Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
dI
svYjIvnI
Bwg - I
gurbcn cMd ‘cODrI’ dI svYjIvnI 2011
ivSw-sUcI
1. mu~KbMD 1
2. pRSMsw Aqy DMnvwd 3
3. jnm, bcpn Aqy ividAw 7
4. nOkrI 8
5. ienmwndwrI leI pRSMsw: myrw sUtkys bdl jwxw 11
6. spIkr swihb dy ivdyS tUr dOrwn “fwk” 15
7. myrI Aqy myrI Drm-pqnI dI pihlI AmrIkw PyrI 18
(1985)
8. myrI poqrI AwSnw rwj dw jnm 20
9. iptsbrg (kYlI&ornIAw) dI PyrI 22
10. AmrIkw dI myrI dUsrI PyrI: A~KW dI joq muV pRwpq hoeI 23
11. Srv-SkqImwn prmwqmw, jo srbivAwpk hY dy drSn 25
12. lONg bIc (kYlI&ornIAw) ivc iek nvW stor sQwpq 29
krnw
13. grIn kwrf id~qw jwxw 29
14. lOs eyNjls ivc iek sMsQw ivKy myrI PyrI 31
15. kYnyfw dI myrI pihlI PyrI 32
16. bRyl ieMstIicXUt, AYnwihm, kYlI&ornIAw Aqy 32
ifsitRkt hweI skUl, lw-imrwdw, lOs eyNjls ivKy
dw^lw
17. klwsW AtYNf krn dw iek dhwkw 35
18. vDyry igAwn pRwpq kr skdw sI 38
19. hYlQ, hYpInY~s AYNf ihaUmr qy iek Epn hwaUs sYmInwr 38
20. XU.AYs.ey. duAwrw nwgirkqw id~qI jwxI 40
21. ieMfIAw ivc swfy pirvwr dI rI-XUnIAn (1998) 41
22. myry v~fy pu~qr Aqy nUMh dy ivAwh dI 20vIN vrHygMF 42
mnwauxw
23. b~icAW nUM pMjwb dIAW v~K-v~K QwvW qy iljwauxw 43
24. mwqw, ipqw, BrwvW Aqy BYxW dw mh~qv 46
25. poqry/poqrIAW: swfy ijgr dy toty[ klym jMpr rYstorYNt 48
(XU.AYs.ey.) ivKy myry aunHW nwl sB qoN v~Dyry ^uSI dy pl
i
gurbcn cMd ‘cODrI’ dI svYjIvnI 2011
ii
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
mu~KbMD
Awpxy jIvn dy v~K-v~K pVwvW qy Bwrq ivc Aqy ivdySW ivc hoey
AnuBvW nUM klmb~D krky ies pusqk nUM ilKx dw ivcwr myry mn ivc
audoN pYdw hoieAw jdoN mYN AmrIkw ivc Awpxy Gr ivc bYTw prmwqmw
duAwrw mYnUM, myrI Drm-pqnI nUM Aqy myry swry pirvwr nUM pRdwn kIqIAW
dwqW leI Sukrwnw kr irhw sI, Aqy ieh soc irhw sI ik dwqy ny swfy
pirvwr dy dohw iDrW (Bwrq ivc Aqy AmrIkw ivc) auh sB kuJ id~qw
hoieAw hY ijsdI swnUM ie~Cw sI[
mYN Awpxy jIvn ivc iek bhuq Coty ivAkqI qoN iek bVy
mwnqwXog Ahudy qy phuMicAw, ieh sB kuJ aus srv-SkqImwn prmwqmw
dIAW b^iSSW sdkw hI hoieAw[ ies leI, ies pusqk ivc, mYN Awpxy
jIvn ivcly sMGrS nUM ibAwn krn dI koiSS kIqI hY[ ies ivc drswey
gey swry q~Q myry jIvn ivc vwprIAW GtnwvW dI hkIkq hn Aqy ho
skdw hY ienHW nUM pVHx nwl hornW, ijnHW ivc myry pirvwr dy mYNbr vI
Swml hn, nUM pRyrxw iml sky[ BwvyN jIvn Aqy iesdy pVwvW dy swry
pihlUAW nUM sMKyp rUp ivc aujwgr krn dw Xqn kIqw igAw hY, pr jo
kuJ prmwqmw ny mYnUM Aqy myry pirvwr nUM id~qw hY, auh swrw ies pusqk
dy kuJ ku si&AW ivc ibAwn nhIN kIqw jw skdw[ srv-SkqImwn
prmwqmw dw DMnvwd krn qoN ielwvw, ies pusqk ivc mYN Awpxy jIvn
dIAW kuJ hor mh~qvpUrx GtnwvW/vwikAw dw vI sMKyp ivc vrxn kIqw
hY[
1
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
mYN dovyN h~Q joV ky Awpxy siqkwrXog ipqw jI Aqy mwqw jI leI
Ardws krdw hW ijnHW ny myry jIvn dy hr pVwA qy mYnMU swQ id~qw Aqy
myrI rihnumweI kIqI, ijsdy is~ty vjoN mYN iek ^uSI BrpUr jIvn bqIq
kr sikAw[ BwvyN myry mwqw Aqy ipqw dovyN guzr cuky hn pr auh sdw
myry ihrdy ivc invws krdy hn[
2
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
3
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
skx[ ies leI, aunHW ny Awpxy kImqI smyN ivcoN jo smW k~iFAw aus
leI vI mYN aunHW dw Sukrguzwr hW[ ieh AiqkQnI nhIN hovygI, pr ieh
hkIkq hY, ik aunHW dI ibhqrIn Aqy zhIn Akwdimk mdd qoN ibnW ies
ikqwb dw quhwfy h~QW ivc hoxw sMBv nhIN sI[ aunHW dI Drm-pqnI
suirMdr kOr, ijnHW dw suBwA bVw cMgw hY, Aqy auh r~b dy ^O& vwly Aqy
bhuq imlxswr hn, duAwrw kIqI geI pRwhuxcwrI leI aunHW dI vI qwrI&
krnw bxdw hY[
mYN Awpxy mwqw-ipqw dw byAMq DnvwdI hW ijnHW ny mYnUM AwpxI
pVHweI krn leI AwigAw id~qI Aqy myrw sm~rQn kIqw, Aqy nwl hI
myrI s&lqw leI mYnUM hr iksm dw mwrg-drSn Aqy shwieqw kIqI[ mYN
AwpxI Drm-pqnI SRImqI pRIqm kOr dw vI DnvwdI hW, ijnHW ny myry
jIvn dy hr pVwA qy myrI mdd kIqI Aqy myry moFy nwl moFw joiVAw[
auh iek bVy shuxy, v&wdwr Aqy sw&-ihrdy vwlI AOrq hn Aqy myry
pws aunHW dI qwrI& krn leI Al&wz nhIN hn[ mYN ies pVwA qk
isr& aunHW dy cMgy Aqy pRsMswXog swQ kwrx hI phuMc sikAw hW[
mYN Awpxy b~icAW, ^ws krky dyv-A~bw, jo XU.AYs.ey. ivc rihMdy
hn, Aqy cmn-aUSw Aqy fw. sohx lwl-inrmljIq (gogI), jo ieMfIAw
ivc hn, ijnHW ny mYnUM Aqy myrI Drm-pqnI nUM pUrw Awdr/siqkwr id~qw
hY Aqy hr iksm dI mdd kIqI hY, dw bVw DnvwdI hW[
mYN Awpxy shurw swihb Aqy s~s swihbw Aqy aunHW dy b~icAW/Aqy
poqirAW/poqrIAW Aqy dohqirAW/dohqrIAW dw vI DnvwdI hW ijnHW ny
mYnUM ipAwr/sm~rQn id~qw Aqy swnUM pUrw Awdr Aqy sihXog id~qw[ aunHW
dw Awdr siqkwr Ajy vI ausy qrHW brkrwr hY[
4
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
SRI Awqmw isMG kYroN, suprfMt (irtwierf) Aqy SRI qwrw isMG,
ifptI sYktrI (irtwierf), pMjwb ivDwn sBw, cMfIgVH, vI ivDwn sBw
ivc myry syvw-kwl dy dOrwn Aqy aus qoN bwAd vI smyN-smyN qy id~qI geI
bhumu~lI shwieqw Aqy mwrg-drSn leI myry ivSyS Dnvwd dy pwqr
hn[ mYN SRI gurmIq cMd sVoAw, AMfr sYktrI (irtwierf), pMjwb
srkwr; rGbIr isMG iF~loN, swbkw E.AYs.fI., Xojnw ivBwg, pMjwb;
qrsym lwl hIr, suprfMt (irtwierf), isMjweI ivBwg, pMjwb; AYc.AYl.
