INSTITUTI GJEOGRAFIK USHTARAK I SHQIPRIS

Prof. Asoc. Dr Myslim PASHA

GJEOGRAFIA USHTARAKE

Tiran 2006 PERMBAJTJA KREU I PAR I. Hyrje n gjeografin ushtarake I.1.Terminologji I.1.a.Vendi I.1.b. Terreni I.1.c. Gjeohapsira I.1.d. Mjedisi I.2. Gjeografia n fokusin ushtarak I.3.T msosh gjeografin ushtarake. I.4. Ushtaraku shqiptar prpara gjeohapsirs s tij. I.5.Gjeohapsira-teatr i veprimeve luftarake I.6. Analizat paraprake gjeohapsinore I. 7. Prfytyrimi I.8 . kumtojn parimet e lufts ? I.9. Gjeohapsira dhe koha I.10. Gjeografia ushtarake dhe gjeopolitika I.11. T drejtat historike I.12. Gjeografia ushtarake dhe gjeostrategjia. I.13. Prmasa dhe interesat kombtare n vshtrimin gjeografik ushtarak. I.14. Gjeografia ushtarake dhe problemet e siguris I.15. Q nga Homeri e kndej.

Prfytyrime njohse t ballkanit I.15.a. Skylla dhe Karribda, vlersim i vendkalimit I.16. Aleksandri i madh dhe gjeografia e luftrave t tij I.17. Jo vetm krshri gjeoushtarake. I.18. Nnt llojet e vendit KREU I DYT II. Njohja, studimi dhe vlersimi i vendit II.1. Radha e njohjes s vendit. II.2. Mnyra t studimit t vendit. II.2.a.Studimi i vendit me zbulim II.2.b.Studimi i vendit me an t harts. II.2.c. Studimi i vendit me an t fotografive ajrore dhe pamjeve satelitore II.3. Njohja e vendit n taktikn ushtarake II.3.a. Grumbullimi i t dhnave II.3.b. Analiza e t dhnave II.3.c. Vlersimi i t dhnave II.3.d. Interpretimi i t dhnave II.4. Synimi i lufts: gjeohapsira II.4.a. Vzhgimi n gjeohapsir II.4.b. Indetifikimi i do gjje q matet. II.4.c. Mbledhja e gjeoinformacioneve II.4.d. Analiza e gjeoinformacionit II.4.e. Ndrtimi ligjeve dhe koncepteve q rrjedhin nga ky ndrveprim II.4.f. Rrjedhimet logjike II.5. Koefiienti gjeohapsinor II.6. Gjeohapsira shqiptare dhe lvizshmria n situata luftarake II.7. Vendi dhe cilsit taktike t tij. II.8. Klasifikimi i vendit n vshtrimin ushtarak. II.9. Misionet ushtarake II.10. Analizat e rajoneve strategjike II.11. Analizat taktike. II.12. Kufijt shtetror II.12.a. Kufiri shtetror toksor II.13. Ujrat vendore II.14. Kufijt ajror II.15. Mosmarveshjet strategjike II.16. Probleme mjedisore II.17. Fortifikimi nn dritn e gjeografis ushtarake II.17.a.Vshtrim historik II.17.b. Llojet e Fortifikimit II.17.c. Prfytyrimi shqiptar i fortifikimt II.17.d. Parimet kryesore t fortifikimt shqiptar. KREU I TRET III. Relievi III.1. Relievi si sfond

III.2. Lartsit III.3. Prbrsit topografik t relievit III.4. Rndsia taktike e shpateve III.5. Vend fushor III.6. Vend kodrinor III.7. Vend malor III.7.a. Pozicionet zotruese gjeografike. III.8. Vendet fushore III.9. Groporet e relievit, luginoret. III.10. Gjeologjia ushtarake III.11. Shkmbinjt. Vshtrim siprfaqsor. III.11.a. Siprfaqet e zhveshura t qndrueshme dhe t paqndrueshme III.12. Siprfaqet e punueshme dhe t menaxhueshme III.13. Llojshmria e tokave III.14. Klasifikimi dhe cilsit taktike t llojit t tokave. KREU I KATRT IV. U j o r t IV.1. Lumenjt dhe ndikimi i tyre n veprimet luftarake IV.2. Cilsia e ujrave n vshtrim t prbrjes kimike IV.3.Vija bregore IV.4. Shtreszimi ujor detar IV.5. Deprtueshmria IV.6. Gjendja syprinore detare IV.7. Rrymat IV.8. Batic-zbaticat IV.9. Valt IV.10. Topografia e shelfit detar IV.11. Plazhet IV.12. Kripshmria e ujrave detare IV.13. Ngushticat dhe shtegkalimet detare IV.14. Shelfi detar dhe pjerrsit IV.15. Brigjet e ujorve IV.16. Klasifikimi i ujorve t shqipris IV.17. Vijueshmria IV.18. Thellsia IV.19. Lumenjt e shqipris IV.19.a. Drini IV.19.b. Buna IV.19.c. Mati IV.19.d. Ishmi IV.19.e. Erzeni IV.19.f. Shkumbini IV.19.g. Semani IV.19.h. Vjosa Liqenet Detet KREU I PEST

V. Bimsia dhe ndikimi i saj n veprimet luftarake. V.1. Bimsia V.2. Drunort V.3. Pyjet, shkurret V.4. Lartsia e drunorve V.5. Lloji i gjetheve V.6. Shtreszimet dhe katet bimore KREU I GJASHT VI. Ndrtimet njerzore VI.1. Vshtrim i prgjithshm VI.2. Faktort ndrtimor njerzor VI.3. Prbrs t objekteve qytetore VI.4. Kritere dhe dallime pr siprfaqet ndrtimore Njerzore dhe bashkshoqruese VI.5. Prcaktimi i qndrave t banuara VI.6. Njohja e veorive t hapsirave qytetore VI.7. Tipare ushtarake VI.7.a. Shtitoret Qytetore dhe Pengesat VI.7.b. Fuqia e zjarrit , e mjeteve t blinduara VI.7.c. Artileria n qytete VI.7.d.Krkim-Shptimi VI.7.e. Qndrat qytetore dhe Strategjia Nukleare VI.8. Natyra e qyteteve shqiptare VI.9. Njohja e urbanizimit t sotm VI.10. Siprfaqet ndrtimore njerzore t pandrtuara VI.11. Aeroportet ushtarake VI.12. Portet KREU I SHTAT. VII. Menaxhimi i bazave ushtarake VII.1. Sfond VII.2. Infrastruktura e sotme e bazave ushtarake VII.3. Masterplanet VII.4. Krkesat pr mjedise. VII.5. Menaxhimi i strehimit VII.6. Mbrojtja e mjedisit VII.7. Pengesat mbrojtse dhe sistemi i ndriimit KREU I TET VIII. Rrjeti rrugor dhe hekurudhor VIII.1. Vijat e komunikimit

VIII.2. Rrugt, rrugkalimet VIII.3. Studimi i rrugve VIII.4. Kategorizimi i rrugve VIII.5. Shenjat rrugore VIII.6. Urat VIII.7. Vahet dhe trapet VIII.8. Tunelet dhe nnkalimet VIII.9. Hekurudhat KREU I NNT IX. Atmosfera e toks dhe dukurit e saj si ndikim n veprimet luftarake. IX.1. Sfond IX.2. Errat dhe rrymat ajrore IX.3. Temperatura IX.4. Reshjet IX.5. Lagshtia relative IX.6. Ret dhe mjegulla IX.7. Drita natyrore IX.8. Rndsia e klimatologjis n kndvshtrimin ushtarak. IX.9. Grupet kryesore klimatike IX.10. Qarkullimi IX.11. Kriteri klimatik si cilsi mjedisore IX.12. Dallgt IX.13. Trysnia atmosferike IX.14. Frontet atmosferike IX.15. Gjeografia ushtarake e trmeteve IX.15.a. Gjeodinamika shqiptare dhe e rrethinave t saj. IX.15.b. Trmetet nnujore IX.15.c. Detyra t shtabeve dhe specialistve IX.16. Gjeografia ushtarke e prmbytjeve IX.17. Gjeografia e orteqeve shqiptare IX.17.a. Orteqet IX.18. Dbora e rnd. IX.19. Aksidentet teknologjike IX.20. Zjarret IX.21. Gjeografia e trafikut t drogs KREU I DHJET X. Gjeografia kulturore X.1. Sfond X.2. Demografia X.3. Dendsia e popullsis X.4. Dndsia fiziologjike X.5. Tipare fizike dhe shpirtrore

X.6. Shendeti publik X.7. Karakteristikat kulturore X.8. Shumicat dhe pakicat X.9. Etnit n shqipri X.10. Kombsia i bashkon shum m tepr shqiptart X.11. Krenaria X.12. Njerz me vetbesim X.13. Jeta dhe natyra e shqiptarve X.13.a. Kanuni i Lek Dukagjinit X.14. Ndarjet Tradicionale. Tiparet. Raca. X.15. Vetit luftarake X.16. Kokfortsia X.17. Kujtesa pr njohjen e vendit X.18. Mikpritja X.19. Familja, Fisi, Atdheu X.20. Feja e shqiptarit PJESA E DYT II. Gjeohapsira e modeluar pr njohje dhe studim gjeoushtarak II.A. T dhnat hapsinore II.B. T dhna cilsore ( atribute ) II.C. Futja e t dhnave hapsinore II.D. Projeksionet hartografike dhe sistemet e koordinatave II.E. Rrjeti gjeografik II.F. Projeksionet hartografike II.G. Sistemet e koordinatave II.H. Sistemi i rrjetit gjeografik t utm ( projeksionit trthor t merkatorit) II.I. T dhna pr GIS ( SIGJ) ushtarak II.J. Hartat II.K. Llojet e hartave q prodhohen n IGJU. II.L. Fotografit ajrore II.M. Remote-Sensing ( syri i madh qiellor) II.N. Fotointerpretimi i pamjeve satelitore dhe fotografive ajrore. II.NJ. Analizat interpretuese t pamjeve satelitore dhe fotografive Ajrore. II.O. Prfundime mbi fotointerpretimin ushtarak II.P. Modeli dixhital lartsor. II.Q. Koncepti i gjeoinformacionit n rastr. II.R. T dhna t pozicionimit t prgjithshm (GPS) II.S. Hartat vektoriale II.SH. GIS n gjeografin ushtarake II.T. Kush jan prbrsit themelor t informacioneve gjeografike ? II.U. Zbatime t sistemeve t informacioneve gjeografike II.U.a. Ndrlidhje II.U.b. GIS ne fushat e minuara, n kufirin: Shqipri- Kosov. PJESA E TRET

III. Gjeohapsira ballkanike dhe ajo shqiptare III.A. Ballkani III.B. relievi III. C. Vendi dhe popullsit e ballkanit III.D. Ardhacakt n ballkan III.E. Sllavt III.F. Shqipria III.F.a. Pozita gjeografike III.F.b. Tregues natyror III.F.c.. Ku jan kufijt e lasht ? III.F.d. Epiri III.F.e.Teuta III.F.f. Nn bizanc III.G. N malet e ktyre trevave flitej shqip III.H.Dyndje mbi trojet iliroshqiptare. III.H.a. Anzhuint III.H. b. Mbretria e Arbrit III.H.c. Sulmet mbi qytetet dhe kshtjellat Bizantine III.H.d. Fushat pushtuese e Car Stefan Dushanit III.H.e. Despotati i Arts III.H.f. Shpatajt. Principata e Zenebishve III.H.g. Principata e Topiajve III.H. h. Principata e Muzakajve III.H.i.Shteti Balshajve III.H.j. Dukagjint III.H.k. Pushtimet osmane n Ballkan III.I. Gjergj Kastrioti Sknderbeu kthehet n shqipri III.I.a. Sfondi i Kthimt t Madh. III.I.b. Gjeografi e shkurter ushtarake e luftrave te Skenderbeut III.I.c. Lezha, si epiqendr e gjeopolitiks s Gjergjit III.I.d. Udhtimet e Gjergjit III.I.e. Pranvera e betejave III.I.f. N luginn e lumit Tresk. III.I.g. Gryka e nats apo e dits? (Radika) III.I.h. Otonet, 1446 III.I.i. Sfetigradi dhe uji i pijshm III.I.j. Miresh- maj 1449 III.I.k. Porta e madhe e kshtjells s Sfetigradit III.I.l. Kampimet e Gjergj Kastriotit n Dibr III.I.ll. Kruj, korrik-tetor 1450. III.I.m. I vetmi rrugkalim: EGNATIA III.I.n. Ndrtimi i kshtjellave III.Inj. Dasma e Gjergj Kastriotit. Donik Arianitin e sjellin n Ardenic III.I.o. Moisi Golemi e njihte vendin. III.I.p. Berati dhe nata e zez e kshtjells III.I.q. Pr t ardhur n Ujbardh-Albulen. III.I.r. Malet e Sknderbeut III.I.s. Kshtjella e Krujs-Simbol gjeohapsinor qndrese III.I.t. Pamundsia pr marjen e kshtjelln e Krujs

III.J. Pashallqet III.K. Programet ekspansioniste te fqinjve III.L. Lidhja shqiptare e prizrenit III. LL. Konferenca e Berlinit (qershor-gusht 1880) III.M. Shqiperia dhe shtja maqedonase III.N. Kryengritja e Kosoves (1910) III.NJ. Trojet shqiptare deri ne fillim te shekullit te XX III.O. Paradoksi i kohs III.Q. Gjeografia i synimeve t italis fashiste. III.R. Zgjerimi i lvizjes nacionallirimtare III.R.a. Gjormi. III.R.b. Voskopoj. 16.01.1943 III.R.c. Patos. 10.02. 1943 III.R.d. Drashovic, shtator 1943 III.R.e. Arbana III.R.f. Gusmari III.R.g. Libohova III.R.h. Marrshimi i Brigads s Par. III.R.j. Konispoli III.R.k. Kolonja, Barmashi III.R.l. Kruja III.R.m. Tiran.Mushqeta III.R.n. Prsri, Tirana. III.R.nj. Kodra e Kuqen Tiran dhe rruga Firej n Shkodr. III.S. Pas lufts s dyt botrore III.SH. Lvizja demokratike III.T.Gjeografia e revoltave popullore t vitit 1997 III.TH. Ngjarje t rndsishme n kosov III.U.Kosova III.U.a. Sfond III.U.b. Qafat historike III.U.c. Fusha e Kosovs III.U.d. Malet III.U.e. Rrafshi i Dukagjinit III.U.f. Bjeshkt e Namuna III.U.g.Malsia e Hasit dhe Malet e Sharrit III.U.h.Malsia e Drenics. III.U.i. Vendbanimet III.U.j. Popullsia e Kosovs III.U.k. Kosova dhe prmasa shqiptare n Evropn Juglindore III.U.l. Nacionalizmi III.U.m. Pas Lufts s Dyt Botrore III.U.n. Prplasja e Madhe III.U.n.1. Gjeohapsira e shqiptarve n Mal t Zi III.U.n.2.Popullsia dhe vendbanimet III.U.nj. Preshev, Bujanoc, Preshv, troje shqiptare n Srbin Jugore III.U.o.Vise shqiptare n FYROM III.U.o.1. Shtrirja III.U.o. 2. Popullsia III.U.o.3. Zhvillimi ekonomik dhe arsimimi. III.U.o.3. Si u kulmuan konfliktet.

III.V. Reshperim gjeografik n amri III. V .a. Hyrje III.V.b. Nga Lashtsia III.V.c. Emri i Krahins III.V.d. Autoktonia III.V.e. Popullsia. III.V. f . Feja. III.V.g. Etnit. Kultura III.V.h. Shprnguljet dhe spastrimet etnike, gjeostrategji e mbrapsht. III.V.i. Si u nxitn konfliktet III.V.j. Gjeografia Ushtarake, vetm si njohje pr amrin.

