¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ ¢˘ÙÈ΋˜ ∂ÏÏ¿‰·˜

∆Ì‹Ì· ¢È·¯Â›ÚÈÛ˘ ¶ÔÏÈÙÈÛÌÈÎÔ‡ ¶ÂÚÈ‚¿ÏÏÔÓÙÔ˜ Î·È ¡¤ˆÓ ∆¯ÓÔÏÔÁÈÒÓ

¶ƒ√°ƒ∞ªª∞
∞¡√πÃ∆ø¡ ª∞£∏ª∞∆ø¡ 2010 - 2011
∆Ô ÂÈηÛÙÈÎfi ̤ÚÔ˜ ÙÔ˘ ÚÔÁÚ¿ÌÌ·ÙÔ˜ ÂÌÓ‡ÛÙËΠ·Ô ÙÔ ¤ÚÁÔ ÙÔ˘ Frank Stella Ì ÙÔÓ Ù›ÙÏÔ Takht-i-Sulayman I, 1967
(MoMA, ¡¤· ÀfiÚÎË)
 ∆Ô ∆Ì‹Ì· ¢È·¯Â›ÚÈÛ˘ ¶ÔÏÈÙÈÛÌÈÎÔ‡ ¶ÂÚÈ‚¿ÏÏÔÓÙÔ˜ Î·È ¡¤ˆÓ ∆¯ÓÔÏÔÁÈÒÓ
(¢¶¶¡∆) ÙÔ˘ ¶·ÓÂÈÛÙËÌ›Ô˘ ¢˘ÙÈ΋˜ ∂ÏÏ¿‰·˜, ÂȉÈÒÎÔÓÙ·˜ ÙÔÓ ÁfiÓÈÌÔ
‰È¿ÏÔÁÔ, ÙËÓ ÂÈÎÔÈÓˆÓ›· Î·È ÙËÓ ÔÏÈÙÈÛÌÈ΋ ·ÏÏËÏÂ›‰Ú·ÛË Ì ÙËÓ fiÏË
ÙÔ˘ ∞ÁÚÈÓ›Ô˘ Î·È ÙË Á‡Úˆ ÂÚÈÔ¯‹ Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈ›:

∞ÓÔȯٿ Ì·ı‹Ì·Ù· Î·È Û˘˙ËÙ‹ÛÂȘ Û ı¤Ì·Ù· Ô˘ Û¯ÂÙ›˙ÔÓÙ·È Ì ÙËÓ ÎÔÈÓˆ-

Ó›· Î·È ÙÔÓ ÔÏÈÙÈÛÌfi. ∞Ó·Ï˘ÙÈÎfiÙÂÚ·, ı· Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈËıÔ‡Ó ¤ÓÙ ·ÎÏÔÈ
Ì·ıËÌ¿ÙˆÓ Ô˘ ¤¯Ô˘Ó ˆ˜ ·ÓÙÈΛÌÂÓfi ÙÔ˘˜:

ñ ÙÔ ‰›Ô ÙÔ˘ ÔÏÈÙÈÛÌÔ‡ Û fiϘ ÙȘ ÂÎÊÚ¿ÛÂȘ ÙÔ˘,

˘ÔÛÙ¿ÛÂȘ Î·È ÌÔÚʤ˜ ÙÔ˘ ÛÙÔ ¯ÚfiÓÔ Î·È ÛÙÔÓ ÙfiÔ
ñ ÙËÓ ÚÔÛÙ·Û›· Î·È ÙË ‰È·¯Â›ÚÈÛË Ù˘ ÔÏÈÙÈÛÌÈ΋˜ ÎÏËÚÔÓÔÌÈ¿˜
ñ ÙÔ˘˜ ÔÏÈÙÈÛÙÈÎÔ‡˜ ıÂÛÌÔ‡˜
ñ ÙËÓ ÔÏÈÙÈÛÙÈ΋ ÔÏÈÙÈ΋ Î·È ·Ó¿Ù˘ÍË
ñ ÙȘ ÔÏÈÙÈÛÌÈΤ˜ ·Ú·‰fiÛÂȘ, ÌӋ̘ Î·È Ù·˘ÙfiÙËÙ˜
ñ ÙËÓ ÔÏÈÙÈÛÌÈ΋ ıˆڛ· Î·È Ú¿ÍË
ñ ÙÔ Á›ÁÓÂÛı·È ÙÔ˘ „ËÊÈ·ÎÔ‡ ÔÏÈÙÈÛÌÔ‡ ÛÙÔÓ Û‡Á¯ÚÔÓÔ ÎfiÛÌÔ
ñ ÙȘ ‰È·ÛÙ¿ÛÂȘ ÙÔ˘ ÙÔÈÎÔ‡ ÔÏÈÙÈÛÌÔ‡ ˆ˜ ÂÙÂÚfiÙËÙ·˜
∆· ·ÓÔȯٿ Ì·ı‹Ì·Ù· Ú·ÁÌ·ÙÔÔÈÔ‡ÓÙ·È ÛÙËÓ ·›ıÔ˘Û· ÙÔ˘ ∂ÌÔÚÈÎÔ‡
∂ÈÌÂÏËÙËÚ›Ô˘ ∞ÁÚÈÓ›Ô˘, ¶··ÛÙÚ¿ÙÔ˘ 53 & ™Ì‡ÚÓ˘ 1, οı ‰Âη¤ÓÙÂ
̤Ú˜, Ë̤ڷ ∆ÂÙ¿ÚÙË Î·È ÒÚ· 7.30 ÌÌ. Ì ·ÔÎÏ›ÛÂȘ ÙËÓ ÂÚ›Ô‰Ô ÙˆÓ
ÁÈÔÚÙÒÓ ÃÚÈÛÙÔ˘Á¤ÓÓˆÓ Î·È ¶¿Û¯·.

ŒÓ·ÚÍË ÙÔ˘ ÚÔÁÚ¿ÌÌ·ÙÔ˜ ÙˆÓ ·ÓÔȯÙÒÓ Ì·ıËÌ¿ÙˆÓ:

24 ¡ÔÂÌ‚Ú›Ô˘ 2010.

∞. Ÿ„ÂȘ Î·È ˘ÔÛÙ¿ÛÂȘ ÙÔ˘ ¶ÔÏÈÙÈÛÌÔ‡

24 ¡ÔÂÌ‚Ú›Ô˘ 2010
¶··ÁˆÚÁ›Ô˘ ¢ËÌ‹ÙÚ˘, ∞Ó·ÏËÚˆÙ‹˜ ∫·ıËÁËÙ‹˜,
¶Úfi‰ÚÔ˜ ∆Ì‹Ì·ÙÔ˜ ¶ÔÏÈÙÈÛÌÈ΋˜ ∆¯ÓÔÏÔÁ›·˜ Î·È ∂ÈÎÔÈÓˆÓ›·˜,
¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ ∞ÈÁ·›Ô˘
¶ÔÏÈÙÈÛÌÈ΋ ¶ÏËÚÔÊÔÚÈ΋ - ¶ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù· Î·È ÚÔÔÙÈΤ˜

8 ¢ÂÎÂÌ‚Ú›Ô˘ 2010
∑·ÊÂÈÚfiÔ˘ÏÔ˜ ÃÚ‹ÛÙÔ˜, ∫Ï·ÛÈÎfi˜ ºÈÏfiÏÔÁÔ˜,
§¤ÎÙÔÚ·˜ ÙÔ˘ ∆Ì‹Ì·ÙÔ˜ ¢¶¶¡∆, ¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ ¢˘ÙÈ΋˜ ∂ÏÏ¿‰·˜
™¯fiÏË - Û¯ÔÏ‹ Î·È Ë ·Ó¿‰˘ÛË ÙÔ˘ ‰È·ÓÔÔ‡ÌÂÓÔ˘ ÛÙÔÓ ·Ú¯·ÈÔÂÏÏËÓÈÎfi
ÔÏÈÙÈÛÌfi

15 ¢ÂÎÂÌ‚Ú›Ô˘ 2010
ªÂÚ¿ÓÙ˙·˜ ÃÚ‹ÛÙÔ˜, πÛÙÔÚÈÎfi˜ ÙÔ˘ ¶ÔÏÈÙÈÛÌÔ‡,
§¤ÎÙÔÚ·˜ ÙÔ˘ ∆Ì‹Ì·ÙÔ˜ ¢¶¶¡∆, ¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ ¢˘ÙÈ΋˜ ∂ÏÏ¿‰·˜
∏ Û˘Ì‚ÔÏÔÔ›ËÛË ÙÔ˘ fiÓÔ˘ ÛÙÔÓ ‚˘˙·ÓÙÈÓfi ÔÏÈÙÈÛÌfi
µ. ¶ÂÚ› ∆¤¯Ó˘ Î·È ÂÈÎÔÈÓˆÓ›·˜

12 π·ÓÔ˘·Ú›Ô˘ 2011
¢ÂÏË‚ÔÚÈ¿˜ ÕÁÁÂÏÔ˜, ¢È¢ı˘ÓÙ‹˜ ªÔ˘Û›Ԣ ªÂÓ¿ÎË
§·˚΋ ∆¤¯ÓË Î·È ÂÚˆÙÈÎfi˜ ÏfiÁÔ˜

26 π·ÓÔ˘·Ú›Ô˘ 2011
∑¿ÚÚ· πÏÈ¿Ó·, πÛÙÔÚÈÎfi˜ Ù˘ ∆¤¯Ó˘,
∂›ÎÔ˘ÚË ∫·ıËÁ‹ÙÚÈ· ÙÔ˘ ∆Ì‹Ì·ÙÔ˜ ¢¶¶¡∆, ¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ ¢˘ÙÈ΋˜ ∂ÏÏ¿‰·˜
√ ·Ú¯¿ÁÁÂÏÔ˜ ÷ÚÈ‹Ï: ∂ÚÌËÓ›· ÌÈ·˜ ÔÏÈÙÈ΋˜ ÁÂÏÔÈÔÁÚ·Ê›·˜ ÙÔ˘ 19Ô˘ ·È.