j~sI, mYnyjr, sYNtRl bYNk Aw& ieMfIAw; bUtw rwm (XU.AYs.ey.) Aqy
ieMfIAw Aqy ivdyS ivc Awpxy swry inkt sbMDIAW dw, aunHW duAwrw
smyN-smyN qy mdd, sihXog Aqy bhumu~ly mwrg-drSn leI DnvwdI hW[
ies sbMDI mYN ivSyS qOr qy nW lvWgw ibSn d~q – drSnw (XU.AYs.ey.),
bldyv msqwnw (XU.ky.) Aqy prmjIq Bu~tw, kyvl bolInw Aqy pRym kumwr
cuMbr (XU.AYs.ey.)[ mYN SRI hrnwm isMG spu~qr cODrI dsONDw isMG, swbkw
AYm.AYl.ey. Aqy SRI mihMgw rwm sUMF, jo ik PUNSGOVA, UK dy
kRmvwr pRYzIfYNt Aqy sYktrI hn, dw vI aunHW duAwrw nw kyvl id~qy gey
Awdr Aqy siqkwr leI s~cy idloN DnvwdI hW, blik ies leI vI ik jo
auh pMjwb ivc vsdy Awpxy puSqYnI ipMfW dy lokW dI bylwg syvw kr rhy
hn, auh slwhuxXog hY[ mYN Awpxy puSqYnI ipMf SyrgVH dy vwsIAW dw
sdw irxI hW ijnHW ny sdw mYnUM jIvn ivc cMgIAW g~lW is~Kx leI myrw
mwrg-drSn kIqw[ mYN AwpxI ieMstIicaUSn, Bwv pMjwb ivDwn sBw
sk~qryq, ijsny mYnUM Awpxy Aqy Awpxy pirvwr dw jIvn bxwaux ivc
mdd kIqI, qoN bhuq kuJ is~iKAw[ mYN aus sMsQw dw vI bhuq irxI hW[
5
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
6
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
bVw kwbl tIcr sI Ajy vI mYnUM bVw snyh krdw hY Aqy auh myrw im~qr
vI hY[
mYN jyAn-mrI gwrlYNf (XU.AYs.ey.), jo myrI sYikMf lYNgueyj ieMgilS
dI swbkw tIcr sI, dw vI DnvwdI hW, ikauNjo ausny myry AMdr iek ipqw
dy snyh nUM Bwrq ivc vsdI AwpxI DI dI kmI mihsUs nhIN hox id~qI[
mYN bljIq kY~n dw vI DnvwdI hW, ijsny myry AMdr skwrwqmk
(pwzIitv) soc dI Bwvnw aupjweI[
mYN primMdr isMG sMDU (muhwlI) Aqy Aslwmwbwd, huiSAwrpur
(pMjwb) dy prSoqm kumwr hIr dw vI Dnvwd krdw hW ijnHW ny Awpxy
Awto-irkSw sdw myry leI muh~eIAw krvw ky myrw iek QW qoN dUjI QW
jwxw sihjw, suKwlw Aqy iksy iksm dI qklI&-rihq bxwieAw[
ieh pusqk, A~j imqI 18 &rvrI, 2011, nUM irlIz
kridAW mYnUM bVI pRsMqw ho rhI hY ikauNik A~j sRI gurU rvIdws
jI mhwrwj dw 634vW jnm idvs vI hY[
7
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
myrw jnm pMjwb dy qihsIl Aqy izlHw huiSAwrpur dy iek Coty ijhy
ipMf SyrgVH ivKy hoieAw[ skUl dy irkwrf muqwbk myrI jnm qrIk 20
jnvrI, 1937 hY[ myry mwqw-ipqw ZrIb sn Aqy Bwrq dI jwq pRxwlI
Anuswr iek nIvIN jwqI nwl sbMD rKdy sn[
Awpxy mwqw Aqy ipqw jI dIAW AsIsW Aqy ikrpw sdkw Aqy
Awpxy BrwvW Aqy BYxW, BrjweIAW Aqy hornW dI mdd nwl, mYN 1953
ivc dsvIN dI pRIiKAw Aqy 1964 ivc pRI-XUnIvristI dI pRIiKAw pws
kIqI[
AsIN Awpxw pUrw qwx lwieAw ik koeI nOkrI iml jwvy pr ZrIb
hox krky Aqy koeI cMgI phuMc (is&wrS) nw hox krky, Aqy G~t pVHweI
dI vjHw krky, nOkrI imlx ivc kw&I smW lg igAw[ sB qoN pihlW myrI
pMjwb dy isMjweI ivBwg ivc iek shwiek klrk dI AwswmI qy AwrzI
qOr qy inXukqI hoeI[ myrI nOkrI imlx qoN pihlW swfy pirvwr dy hwlwq
ieMny mwVy sn ik swfy kol koeI vI pYsw nhIN sI Aqy nw hI jIvn bsr
krn dIAW hor vsqW Awid hI[ aus vyly swfy pirvwr ivc cwr mYNbr
sn, Bwv myry mwqw jI, mYN, myrI Drm-pqnI Aqy myrw v~fw pu~qr (dyv
rwj), ikauNik myry ipqw jI jdoN mYN skUl ivc pVH irhw sI, Akwl-clwxw
kr gey sn[ aunHW idnW ivc swfy leI bVIAW AOkVW drpyS sn[
8
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
nOkrI
kuJ smyN bwAd, Swied iek swl bwAd, myrI bdlI biTMfy ho
geI[ mYN bVI iemwndwrI nwl Awpxw kMm krn dI koiSS kIqI[ iek
idn iek izmINdwr swfyy d&qr ivc AwieAw: aus idn myry qoN auprlw
A&sr Cu~tI qy sI[ aus izmINdwr ny “moGy” leI id~qI AwpxI ArzI dy
sbMD ivc pu~iCAw[ mYN aus nUM loVINdI jwxkwrI dy id~qI Aqy aus ny mYnUM
5 jW 10 rupey dw not id~qw Aqy ikhw ik mYN Gr mTweI lY jwvW[ aunHW
idnW ivc myrI Drm-pqnI Aqy myrw bytw dyv rwj hwl hI ivc SyrgVH qoN
biTMfy Awey sn[ mYN auh not AwpxI pYNt dI jyb ivc r~K ilAw[ sMjog
nwl ausy Swm mYN isnmw hwl ivc koeI ipkcr vyKx clw igAw[ myrI
Drm-pqnI ny mgroN kpVy Doqy ijnHW ivc myrI auh pYNt vI sI[ audoN kpVy
9
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
Dox leI pihlW kpiVAW nUM swbx dy tukiVAW vwly pwxI ivc pw ky
aubwilAw jWdw sI[
ieh myry leI pihlw sbk sI ik swnUM iksy koloN koeI pYsw nhIN
lYxw/pRwpq krnw cwhIdw isvwey ausdy jo AsIN kmwieAw hovy[ aus idn
prmwqmw ny myry auqy b^iSS kIqI Aqy mYnUM mn dw sMqoK pRwpq hoieAw[
aus idn qoN mYnMU ivSvws b~J igAw ik prmwqmw sdw myry AMg-sMg hY
Aqy auh hr kwrj ivc myrw shweI hY[
jdoN mYN biTMfw ivKy bqOr iek shwiek klrk dy kMm kr irhw sI
qW A^bwr ivc iek ^br CpI ik p~kI nOkrI pRwpq krn keI swnUM
subwrfInyt srivisz slYkSn borf, pMjwb, cMfIgVH, pws AplweI
krnw cwhIdw hY[ mYN AwpxI ArzI dy id~qI Aqy AMgRyzI dw tweIp tY~st
vI pws kr ilAw[ aukq borf ny pMjwb ivDwn sBw sk~qryq, cMfIgVH
(pMjwb lYijslyitv AsYNblI sYkrItyrIeyt) ivc bqOr klrk myry nwm dI
is&wrS kr id~qI – ieh Swied 1957-58 dI g~l hY[
mYN pMjwb ivDwn sBw sk~qryq ivc bqOr iek isvl krmcwrI dy
39 swl qoN v~D dI nOkrI kIqI Aqy Awpxy mwqw, ipqw, Awpxy A&srW
Aqy mwqihqW, Awpxy sih-krmIAW, Awpxy BrwvW, AwpxI BYx, AwpxI
Drm-pqnI, Awpxy b~icAW, Awpxy irSqydwrW, Awpxy dosqW, Awpxy
10
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
11
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
iek v~fw sony dw sY~t, kMnW dIAW vwlIAW, muMdrI Aqy kWty, Awid[ aus
vyly dy ihswb nwl aunHW swirAW dI kImq lgBg 11 hzwr rupey hovygI[
Agly idn svyry hI mYN Awpxy cwcw SRI mMgq rwm dy nwl ipRMsIpl
rlw rwm, fI.ey.vI. kwilj, huiSAwrpur, jo aunHW idnW ivc AYm.AYl.ey.
vI sn, dy pws igAw[ AsIN ijMny hor ivAkqIAW nUM ds skdy sI, nUM vI
ies Gtnw bwry sUicq krn dI koiSS kIqI[ ausy idn do-iqMn ivAkqI
ijnHW ivc ipMf bwhovwl dw srpMc vI sI, myry Gr Awey Aqy aus sUtkys
dI mwlkI dw dwAvw kIqw[ AsIN aunHW nUM ikhw ik ikauNjo mwmlw au~c-
p~Dr qk phuMc cu~kw hY, ies leI AsIN aunHW nUM sUtkys auQy nhIN dy
skdy[ AsIN ifptI kimSnr, huiSAwrpur dy d&qr gey Aqy aunHW dy
Snw^q Awid qsdIk krn auprMq auh sUtkys swry swmwn sihq aunHW nUM
sONp id~qw igAw[ aunHW ny mYnUM 20 rupey ienwm dy qOr qy id~qy[ mYN aunHW nUM
auh 20 rupey vwps kridAW ikhw ik ieh rkm myry vloN auh AwpxI DI
(dulhn) nUM myrI BYx smJ ky Sgn dy qOr qy dy dyx[ aunHW ny myrI ieh
gl mMn leI[
12
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
myry sUtkys ivc isr& do cwr kpVy Aqy iek KysI sI[ aus ivc
myrw koeI pqw Awid vI nhIN sI iliKAw hoieAw[
bihrhwl, jdoN Cu~tIAW qoN bwAd mYN d&qr phuMicAw qW swry mYnUM
ies sbMDI pu~Cx l~gy[ auh swry ies sbMDI A^bwrW ivc CpI ^br qoN
myrI iemwndwrI bwry bhuq ^uS sn[ mYN vI ieh jwx ky ik ieh mwmlw
A^bwrW ivc surKIAW nwl CipAw hY hYrwx Aqy ^uS vI sW[
d&qr ivc myry sihkrmI, Awps ivc pYsy iek~Ty krn l~gy qw
ik auh mYnUM Aijhy iemwndwrI vwly kwrj leI ienwm dy skx ijs sbMDI
auh bVw grv mihsUs kr rhy sn[
ies smyN dy dOrwn mwnXog spIkr srdwr guridAwl isMG iF~loN nUM
SRI sUby isMG, AweI.ey.AYs. ifptI kimSnr, huiSAwrpur, pwsoN iek
fI.E. (ArD-srkwrI) p~qr pRwpq hoieAw ijs ivc ieh is&wrS kIqI
geI sI ik mYnUM iek ZrIb nIvIN jwq dw hox qy vI imswlXog iemwndwrI
ivKwaux kwrx koeI Xog purskwr dI id~qw jwxw cwhIdw hY[
13
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
kuJ smyN mgroN, myry iksy SuB-icMqk ny mYnUM pu~iCAw ik kI qYnUM pqw
hY ik ifptI kimSnr, huiSAwrpur nUM is&wrS ikauN nhIN ByjI jw rhI[
mYN au~qr id~qw ik mYnUM nhIN pqw ik Xog purskwr dI is&wrS ikauN nhIN
kIqI geI[ aus ny mYnUM ikhw ik ikauNik qUM pyNfU ielwky dy iek ZrIb
vrg nwl sbMDq hYN, ies leI sbMDq A&srW ny qyrI iemwndwrI dI
kdr nhIN pweI[ ies leI, kys dwKl d&qr (bMd) kr id~qw igAw hY[
14
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
Swied, sUtkys dy kys ivc hoeI myrI pRSMsw Aqy ies sbMDI
C~pIAW ^brW dy krky mYnUM srdwr guridAwl isMG iF~loN, mwnXog
spIkr, pMjwb ivDwn sBw, dy in~jI Amly ivc inXukq kIqw igAw[
spIkr swihb dy bwhrly mulkW dy dOry dOrwn ByjI jwx vwlI “fwk”
15
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
SRI Dr nUM myry qy S~k sI Aqy aunHW nUM koeI Zlq&ihmI sI ik mYN
il&w&w fwk ivc nhIN ByijAw[ jdoN vI aunHW ny mYnUM ies bwry pu~Cxw, qW
mYN aunHW nUM auhI kwgz ivKwauxw ijs qy fwkKwny dI muhr Aqy postl
srtIi&kyt sI[ iek idn auh myry qy ^&w ho gey Aqy ikhw ik aunHW nUM
pqw hY ik mYN fwk nhIN ByjI Aqy “UPC” &rzI hY[ mYN h~Q joV ky bVI
inmrqw nwl aunHW nUM ikhw ik, jnwb, myry qy XkIn kro mYN fwk ByjI hY
Aqy ieh srtIi&kyt jwhlI nhIN hY[
aunHW ny myry qy XkIn nhIN kIqw Aqy ies sbMDI puils pws F.I.R.
