Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
ANNEXURE NO. S. A. -
Supplementary Affidavit
In Support of
Civil Misc. Writ Petition No. of 2004
(Under Article 226 of constitution of India)
(District – Agra)
Institute of Rewriting Indian History Through its Founder President, P. N.
Oak. S/O Late Shri Nagesh Krishna Oak, R/O - Plot No. 10, Goodwill
Society, Aundh, Pune – 411007 and another
VERSUS
Union of India through Secretary,
Human Resources and Development (HRD.),
Government of India, New Delhi. And others ……...Respondents
Hkkjr esa izeq[k efUnjksa dks rksM+dj cuk;h x;h efLtnksa vkSj
bekjrksa dh lwph
egkjk’Vª
vejkorh tuin
vkeusj] yky[kku dh etkj vkSj efLtn ¼1691&92½ eafnj LFky ij] bfYypiqj tkek efLtn 1697 esa
iquZfufeZr eafnj LFky ij] nk: f”kQk efLtn] efUnj LFky ij] pkSd dh efLtn] efUnj LFky ij]
bZnxkg] eafnj LFky ij] “kkg xqyke gqlSu dh etkj] efUnj LFky ij] vCnqy jgeku xkth ¼nqYgk
“kkg½ dh etkj] efUnj LFky ij] fjriqj vkSjaxtsc dh tkek efLtn ¼1878 esa iquZfufeZr½ efUnj
LFky ij]
vkSjaxkckn tuin
varqj fdyk] dyk dh efLtn ¼1615½ eafnj LFky ij] vkSjaxkckn tkek efLtn] eafnj LFky ij] yky
efLtn] eafnj LFky ij] vkSjaxkckn dk edcjk] eafnj LFky ij] nkSyrkckn tkek eafnj ¼1315½ tSu
eafnj dks ifjofrZr dj] fdys esa ;kd feukj dh efLtn] efUnj LFky ij] dkthiqjk esa efLtn&,&gkSt
¼1458½ efUnj LFky ij] bZnxkg ¼1359½ efUnj LFky ij] ihj dkVw lkgc dh njxkg] eafnj dks
ifjofrZr dj] fdyk] eafnj Hkou lkexzh ls] xaxkiqj efLtn ¼1690&91½ efUnj LFky ij] dkxthiqjk]
“kkgfutkeqn~nhu dh njxkg efUnj LFky ij] [kqYnkckn gtjr cjgkuqn~nhu xjhc fp”rh dh njxkg
efUnj LFky ij] ijh dk rykc dh njxkg] eafnj dks ifjofrZr dj] gyhe dkdk lkfgc dh etkj eafnj dks
ifjofrZr dj] tykyqYgd dh etkj eafnj LFky ij] cuh csxe dh ckx esa ckjknjh] eafnj LFky ij] iS/ku
tkek efLtn ¼1630½ eafnj dks ifjofrZr dj] ekSykuk lkfgc dh efLtn] js.kqdk nsoh eafnj dks
ifjofrZr dj] vkyexhjh efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] eD| gqlSu vgen dh njxkg ¼1507½ eafnj LFky
ij] VkyVe fdyk eafnj Hkou lkexzh ls] oStkiqj ukm xkth dh etkjs eafnj LFky ij] lS;n :duqn~nhu
dh etkj eafnj LFky ij]
chn tuin
tkek efLtn eafnj LFky ij] dkth lkfgc dh efLtn ¼1624½ eafnj LFky ij] egYyk lnz dh efLtn
¼1704&05½ eafnj LFky ij] “kga”kkg oyh dh njxkg vkSj efLtn] eafnj LFky ij]
eqEcbZ tuin
tkek efLtn] eafnj LFky ij] efge dh etkj] eafnj LFky ij] eSuk gTtke dh etkj egky{eh eafnj dks
ifjofrZr dj]
cqy<k.kk tuin
QFk[ksyM+k efLtn] ¼1581½ eafnj LFky ij] eYdkiqj] dkth gkml ds ikl okyh efLtn] eafnj LFky
ij]
/kqys tuin
Hkkesj efLtn ¼1481&82½ eafnj LFky ij] efLtn ¼1529&30½ eafnj LFky ij] bjaMksy tkek
efLtn ikaMo okM+k eafnj Hkou lkexzh ls] uanqjck eU;kj efLtn fl)s”oj eafnj Hkou lkexzh ls
lS;n vykmn~nhu dh njxkg eafnj LFky ij] fgUnw eafnjksa ds <kapksa ds e/; dqN efLtn]
ulhjkckn dqN iqjkuh efLtnsa eafnj LFky ij] futekckn efLtn] eafnj LFky ij]
tyxkao tuin
tyxkao] efLtn eafnj LFky ij] Ql[kUnk efLtn eafnj LFky ij] “ksUnqjuh] efLtn&,&dchj ¼1597½
eafnj LFky ij]
dksYgkiqj tuin
HkMksy efLtn ¼1551&52½ eafnj LFky ij] dkxy] ?kkM+ch ihj dh njxkg] eafnj LFky ij]
dkI”kh] efLtn&,&gqlkSuh] eafnj LFky ij] iuMkyk tkek efLtn eafnj LFky ij] ”ks[k lbZnqn~nhu
dh njxkg eafnj LFky ij] fdys esa cM+s geke dh njxkg eafnj LFky ij] lknksck ihj dh etkj] eafnj
LFky ij] f”kjksy] tkek efLtn ¼1696½ eafnj LFky ij] fo”kkyx<+] ekfyd fjgku ihj dh etkj eafnj
LFky ij]
ukxiqj tuin
jkeVsd] vkSjaxtsc ds jkT; esa cuh efLtn eafnj dks ifjofrZr dj]
ukUnsM+ tuin
HkSlk tkek efLtn eafnj LFky ij] rhu njxkgsa eafnj LFky ij] nsXyqj] “kkg ft;kmn~nhu fjQkbZ
dh etkj eafnj LFky ij] da/kkj tkek efLtn ¼1606½ eafnj LFky ij] fdys ds vanj dh njxkg vkSj
efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] fdys dk lEidZ ekxZ] eafnj Hkou lkexzh ls] ukansM+ [kkl ckx dh
bZnxkg eafnj LFky ij]
Ukkfld tuin
xyuak ihj iwykn dh njxkg ¼1584½ eafnj LFky ij] xksaMsxkao tkek efLtn ¼1703½ eafnj LFky
ij] ekysxkao [kkdh “kkg dh njxkg eafnj LFky ij] ukfld] fdys esa tkek efLtn egky{eh eafnj dks
ifjofrZr dj] fiEijh] lbZn lnjkmn~nhu dh etkj eafnj LFky ij] jktkiqj efLtn ¼1560½ eafnj LFky ij]
mLekukckn tuin
vkSlk] efLtn ¼1680½ eafnj LFky ij] ukynqxZ] efLtn ¼1560½ eafnj LFky ij] ijsank fdys ds
vanj dh efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] rykc ds ikl dh uekt”kkg eafnj dks ifjofrZr dj]
ijHkuh tuin
pdu] efLtn ¼1682½ eafnj LFky ij] ?kksM+k tkek efLtn 33 eafnjksa dh lkexzh ls 1586 esa
fufeZr tqUukj] tkek efLtn eafnj LFky ij] fnoku vgen dh efLtn ¼1587&88½ eafnj LFky ij]
xquM+h dh efLtn ¼1581½ eafnj LFky ij] enkj fpYyk dh efLtn ¼1611&12½ eafnj LFky ij]
f”kousjh igkfM+;ksa ij dekuh efLtn ¼1625½ eafnj LFky ij] fdyk] eafnj Hkou lkexzh ls] [ksM+
fnykoj [kku dh etkj vkSj efLtn eafnj LFky ij] ekupsj] nf{k.kh if”pe }kj dh efLtn eafnj LFky ij]
lklokM+] efLtn gsenkiarh eafnj Hkou lkexzh ls]
o?kkZ tuin
vf’V tkek efLtn ¼1521½ eafnj LFky ij] yksnh efLtn ¼1771&72½ eafnj LFky ij] fxjkM+]
“ks[k Qjhn dh etkj eafnj djs ifjofrZr dj] ikSukj dnheh efLtn] jkepUnz eafnj dks ifjofrZr dj]
jRukfxjh tuin
pkM+y ihj lS;n vgen dh etkj] lkack eafnj dks ifjofrZr dj] fgUxykt ?kkVh ds ikl dk edcjk] eafnj
LFky ij] dfczLrku eafnj LFky ij] MHkksy] iRFkj dh efLtn eafnj LFky ij] jktiqjh] ,sn:flvk
[kkudkg] eafnj LFky ij] ;s”khj] tkek efLtn ¼1524½ eafnj LFky ij]
lkaxyh tuin
eaxyos/k] fdyk eafnj Hkou lkexzh ls] fejkt efLtn ¼1415&16½ eafnj LFky ij] tkek efLtn
¼1506½ eafnj LFky ij] dkyh] efLtn eafnj LFky ij] uektxkg ¼1586&97½ eafnj LFky ij] cM+k
beke dh njxkg] eafnj LFky ij]
lrkjk tuin
vkIrh efLtn ¼1611&12½ eafnj LFky ij] djkM tkek efLtn ¼1575&76½ eafnj Hkou lkexzh ls]
vyh dh djexkg ¼1325½ eafnj LFky ij] [kauiqj tkek efLtn ¼1325½ Hkou lkexzh ls] jgeriqj
efLtn eafnj LFky ij] tgkaxhj dh eka dk edcjk ¼1649½ eafnj LFky ij]
“kksykiqj tuin
csxeiqj] x<+s”oj ds ikl edcjk eafnj LFky ij] “kksykiqj fdyk eafnj Hkou lkexzh ls]
Bk.aks tuin
dY;ku gtjr ;kdwc dh njxkg] eafnj LFky ij] eDdk efLtn ¼1586½ eafnj LFky ij] eayxx<+] ckck
eayc dh etkj eafnj LFky ij]
dukZVd
caxykSj tuin
MkM~Mk&cYykiqj vtks/ku ds eqbZuqn~nhu fp”rh dh njxkg] gksldksV lcYyh lkgc dh njxkg]
eafnj LFky ij] dkfle lkfgc dh njxkg] eafnj dks ifjofrZr dj]
csyxke tuin
csyxke fdys dh efLtn&,&lQk ¼1519½ eafnj LFky ij] tkek efLtn ¼1585&86½ eafnj LFky ij]
fdys esa cn:n~nhu “kkg dh tekj ¼1351&52½ eafnj LFky ij] xksdkd] efLtn eafnj LFky ij]
gqdsjh eku lkfgc dh njxkg ¼1567&68½ eafnj LFky ij] dkyh efLtn eafnj Hkou lkexzh ls dqnjph
e[knwe “kkg oyh dh njxkg eafnj LFky ij] “ks[k eqgEen fljktqn~nhu ihjnknh dh etkj eafnj LFky
ij] en~Hkoh] efLtn f”ko eafnj Hkou lkexzh ls] jk;ckx tkek efLtn eafnj LFky ij] lkaixkao] efLtn
eafnj LFky ij]
csYykjh tuin
csYykjh Vhiw lqYrku }kjk cukbZ xbZ efLtn ¼1789&90½ eafnj LFky ij] bEeh] fot;uxj ds
HkXuko”ks’kksa esa cuh efLtn vkSj bZnxkg eafnj Hkou lkexzh ls] gkLisV] Vhiw lqYrku }kjk
cktkj xyh esa cuokbZ xbZ efLtn ¼1795&96½ eafnj LFky ij] gqfoagnxYyh fdyk eafnj Hkou
lkexzh ls] dapxjcsyxYyw gqlSu “kkg dh njxkg] eafnj LFky ij] dqnruh] njxkg nqxsZa”oj eafnj
Hkou lkexzh ls] lUnwj tkek efLtn eafnj LFky ij] fl:xqIi ykM [kku efLtn ¼1674½ eafnj LFky
ij] lqYrkuiqj f”kyk ij dh efLtn eafnj LFky ij]
chnj tuin
chnj izkphu fgUnw “kgj tks fd eqfLye jkt/kkuh esa ifjofrZr dj nh xbZA fuEufyf[kr Hkou ;k rks
eafnj LFky ij cuk, x, gS vkSj eafnj Hkou lkexzh ls cuk, x, gS %& lksyk [kEHkk efLtn
¼1326&27½] cgeuh dh tkek efLtn] eq[rkj [kku dh efLtn ¼1671½] dkyh efLtn¼1694½] dkyh