9 ºÂ‚ÚÔ˘·Ú›Ô˘ 2011
¶·ÏÈÔ‡Ú·˜ ∞ı·Ó¿ÛÈÔ˜, √ÌfiÙÈÌÔ˜ ∫·ıËÁËÙ‹˜ µ˘˙·ÓÙÈÓ‹˜ ∞Ú¯·ÈÔÏÔÁ›·˜,
¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ πˆ·ÓÓ›ÓˆÓ
¶Ò˜ ‰È·‚¿˙Ô˘Ì ÌÈ· ‚˘˙·ÓÙÈÓ‹ ÂÈÎfiÓ·

23 ºÂ‚ÚÔ˘·Ú›Ô˘ 2011
£fi‰ˆÚÔ˜ (¶··‰ËÌËÙÚ›Ô˘), ÁχÙ˘
∆¤¯ÓË ˆ˜ ηٷχÙ˘ ÁÈ· ÔÈfiÙËÙ· ˙ˆ‹˜

°. ¶ÔÏÈÙÈÛÌÈΤ˜ ·Ú·‰fiÛÂȘ, ªÓ‹Ì˜ Î·È ∆·˘ÙfiÙËÙ˜

9 ª·ÚÙ›Ô˘ 2011
ªÔÎfiÚÔ˜ ÃÚ‹ÛÙÔ˜, ˙ˆÁÚ¿ÊÔ˜
∏ Ô˘ÙÔ›· ÙÔ˘ ÔÏÈÙÈÛÌÔ‡
 23 ª·ÚÙ›Ô˘ 2011
§ÂÌÔÓ›‰Ô˘ ŒÏÏË, πÛÙÔÚÈÎfi˜, §¤ÎÙÔÚ·˜ ÙÔ˘ ∆Ì‹Ì·ÙÔ˜ ¢¶¶¡∆,
¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ ¢˘ÙÈ΋˜ ∂ÏÏ¿‰·˜
πÛÙÔÚÈ΋ ÌÓ‹ÌË Î·È ∫ÈÓËÌ·ÙÔÁÚ¿ÊÔ˜

6 ∞ÚÈÏ›Ô˘ 2011
ª¿‰· ∫ˆÓÛÙ·ÓÙ›Ó·, ∫·ıËÁ‹ÙÚÈ· ∫ÔÈÓˆÓÈ΋˜ §·ÔÁÚ·Ê›·˜,
¶Úfi‰ÚÔ˜ ∆Ì‹Ì·ÙÔ˜ ¢¶¶¡∆ ¶·ÓÂÈÛÙËÌ›Ô˘ ¢˘ÙÈ΋˜ ∂ÏÏ¿‰·˜
™˘ÏÏÔÁÈΤ˜ ÌӋ̘ Î·È ÔÏÈÙÈÛÌÈΤ˜ Ù·˘ÙfiÙËÙ˜ ÛÙË Û‡Á¯ÚÔÓË ∂ÏÏ¿‰·

¢. ¢È·ÛÙ¿ÛÂȘ ÙÔ˘ ÙÔÈÎÔ‡

13 ∞ÚÈÏ›Ô˘ 2011
ªÔ˘Û‰Úԇ΢ ∞fiÛÙÔÏÔ˜, πÛÙÔÚÈÎfi˜,
§¤ÎÙÔÚ·˜ ÙÔ˘ ∆Ì‹Ì·ÙÔ˜ ¢¶¶¡∆, ¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ ¢˘ÙÈ΋˜ ∂ÏÏ¿‰·˜
√È ‰ÈÂıÓ›˜ Û¯¤ÛÂȘ ÙÔ˘ ∫ÔÈÓÔ‡ ÙˆÓ ∞ÈÙˆÏÒÓ Î·Ù¿ ÙËÓ ÚÒÈÌË ÂÏÏËÓÈÛÙÈ-
΋ ÂÚ›Ô‰Ô (3Ô˜ ·È. .Ã.)

4 ª·˝Ô˘ 2011
ªÔÓÈÔ‡‰Ë - °·‚·Ï¿ ¢ÒÚ·, ¢Ú. ∞Ú¯ÈÙÂÎÙÔÓÈ΋˜, ∂›ÎÔ˘ÚË ∫·ıËÁ‹ÙÚÈ·
ÙÔ˘ ∆Ì‹Ì·ÙÔ˜ ¢¶¶¡∆, ¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ ¢˘ÙÈ΋˜ ∂ÏÏ¿‰·˜
∞Ú¯ÈÙÂÎÙÔÓÈ΋ ÎÏËÚÔÓÔÌÈ¿ ÙÔ˘ ∞ÁÚÈÓ›Ô˘ Î·È ‰˘Ó·ÙfiÙËÙ˜ Û˘Ì‚ÔÏ‹˜ Ù˘
ÛÙËÓ ·Ó¿Ù˘ÍË
 18 ª·˝Ô˘ 2011
™Ù˘ÏÈ·Ú¿˜ °ÂÒÚÁÈÔ˜, ªË¯·ÓÈÎfi˜ ∏/À Î·È ¶ÏËÚÔÊÔÚÈ΋˜,
∂›ÎÔ˘ÚÔ˜ ∫·ıËÁËÙ‹˜ ∆Ì‹Ì·ÙÔ˜ ¢¶¶¡∆, ¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ ¢˘ÙÈ΋˜ ∂ÏÏ¿‰·˜
∂Ê·ÚÌÔÁ¤˜ ¶ÔÏÈÙÈÛÌÈ΋˜ ∆¯ÓÔÏÔÁ›·˜ Ì ·Ú·‰Â›ÁÌ·Ù· ·fi ÙËÓ ÂÚÈÔ¯‹
Ù˘ ∞ÈÙˆÏԷηÚÓ·Ó›·˜

∂. £¤Ì·Ù· ÔÏÈÙÈÛÌÈ΋˜ ‰È·¯Â›ÚÈÛ˘ Î·È ÔÏÈÙÈÛÌÈ΋˜ Ù¯ÓÔÏÔÁ›·˜

1 πÔ˘Ó›Ô˘ 2011
™Ù·‡ÚÔ˜ ∞. ∫Ô˘ÌÈ¿˜, ∫·ıËÁËÙ‹˜ ÙÔ˘ ∆Ì‹Ì·ÙÔ˜ ∏ÏÂÎÙÚÔÏfiÁˆÓ ªË¯·ÓÈÎÒÓ
Î·È ∆¯ÓÔÏÔÁ›·˜ ÀÔÏÔÁÈÛÙÒÓ, ¶ÚÒËÓ ¶Ú‡Ù·Ó˘, ¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ ¶·ÙÚÒÓ
∆¯ÓÔÏÔÁ›· Î·È ¶ÔÏÈÙÈÛÌfi˜

15 πÔ˘Ó›Ô˘ 2011
¶Ô‡ÏÈÔ˜ πˆ¿ÓÓ˘, ™‡Ì‚Ô˘ÏÔ˜ ¢È·¯Â›ÚÈÛ˘ ¶ÔÏÈÙÈÛÌÈ΋˜ ∫ÏËÚÔÓÔÌÈ¿˜,
‰È‰¿ÛÎˆÓ ∆Ì‹Ì·ÙÔ˜ ¢¶¶¡∆, ¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ ¢˘ÙÈ΋˜ ∂ÏÏ¿‰·˜
¢È·¯Â›ÚÈÛË ÔÏÈÙÈÛÌÈ΋˜ ÎÏËÚÔÓÔÌ›·˜ Î·È ∞Ó¿Ù˘ÍË: ¶ÚÔ˜ ¤Ó· Ó¤Ô ‰ÈÂıÓ¤˜
ÌÔÓÙ¤ÏÔ ‰È·¯Â›ÚÈÛ˘ - ¶ÚÔÔÙÈΤ˜ ÂÊ·ÚÌÔÁ‹˜ ÙÔ˘ ÛÙÔÓ ÂÏÏËÓÈÎfi ¯ÒÚÔ