PJESA E KATRT IV. Prshkrim gjeohapsinor ushtarak i shqipris IV.A.Hyrje. IV.II.Gjeohapsira e Ultsirs Perndimore IV.A.a. Shtrirja IV.A.b. Fusha e Mbishkodrs IV.A.c.Fusha e Nnshkodrs IV.A.d. Gjeohapsira fushore nga Lezha N Milot. IV.A.e. Gryka e Milotit IV.A.f. Gryka e Shkopetit IV.A.g.Ultsira: nga Ishmi n Erzen. IV.A.h.Vargu kodrinor Rodon-Erzen IV.A.i. Peza IV.A.j.Kodrat e Krrabs. IV.A.k. Fusha e Durrsit. Derdhja e Poshtme e Erzenit. IV.A.l. Gjeohapsira nga Shkmbi i Kavajs- Derdhja e Poshtme e Shkumbinit IV. A .m. Grumbulli kodrinor i Hysgjokaj dhe Belsh. IV.A.m. 1.Peqini. IV.A.m.2. Dalja n Papr dhe Cerrik. IV.A.n. Gjeohapsira: derdhja e Shkumbinit, derdhja e Semanit. IV.A.o. Berati n Osumin e Poshtm IV.A.p. Fundkodrat e Mallkastrs. Kthesa e Patosit- Kutalli IV.A.q. Mallakastra dhe rrethinat e saj. IVA.r. Grykderdhja e Semanit, Grykderdhja e Vjoss dhe grumbulli kodrinor pran saj. IV.A.s. Ultsira: Grykderdhja e Vjoss -Vlor IV.A.t. Gjiri i Vlors. Karaburun.Sazan IV.A.u.Masivi Kodrinor i Rrjedhs s Poshtme t Shushics nga Mifoli n Plo. IV.A.v. Kurveleshi i Poshtm. Lumi i Vlors. IV.A.z .Lugina e Dukatit IV.B. Bregu IV.C. Sarand- Delvina dhe kufiri jugor. IV.D. Krahina Malore Veriore IV.E. Malsia e Vermoshit IV.F. Lugina e Kirit IV.G. Lugina e Shals

IV.H. Lugina e Nikaj-Currajt IV.I. Lugina e Valbons IV.J. Kurrizi Shklzen Kollat IV.K. Malsia e Gjakovs dhe e Hasit IV.L. Malsia e Hasit IV.M. Liqeni i Vaut t Dejs IV.M.1. Diga e Vaut t Dejs si objekt-strategjik ushtarak IV.M.2. Liqeni i Komanit IV.M.3. Transporti liqenor i Komanit IV.M.4. `mund t ndodh me shprthimin e digs s Komanit ? IV.M.5. Liqeni i Fierzs IV.N.Pllaja e Shishtavecit IV.NJ.Luma IV.NJ.1. Luma e Drinit T Zi. IV.O. Bjeshkt e Kushnenit dhe Trbunit IV.O.1. Gropa e Qerretit IV.O.2. Iballa IV.O.3. Fush Arrz-Aprip- Dardh-Qaf E Malit IV.O.4. Gjeohapsira malore Qaf-Mali-Sakat-Liqeni i Fierzs-Qinamak-Tejdrin IV.P.Gjeohapsira lindore e malsis Puk-Mirdit IV.P.1. Nyja e Fanit. Mirdita IV.Q. Lugina e Peshkopis IV.Q.1. Lugina e Bulqizs IV.Q.2. Martaneshi IV.Q.3. Golloborda IV.R.Lugina e Matit IV.R.1. Lura dhe rrethinat IV.R.2. Mbasdeja IV.S. Fusha e Elbasanit. Lugina e Shkumbinit deri n Librazhd IV.S.1. Nyja e Librazhdit IV.S.2. Prrenjasi dhe Shkumbini i Siprm IV.SH. Gropa e Pogradecit IV.SH.1. Gropa e Presps s Madhe dhe t Vogl IV.T. Fushgropa e Kors IV.T.1. Lugina e Devollit te Siperm IV.T.2. Lugina e Devollit: Cerrik-Gramsh-Moglic IV.T.3. Lugina e Devollit t Mesm: Bratil-Maliq IV.TH.Lugina e Tomorrics IV.U. Rrjedha e Mesme e Osumit. Skrapari. IV.V.Pellgu i Vjoss, nga Qafa eKiokut deri tek Tre Urat. IV.X. Krahina e Lopsit IV.X.1. Lugina e Drinos IV.X.2. Zagoria IV.X.3. Gryka e Selcks IV.X.4. Lugina e Sopikut .IV.Z Kolonja IV.ZH. Kurveleshi i Siprm IV.ZH.1. Lugina e Kardhiqit IV. ZH. 2. Gryka e Bns

PARATHNIE Gjeografia Ushtarake, shprfaqet si nj prpjekje e par, edhe pse n arsimimin ushtarak shqiptar, ka nj truall prvoje t gjat. Megjithat vjen n kohn e duhur. Po a sht n gjeohapsirn e duhur? Fakti q FA t Shqipris prej nj kohe t gjat, vijojn t jen n hullin e shndrrimit dhe reformimit t tyre t dshiruar, n standarte t NATO-s, me prirje drejt cilsis dhe prqndrimit, nuk tregon se edhe studimi gjeoushtarak n t njjtn mnyr duhet t tkurret dhe t kaloj prkitaz. Prkundrazi. Cilsia, spektri shumprmasor i ndjekjes s problemeve t Siguris Kombtre, prfshirja e FA n misione jashtvendore ndrkombtare, ndryshimet spektakolare t teknologjis s studimeve gjeohapsinore, prballimi prbashkt i shum misioneve t emergjencave civile, nuk shkon n shtrat t izolimit, por ndrfutjes cilsore t Gjeografis Ushtarake. Mbulesa e Toks si aspekt fizik i Bots, nuk sht thjesht nj mantel syprinor por edhe nj jet q lviz e ndryshon. Teknologjin e projekton dhe e shpik, por Mbulesn Gjeohapsinore, e dukur si indiferente e ke kudo pran edhe larg, por nuk sht kaq e leht pr ta njohur . Duhet ta njohsh, duhet t dish se si t sillesh, pastaj, ajo ti shumfishon forcat, ti teston teknologjit e t ndrion intuitn vendimarrse. N veprimtarit luftarake ajo ndikon si shnjtri, duke t inspiruar se si t ndryshosh strategjin dhe taktikwn se si ti prshtatesh asaj, se si t prdorsh teknologjin, pr t arritur n fitore. Shkruhen guida turistike pr Shqiprin, pr t zbuluar bukurit dhe gjurmt e historis, libra t gjeografis dhe t disiplinave t saj, pr fmijt, studentt dhe lexues t ndryshm, por deri tash nuk e kemi nj Gjeografi Ushtarake. N Shkollat ushtarake, n gjysmn e dyt t

shekullit q shkoi, msohej Topografia Ushtarake e cila brenda saj bartte pjes t njohjes s vendit. Po kshtu, nga fundi i viteve tetdhjet qarkulloi pr her t par nj dispenc e Gjeografis Ushtarake e cila trajtonte prshkrimin gjeoushtarak t drejtimeve kryesore strategjike, si dhe vlersimin e tyre. Ky libwr qw vjen sot pwr lexuesin dhe studentin, po t qe vetm ushtarak, do t prcillej i mangt; por ai synon q t sjell dhe afroj m shum lexues mbasi priret q brenda veti, t ngrthej jo vetm gjeografi fizike dhe prshkrimore, por edhe njohuri gjeohistorike, gjeokulturore, pr atmosfern, gjeologjin, me interpretime prmjet teknologjive m moderne t studimit dhe vlersimit. Komandat, shtabet, komandantt e njsive dhe reparteve t FA, vetm sa e kan prfytyruar luftn, situatat, ndeshjet dhe kundrshtart, por nuk e kan provuar realisht atw kurse gjeohapsirn e kan shkelur, studiuar dhe krahasuar, sa e sa her. Gjeohapsira n kt rast sht m e eprme, sepse kjo njohje i ka shrbyer zhvillimit. Prandaj dhe ky botim edhe pse prdor terminologji ushtarake n trsin e tij sht gjeografi Shqiprie. Duke ecur n gjurm t Topografis, tanim e njohur nga breznit e ushtarakve, ky botim ka nj synim m t gjer. Prandaj ky tekst, nuk ka thjesht profil ushtarak, mbasi n t nuk flitet vetm pr teorit e lufts dhe ndikim t faktorve gjeografik por prezantohet vendi, mjedisi, gjeohapsira ku lviz jeta dhe veprimtaria n prditshmrin e saj. Piro i Epirit apo Gjergj Kastrioti nuk besojm q t ken mar msime gjeografie, por gjer n ditt tona, vijn t suksesshm pr gjenin e tyre, sepse kan ditur se si t njohin gjeohapsirat e tyre iliroarbrore, n luftra aq t ashpra; se kan ditur t przgjedhin vendet pr t ngritur kshtjellat e qndress; se prshkuan male, lumenj, dete edhe tej zotrimeve t tyre, duke e rritur gjenin ushtarake dhe mbresn q nuk shuhet kurr. Pa njohuri t historis son kombtare dhe t prpjekjeve luftarake pr mbijetes; t fqinjris n Ballkan, pa nj fllad gjeografik t trojeve shqiptare n shtetin am dhe jasht tij, si lnd e duhur, nuk mund t sendrtohet dot lvizja gjeohapsinore dhe prfytyruese ushtarake, sado q njohuri themelore t jen mar n edukimin arsimor t mesm. N vitet tetdhjet t shekullit q shkoi, ndr njsit ushtarake u dha orientim sipas t cilit topograft duhet t prgatisnin Prshkrimet Topoushtarake t rajoneve t mbrojtjes s njsive. Sikur t mos mjaftonin hartat e hollsishme t vendit, njohja e drejtprdrejt dhe shkelja pllmb pr pllmb prshkrimet do t ishin plotsuese, pr t thn at q shpesh nuk e gjen dot n hartat apo mjetet e tjera njohse. Pr t vijuar kt ide, nj gjeografi prshkrimore e vshtrimit ushtarak duhej t dilte n drit, pr ti qndruar pran hartave dhe shumsis s gjeoinformacioneve. Prandaj, nw kwtw botim, mund t gjendet edhe nj guid gjeografie, jo si nj instruksion i rndomt, por si nj dritare orientuese, ku rrezaton udhrrfimi natyror, ndikimin e faktorve mjedisor, gjeohistoria e luftrave, teknologjit e kohs, si n nj bibl gjeohapsinore, pr strategt ushtarak, deri tek ushtari m i thjesht. Ky tekst synon pr m shum. Ai mund t quhet si nj shkallin m e lart e Topografis Ushtarake e cila ndonse me metoda klasike, vijon t zhvillohet, n pak or, n Universitetin Ushtarak Sknderbej dhe shkollat e trups. Gjeografia Ushtarake nuk u qndron afr vetm studentve t lart t Akademis s Mbrojtjes, por shum m gjer. Nse fillimi sht ORIENTIMI, pas saj Gjeohapsira hyn n bashkbisedim, e mund ta fitosh at, edhe kur lufta kanos me zjarrin e saj. Por edhe mund ta humbsh. Gjeografia Ushtarake t jep njohuri udhrrfimore gjeohapsinore t pazvendsueshme. Autori gjen rastin t falenderoj, Komandn e Akademis s Mbrojtjes dhe bashkpuntort e Institutit Gjeografik Ushtarak, pr kurajn q m dhan pr t nxjer n drit kwtw libwr. N veanti shpreh falenderimet pr dy recenzentt e tekstit, Dipl. Ing. Miranda Zeka dhe Dipl. Ing. Piro Dado pr ndihmesn e dhn n prmirsimin e tij.

KREU I PAR I. HYRJE N GJEOGRAFIN USHTARAKE I.1.TERMINOLOGJI Gjeografia sht shkenca q merret me Planetin ton dhe jetn mbi t, veanrisht me prshkrimin e Toks, ujrave, ajrit, shprndarjen gjeohapsinore t flors duke prfshir njeriun dhe veprimin e tij mbi natyrn, n baz t t cilave qndron lidhja e ndrsjellt midis ktyre prbrsve t ndryshm. N kt vshtrim Gjeografia prcjell njohurit mbi Tokn n nj spektr t gjr q prfshin edhe shkenca t tjera fizike q nga Astronomia deri tek zoologjia. Ajo prshkruan mjedisin gjeografik n hapsir dhe n Koh. Gjeografia Ushtarake si term sht m i vont, por si nj pjes studimore gjeohapsinore sht po kaq e lasht sa jan dhe luftrat, n historin njerzore. Pra, ajo sht nnbashksi q brenda kufijve t gjer t saj, prqndron studimin n ndikimin e mjedisit fizik dhe kulturor gjeohapsinor n veprimet politike ushtarake, planet, programet, mbshtetjen luftarake t operacioneve n vshtrim vendor, rajonal dhe ndrkombtar. Strategjit, taktikat, doktrinat, komanda, kontrolli, strukturat ushtarake t FA, ndikohen n tr spektrin e veprimtarive luftarake prej kushteve t toks, detit, ajrit si gjeohapsir. Gjeografia Ushtarake sht studimi mbi lidhjen e njeriu me mjedisin dhe ndikimin e tij n vendimmarrjet taktike dhe strategjike ushtarake.Ajo nuk sht nj gjeografi n kuptimin klasik t saj por q shpesh quhet gjeografi e aplikuar e cila fokusohet si nj ndriues midis njeriut dhe mjedisit. Mjedisi natyror n fakt ka po at krcnim si mund t ket planzimi i nj msymje nga shtabi komandues po aq sa edhe arma apo ndeshja trup me trup n fushn e luftimit si dhe t gjith prbrsit e tjer t saj. Pr kt sht e nevojshme q ushtaraku t vlersoj n shkalln e duhur vendin, mjedisin e t gjitha llojeve si n vshtrimin gjeografik ashtu dhe at njerzor pr tu aftsuar q t zgjidhin problemet gjeoushtarake. Ksisoj Gjeografia Ushtarake sht edhe nj ndrthurje e logjistiks, novigimit, hartografis, fotografimeve ajrore, pamjeve (pamjeve satelitore) dhe i do informacioni tjetr q ka t bje me mjedisn gjeografik. Informacionet inteligjente, objektivat, krkimi dhe zbulimi, shprndarja e armatimit, pajisjeve, furnizimit dhe mbshtetjes, transporti, veshja, ndrtimet inxhinierike ushtarake, mirmbajtja, mbshtetja shtetrore, edukimi dhe trajnimi kryhen n nj gjeohapsir t caktuar. Studimi gjeohapsinor nuk sht thjesht nj prshkrim por n t gjith veprimet vendimmarrse ushtarake prbn nj faktor t rndsishm pr planzimin dhe ecurin e operacioneve n t cilat do t merret n konsiderat: gjeografia, struktura e popullsis (demografia), feja, mendsia shoqrore, zakonet, gjuha, antropologjia, standarti i jetess.Prandaj n lidhje me t jan :gjeografia ekonomike kulturore, demografia vet hiatoria, teknologjia etj. Thuhet, se: Ai q sundon detin, sundon botn. Gjeneral dhe komandues t tjer t forcave ajrore mund t thon gjithashtu se Ai q zotron ajrin, zotron botn Ndrkaq sht tepr e njohur thnia se Fati i lufts vendoset n tok T gjitha thniet kan lidhje me vendin, gjeografin e mjedisin i cili nuk sht vetm tok , por: toke, ajr , uj dhe hapsira n pafundsi. Ngulimi gjeopolitik dhe ai gjeografik kan patur dhe kan po t njjtn rndsi qysh nga lashtsia e kndej. Informacioni gjeografik pr ngulimin dhe lvizjen e trupave sht kritik pr fitore n luft. Hartat e sakta dhe prdorimi i tyre, sht prsri vendimtar, n luftn e sotme.Vendosja e ushtrive, e armv strategjike, i logjistiks n trsi dhe prdorimi i tyre n largsi e pozicione t caktuara duhet t przgjidhen, dihen, njihen, jo thjesht

pr kujtes, por dhe n mnyr analitike, e cila mundsohet nga teknologjia e studimit gjeografik e hartografik. I.1.a.VENDI N t gjith literaturn e derisotme ushtarake shqiptare prdoret termi Terren pr: tokn apo dheun ku veprohet, n rastin tone, luftohet etj, etj. N kt tekst sht ndryshuar termi terren pr t`u prdorur si vend. Ky ndryshim nuk sht thjesht, nj shqiprim i fjals s huaj: terra ose terrain q do t kishin kuptimin n shqip : Vend, truall, tok, toksor po pak m shkoqur se kaq, mbasi sht nj prshtatje shum her m e mire, prdorimi n shqip i termit: vend si rrnj e lasht e foljes ve q do t thot: vendos, v kmbn, v sendin, po ku? N vend, n truall. Ksisoj Vendi do t ishte m i mir edhe se termi: Tok apo Dheu. Ndrkaq pr: Tok e Dheu prsri ka shpjegime n fjalort e sotm si Toka, apo Dherat, korja e rruzullit toksor n trsin e saj, a n nj pjes t caktuar, shtresa e siprme e ksaj koreje, lnd e fort a e shkrift, q prbn koren e rruzullit ton N fjalorin e Shqipes pr fjaln Vend shpjegohet qartaz: Hapsir a siprfaqe toksore, tok e kufizuar a pjes toke q ka veori t caktuara fizike e gjeografike, truall, zon (vend malor, fushor, moalor, vend i shesht, i ngritur, i thyer, i hapur, vende t ulta, vende t larta, vend i that, i zhveshur. Vende t ulta, vende t larta, vend i that, i zhveshur. Vende t nxehta), fush, fshat, krahin. I.1.b. TERRENI N tekstin e Topografis Ushtarake (Tiran 1976) prcaktohet se: terreni ka qn dhe do t mbetet nj nga elementt kryesor dhe t prhershm t situats luftarake. Luftimet mund t zhvillohen n tri hapsirat, n tok, ajr, det, por prfundimi final do t zgjidhet n Tok, n terren Si mund t vrehet, prkufizimi qndron, n themel t tij. Por, ai gjithsesi, sht i mangt. N t vrtet, ka nj gjeohapsir q prmban n vete tre elemntt e thna m sipr: tok, ujor dhe ajr t cilat nuk jan tri hapsira por pjes e gjeohapsirs. Prkufizimi mbyllet me termat: n tok, n terren q nnkupton se tok dhe terren jan e njjta gj e cila nuk sht e vrtet. Po kshtu as n Fjalorin e Termave Ushtarake t NATO-s, Termat Operative (Tiran, 2001) nuk jepet shpjegimi i plot i fjals: Terren vese: Analiza t terrenit pr t ciln thuhet:grumbullimi, analiza, vlersimi dhe interpretimi i t dhnave gjeografike, pr t parashikuar ndikimin e terrenit n operacionet ushtarake prej s cils nnkuptohen, se tiparet natyrore dhe ato artificiale i prkasin terrenit. T vjen keq q fjala Terren sht ulur kmbkryq mbi vend, kt fjal t bukur t shqipes s sotme q hera her ngatrrohet me Tok I.1.c. GJEOHAPSIRA Gjeo sht Toka. Sami Frashri do t prdorte: Dheshkronj pr Gjeografi dhe Dhekrkonj pr Gjeologji. Nuk do t kishte m bukur se kshtu. Megjithat, fjala e re e Samiut nuk u prdor m von. Po: Hapsira? A nuk t duket, se ke t bsh me Hapje, me hapje syri pr t shikuar rrotull, afr e larg, atje ku veprohet. Shum shqip, e m kuptueshm. Hapsir sht edhe kategori filozofike q do t thot: form kryesore e ekzistencws s materjes n lvizje. Ajo shpreh rendin e vendosjes s objekteve materiale, q kan nj shtrirje t caktuar, form, vllim, vend, largsi (Fjalori i Filozofis. Tiran 1981). Ksisoj, hapsira, prfshin, vende, forma, vllime, largsi etj, si pjes t saj. Pra, vendi, sht pjes e Gjeohapsirs, kurse kjo vet, sht pjes e pafundsis dhe jo vetm pr planetin ton dhe as e sistemit ton diellor, por pafund. Ajo nuk mund t shkputet dhe nga faktort prfshirs q kan t bjn me pozicionimin, lvizjen, vllimin, energjin, atmosfern n trsi, planetet e sistemit ton diellor dhe m tej. Gjeohapsira ka brenda vetit si Gjeografin, por dhe Astronomin si munds studimore dhe prshkrimoe t saj, pra jo vetm vendin, por prfshirje dhe ndikim shum m t gjer. Kshtu, ne do t prdorim: gjeohapsira e Marsit, lufta

