Nikola Tasi

Eneolitske kulture centralnog i zapadnog Balkana

Rezime
The summary of the book: Nikola Tasic, "Eneolithic cultures of Central and West Balkans", Belgrade, 1995 Prelaz iz neolitskog u eneolitski period na podru ju srednje i jugoisto ne Evrope nije bio tako nagao, pra en ve im populacionim promenama ili burnim smenjivanjem kultura. Proces je zapo eo znatno ranije ve u agrarnim neolitskim kulturama: vin anskoj, len elskoj, butmirskoj, potiskoj i trajao je sve do njihovog kraja, kada zapravo po inju da se pojavljuju prve prave bakarnodobne kulture, kod kojih dobijanje i prerada bakra, izrada predmeta i njihova razmena po inju da ozna avaju ekonomske kategorije. Ovaj proces "eneolitizacije" neolitskih kultura nije bio istovremen na celom balkanskom prostoru niti su sve oblasti bile zahva ene istim kulturama. Geografske odlike tla i prethodna heterogenost u razvoju neolitskih zajednica, uslovili su, da se pod uticajem raznih kulturnih centara (Karpatski basen, Egeja, severnopontske oblasti i sl.) na podru ju centralnog i zapadnog Balkana formiraju kulturne oblasti, regije sa svojim lokalnim specifi nim razvojem. U pojedinim fazama eneolita one se nezavisno razvijaju jedna od druge, da bi se kasnije, pod uticajem sna nih kultura i kulturnih grupa integrisale u jedan kulturni kompleks (vu edolski npr.). Trajanje eneolita, kako pokazuju najnovija saznanja u ovoj oblasti, iznosi negde oko 1000 godina, to je i razlog da se u praistorijskoj arheologiji napustilo mi ljenje o kratkotrajnom eneolitskom periodu kao prelaznom vremenu izme u kamenog (neolitskog) i metalnog (bronzanog) doba. U toku ovih 1000 godina praistorijsko rudarstvo i rana metalurgija do ivljavaju punu afirmaciju, name u se kao neophodnost za dalji razvoj ekonomike dru tva i ine uvod za slede e etape u kojima e, najpre bronza a zatim i gvo e, pokazati svoju superiornost pri izradi oru a, oru ja i nakita u odnosu na kost, kamen pa i bakar. Posmatraju i kulturno-istorijske procese na prostoru biv e Jugoslavije (centralni i zapadni Balkan), uz po tovanje regionalnih specifi nosti i autohtonih osnova, mogu da se izdvoje etiri osnovne oblasti: podunavska, centralnobalkanska, jadranska i isto no-alpska. Prva obuhvata podru je jugoslovenskog Podunavlja i njegovog neposrednog zale a (donji tokovi Save i Drave, sliv Velike Morave, donje Potijske, dolina Timoka). Druga, Centralnobalkanska zona ima prelazni karakter i esto se (Bubanj-Salcuta-Krivodol kompleks i eneolit Pelagonije ili u vreme prodora vu edolskog stila) pojavljuje kao zona transmisije izme u kultura Karpatskog basena sa jedne i egejskih kultura sa druge strane. Tre a, Jadranska oblast obuhvata usko podru je Primorja, od Trsta na severu do Albanije na jugu u kome se razvijaju specifi ne kulture od kojih neke prodiru i u balkansko zale e (eneolit u Crnoj Gori i Hercegovini), ali i obratno primaju sna ne uticaje kontinentalnog eneolita. Tre a, Prialpska zona se kasno uklju uje u praistorijski razvoj jugoisto ne Evrope. Skromno neolitsko nasle e nije bilo dobra podloga za razvoj ranih eneolitskih kultura. Me utim, sa pojavom lasinjske ("alpskog faciesa len elske kulture"), a kasnije vu edolske kulture (sojeni arska naselja Ljubljanskog barja) ova regija postaje zna ajan centar razvoja eneolitskih kultura povezanih sa isto nim susedima.