(&rst ien&rmySn irport) drj krvw ky puils duAwrw q&qIS
krvwaux dw mn bxw ilAw[ ies nwl myrI icMqw v~D geI Aqy mYN ieh
socx qy mjbUr ho igAw ik jd mYN koeI Zlq kMm nhIN kIqw, qW i&r
mYnUM ibnW vjHw ikauN prySwn kIqw jw irhw hY[ aunHW idnW ivc SwmIN jdoN
mYN Gr phuMcdw qW myrI Drm-pqnI nUM Aihsws hoieAw ik mYN pihlW vWg
pRsMn nhIN hW Aqy cu~p-cu~p ikauN rihMdw hW[ mYN koiSS kIqI ik aus nUM
swrw kuJ nw d~sW[ pr aus duAwrw bwr-bwr zor dyx qy, mYN aus nUM swrI
g~l d~s id~qI[ qW aus ny ikhw ik quhwnUM au~kw icMqw nhIN krnI
cwhIdI[ jykr quhwfy A&sr ny AijhI kwrvweI krn dw mn bxw ilAw
hY qW AsIN ies ivc kI kr skdy hW? AsIN ies vjHw krky qkrIbn do
h&qy Aiq prySwnI ivc rhy[ iek idn myry A&sr ny kys puils nUM sONpx
dw mn bxw ilAw, pr ausy idn spIkr swihb qoN &on Aw igAw ik
“fwk” vwlw il&w&w aunHW nUM iml igAw hY[ mYnUM ies ^uS^brI imlx qoN
bwAd bVI v~fI rwhq mihsUs hoeI[
16
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
bwAd ivc myry iek im~qr ny mYnUM d~isAw ik myry A&sr nUM myry
sbMDI koeI Zlq-&ihmI ho geI sI[ bihrhwl, ies Gtnw qoN bwAd
aunHW dw myry pRqI rv~eIAw kw&I nrmweI vwlw irhw[
ieh swrw mwmlw BwvyN bVw sw& Aqy suKwlw ijhw sI pr A&srW
nUM ibnW siQqI dy q~QW qoN jwxUM hoey, Awpxy iemwndwr mwqihqW pRqI
AijhI qMg krn vwlI nIqI nhIN ApxwauxI cwhIdI[
sMn 1964 ivc pMjwb srkwr ny lqwVy Aqy ZrIb, smwjk Aqy
ividAk qOr qy p~CVy hoey lokW nUM Awm krky Aqy ivSyS krky AunsUicq
jwqIAW nwl sbMDq ivAkqIAW dI BlweI Aqy ivkws leI hdwieqW jwrI
kIqIAW Aqy Bwrq dy sMivDwn dy muqwbk, Aqy jnsMiKAw ivc aunHW dy
Anupwq dy Anuswr, nOkrIAW ivc ienHW vrgW nUM qr~kI ivc irzrvySn
dyx dI nIqI ApxweI[
aunHW idnW ivc mYN bqOr klrk kMm kr irhw sI[ myry sih-
krmIAW ny ikhw ik ikauNik mYN swrIAW SrqW pUrIAW krdw hW mYnUM
cwhIdw hY ik mYN shwiek dy qOr qy qr~kI id~qy jwx leI ArzI idAW[
mYN ies sbMDI ArzI id~qI, Aqy mYnUM shwiek vjoN qr~kI id~qI geI[
mYN pMjwb ivDwn sBw ivc Awpxw pUrw srivs kwl bVI pRsMnqw-
pUrvk inBwieAw ikauNik myry A&sr Aqy myry mwqihq swry hI bVy hI
shweI, imlvrqn Aqy suihrd ibrqI vwly sn[
17
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
mYN iek Aiq mh~qvpUrx g~l dw izkr krnw cwhWgw jdoN ik mYnUM
sMn 1978-79 ivc iek swl leI fYputySn qy pMjwb rwj SRI gurU rivdws
600vyN jnm idvs kmytI, cMfIgVH dy sk~qr vjoN inXukq kIqw igAw[
ieh kmytI gurU rivdws jI mhwrwj dy 600vyN jnm idhwVy nUM mnwaux
leI iek swl vwsqy giTq kIqI geI sI ijvyN ik hornW smudwieAW
(kimXUintIz) dy gurU swihbwnW dy kys ivc kIqw igAw sI[
18
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
dy nwl hI aus dw swhmxw krn Aqy sulJwaux leI swnUM ihMmq Aqy
AwpxI rihmq vI b^SI[ mYnUM XkIn hY Aqy ieh inScw hY ik prmwqmw
swnUM swirAW nUM swfI BlweI, ^uShwlI Aqy qr~kI leI sdw swfIAW
JolIAW Brdw rihMdw hY[
sMn 1979 ivc myry pu~qr dy ivAwh qoN bwAd auh AmrIkw cly
gey Aqy auQy jw ky vs gey Aqy auh swry jIA ^uSI-^uSI Awpxw jIvn
bqIq kr rhy hn[ Aqy AsIN vI, ieMfIAw Awpxw jIvn AwnMdpUrvk
bqIq kr rhy sW[
sMn 1985 iek bVw ieiqhwsk smW swbq hoieAw jdoN mYN qy myrI
Drm-pqnI pihlI vwr AmrIkw PyrI qy gey[ aus qoN pihlW mYN kdy nhIN
sI soicAw ik iek idn AsIN AmrIkw jwvWgy[ aus smyN AsIN nOr vwk
(lOs eyNjls) dy eyrIey ivc rihMdy sI[ AsIN aus PyrI dw bVw AwnMd
mwixAw Aqy aus dOrwn kYlI&ornIAw styt dy bhuq swry mh~qvpUrx
sQwnW qy gey[ aus Arsy dy dOrwn swfI nUMh Aqy pu~qr ny iek vIfIE
stor KoilHAw, jo ik iek v~fw stor sI[
aus Arsy dy dOrwn iek hor sB qoN mh~qvpUrx g~l jo hoeI auh
sI iptsbrg (kYlI&ornIAw) ivKy gurU rvIdws tYNpl dw audGwtn
smwroh[ mYN Awpxy pirvwr dy hornW mYNbrW nwl ies smwroh ivc iSrkq
kIqI (jUn 2, 1985) jo ik swfy leI bhuq rumWck Gtnw sI[
AsIN AwpxI ies PyrI dy dOrwn ieQy (AmrIkw ivc) kuJ mhIny
rhy Aqy aus mgroN ieMfIAw prq Awey[ ieh swfy jIvn dw bVw
19
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
mh~qvpUrx smW sI[ AsIN Awpxy jIvn ivc bVI v~fI qbdIlI AnuBv
kIqI Aqy ies PyrI ny qW ijvyN myry AMdr igAwn dw iek qIjw nyqr hI
KolH id~qw hovy[ aus smyN qoN lY ky hux qk swfy pirvwr ny v~D qoN v~D
qr~kI kIqI[ ieQy mYN Awpxy mn AMdr auBrdIAW kuJ sqrW ivAkq
krnw cwhWgw :-
nI mYN ho geI hW hor dI hor, nI mYnUM kOx pCwxy[
hMsW dy sMg rih-rih ky mYN Bu~l geI hW kwgW dI tor,
nI mYnUM kOx pCwxy[
nI mYN ho geI hW hor dI hor, nI mYnUM kOx pCwxy[
20
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
Awpxy Awp nUM iksy kMm ivc ruiJAW r~Kx leI mYN AwpxI AMgRyzI
suDwrx dw &Yslw kIqw[ iek idn myrI nUMh dI shylI nIrw mYnUM lw-
imrwdw hweI skUl lY ky geI Aqy ausny AMgRyzI ielYktROink
tweIprweIitMg klws ivc mYnUM BrqI krvw id~qw[ AmrIkw ivc ijMnW
icr AsIN rhy, mYN auQy jWdw irhw[
21
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
iptsbrg PyrI
jdoN myry A&sr ny (jo myrI smJ Anuswr horW qoN kuJ AfrI soc
dw mwlk sI) auh irportW pVHIAW, qW mYnUM ligAw ik auh myry nwl ^&w
ho igAw hY[ kuJ Arsy qk mYN ieh nw smJ sikAw ik ausdw myry nwl
^&w hox dw kwrx kI hY[ pr kuJ icr mgroN mYnUM ieh pqw cilAw ik
auh ies krky nwrwz sI ikauNik mYN aus dI mrzI Anuswr irportW ilKx
leI aus dI slwh nhIN sI leI[
22
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
AmrIkw dI myrI dUsrI PyrI (1989): mYN AwpxIAW A~KW dI joq muV
pRwpq kIqI
mYN Awpxy fwktr nUM d~isAw ik myrw bytw Awpxy pirvwr nwl
AmrIkw ivc rih irhw hY[ qW fwktr ny qurMq mYnUM ikhw Aqy slwh
id~qI ik mYN ielwj leI qurMq AmrIkw clw jwvW[ mYN AwpxIAW A~KW dy
ielwj leI AmrIkw jwx leI swry pRbMD kIqy Aqy 1989 ivc auQy clw
igAw[ jdoN mYN Awpxy pu~qr dy Gr phuMicAw qW aus smyN mYnUM aunHW dy
ichry vI sp~St nzr nhIN sI AwauNdy ik mYN shI pCwx kr skdw[
23
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
Ardws kIqI[ myrI ieh AwpxI mnSw sI ik mYN ^ud Ardws krW[ mYN
Ardws kIqI Aqy i&r AsIN hspqwl gey[ mYnUM Xwd hY ik EpRySn dw
smW s~jry svyry sI[
EpRySn qoN pihlW fwktr (fI. &wzIE) ny EpRySn dy sbMD ivc mYnUM
swrw kuJ disAw[ fwktr dy AMqly Sbd sn, ik ausnUM Aws hY ik 99%
s&lqw imlygI pr 1% irsk vI hY Aqy ies 1% irsk nwl kuJ vI ho
skdw hY Bwv jykr ^Un vihxw SurU ho igAw qW auh kuJ nhIN kr skdI[
qurMq ausny mYnUM pu~iCAw, kI quhwnUM fr l~g irhw hY? mYN jvwb id~qw ik
jd mwihr fwktr auQy mOjUd hn Aqy myrw iDAwn r~K rhy hn, qW mYnUM
fr jW icMqw ikvyN ho skdI hY[ ausny srwhxw kIqI[ ausny ieh vI ikhw
ik mYnUM jnrl AYnsQIizAw id~qw jwvygw, Bwv mYnUM byhoS kIqw jwvygw, qW
ik mYN EpRySn dOrwn iksy iksm nwl nw ih~lW-fulHW[ mYN ikhw ik koeI
g~l nhIN prmwqmw swfy swirAW qy b^iSS kry[ EpRySn SurU kIqw igAw
pr mYnUM nhIN pqw ik aunHW ny kI kIqw[ jdoN mYnUM hoS AweI qW fwktr ny
mYnUM disAw ik EpRySn s&l hoieAw hY Aqy Agly idn mYnUM Gr jwx leI
ikhw igAw[ iek idn mgroN fwktr ny myrI p~tI KolHI Aqy dubwrw iPr
ikhw ik sB kuJ TIk-Twk hY[
24
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
pyikAW vloN irSqydwrW Aqy hor nyVly ipAwr vwly s~jnW ny myrI pUrI
mdd kIqI[
1989 dw vrHw myry jIvn leI sB qoN v~D ^uSIAW nwl BrpUr irhw,
jdoN mYnUM myrIAW A~KW dI rOSnI muV pRwpq hoeI Aqy ies qoN ielwvw mYnUM
Aqy myrI Drm-pqnI nUM grIn kwrf vI pRwpq hoieAw[ iesdy leI,
Awpxy pirvwr dy mYNbrW qoN ielwvw, isMgVIvwlw dy SRI hrbMs lwl,
mYnyjr sYNtRl bYk Aw& ieMfIAw, Awpxy BqIjy (Bjnw), ijnHW ny ies kMm
leI swry kwgz-p~qr iqAwr krn Aqy hor loVINdIAW kwrvweIAW krn
ivc swfI mdd krn leI Awpxw kImqI smW k~iFAw[ mYN Ardws krdw
hW ik prmwqmw aunHW nUM cMgI ishq Aqy ^uSIAW-KyVy b^Sy[