gjeohapsinore e Yjeve, Gjeohapsira Evropiane, Gjeohapsira Ballkanike, Gjeohapsira Shqiptare etj. I.1.d. MJEDISI Pr mjedisin n literaturn gjeografike, n prgjithsi prdoret prcaktimi: t gjith prbrsit q prfshijn natyrn dhe ekzistencn e organizmave t gjalla, me kushtet fizike, sociale, kulturore q ndikojn n zhvillimin e organizmave Prbrsit e mjedisit n fakt jan edhe prbrsit t Mbuless s Toks dhe gjendja e tyre sht gjendja e ksaj mbulese, duke trajtuar: ajrin, ujort dhe ekosistemet e tyre, dherat dhe ekosistemet,, gjithashtu, biodiversitetin. Sa m sipr n gjeografin ushtarake, termi mjedis do t prdoret shpesh sepse ai trajtohet brenda koncepti vend dhe gjeohapsir sepse brendia mjedisore sht pjes n gjithprfshirjen gjeoushtarake t analizs s ndikimeve t vendit, gjeohapsirs n veprimet luftarake. I.2. GJEOGRAFIA N FOKUSIN USHTARAK Edukimi ushtarak n aspektin gjeografik nuk sht thjesht njohja e gjeografive t Shqipris apo Bots por prfitimi i nj kulture t prgjithshme pr t dalluar se si ndikojn faktor t ndryshm n veprimet luftarake. Nisur nga kto, duhet sqaruar se ka nj ndryshim t dukshm me rolin q kan n jetn dhe fatet ndrkombtare t disa vendeve t fuqishme si SHBA, Rusia, Mbretria e Bashkuar, Gjermania apo Kina, t cilat e prvijojn rolin e tyre si pjestar me pesh jo vetm n rajone t ndryshme t Bots por edhe t Aleancave dhe Traktate politiko-ushtarake si dhe t Kombeve t Bashkuara; ksisoj studimet pr gjeografin ushtarake kan nj shtrirje planetare. N Ballkanin e trazuar ku u shfaqn n mnyr tragjike dukurit e spastrimeve etnike dhe konfliktet ndrnacionale, njohja e vendeve ku do t veprohej kishte prbrs t ndryshm t cilat nuk ishin vetm me karakter gjeografik fizik, por krkonin njohje t konflikteve nacionale, gjuht, zakonet, traditat, fet dhe ndrtimet e kultit t drejtave t njeriut etj. Duke u future n mijvearin e tret, edhe pse ka ikur koha e pushtimeve t mdha, njohja e vendeve t Bots ku ka trazira dhe ku veprohet pr vendosje t demokracis, operacione paqeruajtse apo humanitare, del nevoja e njohjes gjeografike. Gjeografia Ushtarake si lnd formuese, nuk ka karakter formal por ajo sht pjes e faktorit gjeohapsir ku zhvillohet lufta, ajo z kndin e tret t trekndshit t njohur: NJERIU-ARMA-GJEOHAPSIRA. Ajo n t vrtet sht shkoll ku msohet mjedisi me tr prbrsit e tij, bartet prvoja, ndriohen t panjohurat dhe perfeksionohen teknikat njohse, t gjeoinformacioneve moderne. Ai komb q nuk ka akses tek ndonj det apo oqean ( ujort e mdhenj) asnjher nuk sht n gjendje q t projektoj nj fuqi ushtarake t vrtet. Lvizet nga nj sken teatri n nj tjetr. Kjo u takon kombeve t mdha, por nuk prjashton dhe ata q jan t vogla. E till sht Iliria e dikurshme. Nj pozit t till me interes ka edhe Shqipria e sotme. Por e ndodhur kurdoher n kushtet e mbijetess, prparsit e saj detare i kan shfrytzuar m shum t tjert. Para Lufts s Ftoht, ish Bashkimi Sovjetik i cili kishte nj vij detare oqeanike gjigande, nuk harroi t ngulet me forcn e tij detare edhe n brigjet tona. Gjeografia Ushtarake, n sistemin q shkoi u shndrrua n nj prshkrim vendi e mjedisi gjeografik ku numroheshin eprsit dhe joeprsit brendavendore dhe harroheshin shum faktor t rndsishm q kishin lidhje me ekonomin, kulturn, demografin, tempet e zhvillimit t teknologjis dhe prhapjes s infprmacionit, gjeologjin, etnologjin, sociologjin, ekologjin, antropologjin, fen, shprthimet etnike n rajon, t cilat u harruan fare. Dikur thnia e Bismarkut, me tr cinizmin e kohs ishte shfaqur se Shqipria: nj shprehje gjeografike ndrkaq n vend q n shekullin XX t konsolidohej njohja e gjer n bashksin ndrkombtare e zhvillimit gjeohapsinor ekonomik e kulturor si dhe identiteti i kombit shqiptar, nj prirje tjetr u zgjua pr izolim dhe kthim n vete. Tirej vetm filli gjeohistorik i Kshtjells s pamposhtur dhe t gjeohapsirs shqiptare q ishte n gojn e ujkut(n gojn e ujkut hedhim valle) ndrkoh kur n shkollat greke msohej gjeografia e Vorio Epirit dhe n studimet pseudoshkencore t srbomdhenjve argumentoheshin tezat e

faktorve gjeografik dhe t drejtave hapsinore t srbve ardhacak pr trojet e lashta iliroshqiptare, ndrsa n botimet hartografike t nj prej vendeve t Traktatit t Varshavs Shqipria, nuk paraqitej fare n hart. Brenda izolimit dhe prfytyrimit t rrethimit t shumanshm gjeohapsira nuk e tejonte vshtrimin, prkundr e bnt at dritshkurtr. I.3.T MSOSH GJEOGRAFIN USHTARAKE. Nuk mund t zbresin n lugin majat e maleve po qe se dshirojm t ngjitemi n maj, duhet t prshkojm luginn e ti ngjitemi shpatit, pa u druajtur nga honet. Duhet t ngjitemi vetm drejt s vrtets q nuk mund t zbres. Tiddu Krishnamurti Njohja e gjeohapsirs prqaset me rolin e levs proverbiale t Arkimendit. M jepni nj vend ku t qndroj, se do t lviz rruzullin. Pozicionet e favorshme gjeografike jan si ajo lev, e mrekullis s prfytyrimit. T msosh Gjeografin Ushtarake do t thot s pari, t msosh, t mendosh sesi dhe ku do t lvizsh, t prmisosh shikimin, perceptimin dhe arsyetimin n marrje t vendimeve. Nuk mund t kesh kurr vendimmarrjeje serioze pr t ruajtur jett e njerzve apo pr t`i vn n funksion energjit e tyre, drejt fitores po nuk lidhe natyrshm, informacionet e grumbulluara, me gjendjen e pranishme pa i folur kujtess son q t zgjohet nga zgjimi i lvizjes dhe veprimit n natyr. Prej tyre, pastaj tek komandanti apo planzuesi, shfaqet intuita e q sjell reflekse brenda mjedisit ku vepron. Ushtari krkon t komunikoj me natyrn, ta njoh, ta zotroj at si zotron nj kal n galopin e tij, si e zotron nj shpat apo nj pushk t thjesht, si krkon nj val radioje, t shprndar n hapsirn e larmishme t toks dhe atmosfers. Kur pregatitemi pr nj operacion msyms apo mbrojts, ku nisim nj marshim apo krkim shptimi, kur lvizim npr nat dhe kalojm zona t prmbytura n Shkodr apo Lezh, n radh t par mendimi dhe abstragimi sendrton lvizjen se ku dhe si do t arrihet, mbi t cilat mjedise t njohura do t kalohet, se ku jan hidrovort e fushs dhe kolektort e mdhenj, se sa radh shkmbinjsh ka kodra e Rozafs gjersa t`i shkosh nga afr kalas. Zgjedhjet vijn prej kushtit t njohjes gjeohapsinore dhe nga ndrthurja e shum faktorve t tjer. Gjeografia nuk ndrtohet, ajo ekziston, problemi sht se si ajo lexohet. Si e ndjen veten njeriu t lidhur me mjedisin e tij rrethues. Por ndryshimi ekziston, ndrmjet natyrs dhe kuptimesis s saj. Pr kt duhen t shfrytzohen njohja dhe abstragimi nprmjet njohjes shkencore dhe informacioneve gjeohapsinore.Komandanti dhe ushtari bjn t njjtn pyetje, t pare: Ku ndodhemi? E mandej :Ku do t shkojm m tej ? Po t njjtn pyetje e bn edhe studiuesi, hidrologu, gjeologu, pylltari, bujku apo bariu. Edhe kur hap nj tok pr t br nj ngastr t re, duhet t kesh njohur se e `lloj sht e n ciln pjes t lugins shtrihet. Edhe kur vendos nj skuadr n nj shpat mali, duhet t dish se `informacion toke sht, `lloj shkmbinjsh apo trungjesh ka dhe nse ekzistojn rrug lidhse kmbsore apo pyjore, se `kushte maskimi ka apo `mund t veprohet gjat sulmit e jo vetm n nj drejtim por n shum drejtime. Natyra shtrihet prpara ushtarakut si dhe studiuesit, aq sa e e njohur por dhe aq e panjohur. Tek ajo, n fillim fshihet pasiguria dhe paprcaktueshmria, se `fshihet pas formave ndr kurorn e bimsis, n guvn e shkmbit dhe nn syprinn ujore t lumit. Pasiguria apo paprcaktueshmria mund t sjell pezullimin e vendimmarrjes pr lvizje t mtejshme dhe prandaj sht e domosdoshme t zhvillohet, nprmjet informacioneve q vijn apo jan mbledhur, me intuit dhe me arsye, t bhet abstragimi dhe analiza, ndrkoh, prfytyrimi pr gjeohapsirn, thrret gjeogarafin e cila e lidh prshkrimin, njohjen me veprimin apo mosveprimin. Komandantt, kur marrin vendime duhet t ken vizionin: e forcs njerzore, gjeohapsirs, armatimit dhe mbshtetjes s veprimeve luftarake. Ky vizion nuk mund t jet trsisht i vrtet, pra ka gjasa t kemi nj njohje t mir, afrsisht t mire, t prcipt dhe mosnjohje t cilat t ojn, drejt realizimit t objektivit ose n dshtim t plot. Le t jen dy ushtarak, q meren me studimin e nj gjeohapsire, i pari ka vetm shkreptima intuitive t vzhgimit empirik dhe disa t dhna t sjella n shtab nga zbulues apo udhtar vendas kurse i dyti, i paisur me me njohuri shkencore, harta, fotografi ajrore, pamje

satelitorei, nformacione nga interneti, fjalort dhe ienciklopedit, q flasin pr zonn n studim.Kush nga t dy, do ti ngjitet m shpejt fitores? Nuk sht aspak e drejt t themi nxitimthi dhe me emocion se ai i pari sht shum prapa. Pr t dy rastet ndriimi sa m shum i gjeohapsirs t ndrion vendimin q prcillet me suksesin, por ai kohs s sotme ka me vete tr prvojn dhe prkon me ndryshimet e ndodhura, aftsin e madhe t teknologjive n studimin e vendit. Ndrkaq shkreptimat intuitive t komandantve t lasht ishin sa aventurore dhe po kaq gjeniale n kalimin e vendeve jo aq t njohura, t pengesave natyrore t gjithfarllojshme q nga lumenjt, knetat, pyjet e dendur, shkrettirat. Prmjet intuits gjeniale jan tejkaluar situata kontaktesh me bashksi t panjohura njerzore, fe apo zakone kaq t larmishme dhe shum her befasuese. Gjeohapsira duhet t jet aleate e njeriut. Po, a sht ajo indiferente me pranin e forcave q ndeshen n kt teatr t madh. Ajo i buzqesh atij q e njeh m mir; atij ajo i bhet aleat, ndrkaq, e ndshkon me dhimbje at q nuk e njeh dhe ksisoj dhe kthehet n kundrshtar. Ky kurth, n fakt, duket sikur sht i armikut e n fakt ta ka shkaktuar gjeohapsira. Komandantt, duket sikur gjejn nj gjuh t prbashkt me gjeohapsirn. Kjo sht pjes e asaj prndritje analize t toks e t mbuless s saj. Dialektika e dukurive dhe realitetit n natyr sht vijim i ndrsjellt i arsyetimit dialektik t komandantit ushtarak i cili nprmjet krkimit ndeshet me metafizikn dhe zbulon brenda natyrs ku ai vepron udit e fshehura si dika e shenjt q e ka Toka Mm, ashtu sikundr Anteu Mitik. Njohja e gjeohapsirs bhet vler jete kur i shrben zhvillimit, por ajo kthehet n antivler kur vet njohja e kthen n nj flak shkatrrimi (shmb e rropos qytetrimin, djeg pyje, shprthen fusha nafte apo gazi) duke ndshkuar natyrn dhe njeriun njkohsisht. Por komandanti, shpesh, sht indiferent apo indiferent me dhimbje, gjersa ai zbaton nj urdhr, me do mim. Ai e masakron gjeohapsirn pjes e s cils sht vet, pr reaizimin e qllimit. Kshtu ka ndodhur q nga Homosapiensi i par deri tek njeriu i kohve moderne. Por shkndit hyjnore q gjenden brenda gjeohapsirs zn e ndriojn udhn e zhvillimit, prmes dashuris dhe urrejtjes. N kt vshtrim, Gjeografia Ushtarake sht pjes e veprimit t nj arti trondits kryedramatik, atij t Lufts. Komandanti kur jep nj urdhr lvizjeje e veprimi, duhet t ket biseduar s brndshmi me gjeohapsirn. E, nse nuk sht gjetur gjuha e prbashkt e komunikimit me t, i duket sikur po lviz n nj hapsir pa drit e mund t ndeshet kurdo, me t papriturn. Ushtaraku shqiptar i kohs s sotme duhet t kujtohet do ast pr baltn, pr muzgun,pr ern e Jugut, pr batic-zbaticn apo pr plagt e gjakmarrjes kndej dhe andej Bjeshkve t Namuna, pr dialektin dhe tipin a karakterin e ushtarit, prmes nj gjeografie ushtarake q bwn pjesw nw universin e kulturws dhe tw veprimit. Studimi gjeografik i ka hullit e tij qysh hert. Nj shkatrrim, krkon nj ndrtim t ri dhe njohje t re. Nj vend pushtohet, pastaj prtrihet dhe rindrtohet. Prparon n nj drejtim, por nuk le pa mbajtur n vmendje vende t tjera, pr ti riprtrir ato. Aleksandri i Madh, luftonte dhe prparonte, por pas ngrinte qendra tregtie dhe qytete. T tilla ishin Kandahari, Baktrina dhe Aleksandria prmes nj gjeografie fushatash ushtarake t jashtzakonshme n t ciln komunikohej vetm ilirisht. Shpesh her mosnjohja e gjeohapsirs ka br q formacione ushtarake t vogla apo t mdha t bien viktim t boshllkut njohs gjeografik. Gjeohapsira shqiptare dhe njohja e saj, ka nj spekter ndryshimor, t jashtzakonshm, n koh. Studiues t shum fushave q kan lidhje me termin hapesir pohojn se njohurit dhe teknologjit e informacionit dalngadal po e afrojn n caqe t fundme ndryshimin lidhur me njohjen e gjeohapsirs konkrete t nj vendi. N literaturn e sotme ushtarake-shqiptare,kur flitet pr vendin, kjo lidhet drejtprdrejt me gjeografin. Gjeoinformacionet e sotme jan pasuri dhe drit n koh strvitore apo prballim t emergjencave civile t llojeve t ndryshme, si dhe kur prgatitesh pr planzimet e veprimeve luftarake. Prej internetit vijn informacione gjeohapsinore n komada e shtabe, n tok, det, ajr, tek t gjitha mjetet, deri tek ushtari i thjesht n fushn e luftimit. Njohurit e grumbulluara, t ruajtura e t futura n bazn e t dhnave data base nga studiuesit dhe analistt ushtarak pran Komandave jan srish pasuri dhe drit pr t`i prdorur e shfrytzuar mjedisin gjeografik, n t mir t operacioneve.

Prvoja e lufts n Kosov apo n Irak sht shembull ilustrues pr nj rivlersim t faktorve gjeografik s largu dhe nga afr. S largu nprmjet gjeoinformacionit t prgatitur m par pr gjeohapsirn ku do t kryhen veprimet luftarake, afr si prnjohje e drejtprdrejt e gjeohapsirs. Kosova nxori msime sesi duhet t ndrthuren natyrshm konceptet: s largu dhe afr. Aviacioni amerikan dhe i NATO-s sado q kishte n mnyr paraprake hartat topografike dhe t dhnat e tjera t sakta e t modeluara me koordinata, kishte nevoj pr nj prputhje t informacioneve empirike drejtprdrejt nga gjeohapsira kosovare pr suksesin e vrtet t operacioneve. I.4. USHTARAKU SHQIPTAR PRPARA GJEOHAPSIRS S TIJ. A duhet t konsiderohet gjeohapsira si e njohur dhe se skemi t njohim m tej? Ka mendime se nuk ka t ofroj Gjeografia Ushtarake per vendin tnd, Shqiprin, mbasi at e ke ndr duar, e ke shkelur me pllmb. sht e vrtet se askush nuk e prfytyron luftn, t filluar nga Shqipria dhe Forcat e saj t Armatosura, ndaj vendeve fqinj. Kjo ska ndodhur as n t shkuarn, mbasi ka mbizotruar vetm prpjekja e shqiptarve pr t mbrojtur vendin e tyre dhe pr t mbijetuar, gjithmon deri n kufijt e tij. Megjithat, lufta edhe mund t diktohet n nj koh t caktuar, prej faktorve t jashtm. Ather, srish do t shfaqen krkesat, pr njohjen e faktorve gjeografik. Nuk mund t mendohet, se duke qn vend i vogl, e njeh gjith hapsirn e saj, se e ke shkelur, n pun, n turizm, n marshime, n msimet gjeografike, strvitjet ushtarake, n studimet e kryera etj. Brenda ktyre kufijve sado t vegjl, njohja nuk mbaron, jo vetm n saj t ndryshimeve q ndodhin, por sepse njohja gjeografike ushtarake, nuk sht nj e vetme, por me faktort fizik, ekonomik, njerzor, kulturor t cilt krahas njjsimit q krijojn, brenda vendit kan veori, ndryshueshmeri t cilat duhet t njihen, si n koh paqeje dhe po kshtu n luft. FA n kushte paqeje duhet t njohin faktort dhe dukurit atmosferike si: gjendjet e jashtzakonshme t motit, e ndryshimeve t skajshme te kushteve klimatike, t prmbytjeve, t ftohtit, orteqeve, t shprthimit t digave t mdha ujore, t rrshqitjeve, t trmeteve, t veprimit t dallgve, t zjarreve, pr t cilat duhet nj organizim i menduar mir, njohje dhe vlersim i situatave si t ishin n luft. Ksisoj, bhet pyetja e par, Ku? Pastaj vijn veprimet dhe zgjidhjet gjeohapsonore. Prfytyrimi nis e fluturon npr rrugt, lartsit, shtigjet, bimsin, shtpit, objektet industriale dhe llojshmrine e tyre, kalueshmrin e vendit. Q t gjitha kto, shtabi i emergjencs duhet ti ket jo vetm n tavolinn e puns, por n mendje, pr kundrveprim t shpejt dhe efektiv t situats. N kohn e sotme jan shfaqur dukurit shoqrore, t cilat kan marr prmasa fatale n shkall botrore. T tilla jan: trafiku i narkotikve e i qnieve njerzore, t cilat ndodhin e shprndahen n nj shtrirje gjeografike t gjer, nga nj shtet n tjetrin, nga nj kontinent n tjetrin. Shqipria, n dekadn e fundit dhe fillimin e ktij shekullit t ri, sht gjendur nn gjymtyrt e ktij trafiku. Shteti prball ksaj veprimtarie antiligjore n shkall ndrkombtare ka aktivizuar institucione dhe organizma t posam t Ministris s Brendshme, t administarts ligjore, t FA. Gjeografia e lvizjes s drogs ka nj hart n formn e metastazave, q ndrthuren edhe n Shqipri. Po ashtu, edhe trafiku i prostitucionit dhe migrimi i paligjshm. I.5.GJEOHAPSIRA-TEATR I VEPRIMEVE LUFTRAKE Arkitektura, skenat e mizanskenat e teatrit t veprimeve lufatrake, regjizura mbi t, ngrihen n kt gjeohapsir, gjeografin e s cils duhet ta kesh njohur q m par. Marrdhnia e planzuesit ushtarak apo lufttarit t thjesht me gjeohapsirn n fillim sht dshir pr eksplorim. Mandej ajo afrohet dhe futet n vetdije pr t interpretuar dhe abstraguar. Krijohen lidhje t tjera, aq sa pr nj koh t gjat ato rrijn harmonishm pran njra-tjetrs. sht nj fush, mal, lugin, fshat me banor t cilt jan t ndyshm, nga ata q ke njohur n treva t tjera, por q tani ndodhen n nj teatr tjetr, ku skena, hapsira, drita, klima, ngjyrat, kan nj unitet t ndryshm nga ai q k njohur m par. Natyra sht e shumllojshme dhe komplekse

