Co Hoc Da

PGS.TS.
VO THONG HUNG

. ..

TS. PHUNG M~NH DAG

co HOC oi UNG DUNG

. .

TRONG xAv DUNG CONG TRiNH NGlM

•

, ,?

VA KHAI THAC MO

NHA XUAT BAN KHOA HOG vA KY THU4T HA NOI-2005

PGS.TS. Vo Trong Hung, TS. Phung Manh Dac. Co hoc da img dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac mo. Nha xuat ban Khoa hoc va Ky thuat. Ha Noi. 2005. 460 trang.

Cu6n sach "Co hQC da img dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna" trtnh bay mot s6 van de CO ban lien quan tm vat lieu da va khoi da, cac qua trinh co hQC xay ra trong cac khoi da, danh gia chat luong khoi da, du bao d¢ 6n dinh cho cac 10~ cong trinh ngam, danh gia d<) 6n dinh va tinh toan tru bao ve, danh gia va du bao d¢ 6n dinh cho nen cong trtnh ngam, hien urong "n6 da", duy tri va nang cao do 6n dinh cho cong trinh ngam ... Day la nhtmg van de quan trong trong khai thac tai nguyen khoang san, xay dung cong trinh ngam giao thong, thuy dien, thuy cong, thanh pho va cac 10~ cong trinh ngarn co cong dung d~c bi¢t khac,

Cu6n sach co 96 bang, 150 hinh ve va 102 tai lieu tham khao.

6Cl - 6C1.2 150 _ 330 18/7/2005

KHKT -2005 '

Ca hoc da img dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac mo

7 _'

MO' DAU

Phan Ian cac linh vue hoat dong san xuat-cong nghe cua con ngiroi deu lien quan chat che toi qua trinh pha hoai trang thai ur nhien cua khoi da. Cac hoat dong khai thac khoang san, xay dung cong trinh ngam, xay dung cac cong trinh be mat. .. a nhirng mire d¢ khac nhau deu lam thay d6i trang thai va cac qua trinh co hoc xay ra trong khoi da.

Co hoc da la mot bo mon khoa h9C vira mang tinh ly thuyet vira mang tinh irng dung cao thuoc linh vue cac khoa h9C ve trai dat. Co h9C da c6 nhiem vu nghien ctru ve da, khoi da, nhtrng qua trinh co h9C xay ra trong khoi da khi c6 tac dong cua con ngiroi ... Hien nay, cac nha dia co h9C rat kh6 dua ra nhirng giai phap hop ly cho cong tac thiet ke, xay dung cong trinh ngarn va cong nghe khai thac khoang san rna khong dua tren nhimg lei giai cua cac bai toan irng dung thuoc linh vue co hoc da.

Danh muc cac bai toan, cac van de irng dung co hoc da Ian den mire d¢ lam cho cac phircng phap giai quyet cluing tra nen qua phong phii, qua phirc tap va tren thirc te kh6 c6 the trinh bay dc1y du chi trong mot quyen sach. Cuon sach "Co h9C da irng dung trong xay dung cong trinh ngarn va khai thac mo" la thir nghiern dau tien cua cac tac gia nham h~ thong trinh bay mot so van de quan trong lien quan toi vat lieu da va khoi da, cac qua trinh co h9C xay ra trong cac khoi da bao quanh cong trinh ngam va khai thac khoang san, van de danh gia chat luong khoi da va du bao do 6n dinh cho cac loai cong trinh ngam, van de nghien ciru danh gia d¢ 6n dinh va tinh to an tru bao ve, van de nghien ciru danh gia va du bao d¢ 6n dinh cho nen cac cong trinh ngam, mot so van de lien quan toi cac vu "n6 da" (mot hien urong pha huy dong h9C cua khoi da rna nganh cong nghiep khai thac khoang san Viet Nam se phai tiep can, chuan bi cho nhirng d¢ sau khai thac Ian han trong nrong lai), van de duy tri va nang cao d¢ 6n dinh cho cong trinh ngam v.v ... Nhtrng van d~ tren day c6 y nghia quan trong khong chi trong cong tac khai thac tai nguyen khoang san rna con trong cac linh vue xay dung cong trinh ngarn giao thong, thuy dien, thuy cong, thanh pho va cac loai cong trinh ngarn c6 cong dung dac biet khac,

Tren thuc te, cong tac chong gill' va bao toan trang thai an toan cho cong trinh ngarn chiern mot ty trong rat Ian trong tong gia thanh xay dung va si'r dung cong trinh. Trong mot so vung c6 dieu kien dia co h9C rat ph~c tap, chi phi bao duong, bao v~ cong trinh ngarn c6 the dat toi 90% tong gia thanh xay dung cong trinh. Dieu nay bat buoc cac nha dia co hoc phai tim kiern, ap dung nhirng phtrcng phap du bao dac tinh thay d6i trang thai cong trinh ngarn diroi tac dung cua cac yeu to, dieu kien

3

Co hoc da irng dung trong xay dJ!I1g cong trlnh ngam va khai thac rna

dia co hoc tai nhtrng khu vue xay dung khac nhau va lira chon cac giai phap hieu qua nang cao dQ 6n dinh cho cong trinh ngam nham dam bao dieu kien lam viec binh thucng cho cluing trong mot khoang thai gian nhat dinh.

Viec danh gia, du bao va dam bao dQ 6n dinh cho cong trinh ngarn la mot trong nhirng van d~ quan trong nhat thuoc Iinh vue CO hoc da, co hoc khoi da va CO hQC cong trlnh ngarn. Chinh trang thai cong trlnh ngam se gay ra nhirng anh huang mang tinh quyet dinh toi hieu qua, mire dQ an to an cho thiet bi, doi ngti cong nhan lam viec trong cong trlnh. Vi vay, cac nha dia CO hoc di'i phai tien hanh tim kiern, thir nghiem va ap dung nhtrng giai phap hieu qua d~ dam bao trang thai lam viec an toan can thiet cho cac cong trlnh ngam xay dung dan dung va khai thac tai nguyen khoang san tai nhirng dieu kien dia CO hoc phtrc tap khac nhau.

Trong nhirng nam gan day, van d~ 6n dinh cong trlnh ngam va nhieu van d~ co hoc da trng dung khac di'i diroc nhieu nha dia CO hoc tren the gioi quan tam. Nhieu ket qua nghien ctru ly thuyet, thuc nghiem va nhtrng giai phap ky thuat-cong nghe v~ Iinh vue nay di'i diroc cong bo. Tuy nhien, tren thuc te rat nhieu van de nghien ciru co ban, nghien cuu co sa trong Iinh vue co hoc da vein chua diroc gicii quyet mot each thoa dang. Da va khoi da la nhtrng moi twang het sue phirc tap tir goc dQ cau tao cling nhu trang thai van dong. Ngoai ra, sl! ton tai cua cac dang hang dao khac nhau di'i nhan len gap boi miic dQ phirc tap, dac tlnh dQt bien, d~c tfnh khong quy luat cua cac qua trinh CO hoc xay ra trong khoi da bao quanh cong trlnh ngam. Cho den nay, nhieu van de CO ban nhat trong Iinh vue CO hQC da va irng dung vein chua diroc cac nha dia co hoc thong nhat.

Cuon sach "Co hoc da ung dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna" diroc bien soan dira tren nhieu tai lieu trong mroc va tren the gioi. Ngoai ra, cucn sach nay cling la ket qua tong ket kinh nghiem, kien thuc cua cac tac gia sau nhieu nam nghien ciru, giang day dai hoc, sau dai hoc cho cac nganh xay dung cong trinh ngam va khai thac mo. Tuy nhien, day la Ian bien soan dau tien, vi vay trong noi dung cuon sach khong th~ tranh khoi thieu sot. Rat mong cac ban dQC va dong nghiep gop y d~ cac tac gia co th~ sua chua, b6 sung va hoan thien cuon sach trong nhung Ian xuat ban tiep theo.

Ha NQi, ngay 19 thang 5 narn 2005.

Cac tac gia

PGS.TS. v« Trong Hung, TS. Phung Manh Dac

4

Co h9C da irng dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac rna

CHI1IfNG 1

, ? ,

VI TRI CUA CIf HOC DA TRONG

A ............ "

XAY DIING CONG TRINH NGAM VA KHAI THAC MO

1.1. Co hoc da va van de dieu khi~n ap I1!C mo

Dieu khien hieu qua ap hrc rna la mot trong nhfrng van de quan trong nhat trong bo man khoa hoc co hoc da. Viec dieu khien ap luc rna mot each hieu qua se tao nen nhfrng dieu kien can thiet de dam bao do 6n dinh thea yeu cau cho cong trlnh ngam. Van de nay the hien nhtrng thanh t1!U cua bo man khoa h9C co hoc da trong sir ph at trien chung cua nganh xay dung cong trlnh ngam va khai thac mo.

Cong trlnh ngam khong 6n dinh se khong cho phep dam bao kha nang tiep can mot each an toan den cac via, 6, mach khoang san. Su quan trong cua bai toan dieu khien ap luc rna va nhting bai to an irng dung khac trong co hoc da xuat phat tren co sa vai tro cua nganh khai thac khoang san, nganh xay dung cong trinh ngam trong sir ph at trien co sa nguyen lieu khoang, nang luong va co sa ha tang cho dat rnroc. Theo Bieniawski Z. T., moi quan he giita nganh cong nghiep khai thac khoang san va cac linh vue khoa hoc trai dat khac co the the hien tren hinh H.1.1 [60].

Mac du cac van de thuoc Iinh vue co hoc da-dieu khien ap luc rna di'i tir lau bien d6i tir "nghe thuat rna" thanh mot b~ mon khoa hoo-ky thuat, nhung viec sir dung nhfrng thanh t1!U cua co h9C da va khoi da tren thuc te quy hoach, thiet ke cac cong trinh ngam va xi nghiep khai thac rna cho den nay van chua diroc phat trien dung mire tren the gioi. Dahl H. D. di'i chi ra: "Mac du rnuc d¢ ve dieu khien ap lire rna hien nay da: tang len mot each dang k~, tuy nhien van de nay van khong tra thanh mot nganh khoa hoo-ky thuat VI trong tnrong hop do can phai ton tai cac loai sach tra ciru cho nhtrng tinh toan tuong trng rna tren thuc te chung khong co" [60].

Nguyen nhan chu yeu cua sir cham chap tuong doi trong qua trinh ap dung nhfrng thanh t1!U khoa hoc vao thuc te thiet ke rna chinh la van de sau day. Trong tnrong hop tot nhat a giai doan thiet ke, nhtrng 19 thuyet co h9C da, dieu khien ap lire rna chi co th~ cho phep danh gia rang: mot trong cac phuong an thiet ke se tot hon cac phuong an can lai neu xet thea mot tieu chuan tfnh toan nao do. Ngoai ra, tren thuc te can ton tai nhirng nguyen nhan khac lam cho viec sir dung cac kien thirc dia ky thuat trong qua trlnh thiet ke rna tra nen kern linh hoat: sir phirc tap cua viec danh gia mire d¢ hieu qua kinh te cua qua trinh thuc hien nhirng

5

Co hoc da ling dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac rna

nghien cuu dia ky thuat tai cac rna dang hoat dong; nhirng kh6 khan khi tra loi mot each chuan xac cau hoi: "Nhtrng .thay d6i cac dieu kien khai thac c6 phai la nguyen nhan cho qua trinh hoan thien cong tac thiet ke' hay khong? Hay chting chi diroc giai thich bang sir thay d6i cac dieu kien me-dia chat?"; ...

Ben canh d6, sir xam nhap cham chap cua bo rnon co hoc da vao qua trinh thiet ke con do nhieu nguyen nhan khac: mot so noi dung cua n6 van Wong doi phirc tap; rmrc dQ chuan xac ve CO SO vat ly cua mot so ly thuyet dang ap dung tren thtrc te cho den nay van con gay nen nhfrng hoai nghi ...

Tuy nhien, do nhu cau btrc xuc cua thuc te, cho nen moi quan he gijra cac chuyen gia thuc hien cong tac khao sat-thiet kc, cong tac nghien ctru dia CO hQC va cac hoat dong trong Iinh vue co hoc da-dieu khien ap lire rna da: dan dan tro' nen hieu qua hon.

Khoang san mlng luong va phi n~ng luong:

Khoang san quang va phi quang; than; dau rna; khi

Tim kiem khoang san: dot; diep thach chay; dau mo nang; cat chua biturn.
Tim kiern thea cac dau
hieu gian tiep; do ve ~ Khai thac khoang san 1
ban d6 dia chat: cac
'phtrcng prop dia vat II'; V
phan tich dia co hoc
r
C6ng nghiep C6ng nghiep Che blen
khai thac mo: khai thac daD mo: khoang san:
Cac h~ thong khai Khai thac dau bang Tuyen than va tuyen
thac; thiet k,e cac dirong ham; khai thac quang: luyen kim;
xf nghieprno dau bang cac 16 khoan che bien dau rna
T T
, DieD khi~n ap lire mo: Co hoc da; pha huy d~t da rna
H.I.I. M6i quan he gitra nganh cong nghiep khai thac khoang san va cac nganh khoa hoc trai dat khac (theo Bieniawski Z. T. [60]).

Tren thirc te, theo y kien cua nhieu nha dia co hoc, khi xern xet hien trangcac van de co hoc da, dieu khien ap 1l!C rna, dau tien nen de cap den cac Iinh vue sau day:

6

Co hoc da trng dung trong xay dung cong trmh ngam va khai thac rna

* Cac he thong cong trlnh ngam va khai thac khoang san thong

dung nhat; dac tfnh hieu qua va nang suat khai thac cua cluing:

* Qua trlnh thiet ke cac loai cong trinh ngam;

* Vai tro cua cac so lieu dia ky thuat;

* Nhfrng thanh nru gan nhat va nhtrng ket qua irng dung moi ve co h9C da va dieu khien ap lire mo.

1.2. Cac he thong khai thac ham 10 thong dung hien nay

Theo Bieniawski Z. T., cac so lieu v~ mtrc d¢ khau than trong nhtrng he thong khai thac khac nhau tai cac mo cua Hoa Ky cho thay, khoang 90% hrong than khai thac ham 10 diroc thirc hien bang he thong khai thac buong-cot. Trong khi do, hrong than khai thac bang he thong khai thac 10 cho dai chi chiern co 8%. H¢ thong khai thac buong-cot tai cac mo than cua Hoa Ky da duoc co gioi hoa cao. Ngoai ra, 80% cong tac bao-khau than lien tuc theo tung luang duoc thuc hien bang cac may combai. Trong cac tnrong hop con lai ngiroi ta da Slr dung cac phirong phap khau truyen thong (bao gam ca phuong phap khoan ban min trong 10 cho), Cac 10<;1i combai khau lien tuc theo luang da diroc hang "Joy Company" phat minh vao nam 1948 va hien nay duoc che tao tai mot 10<;1t cac cong ty khac nhau. Hien nay, 10<;1i combai nay diroc Slr dung rong riii tai mot so mroc tren the gioi.

V u the cua he thong khai thac buong-cot tai cac mo than cua Hoa Ky diroc giai thfch bang cac nguyen nhan: do sau khong Ion cua mire khai thac (khoang 150 m), dac tinh nam ngang (via thoai) cua cac via than co chieu day Ion, dieu kien me-dia chat tai Hoa Ky thuan lei han so voi cac mroc chau Au. Qua trinh khai thac than bang cac 10 cho dai dii phat trien nhieu nam tai cac mo than chau Au, nhung cluing chi duoc Slr dung han che tai Hoa Ky. Tuy nhien, theo thai gian so hrong 10 cho dai da khong ngirng duoc tang len tai Hoa Ky.

Tai Hoa Ky, mire d¢ khau than trong he thong khai thac bang 10 cho dai chi Ian han khong dang k~ so voi he thong khai thac buong-cot co quy trlnh khau toan bo tru bao ve (so lieu tuong irng la 72,4% va 70,2%). Nguyen nhan t6n that than cao nhir vay tai day so voi cac mrcc chau Au khi khai thac bang cac 10 cho dai chinh la sir tac dong cua he thong phap luat mo tai Hoa Ky. H¢ thong nay yeu cau phai chuan bi cac panen khai thac bang cac cong trlnh ngam voi mot so nhanh song song voi nhau, phai de lai cac tru bao v¢ ngan each cho cac cong trlnh ngam thong gio, Dieu nay da ngan can viec nang cao mire d¢ khau than trong 10 cho. Ngoai ra, quy trinh khau toan bo cac tru bao ve theo phuong phap khau gi~t chi diroc thuc hien trong.26% cac mo cua Hoa Ky. Con tai cac

7

Co hoc da irng dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac rna

rna khac, nguoi ta dii thuc hien quy trlnh khau than tai cac bu6ng va d~ lai than trong cac tru bao ve. Dieu nay dii lam giarn rmrc d¢ khau than den gia tri nho nhat (tuong irng la 70,2% va 51,0%). Ngoai ra, can phai noi rang, gia tri nang suat cua cac rna than cua H~a Ky IOn han hai Ian so voi cac chi tieu nrong irng tai cac nuoc chau Au. Co the nhan thay, trong khi tftt ca cac rna than Hoa Ky deu thuoc ve cac cong ty ur nhan thi gan nhu tat ca cac rna tai cac ruroc chau Au (ngoai CHLB Dire) deu thuoc v~ nha mroc. Tai CHLB Due, phan 100 cac rna thuoc ve sa hiru ur nhan [60].

Cac he thong khai thac tai Hoa Ky va cac mroc chau Au co nhirng diem khac nhau. Tai Hoa Ky chu yeu sir dung he thong khai thac buong-cot va mot phan he thong khau than bang cac 10 cho dai. Tuy nhien, ngay trong he thong khai thac than bang cac 10 cho dai dii diroc ap dung tai Hoa Ky va cac mroc chau Au (k~ ell cac rnroc thuoc Lien Xo) cling co nhirng khac biet. Tai Hoa Ky, tuyet dai da s6 cac panen khai thac duoc khau thea quy trlnh khau giat, Con tai chau Au, ph an IOn cac 10 cho diroc thirc hien thea quy trinh khau dudi. Su khac biet co ban giiia cac giai phap tren chinh la a cho, khi khau du6i thl cac 10 cho ngay lap nrc cho ra san pharn khai thac, con cong tac chuan bi panen bang cac dirong 10 cai chuan bi se duoc thirc hien dong thai vci cong tac khau than. M6i giai phap deu co iru diem va nhiroc diem, nhirng st! lua chon cu6i cung gifra cluing se diroc thirc hien tuy thuoc vao dieu kien me-dia chat [60].

Tai chau Au nguoi ta thuong sir dung thiet bi khau than duoi dang cac loai may bao than. Hien nay, cac xu the hien dai trong 19 trlnh phat trien cong nghe khai thac ham 10 tren the gici dac tnrng bai viec si'r dung he thong dan chong co gioi hoa 10 cho ket hop val cac loai may combai bao than.

Nhtrng chuyen dich manh me nhat trong qua trlnh phat trien thiet bi khai thac rna tu nhirng narn cu6i the ky 20 dii xay ra trong Iinh vue che tao cac dan chong co gioi 11! hanh (dan chong bao ve) d~ khai thac than

bang cac 10 cho dai, Y nrong chong giii bang dan chong bao ve duoi "dang Hungary" thuoc ve cac chuyen gia thuoc Lien Xo. Trong nhtrng dieu kien truce day, neu viec sir dung dan chong dang nay xem nhu khong the mang lai hieu qua thi hien nay cluing da diroc thira nhan rong rai tai cac rna khai thac tren toan the gioi. Xu the rna rong sir dung cac dan chong bao ve cling duoc nhan thay tai Hoa Ky.

Tai Viet Nam, do dieu kien dia chat cua cac via than rat phirc tap, cho nen khong co mot loai hlnh he thong khai thac nao c6 th~ mang tinh toan nang cho toan bo cac mo khai thac than ham 10. Ngoai ra, van d~ co gioi hoa, dong bo hoa thiet bi khai thac van con g~p rat nhieu kh6 khan. Tren thuc te, dac diem he thong khai thac, trinh ur khai thac, thiet bi khai thac va cac van de lien quan toi cong tac khai thac trong 10 cho cling nhu

8

Co hoc da irng dung trong xay dJ!I1g cong trlnh ngam va khai thac rna

cac khu vue khai thac voi quy mo khac nhau se phu thuoc rat nhieu vao t6 hop cac yeu to anh huang trong qua trinh thiet ke xay dung mo. Tuy nhien, trong nhirng nam gan day nhieu mo khai thac ham 10 vung Quang Ninh da buoc dau su dung hieu qua cac loai C9t chong thuy lire, dan chong co gioi hoa va cac loai may bao, dt than khac nhau.

1.3. Cong tac thiet ke ky thuat

Narn 1975, "H9i dong hoan thien nghe nghiep cho ky su" (Hoa Ky) da dua ra dinh nghia ve khai niern "thiet ke ky thuat" nhu sau:

"Thier ke' ky thuat la mot qua trinh thiet lap cac he thong, cac yeu to cau thanh he thong hoac qua trlnh thoa man nhirng yeu cau nhat dinh. Day chinh la qua trlnh tim kiern giai phap, trong d6 c6 sir dung cac nganh khoa h9C co ban, to an h9C va cac nganh khoa h9C ky thuat c6 th~ dam bao st;r lien ket toi uu cac loai phuong tien (cong cu) nham dat duoc muc tieu da dat ra.

Cac yeu to co ban cau thanh trong qua trlnh thier ke la d~t bai roan, hra chon tieu chuan, phan tfch, t6ng hop, thuc hien, thu nghiern va danh gia ket qua. Nhtrng yeu to chu yeu, quan trong, e6 tac dung urong h6 lien ket chat che voi nhau, thuc dAy. nhau trong qua trlnh nay chinh la hai thu We phan tfch va t6ng hop, Ngoai ra, viec thiet ke con phai bao ham eel cong tac nghien ctru cac van de ve xa hoi, kinh te, tham my, luat phap, luan ly va dao due" [60].

Hinh H.l.2 gioi thieu sa d6 khoi tdng quat eho qua trlnh thiet ke ky thuat, con tren cac hinh H.l.3 va hinh H.l.4 cho thay moi quan he tuong h6 gitra cac khau co ban cua qua trlnh d6 (theo Bieniawski Z. T.). Muoi giai dean chu yeu cua qua trinh thiet ke' th~ hien tren hlnh H.l.2:

* Xac dinh de yeu cau ban dau hay t6 hop de van de yeu cau

phai giai quyet cho bai roan thiet ke;

* Tien hanh d~t bai toan thiet ke;

* Tap hop nhtrng thong tin can thiet cho thiet ke; * Phan tich rieng Ie cac ket qua thiet ke;

* T6 hop de ket qua thiet ke dii nhan duoc nham muc dfch tim

kiem loi giai cu th~ eho bai toan thiet ke;

* Danh gia va kiem tra loi giai thiet ke' dii tim thay; * Tdi uu hoa lai giai thiet ke;

* Thier lap nhtrng de xuat can thiet cho thiet ke: * Thao luan de ket qua thiet ke;

* Thuc hien lai giai thiet ke tren thuc teo

9

CcJ hoc da img dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna

1

Xac dinh cac yeu cau ban dau eho thiet ke :
•
Tien hanh thiet lap hili toan thiet ke' •
•
..
Tap hop cac thong tin can thiet eho thiet ke' :.
•
Phan tich cac ket qua thiet ke rieng Ie •
•
...
T6 hop cac ket qua thiet ke rieng Ie M nhan I
diroc loi giai cu th~ cho bai roan thiet ke I
•
Danh gia va kiem tra I
Ibi giai thiet ke da duoc tim thay I
-.
T6i uu hoa Ibi giai thier ke •
•
•
Thier lap nhtrng d~ xuat moi eho thiet ke •
•
•
Thao luan cac ket qua thiet ke I
~ Khong
TC6 . r
Thuc hien Ibi giai thiet k€ tren thuc te I 2 3

4

5

6

7

8

9

10

H.l.2. Sa d6 khci cua qua trinh thiet ke ky thuat (theo Bieniawski Z. T. [60]).

Tren thuc te, can phai nhan manh rang, cong tac thiet ke khai thac rna bao g6m ca he thong lien quan den cac van de co h9C da, dieu khien ap hrc rna va nhieu h~ thong anh huang khac (hlnh H.1.3). Nhtrng thanh tuu trong nganh rna, xay dung dirong ham va cong trinh ngam chinh la viec thiet lap nhtmg ca sa ly thuyet d~ tinh toan cac thong so cho cong trinh ngam.

Cac phirong phap danh gia d¢ 6n dinh cho cong trinh ngarn c6 th~

diroc phan chia thanh cac nh6m chinh sau day:

* Nh6m cac phuong phap giai tich;

* Nh6m cac phuong phap nghien ciru thirc dia;

* Nh6rn cac phirong phap kinh nghiern (thirc nghiem) (hlnh H.l.4).

10


I Tal! hQI! cac so lieu I
_",,-
Cac yeu to dia chat: Cac yeu to k£ thuat:
• Ki~m tra trang thai ella khol da: • Cac so lieu ve thiet bi:
• Thai gian trang thai khong chong (mat IQ) an toan; • Cac thiet bi khai thac rna;
• Trang thai cua Mt da nen, noc cong trinh ngam; • Cac thiet bi van tai vat lieu;
• Truong irng suat nguyen sinh; • Cac thiet bi thong gio.
• Cac pha huy, mat tnrot dia chat cua cac lap Mt da. • H~ thong khai thac:
• Dia chat thuj van: • Cac yeu cau ve ky thuat,
• Sa d6 chuyen dong cua mroc ngam: Cac yeu to kinh te:
• Phan tich dia-hoa; cac tang chua mroc; • Tmh hmh thi tnrong-kinh te;
• Cac lap tharn ruroc va khong tham ruroc, • Chi phi san xuat;
• Thong gi6: • Chi phi cho cong tac bao
• Danh gia hrong khi metan xuat hien; ve moi tnrong.
• Cac thong s6 loc khi metan; Cac yeu to xa hoi:
• au lieu chong mill mon cua ill n6c (sue can khi dong hoc), • Lire luong san xuat;
• Danh gia trfr lirong: • Dac tinh sir dung dat dai.
• Cac chi tieu nang hrong va mac dQ chira luu huynh; Cac yeu to luat l!hal!:
• aueu day via; cac rhi huy, mat tnrot dia chat ella cac lap. • Luat phap cua nha nuoc;
• Cac thong so anh hireng den khai thac: • Luat phap cua cac vung
• H¢ s6 ben vfrng (he s6 kien co) cua than; lanh th6 (neu co);
• Cac dac diem, tinh chat cua via; cac kh6i rieng re ... • cae yeucau vekinh te-xa hoi,
_.,l.
I -
Thiet ke guy hoaeh

I Dieu khien ap Il!C rna Thong gio Tieu thoat ruroc I
I H H -
H¢ thong khai thac Thier bi Van tai
,
I Thiet ke k£ thuat -

Thiet ke he Thiet ke Thiet ke Thier ke' he th6ng Thiet ke
thong kie~ ~ h~th6ng ~ h¢th6ng ~ van tai chat tai-dO' ....... h¢th6ng
tra ap lire me, thong gio thoat ruroc tai vat lieu khai thac H.1.3. Sa do ve moi quan he giua cac thong so khac nhau trong qua trinh thiet ke rna (thea Bieniawski Z. T. [60]).

Cac phuong phap giai tich diroc xay dung tir ket qua nghien ciru 1y thuyet trang thai irng suat-bien dang khoi da baa quanh cong trinh ngam. Chung baa gorn nhieu phuong phap phan tfeh s6, mo hlnh s6 khac nhau.

11


Nhfrng giOi han v~ mat ky thuat:
1 - Chuc nang; 2 - Cac kich thuoc hlnh hoc: 3 - Hinh dang:
4 - Sa d6 quy hoach; 5 - H~ thong khai thac.
+
Cac muc tieu thiet ke:
1 - DQ an toan; 2 - DQ 6n dinh; 3 - Hieu qua kinh teo
+
Xac dinh cac so lieu goc:
1 - Cau tnic dia chat, lap ban d6 ky thuat dia chat va cac nghien CUu v~
16i khoan khao sat dia chat;
2 - Tfnh chat cua dat da va khoi da; dQ ben: cac d~c tfnh bien dang va
cac yeu to anh lnrong den chung;
3 - Niroc ngam; 4 - Tnrong ling suat nguyen sinh; 5 - Tai trong ngoai.
+
Cac ~hu{1J1g ~ha~ danh gia mire do 6n dinh:
1 - Phuong phap giai tich (cac mo hlnh so, mo hlnh vat ly; cac tieu
chuan pha huy):
2 - Phuong phap thuc nghiern (phan loai khoi da; t6 hQP cac so Iieu):
3 - Phuong phap thuc nghiern hien tnrong (do dac tai hien tnrong).
t
Cac thong so dac tanh dfiu ra:
1 - Cho cac cong tic khai dao, xay dung ngam (chieu rong mat 1(,> n6c
cong trlnh ngam; tu6i tho; cac giai phap chi dan chong giii cong trlnh ... );
2 - Cho ba doc va nen mong (hrc lien ket va hrc rna sat khoi da; modun
bien dang ... ).
...
Moi lien he ngu<1c lai trong thiet ke va san xuat:
1 - Lira chon phuong tien, thiet bi dam 000 cho cong tac kiem tra thuong xuyen;
2 - Cong tac sira chill va khoi phuc cong trinh trong tnnmg hop bi mat 6n dinh, H.IA. Sa d6 gian hroc v6 cac cong tac nghien ciru va thiet ke rna (theo Bieniawski z. T. [60]).

Hieu qua su dung cac phirong phap giai tich d~ dieu khien ap II!C rna dUQ'C xac dinh tir cac yeu to:

* Kha nang cho phep so sanh mot so phircng an t6 hop cac dieu kien dia ky thuat khac nhau;

* Kha nang su dung d6larn phirong tien trong cac tinh toan so sanh.

12

Co hoc da img dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac rna

Vai tro cua cac phuong phap nghien ciru thuc dia chinh Hi kha nang kiem tra, kiem soat sir chuyen dich (bien dang) cua khoi da trong suet thai gian xay dung cong trlnh ngam va khai thac khoang san nharn phat hien nhtrng bieu hien mat 6n dinh cua cong trlnh cling nhu sir tac dung tuong he> giua ket cau chong giU voi khoi da,

Cac phuong phap kinh nghiem cho phep danh gia d¢ 6n dinh cua cac thanh phan cau tao trong he thong khai thac va cong trlnh ngarn tren CO sa phan tich thong ke cac so lieu quan sat, do dac thuc nghiem va cac thf nghiern. Hien nay, cac bang phan loai ky thuat khoi da diroc sir dung rong riii nhat trong huang nghien ciru nay.

