinarstva, na Gradevinskom fakultetu u Mostaru
iZllcava se gradivo koje je uskladeno sa postoje6im Nastavnim planom i
programom kroz predmet Mehllnika tla i stijena, koji slusaju studenti lzvodacko
- konstruktivnog i Hidrotehnickog odsjeka. U sklopu ovog predrneta izucavaju se
i osnove mehanike stijena, koje nisu obradene u prezentiranoj materiji.
IzloZeno gradivo podijeljeno je na osam .poglavlja i dvadeset i cetiri
potpogJavlja. Pojedina pogJavlja obradena su sire nego sto se mogu izloziti u
redovnoj nastavi. Kao novo uvedeno je poglaylje Ojacanje tla, koje u drugim
izucavanim disciplinama nije u cijeiosti obuhvaceno, a ima osnove da cini cjelinu
ovog predmeta.
Od brojne literature koja je koristena 11 toku rada posebno isticem:
Mehanika tla i temeljenje gradevina prof. dr E. Nonveillera, Mehanika tla u
inzinjerskoj praksi prof. N. Najdanovica i dr R. Obradovica, Mehanika tla i
Metode proracuna stabilnosti kosina u mehanici tla prof. dr Dz. Saraca i
Mehanika tla prof. dr R. Stojad;novica i drugih autora. Ucinjen je pokusaj da se iz
obimne grade saZmu bitnije klasicne metode i uvedu studenti u savrernenije, kako
bi u praksi mogli odlucnije nastaviti sa izucavanjem i osavremenjavanjem ove
znacajne inZenjerske nauke. Putokaz da se ovaj predmet priblizl citaocima bila su
sje6anja i osnove koje sam stekao kod pokojnog prof. dr D. Krsmanovica, ciji sam
aak bio.
Posebno se zahvaljujem recenzentima prof. dr Dzevadu Saracu i doc. dr
Zlatku Langofu, koji su brizljivo pregledali teks! i dali korisne sugestije i savjete
za poboljsanje sadrzaja i jasnoce prikazane grade.
Dragocjenu pomoc autoru u toku rada pruzili su Vera Bilopavlovic,
Slavica DursuIn, Marija Bajcetic i Zivojin Ruzic, radnici RO "Hidroelektrane na
Neretvi", kao i sarna Radna organizacija, na cemu im se zahvaljujem.
Mostar, septembra 1985.
17
 POGLAVLJE I

UVOD
POSTANAK, VRSTE I
METODE ISTRAZIVANJA TLA

Szechy, 1973.

" ... Vrijeme je do sad bilo more .fto se

polako giba meau velikim obalama
trajanja. Sada je licilo na brzi tok
rijeke koja nepovratno odnosi
trenutke ... "
Mesa Selimovic
"Dervis i smrt"

19
 Psti pojmovi iz Mehanike tla i Mehanike stijena
O sa historijskim razvojem i dosadasnjim
iskustvima dati su u uvodnom dijelu ovoga
poglavlja. U drugom poglavlju obrazlozeni su faktori, koji
utjecu na nastanak razliCitih vrsta tla, sa razliCitim strukturama
i vrstama koje je potrebno na terenu identificirati. Radi
uporedbe sa tlom date su i osnovne fizicko-strukturne osobine
stijenskog masiva. Metode izvodenja istraZivackih radova sa
uzimanjem uzoraka tla su znacajne za odredivanje
geotehnickih osobina tla, koje su prikazane u posebnom trecem
potpoglavlju.

2J
 1. Uvod

tTi
,:J UVOD
(i.1. OPCENITO 0 MEHANICI TLA I MEHANICI STiJENA

Mehanika tIa, kao dio opste mehanike, bavi se tcorijskim i prakticnirn

proucavanjem fizickih, mehanickih, hemijskih i inzenjerskih osobina tia, kao i
izucavanjem medusobnog djeJovanja izmcclu objekta i till., te ponasanja prirodnjh
kosina i objekata izgradenih od zemljanih materijaia, ukljucujuCi rnetode ojacanja
tla.
ana ima veoma siroku primjenu kod projektovanja i gradenja temelja
objekata, iZllcavanja stabilnosti prirodnih padina i vjestackih kosina, te kod
gradenja nasipa, putevll., ieljeznica., aerodroma, zemljanih brana i drugih radova u
domenu gradevinarstva, arhitekture i urbanizma, rudarstva i geologije.
Osnovni zadaci mehanike tIa iii, blize reeeno, m,ehanike gradevinskog tla
su:
(a) Izucava'\ie fizickih, mehanickih i hemijskih karaklerislika tla i metoda
pomocu kojih se odreduju parametri kojima se karakteriSu ove osobine.
(b) Iznalazenje odllosa izmedu napona i deformacija u funkciji vremena, tc
odredivanje kriterija sloma.
(c) Raspodjela napona i deformacija ispod objekta u tlu iIi unutar
zemljanog objekla, usljed djelovanja vanjskog oplerece'\ia i unutrasnjih
sila.
'(d) Uspostavljanje odnosa izmedu toka sIijeganja, vremena i konsoJidacije
tla nastaJe pod djelovanjem opterecenja, tc razmatranje uticaja vode na
tlo i njegove osobine.
(e) Metode i nacill iznalaienja pritiska na potporne i podzemne
konstrukcije i provjera njihove stabilnosti.
(f) Izucavanje cvrslo6e i stabilnosti Ila i objekata od zemljanih materijala,
tc mctode proracuna nosivosti tla~ stabilnosti prirodnih i vjestackih
kosina.
(g) Poboljsanje fizicko-mehanickih i defonnacionih osobina tla, Ie micaj
dinamickog opterecenja na tla.
Navedene osnovne grupe ne mogu se odvojeno tretirati, jer su najcesce
rneausobno povezane, te se u novije vrijeme razmatraju kao jedna cjelina.
Tlo u inzenjcrskom smislu je relativl10 rastresita skupina minerala, koji se
javljaju kao sedimenti anorganskih cestica i organskih materija sedimenata iznad
cvrste stijenske podloge. Tlo se maze relativno lahko rasclaniti na njegove sastavne
mineralne j organske dijelove,
Stijene, sa druge strane, imaju vrlo jaku unutrasnju koheziju i molekulamc
sile, koje drze zma minerala zajedno na okupu. Liniju podjele izmedu tla i stjena

23
J Uvod, postanak, vrsle i mefode istraiivanja fla
kad nekih prirodnih materijala, koje susrecemo u gradevinskoj praksi, nije lahko
povuci. Ostale naucne discipline imaju razlicite termine za tlo i stijenu. Tako npr. u
geologiji se pod pojmom stijene podrazumijevaju sve materije nadene na zemljinoj
kori.
Pod Mehanikom stijena podrazumijevamo naucnu i tehnicku discipIinu,
koja se bavi ispitivanjima i istrazivanjima cvrstih (kamenitih) stijenskih masa,
odnosno stijenskih masiva, kao prirodnih sredina, buduCih radnih sredina i sredina
koje tokom njihovog koristenja sadejstvuju sa objektima i sa njima predSlavljaju
jednu cjelinu~ u svrhu sto boljeg upoznavanja njihovih mehanickih osobina i
Iljihovog mehallickog ponasallja pod djelovalljem datih optereeellja iii Ilaponskih
stanja (KujundZic,1986).
Pod mehaoickim osobinama stijenskog masiva podrazurnijevamo one
osobine, kaje se ispoljavaju pri djelavanju vanjskih sila. Njihove pojedine
parametre najcesce nazivamo mehanickim karakteristikama. U ove mehanicke
osobine uglavnom ubrajamo: (i) deformabilnost i (ii) mehanicke cvrstoce,
odnosno otpornost
Mehanickim ponaSanjem stijenskog masiva najcesce obuhvacamo: 0)
stanje napona, (ii) stanje deformacija, iIi (iii) sloma. Ovakvo ponasanje biva
izazvano opterecenjem masiva datirn sistemom unutrasnjih i/ili vanjskih sila i/ili
iskopom ulna stijenskom masivu.
Historijski promatrano Mehanika stijena je dugi vremenski period bila
direktno u sklopu Mehanike tla, jer su irn velike slicnosti u vise teorija i kad
mnogih problema. Iz same definicije Mehanike stijena proizlazi i predmet njenog
proucavanja, koji se u osnovi svodi na sljedece oblasti:
(1) fizicko-mehanicka ispitivanja stijena, u laboratoriji i stijenskog masiva
"in situ", te metade klasifikacije;
(2) opste fizicko-strukturne asobine, koje su u Mehanici stijena poznate
kao: heterogenost, anizotropnost, diskontinualnost i prirodna
napregnutost;
(3) stanje napona i deformacija u stijenskom masivu;
(4) podzemni objekti i radovi, sa iznalaielljem podzemnih pritisaka,
njihovog mehanizma postanka, razvoja i intenziteta, sa metodama
njihovog savladavanja;
(5) stabilnost prirodnih padina i vjestackih kosina u prirodnim i
izrnijenjenim uslovima;
(6) terneljenje ulna stijenskom masivu i sigurnost konstrukcija na masivu
i njihova osmatranja;
(7) uticaj vode i seizmike na stijenski masiv;
(8) poboljsanje osobina stijellskag masiva;
(9) djelovanje alata, strojeva i eksploziva na stijenski masiv i obratno.
Metode Mehanike stijena Sli slicne metodama koje se koriste u srodnirn
tehnickim disciplinama, kao sto su: 0) teoretske metode zasnovane na teoriji
24----------------------------~M~,7ha-'~I~~a-a~a---------------------------
1. Uvod
elasticnosti i plastiCnosti, kao i na numerlckim metodama; (ii) eksperimentalne
staticke iIi dinamicke metode provedene "in situ" iii u laboratoriji; (iii) modelske
metode, kao sto su fotoeiasticni, geotehnicki i matematski modeli; (iv) metode
osmatranja, i dr. Zbog ispucalosti stijenskog mas iva veca je primjena
eksperimentalnih ispitivanja "in situ", nego u laboratoriji.
U gradevinarstvu i rudarstvu susrecemo se sa pojrnom Geotehnicko
inienjerstvo, kojim se obuhvaca bavljenje primjenom gradevinskih tehnologUa na
pojedine aspekte ponasanja tia i stijena. Obicno je geotehnicko inzenjerstvo
vezano sarno za prirodne materijale, koji se nalaze blizu povrsine zemlje.
Gradevinski inzenjeri ovim imenom nazivaju zemljane materijale i stijene, odnosno
stijenski masiv (Holtz i Kovacs,1981).
Sire promatrano, Geotehnika je inzenjerska disciplina sastavljena od
inZenjerske geologije i ostalih nauka 0 zemlji, kao sto su mehanika tia, mehanika
slijena, hidraulika slijena i tla, temeljenje, zemljani radovi, hidraulika, hidrologija,
hidrotehnicke inZenjerske konstrukcije, injekcioni radovi, ankerisanja, tuneli,
podzemni radovi i objekti itd. (J umikis,1979).
Tlo je materijal koji je priroda stvarala tokom veoma dugih vremenskih
perioda pocev od forrniranja Zemljine kore na koju su djelovali najrazlicitiji
mehanicki, fizicki, hemijski, biohemijski i drugi uticaji, usljed cega su se mijenjale
i osobine tIa. Zbog toga je povrsinski dio Zemljine kore, koji je interesantan za
mehaniku tla i temeljenje, veoma heterogen. On sadrzi slojeve i proslojke razlicitih
debljina, prostiranja, fizicko-mehanickih i deformacionih karakteristika, u cijem
sastavu se cesto nalaze i osnovne stijene iii mjesavina produkata njihovog
raspadanja. Osobine ovako neujednacenog sastava tla ne mogu se definisati
jednostavnim odnosima i matematskim izrazima. Upravo zbog heterogenosti
potrebno je vise sistematskog rasudivanja i proucavanja tla za svaki konkretan
slucaj kako bi se otklonile opasnosti svojstvene tak.vom materijalu.
Koristenje tla za temeljenje primitivnih naseobina stare je koliko i ljudsko
druS-tvo. Prahistorijski covjek je, napustajuci pecine u najstarija vremena, za
podizanje sojenica na vodi poceo upotrebljavati temelje od drvenih sipova. Stare
civilizacije i kulture ostavile su mnoga znacajna zdanja. Ta zdanja su zahtijevala
odredena znanja i traiila pogodna rjesenja za sigumo oslanjanje temelja na tlo.
Posebno je znacajno napomenuti da je bio izgraden veliki broj brana, pretezno od
zemlje, radi akumuliranja vode za natapanje, vodovodnih sistema sa tunelima i
akvaduktima, a mnogi ad njih i danas sluZe svojoj svrsi. Stad Grci a narocito
Rimljani bili su poznati majstori za izgradnju slozenih sistema za
vodosnabdijevanje. U ti. vijeku prije nase ere zapoceta je izgradnja vodovodnog
sistema za Atinu koji je zavrsen 138. godine nase ere. Za izgradnju vodovoda
Virgo u Rimu koji je izgraden prije nase ere u duzilli od 21 kilometar, trebalo je
takoder poznavati tlo i rjesavati problematiku gradellja. Od tih davnih vremena,
kada je stepen razvoja drustvenih sn<l:ga bio na niskom nivou, pa do sve
Mehanika tfa 25
f Uvod, poslanak. I'rste i metode islraiivanja tla
donedavno, problematika temeljellja i tla rjesavala se na osnovu tradicija i licnog
iskustva graditelja. Razvojem proizvodnih snaga nastale su potrebe za 'izgradujom
slozenijih gradevina i ua manje sigurnim i poznatim dima, tako da postojece znanje
nije bilo dovoljno, te je treba10 iznalaziti nova rjesenja i sukcesivno pomicati
granice znanja. Tako su se vremenorn poeeli. postepeno rjesavati. i .sve
komplieiraniji zadaei i unapredivati znanja iz mehamke tla. Uprkos tome bllo Je u
pros 10m. ana Zalost i u danasnjem vremenu, vise primjera neuspje10g temeljenja,
gdje se uslovi i posljedice nisu unaprijed procijenile, iii se nedovoljno studiozno,
strucno i znalacki pristupiJo izvodenju.
Primjeri neuspjelih temeljenja poznatih gradevina u svijetu najbolje ce
ilustrovati problem oslanjanja temelja na tIo i ispod njega.
Poznati turisticki atraktivan i klasican primjer gradevine koja je pretrpjela
veliko slijeganje i naginjanje zbog neprikladnog temeljenja je toranj Katedrale u
Pizi, u svijetu poznat kao Kosi toranj. Toranj je poceo da se gradi 9.8.1174, a
posljednji sprat sa zvonikom zavrsen je 1370, godine, Tlo je sastavljeno od d~belih
glinovitih naslaga sa proslojcima sljunka i pijeska neravnomJerno rasporedenih, pa
je to uzrok jakom slijeganju i naginjanju od samoga poeetka izgradnje,
Most preko potoka Orasnica, na Zeljezniekoj pruzi Split-Knin u Hrvatskoj,
koji je graden 1886, godine, projektovan je sa otvorom od 20,9 m, Temelji stupova
upornjaka leie na slabo konsolidiranim jezerskim naslagama mehke glIne Ispod
koje jE? sloj rastresitog pijeska. Vee u toku gradnje stupovi su se poeeli sl~egati. i
naginjati prerna vani. tako da se raspon poveeao na 23,2 m, a ukupno sllJeganJe
iznosilo je od oko 7,0 m, (Nonveiller,1981),
Dio luke u Barskorn zalivu, oakon sto je sagraden 1926. godine, kliznuo je
u more u duzini od 120 m. Betonski blokovi pristanista oslonjeni su na nasip od
lomljenog kamena, koji je leZao !la, do tada neotkrivenom, nagnutom glinenorn
sIoju male otpornosti. Nakon punog opterecenja nastalo je klizanje tia kroz
glinovite slojeve ispod temeijnog nasipa.
Ponekad prirodni uslovi i vjestacki izazvani zahvati pri temeljenju nameeu
posebne probleme, Glavni grad Meksika (Ciudad Mexico) izrasta od 15 19,9odine u
moderan grad na lagunama jezera. koje se postepeno isusivalo. Snizenje nivoa
vade u jezerima i crpljenje vode iz podzemlja za snabdijevanje izazvalo je
region.lno slijeganje grada, Zbog stalnog podizanja zgrada dolazilo je do
pove6anih opterecenja, sto je izazvaJo dodatna regionalna slijeganja slabo
konsolidiranih glinovitih jezerskih naslaga vecih od 6 m, Ova nejednolika
slijeganja uzrokuju stalne probleme u temeljenju i kod davno i u novije vrijeme
izvedenih objekata, (Nonveiller,1981),
Soliter u Smederevu visil1e 38,5 rn (Srbija) neravnouyerno se siebTflUO i
nagnuo. a temeljen je na prasinastim glinama ispod kojih su muljevite gline i
pijesci, Ispiranjem mUljevitog pijeska j slabljenjem na dijelu koji se manje slijegao
ispravljenje; stabiliziran ovaj objelcat (ElordeviC, 1981),
26 Melwllika tiJ).
1. Ullod
Pocetkoll1 dvadesetog vijeka u Svedskoj se pojavio niz veeih klizista na
zeljezniekim prugama, a pored toga doslo je ; do rusellja kejova u luc; Goteborg,
To je hiD rezultat dubokih klizanja u glini, U Svedskoj je karakteristiena pojava
klizanja u tzv. marinskim glinama. Ta pojavaje vezana za talozenje eestica u slanoj
vodi (morima). Ispiranjem soli glina gubi cvrstocu i postepeno prelazi u teeno
stanje, Klizanje kosina pri kopanju Panamskog kanala i plovidbenih kanala u
sjevernoj Njemackoj izazvalo je vece gradevinske nesrece,
U posljednje cetiri deeenije srusilo se ili ostetilo viSe velikih objekata, koji
Sll opterecivali tlo veJikom ukupnom sHorn oa relativno velikoj povrsini. lz velikog
broja neuspjelog temeljenja silosa i rezervoara za tecna goriva otkrivene su greske
u dopustenom optereeenju. dirnenzijama, dubioi i naeinu nanosenja opterecenja.
Kao primjer rnogu se navesti dva sHosa u SAD za koje je dokazano da je
opterecenje u momentu prevrtanja i rusenja bilo na granie! sloma. U jednom
slueaju prasinaste gline, a u drugom gline, dozivjele su slom prilikom njihovog
prvog punjenja, (Tschebotarioff, 1952; Nordlund i Deere, 1970),
St~tni uticaji oa objektima mogu se javiti u fazi ispumpavanja vode iz
gradevinske jame, Naime, ako se ispumpava zamuljena voda, (0 je znak da dolazi
do ispiranja sitnih eestica tla u okolini objekta, eime se stvara sacasta struktura,
koja ugroZava stabilllost objekta,
1z navedenih primjera vidimo da je za terneljenje teskih i velikih
gradevinskih objekata potrebno prouciti tlo i sve promjene koje ce nastupiti u toku
i nakon izgradnje koriste6i pri tome strucne i naucne principe i iskustva sa vee
izgradenih objekata,
Prve struene rasprave iz podrucja rnehanike tia uslijedile su vee u 17.
vijeku, karla inace poeinje nagliji razvoj inzenjerske nauke. U ] 9. vijeku nastupa
snmn razvoj tehnike i nauke u gradevinarstvu. Pojavljuju se novi rnaterijali i
sredstva za rad, koji stvaraju rnogu6nosti izgradnje veeih i slozenijih objekata.
Pojavom celika i cementa, eksploziva, busHiea na komprirnirani zrak i drugih
strojeva mijenjaju se uobicajene konstrukcije u gradevinarstvu. Ovi materijali
znatno su povecali djelokrug gradenja, tako da je bilo potrebno intenzivnije
proucavati osobine heterogenog sloja zemJj ine kore i pronaci metode za
jednostavnija, bru i racionalnija rjesenja.
Najraniji teorijski radovl iz mehanike tia javili su se u Franeuskoj vee 11 18.
vijeku, Coulomb (Kulon) je 1773, godine proueavao napone u sipkim materijalima
i postavio zakon 0 linearnoj zavisnosti izmedu normalnog napona i otpornosti na
smicanje. Taj zakon je postao osnovni postulat teorije graniene ravnoteze u tlu. On
je uglavnom razmatrao probleme pritiska na potporne zidove, ali je analizirao i
stabilnost vertikalnih odsjecaka u koherentnom tlu sa uvedenim hipotezama koje
uglavnom odstupaju od stvarnosti. Collin (Kolin) je 1846, godine razmatrao
stabilnost kosina u glinarna i obljavljeni rezultati predstavljaju znaeajan i pionirski
doprinos razvoju mehanike tla, a posebno razvoju teorije stabilnosti kosina.
M(l/umikn fla 27
I Uvod, poslanak, v/'ste ; ,"clade is!/' l:ivanja fla
Pocetkom dvadesetog vijeka dolazi do intenzivnih radova i brzog razvoja
industrijalizacije, sto je dovelo do potrebe za novim pristupima kod projektovanja i
graaenja: rnnogih rastucih gradova, tunela za saobracaj i iskoriStenje vodenih
snaga, sve vecih i visih brana za akumuliranje voda za vodoprivredu,
poljoprivredu, energetiku, pice i industriju. zatirn (uckih pristanista, modernih
cesta, zeIjeznica i aerodroma, tenno i atomskih elektrana, objekata za vojne svrhe,
raznih transportnih i skladisnih prostora za zmastu masu i tecna goriva, visokih
telekomunikacionih objekata, velikih industrijskih postrojenja, itd.
Takay nagli razvoj utjecao je na to da se pocetkom dYadesetog vijeka
zapocne sa eksperimentalnim ispitivanjem i izucavanjem osobina tla~ a posebno u
domenu gradevinarstva. Atterberg, Petterson i Fellenius u Svedskoj, Krey u
Njemackoj, a posebno Austrijanac Terzaghi u SAD udarili su temelje danasnjoj
nauci, koja je dala mnoga racionalna rjesenja za materijale koji se koriste kao
gradevinsko tIo iii materijal za gradenje.
Grana tehnicke nauke nazvana mehanika tia formirana je prvi put od
strane Karla Terzaghija, koji je svoje rezultate eksperimentalnog istrazivanja
fizicko - mehanickih osobina tla i bogate rnaternatsko - mehanic;ke analize
deformacionih procesa u zemljanom tIu objelodanio 1925. godine u knjizi
Mehanika zemljanih radova na temelju fizikalnih osobina tla (Erdbaumechanik
auf bodenphysikalischer grundlage). Pojavom ove knjige poceo je nagli razvoj
nove nauke 0 tIu-mehanike tla. ana je omogucila brze i racionalnije rjesavanje
problema temeljenja nastalih ubrzanim razvojem gradevinarstva u posljednjih
sedamdeset godina. Uporedo sa razvojem ove grane fonniraju se i mnoge
laboratorije za ispitivanje fizicko - mehanickih osobina tla kao prirodnog nosioca
optereeenja od objekta, iii kao materijala u sastavu vjestackih zemljanih objekata.
Pokazalo se da se uzimanjem uzoraka na terenu i ispitivanjem u laboratoriji mogu
odrediti mnoge karakteristike tia potrebne za pouzdan proracun: moei nosenja
temeljnog tla, slijeganja objekata, stabilnosti padina, kosina i usjeka., nasipa i
potpornih konstrukcija, osiguranja gradevinskih jama, te za ispravno koristenje i
ugradivanje materijala pri izvodenju saobracajnica, aerodroma, brana i drugih
vjestackih objekata od zemljanih materijala.
Uzorci koji se ispituju u laboratoriji ne odraiavaju u potpunosti pravo
stanje u realnoj sredini zbog naeina, obima, oblika i velicine uzetih uzoraka,
metodoJogije ispitivanja j izbora reprezentativnih uzoraka tla za ispitivanje. avo je
razlog da se sarno u sprezi teorijskog, ispitivackog i matematskog aparata sa licnim
iskustvom, osmatranjem i logickim tumacenjem prirodnih okolnosti u mehanici tla
mogu ocekivati zeljeni rezultati.
Cesto se ono sto je unutar tla ne shvaca inzenjerski vaznirn, jer se od toga
ne stice ugled, a ono se u vecini slucajeva pokazalo najbitnijim. Prof. Nonveiller je
u svojoj knjizi Mehanika tla i temeljenje gradevina naveo kao moto izvod iz
predavanja K.Terzaghia: .
28 Me/wlllla ria
UTemelji grailevina uvijek su hili pastorcad zato sto nema slave u
temefjenju i sio uuoei uspjeha iii neuspjeha leze skriveni duboko u tlu, ali djeta
osvete temelja zbog pomanjkanja brige 0 njima mogu biti veoma zbunjujuca ... "
Dugo su projektanti iIi konstruktori promatrali svaki diD objekta neovisno
o rnjestu, nactnu, uslovima i prirodnim okolnostima tla na kojem se vrsi temeljenje.
Zbog toga su nastaH nesporazumi oko potrebe i obima provodenja istraznih radova
na terenu, te je jednostrano gledanje dovodilo i do steta na objektima.Tezina
objekta prenosi se na tlo u kome izaziva odredene prornjene u naponima i
deforrnacijarna tla i one uijecu na stabilnost i funkcionalne karakteristike
cjelokupne konstrukcije objekta. Sarno sveobuhvatnim promatranjem tIa kao
bitnog nosioca optere6enj~ skupa sa svim dijelovima graaevine, doprinosi se
sigurnijem i raeionalnijem projektovanju i izvodenju, danas sve vecih i slozenijih
gradevina, koje se izvode u sredinama sa losijim geotehnickim karakteristikama.
Plejada strucnjaka u svijetu nakon Terzaghia dala je znacajan doprinos
razvoju mehanike 11a, a pojed.ine njihove metode upotpunile su njenu sve vecu
primjenu kao npr.: Bishop, A.; Boussinesq; Caquot A.; Casagrande A.; Jaky
J.;Meyerhof G.; Mohr D.; Newmark N.; Rankine W.; Skempton A.; Sokolovski V.;
Taylor D.; Atterberg A.; i mnogi drugi.
Poslje Drugog svjetskog rata na prostorirna bivse Jugoslavije ucinjen je
vidan napredak na teorijskom i eksperimentalnom rjesenju problematike temeljenja
velikih objekata, na tl.o iii stijenskorn masivu slozenih fizicko - mehanickih
karakteristika. Ofonnljeni su mnogi geotehnicki instituti, zavodi i laboratorije, u
koje je bio ukljucen veei broj istrafivaca, koj i su doprinijeli boljem poznayanju tla i
stijena, te razvoju eksperimentalnih metoda ispitiyanja. Znacajan doprinos razvoju
ove grane gradevinarstva, u okolisu nuSe zemije, dall su: Suklje L.; Sovine 1.;
(Slovenija); Nonveiller E.; Verie F.; Kleiner I.; Jasarevie I.; (Hrvatska); Najdanovic
N.; Stojadinovic R.; Kostic V.; Obradoyic R.; Kujundzic B.; (Srbija); Mitroy T.;
(Makedonija); i dr.; a u nasoj zemlji: Krsmanovie D.; Dolarevic H.; Sarae Dz.;
LangofZ.; i dr.
Posljednjirn ratom u Bosni i Hereegovini unisteni su rnnogi naucno-
istraiivacki kapaciteti, smanjena materijalna osnova i izgubljeno dosta strucnih
kadrova. Zbog ovoga ce trebati vremena da se obnove kapaciteti i obrazuje mlaoi
kadar, kako bi se sto prije dostigao nivo saznanja razvijenih zemalja iz ove oblasti,
veoma znacajne za obnovu nase zernlje.
1.2. PRIMJENA MEHANlKE TLA I MEHANlKE STUENA
Mehanika tla kao tehnicka disci pi ina ima siroku primjenu kod istraiivanja,
projektovanja, izvodenja i kontrole temeljenja u gradevinarstvu, rudarstvu i kod
ostalih tehnickih konstrukcija. Njena primjena usko je vezana za geologiju,
Mefwlfika tla 29

1 Uvod, pOSlanak. VY.I'te i metode istra::ivarria tla
mehaniku stijena, geofiziku i gradevinsko inzenjerstvo. Na mnogim pnmJenma
nisko i visokogradnje moze da se ilustruje obimnost i sJoZenost koristenja ove
discipline na temeljenju objekata kao sto su: vodoprivredni, poljoprivredni,
eiektroprivredni, industrijski i podzemni objekti; saobracajnice, aerodromi, lucka
pristanista, obaloutvrde, telekomunikacioni tomjevi, transportni i skladiSni prostori,
naftna postrojenja, objekti za vojne svrhe itd. Stabilnost prirodnih padina i
vjestackih kosinaje znacajna oblast koja se izucava U ovoj disciplini, ukljucujuci i
stabilnost stalnih iii privremenih potpomih konstrukcija, te kontrolu toka i pritiska
podzemne i povrsinske vode. Specifican domen primjene je kod rekonstrukcije i
osiguranja starih i osteeenih objekata ratnim djejstvima iii zemljotresima.
Zemljani i kameni materijal cesto se koristi kao konstruktivni materijaI, jer
je jeftin za mnoge nasute objekte. Inzenjerske osobine kao sto su cvrstoca,
zbijenost i s1., ovih materijala Hi tla odnosno stijenskog masiva,. cesto su
nedovoljne za prijem optereeenja,. te se vrse poboijsanja njihovih osobina raznim
tehnickim zahvatima.
Temeljenje se mora izvesti sa sigurnoscu, ne sarno na staticka vee i na
dinamicka opterecenja, kao sto su zemljotres, vibriranja, miniranja itd. Tezina
svake gradevine mora se prenijeti na tlo iii masiv, na nacin da cvrsto i trajno budu
povezani. Opterecenje se od gradevine rasprostire na odreden volumen tIa i u
njemu izaziva nova naponska i deformaciona stanja, koja moraju biti u sagiasnosti
sa karakteristikama objekta. Radi ovoga gradevinsko tlo, odnosno masiv, treba da
se razmatra kao sastavni dio svake gradevine, odnosno tlo i objekat cine
jedinstvenu konstruktivnu cjelinu.
U Mehanici tla koriste se teoretske metode elasticnosti i piasticnosti, koje
Sll osnov i u gradevinskoj mehanici za kompaktnija tijela, nego sto je heterogeno
tlo. Medutim, tlo ima i svoje specificnosti, pa je potrebno koristiti i dru~e metode i
zakone, kojima se moze definisati konsolidacija tIa, unutrasnje trenje j kohezija,
filtracija i uticaj vode na osobine tla, odnos napona i defonnacija za disperzione
sredine i dr. Za istraiivanje tla koriste se, pored teoretskih metoda, i
eksperimentalne sa ciljem dobivanja sto povoljnijih odnosa izmedu napona,
deformacija, sloma i vremena, koji ce vjerodostojnije odraiavati ponasanje realne
sredine. Sve savremenija laboratorijska oprema i primjena racunara omogucit ee
daljnju teoretsku razradu i proracun kompleksnih odnosa u tlu. Kod ovih
razmatranja treba biti obazriv, jer niti laboratorijska ispitivanja niti primijenjene
racunske metode mehanike tla ne mogu obuhvatiti vjerno ponasanje realnog tla niti
dati precizni rezultat kao kod drugih tehnickih disciplina. Zbog ovoga je potrebna
sveobuhvatna analiza i logicno rasudivanje, a ne sarno rnehanicko i nekriticko
prihvacanje dobivenih rezultata. Za ovo rasudivanje koriste se i rezultati modelskih
ispitivanja, kao i rezultati osmatranja izvedenih objekata.
Mehanika tlaje II fazi neprestanog razvoja i usavrsavanja postojecih teorija
i metoda proisteklih iz obimnih ispitivanja i posmatranja velikog broja izgradenih
objekata, u raznim uslovima tla i stijenskog masiva. Danas se problemima
30 Melwlliku tia
1_ Uvod
mehanike tla bavi veliki broj istrazivaca u svijetu. Na medunarodnim kongresima,
od kojih je prvi odr7.an u Cambridgeu 1936. godine, razmjenjuju su iskustva,
verifikuju se ostvareni rezultati na studijskirn, naucnim i izvedenim radovima i
iznose nove koncepcije iz teorije, istra.zivanja i l11etodologije gradenja. Sa istim
ciljem odrZavaju se regionalna i nacionalna savjetovanja iz podrucja l11ehanike tla i
mehanike stijena. Za unaprijedivanje ovih disciplina izdaje se ve6i broj periodicnih
pub1ikacija, koje geotehnicki inzenjer treba da koristi kako bi stalno bio u trendu
razvoja ovih discipIina i bio u mogucnosti da se njima koristi u praksi.
U svijetu i kod nas postoje odredeni standardi koji reguJisu I11ctode
ispitivanja i opremu. kao i propisi za temeljenje. U nasoj zemIji koriste se
predratni standardi za geomehanicka ispitivanja i Pravilnik 0 tebnickim
normativima za temeijenje gradevinskih objekata (SUist SFRJ 15/90). Evropski
komitet za standardizaciju izdao je za "Geotehnicko projektovanje" Eurocode 7
(Eurokod 7), kojem ce se u buducnosti prilagoditi nasi postojeci standardi.
*
Daljnji pravci razvoja mehanike tIa usmjereni su na detaljnije proucavanje
osobina tia u laboratoriji i traienje rjesenja kojima hi se adekvatnije reprodukovali
prirodni usJovi j uspostavili pravilniji odnosi izmedu napona,. deformacija,
dopustenog optereeenja, koeficijenata sigurnosti i sloma materijala. Za tacnije
odredivanje ponasanja materijaia u raznim prirodnim uslovima potreban je veci
braj parametara -j primjena savremenijih matematickih aparata. Numerickim
analizama i upotrebom kompjuterske tehnologije moei ce se unaprijediti mnoge
metode i povecati koristenje ve6eg broja ulaznih parametara.
U ovome izdanju Mehanike till i temelje,ya obradenaje problematika lla
bazi ldasicnih teoretskih rjesenja, ali su prikazani i savremeni postupci.
Obuhvaceni su noviji rezultati, rjesenja i pravci razvoja nauke i prakse koji ce
usmjeriti studente na iZllcavanje, a mladim inZenjerima u praksi ornoguciti brzo
ukljucivanje u savremene tokove rjesavanja probJematike iz ove znacajne tehnicke
oblasti.
MelulIIika tfa 31
 2. Postanak, podjela i naCin raspo:;navanja Ila

.fi')POSTANAK, PODJELA I NACIN

. .' RASPOZNA VANJA TLA

U prirodi postoje razne vrste tla sa veorna razlicitim fizicko -mehanickim i

opcenito geotehnickim osobinama, koje se u inzenjerskoj praksi radi
prepoznavanja moraju jednoobrazno identificirati. Razlike su nastale nacinom
njihovog postanka, uslovima pod kojima su vijekovima formirani i uticajima koji
su na njih djelovali. Sadasnji sastav tla nastao je, dakle, zajednickim i neprestanim
promjenama prilika, tektonskim pomjeranjima, djelovanjem vode, temperatura i
vjetra, raspadanjem i drugim procesima i faktorima.

2,1. GEOLOSKI USLOVI POSTANKA TLA

U periodu od oko cetiri milijarde godina, koliko traje proces tormiranja

nase planete, mijenjao se Zemljin oblik. sastav Htosfere i atmosfere, raspored i
osobine atmosferilija, a za vrijeme kataklizmi i dugotrajnih tektonskih pojava i
naponi, temperature i vlaga u Zemljinoj korL Posljedice tih dugih i sporih procesa
su promjene sastava i osobina na Zemljinoj kori, koja je interesantna sa stanovista
mehanike tla i temeljenja.
Od postanka Zemlje na njenoj povrsini djeluju razni faktori, koji dovode
do formiranja tIa, a U osnovi to su:
(a) raspadanje i dezintegracija prvobitnih stijena;
(b) transport raspadnutog materijala;
(c) sedimentacija-talozenje transportovanih cestica.

2.1.1. RASPADANJEMATERUALA

Sva tIa koja se nalaze na povrsini Zemljine kare nastala su raspadanjem

CVfstOg stijenskog masiva. U prirodi se ovo raspadanje obavlja mehanickim I
bemijskim putem., kao i njihovim uzajamnim djelovanjem.

2.1.1.l. Mehanickifaktori

Cvrsta Zemljina kora izlozena je od svoga postanka promjeni napona,

usljed pritisaka, savijanja, lstezanja, uvijanja itd. Ove pojave rezultat su dugorocnih
sezonskih temperatumih promjena i gravitacionih sila nastalih rotacijom Zemlje,

Meliallika tla 33
1 Uvod, poslanak vrsle i me/ode iSlraiivQ1!ia I/a
Mjeseca i drugih nebeskih tijela. Tektonske sile koje izazivaju promjene na
Zemljinoj kori u raznim razdobljima j na raz1icitim mjestima, deformisu cvrsti
slijenski masiv u obliku rasjeda, boranja iii navlacenja (sI.2.1.). Koji ce se oblik
javiti, ovisi 0 fizickim osobinarna masiva, od dubine procesa i od velicine, pravca,
jaCine i duzine djelovanja lektonskih sila.
Kod boranja deformacije plasticno preoblikuju masiv iii se stvaraju
pukotine koje se otvaraju na mjestima rastezanja, gdje nastupa otkidanje i
usitnjavanje materijala, '! ~ ~onama pritiska nastupa drobljenje masiva (s1.2.l.-a,d).
(a) (b) (c)
(d)
® Formiranje ledene kore na padinama dovodi do poremecaja kretanja
31.2.1. Osnovne lektonske jedinice iilosfere: boranje (a), tektonsko smicanje (b),
navlacenje (e), bore sa antiklinalom (A), i sink/inalom (5) sa vlacnim (v),
pritisnutim (P) i smicuCim (s) pukotinama (d) i erodiranje (denudacija) masiva (e).
Na rubovima rasjeda j navlaka dolazi do mrvljenja i usitnjavanja cestica
(sI.2.1.-b,c). Ovim su ostvareni preduslovi za agresivno djelovanje drugih
mehanicko-hemijskih faktora za daljnju dezintegrac~ju prvobitnog monolitnog
stijenskog masiva.
Za ovu pojavu vezana je i mikrotektonika sa sistemom pukotina i lokalnim
rasjedima.
Bore, rasjedi i navlake su osnovne tektonske jedinice litosfere. Navlaci
obicno prethodi rasjed i/ili bora. Ovi veliki mehanicki diskontinuiteti znacajno
utjecu na lokaciju i izbor rjesenja velikih gradevinskih objekata u podzemlju ilili na
povrsini tla iIi stijenskog masiva. Pored rasjeda mogu da budu i siroke rasjedne
zone, kod kojih je Jakim mehanickim silama doslo do stvaranja veorna rastresitog
rnaterijala razlicitih fizicko-mehanickih osobina.
34 Meha/likn tla
2. Postanak, podjela i natin raspoznaranja {lo
Naknadno erodirane naslage (sl.2.1.-e) Iia iii masiva opterecivale Stl i
zbijale sedimente Ispod erodiranog podrucja. Ovi sedimenti nakon erozije ostaju i
dalje zbijeni. za razliku od onih koji nisu bili podvrgnuti ovim uticajima i ostaju
rahli.
U rnehanicke faktore ubrajamo takoder: ternperaturne promjene, efekat
leda, abraziju. padavine i vegetaciju.
Temperaturne promjene pri smjeni dana j noei, godisnjih doba i
dugorocnijih klimatskih preobraiaja izazivaju promjenu volumena stijenskog
masiva i nejednako rastezanje raznih mineralnih sastojaka. Kada su promjene
volumena sprijecene, dolazi do unutrasnjih napona koji izazivaju vece iii manje
pukotine, a time i postepenu dezintegraciju osnovnog masiva.
Led razara stijenski masiv i kamene blokove cim se na njihovoj povrsini
pojave i najmanje prskotine iii pukotine. Voda koja dospije u osteceni stijenski
masiv, ukoliko se zamrzne, izaziva znatne sile, jer je volumen leda veei za 11 % od
volumena vode, koji produhljuje i prosiruje pukotine i time doprinosi daJjnjem
sukcesivnom razaranju masiva.
podzemnih voda. Ovo ima za posljedicu poveeanja nivoa podzemnih voda, 51:0
nakon otkravljivanja cesto dovodi do pojave nestabilnosti.
Abrazija je jos jedan faktor koji usitnjava i trosi stijene. Raspadnuti
dijelovi stijena noseni vodom i vjetrom struzu i udaraju 0 povrsinu cvrstih stijena i
medusobno, sto dovodi do odlamanja materijaia i usitnjavanja cestica. Ucinci
ovoga faktora izgledaju neznatni, ali njihovo sveukupno djelovanje' u toku vrlo
dugog vremenskog perioda na ogromnim povrsinama razara znatne kolicine
materijala. Abrazija se pojavljuje i kod kretanja ledenjaka koji svojim sporim
kretanjem, uz veliki pritisak, drobe materijal iz podloge.
Atmosferske padavine i voda mora i jezera svojim mehanickirn i
dinamickim ucincima izazivaju trosenje stijena i usitnjavanje vee raspadnutih
cestica.
Vegetacija doprinosi ubrzanom razaranju stijenskog masiva. To su u
prvom redu sile nastale rastorn korijenovog sistema biljki i drveca u vee postojecim
pukotinama. Ovako izazvane sile mogu odlamati i vece kamene blokove.
2.1.1.2. Hemijskijaktori
Minerali stijena podlozni su pod odredenim uslovima hemijskom
raspadanju. Voda~ vodena para, kisik, ugljicna kiselina sadrz.ana u zraku i u
oborinama, razne druge organske kiseline nastale raspadanjem vegetacije prisutnc
su svugdje u prirodi i u stalnom su doticaju sa stijenama. Hemijski procesi su spori,
ali kroz duga geoloska razdoblja oni izazivaju zulitne efekte. Od hemijskih faktora
Mehallikn rIa 35

J Uvod, posfanak vrste i metode istra!;vanja tla
najznacajniji su: oksidacija, karbonizacija, hidratacija, desilikacija i vulkanska
djelovanja.
Oksidacijom nastaje raspadanje ako se jedinjenje minerala stijene veze sa
kisikom j ozonorn iz zraka. Ovo raspadanje moze biti znacajno kod stijcQ.a koje
sadrze minerale zeljeznih spojeva.
Karbouizacija je uticaj ugljicne kiseline otopljene u vodi koja otapa soli i
minerale koji sadrze Ca, K, Mg, Na i Fe. U nasoj zemlji ovo posebno dolazi do
izraiaja u podrucjima izgradenim od kreenjaka (CaCO,), koji su izlozeni kiSnici u
kojej ima ugljicne kiseline. Ti spojevi vrSe postepeno otapanje i sirenje vee
postojecih pukotina i tektonskih ostecenja. sto dovodi do pojave poznatih kraskih
fenomena u obliku skrapa, jama, kanala, kaverni i pecina, a povrsina dobiva
karakteristicne ostre obI ike. Tako nastaju formacije opcenito nazvane krs (kras),
koji je znacajno zastupljen u nasoj zemlji. I granitne stijene se pod uticajern
ugljicne kiseline postepeno raspadaju.
Hidratacija izaziva heroijsko raspadanje minerala kada se vada u procesu
raspadanja hemijski veze. Ova pojava obicno nastupa u sprezi sa karbonizacijom.
Desilikacijom se naziva ispiranje i otapanje Si02 iz stijenskog rnasiva u
toku veoma dugih i sporih vecinom hidrotermalnih procesa.
.. Otapanjem soli natrija i magnezija (sol i gips) u vodi dolazi do razaranja
stlJenskog masiva.
Vulkanska djelovanja izazivaju hemijske procese. Inace rnagmatske
stijene jace su izlozene hemijskim procesima nego sedimentne, koje su vee nastale
kao rezultat trosenja i ponovne cementacije.
Na promjenu ovih mehanicki i hemijski dobivenih osobina tla mogu da
utjecu vjestacki proizvedeni faktori, kao 5to Sll: hidrostatski i pomi pritisak,
spoljnja opterecenja, dinamicki utic~ i i razna ojacanja tla.
2.1.2. TRANSPORT RASPADNUTIH DUELOVA
.. Proizvodi. raspadanja stijena rnogu ostati na mjestu raspadanja iIi mogu
b~t~ transportovan~ na n.ovu lokaciju. Proizvodi prirnarno raspadnutih stijena mogu
bIb transportovam gravltacijom, vodom, vjetrom i ledorn.
Gravitacione sUe pomjeraju dijelove stijena iii vee raspadnutih materijala
razlicite. velicine sa viseg na fiizi nivo. Kad ovoga materijal moze biti pokrenut
slobodOim padom, kotrljanjem odlomljenih dijelova niz kosinu iii klizanjem
ve~l~lh rnasa .niz padmu. Ovi kao i drugi faktori utjecu na formiranje drobine u
noz~cama kosma. Efekat gravitacije cesto je kombinovan sa djelovanjem vade niz
padmu za vrijeme velikih kEa.
. Voda slijevajuei se niz padine u potoke, bujice, rijeke, jezera i mora
svo}o.m velikom energijom pokrece i prenost cestice razlicitih velicina, pocev od
vehkih blokova preko valutica, sljunka i pijeska do sasvim sitnih suspendovanih
36 Mellallika Ita
2, Pos/anak, podje{a i na6n raspozl1avanja tla
eestica. U loku transporta raspadnutih komada i djelica evrste stijene vrsi se daljnje
njeno usitnjavanje usljed abrazije jer se cestice stalno sukobljavaju, taru, ispiru i
drobe sve do procesa talozenja. VeJicina, oblik i CVfstoca sastojaka ovis! 0 cVfstoci
osnovne stijene, dllzini transporta, koliCini vode, velicini pada, brzini toka itd.
Zbog toga je oblik cvrstih sastojaka u tlu vrlo razliCit: okrugao, ovalan, izduzen,
pl?c~st sa. o.strim iIi za~bljeni~ ivicama j s1. Tekuca voda je najjaci cinilac
uSltnJavanJa I prenosa sedlmentmh naslaga. Uobicajeno je da se natalozene naslage
nasene vodom nazivaju aluvijalna tla.
. V~etar u nekim podrucjima i u odredeno vrijeme moze puhati velikom
brzmom I snagom, te prenositi sitne cestice materijala na velike udaljenosti.
Transportna moe moze biti znatna, posebno 1I suhorn kIimatskom razdoblju kada
zracna struja moze pokrenuti velike kolicine sitnijih cestica. Velicina cesti~a ovisi
od snage i pravca strujanja, ali na mjestu talozenja one su gotovo iste velicine.
Nanos cvrstih cestica tla nosen vjetrom nazivamo eolskim tlom. Na ovaj nacin
nastaju jednozrni sedimenti, kao 5to je npr. kopneni les.
Ledenjaci (gieecri) u lagahnom kretanju prema nizim kotama zahvata
kamenje i na svome putu drobe ga i usitnjavaju. Ovako nakupljen materijal prenosi
se do kraja lednjaka i nakon otapanja leda formiraju se naslage, tzv, morene.
Obrazovanje tia na ovakav nacin naziva se glecersko tlo.
2.1.3. SEDlMENTACIONI PROCESI
Sedimentacija iIi talozenje raspadnutih i transportavanih cestica materijala
je posljednja faza u procesu pretvaranja cvrstih stijena u nevezane sedimente.
Aluvijalna tla, nastaju talozenjem cestica u vodi na mjestima gdje su
transportne sile vade previse male za daljnje prenosenje materijaia, iii su one
potpuno iscezle. Talozenje zavisi od vise faktora, a najvainiji su brzina i kolicina
vode, krupnoca i sadrzina transportovanih sastojaka, kao i od drugih faktora,
pocevsi od raspadanja, preko transporta do prestanka djeJovanja transportnih sila.
Pri velikirn brzinama vodenog toka taloze se sarno krupni sastojci dok se sitniji
transportuju dalje prema uscu rijeke. Zbog ovoga se krupniji cvrsti sastojci taloze u
gornjim, sitni u srednjim, a najsitniji u donjim tokovima rijeka. U mirnoj vodi
talozi se, po pravilu. najsitniji materijal. Gdje god dolazi do usporavanja vodenog
toka, nastaju velika talozenja kao sto je slucaj na poplavljenim podrucjima, na
uscima rijeka. iza vjestacki podignutih rijecnih pregrada itd. Na raznim mjestirna
uzduz toka i u prosirenim dolinarna talozi se krupni iii sitni rnaterijal, pa odatie
ponekad velike naslage krupnog i silnog sljunka, kao i pijeska. Bujice svojom
velikom snagom i brzinam na znatnom padu i uz intenzivne padavine mogu
prenositi velike blokove skupa sa sljunkom i drugim sitnim materijalom. Na nekim
mjestima takv! se materijali taloze pa nastaju sedimenti od najkrupnijih blokova do
Mdwl!ika tla 37