njkohsisht. Duhet t frigohemi prej bukuris s peisazhit dhe t prhumbemi plotsisht prej magjepjes q t jep natyra? Duhet t bhemi pjes e saj, e lartsuar, pr ta pyetur at me gjuhn e saj, pr t vendosur se fshihet m tej, bukuri apo kurth bukurie, dashuri natyre apo gremin q t on n humnera t tmerrit? Pra duhet t knaqemi, por dhe duhet t durojm q t abstragojm pr nj vend, gjeohapsir apo mjedis. Pastaj duhet t shnojm n hart, hollsi, t skicojm, zmadhojm, gjakftohtsisht detajet. Pr kt duhet t mendojm se ku duhet t kalojm dhe sa dendsi ka pylli dhe sa grad sht pjerrsia. Njohja e ksaj pjese t natyrs na shpton prher nga kurthet. A ka koh ushtaraku t jet pjes e romantiks? Apo ai bluan n mendje bukuri t ashpra, i shkel, i injoron e i prplas, i ngre n krah, i vendos si barrier, u an gjoksin maleve pr t tejuar misionin n fitore.Ushtaraku i pwrjeton edhe bukurit e natyrws. Por atij i duhet t jet racional e abstaragues, prfytyrues se si ti shfrytzoj ato, si t kaloj, t ngjitet, t zvarritet, t mbrohet n shkmb, n trung, n ledh, si t kacavirret nj pem a si t kaloj nj lum, si t planzoj mundsit e kalueshmris s trapave. Gjeohapsira pr ushtarakun sht si ndrtim i vizioneve, reflektimeve, projektimeve n truallin, jo vetm t prfytyruar por edhe t przgjedhur enkas pr kalim e veprim. Ajo avitet n tryezat, monitort dhe mendjen e projektueswve si natyr e zvogluar dhe e modeluar. Aty ngrihen planet, kurthet, betejat, prbrsit e msymjes apo t mbrojtjes, e tr prditshmria e prfytyruar, e veprimeve t ardhme.

Gjeohapsira sht e mbushur plot me mesazhe, q duhet ti przgjedhsh, t`i lexosh e prkthesh. sht e shumllojshme dhe komplekse njkohsisht. Objektet e saj, vendodhjet e tyre, rrethinat, mbulimet, prbrja llojshmria e bimve, natyra e gjall edhe ajo jo e gjall, prmasa, ndrthurja, ndriimi, prespektiva, i tr ky univers, n shprndarjen dhe pjest e tij, vijn mbi syrin ton dhe ne e perceptojm ather me saktsi (nse e kemi si qllim investigimin e hollsishm t zbulimit) dhe her me m pak vmendje (kur lvizet shpejt me trupat)
do gur lshon hijen e tij, do lule ka aromn e saj, do kanal ka thellsin e tij thot nj fjal e urt indiane. Ksisoj mund t gjykojm edhe pr shum prbrs t gejeohapsirs q sht n interesim t ushtarakut t cilat lidhen me njra-tjetrn dhe kan nj shtrirje apo pozicion t caktuar, e ve bukuris s paprsritshme, kan edhe volitshmrin dhe prdorimin kur kalon pr qllime t shfrytzimit t tyre n veprime luftarake. Po se sa t fshehta ndodhen brenda saj q her syri na rrok dhe, her jo. Gjeohapsira vjen si nj dukuri trunore. pra q ne e perceptojm me pamjen q na shfaqet. sht privilegj, kur ne e sodisim kt natyr t bukur e t rregullt, por n t njjtn koh ne nuk kemi koh t mojm bukurin, harmonin e plqyeshme, kur bjm nj analiz ushtarake, kur mendojm se si do t kalojm n te, me trupat kmbsore, si do t desantohet nga ajri, po kshtu si do t bhet nj zbarkim detar n koh e n kushte jo shum t favorshme metereologjikeUshtaraku duhet t njoh n radh t par (ose duhet t ket njohur m hert) e mandej t imagjinoj si nj regjisor se do t ndodh, n kt teatr, kur t kaloj ushtria, kur t organizohet nj prit apo nj sulm, kur t pozicionohet n mbrojtje etjetj do t ndodh, vall, me prishjen e ksaj rregullsie prej shprthimit t predhave apo prej hedhjes s lndve kimike? Kjo analiz sht shum m e vshtir, e nuk ka karakter t nj prshkrimi t thjesht gjeografik t gjeohapsirs, por ajo lidhet me pyetje t tjera si: Sa do t na mbroj kjo lugin e ngusht dhe sa do t na pengoj? Sa bimsi do t prishet dhe sa transhe hapen pr t shndrruar kt bukuri, por q do t mbroj jett njerzore? Kshtu mendimi i ushtarakut, ndrthuret. Abstragimi do t sjell, si rrjedhoj, q n momentet e caktuara, t mos merret parasysh bukuria, harmonia, rregullsia n natyr sepse ajo mund t prishet, prmbyset, kontaminohet, rregullohet apo fortifikohet. Kjo gjeohapsir e cila t ka dhn nj lloj kthjelltsie n shpirt, do t mendohet pr t`u shfrytzuar pr at q sht sublime: jetn. Po n t njjtn gjeohapsir n pozitat e pushtuesit gjat nj lufte t padrejt, n emr dshirs pr pushtime dhe hegjemoni, t fitores me do kusht, sakrifikohen t dyja si: jett njerzore ashtu edhe bukurit e gjeohapsirs.

Gjeohapsira malore dhe tepr malore e Shqipris sht mahnitshme. E till sht ku e e sodisim pr t`u mbushur me jet dhe kur filozofia e jets t josh pr mendime po kaq t kthjellta. Ndrkaq, n nj studim serioz para gjendjes luftarake ne bhemi serioz, racional, kur peizazhet, format, vijimsia, ndrthurja e shtresave t mbuless s toks, futen gjithsisht n logjikn e lufts, t prdorimit t ktij universi gjeohapsinor, me vetdije t plot, pr mbrojtje dhe sukses n fushn e luftimit. Fusha e luftimit, n fakt, sht gjeohapsira, teatri me skenn e tmerrshme t veprimeve luftarake, q s pari, t ka rrmbyer e prpir prej mrekullis natyrore, ndrkoh, vjen nj moment q gjithka prej saj, t shkatrrohet. Pozicioni i ushtarakut sht shum i vshtir. Por, n vij t profesionit t tij, si lufttar ai gjen zgjidhjet t cilat kan lidhje me jett njerzore apo ardhmrin e nj rajoni t caktuar. Termi Qndres q prdoret her her, rndom, ka lidhje me kt gjeohapsir q na ushqen me gjithka, sipr dhe posht saj, por q shpejt apo von, prej lufts mund t bhet shkatrres dhe pjes e ferrit. Gjeohapsira para se t bhet nj objekt studimi ushtarak, n do pjes t saj, prej dheut t imt gurve, ujrave, egrsis dhe brishtsis, prej strkals s vogl dhe mjegulls, prej fierit t gjelbr deri tek ahu i lart, n kt gjeohapsir t shkelur apo t pashkelur nga njeriu, zbukurohet prputhet, zhvillohet, vishet e hijeshohet, prshtatet mrekullisht para syve tan. Po njeriu, gjat sundimit dhe lufts pr ekzistenc jo rrall i sht prveshur asaj me iracionalitetin, deri n shkatrrim. Po t kujtohet Hiroshima dhe para saj rrafshimi i qytetrimeve t tra do t kujtohemi t pyesim veten se sa e duam gjeohapsirn. Spastrimi etnik Srb n Kosov ndodhi n fillim t shekullit t XXI. Rrafshimi i kullave binjake, ishte po kshtu shfaqja m e dukshme e i eneregjive diabolike t racs njerzore edhe sepse Zot i natyrs sht njeriu, Zot q ndrton por dhe q shkatrron. Strategt ushtarak nuk bjn gj tjetr vese prvijojn vendimet politike, dhe ksisoj gjeografia ushtarake n t kundrt me at ekonomike apo demografike etj, ka nj kuptim m shum teknik, pra gjeohapsirn ta prdorsh si nj mjet pr t fituar n fushn e luftimit, me fardo mimi. I.6.ANALIZAT PARAPRAKE GJEOHAPSINORE Faktort gjeografik, n vshtrimin e tyre politik dhe ushtarak, bhen shum kuptimplot kur lidhen n mnyr t natyrshme me ndikimet e prafrta q ato prcjellin tek forcat tona dhe t armikut, pr veprimet dhe arritjen e synimeve pr realizimin e detyrave luftarake (sulmi, mbrojtja, vonesa, trheqja, shpinmarja, krahmarja etj) gjat konflikteve sikundr edhe operacionet e tjera si: asistenca humanitare, prballimin e fatkeqsive, operacionet paqeruajtse, krkim-shptimi, veprimet antitrafik, antidrog dhe antiterrorizm. Analizat varen gjithashtu nga forca q kemi n dispozicion (luftimi dhe mbshtetja, toka, deti, ajri, hapsira). Ktu duhen llogaritur edhe shtjet q krkojn prgjigje si m posht: -far strategjie sulmi dhe far taktike mund t ishte m e kshillueshme n nj mjedis t caktuar gjeografik q favorizon mbrojtsit? -Sa larg dhe sa shpejt prhapet vala goditse pr nj mbushje atomike 2 kiloton, sa e madhe sht kjo siprfaqe? -Si ndikojn format e toks (relievi) bimsia, ujort n lvizje? -Ku jan streht, skutat t fshehta, ku forcat armike pushojn, ritrajtojn vetveten q mandej t kthehen me forca t reja n betej? -far siprfaqe do t mbulojn ujrat q mund t shprthejn n rast se bombarduesit armiq do t bombardojn dign e madhe t hidrocentralit t Vaut t Dejs apo Fierzs? -A do t ndikojn valt e detit Adriatik apo batic-zbaticat, n kanalin e Otrantos, rrymat detare, errat e Shirokut apo ajo e Gabriut t Myzeqes n zbarkimin e forcave t armikut; apo lvizjen e mjeteve t trafikut t klandestinve dhe drogs? -llogari duhen br pr largsin, dallgt e detit, gjetjen dhe shptimin e motobarkave, gomoneve q psojn fatkeqsi n hapsirn detare?

-Sa ndikon mjegulla npr luginat malore shqiptare mbi lvizjen e trupave dhe mjeteve, t lazerit (rrezet lazer)? -t dhna ka pr nj qytet, tek i cili po synohet t afrohet, nse ka mjegull apo jo, n mnyr q nga sateliti t porositen imazhe sateitore, t cilat do t ndihmojn n prtritjen e hartave ekzistuese? -Sa i dendur sht trafiku n autostradn Durrs-Tiran, n kohn kur kolonat e FA do ti afrohen ksaj traseje? -far ngjyre dhe simbolesh duhen prdorur traktet q prgatiten pr tu hedhur nga ajri, mbasi n shum raste, duhen shmangur ndikimi psikologjik dhe besimtar tek banort t cilve u drejtohen? -sht syprina ujore e lumit e lart apo n nivel t ult? -Po toka dhe lloji i saj, pran laguns s Karavastas a ndikon n lvizjen e mjeteve luftarake? -A mund t hapen shpejt transhet dhe hendeklidhjet n masivin kodrinor t Ndroqit? -Sa refugjat mund t ket aftsi pritse Pogradeci dhe Prrenjasi nse prsritet n kt rajon nj Genocid i ri i mundshm? Pyetje t tilla jan m t shumta se sa ato t treguara m sipr dhe q t gjitha kan lidhje vetm me analizn e ndikimmit t faktorve gjeografik. Nj korniz e prshtatshme pr rajonin q merret n analiz do t prmbaj: - Vendi kritik - Pengesat - Mbulesa e Toks dhe mundsit e maskimit - Kushtet e vrojtimit - Rrugt e afrimit Kjo korniz, ka lidhje me Gjeografin Ushtarake, por mbi t gjitha, kyi sht gjeohapsira. Aty kryhet zhvillimi i drams s madhe me teatrin e veprimeve uftarake. Prbrsit e ksaj kornize duan vlersim dhe llogari t sakta pr efektet e mundshme gjeografike, n shum drejtime si : logjistikn dhe mbshtetjen n prgjithsi, jetn e komunitetit civil dhe shtje t tjera t rndsishme, prpara se sa kto vlersime ti ket analizuar me kujdes armiku i cili eprsit tona i kthen n joeprsi, pr ne. Analiza t tilla jan t ndryshme. Ata q i shfrytzojn me shkathtsi dhe finokri, i vn n prdorim fluturimthi dhe grumbullojn rishmzi fakte q garantojn realizimin e detyrs. Kur nuk ka pajtueshmri, ather eprsit, mund t kthehen n t kundrt. Ktu lind dhe dukuria e bumerangut. A mund t shrbej, vall, Gjeografia Ushtarake, si nj udhzues i vrtet, se si duhet t veprohet n kushtet e lufts? Ajo vese shrben, ndrion, por pa ndrthurje me faktor t tjer ajo ngelet e braktisur. Vetm ata q jan me dhunti t larta dhe kan prvetsuar njohjen e shfrytzimin e trsis s ktyre faktorve, meritojn mimin. Prvoja e gjat tregon q gjeograft ushtarak dhe i gjith personeli tjetr civil t cilt prgatisin t dhnat gjeografike apo q punojn pr ata q ndodhen drejtprdrejt n fushn e luftimit, jan po kaq fitimtar sa dhe ata, e po kshtu edhe humbs nse informacionet gjeohapsinore nuk kan qen t sakta dhe kan uar n dshtim t operacioneve. Kjo sht n t njjtn koh: - Prgjegjshmri - Fuqi jetsore q ta jep toka mm. T dhnat gjeohapsinore dhe analiza e tyre jan nj domosdoshmri. Pr Gjeografin Ushtarake nuk ka rregulla, t dhna njher e prgjithmon, t shpejta dhe t sigurta q t mund t ndriojn gjithka si instruksione dhe zgjidhje shkollareske. Vet gjeohapsira sht nj libr i madh q e lexon dhe eksploron prher, vetm ai q di se far krkon dhe ku dshiron t shkoj. N kt botim ka nj trajtim t gjer t rndsis s analizave t vendit, ndrkaq, zgjidhjet m t mira i jep vet trsia e gjykimit, vendimmarrjes dhe logjiks s veprimit si nj spektr i gjer e kompleks pr arritjen e fitores.Stafet e komandantve t rangjeve t ndryshme duhet ta ken trajnimin dhe vlersimin gjeohapsinor si nj eprsi t vrtet t puns s tyre.