Can phai chi ra rang, trong qua trlnh thiet k€ cong trlnh ngam va khai thac rna nguoi thiet ke chi co the thay d6i mot so luong han che cac thong so. Vi du, trong qua trlnh khai thac than cac thong so do co the la: chieu rong cong trlnh ngarn, chieu rong, chieu dai va SO d6 bo trf cua cac tru bao ve, chieu rong va chieu dai cua cac panen khai thac 10 cho, trlnh ur thuc hien cac cong tac khai thac, trlnh tu khai thac, huang, the nam trong khong gian cua cac panen khai thac ... Trong do, khoang thay d6i gia tri cua cac thong so tren thong thuong bi gioi han. Vf du, khong the thiet k€ cong trlnh ngarn co chieu rong nho han chieu rong yeu cau cho cac loai thiet bi phai hoat dong trong do.

1.4. Vai tro cua cac so lieu dia ky thuat trong thlet ke

V iec hieu biet chinh xac cac d~c tlnh, di~u kien dia chat co y nghia rat quan trong trong qua trinh giai quyet cac van d~ co h9C da irng dung, thuc hien tot cong tac dieu khien ap II!C rna trong khai thac khoang san va xay dung cong trlnh ngarn.

De thuc hien dieu do can phai co cac thong so dac trung cho tfnh chat co h9C cua dat da cau thanh khoi da, trang thai irng suat nguyen sinh va cac dac diem cau tnic khoi da,

Nhirng thong tin nay se xac dinh cac bien so doc lap, Trong qua trlnh thiet k€ va tinh toan, nguoi thiet k€ khong duoc thay d6i cluing. Tuy nhien, cac bien so do co y nghia quyet dinh va la cac thong so dau vao cho cong tac thiet ke.

Cong tac nghien CUu dia chat bao g6rn nhlrng van d~ chinh sau: * Dac tfnh dia chat tong quat cua vung, khu vue khai thac rna; * Dac tinh dia chat chi tiet cua khu vue nghien ciru;

* Dac tinh dia chat thuy van cua khu vue;

* Ket qua nghien ciru che d¢ khi, nhiet d¢ cua khu vue;

* Ket qua phan tich thach h9C cua cac loai dat da khac nhau.

13

Co hoc da irng dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna

Tap hop cac so lieu biroc dau I
..
Danh gia dieu kien, quy each cac so Iieu I
+
M6 tit chi tiet khu vue nghh~n ciru:

Cac nghien ciru quy hoach thiet k€ I
I
+ + +
I Do ve ban d6 dia chat Khoan tharn do Dao hao tham do
_+ + +
Nghien ciru dia vat Iy Thf nghiern Nghien ciru dia v~t Iy
Iy thuyet trong phong tren thuc te

Do dac irng suat Nghien ciru
tren thuc te dia chat thuy van
+ +
C6ng tac xu Ii: so lieu:
Chuan bi cac ban d6 va mat cta dia chat;
Phan tich cac ket qua thi nghiem, khao sat trong phong va hien tnrong;
Phan Ioai kh6i da thea cac vung dac tnrng.

+
Xay dung co so khoa hoc cho thiet ke' I
+
Xay dung hang muc cong trlnh thiet ke I H.l.S. Chuang trinh mo ta chi tiet khu vue nghien ciru tren giai doan thiet ke (theo Bieniawski Z. T. [60]).

So' d6 hinh H.I.S cho thay roan bo chuang trinh mo ta chi tier khu vue nghien ciru tren giai doan thiet ke (bao gorn ca cong tac do ve ban d6 ky thuat-dia chat va cac nghien ciru dia ky thuat ve lei khoan). Nhirng nghien ciiu nay cho phep rut ra cac thong tin ve:

* Cac chung loai dar da;

* Mat d¢ cua khe mrt, trong do co cac thong s6 ve chi tieu chat lirong kh6i da:

14


* Huang nam, huang phan bo cua khe mrt, trong do bao gorn ca cac hinh chieu ba chieu cua khe rurt;

* Cac dieu kien tai cac mat tiep xuc cua cac pha huy dia chat, cac mat tnrot dia chat khac nhau, trong do bao gom ca nhirng dac tinh nhir: do nham, dac diem loi 15m cua cac mat tiep xuc khe nut, d¢ rna khe nut, dac tinh phong hoa, d¢ dai va dac tinh chat lap nhet cua khe rurt:

* Cac dieu kien dia chat thuy van.

D~ phan loai khoi da, mo hinh hoa trang thai bien doi, van dong cua cluing thea phucng phap so, can phai co cac so lieu ve cac dac tinh co h9C cua dat da va khoang san nhir gioi han ben nen don true, modun dan hoi ... Trong mot so tnrong hop, ngiroi thiet ke co th~ thirc hien nhirng thi nghiern can thiet trong dieu kien thirc teo Vi du, thuc hien thi nghiern nen be mat d~ xac dinh cac dac tinh cho nen cong trinh ngarn hoac tien hanh nhfrng thi nghiern nen cho tru than bao ve.

Hien nay, cac nha dia co hoc da ap dung phuong phap do dac tnrc tiep mot each rat hieu qua d~ xac dinh cac gia tri irng suat thea phirong thang dung va thea phuong narn ngang trong khoi da. Thong thuong, d~ giai quyet van de nay, ngiroi ta co th~ ap dung cac phucng phap giarn tai (khoan loi) va phirong phap tach thuy luc.

Sau khi hoan thanh cac cong tac khao sat dia chat, xac dinh cac tinh chat cua dat da va thuc hien cong tac do dac irng suat trong dieu kien thirc te, ngiroi thiet ke co the sir dung cac bang ph an loai khoi da hoac phuong phap phan tich kha nang xuat hien sir nguy hiern d~ danh gia cac dieu kien dia ky thuat t6ng quat cho kho] da,

1.5. M(>t s6 thanh tuu trong Iinh vue co hoc da

Tai nhieu mroc tren the gioi (vi du tai CHLB Dire), cac nha dia ky thuat dii thiet lap he thong kiern tra trang thai khoi da d~ phuc vu cho nganh cong nghiep khai thac than. H~ thong nay dii lien ket cac chirc nang quy hoach va thiet ke lai voi nhau.

Tai CHLB Dire, he thong nay dii diroc nhorn cac nha khoa h9C (do Oskar Jacobi dirng dau) phat trien tai Vien Nghien ciru Khoa h9C Quoc gia ve khai thac than trong nhieu narn. Tuy nhien, cac tai lieu tong ket ve he thong kiern tra trang thai khoi da phai rnai toi narn 1980 moi diroc cong bo [60].

Khai thac than tai CHLB Dire diroc thirc hien bang cac 10 cho rat dai, Chieu sau khai thac trung binh bang khoang 900 m. Mot so rno than dang khai thac tai do sau toi 1400 rn. Tuong irng voi sir gia tang d¢ sau khai thac, nhtrng bieu hien cua ap luc mo ngay cang tra nen nguy hiern hem cho tho mo.

15

Co hoc da ling dung trong xay dJ!I1g cong trinh ngam va khai thac rna

Su gia tang do sau khai thac va viec tap trung cac pan en 10 cho ngay phia diroi cac khu vue dan eu da bat bU9C cac nha dia ky thuat phai xern xet dinh ky toi kha nang xuat hien ap hrc mo. Ket qua, tai CHLB Due da hinh thanh mot "he thong kiem tra ap hrc mo".

a)

Nghien ciru tren rna Thi nghiem tren gia
Tieu hanh tinh toan f+ hlnh tac dung nrong h6 f+ thir nghiern ket cau
trang thai ling suat gitra ket cau chong gift chong gift voi cac
va kh6i da kich thircc thirc te
.. ..
Quy hoach cac cong tac Tien hanh hoan thien
theo nhom khai thac va
nhorn chong gift ~ / ket cau chong gift
t t
Thir nghiem cac cau
Nghien CUu cac tfnh ... Cac thir nghiem, quan ~ kien hlnh thanh ket cau
chat cua dat da rna sat va do dac thirc te chong gift tren cac gia
thir nghiern thuy hrc b)

Tap hop cac I
s6 lieu thirc te
Phan tich sa b¢ I I
cac s6 lieu bai toan I ~ I
+ T6 hop cac s6 lieu I
Dieu khien qua trlnh = Trung tam phoi hop J
~
• •
cac de xuat, kien ngh] .... Trung tam nghien ciru, ~ Pharr tich cac s6 lieu J
xu 1y va phan tich voi
ffinh thanh bai toan .. ngan hang dft lieu I+f Tlnrc hien cac thi nghiem I
~
Ket qua tinh toan I
..
Cac Uy ban, H¢i dong H Cac yeu cau 11 Co quan, I
va cac Nhorn cong tac ve ky thuat dan vi san xuat H.l.6. Sa do he thong kiem tra-kiem S0(1t ap lire mo: a - Chu trinh cac cong tac quy hoach va thiet ke: b - Chu trinh thuc hien cac cong tac chong giii va khai thac tren thirc te (theo Bieniawski Z. T. [60]).

16

Ca hoc da ling dung trong xay dung cong trinh ngarn va khai thac mo

De rna ta he thong nay, co th~ chti y toi sa d6 hlnh H.1.6. Tai day th~ hien r6 hai chu trlnh dieu khien ap hrc rno tren co sa cac ket qua nghien ciru tuong irng. Mot trong so cac chu trinh se xac dinh cac cong tac danh rieng cho quy hoach va thiet ke. Con chu trinh tlnr hai se lien quan toi viec thuc hien cac cong tac chong gifr va khai thac tren thuc teo Tai day th~ hien moi quan he gifra cac dan vi khai thac khoang san, cac t6 chirc nghien ciru va cac dan vi san xuat thiet bi rna). Cac cong tac nay co lien quan true tiep toi qua trlnh dieu khien ap hrc.

Tai CHLB Dire, trung blnh khoang 16% tong so mat 1¢ cong trinh da: xay ra sut lao Vi vay, a day phan Ian he thong kiem tra duoc huang toi viec dam bao d¢ 6n'dinh cho noc cong trinh. Hang narn, cac rna khai thac than a CHLB Dire da: dao han 500 krn dirong 10 bang trong than. Mac du 90% cac cong trlnh ngam chuan bi dao trong than duoc chong gifr bang khung chong thep hlnh vorn linh heat hien dai, nhung cluing phai chiu su hin ep cua noc va nen voi mot dai luong trung binh bang khoang 1/3 gia tri chieu cao khoi diem, Dieu nay da: dan tai su pha hoai che d¢ thong gio, che do van chuyen nguoi va vat lieu, Do do, tai CHLB Dire nhtrng chi phi chong xen, duy tu, bao dirong cong trlnh ngam 'd~ dam bao cho cong trlnh t6n tai trong trang thai lam viec binh thuong da: chiern tai 16% t6ng cac chi phi trong nganh khai thac rna [60].

Qua trinh thirc hien he thong kiem tra ap hrc rna da: duoc khoi dau vao narn 1960 tai "Trung tam khao sat ket cau chong gift rna va co h9C da" thuoc thanh pho Essene. Sau nhieu nam tai CHLB Dire da: thu duoc mot so ket qua nghien ciru quan trong rna ta, giai thfch qua trlnh van dong cua khoi da va khoi than. Trong do, ket qua dang k~ chinh 1a viec nghien CUll su tac dung tuong h6 gifra khci da va ket cau chong gill tren co sa nhfrng do dac thirc te va rat nhieu thi nghiern thuc hien tren rna hlnh,

D~ nghien ciru qua trlnh van dong cua khoi da va ket cau chong gift, cac nha dia co h9C da: thuc hien rna hlnh hoa bieu hien cua ap luc rna (hlnh H.1.6). Tren cac rna hlnh rn~t 1¢ xay dung thea ty 1~ "1: 10", cac nha dia co h9C da: tien hanh nghien CUll qua trinh pha huy cua lap da noc voi cac he ket cau chong gifr khac nhau. Nhirng nghien CUll tuong W da: cho phep xac dinh kha nang rnang tai can thiet cho ket cau chong gitt. Tren rna hlnh cac cong trlnh ngam chuan bi voi ty 1~ "1: 1 0", cac nha dia co h9C da: tien hanh khao sat cac dang ket cau chong gift khac nhau va hieu qua cua cac giai phap can thiet nham giam den nho nhat mire d¢ hin sut va bung nen tai cac vi trf noc va nen cong trinh ngarn. Ngoai ra, tren cac thiet bi dac biet, cac nha dia co hoc da: thuc hien nhirng thir nghiem ket cau chong gifr voi nhtrng kich thuoc thuc te duoi su tac dung cua tai trong rat Ian co the xuat hien tai cac mo ham 10. Nhu vay, cac thiet bi thir nghiern da rna hlnh hoa kha day du nhfrng dieu kien tv nhien. Bang

17


phuong phap nay, cac nha dia co hoc co the dam bao mot moi lien he ngiroc rat hieu qua de hoan thien ket cau chong gill cong trinh ngam trong he thong kiem tra.

Nho su hoat dong cua he thong kiem tra ap luc rno, tai CHLB Dire d1'l hinh thanh mot so chi dan hop ly cho nhirng nguoi thiet ke. Mot trong so chi dan quan trong nhat la yeu cau nguoi thiet ke phai d~t cong trinh ngarn tai nhung vung ap luc khong Ion. Cac nha dia co hoc d1'l thiet lap va sir dung hieu qua tren thuc te cac nguyen ly thier ke cong trlnh ngam.

Cac nguyen ly thiet ke do bao gorn: vi tri thuan loi nhat cho cac cong trinh ngarn nam ngang va cong trinh ngarn nam nghieng, trinh tv khai thac khoang san co Ich hop ly nhat, huang chuyen dich guong 10 thuan loi nhat, Iva chon chinh xac khoang each tinh tir vung khai thac den cong trinh ngam khi thi cong cac cong trinh ngarn nam phia tren hoac nam phia duoi khu vue khai thac, sa do toi uu cua vi trf urong h6 giua cac cong trinh ngarn ...

Ve ban chat, he thong kiem tra ap lire mo tong the cho phep giai quyet cac bai to an lien quan tuong tac voi nhau nhu sau:

* Tinh toan hay danh gia trang thai ung suat;

* Thier ke he thong khai thac, xay dung mo bang phuong phap sao cho cac cong trinh ngarn chuan bi va cac cong trinh ngam co ban duoc bo' trf tai nhirng vung ap luc khong Ion va trong khoi da ben virng;

* Thier ke vi trf tuong h6 hop ly cua cac guong 10 cho va Iva chon

phuong tien chong gill de giam den mire d¢ nho nhat su xuat hien cua ap luc mo;

* Xac dinh cac dac tinh sir dung cho ket cau chong giu tai noc cong trinh tren cac gia thir nghiern trong nhirng dieu kien giong nhu thuc te nham tim ra, loai bo nhtrng khuyet tat tnroc khi lap dung chung trong cac cong trinh ngam;

* Kiern tra trang thai ket cau chong giu va khoi da trong mo;

* Tap hop, luu trfr thong tin, cac ket qua va kinh nghiern thuc te vao trong ngan hang so lieu trung tam;

* Giai quyet cac van de d~e biet xuat hien trong qua trinh khai thac mo.

Tai nhieu mroc, he thong kiem tra ap lire mo hoat dong trong nhirng dieu kien chiu su giam sat va tac dung nrong ho cua cac Hoi dong (hoac Uy ban) chuyen gia ky thuat khac nhau. Cac Hoi dong chuyen gia ky thuat diroc hinh thanh tir cac "Giam doc dieu hanh mo" hay cac "Dai dien" cua ho. Mot trong nhirng van de quan trong nhat cua qua trinh tac dung nrong h6 do chinh la su dam bao viec chuyen giao cong nghe dat

18

2.CHD-8


ket qua tot tai cac mo trong mot khoang thai gian ngan nhat. Dieu nay co nghia rang, cac HQi dong chuyen gia ky thuat nay can phai dieu phoi cac hoat dong gifra cac mo, cac trung tam nghien ciru va cac nha san xuat.

D~ giai quyet cac bai toan khac nhau cua van de dieu khien ap luc mo, cac Hoi dong chuyen gia ky thuat se duoc phan chia ra thanh bon nhorn nho: co hoc da, chong gifr khong gian 10 cho, chong gifr cac cong trinh ngarn chuan bi va ky thuat chong gifr. Tai moi mo than it nhat phai co mot ky sir chuyen hoat dong trong linh vue chong gifr. Ky su nay phai la thanh vien cua "Nhorn dieu phoi cong tac vung", Nhorn nay se dieu phoi cac hoat dong tuong irng cua rninh tren tilt ca cac mo khoang san.

Moi quan he, hop tac gifra cac mo va "Trung tam nghien ciru" th~ hien tren sa d6 hinh H.l.6. Sa d6 nay rno ta:

* Cac so lieu v~ dong thai cong tac khai dao ngarn co tren tilt ca cac mo khoang san;

* Thier bi do dac-kiern tra duoc lip dat tai cac 10 cho va cac cong trinh ngarn chuan bi khong co ap hrc rna xuat hien. Dieu do cho phep xac

dinh dong thai cua khoi da trong trang thai 6n dinh: .

* Tilt ca cac so lieu da duoc thu thap phai diroc chuyen toi "Trung tam nghien ciru" d~ tien hanh ph an tich he thong va t6ng hop so Iieu;

* Cac ket qua cua qua trinh phan tich nay diroc sir dung d~: tien hanh quy hoach va true tiep Iva chon, tiep nhan giai phap ky thuat-cong nghe tren cac mire dQ dieu khien khac nhau; thiet ke ket cau chong gifr thong qua cac nha san xuat thiet bi; hinh thanh cac bai toan tiep thea cho

cac HQi dong chuyen gia ky thuat, '

Trong cac tnrong hop, khi cac ky sir chiu trach nhiern ve cong tac chong gifr khong th~ dira ra nhirng giai phap hop ly, kip thai lien quan tai sir xuat hien cua ap lire mo thi ho co the yeu cau "Trung tam nghien ciru'' cung cap thong tin va thuc hien nhtrng giup do can thiet.

Ngoai ra, mot so thanh nru sau day cung gay duoc sir chu y trong Iinh vue xay dung va khai thac rna:

* Mot so chuyen gia cho rang, trong khoang mot vai chuc nam toi se phat trien cong nghe khai thac khoang san co Ich voi cac thiet bi thuy hrc (sung bin mroc) tir mire dQ thir nghiern den mire dQ hoan thien va sir dung tren pharn vi rong rai.

* Cac nha khoa hoc thuoc Truong dai hoc tong hop bang Pennsylvania (Hoa Ky) da d~ xuat y Wang moi hinh thanh t6 hop khai thac via than bang cac 10 cho dai co su dung thiet bi d~ khoan gieng rnu, cac cornbai dao, cac he thong khai thac bang dan chong bao ve va M thong khan-van chuyen bang phircng phap thuy hrc. Thier bi d~ khoan

19

Co hoc da img dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna

gieng mil co the diroc st'r dung trong qua trinh dao gieng dung den rmrc khai thac nam phia diroi via than. Voi sir giiip do cua combai, tir san gieng ngirci ta se thirc hien cong tac dao cac dirong 10 van tai co ban phia diroi via than. De do tai than, ngiroi ta se st'r dung cac dirong 10 ha diroc khoan bang cac may khoan pha. Cong tac van chuyen than tir cac tram do tai panen len mat dat se hoan toan thirc hien bang he thong true tai thuy hrc,

* Phong thi nghiern cac thiet bi van tai a Pasadin (bang California) thuoc "Uy ban cong nghiep than" tai BQ Nang hrong Hoa Ky da che tao he thong khai thac hieu qua ban 1\1' dong SAMS co dQ tin cay rat cao. H~ thong nay cho phep nang cao nang suat khai thac than len 400% va giam dircc it nhat 50% s6 hrong cac tnrong hop thircng vong nang, H~ thong khai thac nay sir dung dong thai tren moi khu khai thac mot s6 co cau ban 1\1' dong de khau than thea sa d6 buong-cot. Cac co cau nay cling diroc dieu khien chinh bang doi tho dang khai thac than. Modun khai thac cua he thong se heat dong tren co sa sir dung luong mroc cao ap, Sung ban mroc diroc e6 dinh tren hai gia do hinh mong ngua nam gan cuci ket cau lap rap tren gia tnrot. Viec pha huy than diroc thuc hien bang tac dong dong thai, cua dong mroc nra troi va tac dong boc tach cua co cau khau trong t6 hop khai thac. Sau do, than se diroc phan 10<;\i thea kich co va thea thiet bi xoan ruot ga van chuyen den tram tron hdn hop, Tir day than se tron vci mroc tao thanh hon hop than-mroc va diroc chuyen len mat dat,

* BQ Nang hrong Hoa Ky ket hop vci hang Foster-Miller Asociates da thiet lap co sa he thong khai thac moi an toan han, co nang suat cao han cho he thong khau than bang cac 10 chc dai. H~ thong nay co cau tao diroi dang dan chong co gioi bao ve tren nhirng khoang each ngan han tfnh tir girong 10 cho ...

20

Co hoc dci irng dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna

CHUaNG 2

w ,..? .., ,,' 'I ,

D~C DIEM VA TINH CHAT CUA DA

2.1. T6ng quan

Bien dang la hlnh thirc th~ hien tong quat ella cac qua trlnh co hoc xay ra trong mau da, khoi da diroi tac dong ella cong tac khai dao va cac tnrong irng suat, tnrong khi ngarn, mroc ngam ... Day chinh la bieu hien co ban cua cac loai vat lieu khac nhau co th~ d~ dang quan sat, do dac diroc khi cluing chiu su tac dung ella ngoai 11,l"C.

Qua trlnh tac dung lire len mot vat the nao do se lam xuat hien bien dang trong vat the. SI,l" Ian truyen bien dang tir diem nay toi diem khac se dam bao cho qua trlnh truyen hrc trong to an bo vat the. D~ danh gia mat dq cac hrc do trong vat th~, cac nha co hoc dii dira ra khai niern "irng suat". So voi khai niern "bien dang", khai niem "irng suat" mang dac tinh triru tuong. Tren thuc te, ngiroi ta khong the do diroc irng suat, rna chi xac dinh cluing bang phuong phap gian tiep (thuong thong qua gia tri bien dang dii bier).

Thong thuong, sa d6 mo ta trang thai co hoc ella vat th~ nghien ciru (mau da, khoi da) duoc xay dung tren nguyen tile "lire tac dung-ring suat-bien dang". Trang thai co hoc ella vat th~ duoc xac dinh bang mire dq trang thai bien dang ella chinh no. Tir ket qua nghien ciru co che bien dang va pha huy ella mau da, cac nha dia co hoc dii xay dung bieu do "trng suat-bien dang" tong quat (hinh H.2.1) [2].

Bieu d6 "irng suat-bien dang" tong quat co th~ xay dung bang cac thiet bi thf nghiern (cac loai may nen) co dq cirng eao hoac bang cac loai may nen thong thuong voi thiet bi dam bao co th~ tien hanh thf nghiern sao eho toe dq bien dang khong d6i.

Trong cac thi nghiern co hoc da (vi du khi nen dan true), thong thuong may nen va mau da phai chiu tac dong ella cung mot tM trong. Trong rnau da va may nen dong thai se xuat hien bien dang dan hoi. Nhu vay, tai day se xay ra qua trlnh tac dung tuong hi'> trong he "may nen-mau da". Nhirng loai may nen "mern" han se tfch luy mot luong nang luong bien dang 16'11 han so voi cac may nen co "do cirng" eao han. Tai thai di~m tM trong dat t6i gia tri khang nen ("dq ben nen") Ian nhat trong mau da, nang hrong bien dang dan h6i dii tich luy trong he "may nen-rnau da" se duoc giai phong va truyen toi mau da duoi dang dong nang. Khi sir dung cac loai may nen "mern mai" thi gia tri dong nang duoc giai phong tuong d6i IOn va qua trinh pha huy mau da se mang dac tinh dot

21

Co h9C da irng dung trong xay dung cong trinh ngarn va khai thac rna

bien. Nguoc lai, trong cac loai may nen co dQ cirng cao, gia tri dong nang truyen cho rnau da se co gia tri urong doi nho. Khi do, gia tri cua tai trong tac dung se giarn dan tu), thea mire dQ gia tang cua bien dang. Qua trinh pha huy rnau da se mang dac tinh mern mai va khong mang tinh dot bien. Vi vay, viec sir dung cac loai may nen co dQ cirng cao se cho phep xay dung phan bieu do "img suat-bien dang" t6ng quat sau gioi han khang nen 16n nhat (gioi han ben nen) cua da.

Tren co sa bieu do "irng suat-bien dang d9C" tong quat va bieu do "irng suat-bien dang ngang" tong quat (hinh H.2.1), cac nha dia co h9C dll tien hanh nghien ciiu dac tinh bien dang cua da.

c

k'

k

<,IV_j_ <,III <,II <,I 0 <,I <,II <,Ill

c. c. .L c. .L c. .L c. II c. /1 c. II

V E II

H.2.1. Bieu do "irng suat-bien dang" t6ng quat cua da (theo Baklasov 1. V. va Kartozia B. A. [2]).

Duoi tac dung cua ngoai luc, gia tri bien dang cua mau da se tang dan len t6i mot gia tri EI nao do. Trong rnau da se xay ra qua trinh khep dan cac khuyet tat cau tao (khe mrt, 16 rong). Qua trinh nay the hien thong qua dac tinh phi tuyen cua cac doan (oa') va (oa) tren bieu do hinh H.2.1. Giai doan bien dang tiep thea cua rnau da mang dac tinh dan hoi do qua trinh nen ep dan hoi khung (cot) khoang vat. Trong giai doan nay, cac doan (ab) va (a'b') mang dac tinh tuyen tinh.

Sau do, sv ph at trien bien dang tiep thea se dan den qua trinh bat dau hinh thanh mrt ne va lam gia tang he so bien dang ngang cua da. Trong giai doan nay, dac tinh tuyen tinh cua moi quan he "irng suat-bien dang ngang" se bi pha hUY. Trong khi do, moi quan he "img suat-bien

22

Co hoc da irng dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac mo

dang d9C" se giii nguyen dac tinh tuyen tinh. Tuy nhien, cung vci sir xuat hien dac tinh khong tuyen tinh cua bien dang, h~ s6 quan he "E" gifra bien dang va irng suat se khong con y nghia nhu "mod un dan hdi". H~ s6 nay se diroc xem nhu mod un bien dang va co gia tri nho hon modun dan hoi. Nhu vay, neu ap dung phirong phap chat-de tai nhieu Ian d~ loai trir bien dang thuan nghich thl cac nha dia CO h9C se nhan duoc modun dan hoi co gia tri Ian hon modun bien dang thu duoc trong dieu kien chat tai mot Ian (bang 2.1) [2].

Bang 2.1.

NQ Chunglo<;lida Modun dan hoi, Modun bien dang,
10·4MPa 10-4MPa
1 Da pocfia thach anh 3,200 2,500
2 Da gabro-diaba 6,100 5,900
3 Da tup xanh 6,500 6,300
4 Da bazan 8,900 7,300
5 Cat dong bang (_100) 0,150 0,002 Ket qua nghien ciru cho thay, khi bien dang dat toi gia tri Ell!, trong mau da se bat dau qua trlnh hinh thanh cac M thong mrt ne. Chung se pha huy dac tinh tuyen tinh cua moi quan he "irng suat-bien dang d9C"

dac trung boi cac doan (cd) va (c'd'). I

Sau khi dat toi gia tri bien dang gioi han tuong irng voi gioi han ben cua da (diem d va d'), qua trinh bien dang tiep thea se lam gia tang manh th~ tich mau da va lam giam dan kha nang khang nen diroi tac dung cua ngoai lire. Hien tuong nay la ket qua cua qua trinh tao thanh mrt ne manh trong mau da,

Tai diem "e" se xay ra qua trinh phan chi a mau da thi nghiern thanh cac phan nho rieng biet (hien nrong vo- vun). Chinh VI vay, diroi tac dung nen dan true, qua trinh bien dang tiep thea cua mau da se khong th~ tiep t\IC xay ra mra. N goai ra, trong dieu kien trang thai nen th~ tich, qua trinh bien dang da vo- vun se tiep tuc xay ra rna khong co sir thay d6i th~ tich tiep theo.

Dac diem dac tnrng cho bieu d6 "irng suat-bien dang" tong quat cua da nhu sau: cung voi SlJ phat trien bien dang, kha nang chong lai ngoai lire cua da ngay cang tang tren khoang gia tang cua dirong cong (od). Sau khi dat toi gia tri Ian nhat, cung voi sir gia tang bien dang, kha

23

Co h9C da img dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac rna

nang chong lai ngoai lire cua da ngay cang giam (tai ph an di xucng cua duong cong "dk").

Nhu vay, bieu do "irng suat-bien dang" tdng quat cua da co the phan chia thanh ba vung dac trung tuong irng voi cac giai dean bien dang khac nhau:

* Vung bien dang tnroc gioi han (od); * Vung bien dang sau gioi han (de); * Vung pha huy va vun (ek).

Do kha nang bien dang cua da co the chuyen ddi VaG nhirng trang thai co hoc khac nhau, cho nen tren thuc te can phai tien hanh nghien ciru tinh chat co hoc da tai nhirng trang thai bien dang khac nhau.

2.2. Tanh chat bien dang cua da

Tinh chat bien dang cua da dac trung boi cac he sO' lien he "E" gitra trng suat va bien dang va he sO' bien dang ngang "u", Ngoai ra, trong cac phuong trinh co-ly, cac nha dia co hoc can thuong gap he sO' "0" xac dinh thong qua hai h~ sO' "E", "u".

Trong giai doan bien dang truce gioi han (tai vung bien dang tuyen tinh dan hoi) he sO' "E" goi la "modun dan hoi" va dac trung boi ty sO' gifra irng suat phap tuyen va gia tri bien dang tuong irng thea hu6ng tac dung cua no. Trong tnrong hop nay he sO' "0" dac trung boi "modun tnrot" co gia tri khong ddi. Trong gioi han bien dang dan hoi ta co:

0=E/[2.(1 +Il)]. I

V~t lieu da co nhtrng khac biet so voi kim loai. Gioi han dan hal cua da chi mang tinh gia dinh. Boi vi, duoi su tac dung cua irng suat co gia tri khong Ion, trong da da: co th~ xuat hien bien dang duo Do do, cac nha dia co hoc thuong sir dung modun bien dang trong cac tfnh toan dia co hoc thuc teo Modun bien dang diroc xac dinh bang ty le gitra irng sua! "cr"(tuang irng voi gioi han bien dang tuyen tinh gia dinh) va gia tri tong bien dang tuong dci "ElII".