29 πÔ˘Ó›Ô˘ 2011
∫Ô˘ÎfiÔ˘ÏÔ˜ ¢ËÌ‹ÙÚÈÔ˜, ªË¯·ÓÈÎfi˜ ∏/À Î·È ¶ÏËÚÔÊÔÚÈ΋˜,
§¤ÎÙÔÚ·˜ ∆Ì‹Ì·ÙÔ˜ ¢¶¶¡∆, ¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ ¢˘ÙÈ΋˜ ∂ÏÏ¿‰·˜
¶ÔÏÈÙÈÛÌÈ΋ Ù¯ÓÔÏÔÁ›·: ™Î¤„ÂȘ Î·È Î·Ù¢ı‡ÓÛÂȘ
 ΚΥΚΛΟΣ ΑΝΟΙΧΤΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ OMNM-OMNN
ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
N5 Δεκεμβρίου OMNM

Η συμβολοποίηση του πόνου στον βυζαντινό πολιτισμό

Αν επιχειρήσουμεI στο πλαίσιο διερεύνησης των ενσωμάτων πρακτικών εντόςI
αλλά και εκτόςI του χριστιανικού πολιτισμικού …παραδείγματος»I να εξετάσουμε το
φαινόμενο του πόνου θα βρεθούμε ευθύς εξαρχής μπροστά σε μια σημασιολογική
αμφισημίαI καθώς μεταξύ κάποιου που βιώνει τον πόνο και ενός άλλου που ακούει
για αυτόν υφίσταται αντίστοιχα μια σχέση βεβαιότητας και αμφιβολίαςK Ιδωμένος σε
αυτή την προοπτική ο πόνος έχει δύο όψειςI μια ομολογημένη ή επώδυνη και μια
ανομολόγητη ή δυνάμει επώδυνηI γεγονός που σημαίνει πως ο πόνος κατανοείται
πλήρως μόνο αν ιδωθεί ως προς την πρώτη όψηI δηλαδή δυνάμει της βιωματικής
καταστασιακότητάς τουK
Είναι γεγονός ότι ο σημερινός πολιτισμός με τη βοήθεια της φαρμακολογίας
και της ιατρικής έχει κάνει σημαντικά άλματα προς τον προσδιορισμό της
ενσυναίσθησηςI την ερμηνεία και την απάμβλυνση του πόνουI κατασκευάζοντας ένα
νέο υπόβαθρο αναφορικά με τη δημόσια χρήση ή λειτουργία τουK Αν ο πόνος
αποτελούσε για την προνεωτερική κοινωνία μια δεσπόζουσα συνιστώσα της
δημόσιας ζωήςI στις νεωτερικές και μετανεωτερικές κοινωνίες έχει πλέον
εξατομικευτεί και εσωτερικευτείK Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τις ενστικτώδεις
αντιδράσειςI οι οποίες χαρακτηρίζονταν στις προνεωτερικές κοινωνίες από την
έντονη διεγερσιμότητα και την έκρυθμη -βλέπε επιθετική- αποφόρτιση των
εσωτερικών κινήτρων των ανθρώπωνI ενώ σε νεωτερικό περιβάλλον αυτές
χαρακτηρίζονται από την ενεργοποίηση μιας πολύ πιο περίπλοκηςI από πολιτισμικής
πλευράςI διαδικασίας αυτοελέγχου του εαυτούI η οποία συνδυάζεται με μια
μεγαλύτερη ευελιξία των αλληλουχιών δράσης και αντίδρασηςK
Ο μετανεωτερικός πολιτισμός είναιI στην πραγματικότηταI ένας
«αναλγητικός» πολιτισμός και ο άνθρωπος των μετανεωτερικών κοινωνιών συχνά
δεν κατανοεί τη νοηματοδότηση του πόνου στα προνεωτερικά πολιτισμικά
περιβάλλονταK Η νέα αυτή πραγματικότητα του …αποϊεροποιημένου» πόνου είναι
πλέον παντελώς απαλλαγμένη από οποιοδήποτε υπερβατικό νοηματικό περιεχόμενοI
καθώς ο πόνοςI στερουμένος τις αρχέγονες καταβολές τουI μοιάζει να αποτελεί ένα
αποκλειστικά ιατρικό πρόβλημαK Η ανάπτυξη των νεωτερικών κοινωνικών θεσμών
έθεσε σε μια εντελώς διαφορετική βάση την ισορροπία μεταξύ διακινδύνευσης και
ασφάλειαςI στο μέτρο που αυτοί αποσύνδεσαν τον πόνο από το παραδοσιακό
περιβάλλον τουI το οποίο ήταν εκείνο της δημοσιότηταςI και τον κατέστησαν αμιγώς
εσωτερικό βίωμαK ΠαράλληλαI αναδεικνύοντας την ευτυχία σε αναφαίρετο δικαίωμα
του ανθρώπουI η νεωτερικότητα εξέλαβε το αίσθημα του πόνου ως προσβολή στην

N
ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ως κατανόηση του φυσικού στον άνθρωπο δικαιώματος
στην ευτυχίαK
Στην πορεία του μέσα από διάφορους πολιτισμούς ο πόνος χρησιμοποιήθηκε
και ως συμβολικό υποκατάστατο του θανάτουI καθώς μέσω αυτού εξαντικειμενιζόταν
η εμπειρία του τελευταίουK Εφόσον ο άνθρωπος δεν μπορούσε εκ των προτέρων να
αποκτήσει άμεση εμπειρία του θανάτουI ιδιοποιούνταν την απουσία του μέσω της
βιωμένης παρουσίας του πόνουK ΣυνεπώςI η αισθητή ουσία του πόνου κατέστη για
την υπεραισθητή αλήθεια του θανάτου ουσιώδης και η κατάσταση του μέσα-στον-
πόνο-θάνατου κατονομάζει τη διανοικτότητα του πόνου στο επέκειναK Εκτός αυτούI ο
πόνος χρησιμοποιούταν ως μέσο ιερής μέθεξης με σκοπό την επίτευξη της αγιότητας
ενώ σταθερή ήταν η επίκλησή τουI η οποία συνεπαγόταν την αναγνώριση της
ανώτερης αξίας του από τη θρησκευτική εμπειρίαK
Το βέβαιο είναι πως ο βιωμένος πόνος έχει εναποθέσει στη συλλογική μνήμη
μια σημαντική παρακαταθήκη νοήματος όχι μόνο με τους όρους της απλής
αισθητηριακής εμπειρίαςI η οποία διαθέτει μια μικρότερη ή μεγαλύτερη
διεγερσιμότηταI αλλά και με εκείνους μιας σημαίνουσας θεμελιωτικής λειτουργίας
για την κατανόηση των σχέσεων εξουσίας και υποταγής ή επίτευξης της
συνεκτικότητας του κυρίαρχου πολιτισμούI τέλοςI με τους όρους μιας δημόσια
εκτιθέμενηςI συμβολικά και θεσμικά κατοχυρωμένηςI εικόνας του υπερδιεγερμένου
πόνουI πράγμα που συνέβαινε στο παρελθόν σε θρησκευτικές τελετουργίεςK Αυτή η
μνημονική καταγραφή του επενδεδυμένου με θρησκευτική και κοινωνική αξία πόνου
μετασχηματίζει τον τελευταίο από ένα απλό αίσθημα σε ένα περίπλοκο
ψυχοσυναισθηματικό γεγονόςK Εκτός αυτούI η λειτουργία του πόνουI ως μια μορφή
εμπειρίας ενταγμένης στη διαδικασία νοηματοδότησης του κόσμου μέσω της
θρησκείαςI συνέβαλεI σε προνεωτερικά περιβάλλονταI στην ανάδυση και την
καθιέρωση της συμβολικής του σχέσης με το θάνατοK Στην περίπτωση αυτήI όσο πιο
μεγάλη ήταν η ένταση του πόνου τόσο πιο στενή αποδεικνυόταν η υπαρξιακή του
σχέση με το θάνατοK Οι αλγαισθητικές πρακτικέςI στο πλαίσιο της αναζήτησης
πνευματικού νοήματος μέσω θρησκευτικών τελετουργιώνI χρησιμοποιούνταν ως ένα
επιπρόσθετο μέσο κοινωνικής πειθαρχίας και ελέγχουK ΈτσιI ο ενσώματος πόνος
καθόριζε τη σχέση του ανθρώπου με το θείο στο μέτρο που συμπύκνωνε μια σειρά
από πνευματικές δεσμεύσεις και περιορισμούςK
Είναι σαφές ότιI στην περίπτωση του χριστιανισμούI την πάγια αντίληψη για
τον πόνοI εκλαμβανόμενο ως εξιλεωτική πράξη που αποσκοπούσε στη μετάνοιαI
υπαγόρευσε ευθύς εξαρχής ο μαρτυρικός θάνατος του Χριστού επάνω στο σταυρόK Η
εμμονή των χριστιανών μαρτύρων στον πόνο είχε τη λειτουργία της δοκιμασίας με
σκοπό την εξακρίβωση της πίστηςI η οποία συσχετιζόταν άμεσα με την κατανόηση
του νοήματος της λύτρωσηςI ενώ η άρνηση της δέσμευσης που καλλιεργούσε ο
βιωμένος πόνος ισοδυναμούσε με απαξίωση της πνευματικής του ουσίαςK

