Nikolla Perdhiku

Libr msuesi pr tekstin MATEMATIKA 6

Botues: Latif AJRULLAI Rita PETRO Redaktore letrare: Vasilika DINI Arti grafik: Emanuela LUMANI Marsel NDOJA Albas 2007 Ribotim, 2010 Shtpia Botuese Albas N Tiran: Rr. Budi, Pall. Classic Construction, zyra nr. 2 Tel/Fax: ++ 355 4 2379184 e-mail: albas_tr@yahoo.com N Tetov: Rr.Ilindenit, nr.105 Tel: 044 344047 e-mail: albas_te@yahoo.com N Prishtin: Rr.Eqrem abej, nr.47 Tel: 038 5457139 e-mail: albas_pr@yahoo.com

Hyrje
Zbatimi me sukses i programit t matematiks nuk mund t kuptohet pa rolin shum t rndsishm t msuesit si prues dhe transmetues i ideve t programit. Pr tiu ardhur n ndihm msuesve (veanrisht msuesve t rinj) po botoj me kt tekst ndihms q shoqron tekstin e nxnsit Matematika 6. Nuk duhet menduar se ky tekst sht konceptuar si ditari i msuesit, sepse ditari ka disa etapa t tjera q ktu anuk jan trajtuar. Po t shikohet me kujdes m shum sht trajtuar mnyra e zhvillimit t msimit. Pr shum tema, zhvillimi i msimit mund t jet trajtuar n m shum se nj faqe dhe msuesi mund t mendoj se nuk do ti premtoj koha, se msuesi nuk lexon, por shpjegon. Mnyra se si sht ndrtuar ora e msimit n tekstin e nxnsit, msuesit i jep mundsi pr t prdor metodat bashkkohore t grshetuar me metodat tradicionale (t cilat jepen dhe n kt tekst). Dihet se n matematik nj ushtrim mund t zgjidhet n disa mnyra. Pr kt n disa raste jan dhn disa mnyra zgjidhjeje q n tekstin e nxnsit nuk jan. Konkretisht: te tema krahasimi i dy thyesave, n tekstin e nxnsit jan dhn dy mnyra. 1. Thyesat kthehen n emrues t njjt dhe krahasohen numruesit. 2. Thyesat, me an t rregullit t shumzimit kthehen n numrues t njjt dhe krahasohen emruesit. N tekstin e msuesit jepet dhe nj mnyr tjetr. Pr t krahasuar thyesat veprohet kshtu: Shumzohet numruesi i thyess s par me emruesi e thyess s dyt, shumzohet numruesi i thyess s dyt me emruesin e thyess s par. Nse prodhimi i par del m i madh se prodhimi i dyt, ather thyesa e par sht m e madhe se thyesa e dyt, nse prodhimi i par del m i vogl se prodhimi i dyt, thyesa e par sht m e vogl se thyesa e dyt. Me qen se 5.5 > 7.3 ather > ( nuk ka rndsi t shpjegohet pse arrijm n kt prfundim). Mendoj q atje ku msuesi mendon se mund t jet m e kuptueshme mnyra e trajtuar n tekstin e msuesit, e zhvillon ushtrimin si n tekstin e tij. Shpesh theksohet se tekstet jan t ngarkuara. Por ngarkesn mund ta bj dhe msuesi. Pr kt n shum tema theksohet se deri ku duhet t arrihet n dhnien e nj koncepti. P.sh., te kreu i pest. Dihet se kemi dy tipare diskret dhe t vazhdueshm. Theksohet se nuk duhet t kalohet n tiparin e vazhdueshm pr dy arsye. E para se sht e vshtir pr moshn dhe e dyta se, kur t ndrtohen diagramet, lind nevoja e klasave, e cila e vshtirson m tepr konceptin N tekstin e msuesit trhiqet vazhdimisht vmendja pr t punuar n mnyr t diferencuar me tri nivelet e nxnsve. Kjo sht mbajtur parasysh si n hartimin e objektivave, ashtu dhe n punn me kto nivele n klas dhe n punn e pavarur n shtpi. Shpresojm se ky tekst t ndihmoj pr t arritur rezultatet e dshiruara n msimin e lnds s matematiks.

5 7

dhe

3 5

35 JAV X 4 OR/JAV = OR MSIMI TESTE KONTROLLI OR N DISPOZICION GJITHSEJ

140 OR 98 OR 14 OR 28 OR 140 OR
3

Kreu i par
Tema 1.1 Numrat thyesor. Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij t shkruaj thyesa t ndryshme, - T dij t prcaktoj numruesin dhe emruesin e thyess, - T dij t prcaktoj njsin thyesore, - T dij t prcaktoj thyesat dhjetore. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Tabel me figura pr t nxjerr kuptimin e thyess. Metodat q do t prdoren: -Kllaster - Diskutim - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Msuesi u drejtohet nxnsve: a) Shkruani dy numra natyror me dy shifra. b) Shkruani dy numra natyror me katr shifra, ku shifra e dhjetsheve t jet zero dhe shifra e mijsheve t jet dy. c) Shkruani me shifra numrat: - pesqind e tridhjet e dy, - katrqind e dy, - dyzet e pes milion e tridhjet e dy mij e pes. Nse nga nxnsi q ngrihet n drras prgjigjet jan t gabuara, msuesi krkon prgjigje nga nxnsit e tjer. - Mbasi ka mbaruar punn prgatitore, msuesi fillon temn e re. Fillon me radh shembujt. Pr shembullin 1 msuesi u tregon disa lapsa dhe krkon nga nxnsit ta japin sasin me numr. Pr shembullin 2 msuesi merr nj moll (ose ndonj objekt tjetr) dhe e ndan n dy pjes t barabarta dhe krkon nga nxnsit se e sata pjes e molls sht nj prej pjesve. Prgjigjja e sakt do t jet nj e dyta. Msuesi u drejtohet nxnsve: Ky numr q shprehu sasin e msiprme nuk sht numr natyror. Pr shembullin 3, do t prdor tabeln e prgatitur. N tabel, msuesi shprehet: Drejtkndshat i kemi ndar n tri pjes. N figurn e par nga dy ndarje kemi ngjyrosur nj, n t dytn nga tri ndarje kemi ngjyrosur dy dhe n t tretn prsri nga tri ndarje kemi ngjyrosur nj. Kto sasi, thekson msuesi, nuk mund ti shprehim me numra natyror, prandaj lind nevoja e futjes s kuptimit t nj numri tjetr. - N kt moment msuesi jep prkufizimin e thyess: quhet numr thyesor ose shkurt thyes. Msuesi duhet t theksoj se do t

prdoret shkurt thyes.

12

-ja quhet numrues dhe sht nj numr natyror ose zero, kurse dhe sht nj numr natyror. Thyesa lexohet mbi .

-ja quhet emrues

- Shnimet kujdes dhe vini re duhet t jen n qendr t puns s msuesit. Mbasi t ket sqaruar mir dy shnimet q tham msuesi kalon dhe njher te shembulli 3. - Te figura 1 tham se nga tri ndarjet kemi ngjyrosur dy, tani q futm kuptimin e thyess themi se kemi ngjyrosur e drejtkndshit. N figurn 2 themi se kemi ngjyrosur e

drejtkndshit. Pr figurn 3 nuk mund ta shprehim me thyes pjesn e ngjyrosur se ndarjet nuk jan t barabarta. - Mbas ktyre sqarimeve pr figurat e shembullit, msuesi jep disa thyesa. - Msuesi sqaron se shum thyesa mund t ken emruesin 10 ose shumfisha t dhjets si etj. Kto quhen thyesa dhjetore.

- Kurse thyesat q kan numruesin 1 do t quhen njsi thyesore, si: - Prsri msuesi bn interpretimin e mtejshm t shembullit 3, figura 2. Thyesa tregon se kemi ngjyrosur 2 njsi thyesore t barabarta me .

etj.

- S fundi msuesi zhvillon shembullin 4. Msuesi prgjigjet se thyesa

tregon se

njsia thyesore sht

dhe kemi marr 5 njsi t tilla.

- N tabel msuesi duhet t ket ndrtuar kllasterin (ta ket n tabel pr t kursyer koh). thyesa me emrues 1 njsi thyesore Thyesa thyesa dhjetore

- Mbas ktyre trajtimeve msuesi v klasn n pun t pavarur me ushtrimet 1 dhe 2. Kush nga nxnsit e zgjidh i pari ngrihet n drras nga msuesi. - Kur t jen prfunduar dhe ushtrimet msuesi bn prforcimin e msimit duke krkuar nga nxnsit q t prgjigjen pr pyetjet q jan n rubrikn duhet t mbani mend. Nse ka koh zhvillon ushtrimet 5, 6 dhe 7, faqe 5 q jan n librin e ushtrimeve pr nxnsin. N fund jep detyrat e shtpis. 1,2,3 dhe 4, faqe 5 n librin e ushtrimeve t nxnsit. Pr nxnsit me rezultate t mira jep dhe ushtrimet 9 dhe 10, faqe 5.

13

Tema 1.2 Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi duhet: - T ket fituar shprehi n prcaktimin e njsive thyesore. - T prcaktojn nj thyes n situata jo standarde (si te ushtrimi 5). Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Vizore pr ndrtim figurash. Metodat q do t prdoren: - Diskutimit

Zhvillimi i msimit Msuesi u drejton nxnsve kto pyetje: - Cili quhet numr thyesor? Shkruani dy thyesa. - Cila quhet njsi thyesore? Shkruani dy njsi thyesore. - Cilat quhen thyesa dhjetore? Shkruani dy thyesa dhjetore. - Mund t shkruani 2 si thyes? Nse po, shkruajeni. Msuesi zhvillon me klasn ushtrimin 4 dhe 5. Kto ushtrime t zhvillohen nga do nxns n fletore. Pastaj msuesi pyet: Cila nga kto sht thyes dhjetore? Po njsi thyesore sht ndonj prej tyre? - Mbasi t jet bindur se ushtrimi sht kuptuar, msuesi kalon n ushtrimin 6. Ngrihen dy nxns n drras pr t ndrtuar figurat. Msuesi punon vet n klas ushtrimin 6(d), kurse c e punon n drras nj nxns. Pasi bindet se sht arritur ajo q ka planifikuar, jep detyrat e shtpis. Mendoj se duhet t jen 1, 2, 6( b, e), 7(a, b), 8. Pr ushtrimin 7 msuesi jep udhzim duke u kujtuar nxnsve pyetjet 1, 2, 3 n fillim t msimit. Ushtrimi 9 u jepet nxnsve shum t mir. Mendoj q n fillim t mos u jepet udhzim. Nse orn e ardhshme nuk e kan br, mund tu jepet udhzim. Gjithashtu u rekomandon pr pun t pavarur, jo t detyruar, dhe ushtrimet e faqes 6, n librin e ushtrimeve. Tema 1.3 Thyesat e barabarta Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij cilat quhen thyesa t barabarta. - T fitoj thyesa t barabarta me an t rregullit t shumzimit. - T fitohen thyesa t barabarta me an t rregullit t pjestimit ose t thjeshtimit. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Tabel ku t jen vizatuar figurat 1, 2 dhe 3. Metodat q do t prdoren:- - Problemore - Diskutimit - Puna individuale

Zhvillimi i msimit - Msuesi zhvillon punn prgatitore. U krkon nxnsve t shkruajn n fletore thyesn me emrues dy dhe numrues nj, thyesn me emrues katr dhe numrues dy, thyesn me emrues tet dhe numrues katr.

14

- Pyet nxnsit: A ka ndonj lidhje ndrmjet tyre? Msuesi pret dy prgjigje: 1. Po, jan t barabarta dhe 2. nuk dim gj. Nse merr t parn, msuesi thekson se sht e vrtet. Por dhe po nuk merr prgjigjen e pritshme, kalon n figurat e tabels. - Msuesi thekson se t tre drejtkndshat e mdhenj jan t barabart. N figurn 1 drejtkndshi sht ndar n dy pjes dhe sht ngjyrosur nj pjes. Cila sht thyesa q prfaqson pjesn e ngjyrosur n figurn e par? Duhet t marr prgjigjen nj e dyta (nse sht kuptuar msimi i nj ore m par). Nse nuk merr kt prgjigje, msuesi i drejton klass pyetjen tjetr. N sa pjes sht ndar drejtkndshi? Prgjigjja do t jet dy. Pastaj vazhdon msuesi: Nga dy sa kemi ngjyrosur? Prgjigjja nj. Pra, si jepet me thyes? Mendoj se prgjigjja do t jet ajo q krkohet. Figura dy sht ndrtuar duke ndar do pjes t figurs s par n dy pjes t barabarta. Pyet: Cila sht thyesa q prfaqson pjesn e ngjyrosur n kt figur? Duhet t marr prgjigjen dy t katrta. Nse nuk merr kt prgjigje msuesi vazhdon si n figurn nj. Figura e tret sht ndrtuar duke ndar do pjes t figurs s dyt n dy pjes t barabarta. Pyet: Cila sht thyesa q prfaqson pjesn e ngjyrosur n kt figur? Duhet t marr prgjigjen katr t tetat. Nse nuk merr kt prgjigje msuesi vazhdon si n figurn nj. - N kt moment msuesi drejton me shum kujdes pyetjen: N t tri figurat pjesa e ngjyrosur ka ndryshuar? Prgjigjja duhet t jet jo. Ather dhe numri q shpreh kt sasi nuk ndryshon. Prandaj thyesat nj e dyta, dy t katrtat dhe katr t tetat jan t barabarta. - Por ne nuk do t rrim t ndrtojm figura pr t treguar se jan apo jo t barabarta thyesat. Prandaj thot msuesi: shikoni me kujdes thyesat Si jan marr thyesa e dyt dhe e tret nga thyesa e par? Msuesi pret prgjigje. Thyesa e dyt merret nga e para duke shumzuar me dy si numruesin dhe emruesin, e treta nga e para merret duke shumzuar me katr si numruesin dhe emruesin. Nse nuk merr kto prgjigje, msuesi i drejtohet klass: emruesi i thyess s dyt si mund t fitohet me ndihmn e emruesit t thyess s par? Mund t marr prgjigje duke i shtuar nj ose duke e shumzuar me dy. Do t pranoj t dytn. Po numruesi i thyess s dyt si merret nga numruesi i thyess s par? Edhe ktu do t pranojm prgjigjen me shumzim. Kshtu vepron dhe pr thyesn e tret. Msuesi i drejtohet klass: - Si mund t formojm thyesa t barabarta me nj thyes t dhn? Prgjigjet mund t jen nga m t ndryshmet. Por msuesi jep prgjigjen: - Po t shumzohet (ose pjestohet) numruesi dhe emruesi i nj thyese me t njjtin numr natyror formohet nj thyes e barabart me thyesn e dhn. I pari quhet rregulli i shumzimit dhe i dyti rregulli i pjestimit ose thjeshtimit. - Tani msuesi kalon n punimin e shembujve 1 dhe 2, duke argumentuar veprimet si n libr. Kur t zhvilloj shembullin 3, msuesi n prfundim duhet t theksoj se thyesat q dalin pas zbatimit t rregullit t pjestimit jan t pathjeshtueshme. - Nga ushtrimet msuesi duhet punoj 1. Pr kt ushtrim msuesi thekson se nj barazim sht i vrtet dhe ky duhet gjetur. Msuesi bashk me nxnsit duhet t kontrollojn se ku sht zbatuar sakt nj nga rregullat e fitimit t thyesave t barabarta, i shumzimit ose pjestimit. Duhet t rrethohet b. N klas me pun t pavarur duhet t

15

punohet 2(d), 3(c), 4(c) dhe 5(c). - Pasi jep dhe detyrat e shtpis, q mund t jen 2(a, b), 3(a, b), 4(a, b) dhe 5(a), bn prforcimin teorik duke krkuar t formulojn rregullin e shumzimit dhe thjeshtimit pr t fituar thyesa t barabarta. - Rekomandon dhe ushtrime me dshir n librin e ushtrimeve. Tema 1.4 Kriteret q nj numr t plotpjestohet me 2, 3, 4, 5 Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij se cili sht ndryshimi ndrmjet pjestimit dhe plotpjestimit. - T dalloj numrat e thjesht. - T dij kriteret q nj numr t plotpjestohet me 2, 3, 4, 5. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren. - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit - Msuesi zhvillon punn prgatitore duke iu drejtuar nxnsve: - Pjestoni numri 8 me 2. Ka mbetje gjat pjestimit? Pjestoni numrin 24 me 5. Ka mbetje? Prgjigjet jan jo dhe po pr t dytn. Msuesi ktu jep prkufizimin q ka n tekst se kur pjestimi quhet plotpjestim. Po ktu jepet se kur nj numr a sht shumfish i nj numri b duke zhvilluar shembullin 1. Kurse, duke zhvilluar shembullin 2, jep kuptimin e numrave t thjesht ose prim. Kriteri q nj numr t plotpjestohet ose jo me 3 duhet t nxirren nprmjet shembullit 3 (a, b) (nuk duhet shnuar shembulli 4 b, sepse b i takon 3). Kurse me pun t pavarur t nxnsve, nxirret kriteri q nj numr plotpjestohet ose jo me 4, duke zhvilluat ushtrimet 1 dhe 2. Pr t nxerr kriterin se nj numr t plotpjestohet ose jo me 5 msuesi punon me nxnsit ushtrimet 3, 4 dhe 5. Mbas prfundimit t do ushtrimi msuesi duhet t theksoj se far treguam, jo t thot se vrtetuam, sepse vrtetimi bhet pr rastin e prgjithshm. - Nga ushtrimet q jan n fund t tems, msuesi punon me nxnsit ushtrimet 1, 2, 3, 4 (pr secilin ushtrim zgjidhet e treta). Mbasi ka prfunduar dhe kto, msuesi duhet ti kthehet shnimit, t cilin e sqaron, por duhet t theksoj se nuk sht i detyruar. Nxnsit me rezultate shum t larta duhet t din kriteret e plotpjestimit me 9, 25 dhe 11. Prforcon msimin duke krkuar nga nxnsit t japin kuptimin e plotpjestueshmris s numrave prim, kriteret e plotpjestueshmris me 2, 3, 4, 5. Si detyra shtpie mund t jepen ushtrimet 1, 2, 3 dhe 4 (t parn dhe t dytn e do ushtrimi). Si pun t diferencuar, ushtrimin 5. Pr pun t pavarur t shihen ushtrimet e faqes 8, te libri i ushtrimeve.

16

Tema 1.5 Pjestuesi m i madh i prbashkt Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij rregullin e gjetjes s pjestuesit m t vogl t prbashkt. - T dij simbolin q tregon pjestuesin m t madh t prbashkt. - T dij se zbrthimi n faktor t thjesht fillon nga m i vogli. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren. - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit - Msuesi zhvillon punn prgatitore. U krkon nxnsve q t gjejn pjestuesit e numrit 6 dhe 12. Pastaj drejton pyetjen: Cilt jan pjestuesit e prbashkt? - Mbasi merr prgjigjen: jan 2, 3, 6, u drejton pyetjen tjetr: - Ka m t madh? Nse ka, cili sht? Pret prgjigjen sht numri 6. Msuesi zhvillon shembullin 1 ashtu si sht trajtuar n tekst. Pastaj u tregon simbolin pr pjestuesin m t madh t prbashkt, duke sqaruar dhe se si lexohet PMP (8, 12) = 4. Me zgjidhjen e shembullit 2 msuesi tregon dhe mnyrn e gjetjes s PMP. Gjat zgjidhjes msuesi duhet t kmbngul n vendosjen e shkronjs p mbas pjestuesve t prbashkt. Kur t prdor simbolin pr t dhn PMP prsri t kmbngul pse ka rndsi vendosja e shkronjs p. Pra PMP(8, 12) = 2.2 = 4 - Msuesi zgjidh vet dhe shembullin 3 n t cilin prsri duhet t ket kujdes ato q tham te shembulli 2. - Mbasi nxnsit hapin librat, msuesi ndan klasn n katr grupe. Secilit grup i jep t zbrthej nj nga numrat e ushtrimit 1. Nj nxns ngrihet n drras pr t zbrthyer n faktor numrin 225. Mbasi konstaton se klasa ka prfunduar punn, diskuton ushtrimin e punuar n drras. Pr t kontrolluar saktsin e puns s pavarur, msuesi ngre n drras nj nxns nga secili grup pr t punuar ushtrimin. - Nse ka koh punon me klasn ushtrimin 2. - N prforcim krkon nga nxnsit mnyrn e gjetjes s PMP, simbolin q prdoret pr t treguar PMP e numrave. - Pr detyr shtpie jep ushtrimet 3 dhe 4. Pr nxnsit m nivel t lart jepet ushtrimi 7 dhe 8, faqe 9, te libri i ushtrimeve. Gjithashtu udhzon nxnsit q duan t punojn se ushtrime t tjera mund t gjejn te libri i ushtrimeve, faqe 9.

17

Tema 1.6 Shumfishi m i vogl i prbashkt (SHVP) Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij rregullin pr gjetjen e SHVP. - T dij smbolin pr t treguar shumfishin m t vogl t prbashkt. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun e diferencuar

Zhvillimi i msimit - Msuesi zhvillon punn prgatitore duke krkuar nga nxnsit disa shumfisha t numrave 2 dhe 12. Mbasi jan shnuar disa prej tyre n drras, msuesi u drejtohet prsri nxnsve t gjejn disa shumfisha t prbashkt dhe prej tyre t prcaktojn m t voglin. Msuesi sqaron se kjo sht nj rrug pr gjetjen e SHVP, por ne do t tregojm nj rrug tjetr m t thjesht. Dhe punon rregullin q jepet mbas puns prgatitore. Mbasi ka br zbrthimin, tregon simbolin e SHVP (duke treguar dhe se si lexohet) dhe thekson se: shumfishi m i vogl i prbashkt i numrave 2 dhe 12 sht prodhimi i t gjith numrave q jan n shtylln e djatht t zbrthimit, pra SHVP (2, 12) = 2.2.3 = 12. - Pastaj punon shembullin 1. Gjat punimit duhet q msuesi t sqaroj me kujdes do veprim t algoritmit: a) Duhet filluar nga pjestuesit m t vegjl. b) Kta pjestues nuk sht e thn q duhet t jen t prbashkt. c) Nse pjestuesi nuk plotpjeston ndonj nga numrat, at e vendosim prsri n rreshtin ku vendosim hersit. d) Pjestuesit i gjejm sipas rregullit t plotpjestimit. - Msuesi v n pun klasn pr t punuar ushtrimin. Gjeni SHVP (30, 48, 16). Mbasi konstaton se ushtrimi sht punuar nga nxnsit, pr t kontrolluar saktsin ngre nj nxns n drras. - Prsri me klasn punon ushtrimin 1 (duhet br nj korrigjim SHVP e numrave 36, 27, 54). - Nse n klas ka nxns shum t mir dhe msuesi sht bindur se nga ata sht kuptuar msimi, u jep atyre ushtrimin 3. - Mbasi klasa t ket prfunduar ushtrimin, ngre n drras nj nxns nn mesataren pr t punuar ushtrimin 1. Gjat kohs kur nxnsit punojn ushtrimin 1, msuesi kontrollon dhe nxnsin ose nxnsit q punojn ushtrimin 3, duke u dhn dhe ndonj udhzim. - N fund bn prforcimin e msimit duke pyetur kryesisht rregullin e gjetjes s SHVP. Detyr shtpie ushtrimin 2 dhe nxnsve t mir ushtrimin 4. Pr pun t pavarur udhzon nxnsit se mund t gjejn n librin e ushtrimeve, faqe 9 dhe 10.

18

Tema 1.7 Kthimi i thyesave n emrues t njjt. Objektivat. Nxnsi n fund t msimit: - T dij cili merret si emrues i njjt i emruesve t disa thyesave. - T dij cila sht nj nga arsyet q thyesat duhet t ken emrues t njjt. Mjetet dhe baza materiale: Metodat q do t prdoren. - Libri i nxnsit - Problemore - Libri me ushtrime pr nxnsin - Diskutimit - Tabela e par me dy figura t barabarta t - Pun individuale ndara n pes pjes dhe te njra t jen ngjyrosur tri ndarje dhe te tjetra katr ndarje. - Tabela e dyt me dy figura t barabarta t ndara njra n pes pjes t barabarta dhe tjetra n gjasht pjes t barabarta. Tek e para jan t ngjyrosura tri ndarje dhe tek e dyta pes ndarje. Zhvillimi i msimit - Pr punn e diferencuar msuesi krkon nga nxnsit q t krahasojn numrat 5 me 4, 7 me 8, dhe 11 me 10. Pasi merr prgjigje t sakta u drejton pyetjen: Po nse kemi thyesat me , cila sht m e madhe? Ktu msuesi duhet t prdor tabeln e

par. Nse merr prgjigje pozitive, krkon se si u gjet prgjigjja e sakt. N tabeln e par njsia thyesore sht e njjt , me qen se n figurn e par kemi tri pjes t ngjyrosura

dhe n t dytn katr pjes t ngjyrosura. Nga tabela e par del se n figurn e dyt pjesa e ngjyrosur sht m e madhe se n figurn e par. Me q numri q shpreh pjesn e ngjyrosur t fig. s dyt sht dhe numri q shpreh pjesn e ngjyrosur t fig. s par

sht

, ather kemi

Nse nxnsit nuk arsyetojn kshtu, msuesi i drejtohet klass: - Si jan ndarjet n do figur? Prgjigjja do t jet: t barabarta. - N ciln figur ka m shum ndarje t ngjyrosura? Prgjigjja do t jet tek e dyta. - Por ajo q ka m shum ndarje t ngjyrosura me ciln thyes jepet? Prgjigjja do t jet . Pra kemi . Por sht e kuptueshme q nuk mund t

veprohet kshtu gjithmon. Prandaj duke u nisur nga ky prfundim t nxjerrim nj konkluzion q sht m i zbatueshm. - Msuesi i drejtohet klass: far vini re te kto dy thyesa? Mendoj q prgjigjja do t jet: kan emrues t njjt. Nse nuk merr kt prgjigje, pyet prsri: Si i kan emruesit thyesat? Prgjigjja: T barabart. Po numruesit? Prgjigja: T ndryshm. Cila thyes doli m e madhe? Prgjigja: Ajo q ka numrues m t madh. - Msuesi krkon formulimin e ktij prfundimi. Nse nuk jepet nga klasa, msuesi thekson se: ndr thyesat me emrues t njjt m e madhe sht ajo q ka numrues m t madh.

19

- Mbas ktij konkluzioni msuesi i drejtohet klass: Cila nga thyesat sht m e madhe apo ? Pse nuk mund t veprohet si m lart? far duhet t bjm? Nse msuesi

nuk merr prgjigjet q duhet e jep vet. Nuk mund t themi se kush sht m e madhe se nuk kan t njjtin emrues. Pra, le ti kthejm n thyesa me emrues t njjt. Prsri i drejtohet klass: Cili mund t merret si emrues i njjt? Mund t ket dy prgjigje: sht do shumfish i prbashkt i 5 dhe 6 ose prgjigja e dyt ShVP e 5 dhe 6. Msuesi duhet t sqaroj se do t merret SHVP si m i vogli i shumfishave. Msuesi zhvillon shembullin 1. E trajton at si n tekst. Mbasi gjen SHVP sqaron se cili quhet faktori plotsues i do emruesi me t cilin duhet shumzuar numruesi prkats. Pasi shkruan dhe ,

msuesi i drejtohet klass: Pse kemi t drejt t shkruajm barazimet? Prgjigja: Se kemi zbatuar rregullin e shumzimit pr formimin e thyesave t barabarta. Pastaj zhvillon shembullin 2 duke ndjekur ecurin e shembullit 1. - Msuesi v n pun klasn pr t zgjidhur ushtrimin: Ktheni n emrues t njjt thyesat: dhe . Kur konstaton se n klas sht prfunduar ushtrimi, ngre n

drras nj nga nxnsit. - Prsri msuesi v t punojn individualisht nxnsit pr ushtrimet 1(a) dhe 2(a) duke i ndar n dy grupe. Pasi t jen prfunduar ushtrimet, nj prfaqsues i do grupi e punon ushtrimin n drras. - Msuesi bn prforcimin duke krkuar nga klasa se si veprohet pr t kthyer thyesat n emrues t njjt. - Nse nxnsit q kan pasur pr pun t pavarur nj or m par ushtrimet dhe 4 nuk i kan zgjidhur, jep udhzimin. Gjeni t gjith pjestuesit e 36 dhe pastaj shfrytzoni kushtin e par q plotsojn numrat. Nxnsit q duan ushtrime t tjera, i gjejn n tekstin e ushtrimeve, faqe 10. Tema 1.8 Krahasimi i thyesave Objektivat. N fund t msimit nxnsi: - T krahasoj thyesat me emrues t njjt. - T dij t krahasoj thyesat me emrues t ndryshm Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Metoda e diskutimit - Metoda e puns individuale

Zhvillimi i msimit Msuesi krkon nga nxnsit t kujtojn simbolet e krahasimit < dhe >. Pastaj kalon n shembullin 1 t cilin e zhvillon si n tekst. Mbasi e ka prfunduar v n dukje se:

20

1. Nse thyesat kan emrues t njjt, krahasohen numruesit, thyesa q ka numrues m t madh, sht m e madhe. 2. Nse thyesat kan numrues t ndryshm, i kthejm n fillim n emrues t njjt dhe pastaj veprojm si n rastin e par. 3. Nse thyesat kan numrues t njjt, m e madhe sht ajo q ka emrues m t vogl. Msuesi kalon n shembullin 2. N kt shembull msuesi duhet t kmbngul n gjetjen e emruesit t njjt dhe n prcaktimin e faktorit plotsues. Duhet t sqaroj mir barazimin dhe mosbarazimin (duke mos prdorur konceptin mosbarazim, por m i vogl) . nga del Shembulli 3, q do t punohet nga msuesi, ndryshon nga dy t part, sepse kemi pr t krahasuar tri thyesa. Mbasi ka mbaruar shembujt, msuesi ndan klasn n dy grupe dhe njrit grup i jep ushtrimin a dhe tjetrit b. Kur nxnsit punojn, msuesi kalon bank m bank dhe kontrollon punn e nxnsve. Kur ushtrimet prfundojn, n drras ngrihet nj prfaqsues i do grupi pr t punuar ushtrimin. Nj nxns i nivelit nn mesataren punon ushtrimin1(a, b, c). N drras punohen dhe 3(a) dhe 5(d). M pas bn prforcimin e msimit nga ana teorike duke drejtuar pyetjen: Si krahasohen thyesat? Msuesi jep pr detyr shtpie 2, 3(b, c), 5(b, c, e). Udhzon nxnsit se n faqen 10 t librit t ushtrimeve mund t gjejn ushtrime t tjera.

Tema 1.9 Ushtrime. Objektivat: - T bhet nj prforcim, me ndihmn e ushtrimeve, i njohurive t marra n tet msimet e zhvilluara. - T prgatiten nxnsit pr testin e kontrollit. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Pun individuale duke u kombinuar me at n grup

Zhvillimi i msimit Ora e ushtrimeve duhet konsideruar m e vshtira pr tu organizuar, sepse do t zhvillohen ushtrime pr disa tema msimi t zhvilluara m par. Por kjo do t na tregoj dhe m tepr boshllqet q mund t jen krijuar dhe si rezultat i harress s nxnsve. Qllimisht n do or ushtrimesh jan trajtuar dhe shembuj t zgjidhur. Ashtu si n ort e mparshme kto ushtrime duhet t punohen nga msuesi.

21

Msuesi fillon me shembullin. Pyetja e par q u drejton nxnsve sht: Mund t gjej me mend ndonj nga ju nj thyes ndrmjet dhe ?

Mund t jepet prgjigje e sakt, por probabiliteti m i madh sht t jepet prgjigje e gabuar. Megjithat msuesi duhet t jet i prgatitur pr t thn se sht apo jo prgjigje e sakt. Duke par prgjigjet msuesi thekson se duke pasur numrues t barabart, thyesa m e madhe se duhet t ket emrues m t vogl se 5, por, meqense duhet

t jet m e vogl se

, duhet t ket emrues m t madh se 4, por numr natyror

ndrmjet 5 dhe 4 nuk ka; prandaj thyesat do ti kthejm n emrues t njjt. Kujdes, se nga ndonj nxns mund t merrni prgjigjen q emruesi t mos jet numr natyror, por nj numr dhjetor, p.sh. 4,2 dhe thyesa q krkojm sht: dhe

duke u nisur nga vetia e shumzimit pr t krijuar thyesa t barabarta formon thyesn

Nxnsi ka t drejt, por dhe kjo prgjigje ka shum pak probabilitet. Un mendoj q kjo prgjigje duhet pranuar, por besoj se pak do t kuptohet nga nxnsit. Prandaj do t prdorim tjetr rrug, at t kthimit n emrues t njjt. Mbas ksaj msuesi krkon nga nxnsit se cili sht emruesi i njjt. Mendoj q prgjigjja do t jet 20. Mbasi ka arritur n . Tani jemi n situatn q thyesat

kan emrues t njjt dhe numruesit jan dy numra natyror t njpasnjshm, pra nuk gjejm numr natyror ndrmjet tyre. Pr kt formojm me ndihm t vetis s shumzimit, thyesa t barabarta, me dhe . Pastaj shumzojm me 2 numruesin dhe emruesin e secils thyes.

Pr kt kemi

. Numri natyror ndrmjet 8 dhe 10 sht 9, prandaj kemi

. Duke zvendsuar

dhe

me t barabartt e tyre arrijm n

prfundimin se :

. Kshtu q thyesa q krkohet sht

Shnim: Nxnsve t mir mund tu lihet si detyr q, meqense numruesit i kemi t njjt dhe emruesit i kemi numra natyror t njpasnjshm, formojm thyesa t

22

barabarta me rregulln e shumzimit. Konkretisht:

dhe

Meqense

Ather

. Por 10<9<8 mund t shkruajm se

Prfundimisht

Nse ka mundsi, ushtrimi q u zgjidh n drras nga msuesi t mos prishet. N pjesn tjetr t drrass msuesi ngre nj nxns pr t punuar ushtrimin 2(a). Po me kt ushtrim punojn dhe nxnsit e tjer. Nxnsit q punon n drras i rekomandohet q t shikoj dhe ushtrimin e zgjidhur. Gjat ksaj kohe msuesi kalon bank m bank pr t par punn e nxnsve t tjer. Por her pas here t kontrolloj dhe punn q bhet n drras. Nse nxnsi q punon n drras ngelet, nprmjet nxnsve t tjer u jepen udhzime pr t punuar. Mbasi ushtrimi sht prfunduar, msuesi e diskuton me klasn. Pastaj kalohet n ushtrimin 3 i cili duhet t prfundohet n klas. Nse klasa nuk jep dot prgjigje, msuesi u drejton pyetjen pr 3(a): Si mund t marrim 3 me ndihm t 45? Prgjigjja duhet t jet: duke e pjestuar 45 me 15. Ather duke pasur parasysh vetin e pjestimit pr t marr thyesa t barabarta prcaktoni? Mendoj q pr b, c dhe d nxnsit do t japin vet prgjigje. Ushtrimi 4(a) duhet t zgjidhet frontalisht. Nse nuk prgjigjen sakt (q nuk besoj), drejtohen pyetjet: Si i kan emruesit? Cili ka numrues m t madh? Ather cila sht m e madhe? Pastaj kalohet n ushtrimin 4(b). Pr t pasur rezultat n kt ushtrim msuesi tregon etapat q kalohen pr t krahasuar thyesat. 1. Kthehen n emrues t njjt. 2. Krahasohen numruesit dhe thyesa me numrues m t madh sht m e madhe (pasi jan kthyer n emrues t njjt). Nse ka koh punon 5(c). Pr nxnsit mbi mesataren jepet ushtrimi 6(c). Shnim: Ka dhe nj mnyr tjetr pr krahasimin e thyesave q nuk sht trajtuar. Le t kemi thyesat dhe . Pr ti krahasuar veprojm dhe kshtu: shumzojm

numruesin e thyess s par me emruesin e thyess s dyt dhe emruesin e thyess s par me numruesin e thyess s dyt. Nse prodhimi i par sht m i madh se prodhimi i dyt, thyesa e par sht m e madhe se thyesa e dyt. Shohim thyesat tona. Prodhimi i par 4.13 = 52, prodhimi i dyt 7.11 = 77; me qen se 52 < 77, themi se < .

N fund t msimit msuesi bn nj prforcim duke drejtuar pyetjet: a) Nse thyesat kan emrues t njjt, far do t kemi parasysh pr ti krahasuar? b) Nse thyesat kan emrues t ndryshm, far duhet t bjm n fillim pr ti krahasuar?

