iftelia dhe buzuku Nga: Enriko Ceko iftelia sht nj nga instrumentet muzikore me t cilat identifikohet me madhshti trashgimia

dhe sotmja e kulturs tradicionale shqiptare. Ajo sht nj nga instrumentet e lashta muzikore n bot prej t cilit kan rrjedhur disa nga instrumentet e tjera muzikore me tela. Vet emri ifteli, q spjegohet si fjal nprmjet gjuhs shqipe, tregon se kemi t bjm me nj instrument me dy korda. Por emri ifteli filloi t prdoret vetm kur teknologjia bri t mundur prodhimin e kordave metalike, sepse emri i tjetr i vjetr i ktij instrumenti muzikor sht duter dhe / ose dutar, q prsri spjegohet vetm nprmjet shqipes s vjetr q do t thot dy t tjerura, pra dy fije. Prdoret fjala e tjerur sepse n lashtsi kordat e instrumenteve muzikore bheshin me qimet e tjerura (thurura) t kafshve. N rajonin e Ballkanit prve iftelis jan t njohura edhe instrumente t tjera muzikore me tela, ndr t cilt prmendim buzukun, me t cilin identifikohet n ditt tona kultura tradicionale greke. N fakt, t tr studiuesit e instrumenteve muzikore me tela e kan pranuar se vegla muzikore e buzukut sht nj modifikim i von i tamburjas. Por, tamburjaja, sht pranuar botrisht n aspektin akademik se, si vegl muzikore me tre tela sht nj modifikim i hershm i dutarit (iftelis), duke i shtuar asaj nj tel, ndrsa buzuku, q dihet se edhe pse sht krijuar shum shekuj pas tamburjas, n fillimet e tij si instrument muzikor ka qen me tre tela por q ishin t vendosur ift midis tyre n po ato oktava si tamburjaja e hershme dhe kjo pr t krijuar nj tamburja me z m t fort dhe jo me synimin pr t krijuar nj instrument tjetr. N t vrtet buzuku, si e njohim ne sot me tet tela (katr ifte kordash), sht krijuar si variant vetm midis viteve 1958 1960 dhe kjo sepse muziks greke t atyre viteve i duhej nj baz tradicionale pr t vazhduar m tej me muzikn e prpunuar, pranuar ky fakt pa asnj ngurrim edhe nga vet akademikt grek. Edhe tamburjaja, nga e cila e ka origjinn buzuku, sht nj instrument muzikor q ashtu si iftelin e kan krijuar t part tan. Tamburja do t thot ta mbajn burrat ose ta mburrja dhe n t vrtet n lashtsi tamburaja ka qen vegl muzikore e meshkujve, kryesisht e lufttarve, q e prdornin tamburjan pr t knduar e mburrur trimrin e treguar n luft dhe pr t kujtuar e mburrur t rnt. Kjo sht aq e vrtet sa n pothuajse t tra dekoracionet e lashta, skulpturat e pikturat e vjetra anemban Ballkanit, kryesisht n ato t Shekujve 9 3 p.e.s., meshkujt lufttar paraqiten me tamburja n dor, n dallim nga femra ballkanase q n deokracionet, skulpturat dhe pikturat e vjetra t po ksaj periudhe paraqitet me nj vegl tjetr muzikore q quhet pandora, q femrat e mbanin n nj kuti t zbukuruar me dekoracione, pasi mesa duket ka qen nj ndr dhuratat q kryefamiljari i bnte vajzs s tij apo nj dhurat q jepej n rastet e ceremonive t bashkimit martesor. Fjala pandor do t thot e pan n dor, pra e nxjerr nga kutia, dhe, mesa duket ka t bj me femrat q e mbanin kt instrument n dor dhe luanin n t, pr tu dukur n publik sa m interesante dhe trheqse. Nj tjetr spjegim mund t jet edhe pa at n dor, pra, nuk e kishte n dor instrumentin, q ndoshta ishte si rregull apo zakon i shoqris s asaj kohe q t mbahej me vehte nga femrat gjat ceremonive t ndryshme, kur dilnin n publik, ose kur n shtpi kishte vizitor. Tamburjaja lshonte z t fort dhe ishte m e rnd se sa pandora, q kishte z t mbl dhe t but, gj q tregon fare qart pr dallimin