! Uvod. postal1ok vrsle i metode isfraiil'anja ila
veoma sitnih cestica. Kod akumulacija pretransportuje se krupniji materijaJ sa kraja
uspora do kraja denivelacije je~era dok se najfinije cestice taloZe bliZe samoj brani,
Osobine natalozenog materijala ovise u prvom redu 0 vrsti rnaticnih stijena
od kojih Sll nastaii, 0 uslavima talozenja i, konacno, 0 uticajima kojimaje sediment
bio podvrgnut od svog nastanka. Sedimenti su u izvjesnim epohama razvqja zemlje
mogli biti optereceni, te ani nakon rasterecenja ost~ju zbijeni, za razliku ad onih
koji to nisu pretrpjeH i ostal1 su rahii.
Nevezani sedimenti mogu dalje pod djelovanjem pritiska i raznih
hemijskih procesa da budu izlozeni procesu cementacije, ciIne nastaju razni
kongiomerati, brece, pjescari, skriljci, lapori i dr. Svi ovi faktori stalno djeluju na
osnovne stijene i proces raspadanja, transporta i taloZenja je neprekidan. Veoma
raznovrsni uticaji na najrazlicitije stijene i 11a Citav proces stvaranja sedimenata
uslovljavaju razlicite osobine j vrste koje je oteZano izucavati.
Eolska tla nastaju nanosom cvrstih cestica vjetrom, pri cemu razlikujemo
les i dine. Les se sastoji od cestiea tia jednozrne krupnoce oke 0,05 mm,
slijepljenih kalcijum karbonatom. Zbog toga les imaveliku cvrsto';u kada je u
suhorn stanju. Medutim, ako se raskvasi, gubi cvrstocu i veoma lahko se pokrece.
Poznate su lesne naslage oko Beograda koje se u suhorn stanju drie sa vertikalnim
stranama na visini preko 20 rn. Dine su pokretni brezuljci od nevezanog pijeska
kojeg vjetar veoma cesto pokrece i ponovno stvara dine.
Glecerska tla postala su nanosom zma tla trat:Isportovanih pokretima
ledenih masa. Ona imaju drukciji sastav od aluvijalnih i sadrZe cestice od
najkrupnijih blokova do koloida.
2.1.4. MINERALOSKI SASTA V TLA
Mineraloski sastav kod sitnih cestica tla bitan je za njegove geotehnicke
osobine dok kad krupnih cestica moze biti vaian samo za ocjenu upotrebljivosti
takvih agregata u proizvodnji gradevinskog materijala iIi za izgradnju nasutih
objekata. Krupne cestice tla nastale su kao produkl rnehanickog raspadanja slijena,
teje i njihov mineraloski sastav istovjetan maticnom stijenskom masivu.
Sitne cestice nastale su kao krajnji proizvod mehanieko - hernijskog
raspadanja. Geotehnicke osobine ovog materijala variraju ovisno 0 nj ihovom
mineraloskom sastavu. Oblik zma i kapilarne sile u stanovitoj su ovisnosti od
mineraloskog sastava. lma npr. minerala koji stvaraju zrnca staplcastog iii Jisnatog
oblika, sto sedimentu daje karakteristicne osobine. Za izucavanje sitnozrnih
sedimenata potrebno je, dakle, poznavati i njihove mineraloske osobine i sastav.
Minerali gline su aluminijevi hidrosilikati sloz.ene kristalne strukture,
Hsticasta jli Ijuskasta oblika, a sastoje se od kristalne mreze u kojqj su jednoliko
raspored"eni tetraedri silicija, silicijevog oksida i oktaedri aluminijevog hidroksida.
Ovaj mineral gline znacajan je kod geotehnickih osobina tla sastavljenog ad gline.
38 MeJlllllika Ila
2. Postanak. podjela i n£lCin raspo;;navanja (/0
Definicija gline razlicilo se formulisc. U geologiji onaje kao: (i) prirodan malerijal
sa piasticnim osobinama; (iO sastav od pretezno vrl0 sitnih cestica i (iii) sastav od
poglavilo kristalnih fragmenala minerala sastavljenih prelezno od hidrosilikata
aluminijuma, a ponekad magnezija. U gradevinarstvu to je sitnozrni rnaterijal,
koloidne velicine sastavljen pretemo od aluminijeva hidrosilikata sa raznim
primjesama. Materijal je plastican i kohezivan, steze se pri susenju, buja ako se
vlaZi i ispusta vodu pod opterecenjem.
Najsitnije koloidne cestice giine (velicine od 1 J..l), pokazuju u vodenim
rastopinama specificna svojstva, Na povrsinama dispergovanog materljala u vodi
djeluje pored sile teze i elektricni naboj. Ove cestice se medusobno odbijaju j krecu
u tecnosti vecim brzinama ukoliko su manje (Brown-ova kretanja). Zbog ovih
kretal"Da tal ozenj e cestica i grudvica znatno je usporeno i moze trajati dugo. Ako se
ovakvoj suspenziji doda elektroJit, npT. kuhinjska so, odnosno ako su u vodi
otopljene soli lahkih i leskih metala, koji su takoder eleklricno nabijeni, onda
nastaju reakcije koje uzrokuju pra.znjenje elektricnog naboja i sljepljivanje ceslica
sa suprotnim elektricnim nabojem, te obrazovanje grudvica (koagulacija) ili
fonniranje pahuljiCa (flokulacija), iii se one sa jednakim nabojem odbijaju.
U prvom slueaju taloZe se tako naslale grudvice ili palJuljice jer su posta Ie
leie, a u drugom cestice veorna dugo lebde u vodi (Nonveiller,1981).
Mineralogija gline kao specijalno podrucje izucava se u koloidnoj hemiji,
gdje se za njeno proucavanje koristi diferencijalna termicka analiza, rentgenska
analiza, elektronski mikroskop itd.
2.1.5. STRUKTURA SEDIMENTNOG TLA
Pod strukturom tla kao trofaznog sistema podrazumijevamo raspored
evrste faze u sedimentiranom tlu. Tlo se U osnovi sastoji od cvrstih cestica i
meduprostora ispunjenih vodom iii zrakom, a najcesce vodom i zrakom. Prostorni
raspored cvrstih cestica u tlu i naein njihovog medusobnog povezivanja odreauje
njegovu strukturu.
Strukture nevezanog i vezanog tla bitno se medusobno razlikuju. Kod
sedirnentacije u vodi na cestice djeluju pored sila gravitacije i rnolekularne sileo
Kao primjer uzmimo krupnu cesticu B koja ce se pri dodiru sa cesticom A (s1.2.2.-
d) prevrnuti, pod uticajem sile gravitacije u jedan stabilan polozaj. Medutim,
veorna sitna cestica B, kod koje na dodirnoj tacci djeluju molekularne sile, moze
ostati u ravnotezi, kako je skicirano na slici 2.3.-a.
Po vrsti i nacinu talozenja cestica razlikujemo istalozena tla od:
(a) nevezanih krupnih cestica sljunka i pijeska kod kojih prj talozenju
dominiraju sHe gravitacije i
(b) vezanih sitnih prasinastih i koloidnih cestica koje se taloze uz
gravitacione i molekularne S1 Ie,
Mehanika fla 39

1 Uvod, postanak vrste i metod/! jstraiivOty"O tla
Istalozena nevezana krupna zrna formiraju zrnastu strukturu koja opet
shodno velicini, jednolicnosti i nacinu talozenja zma moze biti raWa, gusta i vrlo
gusta. Ukoliko se nevezana zrna okruglog oblika i priblizno iste velicine taloze
bez uklapanja, dobije se rahla struktura sa supljinama do 48% (sI.2.2-a), a sa
uklapanjem gusta struktura sa supljinama do 26% (sI.2.2-b). Ako imamo dvije vrste
okruglih zrna, ali takve velicine da manja okrug1a zrna popunjavaju prostor izrnedu
primarnih veeih kugli, onda se dobije znatno gusca struktura sa meduprostorima
ispod 26% (sI.2.2-c). lzmedu ovih ekstrema pojavljuju se u prirodi razlicite gustoce
sedimenta ovisno 0 oblicima, velicini zma, nacinu i uslovima talozenja (sl.2.2-d).
Kod talotenja sitnih prasinastih, listicavih, Ijuskastih i iglicastih zrna
glinenih materijala, gdje je razrnak izmedu njih malen, preovladavaju rnolekularne
sHe. Kod krupnih cestica tla ove sHe su zanemarljive, dok su kod jako sitnih cestica
one velike i veorna bitno utjecu na pokretljivost j nacin formiranja sedimenata.
SI.2.2. Raspored idealiziranog sklopajednakih ceslica fla za: najrahliji (a) i najgusCi (b)
sastav zrnajednakih kugli i za vrlo gust sastav nejednakih kugli (c), Ie llobicajen
raspored raznolikog oblika cestiea (d).
Molekularne privlacne sile dde pojedine sitne cestice povezane jedna sa
drugorn u takvom ravnoteznom stanju koje ne odgovara djelovanju gravitacione
sHe kao kod krupnih cestica. Zbog toga sitne cestice mogu ostati u ravnotezi na
nacln da dodirujuci jedna drugu formiraju sediment sacaste strukture (51 2.3-a). U
odredenim uslovima najsitnije cesiice gline (montmorilonit) sakupe se u pahuljice,
a ove se opet sastave u strukturu drugog reda nazvanu pahuljaste strukture
(s1.2.3-b). Ovakvi su sedimenti veoma rahli i pore su ispunjene vodom iii zrakom,
tako daje tlo jako stisljivo i pod opterecenjem se dugo slijeze.
Na uscima rijeka u mora zbog djelovanja morske soli na koloidne cestice
nastaje koagulacija iii flokulacija, pa se osim krupnijih prasinastih cestica brze
taloze i pahuljice minerala gline (sI.2.2-c). Usljed pritiska koji neprestano faste
zbijaju se pahuljice minerala izmedu zrna praha i preuzimaju napone od vlastite
tezine. Ako ovakve materijale ispitujemo neporemecene, dobit 6erno vec.u cvrstocu
od poremecenih, odnosl1o prethodno pregnjecenih. Uzrok tome je postojanje~ pored
zbijenih, i vise rahlih pahuljica 1I poremecenom uzorku koje imajll manju CVfstOCU.
40 Meltanika fla
2. Postanak, podje/a i nacin raspoznavanja do
(a) (b) (e)
28\Jt:Nf. PAHUUIC E
IfAHlE
PAHl.l\.JC E
,B#/
~!
SI.2.3. Struktura taloienja vrlo finih ceslica: sacasla (a), pahuljasta struktura la/oienja (b)
i talotenje zrna vrlo razliCile krupnoce (e).
U jezerima koja ne sadri-c soli moze, takoder, d06i do brzog talozenja,
sarno ovdje ulogu elektrolita ima k~lcijev karbonat sapran iz krecnjackih masiva.
2.1.6. SEDIMENTNA TLA I ST[JENSKI MASIV
Ako bismo napravili presjek kroz Zemljinu koru, ustanovili bismo da se
ona sastoji od promjenjljive mocnosti vise slojeva rastresitog raznolikog materijaia
t1a i ad cvrstog stijenskog masiva. Gomje slojeve nazivamo rastresiti pokrivac, a
slojeve stijenskog materijala iii autohtonog tla geoloski snpstrat. Tla kao zrnasti
sedimenti koji su nastali raspadanjem osnovne stijene, kako je naprijed izneseno,
mogu biti taloz-eni pod vodom na padinama, kada se zovu rastresiti padinski
pokrivaci, Hi ostaju na mjestu raspadanja, kada ih nazivamo rezidualni (na
mjestu) sedimenti.
Geoloski supstrat u osnovi grade tri osnovne vrste stijena: magmatske
(eruptivne), sedimentne (talozne) i metamorfne. Tla predstavljaju najmlade
sedimente koji su nastali dezintegracijom stijena, odnosno stijenskog masiva.
Racunaju se kao kontinualne sredine, mada to, u stvarnosti, nisu. Supstrat nije
zrnast nego kontinualan, kvazikontinualan, a najcesce diskontinualan rnedij. On
moZe da se nalazi na razlicitim dubinama povrsine pa do jako velikih dubina.
Pored vee uocenih razlika izrnedu tla i stijena, potrebno je razlikovati i
osnovnu st~jenu (kamen) cd stijenskog (kamenog) masiva. Karl Terzaghi (1951)
k~ji se smatra osnivacern tehnicke discipline Mehanike tla, navodi da Zemljinu
koru cine tIo i stijena.
Tlo je prirodni agregat mineralnih zrna, koja se mogu mehanicki lahko
razdvajati, naprimjer potresanjem u vodi. S druge strane c.vrsta stijena je prirodni
agregat rninerala koji su rnedusobno vezani Jakim i stalnim kohezionim silama.
Pojrnovi "jak" (cvrst) i "stalan" rnogu se razlicito tumaciti, zbog cega granica
Me/wnika 41

I (lvod, posfanak vrsle i melode isfrazivanja tla
izmedu tla i cvrste stijene nije tacno defillisana, posebno kod nekih materijala, kao
sto su npr. lapon i laporci sa osobinarna na granici tla j stijene.
Pojam stijene (Rock) je general no geoloski pojam, koji obuhvaca prirodne
agreg.te mineral. iii skupine mineralnih materija, koji su iii nisu koherentni i
sastavni su dio Zemljine kore (Jumiks,1979). Inzenjeri koji grade ulna slijeni iIi
pomocu stijene, pojmom stijene oznacavaju cvrstu j koherentnu iii konsolidovanu
materiju, koja se ne moze kopati normalno same rucnim metodama. U Qyome je
jedna ad razlika izmedu stijene i tla.
Pod pojmom stijenski masiv (m stijenska masa - 'Rock mass)
podrazllmijevaju se stijene odredenog ohima, odnosno prostiranja u sirim
razmjerarna, kao prirodne iii bllduce radne sredine i podrucja sadejstva objekata i
stijenskog mas iva u njegovom prirodnom poloZaju i stanju, sa J1jegovim prirodnim
i opstim fizicko-strukturnim i rnehanickirn osobinama.
Iz ova dva pojma: stijene i stijenskog rnasiva uocljive su njihove
medusobne razlike. Stijenski masiv sadai sve prirodne uslove, a posebno opste
fizicko-strukturne osobine kao sto su: ispucalost, heterogenost, anizotropiju i
prirodnu napregnutost. dok je stijena sarno jedan mali dio stijenskog masiva
(kamen), koji ne posjeduje ove prirodne osobine i uslove.
Prema Kujundzicu (1983) ..."u Mehanici stijena ispitivanja na malim.
uzorcima (izuzev U ogranicenorn broju slucajeva) ni teoretski ni praktiCno nernaju
smisla.Mehanika stijena, mora upravo zbog naprijed navedeoog, da se osIanja
na velike oglede "in situ" (na tereDU), u brdskim masivima".
Vidljive su razlike izmedu tta i stijene, odnosno stijenskog masiva, koje
utjeeu i na definiranje razlika izmedu Mehanike tla i Mehanike stijena, kao
disciplina opste mehanike, a one se OCitUjll u slijedecem:
(a) U pogJedu geoloske starosti formacije stijenskog masiva su po pravilu
starije, a tla mlada.
(b) Stijenski masivi se nalaze u prirodnom (primarnom, geo!oskom)
stanju napona, koje se bitno razlikuje od prirodnog naponskog stanja
u tlu. Dok kod stijenskih masiva prirnarni naponi imaju veliki znacaj,
dotle kod tla oni imaju sasvim ogranicen znacaj, U odnosu na dodatna
opterecenja. Kako se tla nalaze po pravilu na povrsini Zemljine kore,
to su prirodni naponi u njima relativno mali i jednostavno rasporedeni
pod uticajem djelovanja sarno sila gravitacije i Poissonovog bocnog
efekta. U stijenskim masivima, koji se prostiru veoma duboko,
prirodna naponska stanja su mnogo veca i slozenija nego u tiu, jer su
izazvani ne sarno sHama gravitacije, vee i djelovanjem tektonike i
erozije (denudacije) Zemljine kore.
(c) Mehanicka otporDost tla je relativno mala, a defonnabilnost znatno
veea u odnosu na mehanicku otpornost i deforrnabilnost stijenskog
masiva.
42 Meilallika fla
2. Postanak, pod;'ela i naCin raspoznavanjn t/a
(d) Mehanicke osobine j deformabilnast tla umnogome ovise 0 sadrzaju
vode, dokje kod stijenskog masiva ovaj uticaj uglavnom malen. Uticaj
vode na tlo je izrazito velik u odnosu na stijenski rnasiv. U izvjesnim
usJovima sadrZaja vode tlo maze biti teena, sto nije slucaj kad
stijenskog masiva.
(e) Ispucalost (pored prirodne napregnutosti) je jedna od osnovnih
karakteristika stijenskog masiva, koja ujedno definira sllstinsku i
najvazniju razliku izmedu Mehanike tla i Mehanike stijena. Dok se
metode i teorije Mehanike tIa zasnivaju na pretpostavkarna neprekidnih
sredina (kontinuma), dotle Mehanika stijena treba da se zasniva na
pretpostavkama ispucalih sredina (diskontinuma).
ii2~VRSTE TLA I NACIN RASPOZNAVANJA
\ .... ,.~_/
:2,2,J.j OSNOVNE VRSTE TLA
Postoje razne vrste tia, koje je potrebno prepoznati, razvrstatl i podijeliti na
naein da se rnogu lahko opisati i svrstati U odredene kategorije slicnih osobina.
Danas se podjela vrs, na vise nacina i prema razlicitim kriterijima. Cesta je
osnovna podjela prema: (i) prirodi rnaterijala, (ii) naCinu postanka i (iii) krupnoci
zma tla.
Prema prirodi materijala tIo se dijeli na anorganska j organska tla, a ova
posljednja mogu biti biljnog i Zivotinjskog porijekla. U gradevinskoj praksi se
cesce susrecemo sa anorganskim tlom, a organska tIa su nepovoljna i kao sredina
za izgradnju objekata, i kao materijal. za gradevinske objekte zbog veoma
nepovoIjnih fizicko - mehanickih osobina.
Po naclI1u postanka tla se dijele na samonikla (sedentarna),
transportovana i metamorfisana. Prva vrsta tIa se rjede javlja u praksi. Ona
nastaju raspadanjem stijena i ostaju na mjestu postanka. Ovo je siucaj npr. kod
kaolina, koji nastaje raspadanjem feldspata iz granita pod djelovanjem
atmosferilija. Transportovana tla, na bilo koji prije opisani nacin, najcesce se
javljaju. Metamorfisana tia nastaju metamotfozom transportovanog tIa usljed
pritiska, temperature. isusivallja. hemijskih uticaja, raznih rastvaranja i sJieno.
Najvise koristena je osnovna podjela prema krupnoci (granulaciji) zrna.
Ova je razumljivo, jer krupnoca zrna bitno utjeee na fizicko - mehanicke osobine
tla. Sa savremenog nacina podjele sarno ova karakteristika je nedovoljna, zbog
cega se ukljucuju i druge osobine tla (piasticnost). Po ovome kriteriju postoje
razlicite podjeIe, ali se u geotehnici najvise koristi slijedeea:
(a) drobine i oblucl velicine 60-200 mm ;
(b) krupnozrna, nekoherentna iIi nevezana tIa:
Mehallika Ila 43
I Uvod. posfanak vrste i me/ode Islraiivat!ia tfa
» sljunak, velieine 2-60 nun ;
» pijesak, velicine 0,06 -2 mm ;
(c) sitnozma, koherentna iIi vezana tla:
» prah (prasina), velieine 0,002-0,06 mm ;
» glina, velieine <0,002 mm ;
(d) organska tla.
Krupnozrna, nevezana ili nekoherentna tla su takva tla cije cestice nisu
vezane nikakvim siJarna kohezije, vee izmedu njih samo djeluju site trenja. Ovdje
spadaju tIa eija velie ina zma varira od kamenih biokova i oblutaka do velicine
zrna sljunka i pijeska. Pojedina zrna mogu se raspoznati prostim okorn.
Vodopropusnost im je znatna i voda se slobodno krece u porama, pa su slijegaqja
bda nego kod drugih vrsta tla. Irnaju vecu otpornost na smieanje (jace izraieno
trenje).
Sitnozrna, vezana iii koherentna tia su ona tla kod kojih su cestice
rnedusobno vezane silama kohezije. Sile kohezije rnanje su kod prasine, a kod gline
veee. Cestice se fie mogu prepoznati prostim okorn. Osobine koherentnog t1a
znacajno zavise od sadri:ine vode u njemu. Velika poroznost i deformabilnost je
karakteristika mehkih glina. Postoje i prekonsolidirane gIine koje irnaju znatno
bolje rnehanicke osobine. U pdrodi se r:jede nalazi cista glina, vee pomijesana sa
pijeskom i prasinom i tada se nazi va ilovac3. U sitnozrna tla spadaju prasina i
glina.
Prasina je, termin koji se odnosi l1a tla cije su velicine cestica izmeau
sitnog pijeska i glina, a po osobinama se razlikuje od obje vrste. Kad stvaranja
prasine pored fizickih djeluju i hemijski procesi. Unutamje trenje je jos dosta
veliko, a kohezija mala i ovisnaje 0 sadriaju vode u tlu. Materijallahko prelazi iz
zitkog u tekuce stanje ako se poremeti vanjskim faktorima. Slijeganje se odvija
dosta brzo, sto ovisi od vodopropusnosti prasinastog t1a.
GUna predstavlja najsitnije frakcije tIa i kada je vlazna, ima piasticne
osobine koje potjecu od njenog mineraloskog i strukturnog sklopa, 0 cernu je u
prethodnom poglavlju detaljnije govoreno. Gline se obicno javJjaju kao dvofazni
sistem, ali ne mora biti uvijek slucaj, i relativno se sarno tanki povrsinski sloj moze
isusiti. Sile trenja su manje nego kod ostalih vrsta tla, a uzrok je vodeni film koji
obavija cestiee tla.
Organska tla sadde znatan dio organskih ili biljnih materija izmijesanih
sa anorganskim pjeskovito-prasinastim i glinenim sastojcima. Organske cestice u
tiu su nastale pretezno raspadanjern biljaka, a sarno manjim dijelom Sll zivotinjskog
porijekla. Ova tla vrlo su nepostojana, jako su stisljiva i upijaju vodu, pa je na
njima veorna oteZano gradenje, a ne upotrebJjavaju se kao gradevinski materijal. U
organska tla spadaju humus, treset i mulj.
Humus je plodno tio na povrsinskom sloju Zemljine kore. Ono se sastoji
od organskih i rnineralnih materija sa mnogo bakterija. Kod izrade zemljanih
44
2. Postanak. podjela i noCin raspoznavanja Ila
radova na saabracajnicama i kad slicnih radova na tIu cio sloj humusa treba
iskopati i ukloniti.
Mulj se nalazi l1a dnu ranijih rijeka, jezera, bara i mocvara, a sastoji se od
mjesavine organskih materija i prasinastih cestiea mineralnih materija kao sto su
glina, pijesak i pra'ina.
Trese! se sastoji ad velike kolieine biljnih i organskih materija viaknastog
oblika sa rnanjirn sadr.zajem rnineralnih tvari. Treseti obicno irnaju ekstremno
visoke sadrfaje vode, koji ponekad sadde do 900/0 ukupne tezine.
Medutim, tlo se u prirodi rijetko pojavljuje u cistim oblieima, a cesce kao
smjesa vise osnovnih vrsta. Pritom postoji vise mogucih kombinaeija i bezbroj
vrsta t1a sa isto toliko razlicitih osobina. Zbog toga su usavrseni klasiflkaeioni
sistemi, kako bi se na bazi vise zajednickih osobina i rnedusobnih slicnosti da
magla svrstati u pojedine kategorije. ledinstvena klasifikaeija koja ce biti izloiena
veomaje pogodna i najcesce se prirnjenjuje u rnehaniei tIa.
2.2.2. lDENTlFlKAC[JA TIA NA TERENU
Identifikacija iii prepoznavanje t1a je proees ustanovljenja karakteristicnih
osobina nekog tla po kojirna ga mozemo prepoznati i razvrstati u odgovarajucu
grupu klasifikacionog iii nekog drugog sistema. Na osnavu jednostavnih i jeftinih
ispitivanja na tererru sve vrste tla rnogu se dovoljno tacno raspoznati i rasporediti u
jednu grupu sistema. Za kompleksniju i taeniju identifikaciju primjenjuju se i
odredena laboratorijska ispitivanja, tj. laboratorijsko identifikaciano ispitivanje
uzoraka tIa (granulometrijski sastav, graniee konzisteneije, prirodna sadrzina vode i
druge osabine).
Za identifikaeijll tIa, u ciIju odredivanja njegovih osnovnih karakteristika,
koristimo slijedeca jednostavna terenska ispitivanja.
2.2.2.1. Krupnozma tla
Kad krupnozrnog tla na terenu se moze llstanoVltl: (i) gradacija
granulometrijskog sastava, (ii) veHeina i nblik zrna, (iii) tvrdoca i (iv) sadr'iaj
kalcijkarbonata (CaC03) •
Gradacija granulometrijskog sastava ocjenjuje se vizuelno tako, da se
odredena kolicina uzorka materijala razastre na ravnu podlogu, te osmatramo
raspodjelu pojedinih zrna po grupama raznih velicina i odredujemo ucestalost zma
u pojedinim gruparna. Ako su sve velicine zma dobro zastupljene, smatra se da je
do dobro granulisano, a ako vece frakcije preovlaauju a druge nedostaju, onda je
slabn granulisano. Ako preavladuje frakcija u vrlo uskom granulometrijskom
podrllcju, ollda je u pitanjll jednolicno granulisano tlo. Priblizan sadriaj pijeska
Meiumika I/o 45

I Uvod, poslanak vrsle i metode istraiivaf?ia fla
moze so utvrditi ispiranjem uzorka vodom l1a situ velieine otvora 0,06 (0,076) mm
i procjenom ispranog sitnog rnaterijala. Nesto tacniji granulometrijski sastav moZe
se odrediti pomocu menzure iii case sa vodolTI u koju se stavi dovoljna kolicina
materijala (bez krupnih cestiea) pa se nakon nekoliko protresanja pusti da istalozi.
P\iesak ce se istaloziti za oko 30 sekundi, a prasina za 15 do 60 minuta dok za glinu
treba viSe sati iIi, eak, i dana. Postotak pojedinih frakeija odreduje se mjerenjem
istalozenih visina.
Odredivanje velicine i oblika zrna vrsl se mjerenjem promjera zma, a
oblika vizuelnim pregledom iii pod lupom klasificiranih zrna pijeska i s!junka.
Pregledom se konstatuje kockast oblik kada su ivice ostre, poluuglast za otupljene
ivice, poluzaobljen kada su ivice zaobljene i obal ablik bez ivica. Oblik zrna moZe
biti i j'\iolik, ploeast, ljuskast, valjkast, klinast i iglicast.
Tvrdoca zrna ocjenjuje se udarcima cekica iii paranjern pornocu nom iii
zma poznate tvrdoce. Ujedno se ocjenjuje i stepen zahvacenosti raspadanja,
prisustvo veziva i drugih elemenata.
Opit kiselinom sluii za odredivanje prisustva pojedinih minerala u tIu.
Sadrfuj kalcijevog karbonat. (CaCO,) pribliino se odreduje prelivanjem uzorka
razrijedenom sol nom kiseIinom. Pribli.zna ocjena kalcijeva karbonata daje se na
osnovu jaCine i trajanja suma, pri cemu razlikujemo sljedece slucajeve:
>- nema suma, 51 % CaC03, po tezini;
>- sumi slabo i kratkotrajno, 1-2% Caco, po te:lini;
>- sumijako i kratkotrajno, 2-4% CaCO, po teiini i
>- sumi jako i dugotrajno, ;:,;5% CaCO, po teiini.
Prisustvo CaCO, odreduje se kod slabo vezanih materijala da bi se
ustanovilao da Ii je cementacija vezana za kalcijev karbonat, gIinovito iIi neko
drugo vezivo. Mnoge osobine tIa ovise a vrs~i vezivnog sredstva, te ga je znacajno
ustanoviti ovom priblifuorn terenskom metodom.
2.2.2.2. Sitnozma tia
Za identifikaciju sitnozrnog tla primjenjuje se terensko ispitivanje: (i) suhe
cvrstoce, (N) tvrdoce valjcica, (iii) reakcije pri potresallju, (iv) sjaja, mirisa i
boje, (v) reakcije solnom kiselinom, (vi) osjetljivosti na poremecivanje, (vii)
konziste!'tnog stanja i (viii) penetrabilnosti.
Cvrstoca se ocjenjuje prema otporu na drobljenje potpuno suhog
materijaia stiskanjem rnedu prstirna, a identificira se na sljedeei nacin:
}> velika cvrstoea, kada se grudvice nj pod veJikim pritiskom ne rnrve iii
je to tesko izvesti, sto je karakteristika za gline veHke piasticnosti;
46-----------------------------M~~ch~a-'''~·w-~IW----------------------------
2. Pos/anak. podjeta i IUlcin raspo:znm'onja flo
>- srednja cvrstoca, kada se grudvice mogu drobiti uz stanoviti pritisak
prstiju, a to Sll osobine anorganskih glina srednje plasticnosti i
organske gline visoke plasticnosti;
);;> mala cvrstoca proizlazi iz mrvljenja grudvica prstima bez narocitog
pritiska, sto upucuje na anorganske gline niske plasticnosti, na
prasinaste gline i prah;
:> nema cvrstoee, kada se uzorak odmah raspada medu prstima, sto je
karakteristika neplasticnog materijala.
TvrdoCa se qcjenjuje vaUanjem vlainog materijala u valjcice promjera 3
rnm i njihovim pregnjecivanjem u grudvice sve dok se valjcic ne pocne raspadati.
Pritiskom medu prstima ocjenjuje se njegova tvrdo6a, koja se definise na sljedeci
nacin:
);> aka je valjcie velike tvrdoce, radi se 0 masnim glinama visoke
plasticnosti. On se maze ponovo pregnjeciti na granici plasticnosti i
skupiti u lopticu, a da se ne zdrobi vee se sarno deformise bez
pukotina.
~ za ffirSavu glinu srednje pIasticnosti valjcic ce biti srednje tvrd i grudva
formirana iz valjCica pokazuje pukotine pod pritiskom prsta.
>- nisku plasticnost za sve materijale, u kojirna su komponente prah i
prasinasti pijesak, posjeduju valjcici, koji se uz oprezno valjanje lahko
lome, a nakon toga se od njih TIe moze ponovo naciniti grudvica iIi se
ona pod pritiskom lahko slomije.
);> ako valjanjem nije moguce dobiti valjcice prornjera 3 mm, tada se radi
o materijalima bez plasticnosti i uglavnom su to sitni pijesci sa malo
primjesa prasine.
Pri ispitivanju, takoder, treba konstatovati Jijeplli se materijal za prste ilj
ne, jer se materijali na bazi toga mogu svrstati u odredene skupine.
Ispitivanje reakcije pri potresanju sastoji se od naizmjenicne tresnje na
dianu i gnjecenja meau prstima, jedne male grudve materijala izmijesane sa vodom
u mehko plasticno stanje. Grumen stavimo na dian i poravnamo nozern povrsinu
tako da bude mutna. Zatim se grumen potresa udarctma ruke 0 ruku i promatra da Ii
voda izbija na njegovoj povrsini dajuci uzorku sjajan izgled. Kada opazimo vodu,
grumen se stisne ruedu prste usljed cega se voda izgubi i grumen dobiva ponovno
mutan izgied. Kod ovoga prati se brzina pojavljivanja i ponovnog nestajanja vode
pri tresnji i gnjecenju uzorka na dlanu. Reakcija pojavljivanja i nestajanja vode
stepenuje se u vidu:
>- brze reakcije, kada se voda pojavljuje i nestaje brzo sa povrsine. sto
ukazuje na nedostatak plasticnosti iii to znacl da se tIo sastoji preteZno
od sitnog pijeska i prasine;
Me/lan/ka fla 47

J Uvod, postanak vrste i me/ode is(raiivanja flo
J> spore reakcije, kod koje se voda pojavljuje i nestaje sporije uz manju
sjajnost povrsine, sto znaci da se radi 0 glinama niske do srednje
plasticnosti, odnosno da je u tlu prasina glavna komponenta i
}- nikakve iii vrlo spore reakcije, koje su siguran znak da se radi 0
visokoplasticnim glinama.
Opcenito se moze konstatovati da se ovim ispitivanjima ustanovljuje
pokretljivost vode u uzorku i sto je ona veca, manja je plasticnost materijala,
odnosno krupnije su njegove cestice i obratno.
Sjaj povrsine ukazuje na prisustvo gline u uzarku. Ispitivanje se sastoji u
tome da se ostriID nOZeffi zasijece grudva suhog iii malo v[aznog uzorka tla i
ocjenjuje intenzitet sjaja, koji zavisi od plasticnih osobina tla. Izrazito sjajna ploha
pojavljuje se kod masnih glina (CH), a manje sjajna, odnosno mutna, kad manje
plastiCnih, odnosno mrsavih gHna (CL). Slab iii nikakav sjaj ukazuje na praSinaste
ili pjeskovite materijale (M i OL).
Miris i boja ustanovljuje se odmah nakon vadenja uzorka i to na svjeze
zarezanoj pavrsini vlainog uzorka. Miris maze biti po zemlji, organskoj truhleZi iIi
ga uopSte nema. Speeificno ostar miris i tamna boja indikator su postojanja
organskih materija u tIu. Miris se osjeca najbolje na svjezem uzorku, a efekat se
moze ubrzati i pojacati grijanjem prirodno vlainog uzorka. Boja tla ne utice na
klasifikaciju, ali je uvijek treba navesti zbog mogucnosti ocjene porijekla tla.
,2. Positlno}' podie/a i naCin raspoznavtln/a (Ia
Opit penetrometrom obavlja se na svjezem uzorku sa najmanje tri
mjerenja na razmacima od po 5 cm HZ primjenu dzepnog penetrometra, koji radi na
principu opruge. Ovim opitom se odreduje priblizna jednoaksijalna cvrstoca oa
pritisak.
Rezultati terenskih identi'fikacionih opita unose se u poseban fOIIDular
(tabela 2.1.) sa detaljnijim opisom uzoraka i sa svim podacima, koji magu
doprinijeti da se prepoznaju istovrsni materijali u raznim busotinama, sondama i
sondainim jarnama, na osnovu cega ce se odrediti protezanje pojedinih sIojeva.
Za sljunak i pijesak treba precizirati i druge pojedinosti koje se ne mogu
utvrditi prethodno opisanim ispitivanjima kao: prisutnost primjesa, stanje
zbijenosti, skieu proslojaka razlicitih materijala, cementaciju, stanje povrsina,
oblike ostecenosti i drobljivosti zrna i 51.
Za koherentne materijale navesti primjese, raspucalost, uslojenost,
cementaciju, zbijenost i dr.
Kod opisivanja mora se navesti sira i um lokacija, geoloski sastav svih
materijala, nivo podzemne vode, kao i svi drugi interesantni lokalni uslavi, koji su
vidljivi na terenu.
FOffllUlar za vizuelllu identifikaciju tla (Nollveiller, 1981).
Tab e.tl
I 21
OBJEKT: Gamitura:
Pdgovorni Goo,~',.
busac: N:J<hOT:
I ,,","m
-
..~

Opit solnom kiselinom identican je opitu koji se provodi i za krupnozmate Granulacija

d
materijale. ." "
'2
c
Osjetljivost na poremecaje koristi se kod uporedbe tvrdoce valjcica od 0
Ul
Postotak ~
8
"
'2
"
'0
"~
;;::>

0 ~
neporemecenog uzorka t1a i istog valjcica nakon njegovog temeJjitog gnjecenja- I..- ~>
d
"0
'"-;:;:;'"
0
E
~
"- u 0 Klasifikacija
poremecaja, ali bez gubitka vlage. Ukoliko su pregnjeeeni valjeici meksi, anda je N d
C • B::,. ~
d
c U
d
g ~ sa OpiSOn}
::<"
taj materijal osjetljiv na porernecaje. • ""> -"
~
N -'" ~" c •u •
it ~
'0
•c0 ""• .- '" '"
.-5;
:;;;> '<;;'
" "0
:.c" '<;;' 'N

""
~

Konzistentno stanje odreduje se prema velicini otpora koji pruia uzorak 0 :E :=:0 "
~

'"
:.::;:>
~
E
~
0
.C?
'" "'"
-"
:5
:;::
d
'0'
~
."
d 0
.~

-"
.n
E
od neporemecenog tla, koji gnjecimo u fUei pri cemu se daju sljedece ocjene stanja: Z 0 in' 0:
'" -<
Q en Ui
'" '"
,V) 0.. "-
'"
}- cvrsto konzistentno stanje smatra se kada se uzorak pod pritiskom
mrvi u manje komadice;
};:> POIUCVfsto konzistentno stanje nastupa kada se uzo"rak moze pritiskom
pregnjeciti, ali se pocinje drobiti pri fonniranju valjcica promjera oko
3mm; T
J> tesko gnjecivo konzistentno stanje nastupa u slueaju kadaje uzorak na STANDARDNI PF..NETRAC1ONl No"" poJ~c".," ~,,,le:
NEPOREMECENI UZORCl'.
granici mogucnosti da se valja u valjcic promjera oko 3 mm, a da se orlT;
I'R1MJEDHA-
pri tome ne drobi;
J> lahko gnjecivo konzistentno stanje je ono stanje kod kojeg se moze
izvaljati valjcic tanji od 3 rum i
>- zitko konzistentno stanje ne pruza mogucnost valjanja.

48 Mehanika tla Mehnllika lia 49

 3_ {slra::ni !"ado,,; i I/zmwnje u;:oralm rIa

(JJISTRAZNI
. / RADOVI I UZIMANJE UZORAKA TLA
Za rjesavanje problematike temeljenja razlicitih objekata, u raznim vrslama
tla, potrebno je prethodno definisati geotehnicke pod loge i osobine tla za
razmatrani lokalitet. Osobine tla odreouju se iaboratorijskim ispitivanjem uzon:lka
tla i ispitiyanjem tla "in situ" koriste6i iskustva i saznanja sa ispitiyanja materijaia
sIicnih osobina. Za laboratorijska ispitivanja uzimaju se poremeccni iii
neporemeceni uzorci tla prema posebno sacinjenom programu istraiivanja.

, v

3.1..METODE IZVODENJA ISTRAZNIH RADOV A

"
Postoji vise metoda istraiivanja tIa na terenu. Obirn i vrsta istraznih radova
zaY1S1 0 karakteru objekta i geotehnick6j slozenosti terena i uslovima grao-enja.
Istrami radoYi treba da pruze sliku 0 geomehanickim, hidroloskim, inzinjersko-
geoloskim i drugim osobinama tla na osnovu kojih ce se moei provesti racionalno
projektovanje. Geomehanicki istrazni radovi mogu biti Yeoma skupi zbog cega se
provodi sistematsko istraiivallje tla polazeci od opstih na detaljnija ispitivanja. Tio
se obicno ispituje po etaparna j ovisno 0 znacaju, potrebi i obimu provode se sve iii
sarno neke od etapa.

Sve vrste istraZnih radova i ispitivanja mogu se pod ijel iti ,na:
(a) rekognosciranje terena i prikupljanje podataka;
(b) posredna ispitivanja;
(c) istraini radovi u tlu sa uzimanjem uzoraka;
(d) ispitivanje osobina tla "in situ";
(e) osmatranje tla i objekta.

Za sve Dve radove potrebno je prethodno saciniti program ispitivanja, sa

obimom radova, a nakon provedenih ispitivanja dati prikaz rezultata istnlznih
radova sa svim prilozima, zapisnicima 0 ispitivanju i drugim neophodnim
podacima. U ovom poglavlju obradit ce se prve tri faze istrazivanja, dok ce zadnje
dvije biti razmatrane u posebnom poglavlju.
Radi opsteg llvida II vrste, obim i moguce faze izvodenja istraznih radova, dat
je u tabeli 3.1. uobicajen plan aktivl10sti za geotehnicko projektovanje.

51
 3. Is/raini radavi i Ilzimanje uzoraka tla
J Uvod, postanak, vrsie i melode lstraiivanja tla

Plan aktivnosti na istraiivanju za geolehnicko

projektovanje (lvsic, Grubic, 1992). REKOGNOSClRANJE TERENA I PRIKUPLJANJE
Tabela 3.1. PODATAKA

Prije ispitivanja terena na kome ce se objekat podizati potrebno je

pretnodno prikupiti postojece pod loge i tennicke podalke 0 terenu i objektirna.
Ovdje se prvenstveno misli na geodetske. geo!oske. hidroloske. hidrogeoloske,
seizmicke i druge podloge, koje umnogome mogu pomo6i pri rjesavanju
postavljenog zadatka.
PovrSinski pregled podrucja obunvata proueavanje poslojecih podataka 0
geoloskim prifikama, rijecnirn tokovima, 0 podzernnim vodarna, 0 ispitivanjima
provedenim na susjednim podrucjima, te prikupljanje i svih drugih informacija 0
tlu kaje mogu dati siri uvid u stanje i problernatiku razmatranog podrucja.
Preliminarnim lIvidorn terena dobit ee se opsta slika 0 morfologiji podrucja
i sastavu tla na povrsini iz postojeCih zasjeka, jaruga, erodiranih pokosa, vee
izvedenih objekata itd. Registrovanje podataka 0 nacinu izgradnje postojecih
objekata, njihovim mogucirn ostecenjima u vezi s temeljenjem, 0 vegetaciji,
opasnosti od plavljenja, nanosenja materijala, klizanja terena, 0 izvorima i njihovaj
izdasnosti itd. moze korisno ,posluziti za usmjeravanje daljnjih ispitivanja i opstoj
pogodnosti terena za izgradnju.
Geoloska, inzenjersko - geoloska, hidrogeoloska i hidroloska istrazi~
vanja mogu bid od velike koristi, te je potrebno prije izrade programa ispitivanja
razmotriti geoloski nacin i uslove nastanka tta tog podrucja. Geoloskom
opservacijom dobije se uvid u vrstu stijena, prostiranje nevezanih sedimenata,
tektonske prilike, genezu, strukturne i druge medusobne odnose. Hidrogeoloskom i
hidroloskom interpretacijorn moZe se dobiti predstava 0 vrsti, nastanku i pravcima
kretanja podzemnih voda, izvorisnih zona, karstifikaciji (skrasenosli) i dT. Sve ovo
maze dobro da posluzi za preliminami lzbor lokacije objekta kao i da se pravilno
usmjere i odaberu po obimu istraini radovi, te oeijeni problematika koja moze da
uslijedi na tom podrucju.
Geodetske podloge su neophodne za obradu povrsinskog pregleda,
geoloskih studija i svih daljnjih ispitivanja, te ihje potrebno saciniti ukoliko vee ne
postoje za to podrucje. U posljednje vrijeme praktikuje se avionsko snimanje, te se
morfologija terena sa svim horizontalnim i visinskirn podacima u raznim
razmjerama dobije relativno brzo. Aerofotogrametrijski snimci u haji i infracrveni
snimci, te stereo parovi avionskog snimka daju dobar uvid u razne detaije na
~
~
~
samom terenu (kao promjenu sastava tla i vegetacije, reljef terena, tokove vode i
-~
,;z-
<::x:z..::
sl.) zbog cega se sve vise koriste za dobivanje podioga neophodnih za izucavanje
0<(>.1.;:'-
<.:H_"::O
000<0
Ila.
n::"""'<;
"'-C~n:: Pored ovih podataka potrebno je prikupiti i druge elemente, sta aVIS! 0
karakteru objekta kao sto su klimatski uslovi, seizmicnost, meteoroloski uslovi,
i opsta slabilnost podrucja, plavnost, odvodnja iii regulacija i sl. Svi ovi i drugi

Meltallika 53
52 Mehanika fla
j I fvod. posfa/1ak, lIrste i metade istra::ivanja fla
._ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _.::3::..l"."tcra",z'.:",,','.:·ad",o'.:'''.:ii I/zimanje uzomka tlo
preiiminarni rezultati posluzit ce za opstu ocjellu pogodnosti podrucja i izradu
E
programa ispitiv811ja koji U osnovi treba da sadrzi: R = 2-rra-(Qm). (3.1.)
y svrhu ispitivanja i problematiku na koju rezultati ispitivanja treba da daju I
odgovor; Razmak izmeau elektrode i sondi postepeno se povccava od 2,0 do 50,0 ffi.
'jr mctode ispitivanja za ~jesavanje uocenih problema;
Ukoliko je odstojanje vece, utoliko je veca dubina djelovanja c1ektricne struje, te se
Y lokacije istrainih radova; na taj nacin mogu izracunati promjene materijala sa dubinom, a rnjercnjem na vise
Y obim i zadatak svake vrste ispitivanja; protila moze se ustanoviti prostiranje slQjeva materijala jednakih elcktricnih
? kolicine i vrijednost planiranih ispitivanja. osobina.
Povrsinsko prou6avanje ne maze dati promjenu sastava tla po dubini. Radi Elektricni otpor se mijenja promjenorn slojeva, a narocito pri pojavi
ovoga se koristc druge istraiivacke dubinske metode koje se iz.vode poslije ove podzemne vode i stijcne. Radi toga se ova geofizicka ispitivanja uspjesno
veoma korisne prve faze rada. primjenjuju kod odredivanja nivoa vode i duhine do stijene iIi promjene sloja.
Uspjesna interpretacija mogucaje same ako sujednostavni geotehnicki odnost.
Elektricna provodljivost ne ovisi sarno 0 vrsti tla vee i 0 njegovoj strukturi,
kolicini vode u porama i qjegovog sastava.
·3.3.: POSREDNA I DIREKTNA ISTRAZIVANJA TERENA
Debljina sloja dobije se iz dijagrama ovisnosti razmaka sondi (a) i ukupnih
Posrednim istrazivanjem tla sa povrsine moze se dobiti poioiaj, debljina i otpora (LR). Na prelomu ovoga pravea ovisnosti dobijc se dubina prvog sloja (D).
sastav pojedinih. slojeva. Ova ispitivanja mogu posluziti za izradu programa U tabeli 3.2. dale su geoelektricne karakteristike nekih materijala II tIu
dctaljnih direktnih ispitivanja iii daljnjih geofizickih ispitivanja. (Nonveillcr, 1981).
Geofizickim metodama mjere se razlike U odredenim geofizickim
Specijicni otpor za materijale u tlu
osobinama u odnosu na poznatu homogenu sredinu, a zatim se iz ovih razHka
T.b132
a eo
procjcnjuje sastav tla. Obim geofizicke djelatnosti na danasnjcm stepenu razvoja
Vrsta materijala ...... .... ......... Soecificni otoor R .Om (ohmm) ..
nauke i tehnike je veoma sirok. Primljenjena geofizika u gradevinarstvu, nazvana .. .... •• .·suho • ... ··vlazoo ...
jos i inzenjerslm geofizika, najuze je vezana za probleme geomehanike.
Sljunak 50+5.000 40+600
U gradevinarstvu se primjenjuju sJijedece metode 7..a odredivanje
Pijesak 50+2.000 30-,200
geofizickih konstanti tla: (i) geoelel(tricne, (ii) geoseizmicke, (iii) radioaktivne,
Glina 100+30.000 1+200
kao j razne vrste karotaZa u busotinama. Ostale geofizicke metode kao sto su:
Granit 100+30.000 -
gravirnetrijske, geotennalne, magnetometrijske, radiometrijske i dr. imaju rnanju
Karbonatne stijcne malo ispuca\e 3.000+20.000 -
primjenu u graaevinsk(~j praksi. OviITI ispitivanjima mjere se elektricne, seizmicke
Ispuca\e stijene sa glinoYit.om ispunom 500+10.000 100+2.000
i radioaktivlle konstante i prim.iel~juju se kod jednostavnijih geotehnickih odllosa i
L'lporovite stijene . 1.000+5.000
u kombinaciji sa drugim vrstama ispitivanja.