O
 Η διαχείριση του πόνου συνιστούσε για τη χριστιανική συνείδηση μια
διαδικασία πνευματικής μετάβασης από τη γη στον ουρανόI από το αμαρτωλό …εδώ»
στη σωτηριολογική επαγγελία του …επέκεινα»K Ο χριστιανικός πόνοςI τον οποίο θα
μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε …ενορατικό-φαντασιακό»I λειτουργούσε ως ένας
μηχανισμός αποσύνδεσης μεταξύ δύο ριζικά αντιτιθέμενων κόσμων που
συνταυτίζονταν εντούτοις χωροχρονικά τη στιγμή του χριστιανικού μαρτυρίουK Η
εμπειρία του σωματικού βασανισμού συνιστούσε για τον βασανιζόμενο μάρτυρα μια
μετάβαση στην αιώνια αλήθεια που διαπερνούσε πέρα για πέρα κάθε ιστορικότητα
του φθαρτού σώματοςK Ο …ενορατικός» πόνος υπήρξε θεμελιώδης για την υπαρξιακή
ασφάλεια του θύματος-μάρτυραI καθώς εγκαθίδρυε μια μορφή εμπιστοσύνης μεταξύ
του ίδιου και της αφηρημένης αιωνιότητας του σύμπαντοςI καλλιεργώντας συνάμα
μια σχέση αυθεντικότητας και αμοιβαιότητας με το θεόK Η απάρνηση του θανάτου
δια του πόνουI προς όφελος της μεταφυσικής ενατένισης του θείουI αποτέλεσε μια
καθολική αξία στην πνευματική ιστορία του χριστιανισμού καιI κατά συνέπειαI η
νοηματοδότηση του πόνου ως μέσου μιας ενορατικής εμπειρίας υπήρξε καθοριστικής
σημασίας για την εδραίωση του χριστιανισμούK Η εμμονή των μαρτύρων στον αγώνα
υπέρ της πίστης και τον μαρτυρικό θάνατοI που προϋπέθεταν τη μαρτυρική
αμοιβαιότητα με το πρόσωπο του ΧριστούI τους παρείχε ταυτόχρονα την ασφάλεια
μιας υπέρβασηςI η οποία καθίστατο εφικτή μέσω της οικειοθελούς αποδοχής της
εμπειρίας του πόνουK Η διαδικασία λοιπόν της σωτηριολογικής πραγμάτωσης των
μαρτύρων στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες ήταν αναπόσπαστο μέρος μιας
αλγαισθητικής κατάστασηςI η οποία προσέφερε την πιο αυθεντική εμπειρία για τη
γνώση της υπερβατικής αλήθειαςI νοούμενης ως ένωσηςI που διαφορετικά θα
παρέμενε απροσπέλαστηK
Αλλά και ο επώδυνος ασκητικός βίοςI στη συνέχειαI αποτέλεσε για αιώνες τη
βάση μέσω της οποίας αυτοδικαιωνόταν η αλγαισθητική πρακτική της ίδιας
υπερβατικής προοπτικήςK Μια από τις πιο χαρακτηριστικές φυσιογνωμίες του
συριακού ασκητισμού υπήρξε ο Συμεών ο Στυλίτης ο ΠρεσβύτεροςI ο οποίος
κοιμήθηκε το 459 μ.ΧK Όπως αποκαλύπτεται από το Βίο τουI ήδη από την αρχή της
μοναστικής του σταδιοδρομίαςI ο Συμεών υιοθετούσε συμπεριφορές που τρόμαζαν
ακόμη και τους συνασκητές τουK Οι συμπεριφορές αυτές προήγαγαν ένα νέο
υπαρξιακό ιδεώδεςI το οποίο στηριζόταν σε πρακτικές υπεράνθρωπης αυστηρότητας
με ποικίλες διαβαθμίσεις και οι οποίες καλλιεργούσαν μια ωμότητα Eτὴν ὠμότητα
διαβάλλων)I όπως ήταν η ολοκληρωτική αποχή του από το φαγητό για μία ολόκληρη
εβδομάδα Eπᾶσαν αὐτὸς ἄσιτος τὴν ἑβδομάδα διέμενε) ή ο σφιχτός περίδεσμος του
σώματός του γύρω από τη μέση με ένα τραχύ σκοινί κατασκευασμένο από
φοινικόφυλλαI που του προκάλεσε τελικά αιμορραγίαK Στην περίπτωση του ΣυμεώνI
το γεγονός της εκπλήρωσης μιας πράξης αυτοβασανισμού μετασχημάτιζε τη βιωμένη
σωματικότητα του ασκητή σε μετουσιωμένο πόνο και επιβεβαίωση της ικανότητάς

P
του να τον αφομοιώνει ως βασικό στοιχείο της σωτηριολογικής προσδοκίαςK Οι
επόμενες αυστηρές πρακτικές που υιοθετεί ο Συμεών εκτυλίχθηκαν στην Τελανισσό
και μαρτυρούν μια στάση ακόμη μεγαλύτερης περιφρόνησης απέναντι στην υλική
υπόσταση του σώματοςK Ο Συμεών εξανάγκασε τον εαυτό του σε τριετή κάθειρξη σε
έναν μικρό οικίσκοI όπου περνούσε τη Σαρακοστή με πλήρη αποχή από τροφή και
νερό Eτεσσαράκοντα ἡμέρας ἄσιτος διαμεῖναιK)K Προσδεδεμένος επάνω στο στύλο του
οδήγησε τη σωματική του αντοχή στα όριά της και διαμόρφωσε με το χρόνο
συνθήκες απαλλαγής από το σωματικό άλγος EὉ δὲ χρόνος καὶ ἡ μελέτη τοῦ πόνου τὸ
πλέον ἐσύλησεν)I ενώ επέτυχε να συνδυάσειI για την περίοδο της ΣαρακοστήςI την
αποχή από το φαγητό με τη διατήρηση του σώματος σε όρθια στάσηI δενόμενος
αρχικά σε ένα δοκάριI μέχρις ότου κατάφερε να μην εξαρτάται πλέον για τη στήριξή
του από αυτό E…οὐδὲ ταύτης ἐδεήθη τῆς βοηθείαςI ἀλλ᾽ ἕστηκε τὰς τετταράκοντα
ἡμέρας σιτίων μὲν οὐκ ἀπολαύωνI…)K Η συνέχεια του Βίου του Συμεών μαρτυρεί και
άλλες οριακές συμπεριφορές: ο άγιος συνήθιζε να ζει υπαίθρια μέσα σε μια μάνδρα
και να προσδένει το δεξί του πόδι με μια σιδερένια αλυσίδα μήκους είκοσι πήχεων
που απέληγε σε μεγάλη πέτρα και καθιστούσε αδύνατη οποιαδήποτε μετακίνηση
πέραν του μήκους της αλυσίδαςI προσαρμόζοντας επιπλέον κάτω από το δακτύλιο
που συγκρατούσε την αλυσίδα στο πόδι του είκοσι καρφιάK Επρόκειτο για μεθόδουςI
οι οποίες εξανάγκαζαν σταδιακά το σώμα στο να απαλλαγείI μέσω ποικίλων
αυτοκαταναγκαστικών πρακτικώνI από ορισμένες σωματικές λειτουργίεςI οι οποίες
θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ανασχετικά προς την ελπίδα της σωτηρίαςK
Μπορεί η αφετηρία του χριστιανικού μαρτυρίου να είχε ως βασική συνθήκη
την αναπόφευκτη αναγκαιότητα της ζωής μέσα σε ένα περιβάλλον που εγκυμονούσε
κινδύνους μεγάλης έντασης και ποικιλίαςI ωστόσο ο …ενορατικός» πόνος δεν μπορεί
να νοηθεί ανεξάρτητα από μία βούληση αυτοέκφρασης του πιστού με πολιτικές
συμπαραδηλώσειςI καθώς αυτή βρισκόταν σε σύγκρουση με ένα κυρίαρχο σύστημα
εξουσίαςK Η αποδοχή και ενσωμάτωση του πόνουI στην προκειμένη περίπτωση από
το μάρτυραI κάλυπτε ακριβώς την ψυχολογική ανάγκη για εμπιστοσύνη και στήριξη
που παρείχε απλόχερα το ενορατικό κοσμοσύστημα της χριστιανικής σωτηριολογίαςK
Όσο περισσότερο το εξωτερικό περιβάλλον αναδείκνυε τις εγγενείς αναταράξεις του
πολιτικού και τις ανισότητες του κοινωνικού συστήματοςI τόσο περισσότερο οι
ενσώματες πρακτικές του πόνου που υιοθετούνταν διεύρυναν το αίσθημα της
ασφαλούς ιδιοποίησης του επέκειναI δεσμεύοντας τα μέλη της χριστιανικής
κοινότητας των μαρτύρων στον αγώνα υπέρ της σωτηρίαςK Και όσο περισσότερο οι
συνθήκες διαβίωσης των πιστών παρέμεναν δυσχερείς και η διακινδύνευση
γενικευότανI τόσο περισσότερο ο πόνος αναδεικνυότανI εντός του χριστιανισμούI σε
πρόταγμα σωτηρίαςK Υπό αυτό το πρίσμαI ο πόνος αποτελούσε τον κατ’ εξοχήν
μηχανισμό απεξάρτησης του ατόμου από το κοινωνικό του περιβάλλονI
καλλιεργώντας την ελπίδα για το επέκεινα της ατομικής σωτηρίαςK