23

c) Me far veprimi mund t prfitojm thyesa t barabarta me nj thyes t dhn? N fund jepen detyrat e shtpis: 2(b), 4(c, d) , 5(a, b) dhe pr nxnsit e mir ushtrimi 6. Gjithashtu msuesi udhzon q t shohin me dshir dhe n librin e ushtrimeve n faqen 11. Para testit kam mendimin q msuesi t zhvilloj nj or prsritje nga ort e dispozicionit. Mund t lind mendimi se ku do ti gjej ushtrimet. Ka dy mundsi: t zgjedh ushtrime nga temat e zhvilluara t ngjashme me ato t testit ose nga teksti i ushtrimeve t marr ushtrime n faqe 11. Mendoj q para se t filloj ushtrimet (do t udhzoja q kto duhet ti zgjidh msuesi) msuesi duhet tu rikujtoj nxnsve: a) far sht njsia thyesore. b) Cilat jan dy rregulla pr t fituar thyesa t barabarta me nj thyes t dhn. c) Si veprohet pr t thjeshtuar nj thyes (duke gjetur PMP e numruesit dhe emruesit). d) Rregullat e plotpjestimit me 2, 3, 4 dhe 5. e) Rregullat pr gjetjen e PMP dhe SHVP. f) Cili shrben si emrues i njjt i disa thyesave? Mbas tyre msuesi zhvillon ushtrimet q ka planifikuar. 1.10 Test kontrolli Udhzime. 1. Ushtrimet e testit jan orientuese. 2. Mendimi im sht q t zhvillohet n kohn e caktuar. Gjetja e kohs shtes p r e j 15 minutash t veprohet ashtu si veprojn msuesit e letrsis kur kan hartim. N 30 minutat e tjera msuesi mund t shpjegoj temn e re pr t mos humbur or msimi. 3. Nse nuk ka mundsi pr 60 minuta t planifikoj vet ushtrimet pr testin. 4. Pikt jan vendosur pr t eliminuar subjektivizmin, nuk i jan dhn ushtrimit m t vshtir m shum pik. Vlersimi i ushtrimeve t testit 1. Nse nxnsi gjen njsin thyesore merr nj pik, nse i prgjigjet dhe pjess tjetr i merr t 2 pikt. 2. Nse i prgjigjet njrs prej krkesave, merr 1 pik, nse u prgjigjet t dyjave merr dy pik. 3. Nse ndrton katrorin dhe e ndan n tet pjes t barabarta, por nuk ngjyros 7 prej tyre, merr 1 pik, nse bn dhe ngjyrosjen e 7 prej tyre i merr t dy pikt. 4. Nse formon 1 ose 2 thyesa t barabarta, merr 1 pik, nse formon 3 ose 4, i merr t dy pikt. 5. Po e zgjidhi sakt ushtrimin, merr 1 pik. 6. Po e zgjidhi sakt ushtrimin, merr 1 pik. 7. Po t plotsoj nj prej barazimeve, merr 1 pik, nse i plotson t dyja sakt i merr t dy pikt. 8. Nse bn thjeshtimin, por thyesa q del nuk sht e pathjeshtueshme merr 1 pik, nse thyesa q del nga thjeshtimi sht e pathjeshtueshme, i merr t dyja pikt. 9. Po bri rrethimin e sakt, merr nj pik. 10. Nse bn zbrthimin, por nuk gjen SHVP, merr nj pik, po t gjej dhe SHVP, i merr t dy pikt. 11. Nse bn zbrthimin, por nuk gjen PMP, merr nj pik, po t gjej dhe PMP, i merr t dyja pikt.

24

12. Nse gjen emruesin e njjt, por nuk prcakton thyesat me emrues t njjt, merr 1 pik, nse i gjen dhe thyesat me emrues t njjt, i merr t dyja pikt. 13. Nse a) e bn sakt merr nj pik. Nse te b) gjen emruesin e njjt por nuk bn krahasimin, merr nj pik, nse bn dhe kt, i merr t dyja pikt. Pr t pasur rezultat real korrigjimi duhet br sakt dhe jo ti shtojm pik nxnsit t mir dhe po t mos ket vepruar si tham m lart. Po sqarojm ndrtimin e tabels s konvertimit t pikve n not. Pr prcaktimin e pikve pr do ushtrim msuesi duhet t ket kujdes q, kur t bj korrigjimin, t ket mundsi pr t br drejt ndarjen e tyre brenda ushtrimit. Pasi jan vendosur pikt pr do ushtrim, pjeston pikt totale me 4 ather nga zero pik deri te pikt q caktohen nga hersi i pjestimit, nxnsi merr notn katr. Nga pikt totale zbriten pikt q cakton hersi i pjestimit, diferenca q del pjestohet me 6 (q sht numri i notave nga 5 deri n 10). Me ndihme t ktij hersi formojm intervalin e do note. P.sh.: Ky test ka 24 pik. 24 : 4 = 6 pra, nga 0 pik deri n 6 pik merr notn katr. 24 6 = 18, 18 : 6 = 3 Ather do not ka tri pik m shum se nota paraardhse. Nse hersi i pjestimit t diferencs me 6 del me mbetje, do note i cakton aq pik sa del hersi dhe mbetjen e ndan nga nj pr do not duke filluar nga pesa. 1.11 Mbledhja dhe zbritja e thyesave Objektivat. N fund t ors nxnsi duhet t arrij: - T mbledh dhe t zbres thyesat me emrues t njjt. - T rikujtoj gjetja e SHVP. - T mbledh dhe t zbres thyesat me emrues t ndryshm. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Nj tabel ku t jet vizatuar rrethi q do t prdoret n punn prgatitore. Metodat q do t prdoren: - Metoda e diskutimit. - Metoda e puns individuale

Zhvillimi i msimit. Msuesi fillon me punn prgatitore. Duke treguar tabeln me qarkun, msuesi drejton n fillim dy pyetjet. far pjes e qarkut (jo rrethi) sht ngjyrosur me ngjyr t kuqe? Po me ngjyr blu? Mbasi merr prgjigjen drejton pyetjen tjetr: Cila pjes e qarkut sht ngjyrosur? Tani na kan dale tri thyesa. Dhe msuesi drejton pyetjen tjetr: far lidhje ka midis ktyre tri thyesave? Mendoj se msuesi duhet t marr prgjigjen se pjesa e ngjyrosur sht shuma e pjesve t ngjyrosura me ngjyra t ndryshme. Ather msuesi nxjerr prfundimin se shuma e thyesave me emrues t njjt sht nj thyes me po at emrues dhe numrues ka shumn e numruesve t thyesave. Kt prfundim msuesi krkon q ta prsritin dhe disa nxns. Pastaj punon vet n drras shembullin 1. Pr prforcim ngre n drras nj nxns pr t punuar ushtrimin 1. Pr zbritjen msuesi mund t prdor prsri tabeln. Kemi t ngjyrosur e qarkut,

25

sht e kuqe, sa sht n ngjyrn blu? Pra pjesa blu merret duke hequr pjesn e kuqe. Pra, ndryshesa e dy thyesave me emrues t njjt sht nj thyes q ka si emrues at t thyesave dhe si numrues diferencn e numruesve t thyesave. Msuesi krkon q ky prfundim t prssritet dhe nga disa nxns. Pastaj zgjidh vet shembullin 2 dhe nj nxns ngrihet n drras pr t punuar ushtrimin 2. Msuesi u drejtohet nxnsve duke theksuar se ato din t mbledhim dhe zbresim thyesat me emrues t njjt. Prandaj pr thyesat me emrues t ndryshm, pr t kryer veprimin e mbledhjes dhe zbritjes, duhet t kthehen n emrues t njjt. Ktu msuesi fillon t zgjidh shembujt 3, 4 dhe 5. Gjat zgjidhjes s tyre msuesi duhet t sqaroj momentin kur shumzon me faktorin plotsues t do emruesi, numruesi e do thyese. Shembujt duhet t punohen me shum kujdes. Pr t br prforcimin praktik msuesi punon n drras me nxns t veant ushtrimin 3(a, b). Prforcimin teorik e bn duke prsritur ato t rubriks: Duhet t mbani mend. Si detyr shtpie mund t jepen ushtrimet 1, 2(a, b), 3, dhe 4(b, c). Pr pun plotsuese msuesi udhzon nxnsit t punoj ushtrimet e faqes 11, 12 n librin e ushtrimeve. 1.12. Ushtrime Objektivat: N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft: - T mbledh dhe zbres thyesave me emrues t njjt dhe t ndryshm. - T dij t shtroj dhe t zgjidh problema, ku prdoret mbledhja dhe zbritja e thyesave. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metoda q do t prdoret: - Metoda e diskutimit.

Zhvillimi i msimit Msuesi punon frontalisht me nxnsit ushtrimin 1(a). Gjat ksaj kohe nj nxns tjetr punon n drras ushtrimin 1(b), t parin. Mbasi nxnsit kan prfunduar ushtrimin 1(a) msuesi krkon nga ata q t fillojn ushtrimin q nxnsi punon n drras. Nse konstaton se ushtrimi sht kuptuar, msuesi ngre n drras nj nxns tjetr pr t punuar ushtrimin 2(c), t tretn. Mendoj q pas prfundimit t ktij ushtrimi, msuesi duhet q ta shpjegoj dhe ai zgjidhjen e ktij ushtrimi. N tekst sht zgjidhur dhe problema 3. Msuesi krkon nga nxnsit q t prqendrohen te kjo problem dhe t mos mbajn shnim. Meqense sht problema e par, msuesi u jep nxnsve disa udhzime se far duhet t ken parasysh pr zgjidhjen e problemave. a) Problema duhet lexuar mir dhe t kuptohet. b) Duhet t dallohet se far jepet dhe far duhet gjetur. c) Hartohen pyetjet t cilat do t na ojn n zgjidhjen e problems. Pra dihen pjest e lekve t harxhuara ve e ve pr libra, fletore dhe pr mjete t tjera.

26

N fund problemi krkon se sa pjes e lekve i ngelen nxnsit pa harxhuar. N fillim duhet t gjejm pjesn e lekve t harxhuara. 1. Sa pjes t lekve ka harxhuar nxnsi? Pr tiu prgjigjur ksaj pyetje duhet t mblidhen pjest e lekve t harxhuara pr libra, lapsa dhe t tjera =

2. Sa pjes e lekve i ka ngelur nxnsit? Pr kt nga e tra q konsiderohet 1 ose duhet t zbresim pjesn e harxhuar. =

Prgjigje: Nxnsit i kan ngelur

e lekve t grumbulluara. Nse ka koh, msuesi

ngre nj nxns pr t punuar problemn 5. Gjat zgjidhjes msuesi duhet t i kmbngul n do kalim duke e argumentuar at. Pr detyra shtpie mund t jepen 1(b), e treta dhe t katrta, 2(b) dhe problema 6. Nse nxnsit duan t punojn dhe ushtrime t tjera, msuesi u rekomandon librin e ushtrimeve n faqen 14. 1.13. Shumzimi dhe pjestimi i thyesave. Objektivat: N fund t msimit nxnsi: - T dij rregulln e shumzimit dhe pjestimit t thyesave. - T gjej t anasjelln e nj numri, por dhe t nj thyese.

- T gjej hersin, kur ai jepet n situatat

ose

Metodat q do t prdoren: Mjetet dhe baza materiale: - Metoda e diskutimit - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Nj tabel ku t jen shkruar rregullat e shumzimit dhe pjestimit t thyesave:

1)

2)

3)

4)

5)
27

Zhvillimi i msimit. Vrtet q n punn prgatitore nuk ka pyetje por prderisa thuhet se sht trajtuar rregulla e mbledhjes dhe e zbritjes, mund t drejtohen pyetjet: Si mblidhen thyesat? Si zbriten thyesat? Nse pr dy veprimet e mbledhjes dhe zbritjes u prdor nj tabel pr konkretizim, pr shumzimin dhe pjestimin msuesi duhet t formuloj rregullat e dhna n tekst pa debatuar me klasn. N kt or msimi ka vrtet tet shembuj t zgjidhur, por mendoj se 1, 2, 3 dhe 4 jan shum t thjesht. Kshtu q 1 dhe 2 do ti punoj msuesi, kurse ushtrimin 3 nj nxns n drras. Pasi jepet prkufizimi i thyesave t anasjella, msuesi i drejtohet klass pr t punuar ushtrimin: Gjej t anasjellat e do thyese. T punohet frontalisht. Pavarsisht se n tekst sht vrtetuar se prodhimi i dy thyesave t anasjella sht 1, mund t ngrihet nj nxns pr ta vrtetuar. Pasi msuesi zgjidh dhe shembullin 4, trheq vmendjen e nxnsve pr shembullin 5, duke krkuar nga ata se si shkruhet n form thyese numri 4. Pastaj vazhdohet si te shembulli 3. Pr shembujt 6, 7 dhe 8 n fillim ka rndsi sqarimi i formulave 3, 4 dhe 5. Kur msuesi t jet bindur se ato jan kuptuar, t kalohet n zgjidhjen e shembujve. Msuesi duhet ta ket planifikuar mir orn e msimit q, n momentin e prfundimit t ors s msimit, t ket prfunduar shembujt dhe t mos i ngelet koh e lir. Nse i ngelet koh, duhet t sqaroj edhe nj her formulat e tabels. Pr detyr shtpie t jepen ushtrimet 1 dhe 2. Pr pun t pavarur t shikohen ushtrimet n faqen 15 te libri i ushtrimeve. 1.14 - 1.15 - 1.16 Ushtrime T tri temat do t trajtohen njlloj. Objektivat: - T prforcohen veprimet e mbledhjes, zbritjes, shumzimit dhe pjestimit t thyesave. - T rikujtohet kthimi i thyesave n emrues t njjt. - T kryhet thjeshtimi i thyesave jo me fardo pjestues t emruesit dhe numruesit, por me PMP pr t ciln do t marrim nj thyes t pathjeshtueshme. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Tabela q u prdor n msimin 1.13. Metodat q do t prdoren: - Metoda e puns individuale - Puna me grupe (pr ushtrimet me alternative)

Zhvillimi i msimit Pr 1.14 do t punohen deri te ushtrimi 6. Msuesi ngre n drras nj nxns pr t punuar 1(a). T kryet veprimi . Nxnsi t lihet i lir pr ta punuar.

Nxnsi nuk kryen thjeshtime n fillim, por zbaton vetin e shumzimit t dy thyesave,

28

veprim q sht i drejt. Ather:

Msuesi i krkon q ta thjeshtoj, nse nxnsi nuk arrin t gjej se 33 sht emruesit dhe numruesit pyet klasn.Cila sht PMP e 528 dhe 99? Nxnsit e mir mund t ken gjetur pjestuesin m t madh t prbashkt, q sht 33. Me t pjestojm t dy gjymtyrt e thyess. Mbas thjeshtimit kemi: . Por msuesi mund t pranoj dhe thjeshtimet me

pjestuesit e prbashkt. Por nj nxns mund t thjeshtoj pa kryer shumzimin. Pjestuesi i prbashkt i 12 dhe 9 sht 3, kurse i 11 dhe 44 sht 11. Mbas thjeshtimeve kemi: = = .

Msuesi mendoj q tu rekomandoj mnyrn e dyt, sepse thjeshtimet q kryen jan m t thjeshta. Me qen se ushtrimet 2, 3, 4 jan me alternativa msuesi v n pun individuale nxnsit q t japin prgjigjen e sakt. Nse dikush jep prgjigjen e sakt, msuesi duhet ti krkoj se si ka vepruar. Kujdes! N teste nuk krkohet rruga, por ktu sht e mira q t krkohet se duhet par q nxnsi jep prgjigje pa arsyetuar apo prdor materialin teorik. Kjo do ti msoj ata si t veprojn me kto tipe ushtrimesh. Mund t punohen dhe nga 6 (a, f). Detyra shtpie. 1(b, c, d dhe e). Udhzohen nxnsit q t shohin dhe ushtrimet e faqes 16 te libri i ushtrimeve. Pr orn e dyt do t shihen ushtrimet nga numri 7 deri te numri 11. Para se t ngrihen nxnsit pr t punuar, msuesi zhvillon shembullin: T thjeshtohet thyesa: . Ky shembull sht shoqruar dhe me shnimin, i cili ka nj rndsi t veant.

Kur sht zhvilluar tema T thjeshtohen thyesat, kryenim thjeshtime t njpasnjshme pr t fituar nj thyes t pathjeshtueshme. Kurse me gjetjen e PMP do t kryejm vetm nj thjeshtim. Pas shembullit ngrihen me radh nxnsit pr t punuar, ushtrimet 7 (b), 8 (c), 9 (c) dhe 11(a). Msuesi duhet t tregoj kujdes tek ushtrimi 7(b), sepse numrat jan prim dhe PMP sht numri 1, po kshtu dhe te 9 (c), sepse emruesit jan numra prim dhe SHVP sht prodhimi i tyre. Detyr shtpie. 7 (a, c); 8 (a, b); 9 (a); 10 (a, b) dhe 11 (b, c, d). Udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 17 deri tek ushtrimi 10. Pr orn e tret jan ushtrimet 12, 13, 14 dhe 15. Msuesi do t zgjidh ushtrimin12 (d), 14 (b) dhe 15 (d, e). Mbasi t ket prfunduar ushtrimet, msuesi ngre n drras nxnsit pr t punuar ushtrimet 12 (a), 13(c), 15 (a, b). Detyra shtpie. 12 (b, c), 13 (a, b), 14 (a) dhe 15 (c). Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet 11 dhe 12 t faqes 17 n librin e ushtrimeve.

29

1.17. Gjetja e pjess kur jepet e tra dhe gjetja e t trs kur jepet pjesa. Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi duhet t dij: - Si veprohet pr gjetjen e pjess kur jepet e tra. - Si veprohet pr gjetjen e t trs kur jepet pjesa. Mjetet dhe baza materiale: Metodat q do t prdoren: - Libri i nxnsit - Problemore - Libri me ushtrime pr nxnsin - Diskutimit - Nj tabel ku t jet ndrtuar nj drejtkndsh i ndar n tre drejtkndsha t barabart me nj t ngjyrosur dhe nj drejtkndsh tjetr me dy drejtkndsha t ngjyrosur. Zhvillimi i msimit Msuesi vendos n drras tabeln ku ka t ndrtuar dy drejtkndsha t ndar secilin n tri pjes t barabarta. Te njra ka ngjyrosur nj ndarje dhe te tjetra dy ndarje. Me ann e ksaj tabele msuesi do t zhvilloj punn prgatitore. Pr drejtkndshin e par msuesi drejton pyetjen: N sa pjes sht ndar drejtkndshi? Prgjigjja do t jet tri. Pastaj pyet prsri: Sa drejtkndsha t vegjl kemi ngjyrosur? Prgjigjja: nj. Pra, far prfaqson nj e treta? Nxnsit t lihen t lir n prgjigje deri sa t merret prgjigja e sakt. Nga tri pjes kemi marr nj. Por msuesi sqaron se tre pjes bjn t trn, pra nga e tra ne kemi marr nj. Po kshtu veprohet dhe pr figurn e dyt. Ky arsyetim na on n gjetjen e pjess, kur jepet e tra. Pra, kur sht e konkretizuar ne gjejm pjesn duke numruar. Por si do t veprohet kur nuk e kemi t konkretizuar? Tani msuesi shtron problemn: Klasa ka 30 nxns, ne duhet q t marrim e klass.

Sa nxns duhet t marrim? Duke u nisur nga kuptimi i thyesave ka mundsi q t kemi nj prgjigje t sakt nga nxnsit. 30 e ndajm n tri pjes t barabarta dhe nga kto ndarje marrim dy pjes. Nse nuk merret kjo prgjigje nga nxnsit, e jep vet msuesi. I drejtohet klass se far kuptojm me ndarje. Prgjigjje: duhet ta pjestojm me tre 30. Pra 30: 3 = 10. Nj ndarje ka 10 nxns. Meqense ne duhet t marrim 2 kemi 2.10 = 20 Prfundimisht 2/3 e 30 sht 20. Tani me shum kujdes kalojm n rastin e prgjithshm. Nse e tra sht T, ne duam t gjejm t saj. Rolin e treshit e luan b, t 2 e luan a duke

pasur parasysh problemn e msiprme kemi

e T = (T: b).a Pra P =

T ose P = T

Ky ishte rasti kur jepet e tra dhe gjendet pjesa. Tani kemi pjesn t gjejm t trn: e T sht 6, t gjejm t trn. Msuesi shtron pyetjen sa e T duhet t marrim

pr t marr t trn? Kt pyetje e drejton duke pasur pr baz figurn e par n tabel. Mendoj q prgjigja do t jet 3. Ather pr t gjetur t trn duhet t gjejm e saj.

30

Meqense

e t trs sht 6 ather

e saj sht 2 her m e vogl,

6: 2 = 3. Pra

e T sht 3 ather T = 3(

T) = 3. 3 = 9

Pr t nxjerr formuln arsyetoni si n rastin e gjetjes s pjess T = (P:a) b. Msuesi shnon n drras n nj vend t dukshm kto dy formula: T e tra . P pjesa P =
.

T=

T = (P: a)b =

Pastaj zhvillon shembujt 1, 2, 3, 4.

Kujdes te shembulli 2 dhe 4, kur pjesa ose e tra del thyes. Shembujt t zhvillohen me shum kujdes q t kuptohen nga e gjith klasa. Nse ka koh, msuesi zhvillon me klasn ushtrimin 1 t parn dhe 3(a). Prforcimi: t krkohet nga nxnsit ajo q duhet t mbajn mend. Detyra shtpie: 2 dhe 3. Nxnsit mund t shohin ushtrime n faqen 18 n librin e ushtrimeve. 1.18 Ushtrime. Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij t bj planin e zgjidhjes s problemave n situata t ndryshme. - T dalloj se far krkohet pr t gjetur n nj ushtrim, pjesa apo e tra. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Msuesi duhet q t shkruaj paraprakisht n drras dy formulat, me t cilat gjejm pjesn, kur jepet e tra dhe gjetja e s trs kur jepet pjesa, t cilat duhet t mos prishen deri n prfundimin e msimit. Ushtrimi 3 i cili sht i zgjidhur duhet t punohet nga msuesi. E veanta qndron n at q msuesi duhet t kmbngul q si e tra dhe pjesa mund t jen numra t plot, por dhe thyesa. Me nxnsit punohen n mnyr t pavarur ushtrimet 4(a) dhe 2 e para. Kur ndonj nxns i prfundon, ngrihet n drras. Pastaj klasa kontrollon ato q ka punuar n fletore me at q sht punuar n drras. Pas prfundimit t ktyre ushtrimeve, msuesi punon problemn 5 q sht e zgjidhur. Krkon nga nxnsit q ta ndjekin pa punuar n fletore. Mbasi problemn e ka lexuar disa her, krkon nga nxnsit q t japin planin e puns pr zgjidhjen e problems.

31

Nse nxnsit nuk jan n gjendje q t bjn planin e zgjidhjes, e harton vet dhe pikat e planit i shkruan n drras duke ln vend bosh prbri: a) Sa problema zgjidhi ditn e par nxnsi? b) Sa problema zgjidhi ditn e dyt? c) Sa problema zgjidhi ditn e par dhe t dyt s bashku? d) Sa problema i mbetn pr t zgjidhur? Mbasi ka hartuar planin e zgjidhjes, prbri do krkese kryen veprimin prkats. Kujdes, n fund duhet t jap prgjigjen. Kalon pastaj n pun individuale. Nxnsve shum t mir u jep problemn 8, kurse klasa punon problemn 5. Nse problema 8 zgjidhet nga nxnsit, ata t vlersohen me not. Gjat puns n heshtje t klass, msuesi kalon bank n bank duke dhn udhzime. Ndryshimi nga problema q u zgjidh sht se pr t gjetur n ditn e tret duhet gjetur pjesa e s trs q jan prurjet e dy ditve t para s bashku. Nxnsi q e prfundon, ngrihet n drras. Msuesi gjat puns s nxnsit n drras komenton do veprim pr t kuptuar dhe pjesa tjetr e klass. Pr detyra shtpie jepen 1, 4(b, c) dhe problema 6. Nse nxnsit e mir nuk e kan zgjidhur problemn 8 u lihet pr ta punuar n shtpi, duke dhn ndonj udhzim. Nxnsit mund t shikojn dhe ushtrimet e faqes 18 n liubrin e ushtrimeve. 1.19 Thyesat e ndnnjsishme, trsishme dhe mbinjsishme Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft: - T dalloj tri llojet e thyesave. - T kthej thyesat n numra t przier dhe anasjellas. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Kllaster - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore krkohet nga nxnsit q, duke u mbshtetur n mbledhjen e thyesave me emrues t barabart, t shkruhen n nj trajt tjetr thyesat dhe .

Mbasi merret prgjigje pozitive, krkohet po nga klasa q t shkruhet n drras: 1. Nj thyes me numrues m t vogl se emruesi. 2. Nj thyes me emrues t barabart me numruesin. 3. Nj thyes q numruesin e ka m t madh se emruesin. Pra sipas ktyre shembujve n varsi t krahasimit t numruesit me emruesin thyesat ndahen n tri grupe t mdha. T parat quhen thyesa t ndnnjsishme. T dytat quhen thyesa t trsishme.

32

T tretat quhen thyesa t mbinjsishme. Msuesi i konkretizon ato me shembujt e librit. Duke shfrytzuar punn prgatitore nprmjet nj shembulli n tekst msuesi nxjerr lidhjen ndrmjet thyesave t mbinjsishme dhe thyesave t ndnnjsishme. Msuesi formulon ato q jan n kuadrat me shigjet, t cilat i krkon dhe nga nxnsit pr ti formuluar. Ktu del dhe kuptimi i numrit t przier. Msuesi tregon t dy rrugt se si nj thyes e trsishme kthehet n nj numr t przier. Thekson se m e prdorshme sht rruga e dyt (ajo me pjestim). Kujdes n leximin e numrit t przier dhe n mnyrn e t shkruarit t tij. Trhiq vmendjen e klass te shnimi KUJDES! Msuesi zgjidh vet n drras shembujt 1 dhe 2 dhe n fund t do ushtrimi bn dhe leximin e prfundimit. Mbas punimit t shembujve, msuesi v n pun t pavarur klasn duke e ndar n tri grupe dhe secilit grup i jep nj nga thyesat e ushtrimit 1. Kush e prfundon, ngrihet n drras pr ta punuar. Pastaj msuesi zhvillon shembullin 3. Nse te ushtrimi 1 dhe 2 thyesat i kthenim n numra t przier, te treshi sht e anasjella. Prsri aktivizon grupet duke u dhn nj nga numrat e przier t ushtrimit 2. Mbasi ka prfunduar ushtrimet, msuesi krkon q nxnsit t prqendrohen te rubrika: Duhet t mbani mend. Kjo lexohet me kujdes nga nj nxns dhe u theksohet nxnsve q duhet t mbahet mend patjetr. N fund msuesi jep detyrat e shtpis. 1, 2, 3 dhe 4. Nxnsit mund t shikojn dhe ushtrimet e faqes 19 n librin e ushtrimeve.

1.20 Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T ket prvetsuar tri llojet e thyesave. T jet n gjendje t kthej thyesat n numra t przier dhe anasjellas. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit. N fillim msuesi krkon nga nxnsit prkufizimin e thyesve t ndnnjsishme, trsishme dhe mbinjsishme duke dhn dhe shembuj. Prsri pyet se cili quhet numr i przier, duke krkuar dhe shembuj. Mbasi mbaron kt pjes t par t msimit, zhvillon frontalisht ushtrimet 1 dhe 2. Pr t zhvilluar ushtrimet 4(a, b) msuesi e ndan klasn n dy grupe, njrit grup i jep 4(a) dhe tjetrit 4(b). Secili nxns punon n mnyr t pavarur. Kur t jen prfunduar t dy ushtrimet, pr t kontrolluar zgjidhjen pr secilin grup ngrihet nga nj nxns. Mbas prfundimit, msuesi i shpjegon dhe krkon nga secili q t kontrolloj at q ka punuar.

33

Kur sht i bindur se nxnsit e kan kuptuar, prsri njrit grup i jep uhstrimin 5 (a) dhe tjetrit 5 (c). Gjat kohs q nxnsit punojn msuesi kalon bank m bank duke kontrolluar dhe duke ndihmuar sidomos nxnsit e dobt. Prsri ngre nj prfaqsues nga do grup dhe vepron si pr ushtrimet e para. Vet msuesi punon ushtrimin 7(a) meqense nuk ka ushtrim t punuar n libr. Prsri krkon nga nxnsit q t prvetsojn at q sht te: duhet t mbani mend. Pr detyra shtpie jepen 3, 4(b, c), 5(b, d) dhe 7(b, c). Pr pun t pavarur msuesi rekomandon ushtrimet e faqes 20 te libri i ushtrimeve. Para testit nr. 2, ashtu si te testi nr. 1, mendoj se duhet t parashikohet nj or prsritje, me ushtrime t ngjashme me ato t testit. Ushtrimet do t merren nga teksti i ushtrimeve ose msuesi t marr ushtrime nga temat e zhvilluara. 1.21. Test kontrolli nr. 2 Testi sht orientues. Po japim kriteret pr vlersimet me pik. Ushtrimi 1. Nse nxnsi zgjidh sakt a dhe b secila do t vlersohet me nj pik. Kurse c, d dhe e secila vlersohen me nga dy pik. Ushtrimi 2. Secili nga ushtrimet po t zgjidhet sakt vlersohet me nga nj pik. Ushtrimi 3. Secili vlersohet me nga nj pik po t jen zgjidhur sakt. Ushtrimi 4. Secili vlersohet me nga nj pik po t jen zgjidhur sakt. Ushtrimi 5. Secili vlersohet me nga nj pik po t jen zgjidhur sakt. Ushtrimi 6. Secili vlersohet me nga nj pik po t jen zgjidhur sakt. Ushtrimi 7. Secili vlersohet me nga nj pik po t jen zgjidhur sakt. Ushtrimi 8. Nse ushtrimi zgjidhet sakt, ai vlersohet me nj pik. Ushtrimi 9. Nse rrethimi sht i sakt vlersimi sht nj pik. Ushtrimi 10. Secili vlersohet me nga nj pik po t jen zgjidhur sakt. Ushtrimi 11. Secili vlersohet me nga nj pik po t jen zgjidhur sakt. Ushtrimi 12. Secili vlersohet me nga nj pik po t jen zgjidhur sakt. Ushtrimi 13. Secili vlersohet me nga nj pik po t jen zgjidhur sakt. Ushtrimi 14 . a) Nse nxnsi bn vetm planin e zgjidhjes merr nj pik. b) Nse gjen dhe sa uj drgon n rezervuar pompa merr dhe nj pik tjetr. c) Nse gjen dhe sa uj nxjerr pompa nxnsi merr dhe nj pik tjetr. d) Nse gjen dhe ujin e mbetur n rezervuar nxnsi i merr t katr pikt. Shnim. N ushtrimin 14 pr do pik a), b), c), d) (t shnuara m lart) nxnsi merr nga nj pik. Kujdes! Nuk ka vlersime me pik jo t plota. Nuk do t vlersohet me 0,5 ose 0,7 pik.nxnsi q ka zgjidhur nj pjes t krkess q ka nj pik Pikt do t jen t plota.

34

1.22 Numrat dhjetor Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij cilt quhen numra dhjetor. - T kthej thyesuat dhjetore n numra dhjetor. - T dalloj pjesn e plot dhe pjesn dhjetore n nj numr dhjetor. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Nj tabel me nj qark dhe nj drejtkndsh t ndar n dhjet pjes t barabarta Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore msuesi krkon nga nxnsit q t shkruajn nga dy thyesa dhjetore t ndnnjsishme dhe t mbinjsishme. Pastaj n tabeln ku ka vizatuar nj qark, nj drejtkndsh t ndar secili n dhjet pjes t barabarta, krkon q t tregohet njsia dhjetore. Pastaj u drejtohet nxnsve: Sa njsi dhjetore duhet q t japin numrin nj. Msuesi pret prgjigjen: duhen 10. Kjo na detyron q t dhjetat t shkruhen pas njsheve. Pr t shprehur kt do t prdorim presjen. T qindtat do t shkruhen pas t dhjetave e kshtu me radh. Kam mendimin q msuesi t mos hyj shum n hollsi, por t bj t vetdijshm nxnsit q pas njsheve vihet presja, pastaj vihen t dhjetat, t qindtat e kshtu me radh. T kmbngulet q shkruhet ndryshe 0,1. shkruhet 0,01.

Pasi bindet q nxnsit kan kuptuar kto dy paraqitje t dy njsive dhjetore zhvillon shembullin 1. Gjat zgjidhjes msuesi duhet t kmbngul se numruesi tregon sa njsi dhjetore kemi. Ktu thekson se numrat e paraqitur n kt mnyr quhen numra dhjetor. N tabel duhet t jen shkruar dhe disa numra dhjetor dhe msuesi t theksoj se cila quhet pjes e plot dhe cila quhet pjesa dhjetore. Deri tani jan paraqitur si numra dhjetor thyesat dhjetore t ndnnjsishme. Pr t treguar se dhe thyesat dhjetore t mbinjsishme shkruhen si numra dhjetor. Zhvillohet shembulli dy. Kujdes duhet t tregohet se si ka dal pjesa e plot 3. T theksohet me forc se numri tre sht i plot, kurse 0,12 ka 0 t plota , pra gjithsej kemi 3 + 0 = 3 t plota, prandaj numri sht 3,1. Me an t shembujve 3, 4, 5 dhe 6 tregohet rruga m e shkurtr pr t kthyer nj thyes dhjetore n numr dhjetor. Kujdes n sqarimin e prkufizimit, sidomos te nse nuk ka shifra vendosim 0, nprmjet shembujve. Shembulli 7 i tregon nxnsit prcaktimin e pjess s plot t t dhjetave dhe t t qindtave. Mbasi jan prfunduar shembujt, msuesi ngre n drras nxns pr t punuar ushtrimin 1. Kujdes, jo tre-katr nxns njhersh, por nj nga nj q ushtrimet t kuptohen nga nxnsit. Prforcimi teorik do t bhet nprmjet prkufizimit t faqes 35. Kjo prbn dhe shtjen kryesore t rubriks: duhet t mbani mend. Pr detyr shtpie mendoj t jepen ushtrimet 2 dhe 3. Pr pun t pavarur msuesi rekomandon ushtrimet e faqes 20 te libri i ushtrimeve.