, !-!.I-]--
., • +---._-,':.c,___>-
33.1. GEOELEKTRICNA METODA l ~ ,
,i
Ova metoda ima kod nas najsiru primjenu, a zasnovana je na nijerenju
elel"tricllog otpora u tlu. Prillcip se sastoji u sJijedecem (sI.3.1-a): u tio se pobiju
T! ;,
- " "
dvije elektrode EJ i E2 na koje se pusti da djcluje istosmjerna struja iz baterije B, J ,
I"~'~ '''"
".>. .... . ----__
<1./';
cija se jakost I (A) mjeri pomocli ampermetra, A. U vise se tacaka po profilima 1_ ~ ---/; / - I

pohiju, na razlicitim razmacima, sonde S1 i S2 koje su medusobno povezane 7..a E+E"'"

..l......'.....
---1·--- . . .
........
I .--
/E+E
I,
voltmetar V. Voltrnetrorn se mjeri razlika napona-potencijal E(V) izrnedu sondi. 12 .... ~-j-- ' -'-,
Elektricni otpor tla R dobije se prema izrazu: SI. 3.1. ~'iema geoelektricnog snimanja sa sondama SJ i 52 i efektrodama EJ i E2 (a), Ie poUe
potencijaia u homogenoj sredini (h).

54 Me/wnikatffl
Mc{umika ffa 55
I Uvod, postanak. vrsfe i metode istraiivaJtja tlo _~_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ 3, lstraini radO}'i i IIzimanje uzoraka da

udara geofon i registrator mogu biti zajedniCki, pa se dobiva uvijek samo po jedan
Ova metoda specificnog elektricnog otpora pnmJenJuJe se u vidu: (i) podalak
gcoelektricnog sondiranja i (it) geoelektricnog profilisanja. Geoelektricno IZ-VOR
sondiranje zasniva se na principu da se simetricno poveeava rastojanje izmedu
® UOA~I
elektroda (El' E 2 ) ne rnijenj~uci polohj centra elektrodnog sistema. Na ovaj nacin G,
ispituje se promjena otpornosti po dubini ispod jedne tacke, jer se povecanjem I
/
rastojanja elektroda zahvaca sve veca dubina. ~, ,I
Metodom geoelektricnog profilisanja (kartiranja) ispituje se tIo na nacin da /
/
/
raspored i razrnak elektroda ostaje isti, a citav sistem elektroda pornice se uzduz D, / /
asl>~'
I

odabranog profila. Dobivene velicine otpora nanose se na tackama u centru

__ ._ RE FlEKTOVANI
elektroda i dobije se dijagram geoelektricnog profilisanja. Najcesce se koriste ~,>~, --OfR;EKTNI
____ REFRMCUSKI
obadvije metode zajedno i za veei broj tacaka duz profiJa crtaju izoome (izolinije) TAlA-51
jednake specificne otpornosti (sl. 3_Lb)_ (; 0 GEOFONI

1, \2 ts 14 I,
I
3.3.2. SEIZMICKA ISPITIVANJA I OOSTOJ,\NJE GEdFONA
I,

Postoji vise metoda seizmickog ispitivanja tla, a najvise se koristi na

povrSini: (i) refrakciona seizmika, (ii) mikroseizmika. Brzina slrenja
longitudinalnih talasa VI u odredenoj sredini ovisi 0 gustoci medija p, dinamickom -----
modulu elasticnosti Edyn i Poasonovom (Poisson) koeficijentu v, iIi Poasonovom
broju m, tj_:
(I-v)E,ly" __ Ed," m(m -1)
2 ; III VI = (3.2.)
(l-v-2v)p p (m+l)(m-2)
Veza poprecnih (smicucih) talasa (v,) i dinamickih svojstava tla (Ed," i v
moze se dobiti iz izraza:
St. 3.2. Seizmicko sondiranje lerena sa tri sIoja razliCitih osobina i to sa putanjama talasa do geofona

V
s
;::;::: ~GdY"
--
p'
(33.)
(a) i hodogram brzina (b).

Ova se metoda uspjesno prirnjenjuje za ispitivanje strukturne grade tla na

gdje je:
E
G dyn --=--
2(J + V)
dinamicki modul smicanja.
Ovako dobivene brzine mogu posluziti za ispitivanje razlika u razlicitim
sIojevima tla. Princip rada sastoji se u tome da se na jednom mjestu udarom iii
malom eksplozijom izazovu udarni valovi, a na raznim udaljenostima ad izvora
mjeri se vrijeme refleklovanja signala na geofonu (detekloru), (sL 32.)_ Registruju
se direktni, reflektirani i refrakcijski talas!. Iz vremena putovanja talasa do geofona,
postavljenih na razlicitim udaljenostima od izvora, mogu se proracunavati debljine
slojeva razlicite gustoce, odnosno razlicitog sastava materijala u tIu. Kada se za
izvor sirenja talasa koristi eksploziv, postavlja se vise geofona istovremeno, a kod
veCim dubinama sa povrsine i iz busotina. Tlo je obiCno sa dubinom guscc, te
(3A_) refrakcioni talasi stizu prije do geofona iz daljnjih zona, vee iz visih povrsinskih
zona pomocu direktnih talasa. Na HE Salakovac ispitana je dubina nanosa do
stijene kao j vrsta nanosa pomocu mikroseizmickih talasa, jer se radilo 0 relativno
malim dubinama.
Ovaj se princip uspjesno primjenjuje i na istrainim busotinama (cross hole)
tako da se na jednoj busotini po dubini vrsi otpucavanje, a na drugim se po obimu
postave geofoni za registrovanje. Na. ovaj nacin mogu se dobit! dinamicki moduli
elasticnosti Edyn • Ovaj princip nprozracivanja" moZe se primijeniti i izmedu gaJerija
i busotina, izmedu galerija, iii izmedu terena i busotina.

56 Mehallika Ila Mefwllika tla 57

 I Uvod, poslanak vrste i me/ode iSlrazivanja tla
3.3.3. RADIOAKTIVNO ISPITlVANJE
Radioaktivna metoda primjenjuje se u posljednje vrijeme za lTIJcrenje
vlaznosti i gustoce neporemecenog tla i kontrolu izrade nasipa. Metoda je. prikladna
za ispitivanje nevezanog tla (sljunka i pijeska), iz kojeg ne postoji mogucnost da se
izvadi neporemecen uzorak tla. Ispitivanja se obavljaju brzo, ali su skupa i
specijaiisticka, jer je potrebno strucno osoblje i posebne mjere zastite od zracenja.
Rezultati su manje tacni od laboratorijskih mjerenja, ali su za praksu prihvatljivi.
Mjerenja se rnogu obaviti na povrsini terena i u busotinama namijenjenim za
uzimanje uzoraka.
Ova metoda bazira se na vodikovim atomima koji u vodj usporavaju
neutrone visoke energije i pretvaraju ih u spore neutrone, a njihov broj ovisi 0
kolicini vodikovih atoma u podrucju ispitivanja. Mjereci impulse sporih neutrona
mo.ze se uz pornoc bazdarene krive zakljuciti 0 kolicini vlage u tlu. Izvor neutrona
je obicno radioaktivni arnericij 24 J/berilij. Vanjske elektronske Ijuske atoma
mineral a tla apsorbuju y (gama) zrakc koje do njih dospiju. Kolicina rasutog y
zracenja registruje se impulsima na Geigerovu (Gajgerovu) brojacu, a to je mjera
gustoce tla koja se uz komparaciju baZdarene krive moze izraziti gustocom,
odnosno zapreminskom masom tla.
Postoje i druge metode i principi kojima se mogu odrediti izvjesne osobine
tla na povrsini i u busotini kao 5to su: elektro i radioaktivni karotaz (prirodna
radioaktivnost i gama-gama karotai), bU50tinska TV kamera, akusticni karotaz,
busotinski dilatometar i dT.
Prednost ovih geofizickih metoda je u tome 5to se relativno brzo moze doci
do podataka 0 sastavu tla na velikim podrucjima i 5to su jeftine. Koriste se za
preliminarna ispitivanja veCih podru~ia oa kojima ce se provoditi daijnja detaljnija
ispitivanja drugim pouzdanijim metodama. Obicno se primjenjuju u kombinaciji sa
drugim nacinima ispitivanja.
. '------....
3.3.4.jONDAZNIISKOPI
./
U direktne metode za ispitivanje tla pO dubini svrstavaju se sondazni
iskopi i sondazna busenja.
Korl sondainih iskopa razlikujemo: (i) sondazne jame, (ii) sondazna olma
ili bunari, (iii) potkopj ili stolne, (iv) zasjeci i (v) rovovi. Koji ce se vid sonde
primijeniti, ovisi 0 dubini sondiranja, vrsti i mOlfologiji tla.
Ovaj nacin istrazivanja ima viSe prednosti u odnosu na indirektne metode,
jer direktno dobijamo uvid u sastav tla i polofuj sJojeva. Iz njih se prema potrebi
mogu uzimati poremeceni i neporemeceni uzorci tla, a kod nekoherentnih
materijala neposredno mozemo ispitati stisljivost i odrediti prirodnu zbijenost tla.
58 ---------------cMc;'-,"-a''C,iko-·a-,71a--------------
3_ /strain; radovi i uzimanje u::oraka fla
M~~u:i~n, kopan.!~ sondi je
obicno dugotrajan, a ponckad i neekonomican posao.
~aJcesce se 'poshJ~ nekoltko met,~ra Imide na podzemnu vodu, te je potrebno njeno
!spun:pav~nJe. 051m t?ga~ ,,~a veclm..du~inama od jednog do dva metra potrebna su
razuplraDJa da se ne bl lJrUSIO materljai J ugrozio iivot radnika.
Sondaz.n~ .iame .koriste se za ispitivanje tla na manjim dubinama, najcesce
do ,~,O - 5,0 ~l I l~nad .l1Ivoa p~dzeJUne vode. Obicno se ne koriste kod temeljenja
vecJ!l gradevmsklh obJekata, Jer su potrebna ispitivanja do vecih dubina izuzev
kod laganih i plitko temeljenih objekata. lame su sirine u dnu 070 _ 1 OO'm sa tri
vertikalne, (1~i u n.agibu) strane i cetvrtom stepenastom, 's koj~ se vade
neporemeceOl UZorCI (s1.3.3.). U sondaZnim jamama moze se direktno ispitati
stisljivost pomocu kruzne ploce, eBR opit,jedinicna tezina tia iii stij·cne i druo-o
o·
Presjek A - A Presiek B - B
0) B bl A
I I
-";,C:
RAZUPIRANJE
e
:" !
j
~ •
I
... ...
...........
I
A
Sf.3.3. Uzduini (a) i popreeni (b) presjek pravougaone sondafne jame.
Sondaine jame su pogodne za otkrivanje i ispitivanje pozajrnista materijaia
za zemljane radove, te za ispitivanje nalaziSta gradevinskog materi;ala i
industrijskih sirovina. Zavisno od dubine i vrste materijaia, iskop u sondazn~j jami
vrsi se razupiranjem bokova jame iIi bez razupiranja. U rastresitim pokrivacima
obavezno je razupiranje za dubine vece od 1,5 m, sto se obicno re-gulise uslovima
higijensko - tehnicke zastite na radu.
Sondazni bunari iii okna mogu imati kvadratni iii okrugJi oblik, a rade se
u koherentnom i1i u nekoherentnom materijalu za dubine veee od 4,0 lTI. Bocne
stijenke razuprte su pomocu ramova na razmaku od oko 1,0 m i osigurane oplatom.
Sondazni bunari imaju promjer iii stranicu kvadrata 1,5-2,0 m (sl. 3.4.-a).
Podzemna voda odstranjuje se posudama ako je priliv vode malen iii pumpama ako
je priliv veei. Uzorci se vade iz dobro iskopanog i poravl1atog dna, gdje materijaJ
iskopomjos nije poremecen.
U nekoherentnim materijalima uporedo sa iskopom vrsi se pobijanje lalpi
uz okvire koji ih razupiru (s1. 3.4.-b). Bunari sc kopaju i do vetih dubina, do 15,0
In, ali je rad skup i dugotrajan, pa busenje tu ima prednost. Jpak, bunar daje
Mehallika (ht 59
I Uvod. poslanak vrsle i melode IstraZ.~i'::w"y::a::.tla,-_. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __
3. lstraini radovi i IIzimatrje ilZoraka fla
direktan uvid u slojevitost, kvalitet i sastav tla u neporemecenom stanju, a mogu se
izvrsiti i odredeoa ispitivanja "in situ" u bunaru. Pri iskopu pod vodom i na vecim
dubinama, u prasinastim i pjeskovitim materijalima, treba voditi racuna da ne dode
do hidraulickog sloma dna, do koga moze doci i pri malim kolicinama procjednih
voda.
Sondazni bunari se primjenjuju i na vecim dubinama od 15,0 m ako je
potrebno dobiti precizne podatke 0 inzenjersko - geoloskirn i geotehnickim
osobinama tla i ako treba ispitati "in situ" odredene clanove geotehnickog profila.
Tako je npr. u profilu brane Hidroelektrane Rama izvrsen iskop bunara i do 30,0 m
dubine radi utvrdivanja zbijenosti i deformacionih osobina osuline oa raznim
dubinama.

01 b1 cl
1,'5-2.0 CPLAiA
.A 00 C\IlSAi<A
.~ I/o. S/.3.5. Potkor (a), raskop (b) i zasjek (e) u aluviju i slijenskom masivu gdjeje: raskop, zasjek (1),

~ aluv{jalni nanos (2), ispuca/i uslojeni stijenski masiv (3), iJovaca i laporovita glina (4), lapor
(5) u:zima,ye uzoraka (6), ispitivanje deformacionih mehanickih i smicuCih osobina (7),
geojizick.e metode ispitivanja (8), busotine (9).

!g<' tH"
O!'I.Al A
<Xl CASA KA
" ~
u--_ . . . ij
---
3.3.5. SONDAZNE RUSOTINE

Danas se za sondaZna busenja koristi veliki broj raznovrsnih uredaja

S1. 3.4. Sondaini bunar sa oplatom od dasaka (a), pobijenih daski (b) i potkop (c).
Potkopi (stolne) su obiOno dimenzija 2,Ox2,O m razuprti i oblozeni
daskama i kopaju se za otkrivanje t1a u horizontalnom smjeru (sl. 3.4-c). Oni
omogucuju potpun vizuelan kontinualan uvid u tlo, te vadenje malih i velikih
neporemecenih i poremecenih uzoraka tla. Posebno su pogodni za izvodenje "in
situ" opita smicanja iii stisljivosti u velikoj razmjeri. (sL 3.5-a). Potkopi se obicno
primjenjuju kod pad ina koje su strmije od 30 stepeni, jer u bJaiim padinama
zahtijevaju dug predusjek.
. Na HE Salakovac izvedena su tri potkopa dimenzija 3,0/3,0 m u
dliuvijalnom materijalu i stijeni, a tri u stijeni duzine do 80,0 m. U njima SD
p:ov~~ena predvidena .g~otehnicka ispitivanja stijenskog masiva, vadopropusnost
dliuvlJalne terase, kao I vlzuelni uvid u stepen njene zaptivenosti nakon injektiranja
(sI.2.9).
v • Raskopi (r?vovi) se primjenjuju za uvid u tlo, l1a vetoj dliZini, koji se
cesto lzvode rnehantzovano (sI.3.5.-b).
. Z~sjeci se kopaju na padinama i predstavljaju najracionainiji oblik za
utvrcitvanje vrste tla u profilu i za uzimanje uzoraka (sL3.S.-c).
podesenih vrsti materijala i dubini busenja. Ovaj naCin istrazivanja ima siroku
prirnjenu, jer se busenjem dospijeva na vece dubine, pojava podzemne vode ne
utjece znatno na rad, a izvodi se brzo i moze se primijenlti u gotovo svim dima.
Busenje moze da bude rotaciono i udarno. Kod rotacionog busenja alatka prodire
u tl0 pomocu rotacije i pritiska~ a kod udarnog busenje se obavlja udarom.
Razlikujemo rucno i masinsko busenje. Pretezno se koriste uredaji na masinski
pogan, ali se za manje dubine od oko 20-30 m mogu koristiti i ruene naprave.
(a) Rueno busenje se obavlja pornocu tronosca sa vitlom, cetverougaonih
sipki za okretanje svrdla debljine 24 ~ 40 mm i duzrne abicno 3,0 m, sa rucicorn za
okretanje, te raznih velicina i oblika svrdla i obloznih cijevi (sl.3.6.).
Za razlicite vrste tia upotrebljavaju se razlicita svrdla kojima se busi rupa i
vade uzorci tla. Svrdla postepeno razrahljuju materijal, zahvacaju ga i izvlace iz
busotine, te na taj naGin produbljuju busotinu. Kada je upotrijebljeni alat prodro
toliko duboko ispod dna busotine da je ispunjen materijalom, pribor se izvlaci na
povrsinu i isprazni. Ovim se nacinom dobiju poremeceni uzorci tla, koji sluze za
klasifikaciju t1a i izradu geotehnickih profila.
Uobicajena svrdla su: (i) kasikasta sa i bez proreza, (ii) tanjirasta, (iii)
kupasta, liv) spiralna, (v) dlijetasta, (vi) kutijasta, zatim (vii) sapa za pijesak i sitan
sUunak, (viii) sanducasto svrdlo i druga (sL3.6.-b-j).

60 Melwllika 110
Meliallika Iia 61
 3. Istraini radovi i u::ima'!;e IIzoraka ffo
I Uvod, postanak, vrsle i metode istrait'>'anja ffa
Dlijeta se koriste za busenje komada kamenja, stijene i krupnozrnatog
nanosa, a ovisno 0 cvrstoCi stijene oblici sjeciva su razliCiti.
Kutijasto svrdlo upotrebljava se prilikom uzirnanja uzoraka iz mulja,
(b) I (e) (d) ) (e) ) rastresitih prasinastih i pjeskovitih materijala ispod nivoa vode. Na donjem dijelu je
celicno sjecivo, a na gornjem kutija u koju ulazi uzorak kroz otvor snabdjeven
poklopcem iIi ventilom.
Sapa, kao i sanducasto svrdlo, koristi se za pijesak i sljunak.
Kasika u busotini djeluje kao klip tako da u fazi dizanja nastaje vakuum i
hidraulicki gradijent zbog cega se u slucaju rada u pijesku voda sa pijeskom dize
prema ustima busotine. Ovu pojavu busaCi nazivaju "zivi-tekuci pijesak", pa se
mogu izvuci pogresni zakljucci 0 stvarnim osobinama tla.
smDLO

@
(f) (g) ) (h) ) (i) 0)

Sl. 3. 6. Garnitura za rucno busenje sa tronoscem, villom, c!jevima. iipkama i svrdlom u busotini (a),
le ramim svrdlima z.a buscllje: kasikastim sa prorezom (b) i bez prore<:,G (e), tanjiraslim (d),
kupastim (e), spirainim (f), dl~ielaslim (g), kutijaJtim (II), U obliku sape za sitan sljuflak i
pijesak (i) i sanducastim (j).

Kasikasto svrdlo sa prorezom iii bez njega cilindricnog je oblika sa

celicnim sjecivom na donjem kraju i na prorezu, a upotrebljava se za busenje u
tvrdoj glini i Bovaci, odnosno bez proreza koristi se u m'eksoj i trosnoj glini i
ilovaci.
Tanjirasto svrdlo ima sjecivo koje se obavija i siri oko osovine svrdla, S1.3.7. c~emalski prikaz rotacione buJilice sa vadef!iemjezgra (a), sajedllostrukom (b) i dV(Jslrukom
(c)jc::grenom cijevi, gdjeje: saonicno pas/olje (1), pogonski motor (2), villo (3), loran] (4),
odozdo prema gore, a na tanjirima se zadrZava uzorak. UpotrebJjava se za busenje
ispirna glava (5), busace sipke (6). pOlisno crijevo (7), hidraulitka rafaciona glava (8),
u mehkoj glini iii ilovaci. postolje za odvijanje sipke (9). zidovi busotine (JO), jezgrena cUev (1 I), voaica prdnika
Kupasto svrdlo donjim dijelom bus! tlo, a uzorak se puni odozgo u kupasti busoline (/2), driacje::gra (13), hvatac za kidanje i dizanjejezgra (J4j, krulJica (15), as/atak
sud. Koristi se za rastresita pjeskovito-sljunkovita t1a. pri kidanju jc::gra (6). hu.~aca sipka (7), je::grena eye\> (8), unularrya eijel! (19), "mJjskc
Spiralno svrdlo je u obliku spirale po cijeloj duzini. Na spiralama se cijev (20), dizacjezgra (21), ,~eCivojezgra (22), stijenski masiv (23).
zadrfuva materijal pri okretanju u cvrstim naslagama sljunka, pijeska, ilovace i
gline.
Mehallika tla 63
62 Mf'iumika da
I Uvod. poslanak, vrsle i melode isrraiivanJa tla
Urusavanje busotina u losem tlu spreeava se zastitnim celicnim cijevima,
odnosno obloznim kolonama. Promjer busotine moze biti izmedu 60 i 150 mm, te
su oblozne kolone za 5 - 10 mm veceg precnika od svrdJa. Cijevi su duzine 1 - 3 m
i nabijaju se posebnim maljcm, a spajaju nastavcima. Prva donja sipka je na
donjem kraju zaostrena radi lakseg pobijanja u tlo. Efekat rucnog busenja iznosi
5,0 - 7,0 m za osam sati, sto ovisi 0 vrsti tla.
b) Masinsko rotaciono bUSenje izvodi se u tlu i stijenskom masivu pomocu
posebnih busilica koje se sastoje od tornja, posebnog motora i vitia za busenje sa
rotacionom glavom koja se krece i utiskuje busaeke sipke i krunice za busenje
(sI.3.7.-a). U rnekSim materijalirna busenje se izvodi svrdlirna u obliku ribljeg repa
iIi sa nazubljenom krunom, a za tvrde materijaie koriste se krune oblozene tvrdim
rnetalorn iii dijamantne krunice (s1.3.8.). Iz tIa jezgro se vadi jezgrenorn cijevi iIi
pamoeu dvostruke srine cijevi (s1.3.7.-b-c). Ovo vadenje jezgra u tvrdim
rnaterijalima moze biti i neporemeceno.
Sl. 3.8. Krunice za busenje: prstenaste nazubljelle lallkostijene Widia krullice ¢46-146 mm (I), isto
kao (I) sarno debdo.Hijene (II), pune tropane Widia krullice sa otvorom za dovod zraka iii
isplak£ (fIJj, prosirena krunica (IV), kriina Widia krullica za udarno rotaciono busenje (V),
dijamanlske krunice za duplu i obicnu srinu (VI).
Urusavanje busotine sprecava se zacjevljivanjem bU50tine cijevirna duzine
3,0 m, a u nekim materijaiirna, radi povecanja specificne rnase, koristi se isplaka od
suspenzije gline sa dodacima iii bez njih.
Za rotaciono busenje koristi se busenje sa punom krunom, svrdlom,
kontinuainim jezgrovanjem i ispiranjem. Nekada se koristi i udarno busenje za
pomocne svrhe i na bazi ispranog materijaia se identifikuje tlo, sto je nepouzdano.
64 Mt'llGl1ika tla
3. hitraini radovi i UZimanje uzoraka Ila
U praksi se naJcesce primjenjuje sondazno rueno iii masinsko busenje sa
vadenjem jezgra. U tom slucaju u tlo se rotacijom utiskuje cijev, koja na donjern
kraju irna specijalnu krunicu za busenje, a na gornjem kraju je preko celicnih sipki
pricvrscena za stroj koj im se izazivaju rotacije. Na taj nacin se iz tla isijeca
cilindricno jezgro kontinuirano po cijeJoj dubini busotine, koje ostaje unutar cijevi i
zajedno se s njim izvlaci na povrsinu. Dobiveno jezgro je prakticki neporemeceno i
najcesce dovoljno za identifikaciju tta i slojeva kao i za uzimanje uzoraka za
ispitivanje. Ovakav nacin daje zadovoljavajuce rezultate u koherentnom tlu i u
pijesku iznad nivoa podzemne vode. U pjeskovitim materijalima ispod nivoa
podzenme vode primjenjuju se specijalni cilindri sa ventilom koji sprecava
ispadanje jezgra.
Pomaeu svrdla raznih ablika (s1.3.6.) dohije se u koherentnom tlu u veeoj
mjeri parerneeen uzorak. Ipak, za manje dubine (do 10,0 rn) mogu se pomocu
svrdla pastiei zadovoljavajuei rezultati.
SI.3.9. Podrueje naprezanja u viseslojnom tiu, za sirine temelja b J i b 2. sa granicnom linijom
naprezanja vecom ad 5% prosjeenog pritiska no tlo (a) i tiocrt bliskih temelja sa oznakanlO ;;a
proracun potrebne dubine sondiranja (b).
(c) Dubina busenja za ispitivanje tla, odnosno masiva, ovisi od niza faktora,
kaa sto su: Ii) vrsta tla, njegova heterogenost i raspodjela slojeva po dubini, Iii)
osjetljivost objekta na slijeganje, njegov znacaj i velicina, (iii) oblik, velie ina i
nacin temeljenja, (iv) opterecenje tIa ispad temelja, Iv) raspolazivost geatehnickih i
drugih podataka 0 tIu, itd.
Pri ocjenjivanju nosivosti slojeva tla i dubine busenja treba imati u vidu
raspodjelu naprezanja u du. Na slici 3.9.-a data je granicna linija naprezanja veca
od 5% prosjecnih pritisaka na tlo za dvije sirine objekta u dvoslojnom rnaterijalu.
Me/ulIIikalia 65
f (hod, postanak, vrste i metode istraitvanja fla
Stisljivost sloja 2 gotovo nece imati uticaja na slijeganje temelja sirine hI, a on ce
se znatno stisnuti pod uticajem temelja sirine b2• Zbog toga dubina i prostor koji
moramo obuhvatiti ispitivanjem ovisi 0 karakteristikama objekta, all i od
intenziteta i vrste opterecenja.
Ne moze se dati opste pravilo za broj, dubinu i raspored busotina iii
sondainih iskopa. U svakorn konkretnorn slucaju potrebno je svestrano
sagledavanje svih okolnosti mjerodavnih za definisanje dubine ispitivanja.
Prema prije koristenom Pravilniku 0 tehnickim normativima za
projektovanje i izvodenje radova na temeljenju gradevinskih objekata (1974), bili
su definisani izvjesni elementi za dubine sondiranja, kao npr.:
(a) Dubina ispitivanja terena (D) odreduje se za objekte visokogradnje po
obrascu:
D=O,Ol . p . Bo (m), (3.5.)
gdje je:
p - prosjecno specificno opterecenje t1a (kNtm');
Bo - sirina objekta mjerena pri dnu temelja (m).
(b) Dubina sondiranja prema obraseu 3.5. ne vliZi ako je razmak temelja
izmedu dva susjedna temelja sirine Bl i B, (SI.3.9.-b):
§ > 2 (B1 + B,), (3.6.)
kao i kod usamljenih zidova i stubova.
U ovom posljednjem slucaju dubina ispitivanja odreduje se izrazom:
» D = 2B, ako je specificno opterecenje tla temelja p < 100 kNtm',
odnosno;
» D = 0,02 . p. B, ako je specificno opterecenje tla temelja p > 100
kNlm2 • gdje je B sirina najsireg ternelja izrarena u metrima.
(e) Ako je odnos duzine temelja (L) prema njegovoj sirini (8) manji od
2:1, dubina ispitivanja terena smanjuje se za 20%.
(d) Ako se prema prethodnim izrazima dobije dubina ispitivanja manja od
6,0 m, ispitivanje tog terena mora se izvrsiti do dubine od 6,0 m, izuzev ako se
dooe do nosivog sloja na dubini manjoj od 6,0 m.
(e) Dubina ispitivanja terena racuna se uvijek od dna temelja (S1.3.9.-b).
(f) Ako su povrsine temelja, specificno opterecenje i osjetJjivost objekta,
odnosno njegovog dijela, na neravnomjerno slijeganje znacajni, kao i kada l1osivost
tia opada sa dubinom, do se sondira na veCim dubinama.
Za ispitivanje stabilnosti kosina kod gradenja saobracajnica, brana,
odlagalista i s1., dubina ispitivanja mora biti veca, jer se radi 0 specificnim
objektima i opterecenjima.
Brej sondi nije posebno propisan. Za male i lahke gradevine uzima se
jedna, ali za vece cetiri (u cetiri ugla), pet iii vise njih. Ako se slojevi izmedu dvije
susjedne busotine gube, izmedu njih se buse nove. Obicno se busi na odstojanjima
66 Mehallika tfa
_ _~_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ,3~h""a,,:i,,,",!imdO\'i i lI::im(JI~ie 1(::;orak(l.~~
cd oko 20,0 - 40,0 m, s tim da se nakon njihovih busenja odluci 0 potrebi daUnjih
busotina.
Eurokod 7 (Eurocode 7) detaljnije opist~je razmak izmedu istnl:l,nih l(lcnka i
njihovih dubina, koji trebaju da se odabiru na bazi infonnacija 0 geoloskom
sastavu, uslovima tla, oblika i velicine gradilista, vrsti konstrukcije i geotehni~~koj
kategoriji. Kod nasipa minimalna dubina ispitivanja treba da bude m~ranicena !l;l
sloj u kojem je raspodjela oapona manja od 10% ~d ukupnog slijega~;j;:\. Raznwk
izmedu istrainih taeaka treba da bude nonnalno iZl11edu 100,0 - 200,0 m.
Ako se stedi u istfai.nim radovima, stete mugu biti u velikim trosk,oviuw
zbog pretjeranog uzimanja koeficijenata sigurnosti temelja i konstrukcije, u
povecanim troskovima gradenja za siucaj naknadnog ispitivanja zbog promjent'
nacina temeljenja i u stetama zbog slijeganja i ostecenja objekta.
3.4.bzIMANJE UZORAKA TLA I STUENA
-'
Radi ispitivanja fizicko-mehanickih osobina tla j karnena. kao ! radi
identifikacije, uzimaju se na razne nacine odgovarajuci uzorci.
Uzimanje uzoraka tIa vrsi se rncno iii masinski iz sondaznih .lama,
potkopa, bunara, stoIni, zasjeka i bus-olina. Uzorci se vade porerneccni i
neporemeceni.
Vadenje poremecenih uzoraka vrsi se kontinualno iz sonoaznih busotina,
na osnovu cega se dobiju podaci 0 mjeslu promjene slojeva i vrsti matcrUala duz
cijele busotine. Za vrijeme busenja odmah se vrsi klasifikacija jezgra i podacl sc
unose U odgovarajuce formu1are izvjestaja 0 busenju.
Vadenje jezgra tIa vrsi se uvrtanjcm sonde uz istovremeno pritiskivanje
rU\~ice ili udarom na naein da se sonda podigne do 1~O 111 i naglo rusti da proi7.vedc
udar na tlo.
Poremeceni uzorci pakuju se u sanduke sa prcgradama uz oznaku svakog
uzorka, broja bus-otine i dubine vadenja uzoraka.
Uzimanje neporemecenih uzoralrn vrsi se iz sondainih iskop<1 i iz
sondaZnih busotina pomocu posebnih metalnih cilindara razlicitih konstrukcijri,
Neporemecen uzorak mora zadrZati viainost, poroznost, zbijenost;. ieks(-Urll
matcrijala i druge osobinc, kako bi se dobili !ito pouzdaniji podaci 0 tlu iz kojeg su
uzeti uzorci.
Ovim uslovima najlakse se moze udovoljiti vadenjem uzoraka rue.no iz
sondafnih iskopa, bilo da se odsijeca cijeli vcei biok iii uzorak, ruena jli pomocu
cilindra. Uzorci se uzimaju takoder direktno sa objekata izvedenih od zernljanih
materijala.
Svako vadenje uzoraka izaziva u izvjesnoj mjeri porcmecaj tin i dovodi do
promjene strukture uzorka u domenu zasijecanja. (sl. 3.12.).
Mdwllikar/a 67
1 Uvod, posltlnak, vrsle i melode istrativan/a {fa 3. lslratni radovi i uzimanje uzoraka fla

3.4.1. RUCNO UZIMANJE UZORAKA 3.4.2. MEHANICKO UZlMANJE UZORAKA

Rueno uzimanje uzorka zahtijeva pazljiv i postepen rad na odsijecanju
uzorka rucnim aiatom, kao sto je to prikazano na slici 3.10.-3. i b. U sondafuim
iskopirna rueno uzimanje uzorka obavlja se i pomocu metalnog cilindra sa
sjecivom (51. 3.1 O.-d), iz neporernecenih stepenica iii dna sondaine jame.
Pripremljen uzorak stavlja se u sanduk, zatim se odsijece posljednja strana
uzorka, premaZe parafinom, iii oblozi drugim izolacionim folijama, zapakuje se i sa
oznakama i zapisnikom dostavlja laboratoriji za ispitivanje (s1.3.1O.-c). Danas
postoje i posebni mali kontejneri za pakovanje i transpoli uzora~a tla.
(b)
Mehanicke naprave i strojevi koriste se za vadenje neporemecenih uzoraka
tla iz sondaznih busotina, pomocu cilindra koji se sastoji od cijevi u sredini, noza
na donjem i glave na gornjem kraju (s1. 3.11.-a). Cilindar se rucno (s1. 3.6.-a) iIi
masinski (sl. 3.7.) preko noza mehanicki utiskuje u tIo, a uzorak, ulazeci u cilindar,
potiskuje zrak i vodu koji se ispustaju na poseban ventil u glavi ciHndra. Prilikom
prodiranja cilindra u tlo i ulaska uzorka u cijev venti! se otvara taka da ne dolazi do
pojave pritiska usljed vode i vazduha, te ne dolazi do poremecaja uzorka pod
pritiskorn. Kada se cijev ispuni, venti! se automatski zatvara, jer se pritisci
izjednacuju. Uwrak u cilindru vadi se izvan busotine pomocu busackih sipki.
Cijev cilindra moze biti od jednog dijela iii je uzduZno podijeljen na dvije
polutke radi lakseg vadenja uzorka. Rade se cilindri sa dvostrukom cijevi, pri cemu
je vanjska rnetaina, a unutarnja plasticna. 1z osjetljivog materijaia vade se u:t.Drci
pomocu cilindra sa tankim stijenkama od specijalnog celika (sl. 3.11.-b).
Utiskivanjem ciIindra izaziva se stanovit porernecaj tla, jer je utisnuti
volumen cilindra veci od prostora za uzorak (51.3.12.). U prvoj fazi nastupa
rastresanje materijala, pa je visina utisnutog dijela (h) manja od formirane duzine

~:.~
uzarka (I), tj. h/l < 1.
Kada se ciIindar ispuni do vece visine, onda se uzorak sabije, jer djeluju
sile trenja po obodu stijenke cilindra i uzorka tako da je ukupna duzina uzorka (L)
obicno manja od dubine zabijanja (H), tj. HlL> l.
Radi dobivanja uzoraka sa sto manjirn poremecajem dimenzije cilindra i
nota moraju odgovarati odredenim zah~ievirna i biti u propisanim tolerancijama.
Porernecaji pri utiskivanju cHiodra bit ce zadovoljavajuci ako je odnos
povrsina (s1. 3. I 1.-a):
c =D;-D;;100(%)
A D; ,
iii: (3.7.)

Slap za not koji se (d) asov C = D; - D;; 100(%)

D2 '
OPtere{:en.~ie:.. ".klan.ua
"--.. @ A
"
unutar granica 10% < Ca > l5% u prvom i manje od 10% u drugorn slucaju .
•'~"-"< .~''''>
:.- '. - .'. Vanjski precnik noia (D,,) veci je od unutarnjeg precnika n0711 (D,,), usljed cega
" (' "
dolazi do deformacije Ila pri utiskivanju noza u tlo (s1.3.11.-a). Smanjenje ovoga
odnosa postiz,e se izradom tankostijenih cilindara od celika velike otpornosti
(s1.3.11.-b).
S13.10. Postepeno rueno isijecarlje neporeme!:enog uzorka tla: sa dna sondaine jame (aj i sa
Odnos unutarnjih precnika cijevi (Du) i noZa Dn predstavljen je izrazom:
bokova (b), sa zavrS/lim odsijecalljem i pakovanjem u sanduke (c), kao i uzimanje
neporemecenog IIzorka tla pomocu metalnog cilindra sa ~jeCivom (d).

68 Mdwllika lla Mehallilm {fa 69

 3, Isfrazni radovi i uzimanje w:oraka ria

(%) , (3.8.) 0) c)

koji treba da sc krcce u granicama izmedu 0 < Cu < 5% za cilindar male duzine i
YH,> < C, < ! 5% l.a ciiindar vece duzine.
Prilikom utiskivanja ciiindra pojavi se trenje uzorka 0 zid cijevi cija
vdiclna ovisi 0 razlici unutarnjih precnika cijevi (Du) i nom (Dn). Ako je ovaj
odnos pre viSe mal en, trenje uzorka 0 stijenke je preveliko i previse ce se zbiti, a
ako je oclnos prevelik, uzorak ce se previSe ra5iriti, 5to utice na njegovu
neporemeccnost.

d} e>

H(cmJ

,j'[3.! 1. ('II/ndrf za vaden,F> I1cporeme/;enih uzoraka sa debefim dvodije{nim st!Jenkama (a) i

(al1{wsl!"jcnim sfijenkama (6), pri cemu jc: glava sa venlilom (J), dvodijelna eijev za uzorak S1.3.12. Deformacfje tla i:::azvane utiskivarv'em cilindra ZG vadenje neporemecenih uzoraka' cilindar
(2) i 110i;co I'e::m?je (3). na dnu busotinc (aj, rasireso,?je materijala (b), zb(/anje u konacno}Jazi (c), korficijel1t
jezgrovarlja uzorka (d) i poremecaj tla ispod noia (e), (Nonveiller, J98/J-
Ocinos spoljnih precnika noza i cijevi (Co) datje izrazom (S1.3.11.-a);
i ne bi trebao preci vrijednost od (1-2) Cm odnosno ±JO% odjedinice.
D" -D, Duzina neporemecenog uzorka usvaja sc da lznosi:
-".~-'-·lOO (%) (3.9.) 2Du::; L ~ 5Du za nekoherentno tlo~
D,.
3D.'; L'; !OD, za koherentno tl0.
i m~ba da sc krccc za mehko tlo Co = 0, a za cvrsto Co< 3%.
Prilikom spustanja ciIindra kroz nezacijev\jenu busotinu otvoren cilindar
Pri utiskivanju cilindra H tlo nas1aje otpor tla na val1jsk~j cijevi i on je najveci ako
moze da sa strana nakupi poremeccni dio materijala. Da bi se ovo izbjeglo,
je vnnjski djjametar cijevi (Dc) jednak vanjskolll dijametru nom (Dv). Radi
konstruisan je cilindar sa klipom (sI.3.13.), k~ji je uevrscen liZ nol: dolje dok se
:o;manjenja ovoga uticaja dovo1jno je da Dc bude nesto manji od Dv.
cilindar spusta. Kada se pocne uzimati uzorak, oslohodi se klip i cijev ciiindra se
Odnns duzina llspostavljen je preko koeficijenata jezgrovanja C r
utiskuje dok sc· ne napuni. Poslije se klip fiksira i izvlaci uzorak, koji se zadrzava
12.-(1) sijjedecim odnosom:
pornocu vakuuma. Osterberg je konstrulsao ovaj tip ciIindra tako da se cijev
C=H
, O·lQ ) utiskuje hidraulieki oko klipa koji je nepokretan (sl.3.13.), eime je eliminisan
L slozen mehanizam za fiksiranje i oslobadanje klipa.

70 Mt'IWlIika tia Mehall/ka tia 71

I Uvod, posianak, vrste i metode istraiivanja Ila 3. Istraini radovi i uzimanje IIzoraka tlo

(al ! bl tel ugraditi u aparate neporemecen, ali daje dosta dovoljan podatak 0 poroznosti
materijala.

FAZ A J FA ZA _11_
uti skivanj e vadenj~

zacjevljenje cije"; za
zvono
sipk" za
Ivono utiskivanje
+-l _---. dindara
i splak:~aF==c=-!z:!.v!,o.!1n~o,-.J
cHindor

......
taokos tjeni isplaka
cHindor

SI.3.13. Cilindar za neporemecene uzorke s klipom !ipa Osterberg: klip u cilindru za uzorak
(1), ciiindar z.o uzorak (2), vanjski cilindar (3), suplja sipka za busenje (4), klip s
cilindrom (5), suplja sipka zo vaaenje cilindra (6), otvor u sipki za izbadvanje
vade (7), glava uredaja sa otvorima za hidrodinamicko potiskivanje cilindra (8),
alvar za izbacivanje vade (9), cilindar spusten na dna busatine (10) (a), faza
hidraulickog utiskivanja cilindra (b); cilindar za morak utisnut do kraja, voda za
patiskivanje klipa izlazi kraz atvare 7 i 9 (c), (Nonveiller, 1981).
Suplja sipka klipa na donjoj granici hoda irna otvar kroz koji izlazi
tekucina kada dade u krajnji poloi.aj, te se ovim automatski iskljucuje mogucnost
zbijal1ja uzorka, kada bi se cijev utisnula duze od njegove unutarnje duzine, sto se
ddava kod prethodnih tipova.
1z nekoherentnog tla tcSko se mogu lIzeti neporemeceni uzorci, te se ovi
abicni cilindri ne mogu koristiti, jer se stvara turbulencija u vodi j postepeno
ispiranje i ispadanje uzorka iz cilindra. Bishop je konstruisao uredaj za vadenje
uzoraka pijeska gdje se LIZ pomoc zvona j isplake utiskuje tankostijeni cilindar u
pjescano tlo (51.3.14.).
Tankostijeni cilindar utiskuje se sa dna busotine u posebnom zvonu u koje
se on l~vuce kad~ se t1zorak vadi, Busenje se vrsi uz pomoc bentonitske isplake,
kako bI se slnanjila turbulencija i postepeno ispiranje pijeska, Posebnim vodom
dovodi.se zr~k u zvono usljed cega se na dnu vla±nog uzorka, kroz kqjije prodrla j
bentolUtska Ispiaka, stvara mala kohezija, koja osigurava dovoljnu cvrstocu da se
uzorak zadrzi u ciiindru za vrijeme izvlacellja. Uzorak pijeskaje gotovo nemoguc.e
SI.3.14. Cilindar sa zvonom za vadenje neporemecenih uzaraka pijeska (Nanveiller, 1979).
Po pravilu se neporemeceni uzarci tla skupa sa cilindrima atpremaju u
labaratoriju na ispitivanje, a iznimno se mogu vaditi i pakovati na sljedeci naein:
~ uzorci mekse konzistencije u cilindrima koji su koristeni za vodenje, S
tim da se na njihove krajeve ucvrste iii navuku posebni gumeni iIi
celieni cepovi i zaliju parafinom, a
}o> uzarci cvrsce konzistencije izvade se iz dvodijelnog cilindra, omataju
gazom i urone u parafin. Tako parafinirani uzorci pakuju se u limene
sanduke iii male kontejnere, ablozene vlaznom pilovinorn, da bi se
sprijecilo ostecenje osjetljive opne od parafina. Ovo treba izbjegavati i
bolje je transportovati uzorke u cilindrima. Uzorci i kutije moraju biti
numerisane i popracene zapisnicima 0 mjestu uzimanja, broju busotine,
dubini uzorka i s1., sto je sve registrovano u dnevniku busenja.
3.4.3. JEZGRA STIJENSKOG MASIVA
Pored busenja sa punim krunicama naJcesce se kod istraznog busenja
koriste prstenaste krunice (sI.3.8.), radi vadenja jezgra (uzorka) iz busotine.
Krunicu za busenje nosi jezgrena cijev, koja se navija na donji kraj busacih sipki

72 MelulIlika tLa Mehallika 73

I Uvod, poslanak. vrste j me/ode iSlraziva1'!ja tla 3, istmini radovi i uzimanje uzoraka ffa

(s1.3.7.-b). Jezwena eijev (srina) dugaje 1,0 - 6,0 111, a najcesce oko 3,0 m, a ona - RQD), (Lama i Vutukuri, 1978). Ovaj metod zasnovanje na duzi"i cvrstogjezgra
se nakon punjenjajezgra izvlaci iz busotine. ve6eg od 10 em, tj.:

RQD
I dliZina cjeline jezgra veea od 10 em
100% (3.11.)
I dliZine busenja

Na bazi ovog RQD faktora vrsi se stepenovanje kvaliteta masiva od vrlo

slabog do odlicnog kvaliteta.

SI.3.15. Jezgro dobiveno kod busenja slijenskog masiva u dolomitiskim kreenjacima na hidroelekJrani
Salakovac.

Postoje jednostruke sa jednom i dvostruke sa dvije cijevi (unutarnja i

vanjska). Vise se koristi dupla jezgrena cijev~ jer ne ostecuje uzorak sto je veoma
Va.zllO kod slabo vezanih materijala. Voda iii isplaka 1I ovomu slucaju cirkulira
izmedu dvije cijevi.
Promjeri busotina su standardizovani i krecu se od 36 do 146 mm, U
kome slucaju su jezgra od 22 do 132 mm promjera (tankostijeni cilindar), odnosno
od 34 do 120 mm (debelostijeni cilindar), (Goodman, 1976).
Izvadeno jezgro se slaze u sanduke po dubini (sl. 3.15.) na kqjima se vrse:
geoioska, inzenjersko-geoloska, geotehnicka i druga ispitivanja i interpretacija.
lake se na ovaj nacin dobije jezgro, oteZana je rekonstrukcija velicine,
karaktera i pravca pruZanja diskontinuiteta, koji su veoma znacajni za mehanicko
ponasanje stijenskog masiva. Radi ovoga se u posljednje vrijerne vade tzv.
integraln3 jezgra na nacln da se najprije izbusi rupa u sredini uzorka i ugradi
zacementirana zeljezna sipka.