Sau gioi han bien dang tuyen tfnh tuong doi, he sO' "E" se thay ddi. H~ sO' nay se phu thuoc VaG mire dQ bien dang va (theo nguyen tac) se giam dan cung voi su gia tang cua bien dang. Tren bang 2.2 gioi thieu gia tri he sO' "E" va he sO' bien dang ngang "u" tai nhirng pha khac nhau trong vung bien dang truce gioi han [3].

Da la loai vat lieu khong dong nhat va co sire khang khac nhau chong lai tac dung cua ngoai lire trong cac qua trinh nen va keo. Do do, can phai phan biet modun bien dang tuy thuoc boi hirong tac dung cua tai

24

Co hoc da img dung trong xay dJ!I1g cong trlnh ngam va khai thac mo

trong, Ket qua nghien ctru eho thay, mot so 10,!-i da phien eo gia tri mod un bien dang khi nen Ian hon tir 1,2-;-1,5 Ian so voi gia tri modun bien dang khi keo [2].

Su khac biet ella cac dac tinh eo hoc khi nen va keo mau da diroc giai thich bang str khac nhau ella cac qua trlnh bien dang. Neu trong qua trinh nen eo th~ phan biet mot so giai doan bien dang khac nhau noi tiep xay ra (khep dan khe mrt, thanh tao va Ian truyen cac ho khe mrt moi, pha huy mau da) thi trong qua trinh keo cac giai doan bien dang tren day xay ra gan nhu dong thai.

Bang 2.2.

NQ Cac giai doan bien dang Modun dan hoi H~ so bien dang
E. 10"4 MPa ngang Il
1 Nen truce khi xuat hien khe nut 9,50 0,226
2 Nen tnroc qua trinh hinh thanh, 9,50 0,298
Ian truyen cac ho khe mrt mang
dac tinh khong 6n dinh
3 Nen tnroc khi da bi pha huy 0,15 0,330
4 Keo (tat ca cac giai doan diroc 8,50 0,226
thirc hien dong thai) Cac dac tinh bien dang ella da phu thuoc vao loai hinh trang thai irng suat. Gia tri modun bien dang se tang len trong qua trinh chuyen d6i tit trang thai nen dan true sang trang thai nen the tich. Hien tuong nay lien quan tai su thay d6i trong hrong the tich (dac biet eho cac loai da eo dQ rong Ian). Khi ap hrc tren tat ca cac huang gia tang tir 0,0 MPa den 100 MPa, gia tri modun bien dang ella da voi tang len 10%; trong dat da set la 12,5%; eon trong da eat ket mire dQ gia tang nay bang 35-;-40%.

Toe dQ tac dung tai trong cling gay ra anh huang tai gia tri modun bien dang ella da, Ket qua nghien ciru cua Vien Mo IGD Xkotrinxki (CHLB Nga) eho thay, ty so giita gia tri trung binh mod un bien dang trong truong hop toe dQ tac dung tai trong Ian nhat (100 MPa/s) va modun bien dang trong tnrong hop toe dQ tac dung tai trong nho nhat (0,1 MPa/s) nhu sau: eho da voi ty so nay bang 2,1; cho da gabro ty so nay bang 1,75; eho da cat ket ty so nay bang 2,0.

S\! anh huang ella toe dQ tac dung tai trong nhu tren duoc giai thfch bang nhirng nguyen nhan sau: khi toe dQ tac dung tai trong khong 100, ben canh bien dang dan hoi se xuat hien them bien dang dan hoi-nhot

25

Co hoc da img dung trong xay dJ!I1g cong trlnh ngam va khai thac rna

va bien dang dan hoi-nhot chua kip xuat hien khi toe d<) tac dung tai trong co gia tri Ian.

Phan Ian cac loai da khong tuan thu mot each nghiern chinh quy luat bien dang tuyen tinh. Moi quan he giiia irng suat va bien dang cua mot so loai da cfing the hien bang nhtrng duong cong ngay ca trong truong hop tai trong tac dung nho (hlnh H.2.2) [2, 3].

Tren thuc te co th~ xet toi rmrc d<) bien dang khong tuyen tinh tren day trong qua trinh giai cac bai to an dia co h9C bang phucng phap xac dinh gan dung cac duong cong "irng suat-bien dang" thea cong thirc:

a = E.~.E-m.E. (2.1)

Trong do: E=const - Modun bien dang; O<~~1, Osrris I - Cac thong so xap xi toan h9C khong tlnr nguyen. Vi du d~ cho cac duong eong tren hlnh H.2.2 cac thong so nay co gia tri nhu sau: ~=O.116, m=O,25 cho da gabro; ~=O, 113, rn=O,27 cho da acgilit.

a)
an' MPa an' MPa
160 9,6
120 7,2
80 4,8
40 2,4
0 0
0 0,6 1,2 8.10-3 0 2 4 8.10-3 H.2.2. Cac sa d6 quan he phi tuyen "an-E" cho da gabro (a) va da set ket (b) (theo Baklasov 1. V. va Kartozia B. A. [3]).

Duoi tac dung cua ngoai luc, tat ca cac loai vat lieu bi bien dang khong chi thea huang trung voi huang tac dung lire rna con thea huang vuong goc voi huang tac dung lire. Dac tinh bien dang nay cua vat lieu th~ hien thong qua he so bien dang ngang "u". H~ so nay bang gia tri tuyet doi cua ty so giiia gia tri bien dang ngang "Ej_" va gia tri bien dang d9C "E,," khi nen, hoac keo dan true:

26

Co h9C da irng dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac mo

E1. ~=-

Ell

(2.2)

Trong vung bien dang tuyen tinh, he so bien dang ngang "u" co giri tri khong d6i va thuong diroc goi la he so Poatxong. Sau vung bien dang tuyen tinh, he so bien dang ngang "u" se co gia tri thay d6i.

Sir thay d6i gia tri h~ so bien dang ngang "u" sau giai dean bien dang tuyen tinh dii diroc cac nha khoa hoc chimg minh bang cac ket qua thi nghiem nen, keo cac loai vat lieu khac nhau (k~ ca cac loai da).

Ket qua thi nghiern loai da "norit" cho thay, he so bien dang ngang tang len tir gia tri ~=0,22 tai thai diem bat dau hinh thanh mrt ne den gia tri ~=0,33 tai giai doan giin voi gioi han ben cua da. Nhin chung, tai thai diem irng suat giin vci gici han ben cua da, he so ~ co the dat gia tri 16n han 0,5.

Qua trinh nghien ciru nhfmg dac tinh co' hoc da sau vung bien dang dan hoi co y nghia rat quan trong. Tren co' sa cac dirong cong "irng suat-bien dang" (hinh H.2.1), Baklasov 1. V. va Kartozia B. A. dii xay dung bieu d6 "bien dang doc-bien dang ngang" (hinh H.2.3).

Diem "a" tren dirong cong hinh H.2.3 wang irng voi thai diem bat dau gia tang thti tich mau da. Ket qua xu ly cac thi nghiern da hoa cirong [3, 4) cho thay, moi quan he giira bien dang doc va bien dang ngang trong trang thai sau gioi han co the diroc xap xi bang moi wang quan tuyen tfnh:

, n.'

E '=-I-'.E I'

(2.3)

Trong do: E' 3 va E' I - Bien dang ngang va bien dang doc wang irng voi doan cong di xu6ng cua duong cong "O'I-EI" (bat dau tinh tir diem 16n nhat 0' trong bieu do); ~ - H~ so bien dang ngang cho da tai vung trang thai bien dang sau gici han,

Cac gia tri cua he so ~ de cho mot so loai da, co the tham khao thong qua cac so lieu tren bang 2.3. Tren bang 2.3 cling gioi thieu cac gia tri cua thong so ~. Thong so ~ the hien ty so gifra modun bien dang cua da tai trang thai sau gici han E· va modun bien dang cua da trong trang thai truce giCii han E sau khi tien hanh xap xi ca hai giai doan truce va sau gioi han ben cua dirong cong "O'I-EI". Nghia la: ~=(E·/E).

Dai hrong modun bien dang sau gioi han "E" phu thuoc VaG mot loat yeu to: chung loai da, toe d9 bien dang, loai hinh trang thai irng suar.; Vi du, khi tee do bien dang wang doi nho, trong trang thai bien dang sau gioi han gia tri modun bien dang wang irng se co tri so Ian han.

27

Co hoc da trng dung trong xay dirng cong trinh ngam va khai thac rna

-4

E' V
3
/
f
If
/
/
/
~
/
./ E'
1
---- -8

-6

-2

o

o

1

2

3

4

5

H.2.3. Bieu d6 quan he "bien dang doc-bien dang ngang" cua da (theo Baklasov 1. V. va Kartozia B. A. [3,4]).

Bang 2.3.

NQ Cac loai da ~ ~
1 Da cat ker (vimg Tay Doubax-Ucraina) 3,0 0,6
2 Da earn thach 4,0 0,5
3 Da set ket 8,0 2,5
4 Da "alevrolit" 14,0 10,0
5 Da can-xft 3,0 3,0 De rna ta quy luat bien d6i modun bien dang trong qua trinh bien dang, cac nha dia CO hoc co the dua tren cac ket qua nghien CUu thuc nghiern. Hinh H.2.4 rna ta toan bo bieu d6 "crI-c;;" cho da set ket, Bieu d6 nay duoc xay dung tren CO sa ket qua thi nghiem voi qua trlnh giam tai.

Trong qua trinh thf nghiem, tai thai diem xuat hien cac dau hieu mau da bi pha huy khong 6n dinh thi mau thi nghiem se lap nrc duoc giam tai, va sau do se lap lai qua trinh chat tai.

28

Co h9C da img dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna

c., MPa

o

30

20

10

H.2.4. Bieu do bien dang tong the "al-El" cua da set ket diroc xay dung tren cac ket qua thi nghiem vci qua trlnh giam tai (theo Baklasov I. V. va Kartozia B. A. [2]).

Bang 2.4.

N2 Thir nr cac chu ky Modun bien dang Gioi han ben nen
chat tai-dO' tai (H.2.4) E,MPa an·, MPa
1 I 3.300,0 33,0
2 II 4.000,0 31,0
3 III 3.666,0 27,0
4 IV 2.300,0 22,0
5 V 1.667,0 13,0
6 VI 1.333,0 7,0
7 VII 900,0 5,0
8 VIII 705,0 4,0 Sa do "chat tai-giam tai" nhu vay cho phep xem xet qua trlnh bien dang da trong trang thai sau gioi han nhir la mot qua trinh chuyen d6i tir trang thai lien kh6i tai diem "a" vao trang thai pha huy vO' vun tai diem "k". Nghia la, tren thirc te qua trlnh nay gi6ng nhu mot qua trlnh lien tuc tfch luy pha huy,

Nhir vay, mOi t6 hop chu ky chat tai (vi du 8 chu ky c6 vi trf thay d6i til I den VIII mo tlt tren hlnh H.2.4) c6 the xem nhu "mot thi nghiern doc lap" cho cac mau da rieng biet c6 mire d~ mrt ne khac nhau (theo xu the gia tang mrt ne) til gia tri nho nhat tai diem "a" den gia tri 16n nhat

29

Co hoc da ling dung trang xay dung cong trinh ngam va khai thac rna

tai diem "k". Ngoai ra, rnoi thi nghiern se diroc "tien hanh" voi cling mot mau da co gia tri gioi han ben "0- t" va modun bien dang "E" wang irng. Bang 2.4 gioi thieu cac ket qua thi nghiern dac tnrng cho toan bo qua trinh bien dang da,

Do qua trlnh thanh tao mrt ne xay ra lien tuc thea thai gian, cho nen doan dirong cong "0-1-1::1" sau gioi han co th~ diroc xem nlnr la mot doan t6ng hop cac diem tuong irng voi cac gia tri Ian nhat "0- 1" trang tirng chu ky chat tai-da tai,

2.3. Ttnh chat ben ella da

Da, giong nhir cac vat th~ ran cirng khac, cting co kha nang chong lai qua trinh pha huy duoi tac dung cua ngoai lire. Kha nang cua da .chong lai cac tac dung cua ngoai lire co cirong d¢, dac tinh khac nhau rna khong bi pha huy goi la "do ben" cua da, Khai niern "pha huy' thong tlurong diroc hieu nhir su huy hoai dac tinh lien khoi do ket qua nhirng tac dong hrc nao do, hoac dan gian han nhu qua trinh phan chia vat th~ bien dang ra thanh cac phan nho khong lien ket voi nhau.

Trang cac thi nghiern thong thirong (vi du nen dan true) qua trinh pha huy bat dau xuat hien tai mot gia tri tai trong nao do wang tmg voi gia tri Ian nhat tren bieu do "irng suat-bien dang". Tai trong nay goi la tai trong pha huy. D~ dac tnrng cac dac tinh ben cua da (cting nhu cac vat th~ bien dang khac), cac nha khoa h9C d:l dua ra khai niem "gioi han ben" (nen hoac keo).

Gioi han ben nen "R," hoac ben keo "R," eua da duoc tinh bang ty so giua gia tri tai trong Ian nhat rna da phai tiep nhan (tai trong nen P n hoac tai trong keo Pk) va dien tich mat cat ngang ban dilu F, cua no. Nghia la:

R =(Pn J. R =(Pk J.

n F' k F

o 0

(2.4)

Tuy nhien, tai thai diem ngoai lire dar toi gia tri Ian nhat Pn, Pk, trang thai co h9C mau da chi tirong irng voi giai doan dau tien cua qua trinh pha huy. Khi do, da van tiep tuc chua mat di roan bo kha nang chong lai ngoai Iuc cua minh.

Do do, ngoai khai niern "gioi han ben" (nen hoac keo) dac tnrng cho sire khang Ian nhat cua da, tren thirc te con phai can toi' nhtrng chi tieu ben khac dac tnrng cho do ben cua da tuy thuoc vao rmrc d¢ pha huy cua no trong trang thai sau gioi han.

Ngoai ra, tren thuc te mau da phai ton tai trong trang thai irng suat phirc tap cua khoi da. D~ tien hanh mo ta toan h9C cho qua trinh pha huy

30

Co h9C da irng dung trong xay dung corrg trinh ngam va khai thac rna

da cac nha dia co hoc khong chi sir dung cac chi tieu ben rieng biet rna phai thong qua cac phuong trinh co-ly dac biet dua tren nhirng ly thuyet ben urong irng.

Tuy nhien, cac chi tieu ben khoi da hien nay luon luon duoc e6 gang th~ hien thong qua cac d~e tinh ben cua da trong nhttng trang thai irng suat CO ban nhat, Do d6, qua trlnh nghien ctru cac d~e tinh ben cua da can phai duoc bat dau tir viec nghien ciru nhtrng chi tieu ben co ban, nghia la, tir cac gioi han ben nen hoac keo cua chung.

Can phai chi ra rang, cac chi tieu Rn, R, khong th~ xem nhu la cac dac tinh ben thuc su cua da, Dieu nay ton tai do nhitng nguyen nhan lien quan den mot s6 yeu t6 anh huang toi dQ ehinh xac cua cac ket qua thi nghiem. Nhirng yeu t6 d6 e6 th~ duoc phan chia ra thanh hai nh6m chu yeu sau day:

* Nh6m thir nhat bao gom cac yeu t6 dac trung eho cac dac diem cau true co hoc cua kh6i da: thanh phan cau tao khoang vat, dac tinh cau tao, cau true, dac tinh khong dong nhat, khong d~ng huang, mire dQ nut ne, dQ am, v.v ... D~ xet toi sir anh huang cua cac yeu t6 thuoc nh6m thir nhat can phai ap dung cac giai phap: phai thuc hien nhtrng yeu cau eao nhat eho qua trinh lay mau; phai loai tnr nhirng sai lech mang tinh he th6ng trong qua trinh xu ly ket qua thi nghiem bang cac phuong phap toan h9C thong ke: phai tien hanh cac thi nghiem trong dieu kien hien tnrong.

* Nh6m thii hai bao gorn nhfrng yeu t6 lien quan tai cac dac diem ky thuat tien hanh thi nghiern: sir anh huang be mat tiep xuc mau da va thiet bi thi nghiem; dac tinh cua kich thiroc mau thf .nghiem; su anh huang t6e dQ tac dung cua tai trong ...

S,! anh huang cua dieu kien tiep xuc gitra mau da va cac tam nen ep cua thiet bi thi nghiern e6 y nghia quyet dinh toi hlnh dang pha huy mau da va tri s6 gioi han ben cua da. Ket qua nghien ctru thirc nghiern eho thay, cac dang pha huy tren day e6 the tap hop vao bon nh6m chu yeu sau day:

* Nh6m 1. Trong truong hop mau lien ket chat che voi cac tam nen ep cua thiet bi thi nghiem, tai cac be mat mau se hlnh thanh trang thai nen khong dong nhat gan gi6ng voi trang thai nen th~ tich. Khi d6, qua trinh pha huy trong mau se xay ra tren be mat cac hinh eh6p n6n vai true gan trung voi true doc cua mau. Trong mau da se hlnh thanh cac hlnh eh6p pha buy (hlnh H.2.5.a);

* Nh6m 2. Dang pha huy thea mat duong cheo - Hien urong mau da bi pha huy doc thea be mat duong cheo (hlnh H.2.5.b) ding e6 the xay ra trong tnrong hop mau lien ket chat che voi cac tam nen ep cua thiet bi thf nghiem;

31

Co h9C da irng dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac mo

* Nhom 3. Khi mau lien ket khong chat che vci cac Him nen ep cua thiet bi thf nghiem, trong mau khong dong nhat cau true se xuat hien irng suat keo thea phuong ngang. Khi do, qua trlnh pha huy trong mau da se xay ra thea cac mat song song vci huang tac dung cua tai trong nen ep ben ngoai (dang pha huy hlnh cot), Mau da bi phan chia thea phuong thang dung thanh nhfrng khoi nho thang dung rieng biet (hinh H.2.5.c);

* Nhom 4. De cho cac mau da co ty so gifra chieu cao "h" va dirong kinh "d" being 2 (h/d=2), qua trlnh pha huy trong mau da se xay ra voi xac suat nhu nhau thea d hai loai pha huy "hlnh chop" (hlnh H.2.5.a) va "hinh cheo" (hinh H.2.5.b). D6i khi trong tnrong hop nay co th~ xay ra qua trinh pha huy trong mau duoi dang t6 hop gifra hai loai pha huy "hinh chop" va "hinh cheo" (hinh H.2.5.d).

a)

b)

c)

d)

H.2.5. Cac dang pha huy cua mau da khi nen don true (theo Baklasov I. V. va Kartozia B. A. [2]).

Ngoai ra, mot so tac gia khac lai dua ra mot dang pha huy thtr nam mang tinh d¢t bien - Mau da khi pha huy bi phan chia ra thanh nhieu phan nho (mau nho) co kich thuoc urong doi nho. Tren thirc te, tnrong hop pha huy nay thucng lien quan toi su anh huang cua cac may nen co d¢ cirng nho.

Vien Mo IGD Xkotrinxki (CHLB Nga) dff tien hanh thir nghiem nen don true mau da vci quy trinh sir dung cac lap dem khac nhau giiia mat tiep xuc mau da voi may nen, Cac loai vat lieu dff thir nghiem cho lap dem bao gem: bla cac tong, ban thep, sci tong hop capron, ban chi, ban cao su va lap dern tir parafin.

Ket qua thi nghiern cho thay, trong tnrong hop sir dung cac vat lieu lap dern cho phep cac mat day mau bien dang thea phuong ngang (cac tong, ban chi, ban cao su va sci tong hop capron), qua trinh pha huy

32

Co h9C da irng dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna

se xay ra thea xu the tach lap tren nhtrng mat phang song song voi huang tac dung cua ap lire nen. Khi d6, gioi han ben cua mau da se giam xu6ng toi ba Ian.

Cac nha dia co hoc cling dll chirng minh rang, gioi han ben cua da se giam xu6ng cung voi su gia tang gia tri ty s6 gitra duong kfnh va chieu cao mau da. Viec xac dinh hop ly dieu kien tiep xiic gitta mau da va may nen can phai dua tren nhirng ket qua quan sat thuc dia tinh chat pha huy cua da trong cac dieu kien nr nhien.

Trong trang thai chiu nen the tich tai khu vue gan bien cong trlnh, da c6 xu the dich chuyen huang vao phia tarn c6ng trinh ngam. D9C thea huang nay, da se chiu bien dang keo,

Tai nhirng c6ng trlnh ngam khong chiu anh huang tu cong tac khoan n6 min, trong khoi da se tao nen nhtrng nul' ne song song (hoac gan nhir song song) voi bien 10 va vu6ng g6c vai huang tac dung cua irng suat chinh nho nhat. Theo nhan xet cua Fixenko G. L. [49], qua trinh pha huy da tai cac tru bao ve va trong nhtrng hien urong b6c, tach than cling c6 d~c tinh tuong tu,

M~t pha huy

H.2.6. Hinh dang mat pha huy cua mau da trong trang thai nen the tich.

Trong dieu kien nen the tich khong deu CJ 1>CJ2>CJ3 [6], trong phan Ian cac tnrong hop qua trinh pha huy mau da se xay ra do tac dung cua bien dang keo xuat hien tren mat phang vuong g6c voi vecto irng suat chinh nho nh~t CJ3 (hlnh H.2.6) [6].

Ket qua nghien ciru thi nghiem tren cho phep cac nha dia co h9C rut ra hai ket luan sau day:

* Thir nhat - Can phai dam bao nhtrng dieu kien tien hanh thi nghiem trong phong khong chi phu hop voi trang thai irng suat nrong irng

3.CH£l-A

33

Co hoc da ling dung trong xay dung cong trmh ngam va khai thac rna

rna con phai phai thoa man nhirng dac tinh pha huy da trong dieu kien t6n tai tu nhien cua khoi da.

* Thir hai - Trong dieu kien da chiu nen, hien nrong tach va tnrot co vai tro rilt quan trong trong qua trinh pha huy da, con trong nhtrng dieu kien khac, hien urong tach dong vai tro quyet dinh.

Cac kich thiroc hinh h9C tuong doi va tuyet doi cua mau da cling la nhirng yeu to quan trong gay nen nhfrng anh huang tai cac chi tieu ben ella mau da. Trong co hoc da yeu to nay mang ten "hieu irng ty le" (hoac "hieu irng kich thiroc rnau").

R,MPa

o

1

2

3

4 hid

H.2.7. Quy luat suy giarn d¢ ben ella rnau da R khi gia tang gia tri kich thuoc nrong doi ella mau da earn thach (1) v~ rnau da anhydrid (2) (theo Kuntus M. A. [2]).

Su anh huang ella kich thuoc hlnh hoc tuong doi cua rnau da "hid" (h - Chieu eao ella mau; d - Chieu rong ngang ella rnau da) th~ hien nhu sau: d¢ ben ella mau da se giarn xuong khi ty so hid gia tang. Dieu nay da diroc Kuntus M. A. clnrng minh thong qua ket qua cac thi nghiern tren nhfrng mau da earn thach, da anhydrit co dien tfch mat cat ngang khong d6i (hlnh H.2.7) [2]. Cuong d¢ giarn ben Ian nhat se xay ra trong khoang thay d6i ella ty l~ nhu sau: (h/d)=O,5+ 1.

Nguyen nhan anh huang ella chieu eao mau tai d¢ ben ella mau da la do su ton tai ella lire rna sat tren mat tiep xuc va sir tac dung tuong ho gifra mau da voi may nen, Tai vung mau gan mat tiep xiic, trang thai irng suat mau da se tro nen khong dong nhat. Trong cac mau co chieu eao Ian han, anh huang ella lire rna sat se giarn xuong, trang thai irng suat se tro nen dong nhat han va mau da se bi pha huy diroi tac dung ella nhirng gia tri tai trong nho han.

34

3.CHO-B

Co h9C da ling dung trong xay dung cong trmh ngam va khai thac rna

SI! anh huang ella cac kich thuoc hlnh hoc tuyet d6i mau da the hien nhu sau: khi gia tang kich thtroc mau da thl d(> ben ella no cling thay d6i. SI! thay d6i nay co the co xu the tang ben hoac giam ben. Vi du, thee ket qua thi nghiem ella Ilnhixkaia E. I. (hinh H.2.8), do ben nen don true ella mau da earn thach se giam xuong 1,13 bin khi gia tang dirong kinh ella chung len 5,8 Ian [2]. Trong khi do, d6i voi mau da gabro urong duong gia tri giam ben se bang 1,15 (chieu eao mau lay bang ho=2.-J(Fo); a day F, - Dien tieh mat cat ngang ella mau da). Tuy nhien, mot s6 thf nghiem khac lai cho nhirng ket qua nguoc lai: khi gia tang kich thiroc tier dien ella mau, d(> ben nen dan true ella da lai tang len.

15

-, ....... ~
I
.'-.
<, ....__ }D
~ 20

o

20 40 60

H.2.8. Quy luat giam d(> ben nen ella mau da R, khi gia tang gia tri duong kinh ella mau da earn thach (1) va mau da gabro (2) (theo Ilnhixkaia E. I. [2]).

Hieu irng ty l~ hien nay vein con chua duoc cac nha dia co hoc giai thieh mot each thau dao. Thong thuong ban chat vat ly ella "hieu ung ty W' co lien quan toi ly thuyet ben thong ke khi d(> ben ella vat the duoc xac dinh bang d¢ ben tai vi tri yeu nhat (vi tri khuyet tat),

Xac suat gap khuyet t~t cang tang, neu kich thiroc mau cang Ian.

Qua trlnh gia cong mau da co kich thuoc nho se loai be duoc nhirng khuyet t~t Ian. Ket qua khi do se tao nen nhung mau da co do ben Ian han. Dieu nay se dein den hieu irng ty l~ duoi dang gia tang d(> ben khi kieh thuoc ella rnau da giam xu6ng.

Trong khi do, de giai thich hien nrong gia tang do ben khi tang kich thuoc mau thi nghiem, cac nha dia co hoc dii dua ra gia thuyet: nguyen nhan ella hieu irng tren day chinh la do sir pha va lap da tren be

35

Co hoc del. img dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac mo

mat mau da - rnau da cang Ian thl gia tri ella ty l~ phan th~ tich da pha huy voi tong the tich mau cang nho va d¢ ben ella mau cang Ian.

T6c d¢ tac dung tai trong cling anh huong den d¢ ben ella da. Ket qua thf nghiem ella Vien Me IOD Xkotrinxki (CHLB Nga) cho phep rut ra nhtrng ket luan sau day: gia tri d¢ ben nen va d¢ ben keo tang len khi gia tang toe d¢ tac dung ella tM trong.

Trong cac loai da c6 d¢ ben nen va d¢ ben keo nrong d6i nho, cac nha dia co h9C nhan thay, khi gia tang t6c d¢ chat tai thl t6c d¢ gia tang d¢ ben se Ian hen. Tuy nhien, trong mien chat tai tir 0,1 den 102 MPa/s, tuy thuoc bai dieu kien tiep xuc be mat, chi tieu ben chi thay d6i trong khoang (6+20)%.

D¢ lech tam dat tai trong tac dung (xuat hien do qua trlnh gia cong khong chinh xac be mat rnau) ding c6 anh huang Ian tai d¢ ben cua mau da. Nhtrng thf nghiem d~c biet dii xac dinh diroc rang, mire d¢ sai lech do d¢ lech tam trong qua trlnh xac dinh d¢ ben nen mau da c6 th~ dat toi gia tri bang 30%.

Bang 2.5.

Loai Phuong phap xac dinh do ben keo, MPa
da thf Keo U6n cac p6n cac Phuong Phuong phap Phuong phap
nghiern hfing thanh tam tron phap Brazil tach kh6i hlnh tru tach nho chay d~I
Granit 6,2 28,2 21 10,5 16,4 8,8
Da voi 3,8 10,2 7,0 3,2 5,0 I 3,2
I Viec xac dinh d¢ ben keo cho mau da phirc tap hen nhieu so voi cong tac xac dinh d¢ ben nen do mot s6 nguyen nhan sau day: tren thuc te rat kh6 tao ra duoc qua trlnh keo tuyen tfnh; trong qua trinh keo mau, cac d~c tinh cau tnic-cau tao-co h9C ella da the hien a mire d¢ phirc tap cao hen nhieu so voi trong qua trinh nen mau da.

Ngoai ra, phirong phap xac dinh d¢ ben keo cling gay ra nhieu anh huang den cac gia tri ket qua thf nghiern. Khi sir dung cac phuong phap khac nhau de xac dinh d¢ ben keo, cac ket qua thu duoc rat khac nhau (rrnrc d¢ sai lech thay d6i tir 34% den 340%). Bang 2.5 gioi thieu cac s6 lieu thi nghiern xac dinh d¢ ben keo cho da bang mot s6 phuong phap khac nhau [2].

Nhin chung, da la cac loai v~t lieu c6 sue khang nen va khang keo khong giong nhau. Nguyen nhan cua hien tuong tren la do sl! t6n tai lire rna sat trong. Lire nay duoc hieu nhir kha nang ella vat the gia tang d¢

36

Co hoc da img dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac rna

ben chong IC;\i pha huy duoi su tac dung cua irng suat nen phap tuyen trung blnh.

Dieu nay co the duoc giai thich bang hien tuong cac ph an tu da co IC;\i (xich IC;\i) gan voi nhau va bang su gia tang lire lien ket gitra cac phan tu da. Noi each khac, "lire rna sat trong" co th~ duoc xern nhu nhtrng lire lien ket phu tro sinh ra ttl su tac dung cua ung suat nen trung binh.

Gia tri ty s6 RnlRk thay dOi trong mot khoang rat Ian cho phan Ian cac loai da (gia tri trung binh nam trong khoang ttl 8 den 10). Bang 2.6 gioi thieu mot s6 chi tieu ben nen, ben keo cho mot s6 loai da khac nhau.

Bang 2.6.