35

1.23 Numrat dhjetor (vazhdim) Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T kthej n numra dhjetor thyesat e fardoshme. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit E veanta e ksaj teme sht se duhet kryer pjestimi i dy numrave natyror. N pun prgatitore msuesi duhet t theksoj se deri tani ne dim t kthejm thyesat dhjetore n numra dhjetor dhe krkon nga nxnsit t japin prgjigje pr ushtrimin 2 q e kishin detyr shtpie. Mbas saj msuesi zhvillon shembujt 1, 2 dhe 3, por me shum kujdes dhe jo duke shpejtuar, sidomos n vendosjen e presjes te hersi. Msuesi duhet t theksoj se nse gjat pjestimit kemi mbetje, te hersi vendosim presjen dhe te mbetja vendosim 0 n t djatht. Nse prsri nga pjestimi kemi mbetje te kjo mbetje, vendosim prsri 0, kurse te hersi nuk bjm asnj ndryshim, kujdes se mund t mendohet se duhet vendosur prsri presje. Ky veprim vazhdohet, por n klasn e gjasht do t mjaftohemi me dy shifra mbas presjes. Mir sht q mbasi t ket kryer pjestimin, t gjendet pjesa e plot dhe pjesa dhjetore.N drras zhvillon nga ushtrimi 1 t parn dhe t dytn, jo njkohsisht, por t zhvillohen nj nga nj nga nxnsit. Nxnsit e tjer jo vetm q duhet ti ndjekin, por dhe ti punojn n fletore. Mbasi jan zhvilluar dy t parat, msuesi ndan klasn n dy grupe, njrit i jep t punoj ushtrimet: nga 1 t tretn dhe tjetrit t katrtn. Msuesi gjat puns s pavarur kalon bank m bank pr t par punn e gjithsecilit. Nse ka koh, ngre n drras nj prfaqsues nga do grup. Para se t jap detyrat e shtpis msuesi krkon rregullin e pjestimit dhe t vendosjes s presjes te hersi. Pr detyra shtpie jepen ushtrimet 3, 4 dhe pr t mos harruar kthimin e thyesave dhjetore n numra dhjetor, jepet dhe ushtrimi 1. Pr pun t mtejshme rekomandon ushtrimet e faqes 22 te libri i ushtrimeve. 1.24 Krahasimi i numrave dhjetor Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T fitoj aftsi pr t krahasuar numrat dhjetor. - T msoj se si bhet rrumbullakimi i numrave dhjetor deri n t dhjetn. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore paraqiten dy momente t cilave duhet tu kushtohet e njjta rndsi. Pr krahasimin e thyesave mjafton q nxnsi t jap rregullin pr t dyja rastet. Mundet

36

q t kryhen dhe veprimet pr ti krahasuar. Moment i dyt: far prfaqsojn shifrat 3, 2, 1 te numri 3,21 kjo ka nj rndsi t veant se do t na ndihmoj pr t krahasuar numrat dhjetor dhe pr t br rrumbullakimin e tyre. Mbas ksaj pune prgatitore msuesi jep rregulln pr krahasimin e numrave dhjetor, q duhet thn se sht m i thjesht se ai thyesave. Ky rregull jepet te shnimi themi se.Mir sht q t msohet prmendsh, por rndsi ka zbatimi. Msuesi zhvillon vet shembujt 1, 2 dhe 3. Si n do rast nxnsi vetm dgjon shembujt. Msuesi v n pun t pavarur klasn me ushtrimin 1. Mendoj se ka mundsi q kto ushtrime t zhvillohen dhe frontalisht. N pjesn e dyt sht rrumbullakimi i numrave i cili jepet me ndihmn e rregulls n faqen 39. Mbasi jep kt rregull msuesi zhvillon shembujt 1 dhe 2. Kujdes me shnimin. Pastaj klasa vihet n pun t pavarur me ushtrimin 3 dhe 4. Kam mendimin q klasa t ndahet n dy grupe, nj t punoj ushtrimin 3 dhe tjetri 4. Kush e prfundon, ngrihet n drras pr ta punuar, por msuesi duhet q gjat zgjidhjes t kmbngul n argumentimin e prgjigjes. N fund msuesi duhet t formuloj t dy rregullat dhe pastaj ti krkoj nga nxnsit. Mendoj q detyr shtpie t jen t tri ushtrimet, por msuesi duhet t porosit nxnsit q pr do prgjigje t ushtrimeve t japin dhe argumentimin. Pr pun t mtejshme msuesi rekomandon dhe ushtrimet e faqes 22 n librin e ushtrimeve. 1.25. Mbledhja dhe zbritja e numrave dhjetor Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij rregulln e vendosjes se numrave n shtyll pr ti mbledhur (zbritur). - T prvetsoj rregulln q ndiqet n zbritje kur nj shifr e zbritsit sht m e vogl se shifra prgjegjse e t zbritshmit. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore, rikujtohet mbledhja e numrave natyror dhe e thyesave. Nuk duhet neglizhuar, sepse do t ndihmoj m tej. Rregulla mendoj se mund t jepet vetm njher dhe pastaj duhet interpretuar gjat zgjidhjes nga msuesi t shembujve 1, 2, 3, 4 dhe 5. Kujdes! N rregull prmendet mblidhet (zbritet), kur kryejm mbledhjen nuk duhet t prmendet fjala zbriten; kshtu dhe kur kryejm zbritje n rregull nuk duhet prmendur fjala mblidhen. Shembujt nuk duhet t punohen me mendimin se nxnsi i ka zhvilluar m par, por do t kmbngulet n interpretimin e rregulls. N fund t faqes 40 sht vendosur nj shnim. T mos anashkalohet, sepse ky shnim vihet n dukje n shembullin 5. Para se t filloj shembujt me zbritjen msuesi v n pun klasn duke punuar ushtrimin1. N drras ngre nj nxns pr t punuar nga ushtrimi 1, t parn. Mund t ket ndonj nxns q n kt koh t ket prfunduar nga ushtrimi 1 t dytn. Msuesi e ngre kt nxns n drras. Gjat ksaj kohe mundet q nj nxns tjetr t ket prfunduar nga 1 t tretn. Prsri msuesi e ngre at n drras. Nse ka disa q i

37

kan prfunduar, msuesi duhet t preferoj nxnsit e dobt pr t punuar n drras dhe nse ai mund ta ket punuar me gabime. Kto gabime duhen korrigjuar nga klasa. N t njjtn mnyr veprohet dhe pr ushtrimet 2. Kujdes t tregohet te pika e dyt dhe e tret e ktij ushtrimi pr t cilat duhet t kihet parasysh shnimi q sht n tekst. N fund t msimit krkohet nga klasa q t lexohet nga nxns t veant rregulli i mbledhjes dhe zbritjes s numrave dhjetor. Mendoj q detyr shtpie t jepen t gjitha ushtrimet. Pr pun t mtejshme rekomandohen ushtrimet e faqes 23 n librin e ushtrimeve. 1.26 Shumzimi dhe pjestimi i numrave dhjetor me nj numr natyror Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij rregulln e shumzimit dhe pjestimit t numrave dhjetor. - T dij si veprohet nse pjestimi del me mbetje kur hersi sht me dy shifra mbas presjes. - T dij t kthej nj numr dhjetor n nj numr thyesor. - T dij rregullat e shumzimit dhe pjestimit me dhjet dhe fuqi t dhjets. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Q n fillim mund t them se msuesi duke par nivelin e klass kt tem mund ta ndaj n dy or msimi, ora e par deri te rastet e veanta dhe ora e dyt rastet e veanta. N punn prgatitore nxnsi do t rikujtoj veprimin e shumzimit dhe pjestimit me numrat e plot dhe me thyesat. Veprimet me thyesat jepen pr rikujtim, kurse veprimet me numrat natyror ndihmojn n kryerjen e veprimeve t shumzimit dhe pjestimit me numrat dhjetor. Prandaj prqendrimi n punn prgatitore duhet t jet te shumzimi dhe pjestimi i numrave natyror. Veprimet duhet t bhen n kolon. T shumzohen numrat 125 . 24. 125 . 24 500 250 3000 T pjestohen numrat 48 me 6. 48: 6 = 8 Msuesi mund t marr dhe nj rast tjetr t pjestimit t nj numri tre shifror me nj numr nj shifror. Konkretisht: t pjestohet numri 564 me 4. 564 : 4 = 141 -4 16 - 16 4 - 4 0

38

Duhet t zhvillohen n kt mnyr, se kshtu do t kryet veprimi i shumzimit dhe pjestimit t numrave dhjetor. Mbasi msuesi sht bindur se nxnsit e rikujtuan shumzimin dhe pjestimin e numrave natyror, ndrpret punn prgatitore. Para se t kalohet n temn e msimit msuesi sqaron se do t kryhet veprimi i shumzimit t nj numri dhjetor me nj numr t plot. Mbas ktij sqarimi msuesi jep rregullin e veprimit t shumzimit t nj numri dhjetor me nj numr t plot. Kt rregull e prsrit dy apo tri her, t cilin e krkon ta prsritin dhe disa nxns. Si gjithnj msuesi krkon nga nxnsit q ta ndjekin n dy shembujt q ai do t zhvilloj vet n drras. Kujdes! Duhet t kmbngul n mnyrn e vendosjes s presjes dhjetore q sht dhe ndryshimi ndrmjet shumzimit t numrave dhjetor dhe numrave natyror. Pastaj ngre n drras nj nxns, i cili zgjidh ushtrimin 1, me t punon dhe klasa. Tani msuesi kalon n rregulln e pjestimit t numrit dhjetor me nj numr t plot. Ktu paraqiten dy raste: i pari, pjestimi del pa mbetje, t ciln msuesi e jep me ndihmn e shembullit 3. Vshtirsi paraqet rasti i dyt q del me mbetje. Prve sqarimit q jepet te rregulla, msuesi duhet t kmbngul sidomos n vendosjen e presjes te mbetja. Mbasi ka zgjidhur dhe ka dhn prgjigje pr shembullin 4, pr ta kuptuar msuesi trheq vmendjen e nxnsve se mbetja ka aq shifra mbas presjes sa ka dhe hersi. Klasa dhe nj nxns n drras zgjidhin ushtrimin 2. Ashtu si u prmend m lart, nse msuesi e shikon t arsyeshme, mund ta ndrpres ktu msimin dhe pjesn tjetr ta zhvilloj n nj or tjetr msimi. Megjithat po e zhvillojm sikur t ishte nj or msimi. Kalohet n rastet e veanta. Rregulla n fillim formulohet nga msuesi, pastaj prsritet dhe nga nxnsit. Msuesi zgjidh shembujt 5, 6, 7 dhe 8. Moment shum i rndsishm sht dhe trajtimi i rregulls tjetr q tregon se si nj numr dhjetor kthehet n nj thyes. Prandaj shembulli 9 duhet punuar me kujdes, sepse nxnsi deri n kto momente nuk ka ndeshur numr t trajts: . Kalimi i mtejshm ka t bj me formimin e

thyesave t barabarta me ann e rregulls t shumzimit. N prforcimin teorik msuesi formulon dhe nj her t katr rregullat dhe pastaj i krkon kto nga nxnsit. Mendoj se pr detyr shtpie t jepen t katr ushtrimet. Pr pun t mtejshme msuesi rekomandon ushtrimet e faqes 23 te Libri i ushtrimeve. 1.27. Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T konsolidoj veprimet e mbledhjes dhe zbritjes me numrat dhjetor. - T konsolidoj krahasimi i numrave dhjetor. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Ushtrimin 1 msuesi e zgjidh me klasn duke ngritur njri pas tjetrit katr nxns. Kam mendimin q kta nxns t jen t nivelit nn mesatar. Ky ushtrim duhet par si mundsi pr t zgjidhur ushtrimin 2.

39

Pr t dhn prgjigje t sakt t ushtrimit 2 sht mir q numrat t shkruhen me shifra, kjo detyr tu lihet nxnsve mesatar dhe mbi mestar, pastaj prgjigjen jan apo jo t barabart ta japin nxnsit nn mesatar. Mendoj q n klas nxnsit me ndihmn e msuesit duhet t zgjidhin ushtrimet: 3(a), 4(t parin dhe t pestin), 5(t parin dhe t tretin), 6(c), 7(a, e) dhe 8( t dytin). Numri i ushtrimeve q do t zgjidhen varet nga prgatitja dhe niveli i klass. Prandaj kjo sasi ushtrimesh q sht dhn pr tu zgjidhur nuk sht e detyruar. Por ato q t zgjidhen t kuptohen nga nxnsi. Pr detyr shtpie mendoj q nxnsit nn mesatar t punojn ushtrimet: 3(b), 4(t dytin dhe t tretin), 4(t dytin dhe t katrtin), 6(a), 7(a) dhe 8(t parin). Nxnsit e tjer t ken pr detyr: 6(a, b), 7 t gjitha, prve atyre q u zgjidhn n klas dhe 8 (t parin dhe t tretin). Pr pun t mtejshme msuesi u rekomandon nxnsve dhe ushtrimet e faqes 24 te libri i ushtrimeve. 1.28 Ushtrime pr numrat dhjetor Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T konsolidoj veprimet e shumzimit dhe t pjestimit t nj numri dhjetor me nj numr natyror. - T konsolidoj veprimin e pjestimit kur kemi mbetje. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri i ushtrimeve Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit. Mendoj q msuesi duhet t zhvilloj ushtrimin 1. Ai thekson se edhe pr kto tipe ushtrimesh duhet t kryhen veprime. Ky ushtrim duhet t zgjidhet kshtu: Kontrollohen t gjitha rastet. Do t rrethojm shkronjn e ushtrimit q sht i vrtet. Konkretisht: a-ja nuk sht e vrtet se, megjithse pjesn e plot e kan t njjt, shifrn e par mbas presjes m t madhe e ka numri 365,9, prandaj 365,8 < 365,9. b-ja nuk sht e vrtet, se 0,13 sht e = me 0,13. c - sht e vrtet, sepse pjesa e plot sht e njjt, shifra e t dhjetave sht e njjt, kurse t qindtat m t madhe e ka numri 2,56, prandaj 2,56 > 2,54. Ather rrethohet c. Nse ne e prcaktojm se cili sht i sakt pa kryer veprime, bjm rrethimin. Duhet theksuar se veprimet pr kto ushtrime mund t mos kryhen n fletn q dorzohet pr tu kontrolluar nga msuesi. Kujdes! Mund t ket dhe ushtrime q mund t jen nj ose m tepr t vrteta, prandaj duhen par t gjitha. Por n teste vetm nj do t jet e vrtet. Pastaj msuesi ngre nga nj nxns n drras duke zgjidhur me radh ushtrimin 4(a t parin, b t dytin), 5( a t tretin, b t parin), 6( a, d). Kurse pr ushtrimin 7 msuesi shembullin e zgjidh vet, duke sqaruar ose rikujtuar dy momente: vendosja e presjes te hersi dhe si shkruhet mbetja si numr dhjetor. Pastaj sipas shembullit q zgjidhi msuesi n klas punohet 7(a, d). Pr detyr shtpie jepen 2, 3, 4 (a e treta dhe b e treta), 5 (a e para dhe b e treta), 6 ( b, c) dhe 7 (b, c).

40

Pr pun t mtejshme msuesi rekomandon ushtrimet e faqes 24 te Libri i ushtrimeve. Edhe ktu msuesi duhet t planifikoj nj or prsritje duke zhvilluar ushtrime t ngjashme me ato t testit. Kto ushtrime ose i zgjedh msuesi n temat e zhvilluara, ose te Libri i ushtrimeve. Mendoj q n prsritje ushtrimet duhet t zgjidhen nga msuesi. N do ushtrim msuesi duhet t sqaroj momentet m delikate t ushtrimit. 1.29 Test kontrolli nr. 3 Prcaktimi i pikve. Ushtrimi 1. do zgjidhje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 2. do zgjidhje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 3. Nse prgjigjja sht e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 4. Nse prgjigjja sht e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 5. do zgjidhje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 6. do zgjidhje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 7. do zgjidhje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 8. do zgjidhje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 9. do zgjidhje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 10. Nse i vendos drejt n kolon pr ti mbledhur, por bn nj gabim n mbledhje nxnsi merr nj pik. Ushtrimi 11. do zgjidhje e sakt vlersohet me nj pik. KUJDES nuk duhet 23, 11 24, 56 por 25, 11 24, 56. Ushtrimi 12 do zgjidhje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 13 do zgjidhje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 14. Pr ta zgjidhur kalohet n gjasht etapa: a) Plani i zgjidhjes. b) Gjetja e Eurove t harxhuara pr rrugt. c) Gjetja e Eurove t harxhuara pr hapsirat e gjelbruara. d) Gjetja e Eurove t harxhuara pr ndrtimin e tregjeve. e) Gjetja e Eurove t harxhuara pr ndrtimin e shkollave. f) Gjetja e Eurove q i mbetn bashkis. Secila pik q zgjidhet sakt vlersohet me nj pik. Theksoj se korrigjimi duhet br sipas skems q paraqitm. T mos bhen vlersime me 0,5 ose ka br nj gabim t vogl dhe vendoset pika e plot. Zbato me rigorozitet skemn e konvertimit t pikve n nota. 1.30 Prqindja Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsit: - T njohin %. - T kthejn numrat thyesor dhe numrat dhjetor n % dhe anasjellas. - T gjejn % e nj madhsie. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

41

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore m shum duhet prqendruar te pyetja: far kuptojm me dhe si lexohen. Duke marr prgjigjen 32 t qindta apo 5 t qindta kt lexim t tyre e shkruajm n formn 32% dhe 5% dhe e quajm prqindje. Lexojm 32 prqind apo 5 prqind. Te pjesa ku thuhet: Pyesim, dy pyetjet e para marrin prgjigje duke shfrytzuar punn prgatitore. Por pyetja e tret ka tri momente q msuesi duhet ti sqaroj me kujdes: a) kthimi i thyess n numr dhjetor (me dy shifra pas presjes). b) kthimi i numrit dhjetor n thyes dhjetore. c) kthimi i thyess dhjetore n prqindje (kjo sht trajtuar te dy pyetjet e para). Shembujt 1 dhe 2 tregojn se si gjendet prqindja e numrave. Msuesi duke e kthyer prqindjen n thyes sqaron se kthehemi n ushtrimet e tipit: gjetja e pjess kur jepet e tra. Si gjithmon shembujt do t zgjidhen nga msuesi. Nxnsve u krkohet q t ndrtojn nj tabel t njjt n fletoren e tyre si ajo e tekstit. Msuesi sqaron dhe si do t plotsohet kjo tabel. Pastaj v n pun nxnsit pr plotsimin e saj. Mendoj q nxnsit t mbajn hapur librin dhe pr plotsimin e tabels t shfrytzojn prgjigjen e tri pyetjeve. N fund bhet prforcimi i kuptimit t prqindjes. Pr detyr shtpie jepen ushtrimet 1, 2 dhe 3. Msuesi orienton nxnsit pr ushtrime t tjera pr t punuar t shohin n faqen 25 n Librin e ushtrimeve.

1.31 Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T kthej pa gabime numrat dhjetor dhe thyesat n prqindje dhe anasjellas. - T gjej prqindjen e nj numri. Zhvillimi i msimit. Ushtrimet 1, 2 dhe 3 zgjidhen frontalisht n klas. Nga ushtrimi 4 msuesi zgjidh t parn dhe pastaj klasa punon n mnyr t pavarur. Mendoj q ushtrimi 5 duhet t zgjidhet me kujdes nga msuesi. Mendoj q n fillim kthen 30% n numr, 30%= 0,30. Tani problemi kthehet n gjetjen e prqindjes s nj numri, pra si shembulli 1 te tema msimore 1.30. 20% = ather

20% i 30% =

Tani duke pasur parasysh kuptimin e prqindjes kemi 6%. Prfundimisht: 20% i 30% = 6%. Mundet q msuesi t prdor dhe ndonj mnyr tjetr pr kt ushtrim. Rndsi ka dhe zgjidhja e problemave. Pr kt mendoj q msuesi t zgjidh problemn 6.

42

Lexohet me kujdes problema. N fillim prcaktojm etapat q duhet t kalohen pr zgjidhjen e problemit. a) Gjejm se far pjese zn gjuajtjet e realizuara nga volejbollistja me numr 5. b) Shprehim n numr dhjetor at q gjejm tek a-ja. c) Numrin dhjetor e kthejm n thyes dhjetore dhe e shkruajm at n prqindje. d) Gjejm se far pjese zn gjuajtjet e realizuara nga volejbollistja me numr 7. e) Shprehim n numr dhjetor at q gjejm te d-ja. f) Numrin dhjetor e kthejm n thyes dhjetore dhe e shkruajm at n prqindje. g) Krahasojm prqindjet e gjetura. Zgjidhje: a) Meqense n 30 jan realizuar 12, ather e shprehur me thyes sht b) numri dhjetor sht 0,4, q del nga pjestimi i 12 me 30. c) E kthejm n thyes dhjetore: 0,4 = numr 5 ka realizuar 40% t gjuajtjeve. d) Meqense n 20 realizon 10 ather e shprehur me thyes sht e) numri dhjetor sht 0,5. f) E kthejm n thyes dhjetore: 0,5 = , pra volejbollistja me , pra volejbollistja me ,

numr 7 ka realizuar 50% t gjuajtjeve. g) Meqense 50% sht m e madhe se 40% ather prqindjen m t lart t realizimeve e ka volejbollistja me numr 7. Prve sqarimit t do veprimi me shum kujdes msuesi duhet t sqaroj dhe at q, megjithse volejbollistja me numr 5 ka realizuar m shum gjuajtje se ajo me numr 7, ajo ka prqindje m t vogl realizimi. Pra prqindja e realizimit varet jo vetm nga ato q ke realizuar, por dhe nga ato q ke gjuajtur. Pr detyr shtpie jepet ushtrimi 4 (e dyta, e treta), 7 kurse ushtrimet 8 dhe 9 me dshir. Mendoj q pr problemat t jepet dhe ndonj udhzim. Msuesi udhzon nxnsit se mund t shohin dhe problemat e faqes 25 n librin e ushtrimeve. 1.32 Problema me prqindje Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij t punojn me problema me prqindje. - T zgjidh problema n situata jo standarde. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

43

Zhvillimi i msimit N problema duhet kmbmgulur q t kuptohen mir, t dallohen madhsit q jan dhn dhe ato q duhen gjetur. Rndsi ka prcaktimi i planit t zgjidhjes. Problema 2, q sht e zgjidhur, duhet t punohet nga msuesi. Nxnsit t ndjekin zgjidhjen dhe jo t shkruajn n fletore. Pas prfundimit t saj klasa punon problemn 4. Mbasi problema t jet kuptuar nga nxnsit, krkohet plani i zgjidhjes. Nse planin e zgjidhjes nuk e japin dot nxnsit e jep vet msuesi. a) Sa sht rritur gjatsia, pra sa sht 10% l10 cm. b) Sa sht gjatsia e drejtkndshit t ri. c) Sa sht rritur gjersia, pra sa sht 20% l 5 cm. d) Sa sht gjersia e drejtkndshit t ri. Mbas ndrtimit t planit t zgjidhjes, klasa zgjidh problemn. Mendoj se duhet vepruar si m posht. Zgjidhje: a) 10%.10 = = = 1cm

b) Meqense themi rritet gjatsis, ather gjatsis s drejtkndshit t par do ti shtojm 1cm. Pra 10 cm + 1 cm = 11 cm sht gjatsia e drejtkndshit t ri. c) 20%.5 = cm.

d) Meqense themi rritet gjersia, ather gjersis s drejtkndshit t par do ti shtojm 1cm. Pra 5 cm + 1 cm = 6 cm. Prgjigje: Gjatsia dhe gjersia e drejtkndshit t ri jan 11 cm dhe 6 cm. Dhe s fundi do t zgjidhet problema 6. N kt problem duket sikur plani i zgjidhjes sht dhn n problem, por jo. Plani i zgjidhjes. a) Sa sht fitimi n vitin e par, pra 4% i 20 000 dollarve? b) Sa dollar do t kishte biznesmeni mbas nj viti (pra krkesa e par e problems)? c) Sa sht fitimi mbas dy vjetsh? d) Sa dollar do t ket biznesmeni mbas dy vjetsh (pra krkesa e dyt e problems)? Nse nxnsit nuk ndrtojn kt plan zgjidhjeje, e jep vet msuesi. Pastaj fillon zgjidhja e problems. Msuesi duhet t luaj rolin e tij n punimin e problems. Pr detyr shtpie jepen problemat 1, 5 dhe 7. Nxnsve t mir u jepen pr detyr dhe problemat 8 dhe 9. Problema 10 jepet me dshir pr nxnsit shum t mir. Msuesi udhzon nxnsit se mund t shohin dhe problemat e faqes 26 n Librin e ushtrimeve. 1.33 Numrat me shenj dhe krahasimi i tyre Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T njoh numrat me shenj. - T vendos n boshtin numerik numrat me shenj. - T dij q do numr i plot cakton nj pik n boshtin numerik. - T krahasojn numrat me shenj. - T prcaktoj numrat e kundrt.

44

Metodat q do t prdoren: Mjetet dhe baza materiale: - Problemore - Libri i nxnsit - Diskutimit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Pun individuale - Nj tabel ku t jen vizatuar tri boshte numerike: I pari t shrbej pr t treguar elementet e boshtit numerike. I dyti t ket t vendosur pikat dhe t gjendet numri q prcakton pikn. I treti t ket numrat dhe t caktohen pikat. Do t kihen parasysh ushtrimet. Zhvillimi i msimit N punn prgatitore duhet t dal n dukje se shifra q jep temperaturn nn zero ka nj shenj para q quhet minus. Pra, numrat q njihen deri tani nuk e kan kt shenj. Kshtu pr tu dhn kuptim duhet t zgjerohet m tej bashksia e numrave. Msuesi duhet t ket prgatitur nj tabel ku t ket ndrtuar nj bosht numerik t cilin do ta prkufizoj. Jep prkufizimin e boshtit numerik. N tabeln, ku sht ndrtuar boshti numerik, duhet t jen shnuar kushtet q nj drejtz t jet bosht numerik: 1. Pika fikse n drejtz (shnohet me O) 2. Drejtimi pozitiv. 3. Njsia matse. N bosht sht vendosur O, n t djatht pikat A, B, C dhe n t majt t O pikat A1, B1, C1 t tilla q OA, AB, BC OA1, A1, B1, B1C1 t ken gjatsi sa njsia matse e zgjedhur. Tani msuesi interpreton at q sht n tekst pr vendosjen e numrave. Pastaj sqaron at q thuhet n marrveshje. Kujdes n futjen e kuptimit t bashksis s numrave t plot. N kt moment n drras ngrihen dy nxns t cilt punojn: njri ushtrimin 1 dhe tjetri ushtrimin 2. Nxnsit e tjer punojn n fletoren e klass. Mund t bhet dhe nj pyetje nga klasa: A ka numra thyesor apo dhjetor me shenj? Nse nuk bhet nga klasa, msuesi thekson se ekzistojn edhe kta numra me shenj dhe pozicioni i vendosjes s tyre n lidhje me origjinn sht i njjt me numrat e plot, por prcaktimi i pikave n bosht q prfaqsojn kta numra do t bhet m von. Shembujt 1 dhe 2 kalohen shpejt nga msuesi. M tepr duhet br kujdes n sqarimin e numrave t kundrt, t cilt do t sqarohen dhe nprmjet ushtrimit 3 q zgjidhet nga nxnsit. Para se t punoj shembujt 3 dhe 4 duhet punuar me shum kujdes ana teorike pr krahasimin e numrave me shenj. Kam mendimin q nxnsit t ken librin e hapur dhe t nnvizojn dhe t mbajn mend 1, 2(a, b), faqe 50 (Nn zgjidhjen e shembullit 2). Mbasi ka punuar shembujt 3 dhe 4, msuesi v n pun klasn pr t zgjidhur ushtrimin 4. Nxnsit q do t ngrihet n drras pr t punuar, ti krkohet pr prgjigjet e ktij ushtrimi argumentimi i tyre. N fund bn prforcimin duke pasur parasysh ato q thuhen te: Duhet t mbani mend. Detyr shtpie jepen 2 dhe 4 faqe 50. Msuesi udhzon nxnsit se mund t shohin dhe problemat e faqes 26 n librin e ushtrimeve. 1.34 Veprime me numrat me shenj Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T mbledh dhe t zbres numrat me shenj. - T shumzoj dhe pjestoj numrat me shenj.

45

Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin

Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit. Puna prgatitore do t rikujtoj veprimet me numrat natyror dhe thyesor. Ktu duhet t kmbngulet se si do t veprohet dhe far numri del nga diferenca 7 11. Formulimet e vendosura n kuadrat me shigjet duhet t prvetsohen shum mir nga nxnsit. Sqarimi i tyre nga msuesi duhet br gjat zgjidhjes s shembujve 1, 2 dhe 3. Kta shembuj duhet t sqarohen me at saktsi si n tekst. Nxnsi vetm do t dgjoj dhe jo t shkruajn gjat zgjidhjes s shembujve. Po qndrojm pak te shembulli 3. T kryhet zbritja (- 9) ( + 5). M lart sht thn se pr t zbritur nga numri a numrin b do t mbledhim numrin a me t kundrtin e numrit b. I kundrti i numrit + 5 sht 5, mund t shkruajm: (- 9) (+5) = (- 9) + ( -5) = -14 (kemi mbledhur dy numra me shenj t njjt). Rndsi, por dhe vshtirsi, paraqet kalimi nga (- 9) (+5) te (- 9) + ( -5) kjo duhet sqaruar me at q u tha pak m lart se i kundrti i +5 sht 5 dhe se si zbritja kthehet n mbledhje. Shembulli 4 dhe 5, t veant kan se duhet t rikujtojm mbledhjen e thyesave dhe t numrave dhjetor, e cila u dha dhe n punn prgatitore. Me shembujt 7 dhe 8 sqarohet mir shumzimi dhe pjestimi i numrave me shenj. Nprmjet ushtrimeve nxnsit vihen n pun t pavarur. Gjat ksaj kohe msuesi kalon bank m bank pr t kontrolluar punn e do nxnsi. Pr prforcim krkon rregullat e veprimeve me numrat me shenj. Detyra shtpie jepen 1, 2(b, c), 3(b) dhe 4 faqe 52. Msuesi udhzon nxnsit q t shohin ushtrimet e faqes 27 n librin e ushtrimeve. 1.35 Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T jet n gjendje t kryej veprimet e mbledhjes, zbritjes, shumzimit dhe pjestimit, me numrat e plot, thyesor dhe dhjetor. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Duhet t punohet me shum kujdes, sepse nga prvetsimi i kryerjes s veprimeve me numrat me shenj do t mund t punohet me lehtsi n shprehjet numerike dhe shkronjore. Para se t fillohet me ushtrimet duhet t krkohet nga nxnsit q t formulojn rregullat pr veprimet me numra me shenj. Mendoj q msuesi ushtrimin 1(a) ta zhvilloj frontalisht. Zhvillon vet 1(b t dytin), 1(c t tretin). Mbasi ka punuar n drras kto ushtrime v klasn n pun me ushtrimet 1(b t parin) , 1(c t dytin) dhe 1(d t tretin). Pr ushtrimet e tjera kam mendimin se duhet t punohen nga nxnsit n drras me ndihmn e msuesit. Mendoj t zgjidhen kto ushtrime: 2(b, d), 3(b, c) dhe 4(c).

46

Ja se si do t punohet nj ushtrim nga nxnsi dhe msuesi. 3 c (i treti). T kryhet zbritja () ().

Meqense t zbressh dy numra do t thot t mbledhsh t parin me t kundrtin e t dytit, i kundrti i ( ) sht (+ ).

Prandaj (-

) - (-

) = (-

) + (+

). Emruesi i njjt i 6 dhe 4 sht 12 ather

= (-

) + (+

= (-

) + (+

) me qen se kemi pr t mbledhur numra me shenj t kundrt, duke i konsideruar numra pa shenj, nga m i madhi zbresim m t voglin dhe vm shenjn e m t madhit. M e madhe sht ather:

=-(

)=-

Sqarimet t mos shkruhen n drras, kurse nxnsi ti shkruaj n fletore. Kto nuk do t krkohen m von. Detyra shtpie 2(a, c), 3(a, d) 4(a, b). Msuesi udhzon nxnsit q t shohin dhe ushtrimet e f. 28 te libri i ushtrimeve. 1.36. Shprehjet numerike Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dalloj shprehjet numerike. - T formoj shprehje numerike kur jepen numrat dhe veprimet me t cilat lidhen kta numra. - T dij radhn e veprimeve algjebrike n shprehjet me ose pa kllapa. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Para se msuesi t jap prkufizimin e shprehjeve numerike zhvillon punn prgatitore, e cila e prgatit nxnsin pr t formuar dhe dalluar shprehjet numerike. Duke iu referuar ushtrimit t zgjidhur nj or m par, msuesi thekson se duke vepruar n at mnyr harxhohet shum koh. Pr kt msuesi jep rregullat pr kryerjen e veprimeve n nj shprehje numerike. T mos harrohet dhe ajo q shprehet te Kujdes.

47

T gjitha kto duhet ti vr n dukje dhe gjat punimit t shembujve 1 dhe 2. E veanta te shembujt 3 dhe 4 sht se kemi kllapa dhe tek ato duhet t zbatohet me rigorozitet rregulli i radhs s veprimeve (b). Mendoj q shembullit 4 duhet ti kushtohet m shum kujdes. Pr t par prvetsimin e msimit msuesi v n pun klasn me ushtrimin 1. Mbasi kan prfunduar ushtrimet, msuesi i drejton nxnsit n libr te rregulla. Cakton nj nxns pr ta lexuar. Pastaj krkon q t thuhet rregulla nga disa nxns. Porosit nxnsit q rregulla dhe ajo q jepet te rubrika Kujdes t msohet prmendsh. Detyra shtpie. 1 (a,d, e, h, j) faqe 55. Msuesi udhzon nxnsit q t shohin ushtrimet e faqes 29 n librin e ushtrimeve. 1.37. Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsit: - T prforcojn rregullat e radhs s veprimeve n shprehjet numerike me dhe pa kllapa. - T gjejn vlerat e shprehjeve numerike me kombinim kllapash. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Nse nxnsit do t jen n gjendje t prvetsojn kto ushtrime, ata do ta ken shum m t leht pr t zgjidhur ushtrime m t vshtira. Msuesi para se t filloj shembujt duhet t prsris rregullat pr radhn e veprimeve n shprehjet numerike. Nxnsit e kan m leht t kryejn veprimin kur kemi -2.( -3) = 6 se sa n rastin kur kemi: - ( -5) = 5. Prandaj duhet t trhiqet vmendja e nxnsve te: KUJDES q sht n msimin 1.36. E veanta e shembullit 1 sht radha e veprimeve n nj shprehje pa kllapa. Prandaj msuesi ktu duhet t kmbngul. Nse shprehja sht pa kllapa, pavarsisht nga renditja e veprimeve, radha e veprimeve sht: a) n fillim kryhet shumzimi ose pjestimi (cili sht m par). b) pastaj kryhet mbledhja ose zbritja (cila sht m par). Para se t kalohet n shembullin 1 msuesi pr t sqaruar a merr kt ushtrim: T kryhen veprimet: 10 . 5: 2 10. 5:2 = 50 : 2 = 25 Kujdes, po t ishte pjestimi, m par do t kryhej ai. Pr t sqaruar b merr ushtrimin: T kryhen veprimet: 4 5 + 7 4 5 + 7 = - 1 + 7 = 6. Kujdes po t ishte mbledhja, e para do t kryhej ajo. Mbas tyre msuesi zhvillon shembullin 1. Po kshtu nga msuesi duhet zgjidhur shembulli 2, i cili t veant nga shembulli 1 ka shprehjen numerike me kllapa. Msuesi nuk duhet t anashkaloj do kalim n zgjidhjen e ushtrimit. Mbasi ka prfunduar shembujt, msuesi v n pun klasn me ushtrimet a), b) dhe c) t parn. Nxnsve t mir u jep t punojn ushtrimin f) t tretn. Gjat puns s pavarur msuesi kalon bank m bank dhe kontrollon punn e secilit nxns duke dhn dhe

48

udhzimet e nevojshme. Nse ndonj nxns prfundon ndonj prej ushtrimeve, ai ngrihet n drras. N prfundim t ushtrimit msuesi krkon nga nxnsit q t kontrollojn punn e tyre me at q sht punuar n drras. Msuesi duhet t jet shum aktiv, t mos mjaftohet me nj kontroll rutin t zgjidhjes s ushtrimit, por t sqaroj do kalim veprimi. N fund krkon nga nxnsit edhe njher rregullat e kryerjes s veprimeve n nj shprehje numerike me apo pa kllapa. Detyr shtpie jepen pr t gjith ushtrimet c dhe d. Pr nxnsit e mir f. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn dhe ushtrimet e faqes 30 te Libri i ushtrimeve. Para testit t zhvillohet nj or prsritje nse msuesi e shikon t nevojshme. Si dhe n rastet e tjera ushtrimet t merren nga do tem e zhvilluar m par ose nga teksti i ushtrimeve pr nxnsin. Ushtrimet duhet ti punoj msuesi.

1.38. Test kontrolli Si do t prcaktohen pikt. Ushtrimi 1 ka dy krkesa, donjri q zgjidhet sakt t vlersohet me nj pik. Ushtrimi 2 ka dy krkesa, donjri q zgjidhet sakt t vlersohet me nj pik. Ushtrimi 3 ka nj tabel tek e cila ka gjashte vende bosh, do plotsim i sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 4 nse prgjigja sht e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 5 nse prgjigja sht e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 6 nse prgjigja sht e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 7 nse rrethohet prgjigjja e sakt vlersohet me nj pik Ushtrimi 8 ka shtat krkesa, donj q zgjidhet sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 9 nse veprimet i kryen me radh (sipas rregulls) por me gabime, vlersohet me nj pik. Nse veprimet i kryen sipas radhs, por veprimet brenda kllaps katrore i kryen pa gabime, t tjerat me gabime vlersohet me dy pik. Nse veprimet i kryhen sipas radhs, por bn nj gabim vlersohet me tri pik dhe nse ushtrimi zgjidhet pa asnj gabim vlersohet me katr pik. Shnim gabim do t quajm (- 4). 2 = + 8 Ushtrimi 10. Pr ta zgjidhur kalohet n pes etapa: a) Plani i zgjidhjes. b) Gjetja e numrit t tetave q ka marr nxnsi. c) Gjetja e numrit t dhjetave q ka marr nxnsi. d) Gjetja e numrit t nntave q ka marr nxnsi. e) Gjetja e numrit t notave t tjera. Secila q zgjidhet sakt vlersohet me nj pik. Theksoj se korrigjimi duhet br sipas skems q paraqitm. T mos bhen vlersime me 0,5 ose kur nxnsi ka br nj gabim t vogl dhe i jepet pika e plot. Zbato me rigorozitet skemn e konvertimit t pikve n nota.

49

Kreu II
2.1 Matja e gjatsis Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij se do t thot t matsh. - T njoh dhe ti shpreh njra me tjetrn njsit e gjatsis. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Disa lloj metrash - Nj tabel me njsit si n libr. Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit. Pr t zhvilluar punn prgatitore, msuesi duhet t ket porositur nxnsit q t ken me vete vizore t shkallzuar. Udhzon nxnsit q t kryejn ato q krkohen n punn prgatitore. Msuesi, mbasi jan br matjet, formulon at q sht n kuadrat me shigjet t kuqe. Nprmjet tabels q ka prgatitur, tregon njsin baz si dhe nnfishat dhe shumfishat e njsis baz. Sqaron se far tregojn shigjetat. Konkretisht: nj shigjet drejtohet nga km te hm dhe lart ka nj 10 me nj pik para. Msuesi sqaron se do kilometr duhet t shumzohet me 10 pr tu kthyer n hektometr. Po kshtu nj shigjet drejtohet nga hm te km dhe ka nj dhjet me shenjn e pjestimit. Msuesi sqaron se do hektometr pr tu kthyer n kilometr duhet t pjestohet me dhjet. Kshtu dhe pr t tjerat. Pastaj ngre njri pas tjetrit nxns n drras pr t zgjidhur ushtrimin 1. Mbasi zgjidh vet shembullin 1, v n pun klasn pr t zgjidhur ushtrimin 2. N fund jep rregulln e kalimit nga nj njsi m e madhe n nj njsi m t vogl dhe anasjellas, q sht nj prmbledhje e tabels. Para se t jepen detyrat e shtpis bn disa sondazhe pr kthimet nga nj njsi n nj tjetr. Msuesi u tregon se n fund t faqes 59 jan disa njsi shum t mdha q prdoren pr matjen e distancave ndrmjet yjeve dhe disa njsi shum t vogla t cilat do ti njohin n klasat m t larta. Pr detyr shtpie jepet ushtrimi 1, dhe 4. Gjithashtu nxnsit t ndrtojn n fletore t detyrave nj tabel si ajo e librit Matja e gjatsis. Njsit. Udhzohen nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 31 n librin e ushtrimeve.