q i bnin dhe pr rolin q i kishin prcaktuar femrs n shoqrin e asaj kohe, meshkujt e parardhsve tan, q ishin ata q prodhonin vegla muzikore, sepse n at koh, ashtu si edhe sot, punimi i drurit pr t br vegla muzikore ishte pun e vshtir q krkonte forcn e krahut. Vegla muzikore me shum tela, q sot e njohim me emrtimin harpa n emrtimin arkaik quhet qafi-harp dhe lidhet me fjalt shqipe qaf dhe hark, sepse n variantin origjinal kjo vegl muzikore varej n qaf dhe se harpa e par n t vrtet ka qen harku i gjuetarve, t cilt m von e kuptuan se me harkun e gjuetis mund t krijoheshin edhe tinguj, hark q gjat ecjes gjithashtu mbahet n qaf. Harpa njihet edhe me emrin lyra (lira), q vjen nga ylli q sot prcaktohet nga astronomt perndimor me emrin Vega, yll q para rreth 14000 vitesh ka qen Poli i Veriut por q me ndryshimet hapsinore t mijvjearve t kaluar nuk tregon m veriun. T part tan, e kan njohur kt yll sepse e kan par me sy t lir pasi ai sht nj ndr pes yjet m t ndritshme n qiell, q duket mjaft qart n mot t kthjellt prpara se t bjer nata dhe hert n mngjes, yll q bnte orientimin n koh dhe hapsir t njerzve n tok pr nj koh shum t gjat deri n zbulimin e busulls. Paraardhsit tan e kan quajtur kt yll me dy emra, neservaki dhe lyra. Neservaki do t thot nesr vajti ki ose nesr do bhet ikja. Kjo e dhn sht e shnuar n librat e vjetra perse dhe arabe, ku ylli emrtohej alneservaki dhe prcaktohej si ylli q u printe karvaneve t udhtarve. Mitologjikisht, popujt e lasht t Ballkanit e paraqisnin kt yll me pamjen e nj shqiponje q duke mbajtur vegln muzikore t lirs n kmbt e saj shikon posht n tok nga njerzit, sepse kur meneadat e vran Orfeun, atij i ra lira nga dora n lum dhe Zeusi drgoi nj shqiponj pr t marr lirn, pr ta ngritur at n qiell, pikrisht n yllin Vega, n mnyr q paraardhsit tan prsri t shikonin lirn dhe dritn e yllit t orientimit. Lira njihet edhe si vegla muzikore e Davidit dhe e Mbretit Artur, dy nga njerzit q, sipas legjendave, kan patur edhe aftsi shum t mira orientuese n natyr. Nga romakt kjo vegl muzikore njihet si timpani, nga perst si zuraja dhe nga arabt si sanja, fjal q spjegohen me shqipen e vjetr ti mba ne, z-un-ra-ja dhe shaja (sht

shenja). Pra, shenja se do ndodhte dika, ndryshimi i vendit t yjeve rreth toks dhe rnia e yllit si dhe ngritja e lirs n qiell nga ana e Zeusit, emri i perndis m t rndsishme ballkanase, q prsri mund t spjegohet me shqipen e vjetr e ke zrin si un, pra t kam br ty si shmblltyrn time, q fare leht lidhet me t tra besimet fetare pikrisht me momentin kur Zoti krijoi Adamin dhe m pas i dhuroi atij Evn. Adamin e bri sipas shmblltyrs s tij dhe me z, sepse e para ishte fjala, n krahasim me gjallesat e tjera q nuk kishin artikulim por vetm thirrma. Fjala sht e prbr nga fi l at, pra, i sht ln filli i vazhdimsis s jets n tok dikujt, ndrsa kur Zoti i nxorri nga trupi Adamit brinjn me t ciln bri Evn e pyeti a tdhamb (?) dhe / ose a tdhemb (?), q prej nga vjen edhe emri i njeriut t par n tok, emri Adamit apo Ademit. Emri Eva vjen nga e v u(un) at (fjal baz t shqipes s vjetr, pra e vura un at atje, q prshkruhet n msimet fetare t t tra besimeve me momentin kur Adami ishte n gjum dhe Perndia i vuri atij atje pran Evn. Pr tu kthyer prsri n argumentin ton t lirs, emri meneada, q u dedikohet vazhduesve femra t Dionisit, e ka spjegimin vetm nprmjet shqipes s vjetr, sepse me vrasjen e Orfeut, t part tan i ndan