efLtn ds if”pe okyh efLtn ¼1697&98½] Qjkg ckx efLtn “kgj ls 3 fdñ ehñ ¼1671½] v”rwj esa
gtjr [kyhyYykg dh njxkg ¼1440½ “kkg “kElqan~nhu eqgEen dakfnjh ¼eqYrkuh ikn”kkg½ dh
njxkg] “kkg oyhmYykg gqlSuh dh njxkg] “kkg tSuqy nhu xat fu”khu dh njxkg] egcwc
lqHkkuh dh efLtn vkSj njxkg] v”rwj esa vgen “kkg okyh dh etkj ¼1436½] “kkg vCnqy vtht dh
etkj ¼1484½] r[r egy] xxu egy] egewn xoku dk enjlk] pkaniqj efLtn ¼1673&74½ eafnj LFky
ij] fpYyjsxh tkek efLtn ¼1381½] dY;k.kh iwoZ esa pkyqD;ksa dh jkt/kkuh Fkh bl uxjh ds
lHkh eafnj ;k rks /oLr dj fn;s x;s ;k efLtn cuk fn, x,A tkek efLtn ¼1323½ eafnj LFky ij] efLtn
¼1406½ eafnj LFky ij] eqgYyk “kkgiqj esa efLtn eafnj LFky ij] ekSykuk ;kdwc dh njxkg eafnj
LFky ij] lbZn ihj ik”kk dh njxkg eafnj LFky ij] fdys dh fnokjsaa vkSj ehukjsa eafnj Hkou
lkexzh ls] uokc dk caxyk eafnj Hkou lkexzh ls] dksfgj tkek efLtn eafnj LFky ij] nks eqfLye
larks dh njxkg eafnj Hkou ij] “kkgiqj efLtn ¼1586&87½ eafnj LFky ij] mn~cy tkek efLtn
¼1661&62½ eafnj LFky ij]
chtkiqj tuin
vQty egy efLtn f=dwVk eafnj Hkou lkexzh ls] cnkeh igkM+h fdys dk f}rh; izos”k ekxZ
¼xsVos½ fo’.kq eafnj Hkou lkexzh ls csDdwuky xkao ds ckgj dh njxkg eafnj Hkou lkexzh ls]
chtkiqj izkphu fgUnw “kgj ftls eqfLye jkt/kkuh cuk;k x;kA “kgj ds eafnj ds HkXuko”ks’kksa
ls@ij fufeZr Hkou] tkek efLtn ¼1498&99½] vkdZ esa djheqn~nhu dh efLtn ¼1320&21½
eaxksyh xsV ds ekxZ esa NksVk efLtn] [oktk lEcy dh efLtn ¼1522&23½] eDdk efLtn]
vkaMw efLtn] taxhjh efLtn] cq[kkjk efLtn ¼1536&37½] nfD[kuh bZnxkg ¼1538&39½]
bczkfge f}rh; vkfny “kkg dk jkStk vkSj efLtn ¼1626½] xksy xqEct ;k eqgEen vkfny “kkg dh
jkStk] tksM+ xqEcn] ukS xqEcn] “kkg uwlk dkfnjh dh njxkg] xxu egy] fegrkj egy] vlj egy]
vkuUn egy vkSj efLtn] lkr eafty] uxj nqxZ] ihj ekckjh [k.Mk;r dh etkj] ihj tqeuk dh etkj] “kgiqj
igkM+h ij “kkg ehjkUth “kElqy gd fp”rh dh njxkg] gMfxUgyh njxkg eafnj Hkou lkexzh ls]
gksjrh efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] baXysLokjk eqfgmn~nhu lkfgc dh efLtn efu;k lekf/k dh
lkexzh ls] ftjadyxh efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] dYdsjh pkoM+h xkao ds ikl dh efLtn] eenkiqj
tkek efLtn eafnj LFky ij] deky lkfgc dh etkj eafnj LFky ij] eDdk ds lnys lkfgc dh] etkj eafnj
LFky ij] uYrokM+ efLtn ¼1315½ eafnj LFky ij] ihjkiqj njxkg eafnj LFky ij] lYokfMxh efLtn
eafnj Hkou lkexzh ls] l:j efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] lsxkao njxkg eafnj LFkku ij] rdyh efLtn
eafnj Hkou lkexzh ls] rkyhdksVk tkek efLtn tSu eafnj Hkou lkexzh ls] iakp ihj dh efLtn vkSj
xat , “kghnka eafnj LFky ij] mVkxh efLtn ¼1323½ eafnj LFky ij]
fpdeaxiqj tuin
ckck cw<+u nknk g;kr ehj dyUnj nRr=s; eafnj LFky ij]
phry tuin
gfjgj gfjgjsoj eafnj ds f”k[kj ij efLtn]
/kkjokM+ tuin
vyukoj tkek efLtn tSu eafnj Hkou lkexzh ls] cadkiqj efLtn ¼1538&39½ eafnj LFky ij] tkek
efLtn ¼1602&03½ eafnj LFky ij] efLtn vkSj dfczLrku eafnj LFky ij] Mksaxj dh efLtn eafnj
LFky ij] “kkg vykmn~nhu dkfnjh dh njxkg] eafnj LFky ij] fdyk ¼1590&91½ eafnj Hkou
lkexzh l]s cywj efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] MkEcy “kkg vCnqYyk oyh dh efLtn eafnj Hkou
lkexzh ls] MUMkiqj tkek efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] /kkjokM+ igkM+h ij dh efLtn tSu eafnj
dks ifjofrZr dj] gaxy tkek efLtn eafnj LFky ij] fdys dh efLtn eafnj LFky ij] gqcyh 1675 vkSj
ckn esa vkSjaxtsc }kjk cuokbZ xbZ 17 efLtnsa eafnj LFky ij] gqYxqj lbZn “kkg dkfnjh dh
njxkg eafnj LFky ij] mijksDr njxkg ds ikl dh efLtn eafnj LFky ij] y{es”oj dkyh efLtn eafnj
LFky ij] feljhdksV tkek efLtn ¼1586&87½ eafnj LFky ij] eks?kk tkek efLtn vkfnR;nso eafnj