Pored uobicajene interpretacije jezgra, vrsJ se i njegovo kvantitativno

opisivanje putem metode: kvaliteta stijenskog masiva (Rock Quality Designation
74 Mehallika lin Mdumika tla 75
 POOLA VUE II

GEOMEHANICKE OSOBlNE, KLASIFIKAClJE

I METODE ISPITIVANJA TLA

ISMES

Priroda je svugqje razliCita

i ana ne s/ijedi udibenike.
Stini, 1952.

77
 Projektovanje temelja objekata zahtijeva dobro
poznavanje geotehnickih osobina tla, odnosno stijenskog
mas iva. Geotehnicke osobine tla, kao sto suo (i) jedinicne
tezine, (ii) poroZl1ost, (iii) vlazoost, (iv) granulometrijski
sastav, (v) proPUSl1ost, (vi) cvrstoea na smicanje, (vii) stisijivost
treba da se definisu na bazi laboratorijskih jspitivanja. Zbog
poznate heterogenosti tla i stijenskog masiva ispitivanje
cvrstoce i deformacionih osobina provodi se danas u znacajnom
obimu "in situ". Za usvajanje parametara tla, dobivenih na bazi
laboratorijskih ispitivanja, i ispitivanja "in situ" iii usvojenih
na bazi prakticnih iskustava, inzenjer mora poznavati osnovne
principe mehanike tla.
Sveobuhvatnost ovih osobina i metode njihovih
ispitivanja u laboratoriji i "in situ" date su U ovome drugom
poglavlju kroz sJijedece naslove:
(4) Fizicke osobille tla i klasifikacioni sistemi, kojima su
objasnjene faze materijaia u tlu, gustoca, poroznost,
viafnost, granulometrijski sastav i klasifikacija tla.
(5) Voda u tin znacajno utjece na fizicko-mehanicke osobine tIa
j mas iva radi cega su obradeni njeni oblici, pojave, metode
mjerenja i njen uticaj na do.
(6) Cvrstoca tla proizlazi iz cvrstoce tla na smicanje. Radi ovoga
su dati svi vidovi ispitivanja cvrstoce na smicanje i njene
karakteristike.
(7) Stisljivosl i konsolidacija tla su veorna znaoajne osobine
tla koje se deforrniSe pod uticajern opterecellja.

79
 4. Fizicke osobine fia i klasifikacioni sislemi

(8) Geomehanicka ispitivanja na objektima od zemljanih

matcrijala vezana su za ispitivanje, izbor, kontrolu i
dobivanje karakteristika zbijenog materijala.
(9) Ispitivanje osobina tla na tercllu, Hi "in situ" upotpunjuje
Jaboratorijske analize dovoljno tacnim rezultatima koji su
proistekli iz realne terenske sredine. Sondiranjem terena
raznim penetracionim opitima dobiju se fizicko-mehanicke
osobine neporemecenog nekoherentnog tIa koje se inace ne
mogu dobiti Iaboratorijskim ispitivanjem uzoraka tla.
(10) Prikazivanje reznltata terenskih i laboratorijskih
ispitivanja vrsi se zavrsnim geomehanickim elaboratom,
koji je generalno prikazan u ovoj tacci. OViffi elaboratom
trebaju biti definisane sve fizicko-mehanicke osobine tlo,
kao i pravci eventuainih naknadnih ispitivanja i osmatranja.
4:FIZICKE OSOBINE TLA I KLASIFIKACIONI
SISTEMI
4.1. FAZE MATERIJALA U TLU
Tio se sastoji od cestica razlicite velicine, oblika, sastava, tezine i cvrstoce
koje su medusobno odvojene rneduprostorima, eime obrazuju guscu iIi rastresitiju
strukturn. Ove cestice prema ovome ne popunjavaju cjelokupan volumen tla nego
izmedu njih ostaju meduprostori koje nazivamo porama. Pore u tlu mogu biti
ispunjene vodorn, zrakom iii djelomicno vodom i djelornicno zrakom.
U prvom sIucaju tlo je zasiceno, u drugorn suho, u trecern vlaino ili
djelomicno zasiceno.
Prema tome, tlo je porozni heterogeni visefazni sistem. Pod fazom tla
podrazumijevamo svaki dio sistema koji se razlikuje od drugog sistema i od njega
je prividno odvojen.
Tlo se uopste moz.e predstaviti kao da je sastavljeno ad tri glavne faze koje
cine cvrste eestice, voda i zrak (gas). U ovom slucaju tIo se smata trofaznim
sistemom. Uobicajeno je da se uzorak tla, kod kojeg je pretpostavijeno da su
pojedine faze odvojene i skoncentrisane na jednom mjestu, prikaie po fazarna
(sI.4.1.) i to sa slijede6im oznakama i nazivima:

V g - zapremina pora ispunjenih zrakom

ZAPREMINA TLA
V w - zapremina pora ispunjenih vodom
V
Vs - zapreminska mase ~vrstih cestica bez supljina
(em')
V" ukupna zapremina pora
TEZINA TLA W w- tenna vode
W W s - tezina ~vrste faze
(kN) W v - tezina pora --
MASATLA Mw ~ masa vode
M Ms - masa cvrstih cestica
(gr) Mv - masa pora
GUSTOCA TLA Pw-1 gustoca vode
p , Ps gustoca cvrstih cestica
(gr/em~) , 0" gustoea Dora
G w specificna tezina vode
SPECIFICNA TEZINA TLA
G s specifiena tezina cvrstih cestica
G
G v snecificna tezina Dora
JEDINICNA TEZINA TLA Yw-9,806 jedinicna tezina vode
y
(kN/m')
Ys jedinicna tezina cvrstih cestica
'Yv jedinicna tezina Dora J
80 Me/lalljka ria 81
II Geomehanicke osobine, klasifikaci/e i metode ispitivanja lfa 4. rlzitkc osobinc Iia i k{asifikacioni siSfcmi

Masa pojedinih faza u uzorku odredi se vaganjem vlainog i osusenog 3

uzorka, dok se ukupna zapremina j jedinicna masa odredi laboratorijskim i
terenskim postupcima, koji ce biti objasnjeni.
@ @
z r ok
w_ do-
kg/m • Nize vrijednosti upucuJu na postojanje organskih primjesa i nekih
bentonitskih glina, a vece oa tla koja saddc teze mincrale kao sto su barit, do!omit
i sl.
Gustoca cvrstih cestiea tla odreduje se pomocu piknometra tacno p07.nnte
zapremine koja obicno iznosi od 50 do 300 em}. Ta zapremina oznacena je na
® griicu piknometra. Usitnjeni suhi uzorak cvrstih cestiea tla od 20 do 100 grama
izrnjeri se preciznom vagom (Mot) i naspe u piknometar (M p) sa vodom (M;+Mw)
temperature do 20°C (293,15K, 0 °C odgovara 273,15 K). Uzorak se kuh" II
Vg
vakuumu da bi se istisnuo zrak, a nakon hladenja se dosipa voda do oznake i

V
zrak
<[- W- vwtv Vw
ponovo mjeri masa cvrstih cestica piknometra i vode (M.\+Mp+M\\.). Volumen
cvrstih cestica u uzarku (V.I') bit ce jednak masi vade koju je On istisllllO iz
piknometra, podijeljen sa gustocom vode Pw(za destiliranu vodu uzima se Pi'll :::::1\
tj:
Vs V. V.
M s + M (p+w) - M (p+s+w)
v, (4.1)
Pw
Sf. 4.1. Sadriaj vode -i zraka u flu: suho tlo (aJ, zasiceno (b), 4Jelomicno zasiceno (c).
odnosno gustoca cvrstih cestica tla jednaka je njegovoj suhoj masi podijeljenoj sa
volumenom cvrstih cr'e~s~t~ic~a~t~la~,~j~L·~.:_____________,
U izvjesnim slucajevima u tlu se moze javiti i cetvrta faza u obliku leda.
M, M.,~
Ukoliko se u tlu, pored cvrstih cestica, pojavljuju sarno voda, tj. kadaje tlo
zasiceno vodom (Vg=O), iii sarno zrak kod potpuno suhog uzorka (V,rO), imamo
p, = V = (g/cm )
3
(4.2.)
, M, + M (p+w) - M (p+.,+w)
slueaj dvofaznog tla. Suha krupnozrna tIa mogu se smatrati u inzenjerskom smisJu
Ovaj opit radi se uz pomoc precizne vage i pri konstantnoj tempemturi
kao jednofazna, jer zrak u ovom slucaju nije zatvoren u porama i ne suprotstavlja
prostorije.
se kretanju cvrstih cestica, te se zbog toga efekta ne smatra fazom.
Jedinicna tezina cvrstih cestica tla bit ce:
Tlo ispod nivoa podzemne vode najcesce je zasiceno potpuno vadorn i ne
sadrzi zrak. Takvo tID se smatra dvofaznim sistemom. Da bi se postigao dvofazni
L = p . g = M '-9806 (kN/m'l, (4.3.)
sistern uslov je da se voda krece odozdo prema slobodnoj povrsini tako da voda na , V'
svome putu istiskuje zrak. Dvofazni sistern se tesko postife u laboratoriji.
.,
Usvaja se takoder dvofazni sistem tla na vecim dubinama, jer je zrak u g. kao odnos izmedu tezine i zapremine cvrstih cestica tla.
porama zatvoren i oema osjetnijeg uticaja na fizicke osobine Ha. Specificna tezina cvrstib cestica tla (G s) moze se lzraziti preko odnosa
Fizicke osobine tla vezaoe su za osobine j odnose cvrste i tecne faze zbog jedinicnih tezina cvrstih cestica tla,) i vode (y,c=9,806 kN/rn'J. Ij.:
cega je njihovo izucavanje veoma znacajno. G,=yl w=y/9,806 . (neimenovan broj) (4.4.)
Specificna tezina cvrstih cestica tla moze se izraziti i kao odnos tezlllc iii
mase cvrstih cestica tla prema tezini iIi masi ekvivalentne zapremine vade, tj.:

4.2. ". GUSTOCA I SPEClFICNA TEZINA CVRSTllI W, Ms

G., --- (4.5.)
CESTICA TLA V, 'r", V,' Pw
gdje je:
Gustoca evrstih cestica tla (Ps) je masa cvrstih cestica tla (M.,) bez pora j y..,=9,806 kN/rn3 - jedinicna tezina vode,
supljina u jedinici zapremine cvrstih cestica Vs, a izra.zava se u g/em 3 iii kg/n/. Za
Pw=I,O g/cm 3 - gustoca vode.
razne vrste tia gustoca znatnije ne varira i krece se obicno od 2.600 do 2.800

82 Melumika Ita Mehallika rla 83

If Geomehanicke osobine, klasifikacife i metode ispitivanja tla 4. Fizicke osobine tla i klaslfikacioni siS/em;

Opeenito pijesak ima srednju vrijednost specificne tezine od G.,=2,65;

glina 2,75; a organska glina 2,60. V, =M, a V, =V - V,. (4.9.)
P.,
4.3. POROZNOST I KOEFICUENT PORA
Iz ovoga proizlazi izraz za poroznost:
Tlo je porozna materija jer se sastoji od odredene kolicine zma V- M,
raznih veliCina i od supljih meduprostora. Prostore izmedu Gestica zovemo Vv V -V,
porama. Osobine tla umnogome ovise 0 rasporedu i kolicini pora, sadrzaju n==-= .
p,
1-~ (4.10.)
vode i zraka u njima, te 0 njihovom odnosu prema ukupnoj zapremini. V V V V· p,'
Pokazatelji koji karakterisu odnose izmedu pojedinih faza daju se u ovim i
narednim izlaganjima kao sto suo poroznost, koeficijent pora, vlaZnost,
zasicenost i jedinicne tezine.
® @ ©
a) Poroznost tla (n) definise se kao odnos ukupne zapremine pora prema
ukupnoj zapremini uzorka ,=tl",a-"(,,,sl,-.-,4-,.2",.)",'-Ot]",'::_ _ _ _ _:-::-_-::-::_,
V, . Vv Vw + Vg
"
0
n=-=--'-- (4.6.)
V Vv+V, ,." ~

Poroznost je cesto koriStena vehcina u inzenjerskoj praksi i izraiava se u "

,;!'
procentu ukupne zapremine uzorka tIa, odnosno:
V o
n == 100 v (%). (4.7.) 71

Vv + V,.
Sf. 4.2. Serna koncentrisane zapremine cestica v.~ i zaprernine pora V,. sa odgovarajuCim
Koeficijent (indeks) pora (e) predstavlja odnos izmedu zapremine pora i visinama u uzorku tla (a), sema apsolutne poroznosti ujedinicnoj zapremini (b) i
zapremine samih cvrstih cestica tla u uzarku, dakle: serna rasporeda marerijala sa koeficijelltom pora u uzorku kada je zapremina
V, Vw + Vg cesticajednaka jedinici (c).
e==-==---'-I (4.8.)
V, Vs a koeficijent pora:
U mehanici tla prikladniji je koeficijent para, jer se zbijanjem uzorka tla M
mijen.ja ukupna zapremina V i zapremina pora Vv, a zaprernina cvrstih cestica Vs V---'<
ostaje nepromijenjena. Prema tome, kad ponavIjanja ispitivanja u jednadzbi 4.8, e == _V, == --:---'-P'-' = V . P s - M ., V·P'_l. (4.11.)
mijenja se samo zapremina para V". V, M, M,
Na slid 4.2. prikazani Sll ovi odnosi za visinu uzorka H, dijametra D i
ukupnog zapremine V. Ukupna visina uzorka podijeljena je na zamisljenu sabranu p,
ukupnu visinu svih para 1I v kojoj odgovara zapremina VI' i zamisljenu sabranu, Poroznost (e) i koeficijent para (n) mogu se izracunati i izjednacine tezine
visinu svih cvrstih cestica H.~ sa odgovarajucom zapreminorn Vs. cvrstih cestica (r~) j suhe tezine (Yd) koristeci laboratorijski odredene velicine,
Iz poznate mase cestica suhog uzorka Ms i gustoce cvrste faze bez para i pomo6u izraza:
supljina Ps mozerno izracunati zapreminu cvrstih cestica:

84 Mehallika fia Melwnika tfa 85

11 Geomehrmifke osobine, klasifikacije i metode ispitivanja Iia 4, Fizicke osobil1c fla i klasifikacioni sislemi

V~ Wd b.h h~h, h~ho

-.=--~=--- (4.17.)
~ y, V .y, ~ Wd ho ho ho
n~---~= (4.12.)
V V·y,. Promatrajuci sloj tla povrsine jednake jedinici, onda sve visine
predstavljaju zapremine, te je:
J').h
-=·-~-=e~e
V,. V,.I
(4.18.)
ho Vs Vs I·

gdje je e koeficijent pora prije. a el poslije slijeganja. Iz ovoga slijedi da je:

6.h=h o (e-el). (4.19.)
" V, V,
Posto]e n=-y=-,;, V, =n·h.toje(sI.4.3.-b):
Uz koristenje definicija za poroznost j koeficijent para sacinjene su dvije
h
skice (sl. 4.2. b i c), iz kojih se mogujednostavno izracunati zeljene velicine. Tako ho =h~n·h=h(l~n)=-~. (4.20.)
celTIo dobiti i koeficljcnt para izraien preko Doroznosti iz odnosa: l+e
Prema tome dobije se da je slijeganje iz jednA.1S. i 4.20.:
n
e:l=n:(l-n}. e=-- (4.14.) e-e e(
l~ n' l'>h=h _ _1 =h--. (4.21.)
l+e l+e

(4.15.) ® @
I
! I 1 I ! ! IP I~
•
~

Do ovih medusobnih odnosa moze se, takoder, matematski doci preko

- •

'l~
izraza 4.10. i 4.11. r~ -:-1 ~
c E
;:-
Koc-ficijent pora ukazuje i na velicinu gustine tla. Ukoliko je ovaj ~
I I ~

koeficijent veti, utoliko je gustina tla manja i obratno. I I

0
~

Pomocll koeficijenta pora prije i poslije slijeganja tla moze se odrediti i

I I
velidna slijeganja tJa !1h.
Aka se stisljivi sloj debJjine h optereti (s1. 4.3.-a), on ce se slegnuti za dio
visine:
(4.16.)

Slijcganje stisijivog sloja vr5i se na racun zatvaranja pora, jer su cvrste

ccsticc praktiCno nestisijive, kao i voda~ te se slijeganje moze predstaviti sematski
Sf. 4.3. Slijeganje .1h stisljivog sloja tla debljine h
pod opterecenjem (a), sa sematskim
prikazom sbjeganja na uzorku (b). f
D 1.0
,r
01TLOCRT

slikom 4.3.-b.
Ako zamisljenu visinu s10ja cvrstih cestica ozna6imo sa h o• onda se
slijeganje U odnosu na ovu visinu m~ze iskazati odnosom: Radi ilustracije navode se u tabeli 4.1. neke od prosjecnih vrijednosti
poroznosti (n) i koeficijenata pora (e) za neke materijale:

86 Mehanika Ila Meiumifw Ila 87

/1 Geome/umicke osobine, klasijikncije i me/ode ispitivanja Ila 4. Fizitke osobine tla i klasi/ikacioni sislem!

Najgusce stanje, kome odgovara emill> dobije se sipanjem uzorka u posudu

Poroznosti i koeficijenti pora
koju istodobno vibriramo. Vaganjem posude i materijala u oba slucaja izracunava
se jedinicna tezina sa porama i supljinama (Yd) i uz poznat volumen posude (V) i
gustoce cvrstih cestica bez pora i supljina (Pt) dobiju se potrebni koeficijenti emin i

Krajnje vijednosti indeksa gustoce su za najrahlije stanje e o = eml/.t> ID=O, a

za najgusce stanje eo:::;' emiw lD=l.
Prema Terzaghiju (aJ i drugim aulorima (Braj., 1995)(b) krilerij z. indeks
gustoce pjeskovitog tlaje za stanje:

(a) (b)
(404:' INDEKS GUSTOCE NEKOHERENTNOG TLA vrlo rahlo 0-0,20
rahlo ID=0-0,33 rahlo 0,20-0,40
Indeks gustoce ID predstavIja odnos izmedu razlike maksimalnog i srednje gusto ID=O,33-0,66 srednje gusto 0,40-0,60
stvarnog koeficijenta pora i razlike maksimalnog i minimalnog. koeficijenta pora, gusto ID=0,66-J ,0 gusto 0,60-0,80
dakIe: vrlo~usto 0,80-1,00

,100(%), Umjesto jednadzbe 4.22. moZe se pisati izraz za jndeks gustoce:

e max - e min - Vmax -V0
I D- (4.23.)
Vmax -Vmin
ili preko jednacine suhih tezina: (4,22.)
gdje je:
Vo - zapremina neporemecenog prirodnog uzorka:
Olli,Yd(oYd-mio yJ .100(%) Vmax - zapremina istog materijala u stanju najrahlije zbijenosti;
Vmin - zapremina iste kolicine materijala u stanju najvece zbijenosti.
oYd(m"Yd-mioYd)

Drugi izraz prikazan je preko jediniCnih tezina za najgusce (maxYd), .4,5./VLAZNOST TLA
najrahlije (minX/) i prirodno (ord) stanje suhog tla sa ponlIna i supljinama
M,. Mnage osobine tla iii zernljanih materijala ovise od sadr.zine vode zbog
(Yd=-' 'gJ.
cega je ovaj podatak znacajan za procjenu ostalih fizicko-mehanickih osobina.
V
Stvarni koeficijent pora eo tlo ima u prirodnom stanju dok se maksimalni i Prema definicUi, vlainost uzarka ili sadrzjna vade (m) je odnos izmedu
minimalni koeficijenti para dobiju l.aboratorijskim ispitivanjima sipanjem mase vade u uzorku (Mw) i mase suhog uzorka (M s ), odnosno tezine vode u porama
materijaia u standardizovanu posudu bez nabijanja i sa nabijanjem. uzorka Ww i tezine cvrstih cestica Ws , dakle:
Najrahlije stanje dobije se ako se nevezani suhi materijal sipa kroz lijevak M-M W-W
i posudu ciji se otvor neposredno i sta1no drzi iznad cunja, koji se stvara u posudi OJ = ' ·100 (%) = ' ·100 (%), (4.24.J
dok nije puna do ruba, nakon cega se suvisni materijai odstrani nozern. Ovakvoj
M, W,
strukturi odgovara maksimalni koeficijent pora ema.r- gdje je: M".=M-M, (kg) masa sadrlane vode u porama uzorka, koja se dobije
susenjem uzorka na temperaturi od 105°C (378,15K), u trajanju ad najrnanje 24

88 Mehanika fla Mehallika da 89

II Geomehonicke osobine, klasifikac(;e i metode ispilivanja flo
4. Fizicke osobine tla i klasifikacioni sisfl'mi
sata, pri Cemu se ispari sva slobodna i adheziona voda, te vazu6i uzorak prije (M) i
poslije susenja (M,), dobije se masa isparene vode u uzorku (M.), s_Vw'_nw
Nacill odredivanja ovoga znacajnog parametra provodi se, prema
standardu, na uzorku vlaznog finozrnog materijala tla u mase 50- JOOg, On se
, --v--;;-=---.
e'Y
v
(j)'r s

m
(4.28.)

stavlja u malu staklenu posudu (Petrijevu) mase M i izmjeri masa MJ vla.znog gdjeje: V;I'- zapremina pora ispunjenih vodom;
uzorka sa posudicom. Zatim se uzorak susi u susnici do stalne rnase, ohladi i V;,- zapremina pora ispunjenih zrakom i vodom;
izrnjeri t.ezina M 2• nil' - poroznost pora ispunjenih VOdOffi.
Na bazi ovih pod atka izracuna se vlaznost uzorka ill (sadrzina vode) u Stepen zasi6enosti izraZava se i kao odnos stvarne mase vode u tlu prema
procelltirn~ prema slijedecem obrascu: onoj masi vade kada hi sve pore bile ispunjene vodom, odnosno prema masi vode
M -M zasicenog da. Prerna izvodu zajednadzbu 4.26, stavljaju6i V,,/Vv::::::Sp dobije se:
(j) = _1 --100(%). (4.25.)
M 2 -M S, = (j). p, (j). P, . (1- n), (4.28,·a)
VlaZnost se odreduje na dva uzorka i uzima se njihova srednja veJicina. e· Pw
Srednja vrijednost sadrfine vade kod:
~ vlafuog pijeska rijetko prelazi 10%;
~ veoma fmog pijeska 10-15%;
@
~ prasine 10-20%;
~ gIine 20-30%
~ organskih muljeva 40-80%
~ organskih g1ina 50-100%,
Sadrzina vode u tlu ovisi 0 polo.zaju nivoa podzemne vode i odnosima
finih frakcija u tlu,
Vlaznost zasicenog tla W.WlI moze se odrediti i preko koeficijenta pora jz
jedl1adzbi 4.8. i 4.14. a za V,IV,=l, V,=M/p, i V,=M,/p,u obliku:
(j)
sal
= (1n·_)
Pw
,0
d
nosno (J) .m/ :;;;;
ep, (4.26.)
n p" p, D
3
gdje je: p, - gustoca vode (kg/m );
Ps - gusto6a cvrstih cestica bez pora i sup1j ina (kg/m\ St. 4.4. t;;ematski prikaz cjjelomicno zasicenog uzorka visine H sa visinom cesticG, vade i
Sadrzina vode zasicenog tla moze se izraziti preko jedinicnih tezina: zraka (a) i u uzorkujedinicne visine (bJ
w<at=(1IYd·1/y.)yw (4.2n
Ako je vlainost tia Q) izraiena u procentu od sulle mase cestica tla u uzorku
Za svodenje na silu jedinice zapremine (zapreminska tezina) koristi se M.I ·, onda izjednadzbe 4.26. proizlazi: Mw:;;;;MIII·w, a Mw:;;;; VwPw, odakle je:
odnos y=p.g. (j) ·M
Vw = s (4.29,)
Kada su pore t1a ispunjene samo djelomicno vodom, a ostatak sadr.zi zrak Pro
iIi plinove, onda je tIo djelomicno zasiceno. U ovom slucaju vlaznost tia moze se 1z slike 4A.·a vidljivo je:
mjeriti stepenom zasicenja (Sr), koji predstavlja odnos izmedu zapremine vode u M
porarna prema ukupnoj zapremini pora (sL 4A), tj: V,= V-V" pa kako je: Mm= V,·g, to je V, = --'
p",
sto daje:
90 Mehallika tin Mehal/ikn Ifa 91
II Geomehonicke osobine, kfasijikacije i metode ispitivanja {fa 4. F/zicke osobine ila i klasifikacioni sistemi

v, =V _lt1,_. (4.30.) Ms
P, = -- 3
(g/em, kg/m·).
1
(4.34.)
P., V,
Prema tome, stepen zasicenja iii stepen vlaznosti tla Sr bit ce:
w·M .,. SiIa na jedinicu zapremine iIi jedinicna (zapreminska) tezina
predstavlja odnos ukupne tezine tla (W), ukljucujuci cvrste cestice, vodu i gas,
s = Vw = Pw = _-'-P-"c-'_W_'_M_,,--_ prema ukupnoj zapremini (V), tj:
• V, V_M, Pw(V'p,-M,) W W,+Ww M

P.,·
r=V= .
V +V,. - . g (N/em3 , iii kN/m').
V
Razlikujemo gustocu, odnosno jedinicnu tezinu suhog, potpuno
(4.35.)

odnosno u procentirna suhe tezine: (4.31.)

zasicenog, vlaznog i potopljenog uzorka. U prvom slucaju pore su ispunjene
zrakom i dobije se najmanja gusto':a (Pd), odnosno jedinicna Moina (Yd) jer je
S.= p,. ,w'M, '100(%)1. vIamost llFO. U drugom slucaju sve su pore ispunjene vodom do potpunog
Pw(V'p,-M,) zasicenja, te se dobije i najveca gustoca (psoa, odnosno jedinicna tezina (Y,ml)' Kada
su pore djelomicno ispunjene vodom, imamo djelomicno zasicenje sa drugom
Kao opsti krjterij danas se usvaja da je za:
gusto':om (p), odnosno jedinicnom tezinom (y), kao i kada je uzarak potopljon u
SFO·O,5 mala vIainost tla;
SFO,5·0,8 vrlo vlaina tia,
vodi sa umanjenorn gustocom (p,), odnosno jedinicnorn tezinom (y').
Sr=O,8-l,0 vodom zasicena tla. Prema tome, imamo slijedece izraze za gustocu, odnosno jedinicl1u
SFO,O potpuno suho tlo, w~O; (zapreminsku) tezinu:
Sr=l,O potpuno zasiceno tlo. (a) V1aznog tla sa djelomicnim zasicenjem vodom u opstem obliku:
P = (1 n)p, +w(l-n)p, = p,(l-n)(l+w), (4.36.)
iii ako iz jednadzbe 4.28. uvrstimo izraz za vlainost:
4.6. GUSTOCA I JEDINICNA TEZINA TLA S ·e·p w:::;:r
S ·n·p w
W=r
Gustoca (density) uzarka tla iIi materijala sa pararna i supljinama (p) je .. ··P. (1- n)ps
masa uzoraka u prirodnom stanju (M), u jedinici zapremine (\I) sa porama dobit ce s<!gustoca vla.znog tia: )
ispunjenim zrakom, vodom iii djelomicno zrakom i vodom:
M masa
·········Erp===(lc::::.."O·~"L)-P-.,-+-S'C".-'-n-'-~-'w,(kg/m'), ll/ (4.37.)
P= - = 3
(g/em , kg/m'). (4.32.)
V zapremina odnosno kao sila najedinicu zapremine - jedinicna tezina:

Suha gustoca predstavlja se odnosom rnase osusenog tla (Md), kod 105°C
Y = [(1- n)p. + S •. n· pJ. g (kN/m 3
), (4.38.)
iii:
u jedinicnoj zapremini neosusenog tia (V), ~j,:
W l+w 3
Y =y=Yd(l+W)=r, l+e =Y,(l-n)(l+w) (kNM), (4.39.)
Md
= - - (g/em', kg/m'). (4.33.)
V iIi:

Gustoca cvrste materije predstavlja odnos mase cvrste materije (Ms) u (4.40.)
jedinici zapremine cvrste materije (V,f), ~j.:

92 Melwllika ria Melwllika fla 93

11 Geomehanicke osobine, klas(fikacije i metode ispitivanja tia 4. Fizicke osobine tla i klaslfikacioni sistemi

e 1
Ako zamijenimo za n = - - , a za (1- n) = - - , dobijemo iz jedn, 4.36:
l+e l+e jer po Arhimedovu zakonu tijelo potopljeno u vodu gubi prividno na tezini za
velicinu istisnute vode. lz gornje jednadzbe je sila najedinicu zapremine:

y'= (1- n)(ps - Pw)' g (kN/m'l, }

1+ W (4.47,)
gustoca: P = p, - - (kg/em')
. l+e odnosno: =
y'= Ysat - Ym (1- n)(ys' -y m) (kN/m\
(4.41.) Iz ovih navedenih osnovnih izra7...a mogu6e je izvesti i druge obrasce i
1 +w dovesti ih u razlicite medusobne odnose, ovisno koji su podaci dati, a koji se traze,
jedinicna tezina: y = y , - - (kN/m')
s 1+ e na bazi kojih se moze izracunati vlaZnost, jedinicne tezine, poroznost, koeficijent
pora i zasicenosti materijala, sto se moze pronaci 1.1 literaturi (NoTIveiller, 1981;
b) Suhog tla kadaje S'=r0:-:_ _ _ _ _ _ _ _ _ _---, Smith, 1993)..
Ovi pokazatelji. koji odreduju velicinu gravitacionih sila u gotovo svim
Pd =(l-n)ps,ili Pd =~ (kg/m'), (4.42.) proracunima u mehanici tla i sluZe kao pornocna vrijednost kod rnnogih
L--_ _ _ _' ___ ~ l +_e-l \1/ laboratorijskih ispitivanja, izraiavaju se preko gustine (p) u kg/m' iii, u g/cm',
" odnosno kao jedinicna (zapreminska) tezina u vidu sile po jedinici zaprernine tla sa
odnosno kao suha jedinicna tezina: "',J!,orarna i supljinama~ (y) u N/el11' iIi kN/m'. '
--.__ .. Ispitivanjima u laboratoriji i na terenu odreduju se tezine i zapremine tIa, a

}
standardi predvidaju slijedece rnetode za dobivanje gustine, odnosno jedinicne
(4.43.) tezine:
a) sa cihndrom poznate zapremine;
odnosno: b) pomoou kalibriranog pijeska;
c) pornocu vode iii ulja u piasticnom omotu;
c) Potpuno zasiceDog tla kada je S,=l,O: d) potapanjem uzorka u vodu;
e) potapanjem uzorka u zivu;
!Pwt = (l-n)p s +n' Pwi,(kglm'), (4.44,) f) pornoou izotopa,

a) Metode sa cilindrom poznate zapremine

odnosno kao sila na jedinicu zapremine zasicenog tla je:
Neposrednim rnjerenjem i vaganjem uzorka tla cilindricnog oblika
Lat = [(1- n)p, + n' pJ. g ,(kN/m'l,

odnosno: IYmt = (l-n)y, +n·ywl, } (4.45,)

odreduje se njegova masa, odnosno tezina i zapremina. Primjenjuje se za
sitnozorne rnaterijale u laboratorijskim iJi terenskim uslovima.
Metalni cilindar poznale zapremine. koji je sastavljen od tri dijeJa (noz,
cilindar i glava sa otvorima za izlazak zraka), pailjivo se utisne u materijal (51.
3,11.).
d) Potopljenog lIa:
Izvadeni cilindar oslobodi se gornjeg i donjeg dijcla i nozcm odstrani visak
materijala. CiHndar se sa uzorkom nUeri i dobije se masa uzorka, a preko poznate
p'= (1- n)ps + n' Pw -1,0· P W ' (kg/m'), iIi } zaprerrrine i gustina (p, Pd), odnosno jedinicna tezina uzorka u vlaznom (y) i suhom
(Yd) stanju (jedn.4.37, 4,40, 4.42, 4.43.).
Ip'= (1- n)(ps' - Pw)f (4.46,)

94 Mehanika flu Mehallika tin 95

II Geomehanicke osobine, klasijikacije i metode ispilivanja (fa 4. Fizicke osobine fla i klasifjkacioni sis(emi

b) Metoda pomocu kalibriranog pijeska . ..

Ova metoda primjenjuje se na terenu tako da se lskopana rupa lspum W W,-W
y = V -V Vp - zapremina parafina (4.49.)
kalibriranim pijeskom poznate mase iz posebnog uredaja. Pijesak se vaga prije i
" p
poslije ispunjavanja rupe. (sl. 4.5.-a). Na taj nacin dobije se masa pijeska koji je
popunio rupu, a preko njegove gustoce i zapreminu rupe. Na bazi ovih veliCina i
C: ,.
izmjerene mase iskopanog materijala dobije se gustoca (p) sa porama i
supljinama, odnosno jedinicna (zapreminska) tezina u vlaznom (y) iii suhom stanju
® KAU8R1RA.tfi KON1ROlNI
I
b
.~

(Yd) iz izraza: PIJES~ ..YJ!!lli.........

VODA

M Mo-M, -M2
P = P P -M----M----M-' a odavde (4.48.)
o ,2 Pp
predstavlja zapreminu usutog pijeska, odnosno zapreminu rupe. BA.LON :;Tl$NUT :;
....... ~At;U R~P...1L_

U OVOID izrazu je:

M - masa iskopanog materijaJa prirodno vlaznog iii suhog, aka se trazi;
Mo - masa cilindricne posude sa lijevkorn napunjene pijeskom prije ispitivanja;
MJ - masa ciIindricne posude sa lijevkom i pijeskorn preostalim nakan
ispitivanja;
M2 - masa pijeska koji je ostao na lijevku. Ova veliCina je konstantna za istu
1'01lEIA"i
posudu i pijesak, uz iste uslove ispitivanja; . _.. PJ,,~lNO

Pp - gustoea kalibriranog pijeska.

Kad brana ad kamenog nabacaja, gdje pojedini komadi mogu imati vece
dimenzije, koristi se kalibrirani tucanik.
Sf. 4.5. Metode mjerenjajedinicnih fetina na terenu pomoc.u kalibiranog pijeska (a), vode
c) Metoda pomoeu vode iii ulja u plasticnom omotu (b), ulja (c) i potapanjem uzorka u iivu (d).
Kad ove terenske metode iskopa se rupa i izn1ieri masa iskopanog
materijaia, dok se zapremina rupe odreduje sipanjem vode iIi ulja, uz prethodno
razastiranje plasticne folije (sl. 4.5.-b,c). e) Metoda potapanja uzorka u zivu
U posudu sa brusenim ivicama naspe se ziva, stavi uzorak i pntlsne na
d) Metoda potapanja uzorka u vodu vrhu piocicom sa siljcima, kako bi se ziva izravnala sa gornjom ivicom posude. (sL
Izmjeri se uzorak tla, rna kakvog oblika (W), a zatim glatko obraden oblozi 4.5.-d). Mjerenjem tezine uzorka prije potapanja (W) i tezine zive (WI) koja se
parafinom i ponovno mjeri (WI). Parafisani uzorak potopi se u vodu i izmjeri preJila u posebnu posudicu (V,=W,:y,) dobije se jedinicna tezina uzorka (y,=135,46
njegova tezina (W2 ). Ovo se postize na taj nacin da se uzorak objesi na krak vage kN/m3 ). Jedinicna tezina dobije se stavljanjem u odnos tezine uzorka i zapremine
ispod kojeg se nalazi posuda sa vodam u koju se uzorak potpuno potopi. five, tj:
Zapremina (Vp) parafina (Yp=8,9 kN/m3) adbije se ad ukupne zapremine
W
parafisanog uzarka (V"=WrW,) koja se dobije na osnovU gubitka tdine y=y,-. (4.50.)
potopljenog uzorka. W,
Zapreminska tezina vlainog tla je:
g) Nacelno 0 metodi pornocll izotopa

96 Mehallikn tIa Meltallika fla 97

 JJ Geomehanicke osobine. klasiflkacije i me/ode ispitivanja Ila 4. Fizicke osobine fla i klasifikacioni sisfemi

Nuklearni nacin mjerenja zasniva se na nekim karakteristikama procesa

interakcije nuklearnog zracenja sa atomirna materijaia t1a. Za mjerenje vlaZne a na ordinati u lineamoj razmjeri surnamo procentualno ucesce pojedinih zrna p
mase tla koristi se gama zraeenje (Stojadinovic, 1983). koja su prosla kroz. odredene velicine sita, odnosno ostala na situ.
N. slici 4.6. dato je viSe krivih granulometrijskog sastava koje
karakteriziraju odredenu vrstu rnaterijala, sto ce se naknadno objasniti.
*
.Tedinicne tezine za uobicajene materijaie tla krecu se u granicama 17,0-
22,0 kN/m3 • Manje tezine su kod veoma rastresitih materijala i materijala sa ,
4.7.1. METODA PROSIJA VANJA
organskim primjesama. Vece tezine posjeduju materijali sa sadrfajem teskjh
minerala.
Sijanje se vrsi kroz gal1lituru sita, kojih ima viSe sistema za razne
potrebe .
U geomehanici se obieno primjenjuju sita sa:
. 4.7. GRANULOMETRIJSKI SASTAV
~ okruglim otvorima od perforiranog lima, preenika ¢=IOO, 50, 30, 15,2
i 1 mmi
Tlo Zemljine povrsine sastoji se od mineralnih iii organskih cvrstih cestica
~ mrezastim kvadratnim otvorima S =0,5; 0.2; 0.1 i 0,06 mm.
razlicite krupnoce i oblika. Velieina Cestica, koje mogu da se krecu od velikih
~ oblutaka i blokova pa do blizu velieine molekula, ima veliki uticaj na fizieke
~ osobine tla. Sad~j zrna razlicitih velicina u odredenoj kolicini tla iskazan u z SUUNAK
w PIJESAK PRAH
postotku od ukupne mase naziva se granulometrijskim sastavom. Dijagr.mi :::E
I sitni '"
:;0
'"'"
krupni sr~dnji . sitni krupni Srednji! sit ni krupni srednji ~ %
granulometrijskog sastava (s1. 4.6.) slule za ocjenu pojedinih karakteristika tia, a i
kao jed.n od pokazatelja kod ldasifikacije tla. ~ ~ '1\ I '" I I I
'" I 00
90
I\. ~ I' pU
Nacin razvrstavanja u grupe je razlicit u raznhn zemljama za razne svrhe i
" i"" \ I"
[\, 1 "kH
, \,MLlMH \ [\,'
I SO
u raznim sistemima klasifikacije. Kod nas je u mehanici tla usvojena podjela
prema Institutu za tehnologiju iz Masacuseta, MIT (Massachusetts Institute of
Technology. SAD) sa intervalima datim na slici 4.6. sa slijedom brojeva 6-2.
N
o
"I\. 1131
~ lSi ~ F
1
1 1\
\
70
60
.!<
Sljunak jc izmedu granice 60 i 2 mm, pijesak izmedu 2 i 0,06 mm, a
N
r-. Iool.. I
50
40
prasina izmedu 0,06 i 0,002 mm. Iznad 60 mm su kameni blokovi, a ispod 0,002 o \
gline. Gline su ovdje prihvacene sa zrnotn ispod 0,002 mm, bez obzira na njihov
o
a.
I
..... ..... '" .s\I
'\
"-
"'i-- ~
""
.... I-..
30
20
mineraloski sastav, koji ima veliki uticaj na osobine tla. Ovi sastojci daju tIu
vezivna svojstva i ukoliko su oni sitniji i vise zastupljeni, utoliko je opcenito vise
izraiena njihova vezivnost. Sitnije cestice ispod 0,002 mm irnaju osobine gline, a 100 50 1;0 20 10 6 I; 2 0,6
1
1
1-0..
""
0.2 Ul 0.06 004 002 QJ1 QOOS Q002 0.00 I
10
o
one mogu biti kaolin, iIit i montmorilonit. U ovu posUednju grupu spada bentonit, promjer una. 0 mm
koji upija vodu od 300 do 700% suhe mase i ima veliku primjenu kod injektiranja.
Granulometrijski sastav odreduje se: Sf. 4.6. Granulometrijski dijagram sastava Ila sa karakteristicnim krivim linijama
> rnetodom sijanja, u suhom iii mokrom stanju za zrna veca od 0,06 mm; oznacenim simbolima, AC-klasifikacije (GP-CH) sa tipicnim krivama dohre
}> rnetodorn sedimentiranja, iIi areometrisanja, za zrna velicine ispod 0,06 mm j (OW), slabe (OP) ijednalicne (SU) granulacije.
>- kombiniranom metodom, ako materijal sadrfi pijesak, praSinu i glinu, i to
sijanjem krupnih i sedimentiranjem sitnih frakcija. Odabrana kolicina materijala, a obicno je to 200 grama za prasinast j sitan
Pored prikazivanja rezultata blTanulometrijskog sastava u obliku tabela, oni pijesak, 500 grama za krupnozrnati pijesak i sitan sljunak, osusi se u susnici na
se obieno daju grafieki u vidu krive granulacije (sl. 4.6.). U jednom takvom 100°C (378,15K), da bi isparila sva vlaga sadrzana u njemu. Osuseni materijal
grafickom prikazu nanose se na apscisu u logaritamskoj razmjeri promjeri zrna D, tacno se izvaga - masa Wm i sipa u najgrubIje, gomje sito. Sito sa najvecim
otvorom je gore, a sa najmanjim dolje, dok je ispod njega posljednja posoda za
98 ----------------------------~M~"~'"-n~i~~tia----------------------------
Mehallilm fla 99
II Geomehanicke osobine, klasifikacije i metode ispifivanja ila 4, Fiz;tke osobine fla i klasifikacioni sislemi

hvatanje materijala. Posljednje sito je velieine 0,06 mm. Sva se sita stave na
tresaljku i tresu toliko dugo dok sav rnaterijaille prode kroz njih (sl. 4.7.). Zatirn se
vaZu ostaci na svakom situ Wb .. , Wi, kao i prolaz kroz posljednje sito Wn i 4.7.2. METODA SEDIMENTACl]E
izrazavaju u procentima ukupne tezine uzorka, kojt se dobije po obrascu:
W Metoda sedimentacije (areometrisanja iii hidrometrisanja) bazira se na
P ,· =W- ' ·100(%), (4.51.) Stockesovom (Stoksovom) zakonu da zrna razlicite velicine imaju razlicitu brzinu
m taiozenja, iz cega proizlazi da se mogu proracunati dimenzije cestica ako
a postotak materijala koji je prosao kroz sito promjera D: ustanovimo brzinu talorenja, Ukoliko su zrna ve6a, utoliko ce njihovo talozenje

DP; =100- tp;

1
(4.52.)
biti brze, a sitnijih sporije, taka da ce se na dnu naei pravilna istalozene cestice
razlicite velicine. Ova pojava se koristi za odredivanje velicine i kolicine pojedinih
cestica tla manjih od 0,06 mm. Negdje se ova gornja granica uzima i 0,2 mm, a
Kontrola postupka sijanja provodi se zbrajanjem svih frakeija, pri cernu: uslovljenaje lahkim j mirnim, a ne brzim i vrtloznim tonjenjern.
Stoekesov (Stoksov) zakon pada vaii za lijela loptastog oblika u rnirnoj
:! Wi = Wm '
i",1
smije da odstupa najvise 1%. (4.53.) vodi i definisan je slijedecirn izrazom:

V = p, - pw : D2 (emfs), (4.54.)
181]
Dimenzije cestica obicno su ovim prosijavanjem date kao "ekvivalentni
precnici cestica", jer zma mogu biti plocasta i izduZena, pa im je u tom slucaju gdje je:
dimenzija veta od promjera okana na situ. H
v=- brzina tonjenja tezista areometra (cm/s);
T
Ii - reclukovana dubina talozenja (em);
T - vrijeme citanja na areometru (s);
p,- gustoca evrstih cestica (glem'>;
P. - gustoca vode (glem');
1] - koeficijent viskoziteta vode pri temperaturi t °C;
t - temperatura suspenzije °C;
D - d\jametar loptaste cestiee (em).
Dijametar D cvrstih cestica koje se istaloze za vrijeme T od povrsine tecne
mase do dubine H dobije se iz izraza:

Dt=~= (4.55.)
VP:~P:
gdjeje: C = [18·1]: (P,-Pw)]Yo.
Stoksov zakon rnoze se napisati i u obliku (Braja, 1995):

Sf. 4.7. Treskalica za prosljavanje materijala sa sitima piknometrom, menzurom i drugim

priborom. D=
181] {if (4.56.)
(G,. -1)y w ~t'
100 Mehanilw. tla M,./rmlika fla 101
II Geomehonitke osobine, klasifikacije i melode i,lpifivanja tio 4. Fizicke osobine tla i kiosifikacioni sistemi

gdje je: prevrtanjem i tresnjom u ruci dobro izmijesa i kada postane jednoobrazna masa,
Gs - specificna tezina cvrstih cestica t1a; stavlja se na sto i pocinje rnjeriti vrijeme i gustoca smjese. Gustoca smjese mjeri se
Yw - jedinicna tezina vode (10 kN/m 3). areometrom baidarenim u glem 3, prj cemu treba paziti da se areometar pazljivo
spusti na dubinu a da pri tome ne nastupi klacenje. Citanje se obavlja u intervalima
Stoksov (Stockesov) zakon predvida loplasta zrna i homogenu smjesu kroz 15 i 30 sekundi, 1,2,5 i 30 minuta iIi 24 sata. Poslije 2 minute areometar se
koju tijelo tone u neogranicenom prostoru, sto je tesko ostvarljivo, ali se, ipak, stavlja u menzuru destilovane vode, opere, potom osusi i nastavlja sa ~erenjem.
uzima da su odstupanja manja i zanemarljiva za tehnicku praksu. PoslUe 24 sata ne vrsi se daljnje citanje, jer se cestice koje jos lebde nalaze pod
uticajem Brownovog kretanja i manje su ad oko 2 x 10.4 mm.
Ispltivanje talozenjem moZe se provesti na vise nacina, ali je u Prije pocetka talozenja, tj. odmah nakon postavljanja lllenzure na sto
geomehanici uobicajen postupak areometrom, koji se jos zove i hidrornetar. (sl. uzorak mase Mo bio je jednolicno rasporeoen u suspenziji zapremine Vi u vremenu
4.8.) On se sastoji od tijeIa areometra u kojem se nalazi ziva l1a dnu i vrata t=O, pri cemuje u jedinici zapremine saddano (Nonveiller, 1981):
areornetra
M
.>- masa cestica uzorka tla __0 (g/em 3);
V
1.000 M
" zapremma
,. '" '1
eestlca tau uzorku - - 3 / em3).I
° (cm (4.57.)
NI. 1.005) p,V
: m
- uno Mo 3 3
-
VRAT ?> zapremina vode 1 - - - (em 1 em').
1.015
- - P,V
'" - 'D20
- 3
Iz jednadzbi 4.57. mOZelTIo izracunati masu jedinice zapremina suspenzije
- V=1000 cm (gustocu) u momentu pocetka taloZenja:
TEZISTE -
~
SliSPEN71JA IJ
--
.!
y TlJElO
ZIVA Wo
p = (.1 - Wo J
- .p +-=p.+ Wo (p, - pJ . (4.58.)
py
o~wo ':'J,~:.~if~~/:{f.
o w V w P., V
Po isteku vremena talozenja T na dubini H smanjila se masa suspenzije sa
Po na PI jer nema cvrstih sastojaka precnika vecih od DI, posto takvi sastojci imaju
brzinu tonjenja vetu od HIT i istalozili su se na dubini vecoj od H. U isto vrijeme
SI. 4.8. Areometar za odreiltvanje granulometrijskog sastava 110 u menzuri sa suspenzijom. cestice precnika manjeg od DI lebde u vodi iznad dubine H jer im je brzina

Neposredno nakon iTItenzivnog potresanja suspenzije u menzuri ona ima talozenja manja od v = %. Masa cvrstih cestica u jediniei zapremina paJa je od
ravTIomjernu gustinu, jer su sve cestice jednolicno rasporedene u vodi. Sa Mif\! na p%. M~!, prj cemu je p%= M,l Mo odnos izmedu mase cestica ~rna ~
pocetkom taloZenja mijenja se gustina suspenzije i ona vrernenom biva sve manja. promjera D/ manjeg od ovih koji su do vremena T istaloz.ene pre~a .ukupnoJ m~sl
Dubina tezista areometra H od nivoa tecnosti mijenja se sa gustinorn slispenzije i uzorka Mo. Analogno prethodnoj jednadzbi, dobivamo masu jedlfllce zapremma
najmanjaje kadaje najveca gustina, tj. u trenutku pocetka talozenja (to=O), suspenzije u vremenu T:
Jspitivanje se vrsi na taj nacin da se za glinovite materijaJe uzme uzorak
Mo p, -Pw (4.59.)
mase Mo ad 50 grama, a za pjeskovite 100 grama i dobro natopi 1dispergira u vodi. P, = Pw + p V
Masa se sipa u rnenzuru sadrz.ine 1 litar i dosipa se destilirana voda, pa se P.,
ponovnim mljesanjem suspenzija sasvirn ravnomjerno izmijesa. Radi sprecavanja iz cega proizlazi postotak mase zma preostalih u suspenziji promjera Dr<D prema
koagulacije ceslka dodaje se vodeno slaklo i nasipa destilovana voda do Iinije koja ukupnoj masi uzorka:
na menzun oznacava 1.000 em3 • Suspenzija se zatim u rnenzuri naizmjenicnim

102 MeJrallifw ria

If Geomehanicke osobine, klasifikociJe i metode ispitivonJa Ifa 4. Fizicke osobine tfa i klasifikacioni sistemi

p
(4.60.)
V Casagrande 1940. je razradio graficku metodu POOlOCll nomograma koristeci
P ~ 100(p, - Pw)' (%)
p, - Pw Wo Stockesov (Stoksov) zakon (s1. 4.9.).
gdje je: Pt~ gustoca smjese u vremenu T; Postupak za odredivanje dijametra D je slijedeci:
PI<.' i Po - gustoca yodel odnosno gustoca cvrstih cestica; Na skali za gustocu cvrstih cestica tla p~ nade se njena vrijednost koja se
Mo - masa uzorka u suspenziji i dobije laboratorijskirn ispitivanjern (I). Na skali za temperature t nade se
V - zaprernina uzorka suspenzije. vrijednost za temperaturu smjese pri citanju na areometru (2). Spajanjem ovih
Na osnovu vremena T od pocetka ispltlvanja do mjerertia gustoce tacaka i produzenjem prave do skale C.lO' dobije se nOva tacka koja se spaja sa
dobivarno iz jednadzbe 4.55. promjer zrna D/, a sa gustocom Pt postotak rnase, na presjecnom tackom na skali za brzine v (6), dobivenom produzenjem prave od
osnovu cega se sacini dijagram prosijavanja (jedn.4.60). taoaka na skali areometra R, iii H, (4) i trajanja taloZenja T (5). Sjecistem prave
C.lO'·v sa skalom dijametra dobije se dijametar zrna D (7).
Ovim opitima dobijemo "ekvivalentni" dijametar zma (Nonveiller, 1981),
jer ona nisu loptasta, tako da je stvarni promjer tanke plocaste cestice znatno veci
11"
':i
~I od onoga koji se dobije ispitivanjem.