Pored pojave i razvoja metalurgije u isto nim oblastima, gde se nalaze najstariji rudokopi na Balkanu (Rudna glava kod Majdanpeka), postoji jo nekoliko zna ajnih pojava koje daju osnovni pravac razvoju eneolitskih kultura na irem podru ju uklju uju i veliki deo srednje i jugoisto ne Evrope. Akcenat se stavlja na dva doga aja od kojih prvi ozna ava irenje indoevropskih populacija iz stepskih oblasti ju ne Rusije prema srednjoj i jugoisto noj Evropi i drugi, koji se manifestuje velikom ekspanzijom vu edolskog stila prema jadranskoj zoni, Panonskoj niziji i Rumunskom Banatu. Njegovom dezintegracijom zapo inje rano bronzano doba ovih oblasti. Ova dva doga aja ozna avaju one prelomne trenutke u razvoju eneolita centralnog i zapadnog Balkana koji nam slu e kao podloga stvaranja njegove periodizacije. Rani eneolit, na osnovu ovih i nekih drugih kriterijuma, ozna ava dalju evoluciju neolitskih kultura koje se postepeno upoznaju sa bakrom, prera uju ga i izra uju od njega, u prvo vreme, sitnije prete no ukrasne predmete ili sekire koje podra avaju kamene, neolitske uzore (nalazi bakarnih predmeta u vin anskoj kulturi, ostave kod Plo nika i sli no). Srednji eneolit zapo inje sa prvim prodorom "stepskih pastira" najpre u jugoslovensko Podunavlje, a kasnije i ju no od njega. Najzad pozni eneolit naro ito u zapadnim oblastima zapo inje formiranjem rane vu edolske kulture i traje kroz sve tri njene razvojne faze, sve do raspada velikog vu edolskog kompleksa i formiranja itavog niza lokalnih kultura ranog bronzanog doba nastalih na njenim tradicijama (Tivat-Rube grupa, ljubljanska, vinkova ka ili na severu Mako u Ma arskoj, Kosihy-Caka u Slova koj, a na istoku u Rumuniji Moldova Veche. U apsolutnim ciframa koje se oslanjaju na C-14 podatke (bez kalibracije) rani eneolit pripada vremenu 3100-2700, srednji eneolit traje od 2700-2300, a pozni od 2300. do 1900. god. pre n. e. U toku RANOG ENEOLITA, u ju no-panonskoj regiji, srpskom Podunavlju, isto noj Srbiji, Makedoniji sve do Pelagonije, kulturnoistorijski razvoj i ao je u dva pravca. Severne oblasti, ve i deo Vojvodine posebno, bile su zahva ene razvojem kultura tisapolgarskobodrogkeresturskog (Tizsapolgar-Bodrogkerezstur) kompleksa koji je ponikao na neolitskom supstratu potiske i Herpalj (Herpaly) kulture, dok su isto ni i ju ni delovi bili zahva eni sna nim razvojem lokalnih grupa Bubanj-Salkuca (Salcuta) - Krivodol kompleksa. Tisapolgarska i bodrogkeresturska kultura na vojvo anskom prostoru ini integralni deo razvoja ovih kultura isto nog dela Karpatskog basena. Njihovo mati no podru je se nalazi u ma arskom Potisju. Karakteri e ih vrlo kvalitetna keramika, bogatstvo u bakarnim nalazima i relativno esta pojava zlatnih predmeta. Materijalna kultura poznata je prete no na osnovu velikog broja istra ivanih nekropola u kojima se pokojnik sahranjivao po kanonima va e im za neolitske kulture i na osnovu brojnih priloga u njima (keramika, oru e, nakit). U Vojvodini su istra ivane dve nekropole ovih kultura (jedna kod Sente i druga kod Subotice) i jedno naselje otkriveno u Crnoj Bari kod Zrenjanina. Na osnovu pojedina nih nalaza zabele en je i jedan kratkotrajan prodor ovih kultura prema jugu, u Srem, srpsko Podunavlje i zapadnu Srbiju. Jedna manja nekropola sa bodrogkeresturskim grobovima otkrivena je u Vin i kraj Beograda. Ona je dala zanimljiv materijal i potvrdila fizi ko prisustvo nosilaca bodrogkeresturske kulture i u oblastima znatno ju nije od onih koje su smatrane njenom ju nom granicom. Ovoj grupi nalaza treba dodati i dobro poznati zlatan nalaz iz Progara kod Zemuna koji predstavlja stilizovanu antropomorfnu figuru. U vreme razvoja tisapolgarske i bodrogkeresturske kulture, prostor od srpskog Podunavlja do Pelagonije bio je zahva en dugim kontinuiranim razvojem Bubanj-Salkuca kulture. Ona je deo jednog ireg, isto no balkanskog kulturnog kompleksa slikane, grafitirane keramike (Bubanj-Salkuca-Krivodol-Gumelnica kompleks) kome pripada itav niz kultura i kulturnih grupa od isto ne Bugarske do Pomoravlja i od ju nih Karpata do Pelagonije i dalje do trakijskog dela Gr ke na jugu (nalazi ta Dikili Tash, Paradimi, Sitagroja i dr.). Nalazi ta u