Hkou lkexzh ls] jksuscsUuwj dyk efLtn ¼1742½ eafnj LFky ij] lkokuwj tkek efLtn 1847&48
esa iquZfufeZr eafnj LFky ij] [kS:Yykg “kkg ckn”kkg dh njxkg eafnj LFky ij] “kkg deky dh
njxkg vkSj efLtn eafnj LFky ij]
xqycxkZ tuin
fpayksyh njxkg eafnj LFky ij] MksuZgkyh efLtn eafnj LFky ij] fQjkstkckn tkek efLtn ¼1406½
eafnj LFky ij] ”kkg [kyhQrqZjgeku dkfnjh dh njxkg ¼1421½ eafnj LFky ij] xkscj njxkg jRujk;
ftUkky; eafnj Hkou lkexzh ls] xksxh vjck efLtn ¼1338½ eafnj LFky ij] ihj pUnk gqlSuh dh
njxkg ¼1454½ eafnj LFky ij] “kkg gchcqYyk dk fpYyk ¼1535&36½ eafnj LFky ij] xqycxkZ
izkphu fgUnw “kgj ftls eqfLye jkt/kkuh cuk;k x;kA fuEufyf[kr Hkou eafnj rksM+dj cuk;s x;s
gSA egYyk eksfeuiqjk esa dyku efLtn ¼1373½] “kkg cktkj dh efLtn ¼1379½] fdys esa tkek
efLtn ¼1367½] gkth rkykc ds fudV efLtn ¼1353&54½] lbZn eqgEen gqlSuh cUnk uokt xslw
njkt fp”rh dh njxkg] “ks[k eqgEen fljktqn~nhu tquSnh dh etkj] ejk/k ds gkth tSnk dh etkj
¼1434½] lbZn gqlSuqn~nhu dh etkj] fdys dh nhokjsa vkSj }kj] xqy”kje “kkg tyky gqlSuh dh
njxkg vkSj efLtn ¼1553½ eafnj LFky ij] lkxj lwQh ljeLr fp”rh dh njxkg eafnj LFky ij] equOoj
ckn”kkg dh njxkg eafnj LFky ij] vk”kqj [kkuk efLtn ¼1390&91½ eafnj LFky ij] fdyk
¼1441&12½ eafnj Hkou lkexzh ls] lsje tkek efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] “kkg cktkj tkek efLtn
eafnj LFky ij] “kkgiqj ewlk dkfnjh ewlk dkfnjh dh njxkg ¼1667&68½ eafnj LFky ij] eqgEen
dkfnjh dh njxkg ¼1627½ eafnj LFky ij] bczkfge dkfnjh dh njxkg eafnj LFky ij] ;knxhj efLtn
¼1573½ eafnj LFky ij] tkek efLtn eafnj LFky ij]
dksykj tuin
eqYckxy gSnjoyh dh njxkg eafnj LFky ij] uUnh xkao ds iwoZ dh efLtn eafnj LFky ij]
ekaM;k tuin
ikaMoiqj efLtn&,&vkyk eafnj LFky ij] Jh jaxiV~Vue Vhiw lqYrku }kjk fufeZr tkek efLtn
¼1787½ vatus;k eafnj LFky ij]
eSlwj tuin
rksUuwj lbZn lkykj elwn Hkou lkexzh ls]
mRrjh dukjk tuin
HkRdky tkek efLtn ¼1447&48½ eafnj LFky ij] gfya;ky fdys dh efLtn eafnj Hkou lkexzh ls]
jk;pwj tuin
tynqxkZ eqgEen ljoj dh njxkg eafnj LFky ij] dYywj nks efLtnsa eafnj LFky ij] dksIiy tkek
efLtn eafnj LFky ij] vjcksa dh efLtn eafnj LFky ij] lSykuh ik”kk dh njxkg eafnj LFky ij] ekuoh
efLtn ¼1406&07½ eafnj Hkou lkexzh ls] eqn~xy fdys esa dkVs njoktk dh efLtn eafnj Hkou
lkexzh ls] ubZ efLtn ¼1583&84½ eafnj LFky ij] vyh vkfny “kky }kjk fuÆer nks vk”kqj [kkuk
eafnj LFky ij] fdyk ¼1588½ eafnj Hkou lkexzh ls] jk;pwj fdys esa ,d ehukj efLtn ¼1503½
eafnj LFky ij] fdys esa n¶rjh efLtn ¼1498&99½ eafnj Hkou lkexzh ls] gtkj csx efLtn
¼1511&12½ eafnj LFky ij] fdys esa tkek efLtn ¼1622&23½ eafnj Hkou lkexzh ls] ljkZQ
cktkj esa tkek efLtn ¼1628&29½ eafnj LFky ij] fdys esa dkyh efLtn eafnj Hkou lkexzh ls]
ukSjaxh ds Hkhrj dh efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] pkSda dh efLtn eafnj LFky ij] tgkfu;k efLtn
¼1700&01½ eafnj LFky ij] ”kkg ehj glu vkSj ehj gqlSu dh njxkg eafnj Hkou lkexzh ls] lbZn
vCnqy gqlSuh dh njxkg fldanjh xsV eafnj LFky ij] cky fglkj ij ikap chch njxkg eafnj Hkou
lkexzh ls] fdys esa ihj lSykuh “kkg dh etkj eafnj Hkou lkexzh ls] fdyk eafnj Hkou lkexzh ls]
fla/kuwj xqEcn ds fudV vkyexhjh efLtn eafnj LFky ij] rokxsjk cank uokt dh njxkg eafnj LFky
ij]
f”keksxk tuin
vkyesy xkfyc “kkg dh etkj eafnj LFky ij] ckloiUuk fdys ds ikl dh efLtn eafnj LFky ij] uxj Vhiw
lqYrku }kjk cuokbZ xbZ efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] lUrs csUuwj jU/kqYyk [kku dh efLtn
¼1637½ jaxukFk eafnj Hkou lkexzh ls] fljktiqj NUuds”ko eafnj ds +Åij eqgEen lkgc dk cky
j[kus ds fy, cukbZ xbZ efLtn eafnj dh Le`fr;ksa dks dqpy dj eafnj LFky dk mi;ksx “kkSpky; dh
rjg fd;k tk jgk gSA
rqedqj tuin
fljk bczkfge jkStk dbZ etkjsa vkSj tkek efLtn eafnj dks ifjoÆrr dj ekfyd fjgku dh njxkg eafnj