...
®,."
~ I~
i-.
II
,,
l.M1.l

tU'fII.
tOtS
u".
4.7.3. KOMBINOVANA METODA

Kod materijala sastavljenih od cestica raznih krupnoca odvajanje krupnih

vrsi se sijanjem kroz sita, a sitnijih areometrisanjem. Prvo se mokrim postupkom
izdvoje cestice preko 0,06 mm (neko uzima 0,1 mm) sijanjem, a zatim
:,11;1
'''''
to.. areometriranjem cestice kaje su prosle kroz ovo sito i to ako je ovoga materijala

.
1.035
~ , ;; vise od 10%.
::+ ,
~ !
"-1'
', . I
•'
"I.." .
"
u ! •
~ , i
4.7.4. STEPEN RA VNOMJERNOSTI I KONTINUALNOSTI TIA

• " Ovisno 0 karakteru tipskih granulometrijskih kriva materijal tia gradiramo

kao dobro granlllirana, slabo i malo granulirana tIa (s1. 4.6.).
Ps .....iht... ,.j_ ..~.... tI~~'.i< ...l l Dva parametra mogu se determinisati na bazi granulometrijske krive: (i)
.~ ~ .."'" ..,·t,..,. ~ ,...1.1
O ......... ,.~' .. • '_il' <t •• " u." 'n, , stepen ravnomjernosti (C,) i (ii) stepen kontinualnosti - zaobljenosti (C,).
Allen Hazen je iz granulometrijske krive definisao stepen ravnomjernosti
tla odnosom:
S1. 4. 9. Nomogram za proracun dijametra cestice tia pomocu areometrisanja po mctodi C ~ Doo (4.61.)
11 Dw
Casagralldea (1940).
gdje je: D6fl - dijamelar zrna koji odgovara prolazll kroz sito od 60%;
Navedeni obrasci moraju se korigovati zbog meniska, sredstava za D30 • dijametar zrna koji odgovara prolazu kroz sito od 30%;
koagulaciju, temperatura, izdizaqja nivoa tecne mase u menzuri j dr. (Najdanovic j DJO - dijametar zma koji odgovara prolazu kroz sito od 10%.
ObradoviC, 1979). Medutim, izracunavanje dijametra i kolicine cesticll, ukljucuju6i Ako je:Cu <5 tlo se smatra ravnomjemim;
i sve korekcije, dugotrajno je, zbog cega se vrsi proracul1 pomocu nomograma. Cu :=5-15 tIo je umjereno neravnomjernog sastava i

104 Me/!allika rfa Melwltika IIa 105

J/ Geomehanicke osobine, klasifikaci/e i metode ispiliva,yo flo 4. Fizicke o.wbine fla i kloslfikacioni sis/emi

Cu > 15 tID se smatra neravomjerno granulirano.

Najrnanja vrijednost koeficijenta iznosi 1 j odgovara materijalu k~jem su Cvrsto stanje nastupa kada se daljnjim susenjem uzorak vise ne skuplja.
sva zma istog dijametra. iako se njegova masa smanjuje usljed isparavanja vode. Tlo je u ovom stanju
Stepen kontinualnosti definiSe se izrazom: stalne zapremine i sa susenjem povecava se njegova cvrstoca (1).
Polucvrsto stanje karakterizira smanjenje zapremine sve dok se voda u
Dio (4.62.) porarna pocne povlaciti u unutrasnjost uzorka, kada je postignuta granica stezanja
Wp Uz daljnji gubitak vlage uzorak je cvrsci i prelazi u cvrsto stanje, pri cemu
Iz granulometrijskog sastava mogu se ocijeniti i druge osobine tla kao sto dobiva svjetliju boju. PoveCanjem vlage uzorak je rnanje cvrst i podlijeze vecoj
su propusnost, cvrstoca na smicanje, stisljivost i tako dalje. Granulometrijski promjeni zapremine i prelazi u piasticno stanje (2).
sastav tla, takoder, se koristi za analizu granulacije filtra koji sluzi za smanjenje Plasticno stanje nastaje daljnjim povecanjem vlage kada ne dolazi vise do
hidraulickog gradijenta izmedu tla i kamene naslage iii iza zidova i tla i kod narusavanja kontinuiteta mase i pojave pukotina. Ta granica promjene zove se
drenaZa, te kod kiasifikacije tla. granica plasticnosti w~ a stanje koje nastupa je plasticno. U tom stanju valjanjem
uzorka na staklenoj podlozi mogu se dobiti vaUciCi debljine 3 mm (3).
Tecno stanje karakterise visok sadrZaj vode. Povecanjem vode smjesa
4.8.STANJA I GRANICE KONZISTENCIJE prvo prelazi u zilavo tecno stanje. Tadajos irna malu cvrstocu na smicanje, i to pri
granici koju nazivamo granicom tecenja WL. Daljnjim povecanjem vode glinena
Fizicke osobine koherentnog tla kao sto su gline, ilovace- i -slieno mijenjaju smjesa postaje gusto a zatim rijetko tecna. Ona uopste ne posjeduje cvrstocu na
se ovisno 0 sadrZaju vode. Sa porastorn vode rnijenja se stanje gline, pocev od smicanje (4).
potpuno cvrstog i suhog preko piasticnog i mehkog do zitkog. odnosno tekuceg Pri prelazu iz jednog stanja u drugo usvojene su odredene gran ice pri cemu
stanja. Plasticnost je glavna karakteristika glina, a to je osobina koja omogucuje svakoj od njih odgovara odredeni sadrZaj vode. U mehanici tla najvaZnije su:
materijalu da izdrzi nee!asticne deformacije bez pucanja ili mrvljenja. ~ granica tecenja WL;
Svedski istrazivac Atterberg (1911) je na osnovu dugogodisnjih ispitivanja );- granica plasticnosi Wp;
definirao stanja plasticnosti glinovitih rnaterijaia i granice izmedu njih, kao i y granica skupljanja iii stezanja WI' Ove granice se jos nazivaju i
sadr~j vode u granicnirn stanjima.
Atterbergove granice.
Stanja plasticnosti i karakteristicne granke definirane su na bazi
empirijskih opaZanja i iskustava, a odreduju se laboratorijskim ispitivanjirna.
4.8.1. GRANICA TECENJA
Cvrsto Polucvrsto Plastieno Teeno, zitko
I 2 3 4 Granica tecenja tla razdvaja plasticno od tecnog stanja a odredena je
Zilavo sadrzajem vlage u uzorku tla koja pri potresanju omogucuje pocetak tecenja.
.g Dlasticno
Zilavo tetno
~
I Ispitivanje se provodi na jednostavnom aparatu za odredivanje granice
c Ljepljivo
E Gusto tecno tecenja (sl. 4.] 0.), koji se jos naziva i Casagrandeova treskalica. Aparat se sastoji
STANJA piasticno
~
a.
~
N
1 12\
/ 3 4
od mesingane posebno oblikovane posudice koja je vezana uz aparat sa elasticnim
postoljem preko ekscentra u gornjem dijelu. Okretanjem rucice preko ekscentra
c4
~
H,\- IVp L"IV Rijetko tecno podi.ze se posuda na visinu od 1,0 em j pusti da slobodno padne i udari 0 postolje.
-'"
~
Ponavljani opit sa uzorkom u posudici sa razlicitim procentom vlaz.nosti
omogucuje utvrdivanje granice tecenja.
It, stezanja
(skupljanja) I h' piasticnosti I rVL 1eccnja I Za ovo ispitivanje uzima se oko 200 g tla u prirodno vlaznolll stanju bez
zma vecih od 0,5 mm i da bi se provlaiilo stavlja se u posudu sa destiliranom
GRANICE
lplndeks vodoITI. Smjesa se dobro izmijesa i homogenizirana stavlja na mesinganu posudicu
Dlasticnosti 11 kolicini koja treba da pokrije nesto vise od prednje polovine zdjelice, s tim cia

106 Mehalliko lIa Mc/wnika fla 107

 4. Fizicke osohine fla j klasifikacioni sislemi
11 Geomehanicke osobine, klasijikacije i metode ispitiva'!ja t1a

njena visina iznad najnire tacke pasudice bude eka 12 mm. Profilisanim noiem Kada se ovo postigne, prestaje se sa daljnjim okretanjem, zapiSe broj
prosijece se brazda u sredini uzorka tako da njena duzina bude oke 40 mm. Tada udaraca i uzrne dio materijala uz zlijeb za mjerenje vlaZnosti. Ovaj epit ponavlja se
se okrece rucka brzinom od aka 2 ebrtaja u sekundi, sve dok se zlijeb na dnu 3-4 puta, ali svaki put sa drugirn procentom vlainosti. Uzorak se obicno najprije
posudice ne sastavi u duzini od eko 1 ern. zamijesa sa rnanjom a poslije sa vecom i vecom vlaznoscu, uz dodavanje potrebne
koliCine vode. Smatra se da je tacnost opita najve6a izmedu 10 i 40 udaraea, tj.
ZAVRTANJ ZA POOESAVANJE -MEStNGANA POS\#JiCA U DONJEM kasa De smije hiti previi~e gusta niti rijetka.
VISINE PAOA POSUDtCE I GCRNJEM POlOZAJU
EKSCONTAR KOJ! OKRETANJEM r Rezultati ispitivanja unose se u dijagram u koji se oa apscisi nanosi broj

~
PROUZROKUJE OIIA- udaraca n u logaritamskoj razmjeri a fla ordinati vlaznost w u procentima suhe
<;;;;f'[:i!,1;J.!!rI..::;: t SPUSTANJE C!NIJICE ZA
mase uzorka (sl. 4.11.). Dobivene tacke A, B, C, D, spoje se praveem za koji se
r- tem ~+
~~_ MESlNGAHA .." I • , trazi tacka P za 25 udaraea. Vlahost koja odgovara ovoj tacki usvaja se kao
~I!J- __CtNtJICA granica tecenja (l)L-

UZORAI\ TlA

ta.cnost
0.1 mm
~
UZ(Jf!AK flA PROf OF'lTA

~
UzoRAK TlA POSlUS: OPITA

SI. 4.10. Casagrandeov aparat za odreaivanje granice teeenja

s.

,',
,.
c
st.
",;'
'-- --30 .
,8
4.12. Konicni penetrometar.

i/izo _~L r Danas se urnjeslo aparata sa rucnim okretanjem i brojenjem udaraca,

__
-.-
'N "
Z
~ I A
koriste aparati sa motorom i autornatskom registracijom broja podizanja
;!. 10 ,. (fotografija na slici 4.10.).
"'L I Iv Cestaje upotreba konicnog penetrometra (sl. 4.12.) za odredivanje granice
- , - - - - L - _ ,_ _ , +_____l __ ~
'
__ J.~
tecenja. Uzorak pripremljen slicno kao i kod metode Casagrandea ugraduje se u
!O 15 20 25 )0 40 50 limeni prsten, fla koji se centricno spusta konus, cije se prodiranje mjeri svakih 5
BROl UOARACA 11 ! log 1
sekundi. Ovo se ponavlja jos jednom s tim da se popuni formirana fupa i uzima
srednja veliCina. Ispitivanje se ponavlja na uzorcima razlicite vlainosti na kojima
Sf. 4.11. Dijagram za odreaivanje granice lecenja flh se mjeri dubina prodiranja. Iz vise opita iz dijagrama vlaZnost-prodiranje uzima se
ona vlaznost pri dubini prodiranja od 20 mOl, koja predstavlja granieu tetenja.
--------------~M7,;"w:':lik~·a~,~la~------------109
108 Mehallika ILa
IT Geomehanicke osobine, kJasijikacije i metode ;spitivonja tfa 4, Fizicke osobine tla i klasffikacioni sistemi

4.8.2. GRANICA PLASTICNOSTI

®
--f A/
Granica plasticnosti mehko plasticne gline odreduje se valjanjem dlanom ~~ B/
na podlozi obicnog iii upijajuceg papira u valjcice debljine 3 mm. Valjanje se ~
c/
0'"
'" M
obavlja sve dotle dok se valjcici ne pocnu kidati, odnosno dok se na valjku ne
pojave pukotine. Ako se u prvom pokusaju ovo ne ostvari, uzorak se ponovno
%
.N ~_ ~ ..... K""'''''''''
skupi u loptu i valja na isti naeln do kidanja. Tada se izlomljeni komadi skupe i
"">;
~ ~

odredi sadrZaj vlage u uzorku. Kolicina vlage izraiena u postocima suhe mase
uzorka odgovara granici plasticnosti Wp. Obicno se zbog tacnosti ispituju nezavisno
- E
V4 V3 v2 v1
izradena tfi uzorka. Interesantno je istaci da se u Rusiji i Kini granica plasticnosti ZAPREMINA 'kJ)
odreduje konicnirn penetrometrorn. Penetracija od 2 mm uzima se za granicu
plasticnosti.
Sf. 4.13. Dijagram za odreiiivanje graniee skupljanja (a) i sematski prikaz promjene
zapremine od pOlpuno zasicenog uzorka do graniee stezanja pri postepenom
su§enju (b).
4.8.3. GRANICA SKUP£.JANJA

Granica skupljanja iii stezanja definisana je sadrZajem vlage pri kojoj se

zaprenllna uzarka ne smanjuje daljnjim susenjem. Ova granica dobije se
postepenirn sllsenjem patpuno zasicenog uzorka poznate zapremine VJ i mase MI. w, (4.63.)
Uzorak se mjeri prije postepenog susenja na zraku u susnici eM]) i odredi
zapremina (V}) obicno uranjanjem u zivu, a zatim se dalje sllsi, povremeno uzirna
uzorak. hiadi i mjere tezine. Ovakvim nacinom dobit cerna rnase: M j , M2, Mj , M4 i
zapremine Vj, V2, V3, V4 itd, iz cega cerna utvrditi da pri jednom sadr.zaju viage gdje su:
zapremina uzorka ostaje nepromijenjena iako njegova masa i dalje opada usljed Ps i Pw -
gustoca cvrstih cestica tla bez pora supljina gustoca vode
snsenja. Gubitak vode susenjem do granice skupljanja priblizno odgovara ( g/cm3);
smanjenju zapremine uzorka. Susenje se i dalje nastavlja dok se uzorak potpuno ne M.I - masa cvrstih cestica (g);
oSllsi, tj. do staine mase i mjeri se sarno tezina. Kolicina vode za pojedina mjerenja M- ukupna masa uzorka prije susenja (g).
zapremine i mase odredi se II procentima suhe mase i izradi dijagram ovisnosti Granice konzistencije karakteriziraju osnovne osobine glinovitih
zapremine (V) i kolicine vode (w). materijaia, te je njihova primjena veoma dragocjena za uporedbu i priblizno
Granicu skupljanja mo7.emo odrediti na ovaj nacin graficki i analiticki. ocjenjivanje njihovih osobina.
Graficki se na dijagrarn nanesu zapremine svih uzoraka VI! sa odgovarajutim
procentima vlainosti WI!' U prelomnoj tacki P dobije se vlai,nost Ws koja odgovara
granici skupljanja (s1. 4. 13.-a). 4.8.4. INDEKSNI POKAZATEL.Jl
Na slid 4.13.-b prikazan je sematski uzorak potpuno zasioen vodom (I),
zatiffi uzorak kod kojeg je zapremina smanjena susenjem toliko da su sve pore jos Indeks plasticnosti Ip je razlika izrnedu granice tecenja fJh graniee
ispunjene vodom do gran ice skupljanja (2) i, najz.ad. gdje je ostranjena vlaga u plasticnosti Wp, tj:
uzorku a zapremina V2 ostala je jednaka onoj po definiciji za granicu skupljanja
(3). Iz skice slijedi: (4.64.)

Mehollika lin Me/ulIIika tin

II Geomeoonicke osobine, klasi/ikacije i metode ispitivanja tla 4. FiziCke osobine t1a i klasifikacioni sislemi

lndeks plasticnosti pokazuje kolicinu vode potrebnu da neko koherentno

tlo prede iz plasticnog u tecno stanje. Za pojedine vrste tla indeks plasticnosti
krece se u slijedecim granicama: 4.8.5. DIJAGRAM PLASTICNOSTI
>25 za glinu;
10-25 za ilovacasta tla; Casagrande je predlozio prikazivanje karakteristika plasticnosti raznih
2-10 za prasinaste materijale i koherentnih materijaia dijagrarnom plasticnosti, II kojem se na apscisu nanosi
o za pjeskovita tla. granica tecenja WL, a na ordinatu indeks plasticnosti Ip (s1. 4.14.). Visegodi5njim
Indeks teeenja predstavlja odnos viska vode u tlu iznad granice proucavanjem ustanovio je da kosa Jinija, nazvana A-linija, cijaje jednadzba:
plasticnosti prema indeksu plasticnosti: Ip =0,73(OJ L -20%). (4.69.)
OJ o -OJ p OJ o -OJ p razdvaja podrucje dijagrama u dvije zone. Iznad A-Iinije su tla sa glinenim
OJ L -OJ p Ip
= (4.65.) cesticama, a ispod nje tIa sa prasinastim cesticama i organskim materijama. lz
ovoga se moZe zakljuciti da su tla iznad A-Iinije sa ve60m, a ispod sa manjom
kohezijom.
gdje je Q.\) prirodna vlainost uzorka !la. Za tvrda glinovita tla h<O. plasticna
fR'-~'-----n-~~~--~
O<h<l, a tecna Iv 1. _ PlASTICNO T 1 SUHA eVR _ !
lndeks tecenja odreduje se i iz nagiba pmve u dijagramu tecenja (sl. 4.11): STOCA RAstU A PR;OPUSNOST, 1-_....).._-'- .. _. J_
I PROMJEN APREMINE SEr .. _ , -
SMANJUJE :' ~ )
h=(OJs,,-OJso,,)%. (4.66.) , ",iC, ,
PL~S CNO, T I SUHA CVR- .. ! - j • . ,I:;iS'
SrOCA OPAQAJU A PROPU5N - 1,..\i)b,' \:
Indeks iilavosti /y predstavlja omjer izmedu indeksa pJasticnosti Ip i OST ( SlIS NOST RASTE t« j @~"\~_ ~~=
indeksa tecenja h: ...-~~--NP , t \>- ~~,\>- 'I
I .... \>: >1',
I
m ••

=....L (4.67.)
T I
L ~r-t--+~~~~:~--+~~~~~~~(O~HU-_~
Indeks zilavosti je mjera cvrstoce materijala i yeti je 5tO je veca cvrstoca.
Indeks konzistencije Ie je odnos razlike granice tecenja WL i prirodne "@ §PI
vlaznosti Wo prema razlici gran ice tecenja i granice plasticnosti:
0
OJ L -W, W L -W o 0 20
I, (4.68.) " 30
" SO
"
GRAN!CA
70 80
TEf::ENJA
90 100
wL {OM
W, -(llp Ip
te on karakterizira odnos izmedu prirodne vlaZnosti one u granicama Sl. 4.14. Dijagram plasticnosti sa vrstama tla.
konzistencije.
Mnogi autod su razlicito stepenovali plasticnost prema indeksu Ordinata na granici tecnosti od wL=50% dijeli dijagram na podrucja
konzistencije (Ie), kao npr.: srednje i male plasticnosti na lijevoj strani (CI, CL, ML, OL), te podrucje visoke
prema Terzaghiju (1951): prema Angnostiiu (1982); plasticnosti na desnoj strani dijagrama (CH, OH, MH). Sest osnovnih polja
tvrdo plasticni materijali 0,75<1,<1.0 tvrdi materijal Ie> 1,25 sacinjavaju vrste tla oznacene simbolima u dijagramu, a nazivi i stepeni
mehko plasticni 0,50< 1,<0,75 polutvrdi I, =1.0-1.25
plasticnosti dati su u tabeli 4.4.
vrlo mehki plasticni
Materijali sa raznih lokaliteta, koji se u dijagramu nadu na istoj tacki.
0,25<1, <0.50 kruto plasticni I, =0,75-1.0
imaju slicne osobine kao sto su stisljivost, cvrstoca na smicanje sa istim stepenom
tecno plasticni o < I, <0.25 srednje plasticni I, =0.50-0,75
vlai:nosti, propusnosti i dr., pa je prikladan za uporedivanje uzoraka i svrstavanje u
zitko plasticni materijali Ic~O mehki I, =0.25-0.50 grupe slicnih osobina. Ovaj dijagram prihvacen je kao osnov za klasifikaciju
vrlo mehki I, =0.0-0.25 koherentnih materijala, prema AC klasifikaciji. koja ce se objasniti u tacki 4.9.

112----------------------------M~~,.h~a-"'~·M-~tm----------------------------
Mehallika ILa 113
II Geomehanicke osobine, klasifikacije j melode ispifivanja fla
Granice plasticnosti jednostavno je odrediti. One su veoma dobar
okazatelj za klasifikaciju tla njihovo grupisanje po slicnim osnovnim osobinam~.
tisoka graniea tecenja je znak finozrnijeg tJa, jer je za njegovo.
potrebno znatno vise vode, cimje sadrZaj sitnij~h ~estica v~c~. Veo~a sl~n plJe~ak
ima gotovo identicnu vlaZnost na granici tecenja I na gra~lci plastlc~ost1. ?ra~lCa
plasticnosti Wp, s druge strane, raste sa uveeanj.e~ ~adrZaJa org~...nskl~ tvan, all ne
utjece na granicu tecenja Wf.., zbog cega se smanJuJe mdeks plastlcn~stl /P',
Na slid 4.15. prikazan je primjer primjene dijagrarna plast,cnost. na ghnu
iz Bijelog polja, koja se upotrebljavala za injekci~nu zavJes~ na b:~m
Salakovac. Iz dijagrama se vidi da se radi pretezno 0 gimama srednJe plasticnostl.
;f. 80
D.
. se naknadno mijesaju, taka da nastaju tla sa visokim sadrZajem organskih materjja.
_ 70
4. Fizicke osoMne tla i klasifikacioni sistemi
lignit, treset i 51., kao j ona koja pretezno sadde mineralna zrna Sa primjesama
pokr~tanJe razlicitih koliCina organskih materija.
Osobine ovakvog tia znatno ovise od kolicine sadr.zanih organskih
materija, Za organska tla moZe se opcenito reci da imaju velik sadrfaj vode, da su
veoma stisljiva i da imaju veoma male cvr5toee. Pojavljuju se kao vlaknasta,
.
poluvlaknasta i amorfna organska !la.
Treseti se npr. sastoje od stare vegetacije raspadnute da razlicitog stepena,
I.IE na bazi cega se vrsi i njihova klasifikacija. Kod njih preovladavaju organske
materije i sadr.ze 80% do 90% vade od ukupne tezine. Ova tla sadr.ze velike
kolicine nezbijenih zivotinjskih i vegetacionih materija.
Cesta je istovremena sedimentacija organskih materija i mineralnih zrna iIi
Takvi su npr. organski muljevi i organske gline.

k1
~
on !
o Standardirna se predvida metoda odredivanja koliCine organskih rnaterija u
z I
.~ GO .' " tlu. NajCesCe se oni zasnivaju na Zarenju uzorka tla na visokoj ternperaturi (7000C
.
~

'"
-'
Il. 50
@).~ J<~l-
[~'>
- 800 0c) i na bazi gubitka tdine odreduje se kolicina organskih rnaterija. Kod
ovoga smatra se da gubitak na tezini predstavlja tezinu organskih materija, a da
'"~ /-q+ rnineralni sastojci ne gube Zarenjem na tezini.
Uzorak tla ad mase 10- 20g osusen do konstantne mase na temperaturi ad
o
~ 40
/

to. V / V I
I
50°C (323,15 K) stavi se u posudu i izvaga (Mo). Osuseni uzorak se usitni i stavi u
vee zagrijanu pee za .zarenje iii 5e nad plarnenikom uz.ari na temperaturi od 700°C
30 800 °C (973,15K-1073,15K). Zarenje traje obicno 20 do 30 rninuta poslije eega
@ . ......:.:Q
... , , p:Y(OH
OH
se ohladi u eksikatoru i izvaga (M). SadrZaj organskih materija odredi se kao
procenat izgOIjelih sastojaka, prema masi suhog uzorka da, tj.:
20
. .'
,
IY
~;:"t.:

lot;)'
10
'-; 0= Mo -M 100(%). (4.70.)
Mo
(SF ~
~
(SC /'-"::;;
~ gdjeje:
'---'20 Mo-masa uzorka sa loncicem prije 7..arenja (g);
o 10 30 LO 50 60 7080 90 100 M -masa uzorka sa loncieem nakon z.arenja (g).
GRANICA TECENJA wL 0/0 Prema nekim autorirna organskim tlom smatra se ono koje .zarenjem gubi
SI. 4.15. Dijagram plasticnosti za glinu iz B. po(ia kod Mostara, na tezini vise od 10%.
Ovu metodu ne rnozemo primijeniti za tlo koje pokazuje reakcije na
sadrz.aj sulfata i hidratizirane alumosiJikate, jer Zarenjem gube dio svoje tezine.
4.8.6. SADRZAJ ORGANSKIH MATERlJA U TLU
Drugi naein odredivanja sadrzine organskih materija u tlu je pomocu
Opcenito se maze reci da su organska tla nepodes?a za gra~enj~, ali sma razrijedenog vodikova superoksida, u koji se potapa uzorak tla. Uzorak mase 100 g
povremeno prisiljeni da rjesavarno geotehnicke probleme , u ovakv,m t!,ma. Kod osusi se kao i u prethodnom slucaju i potapa u razrijedeni vodikov superoksid (1 :3)
ovoga postoje tla koja gotovo u cijelosti sadrZe organske rnaten]e, kao sto su npr. i pusti da se zavrsi reakcija, poslije cega se vrsi ispitivanje. OSllsen uzorak na

114 Meilanika tIa ----------------------------~M~,~h~m~,ffl~a~t~'a~------------------------115

/J Geomehanicke osobine. klasifikaciie i metode ispitivanja tla
temperaturi ad 105 °C se vaga i izracuna sadrZaj organskih tvari po obrascu 4.70. s
tim da se umjesto mase poslije zarenja uzima masa nakon susenja.
Organske materije imaju znacajan uticaj na fizicko-mehanicke osobine tla.
Graniea tecenja (WL) i granica plasticnosti (wp) rastu sa povecanjem organskih
rnaterija, a opada indeks plasticnosti (lp).
Nekada se saobracajnice moraju jzgraditi na ovakvom organskom tlu, pa se
prirnjenjuju posebno prllagodena rjesenja. Objekti visokogradnje temeljeni na
ovakvom tlu zahtijevaju takoder sira izucavanja, jer nekada ni duboka temeljenja
nisu opravdana.
4.9. ,KLASIFIKACIJA TLA
4.9.1. :)VRHA KLASIFlKACl]E
Klasifikacija ili razvrstavanje tla je proces kojim neko tlo klasiramo,
odnosno razvrstavarno u odredenu klasu u koju one spada po svojim bitnim
karakteristikama, uporedenjem stanovitih osobina ispitanog tla sa osobinama neke
klase koje su date u sistemu klasifikacije koji primjenjujemo.
U prirodi postoje razne vrste tIa koje se medusobno razlikuju po mnog{m
osobinarna zbog cega se ukazala potreba njihovog klasificiranja, pom06u cega bi
se mogle opisati njihove osnovne osobine i svrstati u odredenu klasu. Odabrani
sistem, koji bi se primjenjivao u mnogim zemijama, omogucio bi lakse
proucavanje i razumijevanje dobivenih rezultata 0 ispitivanju tla, te medusobno
sporazumijevanje i uporedbu rezultata dobivenih u rrmogim institutima, zavodima i
laboratorijama, koje se u okviru geotehnicke nauke bave izucavanjem tIa.
Razvrstavanjem tla u odgovarajucu grupu iii klasu datog sistema
kJasifikacije dobijemo padlogu za orijentacionu prognozu njegovih bitnih osobina,
koriste6i pri tome i sva ranija iskustva. Klasifikacioni sisterni, rna koliko siroko i
detaljno bili obradeni, ne mogu uvijek zamijeniti iaboratorijsko ispitivanje
odredenih osobina sa obradom podataka.
Klasifikacioni sistemi omogucuju da bar u grubim crtama, ocijenimo 0
kakvom se tIu radi i u kojem rasponu mozemo ocekivati da se krecu njegove
osobine.
4.9.2. KLASIFlKAClONl SISTEMI
Uporedo sa napretkom nauke 0 mehanici tla razvijali su se i usavrsavali
mnogi sistemi za razvrstavanje tla od kojih se sarno neki danas primjenjuju. Mnoge
laboratorije i druge institucije u svijetu koje proucavaju tlo i projektuju iii grade
116 Mehanika tla
4. Fizic'ke osobine Ifa i klasi}ikacioni sistemi
objekte razradile su klasifikacione sisteme za posebne namjene iii sire potrebe po
kojima se tlo razvrstava u grupe slicnih osobina. Te se grupe formiraju na bazi
razlicitih osobina tla dobivenih opitima na terenu iii u iaboratorij i, a tu se
ug)avnom ubrajaju: granulometrijski sastav, zastupljenost pojedinih frakcija
odre(J'ene. velicin.e, zbi~enost, ¥ust?ca tIa, granice konzistencije, geolosko porijeklo,
struktuml odnosl, kapilarno dlzanJe vode, viaznost, oblici, stanje zrna i tako dalje.
Neki prvobitni klasifikacioni sistemi bazirali su klasifikaciju iskljucivo na
granulometrijskom sastavu tla (US Bureau of Soils) koji, opcenito uzevsi, nisu
potpuno prakticni za inzenjersku praksu.
Za potrebe mehanike da u gradevinarstvu najpodesnija do sada pokazala se
jedinstvena k1asilikacija, poznata kao AC-klasilikacija, koja ce biti obradena.
Danas postoji vise verzija ovoga sistema, a one su slicne.
Ova je klasifikacija tokom vremena dozivjeJa nekoliko dopuna i kao takva
postigla primjenu ne sarno u Americi vee i u zapadnoj Evropi, odakle je putem
medunarodnih kongresa i simpozijuma prenesena i u nasu zemlju.
Izmedu mnosi"a klasifikacionih sistema navode se slijedeci:
~ Klasilikacija tl8 po granulometrijskom sastavu, prema Birou za tla
SAD (US Bureau of Soils).
~ Osnovna AC-klasitikacija Hi Casagrandeov sistem klasifikacije.
~ Modilikovana osnovna AC-klasilikacija, koju je dao Ured za
poboljsanje t1a SAD (United States Bureau of Reclamation). Ova
modifikacija skraceno je nazvana AC-klasifikacija po USBR-u iii
jedinstvena k1asifIkacija,
~ Modilikacija po RRL-u, koju je kao drugu dopunu dao istrazivacki
laboratorij za ceste (Road Research Laboratory, England).
~ Unilicirana klasilikacija tla iii skraceno USC-klasifikacija, koju su
dale dvije znacajne institucije iz SAD, i to Ured za poboljsanje tla
(USBR) i Korpus inienjerije (CElISA). Ova varijanta prihvacena je ad
mnogih geomehanickih krugova U svijetu.
);:. Dopuna jedinstvene klasifikacije za puteve i aerodrome, koja ce se
zbog vainosti skraceno prikazati.
Ostali klasifikacioni sistemi imaju posebne namjene i manje se
primjenjuju. Od ovih su poznati:
~ Klasilikacija Uprave javnih puteva SAD (US Public Roads
Administration Classification), iii krace PRA-klasifikacija.
>- Klasilikacija Uprave civilnog vazduhoplovstva SAD (Civil
Aeronautic Administration), prvobitna i izmijenjena, iii kraee CAA-
klasifikacija.
>- Klasitikacija na osnovu sabijenosti, koju je kao uproseenu metodu
dao K.B. Woods za bazen Misisipi.
Mf'hauika tla 117
If Geomehanicke osobine, klasifikacije i metode ispitivanja Ila
};> Burminsterov opisni metod ldasifikacije tla, koji se zasniva na
izvjesnom broju definicija kornponenata tla.
4.,/.3. KLASlFIKACl]A TLA PO GRANULOMETRl]SKOM
! SASTAVU
Klasifikacije po granulometrijskom sastavu zasnovane su iskljucivo na
granulometrijskom sastavu sitnozrnog tla, koje saddi cvrste cestice ispod 2 mill.
Uobicajeni nacin je da se tlo klasificira pomocu trokutastog dijagrama. Njih
postoji vise vrsta, a bice naveden najnoviji dijagram Arnerickog biroa za tlo (US
Bnrean of Soils).
o 100
4. Fizicke osobine tla i klasifikacioni sistemi
granulornetrijskom sastavu mora se voditi racuna 0 razmjerarna granulacije glavnih
frakcija na kojima je ona zasnovana.
"
" 4.9.4. OPiS I SIMBOLI AC KLASIFIKACl]E
/
Ovaj sistern pokazao se najprihvatljivijim,jer obuhvaca mnoge slucajeve u
gradevinskoj praksi. Vrlo je jednostavan, razumljiv 1 prilagodljiv na sve jezike
svijeta zbog cega je maksimalno praktican za primjenu. U ranijim stadijima
razvoja mehanike tla kao nauke i njene prakticne prirnjene nije postojao praktican
sistem razvrstavanja i opisa tla, pa je dolazilo do razlicitog opisa i tumacenja ne
samo medu strucnjacima raznih zemalja vee i unutar jedne zernlje i jedne te iste
institucije, kao i izmedu pojedinih strucnjaka.
U izradi jedinstvenog i univerzalnog sistema klasificiranja tla najve6i
doprinos dao je Arthur Casagrande, koji je jos 1942. dao terensku klasifikaciju tla
pod nazivom "Airfield Classification", poznatu kao AC-klasifikacija. InZenjerske
jedinice vazduhoplovne armije SAD prihvatile su ovu klasifikaciju kod izgradnje
aerodroma, koja je objavljena 1947. pod nazivom: KlasifIkacija i identifIkacija
tIa (ClassifIcation and Identification of Soils) u publikaciji Proceedings A.S.C.E.
Sve vrste tla po ovoj kJasifikaciji podijeljene su na:
};> krupnozma iIi nekoherentna tla i
};> sitnozma iIi koherentna tIa.
Pored ove podjele razliknjemo i pet osnovnih grupa. datih u tabeli 42., sa
velicinama zrna i simbolima. Posebnu grupu predstavljaju vlaknasta organska tIa.

(a) Krupnozma On
100
o 10 20
o
30 .0 50 60 70 80 90 100 MSilt
PRASINA U -'0 - (b) Sitnozma tla
pfaSina O.06-0W2 Uzeto iz drugog

Sf. 4.16. Trokutasti d!iagram za k1asifikaciju Ila prema Americkom birou za tia.

Dijagram se sastoji iz tri koordinatne osovine sastavljene u istostranican

trokut u kome svaka stranica predstavlja po jednu frakciju. ito: pijesak, prasinu i
glinu u postotku tezine cijele mase tla. Dijagrarn je podijeljen na deset sektora i
svakom je od njih dato opste ime koje ugrubo opisuje odredenu vrstu tla. Svaka se
tacka u dijagramu dobije povlacenjern linija paralelno sa stranicama trougla za
pojedine frakcije, do njihovog presjecista. Kod upotrebe klasifikacija po
Sljunak i pijesak (0 S). tj. krupnozrno tlo dijeli se dalje na sest podgrupa,
Ovisno 0 karakteristikama granulometrijskog sastava, 0110 mow biti dobro, sJabo
iii jednolicno granulirano, te sa vecorn kolicinom prasinastih iii g1inovitih
sastojaka sto oZllacavamo dodajuci drugo slovo osnovnorn simbolu, i to za:

118----------------------------M~d~m="'~'~~"a~--------------------------
Mehallika tia 119
11 Geomelwnicke osobine, klasifikacije i melode ispitivallja Ifa 4. Fi::ic.'ke osobine Ila i kfasijikacioni sistemi

}> dobro granuliran sa sirokim

granulometrijskim podrucjem W (Well Grained);
);:. dobro granuliran sa vecom (b) Sitnozrna t1a diiele se na devet podQru! a:
Stepen pJastitnosti Prasina Glina Prasina i glina sa org.
kolicinom glinovitih cestica.
primiesllma
koje djeluju kohezivno C (Clayey);
· niskoplastitna ML CL OL
;.. slabo granuliran, uskog · srednjeplasticna MI CI OI
granuIometrijskog podrucja, · viso\i:oplasticna MH CH OH
jer mu nedostaje neka grupa zrna,
malo sitnih frakcija P (Poor Grainded);
;.. slabo granuliran sa vecom Osnovni sistem AC-klasifikacije sadr,-i 22 karakteristicne grupe i podgrupe
primjesom cestica praha F, (Fine-Silty) t1a, od cega dvanaest otpada na krupnozma, devet na sitnozrna, a jedan na
;.. slabo granuliran sa mnago organska tJa.
cestica gline Fc (Fine Clayey), U prirodi se materijali cesto nalaze na granicama dviju podgrupa. Tada se
;.. jednolicno granuliran, sasvim oni oznacavaju sa dva simbola blizih podgrupa kao naprimjer: eLISC je mrsava
uskog granulometrijskog podrucja, pjeskovita glina, iIi CHiSC je masna pjeskovita glina.
jednozmato i sa malo sitnih cestica U (Uniformly).

Sitnozrna cista anorganska tla (M, C), kao i ova tIa sa manjim
4.9.5. JEDlNSTVENA KLASIFlKAC[JA
procentom organskih primjesa (0), plasticna su u vlaznorn stanju. Plasticne
osobine iskazuju se indeksom plasticnosti Ip, granicom tecenja WL i prikazuju se
Ova iedinstvena klasifikacija iii modifikovana AC-klasifikacija po USER
pomocu dijagrama plasticnosti. S obzirom na izrazene piasticne osobine tla,
data je za k~pnozma da u tabeli 4.3., a za sitnozrna u tabeli 4.4. sa terenskim
koherentno tlo se pomoeu dijagrama dalje dijeli u tri podgrupe i dobiva slijedeee
opa.zanjirna, simbolima u pisanorn i grafickom obliku sa nazivom i opisom grupa
simbole:
da i ostalim podacima koji se daju kod opisivanja nekog da.
Ova klasifikacija ima ukupno 22 grupe opisa da i one su identicne
> niskoplasticna tJa, sa wL,,3S%, dobiva oznaku L (Low);
osnovnom sastavu AC-klasifikacije, kako po sadriaju pojedinih grupa, tako
> srednjeplasticno tlo, sa wL=3S-S0% dobivaju oznaku 1 (Intermediate)
podgrupa. . .
i
Tabela krupnozrnatih tala sadrii po sest podgrupa za sljunkovlta I
> visokoplasticna tla, sa WI.>SO% dobivaju dodatni simbol H (High). pjeskovita tla, dok tabela sitnozrnatih tala sadrzi po tri grupe 5 obzirom na stepen
Treset nema podgrupa u AC-klasifikaciji.
plasticnosti, sto daje ukupno devet podgrupa. Posebno je iskazana grupa. organskog
Prema tome, razlikujemo kod krupnozrnog tla ove grupe i podgrupe:
tla (treset) koja nema podgrupa.

4.9.6. PROSIRENA JEDlNSTVENA KLASIFlKACIJA TLA

· dobro granuliran- i nevezan ZA PUTEVE I AERODROME
slaho granuiiran i Cist GP
· pomijesan sa glinom do 50% GC Casagrande je prosirio svoju klasifikaciju primjenljivu i za saobracajnice,
· jednoliko zmat GU SU koja je prihvacena za gradnju puteva i u V. Britaniji. Ona je prih~~tljiv~ i ~a ~a~e
· sa previse prasioe GF.1· SFs prilike, te je izradena prosirena tabela 4.5. sa podacima 0 upotreblJlvostt pO]edmlh
· sa GF. SFc vrsta tla.