na oj zemlji koja se svrstavaju u regionalnu varijantu ozna enu kao bubanjska kultura (ili Bubanj-Salkuca) pripadaju zapadnim oblastima ovog kulturnog kompleksa. Relativno je dobro istra ena, naro ito zahvaljuju i radovima u isto noj Srbiji (Zlotska pe ina, Krivelj, Bubanj, Kovilovo, Veljkovo i dr.), na Kosovu (Hisar kod Suve Reke i Gadimlje kod Lipljana) i u Pelagoniji gde je iskopavan ve i broj nalazi ta tipa "tumbi" (tell-a) u okolini Bitolja i Prilepa (Crnobuki, Karamani, Bakarno gumno) i gradinskih naselja kao to je upljevac kod Suvodola. Na ovako velikom prostoru, koji je zahvatila Bubanj-Salkuca i njoj srodna Crnobuki kultura pojavljuju se, zavisno od geografskih uslova i od ekonomskih odlika kulture, razli iti tipovi naselja. U isto noj Srbiji, ju nokarpatskoj zoni u Rumuniji i u severozapadnoj Bugarskoj koriste se pe ine za boravak i ve ih ljudskih zajednica (Zlotska pe ina kod Bora, Hotilor kod Baie Herculane ili Deveta ka pe ina kod Vidina). U njima se podi u ku e, kolibe, objekti za stanovanje. Prilikom arheolo kih iskopavanja nai lo se na vi e naseobinskih horizonata to ukazuje da se ne radi o privremenim stani tima, zaklonima sto ara, ve o dugotrajnim naseljima u kojima su se obavljale i druge aktivnosti. U Zlotskoj pe ini na primer nalazio se zna ajan prera iva ki metalur ki centar (otkopano je vi e bakarnih alatki, komadi zgure, tu kovi za mrvljenje rude i sl.). Na prostoru od Karpata, pa preko Kosova, Skopske kotline do Pelagonije i Pinda u Gr koj postojao je jedan zna ajan sto arski put u eneolitskom periodu. Na njemu se nalazi veliki broj sli nih naselja polunomadskog karaktera koja su podizana na uzvi enim ukama iznad brdskih re ica i potoka (Kovilovo kod Negotina, Krivelj kod Bora, Bubanj kod Ni a, Gadimlje kod Lipljana, Skopsko kale, upljevac u Pelagoniji). Ona pripadaju drugom tipu naselja ovog kulturnog kompleksa. Tre i tip su "tell" naselja, tumbe koje se nalaze u nizinama, esto na barskom terenu gde se koriste mala uzvi enja - grede na kojima se podi e prvo naselje, a onda iznad njega drugo, tre e pa se na taj na in formira uzvi enje - "tumba". Ova vrsta naselja karakteristi na je za ju ne i isto ne oblasti "isto nobalkanskog kompleksa grafitirane keramike" (naselja u Trakiji, severnoj Gr koj) a kud nas su jedna od osnovnih karakteristika za podru je Pelagonije. Materijalna kultura Bubanj-Salkuca nalazi ta je izrazito bogata i raznovrsna. Njena keramika je poznata preko razli itih oblika posu a (zdela, pehara, olja, amfora, pitosa i dr.), bogatog i raznovrsnog na ina ukra avanja: od tehnika ureza i bockanja, slikanja crvenom ili belom bojom do ukra avanja specifi nom tehnikom grafitiranja, to je jedna od osnovnih stilskih odlika na itavom prostoru ovog kulturnog kompleksa. Pored kerami kih posuda na nalazi tima su este antropomorfne i zoomorfne figurine (Krivelj, Gradimlje, Crnobuki), koje ukazuju na postojanje verovanja, kultova i magije eneolitskog oveka. Od ostalih oblika materijalne kulture brojne su alatke (sekire, ila) od jelenjih rogova, zatim bakarne sekire, igle i ukrasni predmeti. Zapadni delovi Balkanskog poluostrva prolazili su, tokom ranog eneolita kroz druga iji kulturnoistorijski razvoj. Na podru ju Slovenije, severozapadne Hrvatske pa i severne Bosne, nasle e len elske ili sopotsko-len elske kulture, ose a se gotovo kroz ceo rani period eneolita. U Slavoniji i severozapadnoj Hrvatskoj kao supstrat eneolitskoj lasinjskoj kulturi pominje se sopotska kultura kao deo len elskog kompleksa. U Sloveniji pak, kako pokazuju najnovija istra ivanja prisustvo "alpsko-len elske" kulture osvedo eno je na vi e nalazi ta (Drulovka, Ptujski grad, Jama na Lubniku kod kofje Loke), a u pe inskom nalazi tu Ajdovska jama kod Nem ke Vasi (blizu Bre ica), u vertikalnoj stratigrafiji, "alpskolen elska" kultura nalazi se ispod slojeva sa lasinjskom kulturom. Ima se utisak da je len elska kultura na podru ju Slovenije, sli no sopotskoj u Hrvatskoj, ne to du e trajala, skoro kroz itavo vreme ranog eneolita ovih oblasti. Za ovo vreme do lo je, pod uticajem