LFky ij] fljksy tkek efLtn ¼1696½ eafnj LFky ij]
dsjy
dkYye ¼dksftdksM tuin½
tkek efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] iky?kkV Vhiw lqYrku }kjk fuÆer fdyk eafnj Hkou lkexzh ls]
y{k}hi
dYisuh eqghmn~nhu iYyh efLtn eafnj LFky ij] dojrh çksr iYyh efLtn eafnj LFky ij]
rfeyukMqa
fpaxyiqj tuin
vpoZd “kkg vgen dh etkj eafnj LFky ij] dkaphiqje cM+h efLtn eafnj LFky ij] vkB nwljh
efLtnsa eafnj LFky ij] ckck gehn oyh dk xqEcn eafnj LFky ij] djdV~iyk eqjkn “kkg eLrku dh
etkj eafnj LFky ij] dksoye efyd fcu nhukj ¼1593&94½ eafnj LFky ij] equjksisV efLtn eafnj
LFky ij] “kkg vyh eLrku dh etkj eafnj LFky ij] iYyoje ikUpiM~;keykbZ dh igkM+h ds ekSyk
igkM+ vkSj çkphu xqQk eafnj ds gky esa vc uekt i<+h tkrh gSA “ks[k gqlSu dkfnjh mQZ
cwM~ “kghn dh etkj eafnj LFky ij] iwueYys ehj tqeyk dh efLtn ¼1635½ eafnj Hkou lkexzh ls]
jktkdksbyisV~V gkth mej dh etkj eafnj LFky ij] jkeiqj Qdhjksa dh rCdkrh dk rfd;k eafnj LFky
ij] jk;isVk oyktkgh efLtn eafnj LFky ij] oytkgckn efLtn eafnj LFky ij]
dks;EcVwj tuin
vUukeykbZ dyk Vhiw lqYrku }kjk eafnj rksM+dj fuÆer dks;EcVwj Vhiw lqYrku dh cM+h
efLtn eafnj LFky ij] floleqnze ihj oy dh njxkg eafnj LFky ij]
enzkl tuin
tkek efLtn eafnj LFky ij]
enqjS tuin
cksMqojisV~V efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] nsoh iV~Vue~ cM+h efLtn eafnj LFky ij]
xksfjiyS;e [koktk vykmn~nh dh njxkg eafnj LFky ij] enqjk [koktk vykmn~nh dh njxkg eafnj
LFky ij] uhejiYyh efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] ednwe tykyqn~nh dh njxkg eafnj Hkou lkexzh]
iqfy;xqye efLtn eafnj LFky ij] lksjkoUne efLtn eafnj LFky ij] fr:ijadq.ke igkM+h ds Åij fldUnj
efLtn czá ckS) vkSj tSu efUnjksa ds vo”ks’kksa ij]
mŸkjh vjdkV tuin
vjdksV eqfLyeksa ds vkf/kiR; ds iwoZ ;g eafnjksa dk “kgj Fkk] tkek efLtn eafnj LFky ij]
lknrqYyk [kku dk xqEcn vk=s; eafnj Hkou lkexzh ls] Vhiw vkSfy;k dh etkj vkSj efLtn eafnj
LFky ij] lbZn gqlSu “kkg dh njxkg eafnj LFky ij] dyk dh efLtn eafnj LFky ij] “kkg gqlSu fp”rh
dh efLtn eafnj LFky ij] ikik lkfgc dh xqEcn vkSj efLtn eafnj LFky ij] “kkg vterqYyk dkfnj dh
etkj vkSj efLtn eafnj LFky ij] “ks[k uRFkj dh efLtn eafnj LFky ij] eqjkn “kkg dh efLtn eafnj
LFky ij] ehj vlnqYyk [kku dh efLtn eafnj LFky ij] ekSyoh teky vyh dh efLtn eafnj LFky ij]
lbZn egen mQZ ;kj ihj dk xqEcn vkSj efLtn eafnj LFky ij] pank lkfgc dh efLtn eafnj LFky ij]
feLdhu “kkg dh efLtn ihj dk xqEcn eafnj LFky ij] gtjr mLeku [kku ljoj dh etkj vkSj efLtn eafnj
LFky ij] eqxykuh ds edcjs esa efLtn eafnj LFky ij] xqyke jlwy [kku dh efLtn eafnj LFky ij]
“kkg xqyke gqlSu njxkgh dh efLtn eafnj LFky ij] gkfQt vCnqy vtht dh efLtn eafnj LFky ij]
gkfQt djheqYyka dh efLtn eafnj LFky ij] rktiqjk esa xqEcn vkSj efLtn eafnj LFky ij]
“kgj ds ckgj
dkfry ik.Mq ljxqjksg dk rfd;k eafnj LFky ij] vgen rkfgj [kku dh xqEcn vkSj efLtn eafnj LFky
ij] efLtn [kkudkM dfczLrku vkSj gluiqjk esa xqEcn eafnj LFky ij] gtjr vUrj tkeh dh xqEcn
vkSj bZnxkg eafnj LFky ij] lkfcr vyh “kkg dh rfd;k eafnj LFky ij] lS;n djhe eqgEen dkfnjh dh
etkj vkSj efLtn eafnj LFky ij] lknreUn [kku dh efLtn eafnj LFky ij] vcqy glu tkfdja dh efLtn
eafnj LFky ij] nkÅn csx dh efLtn eafnj LFky ij] gtjr “kkg ukflj dk xqEcn vkSj efLtn eafnj
LFky ij] iaqth dh efLtn eafnj LFky ij] ;knqYyk “kkg dh etkj eafnj LFky ij] jaxhu efLtn eafnj
LFky ij] iSxEcj dk infpUg eafnj dks ifjoÆrr dj] vÆ.k nks efLtnsa eafnj LFky ij] lkr “kghnksa
dh njxkg eafnj LFky ij] djs ukSyk[k xqEcn xkSre vkSj fo”ok fe= eafnj dks ifjoÆrr dj]
dkosjhikd bZnxkg eafnj LFky ij] rfd;k eafnj LFky ij] rhu efLtnsa eafnj LFky ij] uqljrx<+ dbZ
efLtnsa vkSj etkjsa ¼/oLr fdys esa½ eafnj LFky ij] ihjekfyid okftn “kkg pEikj iks”k dh etkj