NQ Loai Chi tieu ben, MPa Ty s6
d~t da Rk Rn (RJRk)
1 Da acgilit co do cirng trung blnh 20,0 60,0 3,0
2 Than antraxit 2,1 35,0 16,7
3 Da cat ket (khi thi nghiern)
Vuong goc voi mat phan lap 4,0 105,5 26,4
Song song voi mat phan lap 10,4 80,0 7,7
4 Than da (khi thi nghiem)
-_
Vuong goc voi mat phan lap 0,28 14,4 51,4 j
Song song voi mat ph an lap 0,64 13,4 20,9
='='. - 2.4. Tinh chat luu bien cua da

Cac tinh chat hru bien cua da lien quan toi qua trinh bien dang cua da thea thai gian. Hien nay cac nha dia co h9C su dung hai khai niem "ttl bien" (nonavsecrs AecpopMaLl~i:1) va "chung ling suat" (penaxcauas HanpmKeH~i:1) M mo ta cac tfnh chat hru bien cua da.

Hien nrong "til bien" la kha nang phat trien bien dang cua da thea thai gian khi tai trong tac dung khong thay ddi. Hien tuong "chiing irng suat" th~ hien kha nang ella da giam irng suat thea thai gian khi bien dang khong thay d6i.

Dac tinh bien dang cua da thea thai gian thong thuong diroc mo ta bang dtrong eong hru bien (hlnh H.2.9). Duong eong hru bien trong tnrong hop t6ng quat bao g6rn b6n giai doan bien dang dac tnrng [2]:

37

Co hoc da irng dung trong xay dung cong trlnh ngarn va khai thac ina

~--+---------------------~D

-i----f A

o

H.2.9. Bi~u d6 th~ hien dac tinh hru bien cua da (theo Baklasov 1. V. va Kartozia B. A. [2]).

* Doan (OA) nrong ung voi giai doan bien dang nrc thai ban dau, Tuy thuoc vao gia tri tac dung cua tai trong, giai doan nay co the mang dac tinh dan h6i (do ket qua nen dan hci cua khung khoang vat) va mot phan bien dang khong thuan nghich (do xuat hien cac pha huy vi mo - bien dang tnrot cac hat khoang vat, pha huy mot phan nhtrng lien ker cimg).

* Dean (AB) nrong irng voi giai doan hru bien khong 6n dinh (mang dac tinh tiit dan, E ~ 0). Tai giai doan nay, dac tinh luu bien ella da mang tinh chat bien dang dan hoi cling nhir bien dang khong thuan nghich.

* Doan (BC) nrong irng vci giai doan hru bien 6n dinh hay giai doan luu bien co toc d¢ bien dang khong d6i (E = const). Tai giai doan nay, bien dang da dac trung boi su pha huy cac lien ket cau tnic. Do do, sau khi dO' tai, bien dang chi tir phuc h6i mot phan nao do.

* Doan (CD) dac tnrng boi dac tfnh gia tang toe d¢ bien dang do su phat trien manh me cua qua trinh hinh thanh nirt ne. Giai doan nay ket thuc bang SI! pha hUy hoan toan cua mau da. Giai doan nay Wang irng voi giai doan chay manh (pha hUy hoan roan) cua mAu da.

Nhu vay, to an bo qua trlnh bien dang thee thai gian cua da co th~ mo tii bang phuong trlnh nhu sau [2]:

(2.5)

Trong do: Eo - Gia tri bien dang nrc thai ban dau; El - Gia tri bien dang cua qua trlnh luu bien khong 6n dinh: E2 - Gia tri bien dang cua qua trinh luu bien 6n dinh; E3 - Gia tri bien dang cua qua trinh chay-deo-pha hUY.

38

Co hoc da trng dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac rna

M6 hlnh dan-nhot-deo (hlnh H.2.10) la mot trong cac mo hlnh tong quat nhat eho cac 10C;li da. Moi quan he giira cac bien s6 (irng suat, bien dang, toe d¢ thay d6i bien dang va thai gian) trong phuong trlnh trang thai luu bien duoc xay dung tren co sa cac ly thuyet luu bien. Ly thuyet luu bien moi tnrong dan-nhot-deo va ly thuyet luu bien phi tuyen duoc sir dung pho bien nhat hien nay trong dia co hoc. Trong ly thuyet hru bien moi tnrong dan-nhot-deo, cac nha dia co hoc sir dung cac mo hlnh cau true de rn6 ta cac tinh chat Iiru bien ella vat the. Moi mo hlnh bao ham mot so thanh phan (thiet bi) dan gian nhat rn6 phong cac tinh chat dan hoi, tinh chat nhot va tlnh chat deo ella moi tnrong. Hlnh H.2.10 rno ta rn6 hlnh rnoi tnrong dan-nhot-deo co dac tinh bien dang tuyen tinh.

H.2.1O. M6 hinh cau true cho moi tnrong dan-nhot-deo co dac tinh bien dang tuyen tinh (theo [2]).

Tinh chat dan hoi ella rnoi tnrong diroc rn6 phong thong qua cac 10 xo 1 va 10 xo 3. Quy luat bien dang ella chung tuan thea dinh luat Hooke. Hai pftt6ng 2 va 5 chuyen dong trong nhtrng xilanh co chua chat long voi d¢ nhot "ll" se rn6 phong tinh chat nh6t ella moi tnrcng, Theo dinh luat' Newton, irng suat tac dung trong phan tir nay ty le thuan voi toe

do chuyen dong ella pitt6ng. Nghia Ia: o = l1·E. Tinh chat deo ella rnoi tnrong duoc mo phong bang phan tir rna sat kho 4. Phan tir nay co cau tao tir hai phan chi co the tnrot tren b~ mat tiep xiic voi nhau khi cr>cr*. Trong do, cr* la hang so xac dinh eho moi tnrong rn6 phong,

Trong dia co hoc, thong thuong cac nha dia co hoc sir dung nhirng tnrong hop rieng ella rn6 hlnh tong quat (rn6 hlnh Poynting-Thomson

39


hoac rno hinh Maxwell). Mo hinh Poynting-Thomson duoc xay dung tren co sa rno hlnh tong quat (hlnh H.2.10) sau khi loai be cac phan tir 4 va 5. Can rno hinh Maxwell cling duoc xay dung tren co sa rno hinh tong quat (hinh H.2.1 0) sau khi chi gift lai cac phan tir 1 va 2.

Phuong trlnh trang thai luu bien cho rno hinh Poynting-Thomson duoc viet nhu sau:

(2.6)

Trong do: Eo - Modun dan hoi ban dau khi t:::O; tp:::[(Eo.tJ/Ec,ol - Thai gian tac dung tiep theo (thai gian tre) dac trung cho su gia tang toe d¢ bien dang khi tai trong khong thay d6i; Eoo - Modun dan hoi cuoi khi t-e-co.

Sau khi giai phuong trlnh (2.6) trong dieu kien ling suat khong d6i o=const, cac nha dia co h9C co the tim ra phuong trinh "tir bien" co dang nhu sau:

E(t) = E~ - (E~ - E,).EXP( - t:]Trong do: coo=(cr/Eoo) - Bien dang 6n dinh cu6i cung: co=(cr/Eo) - Bien dang nrc thai ban dau; tp - Gia tri thai gian tac dung sau dac tnrng bai khoang thai gian trong do bien dang tang len "e" Ian.

(2.7)

Sau khi cho s=const, cac nha dia co h9C tim duoc phuong trlnh "chung ling suat" co dang nhir sau:

aCt) = a~ - (a, - aoo}EXP( - t:]Tai day: croo=(Eoo.c) - Gia tri ling suat cu6i cung; cr,,=(Ell.c) - Gia tri ling suat ban dau; to - Thai gian "chung ling suat" dac trung boi khoang thai gian rna trong do ling suat giam xu6ng "e" Ian.

Tir cac phuong trinh (2.7), (2.8) de dang nhan thay, bien dang mang d~c tfnh giarn dan E ---+ 0, trong khi do ling suat khong bi "chung" hoan toan.

(2.8)

Moi truong theo rno hinh Maxwell co kha nang hru bien khong bi gioi han. Phuong trinh the hien trang thai luu bien cho rnoi tnrong Maxwell co dang:

(2.9)

40


Lei giai ella phtrong trinh (2.9) co dang nhu sau: * Khi cr=eonst, ta co:

s(t) ~ So {I + t: ]-

* Khi E=eonst, ta co:

(2.10)

a(t) ~ aooExp( - t:)-

Ket qua phan tich hai phuong trinh (2.10), (2.11) eho thay, khi cr=eonst, bien dang se gia tang va khong bi gioi han boi quy luat tuyen tinh. Trong khi do, khi E=eonst, irng suat se giarn dan den gia tri bang khong (0,0).

Sau khi nghien ciru cac loai da vung rna Donbax va vung rna ngoai 6 Moxkva, Liberman ru. M. da: d~ xuat phuong an phan ehia cac loai da theo tinh chat hru bien ra thanh hai nh6m.

Nhom da thu nhat dactnrng boi str bien danghan che thea thai gian. Bien dang se tang dan thea quy Iuat ham s6 mu va tien dan (tiern can) toi mot gioi han xac dinh (duong eong 1 tren hlnh H.2.11).

Phuong trinh trang thai hru bien cho cac loai da nhom thir nhat co thtS su dung duoi dang phuong trinh (2.6) trong mo hinh Poynting-Thomson. Trong tnrong hop nay, trong phuong trlnh trang thai (2.6) can phai thay the ham s6 crco=Eco.E bang mot ham s6 phi tuyen co dang:

(2.11 )

(2.12)

hoac:

(2.13)

Tai day: A, m, a, ~ - Cac tham s6 thirc nghiem.

Da nhorn tlnr nhat co th~ bao gem cac loai sau day: da phien set yeu va trung binh; 1a cat ket: da set ket va da alevrolit. Bang 2.7 gici thieu cac gia tri ella cac tham s6 thirc nghiem A, m, a, ~, tp eho mot s6 loai da tren day [2]. Theo s6 lieu ella Trernhiak r. L., gia tri thai gian tir bien '\" cho mot s6 loai da vung Donbax co the lay nhir sau: tp=3+4,4 ngay cho da set cat phan phien; tp=l +2,3 ngay cho da cat ket: tp=5+8,5 ngay cho d<i phien set.

41

Co hoc da irng dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac mo

o

H.2.11. Bieu do tit bien eho cac loai da nhom thir nhat (1) va cac loai da nhom thir hai (2) (theo Liberman IV. M. [2]).

Bang 2.7.

NQ Loai da a ~ A m tp, ngay
1 Da phien set yeu 1,5 600+800 10+15 1,2+1,3 30+40
2 Da phi en set cirng 1,3 200+300 - - 5+10
3 Da phien pha cat 1,2 100 5+10 1,1+1,2 3+5
4 Da cat ket 1,1 20 1+5 1,0+1,05 2+3 Da nhorn thir hai co do thi tit bien khong tuan thea quy luat bien dang gioi han. Trong giai doan dau, bien dang se tuan thea quy luat ham so mil. Sau do, duong eong bien dang se chuyen sang dang duong thang va tao nen mot goc nghieng nao do so voi true thai gian. Trong gioi han gan dung co th~ su dung phuong trlnh (2.9) nhu la phuong trlnh trang thai luu bien eho cac loai da nhom thir hai.

Thai gian chung irng suat "to" trong phuong trinh (2.9) diroc xac dinh tit duong eong tit bien. DAy chinh la khoang thai gian lam eho gia tri bien dang ban dau Eo tang len den hai Ian. Can phai luu y rang, gia tri bien dang Eo se duoc lay true tiep thea duong eong tit bien nhu la toa dQ cua diem giao nhau gitra phan do thi duong thang keo dai toi diem cat nhau vci true hoanh E.

Tuong tu nhu tren, modun dan hoi ban dau "Eo" se duoc xac dinh thea cong tlurc Eo=(cr/Eo)' Cac loai da pha set thuoc ve da nhom thii hai. Theo ket qua nghien ciru cua Liberman IV. M., thai gian chung irng suat eho da pha set tai vung than ngoai 0 Moxkva bang 45 ngay, con modun dan hoi ban dau e6 th~ lay bang Eo=280 MPa.

42


De rna ta cac tfnh chat hIU bien cho cac loai dat da khac nhau, ngoai nhirng rna hlnh tren day, tren thuc te cac nha dia co hoc da sir dung nhtrng rna hinh cau true khac nhau (vf du: rna hlnh Kenvin [3, 78]; rna hinh Burgers; rna hlnh Bingham [16, 37]; v.v ... ).

Nhin chung, tir goc d¢ cua nhtrng tinh chat hru bien, da la nhfrng vat the rat phirc tap, Do do, cac rna hlnh dia co hoc tren day chi co the rna ta mot each gan dung trang thai co hoc cua da.

Viec rna ta mot each chi tiet han cac tfnh chat hru bien cua da b~t buoc phai su dung nhtrng rna hinh da phan tir phirc tap. Qua trlnh xac dinh cac thong s6 cho nhfrng rna hinh do rat phirc tap.

Tren thirc te, nen su dung cac loai rna hlnh co sl,l' phan bo lien tuc cac phan tir. Ket qua cho phep xay dung phirong trinh trang thai voi mot thong s6 va voi mot ham s6 anh huang nao do. Ham s6 nay co y nghia vat ly r5 rang va co the de dang xac dinh.

Ben canh cac rna hinh moi tnrong dan-nhot-deo co dac tinh bien dang tuyen tfnh tren day, cac nha dia co hoc con xay dung cac rna hinh dia co hoc co kha nang xet den bien dang phi tuyen cua moi tnrong.

Mot troi.g s6 cac ly thuyet tir bien t6ng quat co kha nang xet den bien dang phi tuyen la ly thuyet tir bien ke thira. Ly thuyet nay cho phep rna ta qua trinh bien dang cua vat lieu (dat da) thea thai gian co xet den d~c tinh lich su cua qua trinh chat tai, Ly thuyet tir bien ke thira tuyen tinh do Bolxman L. de xuat va duoc Voltera V. ph at trien [8].

Theo ly thuyet tir bien ke thira tuyen tfnh, qual trinh bien dang cua moi tnrong duoi tac dung ciia ngoai lire se tiep tuc ph at trien sau khi cluing duoc d~t tai va cat tai (do tai) (dac tinh ke thira), trong do cac gia tri bien dang se ty l~ voi cac gia tri irng suat tac dung tai nhtrng thai diem thai gian khac nhau (dac tinh tuyen tfnh) va duoc cong lai giifa cluing voi nhau (nguyen ly cong tac dung),

Phuong trinh tir bien rna ta moi quan he gifra bien dang va irng suat co xet toi yeu t6 thai gian thea ly thuyet tir bien ke thira duoc viet duoi dang phuong trlnh Bolxrnan-Voltera [8]:

£(t) -:,!_.I cr(t) + IL(t - t).cr(t)dt].

b L 0

(2.14)

Tai day: £(t) - Ham s6 bien dang tai thai diem thai gian t; cr(t) - Ham s6 irng suat tai thai diem thai gian t; E - Modun dan hoi ban dau: t - Thai gian xay ra truce thai diem t; Ltt-r) - "Nhan tir bien" d~c trung cho t6c d¢ bien dang (ham s6 anh huang). Dang cua "nhan tir bien" duoc xac

43


dinh thirc nghiern bang phuong phap xap xi to an h9C cac dirong cong tit bien tren co so mot moi quan h~ toan h9C thuc nghiern nao d6.

Khi irng suat khong thay dOi thea thai gian a(t)=ao=const, tit (2.14) cac nha dia co h9C nhan duoc phuong trinh tit bien (su thay dOi cua bien dang thea thai gian trong khi irng suat khong thay dOi) nhir sau:

E(t) = ~ (I + IL(T)dT]. (2.15)

Sau khi lay dao ham hai ve cua phuong trinh (2.15) thea t, cac nha dia co h9C nhan diroc:

L(t) = ~ dE(t) . 0'0 dt

Tit day, cac nha dia co h9C rut ra rang, L(t) the hien la mot ham s6 cua toe d¢ tit bien. Ham s6 L(t) diroc xac dinh bang ty so giira toc d¢ bien dang "dsuj/dt" (g6c nghieng cua tiep tuyen voi dtrong cong "E(t)-t") va irng suat tac dung 0'0'

Ham so Ltt-r) la nhan cua phuong trinh vi phan (2.14). Sau khi giai phuong trlnh (2.14) urong irng voi ott), cac nha dia co h9C nhan diroc bieu thuc nhir sau:

(2.16)

t

aCt) = E.E(t) - IK(t - 't).ECr)d't.

(2.17)

o

Khi ctt) = Eo = const, tit phirong trlnh (2.17) cac nha dia co h9C nhan diroc phtrong trinh chung irng suat (su thay dOi cua irng suat thea thai gian trong khi bien dang khong thay doi):

cr(t) = E.E{I- [K(T)dT}'

(2.18)

Tai day: K(t) - Ham 56 cua toe d¢ chung irng suat:

K(t) = __ 1_ dO'(t).

E.EO dt

Bieu thirc (2.17) la loi giai cua phtrong trinh (2.14). Trong d6, gitra cac ham 56 L(t) va Ktt) luon ton tai m6i quan h~ cho phep tit mot dai luong trong cluing c6 the tim thay dai luong thu hai. Ham so K(t) goi la giai thiic cua phuong trinh (2.14).

Phuong trinh (2.15) c6 the mo tit diroi dang [8]:

(2.19)

44

Co hoc da t'rng dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac rna

E(t) = ~.

E

(2.20)

Tai day: E - Toan tu thai gian,

Rabotnov IV. N. dB. chi ra rang, co th~ xet bai toan cua ly thuyet tit bien ke' thira tuyen tinh dirci hlnh thirc nhir la bai roan cua ly thuyet dan h6i, trong do cac hang s6 dan hdi pha! diroc thay the bang cac toan tu thai gian voi nhan tit bien [41].

Gia thuyet nay (duoc Rabotnov IV. N. goi la "nguyen ly Voltera") cho phep giai quyet cac bai toan co h9C da ung dung va co h9C cong trlnh ngam, trong do cac dieu kien bien va cac luc th~ tich co the diroc chon nhir la nhtmg dai hrong khong phu thuoc vao thai gian.

Tren co sa phat trien de sir dung cho cac loai da thong thuong [20, 21] va cho qua trlnh giai nhirng bai to an dia co h9C khac nhau [23], Erjanov J. X. dB. chi ra rang, qua trinh bien dang cua mot s6 loai d~t da den mot gici han chat ali nhat dinh se nrong irng voi phuong trinh (2.14) co nhan tit bien dtrdi dang phirong trinh mil (nhan dang Abel):

L('t, t)=8(t-'tt (2.21)

Tai day: 8 va a - Cac d~c tinh tit bien nhan duoc tit qua trlnh thuc nghiern, Occ-cl. Bang 2.8 gioi thieu mot s6 dac tinh (thong s6) tu bien thea so lieu cua Erjanov J. X. [20, 21].

Bang 2.8.

NQ Cac chung Cac thong s6 tit bien
loai da 0 a
1 Da alevrolit 0,010 0,7
2 Da set ket 0,004 0,7
3 Da cat ket 0,001 0,7
4 Da voi 0,002 0,7 Phuong trlnh tit bien (2.15) trong tnrong hop nay co dang sau day:

E(t) = ero .[1 + 8. tl-a] = ~. (2.22)

E I-a E

Khi nghien CUu qua trlnh pha huy khoi da chua cong trlnh ngam, cling nhu khi tinh to an cac ket cau chong gill khac nhau co xet Wi yeu to thai gian, ngoai hai khai niem "tit bien" va "chang ung suat" thong

45


thuong cac nha dia co hoc con hay sir dung khai niern "do ben dai lau" ("giai han ben dai lau") cua da,

Neu tren ho cac dirong eong tir bien (hinh H.2.12) cac nha dia eo hoc danh dau nhtrng diem urong ling voi thai diem pha huy t., t2, t3, ••• , tn cho nhirng gia tri ung suat khac nhau aI' a2, a3, ... , an thi dirong eong xay dung thea cac s6 lieu d6 trong he toa d¢ "a-t" se rna ta qua trinh giarn ben cua da thea thai gian (hinh H.2.13).

0,150 r------r-----r------.-----.-----r-----,

cr=lO,5MPa

0,050 i~~~~~;;;F~~~

6,3

0,025

cr=6,O MPa

0,000 _,.__._____.__.__~ _ ___.__......___+- __ "'_L_ __ _.___I _ __.

°

1

2

3

4

5 t, gio

H.2.12. HQ cac d6 thi tir bien cua cat d6ng bang (theo Baklasov I. V. va Kartozia B. A. [2]).

R,MPa

14 12 10

8 6

:: : : I I: I
I I
~I I I I I
~ I I I
I I I
~ I I: I
~ 1 I
1 A
U 4 o

1

2

3

4

5

t, gio

H.2.13. D6 thi rna ta quy luat thay deli d¢ ben dai lau cua eat d6ng bang thea thai gian (theo Baklasov I. V. va Kartozia B. A [2]).

46


40 35 30 25 20 15

r'..
<,
~ )0.., o

200

400

600

800

1000 t, gia

H.2.14. Quy luat thay d6i dQ ben dai lau cua da voi phu thuoc vao thai gian tac dung cua ngoai lire (theo Baklasov 1. V. va Kartozia B. A. [2, 3]).

Bang 2.9.

NQ Chung loai da Gia tri ty s6 gifta d¢ ben nen nrc thai
va d¢ ben nen dai lau cua da (RJRnoo)
1 Da voi 1,36
2 Da cat ket 1,55
3 Da phien set 2,00
--
4 Da phan 1,61 I
5 Dat set 1,35
6 Mu6i mo 1,43 y nghia v~t 1:5' cua dirong cong giam ben the hien b cho, trong dieu kien chat tai lau dai, da se bi pha huy b nhfrng gia tri tai trong nho han nhieu so voi khi chat tai nrc thai. Duong cong tren hinh H.2.13 goi la duong cong dac tnrng cho "do ben dai lau" cua da trong qua trlnh nen dan true.

Toa d¢ ban dciu cua dirong cong urong trng voi d¢ ben cua da khi chat tai nrc thai Rn, con dirong tiem can cua dirong cong se urong img voi gia tri gioi han ben dai lau cua da Rnoo.

Trong cac bai to an dia co hoc irng dung, gia tri Rn(t) can phai diroc chon sao cho urong rrng voi thai gian ton tai cua d6i urong nghien

47

Co h9C da img dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac rna

CUll. Hlnh H.2.14 the hien quy Iuat bien d6i cua gici han ben dai lau cua da voi Rnoo tuy thuoc vao thai gian diroi tac dung cua ngoai lire [2, 3].

Gia tri ty s6 gitra d¢ ben nrc thai va d¢ ben dai Iau cua da thuong Ian hen 1,0. Ty s6 nay thong thucng thay d6i trong khoang tit 1,2 den 1,7 cho ph an Ian cac loai da. Bang 2.9 gioi thieu gia tri ty s6 giUa d¢ ben nrc thai R, va d¢ ben dai Iau Rnoo cua mot s6 loai da (theo Baklasov I. v. va Kartozia B. A. [2, 3]).

48

Co h9C da irng dung trong xay dung cong trmh ngam va khai thac rna

CHIJ'IJNG 3

'" ",? ",' ,

D'}C DIEM CAU TRUC

" , ',..' ,

VA TR,}NG THAI CIf HOC CUA KHOI DA

3.1. T6ng quan

Kh6i da la mot moi tnrong vat ly-co hoc het sire phirc tap, Tren thuc t€, kh6i da c6 mot s6 d~c diem cau true-co h9C dac tnrng rieng biet. Chinh t6 hop cac dac diem cau true-co h9C nay se xac dinh trang thai co h9C ciia khoi da. Nhtrng dac diem rieng biet tren day cua kh6i da xuat hien do nhfrng nguyen nhan chfnh sau: trong khoi da ton tai nhtrng ho mit ne khac nhau (rnrt ne tu nhien, mit ne nhan tao): mire de) khong dong nhat ciia thanh phan vat chat cau tao nen kh6i da (dac tlnh phan lop, phan phien-phan tho trong tirng lop ... ) va trang thai ling suat khac nhau trong khoi da,

Trong tnrong hop t6ng quat, t6 hop tat ca nhirng yeu t6 tren se Jam cho kh6i da tra thanh mot rnoi tnrong v~t ly rei rae, khong dong nhat, khong d~ng huang. Cac qua trlnh co h9C xay ra trong chung se mang d~c tinh phi tuyen, nhat thai.

T6 hop cac yeu t6 anh huang toi cac dac diem cau true-co h9C kh6i da c6 the diroc phan chia ra thanh hai nh6m chu yeu: cac yeu t6 dia chat va cac yeu t6 ky thuat-cong nghe.

Cac yeu t6 dia chat chu yeu:

* Cho miiu da: chung loai da, tinh chat co-ly da, tinh chat an mon (xarn thirc) va trang thai co h9C da.

* Cho kh6i da: cac dieu kien ve th€ nam, mire d¢ pha huy, dac diem cau tao cua tung kh6i nguyen nho rieng biet va tinh chat co h9C kh6i da.

Cac yeu t6 ky thuat-cong nghe chu yeu:

* D~c diem cua giai phap thiet k€ ky thuat: hlnh dang, kich thuoc cua cong trlnh ngam, vi trf cua cong trlnh ngarn trong kh6i da, phuong phap thi cong va chong giii cong trlnh ngam ...

* Cac thong s6 xay dung cong trlnh ngam: vi trf va thai gian Hip dung ket cau chong giii so voi guong dao, chat hrong thuc hien cac cong tac thi congo

Cac phirong trlnh vat ly mo ta trang thai co h9C khoi da nhir mot rnoi tnrong co-ly plurc tap phai bao gom cac thanh phan chinh sau day: ling suat, bien dang, cac hang s6 vat ly, nhiet d¢, thai gian va cac thanh ph an dao ham thea thai gian.

4.CHD-A

49


3.2. Dac tlnh lien khoi ella khoi da

De dang nhan thay, viec mo ta toan-co chuan xac moi tnrong khoi da la mot bai to an d~c biet phirc tap, Trong khi d6, qua trlnh tim kiern lei giai cho moi bai toan cu the bang phirong phap giai tich thuong khong th~ thuc hien duoc do tren thirc te rat kh6 khac phuc cac kh6 khan va phirc tap v~ mat to an h9C cua bai toan.

Do d6, khi nghien CUu cac qua trinh CO h9C xay ra trong khoi da bang cac phuong phap giai tich toan-co, tlnh trang tren day dff b~t buoc cac nha dia co h9C khong the tien hanh nghien ciru true tiep tren khoi da rna phai thong qua mot hlnh anh 19 nrong hoa nao d6 cua chung - Cac mo hlnh dia CO h9C.

Theo Bak1asov 1. V. va Kartozia B. A., "mo hlnh dia co hoc" la mot SO do nao d6 c6 the the hien gan dung nhirng tinh chit CO hoc cua khoi da thirc te va nhtrng quy luat bien d6i cua chung trong khong gian va thai gian.

Tren co sa cac "mo hinh dia co h9C", cac nha dia co h9C c6 the thiet lap nhttng SO do tinh toan khac nhau. Cac so do tfnh toan cho phep nghien ciru cac quy luat co hoc xay ra trong khoi da tuy thuoc vao nhtrng dieu kien cu the cua cong tac xay dung cong trinh ngam. N6i each khac, cac so do tfnh toan duoc xern nhir nhirng mo hlnh dia co h9C xac dinh, trong d6 cho truce t6 hop cac dieu kien ban dau, nhirng di~u kien bien va xac dinh tnroc dac tinh phat trien cua cac qua trlnh co h9C.

Phuong phap mo hlnh hoa dua tren viec thay the khoi da thuc te bang mot hinh anh 19 nrong hoa nao d6 Ia mot trong nhttng phuong phap hieu qua nhat de nghien ciru cac qua trlnh va hien nrong dia co h9C xuat hien trong khoi da sau khi trang thai can bang ban dau cua n6 bi pha va.

Hien nay, trong qua trlnh nghien ciru dia co h9C cac nha khoa hoc thuong su dung cac mo hinh toan hoc, cac mo hinh vat 19 va cac rna hlnh tuong dirong. Mo hlnh toan h9C thuong diroc sir dung trong cac loi giai giai tich cho nhirng bai to an co h9C da.

Tuy thuoc vao dang mo hlnh dia co h9C dff chon, qua trlnh nghien CUu chiing c6 the thirc hien thong qua cac phuong phap 19 thuyet co h9C cho moi tnrong lien tuc hoac cac phuong phap 19 thuyet co h9C cho moi tnrong roi,

Tren thirc te, viec 19 tuong hoa khoi da thuc te bang cac mo hlnh dia co h9C th~ hien thong qua hai quan diem sau day:

* Quan diem thir nhat: khi "chuyen d5i" tir khoi da thuc te den cac mo hlnh dia co h9C phan anh chinh n6, cac nha dia co h9C dff tlnh den mot sc tinh chat cau true-co h9C khong duoi dang tnrc tiep rna duoi

50

4.CHD-B

Co hoc d<i irng dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna

dang gian tiep, Vi du, khoi da chua cac ho mrt ne tu nhien co the dUQ'C thay the bang mot rna hinh moi tnrong lien khoi, khong mrt ne nhirng khong d~ng huang voi cac dac tinh cau tao tucng dirong [1,2]. Nghia la, viec nghien CUu su anh lurong cua mire d¢ mrt ne toi qua trinh bien dang khoi da se duoc thay the bang viec nghien ciru sir anh huang cua d~c tinh khong d~ng huang cac tinh chat bien dang trong rna hinh dia co hoc.

* Quan diem thir hai: cac dac diem cau true-co hQC the hien a nhfrng mire d¢ khac nhau trong nhfrng dieu kien dia chat, ky thuat-cong nghe cu the. Dieu nay dff dan den kha nang: sir ton tai cua cluing khong gay ra nhfrng anh huang dang ke ve chat cling nhtr ve hrong gi6ng nhau khi danh gia cac qua trinh co hoc xay ra trong khoi da.

Quan diem tlur hai da dan toi y tirong khong nen chi co mot rna hlnh dia co hoc van nang rna nen xay dung mot tap hop nhirng rna hinh do. M6i rna hinh can phai the hien khoi da thirc te wang irng voi nhirng d~c diem cau tao chu dao cua cluing trong nhirng dieu kien cu the.

Sau khi nghien ciru cac dac diem cua cac rna hlnh dia ca hoc, Bak1asov 1. V. va Kartozia B. A. da tien hanh phan loai cluing va dira ra sa d6 phan loai rna ta tren hlnh H.3.1.