kultura iz susednih oblasti, do prerastanja len elske kulture u jednu specifi nu pojavu koja je dobila naziv "alpski facies len elske kulture" ili lasinjska kultura. Jadranska zona je najmanje istra ena oblast u izu avanju eneolitskih kultura, posebno kada se ima u vidu sam po etak ovog perioda. Nedovoljan broj istra enih nalazi ta, neobjavljena gra a, neujedna ena terminologija kod naziva kultura itd., sve je to razlog da se u ovom trenutku mogu samo naslutiti putevi razvoja eneolita u ovim oblastima. Hvarska kultura nesumnjivo ini neolitski supstrat, koji bi, analogno pojavama u drugim savremenim kulturama (vin anska, len elska), mogao da se smatra ve eneolitskim ili bar protoeneolitskim. U Grab evoj pilji na Hvaru, u Gudnji kod Stona na Pelje cu, Vela Luci na Kor uli i jo na nekim drugim nalazi tima nalaze se kerami ki oblici koji pripadaju ranim eneolitskim kulturama. Me utim, izvesno je, kako tu pokazuje stratigrafija pomenutog nalazi ta kod Stona, da na srednjem Jadranu prvu eneolitsku kulturu predstavlja pelje ka (N. Petri ) ili nakovanska kultura (po nalazi tu Spila kud Nakovana na Pelje cu) kako je jo naziva S. Dimitrijevi . Nju ini crna kvalitetna keramika ukra avana kanelurama koja se sa ranim eneolitom pojavljuje na ve em broju nalazi ta na jadranskoj obali (Cirap eva i Markova pe ina, Jamina Sredi na Cresu i dr.). SREDNjI ENEOLIT gotovo na celom balkanskom prostoru obele avaju sna ne kulturne i socijalne promene: napu tanje neolitskih tradicija gotovo u svim vidovima materijalne i duhovne kulture. Ima se utisak, da u ovom vremenu dolazi do prodora novih populacija, velikog etnokulturnog potencijala, koje na irem prostoru srednje i jugoisto ne Evrope dovode do promena, ne samo kultura, kulturnih grupa i stilova u kerami koj proizvodnji, ve znatno ire, oni menjaju strukturu privrede i na in ivota eneolitskog stanovni tva na ovom prostoru. Migracioni pokreti koji su zahvatili veliku teritoriju, od stepskih oblasti ju ne Rusije pa do Podunavlja, a zatim i dalje, do jadranske obale, ostavili su dubok trag u razvoju eneolitskih kultura. Isto ne oblasti Podunavlja i Balkanskog poluostrva bile su ja e izlo ene ovim promenama pa je razumljivo da je do smenjivanja kulturu do lo uz ve e potrese. Prema zapadu intenzitet populacionog talasa, koji se povezuje sa prvom indoevropskom seobom "stepskih pastira" slabi, to se ogleda i u postepenom smenjivanju kultura: prerastanje len elske u lasinjsku ili razvoj protonakovanske u nakovansku kulturu u jadranskoj zoni. Kao prva kultura "novog talasa" u osnovi ju nopanonska, ali koja prelazi i ju no od Save i Dunava, javlja se ernavoda III - Boleras kultura, koja se pod pritiskom novih populacija iri od istoka prema zapadu. Zahvaljuju i svojoj nomadskoj komponenti u ekonomiji, pokretljivosti njenih nosilaca, vrlo brzo prekriva prostor od donjeg Podunavlja do isto nih Alpa i od ju ne Poljske do centralnog Balkana. Nalazi ta ernavoda III i Boleras kulture (ove dve kulture ine jedan kulturni kompleks) skoncentrisana su u jugoslovensko Podunavlje, mada kako pokazuju nova istra ivanja pojedina no su otkrivena i u centralnobalkanskoj zoni (nalazi ta kod Kragujevca, Svetozareva, Smederevske Palanke, Valjeva i u Bosni). Po tipu, ona u Podunavlju pripadaju ravni arskim naseljima podizanim kraj reka (Brza Vrba kod Kovina, Mostonga kod Od aka, gradina na Bosutu kod ida i dr.). Izuzetak ine naselja ju no od Save i Dunava od kojih se neka podi u u brdovitom ambijentu, esto na uzvi enim dominantnim polo ajima (gradina Likodra u Ra evini). Nekropole ili pojedina ni grobovi nisu poznati u jugoslovenskom Podunavlju, ali na osnovu nekih podataka iz susednih oblasti (Ma arska), u ovoj kulturi se napu ta tradicionalan na in sahranjivanja pokojnika (ravni grobovi, skeletno sahranjivanje u zgr enom polo aju) i pojavljuje se spaljivanje pokojnika i sahranjivanje u urnama koje se pola u u manje tumule - humke (nekropola Pilismarot u Ma arskoj).