I. 7. PRFYTYRIMI Kur forca prfytyruese, kujton, vizaton dhe prqas shmbllimet, me tablot e vendit e t gjeohapsirs, q e ke njohur m pare; aty vendos shnja t vendimeve q duhet t meren, pr marshim, ngulim, furnizim, transport, hapje t pozicioneve t zjarrit, t spitaleve fushore etj. Ky sht hapi i par i prfytyrimit. Pra, nuk mund t bsh asgj, kur pr nj vend, ku do t kalosh nuk di asgj dhe nuk ke dijeni se si do t ndrtosh operacionet. Nse at vend e ke njohur m pare, ather sht nj baz njohjeje. Aty vjen prfytyrimi dhe inteligjenca, qllimi, realizimi dhe bashk me to intuita e strategut. N fillim idet ushtarake, mund t jen intuitive, alternative. Pr do projekt q do t ndrmerret nuk mund t ecet m tej, nse nuk e di se n ciln hart apo skic, sado t thjesht q ke prpara, mund t lexosh me shenja, se ku sht orientimi, ndrsa me syt e mendjes, prej harts dhe skics do t lexosh se ku jan shtigjet q t`i do ti shfrytzosh. Gjat sistemimit t ideve t cilat shprfaqen, duhen mar parasysh shum faktor, pr t ndriuar marjen e vendimit. Kta faktor luajn n prfytyrim dhe pastaj vijn e lvizin n hapsirn, ku do t zhvillohen veprimet. N t gjith prpjekjet dhe betjat e mdha luftarake, n koh, mendimi, piksynimi, przgjedhja e veprimeve luftarake, do t varen nga mnuria (inteligjenca, teknika e profesionalizmi i artit t t luftuarit), q pa vlersimin e gjeohapsirs ngelen si peshku n zall. Gjith mendimi i kryerjes s nj vepre mbshtetet n prfytyrimet dhe shmbllimet. Ky prfytyrim, do t nevojitet pr t plotsuar n detaje, tr kuadrin e asaj q do t prvijohet e q do t ndodh n fushn e luftimit. Aty do t paraqiten forcat, radhiten e lvizin formacionet, objektet nga era q fryn, thellsia e lumit, lloji i toks, hapi i ngadalt, lloji shkurreve gjethernse apo jogjethernse, drita e hns q parakalojn n prfytyrim, marrin formn, por edhe prap zhduken, pr t`ia ln vendin abstragimit dhe emruesit t prbashkt drejt vendimmarjes. Fati tragjik i njeriut n gjeohapsirn e tij shpesh ndodh q vendoset n pragun e luftrave. Ne nuk jemi dot n gjendje, t themi, se e njohim nj gjeografi t caktuar dhe ashtu prmndsh, ecim drejt saj dhe kur papritur, duket sikur i kemi marr t gjitha masat Tronditet vendi dhe ne rrnohemi n gremin me t gjith ushtrin dhe paisjet e planetit ton. Se at q mendonim se e njihnim, nuk jemi n gjendje ta njohim dot. E kemi apo nuk e kemi aleat vendin. Kjo sht nj pyetje shum e lasht. Nuk ka asnj prgjigje t sakt pr t. Shpesh her kto prgjigje, jan emocionale dhe t shpejta si emocionet; ikin e shkrijn si vesa n mngjes. Ne nuk e njohim vendin. Ne nuk jemi dot n gjendje q t kuptojm plotsisht at. Ne mund t biem kurdo n grackn e tij, ashtu sikundr t qetsohemi n kraht e tij jetsor. Sot teknologjia e njohjes hapsinore sht kaq shum e prparuar dhe ne jemi n gjendje q t vshtrojm slargu se bhet n ann tjetr t planetit apo se po ndodh me eksploratort e sistemit ton Planetar, e m tej. Dhe prsri nuk e njohim dot gjeohapsirn. Q n fmijrin ton, hap pas hapi jemi njohur, me djepin e mandej me dern, vatrn, shkalln dhe gurin e sofatit dhe kemi przgjedhur se ku t kalojm, si t mos rrezikojm n kt njohje prditshmrie. Ashtu dhe kur jemi n nj veprim luftarak, ne srish jemi si fmij, kur zbulojm e krkojm n nj skut, apo nj shteg ku t vendosim nje njsi, se si ta kprcejm dhe prap nuk jemi t sigurt. I.8 . KUMTOJN PARIMET E LUFTS ? Objektet e vrteta t njohjes jan: Njeriu, Arma dhe Gjeohapsira. Prania e gjithsishme e t trijave n fund t fundit, efektin kryesor e ka vetm mbi njeriun. Kur veprohet, synohet nj rezultat i cili do t ket nj fillim t ri dhe nj fund. Ky fund i ndeshjes me kundrshatarin n luft, trmetin, prmbytjen, ortekun, tornadon, zjarrin, e kryen njeriu n nj gjeohapsir t caktuar. Ndrveprimi, ndrthurja, marrdhnia midis tyre do t prcillet me studimin se si u arrit fitorja, apo pse erdhi dshtimi. E gjith historia ushtarake botrore dhe ajo shqiptare sht nj prvoj q lexohet dhe shqyrtohet. N 50 vitet q shkuan me shekullin e XX prvoja autarkike shqiptare, ishin nj eksperiment i jashtzakonshm q

studiuesit nuk po i afrohen. Shqiptart ndodheshin trsisht me nj psikoz lufte, me strvitje, manovra, ideologji ushtarake, ku rrotull ishte gjeohapsira armike dhe kwrcwnuese vdekjeprurse. Historia jon ushtarake, pr gjeohapsirn e vogl shqiptare, duhet t rivlersoj, se si ka reshperuar mbi t, historia e luftrave, faktet, pushtimet, kryengritjet, fitoret dhe dshtimet. N t vrtet, Shqipria ka qen nj fush luftimi. Veprimet msymse, fuqia mbrojtse, kalimi n msymje, trheqja n mbrojtje, sulmi n krah e n shpin, sulmi prball, nisma kur shikon e eprsin, fortifikimi, lufttari i prgatitur dhe i vetdijshm, mbshtetja logjistike, befasia, prdorimi i rezervs, si pjes e teoris s doktrins s lufts, kan nj streh, aren dhe sken ku shfaqen: Gjeohapsirn. Ajo nuk sht satatike, por e gjall. Pr gjeohapsirn e vogl shqiptare, duhet reshperuar nw gjeohistorinw e luftrave, faktet, pushtimet, kryengritjet, fitoret dhe dshtimet. Teorizohet e flitet pr: prqndrimin, manovrn, objektivin, befasin, sigurimin luftarak, lvizjen, prdorimin e forcave, unitetin i komandimit, t bashkveprimit, e t duket sikur n nj fush shahu apo monitor kompjuteri, i lviz dhe knaqesh me to. Ndrkaq, kjo nuk wshtw kaq e thjeshtw. Vrapon, zvarritesh, futesh n luginn greminore, fshihesh e rishfaqesh. Prfytyrimi kalon n natyrn e larmishme, n gjeohapsirn shumprmasore, ku prej nj guri, rrzohesh dhe thyen kmbn n arin, e mw pas vjen era e lndve kimike luftarake, apo del nj prrua, e knet q nuk e njihje m pare; nj bashksi veprimesh n gjeohapsir t cilat t bjn q t mos arrish synimet dhe lehtsisht t asgjsohesh. Ndodh q projekti luftarak i komandantit, nuk prputhet me skenn (teatrin) ku kryhen veprimet luftarake. Ky teatr t jep krah por edhe t`i pret. Gjeohapsira ndryshon do hap, moti, atmosfera, drit-hija, vala e detit, pylli e shkorreta, siprfaqja gurore. Prvoja e Lufts se Dyt Botrore dhe ajo Lufts ANT, krijoi nj baz studimore t rndsishme. Rigrupimi i forcave n shkall operative e strategjike, nuk mund t kryhet dot n mnyr cilsore, nse nuk meren parasysh faktort ndikues n nj spektr t gjer t gjeopolitiks n gjeohapsir e n koh ku veprojn forcat n realizimin e detyrave luftarake. As befasia, shprthimi, ndeshja rrethimi dhe dalja prej tij, s`mund t arrihen n synimin e tyre operacional nse nuk njeh prmasat, format, distanc-hapsirat, disnivelet e teatrit gjeohapsinor, ku vepron. S`ka llogaritje, pa prfytyrim pr lvizjen, shpejtsin, energjin e lufttarve. Kur pr paln ton, nj vend i vshtir, t konsumon energji, pr paln mbrojtse e shton at, dhe n t kundrt. Kur zgjedh nj rrug apo shteg t leht e t fsheht lvizs, energjia q harxhohet sht m e pakt dhe ajo ruhet n kohn e ndeshjesh me kundrshtarin. Drejtimi i operacioneve n zona t ndryshme klimatike, n stin t ndryshme moti, bn q intensiteti i veprimeve t jet jo i njjt. Relievi, vendet e pyllzuara, ato t zhveshura, vendet moalore apo t menaxhueshme (ara), hapsirat qytetore kan tipare t ndryshme dhe krkojn prshtatshmri n vlersimin e vendit dhe organizimin e msymjes apo mbrojtjes. I.9. GJEOHAPSIRA DHE KOHA Krijuesi shpjegon se si e ktheu Kaosin origjinal n Rregullin universal. Pafundsia e Zotit nuk varet nga hapsira. Prjetsia e Zotit nuk varet nga Koha. Por prsa koh, Koha dhe Hapsira jan t zn nga sende dhe ngjarje, kto sende dhe ngjarje bashkjetojn n hapsir dhe pasojn njratjetrn n koh. Carlos Fuentes Duke lvizur npr vendin tnd pr nj koh t gjat, vjen nj moment q trhiqesh kurdoher nga ajo q ke hulumtuar. Pwrse vallw i ke modeluar n mendjen tnde, kto male lugina, kta shkmbinj e guva, kto thepisje e rrug t humbura n pyje, kto brigje lumenjsh e kto dallg q rrahin me forc bregun detar, orteqe, erra dhe shtresa gjeologjike? Prse vall e ke modeluar? Gjeografa Ushtarake prcjell tek lufttari mnyrn pr studimet e hollsive t vendit se ku do t luftohet, mundsit e lvizjes s kundrshtarit, mnyrn se si do t veprohet e si do t kryhet sulmi apo trheqja. Koha bn q do vend t ndryshoj. Njherazi n nj vend ne jemi n

t sotmen dhe po ashtu n t shkuarn. Ktu, fshehur kemi edhe t ardhmen e tij. Po si ? Kemi nj fush dhe dje ishte knet, si e Maliqit apo e Trbufit. Para saj, thell n llome jan gjetur streht e shoqrive parailire ku kishin ndnjjen e tyre dhe tani ndodhen fshatra t ndrtuar. Diku kemi patur nj pyll t madh n t cilin hyje e nuk dije se ku do t dilje, po sot sht i prer e i shkatrruar. Kemi patur nj mal, me bukuri t rrall i shkmbinjsh, po ai tani sht plot m galeri dhe puse vertikal, tunele t nndheshm. Lugina ka qn e e paeksploruar po tani ka rrug interqytetore q lidhin brendsin e Shqipris. Po ai vend e reliev, nuk mund t quhet kurr vdekur. Ai ka brenda, lidhjen e s shkuars me t sotmen dhe po kshtu edhe t ardhmen. N kt rrjedh luftrash pr mbijetes ka gjurm, prej t cilave nuk mund t shkputesh dot ashtu si nuk mund t shkputesh dot nga Qafa e Buallit apo Qafa e Shtams ku Sknderbeu vinte e shkonte me lufttart e tij pr tu fshehur q t mund t shfaqej prap, ndonse nuk kishin kt veshje e kt mbules q kan sot. Vendi sht i gjall. Po ndodh sot ? A ka t njjtn vler nj qaf si kishte dikur? N Kohn e Gjergj Arianitit, Qafa e Thans, e kishta jetn dhe vdekjen kaq pran e pran. Po n luftn e sotme ajo mund t mos duhet aq shum mbase nuk ka fare nevoj q t kalohet ktu, por n Malet e Polisit mund t desantohet, ashtu si mund t desantohet dndurisht n Martanesh dhe pastaj t shprthehet mbi Elbasan apo Tiran. Koha duket sikur e ka pushtuar gjeohapsirn. Djalli pohon se mund ta kthej hapsirn q ishte n at q nuk ishte. Po jo vetm djalli. uditrisht lvizja mund t bj t njjtn gj n sotkohn. Pr nj koh t shkurtr hapsirat mund t prpihen, hapsirat e mdha kthehen n t vogla sepse koha me teknologjit e zhvilluara njeh shpejt gjeohapsirat me prbrsit e tyre: ekonomin, civilizimin kulturat. Ndodhi q Kosova brenda 20 ditsh pothujase u lirua, ndrkaq vetm nj muaj do t duheshin q Iraku t pushtohej. Bomba n Hiroshim solli rrnim natyror dhe njerzor. Po t lvizim n prmasn e sotme t terrorizmit, n pabesueshmri, djalli ( brenda njeriut ) przjeu hapsirkohn n nj eksplozion t painvestiguar dhe paparashikuar dot. Cila gjeografi ushtarake, cila strategji mund ta besonte pushtimin e rrafshimin e kullave binjake, tronditjen e Shtpis s Bardh dhe Pentagonit?. Cunamin e sjell natyra me dukurit e saj, terrorizmin e sjell kthina djallzore q bart, fatkeqsisht njeriu. Po sikur arma brthamore t bjen n duar t terroristve? Dukurit e siprme, q t gjitha lvizin n hapsirn e Gjeografis Ushtarake. I.10. GJEOGRAFIA USHTARAKE DHE GJEOPOLITIKA Gjeografia ushtarake, si lnd, qndron n vetvete. Por ajo trajtohet edhe si lnd e gjeopolitiks, e gjithsesi ka rolin e studimit t vendit, n vshtrim t operacioneve luftarake, n at faz kur gjeopolitika i ka kryer analizat e saj dhe ka dhn kahjen e veprimit politik dhe t efekteve t forcave mbi mjedisin gjeografik, fizik dhe at njerzor. Ksisoj ndikimi i faktorve gjeografik, fizik apo njerzor n vendimarrjet pr veprime politike q lidhen n ndeshje interesash; kur nuk kan gjetur zgjidhje tjetr politike, thrresin n sken Luftn. Gjeopolitika, sht qasja ndaj politiks, q v n dukje prcaktimin q i bhet asaj, nga vendi dhe mjedisi Nj ide e till, ka qn prshmbull, kontrolli i qndrs euroaziatike si kusht kryesor pr sundimin e bots etj. Gjeopolitika trajtohet edhe si nj gjeohistori, ku analiza e faktorve gjeografik rajonal dhe botror, trajtohen t ngrthyer me faktor t tjer, ku ai gjeografik del m i eprm. Faktori gjeografik q ka t bj me pozicionin, prfytyrimin pr t prfshir hapsira, volitshmri, ngjashmri, eksplorim, njohje dhe zbulim, prej studimit t s cilave gjendeshin lidhjet dhe prgjithsimet, prirjet dhe lidhjet historike mbi t cilat hartoheshin synime t gjera t pushtimit, nnshtrimit, zonave t influencs, aleancave, tanim, n nj shkall, shum t gjer gjeografike. Her her, i sht mshuar mendimit se pozicionimi gjeografik, ka brenda fatin e paravendosur, t do dukurie, ngjarjeje dhe ardhmrie, sikur, ato, t ishin parathn, projektuar, derisa t ofrohej, si t ishte nj ligjsi mbi tr planetin ton, me nj vshtrim sipror t gjithpushtetshm t nj politike globale, n hapsira globale, n ekranin e s cils do t prfundonte projeksioni i ngjarjeve, prfshirjes dhe arritjes s synimeve. T dukej sikur ktu ishte zbuluar nj sistem matematik, si i boshteve karteziane, rregullsi ku projekoheshin fate shtetesh, etnish, hapsirash. Gjeopolitika sot e ksaj dite sht prdorur si nj imazh njohjeje t

gjeografis, mbshtetjes n t dhe m tej, prfytyrimi i prthithjes agresive, t hapsirave. Por gjeopolitika asnjher nuk ka qn shkenc. Ajo m tepr i prafrohet kuptimsis metafizike q dukurit i sheh t shkputur nga njritjetra pa kundrshti dhe t pandryshueshm. Po t nisesh nga faktet historike, prej lashtsis dhe kndej, do t ndrtosh nj seri hartash me gjeohapsira, ku kufijt jan ndryshuar, prmasat jan rregjuar, dhe lvizja e lufts, pushtimeve pr hapsira jetsore ka sjell realitete kryesisht t ndryshuara. N kohn e sotme kur sapo jemi futur n t ashtuquajturin rend t ri ndrkombtar ku ende vijon t ket rndsi t madhe vlersimi i pozicionit gjeografik, shpesh trajtohet n rend t par lvizja n koh, shpejtsia e informacionit, mposhtja e largsive, t cilat i kan dhn krah strategjis s shpejtsis. Hapsira, ka filluar t ndjej erra t forta dhe lkundje trmeti prej simbiozs s saj: Kohs dhe lvizjes kur n bashkveprim, me faktorin ekonomteknologji, asq e z m n goj, gjeopolitikn e cila sipas disa studiuesve po ndjen, prher e m tepr, rrgjimin dhe pleqrin e saj. N kushtet e tanishme, nuk mund t ndrtosh nj politik, ku t ravijzohen prirjet e zgjedhjeve vetm me metoda ushtarake por jan shfaqur dukshm ndikimet e faktorve ndrkombtar. Megjithat, ende sot, edhe pse nuk i referohen drejprdrejt gjeopolitiks klasike ajo sht e nnkuptuar dhe e prdorur n forma t tjera. Nuk mund t ket gjeopolitik pa gjeografi dhe gjeografi ushtarake ushtarake n veanti. Pa kto, gjeopolitika do t ishte nj teori pr teori dhe pa qnie n hapsir. Prcaktime t tjera, t tanishme e ndrfusin gjeopolitikn edhe si nj imazh, jo vetm i shteteve t fuqishm, por edhe t do shteti, pr t ndrtuar nj politik t jashtme sipas interesave kombtare. Historia e Shqipris sht nj shmbull se si jan munduar t sendrtojn gjeopolitikn rajonale, jo vetm fqinjt tan por dhe fuqit e mdha. Kronika hartografike dhe gjeohistoria e trojeve iliro-shqiptare tanim, nuk sht vetm nj dokument njohjeje dhe krshrie pr breznit e sotme dhe t ardhme por edhe nj dokument real se si ka luajtur gjeopolitika n trupin e Shqipris. I.11. T DREJTAT HISTORIKE N t gjith botn mbar, fryn edhe sot e ksaj dite era e t drejtave historike. Zhvillimi, interesat, pushtimet, luftrat e vijueshme pr hapsira t tjera jetese, kan sjell dyndje, spastrime, przierje, lvizje t popullatave, ndryshime e krijime shtetesh, zgjimi shpirtrave etnik, shprishje dhe rizgjim t t drejtave historike t humbura. Kjo ka lidhje me shtete, po edhe grupe etnike t cilt zgjohen, organizohen dhe bhen jo vetm burim pr konflikte, por pjes e prhershme e konflikteve. Shqipria sht nj rast i veant, jo vetm n Ballkan por n gjith Evropn. Padrejtsit historike jan nj shkmb i rnd mbi trupin e kombit shqiptar. Prerja e Shqipris n vitin 1913, ngelja jasht Kosovs dhe viseve n Mal t Zi, FYROM, si dhe amria jan gjeohapsira q asnj kirurgji politike nuk i zhbn dot. N kt hapsir kohore t gjat q nga viti 1912 e kndej, shteti shqiptar, n vijn e ngritjes dhe konsolidimit t tij, megjith energjit angazhimin e tij kombtar, nn trysnin e interesave grabitqare t fqinjve dhe t vendimeve t t mdhenjve, ka guxuar duke ngritur zrin, po nuk ka vepruar pr ta zgjidhur at me force, pr t thirrur arsyen ushtarake. Rasti i Kosovs, sht shembull tipik n Evrop. Kufijt natyror t trojeve shqipatare jan ndryshuar q n vitin 1913. Mund t ishin dy lvizje gjeostartegjike: ajo e faktorit brendakosovar dhe ajo e shtetit am. Faktori i par veproi duke nismuar luftn lirimtare por jo pr t ndryshuar kufijt, e po kshtu as nuk ishte ngjizur ndonj ide pr t vepruar tej hapsirs Kosovare vese brenda saj. Kosova, po t nisesh prej t drejtave historike t nprkmbura, gjithher ka patur mbi shpatulla, pushtimin, regjimin, padrejtsin, racizmin, spastrimin etnik t cilat n trsi gjithprfshihen n t drejta etnike, ekonomike, gjuhsore, historike si mohim i identitetit kombtar, kulturor dhe t t drejtave t njeriut. Kto faktor gjithvepruan dhe ksisoj u krijua konflikt. Vlersimi real ndrkombtar ishte nj mbshtetje e fuqishme, pr tiu afruar sadopak synimit kombtar. Shqipria nuk veproi pr t drejtn e saj historike por u prfshi brenda faktorit dhe zgjedhjes ndrkombtare pr t respektuar moscnimin e kufijve dhe pr t`i ln hapsir zgjidhjeve politike t ardhmris. Gjeografia Ushtarake sht brenda ksaj suaze.