Dau tien can phai dua tren d~c diem mire d¢ lien khoi (dac diem cau true-co h9C quan trong nhat cua moi tnrong khoi da) de phan chia cac mo hlnh dia co hoc, Tir d~c tinh lien khci (d~c tinh lien tuc co hoc cua khoi da), cac khoi da thuc te ducc phan chia thanh hai nhom d~c tnrng bang hai loai mo hlnh dia co hoc:

* M6 hinh moi tnrong roi:

* M6 hlnh moi truong lien tuc,

Tuy thuoc bai dac tinh rn6i quan h~ gitta irng suat va bien dang,

cac mo hlnh dia co hoc se duoc phan loai thanh:

* M6 hlnh bien dang tuyen tinh;

* M6 hlnh bien dang phi tuyen.

Tuy thuoc van dac diem ket hop gifra cac d~c tinh cau true-co hoc va mire d¢ the hien cua cluing, cac mo hinh dia co hoc khoi da co the co cac dang sau dlly:

* M6 hinh moi tnrong khong dong nhat di huang;

* M6 hinh moi tnrong khong dong nhat d~ng huang; * M6 hlnh moi tnrcng dong nhat di huang;

* M6 hlnh moi tnrong dong nhat d~ng huang.

51

Co h9C da trng dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac mo

~ Cac mo hlnh dia co hoc I
J
J I
I M6 hlnh moi tnrong lien t\lCI I M6 hlnh moi tnrong roi I

I I
M6 hlnh moi tnrong M6 hinh moi tnrong
bien dang tuyen tfnh bien dang phi tuyen _l I
M6 hinh moi M6 hinh rnoi M6 hinh M6 hinh
tnrong khong tnrong khong moi tnrong moi tnrong
dong nhat, dong nhat, dong nhat, dong nhat,
dihuang dang huang dihuang dang huang M6 hlnh XO cling I

M6 hlnh Iinh hO<;lt I

H.3.1. So d6 he thong ph An 10l;1i cac rno hlnh dia co h9C (theo Baklasov I. V. va Kartozia B. A. [2, 3 D.

Theo nguon g6c thanh tao, d~c tinh khong d6ng nhat cua khoi da c6 th~ phan chia thanh hai loai:

* Dac tinh khong dong nhat cua kh6i da c6 ngu6n g6c 1\! nhien (dac tinh phan lap, phan phien, mire d(> mrt ne ... );

* D~c tinh khong dong nhat cua kh6i da c6 ngu6n g6c nhan tao (sir thay deli cac tinh chat co hoc cua kh6i da lien quan toi nhting tac dong c6ng nghe-xay dung cong trinh ngam).

Theo yeu t6 thai gian, tir d~c tinh trang thai cua cac mo hinh dia co hoc tren day, c6 th~ phan chia chung ra thanh hai nh6rn:

* Cac rn6 hlnh dia co h9C cho moi tnrong xo cirng (cac rno hlnh khong c6 su thay deli Ian ve ban chat vat 19 trong su6t thai gian t6n tai);

* Cac mo hinh dia co h9C cho moi tnrong linh hoat (cac mo hlnh c6 th~ c6 su thay deli Ian ve ban chat vat 19 trong su6t thai gian t6n tai).

52


Qua trlnh lua chon mo hinh dia co h9C duoc tien hanh dua tren nhirng tieu chudn dia co h9C co ban sau day: "the tich co ban"; "tieu chuan nra lien tuc"; "tieu chuan tua dong nhat" [2, 3].

Dai hrong "the tich co ban" la the tich nho nhat co the chua dung t3:t ca nhirng tinh chat cua kh6i da. Kich thuoc hlnh h9C cua no nho den n6i trang thai irng suet-bien dang cua no co the xem nhir la trang thai irng suat-bien dang tai mot diem. Noi each khac, "the tfch co ban" la mot the tich kh6i da vO cung nho co the chua duoc tar ca nhimg tinh chat cua to an bo khoi da, Tir dieu kien tren day, cac nha dia co h9C can phai xem xet cac dac tinh cau tnic cua khoi da (d~c diem cau tao phia trong kh6i da) va nhtrng dac diem ca· ... tnic cua chiing. Tren thuc te, cac nha dia co h9C hoan to an co the chi ra trong kh6i da nhtrng the tfch nho voi kfch thiroc xac dinh rna van chua dung tfnh chat cua toan b¢ khoi da. Nhfrng kich thiroc the tfch nay mang dac tinh gioi han, Qua trlnh giam the tlch tiep thea se dan toi thai diem brtt dau the hien manh cac tinh chat khoang vat cau tao. Kich thuoc cua "tM tich co ban" phu thuoc vao chung loai da, d¢ Ian cua cac hat khung khoang vat va vi tri nrong h6 gitra chiing. Vi du, gia tri "tM tich co ban" bang 0,025 crrr' de cho cac loai da cat ket co chua toi 80% thach anh va 20% chat dinh ket (kich thuoc hat khoang vat t6i da bang 0,5 mm). Dien tfch mat day khoi lap phtrong "the tich co ban" bang 0,084 em': con chieu dai canh co ban bang 0,29 ern. Cac loai da khac cling co nhirng "the tfch co ban" nrong nr.

Tren thirc te, kich thiroc cua cac d6i nrong nghien ctru trong khoi da thong thuong duoc do bang don vi nhieu met dai, nhieu chuc met dai. Do do, cac "the tich co ban" diroc xem nhu la vO cu~g nho be. Nhu vay, cac khuyet tat cau tao da khong the tra thanh nhirng tra ngai Ian cho viec sir dung cac phuong phap co h9C moi tnrong lien tuc.

Nhirng khuyet tat cau tao cua khoi da co anh huang Ian hem den cac kich thuoc cua "the tich co ban" so voi nhirng the tich ben trong cua cau tao da. Trong nhtrng tnrong hop rieng, kich thuoc cua cac "the tich co ban" do co the dat toi nhfrng gia tri mot vai met. Viec phan loai tiep thea nhfrng the tich tren nhu Ia nhfmg "the tfch co ban" se phu thuoc vao kfch thiroc cua d6i tuong nghien ciiu.

Vi du, khi nghien ciru nhtrng qua trlnh dia co h9C xay ra trong kh6i da bao quanh cac cong trlnh ngam chuan bi khai thac, vung anh huang cua cong trlnh ngarn thay deli tir gia tri hang met toi gia tri hang chuc met. Nhtrng dan vi the tich nhtr vay khong the duoc phan loai nhtr la nhtrng "the tich co ban". Trong nhfrng tnrong hop khac, khi nghien ciru su chuyen dich cua kh6i da phia tren 10 cho voi kich thtroc vung nghien ciru bang hang tram met thl nhirng the tich nhu vay co the xem la du nho va co the xep chung vao loai cac "the tfch co ban". Tir day, dac tinh mire d¢ hop Iy cua viec Slr dung cac phtrong phap co h9C moi tnrong lien tuc

53

Co hoc da img dung trong xay dJ!I1g cong trlnh ngam va khai thac rna

se phai diroc giai quyet cho tung khoi da cu th~ voi nhfrng dac diem cau tnic-co hoc cua chinh cluing.

Krupenhikov G. A. da de xuat khai niern roan hQC tdng hop v~ dac tinh lien tuc cho khoi da [34]. Krupenhikov G. A. da dua ra khai niem "tieu chuan ura lien tuc" - "khoi tua lien tuc" (gan lien tuc) va de xuat phuong phap danh gia kho] da nhir mot moi tnrong ura lien tuc thea tieu chuan nhu sau. Khoi da duoc xem nhir la mot moi tnrong tua lien tuc khi dieu kien sau day tho a man:

f).A < E khi f).a < 10, (3.1)

Trong do: f).A - D¢ chenh lech cua nhfrng gia tri irng suat, bien dang va dich chuyen tai cac diem Ian can khoi da voi so gia toa d¢ bang f).a; 10 - Kich thuoc dai cua "the tich CO ban" (chieu dai CO ban); E - D¢ sai lech cho phep khi tien hanh xac dinh (den 15% gia tri trung blnh).

Trong tnrong hop dieu kien (3.1) khong tho a man, cac bai toan dia co hQC phai giai quyet bang cac phuong phap CO hoc moi tnrong rei.

a) b)
&@ ~
c) d)
~: : : ~ g Z ~ Z~} H.3.2. Mot so mo hlnh CO hoc cua moi tnrong rai kinh dien (theo [26]).

Khac voi moi tnrong lien tuc, moi tnrong roi kinh di~n cau tao tir mot he cac phan nr rieng biet. M6i phan tl1 cua he co hinh dang nhat dinh (hinh tron, hinh chtr nhat, hinh elip, hlnh blnh hanh ... ) (hinh H.3.2). Tuy thuoc boi hlnh dang cau tao cua minh, cac ph an ur cau thanh se sap xep voi nhau thea nhtrng quy luat nhat dinh va tao nen h~ khoi da [26].

Thirc te cho thay, cac phan tl1 cau thanh moi tnrong roi khoi da thong thuong co hinh dang cau tao va kich thuoc rat khac nhau, Cac phan nr lien ket voi nhau thong qua lire rna sat (khong co hrc dinh ket) va ur sap xep voi nhau d~ tao nen khoi da.

54


Quy luat ph an bo', sap xep cac phan tir, so hrcng cac diem tiep xuc giiia cluing voi nhau c6 y nghia dac biet quan trong trong qua trinh hinh thanh cac dac tfnh: trong luong th~ tfch, d(> 6n dinh cua mo hinh khoi da va trang thai co hoc cua chung, So hrong di~m tiep xiic cua rnoi phan tir voi cac phan tir bao quanh dao dong trong khoang tir 2 den 6. Cac m6 hinh thuong gap va mang tinh 6n dinh cao co chua cac phan tir tiep xuc voi nhau thong qua 3+4 diem (mat) tiep xuc,

3.3. Dac tinh nut ne, phan lap va phan phien ella khoi da

Trong tat d. cac dac tinh cau true-co hQC cua khoi da thi rrnrc d(> mrt ne va do ph an lap co anh huang Ian nhat toi dac tinh lien khoi, cac dac tinh bien dang-ben chu yeu cua khci da.

Trong dia chat, khai niern "rurt ne" co y nghia tuong doi rong. N6 bao gam nhiing pha huy kien tao dia chat rat Ian cho den cac vi khe mrt, vi phan lap chi co the nhan bier duoc tir cac kinh hien vi co d(> chinh xac cao. Trong co hoc moi tnrong lien tuc, nut ne Ia mot m~t phan each tai do co sir xuat hien dot bien cua tnrcng bien dang.

Trong khoi da, cac mrt ne c6 th~ nam each nhau mot khoang nao do hoac giao, cat nhau. Ket qua cuoi cung se lam cho khoi da (hay mot phan cua no) co kich thuoc dac tnrng "H" se bi phan chia ra thanh mot tap hop cac "khoi cau true" co kich thuoc trung binh "h". Gia tri ty so "H/h" duoc goi la cuong d(> nut ne.

D~ danh gia dinh ltrong cuong d(> mit ne ngu;ai ta thuong su dung cac dai luong: "cuong do nut ne thea d(> dai'', "cuong do mrt ne theo dien tich" va "cuong d(> mrt ne thea th~ tich". Cac dai hrong nay tucng irng vci gia tri ty so gitra dan vi chieu dai, dien tich va th~ tlch voi khoang each trung blnh giira cac khe nut sat nhau "l.," voi dien tich trung blnh "S;" va th~ tich trung blnh "Vth" cua "khoi cau tnic [2].

Trong cac tai lieu me-dia chat, "cuong d(> mrt ne" thucng duoc hieu nhu Ia tan so (so luong) nut ne tren mot met dai thea huang vu6ng g6c vci khe mrt. Nghia la, ve ban chat "cuong do mrt ne" bang dai luong nghich dao cua khoang each phap tuyen giiia cac khe mrt "l.," hoac bang dai luong nghich dao cac kich thuoc "khoi cau tnic" gioi han bang nhirng mrt ne ke nhau cua ba ho mrt ne giao cat nhau (cac kich thuoc duoc tinh

thea dan vi met dai): .

w~C:J

Theo gia tri "cuong do rurt ne", da khoi duoc ph an chi a ra thanh cac nhom sau day:

(3.2)

55

Co hoc da Ung dung trong xay dung cong trmh ngam va khai thac mo

* Da voi cirong d¢ rnrt ne yeu co W<I;

* Da vci cirong d¢ rnrt ne trung blnh co W=(1 +3); * Da voi cuong d¢ mrt ne manh co W=(3+10);

* Da voi cirong d¢ mrt ne r~t manh W> 1 0 (tnrong hop hay gap trong cac loai da tram tich phan lap mong va bi phong hoa) [50].

Hien nay ton tai mot s6 lUQ'I1g r~t 16'n cac he thong ph An loai khac nhau cho mire d¢ mrt ne cua khoi da, Co sa cua cac bang phan loai dua tren nhtmg d~c diem sau day: d~c diem dia chat-ky thuat, d~c diem dia ch~t thuy van, dac diem cau tao hinh h9C, dac diem nguon g6c thanh tao ...

Theo d~c diem nguon g6c thanh tao, cac mrt ne co the diroc phan

chia thanh cac nhorn sau day [11]:

* Cac mrt ne noi sinh;

* Cac mrt ne kien tao (ngoai sinh); * Cac mrt ne phong hoa (ngoai sinh);

* Cac mrt ne nhan tao (lien quan tai cac cong tac xay dung-sir dung cong trinh ngam).

Ba nhorn mrt ne dau tao nen trong kh6i da ho mrt ne tl;l' nhien. Cac nhom nay co m6i quan he chat che vai cac dac diem tao ra chung va nhirng thay d6i tiep thea cua cac qua trlnh ngoai sinh, noi sinh xay ra trong long d~t. Nhirng mrt ne thuoc ho nay thong thuong d~c tnrng boi nhirng klch thuoc nrong d6i 16'n (tit mot vai met den mot vai kilornet).

Cac mrt ne nhan tao diroc hlnh thanh do ket qua thi cong va cac qua trlnh co h9C xay ra trong kh6i da chua cong trinh ngam,

Theo kich thuoc chieu dai, co the phan chia mrt ne thanh nam nhorn sau day:

* Nhorn 1 - Cac khuyet tat cua mang hrci tinh the khoang vat:

* N hom 2 - Cac mrt ne vi mo a rmrc dQ kich thuoc cac hat

khoang vat;

* Nhorn 3 - Cac mrt ne vi mo:

* Nhorn 4 - Cac dUt gay dia chat: * Nhorn 5 - Cac dUt gay kien tao,

Nhirng khuyet t~t cua mang hrdi tinh the khoang vat thuoc hai nhorn 1 va 2 eo the khong can phai xem xet, boi VI nhirng anh huang cua cluing da dtroc xet den trong qua trlnh thir nghiem mau. Cac dUt gay dia chat dai (0,1+10) km, nhtrng dut gay kien tao co chieu dai (10+100) km, do do, cluing thucc ve cac mat yeu cau true co kich thuoc Ian. Nhirng mrt

56

-


ne dang nay co the khong can phai xem xet trong qua trinh danh gia cac tinh chat bien dang kh6i da,

Nhir vay, tren thirc te nhiing mrt ne vi mo (co chieu dai tir 0,1 m den 100 m) la d6i nrong nghien crru chu yeu trong qua trinh xem xet sir anh huang ella mrt ne tai trang thai co hoc ella kh6i da [11].

M6i mrt ne d~e tnrng bang cac dac tinh: thanh phan chat lap nhet, chieu dai, chieu rong, d¢ g6 ghe b~ mat (thanh) khe mrt va huang phan b6 ella chiing trong khong gian.

Tren co so d~e tinh thanh phan chat lap nhet vao khoang tr6ng

giii'a hai thanh khe mrt, co the phan ehia mrt ne ra thanh hai nhorn:

* Nhom cac mrt ne co chat lap nhet;

* Nhom cac mrt ne khong co chat l~p nhet.

Tuy thuoc vao huang phat trien trong khong gian, cac loai khe rurt diroc phan ehia ra thanh hai nhorn:

* Nhom khe rnrt co quy luat sap xep;

* Nh6m khe mrt khong c6 quy luat sap xep (sap xep hlm loan, khong c6 trat tu).

Trong nh6m khe nut c6 quy luat sap xep, cac nha dia co h9C luon e6 the chi ra mot huang hoac m¢t s6 huang phat trien ella khe mrt. Nh6m nay con duoc phan chia tiep ra thanh: nh6m khe nirt c6 quy luat sap xep he th6ng (a day luon luon ton tai mot s6 h~ thong khe mrt) va nh6m khe nut c6 quy luat sap xep da giac (a day chi t6n tai mot h~ khe mit va mot t~p hop nhieu khe nUt e6 huang vuong g6e vai mot dirong true chung nao d6). Trong nhorn khe mrt khong c6 quy luat, cac n,ha dia co h9C khong the chi ra mot hay mot s6 huang phat trien khe mrt.

Fixenko G. L. da nghien CUu va d~ xuat bang phan loai cac dac tinh cau true-co h9C kh6i da tir g6e d¢ xet s\! anh huang cua chung toi d~e diem bien dang va do ben ella khoi da. S\! t6n tai cac mat yeu cau true chinh la d~c diem cau true-co hoc chu yeu cua kh6i da. Cac mat yeu cau true nay e6 the diroc phan ehia ra thanh hai dang chu yeu:

* Dang tlni nhat: cac mat yeu cau true e6 kieh thiroc Ian (nam doc thea b~ mat tiep xiic giii'a cac lap da):

* Dang thir hai: cac mat yeu cau true e6 kich thuoc dien tich han che (cac khe rnrt e6 nguon g6e khac nhau).

Tren thuc te, nhtrng mat yeu thuoc dang thti nhat khong gay ra nhtrng anh huang Ian toi tfnh chat CO' hoc kh6i del. Bai vi, chung thuong co kieh thuoc Ian han nhieu Ian kfch thuoc kh6i da noi xay ra cac qua trlnh bien dang va pha hUY.

H~ mat yeu thir hai nam ngay trong cau tao cua khoi da va tao nen nhtrng lien ket yeu gifra cac "kh6i cau true" ben vimg. Nhirng kich thuoc

57

Co hoc da irng dung trong xay dung cong trinh ngarn va khai thac rna

cua cac "khoi diu true' va khe mrt thong thuong nho hon kich thuoc cua khoi da nghien cuu. Ket qua, chiing se gay ra nhieu anh huang toi trang thai co h9C cua khoi da [50].

Tren CO sa phan tfch, danh gia va tong hop su anh huang cua khe mrt den tinh chat co hoc khoi da, trong cong trinh [11] tac gia da: xay dung va d~ xuat sa d6 ph an loai tong quat nhtrng dac tinh mrt ne chu yeu gay ra anh huang tci cac tinh chat co h9C cua khoi da (hinh H.3.3).

Cac d~c tfnh mh ne trong khoi da
,
._
Dac tfnh huang D~c tfnh lap Dac tfnh Dac tinh nguon
phat trien nhet khoang chieu dai goc thanh tao
khe mrt tr6ng khe mit khe mit khe mit
1

• • • t_ t_ t_ t_
OicnUt Cac mrt Cac mit Ok cac cac cac
ne khong ne sAp ne sap nUt nUt nUt nUt
co quy xep theo xep thea ne ne ne ne
luat sAp guy luat guy luat noi c6ng phong kien
xep da giac h¢th6ng sinh ngh¢ hOel tao
• • • • • t_ i
I
_t •
cac Cac mrt Khuyet OicnUt cac mit Cac diit OicdUt
mrt ne ne khong tat lucri ne vi rna ne vi gay dia gay kien
c6 chat co chat ti~h the c6'~ rna CO chat cO tc;toco
lap lap khoang khoang 0,1 m 100m lOkm
nhet nhet vat ~ -dOOm +IGkm +l00km
l ,
j
Cac d~c tinh CO hoc cua kh6i da I H.3.3. So d6 phan loai cac dac tinh mrt ne chu yeu

co anh hirong den cac tinh chat CO h9C cua khoi da (theo [11]).

De nghien ciru su anh huang cua khe mrt toi cac d~c tinh co hoc cua khoi da, hien nay cac nha dia co hoc sir dung hai nhom phirong phap:

58


* Nh6m cac phuong phap giai tich toan-co;

* Nh6m cac phuong phap nghien ciru hien tnrong.

Tren thuc te, kh6i da la nguon g6c (ca sa) tin cay duy nhat the hien nhirng d~c tinh co-ly chinh xac cua chinh n6. Cho nen, trong qua trlnh nghien CUu khoi da cac nha dia co h9C thong thuong tien hanh nhtrng thi nghiern co h9C da ngay chinh tai hien tnrong (tai chinh khoi da), Cac phircng phap xac dinh dac tinh bien dang-ben cho khoi da trong dieu kien hien tnrong diroc thuc hien thea hai huang nghien CUu chu dao sau day: cac phuang phap nghien cuu dQng h9C va cac phuang phap nghien ciru tinh h9C.

Cac phuong phap nghien ciru dong h9C su dung sieu am hay am hoc-dia chan (phirong phap dia chan). Cac phircng phap nay dtroc xay dung tir ly thuyet dan h6i tren co sa moi quan h~ gifra toe dQ Ian truyen cac loai s6ng dan h6i va cac dac tfnh dan hoi khac cua moi tnrong.

Dac tinh dan gian va kha thi cua cac phuang phap dia vat ly dii dam bao cho viec su dung chung mot each hieu qua, rong rai trong qua trlnh thiet ke-xay dung cong trinh ngam tai nhtrng khoi da ben virng. Do mire dQ chinh xac cua phuong phap dia vat ly khong cao (phu thuoc qua nhieu van cac yeu to khach quan vachu quan trong qua trinh thuc hien thi nghiem va xu ly s6 lieu) cho nen ket qua thu diroc tir phuong phap nay thong thuong chi duoc xem nhu nhimg thong tin phu tro, mang tinh tham khao [9, 13, 54].

Cac phirong phap tinh h9C nghien ciru tinh chat ca h9C cua khoi da thucng kh6 thuc hien han va c6 chi phi IOn hem so voi phuong phap dong h9C. Tuy nhien, cac phirong phap nay (phucng phap giam tai, phircng phap cac 16 khoan song song ... ) thtrong cho nhtrng ket qua co d¢ chinh xac cao han [2, 9, 27, 35, 54].

Sir plnrc tap, chi phi lao dong cao lien quan toi viec xac dinh cac tinh chat ca h9C cua khoi da trong trang thai irng suat thcS tich va viec thirc hien thi nghiem trong dieu kien hien truong dii d~n den nhtrng thir nghiern tren cac mau da vci dac tinh "mrt ne urong duong". Nhtrng thu nghiem nay diroc thtrc hien trong dieu kien phong thf nghiern.

Cong trinh [33] dii gici thieu plurong phap nghien CUll xac dinh cac tinh chat co-Iy tren cac mau da voi nhtrng "mit ne nrong dirong" trong dieu kien phong thi nghiem cua Vien VNIMI (CHLB Nga). Ban chat cua phirong phap nhu sau: trong cac mau da thl nghiern, cac nha dia co h9C dii tien hanh tao nen nhirng mat yeu nhan tao, sau d6 se tien hanh thi nghiern cluing doi chirng cung voi cac mau da lien khoi trong che dQ trang thai ung suat th~ tich voi gia tri bien dang cho truce cho den thai diem mau bi pha huy hoan toan.

59


Tren co sb cac k€t qua thi nghiern, cac nha dia co hoc dii xay dung quy luat bien d6i cac d~e tinh co hoc tu), thuoc vao cac dac tinh pha huy cau true cua mau da. Quy luat bien d6i nay se duoc mang ra str dung eho nhtrng khoi da thirc t€.

Sau khi ph an tfch, danh gia va t6ng hop cac phuong phap nghien ciru mrt ne tu goc d¢ anh hireng cua chiing tai nhtrng dac tinh co hoc kh6i da, tac gia [11] dii xay dung so d6 phan loai cac phuong phap nghien cuu, xac dinh su anh huong cua rnrt ne toi cac d~e tlnh co hoc cua khoi da (hinh H.3.4).

Viec nghien ciru su anh hucng cua mrt ne tai cac d~e tfnh co hoc cua khoi da co y nghia rat quan trong trong qua trinh xay dung rna hinh dia co hoc nham nghien ciru trang thai irng suat-bien dang cua kh6i da va trong nhirng tinh toan thirc t€ khi can phai biet nhirng s6 lieu ve cac dac tinh ben, d~e tfnh bien dang cua da.

Khi xay dung cac bai toan, rna hinh dia co hoc va phuong phap giai quyet cluing, dau tien can phai tra lai cau hoi: kh6i da la vat th~ lien tuc hay vat th~ rai rae? Sau do, neu xem kh6i da nhu la mot vat the lien tuc thi bang phuong phap nao cac nha dia co hoc co th~ tinh den su ton tai cua mrt ne trong chung, D~ lam sang to van de nay, cac nha dia co hoc can phai quay lai vai khai niern "the tfeh don vi" (the tieh co ban).

Neu cac nha dia co hoc chon hat khoang vat la don vi tM tfch co ban thi trong qua trinh nghien ciru, kh6i da mr; ne don vi nay ehinh H. "kh6i cau true". Tir day, don vi "th~ tich co ban" cua kh6i da phai chua dung trong minh mot s6 Iirong du 16'0 cua "kh6i cau true" de co tM bao toan dircc tat ca cac d~e diem cau true cua khoi da. De xac dinhchieu dai "10" cua don vi "the tich co ban", tren co sb ket qua nghien ciru [4] cac nha dia co hoc co:

10 = (lO.h). (3.3)

Tai day: h - Kfch thuoc trung blnh d~e tnrng eho "khoi cau true". Tir day, kich thuoc cua "dien tieh co ban" se phai Ian han mot cap so voi kich thuoc cua "kh6i cau true".

Theo Iaxinxki F. X. m6i quan h~ giira gia tr] sai s6 (tir cac gia tri irng suat trung binh tren dien tfch co ban) voi nhirng kich thtroc nrong d6i cua dien tfeh nay the hien thong qua bieu thirc [2]:

s = ft. (3.4)

Tai day: L - Kich thuoc cua vung kh6i da dang nghien ciru.

Sau khi thay th€ (3.3) vao (3.4) voi e=O,15, cac nha dia co hoc nhan diroc bieu thirc xac dinh kieh thuoc "khci cau true":

h = (O,00225.L).

(3.5)

60

Co hoc da trng dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac rno

I Cac phtrong phap nghien ciiu ndt ne trong kh6i da _I
I
.~ • "
Cac phirong phap trong Cac phuong phap thf Cac phuong phap
phong thf nghiem nghiem hien tnrong giai tfch roan-co
.-J ~
.. ..
Cac phuong cae cae cae
phap vat lieu phuong phap phirong phap phuong phap
nrong dirong tinh hoc dong hoc tinh hoc
r' I r' r'
I
+ + .. .. .. . t ..
cae cae cae cae cae cae cae cae
phuong phuong phuong phuong phuong phuong phuong phuong
phap phap phap phap phap phap sir phap phap
tao khoan thf dia sir dung d~ng tfnh tinh
ra tnrc nghiern chan eae cac he d€n d€n
eae tiep tnrc am loai s6 cau nUt nUt
mrt ne vao tiep hoc- song true ne ne
nhan khoi hien dja sieu giam nhan tl;l
tao da tnrong v~tly am ben tao nhien
+ + + + + + + +
..
Xac dinh str anh huang ella dac tfnh mn ne den cac tfnh ehat eo hoc cua kh6i da I H.3.4. Sa d6 phan loai cac phuong phap nghien ctru va xac dinh sl;l anh huang cua d~e tfnh mrt ne den cac tfnh chat co hoc cua khci da (theo [11]).

Tren co so nghien ctru giai tich va kiem tra lai bang thf nghiem, Ukhov X. V. dii tim ra bieu thiic xac dinh cac kich tluroc cua mat "dien tfch co ban" trong khoi da mrt ne [48]:

10 = [h.n, +~h.(nk-1)]. (3.6)

Tai day: h - Kich thuoc trung binh cua "khoi cau true"; ~h - Chieu rong trung binh cua mrt ne; n, - Tieu chuan "nra lien khoi" va "nra dong nhat" trong nhtrng dieu kien rnrt ne thirc te cua khci da (voi d(l chinh xac den 10%) co gia tri thay d6i trong khoang 5+7.

Tir cau true cua bieu thirc (3.6) va cac gia tri cua nhirng thong so cau thanh, de dang nhan thay: gia tri "10" tinh thee cac cong thirc (3.3) va (3.6) se wong dirong nhau. Kieh thuoc vung anh hirong cua cong trinh

61


ngam "L" co the dUQ'C xac dinh til dieu kien: cac gia tri bien dang hoac irng suat tren bien cua vung anh huang phai khac voi cac gia tri urong duong trong khoi da nguyen sinh mot dai hrong khong Ian han 15%. Ket qua nghien ciru cua cac nha dia ca h9C cho thay, kich thucc "L" co gia tri bang khoang "6.Rctn". Tai day, Rctn la ban kinh nrong duong cua cong trinh ngam, Vi du, de cho cong trinh ngam co ban kfnh Rctn=2 m, kfch thuoc vung anh huang L=(6.Rctn)=12 m.

Nhu vay, khci da mrt ne co th~ xem nhu mo hinh dia ca h9C cua mot moi tnrong tua lien tuc neu kich thiroc vung nghien ciru Ian han hai cap so voi kfch thiroc cua mat "dien tich co ban".

Trong tnrong hop khoi da chua hai he khe mrt vuong goc voi nhau, khoang each giira cac mrt ne Ian den mire lam cho kich thuoc cua cac "khci cau tnic" co the so sanh duoc voi kich thuoc cua cong trinh ngam dang xern xet. Gia sir kich thuoc trung blnh cua "khci cau true" h=1 m. Khi do, kfch thtroc cua mat "dien tfch co ban" 10=10 m. Gia tri sai lech irng suat tac dung len mat "dien tich ca ban" thea c6ng thirc (3.4) (khi L=6.Rctn=12 m) se bang 8=91 %. Nhir vay, dieu kien nra lien tuc cua khoi da se khong diroc thoa man. De cho bai roan nay can phai ap dung cac phuong phap khac. Ngoai ra, cling can noi rang, kfch thuoc da tinh cho mat "dien tfch co ban" khong th~ tra thanh dieu kien ngan can viec sir dung cac phirong phap co h9C moi tnrong lien tuc. BM vi, kich thuoc ella vung nghien cuu khoi da co the dat tai gia tri:

L = (_!_q_) = (__!.Q_) = 444 m.