2.2 Veprimet me njsit e gjatsis. Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij t mbledh dhe t zbres njsit e gjatsis. - T shumzoj dhe t pjestoj masn e gjatsis, t dhn jo vetm me nj njsi, me nj numr natyror.

50

Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin

Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Msuesi u drejtohet nxnsve pr t mbledhur masat e dy segmenteve me njsi t njjt gjatsie dhe me njsi t ndryshme gjatsie. Ato q jepen n punn prgatitore. Pr rastin e par nuk ka ndonj vshtirsi, kurse pr t dytin, kur jepet prgjigjja e sakt, msuesi pyet se si u veprua. Nse nuk kryhet, msuesi udhzon q njsia m e madhe t kthehet n njsin m t vogl dhe t prdoret rasti i par. Ktu jep at q sht n kuadrat me shigjet (n fillim t msimit) Zgjidh shembullin1, 2 dhe 3. Pr 2 dhe 3 thekson se mbledhort vendosen n kolon duke pasur parasysh q njsit e njjta t jen njra nn tjetrn. Te ushtrimi 2 veon se ka raste kur vlera t njsive m t vogla mund ti kthejm n njsi m t mdha. Konkretisht: 29 mm shkruhet 2 cm 9 mm, prandaj shuma del 13 m 48 cm 9 mm. Kurse te shembulli 3 duhet t theksohet: nse nj nga mbledhort nuk ka nj njsi matse, vendin e saj e lm bosh. Tregon shembullin. Te shembulli 4 msuesi thekson se vendosja bhet si te mbledhja. Nse vlera e nj njsie te i zbritshmi sht m e vogl se te zbritsi, marrim nj njsi nga njsia m e madhe dhe ia shtojm mass ekzistuese dhe pastaj kryejm zbritjen. Konkretisht 4 cm sht m e i vogl se 5 cm, prandaj nga 3 dm marrim 1 dm q sht 10 cm kshtu q na bhen 14 cm (te dm na ngeln 2 dm). Tani mund t vazhdojm veprimet. Pastaj vazhdojm me shembullin 5. Te shembulli 6 msuesi duhet t theksoj se veprimi kryhet si te pjestimi i dy numrave natyror, te hersi vendoset njsia e t pjestueshmit. Ndryshon puna te shembulli 7. Ktu ka dy mnyra pr t kryer pjestimin: 1. Duke kryer pjestimin pr do njsi, gj q vshtirsohet kur pjestimi del me mbetje. 2. I kthejm n njsin m t vogl dhe veprojm si te shembulli 6. Pastaj hersin mund ta shprehim me njsit q sht dhn i pjestueshmi. M sht dukur m e thjesht e dyta, prandaj kam prdorur kt rast. Nse ju e shikoni t arsyeshme dhe rastin e par mund tua rekomandoni nxnsve. Mbas prpunimit t shembujve nxnsit vihen n pun me ushtrimet. Bhet prforcimi duke formuluar ato q jan n kuadrat me shigjeta n msim. U trhiqet vmendja se far duhet t mbajn mend. Detyr shtpie 1(b,c), 2(a,b), 3(b) dhe 4(a,b). Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 32, te Libri i ushtrimeve.

51

2.3 Perimetri i disa figurave Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi duhet t dij: - Cili quhet perimetr i nj figure? - T dij formulat q japin perimetrat e disa figurave. - T zbatoj kto formula n ushtrime standard ose jo. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin

Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore sht mir q figurat q prmenden t ndrtohen nga nxnsi, jo t jen t ndrtuara. Mbasi nxnsit u jan prgjigjur pyetjeve, gjejn dhe perimetrin e figurave, msuesi jep prkufizimin e perimetrit t figurave. Pr t lehtsuar punn, pr disa figura do t jepen dhe formula. N punn prgatitore u gjet gjatsia e telit pr t rrethuar tokn n form katrori. Nse nxnsit e gjetn kt gjatsi duke mbledhur t katr brinjt, msuesi pyet: Ka mundsi tjetr pr t gjetur kt gjatsi? Nse prgjigjja sht jo e sakt msuesi thekson se gjatsia 400 m u gjet duke mbledhur katr 100 m, pra 100 m + 100m + 100 m + 100 m. Kjo shum mund t shkruhet ndryshe? Mendoj se nga klasa do t jepet prgjigjja 4.100 m. Msuesi thekson se kemi marr 4fish t brinjs s katrorit. Prsri duhet t duket puna e msuesit duke e prgjithsuar kt prfundim. Nse brinja e katrorit sht a, nga prkufizimi i perimetrave t figurave kemi: P(perimetri) = a + a + a + a = 4a. Tani jep prkufizimin q sht n tekst. Kurse pr t nxjerr perimetrin e paralelogramit dhe t trekndshit mendoj se duhen aktivizuar nxnsit. Shembujt punohen nga msuesi pr t konkretizuar prfundimet pr gjetjen e perimetrave. N libr sht ushtrimi 1. Ngrihet nj nxns n drras i cili ndrton afrsisht figurn e ushtrimit dhe gjen perimetrin me an t matjeve. Nse ka koh, ngrihen dhe dy nxns t tjer duke ndrtuar prkatsisht nj drejtkndsh dhe nj trekndsh pr tu gjetur perimetrat. Prforcimi bhet duke drejtuar pyetjet: 1. Cili quhet perimetr i figurave? 2. Si e gjejm perimetrin e katrorit? 3. Si e gjejm perimetrin e paralelogramit? 4. Si e gjejm perimetrin e trekndshit barabrinjs? Detyra shtpie. ushtrimet 2, 3 dhe 4. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 32 te Libri i ushtrimeve.

52

2.4 Leximi i hartave Objektivat.N fund t ors s msimit nxnsi: - T njoh dhe t lexoj shkallt e hartave. - T gjej largsin n terren kur di largsin n hart midis dy objekteve dhe anasjellas. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Harta e Shqipris - Vizore Metodat q do t prdoren: - Problemore - Praktik - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Qllimi i ksaj teme nuk ka t bj me hartat, por me shkalln e tyre. Nuk ka pun prgatitore. Por msuesi me an t shembujve, si masa e siprfaqes s Shqipris sht 28000 m2 apo distanca Tiran-Durrs sht etj. dhe megjithat ato paraqiten n hart. Kjo tregon se kemi kryer nj zvoglim t tyre. N nj cep t harts shnohet, p.sh.: 1 :100000. Kjo quhet shkall zvoglimi. Msuesi duhet t sqaroj kuptimin e saj. Kujdes! Njsia q prdoret pr 1 duhet t prdoret dhe pr 100000. P.sh.: 1 m dhe 100000 m ose 1 cm dhe 100000 cm. Pr t kuptuar shkalln e zvoglimit msuesi zgjidh shembujt 1 dhe 2. Duhet t sqarohet dhe shnimi: Kujdes. Kam mendimin q msuesi, pasi ka sqaruar n klas shkalln e zvoglimit, duhet t dal n terren duke e ndar klasn n dy grupe, nj grup t punoj me ushtrimin 1 dhe tjetri me ushtrimin 2. Mbasi jan kryer matjet e nevojshme secili grup shkmben matjet e bra dhe zgjidh n shtpi at q krkojn ushtrimet 1 dhe 2. Gjithashtu jepet pr detyr shtpie dhe ushtrimi 3.

2.5. Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T zbatoj me saktsi kthimin e njsive. - T zbatoj n problema t thjeshta shkalln e zvoglimit. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Ushtrimet 1dhe 2 zgjidhen frontalisht n klas. Gjysmn e klass e v n pun me 4(a) dhe gjysmn tjetr me 5(b). N drras ngre nga nj prfaqsues nga secili grup.

53

Msuesi duhet q t kontrolloj punn q bjn nxnsit e tjer, n prfundim kontrollohet puna e tyre me at q sht punuar n drras, ku mund t ndodh q dhe ai q ka punuar t ket gabuar. N t njjtn mnyr veprohet dhe me ushtrimet 6(c), 7(a) dhe 8(b). Msuesi punon vet ushtrimin 11(b). Detyra shtpie jepen ushtrimet 4(b), 5(a), 6(a,b), 7(b) dhe 8(a). Me dshir 9 dhe 10. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 34 te Libri i ushtrimeve.

2.6 Siprfaqja dhe syprina Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T bj dallimin ndrmjet syprins dhe siprfaqes. - T dij njsit q shrbejn pr matjen e siprfaqeve. - T bj kalimin nga nj njsi n tjetrn. Metodat q do t prdoren: Mjetet dhe baza materiale: - Problemore - Libri i nxnsit - Diskutimit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Pun individuale -Tabel me njsit q sht dhe n tekst. - Tabel me drejtkndsh t ndar n katror me brinj nj centimetr. Zhvillimi i msimit N punn prgatitore msuesi duhet t arrij n at q mbas prkufizimeve t siprfaqes nxnsi t dalloj kto dy koncepte t ndryshme. Pr kt sht trhequr dhe vmendja nprmjet shnimit KUJDES. Pr punn prgatitore msuesi duhet t ket prgatitur nj tabel ku t ket ndrtuar nj drejtkndsh t ndar n katror me brinj nj centimetr. Me an t saj do t sqaroj do t thot t matsh nj siprfaqe. Pastaj jep kuptimin e cm2 pr t cilin ka n dor dhe nj katror me brinj nj cm. Po kshtu duhet t ket prgatitur nj tabel si ajo n libr Matja e siprfaqeve. Njsit. Ashtu si u b sqarimi te tabela e matjeve t gjatsive, t veprohet dhe n kt rast. Msuesi zhvillon shembullin 1 dhe pastaj krkon nga klasa t punoj ushtrimin 1 dhe 2. Pr pjesn e dyt t msimit prve atyre q jan shkruar, msuesi u kujton nxnsve semeqense nuk sht dhn se 1 ha = 10000 m2 nxnsit e din nga klasat paraardhse). Pastaj klasa punon ushtrimin 2. N fund krkon nga nxnsit pr t dhn lidhjen ndrmjet njsive matse t siprfaqes. Detyra shtpie jepen ushtrimet 1(tabela e par), 2 dhe 3 faqe 67. Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar me ushtrimet e faqes 34 te Libri i ushtrimeve.

54

2.7. Veprimet me njsit e matjes s siprfaqeve Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij t mbledh dhe zbres njsit e siprfaqes. - T shumzoj dhe t pjestoj masn e siprfaqes, t dhn jo vetm me nj njsi, me nj numr natyror. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore duhet t dal qart se mund t gjejm shumn e syprinave t dy figurave, kur njsia matse sht e njjt. N rastin kur njsia matse sht e ndryshme, duhet q t shprehen n t njjtn njsi. Pr t kryer mbledhjen ose zbritjen n kolon, msuesi duhet t sqaroj q njsit e njjta duhet t vendosen njra nn tjetrn. Kt sqarim e bn gjat zgjidhjes s shembullit 1 dhe 2. Te shembulli 3 e veant sht se mbledhori i par nuk ka cm2, ktu msuesi gjat vendosjes n kolon, t sqaroj q vendi i saj duhet ln bosh dhe kur t vendos mbledhorin e dyt ta ket parasysh kt. Te ky shembull vm re se n shum na del 109 mm2 e cila ka 1 cm2 dhe 9 mm2 pr kt 1 cm2 ia shtojm 4 cm2 q sht n shum dhe prfundimisht kemi 30 m2 5 cm2 9 mm2 . sht sqaruar n libr, por e prmendm q msuesi t kmbngul gjat zgjidhjes. Te shembulli 4 e veanta sht se nga 24 cm2 nuk mund t zbriten 25 cm2, prandaj nga njsia m e madhe m e afrt marrim nj njsi, t ciln e kthejm n njsin m t vogl dhe ia shtojm asaj q sht n ushtrim dhe vazhdojm veprimet. Pra sqaroje mir at q sht n kuadratin me shigjet pran shembullit 4. Pr shumzimin q jepet me ann e shembullit 5 veprimi sht i kuptueshm. Pr ushtrimet e tipit 3 dhe 5 msuesi duhet t sqaroj dhe njher: nse gjat veprimit t mbledhjes dhe shumzimit dalin njsi q mund t shprehen me ndihmn e njsive m t mdha, ky veprim duhet br patjetr (si u veprua te 3). Pr pjestimin paraqiten dy raste: a) kur pjestuesi jepet me ndihmn e nj njsie, b) kur pjestuesi jepet me disa njsi. Pr t kryer pjestimin n kto dy raste bhet sqarimi n kuadratin me shigjet pran shembullit 7. Duke zgjidhur shembujt 6 dhe 7 msuesi bn t gjitha sqarimet e nevojshme. Prandaj t gjith shembujt duhet t zgjidhen nga msuesi.

55

Sqarim: Shembulli 7 mund t zgjidhet dhe n kt mnyr: 24 m2 32 cm2 1 mm2 : 5 = 4 m2 8006 cm2 40,2 mm2 - 20 4 m2 = 40000 cm2 40032 cm2 - 40 00 - 00 03 - 00 32 - 30 2 cm2 = 200 mm2 201 mm2 - 20 01 - 00 10 - 10 0 Kam mendimin q sht m e vshtir pr tu kuptuar. Prandaj t mos u rekomandohet, pra dhe t mos punohet n klas. Mendoj q nxnsve t mir tu thuhet q ushtrimin 4(b), q do t jepet detyr shtpie, ta zgjidhin duke mos i kthyer n njsi m t vogl, por me njsit e dhna. Mbasi sht zgjidhur dhe shembulli 7 si n tekst, klasa punon n heshtje ushtrimin 1. Msuesi kontrollon punn e pavarur t nxnsve. Secili kontrollon saktsin e zgjidhjes duke u ballafaquar me at q punohet n drras. Detyr shtpie ushtrimet: 1(c), 2(b), 3(a, b), 4(b) dhe 5(b) faqe 70. Msuesi udhzon nxnsit q t zgjidhin dhe ushtrimet e faqes 35 n librin e ushtrimeve.

2.8 Syprina e trekndshit dhe paralelogramit Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T mbaj mend formulat pr llogaritjen e syprins s drejtkndshit, paralelogramit, katrorit, trekndshit fardo dhe knddrejt. - T zbatoj drejt kto formula n problema t thjeshta. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Tabel me figura dhe me formulat q ka libri. Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Qllimi i puns prgatitore sht q nxnsit t bjn dallimin e dy koncepteve siprfaqe dhe syprin. Gjithashtu t rikujtojn dhe njsit matse. Nga msuesi t jet e qart se nuk do t nxirren formulat pr gjetjen e syprinave t trekndshit dhe paralelogramit, ato do t jepen t gatshme.

56

Por detyr e msuesit sht q nprmjet figurave nxnsit t dallojn bazn dhe lartsin. Pr efekt kohe msuesi duhet t ket t gatshme nj tabel ku t ket ndrtuar figurat me gjith formulat si jan n libr. Msuesi zgjidh shembullin 1 dhe pastaj ngre n drras nj nxns pr t punuar ushtrimin 1. Nxnsit e tjer punojn n mnyr t pavarur. Punon shembullin 2 dhe pastaj ngre prsri nj nxns tjetr pr t punuar ushtrimin 2. Ky shembull ka t veant se gjatsia e bazs dhe lartsis s trekndshit kan njsi t ndryshme, prandaj duhet t kthehen n njsi t njjta, pastaj t zbatohet formula. Kjo duhet t theksohet nga msuesi. Kshtu vepron dhe pr shembullin 3 dhe ushtrimin 3. Mundet q msuesi t punoj t tre shembujt njri pas tjetrit dhe pastaj t ngrej nxns t veant pr t punuar ushtrimet. Pa tjetr msuesi duhet t sqaroj dhe shnimin. Nse ka koh nxnsit t punojn n mnyr t pavarur ushtrimin 3 dhe 4 q jan tek ushtrimet e detyrave. Pr ushtrimin 3 matjet ti bj nj nxns dhe tia jap klass. N fund msuesi krkon nga nxnsit q t thon formulat pr gjetjen e syprinave t trekndshit fardo, trekndshit knddrejt, drejtkndshit, paralelogramit dhe katrorit. Detyr shtpie ushtrimet 1, 2, 5, 6 dhe 7. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn me ushtrimet e faqes 36 te Libri i ushtrimeve. 2.9 Problema Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T zbatoj formulat pr gjetjen e syprinave t figurave plane n situata jo standarde. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Msuesi punon problemn 2. Pavarsisht se figura n kt rast nuk ndihmon n zgjidhjen e problems mendoj se duhet ndrtuar, sepse nprmjet t dhnave nxnsi t mund t prfytyroj se si do t jet figura sipas t dhnave t problems. Plani i zgjidhjes. 1 Gjejm syprinn e drejtkndshit me brinj 10 cm dhe 8 cm. 2. Gjejm sa sht 20% e syprins s drejtkndshit t dhn. 3. Gjejm syprinn e drejtkndshit t ri. Zgjidhje 1. Syprina e drejtkndshit jepet me formuln S = a.b. Ather S = 10.8 = 80 cm2 2. 20% e S = 20% e 80 = = = 16 cm2

3. Nse shnojm me S1 syprinn e drejtkndshit t dyt ather: S1 = S + 20% e S = 80 + 16 = 96 cm2

57

Prgjigje. Syprina e drejtkndshit t krkuar sht 96 cm2. Gjithashtu msuesi punon dhe problemn 6. Edhe ktu duhet ndrtuar figura. Mendoj q n gjeometri sht mir q t ndrtohet figura. Kujdes, jo me dor t lir, por duhet prdorur vizorja, kompasi dhe raportori, sipas rastit. Problema 6 Plani i zgjidhjes. 1. Gjejm syprinn e trekndshit. 2. Gjejm syprinn e katrorit. 3. Gjejm raportin e syprins s trekndshit me t katrorit. Zgjidhje. 1. Shnojm me S syprinn e trekndshit. Dihet q syprina e trekndshit jepet me formuln S= ather : S = = 5 cm2

2. Shnojm me S1 syprinn e katrorit. Dihet q syprina e katrorit jepet me formuln S1 = a2 ather : S1 = 52 = 25 3. Prgjigjja.

Prgjigja: Raporti i syprins s trekndshit me syprinn e katrorit sht

Mbasi ka sqaruar mir dy problemat duke kmbngulur sidomos n ndrtimin e planit t zgjidhjes, msuesi v n pun klasn me problemn 1. Duhet t krkoj nga t gjith planin e zgjidhjes, pastaj t kaloj n zgjidhjen e problems. Detyr shtpie. Problemat 3, 4 dhe 5. Nxnsve t mir u jepet dhe problema 7. Pr kt problem jepet si udhzim pr t par pikn 5, faqe 70, para shembullit 1. Msuesi jep udhzime pr t punuar me ushtrimet e faqes 36 te Libri i ushtrimeve. Nse msuesi e shikon t arsyeshme, para testit mund t zhvilloj prsritje me ushtrime t ngjashme me ato t testit. Ushtrimet mund ti marr nga teksti i ushtrimeve. 2.10 Test kontrolli. Vlersimi i ushtrimeve. Ushtrimi 1. Prgjigja e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 2. do prgjigje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 3. do plotsim i sakt i nj kuadrati t tabels vlersohet me 0,5 pik. (gjithsej jan 12 kuadrate pr tu plotsuar). Ushtrimi 4. do prgjigje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 5. do prgjigje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 6. do prgjigje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 7. do prgjigje e sakt vlersohet me nj pik.

58

Ushtrimi 8. Nse bn planin e zgjidhjes merr 0,5 pik. Nse gjen 25% e 48 merr dhe 0,5 pik t tjera. Nse gjen syprinn e katrorit merr dhe nj 1 pik tjetr. Nse gjen brinjn katrorit merr dhe nj pik tjetr. Ashtu si kemi thn dhe n testet e tjera q vlersimi i do ushtrimi dhe tabela e konvertimit t pikve n nota t bhet shum rigorozisht. 2.11 Vllimi i trupave Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij njsit matse t vllimeve. - T dij lidhjet ndrmjet njsive matse t vllimit. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Dy tabelat q jan n libr pr njsit matse Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore t rikujtohen ato q jan zhvilluar n klasat paraardhse. Nxnsit t rikujtojm se far quhet vllim i trupit. T rikujtohen njsit e matjes dhe far quhet njsi matje. Msuesi me kujdes duhet t nxjerr se far do t thot t gjesh vllimin e nj trupi. Msuesi duhet q nprmjet tabels s njsive matse t sqaroj se si kalohet nga nj njsi m e madhe n nj njsi m t vogl dhe anasjellas. N kt sqarim t dal qart se, kur kalojm nga njsia m e madhe te njsia m e vogl, numri rritet, kurse, kur kalohet nga njsia m e vogl te njsia m e madhe, numri zvoglohet. Zhvillon shembujt 1 dhe 2. V n pun klasn pr t zgjidhur ushtrimet 1 dhe 2. Duhet kontrolluar puna e do nxnsi n fletoren e tij. Por duke pasur parasysh se pr matjen e vllimit prdoren dhe disa njsi t tjera. Msuesi nprmjet tabels s dyt duhet t sqaroj kto njsi dhe si kalohet nga njra te tjetra. Duhet t kmbngul n lidhjen e litrit me dm3. Msuesi zgjidh shembullin 1 dhe v n pun klasn pr t zgjidhur ushtrimet 1 dhe 2. Bn disa sondazhe pr lidhjen ndrmjet njsive matse. Nse ka koh zhvillon tabeln e par t ushtrimi1 dhe ushtrimin 2. Detyr shtpie. 1( tabela e dyt), 3 dhe 4. Msuesi jep udhzime pr t punuar me ushtrimet e faqes 37 te Libri i ushtrimeve.

59

2.12 Veprimet me njsit e vllimit Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij t mbledh dhe t zbres njsit e vllimit. - T shumzoj dhe t pjestoj masn e vllimit, t dhn jo vetm me nj njsi, me nj numr natyror. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Ashtu si n t gjitha punt prgatitore pr tema t ngjashme, msuesi duhet t nxjerr prgjigjen nga klasa se si do t veprohet pr t mbledhur njsi t ndryshme vllimi. Mbasi e ka marr nga klasa prgjigjen, msuesi jep n mnyr t prmbledhur pikrisht at q sht n kuadrat me shigjet te puna prgatitore. Msuesi zgjidh shembullin 1 dhe 2. Te shembulli 2 duhet t sqaroj nse nj njsi mund t shprehet me numra t plot me nj njsi m t madhe, kjo duhet br. Konkretisht 14 cl shkruhet 1 dl 4 cl prandaj: 17 l 11dl 14 cl = 17 l 12 dl 4 cl. Por 12 dl shkruhet 1 l 2 dl kshtu q prfundimisht 17 l 11 dl 14 cl = 18 l 2 dl 4 cl. Kalimet duhet t sqarohen hap pas hapi. Kur zgjidh shembullin 3, msuesi duhet t sqaroj se mbledhort (apo m posht zbritsit), kur i vendosim n kolon, nse nj njsi mungon, vendi duhet ln bosh dhe njsit e njjta duhet t jen njra nn tjetrn. Ndan klasn n tri grupe duke i dhn secilit grup nj nga ushtrimet (1, 2, 3). Kontrollon punn e secilit grup. Mbas puns s klass zhvillon shembullin 4. E veanta e ktij ushtrimi sht se nga 6 cl nuk mund t zbresim 7 cl, prandaj duhet marr 1 dl, t ciln e kthejm n cl, kshtu na bhen 16 cl. Tani mund t zbresim, por na mbeten 3dl nga t cilat nuk mund t zbresim 4 dl, kshtu lind nevoja pr t marr 1 l dhe na bhen 13 dl, nga t cilat mund t zbresim 4 dl. Kto duhen sqaruar patjetr. Jan t sqaruara dhe n kuadratin me shigjet. E dhash prsri pr t treguar se duhet br pa tjetr dhe me shum kujdes. Zgjidh shembullin 5 dhe 6. Kujdes duhet t bni te shembulli 6 tip, pr t cilin kemi diskutuar dhe n rastet e njsive t tjera. KUJDES! Ky shembull ka gabim njsit. Duhet kshtu: 25 l 7 dl. Te zgjidhja 25 l 7 dl = 257 dl. Te pjestimi mbas barazimit 128,5 dl= 12 l 8 dl 5 cl KORIGJOJENI! Prsri v n pun grupet me ushtrimet 4, 5 dhe 6. Pr secilin ushtrim ngre nga nj prfaqsues dhe t tjert kontrollojn at q kan punuar. Nse ka koh zhvillon dhe ushtrime q jan n fund t msimit (jo ato q planifikohen pr detyr shtpie). Kujdes te ushtrimet nuk jan shnuar 2 dhe 3. Detyr shtpie jepen ushtrimet: 1(b, c), 2(a, c) dhe 3(a,b). Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 38 te Libri i ushtrimeve.

60

2.13. Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T zgjidh pa gabime veprimet me njsit e vllimit (mbledhje, zbritje, shumzim dhe pjestim). Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Mendoj q nga msuesi t zgjidhet nj pr do ushtrim dhe pikrisht ato ushtrime pr t cilat u diskutua m tepr n msimin e kaluar. Ushtrimi 1(c t dytn dhe t tretn). 5 dl 7 cl + 2 dl 4 cl 7 dl 11 cl = 8 dl 1 cl, sepse 11 cl = 1 dl 1 cl kjo duhet sqaruar. + 4 ml 2 dl 7cl__ 10 l 2 dl 7cl 4ml 10 l

Pra ktu paraqitet nj rast q te mbledhori i par mungojn dy njsi t njpasnjshme, vendi i tyre lihet bosh. Mbledhori i dyt ka dy njsit q si ka i pari dhe nuk ka dy njsit e t parit. Kujdes dhe ktu duhet br sqarimi nga msuesi. Ushtrimi 2 (c t dytn). 25 l 4dl 4cl - 18 l 5dl 7cl 6 l 8dl 7cl meqense nga 4 cl nuk mund t zbresim 7cl marrim nj dl dhe na bhen 14 cl ather 14 cl 7 cl = 7 cl.

Na mbetn 3 dl nga t cilat nuk mund t zbresim 5 dl, prandaj marrim 1 l, na bhen 13 dl ather 13 dl 5 dl = 8 dl. Kshtu duhen sqaruar gjat zgjidhjes s ushtrimit. Ushtrimi 3(d). 2 l 5 dl 2 cl 4 ml . 4 8 l 20 dl 8 cl 16 ml Nuk do ta lm n kt trajt, sepse 16 ml = 1 cl 6 ml dhe 20 dl = 2 l. Prfundimisht 8 l 20 dl 8 cl 16 ml = 10 l 9 cl 6 ml. Prsri kto kalime duhet t sqarohen. Ushtrimi 4(c). 26 l 4cl : 4 mund t bhet n dy mnyra.

61

a) Bhet pjestimi duke mos i kthyer n njsi m t vogla: 26 l 4 cl : 4 = 6 l 51 cl = 6 l 5 dl 1 cl - 24 2 l = 200cl 204cl - 20 - =4 - 4 = b) Kthehet n nj njsi t vetme 26 l =( 26.100) cl = 2600 cl, ather 26 l 4 cl = 2604 cl 2604cl : 4 = 651 cl = 6 l 5 dl 1 cl - 24 20 - 20 04 - 4 0 Mendoj q msuesi duhet ta lr n dshirn e nxnsve pr t zgjidhur kt tip ushtrimesh. Pastaj n varsi t kohs msuesi zhvillon ushtrimet 1(a t parn dhe t dytn), 2(a t parn dhe t dytn), 3(a, b) dhe 4( a). Msuesi duhet t jet shum aktiv gjat puns s pavarur t nxnsve. N drras mendoj t punohen ato ushtrime t cilat kan nevoj pr sqarime. Detyr shtpie jepen ushtrimet:1(b), 2(b), 3(c) dhe 4(b, d). Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 39 te libri i ushtrimeve. 2.14 Masa dhe njsit Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T njoh njsit matse t mass. - T dij lidhjet ndrmjet ktyre njsive. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Tabelan e njsive si n libr Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit: N punn prgatitore msuesi krkon nga nxnsit t tregojn se me far njsi matet masa e trupave. Msuesi duhet t sqaroj se masa dhe pesha nuk sht e njjta gj, por nuk duhet ta bj sqarimin ktu se i takon fiziks ky problem.

62

Msuesi duhet t ket prgatitur dhe nj tabel si n libr, mendoj q n kt tabel t vendosen dhe shigjeta t drejtuara nga e djathta n t majt. (shih tabeln n msimin 2.11). Duke pasur tabeln, msuesi e ka m t leht pr t sqaruar se si kalohet nga njsit m t mdha n m t voglat dhe anasjellas. Mbas saj msuesi zhvillon shembujt 1 dhe 2, t cilat do t ndihmojn nxnsit pr t zgjidhur ushtrimet 1 dhe 2. Kto ushtrime duhet t zgjidhen nga nxnsit n mnyr t pavarur. Meqense jan zbatim i drejtprdrejt i teoris mendoj q t mos punohen nga nxnsit n drras. M pas kalohet n shembujt 3, 4, 5, 6 dhe 7. Para se ti zgjidh msuesi duhet t sqaroj at q sht vendosur n kuadrat me shigjet t kuqe, duke pasur parasysh ato q jan thn m par. Kurse shembulli 8 duhet punuar me shum kujdes duke pasur parasysh kthimin e njsive n njra tjetrn. Nse e shikon t arsyeshme, kt ushtrim msuesi mund ta zgjidh pa kthim t njsive. Konkretisht: 12 kg 3 hg 5 dag : 4 = 3 kg 0 hg 8 dag 7,5 g = 3 kg 8 dag 7,5 g - 12 0 3 hg = 30 dag 35 dag 32 3 dag = 30 g 28 20 - 20 Mendimi im sht q kjo mnyr t prdoret kur i pjestueshmi ka dy njsi matse dhe t jen njra pas tjetrs. Prandaj mendoj q ky tip ushtrimi t zgjidhet sipas librit. Pastaj msuesi v n pun nxnsit me ushtrimet 5, 6dhe 7. N fund krkon nga nxnsit disa kthime t disa njsive n njsi t tjera. Detyr shtpie. Ushtrimi 1 tabela e par dhe 2(a) tek 2.15 faqe 80 Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 39 te Libri i ushtrimeve.

2.15. Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T kryej veprimet me njsit e mass pa gabime. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

63

Zhvillimi i msimit Mendoj q msuesi t zgjidh ushtrimet q duan sqarime, t cilat nxnsit mund t mos i ken kuptuar n msimin e kaluar. Kshtu msuesi t zgjidh ushtrimet: 2(c t parn), 3(c t dytn) 4(c) dhe 5(b). Po zgjidhim dy nga kto ushtrime pr t treguar si do t vepronim. Ushtrimi 3(c t dytn) 2 t 4 kv 5 kg - 1 t 4 kv 6 kg 0 t 9 kv 99 kg Meqense nga 5 nuk mund t zbritet 6 marrim nga 4 kv 1 kv, kshtu q na bhen 105 kg, ather 105 kg 6 kg = 99 kg. Te kv na ngeln 3. Po nga 3 kv nuk mund t zbresim 4 kv, prandaj nga 2 t marrim 1 t q jan 10 kv, kshtu na bhen 13 kv, ather 13 kv 4 kv = 9 kv. Ushtrimi 5(b) Kt ushtrim do ta zgjidhim n t dy mnyrat: Mnyra e par 4 kg 3 hg : 2 = 2 kg 1 hg 5 dg -4 = 3 hg - 2 1 hg = 10 dg - 10 0 Mnyra e dyt. 4 kg = 40 hg, pra 4 kg 3 hg = 43 hg. Ather: 43 hg : 2 = 21,5hg = 2 kg 1 hg 5dg -4 03 2 10 Prsri mendimi im sht mnyra e dyt n kthim n nj njsi t vetme t pjestuesit, pra ashtu si sht e zgjidhur dhe n libr. Ushtrimet q do t punohen n klas: 2(c t dytn), 3(a), 4(b) dhe 5(a). Msuesi duhet t kontrolloj punn individuale t do nxnsi. N ndonj ushtrim q e shikon t arsyeshm mund t ngrej nxns n drras pr t punuar. Detyr shtpie. 1(tabela e dyt) , 2(b), 3(b), 4(a) dhe 5(c). Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 40 te libri i ushtrimeve.

64

2.16. Koha dhe njsit matse Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T njoh njsit matse t kohs. - T njoh lidhjet ndrmjet njsive matse. - T kryej drejt veprimet me njsit e kohs Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Tabel me njsit e matjes s kohs si n tekst. Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit. . N kt tem nuk ka pun prgatitore, por msuesi duhet t sqaroj n fillim at q sht n kuadrat me shigjet. Pas sqarimit se me koh nuk do t nnkuptojm pafundsin, por zgjatje t veprimtarive t ndryshme,m mund t pyes nxnsit se far njsi din pr matjen e kohs. M pas tregon se njsia baz sht sekonda, jep disa lidhje t njsive t ndryshme q jan dhe n libr. Zgjedh me radh t nnt shembujt duke sqaruar rastet e njjta q jan ndeshur dhe te njsit e tjera, si: kur n mbledhje ose zbritje te nj prej faktorve mungon ndonj prej njsive (si te shembulli 5), kur nga nj njsi e zbritsit nuk mund t zbresim (si te shembulli 7), kur n mbledhje apo shumzim nj njsi mund t shprehet me an t numrave natyror me ndihmn e njsive t tjera (si te shembulli 4 dhe 8). Mbasi mbaron shembujt i drejton frontalisht klass pyetjet q jan n tekst. Kto pyetje mund ti drejtoj dhe n fillim t msimit, sepse duhet t dihen nga nxnsit. Mbas tyre msuesi v n pun klasn me shtat ushtrimet. Pr do ushtrim duhet t ngrihet n drras nj nxns. Kujdes! Ushtrimi 4 duhet 7 h 54 s 3 h 45 s Pr do ushtrim q zgjidhet n drras, msuesi aktivizon nxns t bjn sqarimet e nevojshme. Mbasi kontrollon mbajtjen mend t njsive dhe lidhjen ndrmjet tyre, u l si detyr mbajtjen mend t tyre. Detyr shtpie. Nga msimi 2.17, faqe 82, jep ushtrimet 1 dhe 2 ose ushtrime nga libri i ushtrimeve, faqe 41. 2.17 Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T zbatoj me rigorozitet rregullat e veprimeve me njsit e kohs Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

65

Zhvillimi i msimit Mendoj q msuesi t zgjidh ushtrimin 3, sepse do t ndihmoj nxnsit si t veprojn me kto lloje ushtrimesh (me gjith se jan zgjidhur dhe m par). Zgjidhja fillon kshtu: a) Gjatsia nuk matet me kilogram. Pra a nuk sht e vrtet. b) Vllimi nuk matet me cm. Pra dhe alternativa e dyt nuk sht e vrtet. c) Syprina nuk matet me cm3. Pra dhe alternatriva e tret nuk sht e vrtet. d) Po, dita ka 24 h. Rrethohet alternativa d) Kujdes! Kto arsyetime n kto tipe ushtrimesh, nxnsi nuk sht i detyruar ti shnoj, ai bn vetm rrethimin. Pastaj msuesi zgjidh ushtrimet 4 (c t dytn) dhe 6 (b). Po zgjidhim 6 (b). 2 h 28 min 32 s . 2. Kryejm shumzimin me kolon. 2 h 28 min 32 s 2 4 h 56 min 64 s Meqense 64 s mund t shkruhet 1 min 4 s (sepse 60 s japin 1 min), ather kemi: 4h 56 min 64 s = 4 h 57 min 4 s. Mbasi ka zgjidhur dy ushtrime msuesi ngre nxns n drras pr t zgjidhur ushtrimet: 4 (c t parn), 5 (c ), 6 (a) dhe 7 (b). Ashtu si dhe n rastet e tjera msuesi kontrollon punn n klas dhe udhzon q ta kontrollojn me at q kryhet n drras dhe, nse konstatojn se sht punuar gabim t bjn korrigjimin e nevojshm. Detyr shtpie jepen ushtrimet: 4 (a,b), 5 (b), 6 (c) dhe 7 (a,c) faqe 82. Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 41 te Libri i ushtrimeve. 2.18 Njsit matse t kndeve Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T njoh njsit matse t kndeve. - T mbaj mend lidhjen ndrmjet njsive matse. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore msuesi duhet t ngrej nxns pr t ndrtuar knde t ndryshme. Nuk rekomandohet t krkoj ose t jap vet msuesi prkufizimin e kndit, sepse do t jepet n kreun tjetr. N pyetjen se far dini pr kndet msuesi duhet t pres q nxnsit t thon llojet: knde t ngusht, t drejt dhe t gjer. Cilat jan elementet q prcaktojn kndin? dy brinjt dhe kulmi i tij. M tepr mendoj se sht e panevojshme, sepse do t thuhen m von. Gjithashtu duhet t japin dhe njsit matse t kndeve.