I.12. GJEOGRAFIA USHTARAKE DHE GJEOSTRATEGJIA. Gjeostrategjia shtw plan, program, grupplanesh, grupprogramesh t hartuara, n nj gjeografi, mjedis dhe gjeohapsir t caktuar, q mer parasysh se si do t kryhen veprimet duke iu prgjigjur lvizjeve dhe veprimeve t kundrshtarit n gjithprshirjen e veprimtaris q kryhet. Strategjit e mundshme ndrtohen duke analizuar dhe mar parasysh strategjit e kundrshtarit, me synimin q, n kt prpjekje t arrihet fitorja. Prqasja midis gjeopolitiks dhe gjeostrategjis pak a shum e przgjedh kt t fundit, si nj gjeopolitik me fytyr ushtarake dhe binjake me t, ( gjeopolitikn ). Ndrkaq strategjia ushtarake, si dihet, studion teorit dhe ligjsit pr drejtimin dhe organizimin e lufts, t planeve t operacioneve luftarake n plan kombtar dhe n nj gjeohapsir, mjedis dhe vend t caktuar, pr arritjen e fitores. Niveli strategjik i lufts ka t bj me objktivat dhe udhheqjen e sigurimit strategjik kombtar, ose shumkombsh, pr t prdorur burimet kombtare n arritje t synimeve. Veprimtarit n kt nivel prcaktojn objektivt ushtarak, kombtar apo shumkombsh, renditin nismat, prcaktojn kufizimet dhe vlersojn rreziqet, pr prdorimin e ushtris dhe t instrumentve t tjer kombtar, prpunojn planet globale ose plane lufte n nivel teatri, n prputhje, me planet strategjike ( shiko : Temat Operative.) Gjeografia Ushtarake, vijon t jet prbrs n kuptimsin trsore t strategjis ushtarake. Nuk mund t ket nj strategji t paprmasuar n koh dhe hapsir. Gjeohapsira sht n tok, ajr dhe det dhe pafundsisht edhe tej sistemit ton planetar. Ajo nuk prbn vetm kufijt shtetror, por edhe fqinjt n rajon, prmasat fizike dhe njerzore t kontinenteve, ujorve, hapsirs planetare dhe n Kozmos. Vshtrimi gjeoushtarak ka spektr kuptimor t gjer, ndrkaq, duke mar n studim ndikimin e faktorve gjeohapsinor, ushtarak, ekonomik e kulturor, i jep baz mbshtetse gjeostrategjis. N kt kuptim nuk mund t ket gjeostrategji pa gjeografi ushtarake. Mbas nj studimi t faktorve t ndryshm t jashtm dhe t brendshm, ndrveprimi i tyre t on n prqndrim t nj gjeostrategjie vendore, rajonale dhe ndrkombtare. Gjeohapsira vendore mund t kthehet n teatr t veprimeve luftarake e cila nuk ka efekte vetm vendore por dhe m gjer. Gjeografia Ushtarake hap gjeoinformacionin: empirik, prshkrimor, hartografik, gjeodezik, pr t`ua dhn vendimarrsve si nj pasqyr, ku prfytyrohet, matet, ndrtohet veprimi ushtarak apo politik; me prmbajtjen e tij shkencore, duke ushqyer gjeostrategjin. Faktort gjeografik, ekonomik, kulturor ndikojn n politikat e ndrtuara. Gjeostrategjia ushtarake shqiptare n t gjith koht qyshse ra Iliria ka qn vetm mbrojtse. I.13. PRMASA DHE INTERESAT KOMBTARE N VSHTRIMIN GJEOGRAFIK USHTARAK. Gjeografia Ushtarake nuk mund t jet indiferente ndaj prmass dhe interesave kombtare. Vendi (gjeohapsira) vshtrohet, vlersohet dhe studiohet duke mar parasysh kto interesa. 1. Prmbajtja gjeohapsinore, lidhet me ekonomin, kulturn, politikn dhe ideologjin t cilat stoku prcjelin qllimin pr mirqenie dhe siguri. 2. Gjeografia sht jetes, ashtu si dhe interesi kombtar. N kt vshtrim njohja t on n zbulim t aftsive m t mdha q gjeneron njeriu dhe hapsira e tij, kur e mbron at m pak humbje dhe kur sulmon pr lirim kombtar dhe shoqror, me shum sakrifica pr pr ardhmri t sigurt. 3. Konfliktet q imponohen e kan si mjet gjeografin, kur vendi sulmohet nga kundrshtari por n rastin, kur i gjith potenciali kombtar, thirret n mbrojtje, interesat gjithprfshijn do studim dhe n kt rast at gjeografik ushtarak. 4. Koh-hapsira, nuk ngelet thjesht kategori filozofike por ndrthurje njjsuese (unike) e t dy faktorve. Koha lviz, ngjarjet prcillen. Hapsira mund t jet e vogl, por interesi kombtar i madh. Koha mund t jet e shkurtr, por veprimi luftarak ndryshon krejtsisht panoramn. Interesat kombtare cnohen n koh-hapsirn duke e detyruar njeriun t ndrmar hapa t tyre pr t ndryshuar gjendjen.

5. Interesat kombtare, kan nevoj t ndrmarin fushata, t drgojn forca ushtarake edhe larg vendit t tyre, n ato raste kur rritet prestigji kombtar dhe kur luftohet pr nj shtje ndrkombtare t drejt, por jo pr tu br instrument i fuqive t mdha. 6. Interesat kombtare mund t ushqehen n dukje nga realizimi i ndonj objektivi pushtues t hapsirave t fqinjve, por kjo ka nj prfitim afatshkurtr. Kur ajo frymzohet nga t drejta historike apo natyror (si ka ndodhur me Serbin ndaj Kosovs) dhe kto objektiva gjeohistorik u agjesuan nga Bashksia Ndrkombtare dhe veprimi brendakosovar. Pas periudhs s Lufts s Ftoht, krahas idelogjis globale, sht shfaqur prmasa kombtare. Po kshtu, n kohn ton, krcnon cunami demografik i s ashtuquajturs Bot e tret; rizgjimi i pasioneve etnike si dhe terrorizmi. N Shqipri ndryshimet demokratike ishin er e fuqishme n mendsi, ndrtimin e shtetit, ekonomi dhe Forcat e Armatosura. Anarkia e par, shkatrroi ekonomin, keqshprndau pronn e prbashkt, migroi pjesn m jetsore t breznive t reja shqiptare, t ikur jasht vendit. Kur Forca Ushtarake nuk ishte n plan t par, ajo ngeli pothuajse n braktisje, sepse s`kish as motivim, as doktrin, as strategji dhe as kushte ekonomike pr t`u trajtuar. Gjithkund kish kazerma ushtarake, objekte fortifikimi t mbira n do pjes t gjeohapsirs, armatim e teknik, logjistik e mbetur, shesheve, tuneleve, parqeve, tendave dhe nj bashksi ushtaraksh, ndr m t mdhat, n Ballkan. Shprbrja e FA n vitin tragjik 1997 e la gjeohapsirn t vetme sepse faktori Njeri e gjeti vetveten t braktisur, ndrkaq teknologjia dhe armatimi ishin sheshit si nj kanosje e rrezik i prhershm. Problemet e siguris u bn akoma m mjegullore prej prshpejtimit t ngjarjeve n Ballkan, sidomos n ishJugosllavi dhe shprthimi Kosovar. N jug qarqet vorioepiriote u zgjuan srish, ndrkoh qindramijra shqiptar, kalonin malet, luginat, akujt, prmes armve e izmeve t rojave kufitare greke, si dikur arbresht n kohn e Skndrbeut, t tjer kalonin dete prmes dallgve t vdekjes pr n Botn Prndimore. Gjeografia shqiptare kishte ndjer e para kt liri tragjike hapsinore. Fundi i periudhs s ashtuquajtur, komuniste (socialiste shqiptare), vuri n pikpyetje ideologjin shpirtrore kombtare shqiptare, mbasi izolimi (q do t thot: nj gjeografi izoluese ) prapambetja ekonomike, mendsia e prpunuar e nj utopie shoqrore komuniste, zbuloi dukshm dhe shokoi shoqrin e cila kishte humbur orientimin. Kur ky zgjim, drejt Evrops s qytetruar, q ishte realitet gjeografik i pakundrshtueshm, iu dha nj orientim gjeografik dhe politik drejt po ksaj Evrope, gati gjysma e s cils, n lashtsi kishte shtrat t qytetrimin ilir, prbnte nj absurd t vrtet q u shprfaq n mnyr dramatike. Prmasa kombtare u orientua, mbasi rezultoi se deri n fund t viteve nntdhjet ishte thurur nj ngrehin e paqn, e vetsupozuar si nj ndriim feneri gati gjithbotror, i nj vendi i cili nuk pasksh qn n Evrop por n nj shpell utopike, me gjeografi, prshtatur prmasave t nj kshtjelle mesjetare prball dallgve dhe furtunave srish t vetprfytyruara. Shqipria, n kt shprthim ndaj blindit izolues u krcnua dukshm, n prmasn kombtare, mbasi n kt rebelim dhe arrati t shqiptarve drejt Evrops brenda s cils ndodheshin, u gjendn t prir prej vetorientimit t tyre si nj kryengritje ndaj vetvetes dhe organizimit shtetror. Dekada e fundit e shekullit q shkoi, vetm nj pres brisku e mbajti q t shprishte prmasn dhe sigurin kombtare t shqiptarve. Orientimi gjeografik drejt Evrops herahers duket si absurd i vrtet kur kwtw identitet shqiptar evropian e kemi shumw mw lashtw se sa tw tjerw. Hapsira shqiptare postdemokratike, edhe pse e traumatizuar e sheh vetveten ndrsjelltas me Botn, Evropn dhe Ballkanin e saj historik, por n kt gjeografi, lvizja,zhvillimi, projekti, sndrtimi i ideve pr t ardhmen jan ende t izoluara, ku nuk mund t ket siguri. Pr her e m shum po ndodh prfshirja doktrinare Euroatlantike, prshtatja, shndrrimi drejt kushteve t reja pr t dal prfundimisht prej autarkis tragjike n nj mjedis zhvillimor demokratik. Ndwrkaq Kosova wshtw nw pwrpjkje tw saj pwr mwvetwsi, shqiptarwt nw Swrbinw Lindore janw pa tw drejta tw tyre jetwsore e po kwshtu edhe ata qw ndodhen nw FYROM. Popullsia ame e pwrzwnw kwrkon pronat e saj tw rrwmbyera nw shtetin fqinj jugor i cili deri mw sot e ka nw fuqi ligjin e luftws me Shqipwrinw. Faktori ndwrkombwtar kumton pwrherw siguri nw rajon,

I.14. GJEOGRAFIA USHTARAKE DHE PROBLEMET E SIGURIS Republika e Shqipris ndodhet n nj situat hullis s Demokracis dhe inspirimit t ardhmris n strukturat Euroatlantike, ka kan sjell dhe dshmi t reja t siguris s saj. Strategjia e Sigurimit Kombtar ka prpunuar nj themel t ksaj ardhmrie, mbshtetur n standartet e siguris europiane ai dhe asaj botrore. Shqiptarwt nuk e kanw zgjidhur ende problemin e tyre kombwtar. Nuk ka ende njw fqinjwri miqwsore dhe tw zhveshur nga rishfaqja e urrejtjes brenda popujve tw Ballkanit. Si do tw v ijohet mw tej? Problemet e sigurisw nuk janw sikur tw flesh mbi dafina. Trazicioni drejt standarteve, ka treguar, se kjo siguri nuk ka siguri mbasi veprojn shum faktor t cilt jan t ndryshm, n hapsir, koh, ideologji, ekonomi, mendsi, psikologji t cilt gjejn astin pr t`u shfaqur duke dhn lkundjen dhe rrezikimin e siguris. Kshtu ndodhi n migracionin e pakontrolluar q shprtheu dhunshm kufijt toksor dhe detar, ku shteti nuk ishte n gjendje q t menaxhonte hapsirn e tij dhe kjo hapsir prkundi anarkin dhe vdekjen, kur kushtet ekonomike dhe pamundsia e zgjidhjeve t brendshme, solli shprthimin e par dramatik t arjes s kufijve pr t gjetur nj jet m t mir n shtetet fqinje: Italin, Greqin. U shprthyen prmes friks telat me gjmba t ideologjis, gjeografia e thurins me tela t kloneve kufitare, t ujrave ndarse detare, t piramidave kufitare, drejt nj gjeografie t panjohur dhe krcnuese t fqinjve t cilt q n fillim, heraherws ngritn edhe armt e lufts ndaj turmave q dukej se po eksploronin nj bot t panjohur, q pr ironi ishte Evropa. Gjeohapsir shqiptare u b si nj teatr luftimesh gjersa kolona qytetarsh mernin rrugn e kufijve toksor dhe kalonin n mnyr t paligjshme me do lloj mimi. T tjer shprthyen gjeohapsirn detare n kushte t jashtzakonshme t motit dhe t strukturave t ruajtjes s kufijve ujor, pr t`i kaluar ose pr t mbetur n fund t detit si ndodhi n shum raste. Struktura t tjera t jashtligjshme u bn pjes s nj ushtrie t trafikut dhe t kasnecve gjeograf dhe udhrrfyes, drejtues gomonesh apo organizator t bashksive t shqiptarve t varfr, pr t`u kaluar n Tokn e Premtuar nga lindja e n perndim e n t kundrt. Shqipria kish po at shtrirje, po ata kufij gjeografik. Vese tani, s`kish m vij zjarri kufitare, rrethim telagjemborw fatalw. Kish ndodhur hapja me botn. Ishte po ajo klim natyrore gadishullore, po kish ndryshuar klima e marrdhnieve me fqinjt. Greqia shfaqi eprsin siprore ndaj migrimit ekonomik shqiptar. Nevoja ekonomike, n shum raste u prcoll me inferioritet dhe prulsi por n raste t tjera me atavizm armiqsi t hapur t pritsave. Shqiptart, po n t njjtn mnyr u pritn edhe nga Italia fqinje. Bashksit shqiptare t migruara tregoheshin me gisht, u viheshin epitete dhe trajtoheshin jo vetm me pun t zeza, por m tej, se sa qytetart e dors s fundit. Skena e Ballkanit po trazohej nga: -Shprthimi kosovar dhe i etnive t tjera me ishJugosllavin. -Migracioni shqiptar ekonomik Kjo ishte nj gjeografi dhe histori e dhimbshme pr shqiptart dhe harta vizatonte mbi veten e saj, kolona t tra t dshpruara q nuk pyesin as pr rregullat e shtetit t tyre, t Ballkanit dhe t Evrops. Vrtet, nuk ka luft, por e gjith kjo q u zhvillua, ishte si nj luft e vrtet dhe rrjedhojat e saj solln me mijra t vdekur e t gjymtuar, t tjer ndrruan emrat shqiptar pr shkak t prndjekjes dhe prmimit nacionalist dhe fetar. Migracioni i paligjshm dhe i pakontrolluar ishte si nj marshim tragjik i shqiptarve n shekullin e XXI pr hapsira t prshtatshme ekonomike. Kjo nuk mund t quhet siguri kombtare aq m tepr kur t ikin burime njerzore dhe migron rinija, shprishen n bot mendjet pjellore dhe t kthjellta, e krkuesve dhe shkenctarve. N ksi rastesh gjeopolitika, gjeostrategjia ushtarake shkrijn para syve dhe ngelen vetm si terma teorik q nuk kan lidhje me fatin e vet kombit, n nj moment t caktuar kur edhe qndrueshmria politike nuk prkon me standartet e ardhmris s kombit. Po kshtu shkaqet e menaxhimit t keq ekonomik u prcolln me tronditjen tjetr t madhe t vitit t mbrapsht 1997. Shqipria u ndodh n prag t Lufts Civile. Shprthimet e revoltave popullore pr humbjet e mdha ekonomike n firmat piramidale dhe ndikimi foshnjor i brendshm politik uan n shkoqjen e shtetit dhe anarkin q solli n mnyr t pashembullt,