4
 Η χριστιανική γραμματολογία βρίθει κειμένων με μεγάλο πολιτισμικό
ενδιαφέρον καθώς απευθύνονται πρώτιστα στο θυμικόI τα οποία κατασκευάζουν την
παθογένεια της υπεραλγησίας ενός χρόνιου πόνου επιμεριζόμενου στους πιστούς για
την εδραίωση του ορθού δόγματος και την προάσπιση της πίστηςK Η ακρίβεια στην
αφήγηση αποτρόπαιων λεπτομερειών θανάτωσης είναι άμεσα συνυφασμένη με τη
δυνατότητα πρόκλησης και εμφάνισης ολοένα και εντονότερου άλγουςI καθώς και
την πιθανή πρόκληση ενός συνδρόμου ενοχήςI για να διατηρούνται οι δυνάμει πιστοί
σε ένα στάδιο μόνιμης …νοσηρότητας»I έτσι ώστε οποιαδήποτε δυνατότητα
επούλωσης της τραυματικής εμπειρίας που θα τους προκαλούσε ο Βίος του μάρτυρα
να είναι άρρηκτα συνυφασμένη με την ανάληψη ενός νέου μαρτυρικού πόνου εκ
μέρους τουςI εάν και εφόσον θα το απαιτούσαν οι συνθήκεςK Αυτός ίσως είναι και ο
βασικός λόγος που η εργαλειακή χρήση του μαρτυρίου εκ μέρους της εκκλησίαςI
τόσο η κειμενική όσο και η εικονογραφικήI επιβίωσε για αιώνες μέσα από ποικίλες
πολιτικές συγκυρίες και καταστάσειςK
Εκδηλώσεις μιας ωμής βαρβαρότηταςI σ’ ό,τι αφορά στο ανυπεράσπιστο θύμαI
βρίσκουμεI για παράδειγμαI στη μαρτυρική αφήγηση -γραμμένη από έναν διάκονοI
ονόματι ΣτέφανοςI της Αγίας Σοφίας το UMT ή το UM9- της εξόντωσης του ασκητή-
μάρτυρα Στεφάνου του ΝέουI ο οποίος θανατώθηκε με τρόπο ανελέητο και
απάνθρωπο στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης το Νοέμβριο του T65K
Εάν έλθουμε τώρα στην αφήγηση της θανάτωσης του ΣτεφάνουI μπορούμε να
διαπιστώσουμε τη λειτουργία της υπεραλγησίας που βιώνουν οι αναγνώστες του
Βίου τουI όπου οι όροι της σωτηριολογικής προόδου του πιστού εξαρτώνται από τη
δυναμική της αλληλόδρασής τους με μια βιωμένη εμπειρία φρίκης: ο μάρτυραςI
νεκρός ήδηI αφού έχει δεχθεί χτύπημα στο κεφάλι μ’ ένα ξύλοI σύρεται στο έδαφος
καιI καθώς το σώμα του προσκρούει από πλάκα σε πλάκαI τα χέρια του αποκόπτονταιI
πέφτουν τα δάκτυλα από τα νύχιαI τα πλευρά του διατρυπώνταιI το αίμα ρέει από τις
φλέβες και βάφει τη γηI τέλοςI οι μύες τουI απογυμνούμενοι από τις αρθρώσειςI
αφήνουν να αποκαλυφθούν τα οστάK Κάποιος πετάει στην κοιλιά του μάρτυρα ένα
μεγάλο λιθάρι που τη σχίζει στα δύοI κάνωντας να ξεχυθούν στο δρόμο τα έντερά τουK
Ο όχλος εξακολουθεί όμως να χτυπά το άψυχο σώμα με ξύλα και πέτρεςI με
αποκορύφωμα έναν ταβερνιάρη που αρπάζει από τη φωτιά όπου τηγάνιζε ψάρια ένα
δαυλό και καταφέρει ένα τόσο δυνατό τραύμα στο κρανίο του μάρτυραI ώστε να
αποσπασθεί το οπίσθιο τμήμα τουI αφήνοντας να ξεχυθεί το περιεχόμενο της
κρανιακής κοιλότηταςK Το τελευταίο περιμαζεύεται από έναν πιστόI ονόματι
ΘεόδωροI ο οποίος το τύλιξε στα ρούχα τουK ΤέλοςI το σώμα του αγίου ρίπτεται στον
επονομαζόμενο τὰ Πελαγίου τόποI που αποτελούσε τον συνήθη για τη βυζαντινή
πρωτεύουσα τόπο απόθεσης των σωμάτων των καταδίκωνK
Δεν θα πρέπει εντούτοις να λησμονούμε πως η ενδεικτική αυτή περιγραφή
βρίσκεται σε πλήρη αρμονία με το οικείο για τους συγχρόνους της πολιτισμικό

5
μόρφωμα της βιαιότηταςI την οποία μαρτυρεί η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο και η
οποία αναπαράγεται από τη συγκεκριμένη αφήγησηK Οι πρακτικές απονομής της
δικαιοσύνης συνδέθηκαν στο Βυζάντιο με το υψηλό τίμημα της προσβολής της
σωματικής ακεραιότητας του ατόμουK ΩστόσοI η αποκοπή διαφόρων μελών του
σώματος δίκην παραδειγματισμού υποδήλωνε ταυτόχρονα το γεγονός ότι το Βυζάντιο
αντιμετώπιζε με επιείκεια τους πολίτες τουK Η απαξιωτική μεταχείριση του σώματοςI
που διεπόταν από ένα πλέγμα νομοθετικών θεσπίσεων και κυρωτικών διατάξεωνI
ήταν στενά συνυφασμένη με την εμπειρία μιας αλλοτριωτικής κατάστασης που
στόχευε στην προσοικείωση στον πόνο και το θάνατοK Τα παραδείγματα που
αντλούμε από ολόκληρη τη βυζαντινή περίοδο μας επιβεβαιώνουν τη χρήση των
μεθόδων σωματικού βασανισμού και αφανισμού ενός κοινού για αιώνες συστήματος
σκηνοθεσίας της φρίκηςI η οποία μας είναι πλέον γνωστή και από τις νομικές πηγέςK
Ο Θεοφάνης μας πληροφορεί ότι το 64NI με εντολή της ΣυγκλήτουI αποκόπηκε η
γλώσσα της Μαρτίνας και η μύτη του γιου της ΗρακλεωνάI επειδή θεωρήθηκαν
υπαίτιοι της θανάτωσης του γιου του αυτοκράτορα ΗρακλείουK Ο ίδιος χρονογράφος
αναφέρει ότι ο Ιουστινιανός Β΄I ο οποίος ήταν ήδη ΡινότμητοςI στη διάρκεια της
δεύτερης βασιλείας τουI συγκεκριμένα το έτος TM5/6I ανασκολόπισε τους αντιπάλους
του πάνω στα τείχηI ενώ ορισμένους άλλους τους έβαλε σε σάκους και τους έριξε στη
θάλασσαK Η Ἱστορία σύντομος του πατριάρχη Νικοφήρου βρίθειI εκτός από τις
καθιερωμένες τυφλώσεις και τους ακρωτηριασμούς μελών του σώματοςI από πλήθος
παραδειγμάτων απίστευτης ωμότητας: ο αυτοκράτορας ΦωκάςI αφού θανατώθηκε με
ξίφοςI του απέκοψαν το δεξί χέρι και τα γεννητικά όργανα -τα τελευταία τα
ανήρτησαν σε κοντάρια-I ενώ το σώμα του σύρθηκε στην αγορά του Βοός πριν να
παραδοθεί στην πυράK Στα χρόνια του αυτοκράτορα Λεόντιου E695-69U) το πλήθος
έκαψε ζωντανούς στην ίδια αγορά δύο δημόσιους λειτουργούςI τον ευνούχο Στέφανο
και το μοναχό ΘεόδοτοK ΕπίσηςI ο πατρίκιος ΣτέφανοςI διορισμένος από τον
Ιουστινιανό Β΄I έψησε στην πυρά σε ξύλινους οβελούς επτά εξέχοντες πολίτες της
ΧερσώναςK Λέγεται πως κάπου μεταξύ των ετών TN6 και TNT οι πολιορκημένοι από
τους Άραβες κάτοικοι της Περγάμου επιδόθηκαν σε μια αποτρόπαια μαγική τελετήI
προκειμένου να επιφέρουν νίκη επί των εχθρών τους: ξέσκισαν την κοιλιά μιας
ετοιμόγεννης εγκύουI έβρασαν στη συνέχεια το βρέφος σ’ ένα λέβητα και έπειτα οι
πολεμιστές βάπτισαν τα χέρια τους μέσα σ’ αυτόν για να αντλήσουν δύναμη για τη
μάχηK Ένα άλλο παράδειγμαI το οποίο καθιστά ακόμη πιο γλαφυρή την εικόνα της
θεσμισμένης από το νόμο βιαιότητας της βυζαντινής αυτοκρατορικής εξουσίαςI
ανάγεται στον Οκτώβριο του T6TI χρονιά κατά την οποία ο πατριάρχης Κωνσταντίνος
Β΄ αποκεφαλίστηκε στο Κυνήγιο της πόληςK Το κεφάλι του εκτέθηκε στο ΜίλιοI ενώ
το σώμα σύρθηκε στους δρόμους της πρωτεύουσαςI προτού πεταχθεί στους τάφους
του ΠελαγίουK