eafnj LFky ij] jeuk der~ “kkg dh efLtn eafnj LFky ij] “kkg lkfnd rcdkrh dh rfd;k eafnj LFky ij]
csYywj tkek efLtn eafnj LFky ij] NksVh efLtn eafnj LFky ij] uwj efLtn dkfnjh dbZ eafnj u’V
fd, dh etkj eafnj LFky ij] “kkg vCnqy glu dkfnjh dh etkj eafnj LFky ij] vCnqy yrhQ tkSdh dh
etkj eafnj LFky ij] vyh gqlSuh fp”rh dh etkj eafnj LFky ij] gtjr vyh lqYrku dh etkj eafnj LFky
ij] vehu ihj dh etkj eafnj LFky ij] “kkg yqRQqYykg dkfnjh dh etkj eafnj LFky ij]
mŸkjh vjdkV tuin
lkfgc ikn”kkg dkfnjh dh etkj eafnj LFky ij] okyktkguxj igkM+h ij ihj lkfgc dh etkj vkSj efLtn
eafnj LFky ij] oyh eqgEen isV~Vk efLtn eafnj LFky ij]
jkeukFkiqje tuin
,:oMh gtjr bczkfge “kghn dh njxkg eafnj LFky ij] gtjr Qd:n~nhu “kghn dh etkj eafnj LFky ij]
fdykdjh tkek efLtn eafnj LFky ij] eqgEen dkfle vIik dh njxkg eafnj LFky ij] vIijiYyh efLtn
eafnj LFky ij] iksfj;kiV~Vue lS;n lqYrku okyh dh njxkg eafnj LFky ij] oksfyuksDde iYyhokly
efLtn ¼1417&18½ eafnj LFky ij] dVqiYyh dh njxkg ¼1428½ eafnj LFky ij] jkeukFkiqje
iqjkuh efLtn eafnj LFky ij]
nf{k.k vjdkV tuin
vkuUniqj efLtn eafnj LFky ij] fpV~Ecje yky[kku efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] uoy [kku efLtn
eafnj Hkou lkexzh ls] bZnxkg eafnj Hkou lkexzh ls] vehuqn~nhu fp”rh dh etkj eafnj Hkou
lkexzh ls] lS;n gqlSu dh etkj eafnj Hkou lkexzh ls] fxaxh efLtn ¼1718½ eafnj Hkou lkexzh ls]
efLtn ¼1718½ eafnj Hkou lkexzh ls] fdys dh efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] dkosjhisV dyUnj
“kkg dh etkj eafnj Hkou lkexzh ls] eUtdqQe “kkg vCnqjZghe dh etkj eafnj Hkou lkexzh ls]
eUlwjkisVk bfrckj [kku dh efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] ufYydqIie efLtn eafnj Hkou lkexzh ls]
“k[ks ehjku lkfgc dh etkj eafnj Hkou lkexzh ls] iUuqfr efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] uwj eqgEen
dkfnjh dk xqEcn eafnj Hkou lkexzh ls] Lokehoje efLtn eafnj LFky ij] rkjkdEckjh efLtn eafnj
LFky ij] “ks[k bLekby lkfgc dh etkj eafnj LFky ij] fr:eyjuiVue vCnqy dkfnj ;kehuh dh etkj
eafnj LFky ij] okjkpdqjh “kkg tyky gqlSuh dh etkj eafnj LFky ij]
ratkoqj tuin
vEekiV~Vk efLtn eafnj LFky ij] eqbZuqn~nhu gqlSu dkfnjh dh etkj eafnj LFky ij] “kkg tkQj
dh etkj eafnj LFky ij] by;qj efLtn eafnj LFky ij] buk;rqYykg nhjos”k dh etkj eafnj LFky ij]
eqgEen eLrku dh etkj eafnj LFky ij] ehjku gqlSu dh etkj eafnj LFky ij] dkjkEcjh vjc “kghn dh
etkj eafnj LFky ij] eqCryk “kkg dh etkj eafnj LFky ij] dqfjD;ky iy;e efLtn eafnj LFky ij] ednwe
gkth dh njxkg eafnj LFky ij] ednwe tgku “kkg dh etkj eafnj LFky ij] dqjdqfV glu dkfnjh dh
xqEcn eafnj LFky ij] dq”kyiy;e gtjr rkt fQjkd cnu”kkgh eafnj LFky ij] fgnk;r “kkg vjtkuh dh
etkj eafnj LFky ij] ;kj “kkg gqlSu “kkgh dh etkj eafnj LFky ij] ukxqj efLtn eafnj LFky ij] dkfnj
oyh “kkg dh njxkg eafnj LFky ij] mjupsjh ij dqrcqn~nhu dh etkj eafnj LFky ij] fot; lqYrku
ednwe dk xqEcn eafnj LFky ij] oM;kjdjh ckck lkfgc “kkghn dh etkj eafnj LFky ij]
fr:fpjkiYyh tuin
iqRrqj etkj eafnj Hkou lkexzh ls] fr:fpjkiYyh uRFkkj “kkgh oyh dh njxkg f”ko eafnj dks
ifjoÆrr dj f”kofyax dks ySEi iksLV dh rjg ç;qDr fd;k x;k] efLtn , eqgEenh eafnj LFky ij] ckck
eqghmn~nhu ljeLr dh etkj eafnj LFky ij] gtjr QrqYykg uwjh dh etkj eafnj LFky ij] “kEl ijku dh
etkj eafnj LFky ij] lS;n vCnqy ogkc dh etkj eafnj LFky ij] “kkg QtqYykg dkfnjh dh etkj eafnj
LFky ij] “kkg ulh:n~nhu dh etkj eafnj LFky ij] Qjhnqn~nhu “kghn dh etkj eafnj LFky ij] gtjr
pkan eLrku dh etkj eafnj LFky ij] fruwj esa lS;n tSuqy vkcnhu dh etkj eafnj LFky ij] lS;n
djheqn~nhu dkfnjh dh etkj eafnj LFky ij] vyheqYykg “kkg dkfnjh dh etkj eafnj LFky ij] “kkg
bekeqn~nhu dkfnjh dh etkj eafnj LFky ij] dkdh “kkg dh etkj eafnj LFky ij] [oktk vehuqn~nhu