82 0,152

Cac van de nghien ciru cac qua trlnh chuyen dich cua khoi da, qua trinh bien dang mat dat phia tren khu virc khai thac a mot goc d¢ nao do co th~ thuoc ve nhirng bai toan dia co h9C dang nay.

(3.7)

3.4. D~c tinh C(J h9C cua kho] da phan hlp, nut ne

Ket qua nghien ciru cac tinh chat co h9C ella khoi da trong dieu kien hien tnrong (co tinh den mire do mrt ne, d¢ phan lap, phan khoi va cac dang mat yeu cau true khac nhau) cho thay sir khac biet rat 16'0 gitra cluing so voi nhimg ket qua thir nghiem mau da trong dieu kien phong thi nghiern.

Theo so lieu cua Perov IV. R. va Dongikh M. A., ty so gifra gia tri modun bien dang xac dinh tren mau da trong phong thf nghiem va gia tri dac tinh ca h9C nrong dirong khi thir nghiem tnrc tiep tren khoi da co gia tri trung blnh bang 2,8. Trong nhirng truong hop dac biet, ty so nay co the dat toi gia tri 4,4. Dasko R. E. da chi ra rang, su ton tai ella mrt ne se lam thay d6i mang tfnh d¢t bien cho cac tinh chat co h9C cua da cat-set ket [15].

62


Vi du, modun bien dang cua da cirng lien khoi, khong co mrt ne, bang 5.104 MPa. Trong khi do, cac loai cat tao nen bang phuong phap d~p vun da cung loai chi co gia tri modun bien dang bang 50 MPa (nghia la, gia tri giam xu6ng dung 1.000 Ian) [19].

Sau khi nghien ciru rmrc d¢ bien dang cua cac loai da khac nhau trong dieu kien hien tnrong, nhieu tac gia khac nhu Ruppeneit K. V., Baklasov 1. V, Kartozia B. A., Ivanov 1. P .... da di toi ket luan, tuy thuoc vao rmrc d¢ mrt ne, gia tri modun bien dang se thay d6i trong mot khoang tir mot cap den hai cap hoac Ian hon (tir hang chuc den hang tram Ian) so voi cac gia tri nrong irng xac dinh tren mau da trong phong thf nghiern [1, 2, 7, 25, 84].

SI,I khac biet gitra cac tinh chat cc h9C cua mau da xac dinh trong phong thi nghiem va cac tinh chat co h9C nrong img cua khoi da xac dinh trong dieu kien hien tnrong duoc giai thich bang cac nguyen nhan sau day: mau da va khoi da khong nrong dong ve dllic tinh mrt ne: trang thai co h9C cua cluing khong gi6ng nhau; thai diem chiu SI,I tac dong cua img suat khong gi6ng nhau; sir thay d6i tinh chat cua mau da trong qua trinh lay mau, gia cong mau do cac hien tuong mat mroc, mat khi, cac t6n hai co h9C ...

Neu nhu cac vi khe mrt con co th~ duoc tinh den phan nao trong qua trinh nen (thi nghiem) mau da vci kich thuoc Ian thi cac dang vi khe mrt vi rna hoan to an khong the xet toi trong qua trinh thir nghiern mau da trong dieu kien phong thf nghiern (hie nay, cac don vi "the tich co ban" dtroc do bang nhfrng kich thuoc nrong d6i IOn - tir mot den viii met dai). Do do, trong tnrong hop nay viec tinh den su anh hucng cua mrt ne chi co the tien hanh bang cac phirong phap dllic biet khac,

Tir ket qua phan tich tren cac nha dia co hoc rut ra ket luan: van M xem xet cac dllic diem cau true-co h9C cua khoi da (va cac mrt ne vi rna trong tnrong hop rieng) se hop ly han khi cac nha dia co h9C sir dung cac phuong phap giai tich toan co. Phuong phap phan tich thong ke cac dac tinh cau tnic-co h9C chu yeu la phuong phap hop ly va don gian nhat trong cac phuong phap giai tich toan co. Trong phuong phap nay, khoi da thirc te se duoc thay the bang mot khoi da ly tirong nao do (bang rna hinh dia co hoc) voi cac dac tinh co h9C, cau true nrong duong so voi cac khoi da thirc teo

R5 rang, viec thay the nrong dirong nhir vay chi co th~ thuc hien duoc trong mot s6 bai toan dia co h9C cu th~ nhat dinh, Boi vi, su thay the do se pha va nhfrng dieu kien nrong dong ve chat cua trang thai irng suat-bien dang trong khoi da thuc te va rna hinh dia co h9C. Tai day se chi co cac ket qua dinh luong cu6i cung trung lap voi nhau.

Nhin chung, trong kh6i da mrt ne, phan lap, rmrc d¢ bien dang tang len nhieu so vci trong khoi da lien khoi. Cac chi s6 ve d¢ ben,

63

Co hoc dli img dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac rna

modun bien dang ... trong kh6i da mrt ne se giam xu6ng rat nhieu so voi trong kh6i da lien kh6i cung loai (giam til 2,8 lfin den 10 lfin). Trong mot s6 tnrong hop cluing co the giam xu6ng tai hang tram Ian. Trong khoi da lien kh6i, su bien dang xuat hien do nguyen nhan thay d6i khoang each gitta cac ph fin tu cau thanh mang tinh the da.

Qua trinh bien dang xay ra hoan toan khac trong kh6i da mrt ne, phan lap. Trong khu vue khe mrt, bien dang xay ra do sir dich chuyen lai gan nhau, tach roi xa nhau ra hoac tnrot len nhau cua cac thanh khe mrt.

Tren thuc te, thanh khe mrt thuong khong bang phang rna lai co hlnh dang 16i 15m, g6 ghe, Do do, cluing chi tiep giap voi nhau thong qua mot phan nho dien tfch be mat, Trong qua trinh nen ep kh6i da mrt ne, gia tri irng suat tai cac vi trf tiep xuc gitra cac thanh khe mrt se tang len dot ngot, Gia tri ting suat tai day se Ian han hang tram Ian so voi gia tri trng suat phia trong cac khoi nho dan vi lien kh6i cau thanh khoi da,

Tai mot s6 V! tri tiep xuc da se bi pha huy, con tai nhimg V! tri tiep xuc khac gia tri irng suat nen se dat toi gia tri rat Ian. Do do, mire d¢ bien dang tuong d6i cua kh6i da mrt ne tai cac vi trf tren be mat tiep xuc tai thanh khe mrt se Ian han rat nhieu so vai gia tri bien dang cua tirng kh6i da nho dan vi cau thanh toan bo kh6i da mrt ne.

Tai giai doan tiep theo, cung voi str gia tang tai trong tac dung, gia tri dien tfch tiep xuc gitra cac thanh khe mrt cling tang len theo. Ket qua Him cho gia tri iing suat tai vi trf tiep giap cac thanh khe mrt giam va mire d¢ bien dang cua da tai khu vue mrt ne se giam xu6ng. Modun bien dang cua kh6i da mrt ne se tang dan len tai gia tri modun bien dang (modun dan hoi) cua vat lieu tao da [2, 3, 11].

De xet tai nhirng khe mrt vi mo trong kh6i da, hay noi each khac, de tim kiem gia tri nrong duong cua modun bien dang, co th~ ap dung phuong phap cua Ruppeneit K. V. [44]. So voi cac phuong phap khac, phuong phap nay dff duoc xay dung tren co sa 19 thuyet sau sAc va dff duoc kiem nghiem tren thuc teo

Ket qua kiem chirng thirc te dff chimg minh cho tfnh dung dAn cua 19 thuyet, Phuong phap cua Ruppeneit K. V. duoc xay dung dua tren co sa nghien ciru co che bien dang cua moi truong voi cac dang rnrt ne khac nhau. Ruppeneit K. V. dff thiet lap cac cong thirc giai tich de xac dinh nhirng gia tri tuong duong cho m6dun bien dang, modun truot, M s6 Poatxong nhu la nhirng ham s6 giai tfch cua cac dac tinh bien dang mau da lien khoi va cac dC\ic tfnh mit ne trong kh6i da tai nhtrng tnrong hop cu the khac nhau.

Theo phuong phap cua Ruppeneit K. V., tren thuc te can phai phan biet nhtrng chung loai khe mrt sau day:

64

Co h9C da img dung trong xay dung cong trinh ngarn va khai thac rna

* Truong hop chu yeu: chieu dai khe mrt "lkn" Ian han kfeh thtroc dac tnrng eho vung nghien elm, so luong he khe mrt thay d6i til mot he den ba he voi cac dac tinh phat trien khac nhau trong khong gian.

Gia tri tuong dirong ella modun bien dang "Eld" thea huang vuong goc voi true nam ngang "OX" se diroc xac dinh theo cong thirc:

E

Etd _ ~ - n .

1 + I [llj .(1- sin 4Sj)]

j

(3.8)

Tai day: E - Modun bien dang trong qua trinh nen tai khoi da khong bi pha huy; n - So luong he khe mrt; lli=[DJ(~i.h;)]; Di - Chieu rong do rna ella khe nut tlur "i"; ~i - Dien tfch wang doi ella cac vi trf tiep xiic trong khe mrt thir "i"; thea Ruppeneit K. V. gia tri thong ke trung binh ~i=~=3.1O-4; hi - Khoang each trung binh ella vat lieu (dat da) khong bi pha hUy tinh cho mot mrt ne trong he nut ne thir "i", nghia la khoang each trung binh giua cac vi tri bien thuoc hai nut ne gan nhau thuoc he khe mrt thir "i"; 8i - Goc nghieng gitra huang cua khe mrt thuoc he thir "i" va true nam ngang "OX".

Gia tri tuong duong ella modun bien dang thea huang song song voi true "OX" xac dinh thea cong thirc:

(3.9)

Cac gia tri nrong dirong ella modun trirot va he so Poatxong se duoc xac dinh thea cac cong thirc:

Gtd _ E. (3.10)

L - 2{1+~+ ~kCOS20Jl

(3.11)

!-l~,1/ =!-l+ I(lli.sin2Sj.eos2SJ

1

Tai day: Old~, Old// va !-lld~, !-lld// - Cac dai hrong modun tnrot va h¢ so Poatxong urong irng thea cac huang vuong goc va song song voi true "OX"; !-l - H¢ so Poatxong ella da trong khoi nguyen.

(3.12)

5CHD-A

65


* Truong hop kh6i da c6 cac mrt ne khong thea quy luat (mrt ne hen 10<;1n): s6 hrong cac h~ khe rnrt Ian han 4, cac lap tao thanh c6 chieu day urong duong nhau. Mot trong nhtrng dac diem cua h~ khe nut h6n loan khong c6 quy luat la tat ca cac mrt ne se bien khoi da thanh moi tnrong nra dong nhat. Modun bien dang kh6i da c6 the xac dinh tit c6ng thirc (3.8) voi dieu kien n>4 hoac thea cong thuc rut gon:

(3.13)

Tai day: 1l=[5J(p.h})]; 51 - Chieu rong trung blnh cua d¢ rna khe mrt: P - Dien tich trung blnh urong d6i cua cac vi tri tiep xuc trong khe mrt P=3.1O·4; hi - Khoang each trung blnh cua kh6i vat lieu dat da kh6ng bi pha huy tinh cho mot mrt ne, nghia la khoang each trung blnh gifra cac vi trf bien thuoc hai mrt ne gan nhau.

* Truong hop khoi da c6 cau tao nhir mot moi tnrong rei, Khi d6, s6 luong cac h~ khe nut Ian den n6i trong kh6i da kh6ng th~ chi ra diroc mot huang phat trien cua khe mrt chu dao bat ky nao d6. Gia tri m6dun bien dang tuong dirong c6 the xac dinh tit cong thirc:

td (1)

E = 1,6.p. 1+ k .E.

(3.14)

Tai day: k - H~ s6 d¢ r6ng cua kh6i da bang ty s6 gnra the tich 16 r6ng (mrt ne) va the tlch vat lieu tao da (the tich 16 rong, a day diroc hieu nhir la the tfch khoang tr6ng cua chlnh cac khe nut).

* Truong hop d~c biet khi chieu dai khe mrt "lkn" nho han kich thuoc vung nghien ciiu "L". Khi d6, gia tri tuong dirong cua modun bien dang se bang:

Etd _ E

.L - 1 + t[ 1]; .(1- sin 'at'" .:,a; ) J

* Truong hop khe nut c6 chat lap nhet. Day la tnrong hop rat quan trong trong qua trlnh giai cac bai toan dia co hQC. Chat lap nhet c6 the phan chia ra thanh hai ahom chu yeu: cac chat lap nhet nr nhien (khoang vat) va cac chat lap nhet nhan tao diroc nen ep vao kh6i da nham muc dich gia cirong [11,44].

(3.15)

Trong tnrong hop thii nhat, khe nUt diroc xem nhir la nhtrng mach nho khoang vat, Trong tnrong hop thu hai, gia tri cua m6dun bien dang kh6i da nut ne c6 chua cac chat lap nhet nhan tao (vita xi rnang, cac chat

66

5.CH£)·B

Co h9C da irng dung trong xay dung cong trlnh ngam va khai thac mo

dinh ket t6ng hop ... ) se diroc xac dinh dira tren co sa tinh chat cua chinh cac chat lap nhet nhan tao.

Khi chat lap nhet cung voi he s6 Poatxong ~1:;z!:O,5 va modun bien dang EI thl modun bien dang nrong dirong cua kh6i da se bang:

E td E __ --:-_~-,

1 - (. 48 ) 48 (2.~~ J

l+l1i-l-sm j +cos j. -- .111

I-Ill

(3.16)

T<;ti day: 11i=[(8;1h)I(E/EI)].

Khi t6n tai chat lap nhet tren thirc te khong chiu nen ep voi ~1=O,5:

(3.17)

Ket qua tinh toan cac tinh chat co hoc cua kh6i da thea ly thuyet cua Ruppeneit K. V. cho thay: gia tri cua m6dun bien dang se thay d6i va giam xu6ng hang tram 111n (giam xu6ng hang hai cap) cung voi su gia tang cuong d¢ nut ne. Ben canh cac dac tlnh bien dang, d¢ ben khoi da ding chiu anh huang rat 16n cua cac he khe mrt (hinh H.3.4).

a)

b)

x

c)

H.3.4. Cac so d6 ph at trien khe mrt trong khoi da: a - Khe mrt co mot h¢ thong phat trien; b - Khe mrt co hai he thong ph at trien: c - Khe mrt h6n IOC;ln (khong co quy luat s~p xep) (theo [2, 3]).

De xem xet sir anh huang cua nut ne den cac tinh chat ben cua kh6i da, hien nay cac nha dia co hoc hay sir dung cac "he s6 cau true giam ben" [2, 44, 49, ... ]. Cac he s6 nay d~c tnrng boi ty s6 gioi han ben cua kh6i da mrt ne va gioi han ben cua kh6i da lien khoi, Tren bang 3.1 gioi thieu cac gia tri cua "h¢ s6 cau true giam ben" "k," do Vien VNIMI

67

Co hoc da ling dung trong xay dJ!I1g cong trinh ngam va khai thac rna

(CHLB Nga) de xuat. Vien VNIMI de nghi sir dung cac he so nay trong qua trinh chuyen d6i ket qua thf nghiern cac mau da lien khci trong phong thi nghiern vao cac dac tinh ben trong khoi da thuc teo Gioi han ben nen cua khoi da thuc te "R," duoc xac dinh bang phuong phap nhan gioi han ben nen "Rn.m" cua mau da tuong irng xac dinh trong phong thi nghiem voi "he so cau true giam ben" "k.," urong irng [2]:

(3.18)

Theo Bors-Kompanhiex V. I., "h~ so cau tnic giam ben" "k.," co gia tri bang ty so giua gia tri luc dinh ket cua da trong khoi da "D," va gia tri luc dinh ket cua da trong mau da "Om" [7]. Hinh H.3.5 gioi thieu quy luat anh huang cua cuong d¢ mrt ne (H/h) den gia tri he so kCl=(Dk/Dm). Duong cong nay co the bieu dien bang cong thiic giai tich xap xi sau day:

(H)-O,6

n, =Dm' h

(3.19)

kcl

0,50

\
'\
-,
<, r-,
,
....
- -. 0,75

0,25

0,00

° 2,5 5,0 7,5 10 12,5 15 17,5 H/h

H.3.5. Mci quan he giira he so cau tnic giam ben kCl va gia tri cuong d¢ mrt ne khoi da (H/h) (theo Bors-Kompanhiex V. I. [7]).

Theo Fixenko G. L., ty so gifra gia tri luc dinh ket da trong khoi da "D," va gia tri hrc dinh ket da trong mau da "D;" duoc th~ hien bang phuong phap sau day: neu khoi da bi chia dt boi cac mrt ne vuong goc voi nhau thi:

(3.20)

68


Bang 3.1.

NQ Mtrc d¢ mrt ne Kich thuoc trung binh Dac tinh ben H~
cua khoi da cua "khoi cau true", m cua khoi da s6 k.,
1 Lien kh6i >1,5 Rat ben 0,9
2 NUt ne it 1+1,5 Ben virng 0,8
3 NUt ne trung blnh 0,5+1,0 Ben trung binh 0,6
4 NUt ne manh 0,1+0,5 Mern yeu 0,4
5 NUt ne rat rnanh <0,1 Rat mern yeu 0,2 Con trong tnrong hop khi kh6i da bi chia cat boi cac mrt ne giao, cat nhau diroi mot goc nghieng nao do (khong phai goc vuong) thi:

Dk = Dm -D' +D'.

1 + a.ln(~)

(3.21)

Tai day: D' - Lire dinh ket giiia cac kh6i nguyen cau true tach roi nhau; a - H~ s6 thay d6i trong khoang (0,5+ 10) tuy thuoc boi d¢ ben cua rnau da 0+100) MPa va cac dac tinh mrt ne [49, 50].

Tai mot s6 nucc Phuong Tay, de danh gia dinh luong su anh huang cua khe mrt (cac pha huy cau tnic) toi cac dac tinh cua khoi da, cac nha dia co hoc thuong sir dung hai phuong phap: phucng phap sir dung chi tieu RQD (Rock Quality Desiganation) va phirong phap Hansagi H. [2, 60].

Chi tieu RQD dtroc tinh bang ty s6 gifra tong chieu dai "L," cua cac doan 15i khoan co d¢ dai Ian han 10 em va tong chieu dai cua tat cit cac doan 15i khoan "LI" (tong chien dai 16 khoan lay mau). Nghia la:

RQD =( Lp J.

100.L]

(3.22)

Tir ket qua ph an tich chi tieu tren de dang nhan thay, chi tieu RQD khong phu thuoc vao chung loai.icung nhu cac chi tieu ben cua da. S6 hrong cac doan 15i khoan dac tnrng (the hien s6 hrong mrt ne tlnrc tej cling khong co vai tro trong qua trinh xac dinh chi tieu RQD.

Ban chat cua phuong phap Hansagi H. th~ hien b cho, tai day can phai tim kiem mot he s6 "a" nao do (goi la "he s6 Kirun") co gia tri bang trung binh cong cua hai he s6 "o;" (M s6 giam yeu cua mau) va "a2" (he s6 giam yeu cua 15i khoan):

69

Co hoc da (eng dung trong xay dung cong trlnh ngarn va khai thac rna

(3.23)

H~ s6 giarn yeu cua mau "ao" bang ty s6 giua t6ng chieu dai cua tat ca cac mau da co th~ che tao duoc tir lei khoan va chieu dai cua khu vue khoan tham do "L".

Chieu dai "L" diroc xac dinh tuy thuoc vao dirong kinh lei khoan va d(> ben cua da. Tren co sa nhfrng ket qua nghien ciru cua minh, Hansagi H. dil d~ nghi chon chieu dai cho khu vue nghien CUu (tharn do) den 1 m. Nhu vay:

(3.24)

Tai day: p - S6 hrong mau da co th~ che tao tir cac doan lei khoan trong to an bo chieu dai khu vue nghien ctru-khao sat; h - Chieu cao cua mau da, ern.

H~ s6 giarn yeu cua lei khoan "a2" bang ty s6 gitra chieu dai trung binh cua cac doan lei khoan "l.," va chieu dai cua khu vue khoan tharn do khoi da "L". Nghia la:

(3.25)

Tai day: L, - T6ng chieu dai cua cac doan lei khoan (rnoi doan lei khoan cau thanh phai co chieu dai Ion han dirong kinh cua no), ern; k - So Iucng

cac doan lei khoan. I

Tir day, cong thirc cu6i cung xac dinh "he s6 Kirun" thea plurong phap cua Hansagi H. (he s6 cau true giam ben) se co dang nhir sau:

kct =a=(_l ).(P.h+L,.k} 2.L

(3.26)

Khac voi chi tieu RQD, he s6 cau true giarn ben Hansagi H. thea cong thirc (3.26) dil xet toi s6 luong mau da (gioi han diroi cua s6 hrong mau da co m6i quan he voi duong kinh va chieu dai lei khoan).

Ngoai ra, he s6 nay co d~c tinh de nhay cam han d6i voi su thay d6i tinh chat cua da vi chieu dai hra chon cho khu virc nghien ciru-khao sat phu thuoc vao d(> ben cua da. Bang 3.2 gioi thieu mot s6 ket qua nghien ciru xac dinh he s6 cau true giarn ben thea phtrong phap cua Hansagi H.

Theo Fixenko G. L., trong qua trinh xac dinh d(> ben khoi da thuc te, ngoai cac dac diem cau true-co hoc con phai xet den ca dac tinh bien

70


d6i trang thai irng suat-bien dang thea thai gian. Nghia la, hie nay can phai xet t6'i cac tinh chat hru bien cua da.

Bang 3.2.

Sothu an~u SO Tong chieu So
nr cua daiviIng mau dai cac doan do~n H¢ H¢ H¢
Wi khoan che tao 16i khoan 16i " " "
so ao so a2 so a
khoan tham do duqc > 4,2 em khoan
I 0,90 19 0,87 3 0,87 0,32 0,60
II 0,65 12 0,52 3 0,78 0,27 0,52
III 0,85 8 0,44 5 0,40 0,01 0,21
IV 0,90 18 0,80 4 0,89 0,22 0,55
V 0,95 17 0,78 6 0,75 0,14 0,45
VI 1,00 20 0,89 4 0,84 0,22 0,53 Tuy thea tung loai da cu the, trong da luon ton tai mot trang thai irng suat dac tnrng nao do. Khi gia tri irng suat trong da xuat hien nho han mire dQ ung suat dac tnrng do thi bien dang se mang dac tinh tat dan.

Ngiroc lai, khi gia tri irng suat trong da xuat hien 16'n han mire dQ irng suat dac tnrng do thi qua trlnh bien dang dt dan nay se bi thay the bang mot qua trlnh bien dang voi toe do gia tang bi~n dang 6n dinh (qua trlnh hru bien 6n dinh),

Sau khi dat t6'i mot gia tri bien dang xac dinh (bien dang gi6'i han), qua trinh bien dang nay se chuyen sang giai doan bien dang tang tien, hay con goi la giai doan chay, Trang co hoc dat, gia tri irng suat do goi la "gioi han chung bien dang",

Florin V. A. ciing goi gia tri irng suat do la "gioi han chung bien dang". Florin V. A. da giai thich khai niem do nhu mot gia tri irng suat rna tai do "toe dQ bien dang tai gioi han tien t6'i khong, con gia tri bien dang (khi t ~CX)) se tien toi mot gia tri cuoi cung nao do". Tir day, gia tri irng suat tai "gioi han chung bien dang" tuong irng voi gioi han ben dai lau cua da [52].

Trong qua trlnh xac dinh dQ ben tinh toan cho khoi da mrt ne, Fixenko G. L. d~ nghi, ben canh hai thong so dQ ben mau da va he so cau tnic giarn ben, con can phai dua them vao he so chung bien dang. Tuy thuoc vao chung loai va dQ ben cua da, gia tri he so chung bien dang se

71

Co hoc da ling dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna

thay dci trong khoang (0,4-;.-0,98) [49]. Nhir vay, do ben tinh toan cho khoi da mit ne thirc te "Rn/' se bang tich cua ba thanh phan: gia tri lire dinh ket hay gioi han ben nen dan true mau da "Rnm"; M so diu tnic giam ben "k.," va he so chung bien dang "k.,":

n., = (Rn.m.kcI.kcb)' (3.27)

Tinh chat phan lap cling anh huang toi dac tinh lien tuc cua khoi da. Thong thuong, cac nha dia co h9C phan biet hai dang phan lap:

* Tinh phan lap vi mo (phan lap trong gioi han mot dia tang);

* Tinh phan lop vi mo (phan lop ton tai trong gioi han nhieu dia tang khac nhau cau thanh khoi da),

De danh gia sir anh huang cua dac tinh ph an lap, cac nha dia co hoc co the sir dung ngay chinh cac phtrong phap danh gia su anh huang cua nut ne. Til goc dQ do, do ph an lap trong gioi han mot dia tang khong dan toi sir pha huy dac tinh lien tuc cua khoi da. Nghia la, tai day dieu kien (3.1) se diroc thoa man. Do do, nrong nr nhir trong khoi da mrt ne, dac tinh phan lap se duoc tu dong xet den trong qua trinh thi nghiern mau da (kich thuoc mau da co cung quy mo voi kich thuoc cua dan vi "the tich co ban").

Khoi da thong thirong diroc cau tao til cac dia tang khac nhau.

Tuy thuoc boi sir khac biet gifra cac tinh chat co h9C cua cac lap khac nhau, cac nha dia co h9C co the phan chia khoi da ra thanh hai dang:

* Dang thtr nhat - Cac khoi da cau tao til cac lap da khong co sir dot bien ve tlnh chat co h9C;

* Dang thii hai - Cac khoi da co sir dot bien ve tinh chat co h9C khi chuyen d6i til lap da nay sang lap da khac.

Trong cac khoi da thuoc dang thir nhat, dac tinh thay d6i mern mai lien tuc cua cac tinh chat co h9C se dam bao diroc dieu kien lien tuc (3.1) cho khoi da, Trong cac khoi da thuoc dang tlnr hai, tai cac lap da ran cirng han, bien dang tnrot se dat toi cac gia tri gioi han va se gay ra pha hUY. Trong khi do, tai nhtrng lap da deo se khong xuat hien pha hUY.

Dac tlnh dot bien tinh chat co h9C nhu vay se dan den sir bien d6i dot ngot irng suat tren cac mat tiep xuc. Ket qua lam cho dieu kien tua lien tuc (3.1) khong duoc thoa man. Khi do, khci da khong the xem nhu la mot moi trucng lien tuc.

Trong tnrong hop nay, cac ly thuyet co h9C moi tnrong lien tuc chi co the sir dung sau khi xet toi nhfrng dieu kien bien tren cac mat tiep xuc giira cac lap. Khi do, mo hinh dia co h9C khoi da se tra nen het sue phirc tap,

72


De xac dinh d¢ ben nen "Rj," cua khoi da phan lop bao quanh cong trinh ngarn, can phai xet toi Hit cit cac lop da co chieu day IOn han 0, I m rna cong trinh phai thi cong qua. Nhfmg lop da nay phai nam trong khu vue co kich thtroc bang" I ,5 .B" tai vung noc; bang "B" tai khu vue hai ben hong va nen cong trinh ngam (B - Chieu rong urong duong cua cong trinh ngam).

Neu cac lap da k~ sat nhau co cac gia tri "R;" voi sir khac biet khong vUQ1 qua 30% thi gia tri "Rnk" can phai lay bang gia tri trung binh cua tat cit "p" lop da can phai xem xet:

Rn1·m1 + Rn2·m2 + Rn3·m3 + ..... + Rnp·mp

Rnk = ----------------'---'--

m1 + m2 + m3 + ..... + mp

(3.28)

Trong do: Rnl, Rn1, Rn3, "0' Rnp - D¢ ben tinh roan cua cac lop da cau thanh: ml, m1, m3, ... , mp - Chieu day cua moi lap da; i=17p.

Khi mire d¢ sai lech cua gia tri "R," tai cac lap dat da tai noc, hong va nen cong trinh ngam Ian han 30% thl gia tri "R;," can phai diroc tinh toan rieng Ie cho tirng khu vue khoi da bao quanh cong trinh ngam [4].

3.5. D:)e tlnh khong dong nhat, di huang ella khoi da

Hai dac tinh dong nhat va d~ng huang rat quan trong trong qua trinh phan 10<;1i cac mo hinh dia co hoc khoi da (hlnh H.3.1). Nhirng dac tinh nay the hien cac dac diem cau tnic khoi da tuy thea sir phan bo tinh chat co h9C tai nhfrng vi tri, huang khac nhau trong khong gian.

Bang 3.3.

Khoi Dong Khong dong nhat Khong dong nhat voi
da nhat thong ke mire d¢ khong dong
nhat thea trat nr
Tinh chat da Tinh chat da khong Tinh chat da khong phu
Dang khong phu thuoc phu thuoc vao huang, thuoc vao huang,
huang vao huang va toa nhung lai la ham so nhung lai la nhtmg ham
d¢ diem thir ngau nhien cua toa d¢ so lien tuc cua toa d¢
nghiern diem thir nghiem diem thir nghiem
Tinh chat da phu Tinh chat da phl;! Tinh chat da phu thuoc
Khong thuoc vao huong, thuoc vao huang va vao huong va la nhimg
d~ng nlnmg khong phu la nhfrng ham so ham so dang dinh thirc
huang thuoc vao toa do ngau nhien cua toa nao do cua toa do diem
die~ thir nghiem d¢ diem thir nghiern thir nghiem 73


Dac tinh khong dong nhat cua vat the thea mot dau hieu "A" nao d6 diroc quan niem nhir la m6i phu thuoc cua dau hieu "A" trong gioi han th~ tieh vat the va toa dQ cua diem lay mau.

D~e tinh khong d~ng htrong cua vat the thea mot dau hieu "A" nao do the hien su phu thuoc cua dau hieu "A" trong gioi han the tich vat the vao hirong xem xet, Trong qua trinh xac dinh cac d~e tinh khong dang huang, khong dong nhat cho khoi da, hop ly hem nen sir dung gia tri trung binh cua dau hieu danh gia "Alb".

Theo cac dac tinh khong dong nhat va khong dang huang, khoi da co th~ diroc ph an 10<;1i theo cac nhom khac nhau (bang 3.3).

Theo nguon g6e thanh t<;10, dac tinh khong dong nhat co th~ mang tinh chat nguyen sinh va tinh chat thir sinh.