66

Nxnsit duhet t prvetsojn se njsia baz sht kndi nj grad dhe se nj grad sht pjes t rrethit. Mir sht q msuesi t shpjegoj se far kuptojm me

pjes e rrethit. Rrethi ndahet n 360 pjes t barabarta; nj pjes prej tyre prfaqson nj grad. Nse nga nxnsit lind pyetja se si bhet kjo ndarje msuesi thekson se kjo do t jepet n klasat e tjera. Msuesi zgjidh shembullin 1 dhe pastaj v n pun klasn me ushtrimin 1 dhe 2. N kt tem ndryshe nga temat e mparshme jepen dhe veprimet me njsit matse t kndeve. Mbas zgjidhjes s shembullit 2 dhe 3, nxnsit punojn me ushtrimet 3 dhe 4. Pastaj kalohen n tre shembujt e fundit 4, 5 dhe 6. S fundi nxnsit punojn ushtrimet 5, 6 dhe 7. Duhet t theksoj se gjat shembujve msuesi duhet t ket parasysh: kur n mbledhje ose zbritje te nj prej faktorve mungon ndonj prej njsive (si te shembulli 3), kur nga nj njsi e zbritsit nuk mund t zbresim (si te shembulli 4), kur n mbledhje apo shumzim nj njsi mund t shprehet me an t numrave natyror me ndihmn e njsive t tjera (si te shembulli 3 dhe 5). Mbasi bn prforcimin e msimit duke rikujtuar njsit matse dhe lidhjen ndrmjet tyre jep detyr shtpie, ushtrimet 3(a, b), 4(b,c) 5(c) dhe 6(b). Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 42 te Libri i ushtrimeve. Nse msuesi e shikon t arsyeshme, para testit mund t zhvilloj nj or prsritje duke zhvilluar ushtrime t ngjashme me t testit. Ushtrimet mund t merren n tekstin e ushtrimeve ose duke zgjedhur ushtrime nga temat e zhvilluara. Kto ushtrime duhet t zgjidhen nga msuesi, i cili duhet t sqaroj do kalim q msuesi mendon se nxnsit nuk e kan t qart.

2.19. Test kontrolli Mnyra e vlersimit t do ushtrimi. Ushtrimi 1. Prgjigjja e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 2. Plotsimi i sakt i do kuadrati t tabels vlersohet me 0,5 pik (jan gjithsej dymbdhjet kuadrate). Ushtrimi 3. do zgjidhje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 4. do zgjidhje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 5. do zgjidhje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 6. do zgjidhje e sakt vlersohet me nj pik. Ushtrimi 7. 1. Plani i zgjidhjes vlersohet me nj pik.

67

2. Gjetja sa minuta kan kaluar nga ora 1200 deri n 1220 vlersohet dhe me nj pik tjetr. 3. Prcaktimi i gradve t rrotullimit t akrepit t minutave vlersohet dhe me nj pik tjetr. Ushtrimi 8. 1. Plan i zgjidhjes vlersohet me nj pik. 2. Gjetja e 10% t mimit t mollve merr dhe dy pik t tjera. 3. Gjetja e mimit t portokalleve merr dhe nj pik tjetr. 4. Gjetja e mimit t mandarinave merr dhe dy pik t tjera. 5. Gjetja e lekve t harxhuara merr dhe dy pik. Kujdes! Vlersimi dhe zbatimi i tabels s konvertimit t pikve n nota t bhet me shum rigorozitet.

2.20. Raportori Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij t prdor raportorin pr matjen e kndeve n pozicione t ndryshme n drras apo n fletore. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Raportor Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit. N fillim msuesi duhet ti njoh nxnsit me raportorin. Msuesi dhe do nxns duhet t ken raportor. Shpjegon ndrtimin e raportorit dhe si veprohet pr matjen e kndeve. Msuesi vizaton nj knd n drras dhe bn matjen e tij me raportor. Pr t kontrolluar se nxnsit e kan kuptuar apo jo mnyrn e matjes, ngre disa nxns me radh pr t matur t njjtin knd me raportor. Ky msim do t zhvillohet si pun praktike. Pr kt ngrihen me radh t gjith nxnsit dhe secili do t ndrtoj nj knd dhe me raportor t paracaktoj masn e kndit t ndrtuar. Mir sht q t ndrtohen knde t ngusht, t gjer dhe t drejt. Detyr shtpie t jepen ato q jan n libr, si dhe ushtrimet e faqes 43 n Librin e ushtrimeve.

68

Kreu i III Gjeometria n plan dhe n hapsir

3.1 Kuptime themelore. Gjysmdrejtza, segmenti, vija e thyer. Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: T dij konceptet themelore: - Segmenti, vija e thyer dhe vija e thyer e mbyllur prkufizohen me ndihmn, koncepteve themelore Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore nxnsit duhet t ndrtojn segmente me gjatsi t ndryshme duke prdorur vizoren. Mendoj se t gjitha pyetjet q jepen n punn prgatitore duhet t bhen dhe t merret prgjigje. Dhe msuesi duhet t pres prgjigjen: se nuk mund t ndrtojm drejtz me gjatsi 5 cm, 10 cm apo 1000 cm. Po kshtu segmenti dhe drejtza nuk kan trashsi. N nj kuadrat me shigjet n fillim sht shruar nj pyetje, pr t ciln dhe mund t mos merret prgjigje pozitive. N kt rast msuesi prgjigjet: segmenti dhe drejtza kan t prbashkt faktin se nuk kan gjersi dhe dallohen se segmenti ka gjatsi dhe drejtza nuk ka gjatsi, Kjo nuk do t thot se gjatsia sht 0 por q ka nj shtrirje n t dy ant, kjo do t sqarohet kur t jepet prfytyrimi i drejtzs. Msuesi jep se far studion gjeometria e cila sht dhn n formn e prkufizimit. (Nxnsit kan njohuri nga klasat e mparshme). Shum delikat sht dhe sqarimi i kuptimeve themelore. Kto kuptime nuk prkufizohen, por si rezultat i prvojs ato vetm do t prfytyrohen. Kshtu nxnsve duhet tu sqarohet se ato q jan vendosur n kuadrat me shigjet nuk jan prkufizime, por si do t prfytyrohen pika, drejtza dhe plani. Mendoj se nuk duhet t kalohet n hollsi t teprta, por nxnsit t din se cilat jan kuptimet themelore dhe si do t prfytyrohen ato duke br ndrtime n drras. Pastaj kalohet n konceptin e gjysmdrejtzs, si shnohet dhe kur dy gjysmdrejtza kan drejtim t kundrt. Kujdes! Do t jepet vetm kuptimi i gjysm drejtzave me drejtim t kundr kur kan t njjtn origjin dhe jan n t njjtn drejtz. T mos kalohet n rastin (nuk sht n program): q jan me drejtim t kundrt, por nuk ndodhen ne t njjtn drejtz. Duke dhn kuptimin e segmentit, nxnsit do t sqarojn dhe pyetjen e br n punn prgatitore se cili sht ndryshimi ndrmjet segmentit dhe drejtzs. Nse pika, drejtza dhe plani nuk prkufizohen; segmenti, dy segmente t njpasnjshm, vija e thyer dhe shumkndshi jan prkufizuar. Prkufizimi i tyre sht br me ndihmn e piks, drejtzs dhe planit. Ktu del qart se disa objekte duhen marr pa prkufizim pr t pasur mundsi prkufizimi i objekteve t tjera. Kujdes! Edhe ktu jo shum hollsira, por njohurit t jepen shkurt dhe qart, t mos kalohet m tepr se sa sht dhn n tekst. Pr t br prforcimin drejtohen kto dy pyetje: 1. Si quhen objektet q nuk prkufizohen? 2. Cilat jan kto objekte?

69

Pastaj msuesi krkon q nxnsit t hapin librin n faqen 88. Cakton nga nj nxns q t lexojn me radh prkufizimet e gjysmdrejtzs, segmentit, segmentet e njpasnjshm, vijs s thyer dhe shumkndshit. T krkoj nga nxnsit q kto prkufizime jo vetm t msohen prmendsh por dhe kto vija t ndrtohen nga do nxns. Detyr shtpie jepen ato t puns praktike. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn dhe ushtrimet e faqes 44 te Libri i ushtrimeve.

3.2 / 3.3 Kndi dhe llojet e kndeve Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dalloj kndet n varsi t vendosjes s brinjve dhe me kulm t njjt. - T dalloj kndet n varsi t mass s tyre. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Pr kt msim jan parashikuar dy or pr faktin se ka shum koncepte dhe mjaft t rndsishme pr gjeometrin. N orn e par do t trajtohet faqja 89, n orn e dyt faqja 90. N punn prgatitore prdoren ato njohuri q jan marr nj or m par. Prkufizimi i kndit krkohet q t jepet nga nxnsit, nse nuk jepet sakt prej tyre e jep msuesi (n matjen e kndeve u theksua se nuk duhet krkuar prkufizimi, ja se ku erdhi radha pr t prkufizuar). Mendoj se nxnsit mund t japin se cilat jan elementet e kndit. Ktu msuesi mund t krkoj se cili sht themelor dhe far jan brinjt e kndit. Vrtet q koncepti i kndit t myst dhe t lugt sht i vshtir t kuptohet, por msuesi nprmjet ndrtimit t sqaroj kt koncept delikat. Kujdes! Nuk duhet thn se dy gjysmdrejtza me origjin t prbashkt formojn dy knde dhe ai q ka masn m t vogl se 180o quhet i myst dhe ai q e ka masn m t madhe se 180o quhet i lugt. Arsyeja sht se nxnsit akoma nuk njohin knde me mas m t madhe se 180o. Rndsi ti kushtohet dhe mnyrs s shnimit. Llojet e kndeve prcaktohen nga mnyra e vendosjes s brinjve dhe nga masa e tyre. Msuesi ndrton n drras me vizore t tri kndet q jan n libr (jo ti kt ndrtuar m par, sepse nxnsit do t shohin msuesin se si bhet ndrtimi i tyre). Msuesi ndrton n drras t tri figurat q prcaktojn kndet n varsi t vendosjes s brinjve. Fillon me figurn e par. Prgjigjet mund t jen nga m t ndryshmet, por prgjigjja e sakt (pra ajo q i korrespondon msimit) sht se nj brinj e kan t prbashkt. N kt moment msuesi jep prkufizimin e kndeve t njpasnjshm. Vazhdon me figurn e dyt. Prsri prgjigjet jan t ndryshme, por prgjigjja e sakt sht: jan knde t njpasnjshm, por nj brinj e kan n t njjtn drejtz. Ktu msuesi jep prkufizimin e kndeve t bashkmbshtetura. Vazhdon me figurn e tret. Edhe ktu prgjigjet do t jen nga m t ndryshmet, por prgjigjja e sakt sht: brinjt i kan gjysmdrejtza t kundrta, mbas ksaj msuesi jep prkufizimin e kndeve

70

t kundrt n kulm. Mbasi krkon dhe formulimin e ktyre tri lloje kndesh q n t njjtn koh sht dhe prforcimi i msimit, msuesi i drejtohet pr figurn e tret klass: gjeni n figurn tri knde t tjera t kundrta n kulm dhe knde t bashkmbshtetura. AA1 dhe BB1 jan dy drejtza. Duke vrojtuar prsri figurn tre, msuesi i drejton klass kto pyetje: 1. Sa knde formojn dy drejtza q priten? 2. Cilat jan kndet e bashkmbshtetura? Sa ifte jan? 3. Cilat jan kndet e kundrta n kulm? Sa ifte jan? Deri ktu sht ora e par. Detyr shtpie jepen ushtrimet 1 dhe 2, faqe 91. KUJDES! Te llojet e kndeve sipas mass, pika 6, ku sht knde shtuese duhet zvendsuar me knde plotsuese, te pika 7 ku sht knde plotsuese duhet knde shtuese. Te Libri i ushtrimeve, faqe 45, shembulli i zgjidhur mbas fjals zgjidhje te pika a fjala shtuese duhet plotsuese dhe te pika b fjala plotsuese duhet shtuese. Ora e dyt t filloj me ndrtimin me vizore t kndeve t njpasnjshme, t bashkmbshtetura dhe t kundrta n kulm. Meqense ky msim ka shum figura mendoj q msuesi duhet t prgatit nj tabel, ku t ket vizatuar t gjitha figurat e faqes 90. Por te figura q jepen kndet plotsuese t ndrtohen dhe dy knde plotsuese, por q nuk jan t njpasnjshme, te secili prej tyre msuesi t vendos masn. Gjithashtu dhe pran figurs ku jan dy knde shtuese t ndrtohen dhe dy knde shtuese, por q nuk jan t bashkmbshtetur, te secili prej tyre t vendoset masa. Msuesi ngre nj nxns q t gjej masn e kndit t par, nga matja del 90o. Nj tjetr mat kndin e dyt, nxnsi do t nxjerr nj vler, p.sh., 36o. Nj tjetr mat kndin e tret, do t nxjerr nj vler, p.sh., 128o. Nj tjetr mat kndin e katrt, do t nxjerr vlern 180o. Ktu ndrhyn msuesi: nj knd doli 90o, i dyti m i vogl se 90o dhe i treti m i madh se 90o. Prandaj, nse kndet i krahasojm me kndin e drejt, kemi dy lloje kndesh: me mas m t madhe se 90o q quhen knde t gjer dhe m t vogl se 90o q quhen knde t ngusht. Por n prkufizimin e tyre msuesi nuk duhet t mjaftohet me kt q shprehu, por t jap dhe njher prkufizimet e tyre. Duhet t prkufizoj dhe kndin e shtrir. Kujdes duhet t bhet te kndi i plot dhe kndi zero, sepse, kur nxnsi t vr raportorin, do t orientohet se nuk do t gjej brinjn e dyt t kndit. Prandaj msuesi ndrton n drras nj knd fardo dhe e zvoglon at duke afruar njrn brinj te tjetra, m n fund i puthit, ky sht kndi zero grad. Pastaj ndrton prsri nj knd, por n kt rast e zmadhon kndin me ann e brinjs s dyt deri sa t puthitet me t parn, ky sht kndi i plot, pra 360o. Pra megjithse pr t dy puthiten brinjt, njri sht 0o dhe tjetri 360o. Pr figurn ku jan kndet plotsuese msuesi drejton pyetjen: far lidhje ka ndrmjet ktyre kndeve? Nse nuk merr prgjigjen e duhur pyetjen e drejton ndryshe: far lidhje ka ndrmjet kndit 90o dhe dy kndeve t shnuara n figur? Prgjigjja q pritet sht: shuma e ktyre kndeve sht 90o. Ktu msuesi jep dhe prkufizimin e kndeve plotsuese. Msuesi orienton klasn te dy kndet q jan pran ksaj figure dhe i drejton kto pyetje: 1. Jan knde t njpasnjshme? (Prgjigjja do t jet jo.) 2. Sa e kan shumn? (Prgjigjja do t jet 90o.)

71

3. far kushti plotsojn dy knde pr t qen plotsues? (Prgjigjja do t jet t ken shumn 90o.) 4. Pra duhet t jen t njpasnjshm? (Prgjigjja do t jet jo.) 5. Pra kto knde jan plotsues? (Prgjigjja po.) Pr figurn ku jan kndet shtuese msuesi drejton pyetjen: far lidhje ka ndrmjet ktyre kndeve? Nse nuk merr prgjigjen e duhura, pyetjen e drejton ndryshe: far lidhje ka ndrmjet kndit 180o dhe dy kndeve t shnuara n figur? Prgjigjja q pritet sht: shuma e tyre sht 180o. Ktu msuesi jep dhe prkufizimin e kndeve shtuese. Msuesi drejton klasn te dy kndet q jan pran ksaj figure dhe i drejton kto pyetje: 1. Jan knde t bashkmbshtetura? (Prgjigja do t jet jo.) 2. Sa e kan shumn? (Prgjigja do t jet 180o) 3. far kushti plotsojn dy knde pr t qen shtuese? (Prgjigja do t jet t ken shumn 180o). 4. Pra duhet t jen t bashkmbshtetur? (Prgjigja do t jet jo) 5. Pra kto knde jan shtuese? (Prgjigjja po.) Pastaj msuesi jep dhe prkufizimin e kndeve t barabarta dhe prkufizimin e prgjysmores s nj kndi. Msuesi i krkon klass q t mbajn mend ato q jepen te rubrika Duhet t mbani mend. Detyr shtpie. Jepen ushtrimet: 5, 6, 7, 8,10 Pr nxnsit e mir 15, faqe 91. Msuesi jep udhzim q t punojn me ushtrimet e faqes 45 te teksti i ushtrimeve. 3.4 Gjendja e dy drejtza ndrmjet tyre. Largsia e nj pike nga nj drejtz Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T prkufizoj drejtzat paralele. T tregoj se far kushtesh plotsojn dy drejtza paralele. - T prkufizoj drejtzat pingule. - T ndrtoj drejtzat pingule. - T dalloj drejtzat e pjerrta me nj drejtz t dhn. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N kt msim nuk ka pun prgatitore. Por me q nxnsit njihen me drejtzat paralele dhe prerse, krkon nga nxnsit ti ndrtojn dhe t japin prkufizimin e tyre. Mendoj se mund t gabohet n prkufizimin e drejtzave paralele, ku mund t mos prmendet q ndodhen n nj plan. Kjo duhet t korrigjohet nga msuesi. Mendoj q nuk sht e nevojshme t sqarohet pse duhet thn q duhet t ndodhen n nj plan. Sqarimi i mtejshm m shum do ti ngatrrojn nxnsit, se sa do ti sqaroj. Kujdes dhe n prkufizimin e drejtzave q puthiten. Dhe ktu nuk sht e nevojshme t thuhet m shum se sa jepet n prkufizim. Kur t jepet prkufizimi i drejtzave pingule sht e mira q t pyeten nxnsit: Nse dy knde t bashkmbshtetura jan t barabarta, sa e kan masn? Prgjigjja sht:

72

Masn e kan 90o. Msuesi tregon simbolin pr drejtzat pingule (nse nuk sht korrigjuar tregojua nxnsve d1 d2). Pastaj tregon mnyrn e ndrtimit t nj drejtze pingul me nj drejtz t dhn q kalon nga nj pik e dhn. T veprohet si n libr. Te segmenti pingul me nj drejtz duhet t jepet drejtza e pjerrt. Drejtzat e hequra nga nj pik jasht nj drejtze, t cilat nuk jan pingule quhen t pjerrta. Kujdes dhe te vetia e pingules, prej ktej msuesi duhet t theksoj se kjo veti na detyron q kt ta quajm largsi t piks nga drejtza. Msuesi bn prforcimin duke krkuar prkufizimin e drejtzave paralele, prerse, puthitse, largsi e piks nga nj drejtz si dhe e pjerrta. Msuesi v n pun nxnsit me ushtrimet 1 dhe 2, faqe 93. Detyr shtpie jep ushtrimet 3, 4, 5 dhe 6. Udhzohen nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 46 te Libri i ushtrimeve. 3.5 Largsia ndrmjet drejtzave paralele dhe ndrtimi i tyre Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij cila quhet largsi ndrmjet drejtzave paralele. - T ndrtoj dy drejtza paralele. - T prcaktoj llojet e kndeve, kur dy drejtza paralele priten nga nj e tret. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Nj tabel me llojet e kndeve q formohen nga ndrprerja e dy drejtzave paralele me nj t tret. Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Nprmjet puns prgatitore duhet t dal se largsia ndrmjet dy drejtzave paralele nuk varet nga pika q mund t zgjedhim n njrn drejtz. Ky prfundim do t dal nprmjet matjeve q do t bjn nxnsit. Mbasi jepet prkufizimi i largess ndrmjet drejtzave paralele, i cili duhet t prsritet dhe nga nxnsit disa her, kalohet n ndrtimin e dy drejtzave paralele. Paraqiten dy raste: a) Kur jepet vetm drejtza dhe t ndrtohet paralelja me t. b) Kur jepet drejtza dhe pika jasht saj n t ciln duhet t kaloj paralelja me drejtzn e dhn. Mnyra e ndrtimit kalon n dy etapa: 1. Ndrtohet n fillim pingulja me drejtzn e dhn (sipas msimit 3.4). 2. Pastaj ndrtohet drejtza pingul me pingulen me drejtzn e dhn (sipas msimit 3.4). Ndrtimi n t dy rastet sht i njjt, por n rastin e dyt sht prcaktuar pika nga do t hiqet paralelja, prandaj n kt rast si pingulja e par dhe e dyta do t ndrtohen nga kjo pik. Kujdes! Mos kalo n vrtetimin se kto drejtza jan paralele. Por vetm t thuhet se drejtzat jan paralele.

73

Jepet pastaj aksioma e drejtzave paralele q mund t prmendet dhe si aksioma e pest e Euklidit. Pr pjesn e fundit t msimit msuesi duhet t ket nj tabel ku jan ndrtuar dy drejtza paralele t ndrprera nga nj e tret dhe t jen prcaktuar llojet e kndeve q formohen. Nxnsit t din marrdhniet ndrmjet kndeve prgjegjse, ndrruese, t brendshme, ndrruese t jashtme, t njanshme t brendshme dhe t njanshme t jashtme. Kujdes! Mos kalo n vrtetimin e tyre, por pr ti bindur nxnsit le t bhen matjet e tyre me raportor dhe t nxirren prfundimet. Ndrtimi i drejtzave paralele si dhe i prerses t bhen me vizore q matjet dhe prfundimet t jen sa m afr realitetit. Pr prforcimin e msimit t krkohet prkufizimi i largess s dy drejtzave paralele, aksioma, si dhe kndet q formohen nga ndrprerja e dy paraleleve nga nj e tret. Kjo e fundit mund t prforcohet duke ndrtuar drejtzat paralele n pozicione t ndryshme. Mendoj q nxnsit t zhvillojn ushtrimin 1 n klas. Kurse problemn 2 (rastin e par) ta zgjidh msuesi n klas. Mendoj q m mir sht t ndrtohen pingulet me brinjt e kndit t hequra nga K, duke prdorur vizoren trekndore knddrejt, si rasti i dyt i msimit 3.4. Pr paralelet do t veprohet si rasti i dyt i ndrtimit t paraleles s hequr nga nj pik e dhn, q n rastin ton si pik e dhn shrben pika K. Detyr shtpie jepen problemat 2 (rasti i dyt), 3 dhe 4, faqe 95. Pr nxnsit e mir t jepet kjo problem: Nse kndet prgjegjse jan t barabara t vrtetohet q kndet ndrruese t brendshme dhe ndrruese t jashtme jan t barabarta dhe kndet e njanshme t brendshme dhe t jashtme e kan shumn 180o. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 46 te Libri i ushtrimeve. 3.6 / 3.7 Trekndshi Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T prcaktoj llojet e trekndshave n varsi t brinjve. - T prcaktoj trekndshat n varsi t kndeve. - T dij tri rastet e barazimit t trekndshave. - T prcaktoj nse tri segmente me gjatsi t dhn mund t shrbejn ose jo si brinj t nj trekndshi. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - ifte trekndshash t barabarta (aq ifte sa nxns ka klasa). Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Ktu jan dy or msimi. Mendoj q nj or t zhvillohet deri te prkufizimi i trekndshave t barabart. Kurse ora tjetr pjesa q mbetet. Puna prgatitore do t shrbej pr t rikujtuar segmentet e njpasnjshme, vijn e thyer t hapur dhe t mbyllur. Dhe prej ktej t nxirret prkufizimi i shumkndshit. Si rast i veant del trekndshi. Ndrtohet nj trekndsh, msuesi krkon nga nxnsi

74

q t jap elementet e nj trekndshi duke i lexuar ato nprmjet figurs. Me shum kujdes msuesi duhet t nxjerr faktin q trekndshat prcaktohen n varsi t brinjve dhe kndeve. Pse? Sepse kur kemi dhn elementet e trekndshit kemi thn se trekndshi ka tri knde dhe tri brinj. Msuesi jep llojet e trekndshave n vartsi t brinjve: barabrinjs, dybrinjnjshm dhe brinjndryshm. Pavarsisht se nxnsi nuk di si ndrtohen trekndshat, msuesi duhet tani pr tani t ndrtoj vet trekndsha t tri llojeve dhe t vr nxnsit pr matjen e brinjve. Pastaj kalon n llojet e trekndshave sipas kndeve: kndngusht, knddrejt dhe kndgjer. Kujdes t mos harrohet shnimi. Jep pa vrtetim q shuma e kndeve t trekndshit sht 180o. Po nprmjet matjeve t dal dhe lidhja ndrmjet llojeve t trekndshave n varsi t brinjve dhe n vatsi t kndeve. Prforcimi do t bhet duke u prsritur nga nxnsit prcaktimet e trekndshave n varsi t brinjve dhe kndeve. Detyr shtpie. Jepen ushtrimet: 1 dhe 2, faqe 97. Pr nxnsit e mir jepet si detyr: Vrtetoni se shuma e kndeve t trekndshit sht 180o. Por duhet dhn ky udhzim: nga kulmi A i trekndshit ABC ndrtojm nj drejtz paralele me brinjn BC. Zgjatni brinjn AC prtej piks A. Duhet t shfrytzoni vetit e kndeve q formohen nga ndrprerja e dy brinjve paralele t ndrprera nga nj e tret. Mendoj q dhe figura t ndrtohet nga msuesi. Ora e dyt do t filloj me prkufizimin e trekndshave t barabart. Por, para se t jepet prkufizimi, sht mir q t prsriten frontalisht dhe nj her ato q jan trajtuar n orn e par pr trekndshit. Jep prkufizimin. Msuesi ndan n do bank nga nj ift trekndshash t barabart. Nxnsve nuk duhet tju thot se jan t barabart, por u drejtohet: vendosini njri mbi tjetrin. far vini re? Do tu puthiten? Prgjigjja sht po. Msuesi u drejtohet prsri: Matni dy brinj dhe kndin ndrmjet tyre. far konstatoni? Prgjigjja: jan t barabart. Mund t nxirret ndonj prfundim. Ka mundsi q prfundimi t mos nxirret nga nxnsit. Ather ndrhyn msuesi. T gjith ju vut re se trekndshat tuaj q kan nga dy brinj dhe kndin ndrmjet tyre t barabart u puthitn, pra jan t barabart, nga prkufizimi. Kjo na detyron t nxjerrim kt prfundim, q do ta quajm rasti i par i barazimit t trekndshave. Msuesi jep formulimin e teorems s par. Ky formulim krkohet t thuhet disa her dhe nga nxns t veant. Pastaj msuesi u drejtohet nxnsve: Matni nj brinj dhe dy kndet mbi t. far konstatoni? Prgjigjja: Jan t barabarta. Mund t nxirret ndonj prfundim.? Ka mundsi q prsri prfundimi t mos nxirret nga nxnsit. Ather ndrhyn msuesi. T gjith ju vut re se trekndshat tuaj q kan nj brinj dhe dy knde t barabart u puthitn, pra jan t barabart nga prkufizimi. Kjo na detyron t nxjerrim kt prfundim q do ta quajm rasti i dyt i barazimit t trekndshave. Msuesi jep formulimin e teorems s dyt. Ky formulim krkohet t thuhet disa her dhe nga nxns t veant. Prsri msuesi u drejtohet nxnsve: Matni t tri brinjt e dy trekndshave. far konstatoni? Prgjigjja: Jan t barabart. Mund t nxirret ndonj prfundim? Ka mundsi q prsri prfundimi t mos nxirret nga nxnsit. Ather ndrhyn msuesi. T gjith ju vut re se trekndshat tuaj q kan t tri brinjt e barabarta u puthitn, pra

75

jan t barabart nga prkufizimi. Kjo na detyron t nxjerrim kt prfundim q do ta quajm rasti i tret i barazimit t trekndshave. Msuesi jep formulimin e teorems s tret. Ky formulim krkohet t jepet disa her dhe nga nxns t veant. T tri teoremat vrtetohen, por do t merren pa vrtetim. Kujdes me pikat a, b dhe c q jan me shkronja t zeza, ato nuk duhet t anashkalohen, sepse tregojn se do trekndsh prcaktohet n mnyr t vetme kur jepen dy brinj dhe kndi ndrmjet tyre, kur jepet nj brinj dhe dy knde mbi t dhe kur jepen tri brinjt e tij. Kujdes pr pikn c! Kur shuma e dy segmenteve sht m e madhe se segmenti i tret ather kto segmente caktojn nj trekndsh. Detyr shtpie. Jepen ushtrimet 3, 4 dhe 5. Pr nxnsit e mir mund t jepen kto ushtrime: 1. Dy trekndsha knddrejt q kan dy katete t barabarta jan t barabart. 2. Dy trekndsha knddrejt q kan nj katet dhe nj knd t ngusht t barabart, jan t barabart. 3. Dy trekndsha knddrejt q kan hipotenuzn dhe nj knd t ngusht t barabart jan t barabart. T krkohet q t vrtetohen duke pasur parasysh tri rastet q u dhan n msim. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 47 te Libri i ushtrimeve. 3.8 Problema Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft: - T zgjidh problema t thjeshta duke u bazuara n tri teoremat e barazimit t trekndshave. Metodat q do t prdoren: - Problemore Mjetet dhe baza materiale: - Diskutimit - Libri i nxnsit - Pun individuale - Libri me ushtrime pr nxnsin Zhvillimi i msimit N tekst sht zgjidhur problema 2. Kt problem duhet ta zgjidh dhe msuesi. Vrtet q problema m shum ka veprime algjebrike, por, para se t kalohet atje, n fillim ka interpretime gjeometrike. Prandaj msuesi duhet t ndrtoj figurn e cila t plotsoj sa m mir kushtet e problems. Duke mos ditur kndet, por duke ditur se trekndshi sht dybrinjnjshm dhe kndi BAC sht sa 4-fishi i kndit ABC, duhet q brinjt AB dhe AC t jen t barabarta dhe kndi BAC t jet m i madh se kndi ABC. Kjo nuk ndikon n zgjidhjen e problemit. Arsyetimi duhet br si n figur. Mendoj q vrtet problema duhet t zgjidhet nga msuesi, por duhet t marrin pjes dhe nxnsit. Kshtu: Msuesi duhet ti drejtohet klass me pyetjen: Me q trekndshi sht dybrinjnjshm far mund t themi? Pritet prgjigjja q kndet mbi baz jan t barabarta. Nse njrin e shnojm me x, sa do t jen dy t tjert? Prgjigjja do t jet: kndi n kulm nga kushti do t jet 4x dhe kndi tjetr mbi baz prsri x. Prsri msuesi i drejtohet klass: far dini pr marrdhniet e kndeve t trekndshit? Prgjigjja: Shuma e tyre sht 180o. Ather mund t shkruajm x + x + 4x = 180o.

76

Zgjidhim kt ekuacion. 6x = 180o. Pra, x = 30o. Nga kushtet e problems kndi BAC = 4x = 4 . 30o = 120o. Prgjigje: Kndet ABC dhe BCA jan nga 30o dhe kndi BAC sht 120o. Prgjigje: Kndet ABC dhe BCA jan nga 30o dhe kndi BAC sht 120o. Pastaj klasa vihet n pun pr t zgjidhur problemn 1. N drras ngrihet nj nxns, i cili lihet t punoj n heshtje, kurse msuesi kalon bank m bank pr t par punn e do nxnsi duke dhn dhe udhzime. Kur t jet prfunduar problema, n drras do nxns kontrollon punn e tij, me at n drras. Mendoj se rndsi nuk ka numri i problemave q do t zgjidhen, por nxnsit t kuptojn si veprohet pr t zgjidhur problemat e gjeometris. Nse ka koh, mund t punohet problema 3. Detyr shtpie. Jepen problemat 4 dhe 5. Nse problema 3 nuk sht prfunduar, do t vazhdohet n shtpi. Msuesi udhzon q t punohen dhe ushtrimet e faqes 48 te Libri i ushtrimeve. 3.9 Ndrtimi i trekndshit Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi t1% jet i aft: - T ndrtoj trekndshin kur jepen tri elemente t tij, ku t paktn nj sht brinj. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Kompas, vizore dhe raportor Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore nxnsit duhet t rikujtojn rastet e barazimit t trekndshave. Msuesi duhet ti njoh me kompasin dhe mnyrn e prdorimit t tij. Ktu msuesi ka pr t punuar tri problema. Kto jan problema ndrtimi. Dihet se pr problemat e ndrtimit ka katr etapa. 1. Analiza 2. Ndrtimi 3. Vrtetimi 4. Diskutimi. Dihet q kta tipa problemash jan shum t vshtir, kshtu puna e kujdesshme e msuesit duhet ti bj ato sa m t thjesht. Pr kt nuk duhet q t ndjekim katr etapat, sepse sht e vshtir pr nxnsit e klass s gjasht, por do t kalohet drejt e n ndrtim. N tekst kjo etap sht punuar, po msuesi me shum kujdes dhe duke sqaruar do kalim t aftsoj nxnsit pr t zgjidhur problema t thjeshta me ndrtim. do ndrtim duhet br me veglat e puns: vizore, raportor dhe kompas. Pastaj msuesi ngre nj nxns t mir pr t punuar problemn 1. Pasi sht zgjidhur kjo problem n drras, msuesi trheq vmendjen e klass n diskutimin q do duhet t bj ai me nxnsin q ka zgjidhur problemin. Po kshtu veprohet dhe pr problemn 2. Detyr shtpie. 1(a, b), faqe 99.

77

3.10 Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft: - t ndrtoj trekndsha duke u bazuar n tri rastet e barazimit. - T jap prgjigje nse ndrtohen ose jo trekndsha me t dhnat e nj probleme. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Mjetet e puns pr ndrtimin e trekndshave Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Msuesi duhet t zhvilloj n drras problemn 2(c). Problema 6 duhet t punohet prsri nga msuesi, sepse ndryshon nga t tjerat. Msuesi nuk duhet t mjaftohet me nj prgjigje po ose jo, por t argumentohet nga nxnsit do prgjigje. N drras ngre dy nxns: njri punon problemn 2(b) dhe i dyti problemn 4. N prfundim t tyre msuesi duhet t diskutoj me nxnsit pr ndrtimin e kryer. Detyr shtpie. Jepen ushtrimet 2(a), 3(a) dhe 5. Nxnsit e mir t japin prgjigje pr pyetjen e problems 5. far prfundimi mund t prgjithsoni? Dhe problemn 7, faqe 99. Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar problemat e faqes 49 te Libri i msuesit. Kam mendimin se prpara testit duhet t zhvillohet nj or konsultim me ushtrime t ngjashme me ato t testit, sepse dihet q gjeometria sht m e vshtir. Problemat mund t merren nga teksti i ushtrimeve. 3.11 Test kontrolli Shnim: Te ushtrimi 7 duhet knde plotsuese dhe te ushtrimi 8 duhet knde shtuese. Vlersimi i do ushtrimi me pik. Ushtrimet nga 1 deri te 11, nse prgjigjja sht e sakt, vlersohen me nga nj pik. Ushtrimi12. Nse ndrtohet nj lartsi dhe gjendet largsia, merr nj pik. Nse ndrton nj largsi dhe gjen masn e saj, merr nj pik. Nse gjen t dytn merr dhe nj pik tjetr. Po t gjej dhe t tretn, i merr t tri pikt. Por mund t ndodh q t ndrtoj t tri largsit dhe t mos i ket gjetur kto largsi. N kt rast vlersohet me dy pik. Ushtrimi 13. Nse nga 7 knde prcakton 1, merr nj pik, po vlersoi 3 merr dy pik, po vlersoi 5 merr 3 pik dhe po i vlersoi t 7, merr 4 pik. Ushtrimi 14. Nse prcakton 1 merr nj pik. Nse vlerson tre merr 2 pik. Ushtrimi 15. Nse bn ndrtimin pa sqaruar se si e ka br, merr 1 pik. Nse bn ndrtimin, por sqarimin e jep jo t sakt merr 2 pik. Nse gjithka sht e plot, i merr 3 pikt. Si gjithmon msuesi duhet t jet shum rigoroz n vlersim dhe n zbatimin e tabels s konvertimit t pikve n nota.