ies swry dw swrWS ieh hY ik prmwqmw mhwn hY[ swnUM ausnUM kdy
ivswrnw nhIN cwhIdw Aqy sdw ausdw Sukrwnw krnw cwhIdw hY[ jdoN
AsIN ausnUM cyqy nhIN krdy qW auh swnUM iksy rUp ivc muQwj bxw dyNdw hY[
auh swnUM muQwj ies krky bxwauNdw hY qw ik AsIN szw BogIey qw ik
25
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
AsIN Awpxy mwVy kMmW leI pCqwvw kr skIey Aqy muV ky Aijhy krm
nw duhrweIey[
ies cYptr nUM il~Kx’c mYnUM BwrI ^USI pRwpq ho rhI hY[ iek
idn, jdoN mYN AmrIkw ivc sW, mYN lw-pwmw AYvyinaU ivKy Awpxy Gr qoN
vwkr stRIt vl nUM sYr kr irhw sW[ vYlI ivXU qoN mYN blwk dw c~kr
lgwaux leI K~by muiVAw[ jdoN mYN vYlI ivXU qy jw irhw sW qW iek
ivAkqI jo r~b vrgw pRqIq ho irhw sI, mYnUM imilAw[ ausny mYnUM “hYlo”
ikhw, Aqy mYN vI ausnUM jvwb ivc “hYlo” ikhw[ aus ny koeI Ajb kOqk
kIqw[ aus smyN qW mYN smJ nw sikAw ik auh kOx hY[ ies qoN ielwvw,
mYN aus dy suMdr muKVy vl nw vyK sikAw[ mNY kyvl aus dy pYr Aqy l~qW
hI vyK sikAw[ Aqy auh Alop igAw[ hux soc soc ky mYnUM ieh ivSvws
ho igAw hY ik auh koeI swDwrx purS nhIN sI pr ^ud prmwqmw hI sI[
mYN aus idn bhuq ABwgw sI ik mYN aus nwl g~l nw kr sikAw[
26
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
27
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
ies cYptr ivc pRgtwey gey ivcwrW dw AwDwr hn myry mwqw Aqy
ipqw, gurU, AiDAwpkW Aqy myry nyVy dy irSqydwrW Aqy ipAwr vwly s~jnW
dIAW isiKAwvW Aqy nsIhqW[
28
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
prmwqmw ny lONg bIc Sihr ivc dUjw stor (vIfIE stor) SurU
krn ivc swfy qy imhr kIqI[ ieh stor pihly vwly nwloN v~fw sI[
iesdy nwl-nwl, myry pu~qr, dyv rwj, ny irAl iestyt dy ivSy qy klwsW
AtYNf krnIAW SurU kr id~qIAW[ hOly-hOly aus ny Awpxw irAl iestyt
dw ibzns vI SurU kr ilAw[
aus swl (1989) ivc AmrIkI srkwr ny mYnUM Aqy myrI Drm-
pqnI nUM grIn kwrf id~qw[ ieh iek v~fw mwx sI jo AmrIkw ny swnUM
b^iSAw[
myrw i^Awl hY ijQoN qk mYnUM Xwd pYNdw hY nIlwS rwj dw jnm audoN
hoieAw sI jdoN AsIN lOs AlwmOs rihMdy sI[ iek idn nIlwS ibmwr ho
igAw, Swied byhoS vI ho igAw sI[ mYN Aqy myrI Drm-pqnI bhuq icMqq
Aqy bycYn ho gey sI pr mYN vyiKAw ik aus idn A~bw ny bVI ihMmq Aqy
29
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
DIrj r~iKAw[ ausny qurMq AYNbUlYNs bulw leI Aqy nIlwS nUM lY ky
hspqwl geI[ aus idn qoN mYN smJdw hW ik A~bw swfy pirvwr dI sB
qoN v~D ihMmq vwlI mYNbr hY[
30
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
31
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
aunHW idnW ivc mYN kYnyfw PyrI qy igAw[ mYN auQy Awpxy keI purwxy
im~qrW ijvyN ik hrIbMs iGrw, m~Kx cMbw, drSn KyVw Aqy keIAW hornW
nUM imilAw[ mYN pMjwb dy swbkw ivDwiek cODrI dsONDw isMG dy pirvwr dy
mYNbrW nUM vI imilAw[
mYN SRI hrbMs sMDU spu~qr gurdws rwm, jo ik dOlqpur qoN hn, dy
Gr vI igAw[ auh swfy sB qoN nyVly irSqydwr hn[
prmwqmw aunHW nUM ^uSIAW, KyiVAW Aqy cMgI ishq vwlI lMbI aumr
b^Sy[
jdoN AsIN lOs AlwmOs ivKy rih rhy sI, qW swfw pVOsI myrw
im~qr bx igAw[ iek idn AsIN Awpxy ivcwr sWJy kr rhy sW Aqy
g~lW-g~lW ivc myrI nzr dy sbMD ivc izkr hoieAw[ mYN aus nUM d~isAw
ik myry fwktr ny mYnUM ikhw hY ik mYN “lIglI blwieMf” hW[ myry pVOsI
32
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
iqMn mIl qy hY[ iek idn mYN auQy igAw Aqy klws-rUmz Aqy irsYpSn
Awi&s vyiKAw[ mYN aus ieMstIicXUt dy bhuq cMgy FMg nwl kMm-kwr Aqy
tIicMg isstm nUM vyK ky bhuq pRBwivq hoieAw[ swrw kuJ vyKx-jwxn qoN
bwAd mYN Awpxw mn bxw ilAw ik AwpxI irtwiermYNt qoN bwAd jykr
jnvrI, 1996 ivc jdoN dubwrw mYN AmrIkw AwieAw qW mYN bRyl
qoN pIVq ivAkqIAW, iesqrIAW Aqy b~icAW leI nvIN idRStI nwl
bxwieAw[
mYN Awpxw AiDAYn jwrI riKAw Aqy inXimq rUp ivc AwpxIAW
klwsW AtYNf krdw irhw[ mYN v~K-v~K iviSAW qy klwsW AtYNf kIqIAW
pr do ^ws ivSy sn, Bwv (i) AMgRyzI dUjI BwSw Aqy (ii) suqMqr rihx dy
FMg[ ieMstIicXUt dy Amly Aqy Awpxy sihpwTIAW Aqy ^ws krky Awpxy
AiDAwpkW dy sihXog Aqy mdd sdkw, mYnUM nvMbr 1998 ivc Awpxw
pihlw pRSMsw-p~qr pRwpq hoieAw, jo hyT Anuswr sI:
“SRI gurbcn cMd nUM jnvrI 1996 qoN hux qk bRyl ieMstIicXUt,
ErYNj kwaUNtI ivc klwsW AtYNf krn leI dw^lw id~qw igAw hY[
33
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
imstr cMd dI hwzrI bhuq hI vDIAw rhI Aqy auh iek bVw
auqSwhI ividAwrQI hY[”
ies qoN bwAd mYN ieMfIAw clw igAw Aqy kuJ mhIinAW bwAd
vwps AmrIkw prqn qy, mYN ausy ieMstIicXUt ivc klwsW AtYNf
krnIAW SurU kr id~qIAW[
34
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
prmwqmw dI AsIm ikrpw Aqy Awpxy tIcrW dI mdd nwl mYN bRyl
ieMstIicXUt dIAW klwsW pMj swlW q~k AtYNf kr leIAW[ mYN ies
ieMstIicXUt dy ividAk vwqwvrn qoN eynw pRBwivq Aqy auqSwihq sI ik
mYN sMn 2006 ivc ErYNj kwaUNtI bRyl ieMstIicaUt ivc Awpxw iek dhwkw
mukMml kr ilAw[
so mYN ^uS sW ik myrw supnw pUrw ho igAw sI Aqy myry AMdr dIAW
ie~CwvW hkIkq ivc bdl geIAW hn[
ieh s~c hY ik jykr koeI ivAkqI iksy cMgy kMm leI Awpxy
ihrdy dIAW gihrweIAW qoN inScw krdw hY, qW auh s~cI lgn nwl
kIqIAW koiSSW dy sdkw Av~S hI Awpxy imSn ivc s&lqw pRwpq kr
lYNdw hY[
aus Arsy dOrwn mYN skUl dy swlwnw smwgm ivc ih~sw ilAw sI[
swfI tIcr ny swnUM ikhw ik jo koeI smwgm ivc ih~sw lYxw cwhuMdw hY
ausnUM Awpxy-Awpxy mulk dI poSwk pw ky Awauxw hovygw[ iesy Anuswr
35
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
mYN aus smwroh ivc ih~sw ilAw Aqy aus ABu~l Avsr dIAW qsvIrW
hyTW CwpIAW geIAW hn:
36
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
37
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
AmrIkw ivc rihMidAW mYN AwpxI ividAw Aqy igAwn ivc vwDw
krn dI Awpxy vloN pUrI vwh lweI pr AwpxIAW mjbUrIAW kwrx aus
suswietI dIAW cMgIAW kdrW-kImqW Aqy gux vDyry gRihx krn dy
Avsr nUM pUrI qrHW iesqmwl nhIN kr sikAw[ mYN kr skdw sI pr
ienHW mjbUrIAW kwrx nhIN gRihx kr sikAw[
38
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
ies sbMD ivc, iek srkUlr jwrI krky ieh sUicq kIqw igAw
ik “AwnMd kI hY?” dy ivSy qy iek not iqAwr kIqw jwvy jo ik 26
SbdW qoN v~D dw nhIN hoxw cwhIdw[ ies leI, BwvyN myrI AMgRyzI eynI
cMgI nhIN hY, mYN vI ies pRiqXoigqw ivc ih~sw lYx dI koiSS kIqI[ mYN
AwpxI isAwxp Aqy soc Anuswr iek not iqAwr kIqw[ ies pRiqXoigqw
ivc iek sO iekvMjw jW aus qoN vI v~D pRiqXogI sn[ ies ivSy qy myrw
not hyT Anuswr sI:-
mYnUM ieh dsidAW bVI ^uSI pRwpq ho rhI hY ik mYN swry pRiqXogIAW
ivcoN 6vyN sQwn qy irhw[ mYnUM eynI ^uSI hoeI ik myry vrgw ienswn ijsnUM
tu~tI-Pu~tI AMgRyzI hI AwauNdI hY, 6vyN sQwn qy AwieAw[ so mYN smJdw hW
ik ieh myry leI jIvn dI iek v~fI pRwpqI sI[ ieh myry leI iek bVI
v~fI g~l sI[ ieh sB kuJ prmwqmw dIAW b^iSSW sdkw hI hoieAw[
39
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
mYN XU.AYs.ey. pRSwsn nUM aus mulk dI nwgirkqw id~qy jwx leI
AwpxI ArzI id~qI[ ArzI qy kwrvweI kIqy jwx qoN bwAd mYnUM 2
dsMbr, 2003 nUM nwgirkqw Aqy inAW ivBwg (nYcurlweIzySn AYNf
jsits ifpwrtmYNt) ivKy ieMtrivXU leI hwzr hox leI ikhw igAw[
ijs idn myrI ieMtrivXU leI geI, auh myry jIvn dw bVw Aihm
idn sI[ myry mwqw jI, ipqw jI Aqy prmwqmw dIAW AQwh AsIsW sdkw
mYnUM tY~st ivc s&l krwr id~qw igAw ikauNik myrI pRiqigAw ivc
s~cweI sI[
ijhVw A&sr myrw kys fIl kr irhw sI ny ikhw ik mYN tY~st pws
kr ilAw hY pr AmrIkw ivc myry vws dw Arsw ijMnw inXmW Anuswr
cwhIdw hY ausqoN kuJ G~t hY[ aus A&sr ny mYnUM iek p~qr id~qw ijs
ivc mYnUM 1996 qoN lY ky aus idn qk ij~Qy-ij~Qy mYN irhw, dw swrw vyrvw