hapjen e depove t armve dhe armatosjen e gjith popullit, shkatrrimin e ushtris dhe pranin e anarkis. Ngjarjet ndodhn, n nj gjeografi pothuajse gjithshqiptare, ka i shkaktuan vendit mbi tremij t vdekur e shum t gjymtuar, vjedhje bankash, pasurish t tjera, mungesn e rendit dhe t ligjit. Ndikimi i ksaj situate do t ishte nj tregues q dshmonte mosbesueshmri ndaj hapave t Shqipris n sy t gjith opinionit ndrkombtar e pr t ciln do t duhet shum q t vihet n vend. Lufta e Kosovs kishte prmasa jo vetm ballkanike por edhe Evropiane dhe Botrore. Ajo ishte dhe mbetet edhe nj problem gjithshqiptar q lidhet me historin ton dhe padrejtsit e ndodhura n koh. Ngjarjet erdhn pas tronditjes s madhe t vitit 1997 dhe Shqipria ende nuk kishte marr veten pas gjms s brendshme t saj. Ksilloj, ajo nuk ishte n gjendje q t jepte ndihmesn e saj cilsore s toku me angazhimin e NATO-s dhe ato t Kombeve t Bashkuara. Po nse njra prmas nuk funksionoi si duhet, tjetra kishte t bnte me prballimin e qindra mij refugjatve t ardhur pas spastrimeve t egra etnike t Srbis ndaj Kosovs, ku shteti am tregoi nj zgjim t ri t ndjenjave kombtare. Lufta solli dislokim t forcave t NATO-s, t organizatave ndrkombtare, prforcim t kufijv n hapsirn toksore, ajrore dhe detare. Kufijt pr nj koh u vun nn kontrollin e pjesshm ndrkombtar ndrkaq njsit ushtarake t dislokuara n Verilindje ishin t gatishmris s lart por pr shkaqe t vendimeve ndrkombtare ata do t kishin n synim vetm probleme t siguris s brendshme duke mos marr parasysh veprimin ushtarak t cilin e kish n dor NATO-ja. Megjithat ndikimet nuk ishin t pakta, kur i gjith kufiri shtetror verior u minua n t gjith brezin e tij bile edhe n thellsi, rrjedhojat e t cilit vijuan edhe m von. Prbrsit e mjedisit t Siguris jan: -Gjithprfshirja n politik, ekonomi, shoqri, mjedis dhe gjeohapsir t mbrojtjes, t legjislacionit, informacionit etj. -Sfidat q mund t hasen sipas parashikimeve politike dhe ushtarake n t ardhmen. -Burimet njerzore, kulturore, materiale dhe ndryshimi i zhvillimit n zona t ndryshme t vendit. -Politikat pr parandalimin e konflikteve t mundshme dhe menaxhimin e krizave. -Zhvillimi ekonomik q sjell qndrueshmeri politike duke e forcuar sigurin kombtare. -Zgjidhja e mosmarrveshjeve me mjete paqsore. -Aftsia ushtarake e FA me synim prballjen e sukseshme pr plotsimin e misionit q cakton kushtetuta si dhe pjesmarrjen n veprimtarit paqeruajtse mdrkombtare. Brenda gjeohapsirs shqiptare lvizin tregues t ndryshm q Gjeografia Ushtarake i ka si nj rrjet orientues koordinatash, ku lvizin ngarjet. Pas vitit 2000 shnohen hapa prpara n vshtrim t siguris kombtare t konceptimit t saj t prgjegjsive dhe detyrimeve institucionale, t traktateve dhe marrveshjeve ndrkombtare, t programit t Qeveris Shqiptare. Ndwrkaq Kosova wshtw nw pwrpjkje tw saj pwr mwvetwsi, shqiptarwt nw Swrbinw Lindore janw pa tw drejta tw tyre jetwsore e po kwshtu edhe ata qw ndodhen nw FYROM. Popullsia ame e pwrzwnw kwrkon pronat e saj tw rrwmbyera nw shtetin fqinj jugor i cili deri mw sot e ka nw fuqi ligjin e luftws me Shqipwrinw. Faktori ndwrkombwtar kumton pwrherw siguri nw rajon, ndwrkaq faktorw brendavendorw tw dukshwm dhe tw padukshwm janw ende nw veprim ka tregojnw se siguria nuk wshtw e sigurtw.

I.15. Q NGA HOMERI E KNDEJ. PRFYTYRIME NJOHSE T BALLKANIT Rreth tridhjet shekuj kan kaluar q nga koha e Homerit. Ne kemi dy vepra t mdha epike t cilat jan edhe enciklopedi dhe manuale t para, jo vetm t letrsis por edhe t Lufts. Lufta e Trojs, n krahasim me luftrat q kan ndodhur m von ka qn si nj shfaqje e vogl, si nj msim tregues i Lufts, por ajo bart n vete shmbllimin njerzor t ndeshjes, t jets dhe t vdekjes, shmbllim q edhe pse i largt kumton gjith nj pasuri t madhe shpirtrash, pasionesh, vendesh reale dhe t Perndive ku kan ndodhur tragjedit e mdha. E mund t jet sot nj nisje

prej brigjeve t Greqis deri n Trojn e dikurshme. Vetm nj ekskursion turistik njohs. Ndrkaq prej Homerit dhe fakteve q prshkruhen n Poemat e tij, vjen nje gjeografi e cila edhe pse nuk na prcillet me harta si kto t sotmet, jan informacione t para gjeografike se si mund t ndrtohet harta e dikurshme. N kt hart prfytyrimi homerik mbshtetet edhe n vende reale q nuk jan vetm Troja dhe Itaka. Homeri vjen tek ne jo vetm si nj rrfimtar i madh po edhe si nj gjeograf po kaq i madh. Vet Iliada sht nj teatr i Lufts dhe Troja nuk sht e vetme n t, por pothuajse i gjith Mesdheu, si nj gjeohapsir ku jan Qiejt, Toka Deti, Perndit q prfshin jo thjesht vende por gjeohapsira t tra. Harta e Homerit N do hap q, hidhet, n historin e Iliads sht nj krkim i toks s re i shtegut t ri, i shpells apo i mureve t rrnuara, i detit dhe valve i ciklopve apo perndeshs s Detit apo t Ers. Drejt s panjohurs pr ta njohur, i rnies n gropa e humbella dhe i ngritjes gjer tek Zeusi. Ky sht nj eksplorim i mendjes dhe nj gjeografi e jashtzakonshme ku vet Lufta sht nj aventur e vrtet, ku parashikimi shpesh bie posht, n saj t befasis q t shpalon, nj vend e nj gjeohapsir. Heronjt e Iliads edhe pse kan mnin apo ansin e Perndive prsri prpiqen q ti kundrvihen fateve t tyre duke u ndeshur me befasit q u hap prpara fusha e lufts, kraht luftarak, fqinjt, pyjet ujort, shkmbinjt etj. Udhtimi i Homerit drejt gjeografis s Lufts, sht m shum se nj rrfim strategu. Ajo sht nj enciklopedi e jashtzakonshme e eksplorimit dhe e njohjes s t panjohurs gjeografike. Ne shkojm e vijm me t rrethe qark Ballkanit, Azis s Vogl, deri tek Kolonat e Uliksit, dhe kthehemi srish n Troj, ku rreziqet jan t vijueshm e n do hap. Nj gjeografi lufte, q t tremb po edhe t magjeps, duke t hapur bot pafund, ku menuria e veprimit, e krcimit mbi gur, e llogaritjes s shpats gjer tek armiku prball, kaprcimi i ledheve, krkimi i hyrjeve n kshtjell, traga e qerres etj, jan pjes t gjeografis s truallit ku lufton. Nj shtrirje kaq e gjer hapsinore t mson se si t njohsh do vend tjetr e t bsh prpjekje q m shum ti kushtosh vmendje edhe atje ku ti mendon se e ke njohur njher e prgjithmon. Ferri i Dantes sht nj ngrehin dhe arkitektur e prfytyrimit njerzor, nj gjeografi njohwese pwrfytyruese. Prej nj gjeohapsire sa reale aq edhe mitike, Homeri na prcjell m mir se nj Herodot( ...gjeograf...) se sht gjeografia e Lufts. Iliadadhe Odiseja jan rrfime t mdha q tregojn, se si t joshur nga gjeohapsira, raca njerezore krkon zotrimin e rrugve, deteve, trojeve t tjera dhe t gjith Bots. Ajo nuk sht e njohur por q duhet t njihet. do hap q hedh prpara sht nj pasiguri, sht zon e ndaluar dhe ti krkon q ta pushtosh. Kaprcen kufijt e zotrimeve t tua dhe synon pr m tej n hapsira t tjera. Natyra t tregon , sikur, ti je i saj dhe mund ta pushtosh me shikimin tnd t dashuris apo t lakmis po sa m shum q i afrohesh, aq m shum ajo t zhgnjen. E gjith ambicia dhe eksplorimi bhet n nj gjeografi lufte reale. Mosprfillja ndaj rrezikut rendja pas aventurs, sfidat dramatike pr dyluftim guximi i artur para vdekjes ishin mesazhe q vinin prej Homerit apo t Aleksandrit tw Madh. Nuk m thua o bari i mir, a e di rrugn q t on n Spart? - E di, si nuk e di. Kam qn shum her n Spart, ku kam shitur djathin q bj qumshtin e deleve t mija. Sparta sht qyteti i bukur dhe i fuqishm. sht i rrethuar nga male nga t gjith ant. - A duhen shum dit rrug pr t mbritur gjer atje? Dhe a mund ta na tregosh o bari i mir rrugn q duhet t marrim ? - Dotiu tregoj me gjith qejf. (LARVIA ORVIETO. Rrfime pr heronjt e Trojs f 28) Mijra anije q nisen n det. Erra q fryjn para nisjes urdhra q jepen me ngut e menjher fillojn parashikimet se do t ndodh. Lundrtar q nuk ngrejn dot velat. Thirren dijetar e

fallxhor( prfytyro gjeograft ushtarak...) sepse kshtu, pa parashikim nuk mund t ecej m tej. Kshilla pr vendin dhe shtigjet se ku do t kalonin. Si mund ti mposhtim kto erra q sna ln t nisemi ? Ndoshta sht zemruar me ne ndonj Perndi dhe krkon q t na ndshkoj ? Prgjigju Kalkant! Kalkanti ishte fallxhor, po n t vrtet ai ishte analist i dikurshm, thns dhe parashikues q i duheshin heronjve mitik. Dhe mandej vijn t tjera ngjarje q kan t bjn me flijime njerzore para nisjes e para betejave q t mund t hapeshin rrugt. E kuaj vraponin trokthi, mes maleve e bri deteve. Qytete t tjer shfaqen Teba, Aulida. Shkojn n flijim q t ken fat akejt n Luft. Perndia e Detit, perndia e Ers, Palad Atena, prej mitizmit t tyre sjellin n fakt para nesh ndikimin q ka gjeohapsira, atmosfera. Odhiseja, sht i madh pr t gjetur rrugn, p t njohur vendin e gjeohapsirn. Si mund t komentohet thembra e Akilit n optikn e njohjes s nj objektivi t cilin ti e synon dhe e sulmon. Sigurisht q mund t bhen paralele njohjeje q simbolizojn njohjen n trsi. Po afrohej dita e tmerrshme kur do t vritej Akili. As parzmorja as forca e pamposhtur nuk mund ta shptonin dot, as lkura e regjur e trupit t tij q Teti ia kishte br m t fort se hekurin, sepse e kishte zhytur t birin kur kishte qn foshnje n ujrat e lumit magjik Stiks. Teti, Perndesha e Deteve, nuk e kishte zhytur n ujin e lumit vetm thmbrn e kmbs s majt t Akilit. Kjo ishte nj e panjohur nga trupi dhe kurmi i lufttarit mitik. Po ishte pjes e veprs dhe e ndeshjes e shnjs q do t merrej dhe prej saj do t vinte goditja. Pjes e trupit, vend i panjohur. Por vetm Paridi e dinte kt. Prej zbulimit, prej informacionit, pr nj shnj e nj nishan q do ti sillte atij vdekjen e sigurt. Thmbra e Akilit, shpesh komentohet si pika m e dobt e jo thjesht trupore por simbol i shnimit t matur e t njohur mir (apo e mosnjohjes), ajo pr t ciln sduhet t dal asnj informacion, pra ajo duhet q t mos njihet, se sht fatale. Kshtu ndodh me vendin e gjer, gjeohapsirn q sht nj trup gjigand i natyrs ku vepron njeriu, ku ka pjes q jan shptimtare, q t sjellin jetn dhe fitoren kur i njeh dhe i shfrytzon. Thmbra e Akilit pr Trupin Kryengrits t Shqipris n kohn e Gjergj Kastriotit ishte Sfetigradi i par dhe Kruja e Fundme. Kto dy gjymtyr t relievit dhe t mbrojtjes shqiptare i afrohen shum mitologjis ndonse jan nj realitet konkret kshtjellor. Ja si mendon i trishtuar Odhiseja para se t ec m tej n nj vend q se njeh: Deti q puthet me brigjet, i thellSka fund, t ngul kmbt pr t shptuar nga mortja e zezPo dola prjashta, ndoshta prplasem mbi shkmbin e zhveshur nga dallgt e larta e do mundohem kot fare Po edhe sikur ti shkoj bregut, ans e ans m kot t krkoj, se mos gjej ndonj buz deti, t shtruar me rr t holl, a gjire t fshehur, prap kam frik mos dallg e rrmbyer m merr e m shpie tutje, n gjirin e deti peshkrrits, n mos m drgoft, kush nga hyjnort prbindsh t frikshm, q rritet me tufa prej Amfitrits s famshme nhumnera e thella t detit.(Homeri. Odhiseja. f 54 ) I.15.a. Skylla dhe Karribda, vlersim i vendkalimit Rrfimi i Homerit edhe pse mitik, prmban t vrteta t prditshmris s njohjes s vendit, por n kt rast sht si nj kryesimbol i prkujdesjes s ksaj njohjeje kudo q t jesh n lvizje, krkim-hulumtim n nj vend t caktuar e sidomos n Luft kur Jeta ndeshet me Vdekjen. Qirqja mitike ngre zrin e saj duke thn i thn Odhises: Njerz t mjer q zbritt t gjall n botn e Territ, vdiqt dy her, kur t tjert nj her i mer vdekja Do tiu msoj un vet se udh t ndiqni, pa fshehur do hollsi, q t mos ndodh q t humbisni n tok a n det Dhe m tej tregohen rrugt se si t kaloj anija nga vendi ku rrojn Sirenat. Pr t gjith udhtart e krkuesit a eksploratort, komandantt e zbuluesit, shpalosen alternativat se ciln rrug t zgjedhsh pr t arritur me sukses n synimin tnd, pa rrezikuar. Sa her komandantt, kan patur n mndje kt simbol t przgjedhjes s vendit apo t rrugve pr t sulmuar apo trhequr ashtu si tregon Homeri pr rrugn e par q ka dy rrasa si thik, q varen mbi ujin e detit, sipr

tyre prplasen me gjm valt e detit po pllak e lmuar, rrmben kurdoher nj nga pllumbat q i duhet atij prandaj andej, nuk duhej kaluar ose do t duhej t kishte mjeshtri pr lundrtart. Pastaj udha e dyt q kalon: mes dy shkmbinjve, njri lartohet n qiell dhe majn e tij e rrethojn ret e zeza prher, ku burr t vdekshm nuk ka q t ngjitet lart e t zbres, ku hapet nj shpell e errt ball prball me terrin; atje banon Skylla e lig nj prbindsh q t ndjell neverin. Nj shkmb i dyt q sht m i ult se sa ai i Skylls, por q valt rrufiten prej Karrybds si nj tmerr i vrtet. Tek shkmbi i dyt smund t kalosh. E m mir przgjidh t parin, m pak t rrezikshm, edhe pse nuk do t dalsh pa humbje e dhe pse do t ngelen disa shok, po kjo sht m me vler se sa ti humbsh t gjith. Nj simbol i lart i vlersimit t vendit, ku vepron e lufton, q t arrish n objektivin tnd. Prpara komnandantve argumenti i Skylls dhe Karrybds sht i pranishm n przgjedhjen e drejtimit t sulmit, apo t vendosjes s mbrojtjes a krkim-shptimit. Po ky simbol nuk i prket vetm njohjes gjeografike, n spektrin vetm ushtarak, ai sht shprehs i bukur i mprehtsis s gjykimit, lvizjes, veprimit t matur pqass n do fush t veprimtarive jetsore n trsi. I.16. JO VETM KRSHRI GJEOUSHTARAKE. Arti i Lufts nga: SUN TZU VENDI sipas SUN TZU sht nj nga t pes faktort e lufts : Arti i t Luftuarit, Zoti Vendi (Toka) Gjeneralt Ligjet Format m kryesore t vendit q takohen jan : I arritshm I ndrprer I fronzuar I ngusht I thikt I shtrir Vend i arritshm: Nse ne mund t ecim prpara, po kshtu edhe armiku prparon, ather kto forma t Vendit quhen t arritshm. N format e arritshme, spari, pushtohen lartsit dhe ant duke prmirsuar rrugt e transportit. Pastaj, kur forcat tona futen n betej, kjo do t jet nj eprsi e krahut ton. Vend i ndrprer: Nse ne mund t ecim prpara, por sht e vshtir pr tu kthyer prapa, n kt rast, forma e vendit do t quhej, e ndprer. N kto forma t vendit, nse armiku sht i paprgatitur , prparo dhe pushto. Nse armiku sht i prgatitur dhe ne sulojm prpara, pa qn t bindur se fitojm, kjo do sillte me vete vshtirsin pr tu kthyer prapa dhe ksisoj kjo nuk do t quhej eprsi. Vend fronsor : Nse pr forcat ton nuk sht eprsi pr t ecur prpara, po kshtu e till sht edhe pr armikun q ai t vij drejt nesh, ky vend do t quhej :fronsor N kto forma vendi edhe armiku mundohet t na trheq pr t prfituar, po ne nuk ecim prpara. Trhiqu dhe ik. Nse, ne japim goditje, kur gjysma e armikut ka prparuar, kjo sht eprsi nga ana e jon Vende t ngushta :