Materijalna kultura, posebno kerami ki nalazi, znatno se razlikuju od oblika koji su karakterisali kulture ranog eneolita. Sada se pojavljuju olje lukovi astog oblika ukra ene plitkim kanelurama, velike zdele, plitki tanjiri - poklopci, lonci ukra avani plasti nim trakama, velike duboke posude itd. U ornamentici sre u se novi motivi i nove tehnike ukra avanja to stilu ove kulture daje specifi an karakter. Duboki brazdasti urezi, motiv riblje kosti izveden u tek prosu enu glinu i plitke kanelure ine, uz nabrojane oblike, osnovne odlike novog stilskog izraza nepoznatog u kulturama ranog eneolita u srednjoj i jugoisto noj Evropi. To je razlog to se u genezi ove kulture, strani elementi uzimaju kao osnovna odrednica pri formiranju njenog stila. Sa ernavoda III i Boleras kulturom zapo inje nov ciklus u razvoju eneolitskih kultura na prostoru jugoslovenskog Podunavlja i u oblastima koje mu gravitiraju. Badenska kultura koja postupnom evolucijom nastaje iz Boleras osnove, zahvata gotovo isto podru je kao i njena prethodnica. ak je i afinitet prema sli nim polo ajima za podizanje naselja ostao isti. U ju nopanonskoj zoni brojna su ravni arska naselja, slobodno formirana, prete no zemuni kog tipa u kojima se boravi nekoliko sezona a zatim se ide dalje. Nomadski na in ivota, pojava kola i konja, u inili su ovu kulturu izuzetno mobilnom tako da je postignuto jedinstvo stila na velikom prostranstvu od Karpata na istoku do Alpa (do Bodenskog jezera) na zapadu i od Malopoljske na severu do Save i Dunava na jugu. U jugoslovenskom Podunavlju (iako brojna), istra en je relativno mali broj naselja (Dobanovci kod Zemuna i Lice kod Erdevika na Sremu, Perlez i Rimski an evi u Ba koj, Vu edol, Sarva i Beli Manastir kod Osijeka), ali nam ona pru aju dosta podataka za rekonstrukciju na ina ivota i materijalne kulture. Posle promena koje su se u na inu sahranjivanja odigrale kao posledica p rodora ranih stepskih populacija, u badenskoj kulturi, ponovo sre emo klasi an ritual, nasle en iz neolitskih i ranih eneolitskih kultura - sahranjivanje pokojnika u zgr enom polo aju (Dobanovci, Vu edol, Bogojevo, Gomolava). Me utim, uporedo sa njim javlja se i nov na in, sahranjivanje pod humkama u kojima se nalaze urne sa spaljenim kostima pokojnika, to se bar jednim delom povezuje sa stepskim na inom sahranjivanja (Ara anska humka kod Kikinde). Biritualnost u sahranjivanju karakteristika je i badenske kulture u Ma arskoj, gde se esto i na istim nekropolama pojavljuje spaljivanje pokojnika i skeletno sahranjivanje. U materijalnoj kulturi badenskih nalazi ta nastavlja se dalji razvoj Boleras stila: olje sa lukovi astim recipientom postaju vode a forma, zdele se ukra avaju motivom urezane zvezde, na dubljim posudama nalazi se ornament riblje kosti itd. Uporedo sa ovim oblicima i nasle enom ornamentikom ernavoda III - Boleras stila na keramici po inje da se upotrebljava bela inkrustacija a kod oblika se pojavljuju elipsoidne posude (Fischbutte), amfore i itav niz novih varijanata kod pehara i olja ija dr ka nadvisuje obod suda. U proizvodnji bakarnih predmeta tako e se pojavljuju novi oblici me u kojima su karakteristi ne velike masivne krstaste sekire i sekire sa jednim se ivom i cevastim dodatkom. Ove stilske karakteristike pokazuju da se razvoj oblika posuda iz prethodne kulture nastavlja i kroz badenski stil; one se usavr avaju, pojavljuju novi ali se tako e napu taju neki elementi karakteristi ni za stariji period. Tako se na primer antropomorfna plastika kakva je poznata sa na ih badenskih nalazi ta (Vin a, Dobanovci, Vu edol) pojavljuje samo u ranoj fazi kulture dok kasnije potpuno i ezava. Evolucija eneolitskih kultura nastavlja se na ve oj teritoriji jugoslovenskog Podunavlja prerastanjem badenske u kostola ku kulturu. Promene su nastale pre svega zbog izmenjenog na ina ivota: nomadsko badensko stanovni tvo sve se vi e vezuje za odre ene lokacije, po inje da se bavi ratarstvom, menja svoje navike ivota a time i svoje potrebe to se sve