marrdhniet me Dionisin, duke mos iu lutur m atij si bnin m par pr t patur m shum prodhime bujqsore dhe blegtorale, pra, me ne a da, q jan fjal themeltare t shqipes q do t thot me ne sht ndar, sepse Orfeun e vran meneadat, vazhduese t Dionisit. Edhe n gjuhn e sotme bullgaro - maqedonase meneadat njihen si mimalona, q n fund t fundit spjegohet me shqipen e vjetr mbi malet tona, sepse sipas mitologjis meneadat ose mimalonat rrinin n majat e malave t Ballkanit, larg nga syt e njerzve, pr t br jetn e tyre t shfrenuar, q sht edhe arsyeja se prse ato vran Orfeun, i cili rrfente me kng dhe lir jetn e njerzve t thjesht, historin e bots e t jets dhe jo mungesn e arsyes dhe humbjen e qllimit t jets, rrug n t ciln ishin futur meneadat (Orfe, orfe, do rrfej, u rrfej). Vet emri Dionis spjegohet me shqipen e vjetr dy en i si ose dy en njsoj, q tregon sasin e prodhimit t madh q do merrej n stinn e vjeljeve, por q ka edhe nj lidhje me legjendn e e vjetr t paraardhsve tan, at t dy vllezrve q bnin t njjtn pun njkohsisht, kur vinte koha e punimit t toks, vjeljes s prodhimit, stina e shirave, etj, pra t dy njsoj, legjend q t part tan ua tregonin brez pas brezi t rinjve q ata t msonin se si t prdornin me kujdes kohn dhe stint e vitit pr t patur sa m shum mbarsi. Ndr t parat instrumente muzikore me kord ka qen lahuta, nj vegl muzikore me dy pjes, njra sht kupa me bisht q mbahet vertikalisht dhe q ka vetm nj kord t br me qime t tjerura kafshsh t egra dhe tjetra sht harku q ka po nj kord e mbahet horizontalisht, dy pjes pra kordat e t cilave frkohen me njra tjetrn pr t krijuar tingujt. Emri i vjetr i ktij instrumenti muzikor sht lut, fjal q lidhet me shqipen, ndoshta nj ndr fjalt baz t saj, q sht fjala lutje, ngjizje e katr rrokjeve fillestare t shqipes s vjetr q jan le, u (un), n dhe ty, e cila ka t bj me faktin q njerzit e pafuqishm prball dukurive t ndryshme t jets s prditshme luteshin dhe lutjet e tyre shoqroheshin edhe me instrumentin muzikor (q pr kt shkak e ka marr emrin lut lahut), pr t patur nj kontakt m t afrt me Perndin, gj mjaft e dukshme kjo n shkrimet e lashtsis n t cilat banort e rajonit t Ballkanit prshkruhen se n momente t caktuara luteshin me kng e duke i rn instumentin muzikor (lut-s) pr t patur m shum prodhime nga toka dhe pr m shum stin t favorshme e kushte m t mira jetese. Lidhja bhet edhe m e fort pr shkaqet ceremoniale t aktit t lutjes, kur njerzit duhet t ishin t lar dhe t pastruar sepse do dilnin prpara Zotit pr tu dgjuar nga Ai dhe mesa duket nga lut emri filloi t bhej lahut, pra: laj, hyu (hyjnia), un, t (ty), ose lahu e pastrohu e kndo me lut q t hysh n marrdhnie me Hyjnin, q Ai t t pranoj n komunikim. Lutja sht momenti dhe elementi m i rndsishm n kronologjin e vazhdimsis s njeriut n planet, sepse prcakton etapn kur qenia njerzore filloi t shkputej nga perndit e shumta n t cilat besonte, dhe, si e till, lutja u krijua pr t forcuar lidhjet e humbura dhe / ose t dobsuara me Zotin (momenti kur njerzit filluan t besonin se Zoti ishte nj dhe vetm nj) dhe mesa duket jan paraardhsit tan ata q kan menduar pr kt lidhje pa t ciln bota e tyre nuk do t kishte asnj kuptim, lidhje q bhej edhe m kuptimplot si proces kur lutja bashkshoqrohej me kngn dhe vegln muzikore (lutn) dhe njerzit duhet t ishin t pastr nga ana trupore, marr ktu n konsiderat edhe faktin se n at koh trupi konsiderohej si i pandar nga