fp”rh dh etkj eafnj LFky ij] [oktk vgen “kkg gqlSu fp”rh dh etkj eafnj LFky ij] “kkghdk dh etkj
eafnj LFky ij] “kkg tekyqn~nhu gqlSu fp”rh dh etkj eafnj LFky ij] dkf;e “kkg ftlus 12 eafnj
/oLr fd, dh etkj eafnj LFky ij] eqlsQ “kkg lqgjkonhZ;k dh etkj eafnj LFky ij] bRrsQkd “kkg dh
etkj eafnj LFky ij] lS;n tyky dkfnjh dh etkj eafnj LFky ij] eRrkc “kkg f”kjkth lqgjkonhZ;k dh
etkj eafnj LFky ij] gkth bczkfgek dh efLtn eafnj LFky ij] ofydksUMkiqje fdys ds lkeus dh
efLtn eafnj dks ifjoÆrr dj] efLtn ds ikl dh etkj eafnj dks ifjoÆrr dj] “ksj [kku dh efLtn
¼1690½ eafnj LFky ij] iqjkuh tkek efLtn eafnj LFky ij]
fr:usyosYyh tuin
vEcklenzqe /oLr fdys ds ikl gtjr jgerqYykg dh etkj eafnj LFky ij] d;yiV~Vue isfj;kiYyh efLtn
¼1336&37½] fl:iYyh efLtn eafnj LFky ij] u;ukj eqgEen dh njxkg eafnj LFky ij] e:dqfM;jiYyh
efLtn eafnj LFky ij] fr:usYosYyh tkek efLtn eafnj Hkou lkexzh ls]
vkU/kz çns”k
vkfnykckn tuin
egqj igkM+h ij fdys esa efLtn eafnj LFky ij]
vuUriqj tuin
xqVh igkM+h fdys dk ços”k }kj eafnj Hkou lkexzh ls] dksfMjh tkek efLtn eafnj LFky ij]
dksukdks.Myk cktkj esa efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] is.kqdksaMk eafnj Hkou lkexzh ls] fdys
esa efLtn eafnj dks ifjoÆrr dj] “ksj [kku dh efLtn ¼1546½ eafnj dks ifjoÆrr dj] cc;;k dh njxkg
bZ”oj eafnj dks ifjoÆrr dj] tkek efLtn ¼1664&65½ eafnj LFky ij] “kkg Qd:m~nhu dh njxkg
¼1293&94½ eafnj LFky ij] rMi=h tkek efLtn ¼1695&96½ eafnj LFky ij] bZnxkg
¼1725&26½ eafnj LFky ij] FkqEeyk efLtn ¼1674&75½ eafnj LFky ij]
dqMIika tuin
dqMIik Hkki lkfgc dh efLtn ¼1692½ eafnj LFky ij] bZnxkg ¼1717&18½ eafnj LFky ij]
cgknqj [kku dh efLtn ¼1722&23½ eafnj LFky ij] “kkg vehuqn~nhu xslw njkt dh njxkg
¼1736&37½ eafnj LFky ij] nqOoq: efLtn eafnj LFky ij] xkaMhdksV tkek efLtn ¼1690&91½
eafnj LFky ij] xq.MykdqaVk nLrxhjh njxkg eafnj LFky ij] xq:edks.Mk fdyk vkSj dqN vU;
eqfLye Hkou eafnj Hkou lkexzh ls] tEeyeMqxw tkek efLtn ¼1794&95½ eafnj LFky ij]
taxyiYyh nLrxhj Lokeh dh njxkg taxe eafnj dks ifjoÆrr dj] fl)ore dqrqc “kkgh efLtn ¼1808½
eafnj Hkou lkexzh ls] tkek efLtn ¼1701½ eafnj Hkou lkexzh ls] fcfLeYyk [kku dkfnjh dh
njxkg eafnj Hkou lkexzh ls] fdyk vkSj ços”k }kj eafnj Hkou lkexzh ls] pkSd dh efLtn eafnj
LFky ij] oqrqdq: ufyxksrks dh efLtn eafnj LFky ij] iqRrqfe;kisV dh efLtn eafnj LFky ij]
iqoZ xksnkojh tuin
fcDdkoksyq efLtn eafnj Hkou lkexzh ls]
xqUVwj tuin
futkeiV~ue “kkg gSnjh dh njxkg ¼1609½ eafnj LFky ij] fo.kqdksUMk tkek efLtn
¼1640&41½ eafnj LFky ij]
gSnjkckn tuin
fpDdyxksMk efLtn ¼1610½ eafnj LFky ij] njxkg “kkg oyh dh njxkg ¼1601&02½ eafnj LFky
ij] xksydq.Mk tkek efLtn cky fglkj eafnj LFky ij] rkjkerh efLtn eafnj LFky ij] gSnjkckn ewlk
dkfnjh dh njxkg eafnj LFky ij] fi:ydksaMk igkM+h efLtn ¼1690½ eafnj LFky ij] Vksyh efLtn
¼1671½ eafnj LFky ij] fe;ka fe”d dh njxkg ¼1680½ eafnj LFky ij] eksfeu pqai dh njxkg
vkfy;kckn ¼1322&23½ eafnj LFky ij] gkth deky dh efLtn ¼1657½ eafnj LFky ij] csxe efLtn
¼1593½ eafnj LFky ij] bLyke [kku uD”kcUnh dh njxkg eafnj LFky ij] “kkg nkÅn dh njxkg
¼1369&70½ eafnj LFky ij] tkek efLtn ¼1597½ eafnj LFky ij] eSlkjke xksydq.Mk fot; ds
mijkUr vkSjaxtsc us 200 eafnjksa dks /oLr dj efLtn dk fuekZ.k fd;kA fldUnjkckn dne jlwy
eafnj LFky ij] “ks[kisV “ks[k dh efLtn ¼1633&34½ eafnj LFky ij] ljk;okyh efLtn
¼1678&79½ eafnj LFky ij]
djheuxj tuin
/kjeiqjh efLtn ¼1693½ f=dqVk eafnj LFky ij] ,yaxMy ealwj [kku dh efLtn ¼1525½ eafnj
LFky ij] vkyexhjh efLtn ¼1696½ eafnj LFky ij] dys”oje~ vkyexhjh efLtn eafnj LFky ij]
lksuhisV vkyexhjh efLtn eafnj LFky ij] oseyokM+k eqfLye lar dh etkj eafnj LFky ij]
xqMhesV~Vk fdys esa efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] xqMq: tkek efLtn ¼1497½ eafnj Hkou