78

3.12 Katrkndshi dhe shumkndshi i rregullt Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft: - T prkufizoj katrkndshin si rast t veant t shumkndshit. - T prkufizoj paralelogramin si rast i veant i katrkndshit. - T prcaktoj drejt elementet e tij. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Puna prgatitore sht e drejtuar n mnyr q prej saj t dal dhe prkufizimi i katrkndshit. Duke dhn prkufizimin e katrkndshit jep dhe kuptimin e brinjve t kundrta. Prkufizimi i paralelogramit jepet si rast i veant i nj katrkndshi, pra sht si nj nnbashksi e bashksis s trekndshave. Pavarsisht se nxnsi diku e ka ndeshur konceptin e nnbashksis, kam mendimin q t mos i prmendet q n klasn e gjasht se sht i vshtir pr tu kuptuar. Msuesi mbasi ndrton nj paralelogram dhe u tregon nxnsve mnyrn e ndrtimit, tregon elementet q dallojm te kjo figur. N fund tregon vetit e paralelogramit. Kujdes! Nuk jan me vrtetim. Por kto veti mund t trajtohen si ushtrime, por me nxns t mir. Mbasi ka br nj prforcim t materialit teorik, kalohet n zgjidhjen e problems 3, faqe 101. N zgjidhjen e br n tekst sht br vetm vrtetimi. Kam mendimin q msuesi para se ta zgjidh problemn, t bj dhe kt tabel: K ABCD paralelogram P - trekndshi ABC i barabart m trekndshin ADC ku K - kushtet e problems dhe P - prfundimet e problems. Pastaj fillon nga zgjidhja. Me klasn msuesi punon problemn 4. V klasn n pun, por duke ndrtuar n fillim tabeln: K - ABCD paralelogram, kndi MAD = 120o P - t gjenden kndet: DAB, ADC, ABC, BCA. Mbasi v re q nxnsit e kan filluar mir zgjidhjen, msuesi ngre n drras nj nxns i cili punon problemn. Kur t jet prfunduar problema, msuesi s bashku me nxnsin q ka punuar n drras, tregojn mnyrn e zgjidhjes duke br sqarimet e nevojshme. Detyra shtpie. 1, 2, kurse 5 dhe 6 nxnsve m t mir. Mendoj q nxnsve t mir tu jepet dhe vrtetimi i vetis s paralelogramit se diagonalet e paralelogramit prgjysmojn njra-tjetrn. Msuesi udhzon q t zgjidhen dhe problemat e faqes 49 te Libri i ushtrimeve.

79

3.13 Drejtkndshi, rombi, katrori, trapezi. Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij t prkufizoj drejtkndshin, rombin, katrorin dhe trapezin. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Vizore - Tabel ku sht ndrtuar kllasteri i figurave Metodat q do t prdoren: - Kllaster - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Ktu nuk ka pun prgatitore, por msuesi mund tu krkoj nxnsve prkufizimin e paralelogramit si dhe vetit e tij. Pastaj kalon n prkufizimin e drejtkndshit, duke dhn dhe vetit. Kalon me radh n prkufizimin e rombit si rast i veant i paralelogramit s bashku me vetit. Kurse prkufizimi i katrorit jepet si rast i veant i rombit. Katrori mund t jepet dhe si rast i veant i drejtkndshit: Drejtkndshi me dy brinj t njpasnjshme t barabarta quhet katror. N prfundim duhet t dal qart se t tri kto figura jan paralelograme. Kujdes duhet t bhet se figura q sht si rast i veant, ka veti m tepr. Rombi ka dhe nj veti tjetr q nuk sht dhn: Diagonalet e rombit jan dhe prgjysmore t kndeve nga dalin. Trapezi prkufizohet si shumkndsh me dy brinj paralele jo t barabarta. Ktu keni dhe prkufizimin e shumkndshit t rregullt. Mbasi bn prforcimin e msimit, msuesi kalon n punimin e problems 4 q sht e zgjidhur n tekst. Nxnsit duhet t ndjekin msuesin n zgjidhjen e problems. Edhe ktu duhet t ndrtohet tabela: K - ABCD romb dhe kndi DAO sht 60o. P - Trekndshi AOD sht i barabart me trekndshin DOC, t gjenden kndet trekndshit ADC. Kujdes se sht shkruar kndet e trekndshit. Pastaj mnsuesi fillon zgjidhjen e problems. Mbasi msuesi ka prfunduar problemn, i jep klass pr t punuar problemn 5, faqe 104. Figura ka disa pasaktsi (nse nuk jan plotsuar). Ndrtohet DM pingul me AB, bashkohet C me B. Nxnsi q do t ngrihet n drras, duhet t ndrtoj figurn si n libr dhe ti krkohet q patjetr t plotsoj tabeln si n problemat e tjera. Msuesi duhet ti sqaroj nxnsit pr rndsin e ksaj tabele dhe plotsimi i saj n rast testi do t vlersohet me pik. Secili nxns duhet t punoj n fletoren e tij. Nse dikush nga nxnsit e zgjidh pa gabime duhet vlersuar me not nga msuesi, i cili duhet ti krkoj q t sqaroj do kalim. Kto sqarime duhet t prcaktojn dhe notn e nxnsit. Detyr shtpie. Jepen ushtrimet 1, 2, 3 dhe pr nxnsit e mir ushtrimin 6, faqe 103/104. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqe 50 te Libri i ushtrimeve.

80

3.14. Problema Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft: - T ndrtoj katrkndshat me t dhna t cilat prcaktojn ndrtimin e nj figure t vetme ose jo. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Mjetet e puns q shrbejn pr t ndrtuar figura t ndryshme. Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit. Nga problema 1 sht zgjidhur a-ja. Si gjithmon kt duhet ta punoj msuesi. sht problem ndrtimi dhe msuesi duhet t ket shum kujdes n punimin e saj. Kujdes duhet t ket pikrisht n ndrtimin e paraleleve kur thuhet se n B dhe D ndrtojm paralelet. Msuesi duhet t krkoj nga nxnsit q t kujtojn si ndrtohet nj paralele me nj drejtz t dhn t hequr nga nj pik e dhn. Ndrtimi duhet br me vizore, raportor dhe kompas. Msuesi mund t krkoj nga nxnsit dhe nj mnyr tjetr ndrtimi, jo duke ndrtuar dy paralelet. Kjo sht: Mbasi jan ndrtuar mbi drejtzn d segmenti AB, kndi 30o me kulm n A dhe segmenti AD me gjatsi 4 cm, nuk ndrtojm dy paralelet, por ndrtojm n pikn D paralelen me AB dhe vendosim n t segmentin DC me gjatsi 3 cm. Bashkojm pikat B dhe C. ABCD sht paralelogrami i krkuar. Ju vini re se n tekst sht kaluar dhe n vrtetimin se ky sht paralelogrami i krkuar. Diku n nj problem m par tham se ka vshtirsi. Kshtu sht, por kjo duhet krkuar vetm te nxnsit e mir. Jo t katr etapat, por vet ndrtimi dhe vrtetimi. Nse do t prdoret dhe mnyra e dyt e ndrtimit, vrtetimi q tregon se sht paralelogrami i krkuar ndryshon, dhe n kt rast sht m i vshtir. Dhe konkretisht: nga ndrtimi del se AB sht e barabart me DC dhe paralele. Bashkojm A me C. Trekndshat BAC dhe DAC jan t barabart, sepse segmenti AB sht i barabart me segmentin DC nga ndrtimi, AC e prbashkt dhe kndi BAC sht i barabart me kndin ACD, si knde ndrrues t brendshm t drejtzave paralele AB dhe DC, t prera nga AC (rasti BKB). Prandaj dhe elementet e tjera jan t barabarta. Pra, segmenti AD sht i barabart me segmentin BC. Ky katrkndsh ka brinjt e kundrta t barabarta, por kt veti e ka paralelogrami. Prfundimisht ABCD sht paralelogram. Meqense AB sht 3 cm, AD sht 3 cm dhe kndi BAD sht 30o del q ky sht paralelogrami i krkuar. Pra, duke par vrtetimin sipas mnyrs s dyt, konstatohet se ka vshtirsi kjo etap e problemave t ndrtimit. Klasa ndahet n tri grupe: grupi i par punon problemn 2(a), i dyti 3(b) dhe i treti 4(a) Nse n secilin grup ka nxns q e prfundojn problemn, ata ngrihen n drras pr ta punuar. Nuk duhet t mjaftohemi me at q u shkrua n drras, por msuesi duhet t diskutoj me klasn pr do problem. Kujdes, n drras duhet t jet e pasqyruar puna e do

81

nxnsi. Kur t jen prfunduar, klass i trhiqet vmendja pr t ndjekur diskutimin q do t bhet pr kto problema. Detyr shtpie. Jepen problemat 1(b), 2(b), 3(a) dhe 4(b) (kujdes se jan dy a). Pr nxnsit e mir jepet 5, kurse 6, 7 dhe 8 jan problema q nuk kan ndrtim, por vetm arsyetim, t cilat duhet ti shikojn nxnsit e mir. Msuesi udhzon q t punohen dhe ushtrimet e faqes 51 te Libri i ushtrimeve. 3.15. Rrethi dhe elementet e tij Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij prkufizimin e rrethit. - T dij elementet e tij. - T dalloj rrethin nga qarku. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore nxnsit do t prdorin kompasin t cilin e kemi treguar n msimin 3.9. Me ann e tij, ju krkohet nxnsve, t ndrtojn nj rreth. Qllimi kryesor i ksaj pune prgatitore sht q nxnsit t konstatojn se do pik e rrethit sht e baraslarguar nga nj pik fikse dhe se kto pika ndodhen n nj plan. Prej ktej msuesi do t jap prkufizimin e rrethit. Mbasi nxnsit t ken thn disa her prkufizimin e rrethit, msuesi kalon n elementet e tij, kjo jo vetm duke i formuluar, por dhe duke i treguar n rreth. Msuesi pr t treguar gjendjen e dy rrathve ka ndrtuar m par katr figurat q jan n libr. Pr do figur prcakton se si jan rratht. Kujdes! Pr rratht kemi dhe dy pozicione t tjera: tangjent s brendshmi dhe q njri ndodhet brenda tjetrit, por qendrat i kan t ndryshme. Mendoj q kto raste t mos trajtohen se krijojn vshtirsi. Jepet pastaj dhe prkufizimi i qarkut. Pr shnimin KUJDES, msuesi duhet tu trheq vmendjen nxnsve: Rrethi vij, qarku siprfaqe. Mendoj q nxnsve t mir mund tu krkoj si pun t pavarur: Nse d sht distanca midis qendrave dhe r1, r2 jan rrezet e dy rrathve, far lidhje kan ato kur rratht nuk kan pik t prbashkt, jan tangjent, priten dhe jan bashkqendror? Gjithshka t dal nprmjet vrojtimit, jo vrtetimit. N klas punohen problemat 1 dhe 2, faqe 105. N prforcim t jepet prkufizimi i rrethit dhe elementet e tij; prkufizimi i qarkut dhe cili sht dallimi ndrmjet tyre. Detyr shtpie. Jepen ushtrimet 3, 4 dhe 5, faqe 105. Pr nxnsit e mir mendoj q tu krkoj si pun t pavarur q: nse d sht distanca midis qendrave dhe r1, r2 jan rrezet e dy rrathve se far lidhje kan ato kur rratht nuk kan pik t prbashkt, jan tangjent, priten dhe jan bashkqendror. Gjithshka t dal nprmjet vrojtimit jo vrtetimit. Mendoj q msuesi t udhzoj t punohen ushtrimet e faqes 52 n Libri e ushtrimeve. Mendoj se duhet t zhvillohet nj or prsritje me problema t ngjashme me ato q jan n test.

82

3.16. Test kontrolli Vlersimi me pik i problemave: 1. Nse bhet ndrtimi merr vetm nj pik. Nse prgjigjet dhe sa paralelograme ndrtojm, merr dhe nj pik tjetr. 2. Merr nj pik nse bn ndrtimin e sakt. 3. Merr nj pik nse bn ndrtimin e sakt. 4. Nse gjen nj knd, merr 0,5 pik. Po gjeti dy, merr 1 pik. Po gjeti 3, merr 1,5 pik dhe, po i gjeti t katr kndet i merr t katr pikt. Kujdes, t argumentoj prgjigjen. Nse i jep t katr kndet sakt pa br argumentimin, merr vetm nj pik. 5. Si te problema 4. 6. Nse bn ndrtimin pa argumentim, merr vetm nj pik. 7. Nse prgjigjet pr nj, por nuk argumenton, merr nj pik.. Nse jep prgjigjen e sakt, por pa argumentim, merr dy pik. Nse bn dhe argumentimin, i merr t katr pikt. 8. Nse ndrton rratht por nuk tregon se far v re, merr nj pik. Nse tregon dhe se far v re, i merr t dy pikt. 9. Nse bn ndrtimin, por nuk gjen rrezen e rrethit t dyt, merr nj pik. Nse gjen dhe rrezen e rrethit t dyt, i merr t dy pikt. Si n testet e tjera kujdes n korrigjim, n dhnien e pikve dhe n zbatimin me rigorozitet t tabels s konvertimit t pikve n not. 3.17 Trupat gjeometrik Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T njoh dy trupa gjeometrik me t gjitha elementet e tij. - T ndrtoj hapjen e dy trupave gjeometrik dhe ndrtimin e tyre duke pasur hapjen e tyre. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Trupa gjeometrik

Zhvillimi i msimit Nprmjet puns prgatitore t nxirret prkufizimi i trupit gjeometrik. N klasn e gjasht do t mjaftohemi me shumfaqshat, prkufizimi i t cilve jepet dhe n tekst. Msuesi sjell n klas trupa t ndryshm, si: kuboid, kub, cilindr, kon, trung koni etj. Kta do t shrbejn pr t dhn prkufizimin e trupave. Kujdes, duhet t veoni trupat e rrotullimit, sepse, si tham m lart, do t merremi vetm me shumfaqshat dhe vetm me dy prej tyre, kubin dhe kuboidin. Mbasi t jepet prkufizimi i tyre krkohet nga nxnsit t tregojn kulmet, faqet dhe t prcaktojn dhe numrin e tyre: (sepse nxnsit i kan prmendur dhe n klasat paraardhse). N kt mnyr ju do t keni punuar dhe ushtrimet 1, 2, 3. Duke u nisur nga prkufizimi i kubit, msuesi n bashkpunim me nxnsit t nxjerr vetit e ktij shumfaqshi. Me shum kujdes msuesi duhet t trajtoj ndrtimin e kuboidit dhe kubit. Duke pasur

Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

83

parasysh se jemi n hapsir nxnsit do ti duket se brinjt dhe faqet e prkundrejt do t priten. Pr kt msuesit i shrbejn trupat e ndrtuar me letr dhe me tela (kujdes, ky i dyti do tu shrbej pr tu treguar nxnsve se, ato q tham m lart, nuk priten; por jo tu themi se ky sht nj shumfaqsh, aty kemi 12 tela t vendosur n hapsir dhe t bashkuar tre nga tre). Nxnsit do t kuptojn se si sht ky trup n hapsir dhe si vizatohet n drras apo fletore. Me shum kujdes duhet tu tregoj se vrtet faqet jan drejtkndsha apo katror, por pr t vizatuar kta shumfaqsha do t paraqiten n formn e paralelogramit. Msuesi mund t bj dhe nj prpjekje pr ti ndrtuar dhe n formn e drejtkndshit. Nxnsit do t vn re se kan pr t dal drejtkndsha, brinjt e t cilve do t bien njra nn tjetrn. Nuk duhen br shum sqarime pr hapsirn, se pr moshn sht e vshtir pr tu kuptuar. M shum t prdoren trupat pr konkretizim. Hapja e ktyre trupave t vizatohet n drras. Msuesi duhet t ket prgatitur nj kub dhe nj kuboid dhe ta hap at n klas. Ushtrimi i faqes 108 t punohet n klas. Figura 3 q shrben pr t treguar se si mund t ndrtohet nj kub, t sqarohet mir nga msuesi si bhet prthyerja dhe si bhet ngjitja. Pr detyr tu lihet ndrtimi i nj kubi dhe nj kuboidi, prmasat e t cilve t jepen nga msuesi. Pr pun t pavarur msuesi udhzon q t shihen ushtrimet e faqes 53 t Librit t ushtrimeve. 3.18 Koordinatat e piks n planin koordinativ Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T njoh sistemin koordinativ. - T prcaktoj pikn kur jepen koordinatat. - T prcaktoj koordinatat kur jepet pika (vetm n rastin kur pika sht e till q koordinatat i ka numra t plot). Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Vizore Metodat q do t prdoren: - Pun praktike

Zhvillimi i msimit Piksynimi n punn prgatitore duhet t jet rikujtimi i boshtit koordinativ dhe vendosja e pikve q prcaktojn numrat 2, 3, 0, - 1, -2. Pra, rikujtohet dhe fakti q do numr i plot prcakton nj pik n boshtin numerik. Kujdes, nga nxnsit mund t lind pyetja: do pik e boshtit prcakton nj numr? Me shum kujdes duhet sqaruar se e anasjella sht e vrtet, po tani q nxnsit njohin vetm bashksin e numrave t plot (se racionalt akoma nuk i kan njohur plotsisht, sepse nuk njohin numrat dhjetor periodik t pafundm) jo do pik prcakton nj numr t plot. Kt mund ta konkretizoj duke marr disa pika ndrmjet pikave A dhe B t prcaktuara nga numrat 1 dhe 2. Mbas ktyre sqarimeve shum t kujdesshme msuesi jep prkufizimin e sistemit koordinativ. Mbasi i ndrton boshtet, bn emrtimin e tyre, tregon kahun pozitiv t t dy boshteve, kuadranteve (n tekst sht shkruar kuadrate), numrimi i t cilave fillon nga drejtimi pozitiv i boshtit xx dhe duke u rrotulluar n drejtimin e kundrt t rrotullimit t akrepave t ors. Futet kuptimi i iftit t radhitur duke prcaktuar se cila quhet abshis dhe cila ordinat.

84

Shembulli 1 q zgjidhet nga msuesi, dhe ushtrimi 1 q punohet nga nxnsit, shrbejn pr prcaktimin e abshiss dhe ordinats s pikave. Duke punuar shembullin 2 msuesi tregon jo vetm mnyrn e prcaktimit t piks, por dhe se ifti prcakton nj pik t vetme n plan. Kjo mund t sqarohet duke theksuar se pingulet e ndrtuara n secilin bosht kan nj pik t prbashkt. Kjo t dal nprmjet vrojtimit. T mos bhen prpjekje pr ta vrtetuar. Ushtrimi 2, q do t punohet nga nxnsit, do ta plotsoj m mir kt fakt. Para se t kalohet me shembujt 3 dhe 4 sht mir q msuesi t sqaroj shnimin KUJDES! Ky sqarim do t bj t mundur zgjidhjen e sakt t shembujve 3. E veanta e shembullit 4 dhe 2 sht se pikat ndodhen n bosht dhe nxnsi prcakton abshisn 2. N baz t rregullit ngre pingulen me boshtin e abshisave, por nuk arrin t kuptoj se ku t ngrej pingulen me boshtin e ordinatave. Prandaj msuesi duhet t sqaroj kt duke pasur parasysh shnimin KUJDES! Shembulli 4 duhet t punohet me shum kujdes, sepse pika mund t zgjidhet e till q kur t ulen pingulet mbi boshtet, pikprerja e tyre sht nj pik q nuk prcaktohet nga nj numr i plot (jo se sht gabim, por si kemi thn dhe m lart njihet plotsisht vetm bashksia e numrave t plot). Pra pika t zgjidhet q kur t gjejm koordinatat, ato t jen numra t plot. Msuesi bn prforcimin duke krkuar prkufizimin e sistemit koordinativ, rregulln e prcaktimit t piks, kur jepen koordinatat dhe anasjellas. Mir sht q shnimi KUJDES! T lexohet disa her. Pr detyr shtpie t jepen t katr shembujt si dhe dy ushtrimet. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 53 n Librin e ushtrimeve. 3.19 Zmadhimi dhe zvoglimi i figurave n planin koordinativ Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T prcaktoj nse figura (e formuar nga nj vij e thyer e mbyllur) zmadhohet apo zvoglohet, kur jepen koordinatat e para t kulmeve dhe koordinatat e dyta t kulmeve. - T dij t zmadhoj ose t zvogloj nj figur, kur jepet pika dhe numri i zmadhimit ose zvoglimit. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Vizore Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Kujdes n kt msim, se kemi t bjm me nj shndrrim gjeometrik q quhet homoteti. T mos bhet asnj prpjekje pr t futur kt koncept. Nuk duhet t bhet asnj vrtetim, por me ann e vrojtimit dhe t matjes t tregohet se kemi rritje apo zvoglim t figurs. N shembujt dhe ushtrimet numri, q m von quhet koeficienti i zmadhimit, sht marr pozitiv. T bhet kujdes se ne kemi zmadhim (zvoglim) t figurs n planin koordinativ dhe jasht tij edhe kur koeficienti i zmadhimit (zvoglimit) sht numr negativ. Kam

85

mendimin q t punohet vetm me numra pozitiv (pr koeficientin, jo pr koordinatat). N kt msim kalohet nga e veanta te e prgjithshmja. Problema 1 sht rasti i veant i cili tregon se, kur koordinatat e piks rriten 2 her, largesa e saj nga origjina zmadhohet dy her. Kjo do t konstatohet me ann e matjeve. Msuesi e prgjithson kt prfundim. Do t prforcohet ky prfundim kur nxnsit t punojn n fletoren e tyre ushtrimet 1 dhe 2. Para se msuesi t punoj problemn 2, ai sqaron shnimin e dhn. Pasi ka punuar problemn 2, duke u nisur nga shnimi dhe nga matjet q do t bj, msuesi t nxjerr prfundimin se figura u zmadhua 2 her. Prfundimi i nxjerr para problems 3 duhet t prsritet dhe nga nxnsit, madje dhe duke u lexuar n libr. Problemat 3 dhe 4 nuk kan t bjn me planin koordinativ. Nse ndrtimi bhet si sht dhn n tekst, pa fjal t teprta, mendoj se do kuptohet nga nxnsit. Shnim. T gjitha ndrtimet duhet t bhen me vizore, se kshtu dhe matjet q do t kryhen do t jen sa m afr realitetit. KUJDES! Mos kaloni n problemat e ndrtimit t tipit: Jepet trekndshi n planin koordinativ, duke ditur koordinatat e kulmeve. Jepet dhe nj pik. Zmadhoni n lidhje me kt pik trekndshin dhe prcaktoni koordinatat e kulmeve t trekndshit t ri. Gjeni koordinatat e kulmeve t tij dhe far lidhje ka ndrmjet koordinatave t kulmeve t dy trekndshave. Pra, nuk sht e nevojshme t nxirret prfundimi se, kur trekndshi zmadhohet a her, dhe koordinatat e kulmeve zmadhohen a her. Kjo mund tu jepet nxnsve t mir me dshir. Por dhe ktu duhet dhn problem e till q dhe koordinatat e kulmeve t trekndshit t zmadhuar t dalin numra t plot. Detyr shtpie jepen ushtrimet 1, 2 dhe 3, faqe 111. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 54 n Librin e ushtrimeve. 3.20 Simetria e nj figure n lidhje me nj drejtz. Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T ndrtoj simetriken e piks, segmentit, drejtzs dhe trekndshit n lidhje me nj drejtz. - T dij se simetria n lidhje me nj drejtz nuk e ndryshon llojin e figurs dhe nuk ndryshon prmasat e saj. - Pikat e drejtzs kan vetveten simetrike n lidhje me kt drejtz. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Vizore Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore nxnsit t kujtojn se cila quhet simetrike e nj pike n lidhje me nj drejtz dhe si gjendet ajo. Cila nga kto pika quhet shmbllim dhe cila fytyr. Nuk duhet br asnj vrtetim se simetrikja e drejtzs, segmentit, rrethi etj. jan drejtz, segment, rreth etj. Kto vetm t jepen si n libr, pra t vrteta. Kur msuesi t punoj shembullin 1 duhet t ket kujdes q do kalim t shpjegohet me kujdes. Nxnsit t punojn ushtrimin 1 dhe 2. Pr ushtrimin 1 sht caktuar pozicioni

86

i segmentit n lidhje me drejtzn. Ushtrimi 2 nuk thekson se far pozicioni ka d1 n lidhje me d. Prandaj nse nxnsi q ngrihet n drras merr nj pozicion fardo t tyre, msuesi duhet t ndrhyj. Pozicionet e tyre jan a) d1 paralele me d, b) d1 prerse me d por jo pingule, c) d1 sht pingule me d , d) drejtz d dhe d1 puthiten. Pr t tri rastet duhet br ndrtimi. Pr problemn 2 duhet marr parasysh dhe shnimi. Msuesi duhet tu trheq vmendjen nxnsve pr shnimin. KUJDES! N fund msuesi punon me klasn problemn 1, fig e par, faqe 112. Detyr shtpie. Jepen problemat 1 (figura e dyt), 2 dhe 3. Pr nxnsit e mir jepen problemat 4 dhe 5. Ktyre nxnsve mund tu jepet dhe kjo problem: T ndrtohet simetrikja e nj segmenti n lidhje me nj drejtz. Vetm tu thuhet kujdes, por pa u treguar pozicionin e segmentit n lidhje me drejtzn. (Jan kto pozicione: a) segmenti paralel me drejtzn, b) segmenti jo paralel me drejtzn, por nuk e pret, c) jo paralel, por e pret, d) pingul, por nuk e pret, e) pingul, por e pret, f) segmenti ndodhet n drejtz.) Msuesi jep udhzime pr t punuar problemat e faqe 54, 55 te Libri i ushtrimeve. 3.21 Test kontrolli Vlersimi i do ushtrimi. 1. Pr do prcaktim t sakt nxnsi merr nga nj pik. Nse nxnsi ka ndrtuar sistemin koordinativ dhe i ka vendosur sakt pikat n t, merr tri pik dhe jo katr se krkesa sht pa sistem koordinativ. 2. Prgjigjja e sakt vlersohet me nj pik. 3. do prcaktim i sakt n sistemin koordinativ vlersohet me nj pik. 4. N radh t par pikat duhet t jen t tilla q, kur t prcaktohen koordinatat, ato t jen t plota. Jan katr pika n planin koordinativ. Prcaktimi i sakt i koordinatave t do pike vlersohet me nj pik. 5. Nse bn ndrtimin pa argumentim, vlersohet me nj pik. 6. Nse bn ndrtimin pa argumentim, vlersohet me nj pik. 7. Ndrtimi i do simetrikeje t trekndshit pr do figur vlersohet me 2 pik nse argumentohet do ndrtim. Nse bhet ndrtimi pa e argumentuar at, pr do figur vlersimi bhet me nj pik. Kujdes! Vlersimi dhe zbatimi i tabels s konvertimit t pikve n not t jet shum rigoroz.

87

3.22 Orientimi Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij t orientohet n terren, jo me busull, por me disa t dhna t veanta. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Metr shirit dhe raportor Metodat q do t prdoren: - Pun praktike - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Ky msim tu lihet nxnsve pr tu lexuar n shtpi dhe, kur t jet ora pr ta zhvilluar, nxnsit nga ana teorike t jen t prgatitur. Msimi duhet t zhvillohet n terren. Gjithashtu msuesi duhet t ket prcaktuar objektet me t cilat do t bhet orientimi. Nuk jan t nevojshme shum objekte, mendoj se jan t mjaftueshme 5, sa jan dhe n msim. Msuesi e ndan klasn n dy grupe. Secili grup merr nga dy objekte. Distancat prcaktohen leht nga do grup. Pr kndet duhet t marr pjes dhe msuesi, kndet t prcaktohen m raportor. P.sh., po bj shpjegimin sikur objektet t jen ato q jan n libr. Shtrihet nj spango shtpi-shkoll dhe shtpi-fusha e futbollit. Mesi i pjess horizontale t raportorit vendoset n pikn q prfaqson shtpin dhe n drejtim t shkolls, duke quajtur si brinj t kndit spangon e drejtimit shtpi-fush futbolli, prcaktojm kndin. Kshtu veprohet dhe pr kndet e tjera. do grup i jep t dhnat e tij grupit tjetr. Ju keni gjetur masn gjeometrike t kndit, pr shenjn do t kihet parasysh drejtimi i rrotullimit. Kto do t hidhen n fletoren e detyrave me nj shkall zvoglimi q duhet ta jap msuesi.

88

KREU IV ALGJEBRA DHE FUNKSIONI

4.1 Shprehje shkronjore Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T njoh shprehjet shkronjore dhe t prcaktoj veprimet q jan n shprehje. - T prcaktoj koeficientet dhe pjesn shkronjore n do kufiz t nj shprehjeje shkronjore. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Puna prgatitore duhet t shrbej n formimin e shprehjeve shkronjore. Ato q formojn shprehjen shkronjore i kemi quajtur kufiza, q m von do ti quajm monome. Mos u nxitoni q t futni kuptimin e monomit se nuk sht n program. Megjithse sht tema e par, ka nj rndsi t veant veanrisht n prcaktimin e pjess shkronjore dhe koeficientit t kufizave, t cilat do t na duhen pr veprimet me kufizat e ngjashme. Kujdes duhet t tregohet kur kufizat merren n shprehjet shkronjore dhe kan shenjn minus para, kufiza duhet marr me gjith shenj. Kto duhet t sqarohen me an t shembujve 1, 2 dhe 3 q do t punohen nga msuesi. N zgjidhjen e ushtrimeve nga ana e nxnsit duhet ndjekur kjo radh: ushtrimi 1 menjher mbas dhnies s kuptimit t shprehjeve shkronjore; ushtrimi 2 pas shembullit 1, kurse ushtrimi 3 pas shembullit 3. Te ushtrimi 3 kemi nj kufiz 7%x. Kujdes, se dhe 7% sht numr. Prkufizime t mirfillta ktu nuk ka, prandaj mos u mundoni t nxirrni prkufizime. Por nprmjet shembujve dhe ushtrimeve msuesi duhet t kmbngul q nxnsi t prvetsoj kuptimin e shprehjeve shkronjore, kufizave t shprehjeve shkronjore dhe n prcaktimin e koeficeinteve dhe pjess shkronjore te kufizat e shprehjeve shkronjore. Detyr shtpie. Jepen ushtrimet 1, 2 dhe 3, faqe 115. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn me ushtrimet e faqes 56. 4.2 Kufizat e ngjashme Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T prcaktoj kufizat e ngjashme, kur ato jan n nj shprehje shkronjore ose kur jepen disa kufiza. - T kryej sakt mbledhjen dhe zbritjen e kufizave t ngjashme. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit. Sikundr dhe shikohet, puna prgatitore z nj vend t veant. Kshtu duhet

89

konsideruar dhe nga msuesi. Vrtet q punn prgatitore e zhvillojn nxnsit, por mendoj n kt rast puna e msuesit duhet t jet zotruese, pr disa arsye: a) Ka pasur nj ndrprerje t veprimeve me numrat me shenj, qofshin kta t plot, thyesor apo dhjetor, kjo mund t ket sjell dhe harresn e ktyre veprimeve. b) Do t duhen veprimet apo shndrrimet n shprehjet shkronjore dhe gjetja e vlerave numerike t tyre. c) Do t duhet t zgjidhim ekuacione dhe inekuacione t fuqis s par. Kto jan disa nga arsyet q msuesi duhet t marr pjes me udhzimet n kalimet q do t bhen n ushtrimet e puns prgatitore. T rikujtohet mir veprimi i mbledhjes s numrave me shenj t kundrt. T sqaroj mir si jan br kalimet tek ushtrimi: (- 7) ( - 3) = (-7) + ( +3) = - 4 pra si u b minusi plus para (- 3 ) dhe si (- 3) u b (+ 3). Pra t rikujtohet se t zbressh do t thot t mbledhsh numrin e par me t kundrtin e numrit t dyt. T rikujtohet mbledhja e thyesave me emrues t njjt, kurse te mbledhja e thyesave me emrues t ndryshm si veprohet pr gjetjen e emruesit t njjt dhe t faktorit plotsues. Kshtu emruesi i njjt i 7 dhe 5 sht 35, sepse SHVP(7, 5) sht 35. Faktort plotsues i gjejm duke pjestuar 35 me secilin emrues, Kshtu faktori plotsues i 7 sht 5, sepse 35:7 = 5 dhe faktori plotsues i 5 sht 7, sepse 35: 5 = 7. Mbas puns prgatitore msuesi merr katr kufizat q jan dhn n tekst dhe krkon nga nxnsit t gjejn ato kufiza q kan pjesn shkronjore t njejt. Ktu ai jep prkufizimin e kufizave t ngjashme. E vulgarizon pak problemin me shembullin e mollve, q kur duam t gjejm sa kemi gjithsej ne mbledhim sasin dhe fjaln moll nuk e ndryshojm. Ather duke e konsideruar kufiz nj moll dhe dy moll dhe koeficiente nj dhe dy, kurse si pjes shkronjore fjaln moll, vm re se pr t mbledhur dy kufiza t ngjashme ne mbledhim koeficientet dhe lm pjesn shkronjore. Po marrim shembullin 2. T mblidhen kufizat e ngjashme xy dhe 5xy

Zgjidhje.

xy + 5xy = (

+ 5 )xy =

xy =

xy

Kujdes te kalimi i par. Nuk duhet t themi faktorizojm xy sepse e para, jemi te mbledhja e kufizave t ngjashme dhe e dyta, ky shndrrim nuk sht trajtuar. Por duhet t theksojm: meqense koeficientet e kufizave t ngjashme jan dhe 5, mbledhim kto koeficiente,

prandaj kemi shkruar (

+ 5 )xy.

Pastaj mbledhim thyesat. Pra dhe njher: jo faktorizojm, por mbledhim koeficientet e kufizave t ngjashme. Pr ta prforcuar nxnsit zgjidhin n klas ushtrimin 1, faqe 116. U trheqim vmendjen te shnimi; Duhet t mbani mend. Detyr shtpie: Jepen ushtrimet 2 dhe 3, faqe 116. Msuesi i udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 56 te Libri i ushtrimeve.

90

4.3 Njehsimi i vlers numerike t shprehjeve shkronjore Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij se cila quhet vler numerike e shprehjeve shkronjore. - T gjej vlern numerike t nj shprehjeje shkronjore. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Pasi t jet prfunduar puna prgatitore, msuesi jep prkufizimin e vlers numerike t nj shprehjeje shkronjore. Shembujt 1, 2 dhe 3 kan secili veorit e tyre. Kshtu shembulli 1 ka vetm nj shkronj, shembulli 2 ka dy shkronja, por sht shprehje shkronjore me kllapa, kurse 3 ka dy shkronja, por ka m tepr se dy kufiza dhe nuk ka kllapa. Kshtu q secila ka specifikn e saj n zgjidhje. Pr t tria msuesi, mbas zvendsimit t shkronjs ose t shkronjave, duhet t theksoj se nga shprehje shkronjore kthehet n shprehje numerike, kshtu q do t zbatohen ato rregulla pr veprimet si te shprehjet numerike. Po marrim shembullin 1. T gjendet vlera numerike e shprehjes 5x +1 pr x = 1. Mbas zvendsimit kemi 5 . 1 + 1. N fillim kryhet shumzimi, pra 5 . 1 = 5, pra 5 . 1 + 1 = 5 +1 = 6. Shembulli 2. T gjendet vlera e 5(x y) + 2 pr x = 0 dhe y = 2 Pas zvendsimit kemi 5(0 2) +2. Sipas rregullave t veprimeve n shprehjet numerike n fillim do t kryejm veprimin brenda kllaps , pastaj veprimin e shumzimit dhe pastaj at t mbledhjes. Pra 5 . ( - 2) + 2 = -10 + 2 = -8 Pr veprimin brenda kllaps dhe pr veprimin e fundit duhet t theksohet se nga m i madhi kemi zbritur m t voglin dhe kemi vendosur shenjn e m t madhit. KUJDES! N fillim i konsiderojm si numra pa shenj. Kurse te shumzimi i 5 me (- 2) duhet theksuar se prodhimi i dy numrave me shenj t kundrt del numr negativ. Shembulli 3 t gjendet vlera e shprehjes 4xy 3x y + 5 pr x= 2 dhe y = - 1 Mbas zvendsimit kemi 4 . 2 . (- 1) -3 . 2 (-1) + 5. Nxnsve duhet tu theksohet se n ushtrimin e dyt u krye veprimi i mbledhjes n fillim, se kishim kllapa, kurse ktu do t kryejm veprimet e shumzimit: - 8 6 + 1 + 5 te shumzimi i par del 8 si prodhim i dy numrave pozitiv me nj numr negativ. Dy t part jan numra me t njjtn shenj ( -) dhe dy t dytt jan po me t njjtn shenj ( + ), n baz t rregulls mblidhen dhe vendoset shenja e prbashkt. Pr dy t part shenja dhe pr dy t dytt shenja +. Pra 14 + 6. Tani kemi numra me shenj t kundrt, n baz t rregulls numrat do ti konsiderojm pa shenj dhe nga m i madhi do t zbresim m t voglin dhe do t vendosim shenjn e m t madhit. Prfundimisht: 4.2.(- 1) -3 .2 (-1) + 5 = - 8 6 + 1 + 5 = 14 + 6 = - 8

91

N kt mnyr duhet punuar do shembull duke sqaruar do kalim dhe jo vetm t shkruhet ajo q sht n libr. Msuesi u jep nxnsve pr t punuar n klas ushtrimet 5 dhe 6. Duke qen ushtrime me prgjigje nxnsit vihen n gar duke provuar shpejtsin dhe saktsin e zgjidhjes s ushtrimeve. N prfundim msuesi mund t bj dhe vlersime me not. Nuk duhet t pranohet si prgjigje nse nxnsi nuk e ka punuar, por jep nj prgjigje me hamendje. Nse nxnsi pretendon q e ka br me mend, duhet ti krkohet se si e ka zgjidhur. Detyr shtpie. Ushtrimet 1, 2 dhe 4, faqe 117. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 57 te Libri i ushtrimeve. 4.4 Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T zbatoj me rigorozitet njehsimin e vlerave numerike t shprehjeve shkronjore pr vlera t ndryshme t shkronjave. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N tekst sht zgjidhur ushtrimi 2. Msuesi duhet ta punoj duke sqaruar cdo veprim. Dhe konkretisht: T njehsohet vlera e shprehjes 4x + 3y pr x = Zvendsojm te shprehja x dhe y. 4x + 3y = 4 3 (Zbatojm rregulln e shumzimit t nj numri me nj thyes.) dhe y =

(Emruesi i njjt sht 12 dhe faktori plotsues i 3 sht 4 dhe i 4 sht 3.)