120 MelWl/ika tia Mdwllika tla 121

11 GeomehaniCke osobine, klasif/kacije i metode ispiiivanja lla 4. Fi;;icke osobine fia i klasifikacioni sis/emi

Jedillstvena klasifikacija za krupnozrna tla

Tabela 4 3
2 3 4 5 I 6
Giavna podjeIa - TERENSKA OrAZANJA Nastavak Tabele 4 3
w
CijeJi malerija! iskJjucujuci cestice
Sarno ccstice marue od -3mm (l/8") GR-lIPNI SlMRQU " NAZIV I OPIS GRlIPA TV, ','
OSTAU PODACI KOJ! SEDODNIJ STANDARDNIM
promiera vetee: ad ~130 mm(S") NAZJVIMA PRJ TERENSKOl KLAS!FlKACIll
Dovoljno glioastih testica da vrlo Sljulluk S pjeslmvitp·glioov;lIIn vczivom. Sljunak' pribli""i pOSlP1ak. n.jveeo zmo. ohlik; Slanje p<>v.-';ne.
drobljivo~t ili Mdo(;a, Primjer: iJjunak ~ pje..kovilo glinovitim
dobro vde materijal. Mjd-avioa mora GC Grntlu;ronll '!jullkovu""nie,;k"v;t"
n1)O~vina ~ i1.vrsllirn vez,;vom
vezivom ~Ijunka 40";', JIll)veee zmo iO em. =a vrlo uglasla gmba
Posloje watne biti dovoljno glinovita da medusobno pow~ina. <.Imb)j;v
Dobro
kolicine svih povczuje sve krupne ccsticc :,.;.,--,
graduirane Slj"nuk. pijc",,): ,k.bn, ~mduirwl_ I:l<,I)r<> Sljunak,pribJiwi po.lolak. najveee Zl"OO. oblik i .!anje poveSi".,
krupnih frakcija (do ukljucujuCi i najvecc
krupne i
sitnc ccsticc
n~veceg una
uzorka) Prilicno cist do cist matcrijal. Sarno
GW
\<.<;::;~: grooulrun .'!immk i ~nknvjt<>·Mesk"vi1"
mjd.vone_ Malo iii ni'Ia flllih ~e.tiCil
dmbljivos! i tvrdoc.. Primjer_ Iljunak·pijessk d""", gmdui,all, ok"
SO"!. '!,iunh. najvete uno 7,Scrn

malcn diD Cestica se ne moze ~ijun"k _ w,w gmduirfon_ Slam grad";",,, S\l"""k: pribtiini 1>'>"""", Olljl-"'" """_ 1",,",'1.11;0;0"" '-diu"".
""hI<; """!'
po,....I" .. , dmh!j'''''' ;11 "ttl"", I'm"JO" ,lJIIMk >1.00 gr..lni",,, Ok" 'Jr."/.
raspoznati okom, Nema dovoljno GP ~lju",", i ~\IU!lkovilo"nie""nvllc IUjt.*>viI",
Malo ili nili:lIVrdih teslica
Jljunlta. "'J''* mID 5 <;ttl __ lR""l.dIn:.j",," ,""htl ... U·2.5 em, '~i('

glinovitih &stica da medusobno tl>"'l~J<'l" OIDli.:3f"'\'<'lma..-ID'.ru"

povezuju 2lllC3 pijeska. Kada je 5lju,1ld; - jedno!iCan_ S!junai: sa SIlmo Sljunak: prihliZni posto!ak. najveee <.rOO. prevladavajuca velitina.
Prevladavajedna iii
mokar, materijal nema kohezije iii """">vit,,"i,akcijama thk" oblik i sHmje povliine, drobljiV(Jst; lvruoea, Primjer' Sljunak
viSe frakcija sljunka
plasticiteta
GU granulomcuijskog p.oorucja, Bez finih jedllOlitan, Sljunak ) 00"1.. najvete uno 6 em. u"," u podrul'j\l :1·6
CeSlica Cll~ 1""',.~mB !vnIa i IlflIp.va, zma ugl,,!u
Sljunak 5 prekorrJiemo pra.~_ VrlP 1""'''''. "'-I''<6e ml<>_ ""'''_ m.,crl1"1 """,;0 od lUI om J."",
Siju""k- !>ribl;l",
Siabo Veliki dio testica se nc moZe vrl"rrnbn .." , ....lnl"JnM... ,I> mal"I"""'""" Primp' 'IJ,,""k,
graduirao Prljav materijaJ,
GFs 1'ra.{illa.<I; ~Ijunak, slabc.> ),'mduir"''''
p"okomj<n", ~"'" Ok" 50""
;11'1111,,0_ noj\'<6e """ III OI"_ """"'ilal ""mi'
raspoznati prostim okom, a materijal ~!iunl"'vi!""PJ"$k"vite pnIWll!Sle povrJ:ine <>10,.)0"",_,.,;.
krupnc eestice s kadaje mokar irna malo iii niSta
previse sitnih
S~ullllk.. pl"CkOIl"§t:IllO !!li:lle. G1inovil.; Slj"",~_ pn'bi1ilm posIQI.k "'IJ'' ' '
,.mo_ "I'i"'"; "'"I<Ii;'! """'.i; od (' l! em
plasticiteta iii kohczije ... , '<lin 11'M"", orron", ~hm"''' ih !llnl" 1""""''- 1";on,""": shun,k ,
cestica, tj. matan se Veliki dio eestica se ne maZe
GFc ~Ijunal;. slabe ~radll= ~JjuQI"'''il<)·
pjeokovil.o glinene p',vffiule
pt<:i<'''''pn<> gii..: Ok" 4/)"", fiJl, ... _ ""-I''''''' "'''' ~ <m. M21.lijal man;; ",I
0 •.)0"",_ ..,.101<' ~h""""
diD cestica ne moze raspoznati prostim okom i malerijal
raspoznati prostim kadaje makar, imajasni plasticitet i Pijesnk , ~li"ovl!irn vez;V<>1)\ Dobro Oblik i drob!jivost Zfnaca. prihliini pOSlolak '!junk., boja lin
okom koheziiu. SC gr",luirM; pijef;8\;:, 'nnnim ~Ij""vili", Pri>nJer; pije.Hk, ~1i""""im veziVt>ll1 Ok" !5<)1 'Iiunka. ~hu"ai-. I'
ugl;w i vii<> 'vrd. vuivo vrlo ja""o .vijed';'mede -
Postoje znatne Dovo!jno glinovitih cestica koje vrlo
kolicine svih dobro povezuju materijaL Mjesavina Pijc,nl; dobm r.raduinm, Dohm grodufralu Obli\;; drobljivost pjcslmvitih zmllCII, pribliz.,; po~!O(ak '-ljunka.
Cis! ili malo zamaun. boja tla Primjer: pijesak dobro gWUlnlJl
I
Dobru
graduirane
velitina cestica do mora, takoder, biti glioovita da SW pije.'\Ci i s]junkov;.; Plyesak. Malo ili ruru.
finih ee.tica
0100 20% Sljunka. pijesak wlo zaobljen ; vrlo twd, vrln "i~t. I
najveeeg zrna povezuje medusobno sve krupne svijctk>siv
krupne i uwrka eestice do maksimalne velicioe
sitne cestice ",)",.k >1.", ~m.!u".,,_ 51.to" 8''''''';'''''; P'P". , p'J"""" ''''1'''',I<<<l"-" ,II 1",,- 001 ... ,1I..,.lo=>!liJCII- <,"- malo priJ"- iii
SP ",,",in... _ ptlblo>.", """",.k lI,;""Ka_ boj' P"',gor p1j ... k .I.bo g",h"r<F,
.,,,.""I"",,....
~
11)""",,,'11; I",it'sal<- Mnl<> iii .,!;tn lin,h Omi""
PriJicno Cis! do cist materijal. Sarno Vri" flO', vrto.l!Ot>l)M ,,,,.. h-.;ov, III"ok, "em"

malen dio cestica ne moze se

~ r------1----------~
Prevladavajedna
frakcija pijeska iii
vise njih.
raspoznati pros tim okom. Nema
dovoljno glinovitih cestica da
medusobno povcfu zrnca pijeska.
KaJaje mokar, rnaterijal nema
kohezije iii plasticitela
P,-,,,,"k·j<:d,,,,III;a\l P;ioI:ok"'''''''''l;\,''",,;''m P'JCl"'k krul'''', «.,00); il> fm,,~'ar ,il ....rtllp'
SU ,rokdJ"'''" U'KOj! f'''' ..'''''''n.lllllS """not). Be,_ Pr,mJ'''_ p;J"""I<J."h",lie:,n <redn!" ..... '- "ijoI.,.,..ed,. _'I.i>nlk;o i p""io,
r,,,iI>Om>Ca """"'. r.n .. u pOOn;l:jnO.'-LS """
f'lP2"p>""001.!<l'n""""me Vri"rr~l''''''
Pi!""''' 11m. <>WIll! do hoi ,IIU"I'''' oolin, Pr"'mo- veli,i "-,,.t,!, Ii =1>
'"h~GIi... , ''''!M''
,\0 "''''!a1Mknl;tiM, P,ib/il"i flDSlOI"k II';""";> P""'icr
SFs ,"",,'" ,!"t"tm"lln,,,,,e PJO"'<lVH',"P'''''''','i'
'"jclaVln<
I"J"""<' 1'ffi<''''Y''·''''I'''''mo_ p,)"'''' vrl<>r,ni, '-.Ii" di"I"''''mo. """,,"nc,
gti"".",,"CIlk • .t<mJJ!Ct\obc->:.!lju"i.:3

Siabo Veliki clio cestica ne m07£ sc P,.""ok· ''''m;' 'f<>ln" &olin; ili l;"'I~,iil<) fim_ Glm,- ~;\;,. """') ill mol'
Prljav rnatcrijal, odio Th> j< ,,}o ""\""'00 ill ",,,k> pia"Kno, BoJ" rri~iji'..,i PO''''''o, 'li<mka
graduirana raspoznati pros tim okom, ali materijal f'l_.,..k'I_'''''JCfll''~I;""OI,"''''i';I~''''''k.
krupne cestice sa SFc ,!.!" #' .... "'mn""f'l<.k,,.,;"'"~lm"'""e miclavm<, Pnmp' (l'jC$OI; • V""""".IOrtlO gj,,,,,_ ,n,li 11m finog p>josl.-a_ 'k,,~lo pl.i."it<lV
kadaje mokar, irna malo iii (golovo) IOmn""i",_Il,un"oncmo
prcviSe silnih
Di§ta nlasticiteta iii kohezi·e
cestica. tj. znata» se
Vcliki se diD cestica ne moze
diD cestica oe moZe
raspoznati prostirn okorn, a materijal
raspoznaii prostim
kadaje mokar, ima izrazit plasticitet j
okom
koheziju

Mehallika fia Me"allika 123

 4, Fizicke osobine tia i klasifilwcioni sistemi
II GeomehaniCke osobine, klasifikac~je i melode ispilivanja aa

Nastavak tabele 4.4

to Il 12 13
JedillsrvenG klasifikacija za sitllozrna tla Ostllli podnci koji !Ie dodaju sf;mdardnim Il:lzivin~ pn
Tabela 4.4 b Grupni simboli Nu;!;iv i opis grupillb
lerensko' klasifikacri -
2 ., b

/~/%
IOENTlFIKACOSKI arm S Ci::STICAMA MANJ!M 00 -Jmm (Ill!" Prah
Prisutnost tragova gline, ocganske tvmi ili pijeska.
Open
,. I/, 0- anorganski prnh i vrlo fini pijesak,

~~, ~0··:.,
E RCllkdja Boju treba navest!. Primjer: pnlh s tr'''govima gline i
brd"'~- SulJ:l sj<lj PI",a;';;, .., Iv",,,
Boja ML kameno brasno, brasnllsti iii glineni

1
.~
ri,!jkn·
"n"'"
~>lst<1Ca (!;\C~"i "aljCia)
fI<'("'!imIl<'
Min'

,~ ;'-:'-/2;;... pijeSltk 5 malim plastidtetom.

Ulatna ko!iCina finog pijeska_ Svijetlorota smeda boja

Nikakw.
~
Prakti<!ki ("ije bi!na) obieoo 1"/' Maten plasticiteL Izgleda malo ill vrlo prasinasto.
~ Nikukav Nijc hil<m Glina pra~inasta,
n~plu.tii':no j ,Y,lu s10bi vdjCit ~iva. piavk"'''(J Sadrfi 7JJalno iii ni~ta pijeska. Soja, Primjer: glina
.,
' / ''
~
E
:1
.~
,,,,kolle-
zivllo
Sm-vijeoo
,10
~;e,;l,""vil<l
<1<.> wIn
IUlHal'
- \..Ilhknl<C,,--,,-vi "0' (orncno ga
lJema)
~iva. lUlo,meda,
crv~nk",l" iii hila
d
CL '-, ,
"./ I,:' I ;~'
Anorg;UlSke gJine malog pJasticiteta,
pjeskovite gline, pra!inaste gtine.
mal-o plastiena. Vrlo pra§inasta. lnatna kolicina
pijeska. Crvenkastosmeda boja .
.£, ~
'u zuh",~,
-Mulau"
..--./,".../ .... ",

."
E ,,,,,hlia
(N;j~billlOJ
.l,£/~ "'-YO: Pmh organski,
OrganslJ ostaci vidlji"j iii nevidljivL Miris gnjile
.~ Ul1jj<:",nn - Sh,hi sreUnje ,VnJ obic"" ~;./.,';"t.... '.(,.,A. ocganske Ivan slab do jak.. Buja. Primjer: prah
.g - Smrvijcrn> Sl8hd<1 Niknkwi!i NtmlllllllJ
~ pl;witno,
l;"h""jv'~J
•In =o.I'\ii
- Materijni ...
primuzurukc
,rJ", 'VIm, ~""dj""
tllmnosmeda,
zm"sonei.la.,
• OL trl<./:""~:'
OrgnnslJ prah i oTgllnske pmsinaste gline
malog p!asticitela.
organski. Nema vid!jivih OTllanskih ostataka ali miris

I'if 1 pje.<;kuvi!{)
,dlUhi!l1ll
• Mala
- Smrvljeu",
-Mehak ~Iahi
LTvellkn.<ta. 1"'\1n"

T,ul~,a. vrio
7'7/Y"t
~1/v'
organskih tvari mo .iak, T amnosmeda hoja.

.~ 'i'j valj&: Pmh glinovit.

~
~
Mill"
piRMitooi ,'"
, :!i~,"vit"
Nikakav
·Materijal foe pri"'''
Nik"kv"ili
vrlo ,'pur.
p" olll""-
skoj (fuldi
lam,.. smeda,
vdo "\ll~~"ivn
.V" iJ'Il·, Giinovit pmh, pjeskovit, glinov;t prnh,
PrisutnOSt gline i pijeskll. Boja. Primjer: prab gJinoviL
0.
kohezio"" za pr;1C "!I Q Finog pijeska im3 1.1 maliln koliCinamll_ Sive boje.
/,U J;U,U
0 srednje stisljiv.
mh,nw
<~
~
• 0
,....ri , S",dnje
pla$litnoi Nikokvado
Niknkuy
Obicoo
(Nijehitllu)
obi~no .iV8,
, .A,
,~.> / .'
;r~ E
t, do vrk' Slahi mehki valjciCi l'olag""" plumsiv!!.
niknkgV ///l/~;
"U 0
8ei:i
koheljvn,-,
""'" )'nU"'"
Uo"",oj,lj.
fulo.mei.la.,
cr"""kas\~ iii tall' g
/1'>//
Glina nrlava
AnoJ"g!IrlSke gline srednjeg plasticiteta,
Navesti primjese ho prah i pijesak, miris, boja.
Primjer: glina mr5ava, srednjeg plasticiteta. Vrlo male
CI .?//'////
Z E -5';;; (Nil" hima) srednje stiSljive. ko!iCine pijeska i prnha_ Baja crvenkastosmeda .
t:~ - Srwnie Ivnl
. '.':/~/I.
~
~o. .§ ~ S",dnjc
Srednjao.l<l valjejC
Qbi<!:n<> uum>o-
Sred'\i; do
~ iOi&' piM!iCno; NikaJ.;"" Zem!j"" !I01eda, iu(o
0
0
~'5i KulleziVlK'
velika ".iaju" - malerijai "" lljt:pi SIlteda, crveal;asla '<-"''', l~~'
~ w",,' iii ,,,,,,,,,,.iva / I' - I ' ,
Vidljivost i jacina mirisa organskih stvari, Boja.
~ "f"'""'7-""'''' GUlla organsim srednjeg plasticiteta .
Malouo ........;.." ... ~/,·4
.~
• Mehak valj& TamIlll, h
. '.', Organske gline srednje sti~ljive.
Primjer: glina organska, osjeea s<: mins po orgal15koj

3'f.i
J sllldnje
pl(l$(itoo ;
k"h.:zi"""
Mnlado
sred'1ia
Malcudo
srronji
- ll11\\erijul w prima
zuprSIe
Nik"kvu
POOfg:all'
skoj trule:!:i
uomnosmeda iii
vrlo l"UlA"siVll
01
",,-.;--;,,/,:. tru!eZi. Soja tamnosmeda,

~
Mnlad" Ohicno svijetle
_ Vrk> mehuk ~I"h
Un~""e'llJ ~r"""ja NijebltlU' flI"wh", nij,m!!e Tinjeasta i dijalomejska tla
do ~"jclvnJ PrisuU!Ost u""gova gline. Malen do srednji plaslicitet i
]. , pla!tibu.> i Smr\ltj,,,,n
Nikakav
d"InUt<!1l valjcic
Polagnna
olij-d.'ll'"
{ooicoo {Jd plnve, n:le"". Tiqjfasti iii dijatomejski fini pijesak iii
boje. Primjer: pnm elastican. Malo g1inovit i srednjeg

~1fA d
-;] k"bezi""" do so osjeea
- ~Iab ''''It''') hlte, ru;:ieaslc iii MH prasinasti. Pijcsak elasticni prah vrlo
plasticiteta. Gotovo bijelo.
'2
"E, i, ka<' mil"vka
. Vdik"do
hijelc
(Ngcm'Il<>,l
stisljiv .

.g Vrlo
plastic"" i
vrlo vciika
. ""tnU""'"
dmbi,1
Vrln
SJuj:m
· Yrlo twd "..ljCic
- Jllat~rij,d "" wk, Nih"".
Jal.;o
l~,,~jIU'
obieno
lamnosnleda. :iyOjV"
.~J;'
Glina masna AIm iITllI pijesku i organskih tvari. Boja, Primjer: glina

Il' ·F
.~
koll""i.""
""li5k"",
lijepiwP'"'le crvenk"-,,a, {'lava
iii '-uta
._- CII
oj
V ".. 1;i) ~'.
Anorganskc gline visokog plasliciteta vrlo masna. Nema pijeska ni orgnllskih Ivari. Tmnnopl.\\'a

,. '"
jl U,,~C'rellO do
rstii"
, UOljercnn
-Mdltlkd"
,\ sti~ljive. boja_
..-

to!~~
~ojuk" Obiell" vrlo
"'" _ K<>lkruJ Srtl<hYI<l<., ~reUnje Ivnl valj"i,;
'"
" Nik"""" org,,<l;.oj Im\~m kIlO en""
phmitno i _juja" ·~I.s1abi
.t~ koho";v",,,
malo
vi""!",,,
Imleii """,d. iii siva Slab do jnk orgallski miris. Vidljivost v!akn<ls1.og

Vlul",,,-,w i
vla)ouw"
-Mak,dll
,redlY" · Vrlo mdwk slahi ObiCno wI"
k
Oil v:ViJ,r,r
. '. j'
Glina organska visokog plasticiteta
Orgallsl::e gline vrlo stiilljive.
materij31a. Boja. Primjer: glina organ.~l::a. Orglln5ki
miris sh'b. Vidljiv vlaknasti materijal. COla boj'l.
Orgunska 1", "'"
"rg~o - ~mrv!jcIK'
Nikuka~
vlaknasli vatiCic Niknkva "" "'gUll-
skoJ lruldi
l"n~Ul.kao com.
~;':':"'ii<
vrlo lie uhl" <It'"lUla" - sl"zuv<>pip smed. iii siva
la!titoo v\"kHafilo .. / . ~,./ Treselasm tla Vrlo srednji do malo vll.lknast. Truhli organski BUns
,'",,'- . ":'-:'
SITNOZRNASTO TLO T reset i ostala jako organska mocvarna slnb do wlo jak, Boja. Primjer: tresetasto tio_ Vrlo
Suh. evl'SWca, uf\)b~".i<: ,uhlhgrudvic:" velika. "",<.Iui"- mala. "eUUl P,
SiilJ, zarct'VlInje ""hog iii vlabmg grUut""•. ve(},M sj.j~o, ..e<l"je gjajllO, "'ut",-" ""ma '" !;~L'~f tla. vlaknas\o organski mins vrlo jak. vrlo tarrma baja,

Tvrd""o var~ic,., oc'e"',,ie '" "" valiCicu 3 mill" '''<Hiei krou>sti - vdik,~ "ednja, ",ob
Reakciia na potres;mje: potresanje !,'fUmena vlainog mllicrijllia na dlanl,l i stislrnn.ie pokamje brzinl,l 1 vdiCinl,l pojave vade-
m bn.:l, spor:l, nikakva.
Miris i boia: na ~'VieZe zarezanoi Elohi; tanUia buia i miris indikacila or 'anskih primjesa

Mehallika Ita
Mehanika ria
 ~ Prosirena jedinstvena klasifikacUa za puteve i aerodrome

'" "
OI""""ltnJpn Ori;i ......":'kO
kl .. ifi~""lj'
I .. ~
Sirn-
~
K!".-.r.koc;unL
oplllln4 :
porc",Ct."",
~,;iif';Toi'fti

jz""I"";ni>
J.a
"""ffiii'lun~"""'l<Iu(1JI
vrijt&n,~ i~ i';";'lj rul. I'¥oi,;,djlllni
<nIbiJ
b.ot-;".
;,....prJ(
'"
o..,bine
Tabela 4.5.
u
Mobliiii..".I4I',
le1i"'p!"1
[
.Ito".... nemo.~"'* ,1p1jt:I~':rm
n" ,,,,,,,,'1.1<"0 P"'~1."O
uwrb,) llOpOrOn\eeonim
~ri1o) ,-" dr<llirnnp'

h"r",-IX""~
,~
""drolll""'''''.""!!I",,, ~
I ~Ijt,"knviw (~(J,j"" G,:llII':""""rij."" N, •• law""

t
$ Hi valu!;';. i,mod" lUI -Z"p,""'I",b!o;!;"a.uhn Sk",~
Dolm! do odl;.:no
o,,*""" 7,~rn, ldeul,nk"dJ" """!f",, ~,.

~,. niknk,," ~"

""'" ,.~Iru..

nll , ~Hkim "~jok'm

[,ilkci;o m""d" 7.'i <Ill j
O<A~"gr,od\'i'''''''
'mje.,~ .Ujutlk" j pij ...
k"""oIoHl!-o:1;J'n<>m,
DuT-r" ~m(jJ'ir"""
'~U<"" ,llunb ,
r;J":~:, "",rom
GW

GC
GrM"I'''''''lr1i;h
",,,,r,M
G,;;;\,j'''''''t,ij,ka
,"",j;,", gf"""'"
I<6:nJo plaSlifuoSl
• vl"~,,; k''''fioiJtml

-"""""n,,,.ij,,1
1'<". Odlie""

Odl~
-Nibi,;v<J,;

""''"
Sndoj;
S',~(1
"11:.,,,""

,-
"."
Odr",,,,,

Skr""
""'.
0>20
... 0.3~

>20.~
~.ID
~"
!,
~

!,S""" •. Opo!el'li,o.e "Ud" me , ._veri", [1<!m"i""""tmo ",,""

I"M(1t<ient,fkl'apr"",,' JerlnoH/an!lj1maks au Q,,",uhr..lrU,k,
SIP","ki Olgledu. S"""jIt ,k,..ilk" malo 'li ~ ,,1o,,!,", ",,;dlz.
'''''' Ni1m~.v ",," 0''_ >17.6
~
-
llj""k(~ila .\!.ll~""""I","m,".
n!k:>kvto 0<0.'0
,'" ~ok~v.~e ":=:~;i: ;~J~;j~::,7:" GP Q'"nuj"""'tnj>kn <I"'"i",oJo Nlkof<.vdo
~
~line. No!:""'n., '"h"
",""I''''lq'''"~mje do
prje<lca, molQ 'Ii
I-"."!n""''-~~_
m "nOEl;", Oob", <lo odl>fno
IIml'"
'"""
nik"kvu
Odlitno "IS.4
"",0,45
{l
i '"
".m"~hnc""t.~priny""" MJ~",j"<"l""bi :.:;::;;:~r;:,~~b-
f
~ [
~
E p'J<,b < """'1'0

"'"~"
GF IO~jlI'

=~:~I: • (\dn",1!,m.ljo.\',xj<
Oob," do odli~"o
Maiido
sr<dnji
,~

nlk"'""do
"="'00
~.w

,'=
n"l""f'U"!"
"13,2
«OAO
.."~
fr
fr Dt+ro l'I",..rui':>n; ..",Jdi...,

-".
piP"t, >ii"nk'''''i o,,,.utnm.,dj,k,, NlkCLkaYdo
piJ",ak M"I,,;Jif-ez SW ...oJ,,,,, Odjj~"" do dobm Skcm
OdliCno ;>12.0
nilmirnJ
"tn,,,," - p'obno oplerotonjo
«0.40
Or"""it,n;;,iiij;i;"
TI. "ot,", "'driajem
rro:clj.i'm«lulin.o1~
mm $, Veei .. 7.,.,..
",.u
D'*'''l'I"><Iu",,"1
pijt<"~''''''h)glm''
SC
l1llall"'JI'""k.
~llj;li
OdIU"" do dob," Srodnj' ,- Sk«1) ~zo

,."...lIl«w olil'ft"Um
ol:t;l;~"" .. j ".
"",\1j ·eBR "pit. sml"nnje ! ~" 0"l'~'1'''-'M ... o,!~
drug<! i'pll",',"j" ~·'SlOo.
Pij"""kl ok"," >n'....
i <r<;jo6j k.,d kd""h~"" pij<"'k,' SU Qra"""''''''l!ii-<ko
pj<:<"".. ,""la .. !Ott ",,,duprol!m.., u";o 1II!-o:1 ~i,"" .. ,!I... llim N,ko",;;d;,
"""'"'IIlmoU ''''.
nika~",
Od!~ ."
",,(1.10
~l~~~~~f;:~. ,~~~~':,'I~'~li l>a Sf ?:~~~(.n<lrijsk.' J Dobro dt> ""Ij~no Nlko~""do
......... om'li
Skmo
nikl,."" OdJitne ."
~!lJ
" •• ~i <b lie .... gIi"" O","ul'''''clrij;k'l
"""I!.. ~"mi""
p,]<>'Ok ''''''o~" SF """"10' M,\lI,1<.> S~"'n t><...... ~" ~16,a
<ilm'1''' f'lasll~""'(i na
"".II'U,",<>j.
Dobra "" udjl~no

"''' ,,.,,,
",koJo:""lD ,I",ro
n"l''''l'''''n<>
~.oo

ozl'edl",

, Nastavak tabele 4,5,

10 1l
Tlu S trnK>go frnkciju. ;,;pod
O,075mm¢. i E!llIllL'Otn
r~:~:~(\~:~I;:~i)
,..... k ML
Gr?nulotl>el,rij:ka ui:"lim
grnmee loXeRja' plaS!l~n{lSli .
!uha !e}.ina i tmhwdo Sre<lI~jd(\ Malo ,10 Dobre <10 ,,,
Si!nm:[ll"'!U tet~nja l~p~d ]5,-Nije ;;rnast PT~::;~m ~:~~~i{;:,;~a luhk" im<livo
relm;vnu slabo ' ' ' 1Im velik smlnje ,labe e<O,70
zbijeno,!
tlnm"jog me.d" pr5t,ma Ne mo~e se ,.. . . . -
pin,!icit"la lahko uvaljat' u vaij6,," karl GlmO>"ItJ p,:,h CL Gram"". t"~".?a i tm/wdu
je vlahto, DilMira Odreduje (anof Ult,kl! 1~!>Ilcnust' vJaino~t i f---""'''ro,-+--c:l.'\'-',--+-';';;=--+-''''''''''''--l-'~Z¥-I
O"gm),k, !,,~h ",~kO!l Gram"", te~e~ja i k(\dlcij~m potU

I I
"" "pilOIll !re""uja OL Slnr..,
~hoMlCnC1U I>h"u~nO!lh

"l f'rnSllJasm glirm

(-"IlM~,,!!ska) i
1J!O<~k(wim I:lm~
MI
Gnmulllmetrij.IKIl al1ulizn
grartice tec~nja i plasticnooti
laWm lZVe<!jvQ
u,I"jell'$t
pUkNine ltd. Dohrndo
sl~oo
Sre<h!)i
Sr~dnje
dojak<l
Dobrodo
,,,",
,,,
e"O,70

I.1 SilllOZm"~tfi
lin Sfed,lio2
rl"~tiCi!"I;
Tla s granicom !ocenja
izmoou J~ i 50 Mole se
IuIlk<> u"aljati u valje;"" U
"lal.nom ilanju.Ne diia1ira
Gliml (~'lOrgnnskn)
src<lnjeg r1:!Sfici!ela
Cl
O,anice leeenja i
plas!i~no5ti

Grarne~ !e~eoja i
d",,,jr:mj~
o<l110"',po<.l-
zern"" vode
Dol>ro<lo
~taho
NezHutan Juko
Dom, do
sk"f<)
neOllll'USnn
0>15,2
e<D,8D

'"
g
maJo 'e stele pri su.enju
Organsku giina
sreJnjeg pl~<tidteta
0>
plnstitllOMi 11 prirodnom
.t"nin i Hakon su!ellj~ na
upit
kon!l('lidncij~ Slaho NeZlmtan Juku
Doh,..,<lo
.kof<)
>15,2
e<O,gO
ner"'rl!~no
!05"C
~
Jako stiSljiva tinjtasta G~~nuJ<,tllC:rij~ka m~al;la . probno
i
Sre<injido >16
. ili dija!m""j.<k~!ln MH srnOlce t~en!a t p~Mt'l:nOS!! opteretenje
Smoo jnk luko Stabo
Tla ~ g=com !eoenJa
rxO,70

i
inhko "'."",,!ovo

§'
J Silnomlll.<!a
tla visokog
prl:~~ 50. ~?!e se ~ko
u~~;~~~~ ~:!!~~"~~ ~,,,i~m
(l~n" (ml\,"gan.~ka)
v;WkDg plosdciteta
CH ("11"anice leeenja i
p!asli~lI<)sti CBR oril
tvr~toca za
SI~oo
do
womn
slaoo
SlISv;m
nCXl1nuU\
'"'"
SkOfO
nel'rnpusilo
>14,4
e<O,90
rins!id!.I~
]"ko 3l.""llje pri su""'~u Gran;ce l~enja;
s Sve jUKO stisljiva da Orgilnsku glitln
"iwh)g I'lootki!~w
0 piaslienosti u prirodoom
st"llju i nnkoll s!l~enjn no
~tniCUllje i drugn
ispiti.vUlljD V<X>!lla Susvim
10ko
Skoto >16
H
1000C
tV!"!ltoee ""ro nt:.tnn!un l1ep"'p"Stio e<O,70

Obicno ~mede iIi erne boje. Vlafnos! i 9!i!ijiv<J51

. ,.,."".,,,.
Ilu vdike
,,,~",..,",-

~ti.<lji"o~li
Veoma sti~liivo. Lailkll ~c
idenrmcim "lrneino
Trese! i dn.gnjQko
!llocvama ti.
p• Namcito
sbbo
N"znntall
Veomn
juko
tmbro do
sloho '"
."
N'
(Nollveiller, 1979) ~
l
~.

"
~

r
'S

"
~:
~
w
"
11 Geomehanicke osobine, klasijikacffe j metode ispitivanja tla 4. Fizicke osobine tfa i klasifikacioni sistemi

Podgrupe nevezanih materijala i njihovih smjesa

Krupnozrna tla kIasificiraju se uglavnom na osnovu granulacije, a
4.6.
sitnozrna na osnovu karakteristika plasticnosti i pomocu dijagrama plasticnosti.
Vlaknasta organska tla identifikuju se vizuelnim, ispitivanjem na terenu
(Nonveiller, 1979).
OW SW
Siabo gra'lUli,·.n OP SP
lednoliCan OU SU
Sa pjeskovito glinovitim vezivom GC SC
4.9.7. KLASIFIKACIJA TLA PREMA PRA VILNIKU ~labo _wan,uljran sa__ vetim_~adrZaj~inj)rtlha_ili -gline-
OP
Prema Pravilniku 0 tehnicldm normativima za temeljenje
gradevinskih objekata ("sl. list SFRJ" br, 15/90) klasifikacija tla vrsi se prerna Podgrupe vezanih materijala:
slijedecim grupama i podgrupama: ? Prasina male plastienosti (ML);
? PraSinasta glina male plastienosti (CL);
1) Stijena - monolitna (sa pukotinama zdrohljena) iii trosna (jaee ? Organski prah i glina male plastienosti (OL);
zdrobljena, zahvacena procesom raspadanja, ? PraSina srednje plastienosti (MI);
? Olina srednje plasticnosti (CI);
2) Nevezana tla, sa precnikom zma u mm: ? Organska glina srednje plastienosti (OI);
? Prasina visoke plastienosti (MH);
drobna iIi obluci iznad 60 ? Olina visoke plastienosti (CH);
sljunak (G) 2-60 ? Organska glina visoke plasticnosti (OH);
~ TresetPt ;
krupan 20-60
srednji 6-20 Nevezani materijali prema vlamosti razvrstav~u se u:
sitan 2-6 suhe, malo vlazne i zasi6ene vodom;
pijesak (S) 0,06-2 a prema porozitetu u:
krupan 0,6-2 vrlo zbijene, zbijene, srednje zbijene i rastresite.
srednji 0,2-D6 Vezani materijali prema vlaZnosti i konzistenciji razvrstavaju se u:
sitan 0,06-02 tvrde, polutvrde, te,ko gnjeCive, lahko gnjeCive i zitke,
a prerna koeficijentu pora (e) n:
3) Vezana tIa vrlo malo porozne, malo porozne, srednje porozne, porozne, jace
porozne i vrlo porozne.
prasina (M) 0,002-0,06
krupna 0,02-0,06
srednja 0,006-0,02
sitna 0,002-0,006

glina (C)
koloidna glina ispod 0,002
(neorganska i organska)

4) Organska tIa, muljevi i treset 0 i P,

128----------------------------M~~,h~a-"'~la-~tw----------------------------
MeiJallika tfa 129
 5. Voda u rlu

S.VODA UTLU

5.1. OBLICI POJA VE VODE U TLU

Glavni izvor snabdijevanja podzemlja vodom su padavine koje se

infiltriraju kroz pore i kanale do priblizne dubine od 12.000m. Ispod ove dubine
voda nije slobodna, ali je voda hemijski vezana u kristalirna minerala. Ova voda se
moze podijeliti u dvije zone: aeraciona i zasicena zona. Opcenito se voda 1.1 tlu
pojavljuje u obliku slobodne (terneljne), vezane (adhezione), i kapilame
(zatvorene i otvorene) vode (sl. 5.1).
Nivo vode, pri vjekovnom talo.zenju cestica u mirnoj vodi, nalazio se lznad
povrsine t1a (a-a), da bi se postepeno spustio ispad, na nivo 1-1 (sl. 5.1.). Ispod
ovog nivoa vode u porama nalaze se pod uticajem gravitacionih sila i vode u tom
podrucju nazivamo slobodne iii temeljne vode. Zbog kapilarnog dizanja vade,
koja se krece pod dejstvom kapilamih sila i povrsinskog napona, ispunjene su pore
i vodom do nivoa 3-3, takozvanom kapilarnom vodom. Pritom su pore do nivoa 2-
2 potpuno ispunjene vodom i do toga nivoa podrucje nazivamo zatvorenom, a
iznad nivoa 2-2 do 3-3, gdje su pore djelimicno ispunjene vodom, otvorenom
kapilarnom vodom.
Iznad zone sa kapilamom vodom do nivoa 4-4 nalazi se jos uvijek nesto
vode u porama koja obavija cvrste cestice. Ova voda zadr.zana je molekularnim
silama koje vladaju izmedu vode i tla. U ovom podrucju sadriana je vezana iIi
adheziona, iIi adsorbovana voda. Voda je U ovoj zoni adsorbovana na
povrsinama zrna i usljed povrsinske tenzije drzi se na zrnima u vidu veoma finih i
tankih filmova. Uticaj ove vode kod krupnijih cestica je neznatan dok je kod
sitnijih cestica utoliko veei ukoliko su cestice sitnije, jer se povecava povrsina
zrna, a time i odnos vezane vode prema cesticama u jedinici zapremine.Vezana
voda se sarno djelomicno moze ukloniti susenjem na 110°C (383,15 K) za razliku
ad slobodne j kapilarne, koja se u cijelosti sllsenjem moze ukloniti.
Razlike izmedu pojedinih nivoa kapilarne vode ovise 0 velicini najuzih
pora u tiu i njihovoj poveznosti.
Vodu u tlu moguce je podijeiiti i kao: porna, adsorbovana i
konstituciona (hemijski vezana) voda. Pod pomom vodom smatra se slobodna i
gravitaciona voda, te kapilarne vode i vode povrsinskog napona. To je, znaci, sva
voda u porama i u raznim oblicima. Adsorbovana voda odgovarala bi adhezionoj,
dakje konstituciona voda hemijski sjedinjena 1.1 kristalima mineral a cVfstih cestica
tla. Te vade ima vrlo malo i ne moze se ukloniti susenjem tla na ternperaturi od
110 OC (383,15K).

Mehanika rla 131

1I Geomelianicke osobine, klasifikacife ; metode ispitivanja tla
5. Voda II tIll

kapilarnu silu T, koja djeluje pod uglom a i u pravcu tangente na menisk,

rastavimo u pravcu stijenke (Tv) i upravno na stijenke meniska (Tn). dobijemo
izdizucu sHu meniska:
POVR~rNA TL A T" =Tcosa,

Pat ® @
HH T,
Sf. 5.1. Serna/ski prikaz vade u tlu: Jaza taloienja u vodi (a-a), nivo podzemne vode (1-1),
T T I he, _j

zatvorene kapilame (2-2), otvorene kapilarne (3-3), vezana (4-4) voda.

NV
5.2. KAPILARNOST I KAPILARNE SILE 1- h
Ih~1-

Veoma znacajna osobina filma vode, u granicnoj zoni sa zrakorn, jeste da

E
se nalazi u stanju tenzije. Ova pojava poznata je kao povrsinska tenzija (napetost).
---+'+
koja ima osobinu da povrsinske molekule vode drzi u napetom stanju. Zbog ovoga
se povrsina tecnosti moze predstaviti kao zategnuta elasticna membrana.
SL 5.2. Kapilarno penjanje vade u kapilarima: kapiJarne sile na menisk (a) i hidrostatski
5.2.1. PO]A VA KAPILARNOSTl pritisak u kapiLari (b).

Ako usku staklenu cijev uronimo u posudu sa mirnom vodom (sL 5,2,-a), Ako je Cista voda u kapilari i ako su ojeni zidovi potpuno cisti, onda je
primijeticemo uzdizanje vode na visinu he iznad nioa NV, pri cemu ce povrsina a=O. Povrsina meniska je polukruma i uzdizuca sila T\.=T je maksimalna.
vode u cijevi zauzeti ne horizontal an, vee ovalan oblik, takozvani menisk. Ova Iz uslova ravnoteze ukupne izdizuce sile T" na cijelom obimu cijevi
pojava nazvana je kapilarno penjanje vode, i ona se pripisuje sili meniska nastaloj poluprecnika r i visine vodenog stupa u cijevi hI' dobijemo:
intermolekularnim privlacnim silama izmeou rnolekula vode i stakla i povrsinskim
naponima izmeau zidova uske cijevi i vode. Vis ina penjanja ovisi 0 promjeru i
materijalu kapilara, kao i 0 temperaturi vode. Ukoliko je cijev uta, utoliko je
Tcosa,2nr=r'rc,h, 'Y w '
penjaqje vode vece i obratno. Zbog vece viskoznosti toplija voda penje se vise od gdje je roo - jedinicna tezina vode (10'2 N/cm\
hladne, Iz ove jednadzbe dobijemo visinu kapilarnog penjanja:
PromatrajuCi nivoe vode u lackama A, NV i B (sL52-b), dolazimo do 2T cosa
zakljucka da je pritisna visina u tacki A hl'b na nivou NY bez pritiska .(na povr.sinu he =--cosa =0,95--.. (em), (5,3,)
r·y w r
vode djeluje atmosferski pritisak - Pm), a u tacki B pritisna visina je hd . Iznad NV
je, dakIe, hidrostatski pritisak negativan, a ispod pozitivan, te nastaje razlika Uocljivo je da visina kapilarnog dizanja ovisi od vrste tecnosti (T, Yw. a),
pritiska u vodi i na njenoj povrsini. Zakrivljeni oblik vode u cijevi preuzima ovu materijala eijevi (a) i precnika kapilare (r),
razliku pritiska. koji djeluje kao membrana sa naponom od T=75,1O,6 kN/m Prema eksperimentalnirn istraZivanjima dobivena je izdizuca sila za toplu
4
(7,5,10 N/cm), Na kraju kapilare prenos; se tdina slupa vode h" preko sile vodu. a uz ostale iste uslove kao i za hladnu kako slijedi (tabela 5,1.):
povrsinskog naprezanja T liZ stijenke cijevi na same zidove kapilare. Ako
132 Mehallika fla
Mehallika tfa 133
JJ GeomehaniCke osobine, klas(fikacHe i mefode ispitivanja fia 5. Voda u tlu

lzdiiuca sila za toplu vodu

Tabe/a 5.1. Kapilarni pritisak i vis ina penjanja vade
o 10 20 40 Tabela .""2
0,0756 0,0742 0,0727 0,0695 Promjer zrna (mm) Kapilarni. pritisak Visina penjim.ia he
Vrsta da
(kN/m') (01)
Sitan pijesak 2·0,06 0,15·6 0,05·0,5
Voda u djevi, kako je prikazano (sl. 5.2.-b), napregnuta je na zatezanje, jeT

1
Prasina 0,06·0,006 6·60 0,5·5,0
izdizuca sila izdize vodu navise dok sila gravitacije vuce nanize. Zidovi kapiIarne 0,006·0,001
Glinovita prasina 60·300 5,0·15,0
cijevi napregnute su na pritisak pod djelovanjem membranske sile T. Glina-koloidna <0,001 >300 15,0·50,0 i vise

5,2,2. KAPILARNOST U TLU
Tlo je sacinjeno od pora koje su medusobno nepravilno povezane na
raznim mjestima i razlicitim promjerima, tako da one cine mrefu kapilamih
ejeveica, koje dovode do pojave kapilarnosti u tlu. Odnosi u tIu su, dakle, mnogo
sloreniji, jer su pore povezane u svirn pravcima, raznih oblika i velicina. Ukoliko
je tlo sitnozrnije, utoliko je dizanje vode vece. Podizanje vode ovisi i 0 rasporedu
uskih i sirokih para u tIu, kao i 0 smjeru kretanja vode. Kada vodostaj raste i
kapiiama voda stigne na prosirena mjesto, tj. do veee pare nego sto odgovara
izdizucoj sili za precnik uie pore na toj visini, onda ce voda dosegnuti visinu
aktivne kapilarne visine (h m ) do prvog prosirenja. S druge strane, pri spustanju
nivoa" nakon prethodnog potapanja do vece visine (h cp ), voda ce se iduci prema
dolje zaustaviti na u.zem mjestll, iznad prosirenja. U ovorn slucaju postoji pasivna
kapilarna vislna (h cp ), koja zavisi od velicine najmanjih pora.
Obodna sila meniska (2r7r'T) prenosi tezinu podignutog stupea vode na
stijenke kapilara. Zbog ovoga i 1I tiu pojava kapilamosti izaziva napone pritiska,
koji djeluju na skelet tla. U sitnozrnom tiu pore su u svim smjerovima meollsobno
spojene, tako da tvore razgranatu mrezu povezanih kapilarnih prostora razlicitog
presjeka.
Ako zasiceni uzorak tla izlozimo susenju na zraku~ primijeticemo prvo na
povrsini svih kapilara meniske koji nastaju usljed isparavanja vode iz uzorka.
Povrsinski naponi prenosit ce se na kostur cestica kao naponi pritiska koji ce
ovisiti 0 promjeru rneniska, dakle 0 granuJaciji, zbijenosti tla, obliku zma, kolicini
apsorbovane vode i sL Prosjecni kapilarni pritisak, iz jednadzbe 5.3. na jedinicu
povrsine iznosi:
a, =-2T- cos Ct. (kN/m 2
).
r·yw
Mjerenjem Sll llstanovljeni efekti napona na pritisak koje izazivaju
kapilarne sile, kao i visine penjanja vode u pojedinim vrstama tla koje su date u
tabeli 5.2.
134 Melumika ria
Kapilama sila T u t1u djeluje na cvrste cestice tako da izmedu njih stvara
takozvanu prividnu koheziju koja u izvjesnol11 smislu stvara vezivnost izmedll
cvrstih cestica. Medutim, ovo postoji samo za vrijeme kapilamog penjanja vode u
porama tla. Njegovim potapanjem u vodu pore se zasicuju i nestaje prividne
kohezije.
Prividnoj koheziji pripisuje se i pojava medllsobne povezanosti sitnog
vlaznog pijeska koji se moze oblikovati, dokje, naprotiv, U suhom stanju rastresit i
nemoguce ga je oblikovati.
Zbag povrsinske napetosti vode i zakrivljenosti njezine povrsine u uskim
kapilarirna, odnosno u porama sitnozrnog tla, voda se izdize iznad nivoa slobodne
vode. Padaei 0 kapilarnom dizanju vode znacajni su kod rjesavanja problernatike
djelovanja mraza na temelje objekata, kolovoznih konstrukcija, nasipa i s1.
5.2.3. ODREDIVANJE VISINE KAPILARNOG
PODIZANJA VODE
Visina kapilarnog penjanja vode odreduje se u Iaboratoriji: direktnim
mjerenjem, metodom mjerenja brzine horizontalnog kretanja vode pod
uticajem kapilamog napona i pomocu kapilarimetara.
(a) Odredivanje vi sine kapilarnog podizanja vode direktnim mjeren,jem vIsi se
pomocu staklene cijevi promjera 2,0-3,0 em i duzine 1,5-2,0 m, koja je na oba
kraja otvorella. Poremeceni uzorak (oko 300g) osusi se na zrakll, izmrvi u sitan
prah, bez drobljenja zrnaea i sipa u slojevima od po 10 em u cijev sa potresanjem
kako bi se materijal sabio do stalne zapremine. Donji kraj eijevi se prethodno
(5.4.)
zatvori staklenom vatom i uroni u stakleni sud sa destilovanom vodom, s tim da
donji kraj cijevi ne smije lezatt oa dnu posude (sl. 5.3-a). Stakleoa cijev je
graduirana od po 1,0 ern iIi se pricvsti za skalu i promatra visina penjanja vode.
Odstojanje izmedu nivoa vode u sudu i gornje ivice vlaznog uzorka predstavlja
visinu kapilarnog penjanja h,.
----------------------------~M7,~ha~'~,ika~·~fl~a--------------------~----135
f! Geomehanitke osobine, klasifikacije i me/ode ispitivanJa fla 5. Voda u tlu

Rezultati ocitavanja u odredenim vrernenskim intervalima nanose se na .

1=
ho + hc h
dijagram (s1. 53-b), gdje se na apscisi prikazuje vrijeme, a na ordinati visina (5.6.)
penjanja vode. Ovaj !lacin ispitivanja traje veoma dugo, posebno kod glinovitih X x
materijala. Taka npr. kod pjeskavitag tla traje 16 sati, a kad glinavitag aka 64 sata.

@
E 1000
I
~~J
E
STAE~lENA _ I ii!
CIJ
J! '00
£{' 5 mm 1:

" II'
2 600 1 /
.
'/1
:I V--I""
I ,
I .

r - <
~
r- SKAL A
W
~ 400
~ \ I
i I l-ip!JE~ K
i he <
z / /' I ,- P"AS
200
,- "'
1·
~
GUN

~
I~
'-
" V, SI.5.4. Serna ureilaja za mjerenje visine kapilarnog penjanja he i koeficijenta propusnosti k
--
- l 8
VRUEME U
16
CASOVIMA
32 6l.
t [log hJ
118
(a), sa dijagramom za proracun visine penjanja i koeflcijenta propusnosti (b), po
metodi mjerenja brzine horizontalnog krelanja vade.