6
 Η καθημερινότητα του βυζαντινού ανθρώπου μαρτυρούσε τη διαρκή
παρουσία φρικιαστικών καταγραφών θανατώσεων που αντιπροσώπευαν το
νομοκανονιστικό πλαίσιο λειτουργίας ενός μηχανισμού απόδοσης δικαιοσύνηςI ο
οποίος διαρθρωνόταν γύρω από τη διαχείριση της σωματικής βίας από την
αυτοκρατορική εξουσία και γνώριζε οπωσδήποτε διακυμάνσεις ως προς τη μέθοδοI
την ένταση και τη διάρκειαK Στην περίπτωση του συνωμότη κατά του Λέοντος ΣΤ΄
του ΣοφούI ο οποίος τραυμάτισε τον αυτοκράτορα στο κεφάλι με λοστό στο ναό του
ιερομάρτυρα Μωκίου στις NN Μαΐου 9MPI ο σωματικός βασανισμός του συνίστατο
στην αποκοπή των άνω και κάτω άκρων του και στην επακόλουθη παράδοση του
σώματός του στην πυράK Από τα τέλη του Uου αιK και εξής υιοθετήθηκε -και μάλιστα
γενικεύτηκε- η πρακτική της τύφλωσηςI με την αποτομή της γλώσσας και των αφτιών
ως δεύτερη τη τάξει επιλογήK Η μόνιμη κατάσταση σωματικής αναπηρίας που
επέφεραν αυτές οι ποινές βασανισμού προσέφερε τώρα στο θύμαI σε αντίθετη με την
καταλυτική ποινή της θανάτωσηςI μια δεύτερη ευκαιρία μεταμέλειαςI που δεν
στερούταν ωστόσο ωμότηταςK Αυτή ακριβώς την ανθρωπιστική διάσταση της ποινής
της τύφλωσηςI ως κατ’ εξοχήν μέσου κολασμού ενός πολιτικού αδικήματοςI
επικαλείται το 9T6 ο Ιωάννης Α΄ Τσιμισκής για τον Λέοντα Κουροπαλάτη και το γιό
του ΝικηφόροK
Σε εικονογραφικό τώρα επίπεδοI την επιρροή στο θεατή της έντονης
αναπαράστασης του μαρτυριολογικού γεγονότος διαπιστώνουμε σε μια σύντομη
ομιλία του 4ου αιK μ.ΧKI γραμμένη από τον επίσκοπο Αμασείας ΑστέριοI η οποία
αναφέρεται στο μαρτύριο της μάρτυρος ΕυφημίαςI η οποία βασανίστηκε και
μαρτύρησε κατά το διωγμό του ΔιοκλητιανούK Πρόκειται για την περιγραφή μιας
ζωγραφικής σύνθεσηςI χωρισμένης σε επιμέρους σκηνέςI της οποίας ο επίσκοπος
υπήρξε αυτόπτης μάρτυς σε έναν υπόστεγο δρόμο κοντά στον τάφο της μάρτυροςK Σε
μια προσπάθεια να ενισχυθεί η αληθοφάνεια του γεγονός ο καλλιτέχνηςI μας
πληροφορεί ο ΑστέριοςI σκόρπισε στη ζωγραφική επιφάνεια κηλίδες αίματοςI έτσι
ώστε ο ίδιος ο θεατής να είναι σε θέσει να συμμετέχει απευθείας σε μια διαδικασία
συναισθηματικής ενσωμάτωσης του μαρτυρικού πόνουK
Λησμονημένο για αιώνες το κείμενο του Αστέριου επανήλθε στο προσκήνιο
στη διάρκεια των εργασιών της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου της ΝίκαιαςI το TUT μ.ΧKI
και αξιοποιήθηκεI μαζί με άλλα κείμεναI για τη νομιμοποίηση της λατρείας των
εικόνωνK Το εν λόγω κείμενο εκλήφθηκε ως μέρος μιας ευρύτερης
επιχειρηματολογίας που έθιγε ζητήματα που σχετίζονταν με την αναπαράσταση της
υλικής υπόστασης του σώματοςK Το κείμενο επιλέχθηκε από τους εικονολάτρες ως
ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα σωματικής απεικόνισηςI γιατί καταδείκνυε πώς μπορεί
κανείς να χρησιμοποιήσει την ορατήI αναπαραστατικού τύπουI δομή ενός μαρτυρικού
γεγονότος έχοντας ως σκοπό την υποδήλωση του θεούK Η δυνατότητα άμεσης
πρόσβασης στην πρωταρχική εμπειρία του μαρτυρίουI όπως διαγράφεται μέσω του

T
εικονιζόμενου σώματος του μάρτυραI το παράδειγμα του οποίου οφείλει ο πιστός να
ακολουθήσει και να το ανακαλέσει στην αναζήτηση της αλήθειαςI καθιστά την
πολιτισμική ιστορία του χριστιανικού μαρτυρίου ένα καθοριστικό γεγονός που
μετασχηματίζει το μάρτυρα σε μαρτυρία και το εμπειρικό περιεχόμενο του μαρτυρίου
αυτού καθ’ εαυτού σε υπερβατική αξίαK
Μέσα από το βασανισμό τους οι χριστιανοί μάρτυρες αναδείχθηκαν σε
σύμβολα της νίκης της πίστηςI ενώ τα διαμελισμένα σώματά τους κατέστησαν
τεκμήρια μιας νέας κατανόησης της κοινωνικής πραγματικότητας που εκτεινόταν
πολύ πέρα από τα φυσικά όρια της ανθρώπινης ύπαρξηςK Η έμφαση των χριστιανικών
κειμένων στην ικανότητα των μαρτύρων να υπομένουν τον πόνο κατασκεύασε
πρότυπα αντοχής και δύναμης· δεν είναι τυχαίο ότι σε Βίους μαρτύρων
υπογραμμίζεται συχνά η θεραπευτική καιI εκτός αυτούI η σωτηριολογική αξία του
πόνουK Είναι σημαντικό να επισημάνουμε σε αυτό το σημείο ότι ουδέποτε
αποκαλύπτοντανI πέρα από ελάχιστες λεξικολογικές καταγραφέςI οι θυμικές
καταστάσεις του βασανιζόμενου μάρτυραI οι οποίες παραμένουν απροσπέλαστες και
διαφεύγουν της κατανόησης του πιστού-αναγνώστη του ΒίουK Το μόνο που γνωρίζει
ο τελευταίος είναι ότι ο μάρτυρας υπομένει καρτερικά το μαρτύριό τουK
Η χριστιανική εμπειρία του μαρτυρίου ως θυσιαστικού γεγονότος συνέδεσε
λοιπόν την αρχέγονη διάσταση του πόνου με μια υπερβατική λειτουργίαK ΤαυτόχροναI
η παθητικότητα και η οικειοθελής υποταγή των μαρτύρων στους δημίους τους
υπήρξαν τα βασικά στοιχεία της νέας θυσιαστικής οικονομίαςK Επρόκειτο για
πρακτικές ριζικής αμφισβήτησης της ρωμαϊκής αρρενοπρέπειας και αντικατάστασής
της με τις νέες χριστιανικές αρετές της καρτερίαςI της αντοχής στον πόνοI της ελπίδαςI
οι οποίες κατ’ ουσίαν αντιπροσώπευαν …θηλυκές» αξίες για την κυρίαρχη ρωμαϊκή
ιδεολογίαK ΩστόσοI αρετές όπως αυτή της αντοχήςI οι οποίες συνδέονταν με την
ανδρική φυλετική ταυτότηταI χρησιμοποιήθηκαν για να κατασκευαστεί το
πολιτισμικά διαφοροποιημένο πρότυπο του μάρτυρα-αθλητήI ο οποίος συγκέντρωνε
όλα τα στοιχεία του αρρενοπρεπούς ιδεώδουςK Τα πρότυπα αυτά κλήθηκαν να
ασπαστούν και οι γυναίκες μάρτυρεςI αντίληψη που αντίβαινε στην παράδοση που ο
πρώιμος χριστιανισμός κληρονόμησε από τον ελληνορρωμαϊκό κόσμοI όπου η
γυναίκα είχε πολιτικά και κοινωνικά μια υποδεέστερη θέσηK Ο θάνατοςI εντούτοιςI
έστω κι αν επρόκειτο για εκείνον της γυναίκας-μάρτυροςI εξακολουθούσε να
συνδέεται με μια συγκεκριμένη έμφυλη συμπεριφορά· ήταν ένας ανδρικός θάνατοςK
Οι αλγαισθητικές αναπαραστάσεις στη χριστιανική τέχνη του Μεσαίωνα
προσδιορίζονται από ένα δεσμευτικό πλαίσιο που αφορά στο σωτηριολογικό
περιεχόμενο των αναπαραστάσεων αυτό καθαυτόK ΕιδικότεραI η παροχέτευση στην
τέχνη της συναισθηματικής θλίψης συνδέεται αποκλειστικά με τα ιερά πρόσωπαI ενώ
η ένταση του πόνου είναι πάντοτε δυνατή μόνο για τις περιπτώσεις όπου και
απεικονίζονται οι κολασμένοιK ΕιδικότεραI όσον αφορά στην εικονιστική διαχείριση