=4

+3

( I vendosim n nj thyes me q kan emrues t njjt.)

Sqarimet q jan br nuk duhet t shkruhen, por duhet t theksohen gjat zgjidhjes, se do t ndihmojn nxnsin pr t punuar dhe ushtrime t tjera. Gjat zgjidhjes msuesi duhet t aktivizoj dhe nxnsit. Konkretisht mbas zvendsimit pyetet klasa: Si shumzohet nj numr me nj thyes? Ose: Cili sht emruesi i njjt i 3 dhe 4? Cili sht faktori plotsues i 3, po i 4? Kjo mnyr komunikimi do t zbuloj dhe dobsit e trashguara apo sa dhe si mbahen mend njohurit e fituara. Dhe ushtrimet q do t punohen n klas nga nxnsit t sqarohen t gjitha veprimet q kryhen.

92

N fillim punohet tabela e dyt e ushtrimit t par. Tabela sht e ndrtuar e till q rreshti ku ndodhet plotsohet vetm me pjestimin e vlerave prkatse t dy

rreshtave para tij. Kujdes n rastin kur 2 y sht zero dhe del raporti

se mund t

jepen dhe prgjigje t gabuara. Prfundimet e ktij rreshti n tabel mund t lihen thyesa, por mund t shkruhen edhe si numra dhjetor. Kjo duhet br q nxnsit t mos harrojn pjestimin. Nse veprimi i pjestimit vazhdon me m shum se dy shifra mbas presjes, pjestimi t ndrpritet te shifra e dyt pas presjes. KUJDES! T mos bhen veprimet me makin llogaritse. N klas t punohen dhe ushtrimet 4(c) dhe 5(d). Kurse nxnsit e mir t punojn n drras 6 (b). Detyr shtpie: Ushtrimet 3, 4(a, b), 5(a, c). Nxnsit e mir ushtrimin 6. Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 57 te Libri i ushtrimeve. 4.5 Shndrrimet e shprehjeve Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T kryej shndrrime t thjeshta, jo standarde, por t sillen shprehjet n trajt t rregullt. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore jan marr dy shprehje q vlerat numerike t tyre pr x = 2, x = 0 dhe x = 1 i kan t barabarta. Duke u nisur nga ky shembull msuesi jep prkufizimin e shprehjeve t njvlershme. N baz t ktij prkufizimi pr t thn se shprehjet 2x 5 dhe jan t

njvlershme, duhet vrtetuar se pr do x marrin vlera t njjta. Por kjo sht e pamundur t bhet se bashksit e numrave q njohin nxnsit sht e pafundme. Prandaj duhen gjetur metoda t ndryshme. Pr kt n fillim futet kuptimi i shprehjeve t rregullta si dhe shndrrimet q kalojn shprehjen e dhn n nj shprehje t ngjashme me t. KUJDES! Mos bni prpjekje pr t vrtetuar se shndrrimet q prmenden jan t njvlershme, sepse e kalon nivelin e nxnsve. Ato t jepen pa vrtetim. N tekst jan tri shnime KUJDES! Ashtu dhe si jan cilsuar t vlersohen nga msuesi. Shpesh nxnsit, jo t gjith, kur para kllaps sht ose dhe + thon q nuk ka asgj apo dhe rasti 5(xy) = 5x5y, zbatohet gabimisht vetia e prdasimit pr mbledhjen. Prandaj pr kto tri shnime KUJDES t tregohet vmendje e veant. Mbas trajtimit t tri shnimeve KUJDES msuesi merret me shembujt 1 dhe 2. T dy shembujt kan

93

veorin e tyre. Kshtu tek i pari sht zbatuar vetia e prdasimit. Te i dyti krkohet q shprehja t jet e rregullt. Msuesi duhet t sqaroj: meqense shndrrimet q bhen jan t njvlershme, ather dhe shprehjet q dalin jan t njvlershme. Nxnsit punojn ushtrimin 1. Kurse nj nxns e punon n drras. Ai duhet t argumentoj do shndrrim q bn. Msuesi e ndan klasn n tri grupe. Grupi i par punon ushtrimin 1(b). Grupi i dyt punon 2 (c) dhe grupi i tret punon 3 (a). N fillim nxnsit do t punojn secili individualisht dhe kush i prfundon i pari nga secili grup e zgjidh n drras. Drrasa t ndahet n tri pjes dhe zgjidhjet e secilit grup t qndrojn t pasqyruara aty. Kur t jen prfunduar, msuesi sqaron nxnsit pr do transformim t kryer. N fund msuesi krkon nga nxnsit q t formulojn shndrrimet e njvlershme . Detyr shtpie jepen ushtrimet 1(a,c), 2(a,d), 3(b, c) faqe 120. Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 58 te Libri i ushtrimeve. 4.6 / 4.7 Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T kombinoj drejt shndrrimet e shprehjeve shkronjore me gjetjen e vlerave numerike. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit T dy ort jan ushtrime. Pr orn e par do t punohet deri tek ushtrimi 14, kurse t tjerat orn e dyt. Mendoj q msuesi t zgjidh ushtrimin 2 dhe 12. Ushtrimi 2. 3 + 4(x +1) = 3 + 4x + 4. U zbatua vetia e prdasimit dhe me qen se 4 ka + para nuk ndryshohen shenjat e kufizave brenda kllapave. = 7 + 4x kemi mbledhur numrat me shenj t njjt +. Ushtrimi 12. T sillet n trajt t rregullt shprehja (7p) - ( + p)

(7p)

- ( + p) = 7

p ( + p) zbatuam vetin e shoqrimit

p ( + p) = 0 zbritm dy numra t barabart. Nxnsit punojn t drejtuar nga msuesi ushtrimet 1, 3, 5, 7. Detyr shtpie jepen ushtrimet 4, 6, 8, 9, 10, 11. Udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 59 (deri te ushtrimi 12), te Libri i ushtrimeve. Pr orn e dyt msuesi punon ushtrimet 13 dhe 24. Ushtrimi 13. T shndrrohet shprehja 4y 2 ( 6y 5) 4y 2 ( 6y 5) = 4y 12y + 10 zbatuam vetin e prdasimit dhe ndryshuam shenjat se para kllaps ishte shenja . = - 8y + 10 mblodhm kufizat e ngjashme 4y dhe 12y

94

Ushtrimi 24. T shndrrohet shprehja 6 (2-cd) c (d+5) 6(2-cd) c(d+5) = 12 6cd cd 5c U zbatua vetia e prdasimit. Te kllapa e dyt ndryshohen shenjat, sepse kufiza q shumzon ka shenjn minus para. = 12 + (- 6 1)cd 5c mblodhm kufiza t ngjashme q jan 6cd dhe cd. Kujdes, kur para nj kufize shkronjore nuk sht shnuar numri, por kemi ose + numri sht 1 ose + 1 = 12 +( - 7)cd 5c meqense 1 dhe 6 jan me shenja t njjta mblidhen dhe vendoset shenja e prbashkt. = 12 7cd 5c Nuk ndryshon shenja e 7, sepse para saj sht shenja +. Shprehja sht e rregullt se nuk ka kufiza t ngjashme. N klas do t punohen ushtrimet 15, 17, 19, 21 dhe 23. Detyr shtpie: 14,16, 18, 20 dhe 22. Prsri t krkohet q nxnsit t argumentojn n fletore do kalim q kan br. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 59 (nga numri 13 deri n fund) te Libri i ushtrimeve. 4.8 Test kontrolli Vlersimi i do pyetjeje t testit. 1. Nse formon nj shprehje shkronjore duke prdorur t gjith numrat dhe shkronjat e dhna, merr nj pik. Po t formoj dy, merr t dy pikt. Nse formon dy shprehje, por nuk prdor t gjith numrat dhe t gjitha shkronjat, merr vetm nj pik. 2. Pr do prgjigje t sakt vlersohet me nj pik 3. Pr do prgjigje t sakt vlersohet me nj pik. 4. a vlersohet me nj pik, kur prgjigjja sht e sakt. b do t vlersohet me 3 pik nse zgjidhet sakt. Nse bhet zvendsimi, por nuk kryhet asnj veprim tjetr, vlersohet me nj pik. Nse kryen veprimet, por ka br deri n dy gabime, vlersohet dhe me nj pik tjetr. Nse e zgjidh pa gabime, i merr t tri pikt. 5. Tabela ka tet kuadrate pr t plotsuar, do plotsim i sakt i do kuadrati vlersohet me 0,5 pik. 6. Secili nga ushtrimet pr zgjidhje t sakt vlersohet me 1 pik. 7. Ushtrimi i par, nse zgjidhet sakt, vlersohet me nj pik. Nse bn vetm nj gabim, vlersohet me 0,5 pik. Ushtrimi i dyt, nse zgjidhet sakt, vlersohet me tri pik. Nse zbaton vetm vetin e prdasimit pa gabime, vlersohet me nj pik . Nse kryen veprimet me kufizat e ngjashme dhe bn nj gabim, vlersimit i shtohet dhe nj pik tjetr, pra merr dy pik. Prsri po theksoj se vlersimi duhet tu prmbahet atyre q tham m lart, si dhe zbatimit me korrektsi t tabels s konvertimit t pikve n nota.

95

4.9 Ekuacionet Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dalloj ekuacionet, identitetet dhe barazimet numerike. - T dij se cila vler e ndryshores (shkronjs) quhet zgjidhje, do t thot t zgjidhsh nj ekuacion. - T dalloj cili quhet ekuacion i fuqis s par. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Qllimi i puns prgatitore sht t arrij n prkufizimin e ekuacionit, identitetit dhe barazimit numerik. Pr kt ngrihet n drras nj nxns dhe gjen vlerat numerike t shprehjeve shkronjore A(x) = 4x + 2 dhe B(x) = 5x +1 pr x = 2 dhe pr x = 1. Do t konstatoj se vlerat numerike pr x = 1 i kan t barabarta, kurse pr x = 2 i kan t ndryshme. Nxnsi i dyt gjen vlerat numerike t shprehjeve shkronjore C(x) = 4x + 1 dhe D(x) = pr x= 0 dhe x = 1. Do t konstatoj se vlerat numerike pr t dy x-et, i kan t barabarta. Pr kto shprehje numerike si do q t jet vlera e x-it, vlerat numerike do t dalin t barabarta. Nxnsi i tret kontrollon vlerat numerike t shprehjeve numerike 5 + 3 1 me + 6 4 dhe 4 +3 2 me 7 5 -3. Do t konstatoj se dy t parat i kan vlerat e barabarta, kurse dy t dytat t ndryshme. Nga kta shembuj msuesi arrin n emrtimet e tyre: i pari quhet ekuacion, i dyti identitet dhe i treti barazim numerik. N kt moment msuesi jep prkufizimet e tyre. Msuesi duhet t theksoj se pr t provuar se kemi ekuacion ose barazim numerik sht e thjesht, por pr t vrtetuar se nj barazim shkronjor sht identitet sht e vshtir, sepse shndrrimet q duhen br, mund t paraqesin vshtirsi. Nuk mjafton gjetja e 3, 4 apo m shum vlera t ndryshores (shkronjs) q barazimi t jet i vrtet, por n baz t prkufizimit duhet t jet i vrtet pr do vler t ndryshores. Nuk duhet t kalohet n ushtrime me krkes: vrteto se ky barazim sht identitet, sepse kalon nivelin e nxnsve t klass s gjasht. Nse msuesi ka nxns shum t mir, mund t jap me dshir ushtrime me kt krkes, por duke dhn dhe udhzime pr shndrrimet q duhen br. Tri prkufizimet q do t jap msuesi pr zgjidhjen e ekuacionit, far do t thot t zgjidhsh nj ekuacion dhe cili quhet ekuacion i fuqis s par, kan nj rndsi t veant, sepse ekuacionet do t ndeshen n t gjitha vitet e shkolls.

96

Msuesi duhet t tregohet shum kmbnguls q t prvetsohen jo thjesht si prkufizime, por t konsiderohen si koncepte themelore. Tek ekuacioni theksohet se a duhet t jet e ndryshme nga zero. Nuk duhet t bhen prpjekje se far ndodh nse a sht zero, sepse pastaj kalojm n diskutimin e ekuacionit. Pr plotsimin e mtejshm t tyre shrbejn dhe tre shembujt q duhet t punoj msuesi. Rndsi duhet ti kushtohet dhe shnimit KUJDES! Para se t kalohet n ushtrimet 1 dhe 2, faqe 123, duhet t bhet prforcimi teorik i msimit duke u prsritur nga nxnsit: cili quhet ekuacion, cili barazim numerik dhe cili identitet. Po kshtu far quajm zgjidhje t nj ekuacioni, far do t thot t zgjidhsh nj ekuacion dhe far quajm ekuacion t fuqis s par. Tani nxnsit zgjidhin ushtrimet q tham m lart. Nse ka koh msuesi zhvillon me klasn n form konkursi ushtrimet 5 dhe 6, faqe 123. Detyr shtpie. Ushtrimet 3 dhe 4, faqe 123. Msuesi jep udhzim dhe pr t zgjidhur ushtrimet e faqes 60 te Libri i ushtrimeve. 4.10 Zgjidhja e ekuacionit ax + b = 0 Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij se cilat jan shndrrime t njvlershme te ekuacionet. - T zgjidh ekuacionin e fuqis s par n trajt standarde. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Qllimi i puns prgatitore sht q nxnsi t provoj se cila sht zgjidhje e ekuacionit. Por ne duhet ta gjejm kt zgjidhje. Pra, ne duhet ta gjejm vlern e x, e cila pas zvendsimit e kthen at n nj barazim numerik t vrtet. Por nj ekuacion mund t mos jet n trajtn ax + b = 0 dhe mund t jet i fuqis s par. Prandaj duhen br disa shndrrime pr ta sjell n kt trajt. Cilat jan kto shndrrime njvlershmrie? Msuesi i trajton me shum kujdes katr shndrrimet q jepen n tekst. Gjithashtu jepet dhe mnyra e zgjidhjes s ekuacionit ax + b = 0. Nga shndrrimi i njvlershm i shtimit t t dy anve t ekuacionit me t njjtin numr, del shndrrimi i njvlershm i kalimit t nj termi nga nj an e ekuacionit n tjetrin, me shenj t ndryshuar. Kjo i jep mundsi nxnsit q ta zgjidh m shpejt ekuacionin. Por ktu ka rndsi q nxnsi t ket prvetsuar shnimin KUJDES n faqen 123. Mbas tyre msuesi zgjidh shembullin1 dhe 2. Gjat zgjidhjes duhen argumentuar shndrrimet, si n tekst. Ashtu si shprehet dhe n tekst prova do t bhet deri sa t prvetsohet zgjidhja e ekuacionit. Por nxnsve tu thuhet se prova duhet br nga nxnsi dhe n rastet q nuk krkohet, pr tu bindur pr saktsin e zgjidhjes. Ushtrimi 1 ka dy ekuacione q jan t ngjashme me shembujt 1 dhe 2. Pr kto ekuacione msuesi duhet t aktivizoj nxnsit.

97

Shembulli 3 ndryshon nga dy t part, sepse ax sht kufiz e dyt dhe me shenjn minus. Mbasi sht zgjidhur shembulli 3, nxnsit punojn ekuacionet e ushtrimit 2. Kjo tem t punohet me shum kujdes, sepse varet shum ecuria e mtejshme pr ekuacionet si nj nga konceptet m t rndsishme t matematiks. N fund msuesi krkon nga nxnsit t japin nj ekuacion t fuqis s par dhe t prcaktohen a dhe b. Cilat jan veprimet e njvlershme q ekuacionin ta sjellim n trajt ax + b = 0 dhe pr ta zgjidhur kt ekuacion? Detyr shtpie. Ushtrimi 1(a, b). Me dshir ushtrimi 5, faqe 125. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 61 te Libri i ushtrimeve. 4.11 Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij t shkruaj ekuacione t fuqis s par, kur jepet a dhe b drejtprdrejt, por dhe kur ato nuk jepen n mnyr t drejtprdrejt. - T zgjidh ekuacionin e fuqis s par, kur ai sht n trajtn ax + b = 0, por a dhe b nuk jan numra t plot. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Konkursit - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Msuesi zgjidh ushtrimin 1(c, h). Ja si do t veprohet. 1(c) - 12x + 8 = 0 Kalojm + 8 n ann e djatht t ekuacionit me shenj t ndryshuar, pra - 12x = - 8 + 0 = - 8 Pjestojm t dy ant e ekuacionit me koeficientin pran x, pra 12 Thjeshtojm thyesat e formuara. x = tek ekuacioni: -12 .

Prova. Zvendsojm x =

+8=0

- 4.2+8=0 -8+8=0 0=0 Pra vlera e x e ktheu ekuacionin n nj barazim numerik t vrtet. Pra x = zgjidhje e ekuacionit. 1(h) 0,13 0, 22x = 0 kalojm n ann e djatht t ekuacionit 0,13 me shenj t ndryshuar - 0, 22x = - 0,13. Pjestojm t dy ant e ekuacionit me 0,22, koeficientin pran x. sht

98

Me qen se thyesa pran x ka emrues dhe numrues t barabart, ka vler nj, kurse thyesa n ann e djatht sht pozitive si raport i dy numrave negativ. x= Por kjo thyes nuk do t lihet n kt trajt. Nxnsit din t pjestojn nj numr dhjetor me nj numr t plot (n klasn e gjasht). Pra kt pjestim nuk e kryejn dot. Ather do ti referohemi formimit t thyesave t barabarta me ann e rregulls s shumzimit. Prandaj do t shumzojm emruesin dhe numruesin me 100.

x=

Sipas rregulls t shumzimit t nj numri me 10 ose nj fuqi, t 10

kemi x =

Bhet prova. 0,13 0, 22 .

duke thjeshtuar 22 kemi

0=0 Pra x i gjetur e kthen ekuacionin n nj barazim numerik t vrtet, kjo tregon se x= sht zgjidhje e ekuacionit.

Kshtu duhet t krkohet dhe pr nxnsit q do t punojn n drras ushtrimet 1(e, f). Ushtrimi tre t punohet n fletoren e klass nga do nxns. Msuesi ti vr n gar nxnsit kush e zgjidh shpejt dhe sakt. N klas t punohet dhe 4(b, c). Detyr shtpie ushtrimet 1(a,b,d,g), 2 4(a, d) dhe 6, faqe 125. Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 62 te Libri i ushtrimeve.

99

4.12 / 4.13 Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Jan dy or ushtrimesh. Pr orn e par t punohet I dhe II. Msuesi duhet t punoj shembullin 3x 4 = 5. Duhet t punohet ashtu si sht n tekst, por duhet t bhet argumentimi i do shndrrimi. Konkretisht: 3x 4 = 5 kalojm 4 nga ana e djatht me shenj t ndryshuar 3x = 5 + 4 mbledhim n ann e djatht numrat me shenj t njjt + 3x = 9 pjestojm t dy ant me koeficentin pran x q sht 3 thjeshtojm x = 3 Meqense shndrrimet jan t njvlershme, themi se x = 3 sht zgjidhja e ekuacionit. Meqense disa ushtrime te II kan disa veori, sht mir q msuesi t zgjidh dhe nga II ushtrimin 6. 2x 1 = x 5 + 3x Kufizat me ndryshore i kalojm nga e majta me shenj t ndryshuar, kurse numrat i kalojm nga e djathta po me shenj t ndryshuar. 2x x 3x = -5 + 1 Mbledhim n t dy ant kufizat e ngjashme duke pasur parasysh se n kufizat e ngjashme mblidhen koeficientet. (2 -1 3) x = - 4 Mbledhim numrat brenda kllapave t rrumbullakta. - 2x = - 4 Pjestojm t dy ant me 2 q sht koeficienti para x. Thjeshtojm thyesat. x=2 Meqense shndrrimet jan t njvlershme, x = 2 sht zgjidhje e ekuacionit. Nse msuesi e shikon t arsyeshme mund t bj dhe provn. Pastaj n drras nxnsit punojn I (1, 3, 5) dhe II (2, 4); kam mendimin q nxnsit t bjn argumentimin e do shndrrimi q bhet pr zgjidhjen e ekuacionit. Detyr shtpie: I (2, 4, 6) dhe II (1, 3, 5) Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 62 (1) te Libri i ushtrimeve. Pr orn e dyt vrtet mbeten m shum ushtrime, por para se t arrihet n zgjidhjen e ekuacionit n t dy ant, kemi shndrrime t shprehjeve t cilat jan zhvilluar m par. Shembulli q sht zgjidhur n fund duhet t punohet nga msuesi. Prsri duhet br argumentimi i do shndrrimi. Mos mendohet se sht e teprt, sepse nxnsin nuk e msojm q t jet mekanik, por t prdor logjikn n ushtrime, sepse do t ndeshet dhe me ushtrime jo standarde.

100

Shembulli ka t veant nga ushtrimet I dhe II, sepse ka kllapa. 4(x 2) = - (x 2) Zbatojm vetin e prdasimit, n ann e djatht para kllaps sht -1. 4x 8 = - x + 2 Kalojm n ann e majt kufizat me ndryshore dhe n t djatht kufizat pa ndryshore, gjithmon me shenj t ndryshuar. Mbledhim kufizat e ngjashme. Tani mund t kalohet drejt n mbledhje. 4x + x = 8 + 2 Pjestojm me 5 q sht koeficienti para x. 5x = 10 Thjeshtojm thyesat. x=2 Meqense shndrrimet jan t njvlershme, x = 2 sht zgjidhje e ekuacionit. Msuesi t punoj dhe ushtrimin 18. Shumzojm t dy ant e ekuacionit me 6 q sht emruesi i njjt.

Thjeshtojm n ann e majt. Heqim kllapn duke kryer vetin e prdasimit. 3x 2 (x 1) = - 6 Kujdes shumzojm me 2. Mbledhim kufizat e ngjashme dhe kalojm +2 n ann e djatht me shenj t ndryshuar. 3x 2x + 2 = - 6 Mbledhim numrat n ann e djatht. x = - 6 2 x=-8 Meqense shndrrimet jan t njvlershme, x = - 8 sht zgjidhje e ekuacionit. Pr t gjitha shndrrimet msuesi duhet t krkoj dhe mendimin e nxnsve. Msuesi duhet t punoj me nxnsit nga ushtrimi III (1, 7, 11, 15 dhe 17). Pr do ekuacion gjat zgjidhjes t argumentohet do shndrrim, si n shembujt q u zgjidhn. Detyr shtpie: Ushtrimet III (2, 6, 12, 14 dhe 16) faqe 126 Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 62 ( 2 ) t Librit t ushtrimeve. 4.14. Problema Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T zgjidh problemat me ann e ekuacionit t fuqis s par. Problema n trajt standard dhe jo standarde. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Msuesi para se t filloj me zgjidhjen e problemave, tu vr n dukje ato q jan dhn n fillim t tems. Si gjithnj shembulli duhet zgjidhur nga msuesi. Nxnsit vetm duhet t dgjojn dhe t jen t gatshm tu prgjigjen pyetjeve q mund tu drejtohen nga msuesi.

101

Problema lexohet m tepr se dy her nga msuesi, sepse kt duhet t bjn dhe nxnsit kur t zgjidhin detyrat. Procedura e zgjidhjes sht ajo q jepet n tekst. Pr pikn a msuesi mund ti drejtohet klass: far nuk dim? Msuesi duhet t pres prgjigjen: Nuk dim numrin e faqeve q kishte lexuar nxnsi para sezonit. Ather, kt numr faqesh e shnojm me x. Pr pikn b klass i drejtohet me pyetjen: Dim sa ka lexuar ditn e par? Prgjigjja duhet t jet jo. Por far dim? - vazhdon msuesi. Ktu mund t merren prgjigje t ndryshme q dhe msuesi mund t mos i ket parashikuar. Por mund t marr dhe prgjigjen: ka lexuar e atyre q ka lexuar para sezonit.

Pra sa? - pyet msuesi. Nga nxnsit e mir mund t marr prgjigjen

x.

Pr t rikujtuar gjetjen e pjess, kur sht dhn e tra, mund t shtoj: far kemi shprehur n kt mnyr? Nse nxnsit nuk prgjigjen, msuesi thekson: Kemi gjetur pjesn, kur sht dhn e tra. Vetm kujdes se e tra sht prsri e panjohur. Kshtu do t vazhdoj dhe pr c dhe d. Pr t shtruar ekuacionin msuesi vazhdon: 1. Para sezonit ka lexuar x ( dhe e shnon posht d). 2. Ditn e par ka lexuar t vr shenjn e veprimit). 3. Ditn e dyt ka lexuar se do t vr shenjn e veprimit). 4. I kan mbetur dhe 35 faqe (e vendos n t djatht t x, duke ln pak vend se x (e vendos n t djatht t x, duke ln pakvend x ( e shnon n t djatht t x duke ln pak vend se do

do t vr shenjn e veprimit). 5. T gjitha kto far japin? Prgjigjja duhet t jet numrin e faqeve t librit q sht 500. 6. T gjitha kto me far shenje veprimi duhet ti lidhim dhe me sa do ta barazojm? Nse problema sht kuptuar mir, nxnsit do t prgjigjen sakt dhe do t ken formuar ekuacionin: x+ x+ x + 35 = 500

Pra, pr gjetjen e x kemi ndrtuar nj ekuacion t fuqis s par me nj ndryshore. Le ta zgjidhim at. x+ x+ x + 35 = 500 Te kufiza e tret e shums thjeshtojm me 3 dhe 2.

102

x+

x+

x + 35 = 500 Emruesi i njjt sht 10 dhe duke gjetur faktorin plotsues

pr do emrues kemi: s thyesave me emrues t njjt.

. Zbatojm rregulln e mbledhjes

Shumzojm me emruesin e njjt t dy ant e

ekuacionit

10. Thjeshtojm me 10.

10x + 3x + 2x + 350 = 5000 Mbledhim kufizat e ngjashme dhe kalojm +350 n ann e djatht me shenj t ndryshuar. 15x = 5000 350 15x = 4650 Pjestojm t dy ant me 15. Kryejm thjeshtimet. x = 310 Meqense veprimet jan t njvlershme dhe x doli numr natyror, themi se numri i faqeve t lexuara para sezonit sht 310. Kshtu duhet ta zgjidhin problemn n fletore dhe nxnsit. Kurse n drras argumentimet duhet t shprehen me fjal, jo t shkruhen. Nxnsit n klas do t zgjidhin problemn 2, 3 dhe 6. Detyr shtpie: 1, 4, 5. Me dshir 7 dhe 8. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn problemat e faqes 63 n Librin e ushtrimeve. 4.15 Test kontrolli Vlersimi i do ushtrimi 1. Zgjidhja e sakt vlersohet me nj pik. 2. Prgjigjja e sakt e do ekuacioni vlersohet me nj pik 3. Nse zvendson dhe kryen veprimet, por nuk jep prgjigjen se cila sht zgjidhje, vlersohet me nj pik. Po dha prgjigje t sakt, merr dy pik. 4. Zgjidhja e sakt e do ekuacioni vlersohet me nj pik. 5. Nse n ekuacionin e par bn nj gabim mbas zbatimit t vetis s prdasimit, vlersimi sht me nj pik. Nse zgjidhet pa gabim, vlersimi sht me dy pik. Pr ekuacionin e dyt, nse bhet nj gabim mbasi ka zhdukur emruesin dhe ka zbatuar vetin e prdasimit, vlersohet me nj pik, nse e zgjidh pa gabim vlersohet me dy pik. 6. Nse nxnsi bn vetm planin e zgjidhjes dhe prcakton drejt t panjohurn, vlersimi sht me nj pik. Nse shpreh me ndihmn e t panjohurs librat q dhuroi klasa VIb, merr dhe nj pik tjetr. Nse shpreh me ndihmn e t panjohurs librat q dhuroi klasa VIc, merr dhe nj pik

103

tjetr. Nse formon sakt ekuacionin q jep numrin e librave t dhuruara nga t tri klasat, merr dhe nj pik tjetr. Nse ekuacioni zgjidhet me gabime, i shtohet nj pik. Nse zgjidhet sakt ekuacioni nxnsit i shtohen jo nj, por dy pik. Por mund t ndodh q nxnsi t mos bj planin e zgjidhjes, por kalon menjher n ekuacion dhe e zgjidh sakt, merr 3 pik. Nse ekuacionin e zgjidh me gabime, merr 1 pik. Shnim. T kihen parasysh ato q jan theksuar dhe n testet e tjera pr vlersimin. 4.16. Inekuacionet Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij far sht inekuacioni. T ndrtoj inekuacione kur jepen a dhe b. - T dij cila quhet zgjidhje. - do t thot t zgjidhsh nj inekuacion. - Cilat jan shndrrimet e njvlershme n nj inekuacion. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Me inekuacionet nxnsit jan njohur dhe m par, por puna prgatitore do tu kujtoj cili quhet dhe si shnohen inekuacionet, prcaktimi i kahut dhe i ans s djatht dhe t majt. Mbas rikujtimit shkurt ktyre njohurive, jepet prkufizimi i inekuacionit t fuqis s par. N tekst nuk sht shnuar, por n prcaktimin e a dhe t b msuesi duhet t theksoj se duhet t merren me gjith shenj. Rndsi e veant tu kushtohet dhe prkufizimeve pr zgjidhjen e inekuacioneve t njvlershme. Te veprimet e njvlershmris msuesi duhet t prqendrohet m shum n pikn d: shumzimi (pjestimi) i t dy anve me nj numr negativ. Shembulli 1 ka t bj me prcaktimin e a dhe b n inekuacionet. M shum kujdes duhet treguar n prcaktimin e a dhe b, kur kan shenj minus. N shembullin 2 shkruhet inekuacioni, kur jepet a dhe b. Msuesi duhet t theksoj q mund t shkruhen dhe t tjer, si: 3x + 7 > 0, - 3x + 7< 0 etj. Shembulli 3, zbatimi i piks a pr njvlershmrin e inekuacioneve. Kurse shembulli 4, zbatimi i piks d t njvlershmris. Pra, t katr shembujt kan si qllim zbatimin dhe fiksimin e pikave a, b, c dhe d t njvlershmris. Nxnsit punojn ushtrimin 1. Gjithashtu n klas duhet punuar dhe ushtrimi 2, faqe 130. Ktu do t krkohet t shkruhen disa inekuacione pr do rast. Pr prforcim t krkohen ato q jepen n: Duhet t mbani mend. Detyr shtpie jepen ushtrimet 1, 3 dhe 4. Nxnsve t mir u jepen ushtrimet 5 dhe 6, faqe 130. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 64 te Libri i ushtrimeve.

104

4.17 Zgjidhja e inekuacionit t fuqis s par Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T zgjidh inekuacionet e fuqis s par n situata standarde. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore do t mjaftohemi vetm pr t shkruar trajtn e rregullt t inekuacionit t fuqis s par. N tekst sht shkruar nj prej tyre ax + b > 0. Prandaj msuesi t krkoj dhe rastet e tjera. Kto jan: 1. ax + b < 0; 2.ax + b 0 dhe 3. ax + b 0

Prsri msuesi mund t ndrhyj se 1 mund t sillet n trajtn ax + b > 0 nse t dy ant i shumzojm me 1 dhe 3 mund t sillet n trajt 2 duke shumzuar prsri me 1. Rndsi ka q nxnsit t kuptojn nga ana teorike zgjidhjen e inekuacionit. Kjo n tekst jepet me dy rastet e zgjidhjes s tij.

Kjo vjen si rezultat i shenjs q ka koeficienti a. Gjat zgjidhjes s inekuacionit msuesi prsri, si dhe n rastet e tjera, duhet t tregoj se veprimet q kryhen jan t njvlershme. Shnimi nuk duhet anashkaluar. Shembulli 1 sht n rastin kur a sht pozitive, duhet t punohet dhe t argumentohet si n tekst. sht br dhe nj sondazh, i cili paraqet interes. Por nxnsve duhet tu theksohet se sondazhi nuk sht i detyruar dhe nuk na tregon se mund ta kemi zgjidhur sakt. Nxnsit punojn ushtrimin 1. Pastaj msuesi punon shembullin 2 i cili ndryshon nga 1, sepse koeficienti pran x me t cilin do t pjestojm sht negativ. Momenti kur do t pjestojm ka rndsi dhe msuesi duhet t kmbngul se duhet ndryshuar kahu i inekuacionit. Nga prvoja del se n kto raste nxnsit gabojn, prandaj sht aftsia e msuesit pr ti br t ndrgjegjshm nxnsit se shumzimi ose pjestimi i t dy anve t nj inekuacioni me nj numr negativ ndryshon kahun. Prsri nxnsit punojn ushtrimin 2. Ajo q tham dhe m lart jepet dhe duhet t mbahet mend. Kjo duhet t prsritet disa her. Detyr shtpie. 1, 2 dhe 3, faqe 131. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 65 te Libri i ushtrimeve.

105

4.18 / 4.19 Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T zgjidh inekuacione t fuqis s par n trajt jo standarde. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Orn e par t zhvillohen ushtrimet 1 deri te ushtrimi 6. Msuesi duhet t punoj shembullin e zgjidhur n tekst. Por para se ta zgjidh duhet t pyes nxnsit nse ky inekuacion sht n trajt t rregullt. Pr t gjitha kalimet q bhen, msuesi duhet t pyes nxnsit. Ja si mund t veprohet pr t punuar shembullin: Msuesi i drejtohet klass: Cili sht shndrrimi q duhet t kryejm? Priten tri prgjigje t sakta: 1. Shumzojm me emruesin e njjt q sht numri 2. 2. Kthejm n emrues t njjt q sht numri 2. 3. Kalojm 5 nga ana e majt me shenj t ndryshuar. Do t trajtojm mnyrn e dyt se e para sht trajtuar n libr. Numri 2 sht emruesi i njjt. Meqense 5 ka si emrues 1, faktor plotsues ka 2. Prandaj kemi: ose Prsri msuesi i drejtohet klass:

far shndrrimi do t kryejm? Priten dy prgjigje t sakta: 1. Shumzojm t dy ant me emrues t njjt. 2. Kalojm nga ana e majt me shenj t ndryshuar.

Do t vazhdojm me t parn. Prsri msuesi i drejtohet klass: far do t bjm? Ka dy prgjigje: 1. Kryejm thjeshtimet. 2. Shumzojm numruesit e t dy thyesave me numrin 2. Si veprime t dy prgjigjet jan t sakta. Por msuesi duhet t sqaroj nxnsit se shumzimi me emrues e njjt u krye pr t zhdukur emruesin dhe kjo realizohet duke kryer thjeshtimin. Prandaj do t vazhdojm me t parn.

106

3x + 1 < 10

Po tani si do t veprojm?

Prsri ka dy prgjigje. 1. Kalojm + 1 nga ana e djatht me shenj t kundrt. 2. Kalojm + 10 nga ana e majt me shenj t kundrt. Si veprime t dy prgjigjet prsri jan t sakta. Por pr shpejtsi zgjidhjeje do t zbatohet veprimi i par. Nse do t krkohej t prcaktohej a dhe b te inekuacioni do t zbatonim t dytin. Pra vazhdojm me veprimin e par. 3x > 10 - 1 3x > 9 Po tani si do t veprojm? Prgjigjja do t jet e vetme. Pjestojm t dy ant e inekuacionit me 3. Msuesi e miraton, por krkon dhe prgjigjen e nj pyetje tjetr shum t rndsishme. Do t ndryshojm kahun? Prgjigjja q do t pranohet sht jo. Pse? Prgjigjja. Sepse 3 sht numr pozitiv.

Prfundimisht x > 3. Meqense t gjitha shndrrimet jan t njvlershme, zgjidhja e inekuacionit jan t gjitha x > 3. Pr t kontrolluar nse nxnsit jan n gjendje t japin numra m t mdhenj se 3 krkon nga nxnsit: trego disa zgjidhje. N t shumtn e rasteve nxnsit kan pr t dhn vetm numra natyror. Prandaj msuesi u drejtohet: Po 3,01; 22,5 jan zgjidhje t inekuacionit?

Nse thuhet jo, msuesi duhet t sqaroj se dhe kta numra shrbejn si zgjidhje, sepse jan numra m t mdhenj se 3. Kur nxnsit t ken plotsuar bashksin e numrave, n prgjigje do t shpreheshim: do numr real x > 3 sht zgjidhje e inekuacionit. Por tani nuk mund t shprehemi kshtu. Duket sikur nuk do t dal ora e msimit. Jo, sepse msuesi vetm do t drejtoj pyetje dhe nuk ka pr ti shkruar prgjigjet. Pastaj pr t kontrolluar prvetsimin e zgjidhjes s inekuacioneve ngrihen me radh nxnsit pr ushtrimet 2 dhe 4, faqe 132. Pr detyr shtpie jepen ushtrimet 1, 5 dhe 6, faqe 132. Msuesi udhzon nxnsit pr t zgjidhur ushtrimet e faqes 66 (1) t Librit t ushtrimeve. Pr orn e dyt msuesi para se t punoj shembullin e zgjidhur, krkon nga nxnsit q t rikujtojn shndrrimet e njvlershm. Mendoj q dhe ky shembull t punohet si shembulli i ors s msimit 4.18. Nxnsit t punojn ushtrimet 1 dhe 2, faqe 132 Pr detyr shtpie jepen ushtrimet 3 dhe 4. Pr nxnsit me nivel nn mesatar t jepet dhe ushtrimi 3, po n kt faqe. Msuesi udhzon nxnsit q t zgjidhin ushtrimet e faqes 66 (2) t Librit t ushtrimeve.