ugleda i u promeni na planu materijalne kulture. Nomadski na in ivota u kostola koj kulturi skoro se potpuno napu ta: naselja se podi u na odcednom terenu, visokim lesnim obalama reka ili na manjim uzvi enjima u ravni arskim oblastima. Grade se ve e nadzemne ku e, sa vi e prostorija i sa vi e faza obnavljanja. Na Gomolavi na primer, u vertikalnoj stratigrafiji nalaze se tri naseobinska horizonta sa ve im brojem ku a i sa vi e faza njihovog obnavljanja i rekonstrukcije. Podizanje kostola kog naselja na Gomolavi na osnovama badenskog naselja zemuni kog tipa i gradnja trajnih stambenih objekata vezana je za po etak intenzivnijeg bavljenja zemljoradnjom, za ta su na okolnom terenu postojali povoljni uslovi. U kerami koj proizvodnji, kostola ka kultura je prihvatila mnoge oblike badenskih posuda ( olje sa trakastom dr kom, zdele, amfore, Fischbutte i sl.) ali ih je tokom vremena modelirala, davala im duh svoga stila. To se naro ito dobro zapa a kod ukra avanja posuda gde se postepeno gubi linearnu ukra avanje i ta kasti ubodi a pojavljuje nova tehnika ukra avanja: brazdasti urez u kombinaciji sa belom inkrustacijom (Furchenstih) ili motivi zareza u raznim kombinacijama. Kostola ki stil ukra avanje je vrlo specifi an i javlja se samo u ovoj kulturi; varijante koje se kasnije pojavljuju (duborez u vu edolskoj kulturi na pr.) samo su njegova dalja evolucija. Smatra se da su Slavonija i Srem oblasti u kojima je nastao kostola ki stil i kostola ka kultura. Odavde se ona iri prema jugu u Srbiju ju no od Save i Dunava (Kori ane kod Kragujevca, Jelenac kod Aleksinca, Hisar na Kosovu, Kloko evac, Crnajka kod Majdanpeka itd.), u Bosnu (Pivnice kod Od aka), a na severu kostola ka keramika se nalazi do Dunavskog kolena u Ma arskoj i na nalazi tima u Slova koj u okviru jedne, kostola koj srodne kulture koja se naziva Bosa a. Na istoku, kako pokazuju nalazi ta na podru ju erdapa, u isto noj Srbiji i jugozapadnoj Rumuniji do lo je do simbioze Kostola ke sa Kocofeni (Cotofeni) kulturom ije se mati no podru je nalazi u Transilvaniji, ju nom Banatu i Olteniji. U vreme razvoja kostola ke kulture oblasti Balkanskog poluostrva i me ure je Sava - Drava karakteri e dalji razvoj lasinjske kulture, sa jedne, i pojava kostola koj srodne kulture koja nosi naziv Rec-Gajari (Retz-Gajary), sa druge strane. Lasinjska kultura se razvija istovremeno sa po etkom, a Rec-Gajari sa krajem kostola ke kulture. Me usobno to su dve potpuno razli ite kulturne pojave prialpske zone i severozapadne Hrvatske: lasinjska se razvija, kako je istaknuto na len elskim osnovama dok se Rec-Gajari stil razvija nezavisno, verovatno pod uticajem "Furchenstih mode" na podru ju Karpatskog basena, isto noalpskih oblasti i Erdelja. Privremeni karakter rec-gajarskih naselja i esto kori enje pe ina kao stani ta (Vin ija, Velika pe ina u Vi njici) ukazuje na polunomadsku komponentu u njenoj ekonomici. POZNI ENEOLIT centralnog i isto nog dela Balkanskog Poluostrva, posebno Podunavlja, obele en je pre svega novim, sna nim prodorom stepskih