U
του μαρτυρικού πόνου και της οδύνηςI η βυζαντινή τέχνη κινήθηκε μεταξύ δύο
πόλων: μιας εσωτερίκευσης του πόνουI όταν επρόκειτο για το βασανισμό των
μαρτύρωνI και μιας εξωτερίκευσης της θλίψηςI όταν επρόκειτο για το σταυρικό
μαρτύριο του ΧριστούK Η βυζαντινή τέχνη πριν από τον NOο αιK μας είχε συνηθίσει
στις παγωμένες χειρονομίες των ιερών προσώπων που παρίσταντο στο μαρτύριο του
ΧριστούI καθώς δεν υπήρχε η παραμικρή πρόθεση που να απέβλεπε στην
αναπαράσταση της συναισθηματικής εμπλοκής τους σ’ αυτόK ΩστόσοI από τον NOο αιK
το κλίμα σταδιακά αλλάζειK Έχουμε πλέον την ευκαιρία να διαπιστώσουμε ότιI στο
εικονογραφικό περιβάλλον της ΣταύρωσηςI εξεικονίζεται μια έξαρση συναισθημάτωνI
καθώς το θρηνητικό πνεύμα επεκτείνεται σε όλα τα πρόσωπα του ομίλου της σκηνήςI
προκαλώντας μια γενικευμένη συναισθηματική φόρτισηK ΠαράλληλαI η θρησκευτική
παράσταση εμπλέκει το θεατή σε ένα κλίμα συναισθηματικής μετάδοσης του πόνου
που λειτουργεί ως πολλαπλασιαστής της έντασης του μαρτυρικού γεγονότος και της
θλίψης που προκαλείται από αυτό σε μια προσπάθεια να ενεργοποιηθεί μια ταύτισηI
η οποία αποσκοπεί στο να παρασύρει το θεατή στη δραματική γεγονικότητα που
βιώνει το ιερό πρόσωποK Οι εξελίξεις αυτέςI σε άμεση συνάφεια με τους
λειτουργικούς ύμνους που εστιάζουν στο θέμα της οδύνης της Θεοτόκου στη
διάρκεια των ΠαθώνI στέρησαν από τις εικονιζόμενες μορφές την άχρονη ή
υπερχρονική και εξειδανικευμένη τους διάστασηI με αποτέλεσμα να τους
προσδώσουν μια υποστασιακότητα ιστορικού χαρακτήρα και να τις εμπλέξουν στην
αρχέγονη αγωνία της περατότητας και του θανάτουK Με αυτόν τον τρόπο οι
εικονιζόμενες μορφές εξανθρωπίστηκανI εμφορούμενες από συναισθηματικές
ενορμήσειςK
Στον πρώιμο χριστιανισμόI αντίθεταI προβάλλονταν πρότυπα συμπεριφοράς
που υποδείκνυαν μια μετριοπαθέστερη εκδήλωσης της θλίψης και του ψυχικού πόνουI
τα οποία στόχευαν στο να αποφευχθεί η υπερβολή των ακραίων συναισθηματικών
αποφορτίσεωνK Η προτροπή του Ιωάννη του Χρυσόστομου για μια αυτοπειθαρχία -σε
αντίθεση με την ασυγκράτητη θυμικά gesticulatio-I η οποία καλλιεργεί έναν
υψηλότερο βαθμό κοσμιότητας όσον αφορά στην εξωτερίκευση της οδύνηςI καθιστά
ανεπιθύμητες τις ενορμητικές εκδηλώσεις του θυμικού με τα αρχέγονα ένστικτα τα
οποία δεν μπορούν να χαλιναγωγηθούνK Οι αχαλίνωτες ψυχικές καταστάσεις
χαρακτηρίζονται νοσηρέςI καθώς λειτουργούν ανασταλτικά για την ανάδυση
λειτουργιών με έναν υψηλότερο βαθμό διαφοροποίησης και κοινωνικών
αλληλεξαρτήσεωνK ΆλλωστεI οι μετριοπαθείς αντιδράσεις κατά την έκφραση της
θλίψηςI οι οποίες ισοδυναμούν με μιαν αυστηρότερη ρύθμιση της συμπεριφοράςI
συγκαταλέγονταιI όπως αναφέρει ο ίδιος εκκλησιαστικός συγγραφέαςI μεταξύ των
ενδείξεων υπεροχής των ανώτερων κοινωνικών τάξεων προσδίδοντάς τους έτσι κύροςK
Η εικονογραφική τεκμηρίωση του σωματικού πόνου στον τόπο της αγιότητας
που από τον N6ο αιK αποκτά μια δεσπόζουσα σημασίαI καθώς οι αντίστοιχες σκηνές

9
δεν αυξάνονται μόνο ποσοτικά αλλά αποκτούν και μια δραματική διάστασηI συνιστά
ένα παράδειγμα για τη μελέτη της κατανόησης του εαυτού αλλά και του άλλου στην
προσπάθεια των ζωγράφων να προσκομίσουν όσο γίνεται περισσότερα στοιχεία για
τον τρόπο που η αλληλοκατανόηση εντός του τόπου της αγιότητας μεσολαβείται όχι
μόνο ψυχικά ή ηθικά αλλά και αμιγώς σωματικάK ΆλλωστεI ο σωματικός πόνοςI όπως
μαρτυρεί η πρόσφατη έρευνα των νευροεπιστημώνI οι οποίες διατηρούν έναν ανοικτό
διάλογο με τη σύγχρονη φιλοσοφίαI δεν είναι παρά μια ένδειξη της περιπλοκότητας
που χαρακτηρίζει τη δομή και λειτουργία κάθε ζώντος όντοςK Το πλήθος των
αιματηρών μαρτυρικών σκηνών της μονής των ΦιλανθρωπηνώνI πέρα από το
παρηγορητικό και σωτηριολογικό μήνυμαI εξύφαινε για τους πιστούςI όπως έχουμε
επισημάνειI μια ιδεολογία αντίστασης με κοινωνικό περιεχόμενοI βοηθώντας τους
έτσι να υπομείνουν καταστάσεις που σχετίζονταν με αντίστοιχες στη δική τους εποχή
πρακτικές βιαιότητας και ωμότηταςK ΕπομένωςI η αναπαράσταση αυτών των σκηνών
βίας εντασσόταν στη δομή ενός συστήματος συμβολικών αξιών που αποσκοπούσαν
στο να εξασφαλίσουν την επιβίωση της χριστιανικής πίστης σε συνθήκες απόγνωσηςI
οι οποίες διαμορφώνονταν στο περιβάλλον της οθωμανικής επικράτειαςK Οι ζωγράφοι
έδειχναν ιδιαίτερη μέριμναI όπως προαναφέρθηκεI στο ρεαλισμό των μεθόδων
βασανισμού και τη λεπτομερή απεικόνιση των προερχόμενων από το βασανισμό
τραυμάτωνI η αισθητική λειτουργία των οποίωνI σε συνδυασμό με την αποστροφή
που προκαλούσε το όλο θέαμαI έφερνε στο προσκήνιο την οριακότητα του
ανθρώπινου σώματοςK Η θέαση ενός ανοιχτού σώματος δημιουργούσε στο θεατή του
μαρτυρίου ένα αίσθημα συμπάθειας και αγωνίας και το σώμα του βασανιζόμενου
άλλου μετατρεπόταν αυτόματα σε ίδιο σώμαK ΕπιπλέονI η ρεαλιστικήI σε σημείο
ωμότηταςI απεικόνιση ενός τόσο βίαιου γεγονότος όσο το μαρτύριο λειτουργούσε
υπέρ μιας ενσώματης νοηματοδότησης βασιζόμενης στην οργανική αφομοίωση του
παρελθόντος από το παρόν και το μετασχηματισμό του μακρινού στο χρόνο
μαρτυρικού γεγονότος σε οικεία πραγματικότητα με τον πιστό να καθίσταται μέτοχος
ενός ιστορικού συνεχούςK
Δεν θα πρέπει να λησμονούμε πως η βαριά δυσφορία που θα προκαλούσε στις
μέρες μας η δημόσια έκθεση ενός κατακρεουργημένου ανθρώπινου σώματος
συνιστούσε στον χριστιανικό ΜεσαίωναI αλλά και την ΑναγέννησηI μέρος της
καθημερινότητας των ανθρώπωνI οι οποίοι είχαν μάθει να συμβιώνουν με μια
απονομή των ποινών που συνοδευόταν από τις φριχτές οιμωγές των δημόσιων
βασανιστηρίωνI ενώ η δημόσια έκθεση διαμελισμένων σωμάτων συνιστούσε πριν
από τον N9ο αιK στον ευρωπαϊκό χώρο μια αποδεχτή διαδικασίαK Αλλά και πριν από
τη φυσική εξόντωση του θύματοςI οι δημόσιες διαπομπεύσεις του σώματός τουI των
οποίων προηγούνταν σε αρκετές περιπτώσεις η άσκηση πρακτικών πρόκλησης πόνουI
αποσκοπούσαν στο να διευκολύνουν τη σταδιακή έξοδο του αποδέκτη του πόνου από
τη ζωήI αλλά και στο να εξασφαλίσουν τη σταδιακή απανθρωποποίησή τουK