dyx leI ikhw igAw sI[ g~l Asl’c ieh hoeI sI ik AwpxI ArzI
BridAW myry pwsoN pwsport dI iek AYNtrI, byiDAwnI krky BrnI rih
geI sI[ bihrhwl, mYN aus p~qr dw shI au~qr ByijAw Aqy aukq ivBwg
duAwrw myrw nwm nwgirkqw leI mnzUr kr ilAw igAw[
iek p~qr rwhIN mYnUM inSTw dI shuM cu~kx leI bulwieAw igAw[
p~qr ivc hdwieq Anuswr, mYN 25 &rvrI, 2004 (bu~Dvwr) nUM lOs
eyNjls igAw Aqy auQy inSTw dI shuM cu~kI[ aunHW ny mYnUM AmrIkw dI
nwgirkqw dy sbMD ivc iek bVw hI shuxw srtIi&kyt id~qw[
40
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
mYN dovyN h~Q joV ky Awpxy mwqw jI Aqy ipqw jI Aqy prmwqmw dw
DMnvwd kIqw ijnHW dIAW Apwr AsIsW sdkw mYnUM (gurbcn cMd) jo ik
iek ZrIb, qQkiQq nIvIN jwq dw, bysmJ, nwAihl Aqy koJI sUrq
vwlw ienswn hW, nUM iek mhwn pdvI pRdwn kIqI geI sI[ so, mYN jwqI
qOr qy ieh mihsUs krdw hW ik AmrIkw ivSv dw Av~l nMbr dw mulk
hY ijQy hr iksy nUM jIvn dy hr Kyqr ivc ieko ijhw ivhwr id~qw jw
irhw hY[
mYN Aqy myry pirvwr dy mYNbr Awm jIvn bqIq kr rhy hW[ mYN bVw
BwgSwlI hW ik myry nwl ieMfIAw Aqy AmrIkw dohW mulkW duAwrw bVy
cMgy FMg nwl slUk kIqw jw irhw hY[
myry pirvwr dy ieiqhws ivc auh iek mhwn idhwVw sI jdoN sMn
1999 ivc ieMfIAw ivc AYs.ey.AYs. ngr (muhwlI), jo ik cMfIgVH dy
iblkul nwl lgdw hY, ivKy AsIN swry muV iek~Ty hoey[
1998 ivc, mYN AwpxI Drm-pqnI nwl AmrIkw ivc dyv, A~bw
Aqy aunHW dy b~icAW nwl rih irhw sI[ iek idn myrI Drm-pqnI ny
ie~Cw zwhr kIqI ik swnUM Awpxy pirvwr dy swry mYNbrW dy punr-myl dw
koeI pRbMD krnw cwhIdw hY[ mYN ies cMgy suJwA leI bVw ^uS hoieAw
41
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
Aqy AsIN Awpxy pu~qr Aqy nUMh nwl ies sbMDI slwh-mSvrw krnw SurU
kIqw[ swfy im~Qy pRogrwm Anuswr AmrIkw ivc vsdw swfw swrw pirvwr
ieMfIAw pu~j igAw[ ieh prmwqmw dI AsIm ikrpw sI ik jdoN AsIN
ieMfIAw phuMcy qW swfy pirvwr dy swry mYNbr, irSqydwr Aqy dosq-im~qr
swnUM iml ky bhuq pRsMn hoey[
sRI gurU gRMQ swihb dy pwT auprMq, au~Gy rwgI swihbwn ny kIrqn
duAwrw inhwl kIqw Aqy Ardws qoN mgroN gurU kw lMgr vrqwieAw
igAw[ swrw smwgm bVy suhjpUrx FMg nwl sMpMn hoieAw[
swfy pirvwr leI auh iek bVw XwdgwrI Aqy ieiqhwsk idn sI
jdoN AYys.ey.AYs. ngr (muhwlI) ivKy SRI dyv rwj Aqy SRImqI hrBjn kOr
A~bw dy ivAwh dI 20vIN vrHygMF mnweI geI[
42
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
myrw iek bVw in~Gw im~qr Aqy kulIg srdwr Awqmw isMG kYroN ny
aus idn BMgVw pwieAw[ ijQoN qk myrw i^Awl hY ausny pihlI vwr swfy
hI smwgm ivc BMgVw pwieAw hovygw[ auh prmwqmw dy ^O& vwlw bMdw
hY[ auh AMimRqsr dy kYroN ipMf dw hY Aqy ausdy shury qihsIl zIrw, izlHw
&rIdkot dy ipMf murKweI dy hn[
myry Anuswr munIS spu~qr l~lI Aqy fw. ASok dI mOjUdgI bVI
mh~qvpUrx sI[ hoieAw ieMj ik iksy ny mzwk-mzwk ivc aus nUM kokw-
kolw ivc QoVHI ijhI ivHskI imlw ky ipAw id~qI[ myrw i^Awl hY ieh aus
ny pihlI vwr pIqI hoxI hY[ mYnUM AijhI Srwrq qy kuJ gu~sw vI Aw
igAw, BwvyN ausny swry kuJ dw bVw AwnMd mwixAw[ mYnUM ies g~l dI bVI
^uSI hoeI ik ausny hor Srwb nhIN mMgI[ auh swfI ieMfIAw PyrI dOrwn
swfy nwl hI irhw Aqy sdw swfy AwKy lgdw irhw[
ies qoN ielwvw ijhVy hor mh~qvpUrn sQwn jo mYN aunHW nUM ivKwey
auh sn myrw skUl AYs.bI.ey.sI. hweI skUl, bjvwVw, huiSAwrpur Aqy
myrI Drm-pqnI dw jnm sQwn, ipMf fwfw, izlHw huiSAwrpur[ myry
43
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
poqirAW nUM iek cIz bVI Zzb dI l~gI auh sn “BMg” dy bUty[ iek qW
ieQoN qk kihx l~gw ik ienHW ’coN kuJ bUty nwl lY jwvygw! ies qoN bwAd
mYN aunHW nUM “SIS-mihl” jo ik huiSAwrpur Sihr dI iek bVI
mh~qvpUrx QW hY, vyKx leI lY igAw[ ies sQwn dw ieiqhws kuJ ies
qrHW hY ik iek bVw DnwF ivAkqI sI ijs kol bySumwr dOlq sI[ auh
cwhuMdw sI ik auh vDIAw qoN vDIAw cIzW dw inrmwx krvwey[ iek
kwrIgr (sMgqrwS) sI jo AijhIAW mUrqW Awid GVn ivc bhuq mwhr
sI[ iek idn dohW ivc ies mu~dy qy bihs iCV peI ik pYsy dI kImq
izAwdw hY jW hunr dI[ kuJ bihs-mubihsy qoN bwAd aus kwrIgr
(sMgqrwS) ny aus DnwF nUM ieh ikhw ik hunr dy swhmxy pYsy dI koeI
kImq (iehmIAq) nhIN hY[ Dn dI qW qot Aw skdI hY pr hunr dw kdI
AMq nhIN huMdw[ aus sMgqrwS ny brqwnvI rwj dy keI ivAkqIAW Aqy
ies qoN ielwvw ibRKW Awid dIAW keI Swndwr mUrqW GVIAW[ nqIjw
ieh hoieAw ik sMgqrwS aunHW ivclI bwzI ij~q igAw Aqy DnwF hwr
igAw ikauNik DnwF ivAkqI kol aus sMgqrwS duAwrw hor byhqrIn
cIzW GVn leI mtIrIAl splweI krn leI pYsw hI nw irhw[ sMKyp
ivc, ies swrI g~l dw is~tw ieh swbq huMdw hY ik ijhVw imhnqkS
ienswn hY / ijs pws hunr hY, auh Aijhy ivAkqI nwloN ikqy izAwdw
Dnvwn hY jo isr& iksy ibzns Awid ivc pYsw lgw ky Dn btordw hY[
iPr mYN aunHW nUM kuJ hor mh`qvpUrx QWvW ivKweIAW, ijvyN ik:
pTwnkot (izlHw gurdwspur): ijQy inrml gogI Aqy fw. sohn Awpxy
pirvwr nwl rihMdy hn;
44
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
hux qIk mYN Aqy myrI Drm-pqnI Awpxy b~icAW (swfy pirvwr dy
mYNbrW), swfIAW nUMhW dwmwd, swfy irSqydwrW Aqy dosqW-im~qrW Aqy hor
45
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
sRI gurU gRMQ swihb ivc sMkilq “bwxI” ivc Bwrq dIAW bhuq
Dwrmk Aqy mhwn hsqIAW dIAW rcnwvW drj hn[ ies ivc, ieh
iliKAw hoieAw hY ik prmwqmw iek hY Aqy auhI prmwqmw DrqI qy
vsdy, DrqI dy aupr, Aqy DrqI dy hyTW swry jIA-jMqUAW dw isrjnhwrw
hY[
46
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
jykr AsIN Awpxy ihrdy ivc s~cy qy shI qOr qy mwqw Aqy ipqw
dohW dw brwbr dw drjw r~KIey, qW AsIN vwky hI AwpxI izMdgI SWqmeI
FMg nwl bqIq kr skWgy[
47
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
48
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
jykr AsIN cMgy krm krn dw rwh ApxwauNdy hW Aqy cMgy krm
krdy hW qW swnUM AwnMd dI pRwpqI hovygI[
16 ApRYl, 2005 nUM mYN bVw BwgSwlI Aqy pRsMn sW ikauNik aus
idn mYN Awpxy poqirAW-poqrI, ivSwl, AwSnw Aqy nIlwS nwl iek bVy
cMgy hotl, ijsdw nW hY klym jMpr rYstorW, ivc ^ws ifnr kIqw[ AsIN
bVy ^ulHy Aqy ^uSI vwly mwhOl ivc Awpxy ivcwr vI sWJy kIqy[
mYnUM Xwd hY ik cMfIgVH ivc jdoN mYnUM ivSwl dy jnm bwry tYlI&on
AwieAw qW mYnUM Aijhw pRqIq hoieAw ik AsIN hux AmrIkw dy “SyAr-
49
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
AsIN ies qoN ielwvw kuJ nhIN kr skdy ik AsIN Ardws krIey
ik srvSkqInwn prmwqmw AmrIkw ijhy mulk nUM hor vI Dnvwn bxwey
qw ik auh hornW mulkW ^ws krky ieMfIAw, jo ik Ajy vI G~t-ivkisq
dyS hY, dI mdd kr sky[
myrw bwieE-fYtw
Bwg-A
50
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
Bwg-A
pMjwb
51
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
(iv) mYNbr, pMjwb rwj sRI gurU rvIdws 600 swlw jnm
idvs auqsv kmytI, cMfIgVH[
ijQy ikqy vI mYN igAw mYN Aijhw pwieAw Aqy mihsUs kIqw ik
swry hI lok bVy mddgwr Aqy imlvrqn vwly suBwA dy sn[
swfy pirvwr dy mYNbrW dy nW ivc lwst nym ivc iBMnqw hY, Bwv
cMd, rwj Aqy lwl[ ies dy nwl bwhrly mulkW dy lokW dy mnW ivc kuJ
aulJn ijhI pYdw ho skdI hY[ ies leI, myry ivcwr ivc swfy swirAW
dw lwst nym “sroAw”, jo ik swfw goqr (aup-kwst) hY, hoxw cwhIdw
hY[
52
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
Drm : mYN ivSv dy swry DrmW dw Awdr krdw hW ikauNik swry Drm ies
g~l ivc ivSvws krdy hn ik prmwqmw ie~k hY[ myrw vI iehI ivSvws
hY ik prmwqmw kyvl ie~k Aqy ie~ko hI hY[
rwjnIqI: mYN pMjwb ivDwn sBw sk~qryq, cMfIgVH, ivc isvl syvw kIqI
Aqy 1995 ivc auQoN irtwier hoieAw[ pr, mYN AwpxI irtwiermYNt qoN
bwAd, iksy rwjnIqk pwrtI dw pRwQimk mYNbr vI nw bixAw ikauNik
AwpxI srkwrI nOkrI dy dOrwn, mYN rwjnIqI ivc iksy iksm dw Bwg