D~e tinh khong dong nhat nguyen sinh xuat hien trong qua trinh thanh t<;1O da. Dac tinh nay th~ hien trong kh6i da thong qua sir thay d6i hlnh dang, kich thtroc, su dinh huong, thanh phan cac hat khoang vat va vi tri urong h6 gifra cluing trong khong gian cua moi tnrong da.

D~e tinh khong dong nhat thir sinh lien quan toi nhirng qua trinh phat trien tiep thea cua da. No co th~ co nguon g6e thanh tao khac nhau:

* Dac tinh "khong dong nhat nr nhien" xuat hien do qua trinh phong hoa, hien nrcng nen chat va qua trinh ket tinh lai cua da;

* Dac tinh "khong dong nhat nhan t<;10" ("kh6ng dong nhat cong nghe") xuat hien do ket qua tac dong til phia cac cong tac xay dung ngam khac nhau len kh6i da,

Do qua trlnh bien d6i thir sinh xay ra khong dong deu eho nen dac tinh khong dong nhat thtr sinh se d~e tnrng boi mire dQ h6n don, h6n 10<;1n cua cac tinh chat vat ly-co hoc xay ra trong khoi da.

Tuy thea kich thiroc cua cac phan nr, Rax M. V. dii phan ehia cac dac tinh khong d6ng nhat cua khoi da thanh bon cap [42].

T<;1i day, Rax M. V. dii dira ra khai niern "phan tiI khong dong nhat", Khai niem nay dii duoc Rax M. V. quan niern Ia don vi "the tich noi dong nhat Ion nhat cua kh6i da" co cac tinh chat khac voi cac tinh chat cua nhirng dan vi the tich k~ ben.

* Dac tinh "khong dong nhat cap 1" th~ hien sir ton tai cac dia tang khac nhau, cac vung phong hoa, giam tai, Kich thircc "phan tir khong dong nhat" Ian hon hoac bang 103 em.

* Dac tinh "khong dong nhat cap II" the hien thong qua dac tinh khong dong nhat cau true cua da va cac thanh phan cua no. Kich thucc "phan tiI khong dong nhat" thay d6i trong khoang 1 -:- 1 03 em.

74


* Dac tinh "khong dong nhat cap III" the hien SlJ khac biet trong thanh ph an hoa h9C va khoang vat, trong hinh dang va kich thuoc hat khoang vat cau tao va trong su ton tai cua he khe mrt vi mo. Kich thiroc "phan tir khong dong nhat" thay d6i trong khoang 10 -371 ern.

* Dac tinh "khong dong nhat cap IV" - Day la dac tinh khong d6ng nhat cua tinh the khoang vat: khuyet tat cua hroi tinh the, str bien d6i V! tri a mire d('> liroi tinh the khoang vat, Kich thuoc "phan tir khong dong nhat" thay d6i trong khoang nhu sau 10-6710-3 em.

Trong qua trinh nghien CUll rnau da tai phong thi nghiern, cac nha dia CC1 hoc thuong c6 rnoi lien quan toi dac tinh "khong d6ng nhat cap III". Con khi tien hanh cac thi nghiem hien tnrong trong giai han mot dia tang, thong thuong cac nha dia CC1 h9C c6 rnoi lien quan tci dac tinh "khong dong nhat cap II". Con cac khoi da phan lap Ion se dac trung boi dac tinh "khong d6ng nhat cap I".

D~ xep khoi da vao nh6m dong nhat hoac nh6m khong dong nhat, thong thuong cac nha dia CC1 h9C sir dung cac tieu chuan sau day: khoi da trong gici han mot dia tang c6 the duoc xem nhir moi tnrong tua lien tuc neu h~ so bien dong tinh chat khong virot qua 25%.

Trong tnrong hop khoi da cau tao tir nhieu dia tang khac nhau, tir CC1 sa cac tieu chuan tren c6 the phan chia mire d('> khong dong nhat cua cluing thanh hai dang:

* Dang thir nhat - Khoi da lien tuc khong d6ng nhat, Khi d6 su thay d6i tinh chat khi chuyen d6i tir dia tang nay sang dia tang khac trong khoi da khong gay ra sir d('>t bien trang thai CC1 h9C cua cluing:

* Dang thir hai - Khoi da d6ng nhat tung phan dac tnrng bang su thay d6i dot bien tinh chat CC1 hoc khi chuyen d6i tir dia tang nay sang dia tang khac,

Khoi da a rmrc d('> dong nhat dang tlnr nhat diroc xem nhu la moi tnrong a (tua-gan) d6ng nhat neu mire d('> ph an tan gia tri trung binh cua cac dac tinh cC1 h9C thoa man dieu kien:

(3.29)

Tai day: Albl, v - Tuong ung la gia tri trung binh cua tinh chat CC1 h9C va h~ so bien dong cua n6 cho "phan tiI khong d6ng nhat" c6 cac chi tieu noi phan tan Ian nhat; Alb2 - Gia tri trung blnh cua tinh chat CC1 hoc cho ban than "phan tiI khong dong nhat".

Cac khoi da c6 rmrc d('> d6ng nhat dang thir hai la khong dong nhat. Trong mo hinh dia CC1 h9C cua cluing cac nha dia CC1 h9C se phai xet t6'i nhirng dac tinh ph an lap vi mo.

75


Sau khi tong hop dac diem "tinh lien tuc" va dac tinh "khong dong nhat" cua khoi da, cac nha dia co hoc nit ra ket luan: cac khoi da dong nhat, tua dong nhat va lien tuc khong dong nhat co the the hien bang cac mo hlnh moi tnrong lien tuc, can cac khoi da dong nhat tung phan phai duoc the hien bang me hinh moi truong roi.

Tren thuc te', can phai chu y toi tinh chat tuong d6i cua dac tinh khong dong nhat, Mac du trong cung mot dang cau tnic, nhung tuy thuoc vao ty l~ cua cac kich thuoc vung khci da nghien CUu va "phan tir khong dong nhat", khoi da co the duoc xem nhu la moi truong dong nhat hoac moi tnrong khong dong nhat. Vi du, sir ton tai cua cac "phan tir khong dong nhat" cap III va cap IV khong the dong vai tro la nguyen nhan de xem khoi da nhu mot moi tnrong khong dong nhat cho vung anh huong cua cong trinh ngam voi L=12 m [2, 3].

Dac tinh khong dang huong (dac tinh di huong) ciing nhu tinh chat khong dong nhat co the co nhieu cap khac nhau:

* "Di htrong cap I" lien quan tci dac tinh the nam co trat nr cua da diroi dang cac lop don nghieng, cac khoi rieng le, tach biet do cac dirt gciy kien tao gay ra;

* "Di hirong cap II" co moi quan he voi dac tinh phan lop va mrt ne VI mo;

* "Di hirong cap III" diroc xac dinh bang mire dQ ph an lop nho, phan phien, hirong ph an b6 hat khoang vat va t6 hop mrt ne trong cac he khe mrt khac nhau;

* "Di hirong cap IV" la dac diem di hirong the hien trong tinh the khoang vat.

Nhin chung, khi phan tfch khoi da cu the de ghep no vao nhorn dang huong hoac di hirong, cac nha dia co hoc co the ap dung ngay chlnh cac phirong phap nhu trong qua trinh phan tich dac tinh dong nhat cua khoi da.

Dang khong dang hirong tren day cua tfnh chat khoi da goi la "dac tinh khong dang htrong hlnh hoc". Ngoai ra, khoi da can co "dac tinh khong dang hirong vat If' - Dac tinh khong dong nhat ve tinh chat cua khoi da diroi tac dung cua ngoai hrc khac dau (nen va keo).

"Dac tinh khong dang hirong vat If' cua khoi da diroc the hien rat ra khi xac dinh nhfrng tinh chat co hoc cua khoi da nhu gici han ben nen va mod un bien dang. Vi du, doi voi modun bien dang thi dai hrong ty so (En/Ek) thay d6i trong mot khoang rat rong. Ty so nay bang 1,1 +3,0 cho da rim cirng khong mrt ne. Ty so nay bang 1,5+5,0 cho dat, De cho da

76

Co h9C da irng dung trong xay dJ!I1g cong trinh ngam va khai thac rna

khoi mrt ne, gia tri cua ty so' nay co the dat toi gia tri bang 20 va Ian han nira [44].

Ket qua nghien cuu giai tich cua Ruppeneit K. V. eho thay, khi ty so' (En/Ek»3 thi phai xet tai hien tuong khong d~ng huang vat ly trong qua trinh xac dinh gia tri chuyen dich bien cua cong trinh ngam (noi co bien dang huang tam mang d~e tinh bien dang keo). Nghia la, can phai xet toi cluing trong khoi da mrt ne [44].

Ben canh cac d~e tfnh khong dong nhat, dac tinh di huang cua khoi da co nguon gae t1,1' nhien (dac tfnh di huang nguyen sinh), cac nha dia ea hoc con phai xem xet cac dac tinh di huang co nguon gae nhan tao (dac tfnh di huang nhan tao). Qua trlnh xay dung cong trinh ngam se lam bien d6i cac tinh chat co hoc cua khoi da bao quanh. Vi du, cong tac khoan n6 min se lam giarn cac dac tfnh bien dang cua khoi da, con qua trinh phun ep vita gia cirong van vung da rnrt ne se lam gia tang cac dac tinh bien dang do.

Nguyen nhan xuat hien hien nrong khong dong nhat nhan tao (dac tinh khong dong nhat cong nghe) rat khac nhau tuy thuoc van chung loai cua cong tac xay dung cong trinh ngam cu the. Vi du, trong qua trinh khoan n6 min, viec xuat hien cac dac tinh khong dong nhat se lien quan toi s1,1' hinh thanh mrt ne do cong tac khoan n6 min. Trong phuong phap dong bang nhan tao, d~e tfnh nay lien quan toi qua trinh bang hoa luang mroc ngam trong da. Con trong phirong phap n6 min buong khoi luong Ion, dac tinh nay lien quan toi qua trinh nen chat vung da den bao quanh cong trinh ngarn. S1,1' hinh thanh nhirng vung khoi da mang dac tinh khong dong nhat nhan tao co th~ con co nguon g6e tir qua trinh pha huy da xung quanh cong trlnh ngam diroi tac dung cua ap 11,1'e mo.

Co s6 ly thuyet co hoc eho khoi da co dac tfnh khong dong nhat nhan tao lien quan toi khai niem "vung tac dong cong nghe", Day la mot vung trong khoi da co gia tri trung binh cua mot dau hieu khong dong nhat "Alb" nao do khac voi tinh chat cua phan con lai trong khoi da.

CUO'ng d(> tac dong co gia tri khac nhau tai nhirng vi trf khac nhau trong gioi han vung tac dong cong nghe. Nghia la, 6 day ton tai ranh gioi cuong d(> Ian nhat cua cac tac dong cong nghe (bien cong trinh ngam sau khi thuc hien cong tac khoan n6 min, vung da gia cuong sau khi phun ep vita dinh ke't...) va ranh gioi vung khong chiu anh huong cua cac tac dong cong nghe,

Mire d(> thay d6i tfnh chat co hoc cua khoi da duoc xac dinh bang cuong d(> tac dong cong nghe. Trong khi do, cuong d(> tac dong cong nghe lai la mot ham so' nao do cua toa d(> cac diem thir nghiern (diem lay mau). Do do, s1,1' phan b6 cua cac d~e tfnh co hoc trong khoi da mang dac

77

Co h9C da trng dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac mo

tinh khong dong nhat c6 trat tu, Tit g6c d¢ trang thai co h9C, vung tac dong cong nghe c6 the la vung gia cuong (vung d6ng bang nhan tao, vung gia cirong vat ly, vung gia cirong hoa h9C, vung gia cirong hea-ly ... ), vung giam ben (vung chiu sir tac dong cua cong tac khoan n6 mln, su thanh tao cac vung kh6i da trong trang thai sau gioi han) va t6 hop cua hai dang giam ben va gia cuong (qua trlnh thanh tao cac be chua ngam bang nhii'ng vu n6 min buong Ion).

Trong cong trlnh [42], Rax M. V. dii tong ke't cac ket qua nghien cuu ve modun bien dang cua khoi da gc1n bien cong trlnh ngam bang phircng phap khoan n6 min. Ket qua nghien cuu cho thay, mat d¢ mrt ne cua khoi da tai vung gc1n bien cong trlnh ngam dat gia tri Ion nhat do nguyen nhan anh huang tit phfa cong tac khoan n6 min.

Kfch thuoc vung mrt ne nhan tao nay phu thuoc ty l~ thuan voi lirong thuoc n6 sir dung va ty l¢ nghich voi d¢ ben (M s6 kien c6 "f") cua da. Trong gioi han vung nay, cac mrt ne c6 xu the' nam song song voi true d9C cua cong trlnh ngam, cac d~c tfnh co h9C da khac biet so voi nhtrng d~c tfnh nrong irng trong khoi da nguyen sinh.

Tren co sa phirong phap nghien ciru mrt ne cua cac 15i khoan va thi nghiern tinh h9C xac dinh cac d~c tinh ben cua da, cac nha dia co h9C dii xac dinh: kfch thuoc vung pha huy "1" phu thuoc vao h¢ s6 kien c6 cua kh6i da "f" xung quanh cong trlnh ngam (hinh H.3.6).

l,rn

2,0 1,6 1,2 0,8 0,4 0,0

3

<, r-, y'b
"< r\.. va
/
-, r--..... ~
- r-- 4 5

6

7

8

f

H.3.6. Cac kfch thuoc cua vung pha huy dat da "1" xung quanh cong trtnh ngam xay dung d9C thea (H.a) va vuong g6c (H.b) voi duong phuong cua via (theo Rax M. V. [42]).

78

Co h9C da iing dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna

E.1O-4, MPa

0,5 0,0

r
I
1
J
V 2, 5 2,0 1,5 1,P

a 0,5 1,0 1,5 2,0 1, rn

H.3.7. Quy luat thay d6i gia tri modun bien dang cua khol da bao quanh cong trlnh ngam xay dung bang phirong phap khoan n6 min (theo [42]).

Modun bien dang c6 gia tri nho trong vung mrt ne nhan tao. Cung voi su gia tang cua diem xem xet each xa bien cong trlnh ngam, gia tri cua modun bien dang se tang dan len toi bang gia tri d~c tnrng trong khoi da khong bi pha huy (hinh H.3.7).

H.3.8. Quy lu~t phan b6 mire d¢ nirt ne tai cac vung d~c tnrng trong loi khoan thu diroc tai khci da bien cong trlnh ngam (theo [42]).

Qua trlnh nghien ciru bang m~t thuong, mo til trang thai cac loi khoan thu duoc sau khi tien hanh khoan vao vung khoi da bien cong trlnh ngam cho thay, s1;l phan b6 cac pha huy cau true cua kh6i da phu thuoc vao cuong d¢ tac dong cong nghe, Nhin chung, doc thea chieu sau (chieu dai) c6 the phan chi a cac loi khoan ra thanh b6n vung d~c tnmg (hlnh H.3.8):

79

Co hoc da ung dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna

* Vung va vun "A";

* Vung mrt ne hon loan "B";

* Vung mrt ne sap xep thea he thong "C";

* V ung khoi da nam trong trang thai ur nhien it rnrt ne "D".

Tren co sa cac 16i khoan thu dUCiC, cac nha dia co hoc dii tien hanh che tao cac mau da va thi nghiern chiing d6 xac dinh cac ci~c tinh co h9C chu yeu cua khci da tai nhirng vi trf khac nhau tuy thuoc boi khoang each diem xem xet tfnh tir bien cong trinh ngarn.

a)

0,8 0,6 0,4 0,2 0,0

o

v
~ V
~ 10-""'"
/ 40

80 120 160

1, em

b)

20

,....--- f--.
I~ ~ I

v- I
I
~ B I C I D I 80

60

40

o o 1

80 1,4

160 1,8

240 2,2

1, em r

H.3.9. Quy luat phu thuoc gifra gia tri cua he so giarn ben "k.," (H.a), gioi han ben nen cua mau da R, (H.b) voi gia tri khoang each diem xem xet tfnh tir bien cua cong trlnh ngarn "I" (theo [1, 3]).

80

Co h9C da ling dung trong xay dJ!I1g cong trinh ngam va khai thac rna

Hinh H.3.9 gici thieu cac quy luat phu thuoc gifra gia tri cua he s6 cau true giarn ben "k.," (hmh H.3.9.a), gia tri gio! han ben nen cua mau da R, (hinh H.3.9.b) va khoang each V! trf diem xem xet trong khoi da tfnh tir bien cong trinh ngam "1".

Dac tinh phan b6 gia tri cua modun bien dang trong khoi da gan bien cong trinh ngarn cung wong nr nhu gioi han ben nen. Quy luat phan b6 cac gia tri modun bien dang E(r) va gioi han ben nen Rn(r) tuy thuoc vao khoang each V! trf diem xem xet tfnh tir bien cua cong trinh ngarn co the th~ hien bang cac cong thirc:

E(r) = Ekh.[1 - a.r -n); (3.30)

(3.31)

Tai day: a, n, b, k - Cac thong s6 toan h9C xap xi cho nhtrng duong cong phan be: r - Toa do diem (V! trf) xem xet: Ekh, Rnkh - Modun bien dang va gioi han ben nen don true nrcng irng cua da trong trang thai nguyen sinh (khong chiu su tac dung cua cong tac khoan nt) min).

De xac dinh gan dung cac thong s6 to an h9C xap xi "a", "n" co the Slr dung cac cong thirc [1, 3]:

a = 0,98n; (3.32)

1

(3.33)

n = In(l- M ).

Rs·Bm

Tai day: RB - Ban kinh dao cua cong trinh ngam; B - Khoang each gifra cac 16 khoan tren bien cong trinh ngam, m; M, m - Cac he s6 diroc chon tuy thea d¢ ben nen don true cua da (chung co the duoc chon thea bang 3.4).

Neu cong trinh ngarn co mat cat ngang khong trim, ta co the xac dinh gan dung dai luong RB thea cong thirc:

(3.34)

Tai day: F - Dien tfch mat cat ngang cua cong trinh ngam, m",

Thong s6 "b" duoc xac dinh tir nhan xet, d¢ ben nen cua da pha huy tren bien cong trlnh ngarn vci mot rmrc d¢ du trir nao do co the xem nhir co gia tri bang d¢ ben keo cua da lien khoi. Trong tnrong hop do, tir cong thirc (3.31) khi r= 1, co the tim ra b=0,9. V 6'i do chinh xac du 16'n cho cac tinh toan thuc te cac nha dia co h9C co the lay gia tri thong s6 "k" bang thong s6 "n" thea cong thirc (3.33).

BCHD-A

81


Bang 3.4.

N!l Rn, MPa M m
1 20.;-40 1,8 0,85
,., 40.;-60 1,3 0,75
...
3 60.;-80 1,0 0,70
4 >80 0,9 0,60 Trong phirong phap thi cong d6ng bang nhan tao, tai vung khoi da bi d6ng bang cirong birc xuat hien hien nrong khong dong nhat cac dac tinh co h9C. Tren co sa cac quy luat phu thuoc gitta gia tri modun bien dang, gioi han ben nen dan true va nhiet do d6ng bang, Baklasov 1. V. va Kartozia B. A. da xay dung cac duong cong phan bo thuc nghiern rno ta quy luat bien d6i dac tinh co h9C cua da d6ng bang trong khong gian [2]. Cac dirong cong c6 dang parabol va c6 th~ bieu dien bang cong thirc:

A(r) = (a.r' + b.r + c). (3.35)

Tai day: A(r) - Dac tinh co h9C nrong irng cua dat da d6ng bang; a, b, c - Cac thong so to an h9C xap xi; r - Ban kinh thay d6i the hien bang cac dan V! ban kinh trong cua vong da d6ng bang.

Qua trlnh bam ep vira dinh ket vao vung dat da mrt ne bao quanh cong trlnh ngam se tao nen vung da gia cuong c6 d~c tinh bien dang va dac tinh ben khac biet so voi cac vung khac cua khoi da [91, 94, 96]. Ket qua nghien ciru thuc nghiem tinh chat bien dang cua kh6i da nut ne sau khi bam ep vfra xi rnang cho thay, gia tri modun bien dang tang len til 1,2 den 1,6 Ian.

Tuy nhien, nhtrng ket qua nghien CUu cua Talobr J. lai dira ra nhtrng gia tri gia tang mod un bien dang sau khi bam ep vfra xi rnang la 2,7.;-2,9 Ian. Cong tac nghien ciru dac tinh bien dang cua da bang phirong phap sieu am da xac nhan tinh dung dan cua cac ket qua nghien ciru tren day. Vi du, cong trinh nghien ciru [3] da cho thay, sau khi bam ep vtra xi mang vao khoi da ctrng thi gia tri modun bien dang cua khoi da se tang len khoang 10%.

Ben canh modun bien dang, qua trlnh bam ep vira dinh ket cling lam thay d6i dQ ben cho khoi da nut ne. Ket qua nghien ciru thuc nghiem cua nhieu nha dia co hoc cho thay, sau khi bam ep vira dinh ket vao khoi da mrt ne tai bien cong trinh ngarn, tuy thuoc vao chung loai da, gioi han ben nen dan true se tang len trong khoang: (1,5.;-2,0) Ian cho da cat ket:

82

6.CHD-8

Co h9C da ring dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna

(3-;.-5) Ian cho da set ket; va Ion hon 10 Ian cho mot so chung loai than da [2,91,96].

Ruppeneit K. V. Ia nguoi dau tien dff tien hanh nghien ciiu ly thuyet v~ su anh huang cua chat lap nhet toi tinh chat bien dang cua khoi da mrt ne [44]. Ruppeneit K. V. dff tim ra cong thtrc sau day d~ xac dinh gia tri wang duong cho rnodun bien dang cua rnoi tnrong voi "n" he rnrt ne co chua chat lap nhet:

(3.36)

Tai day: Eld - Gia tri mod un bien dang tuong duong cua moi tnrong voi cac h~ mrt ne co chua chat lap nhet: E - Gia tri rnodun bien dang cua rnoi truong khong bi mrt ne;

(3.37)

8j - Chieu rong (do rna) cua khe rnrt thu "i"; h, - Chieu day cua lop dat da trung blnh eho mot khe mrt thu "i"; 8j - Goc nghieng giira hirong phat trien cua khe rnrt thti "i" so voi true "OX"; E1, I-li - Cac gia tri rnodun bien dang va he so Poatxong tuong irng cua vat lieu lap nhet.

Ket qua phan tich bieu thirc (3.36) eho thay, sir ton tai cua chat lap nhet trong khe mit lam gia tang gia tri modun bien dang wang dirong. Tren bang 3.5 gioi thieu cac gia tri modun bien dang cua khci da nut ne truce khi gia cuong (Enn) va sau khi gia cuong (EgJ tuy thuoc vao gia tri ty so "EIEt". Cac tinh to an duoc tien hanh cho khoi da co hai h~ nut ne voi cac dac tinh sau day: 81=60°; 81= 0,05 em; hl=120 em; 82=120°; 82=0,05 em; h2=120 em; 1-l1=0,3. Modun bien dang cua khoi da khong nut ne la "E".

De dang nhan thay, gia tri ty so "EIEt" khong gay ra anh huang Ion den rmrc dQ gia tang gia tri cua modun bien dang tuong duong trong khoi da gia cuong (bang 3.5). Do dac tinh bien dang cua cac loai xi rnang (vira xi rnang) hien nay khong narn ngoai gi6i han ty so neu tren, eho nen viec bam ep mot loai vua xi rnang bat ky ciing se lam gia tang cac dac tfnh bien dang cua khoi da.

Ket qua nghien ciru thuc nghiern dff chung minh rang, chat luong cua cong tac bam ep vfta dinh ket dat hieu qua cao nhat tai vung k~ ben I6 khoan phun. Do cac 16 khoan nay narn canh bien cong trinh ngam, cho

,

83

Co h9C da irng dung trong xay dJ!11g cong trinh ngam va khai thac rna

nen chinh tai khu vue nay cac mrt ne se duoc lap day han va vat lieu lap nhet co the tr6' nen chat han.

Bang 3.5.

NQ (EIE,) (EnnlE) (EgclE,)
1 1 - 0,9996
2 10 - 0,9960
3 100 0,35 0,9600
4 1000 - 0,7200 Bang 3.6.

L'crn 10 20 30 40 50 60 70 80
Rn.cal, MPa 3 2,7 2,5 2,2 2,0 1,7 1,4 1,0 Tuy thea rmrc d(> rai xa dan khoi bien cong trlnh ngarn cua diem xem xet (hoac khoi true-tam 16 khoan phun ep vfra), chat hrong cua cong tac xarn nhap vira dinh ket V~lO khoi da se giam xu6ng. Bang 3.6 gioi thieu cac gia tri gioi han ben nen "Rn.cal" cua khoi cat sau khi gia cirong bang phircng phap hoa hoc tuy thuoc VaG khoang each "1" giiia V! trf xem xet va 16 khoan gia cuong [2].

Nhir vay, qua trlnh hlnh thanh cac d~c tinh khong dong nhat cua tinh chat co hoc khi bam ep viia dinh ket se la ket qua cua su thay d6i mire d(> lap day vfia dinh ket trong cac 16 rong tuy thea khoang each tinh til cac 16 khoan phun nen ep viia gia ctrong. SI! thay d6i tfnh chat trong khoi da gia cuong la mot qua trlnh suy giam lien tuc cac dac tfnh C(1 hoc til gia tri Ian nhat tai vung gan ke ben 16 khoan phun ep vfra den gia tri nho nhat tai bien xam nhap vira dinh ket (trong trang thai nguyen sinh).

De rna fa sir phan b6 cac d~c tfnh bien dang va gia tri gioi han ben cua khoi da gia cuong, cac nha dia co hoc co the su dung cac quy luat sau day [2]:

* De cho cac loai dat, d(> ben se thay d6i til gia tri "R, b " tai bien

cong trlnh ngam den gia tri trong trang thai tu nhien:

Rn{r)=R~.r-k. (3.38)

* De cho cac loai da cirng mrt ne:

n, (r) = R~ .(1 + b.r-k )

E{r) = Ekh .(1 + a.r-n )

(3.39)

(3.40)

84

Co hoc da irng dung trong xay dJ!I1g cong trinh ngam va khai thac rna

Tai day: Rnk\ Ekh - DQ ben va modun bien dang cua da trong trang thai ur nhien tren bien vung gia cuong; a, n, b, k - Cac thong s6 to an h9C xap xi cua nhii'ng dirong cong phan b6 cac dac tfnh co h9C. Cac thong s6 nay diroc xac dinh tir dieu kien bier truce cac gia tri "E" va "R," tren bien cong trinh ngarn. Con cac gia tri tuong irng tren bien vimg da gia cuong diroc lay bang khoang 90% gia tri cua cluing trong trang thai nr nhien.

Phuong phap thi cong cong trinh ngam (vi du xay dung b~ chua ngam) bang nhirng vu nel min buong Ian trong cac vung dar set cling gay ra sir bien deli Ian d6i voi nhirng dac tfnh co h9C cua cluing [2,45].

Ket qua nghien ciru cua cac nha dia co h9C cho phep tim ra nhii'ng quy luat bien deli trang thai dia co hoc cua kh6i da bao quanh cong trlnh ngam duoi tac dung cua song nel min buong. Nhin chung, trong vung khoi da gan bien cong trinh ngarn se hinh thanh hai vung kh6i da voi dac tinh co h9C dac trung:

* Vung da mrt ne manh "A"; * Vung da bi nen ep manh "B".

y, E, Rn,
g/cm3 MPa MPa
2,2 350 1,4
1,2
2,1 300 1,0
0,8

2,0 250 0,6
0,4

1,9 200 0,2

3,4 4,4 5,4 6,4 7,4 8,4 9,4 R,m H.3.10. Quy luat phan b6 str thay deli trong lirong th~ tich y (1), mod un bien dang E (2) va gioi han ben nen R, (3) cua da dang set tai khu vue bien cong trinh ngam do tac dong cua song n6 min buong (theo [2, 45]).

85

Co hoc da irng dung trong xay dung cong trlnh ngarn va khai thac rna

Trong cac vung nay cac tinh chat co h9C se thay d6i manh, Hinh H.3.10 gioi thieu cac duong cong thuc nghiern mo ta su thay d6i trong hrong th~ tich "y", gioi han ben nen dan true "R," va modun bien dang "E" cua da tuy thuoc boi khoang each tinh til diem xem xet toi tam cong trlnh ngarn.

Cac quy luat bien d6i cac dac tinh co h9C cho thay, diroi SI,1' tac dong cua song n6 min buong, tai vung "B" se xay ra hien nrong nen ep manh cua da. Ket qua se lam cho dQ rong cua dat da giarn xuong, lam gia tang trong hrong th~ tich va nang cao do ben cua da.

Tai vung "A" se xay ra qua trlnh lam chat (len, nen ep chat) da 0 mire dQ rat cao, pha tan nhirng lien ket trong cua da, tao nen mit ne va lam gia tang trong hrong th~ tfch cua da. Trong nhieu tnrong hop vung "A" co th~ khong t6n tai, hoac t6n tai nhirng voi kich thiroc nho, Ngoai ra, dat da trong vung nay luon luon co xu the tu pha huy. Do do, trong tnrong hop nay quy luat phan b6 gia tri gioi han ben nen dan true "R," nen chon theo dirong cong 3 tai vung "B".

Cac bieu thirc to an hoc xap xi dQ ben cua khoi da diroi tac dong cua song n6 min buong co dang sau day [2]:

* Truong hop ton tai ca hai vung "A" va "B":

Rn (r) = R~h .(1 + c - d~r-m2 J;

t.r m3

(3.41)

* Truong hop chi ton tai rieng vung "B": n, (r) = R~h .(1 - b.r-k }

(3.42)

D~ cho cac loai dar da set vung "Xkif' (Lien Xo) cac thong s6 trong cac bieu thirc (3.41) va (3.42) co gia tri: c=2, d=2,2, t=1,1, m2=7, m]= 1 ,6, b= 1,4, k=2,5; R, kh - DQ ben cua da trong trang thai nr nhien, Cac bieu thirc th~ hien quy luat thay d6i gia tri modun bien dang cua khoi da diroi tac dung cua song n6 min buong E(r) cling co dang wang W nhu cac bieu thirc (3.41) va (3.42). Trong tnrong hop nay, trong cac cong thirc (3.41) va (3.42) can phai thay the cac gia tri Rnk\ Rn(r) bang cac gia tri wang irng E va E(r).