lkexzh ls] xqaMwj tkek efLtn eafnj dks ifjoÆrr dj] dks.MkiYyh efLtn ¼1482½ eafnj LFky ij]
cajnkSyk dh njxkg eafnj Hkou lkexzh ls] vkne dh dne “kjhQ eafnj dks ifjoÆrr dj] eNyhiV~ue
tkek efLtn eafnj LFky ij] bZnxkg eafnj LFky ij] uanhxzke tkek efLtn eafnj LFky ij] isMkuk
bLekby dh efLtn eafnj LFky ij] jktdksaMk efLtn ¼1484½ eafnj LFky ij] rsaxM+k efLtn eafnj
LFky ij] rqdZ”kkyse xkfyc “kghn dh njxkg eafnj LFky ij] okM+iYyh ujflagLokfeu eafnj ikl
efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] fot;okM+k tkek efLtn eafnj LFky ij]
dquwZy tuin
vMks.kh tkek efLtn ¼1668&69½ dqN eafnjksa dh lkexzh ls] igkM+h esa efLtn eafnj Hkou
lkexzh ls] fdyk ¼1676&77½ eafnj Hkou lkexzh ls] dEce tkek efLtn ¼1649½ eafnj LFky ij]
xfpukyk efLtn ¼1729&30½ eafnj LFky ij] gkoyh tkek efLtn eafnj Hkou lkexzh ls]
djheqM~Mqyk njxkg vDdknsoh eafnj Hkou lkexzh ls] dksV~VkdksV tkek efLtn ¼1501½
eafnj LFky ij] dquwZy ihj lkfgc dk xqEcn ¼1637&38½ eafnj LFky ij] tkek efLtn ¼1667½
eafnj LFky ij] yky efLtn ¼1738&39½ eafnj LFky ij] ilqiyk dyku efLtn eafnj LFky ij] latuey
efLtn eafnj LFky ij] fl)s”oje~ v”kqj[kkuk eafnj Hkou lkexzh ls] ;knoYyh etkj vkSj efLtn eafnj
LFky ij] tqgjkiqj dkfnj “kkg cq[kkjh dh njxkg eafnj LFky ij]
egcwc uxj tuin
vkyeiqj dyk dh efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] tkrçksy lbZn “kkg njos”k dh njxkg eafnj Hkou
lkexzh ls] dksMkUxy gtjr futleqn~nhu dh njxkg eafnj LFky ij] tkek efLtn eafnj LFky ij] dq.nqx
tkek efLtn ¼1470&71½ eafnj LFky ij] ikjxh tkek efLtn ¼1470½ eafnj LFky ij] lkseflyk
dekyqmn~nhu ckck dh njxkg ¼1642&43½ eafnj LFky ij]
esMd tuin
v.Mksy iqjkuh efLtn eafnj LFky ij] dksekVwj iqjkuh efLtn eafnj LFky ij] esMd eqckjd egy ds
ikl efLtn ¼1614½ fo’.kq eafnj LFky ij] fdyk eafnj Hkou lkexzh ls] iyr efLtn eafnj LFky ij]
iVUos: tkek efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] “ks[k bczkfge ¼ednwe th½ dh njxkg ¼1583½ efLtn
eafnj LFky ij] v”kjQ[kkuk eafnj LFky ij] fdyk ¼1698½ eafnj Hkou lkexzh ls]
uyxksaMk tuin
nsojdksaM+k dqrqc “kkgh efLtn eafnj Hkou lkexzh ls] “kjhQqn~nhu dh njxkg ¼1579½ eafnj
LFky ij] dkfnj “kkg oyh dh njxkg ¼1591½ eafnj LFky ij] xkthuxj efLtn ¼1576&77½ eafnj
LFky ij] uyxks.Mk x<+h efLtn eafnj LFky ij] “kkg yrhQ dh njxkg eafnj LFky ij] dqrqc “kkgh
efLtn ¼1897½ eafnj LFky ij] iaxy vkyexhjh efLtn eafnj LFky ij]
usYywj tuin
d.Mqdq: pkj efLtnsa eafnj LFky ij] usYywj njxkfeRok njxkg vDdklkyhLojk eafnj Hkou lkexzh
ls] iksMkby njxkg eafnj LFky ij] mn;fxjh tkek efLtn ¼1642&43½ eafnj Hkou lkexzh ls]
NksVh efLtn ¼1650&51½ eafnj Hkou lkexzh ls] fdyk eafnj Hkou lkexzh ls]
futkekckn tuin
ckydq.Mk iRFkj dh efLtn eafnj LFky ij] bZnxkg eafnj LFky ij] cks/ku nsoy efLtn tSu eafnj dks
ifjoÆrr dj] iRFkj dh efLtn eafnj LFky ij] vkyexhjh efLtn ¼1654&55½ eafnj LFky ij] MqMdh
v”kjQ[kku eafnj Hkou lkexzh ls] QrqYykiqj eqvkLdjh efLtn ¼1605&06½ eafnj LFky ij]
mLekukckn tuin
vkSlk tkek efLtn ¼1680&81½ eafnj LFky ij]
jaxkjsM~Mh tuin
egs”oj efLtn ¼1687½ enUuk iafMr ds eafnj ds LFkku ij
Jhdkdqye tuin
bPpkiqje dqN efLtnsa eafnj LFky ij] dfyaxiV~ue lS;n eqgEen enuh dh njxkg ¼1619&20½
eafnj Hkou lkexzh ls] Jhdkdqye tkek efLtn ¼1641&42½ eafnj LFky ij] cUns “kkg oyh dh
njxkg ¼1641&42½ eafnj LFky ij] vVkjokyh efLtn ¼1671&72½ eafnj LFky ij] cq<kuqn~nhu
vkSfy;k dh njxkg eafnj LFky ij]
fo”kk[kkiV~ue tuin
t;uxje~ njxkg eafnj LFky ij] fo”kk[kkiVue~ dh njxkg eafnj LFky ij]
okjaxy tuin
tkQjx<+ tkek efLtn eafnj LFky ij]
if”pe xksnkojh tuin
,yq: fdyk eafnj Hkou lkexzh ls] lokbZ efLtn eafnj dks ifjoÆrr dj] dkth gkÅl lkses”oj eafnj
Hkou lkexzh ls] uhM+oksyq efLtn egknso eafnj Hkou lkexzh ls] jkteqUnjh tkek efLtn
¼1324½ os.kqxksikyLokfeu eafnj dks ifjoÆrr dj]