nhIN sI ilAw[
ies leI, ijQoN qk myry Dwrmk ivSvws dw sbMD hY, mYN kih
skdw hW ik mYN Awpxy Awp qy ivSvws/Brosw r~Kx dw Xqn kIqw,
ikauNjo hryk Drm myry ihrdy ivc vws krdw hY Aqy mYN ausnUM Kojx dw
pRXqn krdw hW[ mYnUM ieMj pRqIq huMdw hY ik mYN Awpxy AMdr prmwqmw nUM
nhIN lB sikAw[ ies leI, ies kwrx mYN Awpxy Awp nUM iek pwpI
smJdw hW ikauNik mYN ^ud musIbq pYdw krdw hW Aqy aus musIbq nUM hl
53
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
krnw vI myry hI pws hY[ sMKyp ivc, mYN ieh mihsUs krdw hW ik cMgw
Aqy mwVw jo kuJ vI huMdw hY, aus leI mYN ^ud hI izMmyvwr hW[
DrqI dy aupr Aqy hyTW vsdy jIA prmwqmw dI ieko C~q hyTW pl
rhy hn
prmwqmw duAwrw isrjy swry mnu~K, swry jIv-jMqU, pMCI, ibRK
Awid, sB ieko-iek prmwqmw dI Cq hyT vs rhy hn[ sMswr ivc hryk
ipMf, blwk, qihsIl, Sihr, izlHy, pRdyS Aqy mulk Awpo-Awpxy inXmW,
kwrj-pRxwlIAW Aqy kwnUMn muqwbk Awpxw pRSwsn clw rhy hn[ iesy
qrHW, lokI vI Awpxy mulkW dy inXmW Aqy smwjk pRxwlIAW ADIn
Awpxw jIvn ivhwr kr rhy hn[ ieh smwjk pRxwlIAW Aqy kwnUMn swry
sMswr dy mulkW ivc qkrIbn ie~ko ijhy hn pr aunHW ivc kwnUMnW nUM lwgU
krn dw FMg A~f-A~f hY[ ijs mulk ivc auQoN dy kwnUMn Aqy smwjk
pRxwlI ieMn-ibMn Aqy shI FMg nwl lwgU kIqI jWdI hY, auh mulk
inSicq hI qr~kI krdw hY Aqy aus ivc SWqI Aqy ^uShwlI dw vws huMdw
hY[
54
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
jdoN mYN Cotw sW qW mwnXog sMq suMdr dws jI swfy ipMf AwieAw
krdy sn Aqy Awm qOr qy swfy pirvwr nwl hI TihirAw krdy sn[ jdoN
mYN Awpxy dosqW-im~qrW nwl Kyf ky htdw, qW izAwdw smW aunHW nwl hI
rihMdw sW[ sMq suMdr dws jI dI (iek kmry dI) kutIAw ipMf nYxovwl-
Du~gy, qihsIl Aqy izlHw huiSAwrpur ivKy hY[ sMq jI mYnUM AwpxI kutIAw
lY gey Aqy mYnUM Xwd nhIN ik mYN ikMnw icr auQy hI irhw[
kuJ smW pw ky myry mwqw jI ny myry ipqw jI nUM mYnUM auQy imlx Aqy
vwps lY Awaux leI ByijAw[ myry ipqw jI Awey pr sMq jI ny myry ipqw
55
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
jI nUM ikhw ik auh mYnUM Awpxy nwl lY ky Awauxgy[ sMq jI kuJ smyN leI
auQy nhIN gey[ myry mwqw jI ny iPr dubwrw myry ipqw jI nUM mYnUM vwps
ilAwaux leI ByijAw pr sMq jI dw auhI jvwb sI[
jdoN mYN sMq jI nwl Awpxy Gr vwps AwieAw qW aus qoN bwAd
myry mwqw jI ny mYnUM iPr auQy jwx dI AwigAw nw id~qI[ auh mYnUM bhuq
snyh krdy sn Aqy cwhuMdy sn ik mYN aunHW pws hI rhW[
jdoN sMq jI ny iPr myry ipqw jI nUM ikhw ik auh mYnUM Awpxy nwl
iljwxw cwhuMdy hn, qW myry mwqw jI ies g~l leI rzwmMd nw hoey[ ies
mwmly qy pMj-Cy idn bihs huMdI rhI[ AMq ivc mYN Awpxy pirvwr nwl
hI rihx dw &Yslw kIqw[ sMq jI ies &Ysly kwrx kuJ mwXUs hoey
ikauNik sMq jI mYnUM Awpxw cylw bxwauxw cwhuMdy sn[
smW bIqI jw irhw sI Aqy mYN kuJ vI nhIN sI kr irhw[ iek vwr
myrw iek kizn, imstr Bwg rwm jo huiSAwrpur dy ipMf clu~pr (rwpur-
clu~pr) dw hY, huiSAwrpur ivKy AwpxI A~gy dI pVHweI dy sbMD ivc
swfy Gr AwieAw ikauNik aus dy ipMf ivc koeI hweI skUl nhIN sI[
auNj, auh pVHweI ivc bhuq huiSAwr sI Aqy ausnUM vzI&w vI ligAw
hoieAw sI[
iek idn ausny myry mwqw-ipqw nUM ikhw ik mYnUM skUl Byjxw cwhIdw
hY Aqy auh pVHweI ivc myrI mdd krygw[ myrI aumr dy kwrx dw^lw
imlxw bVw muSkl sI[ pr ijvyN mYN ikhw hY imstr Bwg rwm bVw
hoxhwr ividAwrQI sI Aqy skwlriSp holfr sI[ auh myry nwl srkwrI
56
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
pRweImrI skUl, bjvwVw (huiSAwrpur) igAw[ ausny tIcr nUM vwdw kIqw
ik auh mYnUM iek swl ivc do klwsW pws krn leI iqAwrI krvweygw[
tIcr mMn igAw Aqy mYnUM aus skUl ivc dw^lw iml igAw[ imstr Bwg
rwm ny myrI bhuq mdd kIqI Aqy ausdI mdd/AgvweI kwrx mYN iek
swl ivc pihlI Aqy dUjI jmwq pws kr leI[ mYN dubwrw imhnq kIqI
Aqy Agly swl qIjI Aqy cOQI jmwq pws kr leI[ ies qrHW, mYN do
swlW ivc cwr jmwqW pws kr leIAW[ BwvyN Awpxy AwrQk hwlwq kwrx
myry mwqw-ipqw myrI A~gy dI pVHweI leI jkoqkI ivc sn, pr AMq ivc,
aunHW ny mYnUM AYs.bI.ey.sI. hweI skUl, bjvwVw, huiSAwrpur, jo ik swfy
Gr qoN cwr iklomItr dI dUrI qy sI, ivc dwKl krvwaux dw &Yslw
kIqw[
mYN auQy AwpxI pVHweI SurU kIqI[ mYN imhnqI sW Aqy AwpxI jmwq
ivc huiSAwr ividAwrQI sW[ ikauNik mYN lMbw sW, ies leI, vDyry krky
myry skUl dy keI ividAwrQI mYnUM “lMbU, lMbU” kih ky icVwauNdy sn[ mYN
Awpxy Awp ivc iek~lw rihMdw sW, pr bu~DImwn ividAwrQI myry sB qoN
cMgy im~qr sn[
jdoN mYN pMjvIN klws ivc pVH irhW sW qW myrw ivAwh hoieAw[
BwvyN ivAwh qoN bwAd myry ivc kuJ qbdIlI zrUr AweI, pr mYN AwpxI
pVHweI jwrI r~Kx dw pUrw Xqn kIqw[ aunHW idnW ivc Aijhw irvwz sI
ik nvIN ivAwhI dulhn Awpxy shury Gr iek rwq hI TihirAw krdI sI
Aqy Agly idn Awpxy Brw Aqy BrjweI nwl vwps pyky clI jWdI sI,
ijvyN ik audoN irvwz sI[
57
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
myrI pqnI ny iek lVky swfy byty dyv rwj nUM jnm id~qw[ ieQy
ieh d~sxw auicq hovygw ik mYitRk dI pRIiKAw qoN do-iqMn mhIinAW bwAd
nqIjw inkilAw Aqy mYN cMgy nMbr lY ky hweI skUl dI pRIiKAw pws
kIqI[ ies auprMq nOkrI leI keI qrHW dIAW AOkVW pyS AweIAW
ikauNik iek qW swfI koeI phuMc (is&wrS) nhIN sI Aqy AsIN SifXUlf
kwst kimXUintI dy sW[ pr, kuJ smW pw ky, mYnUM pMjwb ivDwn sBw
(pMjwb lYijslyitv AsYNblI), cMfIgVH, ivc nOkrI iml geI, Aqy mYN swry
sk~qryq ivc kyvl ie~ko Aqy pihlw SifXUlf kwst klrk sW[
58
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
ivDwn sBw duAwrw ApxweI geI ies pwilsI dy ADIn mYnUM bqOr
suprfMt qr~kI id~qI geI[
59
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
mYN pMjwb, ieMfIAw, dy pyNfU ielwky dy iek Coty ijhy ipMf dy iek
bhuq ZrIb pirvwr (ZrIbI ryKw qoN hyTW vwly pirvwr) ivc pYdw hoieAw
sW[ hux mYN AmrIkw jo ik ivSv dw nMbr iek dw dyS hY dw nwgirk bx
igAw hW[ myrI AwpxI soc dy muqwbk mYN Bwrq Aqy AmrIkw dy ivc iksy
vI kox qoN koeI &rk nhIN vyKdw[
so myry pirvwr ivc iksy iksm dw qr~kI Aqy vwDw jo hoieAw auh
isr& myry mwqw, ipqw Aqy prmwqmw dIAW AsIsW, Aqy myrI Drm-pqnI
dy sihXog krky ivSyS krky Aqy myry pirvwr dy swry mYNbrW, irSqydwrW
Aqy hornW SuBicMqkW Aqy dosqW-im~qrW dy sihXog nwl hoieAw[
mYN Awpxy gurU sMq grIb dws jI mhwrwj, fyrw b~lW (s~c KMf),
qihsIl Aqy izlHw jlMDr, pMjwb, ieMfIAw, dy hukmW dI pwlxw krn leI
AwpxI pUrI vwh lw irhw hW[
60
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
ieQy mYN ies g~l dw izkr krnw cwhWgw ik sMn 1954 qoN mYN id
tRIibaUn A^bwr pVHdw irhw hW, jo ik myry leI sdw hI sB qoN vDyry
ivSvwsXog jwxkwrI dw sRoq irhw hY[
mYN Awpxy pirvwr dy mYNbrW nUM hor mwrg-drSn Aqy mSvrw dyx
leI Awpxy ivcwr pRgt nhIN krnw cwhuMdw ikauNik mYnUM pUrI qs~lI hY ik
61
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
mYnUM ieh kihx ivc bVI ^uSI hY ik myry pirvwr dy swry mYNbr
AwigAwkwrI, cMgy, sUJvwn Aqy imhnqI hn[ mYN aunHW (^ws krky A~bw),
aUSw Aqy fw. sohx lwl BtoAw duAwrw, swfy nwl vrq-ivhwr Aqy syvw-
Bwv qoN pUrI qrHW sMquSt hW[ swnUM XkIn hY ik AwpxI SWqI Aqy ^uShwlI
leI auh swfIAW cMgIAW rIqIAW Aqy lIhW nUM Biv~K ivc vI ApxwauNdy
rihxgy[ prmwqmw aunHW swirAW qy imhr kry[
62
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
keI vwrI myry mn ivc Aijhy ivcwr Awey ik mYnUM koeI svY-syvI
kMm krnw cwhIdw hY[ ies Anuswr, mYN Awpxy vloN kuJ krn dI pUrI vwh
63
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
hux mYN bwr-bwr iehI soc irhw hW ik mYN pMjwb, ieMfIAw ivc,
ZrIb loVvMd ivAkqIAW leI koeI smwj syvI kwrj kr skdw hW[ ies
dw ieh mqlb nhIN ik mYN koeI DnwF ivAkqI hW[ Aijhw qW nhIN hY,