Sf. 5.3. Odreilivanje visine penjanja vode he direkmim mjerenjem (a), sa dijagramam dabijema, nakan sredivanja, diferencijalnu jednadzbu:
kapi/arnog penjanja vode u tlu (b), i to za pijesak (1), prasinu (2), i glillovito tlo k·h
(3). xdx.=-~·dt, (5.7.)
n
(b) Mjeren.je brzine horizontalnog kretanja vode pod uticajem kapilarnag iz kaje se integrisanjem dobije:
pritiska vrsi se uranjanjem pripremljenog uzorka u vodu u horizontalnom polofaju £=2kh=2k Ch +h)
o c· (5.8.)
(sl. 5.4.-a). Suhi prah usitnjenag materijala nabije se u staklenu cijev, kaja ima na t n n
jednoj strani mrezlcu, a na drugoj filter i cep. Radi oslobadanja zraka kroz cep je U ovoj jednadzbi dvije su nepoznate velicine, ito: k i he. Ove velicine
provucena cjevcica, a iz uzorka poseblla cjevcica za mjerenje kapilarnog podizanja
odrede se uranjanjem cijevi najprije na malu dubinu hOI i odredi odnos 6.(Xd2;~tf'
vade he. Uranjanjem uzorka sa cijevima u posudu sa vodom, na dubinu ho, ona ce
zatim se spusti na vec.u dubinu h02 i odredi drugi odnos ~(x2l~t2' Iz ovog se
kroz mrezicu prodrijeti u uzorak na dubinu x. Promatranjem promjene boje
dobiju dvije Hnije u dijagramu x 2 :t (s1. 5.4.-b) na osnovu cega se mogu pisati
materijala u uzorku mozerno odrediti granicu vlazenja i brzinu kapilarno zasicenog
slijedece jednadzbe:
podrucja pod uticajem ukupnog pritiska h= ho+h;..
Prema Darcyjevu (Darsijevu) zakonu brzina kretanja vode Vs u porama (Xl)' = 2k (h ., h ). (5.9.)
iznasi (Nanveiller, 1981): I..,. 01' l" '
tl n
Ie·; dx.
Vs :::::::--= (5.5.) (x,Y=2k(h h)
n dt \., 02 + l' •
(5.10.)
a uvrstavanjem gradijenta: t2 n
iz kojih mozemo dobiti vrijednosti k i hr za ispitani materijaL

136 Mehmrika /la Meba/lika fla 137

!J Geomehanicke osobine, klasifikacije i metode ispitivanja tla
(c) Mjerenje kapilarne visine pomoco kapilarimetara vrsi se ovisno 0
njihovoj konstrukciji na vise nacina, a kao najpoznatiji su: Beskowa, Jtirgensona i
Engelhardta. Najvise se primjenjuje kapilarirnetar Beskowa, koji se sastoji od dvije
posude medusobno spojene u donjim dijelovima gumenim crijevom (sI.5.5.).
Uzorak materijala u tecnol11 stanju stavlja se u lijevu posudu, na filtarsko dno,
ispod kojeg se nalazi destilirana voda i ziva. Zrak se prethodna mora ispustiti kroz
poseban venti! taka da u vodi ne ostanu rnjehurici zraka. Zatim se desna posuda
spusta naniu, cime se stvara potpritisak u vodi, koja je u vezi s uzorkom. Kada
ovaj potpritisak postane veci od kapilarnih sila u uzorku, zrak pocinje prodirati
kroz uzorak u vidu zracnih mjehurica. Visinska razlika hf{ izmedu nivoa zive u aba
suda u trenutku izjednacenja potpritiska i kapilarnih sila, preracunata na visil1u
vadenog stupa j uvecana za visinu vodenog stupa hw ispod llzorka, daje vislnu
kapilarnog podizanja hr·
SI. 5.5. Beskowljev kapilarimetar za mjerenje visine kapilarnog penjanja.
Posto je ziva 13,6 puta teZa od vode, to ce prema slici 5.5. visina
kapilarnog uzdizanja vode biti:
h,=13,6 hg+h w (em). (5.11.)
Beskow (Beskov) kapilarimetar moze se upotrijebiti do h,,,lO,O m.
Nasim standardom predviden je Beskov kapilarimetar drugacijeg oblika, te
se visina kapilarnog upijanja izracunava iz izraza:
h,.=k·h 1=26.4·h 1 • (5.12.)
gdje je:
);- 26,4 - konstanta kapilarimetra;
138 Mehallika Ila
5. Voda u tIu
);- hi - visina zivinog stupa u em.
Kod Jtirgensonovog kapilarimetra mjeri se pritisak zraka, koji je potreban
da zrak prodre kroz uzorak. odnosno da savlada kapiJarne sileo Ovaj pritisak
preracunat u visinu vodenog stupa odgovara visini kapilarnog podizanja vade.
Labaratorijski dobiveni podaei raziikuju se od stvarnih velicina dobivenih
"in situ", jer su poroziteti tla i pripemljenog uzorka raziiciti. U prvom i trecem
slucaju poroznost uzorka razlicita je od poroznosti rnaterljala u prirodi, a u drugom
slucaju materijal se ugradttie u tecnom stanju i naknadno se konsoliduje, sto je
opet izvan realnih terenskih uslova. Laboratorijske velicine mogu sarno posJuziti
kao indikativne i uporedne vrijednosti. Teorijskim razmatranjem dokazana je
ovisnost izmedu kapilarnog dizanja hr (em) i koeficijenta propusnosti k (em/s)
(Nonveiller, 1981), koja se krece izmeou:
0,7 h 2,4
.Jk < ,<.Jk' (5.13.)
Mjerenje visine kapilarnog penjanja vode u_Iaboratoriji vrSl se sarno na
poremecenim uzoreima, te navedene velicine irnaju samo kvalitativnu vrijednost.
5.3. PROPUSNOST TLA
Cestice tia razlicitih velicina i oblika formiraju nepravilnu mrezu kanala,
kod kojih se poprecni presjeei, tecenje i trenje na zidovirna pora mijenjaju od tacke
do tacke. Kod analize protieanja vade kroz ovakvu mrezu kanala pararnetre
propusnosti treba shvatiti kao statisticke prosjeke.
Pretpostavlja se da je tIo zasiceno vodom i da ne dolazi do pomjeranja
cestica, pod uticajem vade koja protice, nego cine cvrst skelet. U tIu su pore
najcesce taliko male da se moze usvojiti pretpostavka 0 laminarnom
(bezvrtloznom) kretanju vode.
5.3.1. PROTlCAN]E VODE KROZ VODOPROPUSNO TLO
Hidrostatski pritisak se prema osnovnoj jednadzbi hidrostatike moze
napisati u obliku:
(5.14.)
iii hidrostatski pritisak u nekoj tacki tecnosti jednak je pritisku na povrsini po
uvecan za umno.zak visine pritiska hI' i jedinicne tezine vode y. Pritisak na povrsini
je atmosferski pritisak, te se hidrostatski pritisak dobije mnozenjem vi sine pritiska
sajedinicnom tezinom vode, tj:
 5. Voda u flu
/J GeomehaniCke osobine, klasifikacije i metode ispilivanja fla

(5.15.)
PIEZOMETARSK! NIVO n
c --+~~~---II c
Prema tome, velicina hidrostatskog pritiska u nekoj tacki vode ne zavisi od ~
~vo flj
povrsine na koju djeluje, vee samo od poloZaja date tacke, tj. vezana je za
potencijalnu energiju. U hidraulici, pored ove energije, poznata je i kineticka
energija, kao posljedica kretanja vode. U mehnici tla brzina kretanja vode je mala
pa se kineticka energija zanemaruje, te je sva energija uslovljena poloZajem, dakle
potencijalnom energijom.
Potencijalna energija vode moze se ustanoviti mjerenjem visine do koje bi
se voda u mjemim cijevima digla, ovisoo 0 visini tacke koju ispitujemo i 0 pritisku e~'vjp
pod kojim se voda u toj tacki nalazi (sI.5.6.). Potencijalna energija je funkcija
visine stupa potrebna da se odrzi ravnoteZa sa pritiskam vode. Cijevi kajima se
•
mjeri visina vade nazivamo piezometri, a nivo do kojeg se izdigla voda nazivamo eEl A,
piezometarski nivo. N,
piezometarski
Piezometarski nivo mjeri se od zajednicke ravoi (A-A) tako da ukupnu nivo
visinu h (s1.5.6.) sacinjava geodetska visina z i visina pritiska iii piezometarska piezometar~
visina, odnosno piezometarski pritisak hp , tj: v;slna h~= '(w

ukupna
visina - - - h , hn.. ll-piezometarska
FZ X'w visina
odnosno prerna slid 5.6.-b: -h'Z-u,kl.,lpna
B, v!s!na
z,

} (5.16.)
A zajednicka ravan
z, geodetska
visina

Sl. 5.6. Proticanje vode ispod zagatne stijene (a) i proticanje vade kroz uzarak tla (b).
Kada u dvije tacke zasicenog terena vodom piezometri ne pokazuju isti
nivo, voda ce teCi od viseg ka nizem nivou, jer se javlja razlika u piezometarskim
nivoima (s1. 5.6.-b), teje hidraulicka visina: Hidrostatski pritisak (J.h·yw) na jedinicu duzine linije proticaja nazi va se
i1h=hrh2' (5.17.) gradijentom pritiska:
Na slici 5.6.-a dat je presjek kroz zagatnu stijenu, koja usporava vodu na
nivou n, a na visini usporne vade hp (piezometarska visina) iznad povrsine
Ii P
=!lh. Y I
I'
w (5.19.)
poroznag tla. Linije kojima protice voda sa veceg na nizi niva nazivaju se linije dok je hidraulicki gradijent, iIi hidraulicki pad dat bezdimenzionalnim odnosom:
proticanja. Linije jednakih patencijala nazivaju se ekvipotencijalne linije. Radi
ilustracije visine pritiska prikazan je presjek kroz uzorak tla (51. 5.6.-b) kroz koji je
proticanje laminarno ijednodimenzionalno. Pomocu piezometarskih cijevl maze se
odrediti piezometarski pritisak, odnosno piezometarska visina. U tacki BJ to je hpj,
Ii =;: = ~ I· (5.20.)

Prema tome, hidraulicki gradijent je gubitak hidraulicke visine h po

au tacki B2 to je hp2 , tako da razlika u ukupnim visinama iznosi:
jediniei duzine protieanja vode l, iii odnos izgubljenog poteneijala vode na
protlcaju prema predenom putu.
(5.18.) Opeenito se pad piezometarske linije u hidraulici racuna prema izrazu:
----------------------------~M7,~ha=a=~=a=ti~a--------------------------141
140 Mehanika Ila
II Geomehanicke osobine, klasifikacije i melode ispilivanja Ila
5. Voda 1111/1

Ukupna kolieina vode q, koja u odredenom vremeou t prode kroz tJo

povrsineA dobije se izjednadzbe (5.25.):
(5.21.) !i=t·k·i q=k·A·!·i, (5.26)
A '
Brzina proticanja tecnosti kroz tio moze se izraziti slijedecom
empirij skorn formulorn:
K.
odahle je koefieijent filtri~: o~n~s:(:::::F = A.~ '. ~h I, (5,27.)
V:'::::-l p ' (5,22.)
I]
gdje je:
odnosno ako uvrstimo vrijednost za ip Gedn.5.19.), dobijemo:
q
V=--l,
Yw K . v : - brzina protieanja vode kroz tlo (emls);
(5.23.) A
I] q: protieaj vode ujediniei vremena (em'!s);
gdje je: A : povrsina presjeka t1a kroz koji teee voda (em');
K- empirijska konstanta ovisna 0 vrsti da, poroznosti, veliCini i obHku pora 6..h
i sl., ali nezavisnaje od fizickih osobina tecnosti; i : - hidraulicki gradijent (bezdimenzionalan);
T7 - viskozitet tecnosti·(vode). I
Obicno se problemi proticanja u mehanici tla rjesavaju prj konstantnoj &= razIika u nivoirna vode oa ulazu i izlazu promatrane duzine 1 (em);
temperaturi, zbog cega se fizicke konstante (17 i Yw) mogu smatrati konstantnim 1 = duzina toka vode kroz tlo (em);
velicinama, te se moZe uvesti slijedeca zamjena: k: koefieijent propusnosti (emls).

YwI] = k, (5.24.) Koeficijent propusnosti k predstavlja znacajnu osobinu tla koji varira II
K veoma sirokim granicama od oka 102 cm/s za krupni i cisti sljunak do 10. 12 za
Izraz za brzinu bite"e",:_ _-, koloidnu glinu. Orijentacione vrijednosti koeficijenta propusnosti (filtracije) za
Iv=k·ib materijale razlicite granulacije date su u tabeli 5.3.
iii (5.25.)
DhJ
L::L]-z-'k (emls).
Pribliine vrijednosti koejicijenta propusnosti (filtracije)
Tabela 5.3.
koeficijent
propusnosti k I 10" 10'2 10"3 104 ](i' 10" ... io" 10" 10"
Ovaj izraz (5.25.) je na bazi eksperimenta prvi ustanovio francuski naucnik (emfs) I I I I ! I
Darcy (1856, godine) i postavio hipotezu da je fiktivna brzina (v) tecenja kroz krupni i
propusno tlo direktno proporcionalna hidraulickom gradijentu pritiska (i ). vrsta cisti krupni fini pijesak
homogene gline
materijala sljunak pijesak prah i smjese
Ovaj, u Jiteraturi pozna! kao Dareyjev (Darsijev) zakon predstavlja
osnovni zakon linearnog, jednodimenzijalnog protieanja vode kroz tlo usljed propusnost
gravitaeije. propustan slabo propustan
materi· aJa
Koeficijent k naziva se koeficijent propusnosti i fizicki se interpretira kao
brzina proticanja kod jedinicnog hidraulickog gradijenta. Opcenito se smatra da su sva koherentna i nekoherentna tla propustljiva za
Razlika u nivoima NJ i N, (sl. 5.6-b) &z (jedn. 5.17.) predstavlja izgubljeni vodu, sarno su razlicitog stepena propusnosti.
hidraulicki pritisak utrosen na savladavanje otpora nastalih tecenjem kroz Brzina proticanja vade kroz tIo v je imaginarna velie ina, jer se
homogeni propusni materijal na dutini I. pretpostavlja da voda tece kroz tl0 cijelorn povrsinom. Medutim, ana tece sarno
142 --------------------------M~,~h~"'~liw~ti~a-------------------------- --------------------------~M~,~ha="~ifu~tw~-----------------------143
II Geomehanicke osobine, klasifilw.ci.fe i metode ispitivanja rfa 5, Voda u flu

kroz pore tla, i to veeom brzinom. Efektivna brzina je ovisna 0 poroznosti tla n, jer 5.3.2.1. lspitivanje propusnosti penneametrom sa
se za proticanje ne moze uzeti povrsina A, vee sarno dio presjeka n-A, pa je: konstantnim padom
q v
v =--=- (5.28.) Pomocu metalnog cilindra sa zaostrenom donjorn ivicom izvadi se
A'n n'e
neporerneceni uzorak tia dijarnetra D i duzine L. Nakon izravnanja donje i gornje
Ni ova efektivna brzina vode ne moze odraiavati prave i realne uslove
ivice uzorak se stavlja u aparat izmedu donjeg i gornjeg filtera (st. S.7-a). Donii
tecenja. Pretpostavlja se, nairne, da voda teee od najviseg do najnizeg visinskog
filter sastoji se od gustog sita i filtarskog kamena da bi se sprijeeilo ispiranje finih
potencijala najkracim putevima i kroz slobodan dio presjeka. Medutim, stvarni
cestic~ dok gomji filter sacinjava sarno filtarski kamen, jer postoji manja
putevi tecenja su slozeniji. Voda teee kroz labirint pora zaobilazeci cestice u
moguenost od ispiranja cestica. Voda se dovodi u uzorak sa donje strane i pomocu
raznirn srnjerovirna, te je stvarna brzina toka u raznirn tackama drugaeija od
preljeva odrZava stalan nivo. Kad voda prode kroz uzorak pod stalnim pritiskom h.
efektivne i po veIicini i po pravcu.
prelijeva se na izlazu u graduiranu menzuru, gdje se mjeri protok u odredenim
Darcyjev zakon vaii sarno za larninarno kretanje vode u tlu, tj. mimo
vremenskim razmacima.
kretanje bez vrtloga i za male brzine. Ovaj uslov moie biti ispunjen kod sitnozrnih
materijala kod kojih nema turbulentnog tecenja kao kroz krupnozrna sljunkovita
tla.
Koeficijent propusnosti k moZe se odrediti iaboratorijskim, terenskim i
racunskim putem.
®
Laboratorijsko ispitivanje najvise je rasprostranjeno i vrsi se na
neporemecenim uzorcima. Tacnost rezultata ovisi 0 reprezentativnosti uzorka,
stepenu neporemecenosti uzorka i od nacina ispitivanja. h
FILTER
UZORAK
Terensko ispitivanje daje tacnije rezuitate, jer u cijelosti odgovara
terenskim uslovima tla, ali se zbog dugotrajnosti ispitivanja i velikih traskova rjede
primjeniuju u nasoi praksi. h,
Racunsko odredivanje koeficijenta propusnosti daje najmanje tacne h
rezultate, jer se pri proracunu ne rnogu obuhvatiti svi faktori koji utjecu na MENZURA
vodopropusnost tla. .sz

5.3.2. MJERENJE KOEFlCl]ENTA PROPUSNOSTI

U LABORATORl]I
Ispitivanje propusnosti u laboratoriji vrsi se na bazi mjerenja protoke vode
kroz uzorak tla odredene velicine i pod stanovitim pritiskom i to pornocll aparata
takozvanih penneametara.
Za jace propusne materijale koriste se permeametri sa konstantnim
pritiskom vode, a za manje propusna tla permeametri sa promjenJjivim
pritiskom vode. U oba slucaja ispitivanja se provode sa neporernecenirn uzarcima
tla. Ispitivanja se mogu vrsiti i na poremecenim uzorcima ukoliko nije moguce
dobiti neporemecene, kao sto je slucaj sa nekirn nekoherentnirn materijalirna. U
tom slueaju zbijenost uzorka treba da odgovara zbijenosti materijala u prirodi.
SI.5. 7. Serna permeametra za rnjerenje propusnosti uz konstantan pritisak (aj i promjenjljivi
pritisak (bj.
Najprije se voda upusta u uzorak, kako bi se sve pore prethodno ispunile
vodom. Kada pocne isticanje vode u rnenzuru, u stanovitim vremenskim
intervalima mjeri se pratok vode i pritom odrz.ava stalan nivo u gonjem bazenu.
Prema tome, ovo laboratorijsko ispitivanje koeficijenta propusnosti svodi se na
mjerenje kolieine. vode (Q), koja pod odredenim gradijentom (i ) teee kroz uzorak
poznate duzine (L) i popreenog presjeka (A), u odredenom vremenu (t). ti·:
Q = A- k . i . t , (5.29.)
gdje je:

144 --------------------------~M~'~,h-a'~liw~t~w---------------------------
Mehalliwtla 145
 II Geomehanicke osobine, klasifikacije i metode i$pitivanJa tia 5. Voda u flu

D'n h Q a·L h
=- ,
r:::
A=-4-' v=k·i, i=-, V (5.30.) t=--·ln-' (5.35.)
L A·t k·A h2
v~~iZ
o Zamjenom Neperovog logaritma dekadnim In=2,3Iog dobije se koefieijent
te nakon uvrstavanja iZmjerr:: : (5.31.)
propusnosti:
A·h·t
Kolicina vode koja prode kroz uzorak duzine L (em) ocitava se u £.a h
k=--·2,31og-' (emls). (5.36.)
pojedinim vremenskim intervalima t (s), taka da se dobije pojedinacna i ukupna A'Llt h,
. kolicina vode Q (lis).
pri cemu je vremenski interval od pocetka do kraja ispitivanja uzet kao ..1t, u kojem
5.3.2.2. Ispitivanje propusnosti sa opadajuCim pritiskom vode mjerimo visinu vode u cijevi hI j h2•

Penneametar sa opadajucim, odnosna promjenljivim padom sastoji se ad Permeametar sa promjenjivim pritiskom koristi se za slabije propusne
metalnog eilindra i vertikalne cijevi sa centimetarskom podjelom odozgo prema materijale.
dolje (sl. 5.7.-b). Opcenito na vodopropusnosttla u1jecu:
Neporemeceni uzorak dijametra D stavi se sa cilindrom u d?IJji dio aparata a) Dijametar zrna kod krupnozrnog tla, koja se moZe iskazati odnosom
koji se potopi u posudu sa vodom, ciji se nivo odrZliva stalnim pomocu preljeva u k=j(D').
ravni donje iviee poroznog kamena. b) Temperatura. Koeficijent vodopropusnosti ovisl 0 viskozitetu, tecnosti,
Prije pocetka ispitivanja dosipa se voda u staklenu eijev sve dotle dok ne koja protice kroz pore tla. Buduci da viskozitet ovisi 0 temperaturi, to rezultati
zasiti uzorak i prode kroz njega, nakon eega se u razlicitim vrernenskirn ispitivanja ovise 0 temperaturi pri kojoj se izvodi opit. Zbog toga se nastoji
intervalima ocitava nivo u cijevi. ispitivanje provesti pri nonnalnoj temperaturi od 20 °e.
Ako je A povrsina presjeka uzorka (em'). L visina uzorka (em), a presjek Ukoliko se ispitivanje provodi pri nekoj drugoj temperaturi, onda rezultat
vertikalne cijevi (cm2), hI visina vode u cijevi plije i h2 poslije ispitivanja (em), treba korigovati prema izrazu:
onda ce se u diferencijalnom vremenskom intervalu dt sniziti nivo vade u cijevi za
dh, te ce uzorak propustiti kolicinu vode dQ: k", = k, ~, (5.37.)
=
dQ a . dh iii dQ A- v . dt . = (5.32.) 1),0
Prema Darcyjevom zakonu kolicina vode koja prode kroz uzorak u gdje je:
vremenskom intervalu dt je: 1]1 - viskozitet vode na radnoj ternperaturi;
h '120 - viskozitet vode pri temperaturi od 20°C;
h
dQ=A-k·dt,jerje V= k '1,. a i=-. (5.33.) k{ - vrijednost koeficijenta propnsnosti na radnoj temperaturi.
L L Relativni viskozitet vade (1'lt) za razne temperature prikazan je u tabeli 5.4.
Izjednakosti ovihjednadzbi proizlazi:
h a·dh·L Viskozitet vode pri razlicitim temperaturama
a·dh=A-k ·dt iii dt=--- (5.34.) a ea
T,b154
L k·A·h
20'
'fcmperalllra-vode . .100 .....
Integrisanjem lijeve i desne strane dobije se: iOc) . 0 I. 10 . 14 .18 30.'. 1 ... 40

dh Relativrii
1.78 1,31 1.17 1.06 1,00 0,80 0.66 0.28
jdt=a.Ll , odnosno ~iskozitet n. -.-
o k·A h , h Odnos-fJip'iJi 0.56 0.76 0.85 0.95 1.0 1.25 1.52 3.60

-------------------------~M~,~ha-"7,i~~,m-------------------------147
146 Mehallika ria
II Geomehanicke osobine, klasifikacije i metode ispitivanja tla
5. Voda II rill

c) Koeficijent pora. Koefieijent vodopropusnosti prema nekim autorima

H
(Nonveiller, 1981) za pjeskovite materijale moze se odrediti na osnovi poroznosti: k min = odnosno,
H J / k J + H, / k, + .. R" / k"
n' e3
k=a' , iIi k=a·----, (5.38.)
(1- n) 2 l+e _ k,H, +k2Hz +, ..k"H"
odnosno, (5.40.)
H
gdje je a pravac regresije, koji se moze odrediti mjerenjem vodopropusnosti u
laboratoriji, na materijaiima ugradenim sa razliCitim koeficijentom poroznosti n
(sl. 5.8.-a).
Za glinu i praSinastu gIinu ova ovisnost izraZava se putem izraza:
gdjeje:
lh I-J" H3, .. ' H" - debIjina slojeva;
n
logk =b ·--+logko , (5.39.) H - uknpna debIjina svih slojeva;
I-n k[, k" k3, ... k" - koeficijenti vodopropusnosti za svaki sloj;
kmin - srednji koeficijent vodopn?pusnosti svih slojeva za tok
gdje se b i k" odreduju za svaki materijailaboratorijskim ispitivanjem (sl. 5.8.-b). vode upravno na slojeve;
- srednji koeficijent vodopropusnosti svih slojeva za tok
@ vode u pravcu slojeva;
k - prosjecna vodopropusnost uslojenog tla.
o.5
o.4 .J! 0
5.3.3. MJERENJE PROPUSNOSTl TLA NA TERENU
!t- 0,9 /'

-.
~ I_ 0.3

.../. l
cD, a
e,:. V
Y
I{'
Ovisno 0 vrsti tla, polofaju nivoa podzemne vode prema nepropusnim
~-I'~ . - O.7
. 'v, • slojevima, padu nivoa podzemne vode, udaljenosti od rijeke, itd., postoji vise
0
.111 k'!l00il!~\21-
II
!'1log k::b.e-+logk o !

.' . .
e ,
:::00 nacina ispitivanja i raznih oblika formula za proracun koeficijenta propusnosti na
0, 6t----+ +
terenu (Aljtovski. 1973).
o,0 ~ 0,5 Terenske metode ispitivanja koeficijenta propusnosti mogu se svrstati u
200 400 600 0.001 0.01 0.1 1.0 10.0
10' k(cm/s) log10' k{cm/s)
slijedece osnovne grupe:
y Neposredno mjerenje brzine tecenja vode, uz primjenu Darcyevog zakona
(bojenje. zaslanjivanje, geoelektrika i sl.).
Sf. 5.8. Primjer ovisnosti koeficijentQ vodopropusnosti (k) i apsolutne poroznosti (n) za >- Mjerenje koeficijenta propusnosti vode pumpanjem iz bunara;
pijesak (a) i glinu (b) (Taylor, 1948). >- Mjerenje koeficijenta propusnosti nalijevanjem vode u busotine, bunate iii
raskope kod propusnosti samo uz dno iIi kroz bokove, iIi kroz dno i bokove.
d) Raspodjela, povezanost i obHk pora, sto ovisi 0 strukturi tla; Ovdje spada najvise primjenjivana u nekoherentnim materijalima metoda
e) Kolicina gasova u porama,jer sprecava tok vode (stepen zasicenja). Lefrane (Lefrank),
f) Slojevitost tla, zbog cega je potrebno za svaki sloj odredene debljine >- Ptjmjena analogije sa granulometrijskim sastavom tla, odnosno koeficijentom
(H,) ispitati vodopropusnost (k n ), pronaci aritmeticku vrijednost za tok jednolikosti.
vade upravno (krninJ i u pravcu slojeva (kmaxJ iii kombinovano (k) ~ Mjerenje vodopropusnosti u stijenskim masivima vrsi se metodom Lugeona
tecenje po izrazu (Smith, 1993, Craig, 1995.): (Lizona).

148 Melwnika Ifa

Melwllika Ila 149
fJ Geomehanicke osobine, klasifikaci}e i metode ispitivanja ila 5. Voda u tlu

5.3.3.1. Neposredno mjerenje propusnosti tla q = A . k . i = 2lnHk aZ

ai'
iii (5.4!.)
Kod nagnutog nivoa podzemnog toka vode u homogenoj sredini
koeficijent propusnosti se moZe odrediti na bazi Darcyjeve jednadzbe. Na al
q-=2nHkaz.
izvjesnoj udaJjenosti izbuse se dvije busotine u vodonosni sloj, te se u uzvodnu I
busotinu ubaci boja iIi neka so koja se prati na nizvodnoj busotini uzimanjem i Integrisanjem u granicama ispitivanja dobije se:
kontrolom uzoraka. Iz proteldog vremena od momenta ubacivanja boje u jednu do
njene pojave u drugoj busotini izracuna se brzina (v), a iz razlike nivoa podzemne "1
qIrl=k2nH zaz. f
vode pad i gradijent pritiska (i ). Na bazi ovih podataka izracuna se koeficijent l! <:2
propusnosti (k) po Darcyjevoj jednadzbi (5.25.). Pouzdani rezultati mogu se dobiti iii (5.42.)
sarno aka je vodonosni sloj homogen i ako je jednolican pad nivoa podzemne
12
vade. qln-=2knH(z, -z,}.
II
5.3.3.2. Mjerenje propusnasti tla ispumpavanjem vade
iz bunara Koeficijent ro usnosti bit ce:
l
In-'-
k = q I, (5.43.)
2n H(z, -Z2)

Radi dobivanja potrebnih podataka za proracun izbuse se na odredenom

odstojanju (/J i i 2 ) dva piezometra za ustanovljenje pada podzernne vode pri
pumpanju (s1. 5.9.). Iz podataka 0 snizenju nivoa vode u piezometrima (z) i na
osnovu mjerenja protoka (q) u bunaru izracuna se koeficijent propusnosti
VODONOSNI SLOJ·
Gedn.5.43.). lzraz i oznake date su za slucaj otvorenog vodonosnog sloja
konstantne dubine. kao i za arteske podzemne vode, ako se bunar nalazi daleko od
NEPROPUSNO no' rijeke iIi vodnog bazena.
Zavisno od duzine bunarskog filtera U odnosu na debljinu vodonosnog
slaja razlikujemo savrSene bunare, sa duzinom 'filtera jednakoj debljini
SI.5.9. NaCin mjerenja propusnosti tla ispumpavanjem vade jz bunara (I) i osmatranjem vodonosnog sloja i nesavrSene bunare, gdje je duzina filtera manja od mocnosti
nivoa vade na piezometrima (2), Cime se formira depresiona linija (3). vodonosnog sloja.
Kada je bunar daleko od recipijenta, a voda je pod pritiskom (s1. 5.1O.-a),
Ispumpavanjem vode iz izbusenog bunara formim se depresiona linija (3) koeficijent propusnosti nalazimo po formuli Dopuit (Dipija):
u njenoj okolini, na osnovu cega se ustanovi koeficijent propusnosti. R
Hidraulicki gradijentjednakje nagibu krive: O,366Qlog-
ro (5.44.)
OZ
z-,> 1=-
k
H· Zo
az'
a 2lrcH je povrsina fonniranog bunara radijusa I i visine H.
a ako je voda bez pritiska (s1. 5.1O.-b):
Protoka vode bit ce:
--------------------------~M~,~ha-"~iw~,I~a------------------------151
150 MelialJika tla
II Geomehanicke osobine, klasifikacfje i metode ispitivanja tla 5, Voda u till

busotine. U ovom slucaju infiltracija ima i horizontalni i vertikalni

R smijer.
O,73Qiog- Prva verzija se rjede prirnjenjuje, jer postoj i mogucnost stvaranja cepa na
k = To . (5.45.)
dnu busotine, cime hi se dobili nerealni rezultati.
(2H - Zo)Zo Ispitivanje se provodi u dvije iIi tri faze, ovisna a nivou podzemne vade u
adnosu na ispitivanu etazu. Kod pojedinih faza ispitivanja potrebno je imati u vidu
s/jedece kriterije (sl. 5.11.):
fO a) Potrebno je sniziti niva vode u kaloni za 2-3 m ispod ustaljenag nivoa
@ Q Q
,
"t- R
j
@ podzemne vode, te pratiti parast nivoa podzemnih voda u ovisnosti 0
vremenu (dhJdt), po moguenosti sve do ponovnog uspostavljanja

..,,--
-- - -::..=.ooj
_- ~z~
t
',.,~ ,~,~ <~

ravnoteze, za koju se maze pastaviti kriterij ±1 em u vremenu ad 30 min .

iz svakog citanja. Snizenje se moZe posti6i ispumpavanjem iii
kasikovanjem.
. .' . b) Nakon prve faze voda se nalijeva u kolonu do vrha kolone i tada se pocinje
. .....
registrovati kolicina vode (Q) u ovisnosti 0 vremenu (t), s tim da se
:. H . ___ .
odrZava konstantan nivo vade u koloni (dQldt). Mjerenje se provodi tri
. ~ /~, ~ .... '0_-'·'~·
puta u trajanju po 30 min .
~o e) Treea faza zapocinje od casa kada prekidamo dolijevanje vode u kolonu
(Q::;;O). Mjerimo pad vade u kaloni u ovisnosti a protekJom vremenu sve do
SL 5.10. Sema savrSenog bunara sa vodom pod pritiskom (a) i bez pritiska (b) gdje se R i z.., uspostavljanja ravnoteze (-dhJdt).
dobije mjerenjem nivoa vode u piezometrima, odnosno u bunaru. Registraeija pada iii porasta nivoa (h) iii koliCine dolivene vode (Q) ovisno
o vrernenu (t) provodi se prema dnevniku ispitivanja (Selimovie, 1985).

5.3.3.3. Mjerenje propusnosti tla metodom Lefranc DIZANjE VODOSTAJA KONS TANTAN NIVO
u kotoni Q"O (
QoO
Metoda Lefranca (Lefrank) spada u red terenskih ispitivanja ,-", ,::§)
vodopropusl1osti sitnozrnih nekoherentnih materijala, kod cega treba biti ® 1M :
zadovoljen uslov laminamog tecenja. Radna organizacija "Geotehnika" ucinila je
izvjesne modifikacije eve rnetode. taka da se danas koristi kao modifikovana
NPV
metoda Lefranca.
Ovu metodu prvi put je primijenio Lefranc u Tunisu za ispitivanje
sitnozrnog pijeska. lnace se ispitivanje vodopropusnosti ovom metodom obavlja u
pjeskovitim, sljunkovitim i gIinovitim terenima. Prineip se sastoji u upumpavanju
vode u busotinu pri cernu se vrsi osmatranje infiltracije vade u tIo. Ispitivanje se
vrsi po etaZama i taka se dobije prosjecna vrijednost vodopropusnosti tla. Visina
etue avisi 0 hidrogeoloskim karakteristikarna tla, a kre6e se do 100 em.
Metodu Lefranc primjenjujemo u dvije asnovne verzije:
(1) busotina je zacijevljena do dna, tako da se infiltracija vode vrsi sarno
kroz dna busotine u vertikalnom smjeru I, Sl. 5.11. Faze ispitivanja vodopropusnosti ispod nivoa podzemnih voda: dizanje vodostaja
nakon sniienja NPV (a), odrzavanje konstantnog nivoa (b), spustanje vodostaja
(2) sa dna izbusene i zacijevljene busotine izbusi se slijedeca etaia
(e).
duiine 30 do 100 em. Infiltracija vode obavlja se kroz neoblozeni dio

152 --------------------------~M~'~,w-'~I&~a-t~m---------------------------- Mehallika ria 153

f1 Geomehanicke osobine, klasifikacfie i metode ispifivanja Ila 5. Voda u tlu

U slucaju kada se etaZe nalaze iznad nivoa podzemne vode otpada faza "a"
KONSTA~TAN NIVO
i ispitivanje se provodi sarno na posljednje dvije faze. r .' PAD III PORAS! NIVOA
Busenje se izvodi na suho iii sa mal om kolie-inom vodene ispJake sa
minimalnim precnikom od 86 mm. Busotina se izbusi do predvidene dubine gdje b'
'. .. ,:.;'
Zelimo ispitati vodopropusnost, a nakon toga se oblozi zastitnim cijevima (oblozne
kolone) do dna. Prilikem spustanja obloznih kolona treba voditi rac.una da se
postigne sto tjesnji kontakt kolone i stijenke busotine. Etazu treba tako brtviti da
podzemna voda i voda u busotini imaju kontakt sarno preko ispitivane etaie, tj.
preko dna busotine iii neoblo:zene etaZe. Brtvljenje etaie provodimo take da na
dnu zacijevljene busotine (uz prethodno dizanje oblorene kolone za 20-50em)
izvedeno glineni cep visine 80-100 em.
Ukoliko je nivo podzemne vode blizu etare ispitivanja, cep izradujemo
nabijanjem plasticne gline u 3-5 slojeva. Ako je nivo podzemne vode visoko iznad
ispitivane etare, onda cep izradujemo ubaeivanjem bentonitnih kugli. Sarno
nabijanje izvodi se klipom koji je pricvrscen na busa~e sipke, a moze se koristiti i
hidraulicki pritisak busaceg pribora. 0 izradi cepa i postignutom brtvljenju ovisi
kvalitet ispitivanja. Kada je cep izveden, kolonu !reba utisnuti oko 20 em u cep.
Nakon toga pristupamo izradi elaZe tako da cep probusimo do kraja. Ukoliko smo S1.5.12. Proracun koejicijenta fwd vertikalne i horizontalne i'?filtracije sa konstantnim (a) i
se odlucili za verziju vertikalne filtracije (zacijevljenje do dna busotine), etaia je promjenljivim nivoom vode (b).
gotova nakon ciScenja dna busotine. Ako, pak, zelimo primijeniti horizontalnu
infiltraciju, onda nakon probijanja cepa nastavljamo s busenjem iduce elaZe od 80- gdjeje:
100 ellL 2,64xr 2 L
Kada je ew...a pripremljena za ispitivanje, treba sacekati da se uspostavi c ·log- (em); (5.48.)
ravnoteza nivoa podzemne vode u busotini, sto treba provjeriti mjerenjem nivoa L r
podzemne vode. q = Q (em3!s).
Proracun koeficijenta vodopropusnosti (k) provodi se ovisno 0 tome da t
11 imamo horizontalnu iii vertikalnu infiltraciju. Proracun koeficijenta vodopropusnosti u slucaju kad imamo sarno
Teoretske postavke za proracun koeficijenta propusnosti bazirane su na vertikalnu infiltraciju, g. kada je etaZa zacijevljena do dna, provodimo pomocu
izrazima dobivenim metodom elektricne analogije (MUller. 1968). slijedecih formula (sl. 5.13.):
Proracun koeficijenta vodopropusnosti u slucaju kad imarno horizontalnu >- u slueaju konstantnog nivoa (a):
infiltraciju, tj. kad etaZa nije zaeijevljena (sl. 5.12.), vrsimo po slijedecim
formulama za slucajeve: k =-q- (emlsee), Q=5,5·k·r·tH, (5.49.)
>- konstantnog nivoa (a): 5,5rH
O,37q L L :> u slucaju promjenljivog nivoa (b):
k = - - · l o g - (emlsee), za -;:>: 10; (5.46.) J,31xr Ho
LxH r r k =---xlog-- (emlsec). £11=t,,-to (5.50.)
>- promjenljivog nivoa (b): /';.t H,
c Ho Proracun se provodi obicno tabelarno, kako je prikazano tl tabeli 5.6. za
k = - . log - (emlsec); (5.47.) konstantan i promjenljiv nivo vade u busotini.
t H,

154 Mehallika tla Mehallika tla 155

 [J Geomehanicke osobine, klasifikacije i metode ispitivanja tla 5. Voda u tlu

I(ONS T"'NTAN NIVO C - konstanta izmedu 41 i [46 i obiono se usvaja C~ I 00.

PAD III PORAS~ NIVOA
®
--
Proracun koefictjenta vodopropusnosti po metodi Le/ranc
Ft. ,-,-.-- t,@ Tabela 5.6.
"I
,I ,
I ,I li... Conrl

~~
H

,-r 1--1 0'' 1_1=1

l==l 0·"1=1_~ 1=1 11--
HI
~r-
L II
{§2
III =1 0'' 1=1:--1 I
I i--
I
-4f.-
~..-

Sf. 5.13. Proracun koeficijenta vodopropusnosti kod vertikalne infiltracije: konstantan nivo
(aJ, pad i porast nivoa (b).

Ovim terenskim ispitivanjima koeficijenta vodopropusnosti (filtracije) na

terenu dobivene su za neke materijale priblime velicine u slijedecirn granicama
(tabela 5.5.):

Koejicijenti vodopropusnosti
Tabela 5.5.
VRSTA VRSTA
k (emfs) k (emfs)
MATERIJALA MATERIJALA
krupan sljunak 10,1.10"
pijesak, 0,5,3.10'3 ilovaca 10",10"
glimi 1O-9~1O"'2
prasina 1,0,2.10"
10"_10. 8 mulj 10",5.10,11
les

Pored laboratorijskog i terenskog iSpltiVanja propusnosti tla postoje 1Il 2.64

istraiivanja priblizne ovisnosti koeficijenta propusnosti (iIi vodopropusnosti, ako

se radi sarno 0 vodi) 0 dijametru zrna. Poznato je! da procjedivanje kroz tlo ovisi
o velicini pora, a ove opet 0 velicini i rasporedu zrna. Obrazac Hazena Allena
(Stojadinovic, 1984) zasniva se na opitima izvrsenirn na pijesku precnika izmedu "
0,1 i 3,0 mm sa c,,<5 koji glasi:
PADNlVOA H.
,
k = C . Dl~ (emfs).
NJ';V
(5.51.) U VREM.ENU at
DIZANlE NIVOA H.
" =rAJ
gdje je: ,, .. ,
U VREMENUA,

DlD - precnik pri prolazu 10% materijala na situ; ''''

H"~<ltlJ<lb\\no cJ

156 --------------------------~M7,7ha~"~~~a~ll~a--------------------------- Mehanika

fl Geomehanicke osobine, klasi/ikacife i metode ispilivanfa fla 5. Voda u rlu

Medutim, kod svih vliZnijih slueajeva temeljenja koeficijent propusnosti

(k) odreduje se terenskim ispitivanjima, posebno kod jaee propusnog tla. lz VDP(Lu) = Q (l/min, m, I MPa). (5.54.)
t ·Z· p,
prikazanih metoda vidljivo je da one ovise 0 uslovima podzemne vode pod kojima
se ona nalazi, polozaju i dubini nepropusnog sloja, vrste tla, nagibu nivoa
podzemne vode itd. U nekim slueajevima umjesto fluida vode koristi se zrak za Ovisno 0 polo:1:aju nivoa podzemne vode i lokaciji manometra (sl. 5,14,)
ispitivanje koeficijenta propusnosti, kao 5to je biD slucaj na Hidroelektrani Mostar. efektivni pritisak (Pe) racuna se prema izrazu:
Rezultati laboratorijskih ispitivanja propusnosti ceslo odstupaju od h +H -H
terenskih ispitivanja i stvarnih vrijednosti vodopropusnosti tla. Postoji vise razloga P ,=
m
P + m ,
10
W A"
'-'t'
(bar), (5.55.)
za ova odstupanja~ a medu najvaznije spada heterogenost tla tako da se koeficijent za slucaj da se nivo podzemne vode nalazi iznad sredine ispitivane etaze, a
vodopropusnosti mijenja u veoma sirokim granicama. Vodopropusnost tla veoma
h +H,
je osjetljiva na razne promjene u tlu, kao sto je promjena poroznosti, ispiranja P, - Pm + m /lp (bar), (5.56.)
dijela finih eestica, pukotinske strukture koje mogu nastati u glini, a u tom slueaju 10
voda se filtrira mrezom kanala, ild. Radi ovoga Ireba naslojati da se izvade ako je nivo podzemne vade ispad ispitivane etaie.
"neporemeceni" uzorci tla, sto je veoma tesko u sitnim materijalima, zbog cega se U ovim izrazirna simbali imaju slijedece znacenje:
pristupa terenskim ispitivanjima.
Q- ukupni protok vode (I);
t- vrijeme protoka (min);
5.3.4. ISPITIVANJE VODOPROPUSNOSTI STl]ENSKOG I - dliZina ispitivane etaZe (m);
MASIVA "IN SITU" pe - efektivni-stvarni pritisak u sredini etaZe (bar,MPa);
pm - visina od terena do manometra (m):
Najcesce koristena metoda ispitivanja VDP-i u stijenskom (karnenom) H 1- dubina od terena do sredine ispitivane etaZe (m);
masivu je Lugeonov opit, zasnovan na principu utiskivanja vode u nezacijevljenu Hw - dubina podzemne vade do sredine etaze (m);
busotinu na odredenoj izolovanoj duzini (etliZi) pod pritiskom od 0-10 bara. ilp - gubici vode u cijevima i cijelom sistemu (bar);
Pritisak se stupnjevito povecava do 10 bara i rasterecuje na 0 i na svakom stupnju p 10 - pritisak pri 10 bara;
se mjeri protok Q nakon stabilizacije pritiska i protoka i uz ostale poznate podatke
izracuna vodopropusnost u jedinicama lImln, m, pri 10 bara (1 MPa). Danas se ova Savremeni nacm ispltlvanja vodopropusnosti obavlja se
jedinica vodopropusnosti (VDP) skraceno oznacava sa Lu, po imenu autora samoregistrirajucirn instrumentima za mjerenje pritiska, protoke i vremena, te
Lugeona (Lizona). U engleskoj literaturi metoda je poznata kao "Water Pressure kompjuterskom obradom dobivenih podataka. Mjerae pritiska nalazi se u sklopu
Tests" (WTP). pakera, tako da registruje pritisak na gornjem dijelu pakera, eime se iskljucuje
Tako se vodopropusnost (VDP) u Lu-jedinicama dobije iz izraza: kalibracija opreme i proracun gubitka u cijevima do pakera.
Uobicajeno je da se etaZa uzirna duzine 5,0 m, koja se izoluje ad ostalog
VDP(Lu} = Q (lImin, m, 10 bara), (5,52.) dUela busotine pomocu jednostrukog iii dvostrukog gumenog pakera (sl. 5.14,-d).
t,[·p" kojih ima vise vrsta.
ili ako pritisak nije striktno 10 bara, sto je najcesce, onda se obieno linearnom Uspostavljanje odnosa izmedu vodopropusnosti dobivene po Lugeonu (Lu)
interpolacijom dolazi do Lu-jedinice preko izraza; i koeficijenta vodopropusnosti (k) je veoma cesto, ali ovi odnosi nisu jednostavni.
JOQ U izrazito heterogenoj sredini kakav je ispucali kameni masiv pokazatelji
VDP(Lu} = (lImin, m, 10 bara), (5.53.) vodopropusnosti mogu pos!uziti sarno ako se raspolaic sa veCim brojem mjerenja i
t ·Z· p, ako se statistickim vrednovanjem dobije vjerovatna vodopropusnost. Pretvaranje
odnosno: Lugeonovog parametra VDP u Darcyjev koeficijent propusnosti ima smisla ako je
priblizno homogena vodopropusna sredina.

---------------~M~,~hm-'-ci~.,..'~".,..a-------------159
,a- - - - - - - - - - - - -
158 -------------M:-:'C"w-'-c,i.,-ka-'c-
II Geomehanicke osobine, klasifikaciJe i metode ispitivanJa tla
SI.5.14. Sema ispitivanja vodopropusnosli stijenskog masiva po Lugeonu, sa obicnim (a) i
(b) i cirkulacionim (c) pakerom, za slucaj nivoa podzemne vode iznad (a) i ispod
(b) sredine ispitivane etGie, sa detaljem dvostrukog brtvijenja kriinim pakerom (d),
pri cemu je: P-pumpa, V-vodomjer, B-brtvilo-paker, M-manometar, C-vanjska
cijev, G-gumeno crijevo, PC-peljorirani dio cijevi za izlaz vade pod pritiskom, Q-
koliCina utisnute vade no duiini etaie I, Va-ventil, P-pakerska cijev, C-pakerska
ca.sa, T-gumeno tijelo pakera, M-muf
Za prakticne potrebe koriste se odnosi izmedu koeficijenta filtraeije (k) i
Lugeonove jedinice (LuJ. za slucaj jednoliko rasporedenih pukotina u obliku
(Nonveiller. 1983):
5 slobodne (temeljne) vode;
}
k(cmh)=1,50·lO· VDP (Lu), za busotine <1>46 mm;
(5.57.)
5
kr",,},)=1,30·/O· VDP (Lu), za busotine <jl76 mm.
Ako je masiv hornogeno ispucao, dokazano je da vaZi (Rissler, 1980,
Nonveiller 1989) izraz:
}
k,mv,,=3,10·/O,5 VDP (Lu). za busotine <1>46 mm;
(5.58.)
5
k',mh)=2,60.fU VDP (Lu). za busotine <jl76 mm.
160 --------------------------~M~'~;,-a'~,i7~-t7hl----------------------------
5. Voda u tlu.
5.3.5. DJEWVANJE MRAZA NA TW
5.3.5.1. Faktori koji utjecu no osjetljivost tla na mraz
Veoma cesto u prirodi susrecemo kod plitko temeljenih objekata i
kolovoznih konstrukcija djelomicno izdizanje dijelova tIa zimi, a potpuno
prokvasavanje u proljece, sto dovodi do stvaranja leca od kaljuZastog materijala.
Ova pojava bitna je kod temeljenja objekata i izrade saobracajnica, jer ostecenja
na plitko temeljenim objektima, saobracajnicama i aerodromima mogn izazvati
veoma nepouljne posljedice za stabilnost objekta.
Smrzavanjem se povecava zapremina vode za cca 10%. Ako u porama tla
ima vode oko 30% po zapremini, nakon smrzavanja povrsina bi se mogla podici za
oko 3% debljine, sto bi iznosilo sarno nekoliko centimetara. Medutim, osim
povecanja zapremine usljed smrzavanja vode, djeluju i drugi faktori koji izazivaju
izdiianje tIa i do 50 em.
Voda se u porarna da nalazi pod uticajem molekularnih sila, te je
temperatura smrzavanja u takvim uslovima niu. od 0 QC. Usljed ovoga jedan dio
vode ostaje u tekucem stanju, dok se jedan dio vode smrzava. Kod smrzavanja
nastaju kristalizaeione sile koje izazivaju vlacne napone oko smrznutih ktistaia
leda i kretanje jos tekuce vode u podrucju vee formiranih vecih leea leda. Usljed
neprestanog povecanja zapremina leca leda nastaje izdizanje da, a elementi koji to
doprinose su (Nonveiller,1981):
» potpuno zasiceno tlo, jer u nezasi6enom tlu nastaju sarno pojedini
kristali leda;
>- zona smrzavanja nalazi se u podrucju visine kapilarnog dizanja iIi zone
» sitnozrnato tlo, koje je dovoljno propusno da omoguci kretanje jos
nezamrznute vode u porama;
~ maleni temperaturni gradijent. jer je tada zona usisavanja i smrzavanja
mocna, te je kolicina leda znama.
5.3.5.2. Kriteriji za ocjenu postojanosti tla na mraz
Prerna Casagrandeu kriteriji za oejenu koje je tlo podlozno djelovanja mraza su:
» jednolicno granulirano tIo (u) podloZllo je smrzavanju ako sadrzi vise
od 10% cestiea manjih od 0,02 mm.;
Meliallika tla 161
1I Geomehanicke osobine, kl03ijikacije i meiode lap/livonja tia 5. Voda II rlu

~dobro granulirano tlo (W) podloino je smrzavanju ako sadrzi vise od
3% cestica m.njih od 0,02 mm.
Kriterij ponaSanja tla na mrazu prema Casagrandeu datje na slici 5.15.
ovisDO 0 velicini sadrfanih najveCih cestica. Poslije nabijanja materijala u cil1ndar
uzorak se sa filterskom plocom izvaga i susi na temperaturi od 105°C (378,15 K),
te ponova vaga. Uzorak se patapa u posudu s vodom i u odredenim vrernenskim
intervalima mjeri njegova tezina. Ovo se ponavlja sve dok voda ne prodre na
gornju povrsinu uzorka. Na kraju ispitivanja odredi se vlaZnost i jedinicna tezina
uzorka.
Razlike izmedu vrijednosti dobivene vaganjem u vremenskim intervalima i
vrijednosti dobivene prije natapanja predstavljaju zapreminu kapilame vode V u
odredenirn vremenskim intervalima. Na osnovu ovih vrijednosti nacrta se dijagram
zapremina V - vrijeme t (sl. 5.16.) u polulogaritamskom mjerilu. Ako je linija V - t
prava. proizvod k·h, tj. koeficijenl kapilame propusnosti k i maksimalne visine
kapilarnog penjanja he, izracunava se oa osnovu zapremine upijene vode 11, U
vremenu t, oa osnovu jednadzbe:
V = A . ~2. n· k . h, . t , iz koje slijedi:
(5.59.)

k.h =(V)'-:-l_
, A 2·n·t'

~ ig ~ -
o o.