shpirti dhe si i till procesi i pastrimit t trupit shikohej edhe si procesi i pastrimit t shpirtit gjat prpjekjeve pr komunikim me Zotin. Luta pranohet sot nga t tr akademikt n rrafsh evropian dhe m gjer pa asnj prjashtim se sht instrumenti m i vjetr dhe m primitiv n Evrop dhe se violina e sotme sht nj pasardhse e denj e saj. Edhe varianti kroat i ksaj vegle muzikore, q quhet gousle, spjegohet vetm me shqipen e vjetr dhe kjo pr faktin se kroatt jan pasardhs t asaj pjese t fisit ilir t dalmatve q u asimiluan nga sllavt dhe fjala gousle mund t spjegohet me gishtin q i bie instrumentit dhe aktin e mbarimit t t knduarit me kt instrument dhe me pjesn e gushs ku mbshtetet instrumenti kur prdoret. N t tra rastet e gjetjes nga arkelologt t varianteve arkaike t ktij instrumenti, fundi i bishtit t kups mbaron me nj kok dhie, simboli i hershm i ilirve dhe simboli i prkrenares s Gjergj Kastriotit. Vrtet luta sht vegla m e thjesht muzikore me korda n bot, por ajo pr ne shqiptart sht m rndsishmja midis t tra atyre dhe kjo pr dy arsye. E para sepse sht nj ndr veglat muzikore fillestare me korda e qenies njerzore dhe e dyta sepse emri i saj spjegohet vetm dhe vetm nprmjet shqipes s vjetr.

Sharkia, nj tjetr instrument muzikor me korda, sht nj modifikim i iftelis, s cils n Shekujt 17 18 iu shtuan edhe dy korda t tjera dhe u zgjat si instrument, pasi kt e lejoi prdorimi i kordave metalike, derisa ne sot e njohim si sharkin e zakonshme me pes tela, por ka edhe variante me m shum tela. Sharki n shqipen e vjetr do t thot far kije, pra far ke, q luan me kt instrument apo q i bije ktij instrumenti. Edhe ky instrument n koht e vjetra prdorej pr t shoqruar ngjarjet m t rndsishme t jets s njerzve, lindjet e fmijve, problemet, hallet e gzimet e ndryshme t jets, vajtimin e njerzve t humbur pr shkaqe nga m t ndryshmet, ndr t cilt lufta me natyrn dhe me fiset e tjera pushtuese kan qen kryesoret. Pra, far t ka ngjar. Emrat e ktyre instrumentave muzikore jan njsoj n tr popujt e Ballkanit dhe sht i padiskutueshm fakti se pothuajse t tr emrat e veglave muzikore me tela t rajonit t lasht t Ballkanit mund t spjegohen vetm nprmjet shqipes dhe kjo sepse n pothuajse t tr emrat e ktyre instrumenteve ka fjal baz t gjuhs shqipe ose fjal q spjegohen vetm nprmjet gjuhs shqipe. Ksaj dukurie nuk i shpton as edhe buzuku. Fjala buzuk nuk sht tjetr vese bashkimi i dy fjalve shqipe buz dhe ujk, q jan dy nga fjal kryesore t shqipes. Fjala buz sht e prejardhur nga fjalt bj u (un) z dhe / ose bju z, q jan fjal baz t shqipes s vjetr, ndrsa fjala ujk lidhet me nj nga kafsht e egra q ende dhe sot sht mjaft e prhapur n rajonin e Ballkanit, q lshon nj z t fort dhe t zgjatur. Dhe pr m tej, n lashtsi, prpara se t zbutej paraardhsi i kalit, kordat e veglave muzikore bheshin me qimet e kafshve t egra, dhe, nj nga kafsht q vritej m shum pr shkak se ishte armiku i njeriut ishte ujku, qimet e bishtit t t cilit tirreshin (thureshin) e bheshin korda. Gjithashtu, edhe nse buzukut t vjetr me tre ifte kordash i bie fort, ai lshon nj tingull q ngjan me ulrimn e ujkut pra e bn zrin si ujk. Nuk sht rastsi q n pikturat e periudhs s lufts pr pavarsin e Greqis (fundi i Shekullit 18) arvanitasit, q ishin shpirti dhe zemra e revolucionit grek, paraqiteshin me veshjen e tyre karakteristike, me shpata, atllije e pushk t gjata dhe me tambure dhe / ose buzuk n dor. N gjuhn greke nuk