107

4.20 Test kontrolli Vlersimi i ushtrimeve me pik. 1. do prgjigje e sakt vlersohet me nj pik. 2. Prgjigjja e sakt vlersohet me nj pik. 3. do prgjigje e sakt vlersohet me nj pik. 4. do prgjigje e sakt vlersohet me 0,5 pik. 5. Pr a dhe b mos krko argumentimin e shndrrimeve, po u zgjidhn sakt vlersohet secili me pik. Pr c, nse zgjidhet sakt pa argumentuar shndrrimet, vlersimi nj pik, po t bhet dhe argumentimi vlersimi sht me dy pik. Pr d nse zgjidhja nuk sht e sakt si rezultat i dy gabimeve vlersimi sht me nj pik, nse zgjidhen sakt pa argumentuar shndrrimet, vlersimi me dy pik dhe nse zgjidhet sakt duke br dhe argumentimet, vlersimi sht me tri pik. Nse zgjidhen sakt q t katr inekuacionet pa argumentuar shndrrimet, vlersimi sht me katr pik. Shnim. Msuesi duhet t sqaroj nxnsit pr ushtrimin 5 se cili inekuacion duhet me argumentimin e shndrrimeve dhe cili jo. T kihen parasysh ato q jan dhn dhe n testet e para pr saktsin e vlersimit t testit.

4.21 Kuptimi i bashksis. Relacioni dhe funksioni Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T ndrtoj relacione t ndryshme kur jepet bashksia e fillimit dhe e mbarimit. - T prcaktoj se cili relacion sht funksion, kur jepet me diagramin e Venit. - T prkufizoj funksionin jo rigorozisht. - T tregoj nse sht funksion kur relacioni jepet me ifte t radhitur. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Konceptet e bashksis, relacionit dhe funksionit jan shum t rndsishme, por dhe t vshtira. Prandaj t bhet kujdes gjat trajtimit t ksaj teme. Nuk duhet t kalohet m tepr se sa sht dhn n tekst. Puna prgatitore bhet pr t nxjerr kuptimin e bashksis. Kujdes! Bashksia nuk prkufizohet. Shnimi i dhn ka shum rndsi dhe t mos anashkalohet. Mund t prdoret shprehja, numrat n kllapa vazhdojn n pafundsi, por me shum kujdes n asnj mnyr t mos prdoret fjala INFINIT. Nuk konceptohet dot nga nxnsi, sepse infiniti sht nj simbol matematik dhe jo nj numr. Pra, KUJDES! Kalohet te diagrami i Venit q sht mnyra e dyt e dhnies s bashksis. Ktu futen dhe . dhe kuptimet e simboleve Futet prsri nj kuptim shum i rndsishm, ai i iftit t radhitur (a, b), ku a quhet fytyr dhe b shmbllim.

108

Kur a dhe b jan numra, fytyra emrtohet abshis dhe shmbllimi ordinat. Edhe relacioni n klasn e gjasht nuk duhet prkufizuar, sepse duhet dhn prodhimi kartezian i dy bashksive. Prandaj do t jepet me shembuj si sht dhn n tekst. Kalohet n dhnien e relacionit me diagramet e Venit duke lidhur me shigjeta elementet e bashksis A me ato t bashksis B. Kshtu n figurat 1 , 2 dhe 3 jan dhn tri relacione. Msuesi duhet t krkoj dallimet e ktyre relacioneve jo nga elementet q kan bashksit A dhe B, por nga mnyra e daljes s shigjetave nga A, t drejtuara pr te B. sht pak e vshtir pr t dal atje ku i intereson msuesit. Por, nse n fillim nuk marrim at q duam, msuesi i drejtohet klass: a) N cilin relacion ka elemente t bashksis A q nuk jan lidhur me elemente t bashksis B? Me siguri do t thuhet te figura 2. b) N cilin relacion nga elemente t bashksis A dalin dy shigjeta n drejtim t elementeve t bashksis B? Prsri prgjigjja do t jet e sakt: N figurn 1. Po n relacionin q jepet n figurn 3, far vini re? Mendoj se do ket nxns q do t thon se do elementei A sht i lidhur me nj element t B. Por mund t merrni dhe nj prgjigje tjetr q nuk na intereson, se n B ka elemente n t cilat nuk sht drejtuar shigjeta (elementi 5). Nse jepet ky prfundim, msuesi do t theksoj se nuk na intereson se far ndodh me elementet e B. Mbas ksaj msuesi jep prfundimin se relacionet e dhna me ndihmn e diagrameve t Venit, si n figurn 3 do ti quajm funksione. Nuk duhet t tentohet t jepet prkufizimi rigoroz i funksionit, por nxnsit t jen n gjendje t formojn nj funksion me ifte t radhitur, por dhe me diagramet e Venit, dhe t dallojn nse nj relacion i dhn sht funksion. Kt mundsi ia jep shnimi i vendosur n kuadrat t kuq. Ky sht dhe qllimi i shembujve 1, 2 dhe 3, t cilt duhet t punohen nga msuesi. Mbasi msuesi bindet q nxnsit jo vetm mund t dallojn se nj relacion sht funksion, por dhe t ndrtojn nj funksion, kur jepet bashksia e fillimit dhe mbarimit, v n pun nxnsit pr t punuar ushtrimet 1 dhe 2. Shembujt dhe ushtrimet i l dhe si detyr shtpie. Detyra mund t jap dhe nga Libri i ushtrimeve n faqen 67. N fund bn prforcimin duke iu drejtuar klass: 1. Jepni disa bashksi numerike dhe jo numerike. 2. Paraqitni nj bashksi me diagramet e Venit. duke treguar me simbol q nj element bn pjes n bashksi dhe nj tjetr q nuk bn pjes n at bashksi. 3. Shkruaj dy bashksi numerike A dhe B ku e para t kt tre numra dhe e dyta pes numra. Formoni nj funksion me bashksi fillimi A dhe mbarimi B, me ifte t radhitur dhe me diagramet e Venit.

109

4.22 Ushtrime Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T prcaktoj me saktsi nse relacionet q jepen jan apo jo funksione. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Mbasi kontrollon dhe njher ato q u theksuan n fund t msimit 4.21, por shkurt, kalohet n zgjidhjen e ushtrimeve 1, 2 dhe 3. Me ushtrimin 2, n t cilin krkohet prgjigja e sakt, msuesi duhet q t krkoj nga do nxns shpejtsin dhe saktsin e zgjidhjes. Pr ushtrimet 2 dhe 3 pavarsisht se krkohet prgjigjja e sakt, me q sht fillimi i funksionit, t bhet dhe argumentimi i prgjigjes. Msuesi t punoj ushtrimin 5, i cili do t ndihmoj nxnsit t zgjidhin ushtrimin 6. Detyr shtpie: Ushtrimet 4 dhe 6. Msuesi udhzon nxnsit q t punojn ushtrimet e faqes 67, te Libri i ushtrimeve.

4.23 Mnyrat e dhnies s funksionit Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij mnyrat e dhnies s funksionit dhe t kaloj nga nj mnyr n tjetrn. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore do tu krkohet nxnsve si sht dhn funksioni. Prgjigjja do t jet: me ifte t radhitur (ose me tabel) dhe me diagramet e Venit. Msuesi thekson se ekziston dhe nj mnyr tjetr q lidh elementet e bashksis s fillimit me bashksin e mbarimit. Kjo lidhje jepet me formul. Ka disa trajta pr t treguar se y sht funksion i x. Do t mjaftohet vetm me at q sht n tekst. Mos kalohet dhe n formulimin e prkufizimit rigoroz t funksionit. Po kshtu, vetm sa t shprehet se ekziston dhe mnyra grafike e dhnies s funksionit. Kjo do t trajtohet n klasat e tjera. Grafiku do t prmendet dy-tri or m von. Por do t mjaftohet me funksionin prpjestimor. Kur funksioni jepet me formul, me dhnien e vlerave t x, do t prcaktohen vlerat e y. Msuesi zhvillon shembujt 1 dhe 2. Me t drejt nxnsi mund t thot se keni dhn vetm bashksin e fillimit dhe nuk kemi bashksin e mbarimi.

110

Me shum kujdes duhet sqaruar se bashksia e mbarimit nuk jepet gjithmon, kur funksioni jepet me formul. Ne e dim se funksioni sht gjithmon i prcaktuar kur jepet bashksia e fillimit, mbarimit dhe formula e lidhjes s x me y. Por kemi theksuar se me marrveshje nse nuk jepet bashksia e mbarimit, ajo sht bashksia e numrave real. Por me nxnsin e klass s gjasht nuk do t merremi me kto hollsira. Pra, mos kaloni deri n kto sqarime. Mjafton q nxnsi t dij t gjej vlerat e funksionit, kur jepen ato t x. Pastaj punon me nxnsit ushtrimin. N fund prforcon msimin duke krkuar nga nxnsit se cilat jan mnyrat e dhnies s nj funksioni. Si prcaktohet nse nj relacion sht funksion, kur ai jepet me diagramin e Venit, me ifte t radhitur. Jo kur jepet grafiku. Detyr shtpie: plotsimi i dy tabelave tek ushtrimet. Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar dhe ushtrimet e faqes 68 te Libri i ushtrimeve. 4.24. Test kontrolli Vlersimi i ushtrimeve me pik. 1. Prgjigjja e sakt vlersohet me nj pik. 2. Prgjigjja e sakt vlersohet me nj pik. 3. Nse jepet prgjigja e sakt pa argumentim vlersimi sht vetm nj pik. 4. Nse caktohen sakt vetm fytyrat ose vetm shmbllimet vlersimi sht nj pik. 5. Nse pr do x gjen sakt y vlersimi sht 0,5 pik. Po ti gjej sakt t gjashta vlerat e y, vlersohet me gjasht pik. 6. Nse nga shtat vlerat pr t gjetur, gjen sakt gjasht i merr t tri pikt, kurse pr do nj prgjigje t sakt merr 0,5 pik. Kujdes, ato q jan thn dhe n testet e tjera.

4.25 Raporti Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij se far sht raporti. Kur formojm raport? Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore sa sht shprehur krahasimi i pjess me t trn. Pr kt msuesi nis nga klasa. U thot nxnsve krahasoni numrin e vajzave me numrin e nxnsve t klass apo numrin e djemve me numrin e nxnsve t klass. Pra theksohet nga msuesi, kemi krahasuar pjesn me t trn. Po si do t krahasojm pjest e s trs?

111

Pr kt msuesi zhvillon shembullin 1. N pikn a dhe b t shembullit krahasohen pjest me t trn, q sht e njohur. Ktu veanti ka se duhet gjetur e tra kur jepen pjest, e cila gjendet me veprimin e mbledhjes. Kurse n pik c dhe d krahasohen pjest ndrmjet tyre. Meqense ne kemi krahasuar dy pjes t s trs do t themi se i kemi vn n raport. Pra, raporti djem vajza sht . N tekst nuk sht br thjeshtimi, por po t bhet thjeshtimi

kemi

. Tani ky raport duhet kuptuar se n klas 2 pjes jan djem dhe 3 pjes jan vajza.

Shembulli 2 ndryshon nga i pari se jepet raporti djem-vajza dhe krkohet numri i vajzave dhe i djemve, kur dihet numri i prgjithshm. Pak a shum e anasjella e shembullit 1. Puna e msuesit pr kt shembull sht q t sqaroj pse klasa ka 8 pjes. Ky sqarim t realizohet kshtu: Meqense raporti vajza-djem sht dhe klasa ka

vetm djem dhe vajza tregon se 3 pjes jan vajza dhe 5 pjes jan djem. Pra klasa sht ndar n tet pjes. Tani i referohemi thyesave. Me qen se 3 pjes jan vajza do t thot se e klass jan vajza, kurse jan djem .

Pra problemi kthehet n gjetjen e pjesve kur jepet e tra. Pastaj zgjidhja vazhdon si n tekst. Shnim. Nse themi q raporti djem-vajza n nj klas sht n raportin nuk do t

thot se klasa ka 4 djem dhe 7 vajza, sepse, duke u nisur nga thjeshtimi i thyesave, ka shum thyesa q jan t barabarta me .

Kjo duhet sqaruar mir, sepse ndodh shpesh ky keqkuptim. Msuesi ngre n drras nxnsit pr t punuar ushtrimin1. Kujdes tek a dhe b, n fillim duhet gjetur thyesa q shpreh pjesn n lidhje me t trn dhe pastaj prqindjet. Kurse c dhe d ka t bj me raportet. N klas mund t punohet dhe ushtrimi 1, faqe 139. Detyr shtpie jepen ushtrimet 2, 3 dhe 4. Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 68, te Libri i ushtrimeve.

112

4.26 Prpjestimi Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij far sht prpjestimi. (Sa madhsi na duhen pr t formuar nj prpjestim?) - T dij vetin e prpjestimeve. - T dij se far sht prpjestimi i drejt. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Nxnsit njihen me raportet dhe prpjestimet, prandaj duhen rikujtuar, po kshtu duhen rikujtuar dhe kufizat e brendshme dhe t jashtme. Duke theksuar se vetia e prpjestimit sht ad = bc (ose e shprehur me fjal: N

nj prpjestim prodhimi i kufizave t jashtme sht i barabart me prodhimin e kufizave t brendshme.) krkohet nga nxnsit q prpjestimin ta shkruajn dhe n trajta t tjera.

Nxnsit zgjidhin ushtrimin 1. Shembulli 1 ka t bj me gjetjen e nj prej kufizave t prpjestimit. Kjo realizohet duke pasur parasysh vetin themelore t prpjestimeve. Nuk duhet anashkaluar kuptimi i madhsive q jan n prpjestim t drejt. Msuesi mund t jap madhsi q jan n prpjestim t drejt. Prsri msuesi punon shembullin 1 pas prkufizimit t madhsive q jan n prpjestim t drejt. Mendoj q msuesi t zgjidh dhe 4(a). Nse n nj prpjestim jepen kufizat e brendshme ose t jashtme, si te , pr plotsimin e kufizave t tjera t prpjestimit

veprohet kshtu: gjejm nj shumfish fardo t ktyre kufizave, n rastin ton nj shumfish sht 12. Ky shumfish vendoset n nj nga vendet q duhet plotsuar te prpjestimi, p.sh. . Pr t gjetur kufizn tjetr ka dy mnyra: ose duke zbatuar

vetin e prpjestimeve ose formimi i thyesave t barabarta sipas rregullit t shumzimit ose pjestimit. Trajtimi sipas rregullit t pjestimit: 12 pjestuar me 4del 3, prandaj dhe 4 duhet pjestuar po me 4 q t formohet nj thyes e barabart me .

Kshtu q kufiza e katrt e prpjestimit del 1. Prfundimisht kemi: Por 12 mund ta vendosim dhe te numruesi i thyess s ans s djatht, pastaj veprojm si m sipr. Kujdes! Nj nxns mund t mos marr 12, por 24. Nse veprimet bhen si

113

pr 12, rezultati sht i sakt. N rastet kur jepet nj kufiz e brendshme dhe nj e jashtme gjejm nj pjestues t prbashkt dhe vendoset n nj nga vendet q duhet plotsuar. Pastaj veprohet si pr rastin e par. Nxnsit t zgjidhin ushtrimet 1 dhe 3(a). Detyr shtpie jepen ushtrimet 3(b,c, d), 5 dhe 7. Nxnsve t mir u jepen ushtrimet 8 dhe 9. Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 69 te Libri i ushtrimeve. 4.27 Funksioni prpjestimor. Koeficienti prpjestimor Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dalloj funksionin prpjestimor. - T ndrtoj nj funksion prpjestimor. - T gjej koeficientin prpjestimor, kur jepet funksioni prpjestimor me formul. - T gjej koeficientin prpjestimor, kur funksioni prpjestimor jepet me grafik. - T ndrtoj grafikun e nj funksioni prpjestimor. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit N pun prgatitore nxnsit duhet t plotsojn tabeln. Pr funksionin y = 4x nxnsit vn re se raporti i vlers s y me x prkats sht i pandryshueshm 4. Kto funksione q gzojn kt veti do t quhen funksione prpjestimore. Nuk do ta prkufizojm n kt trajt por: funksionet prpjestimore kan trajtn y = ax, ku a 0, ku x merr vlera t ndryshme. Ktu futet dhe kuptimi i koeficientit prpjestimor. Shembulli 1 q zgjidhet nga msuesi, jepet q nxnsi t prcaktoj koeficientin prpjestimor. Kurse ushtrimi 1 q duhet t zgjidhet nga nxnsit ka si qllim t shkruhet funksioni prpjestimor, kur jepet koeficienti prpjestimor. Momenti pas ushtrimit 1 ka rndsi, por ka dhe vshtirsi pr tu kuptuar, se shum kalime jan t vshtira. Duke u nisur nga fakti se funksioni mund t jepet dhe me ifte numrash t radhitur, t cilat abshisn e kan t ndryshme, dhe do ift paraqet n planin koordinativ nj pik, ather bashksin e ktyre pikave do ta quajm grafik t funksionit. Kshtu grafiku i nj funksioni prpjestimor sht nj drejtz q kalon nga origjina e koordinatave. Kto duhet t merren t gatshme. Mos u prpiqni t sqarohet, sepse nuk do t kuptohet. Nse nxnsit pyesin pse ndodh kshtu, msuesi t theksoj se kjo do t sqarohet m von. Pra, nxnsit t din se grafiku i nj funksioni prpjestimor sht nj drejtz q kalon nga origjina e koordinatave. Por sa pika na duhen pr t ndrtuar nj drejtz? pyetet klasa. Prgjigjja do t jet: dy. Po nj pik ku kalon grafiku i funksionit prpjestimor cila sht? Nse nxnsit e kan pasur vmendjen do t prgjigjen se sht origjina e koordinatave. Ather sa pika t tjera na duhen? Pra dhe nj. Kto q tham msuesi mund ti pyes dhe kur zgjidh shembullin 2. Shembulli 3 sht i anasjell me shembullin 2. Pra, jepet grafiku, t shkruhet funksioni. T trajtohet si n libr.

114

Msuesi sht mir q me nj nxns t plotsoj tabeln b t ushtrimit 4. Pr t prcaktuar a shohim n tabel ku sht dhn x dhe y n rastin ton x = - 3 dhe y = 3. Koeficienti prpjestimor a = ather a = = -1.

Kshtu q funksioni prpjestimor ka trajtn y = - x. Pr t plotsuar tabeln zvendsojm te funksioni prpjestimor i gjetur x dhe gjejm y. Pr t prforcuar msimin drejtojm kto pyetje: 1. Cila sht trajta e funksionit prpjestimor? 2. Cili quhet koeficient prpjestimor? 3.far paraqet grafikisht funksioni prpjestimor? Detyr shtpie jepen ushtrimet 2, 3, 4(a) dhe 5. Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 70, te Libri i ushtrimeve.

4.28. Test kontrolli Vlersimi i pyetjeve 1. Nse gjen raportin, merr nj pik, nse e kthen kt raport n prqindje, merr dhe nj pik tjetr. 2. Nse gjen vetm sasin e sheqerit, merr nj pik, po t gjej dhe t qumshtit, merr dhe nj pik tjetr. 3. Gjetja sakt e x vlersohet me nj pik. 4. Nse shkruan raportin, merr nj pik, po t gjej dhe lekt q do t marr me 250 $, merr dhe nj pik tjetr. 5. Secila prgjigje e sakt vlersohet me nj pik. 6. Prgjigjja e sakt vlersohet me nj pik. 7. Nse tek a ndrton tabeln, por jo grafikun, merr nj pik, nse ndrton dhe grafikun, i merr t dyja pikt. Po kshtu dhe pr b. 8. Nse gjen koeficientin prpjestimor, merr dy pik, nse shkruan dhe funksionin, i merr t katr pikt. 9. Nse gjen koeficientin prpjestimor, merr nj pik. do plotsim i sakt i do vlere t y vlersohet me 0,5 pik. Kini parasysh ato q jan theksuar n testet e m parshme pr vlersimet e sakta. 5.1 Mbledhja, organizimi dhe prpunimi i t dhnave; probabiliteti. Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij se me se merret statistika, t prcaktoj popullimin e nj problemi q shqyrtojm. - T sistemoj t dhnat dhe t ndrtoj tabelat me t dhnat. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Tabeln e shembullit 1 Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

115

Zhvillimi i msimit N punn prgatitore nxnsve u drejtohen disa pyetje, disa prej t cilave nxnsi mund tu prgjigjet menjher; kurse disave ose mund t mos u prgjigjet fare ose do t kryej disa veprime pr t dhn prgjigje. Kshtu: pr notat q ka marr n matematik mund t jap prgjigje menjher, po kshtu dhe pr notat e marra n gjuhn shqipe, kurse pr lndn ku ka cilsin m t lart duhet t bj disa veprime. Kjo na detyron q t marrim njohuri pr nj lnd tjetr q quhet statistik. Me se merret statistika jepet n libr. Nxnsit duhet t fiksojn se far sht popullimi, individi dhe tipari. Nuk duhet t kalohet n hollsi t teprta si tipar diskret apo i vazhdueshm. T thuhet vetm tipar statistikor. Msuesi punon shembullin 1. Tabela sht e plotsuar, msuesi vetm t tregoj se si sht plotsuar. Nxnsit do t punojn ushtrimin 1. Msuesi duhet t shpjegoj dhe mnyrn e plotsimit t tabelave tek ushtrimet. 1. N kolonn e par shnohen numri i ditve q mund t ken muajt, kurse n kolonn e dyt numri i muajve q i korrespondojn numrit t ditve t shnuara n kolonn e par 2. Te kolona e par shnohen numrat e pjestarve t familjeve, kurse n kolonn e dyt numri i familjeve q kan pjestar sa tregohen n kolonn e par. 3. Te tabela 1 n kolonn e par shnohet numri i nxnsve, kurse n kolonn e dyt numri i klasave q kan numrin e treguar n kolonn e par. Kshtu veprohet dhe pr tabeln 2 dhe 3 vetm se numri I nxnsve sht zvendsuar me vajza dhe djem. Kujdes, pr plotsimin e t gjitha tabelave. Numrat q shnohen n kolonn e par t do tabele do t filloj nga m i vogli deri te m i madhi. Kurse n kolonn e dyt numrat mund t mos e ken kt renditje, por do t jen t przier. Detyr shtpie. Jepen ushtrimet 1. 2 dhe 3. Msuesi udhzon nxnsit pr t punuar ushtrimet e faqes 71 te Libri i ushtrimeve. 5.2 Mesatarja, mesorja dhe moda. Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij se cila quhet mesatare dhe t dij ta gjej at. - T dij se cila quhet mesore dhe t dij ta gjej at. - T dij se cila quhet mod dhe t dij ta gjej at. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit. N punn prgatitore nxjerrja e numrave sht br dhe msuesi krkon plotsimin e tabels. E mira do t ishte q ky eksperiment t kryhet n klas. Kjo mund t realizohet kshtu: sht prgatitur nj kuti ku jan futur numrat nga 0 deri te 9. Aty thuhet futim dorn 22 her, nxjerrim numrin dhe e shnojm n nj letr dhe numrin e kthejm prsri n kuti.

116

Ju mund t mos e futni dorn 22 her pr t nxjerr numra, mund ta kryeni kt veprim m pak ose m shum, sipas dshirs dhe kohs q keni n dispozicion. Rndsi ka q mbasi t nxirret numri, t kthehet n kuti dhe t shnohet n nj flet, ashtu si jan shnuar n libr. T bhet kujdes q numri t mos shihet para se t nxirret nga kutia. Ktu futen tri koncepte shum t rndsishme, mesatarja, mesorja dhe moda. Kujdes mesatarja ndryshon nga mesorja. Pr mesoren ka dy momente: kur numri i efektivit sht ift dhe n rastin e dyt sht tek. Te shembulli i zgjidhur sht sqaruar gjithka. Nj ushtrim sht, por duhet t punohet me shum kujdes. Tabela q sht n punn prgatitore, pasi t jet plotsuar nuk duhet t prishet, se e krkon ushtrimi 1 q duhet ta zgjidhin nxnsit. N klas mund t punohet dhe ushtrimi 1, faqe 146. Para se t jepen detyrat e shtpis duhet t krkohet nga nxnsit se si gjendet mesatarja, mesorja dhe far quhet mod. Detyra shtpie. Jepen ushtrimet 2, 3 dhe 4. Pr nxnsit e mir jepet ushtrimi 5. Nxnsit udhzohen pr t punuar ushtrimet e faqes 71 te libri i ushtrimeve. 5.3 Diagramet Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij se statistika prdor disa mnyra pr t paraqitur t dhnat, pr t br nj studim t sakt t atyre q jepen., - T dij t ndrtoj diagramin shtyll dhe diagramin rrethor. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin - Tabelat me t dhnat e shembullit 1 dhe 2 Metodat q do t prdoren: - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Nuk ka pun prgatitore. Msuesi ka dy shembuj pr t punuar. N secilin prdor dy diagrame, nj q emrtohet diagram shtyll dhe tjetri rrethor. sht mir q diagramet t ndrtohen n klas, jo t prgatiten q n shtpi. Tabelat t jen t gatshme. N shembullin e dyt tabela sht n libr, kshtu ta ket t prgatitur dhe msuesi. Pr shembullin e par, tabela do t paraqitet kshtu: Partit A B C D E F Partit e tjera % e votave 20 20 5 35 5 10 5

117

Pr diagramin shtyll duhen sqaruar dy momente. 1. N tekst thuhet se n boshtin e xeve caktohen pika, ku do pik prcakton nj parti. Por vihet re se sht ndrtuar nj drejtkndsh dhe jo nj drejtz paralele me boshtin e y-ve. Pika sht mesi i bazs s ktij drejtkndshi, lartsia e tij prcaktohet nga %. 2. Kur kemi folur pr sistemin koordinativ kemi thn se ndarjet jan t barabarta, si n boshtin xx dhe yy. N rastin e diagrameve nuk ka rndsi. Po t shikohet n boshtin yy nj ndarje prfaqson 5%. Pra, ktu ndarja bhet n varsi t t dhnave. N diagramin rrethor, meqense t dhnat do t prfaqsohen me knde qendrore, prcaktohet se sa grad do t jet kndi qendror q prfaqson 1%. Pra, jepet e tra, t gjendet pjesa. 1% shkruhet si thyes . Pra ne duhet t gjejm

e 3600. Pr kt kemi

= 3,6o. Me kt veprim sqaruam rreshtin e par t

piks b. Pr t prcaktuar kndet qendrore pr do parti kemi pasur parasysh prpjestimin e drejt pr dy madhsi. Pra, sa her rritet prqindja, aq her rritet dhe kndi. Nse n shembullin e par e kemi gati %, n shembullin e dyt do t gjejm se sa % z do not dhe pastaj si n shembullin e par prcaktojm kndet qendrore. Pr detyr shtpie jepen ushtrimet e faqes 72 te Libri i ushtrimeve. 5.4. Probabiliteti Objektivat. N fund t ors s msimit nxnsi: - T dij far sht probabiliteti. - T dij t gjej probabilitetin e nj ngjarjeje. Mjetet dhe baza materiale: - Libri i nxnsit - Libri me ushtrime pr nxnsin Metodat q do t prdoren: - Problemore - Diskutimit - Pun individuale

Zhvillimi i msimit Puna prgatitore duhet t bhet pr t nxjerr kuptimin e hapsirs s rezultateve. Shembulli 1 do tu krijoj mundsi nxnsve pr t kuptuar se far sht ngjarja. (Gabimisht kuptimi i ngjarjes sht futur te ushtrimi 1) Ushtrimi 1 duhet t punohet nga nxnsit. Mbasi t jet punuar ushtrimi 1, dy pyetje jan si fillim pr probabilitetin. N kto dy pyetje mund t duhet dhe ndrhyrja e msuesit. Tek e para nse nxnsi nuk jep prgjigje t sakt, msuesi mund t drejtoj pyetjen: far numra mund t tregoj zari? Mendoj se do t ket nxns q t prgjigjen sakt 1, 2, 3, 4, 5 dhe 6. Vazhdon m tej. Sa numra ift mund t jen? Prsri prgjigjja do t

118

jet e sakt. Tre. Tani drejton pyetjen e fillimit: Sa sht mundsia pr t rn numr ift? Prgjigja e sakt .

Nse nuk do t jepet kjo prgjigje, e kthejm problemn n kuptimin e thyesave. Msuesi ndrton n drras nj drejtkndsh dhe e ndan n gjasht pjes t barabarta dhe n do ndarje vendos numrat 1, 2, 3, 4, 5 dhe 6. Tani klass i drejtohet se far pjese t s trs zn numrat ift. Nse mbahet mend kuptimi i thyesave, prgjigjja do t jet ajo q pritet, pra Po kshtu veprohet dhe pr numrat tek. Nse mbahet mend kuptimi i thyesave prgjigja do t jet ajo q pritet, pra . Po .

kshtu dhe pr numrat tek. Dhe ajo q jepet te dyshi on n at q: prgjigje ktyre pyetjeve u jep probabiliteti. Msuesi jep prkufizimin e probabilitetit. Shembujt 1 dhe 2 japin mnyrn e gjetjes s probabilitetit. Kurse nprmjet shembujve 3 dhe 4 del qart se ka dhe ngjarje q e kan probabilitetin 0. Kjo quhet ngjarje e pamundur. Ngjarje q e kan probabilitetin 1 quhen ngjarje t sigurta. Nuk duhet t kalohet n hollsira t panevojshme. Pra nxnsit t gjejn probabilitetin e ngjarjeve t thjeshta. Detyra shtpie: Ushtrimet e faqes 72 te Libri i ushtrimeve.

119

P R M B A J T J A
1.1 Numrat thyesor. ............................................................................................... 8 1.2 Ushtrime ......................................................................................................... 10 1.3 Thyesat e barabarta ......................................................................................... 10 1.4 Kriteret q nj numr t plotpjestohet me 2, 3, 4, 5 ...................................... 12 1.5 Pjestuesi m i madh i prbashkt .................................................................. 13 1.6 Shumfishi m i vogl i prbashkt ................................................................ 14 1.7 Kthimi i thyesave n emrues t njjt. .......................................................... 15 1.8 Krahasimi i thyesave ....................................................................................... 16 1.9 Ushtrime. ........................................................................................................ 17 1.10 Test kontrolli nr 1 .......................................................................................... 20 1.11 Mbledhja dhe zbritja e thyesave.................................................................... 21 1.12. Ushtrime ...................................................................................................... 22 1.13. Shumzimi dhe pjestimi i thyesave. ........................................................... 23 1.14 - 1.15 - 1.16 Ushtrime ................................................................................... 24 1.17. Gjetja e pjess kur jepet e tra dhe gjetja e s trs kur jepet pjesa. ............ 26 1.18 Ushtrime. ...................................................................................................... 27 1.19 Thyesat e ndnnjsishme, trsishme dhe mbinjsishme. ........................... 28 1.20 Ushtrime ....................................................................................................... 29 1.21. Test kontrolli nr. 2 ........................................................................................ 30 1.22 Numrat dhjetor ............................................................................................ 31 1.23 Numrat dhjetor (vazhdim) ........................................................................... 32 1.24 Krahasimi i numrave dhjetor ....................................................................... 32 1.25 Mbledhja dhe zbritja e numrave dhjetor ..................................................... 33 1.26 Shumzimi dhe pjestimi i numrave dhjetor me nj numr natyror ........... 34 1.27. Ushtrime ...................................................................................................... 35 1.28 Ushtrime pr numrat dhjetor ....................................................................... 36 1.29 Test kontrolli nr. 3 ......................................................................................... 37 1.30 Prqindja ....................................................................................................... 37 1.31 Ushtrime. ...................................................................................................... 38
120

P R M B A J T J A
1.32 Problema me prqindje ................................................................................. 39 1.33 Numrat me shenj dhe krahasimi i tyre ........................................................ 40 1.34 Veprime me numrat me shenj ...................................................................... 41 1.35 Ushtrime ....................................................................................................... 42 1.36. Shprehjet numerike ...................................................................................... 43 1.37. Ushtrime ...................................................................................................... 44 1.38. Test kontrolli nr 4 ......................................................................................... 45 2.1 Matja e gjatsis ............................................................................................. 46 2.2 Veprimet me njsit e gjatsis. ...................................................................... 46 2.3 Perimetri i disa figurave .................................................................................. 48 2.4 Leximi i hartave .............................................................................................. 49 2.5. Ushtrime ........................................................................................................ 49 2.6 Siprfaqja dhe syprina .................................................................................... 50 2.7. Veprimet me njsit e matjes s siprfaqeve.................................................. 51 2.8 Syprina e trekndshit dhe paralelogramit ...................................................... 52 2.9 Problema .........................................................................................................53 2.10 Test kontrolli nr.5. ......................................................................................... 54 2.11 Vllimi i trupave ........................................................................................... 55 2.12 Veprimet me njsit e vllimit ...................................................................... 56 2.13.Ushtrime ....................................................................................................... 57 2.14 Masa dhe njsit ........................................................................................... 58 2.15 Ushtrime ....................................................................................................... 59 2.16. Koha dhe njsit matse .............................................................................. 61 2.17 Ushtrime ....................................................................................................... 61 2.18 Njsit matse t kndeve ............................................................................. 62 2.19. Test kontrolli nr.6 ......................................................................................... 63 2.20. Raportori ...................................................................................................... 64 3.1 Kuptime themelore. Gjysmdrejtza, segmenti, vija e thyer. ......................... 66 3.2 / 3.3 Kndi dhe llojet e kndeve ..................................................................... 66
121

P R M B A J T J A
3.4 Gjendja e dy drejtza ndrmjet tyre. Largsia e nj pike nga nj drejtz ....... 68 3.5 Largsia ndrmjet drejtzave paralele dhe ndrtimi i tyre ............................. 69 3.6 / 3.7 Trekndshi ............................................................................................. 70 3.8 Problema ......................................................................................................... 72 3.9 Ndrtimi i trekndshit ................................................................................... 73 3.10 ushtrime .........................................................................................................74 3.11 Test kontrolli nr. 7 ......................................................................................... 74 3.12 Katrkndshi dhe shumkndshi i rregullt ................................................ 75 3.13 Drejtkndshi, rombi, katrori, trapezi. .......................................................... 76 3.14. Problema ...................................................................................................... 77 3.15. Rrethi dhe elementet e tij ............................................................................. 78 3.16. Test kontrolli nr 8 ......................................................................................... 79 3.17 Trupat gjeometrik ........................................................................................ 79 3.18 Koordinatat e piks n planin koordinativ .................................................... 80 3.19 Zmadhimi dhe zvoglimi i figurave n planin koordinativ ........................... 81 3.20 Simetria e nj figure n lidhje me nj drejtz. .............................................. 82 3.21 Test kontrolli nr. 9 ......................................................................................... 83 3.22 Orientimi ....................................................................................................... 84 4.1 Shprehje shkronjore ........................................................................................ 85 4.2 Kufizat e ngjashme ......................................................................................... 85 4.3 Njehsimi i vlers numerike t shprehjeve shkronjore ..................................... 87 4.4 Ushtrime ......................................................................................................... 88 4.5 Shndrrimet e shprehjeve................................................................................ 89 4.6 / 4.7 Ushtrime ................................................................................................. 90 4.8 Test kontrolli nr.10 .......................................................................................... 91 4.9 Ekuacionet ...................................................................................................... 92 4.10 Zgjidhja e ekuacionit ax + b = 0 .................................................................. 93 4.11 Ushtrime........................................................................................................ 94 4.12 / 4.13 Ushtrime ............................................................................................. 96
122

P R M B A J T J A
4.14. Problema ...................................................................................................... 97 4.15 Test kontrolli nr.11 ........................................................................................ 99 4.16. Inekuacionet ............................................................................................... 100 4.17 Zgjidhja e inekuacionit t fuqis s par .................................................... 101 4.18 / 4.19 Ushtrime ........................................................................................... 102 4.20 Test kontrolli nr.12 ...................................................................................... 104 4.21 Kuptimi i bashksis. Relacioni dhe funksioni ........................................... 104 4.22 Ushtrime ..................................................................................................... 106 4.23 Mnyrat e dhnies s funksionit ................................................................. 106 4.24. Test kontrolli nr. 13 .................................................................................... 107 4.25 Raporti ........................................................................................................ 107 4.26 Prpjestimi ................................................................................................ 109 4.27 Funksioni prpjestimor. Koeficienti prpjestimor ................................... 110 4.28. Test kontrolli nr.14 ..................................................................................... 111 5.1 Mbledhja, organizimi dhe prpunimi i t dhnave; probabiliteti. ................. 111 5.2 Mesatarja, mesorja dhe moda. ...................................................................... 112 5.3 Diagramet ..................................................................................................... 113 5.4 Probabiliteti....................................................................................................114

123