3.6. Truong irng suat nguyen sinh cua khdl da

Trang thai irng suat tir nhien la dac diem quan trong trong trang thai co h9C cua khoi da. Trang thai irng suat cua khoi da trong nhirng dieu kien W nhien goi la "tnrong irng suat nguyen sinh" cua khoi da.

86

Co h9C da ling dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna

Khac voi twang trng suat nguyen sinh, twang irng suat thu sinh cua khoi da duoc tao nen do qua trinh khai dao ngam xay ra trong khoi da, Qua trinh nghien ciru twang ung suat nguyen sinh co vai tro dac bier quan trong de du doan nhirng bieu hien khac nhau cua cac qua trinh co hoc (cac bieu hien cua ap lire mo) va chuan bi nhtrng giai phap can thiet de dieu khien trang thai co h9C cua khoi da.

Nhin chung, twang irng suat nguyen sinh cua khoi da la mot ham so phu thuoc vao khong gian va thai gian. Do do, cac yeu to gay nen nhung anh huong toi qua trinh hlnh thanh twang ung suat nguyen sinh c6 the (va nen) phan chia ra thanh hai nhom chinh:

* Nhorn thu nhat - Cac yeu to tac dung thuong xuyen (khong doi) tai cac vi trl trong khong gian (trong tnrong, nhiet twang, tinh chat co 19 va nhfrng dac diem cau true-co h9C khoi da, dia hinh b6 mat vo qua dat...);

* Nh6m thu hai - Cac yeu to tac dung tarn thai chi ton tai 6 mot so vi trf trong khong gian (cac qua trinh kien tao dia chat, cac qua trinh thuy dong h9C, cac qua trinh khi dong h9C va cac qua trinh khac xay ra trong khoi da),

Gia thuyet v6 twang irng suat nguyen sinh cua khoi da dii lam cho qua trlnh giai cac bai toan dia co h9C, co h9C cong trinh ngarn tro nen phirc tap, Dieu nay khong ton tai trong nhung bai to an co h9C vat ran bien dang khac. Trong nhfrng bai toan co h9C dang nay thong thuong nguoi ta khong dua vao khai niem (gia thuyet) twang irng suat nguyen sinh t6n tai tnroc do.

I

Sau khi danh gia cac yeu to thanh t<;1O va anh hirong toi twang trng suat nguyen sinh cua khoi da, cac nha dia co h9C deu thong nhat rang, trong twang (hay lire trong twang) la yeu to quan trong nhat va mang tinh quyet dinh den sir hinh thanh twang irng suat nguyen sinh cua khoi da,

Do do, twang irng suat nguyen sinh thong thuong duoc xem nlnr bang tong cua hai thanh phan (thanh phan trong lire va nhirng thanh phan can lai) sau khi dii gia thiet rang, toan bo nhirng yeu to can lai dii lam bien d6i (lam sai lech) twang irng suat nguyen sinh co ngu6n gee trong tnrong. Tuy nhien, cac thanh phan irng suat ban dau cua cac yeu to can lai (trir trong truong) khong th~ co gia tri Ian han thanh ph an irng suat c6 ngu6n goc trong twang.

Trong truong hop t6ng quat, tenxo tnrong irng suat nguyen sinh diroi tac dung cua lire trong tnrong - T6 hop nhtrng thanh ph an irng suat tac dung len mat khoi lap phuong dan vi narn 6 d¢ sau "h" (H.3.11) - co th~ viet diroi dang [2, 3]:

(3.43)

87

CO' hoc da img dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac rna

y

h

AyO"y+ O"0y AxyO"y+'t°XY

l_

Al.xO" y +'t ° XI. ..14-1--- AzO"y+O"°z

z

x

H.3.11. Cac thanh phan ella tenxc t6ng quat trong tnrcng irng suat nguyen sinh ella khoi da (theo [2, 3]).

So hang thtr nhat trong bieu thirc (3.43) th~ hien tenxo tnrong irng suat nguyen sinh diroi tac dung ella lire trong tnrong, Cac thanh phan ella no diroi dang rna tran th~ hien bang cong thirc:

l AxO'y AxyO'y AxzO'yj

T~ = AxyO'y AyO'y AyzO'y.

AxzO'y AyzO'y AzO'y

Tai day: cry - Thanh phan trng suat phap co nguon goc trong lire tren cac mat phang narn ngang. Thanh phan irng suat nay duoc xac dinh bang tong trong hrong chieu day khci da co chieu sau "h" tinh toi mat dat:

(3.44 )

h

O'y = J[y(y).dy];

o

y(y) - Trong hrong th~ tich khoi da tuy thea chieu sau "y" ella vi trf tinh toan. Ax' Ay, Az, Axy, AXl' Ayz - Cac he so xac dinh gia tri cac thanh phan ella tenxc tnrong trng suat nguyen sinh do tac dung ella hrc trong tnrong (chung duoc viet phil hop voi quy luat tac dung nrong h6 ella cac irng suat tiep).

So hang thtr hai trong bi~u thirc (3.43) th~ hien tenxo tnrong irng suat nguyen sinh diroi tac dung ella tat ca cac yeu to khac ngoai hrc trong tnrong. Cac thanh phan ella no diroi dang rna tran th~ hien qua cong thirc:

(3.45)

88


(3.46)

Tai day: cr:, cry', cr,,' - Cac gia tri irng suat phap do tac dung cua cac yeu t6 khac ngoai hrc trong tnrong: 'tXy', 'txz', 'tyz' - Cac gia tri trng suat tiep do tac dung cua cac yeu t6 khac ngoai luc trong truong.

Cu6i cimg, tenxc tong hop tnrong img suat nguyen sinh khoi da co dang nhu sau [2, 3]:

AXYO"Y + <y AyO"y + O"~ AyzO"y + <z

(3.47)

Cau tao dia hlnh b~ mat d~t co anh huang Ian den truong irng suat nguyen sinh cua khoi da. Ket qua nghien ciru cua nhieu tac gia cho thay, quy luat ph an b6 irng suat trong vung siren doc mii va vung nen dia hinh thirong rat phirc tap [33, 35].

Trong khoi da tai suon doc nui ton tai vung giarn ap 1. Vung I nay xuat hien do ket qua giam tai cua vung khoi da gftn siren doc huang v~ thung lung (hinh H.3.12).

h

I

._._.J

I II III

H.3.12. Sa d6 phan bo img suat trong khoi da siren nui va duoi chan mii (theo Ivanov N. P. [25]) .

89


Vung giarn tai I se dan dan chuyen sang vung irng hrc Ian II.

Trong vung II, gia tri irng suat thea phirong thang dung Ian hon gia tri irng suat tfnh thea trong hrong cac lap dat da narn phia tren tir 8 den 10 Ian [25]. Ty so giUa gia tri img suat thea phuong narn ngang va gia tr] irng suat thea phuong thang dung thay d6i trong khoang 0,770,8. Cung voi sir gia tang dQ sau, vung irng lire Ian nay se chuyen sang vung irng suat khong d6i III. Gia tri irng suat theo phuong narn ngang trong vung nay gan bang hoac Ian hon gia tri irng suat thea phirong thang dung.

Thirc te xay dung cong trinh ngam con chi ra ding, hien urong tap trung Ian irng suat xay ra tai khu virc phia diroi cua suon doc va tai vung day cua thung lung. Nhln chung, su anh huang cua mii cao den tnrong irng suat nguyen sinh cua khoi da se gay ra sir anh huang toi dQ sau khoang "(172).h" (tai day: h - Chieu cao cua nui), Con thea phirong narn ngang, sir anh huang cua rnii cao den tnrong irng suat nguyen sinh trong khoi da se gay ra sir anh huang tren mot khoang each trung binh bang "h.tgo," (trong do: a - Goc nghieng cua suon doc mii).

Tai nhirng vung ddi nui cao, thong thuong gia tri irng suat nam ngang Ian hon khoang (1,471,5) Ian; con gia tri irng suat thang dung Ian hon khoang 1,3 Ian so voi trong nhtrng dieu kien dia hlnh bang phang. Khi chieu sau vi trf xern xet cang tang len thi sir anh huang cua cau tao be mat dia hinh toi tnrong irng suat nguyen sinh cua khoi da lai cang giarn xuong.

D~ danh gia sir anh huang cua lire trong truong den tnrong irng suat nguyen sinh cua khoi da, hien nay cac nha dia co h9C thuong sir dung cac phirong phap co h9C rnoi tnrong lien tuc va cac phirong phap CO h9C rnoi tnrong roi tuy thea mo hlnh dia co h9C cu th~ cua khoi da. Theo y kien cua nhieu nha dia CO hoc thl he so "Ay" co gia tri bang 1.

Cac he so "Ax", "Az" (quy dinh gia tri cua cac thanh phan irng suat phap co nguon goc trong trirong tren nhtrng mat phang thang dung) phu thuoc nhieu VaG dac diem cau tao dia chat va cau true cua khoi da. Tren thirc te Ax;;;:'Az, tuy nhien, slJ khac biet nay khong Ian. Cho nen, trong nhtrng bai toan dia CO h9C thong thuong co th~ xern Ax=Az.

Trong tnrong hop khoi da co dac tlnh bien dang tuyeri tinh. dac tinh phan lap phang-ngang va be mat dia hinh bang phang, ta co:

Ax = Az = (_Il_J s 1. (3.48)

1- Il

Tai day: Il - H~ so Poatxong.

Tir day se hinh thanh hai tnrong hop ngiroc nhau:

90

Co hoc da irng dung trong xay dung cong trinh ngarn va khai thac mo

* Trong khoi da cau anh tir da set deo (!l~0,5), Ax=Az~l.

* D~ cho khoi da yeu, roi rae thuoc vung tram tich be mat, hoac cho khoi da r~n cirng sau khi pha huy chuyen sang trang thai va nat, vo nhau:

Ax = Az = (1- s~np).

1 + sinp

(3.49)

T<;1i day: p - Goc rna sat trong cua da va vun, roi rae.

Cac he so Axy, AXl' Ayz la cac he so quy dinh gia tri cua cac thanh phan irng suat tiep do tac dung cua hrc trong truong thea cac mat phang thang dung va narn ngang.

Tuy thuoc vao cau tao dia chat va cac dac diem cau true-co h9C cua khoi da, trong tnrong hop khoi da co dac tinh "rao irng suat" hoac pha huy, ta co Axy=Axz=Ayz=O. Con trong tnrong hop khoi da khong co dac tinh "rao irng suat" hoac pha huy thl cac he so do co gia tri khac khong,

Nhirng thanh ph an cua tnrong irng suat nguyen sinh cua khoi da co nguon goc tir cac yeu to khac (trir trong tnrong) co cau true rat phirc tap, Thong thuong, cluing duoc xac dinh bang cac phuong phap thuc nghiern va duoc xem xet trong nhtrng tnrong hop cu th~ tuy thuoc boi muc tieu cuoi cung cua bai to an co h9C da irng dung,

Nhu vay, de tien hanh du bao nhfrng bieu hien cac qua trlnh CO h9C xay ra trong khoi da, trong phan Ian cac tnrong hop co the chi can han che bai cac dac tfnh sau day cho tnrong irng suat nguyen sinh khoi da (H.3.13):

* Tren cac mat phang narn ngang chi co sir tac dung cua cac dai hrong irng suat phap:

(3.50)

* Tren cac mat phang thang dung co sir tac dung cua cac dai luong irng suat phap:

P, = P, = (A.q) = (Ax.O'y+ 0':) = (Az.O'y+ 0','). (3.51)

T<;1i day: A - H~ so diiy ngang cua khoi da. H~ so nay mang dac tfnh tcing hop cho tat d cac yeu to tao nen truong irng suat nguyen sinh khoi da.

Theo Kaxaurov 1. N., M so diiy ngang cua dat da la mot dai hrong co h9C mang tfnh khong thay dcii trong nhiing dieu kien nhat dinh [30]. Theo nguyen tac, gia tri he so d~y ngang cua dat da trong che d¢ chat tiii dai lau doi voi mau da se Ian han gia tri he so d~y ngang cua dat da trong che d¢ chat tiii ngan ngay, nrc thai.

91

Co hoc da trng dung trong xay dung cong trinh ngtim va khai thac rna

y

o

z

x

H.3.13. Sa d6 rna ta twang img suat nguyen sinh trong khoi da,

Bang 3.7 gioi thieu gia tri he s6 d~y ngang cua dat da trong che d¢ chat tai nrc thai ""A" va che d¢ chat tai lau dai ""A( 00)" cho mot s6 loai da tai Lien Xo [30].

Bang 3.7.

I
Chung loai dat da Gioi han ben nen cua dat "A "A (00)
da, kG/crn2
Dat set 15-;.-70 0,67-;.-0,95 0,70-;.-0,98
Da phien set ket 170-;.-240 0,70-;.-0,89 0,72-;.-0,92
Da phien cat ket 450-;.-580 0,36-;.-0,53 0,36-;.-0,55
Da set cat ket yeu 150 0,39 0,45 Cac bieu thirc (3.50), (3.51) mac du rnang tinh khai quat va the hien mire d¢ hop ly cho sir dung, nhung thea y kien mot s6 tac gia cac bieu thirc nay van con nhieu van de can phai xern xet tiep.

ve ban chat, h~ s6 ""A" co gia tri bang ty s6 giiia gia tri irng suat tac dung va thea phirong nam ngang va gia tri ung suat tac dung theo

92

Co h9C da img dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac mo

phirong thang dung. Tai day nguyen nhan gay ra twang img suat nguyen sinh khoi da chua the hien mot each r5 rang.

Nhieu tic gia cho ding, he so "s" co gia tri khong Ion han 1,0 (mot dan YD. Tuy nhien, tren thirc t~ trong nhieu twang hop gia tri cua he so nay co the Ion hon 1,0 va co the dat toi gia tri 5-;-:8 [3].

Co sa tinh toan twang irng suat nguyen sinh khoi da hien nay chu yeu dua tren dinh luat thuy tinh, Theo dinh luat nay, thanh phan irng suat phap co nguon goc trong twang se diroc xac dinh thea bieu thiic (3.45). Day la dieu chua hop ly.

Tren thuc te, da hoan toan khac voi cac loai chat long. Cac nha dia co h9C kho co the xem da nhir la mot tap hop cac chat diem vo cung

nho khong co hlnh dang, kfch thiroc nhu chat long. .

Khai niern v~ dac tinh lien tuc lam cho da gan voi chat long, song trong da khong t6n tai dQ linh hoat cao va kha nang hru dong IOn nhu trong chat long.

Trong da luon luon ton tai lire rna sat, I,!C dfnh ker, cac moe ndi C[/ h9C... Trong khoi da thucng xuyen co xu th~ bao toan dQ lien khoi ban dau chong lai nhirng tac dung cua ngoai lire. Xu the nay the hien a dQ khang nen, khang cat cao chong lai cac bien dang nen, bien dang cat va qua trinh pha huy tfnh lien khoi tai vi trf cac mat yeu.

Nhir vay, dinh luat Pascal kho co the phu hop voi moi truong da, Tai day ltrc dinh ket se trier tieu mot phan gia tri ar lire co nguon goc trong twang. Trong Iuong phan khoi da gioi han trong mot the tich nao do phai khac voi gia tri ap hrc trong twang tac dung len dien tich mat day do anh huang cua lire lien ket voi moi twang.

Trong mot khoi da urong doi cirng, thong nhat, cac phan ur, khoi nguyen da tiep xiic voi nhau va bao toan dQ lien khoi nho lire lien ket phan tir, luc rna sat va lire lien ket co h9C tren cac mat tiep xuc. Tren thirc t~ gan nhu khong the thirc hien viec do dac rieng le, xem xet cac hrc lien ket va mo hinh hoa cac mat tiep xuc,

Cac hrc nay co the (va hop ly han) nen lien ket vao cung mot khai niern "lire dinh ket t6ng hop" [92]. "Lire dinh ket tong hop" se gay ra sir can tra qua trinh bien dang, chuyen dich cac ph an nr, khoi nguyen cau thanh khoi da thirc te. "Lire dinh ket t6ng hop" duoc cu the hoa thong qua "h~ so giam ap lire cot da do lire dinh ket t6ng hop" - "klh" [92].

H~ so "k.," the hien mire dQ giarn gia tri ap hrc thang dung co nguon goc trong twang do tac dung cua "lire dinh ket tong hop" tren b~ mat tiep xuc. H~ so nay luon luon co gia tri nho han 1,0.

93

Co hoc da trng dung trong xay dung cong trinh ngam va khai thac mo

Tit CO sa phan tich tren day, trong qua trinh du doan truong irng suat nguyen sinh cua khoi da, tac gia [92] dff de xuat bieu thirc sau day d~ tinh toan thanh ph tin irng suat phap co nguon goc trong tnrong:

h

cry = kth• f[Y(Y}dY].

(3.52)

o

Tai day: klh - H~ so giarn lip do "luc dinh ket tong hop".

Mac du vai tro cua trong tnrong ph tin nao bi giarn bot, tuy nhien cac hien tucng di thuong ap luc (A.» 1) van co th~ giai thlch duoc tren CO sa sir anh huang phirc tap cua cac yeu to khac ngoai yeu to trong truong (dac biet Ia cac luc kien tao).

94

Co h9C da ling dung trong xay dJ!I1g cong trinh ngam va khai thac rna

CHU'O"NG ~

, ,... 'I _, ,

CAC QUA TRINH DIA CO" HQC lAY RA TRONG KHOI DA

_ _... ft.'... , 'I

KHI lAY DIfNG CONG TRINH NGAM VA KHAI THAC MO

4.1. Tong quan

Qua trlnh xay dung cong trinh ngarn va khai thac rna se pha huy trang thai irng suat-bien dang nguyen sinh cua khoi da. Cac qua trinh CO hoc-bien dang xay ra tren day se tao nen trang thai irng suat-bien dang can bang moi trong vung khoi da bao quanh cong trinh ngarn. Truong img suat-bien dang moi nay thuong diroc goi la tnrong irng suat-bien dang toan phan. Chung duoc tao thanh tir qua trlnh chong (cong huang) tnrong irng suat-bien dang b6 sung (phu) rnoi tao thanh sau thai diem thi cong cong trinh ngam len tnrong trng suat-bien dang nguyen sinh ton tai tnroc do.

Su hieu biet nhfrng quy luat chu yeu trong qua trinh bien dang cua khoi da se cho phep du bao chuan xac nhung kha nang bieu hien co th~ cua cac qua trinh co h9C xay ra trong chung, Bai toan tren day rat phuc tap VI no phai phu thuoc vao rat nhieu yeu to anh huang. Trong tnrong hop tong quat, khoi da la mot rnoi tnrong roi rae, dong nhat, di huang. Cac qua trlnh CO h9C xay ra trong khoi da mang dac tinh phi tuyen, tarn thai. Ngoai ra, cac yeu to dia chat, cac dieu kien ky thuat cong nghe xay dung cong trinh ngarn (hinh dang, kich thiroc cong trll1h ngam, huang phat trien cua cong trinh ngarn trong khong gian, phuong phap thi cong-chong giu ... ) cling co sir anh huang Ion den cac qua trinh co hoc xay ra trong khoi da,

4.2. Cac qua trinh dia co hoc xay ra trong khoi da khi xay dung cong trinh ngam

4.2.1. Qua trinh bien dang dim hoi

Tren thuc te, cac nha dia CO hoc khong th~ dong thai xet den tat cit cac yeu to anh huang tren day trong qua trinh rno tit giai tich cac qua trinh co h9C bien dang, cac quy luat hinh thanh trang thai img suat-bien dang cua khoi da. Ngoai ra, ker qua nghien ctru va kinh nghiern cua nhieu nha dia co h9C dli chi ra rang, trong mot he rat phirc tap (nhu trong khoi da thuc) luon luon co th~ chi ra mot hoac hai yeu to chu dao, Chinh cac yeu to nay co y nghia xac dinh gia tri, dac tinh cua cac qua trlnh co h9C xay ra trong khoi da. Vi du, khi xay dung cac cong trinh ngarn trong khoi da ran cung thl dac tinh mrt ne la ye'u to dia co h9C quan trong nhat.

95


Trong tnrong hop nay, chinh mrt ne se gay ra nhirng bieu hien cua cac qua trinh dia co hoc duoi dang de pha huy cue bo hay str hlnh thanh vom can bang tu nhien.

Til day, de nha dia co hoc co th~ xac dinh mot each hop ly phirong phap luan nghien ciru de quy luat chu yeu trong qua trinh hinh thanh trang thai ling suat-bien dang khoi da bao quanh cong trinh ngarn.

Trong giai doan dau tien, de nha dia CO hoc xem xet bai toan dan gian nhat (xem nhu bai to an co ban). Sau do, de nha dia co hoc se xem xet tiep de yeu to tu nhien-cong nghe-ky thuat anh huong den trang thai irng suat-bien dang cua khoi da tren co sa lei giai bai to an co ban va tien hanh so sanh voi lai giai cua bai toan do.

Tai day, bai to an co ban co th~ duoc chon duoi dang bai to an nghien ciru trang thai ling suat-bien dang toan ph an trong khoi da bao quanh cong trlnh ngarn du dai, nam ngang co mat cat ngang hlnh tron, Cong trlnh ngam duoc thi cong trong khoi da lien tuc, dong nhat, dang huang tai mot d('> sau du Ian. Khoi da co d~c tinh bien dang tuyen tinh (dac tinh phu thuoc tuyen tfnh gifra irng suat va bien dang) va chiu sir tac dung cua tnrong irng suat nguyen sinh thuy tinh "q". Ngoai ra, a day con gia thiet rang, ket cau chong gifr se gay ra mot phan luc tac dung "p" ph an bo deu tren bien cong trlnh ngam.

Til day, cac dieu kien bien cua bai toan nghien ciru trang thai irng suat-bien dang cua khoi da xung quanh cong trlnh ngarn se co dang nhu sau [2]:

o; = p khi r = 1; o; = q khi r~oo.

t

Sau khi giai bai toan tren bang 1y thuyet dan hoi trong dieu kien

bien dang phang vai he so 1-1=0,5, de nha dia co hoc nhan diroc ket qua cac gia tri irng suat toan phan trong he toa d('> tru nhir sau [2]:

as =q-(P-q}C12} ar =q+(p-q){r12}

(4.1)

(4.2)

az = q; trs = trz = tsz = 0,

va dai lirong chuyen dich khong thir nguyen:

U = ( %}( q ; p ){ ~ ).

(4.3)

Trong do: r, e - Cac thong s6 toa d('> dac tnrng trong mat phang mat cat ngang cua cong trlnh ngarn; z - Thong so dac tnrng cho true doc toa d('> cua cong trlnh ngam: as - Gia tri img suat phap theo phuong tiep tuyen (phtrong chu vi) cua cong trlnh ngam: o; - Gia tri irng suat phap theo phirong huang vao phia tam cua cong trlnh ngam: o, - Gia tri irng suat

96


phap theo huang doc thea true doc cua cong trinh ngam; 't,B; 't,,; 'tel - Cac gia tri ling suat tiep; U - Dai hrong chuyen dich khong thu nguyen; E - Modun bien dang cua khoi da; r - Tea d9 khong thu nguyen thea phuong huang tarn cua diem xem xet trong khoi da. Toa d9 nay the hien bang s6 Ian cac ban kinh dao cua cong trmh ngam "r.,"

Trong cac bieu thirc (4.2), tnrong ling suat nguyen sinh dac tnrng boi cac thanh phan sau day:

(4.4)

con tnrong irng suat b6 sung (phu) moi se diroc the hien bang cac thanh phan sau day:

ae = -ar = ( q r~ p} az = 0; 'tre = 'trz = 'tez = O. (4.5)

H.4.1. Sa do mo ta quy luat phan b6 tnrong irng suat nguyen sinh (2), tnrong irng suat b6 sung (3) va tnrong irng suat toan phan (1) trong khoi da dong nhat, dang huang xung quanh cong trlnh ngam (theo Baklasov I. V. va Kartozia B. A. [2,3]).

Hinh H.4.1 gioi thieu sa do phan b6 cac thanh phan "ae" va "c," cua tnrong ung suat toan ph tin (dtrong eong s6 1), tnrong urig suat nguyen sinh duong eong s6 2 va tnrcng irng suat b6 sung (tnrong irng suat phu) moi xuat hien (ducng eong s6 3) sau khi xay dung cong trinh ngam trong kh6i da.

Cac nha dia co hoc nhan thay, tnrcng irng suat toan phan va tnrong irng suat b6 sung dac trung bai su tap trung irng suat tai vung bien cong trmh ngam. Vung khoi da nay goi la vung anh huang. Mtrc d9 tap trung irng suat se giarn dan cung voi su gia tang khoang each diem xem

7.CH£l-A

97


xet tien vao sau phfa trong khoi da (tfnh tu bien cong trinh ngam). Gia tri dich chuyen huang tam cua bien cong trinh ngarn dat gia tri Ian nhat tai vi trf bien cong trinh ngam, Gia tri nay se giam xuong mot each nhanh ch6ng khi gia tang diem xem xet tien dan vao sau phfa trong khoi da (tfnh tir bien cong trinh ngam),

Ket qua nghien ciru giai tich va qua trlnh do dac thirc te cho thay, rmrc dQ tap trung ling suat, kich thuoc vung anh htrong trong khoi da xung quanh cong trinh ngam phu thuoc vao nhieu yeu to khac nhau.

Tren thirc te, kfch thuac mat dt ngang cua cong trinh ngam xay dung trong khoi da dong nhat-dang huang c6 dac tfnh bien dang tuyen tinh tai dQ sau du Ian khong gay ra anh huang den gia tri tap trung ling suat. Dieu nay d~ dang nhan thay trong cong thiic (4.2) khi r=1. Ngoai ra, kfch thuoc mat cat ngang cong trlnh ngarn tang len se lam gia tang kfch thtroc vung anh huang trong khoi da bao quanh cong trinh.

Hinh dang bien (hay mat dt ngang) cua cong trlnh ngam la yeu to c6 anh huang nhieu nhat den gia tri tap trung ling suat va kfch thuoc vung anh huang. Hien nay c6 rat nhieu cong trinh cua nhieu tac gia nghien ciru 19 thuyet va thirc te ve van de quan trong tren day [2, 8, 44, ... ]. Nhieu nha dia co h9C tren the gioi dll di den ket Iuan, gia tri tap trung ling suat tren bien phu thuoc nhieu vao dQ cong (ban kfnh cong) cua bien cong trinh ngarn.

Cung vci sir gia tang dQ cong (ban kinh cong) cua bien cong trinh ngam, gia tri tap trung ling suat tren bien cling se tang len. Neu gia tri t~p trung ling suat tren bien cong trinh ngarn c6 mat cat ngang hinh tron bang "as" thi tai cac doan bien cong trinh ngam c6 dQ cong Ian nhat (cac phan g6c bien) gia tri "as" se phai gia tang. Con tai nhfrng doan bien c6 dQ cong nho nhat (gjin voi dang dircng thang, dang phang va ngay ca cac ph an bien loi) se xay ra qua trinh giam gia tri "as" so voi tnrcng ling suat nguyen sinh khoi da,

Hinh H.4.2 mo ta cac bieu do phan be ling suat phap "as" tren bien cong trlnh ngam c6 mat cat ngang hinh tron (hinh H.4.2.a), mat cat ngang hinh elip (hinh H.4.2.b), mat cat ngang hlnh chit nhat (hinh H.4.2.c). Duong khong lien net (duong "cham-cham") tren hinh H.4.2 th~ hien gia tri cua ling suat nguyen sinh. Cac bieu do ling suat tren day dll diroc xay dung tren co sa quy luat giai tich [1,4,44]:

[ I-n~.C~ 1

as = 2.q. 2 2 .

1 + no,C1 - 2.no.C1.cos(e + eno)

Trong d6: 9 - G6c toa dQ eire diroc tfnh tir true doi xirng di qua diem tren bien voi dQ cong Ian nhat (xem hinh H.4.2); no, C1 - Cac thong so xac

(4.6)

98

7CH£)-B


dinh tren co s6 hlnh dang chu tuyen cua cong trinh ngarn; no=O, C1=0 - Cho cong trlnh ngam c6 mat cat ngang hlnh tron; no=l, O<C,<l - Cho cong trinh ngarn c6 mat cat ngang hlnh elip; no=2, C,=O,l - Cho cong trinh ngam c6 mat cat ngang hlnh vorn: no=3, C,=O,l - Cho cong trinh ngam c6 mat cat ngang hinh chit nhat.

a)

b)

c)

-~.-.

H.4.2. Bieu do mo ta su phan b6 gia tri img suat phap tren bien cua cong trinh ngam c6 hinh dang mat cat ngang khac nhau (theo Baklasov I. V. va Kartozia B. A. [1,2,3]).

Nhu vay, hinh dang mat cat ngang c6 anh huong Ion den gia tri tap trung rrng suat tren bien cong trlnh ngam. Tuy nhien, phucng phap khoan n6 min se tao ra duong bien tai nhieu vi trf c6 mire d¢ lei 15m Ion hen d¢ cong dirong bien thiet ke. Trong tnrong h9'P nay, gia tri tap trung trng suat tren bien cac cong trlnh ngam voihlnh dang khac nhau se c6 mire d¢ khac biet khong Ion.

Tren thuc te, kich thuoc vung anh huong tai bien cong trinh ngam khong phu thuoc vao hlnh dang cua bien. T':1i vi trf r=3, cac gia tri tap trung irng suat chi can bang 10% so voi gia tri tap trung irng suat tren bien cong trlnh ngarn.

Hinh dang mat cat ngang cua cong trinh ngam cling anh huong toi d~c tlnh ph an b6 bien dang d9C thea cong trinh. Tren hlnh H.4.3 gioi thieu so do phan b6 gia tri chuyen dich bien cong trinh ngam c6 mat cat ngang hlnh Yom. Cac nha dia co h9C nhan thay, cong trlnh ngam voi mat cat ngang hlnh vorn c6 gia tri chuyen dich khong deu tai n6c, hong va nen cong trinh so vci cong trinh ngam voi mat cat ngang hinh tron [1, 2].

Huang d9C true cua cong trinh ngam (nam ngang, nam nghieng hay thang dung) khong gay ra anh huong toi sir phan b6 irng suat trong dieu kien tnrong irng suat nguyen sinh thuy tinh. Tuy nhien, trong dieu kien tnrong rrng suat nguyen sinh c6 cac thanh phan cau thanh khong

99

Co Hoc Da

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Co Hoc Da

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

PGS.TS.

Das könnte Ihnen auch gefallen

Co Hoc Da

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Co Hoc Da

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

﻿PGS.TS.

Das könnte Ihnen auch gefallen

PGS.TS.