NM
 Την αυστηρότητα των βίαιων ποινώνI τις οποίες επέβαλε ο μεσαιωνικός
κατασταλτικός μηχανισμόςI μαρτυρούσε η επιδεικτική δημόσια εκτέλεση
εγκληματιώνI αιρετικών και πάσης φύσεως αντιφρονούντωνK Αυτό το σύστημα
ποινών κωδικοποιήθηκε στις αρχές του N6ου αιK EN5M9) από τον Γερμανό νομικό
rlrich Tengler στο έργο του iaienspiegelK Στο έργο αυτό ο Tengler εστίαζε στον
αποτελεσματικό χαρακτήρα της ολοκληρωτικής διάλυσης του ανθρώπινου σώματοςK
Μια σειρά από πράξεις βασανισμούI όπως καύση στην πυράI ενταφιασμός του
θύματος όντας ακόμη ζωντανού -διαδεδομένος ιδιαίτερα τον N6ο αιK-I απαγχονισμόςI
μαρτύριο στον τροχόI ξεκοίλιασμα και τεμαχισμόςI αποκεφαλισμός και διαμελισμός
του σώματοςI όφειλαν την αποτελεσματικότητά τους στην πλήρη εκμηδένιση του
σώματος του αποδέκτη της ποινήςK Οι αγιογράφοι της μονής των Φιλανθρωπηνών
ιδιοποιήθηκαν πρώτοι για τους δικούς τους λόγουςI κατά την απεικόνιση των
μαρτυρίωνI το πλήθος των βασανιστηρίων του iaienspiegelI αντιγράφοντας από τις
ξυλογραφίες του συγκεκριμένου έργου πολλούς από τους τύπους βασανισμώνI και
παρέδωσαν τους μάρτυρές τους σε μια ανελέητη και στυγνή βιαιότηταK Κατά
συνέπειαI οι απεικονίσεις αυτές αντιπροσωπεύουν τους βασικούς τύπους των
θεσμοποιημένων και ευρύτατα διαδεδομένων στην κεντρική Ευρώπη ήδη το
Μεσαίωνα πρακτικών του κατασταλτικού-ποινικού συστήματοςK Θα πρέπει λοιπόν να
έχουμε συνεχώς κατά νουI μελετώντας το εικαστικό πλήθος των οδυνηρών
βασανισμώνI τις σχετιζόμενες με τον ολοκληρωτικό αφανισμό της σωματικής
υπόστασης του πιστού-μάρτυρα πολιτισμικές πρακτικές που προωθούνK Αυτό που οι
παραστάσεις της μονής των Φιλανθρωπηνών εξεικονίζουνI όπως διαμελισμούςI
ακρωτηριασμούςI έκθεση των νεκρών σωμάτων -υλικό που αντλείται από
χαλκογραφικά πρότυπα του N5ου και του N6ου αιK-I συνιστούσε κοινή πρακτική στην
Ευρώπη μέχρι και τα τέλη του NUου και το πρώτο μισό του N9ου αιK Πριν από την
κατάργηση του δημόσιου θεάματος κατά την επιβολή μιας ποινής κολασμού
αμέτρητα ήταν τα σώματα των καταδικασθέντων σε θάνατο που συνθλίφτηκαν στα
γρανάζια μιας απίστευτης σε φαντασία και σε ποικιλία βιαιότηταςK
Για παράδειγμαI μια από τις ευρύτατα διαδεδομένες αλλά και τις πιο οδυνηρές
μορφές βασανισμού στον γερμανικό χώρο υπήρξε το μαρτύριο στον τροχόI που
ανάγεται ήδη στους πρώιμους μεσαιωνικούς χρόνους και παρέμεινε σε χρήση μέχρι
και τον NUο αιK Η άνευ προηγουμένου οδυνηρή εμπειρία του βασανιζόμενου θύματος
συνίστατο στην επιβολή σε αυτό ενός παρατεταμένου θανάτουK Το θύμα δενόταν
αρχικά στο έδαφος επάνω σε ξύλινο πλέγμα σε σχήμα κλίμακας ενώ τα μέλη του
θρυμματίζονταν σταδιακά με τη χρήση ενός τροχού αμάξηςK ΚατόπινI και καθώς
βίωνε αφόρητους πόνουςI το θύμα δενόταν ανάσκελα επάνω στον τροχόI ο οποίος με
τη σειρά του στηριζόταν σε έναν ξύλινο άξοναI και εκτίθετο έτσι σε δημόσια θέαK
Όταν ο βασανιζόμενος δεν κατόρθωνε να πεθάνειI ανάλογα με τη φύση του
θρυμματισμού των οστών και την ποιότητα των τραυμάτων τουI καθώς το βλαπτικό

NN
ερέθισμα δρούσε επίμονα και παρατεταμέναI βίωνε μια οξεία και επώδυνη
υπεραλγησία από κάποιες ώρες μέχρι και λίγες ημέρεςK Σε μια πιο απλουστευμένη
εκδοχή του μαρτυρίουI το θύμα στερεωνόταν κατευθείαν επάνω στον τροχό και τα
μέλη του θρυμματίζονταν με έναν σιδερένιο λοστόK Η εικονογράφηση του μαρτυρίου
αυτού εμπλουτίσθηκε τον N6ο αιK και με ορισμένα συμπληρωματικά στοιχείαI τα
οποία αντλήθηκαν από ρωμαϊκές πηγέςI όπως η πρόσδεση του βασανισθέντος στον
τροχό και η περιστροφή του επάνω από φωτιά ή από αιχμηρά αντικείμεναI που
μετέτρεπαν έτσι ένα εργαλείο βασανισμού σε μηχανή επιβολής ενός επώδυνου
θανάτουK
Το αφηγηματικό περιβάλλον των αλγαισθητικών εικόνωνI έστω κι αν ο πιστός
αγνοεί τις επιμέρους πτυχές του βίου ή της προσωπικής ιστορίας του μάρτυραI
συνηγορεί ακριβώς υπέρ της εδραίωσης μιας αλγαισθητικής αντικειμενικότητας πουI
αντλώντας τη νομιμοποίησή της στον μαρτυρικό πόνο του ΧριστούI εγκιβωτίζει μέσα
στο ρεαλισμό του πόνου τον υπερβατολογικό ιδεαλισμό της σωτηρίαςK Απαιτεί έτσι η
εδραίωση της χριστιανικής ταυτότητας να ασπασθεί ο χριστιανός το ιδεώδες μιας
κοινής μεταξύ εικονιζόμενου μάρτυρα και πιστού αλγαισθητικής καταστασιακότηταςK
ΈχειI ωστόσοI ενδιαφέρον ότι αυτή η μορφοποίηση της εγγύτητας του πιστού με το
θείο βασίζεται στην πραγματικότητα στη δυσμορφική παρουσίαση του σώματος του
μάρτυρα και μάλιστα όσο μεγαλύτερη καθίσταται η δυσμορφική καταστασιακότητα
του μάρτυραI καθιστούμενα ασφαλώς και με το παραπάνω πρόδηλα στην εμπειρία
του εαυτού τα βιώματα του πόνου του μάρτυραI με την αποκάλυψη της ανοικτότητας
του σώματός του και των εσωτερικών του οργάνωνI τόσο ελαχιστοποιείται η
απόσταση από τον πιστόK
Η ενσωμάτωση του αλγαισθητικού προτύπουI έστω και αν διέπετο από
διεργασίες απαξιωτικές για το ανθρώπινο σώμαI ήταν αυτή πάνω στην οποία χτίστηκε
η βιωσιμότητα ενός πολιτισμούI του βυζαντινούI και εναποτέθηκε το νόημα μιας
πνευματικής εσωτερίκευσης για έναν υψηλότερο βαθμό της εν ζωή αφομοίωσης του
θανάτου από το υλικό σώμα του υποκειμένου-πιστούK Αυτό το αλγαισθητικό πρότυποI
στην υπηρεσία ενός μηχανισμού …κανονικοποίησης» του πιστούI υπήρξε εν τέλει
συνδεδεμένο με μια θετική πρακτική μετασχηματισμού του σώματος κι όχι
εξουδετέρωσής τουK

NO