populacija, nosilaca kulture jamnih grobova (oker grobovi), a odmah zatim i ekspanzijom vu edolske kulture na jug, zapad i istok. Ovaj vremenski period u eneolitu je, za razliku relativno mirne evolucije na relaciji Boleraz-Baden-Kostolac kultura, izuzetno turbulentan, pra en estim migracionim pokretima, integracionim i dezintegracionim procesima. Nesumnjivo da je u isto nim oblastima na e zemlje prodor nosilaca jamne kulture imao poseban zna aj za celokupan kasniji kulturni razvoj ireg podru ja Karpatskog basena i oblasti koje mu gravitiraju. Nedostatak naselja ove kulture obja njava se izrazito nomadskom komponentom u njenoj ekonomici. Me utim, veliki broj registrovanih tumula (humki) na podru ju ma arskog i srpskog Potisja, u jugoslovenskom Podunavlju i na centralnobalkanskom tlu (njihov broj iznosi vi e hiljada) ukazuje na brojno prisustvo nosilaca kulture u ovim oblastima. U Vojvodini je istra ivano desetak tumula ovog tipa i svi su dali sigurne podatke o njihovom stepskom karakteru, po ev

od na ina sahranjivanja (polaganje pokojnika na asuru, posipanje crvenom bojom - okerom, drvena konstrukcija iznad rake, nasipanje tumula), do priloga koji se nalaze uz pokojnika (zlatni i srebrni uvojci za kosu). Posebno su va ni tumuli - humke iskopavani kod Pan eva (Vojlovica, Jabuka), Vr ca (Vlajkovac, Vatin, Uljma) i Perleza (Batka), koji su dali zna ajne podatke o ovom fenomenu u eneolitu jugoslovenskog Podunavlja. Velika humka Jabuka kod Pan eva (r. oko 40 m.) bila je nasuta iznad naselja kostola ke kulture tako da je raka stepskog groba probila osnovu jedne ku e sa kostola kom keramikom. Na ovaj na in dobijen je zna ajan podatak o vremenu prodora stepskih naroda u ove oblasti, odnosno da se humke ovog tipa javljaju krajem kostola ke kulture (oko 2300 god.). Sli nu situaciju sre emo i na humkama kod Perleza samo to je ovde humka (Pa i a humka) zasipana sa zemljom u kojoj su bili fragmenti badenske keramike. Prodor stepskih kultura nije u svim oblastima na e zemlje prekinuo razvoj autohtonih kultura. U sremsko-slavonskoj zoni, na osnovama kostola kog stila formira se vrlo zna ajna vu edolska kultura. Ona e ostati dominantna pojava kroz ceo pozni eneolit na prostoru od Slova ke na severu, do jadranske obale na jugu, i od Karpata na istoku do Alpa na zapadu. Zahvataju i ovako veliko prostranstvo formirale su se brojne lokalne grupe i kulture koje, zahvaljuju i inicijalnom stilskom jedinstvu ine vu edolski kulturni kompleks. Me utim, kada se govori o istoj vu edolskoj kulturi, obi no se pod tim podrazumeva njena pojava u sremsko-slavonskoj oblasti, a zatim i na podru ju severne Bosne i centralne Srbije. Zastupljena su dva osnovna tipa naselja: jedna podizana na visokim lesnim obalama Dunava, Save, Drave (Sarva , Vu edol, Belegi , Gomolava) i druga koja se nalaze ju no u brdovitim predelima Bosne i Srbije a koja imaju gradinski karakter (Debelo brdo i delovi u Bosni, Jasik i ur evo kod Kragujevca). Izuzetak od pravila ine naselja podizana u pe inama (Hrustova a u Bosni na pr.). Ono to karakteri e veliki broj vu edolskih naselja to je njihov u izvesnoj meri i odbrambeni karakter. Gradac u Vu edolu, an ine u Belegi u ili Sarva kod Osijeka imaju razvijen fortifikacioni sistem: jednostruki ili dvostruki rovovi, palisade i sli no. Utvr eni karakter imaju i vu edolska naselja na podru ju Bosne i Srbije to sve ukazuje na prisustvo stranih populacija u neposrednom susedstvu i na potrebu podizanja bezbednih naselja. Kod sahranjivanja pokojnika, u vu edolskoj kulturi