ka asnj fjal q t ket lidhje t drejtprdrejt me fjalt buz dhe ujk, q jan padyshim dy fjal t rndsishme t gjuhs shqipe. N variantin turk t instrumentit t vjetr t buzukut me tre ifte telash emri sht dyzen, q prsri spjegohet vetm me shqipen, q do t thot dy zra, pra tela dyshe q lshojn t njjtn z, ndrsa n turqishten e vjetr tamburjan e emrtonin saz, q prsri spjegohet me fjalt shqipe sa dhe z, pra sa shum z q lshon dhe prej ktej duket ka ardhur edhe fjala saze pr muzikn q luhej n prgjithsi npr qytezat ballkanase nga fundi i shekullit 17 e n vazhdim. Fjala mandolin, nj instrument muzikor me katr ifte telash me bisht m t shkurtr se sa buzuku (vitet e fundit jan prodhuar variante me pes ifte telash), q prsri prdoret shum n Greqi, mund t spjegohet me shqipen, q do t thot ma nep dollin, pra bjeri mandolins dhe ma kalo rradhn e dollis, sepse do kndoj e do bj dolli shoqruar me muzikn e instumentit muzikor n fjal, pa u zgjatur ktu me fjaln dolli (doli), q ka t bj me momentin e daljes s dhndrit n der me nusen prkrah, ast kur t tr urojn e ngren dolli, duke knduar. Pr m tepr emri i vjetr i mandolins sht mandolli ose mandoll. N fakt prve se emrat e ktyre instrumenteve muzikore nuk mund t spjegohen me ndonj gjuh tjetr ballkanase prve shqipes s vjetr, emrtimet e ktyre instrumenteve muzikore t spjeguara m lart nuk mund t spjegohet as edhe me ndonj fjal t ndonj gjuhe tjetr evropiane. Meqnse luta, lira, iftelia, tamburaja, pandora, sharkia, etj, jan instrumentet m t vjetra me korda n Ballkan dhe sipas disa burimeve mesa duket edhe n Evrop, prej kohsh sllavt dhe sidomos sllavt e jugut kan br prpjekje q ti trajtojn at si instrumentet muzikore t tyre, pra me origjin sllave, dhe kjo jo sepse sllavt nuk kan instrumente muzikore specifike t tyre e se ju duhet nj i till, por sepse synimi i vrtet i tyre sht prvetsimi i baladave t kreshnikve t t parve tan, baladat q n fakt jan zemra e kulturs dhe tradits ballkanase dhe ndoshta edhe e tradits s hershme panevropiane, balada q pr shkak t cilsive specifike dhe karakteristikave t tyre unikale n rang botror nuk sht se mund t shoqrohen lehtsisht me balalajk apo fizarmonik. Arsyeja tjetr pr kt ngutje pr t prvetsuar kto instrumente muzikore dhe pr ti br pjes t trashgimis mitologjike kulturore sllavoserbe dhe / ose grekomaqedonase sht afrsia e atyre q i kan prdorur kto instrumente me shpirtin, afrsi q tregon m s miri lidhjen e fort t njeriut me natyrn dhe krijuesin, q mesa duket t part tan e kan patur mjaft t fort dhe kjo jo pa shkak, por pr faktin se paraardhsit tan jan m t hershmit n Evrop dhe se gjuha e t parve tan, shtrati i vrtet i gjuhs s sotme shqipe, sht, si thekson edhe shkruesi m i njohur i gjuhs shqipe n bot, Ismail Kadare, nj ndr dhjet gjuht m t vjetra t bots. Lira, luta, dutari, sharkia, tamburaja dhe pandora, s bashku me buzukun e mandolln jan instrumentet kryesore muzikore q u shprndan n rajon dhe m gjer gjat shekujve, instrumente q u dhan jet dhe shpirt dhjetra instrumenteve t tjera me korda q prdoren edhe sot n rajon dhe m gjer n tr kontinentin evropian, instrumente virtuale dhe origjinale t parardhsve tan, q shprehin qart shpirtin e mrekullueshm t tyre dhe q spjegojn mjaft mir hershmrin e shqiptarve n Europn Juglindore dhe specifikisht n Ballkan si dhe q hedhin drit edhe mbi shkalln dhe nivelin e parsis universale t qenieve njerzore n koh dhe hapsir.

Luta

iftelia

Buzuku