pr mYN ieh smJdw hW ik myrw idl bVw AmIr hY[ myry mn ivc ieh
ivcwr hY ik Awpxy Aqy Awpxy pirvwr dy mYNbrW dy rlvyN irsorisz dy
muqwbk SurU ivc iek Cotw pRwjYkt AwrMB kIqw jwvy[
jo kuJ vI mYN AwpxI izMdgI ivc kIqw auh prmwqmw nUM hwzr-
nwzr jwx ky kIqw, jo sdw myry AMg-sMg irhw hY[ mYN Awpxy Awp nUM
prmwqmw dw Ain~KVvW AMg smJdw hW[ mYN iksy ibmwrI dI vjHw krky
AwpxIAW A~KW nwl pUrI qrHW sw& vyK nhIN skdw[ mYN AwpxI s~jI A~K
qoN myrI AwpxI AigAwnqw Aqy myrI AwrQk mMdhwlI kwrx pUrI qrHW
blwieMf ho cu~kw hW[ mYN AwpxIAW A~KW dw iDAwn nw r~K sikAw
ikauNik mYN piVHAw-iliKAw nhIN sW Aqy mYnUM ies g~l dw igAwn nhIN sI
ik myrI AxgihlI kwrx Aijhw BwrI nukswn ho jwvygw[ hux ieQy
(AmrIkw ivc), mYN Awpxy Awp nUM nIvIN jwq ivc pYdw hoieAw nhIN
smJdw Aqy nw hI mYnUM ies sbMDI iksy iksm dw hIxqw dw Aihsws hI
hY[
64
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
smwjk kwnUMn Anuswr brwbr dy A^iqAwr hn[ mYN isr& iehI kih
skdw hW ik AmrIkI smwj ivc koeI jwq-pwq nhIN hY[ sMswr ivc hr
QW qy do hI vrg hn, mrd Aqy AOrq[ jykr koeI AMqr hY qW auh isr&
AmIr Aqy ZrIb dw hY[
jdoN sMn 1978-79 ivc mYnUM “pMjwb rwj sRI gurU rvIdws 600
jnm idvs auqsv kmytI, cMfIgVH” dw styt sYktrI inXukq kIqw
igAw, qW mYN AwpxI sb-kwst dy mu~F sbMDI Koj krnI SurU kIqI[
bwAd ivc mYN iPr pMjwb lyijslyitv AsYNblI ivc, bqOr suprfMt
AwpxI ifaUtI jwien kr leI[ AwpxI sb-kwst dI Koj krn leI mYN
pMjwb dy purwlyK (AwrkweIvz) ivBwg ivc qwienwq Awpxy im~qr
gurbcn isMG KoKr nwl sMprk kIqw Aqy ies sbMD ivc aunHW dI mdd
leI[
65
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
66
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
mYN ieh kih skdw hW ik jykr AsIN koeI kwrj pUrI qrHW soc-
ivcwr krky, pUry ivSvws nwl krdy hW, qW Av~S hI AsIN aus nUM nypry
cwVHn ivc s&l hovWgy Aqy Awpxw jIvn SWqmeI FMg nwl Aqy
s&lqwpUrvk mwx skWgy[ swnUM cwhIdw hY ik AsIN AwpxIAW muSklW dw
h~l Awp hI FUMfIey[ iksy v~fI muSkl dy kys ivc swnUM AwpxI
pqnI/Awpxy pqI, BrwvW/BYxW, b~icAW Aqy s~cy-prKy im~qrW dw mSvrw
lYxw cwhIdw hY[ AMq ivc, swnUM Aijhy ivAkqI pws jwxw cwhIdw hY jo
67
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
“imhnq nwl kMm kro, Kyf ivc cMgy AsUlW dw pwlx kro Aqy
sdw s~c bolo[”
mYnUM AwpxI izMdgI ivc smwj ivc ivcridAW ZrIb qoN ZrIb Aqy
AmIr qoN AmIr ivAkqIAW nwl vrq-ivhwr dw mOkw imilAw Aqy mYnMU
ieh qzrbw hoieAw ik hr QW “ieh h~Q dy Aqy iek h~Q lY” vwlI iek
qYA nIqI hY[ ‘nWh’ dy ky kuJ hwsl krn dI nIqI vwly kyisz dI igxqI
bhuq hI nwXwb (G~t) hY[
“ipAwr iek Aijhw dr^q hY ijs dIAW jVHW DrqI ivc bhuq
fUMGIAW huMdIAW hn Aqy aus dIAW tihxIAW aupr svrg v~l nUM”[
68
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
mYN sdw Awpxy pUrvjW, sMqW Aqy Awpxy mwqw-ipqw dIAW cMgIAW
slwhW, isiKAwvW Aqy cMgy ivcwrW nUM gRihx krn Aqy aunHW qy Aml
krn dI koiSS krdw irhw hW, pr mYN Awpxy jIvn ivc bhuq Gt isK
sikAw[
mYN kdI ieh nhIN sI soicAw ik iek idn mYnUM pMjwb lYijslyitv
AsYNblI, cMfIgVH, ivc jwieMt sYktrI ijhw v~fw Ahudw imlygw Aqy iPr
iksy idn mYnUM AmrIkw dI nwgirkqw imlygI[
1. iksy AwdmI nwl ^uS rihx leI, quhwnUM cwhIdw hY ik aus nUM cMgI
qrHW smJo Aqy kuJ snyh kro[
2. iksy AOrq nwl ^uS rihx leI, quhwfy leI ieh zrUrI hovygw ik
ausnUM r~jvW ipAwr kro Aqy smJx dI koiSS au~kw nw kro!
69
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
4. iek mrd iek AOrq nwl ivAwh krwauNdw hY ieh socidAW ik auh
nhIN bdlygI, Aqy auh bdl jWdI hY!
koeI ivSyS Aqy bVw mh~qvpUrx Avsr mnwaux smyN swnUM ieh pRx
lYxw cwhIdw hY ik AsIN Awpxy b~icAW nUM aunHW dI smr~Qw dy muqwbk
vDIAw qoN vDIAw ividAw dw pRbMD krWgy qw ik auh horW nwl mukwblw
kr skx, Aqy aunHW nUM cMgyry AhuidAW qy lgvwvWgy qw ik auh au~nqI
krky Awpxy mwqw-ipqw Aqy irSqydwrW leI hor &Kr dw somw bx skx[
myrI zwqI rwey Anuswr hyT ilKy nukqy swnUM Av~S ivcwrny cwhIdy
hn Aqy iPr swnUM ies g~l dw inrxw lYxw cwhIdw hY ik swnUM jIvn ivc
kI krnw cwhIdw hY:-
70
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
hYln kYlr
ieh cYptr lyfI hYln kYlr ijsdw jnm idn 27 jUn nUM pYNdw hY,
dI im~TI Xwd ivc iliKAw jw irhw hY[
23 virHAW dI aumr ivc lyfI hYln kYlr ny iqMn pusqkW ilK
leIAW sn Aqy ausnUM “kwilj dI ifgrI” pRdwn kIqI geI sI[ ausny
ikhw sI ik “cMgy Aqy suihrd ivAkqI, BwvyN aus nwrml hox jW
hYNfIkYpf hox, kuJ vI kr skdy hn”[ ausny ies g~l nUM Awpxy leI
Aqy hor swirAW leI s~c kr ivKwieAw sI[
71
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
(i) “sMswr ivc sB qoN v~DIAw Aqy shuxIAW vsqW nUM vyiKAw jW
CoieAw nhIN jw skdw, pr aunHW nUM isr& ihrdy ivc mihsUs
kIqw jw skdw hY[”
(iv) “mYN ivSvws krdI hW ik nmrqw iek gux hY, pr mYN aus nUM
iesqmwl krnw auicq nhIN smJdI jd qk ik Aijhw krnw
Aiq loVINdw nw hovy[”
72
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
(vii) “sB qoN v~D shuxI dunIAW ivc hmySw klpnw rwhIN hI pRvyS
kIqw jw skdw hY[”
(viii) “ivSvws qW iek hwsohIxI g~l hovygI jykr auh swnUM ieh nhIN
isKwauNdw ik AsIN iek vDyry sMpUrx Aqy shuxI dunIAW dI
isrjxw kr skdy hW[”
AYn sulIvwn (3 mwrc, 1887 nUM) kYlr pirvwr nwl rihx AweI
Aqy aus ny hYln nUM A~KrW dI pCwx Aqy “mYnUAl sweIn lYNgueyj”
isKwauxI SurU kr id~qI[ iek idn AYn ny hYln nUM ausdI hQylI qy nlky
dw pwxI vhw ky Aqy ausdy dUjy h~Q qy W-A-T-E-R ilK ky ieh isKw ky
ik hryk cIz dw iek nwm huMdw hY iek v~fI pulWG pu~tI jo ik iksy
“imrykl” nwloN G~t nhIN sI[
73
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
sMn 1902 ivc iek AYfItr dI mdd nwl AwpxI pihlI pusqk “id
storI Aw& mweI lweI&” ilKI[
sMn 1909 ivc hYln ny AOrqW leI vot dw h~k dI mMg leI
“s&rwijst” AMdoln jwien kIqw[ 1924 ivc hYln Aqy AYn ny
iek~iTAW AmyrIkn &wauNfySn &wr id blwieMf leI kMm SurU kIqw[
hYln, AYn Aqy pOlI Qwmsn ny (pihlI vwr 1930 ivc) bwhrly
mulkW dw dOrw krnw SurU kIqw Aqy auh Cy mhIinAW leI skwtlYNf,
AwierlYNf Aqy ieMglYNf gey[ ieh Xwqrw hYln dIAW EvrsIz XwqrwvW
dw AwrMB sI Aqy aus ny 39 mulkW dI Xwqrw kIqI[ 1943 ivc, hYln
dyS dy imiltrI hspqwlW ivc geI Aqy auh dUjI ivSv jMg ivc z^mI
hoey blwieMf, boLy Aqy Apwhj sYinkW nUM imlI[
1964 ivc, hYln nUM pRYzIfYNt ilMfn bI. jOnsn duAwrw dyS dy sB
qoN v~fy nwgirk snmwn, pRYzIfYNSl mYfl Aw& &rIfm nwl snmwixAw
igAw[
74
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
mYnUM bcpn qoN hI AwpxIAW ^vwieSW nUM pUirAW krn leI srv-
SkqImwn prmwqmw sdw myry dy b^iSSW krdw irhw hY[ pr Awpxy
siqkwrXog mwqw SRImqI ACrI dyvI dI im~TI Xwd ivc koeI cIz bxwaux
dI myrI ie~Cw Ajy qk ADUrI hY[ mYnUM ^ud nUM ieMj mihsUs huMdw hY ik
prmwqmw Av~S hI mYnUM Awpxy ies imSn ivc kwmXwbI b^Sygw[
jdoN meI, 2005 ivc mYN AwpxI Drm-pqnI nwl ieMfIAw igAw,
qW myry mn ivc iek ^wkw sI ijs nwl mYN Apxy mwqw jI pRqI AwpxI
ie~Cw nUM pUrw krn leI Bwrq dI AwpxI aus PyrI dOrwn kuJ kr skdw
sI[ pr Bwrq jwx qoN pihlW myrI K~bI bWh ivc &RYkcr ho jwx kwrx mYN
Aijhw kuJ nhIN sW kr sikAw[
hoieAw ieMj, ik 23 ApRYl, 2005 nUM, mYN Awm vWg svyr dI sYr
leI jw irhw sW[ mYN holfr stRIt vwl v~loN sInIAr isitznz
kimXUintI sYNtr v~l sYr krn jwieAw krdw sW[ jdoN mYN sYn ihlwrIE
Aqy nOt AYvyinaU ivckwr sInIAr isitznz kimXUintI sYNtr v~l jWdI
pihlI stRIt krws kIqI, qW iksy ny AwpxI ip~k-Ap (Swied kwr hovy)
stwrt kIqI[ jdoN mYnUM ip~k-Ap stwrt krn dI Awvwz AweI, qW mYN
ru~k igAw Aqy 2-3 imnt leI ieMqzwr kIqw[ mYN soicAw ik ho skdw hY
auh ivAkqI Awpxy GroN kuJ lYx clw igAw hovy[ TMf hox kwrx g~fI
75