SI.5.15. Granicne granulacije ponasanja tla na mraz. w

z
I I . /1
'
w
~

ii:
l7
,
Sljunak i pijesak nisu opasni za smrzavanje, a ni dobro zbijena malo ,
propusna glina, jer je u njoj brzina kretanja vode previSe mala da bi u relativno
" /' V-
V
i
kratkom vremenu nastalo gomilanje leda.
Djelovanje mraza na tio ovisi prema tome 0 vrsti tla, kolicini finih cestica I v/ ./
V
ispod 0,02 mm, propusnosti, dubini podzemne vode, visini kapilarnog penjanja,
zasicenosti pora tla vodom i 0 klimatskim uslovima. Vo V, IL"::V
Prerna nasem standardu, osjetIjivost prema mrazu cijeni se po proizvodu
koeficijenta kapilarne vodopropusnosti k i najveceg kapilamog penjanja vode u tlu
he. i to ako je: Q
/
Iv'
12. .4 7
I
49
I, 1
12 100 124 144 172

k·hc> I cm'tsat, tlo je vrlo osjetljivo na mraz, " VRIJEME t {5~ti)

k·hc<O,1 cm'tsat, tlo uopste nije osjetljivo prema mrazu.

SI. 5.16, Dijagram ovisnosti zapremine upijene vode Vo vremenu t.
Odredivanje proizvoda koeficijenta kapilame vodopropusnosti k i
najveceg kapilarnog penjanja he vode vrsi se laboratorijskim ispitivanjem. Uzorak
gdje je:
materijala, u koliCini oko 6,0 kg, ako sadrzi zrna manja od 5 mm, odnosno oko v - zapremina upijene vode, em3;
12,0 kg, ako saddi cestice do 20 mm, osusi se u susnici. Materijal se zatim navlaZi A - povrsina poprecnog presjeka uzorka, em';
d. dobije optimalan sadriaj po Proctoru i stavlja u cilindar precnika 10 iii 15 cm, n - poroznost;
162 Melumikn. 110 ----------------------------~M~'~/w~'~,jW~·~,~m~------------------------163
"IJ Geomehanicke osobine, klasifikacije i metode ispitivanja tla 6. Cvrsioca ffa

k - koeficijent vodopropusnosti, cmlh;

he - maksimalna visina penjanja vode u uzorku, em; 6. CVRSTOCA TLA
t - vrijeme, sati.
Vrijednosti Vi t uzimaju se za proizvoljnu taeku prave iz dijagrama V - t. /". v
!6.~pPSTE POSTAVKE
Ako linija u dijagramu ima zakrivljen pocetak (Iinija 2), ona se produzi do
Vo, a proizvod k·h, izracuna se iz izraza:
Cvrstocu u mehanici tla nije jednostavno tacno definisati zbog pojave
V)2 1
k . he =( A 2(n _ no)t ' (5.60.)
sloma tla u vise razlieitih oblika pri eemu treba definisati sam obIik sloma i
naponsko stanje pri slomu. Deformaeije u tIu prvenstveno su dokaz medusobnog
gdje je no apsolutna poroznos! vlaZilog materijala. smicanja zma tla. Iz ovoga proizlazi da je cvrstoca na smicanje osnova cvrstoce
Ruklijev kriterij osjetljivosti na mraz dijeli tlo u dvije frakcije, ito: u tla. Sve defonnacije smicanja usredotocene Stl na odredenu povrsinu, koju
krupnozrnu frakciju za zrna precnika preko 2 rnm, i sitnozrnu frakciju za zrna nazivamo povrSinom smicanja.
precnika ispod 2 mm. Kod ocjenjivanja postojanosti tla na mraz postavlja se Pored teorije elasticnosti, ciji su naponi ispod granicnog stanja. koriste se i
odredena zavisnost izmedu sitnozrne i krupnozrne frakcije, a ova ovisnost data je teorije sloma za rjesavanje problema u mehanici tla, kao sto su npr: nosivost
gomjom i donjom granicom (sL 5.17.). temelja. pritisak na potpome konstrukcije, stabilnost kosina i dr. Da bi se za ova
stanja mogle napraviti analize,. potrebno je poznavanje unutrasnjih_ otpora koji
E-: &0 . ornogucavaju tlu da se do odredene granice~ suprotstavi silama smicanja, kao i
--r---
E"
: zakoni kojima se definise kriterij sloma tla. Posebne Sll poteskoce vezane za
l:E
cE so I I pojavu vise nacina sloma u tlu, kao sto su npr: (sL6. I.-a): (i) krhak slom (Al, kod
v~
~.;

~w . ZO~A o JETLJ /vA / kojeg je slom jasno definisan; (ii) neuocljiva vrijednost sloma (B), kad se kod
velikih deformacija napon sloma asimptotski priblizava odredenoj vrijednosti,
"'~
~-
"'u
:<"
~~
g{E "
NA , MR.
i

V,
P kojom se definiSe opterecenje sloma i (iii) slom sa vrsnom i rezidualnom
cvrstocom kod vecih deformacija (C).
~" 20
z<;
",.N
~ V Realno tlo se bitno razlikuje od modela idealno elastienog i idealno
plastienog materijala. Idealno elastiean materijal deformira se po pravcu (1), a
f-- ~r- ~
NW
~

idealno plastiean se ne deform ira do kritienog napona (D), a poslije deformacije

[5 10 I
ONA BEZOrASNA NA MRAZ
slijedi pravac D-F (sL 6.L-b). Deformaciona Iinija realnog tla moZe se
I
0 --j I aproksimirati pravcem (I) do taeke B za projektovane napone, a model
• 2. 30 4Q so tiO '0 80 90
ZRNA DIJAMETRA d:>2 mm PO
100 elastoplastiCnog materijala pravcem O-E-F za stanje sloma materijala (sL 6.L-b).
TeZlNl 00 CfJELE KQlIC1NE (-/01
U svakodnevnoj geomehanickoj praksi jos se pretezno sluzimo
pojednostavljenirn modelom linearno elasticnog tla, kada su u pitanju defonnacije
Sf. 5.17. Dijagram osjetljivosti na mraz po Ruklijevom kriteriju: donja (1) i gornja (2) tla u domenu projektovanih napona, uz odredeni fakor sigurnosti.
granica za procjenu osjetljivosti. Kod tretiranja cvrstoce sloma tla zamjenjujerno tIo modelom idealno
piasticnog tijela. Tada izucavamo odnose izmedu napona nastalih zbog
Da bi se izbjegli problemi sa smrzavanjern tla obicno se radi: projektovanog (radnog) opterecenja i onih koji izazivaju slom u materijalu.
» temeljenje objekta na vecoj dubini od zone srnrzavanja; Maksimalni se napon obicno uzima kao napon sloma, cvrstoca tla iii
::- prekid kapilamog penjanja podzemne vode ugradnjom tamponskog sloja granicno stanje ravnoteze. Kada se ovaj napon prekoraCi, deformacije rastu
vece vodopropusnosti; nesrazmjerno brze od napona i pocinje plasticno tecenje. NajvaZniji zadatak u
» ugradnja toplinskog materijala, kojim se sprecava zamrzavanje u teoriji sloma je definisanje ovih napona kod kojih je prevazidena unutrasnja
kapilamoj zoni. otpornost tla pri cemu se javlja "slom" tla, odnosno nastaju velike deformacije, bez

164 --------------------------~M~,7ha-a~iw~"~a---------------------------
Mehallika tla 165
11 Geomehanicke osobine, klasifikacy"c i metodc ispitivanja ria 6. Cvrstoca tla

Prema ovoj definiciji slom malerijala naslupa kada Mohrova kruznica

daljnjeg poveeanja napona. IzraZen odnos napona kod kojih se javlja slom
nazivamo "kriterij sloma" iii "uslov sloma".
@ @
napona tangira granicnu liniju olpomosli (sl. 6.2.-0, b). Ova krufuica, nazvana
granicna Mohrova kruznica, karaklerise kombinaciju normalnog a i
tangencijalnog T (smicueeg) napona, koja je prouzrokovala slom malerijala.
Mohrovi krugovi ispod granicne linije predslavljaju slanja napona kod kojih slom
tla nije jos naslupio.

o ___F._
c @ @
I c 2
'"oz
..
~

z I
I :
~-
(B) krajnji
napon

1--+-
- B
(reliduolnil 3 •
Groniena
kruinica
o sp~c. d~formocije € o €s' spec. deformocijo €. sloma
o
S1.6.J. Generalni odnos napona i deformacija: ablici sloma u Ilu (a), razliCiti madeli
deformacija tla kod promjena napana (b), gdjeje: krhak slam (A). slam izraien pri
velikim deformacijama (B,B!), slom sa vrsnom i rezidualnom cvrstocom (C),
idealno elasticno tlo (1), realno tlo so izraienim vrsnim i i rezidualnim naponom
(2), staina deformacija (£'J, idealno plasticno tlo (O-D-E), elastopiasticno tIo (D-
E-F).

Obicno se uslov sloma tla odreduje na osnovu zavisnosti cvrstoce na

smicanje i normalnog napona, Ij. T=f(a}.
Tennin "cvrstoca smicanja" predstavlja maksimalni otpor tla
naponima smicanja. Ako vanjske sile prekorace unutrasnji olpor. javlja se slom
!la.

6,2)OSNOVE eVRSTOCE NA SMICANJE

../

Uslov sloma moze se izraziti U opstem obliku kao funkcionalni odnos tri
S1.6.2. Naponi i Mohrovi krugovi napona: naponi u malom elementu tla (a), Mohrovi
(aJ, IT2, a,), a po Mohrovoj (Morovoj) leoriji dva glavna napona (aJ, a,), tj:
krugovi za konstantan bocni napon a3, a promjenljiv vertikalni napon (aI), (b),
j(a}, aJ)=O. (6.1.) Mohrov kriterij sloma, sa Mohrovim krugovima sloma (KrKs) i Mohrova anvelopa
(e).
Izmedu mnogobrojih teorija sloma, u mehanici tla najvise se primjenjuje
teorija sloma po Mohru, po kojem sJom u materijalu nastupa zbog prekoracenja Za bilo koju kombinaciju glavnih napona 0"1 i 0"3 naponsko stanje element~
cvrstoce na smicanje. Uslov slolTIa vezan je sarno za maksimalni vertikalni (0"1) i
maze se prikazati Mohrovirn krugom. Usvajajuci bocni napon konstantan (0"3) P:l
minimalni horizonlalni (a,) glavni napon (jedn.6.1.), a ne i za srednji (a,) glavni
razlicitim vertikalnim naponima (crl(l) 0'1(2) 01(3»), dobit cemo naponsko stanJe
napon.
predslavljeno serijom krugova (sl. 6.2.-b). Pri nekoj granicnoj vrijednosli napona

----------------------------~M~,~h~m~,i~~~t~m~------------------------167
166 Melianika tlo
II Geomehanicke asahine, klosi/ikacije i metode ispitiwmja tla 6. Cvrstoca tlo

a to je nagib ravni sloma iii smicanja koja sa ravni na koju djeluje veei glavni
crl doci Ce do sloma tla, a tome naponskom stanju ce odgovarati graniena Mohrova
napon (0'\) zakIapa ugao a, odnosno sa pravcem veceg glavnog napona (0'1) ugao:
krumica, koja ce tangirati granicni pravac cvrstoce na slom.
=45°_qY2. (6.5.)
Grafieki prikaz Mohrovog kriterija sloma sa krugovima koji odgovaraju
stornu predocen je na slici 6.2.-c. Iednacina Mohrove anvelope, ciji ce oblik ovisiti
o vrsti materijala, moze se, na osnovu jednadzbe 6.1., napisati u opstem obliku:
~ ®
.i-:'~Z-""'6
-r=f( cr). (6.2.)
~
Graniena linija otpomosti iii anvelopa granicnih Mohrovih krumica je u b'
0
6;
opstem slucaju za realno tlo zakrivljena linija. U praksi se obieno uzima pravac, 0

koji je prema eoulombu definisan linearnom ovisnoscu izmedu tangencijalnog

(smieuceg) i normalnog napona u obliku:
~
0
0
't, 2
B
!\.t:;c+6t9
'f c

1:.1 = C + (j . tgrp, (6.3.)

a predstavlja pravac cvrstoce, odnosno izraiava cvrstocu tla na smicanje ovisno 0
parametrima: c, koji nazivamo kohezija i cp kao ugao unntrasnjeg trenja iIi ugao
0" Gj" oj' ,'" 0'"
cvrstoce na smicanje iii ugao otpornosti na smicanje. normclni napon 6(kN/~)
Napon 'l'f nazivamo smicuci napon pri slomu iii cvrstoca Da smicanje, a
rY normalni napon. Prema Coulombu ovaj slom se javlja kada napon smicanja na
smieucoj (kliznoj) povrsini premasi unutarnji otpor trenja i kohezije, koji se
aktiviraju izmedu cestica tla. Prema ovoj Coulumbovoj teoriji cvrstoca smicanja
sastoji se od:
~ kohezije e, koja je prema jednadzbi 6.3. neovisna 0 normalnom naponu. Ona
se moze definisati i kao cvrstoca smicanja pri nonnalnorn naponu jednakom 6
nuli (cr=O);
~ unutarnjeg trenja atgtp, koje je proporcionalno normalnom naponu cr. Ono je 1--------'6,----1
odredeno koeficijentom trenjaf=tgq>.
Kohezija (c) i ugao otpomosti na smicanje (cp) nazivaju se osnovni SI.6.3. Coulombov uslov sloma sa pravcem evrstoce na smicanje 'Cj: U opstem slucaju (a),
parametri cvrstoce oa smicanje. Kod koherentnog tla kohezija ima odredenu bez kohezije (b) i sa uglom smicanja cp=O (c).
vrijednost (dO), dokje za nekoherentno tlo jednaka nuli (c=O).
Na slid 6.3. dat je odnos srnicucih 'l't i nonnalnih napona 0', pri cemu je c Odnos izmedu glavnih napona 0'1 i 0'3 za granicno stanje ravnoteze dobije
odsjecak na OSt smicuceg napona, a cp ugao koji zatvara pravac CVfstoce sa osom se iz trougla slike 6.3.-a:
koja predstavlja normalni napon. U opstem slucaju (a) i ugao smicanja cp i kohezija
(6.6.)
c su razHciti od nule. Kada je c=O (b), cvrstoca na smicanje je u potpunosti ovisna 2
o trenju, sto je slueaj kod nekoherentnih materijala. U sluc.ju <FO (c) cvrstoca na
koja se po sredivanju moze izraziti u obJiku:
smicanje je konstantna velicina (al-a3=2c) i nezavisnaje od nonnalnog napona.
S obzirom da je ravan sloma (npr:<1," -C) odredena taekom (e) u kojoj 1 + sin <)1 2 l+sinrp
0',=0'3 . +C (6.7.)
krug tangira eoulombov pravac cvrstoee (sl. 6.3.-a), jer je sarno za tu tacku 1- Slllrp l-sinrp ,
zadovoljen uslov sloma, proizlazi iz geometrijskih odnosa sa slike 6.3.-a, da je:
iii
2a=90 0+ q>, a=45 0+ qY2, (6.4.) (6.8.)

168 Mehalliko tla Mehallika fla 169

II Geomehanitke osobine. klasifikacije i metode ispitivarya tfa 6. Cvrs/oca rla

Otpor trenju nastaje i na najbolje izglacanoj i poliranoj podlozi, I takve

Ova jednadzba iskazuje vezu glavnih napona (J, i (J, pri kojima nastupa
slom sa parametrima cvrstoce c j !p.
Do ovib odnosa, ali u drugom obliku, moZe se doci ako se jednadZba
cvrstoce na srnicanje:
uvrsti u vee poznate izraze za smiCuei napon 'fn==~ i normalni napon
iznalaienja napona moze se naci u literaturi (Selimovic, 1985.).
/-,:'"\
.( 6.3./ PARAMETRI CVRSTOCE NA SMICANJE
Fizicki uzroci trenja i kohezije u tlu su veoma slozeni, radi eega ce se
razmatrati sarno osnovne postavke.
6.3.1YRENJE
Unutrasnje trenje izmedu zrna 1Ia podJijeze istim zakonitostima kao i trenje
izmedu krutih tijeia. Ako tUela apterecena vertikalnom sHorn W ulimo pamjeriti
po horizonta1noj povrsini A, moramo upotrijebiti silu H paralelnu sa povrsinom,
potrebnu da savladamo otpor izmedu tijela i povrsine. Silu koja pruZa otpor
kretanju tijela nazivamo silom trenja F, Usljed djelovanja sile H i vertikalne sile
W formira se rezultirajuca 5ila R, koja odstupa od vertikale za ugao q>. koji 5e
naziva ugao trenja (sL 6.4,),
povrsine posjeduju neravnine, koje se s tijelom dodiruju na mjestirna vecih
izbocina i stvaraju otpor pomjeranju. Kada se povrsina pritisne sHorn W, povecat
ce se dodirna povrsina, najprije zbog elasticne defonnacije dodirnih mjesta, a uz
povecani napon ce na nekim. iii svim mjestima. doci ,do granice plasticnog
(6,9,) popustanja, Na ovu pojavu utice dakle i: napon plasticnog popustanja,
mobilizirana tangencijaina komponenta molekulamih privlacnih sila, j otpor
O"n. Ovaj nacin
klizanja na dodirnim );X)vrsinama.
Zanimljivo je analizirati uticaj vode na koeficijent trenja kOO raznih
mineraJa. Ispitivanjima je ustanovljeno da minerali koji upijaju iii privlace vodu
(hidrofilni minerali) imaju veei koeficijent lrenja u mokrom, nego u vlaznom
stanju, dok minerali koji ne primaju vodu (hidrofobni minerali) imaju manji
koeficijent trenja u mokrom nego u suhom stanju (tabela 6,1.), U prvom slueaju
voda se na povrsini mineral a nalazi pod molekularnim pritiskom i ima svojstvo
cvrste cestice dok u drugom sl ucaju voda djeluje kao rnazivo. Prema tome, voda u
tlu ne djeluje uvijek kao podmazivac,jer ovisi 0 mineraloskom sastavu tla,
Firii~ film necistoce na kontaktnim povrsinama moze bitno utjecati na
koeficijent trenja If ), jer mijenja djelovanje molekulamih sila na dodimim
mikropovrsinama. Takvi fi1movi mogu smanjiti koeficijenl trenja i to su maziva iIi
ga mogu povecati, tada se zovu antimaziva.
U tlu je slika trenja izmedu zrna znatno siozenija. Koeficijent trenja je
razIicit od zrna do zma, jer su razlicite velicine i nepravilno su rasporedena. Zbog
ovoga je potrebno cvrstocu na smicanje ispitati za svaki konkretni materija1.
Koeficyenti trenja rawill minerala i materijala (Nonveiller,1979. i J.e. Jaeger i drugi,
1976),
Tabela 61

11·
. ·f
I'MATERDAL· <r , MINERAL .•...... f
suho mokro
Staklo I kvarc, gladak (hidrof. mineI.) 0,11 0,42
Podmazano staklo 0,1..(),6
F = W tg'f Grafit 0.5-0,8 kalci!, gladak 0,10 0,27
,F ~ F =f,W Grafit bez plinova cist ili na kvarc. hrapav 0,37 0,48
""ku 0,1 muskovit 0,43 0,23
Led ispod _50°C 0.5
Led izmedu O°C i 2(f'C 0,05-0.1 serpentin 0.62 0,29
0,20
Drvo na drvo. suho
Drvo na drvo, vlaino
0,25-0,5
0.2
pagodit, gladak
pirofilit, g!adak 0,17
0,16
0,13
,
Odnos izmedu sHe normalnog opterecenja W (W:;;::N) i sHe trenja F moZe
se napisati U obliku:
Drvo na opeku, suho
Stijena dolomit
0,3-0,4
0,4
kvare na podJozi pirofilita glalkog
0.15
I 0,18
PjeScar, grubo, vlarnn 0,61 talk
F=Wtg<p; F=Wf, (6,10,) Gmnit 0,60-0,64 kalcit 0,36 0.16
Gabro 0,58-0.66 0,14 0,68
gdje se f naziva koelicijent trenja, a ovisi 0 vrsti materijala i stepenu glatkoce
povrsine.
----------------------------~M~,~ha-'~r~~~~,I~a--------------------------171
Mehallika flo.
II Geomehanicke osobine, kJasijilw.cije i metode ispitivonjo tla
6.3.2.1<OHEZIJA TIA
/)
Kohezija je osobina sitnozrnih materijala nastala usljed toga sto
medusobni poloz.j cestic. m.terijala fiksir'\iu sile koje djeluju na njihovim
dodirnim povrsinama, a nisu uslovljene val1jskim opterecenjern. Kohezija je,
dakie, dio evrstoce l1a smicanje koja je nezavisna 0 naponima na pritisak na plohi
smicanja. Kod sitnozrnatih materijala sa sltmm cesticama na malim
meduodstojanj ima, m.s. daje otpor promjeni poloZaja eestic. dok se ne savladaju
sHe medu njiroa, zbog eega se ovi materijali l1azivaju koherentni materijali. Dok se
kod koherentnih materijala treba savladati i kohezija, dotle se kod nekoherentnog
krupnozrn.tog tl. treb. s.vl.dati sarno trenje, koje je proporcionalno nonnalnom
naponu.
intenzitet djelovanja ovih privlacnih sila kod sitnozmih materijala je tim
veti sto je manji razmak izmedu cestica, a ukupni im je uticaj u jedinici zapremine
utoliko veci sto u njemu ima vise cestiea, vise medusobno dodimih tacaka,
odnosno 5to je materijal sitniji. Kohezija je avisna i od osobina vode u porama
kao i ad osobina vade adsorbovane na povrsinama eestica.
Kad pjeskovitih vlainih materijala maze se pajaviti odredena cvrstoca na
smicanje, kaja nije pasljedica normalnog napona na pritisak. Djelovanjem
kapilamih sil. na siobodnoj povrsini tla nastaju efektivni naponi medu zmima.
Potapanjem uzorka iIi njegavim sU5enjem prestaje ova pojava, te se kohezija u
pjeskovitom tlu cesto naziva i prividna kobezija. Iednadzba cvrstoce na smicanje
pjeskovitog tla u opcem obliku, d.kle, glasi:
1: =cr'·tgcp; 1: = (cr + cr,)· tgcp,
gdje je cr, kapilarni pritisak.
Kohezija koja vezuje medusobno cvrste cestice jako sitnozmatog tla
(glinovite i prsSin.ste cestice) zavisi 0 velikom broju cinilaca, od kojih neki ni do
danas nisu objasnjeni. Glavni cinioci koji definisu koheziju su:
};> historijat i trajanje opterecenja koje je izazvalo prethodnu konsolidaciju od
koje zavisi poroznost i prirodna vlainost;
};> velicina cestica, njihov medusobni razmak i povezanost, mineraloski sastav,
granulometrijski odnosi, plasticne osobine;
};> elektrohemijski sastav pome vode, 0 cemu ovisi velicina molekularnih sila na
dodirnim povrSinama cestiea tla.
lz n.vedenih i drugih uticaja vidljivo je d. kohezija nije konstantna
velie ina, nego da zavisi od niza razlicitih uticaja. Zbog toga je izucavanje cvrstoce
na smicanje koherentnih materijaia u razlicitim uslovima vrlo slozeno i zahtijeva
rjesenje za svaki konkretni slueaj.
172 Mehallika tla
6. Cvrsloca tlo
Potapanjem tla u vodu dolazi do bujanja koje mijenja poroznost i vlaznost
tla. Velie ina bubrenja ovisi 0 vrsti tla i velicini normalnog napona. Tlo moze da
bubri u prisustvu vode, da se potpuno raskvasi ida mijenja velieinu kohezije sarno
ako je malo iIi nimalo optereceno. Misljenje da vod. razmeksava tlo sarno je.
dakIe, tacna u nekim slucajevirna.
U slucaju izlueivanja soli iz tla dolazi do elektrohemijskih process i
mijenjanja elektrohemijskih sila izmedu cestica i plasticnih osobina tia, sto izaziva
promjene u velicini sila kohezije.
6.4. ISPlTIVANJE CVRSTOCE TLA SMICANJEM
U osnovi se otpomost na smicanje provodi aparatima, kod kojih se
proizvode kontrolirana naponska staDja. pri cemu se postepeno povecavaju naponi
koji dovode do sloma uzorka. Na osnovu registrovanih napona u trenutku sloma
erta se Coulombov pra,,:a~, cvrstoce na smieanje, koji daje koheziju (c) i ugao
smicanja (cpl.
Odnos izmedu napona i cvrstoce l1a smieanje veoma su kompleksni i
predrnet su dugogodisnjih izucavanja. Cvrstoca na smicanje ispituje se u
laboratoriji na vise vrsta aparata raznim metodama koje se tokom vremena staIno
usavrsavaju.
Postoji vise naeina odredivanja cvrstoce na smieanje tia, odnosno kohezije
i ugla unutamjeg trenja, ali se u osnovi razlikuju aparati za:
~ direktno smicanje, u kojem je uzorak izmedu dva okvira, sa dirigovanom
(6.11.) ravninom sloma;
);- triaksijaino smicanje cilindricnih uzoraka koji se izlaZu aksijalno simetrienom
naponskom stanju;
};> monoaksijalno smicanje kod kojeg se aksijalnom silom prizmaticni uzorak
dovodi do sloma, a pri tome bocne deformacije nisu sprijecene. Ovim
ispitivanjem nije moguce dobiti Coulombov pravac cvrstoce nego sarno
monoaksijalnu cvrstocu uzorka.
Kod odredivanja evrstoce na smicanje u aparatirna za direktno i
triaksijalno smicanje onaj dio cvrstoce Da smieanje koji ovisi 0 normalnom pritisku
(cr Ig<p) moze biti ostvaren sarno pomocu efektivnog napona (cr' ), koji ce se sire
obrazloziti u n.rednim poglavljima. Zbog ovog. Coulombov zakon poprima
modifikovani oblik:
1: =c'+cr'tgcp', (6.12.)
gdje je:
(J'=(J-U -efektivni napon;
u - porni pritisak;
Mehallika ria 173
II Geomehanicke osobine, klasifikacije i metode ispitivanja tla
(J -ukupni napon;
c' i tp' - su parametri c.vrstoce za efektivne napone.
6.4.1. OPlT DlREKTNOG SMICANJA
Najstarije i najjednostavnije ispitivanje cvrstoce na smicanje vriii se u
kutijastom aparatu na prizmaticnom uzorku, koji je prvi put upotrijebio Coulomb
(1777) proueavajuci trenje i koheziju, a razvio ga Terzaghi oko 1916. godine.
Pored ovoga aparata koristi se i aparat prstenastog presjeka tipa Hvorsleva. U aba
slucaja ispitivanja se vrse na neporemecenim iii na poremecenim uzorcima.
Prema nacinu smieanja uzorka postoje dvije vrste aparata za direktno
smicanje pravougaonog presjeka, ito:
):> aparati sa kontrolisanim prirastom sUe i
-" aparati sa kontrolisanim deformacijama.
6.4.1.1. Aparat za direktno smicanje sa kontrolisanim
prirastom siZe
Ovaj aparat sastoji se od gomjeg pokretnog i donjeg stabilnog metalnog
rama (sl. 6.5.) Donji dio ramaje stabilan dok se gornji moze pomjerati po donjem
djelovanjem horizontalne sHe H, koja djeluje u ravoi dodira ova dva rama.
Uzorak tla stavlja se u prostor izmedu poroznih nazubljenih ploea.
Nazubljenja Sll petrebna da bi se sprijeCila klizanja izmedu filterskih ploea i
uzorka.
SI.6.5. Aparat za direkmo smicanje sa kontrolisanim prirastom site, gdje je: uzorak (1),
filterske place (2), donji fiksni ram (3), gornji pokretni ram (4), zavrtnji za izdizanje
(5), kanali za vodu (6), komparater za horizontalne (7) i vertikalne (8) pomake.
174 Mehatlika tw
6. Cvrstoca fla
Filterske propusne ploee omogucavaju cirkulaeiju vode pri vertikalnom
opterecenju uzorka sHorn P preko posebne ploce. KanaB na donjem ramu
omogucuju ispitivanje smicanja uz prisustvo vode. Rarnovi se mogu odvojiti
pomocu posebuog zavrtnja radi izbjegavanja trenja na dodirnim povrsinama rama.
U tom cilju se jos dodirne povrsine ramova premazuju vazelinom.
Za vrijeme ispitivanja prvo se nanese vertikalno opterecenje P na uzorak
preko gornjeg krutog dijela, a zatim se preko gornjeg pokretnog dijela rama izaziva
postepeno povecanje horizontalne sile smicanja H sve dok ne dade do sloma
uzorka. Registrovanje vertikalnih defonnacija i horizontalnih pomjeranja vIsi se
pomocu dva ugradena mikrometra (sl. 6.5.).
Ovaj tip aparata za direktno smicanje obicno se koristi u geornehanickim
laboratorijama, pri eemuje velieina uzorka 6,06 x 6,06 x 2,0 em.
Pored klasienih kutijastih aparatura za smicanje, danas se koriste njihove
savremene izvedbe digitalne i kompjuterizovane (sl. 6.6.). Speeijalnim softverima
u cijelosti je automatizovano ispitiva!1je i registracija dobivenih podataka.
Sf. 6.6. Kutijasti aparat za smicanje sa kompjuterizovanom kontrolom, registracijom i
analizom podataka, sa dijelovima kutijskog aparata.
't (kN/rif)
6
'n",
~
~~
-
.......-j_ _-'-_.LJt--"'-'-_J.-t_ _ _-'J..'5"lk""'NI m'l b
6, i, 6, I 0, I I 0,
1------,6,
St. 6.7. Graficki prikaz naponskih stanja za sluca) direktnog smicanja.
----------------------------~M7,~lm~'~lika~'~W~------------------------175
1I Geomehanicke osobirte, klasijikacije i metode ispitivanja tia
Rezultati naponskih stanja nanose se, kod klasicnog nacina ispitivanja, na
dijagram ovisnasti T=j{ a). Da bi se magaa nacrtati Coulombov pravac cvrstoce
potrebno je ispitati bar dva, a obicno tri uzorka sa razlicitim vertikalnim naponima.
Iz dijagrama sa dvije iii vise tacaka dobije se nagib Coulombova praYeR, tj. ugao
smieanja (cp) i velicina kohezije (e), koju ovaj pravae odsijeea na ordinati (sl. 6.7.).
6.1.].2. Aparat za direktno smicanje sa kontrolisanim
prirastom defonnacija
Ispitivanje u ovom aparatu provodi se na analogan naCin kao i u aparatu za
direktno smicanje sa kontrolisanim prirastom sile i nema bitnih razlika u njihovim
konstrukcijama. U ovom slueaju okvir sa uzorkom, filtarskim kamenom i uredajem
za prenos vertikalnog opterecenja postavljeni su u otvorenu kutiju sa vodom koja
je na kuglicnim leZajevima, te ona moZe da se kroee u smjeru djelovanja
horizontalne sile. Vanjska kutija potiskuje se konstantnom brzinom pomocu
posebnog mehanizma sa elektromotorom dok se gornji ram upire 0 nepokretnu
potporu preko mjernog prstena dinamometra, kojim se mjeri sila otpora smieanja
uzorka (sl. 6.8.). Kod ove vrste aparata diktirano je, znaci, horizontalno
pomjeranje, pri cemu se mjeri promjena vrijednosti horizontalne sileo
U novije vrijerne postoje aparati kojirna se brzina srnicanja po volji maZe
regulisati u dosta sirokom dijapazonu, a isto tako i izvrsiti smicanje u suprotnom
praveu, tako da se dobije otpor smieanja nakon obavljenih velikih deformaeija.
Prednosti ispitivanja smicanja sa kontrolisanim prirastom defonnacija u
odnosu na ispitivanja srnicanja sa kontrolisanim prirastom sila acituje se u tome da
je omoguceno izvodenje smicanja sa razlicitim brzinama deformacija i olaksano
ispitivanje radi odredivanja rezidualne cvrstoce srnicanja. Izvjesni rezultati
ispitivanja na ova dva nacina ukazuju da su razlike u uglovirna srnicanja <p
beznaeajne dok su odstupanja u vrijednostirna kohezije c veca.
Pored opisanih malih kutijastih aparata za smicanje koriste se i veti aparati
za direktno smicanje, za posebne namjene. Specijalnom konstrukijorn obezbjeduju
se vece dimenzije, koje ovise 0 velieini rnaksirnalnog zrna u materijalu koji se
smice. Najcesce se primjenjuju za ispitivanje sljunka iIi eak i lomljenog karnena
koji se koristi za izradu nasutih brana. Na sHean nacin konstruisu se i veci uredaji
za direktno smieanje uzoraka stijene dimenzija 15x30x20 ern iii 40x40x20 em, dUl;
ravni monolitne stijene iIi po diskontinuitetu.
Ovaj opit smicanja u kutijastim aparatima ima izvjesnih nedostataka kao
sto su: slom nastaje po unaprijed odredenoj ravni smieanja; staloo se smanjuje
povrsina smicanja usljed pomjeranja gornjeg rama; defonnacije uzoraka mogu se
pratiti sarno na maloj duzini, posebno kod rnehkog tla; povrsina srnicanja obieno je
valovita, te se dobiju prosjeene velieine smicucih i normalnih napona itd.
176----------------------------M~'~"-a-lfi~~-t~w----------------------------
6. Cvrstoca (fa
p
v= const.
Sf. 6.8. Ap~r~t za direktno smicanje sa kontrolisanom brzinom horizontalnih defonnacija,
gc!Je Je: uzorak (1), filtarske ploce (2), gornji ram (3), donji ram aparata (4), kutija
s~ vodom (5), k~glicni leiajevi (6), uporiste za dinamometar (7), prsten za mjerenje
slie (8), kanail za vodu (9), zavrlnjevi za uevrscenje ramovo (10), uredaj za
vertikalno opterecenje (11).
. Nek~ o~ ovih nedostataka mogu se izbjeci u prstenastom aparatu za
dlfektno srmclIIlJe (sl. 6.9.). Kod ovog aparata uzorak ima prstenast oblik koji se
smice izmedu gomjeg i donjeg prstena, okretanjem jednog u odnosu na drugi,
torzlOmm momentoffi. Ovakvi prstenasti aparati pogodni su za ispitivanje uticaja
velikih deforrnacija na tok cvrstoce, jer se ne smanjuje ni oblik niti velie ina
povrsine klizanja. Medutim, svi ostali nedostaci navedeni kod kutijskih aparata
ostaju i daije i kod ovoga tipa aparata. Kod ovoga aparata izrada uzorka je oteZana,
a napan smicanja je manji na unutrasnjem nego na vanjskom radijusu uzorka, pa
slom ne nastaje istovremeno na cijeloj sirini uzorka. Zbog toga su kutijasti aparati,
ipak, viSe u upotrebi.
Rezultati ispitivaoja u kutijastim aparatima za direktno srnicanje ovisit ce,
ne sarno, 0 vrsti materijala koji se ispituje vee i ad brzine nanosenja opterecenja ad
koje zavisi pojava i rasipanje pornih pritisaka. Brzina izvodenja opita u odredenim
granicama nema znacajnijeg utieaja kod krupnozrnatih materijal., jer se zbog
brzog dreniranja ne pojavljuju pomi pritisci. Velicina pornog pritiska ne moZe se
dobiti u kutijastirn aparatima za direktno smicanje, zbog cega se u interpretaciji
rezultata ispitivanja ne mogu uzeti U obzir.
Mehallika fla 177
II Geomehanicke osobine, klasifikacije i metode ispitivanja tla
@ p
'L=~
2r:Jtb
SI. 6.9. Sema prstenastog aparata za direktno smieanje u Iloertu (a) i presjeku (b).
Zavisno 0 tome da Ii se vrsi konsoHdacija pod vertikalnim opterecenjern i
kojom se brzinorn vrsi smieanje razlikujemo:
(a) konsolidovani drenirani opit - "spori opit" (CD);
(b) konsolidovani nedrenirani opit (CU);
(e) nekonsolidovani nedrenirani opit - "brzi opit" (U).
(a) Kod konsolidovanog i dreniranog opita uzorak se najprije
konsoliduje pod vertikalnirn opterecenjem (u normalnim slucajevima 40 min.), a
zatim vrsi smicanje uzorka veoma malom brzinom (prema nasim standardima 5
mikrona/rnin.). Na taj naciD pomi pritisci koji se javljaju usljed smiCllcih
deformacija nestaju brle od prirasta napona, te se mogu uzeti da su za vrijerne
opita jednaki nuli (u=O). Dobiveni ukupni naponi (0'=0"+ u) su ujedno i efektivni
(0" ), pa se dobiju i efektivne vrijednosti parametara cvrstoce na smieanje Cd i <jld,
pa Coulombovajednadzba za CD opit glasi:
T = Cd + 0' ·tgrpd iIi T = c'+O"·tgrp', (6.13.)
gdje su 1: i (}"=O"' naponi koji se dobiju rnjerenjern prilikom provodenja ispitivanja.
(a) Konsolidovani a nedrenirni opit provodi se na taj nacin da se
vertikalnim opterecenjem konsoliduje uzorak, a poslije toga se smice relativno
velikom brzinom (1 rnm/min.), te u zoni srrllcanJa nastaje porni pritisak. Dobiveni
ugao otpornosti na smicanje <P('u je manji od <Pd, jer je efektivni napon umanjen za
velicinu pornog pritiska. Kako ovim ispitivanjem nije moguce dobiti porne
pritiske, to se parametri cvrstoee mogu iskazati jedino u odnosu na ukupne napone.
(c) Nekonsolidovani i nedrenirani opit provodi se bez konsolidacije, tj.
nanosenjem vertikalnog opterecenja odmah se vrsi smicanje relativno velikom
brzinom. Zbog toga dolazi do formiranja pornog pritiska i us\jed nanosenja
vertikalnog opterecenja i usljed smicanja. Parametri dobiveni l1a ovaj nacin Cu i <Pu
178 Mehal/ikn fla
6. Cvrsfoca tlo
odraZavaju cvrstocu U odnosu na ukupne napone, pri cemu je CPu manji od (fld a u
zasicenim materijalima najcesce je CPu=O.
Za odredivanje cvrstoCe na smicanje uobicajeno je da se koristi najrnaqje
jedna serija ad tri uzorka istog rnaterijala koji se ispituju sa tri razlicita normalna
napona. Rezultati ispitivanja interpretiraju se na taj nacin da se za svaki
pojedinacan uzorak prvo izrazi ovisnost srednjeg napona srnicanja T od
horizontalnog smicuceg pomjeranja 15, (sl. 6.1O.-a), a kod pijeska se prati jos i
prornjena poroznosti od srnicuceg pomjeranja. Za seriju od tri uzorka efta se
ovisnost izmedu vrsne (Tp), odnosno rezidualne smicuce cvrstoce ('fr) i
odgovarajuceg srednjeg napona (0" ) na presjeku smicanja (sl. 6.IO-b). Na ovaj
naein dobije se Coulombov pravac sloma materijala 'r-c'+O"tg<p', koji na ordinati
odsijeca velicinu kohezije c', a nagib pravea predstavlja ugaa smicanja cp'. Posta
dobivene tri tacke nikada ne lew idea)no na jednom pravcu, to se njihova spajanje
obavlja tako da suma kvadrata odstupanja od pravca bude minimalna.
OviSllost izmedu smieucih napona i horizontalnih deformacija l('r-llli)) J
pokazuje znaeajne razlike izmedu rezultata smieanja gustbg i rastresitog pijeska,
odnosno izmedu nonnaino konsolidovanih i prekonsolidovanih glina.
Na slici 6.10.-b prikazani su Coulombovi pravci sloma za slucaj gustog
pijeska iii prekonsolidovane gline kojima se definise vrsna (rp) rezidualna (rr)
cvrstoca. Svaki od pravaca definiSe parametre cvrstoce smicanja, tj. vrsne (c'p i
qJ'p) i rezidualne (c'r i rp',). U slucaju rastresitog pijeska iIi norrnalno
konsoIidovane gline dobili bismo sarno jedan Coulombov pravac. Na slid 6.24.
data je ovisnost smicueeg napona 0 deforrnacijama T:::='"C(€) za rastresit pijesak i
normalno konsolidovanu glinu (I). Vidljivo je da u ovom slueaju ne postoji vrsna
(Tp) i rezidualna ('t'r) cvrstoca, vee sarno jedna vrijednost cvrstoce.
Nasi standardi predvidaju vise nacina ugradnje uzoraka u kutijaste aparate
za smicanje. Kod koherentnih materijala navode se slijedece mogucnosti:
);> Odsijecanje uzorka od veeeg neporemeeenog uzorka tla uzetog na terenu koji
se pazljivo rucnom obradom dovede na dimnzije koje odgovaraju kutiji za
smicanje.
);> Uzorak od vjestacki zbijenog materijala obraduje se na isti nacin kao i
prethodni uzorak. Vjestacki zbijeni veci uzorak tIa uzirna se iz zemljanog
objekta na terenu iii se dobije zbijanjem u laboratoriji po Proctorovom iii
drugom postupku.
);> Poremecen uzorak ugraduje se u kutiju priblizno na granici tecenja. Poslije
konsolidacije pod odredenim vertikalnim opterecenjem pristupa se smieanju.
----------------------------~M~,~hn~"~;k~a~ti~a--------------------------J79
1I Geomehanicke osobine. klasifikacife i metode ispitivanfa da 6. Cvrsroca fla

Bocni pritisak u celiji izaziva se u posebnom cilindru (19), ciji se klip

moZe regulisati na kontrolnom cilindru (20). Regulacija pritiska vrni se preko
~ I ventHa (21), a mjerenje pritiska manomelrom (22).
~~"const
"I
C'
,
z
o n; I
I
~ 'C"
z 6'; 'V,
6; '!rl I

o 810'205)
SMJCUCE DEFORM'-CUE g (mmj

S1. 6.10. Dijagram direktnog smicanja za gusti pijesak iii prekonsolidovanu glinu za
ovisnost: smieuCih napona i horizonalnih deformacija (a). te smi6uCih i
norma/nih napona (b).

Kod nekoherentnih materijala (pijesci) ugraduje se poremecen uzorak u

kutijasti aparat i nabija do zbijenosti koja odgovara prirodno neporernecenom
materijalu iii zbijenosti materijala u zemljanom objektu.
Sf. 6.11. Serna triaksijalnog aparata za smicanje, sa opremom celije sa uzorkom (I),
uredajima za mjerenje pritiska u parama i kaliCinu istekle vade (II), Ie opremom
6.4.2. OPIT TRlAKSIJALNOG SMICANJA za poslizanje i mjerenje pritiska u celiji (1II).

Aparata za triaksijalno smicanje postoji VIse vrsta, ali se zasnivaju na
istom principu. Valjkasti uzorak postavi se vertikalno u celiju aparata koja se
hermeticki zatvori, pa se uzorak optereti konstantnim bocnim pritiskom, a zatim
vertikalnom silom koj. se postepeno povecava sve do sloma. U toku provodenja
ispitivanja registruju se pod raznim uslovima: celijski pritisak «(J3), aksijalni
vertikalni devijator napona (crl'cr,), pomi pritisci u uzorku (u), .ksijalne
deformacije (0) i promjene zapremine (6.V), te se na osnovu dobivenih rezult.ta
odrede parametri cvrstoce n. smicanje (sl. 6.11.).
Celij. u koju se ugraduje cilindricni uzor.k (I) s.stoji se u donjem dijelu
od metalne ploce sa postoljem za uzorak (2), • u gomjem dijelu od gomje ploce (3)
koja zatv.ra celiju od pleksistakla (4) i kroz koju prolazi osovina klip. za prenos
vertikalnog opterecenja (5). Ove dvije ploce medusobno su spojene zavrtnjima (6),
a zaptivanje se ostvaruje stezanjem brtvi izmedu ploea i cilindra. Uzorak se stavlja
izmedu filtarskih (poroznih) ploeica (7) i navuce gumena membrana, te se krajevi
membrane navuku preko postolja i klipa i pricvrste gumenim prstenovima.
180----------------------------M~d~m-',,~la~,w----------------------------
Vertik.lno opterecenje P n. uzorak ostvaruje se preko klip. pomocu
tegova, hidraulicke prese iii podizanjem postolja konstantnom brzinom. Ispitivanje
se provodi iIi sa kontrolisanim opterecenjem iii deformacijama, a automatski se
registruju brzine vertikalnih deformacija koje se mogu podesiti premo zelji. Sil. p
mjeri se na baZdarenom prstenu (8), a vertik.lna deformacij. na mikrometru (9).
Drenirana voda iz uzorka odvodi se ispod donje porozne ploce (ima
aparata sa dreniranjem vode i iznad gornje porozne ploce) preko kanala u donjoj
ploei (10) i otvaranjem ventila (II) mjeri se promjena volumen. biretom (12).
Z.tvaranjem ventila prema bireti (II) moguce je otvar.njem posebnog ventila (13)
spojiti donji dio uzorka sa uredajem za mjerenje pornog pritiska u uzorku. On se
sastoji od indikatora (14) manometra (15) za mjerenje velikih pritisaka, kontrolnog
cHindra (16) izivinog manometra (17) za mjerenjemalihpritisaka.Usljed
opterecenja uzorka dolazi do pritiska u vodi u porama uzorka koji stup five u
prvom kraku cijevi spusta, a u drugom izdife. Otvaranjem ventila na kontrolnorn
cilindru (18) stvaramo protupritisak u drugom dijelu cijevi, te se izjednacavanjem
nivoa zive dostize pomi pritisak vode u uzorku koj i se ocitava na manometru (15).
----------------------------~M~,~h-m~liw~,~W--------------------------181
II Geomehanicke v.whine. klasifikac!fe i metode ispitivanja Iia 6. evrsfoca Ila

silom koja se povecava iii sa jednakim dijelom sile ,1P u jednakim vremenskim
Ovo isto se moZe ostvariti preko indiktora (14)