istovremeno se pojavljuje incineracija i inhumacija pokojnika. Skeletno sahranjivanje zadr ava u osnovi odlike ranijih kultura ovog podru ja ali se pojavljuju i novi oblici: dvojno sahranjivanje ili sahranjivanje cele porodice. U Vu edolu su na pr. zastupljene sve tri vrste skeletnog sahranjivanja - pojedina nog, dvojnog i grupnog sahranjivanja. Uz to, kao jedna specifi nost nasle ena iz badenske kulture sre e se i sahranjivanje ivotinja - Tirgraber-i. Sa druge strane naro ito u isto nim oblastima vu edolske kulture pojavljuje se spaljivanje pokojnika i sahranjivanje pod humkama. Kod Batajnice i Vojke iskopavana su dva vu edolska tumula u ijem su se sredi tu nalazile urne sa spaljenim kostima pokojnika a na podru ju ju nog dela rumunskog Banata, nedaleko od Dunava, otkopavano je kod Moldova Veche nekoliko vu edolskih tumula sa urnama i kamenom kalotom. Ove odlike sahranjivanja u vu edolskoj kulturi pokazuju da su promene u najosetljivijoj i najkonzervativnijoj manifestaciji praistorijskog dru tva - na inu sahranjivanja - bile spore. Postepeno se napu tao tradicionalni na in sahranjivanja na ra un novih oblika. Kerami ka proizvodnja u vu edolskoj kulturi predstavlja najvi i domet, kako u raznovrsnosti oblika tako i u na inu ukra avanja. Posle brazdastog urezivanja koje je prihvatila iz kostola ke kulture, sve se e e pojavljuje duborez, dubljene (rova ene) povr ine suda da bi se u udubljenja stavljali ve i nanosi bele mase. Kontrast izme u crne ugla ane povr ine suda i bele inkrustacije dostizao je visok estetski efekat. Raznovrsnost motiva tako e dosti e svoj

najvi i stepen: koncentri ni krugovi, urezani trouglovi, rombovi i kvadrati, zvezde i elipse, svi ti geometrijski motivi izvode se u brojnim varijantama i varijetetima. Ukra avaju se ak i povr ine suda koje nisu vidljive. Na zdelama, peharima, amforama, neobi nim predmetima verovatno kultne namene, na terakotama i zoomorfnim figurama ukra ava se maksimalno mogu a povr ina. Kod plitkih pehara na nozi, ukra ava se i unutra njost suda. Sve ovo ini da se vu edolska keramika smatra jedinstvenom pojavom po bogatstvu ukra avanja nedostignuta u praistorijskim kulturama srednje i jugoisto ne Evrope. Iz svoga mati nog podru ja, Srema i Slavonije vu edolska kultura se pro irila vrlo brzo u susedne oblasti: najpre u Baranju (Zok u Ma arskoj), zatim na podru je Ljubljanskog barja (Ig I, II) gde je nai la na vrlo pogodno tlo za dalji razvoj, zatim u Bosnu i Srbiju i najzad u rumunski Banat i na jadransku obalu. Zahvataju i ovako veliko podru je sa heterogenim supstratom, udaljuju i se od mati nog jezgra i primarnog stilskog izraza, u izmenjenim uslovima vrlo brzo je do lo do raspada velikog vu edolskog kompleksa i do formiranja novih kultura koje e poslu iti kao osnov za razvoj grupa i stilova ranog bronzanog doba. U sremsko-slavonskom podru ju i u delu ju ne Ma arske nastaje vinkova ka (VinkovciSomogyvar) kultura; na zapadu u Sloveniji, a delom i na jadranskoj obali formira se ljubljanska kultura; na srednjem i ju nom Jadranu grupa Tivat-Rube ; na severu u srednjoj i severnoj Ma arskoj, zatim u Slova koj grupe tipa Mako, Kosihy-Caka i jo neke varijante. One u hronolo kom pogledu ve pripadaju ranom bronzanom dobu, ali po svojoj genezi, stilskim odlikama i op tim karakteristikama materijalne i duhovne kulture one su poslednji refleks hiljadugodi njeg eneolitskog razvoja na podru ju centralnog i zapadnog Balkana koji po inje krajem IV i traje sve do po etka II milenija, oko 1900/1800 godine pre n. e.