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
dIAW iKVkIAW bMd sn[ mYN aulJx ivc sW ik A~gy jwvW jW nw jwvW[
qkrIbn iqMn imnt ieMqzwr krn qoN bwAd mYN A`gy clxw SurU kr
id~qw[ jdoN mYN aus g~fI nUM krws kIqw, qW auh myrI K~bI gu~t qy
tkrweI Aqy mYN Q~ly if~g ipAw[ ausy vyly, Q~ly ifgidAW swr myrw K~bw
h~Q su~j igAw Aqy mYnUM drd SurU ho geI[ aus ivAkqI ny AwpxI g~fI
dw ieMjx bMd kr id~qw Aqy g~fI qoN bwhr auqirAw Aqy mYnUM pu~iCAw kI
kI mYN TIk hW[ mYN au~qr id~qw ik hW, mYN TIk hW[ aus ny mYnUM KVHw hox
ivc mdd nhIN kIqI[ mYN ^ud koiSS krky KVHw hoieAw Aqy ^ud hI
AwpxI kyn hyToN cu~kI[ ausny pu~iCAw, ik kI quhwnUM mdd dI loV hY? mYN
au~qr id~qw ik “nhIN, imhrbwnI”[ mYnUM ieMj jwipAw ijvyN auh kuJ
icMqq sI[ mYN ausnUM ikhw ik mYN ^ud hI Awpxy Gr phuMcx dI koiSS
krWgw[ pr, qd i&r, ausny zor id~qw ik auh mYnUM myry Gr qk lY ky
jwvygw[ mYN ausdI Aw&r mMn leI Aqy ausdI QoVHI mdd nwl ausdI g~fI
ivc bYT igAw[ jdoN AsIN Gr phuMcy, qW myrw pu~qr Aqy nUMh ies Gtnw
bwry jwxnw cwhuMdy sn[ mYN qurq aunHW nUM ikhw ik aus koloN koeI pRSn nw
pu~Co[ mYN aunHW nUM ikhw ik ieh sB kuJ srv-SkqImwn prmwqmw dI rzw
Anuswr hoieAw hY, Aqy mYN ies mwmly ivc hor nhIN jwxw cwhuMdw ikauNik
prmwqmw myry nwl nwrwz hY[ swnUM qurMq fwktr pws jwxw cwhIdw hY;
Aqy mYN Aqy myrI nUMh Awpxy &YmlI fwktr pws cly gey[ mYnUM AYmrjYNsI
ivc rY&r kIqw igAw[ aus qoN bwAd, myry pRwiemrI fwktr ny mYnUM
h~fIAW dy mwhr nUM rY&r kIqw[ auQy myrw cMgI qrHW muAwienw kIqw igAw
Aqy myrI K~bI bWh qy plwstr cVHwieAw igAw[
76
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
iek idn, mYN bUitAW nUM pwxI dy irhw sW Aqy ZlqI nwl myry koloN
bwltI ivc pwxI kuJ izAwdw pY igAw Aqy, suBwvk qOr qy, mYN aus nUM
dohW h~QW nwl cu~k ilAw[ kuJ dyr mgroN mYnUM AwpxI gu~t ivc drd
mihsUs hox l~g peI[ mYN Awpxy fwktr nUM ies bwry d~isAw, qW ausny
mYnUM slwh id~qI ik mYN AwpxI K~bI bWh nUM mukMml Awrwm idAW[ ies
ZlqI kwrx, myrI bWh dI pRwgrYs DImI ho geI Aqy aus nUM mukMml qOr
qy TIk hox ivc kuJ mhIny l~g gey[ ies qrHW, myrI ieh bdiksmqI sI
ik mNY Awpxy mwqw jI dy sbMD ivc Awpxy pRwjYkt dy Awpxy purwxy supny
bwry kuJ nw kr sikAw[
77
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
&rvrI 2006 ivc, AsIN vwps AmrIkw cly gey[ AsIN Agly
swl XwnI &rvrI, 2007 ivc ieMfIAw Aw gey Aqy audoN qoN ieQy rih rhy
hW[
ieQy mYN ieh Av~S izkr krnw cwhuMdw hW myry Coty pu~qr cml
lwl Aqy nUMhrwxI aUSw Aqy aunHW dy dovyN byty, swfy poqry monUM Aqy sonUM,
swry hI swfI ieQy (muhwlI) rihMidAW r~j ky syvw krdy hn Aqy swfw
bhuq izAwdw iDAwn r~Kdy hn[ iesdy leI AsIN prmwqmw A~gy Ardws
krdy hW ik auh aunHW nUM sdw qMdrusqI, ^uShwlI Aqy qr~kI b^Sy[
ieQy mYN ieh dsxw cwhuMdw hW ik jdoN AsIN 2007 ivc AmrIkw qoN
ieMfIAw Awey, qW aus dy do h&qy bwAd, myrI Drm-pqnI dw clxw-
iPrnw bMd ho igAw ikauNik aunHW nUM rIVH dI h~fI dI qklI& ho geI sI,
ies qoN ielwvw Sugr dI mrIz hox krky aunHW dy srIr dIAW h~fIAW vYsy
vI bhuq kmzor ho geIAW sn[ ies vjHw krky, cml lwl Aqy aUSw ny
aunHW dy ielwj sbMDI fwktrW dw slwh-mSvrw ilAw Aqy swry pirvwr
ny aunHW dI bhuq syvw kIqI[ ies sbMDI vI AMqm inrxw lY ilAw igAw
ik aunHW dw EpRySn krvwieAw jwvy[ bwAd ivc, hor sInIAr fwktrW
dI sYikMf EpIinAn lYx qy pqw l~gw ik ieh EpRySn bhuq irskI hY;
ies leI fwktr rwj bhwdr, jo ik swry nwrQ ieMfIAw dy sB qoN v~fy
h~fIAW dy mwhr hn Aqy Ajkl srkwrI hspqwl Aqy kwilj, sYktr
32, cMfIgVH, dy fwierYktr hn, aunHW pwsoN slwh leI geI[ aunHW ny
d~isAw ik ikauNjo mrIz dIAW h~fIAW ivc koeI qwkq nhIN rhI hY, ies
78
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
leI ies styj qy EpRySn dw koeI ^ws lwB nhIN hoxw[ Aqy ieh vI ikhw
ik dvweIAW Awid dyNdy rho Aqy ijMnI ho sky, syvw kr lE[
Awpxy DI-jvweI vloN pUrx qs~lI – bytI nUM id~qy swfy sMskwr shI
auqry
mYN Awpxw &rz pUrw nhIN kr irhw hovWgw jykr mYN Awpxy pu~qrW
vrgy jvweI Aqy DI dw izkr nw krW[ ies sbMD ivc mYN d~sxw cwhuMdw
hW ik myrw dwmwd fw. sohx lwl BtoAw, AYm.bI.bI.AYs., jo ik ies vyly
79
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
pMjwb rwj ibjlI borf dy pTwnkot ivKy siQq hspqwl ivc bqOr cI&
mYfIkl Awi&sr qwienwq hY, iek bVI cMgI S^sIAq dw mwlk hY[ auh
bVw im~TbolVw Aqy cMgI soc vwlw ienswn hY[ aunHW dw j~dI ipMf QopIAw
(qihsIl blwcOr, izlHw nvWSihr) hY[ aunHW dy pirvwr dy swry jIA swfw
bhuq siqkwr Aqy AwE-Bgq krdy hn, BwvyN AsIN lVkI vwly hI hW[
ieQy mYN ieh vI d~sxw cwhuMdw hW ik jdoN vI swfy pirvwr nUM koeI
du~K-qklI& huMdI hY qW AsIN fw. sohx lwl horW nUM &t tYlI&on krky
slwh lY lYNdy hW, BwvyN A~DI rwq hI ikauN nw hovy[ ^ws krky jdoN myrI
Drm-pqnI dI rIVH dI h~fI dy EpRySn sbMDI g~l-bwq cl rhI sI, qW
aunHW ny smyN-smyN qy swnUM shI mSvrw id~qw[ jdoN vI mYN jW myrI Drm-
pqnI nUM aunHW (Awpxy DI-jvweI) nUM imlx dI ie~Cw hovy, qW auh s~q-
A~T GMitAW dw lMbw s&r qYA krky Av~S hI swnUM iml jWdy hn[ dovyN
jIA tYlI&on qy qW Awm hI swfI rwzI-^uSI pu~Cdy rihMdy hn[
ienHW dy dovyN byty nvI Aqy svI bhuq hI ipAwry hn[ auh dovyN ieQy
pMjwb XUnIvristI, cMfIgVH, ivc pVHdy rhy hn[ kuJ idn pihlW, nvI
80
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
A~gy dI pVHweI krn leI AwstRylIAw clw igAw hY[ swfy dovyN dohqry
swnUM bhuq ipAwr krdy hn[
ijs AsQwn qy iksy pRwxI dw jnm huMdw hY auh aus nUM sMswr dy
swry hor sQwnW nwLoN vDyry ipAwrw huMdw hY[ ikauNik jo isiKAw aus nUM
auQoN pRwpq huMdI hY auh swrw jIvn Br ausdy AMg-sMg rihMdI hY Aqy
ausdI AgvweI qy mwrg-drSn krdI hY[ auQoN hI auh Awpxy mwqw-ipqw
dI auNgl PV ky v~fw huMdw hY[ ies leI, mYN prmwqmw dw bhuq Sukrwnw
krdw hW ik eyny mulk GuMmx qoN bwAd vI myry AMdr ieMfIAw ivc Awpxy
jnm-sQwn leI bhuq iK~c hY[ iesy leI, jo pRwjYkt mYN Awpxy mwqw jI
dI im~TI Xwd ivc iqAwr krnw cwhuMdw hW aus dy m~dy-nzr hI mYN
SyrgVH, izlHw huiSAwrpur ivKy irhwieS-km-Awi&s dI auswrI kIqI hY[
81
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
myrI ieh koiSS rhI hY ik mYN Awpxy ipMf ivc ierd-igrd rihMdy
Awpxy irSqydwrW ivc jwgrUkqw pYdw krW[ b~icAW nUM mYN gweIf kIqw ik
auh tweIp is~Kx, kMpXUtr dI isKlweI lYx, Aqy aunHW leI mYN klwsW
qoN bwAd itXUSnW vI r~Kvw id~qIAW[ ies dy sbMD ivc mYN do tweIp-
rweItr Aqy iek kMpXUtr isstm vI ^rIidAw ijs nwl auh (lVkIAW)
tweIp Aqy kMpXUtr is~K ky lwB lY rhIAW hn[ ieh kwrj mYN &yz
Anuswr kIqw hY qw ik qzrbw hwsl krky ies nUM vDwieAw jwvy[ pihly
&yz iv~c qkrIbn 25-28 pirvwrW dIAW b~cIAW dIAW klwsW SurU
kIqIAW geIAW hn[
82
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
Awpxy j~dI ipMf SyrgVH ivc mYN sMn 1963 ivc pihlW hI iek
plwt ^rIidAw hoieAw sI[ sMn 2008 ivc auQy iek AweI-klIink
sQwipq krn leI iek CotI iemwrq (irhwieS-km-Awi&s) dI auswrI
krvweI geI hY[ mYnUM loVvMd ivAkqIAW leI iek AweI cY~k-Ap,
bl~f-Sugr tY~sts Aqy jnrl cY~k-Ap kYNp lgwaux dw qjrbw vI ho
83
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
cukw hY[ ieh kYNp aus CotI iemwrq ivc sMn 2008 ivc lgwieAw igAw
sI[
mYN ies pRwjYkt leI ies krky pRyirq hoieAw sW ikauNik myry nwnI
jI, myry mwqw jI Aqy myry do v~fy BrwvW nUUM 100 pRqISq nzr dI qklI&
rhI sI[
Aqy hux aus iemwrq dI auswrI SurU krn leI pUrIAW koiSSW
kIqIAW jw rhIAW hn[ ies swry pRwjYkt dw pRbMD ipMf Aqy fwkKwnw
SyrgVH, huiSAwrpur, pMjwb, dy aus irhwieS-km-d&qr qoN kIqw jw
irhw hY[
84
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
(ruipMdr, nOrvy)
85
gurbcn cMd ‘cODrI’dI svYjIvnI 2011
Ardws
srb~q dw Blw
86