N vende t ngushta, nse ne i pushtojm , spari, duhet t pozicionohemi n to, me qllim q t presim armikun. Nse armiku i pushton dhe pozicionohet n to, ather prkohsisht, nuk duhet t ndiqet armiku. Po nse ata nuk jan pozicionuar n to, ather armiku duhet sulmuar. Vende t thikta : N vendet e thikta, kur i pushtojm ato, duhet t mbajm lartsit dhe ant pr t pritur armikun. Nse armiku i pushton ato, fillimisht trhiqen trupat tona dhe nuk vijohet ndonj sulm m tej. Vende t hapura : Ndrkaq pr vendet e hapura, nse forca jon strategjike sht e njjt, do t jet shum e vshtir t provokohet armiku pr luft. N kt rast q t futesh n luft, nuk do t jet nj eprsi. Kur nj general vlerson trupat e tij si t ishin fmij t vegjl ata do t futen n luginat e thella stoku me t. Kur ai i vlerson trupat e tij si fmij t dashur, ata do t jen t gatshm q t vdesin me t. Duke ditur q armiku do t sulmohet, duke ditur gjithashtu, q ushtria jon mund ta kryej sulmin, por q nuk e njeh vendin ku do t veproj, kjo nuk sht e prshtatshme pr luftimin, po vetm gjysmrruga drejt fitores. Si rrjedhoj, ai q vrtetsisht e njeh ushtrin, kurr nuk do t mashtrohet n lvizje, kurr nuk do ti shterojn forcat kur ndrmer nj veprim luftarak. Nse ju njihni QIELLIN dhe TOKN, fitorja juaj do t jet trsore. I.17. NNT LLOJET E VENDIT Ka nnt lloje vendesh: Vend i njohur Kur luftohet n vendin tnd ather ai quhet vend i njohur, ku je i lidhur me truallin dhe familjen, jetn dhe bisnesin, t ardhmen e fmijve t tu. Edhe lufta sht ndryshe, sepse brendavepron dhe shpirti i thell i lufttarit. N vendin q armiku e ka t njohur, sepse sht vendi i tij : Matu tre her dhe pre njher pra : matu mir, kur t sulmosh sepse sht eprsia e tij. Vend i zbeht Kur hyn dhe vepron n nj vend tjetr, por jo shum thell, ky quhet vend i zbeht. N kt rast ushtart ende mendojn pr vendin e tyre t dashur, familjet q kan ln dhe ende nuk e kan edhe shum t qart se sa e rndsishme do t jet ndrmarrja e tyre luftarake n vendin q sapo kan hyr, pra: jo shum thell, q edhe mund t trhiqesh, porse do t jet shum e vshtir q t sulmosh m tej , ksisoj ai quhet i zbeht. N kt lloj vendi mos e pusho lvizjen dhe sulmin. Vend ky Nse nj vend q e synon dhe e pushton, kjo sht nj eprsi n ann tnde. Po e njjta gj ndodh edhe pr armikun. Nse ai e pushton, po t njjtin vend, do t jet nj eprsi pr armikun . Ky sht nj vend ky. Kur armiku , e ka pushtuar vendin ky mos sulmo. Vend i arritshm Nse forcat tona mund t prkalojn n nj vend dhe po kshtu forcat e armikut me t njjtn lehtsi vijn tek i njjti vend ai do t quhet i arritshm. N kt rast mos i lejo forcat e tua t mbeten t izoluara. Vend i prqndruar Kur nj vend sht i rrethuar nga t tri ant, ku rrugt kryesore ndrpriten n t, ather pushtimi i tij sht moment kryesor n mbajtjen nn kontroll t teritoreve t gjera. Aty prqndrohet edhe vmendja e t dy kundrshtarve. N nj vend t till sht e domosdoshme t krijohen aleanca t reja Vend i paprballueshm

Kur njri nga kundrshtart, hyn thell n vendet e armikut, duke prkaluar nj numr qytetesh, ai do t quhet serioz dhe i paprballueshm. Gjendja e ushtarve dhe shpirtrave t tyre n nj vend t huaj, sht e trazuar dhe prdit ashprsia, rrotull, sht e dukshme. N nj vend t till, gjej mnyrat m t mira t mundshme pr furnizimin e trupave. Vend grackor Kur ka male dhe pyje, lugina t ngushta dhe gryka t thella, baltovin dhe moalishte ku rrugt e kalueshmris jan t vshtira, t rrethuara me male ose kodra, ku ka dhe ujor t ndryshm si lumenj apo laguna e moalishte ky do t quhet vend grackor. N nj vend t till mos u fut, po nse je futur, bj kujdes kur lviz, vese mos e pusho lvizjen pr t dal nga gracka. Vend prqarkor Kur hyrja sht e ngusht, rikthimi do t jet si ti biesh prqark dhe armiku me nj numr t vogl lufttarsh mund t sulmoj forcat tona, ky quhet vend prqarkor. Pra, kemi t bjm me nevojn pr t hyr n vendin e armikut nprmjet nj hapsire shum t ngusht, e cila nuk lejon lvizjen e m shum trupave dhe mjeteve e ksisoj e bn shum t pranishme rrethimin dhe sulmin e armikut me lehtsi, bile me forca t pakta, ndaj nesh. Pas jush ke kshtjella natyrore dhe prpara nj gryk t ngusht. N nj vend t till prdor strategjin. Vend fatal Kur njri nga kundrshtart lufton me intensitet t madh ai do t mbijetoj po nse ai nuk do t luftoj me kt forc, ai do t mbaroj dhe ky do t jet vendi fatal. Nj vend i till, mund t quhet edhe : toka e vdekjes sepse ndrsa trupat jan t vendosura n kto kushte, nuk mund t ket rrug tjetr trheqjeje, vetm se t luftosh trimrisht. Rrotull mund t kesh male t pakalueshm, ujor t mdhenj apo me pengesa t tjera natyrore. N nj vend t till futu n betej, se nuk ka rrug tjetr. KREU I DYT II. NJOHJA, STUDIMI DHE VLERSIMI I VENDIT

...Hyni nga dera e ngusht! N t vrtet dera q t on n rrnim sht e gjer dhe rruga q t shpie atje sht e leht. Shum vet udhtojn npr t . Por dera q t on n jet sht e ngusht dhe rruga pr atje sht e vshtir. Pak njerwz kalojn npr t BIBLA. DHIATA E RE. Ungjilli sipas Mateut, f7

II.1. Radha e njohjes s vendit. Njohja, studimi dhe vlersimi i vendit mund t trajtohen prej s prgjithshmes n t veantn ose ndrsjelltas. Ato nuk jan t njjta. Secila ka kuptimsin e saj, jo vetm si term, por dhe si prmbajtje. Njohja e vendit sht term gjithprfshirs brenda s cilit ka nj grumbulles informacionesh nga gjeohapsira e vendi nprmjet njohjes s drejtprdrejt, analizs s t dhnave duke prdorur metoda t ndryshme prnjohjeje dhe studimi t cilat n prfundim t ojn tek krijimi i nj prfytyrimi real t gjeohapsirs dhe vendit dhe t ndikimit n veprimet luftarake. Studimi i vendit sht term q prfshihet brenda njohjes, i cili i shrben asaj q vzhgon, mat, trajton, llogarit, prgjithson, sjell prvoja dhe i kategorizon ato, duke hyr n universin e gjeohapsirs dhe vendit, me metoda t ndryshme, pr t qartsuar njohjen, nga lufttart e thjesht e deri tek Komandat e Shtabet.

Vlersimi i vendit, prcjell n mnyr t drejtprdrejt njohurit e mara pr gjeohapsirn e vendin nga studimi dhe njohja pr t prcaktuar vlern e tyre, kategorizimin, veorin, prdorimin dhe shfrytzimin e tyre n situata luftarake. do skuadr dhe ushtar duhet t studioj sa m thell e, n radh t par, vendin ku ndodhet e ku vepron, t dij me imtsi do rrug e qaf, do gryk e prrua, do lugin e zabel, do vend t zhveshur, apo t pyllzuar, do pozicion. Kjo arrihet vetm ather kur at e shkel dhe e studion n mnyr kritike. Studimi i gjithanshm dhe njohja pllmb pr pllmb e vendit me t gjitha veorit e tij, ndihmon kuadrot dhe ushtart t orientohen dhe t veprojn n fardo situate e kohe, t vlersojn drejt situatn, t parashikojn veprimet e mundshme t armikut, sasin e forcave dhe t mjeteve t luftimit t tij, llojet e tyre dhe t prdorin veorit e vendit kundr armikut n do lloj luftimi dhe n do faz t zhvillimit t tij. N njohje, studimin dhe vlersimin e vendit duhet t nisemi nga parimi q t shfrytzohet ai, si aleat natyror. Njohja dhe studimi i vendit nga ana e komandave dhe shtabeve t t gjitha shkallve, prbn nj nga kushtet kryesore pr vlersimin e drejt t gjithanshm e n koh t situats luftarake gjat marjes s vendimeve prej tyre. Kjo bhet duke u nisur nga detyra n lidhje t ngusht organike me prbrsit e tjer t situats luftarake: armikun dhe forcat e veta, n prshtatje me masat konkrete q duhen marr pr plotsimin e detyrs s dhn, si: organizimin e sistemit t zjarrit dhe sistemit t vrojtimit, t mbrojtjes nga armt e dmtimit n mas, etj. Radha e studimit t kushteve t vendit varet nga karakteri i detyrs q zgjidhin trupat, si dhe nga ato shtje konkrete q i interesojn komands pr marjen e vendimit dhe organizimin e veprimeve luftarake. Njohja vjen nga studimi. Vlersimi sht prcaktimi njohs dhe studimor i vendit. Kur themi se komandanti apo ushtari ka njohje pr vendin do t thot se ata e kan shkelur, perceptuar, studiuar me metoda t ndryshme dhe kan krijuar prfytyrimin e duhur por asnjwherw tw plotw. Prandaj, parsor sht studimi i vendit. Pr t ka nj twrwsi prvojash t cilat kan ardhur duke u perfeksionuar n koht moderne. Studime t shumta, tekste msimore e trajtesa vijn n ndihm t ktij proesi, ndrkaq teknologjit kan prparim t jashtzakonshm. Studimi i vendit ka n shrbim t tij, pothuajse t gjitha shkencat e sotme, pasi gjeohapsira, planeti e do pjes e vendit jan universi ku kryhet veprimtaria (brenda saj edhe Lufta) q stoku kan t bjn me ekzistencn dhe mendsin e njeriut, mjedisin, forcn, ndikimin e shkatrrimin, atmosfern, proeset fizike e kimike, gjeologjin dhe mbulesn e Toks, biologjin faunn e florn, pr t cilat do shkenc gjen objektin e saj t veant. II.2. MNYRA T STUDIMIT T VENDIT. II.2.a.Studimi i vendit me zbulim Studimi i vendit me zbulim ka kuptimin e nj termi ushtarak t hershm. Ather kur s`kish shkenc por prvoj njerzore empirike, hapashapi me ndijimin e perceptimin, shikimi e orientimi solli lvizje t kontrolluara dhe t kujtuara n natyr, pr hasjen dhe njohjen e objekteve, prballjen me jetn, njohjen e shpells, s gurit, t vijs s ujit, t zgavrs, t yjeve dhe t nats, t zjarreve e vettimave. Ksisoj n rrugn e zhvillimit njerzor lindi orientimi. Ku jam? K kam pran e larg? Ku shkoj? Kur dhe ku kthehem? Orientimi kishte lidhje me pozicionimin e njeriut n gjeohapsirn t ciln e kish dhe nuk e kish t tijn. Sot e ksaj dite, prej lashtsis, ne themi se ta njohsh drejtprdrejt vendin sht mnyra m e mir. Kjo sht parsore. Ajo ka t bj me at q n filozofi quhet njohje empirike. Kjo mnyr konsiston n mbledhjen dhe studimin e t dhnave t nevojshme mbi gjeohapsirn e vendin, duke e vrojtuar dhe kontrolluar at drejtprdrejt. Rndsi t madhe pr do ushtarak ka zhvillimi i kujtess pamore, n mnyr q syri i tij t jet si nj aparat fotografik. At q e sheh njher, ta fiksoj mir dhe t mos harroj n fardo situate, koh dhe gjndje t motit. N situat luftarake, zbulimi i vendit, zakonisht kryhet n nj koh me zbulimin e armikut dhe n lidhje organike me t. N nnreparte (reparte) zbulimi i vendit n ann e armikut kryhet zakonisht nprmjet vrojtimit t tij t pandrprer. Nga t dhnat e vrojtimit mund t prcaktohen vendndodhja e objekteve t

ndryshme t armikut, rrugt q lejojn afrimin e fsheht n kto objekte, karakteri i pengesave natyrore dhe artificiale n afrsi t tyre etj. Zbulimi i vendit dhe i objekteve t veanta t tij me kontroll t drejtprdrejt, prdoret kryesisht n ann e vendosjes s trupave t veta, ndrsa n ann e armikut, vetm athere kur sht i mundshm afrimi i drejtprdrejt n objektet q duhen zbuluar. Vrojtimi dhe kontrolli i drejtprdrejt i vendit, megjtihse jan mnyrat m t mira pr studimin e tij, nuk do t gjejn gjithnj prdorim, veanrisht kur paraqitet nevoja e studimit t vendit n thellsi t vendosjes s forcave t armikut. Po ashtu vzhgimi, perceptimi, abstragimi ojn n studim. sht vetm mbres, vzhgim, abstragim, lidhje e ndrsjellt, matje e prafrt, grumbulles njohse pr at `ke par duke e shkelur, prekur, zbuluar si mbules toke, e cila ka lidhje me veprimet e tua lvizse, pozicionuse, frymmarrse, zvarritse, zjarrvnse apo mbrojtse. Mandej krijohet prfytyrimi me arsyetimin logjik pr t shfrytzuar nj gjeohapsir e vend t caktuar. Studimi i vendit nga ana e komandave dhe shtabeve t t gjitha shkallve, prbn nj nga kushtet kryesore pr vlersimin e drejt t gjithanshm e n koh t situats luftarake gjat marjes s vendimeve prej tyre Studimi i gjithanshm dhe njohja pllmb pr pllmb e vendit me t gjitha veorit e tij, ndihmon kuadrot dhe ushtart t orientohen dhe t veprjn n fardo situate e kohe, t vlersojn drejt situatn, t parashikojn veprimet e mundshme t armikut, sasin e forcave dhe t mjeteve t luftimit t tij, llojet e tyre dhe t prdoin veorit e vendit kundr armikut n do lloj luftimi dhe n do faz t zhvillimit t tij. N studimin dhe vlersimin e vendit, duhet t nisemi nga parimi q ta shfrytzojm at si aleatin ton natyror. Kujdes i veant i duhet kushtuar studimit t ndryshimeve q pson ai si rezultat i veprimit t ligjeve t natyrs dhe procesit zhvillimor ndrtues. Studimi lidhet ngusht me prbrsit e situats luftarake, armikun dhe forcat tona, n prshtatje me masat konkrete q duhen marr pr plotsimin e detyrs s dhn n organizimin e sistemit t zjarrit dhe sistemit t vrojtimit, organizimin e mbrojtjes nga armt e dmtimit n mas, etj. Radha e studimit t kushteve t vendit varet nfga karakteri i detyrs q zgjidhin trupat, si dhe nga ato shtje konkrete q i interesojn komands pr marjen e vendimit dhe organizimin e veprimeve luftarake. II.2.b.Studimi i vendit me an t harts. Romakt u mjaftuan me krijimin e hartave rrugore, ushtarake dhe kadastrale... Tabula Peutingeriana q ishte dshmia m e njohur paraqiste nj hart-guid rrugore pr ushtarakt dhe udhtart...qindra mijra km udhkalime , vizatime mbi format e vendit, qindra paraqitje... N vitin 1400 u zbulua vepra e Ptolemeut dhe shpikja e shtypit prcolli edhe prhapjen e saj. Pas zbarkimit n Amerik, Spanja dhe Portugalia ( por jo vetm ato) realizuan harta t reja t Bots. Ato u bn shum me rndsi. Dhjetra atlase harta vendore dhe komvtare u prhapn kudo. Dshira pr udhtime dhe pr zbulimin e tokave t reja i shndrroi hartat n sende zbukurimi n shtpi. Nga gjysma e dyt e vitit 1500 pothujse tr shtetet Italiane u paisn me hartografi zyrtare pr nevoja ushtarake dhe pr sistemimin e kufijve. Zhvillimi dhe prparimi i shoqris solli modelimin e gjeohapsirs dhe vendit, n harta. Vtm harta sht fytyr e vendit e matur dhe e pikturuar. Ajo sht portret i tij. Harta topografike e shkalls s madhe jep nj paraqitje t qart e t sakt mbi objektet e ndryshme t vendit. Ajo lejon q vendi, n nj rajon t caktuar, t studiohet me koh, shpejt dhe n fardo kushtesh, pavarsisht nga madhsia e rajonit, nga largsia e tij dhe nga prania e forcave t armikut, n t. Me ann e harts mund t bhen matje e llogaritje t ndryshme dhe t prcaktohet me saktsi, vendndodhja e objekteve q studiohen. Gjat planzimit dhe organizimit t luftimit, studimi paraprak i vendit bhet, gjithashtu, me ann e harts. Megjith ant pozitive q ka harta, prapseprap ajo nuk ta ngjall dhe nuk ta rrnjos plotsisht besimin e duhur te vendi ku do t

mbrohesh, ku do t sulmosh e kundrsulmosh. Besimin e patundur n forcat e tua ta ngjall m mir shkelja e gjall e vendit. II.2.c. Studimi i vendit me an t fotografive ajrore dhe pamjeve satelitore N krahasim me hartn, fotografit ajrore dhe pamjet satelitore japin t dhna m t freskta dhe m t hollsishme mbi vendin, mbasi ato mund t sigurohen n do koh, si para fillimit t veprimeve luftarake, ashtu edhe gjat zhvillimit t tyre. Me ann e fotografive ajrore mund t studiohen me hollsi vendi, vndndodhja dhe karakteri i ndrtimeve mbrojtse t armikut, pozicionet e zjarrit t armve, t tij, rajonet e prqndrimit t skalioneve t dyta, rezervave, etj. Por, nga ana tjetr, duhet theksuar, se edhe ato kan mungesat e tyre si p.sh nuk japin t dhna, mbi thellsin dhe shpejtsin e rrjedhjes s lumenjve, mbi dndsin e pyjeve, mbi strukturn e toks n shtretrit e lumenjve, etj. Pr kt arsye, duhen prdorur gjithnj n ndrthurje me hartn. Por pamjet satelitore dhe fotografite mund t kthehen n ortofoto q jan fotoharta me mundsi matjesh t sakta dhe t shpejta t t gjith t dhnave q duhen. Sikundr shihet, mnyrat e ndryshme q prdoren pr studimin e vendit, plotsojn njra tjetrn. Vetm ndrthurja me mjeshtri i tyre do tu jap mundsi komandave q t sigurojn t dhna sa m t plota, t sakta, dhe t freskta mbi rajonin e veprimeve luftarake. II.3. NJOHJA E VENDIT N TAKTIKN USHTARAKE Fiton Ai q ka eprsin e Zotit dhe t Toks Njohja e vendit ka qen dhe mbetet themelore n taktikn ushtarake. N historin e luftrave, kan ndryshuar shum prbrs q kan lidhej jo vetm me konceptet por edhe teknologjit e zhvilluara nga njeriu pr t`i prdorur pr njohje, vlersim, lvizje n hapsir dhe n koh. N kt vshtrim edhe gjeohapsira, q n perceptimin ton, duket sikur sht statike, n t vrtet pr her e m tepr asaj i ofrohen mjete pr njohje m t shpejt, pr informacione m t sakta pr lvizje m t lehta mbi t. Megjithat ajo, n nj ast t caktuar t duket e prjetshme, t vshtron dhe dhe t vshtron, t krkon ndihm dhe i krkon ndihm. Komandantt m t zot ushtarake e kan quajtur llojin e vendit si baz t taktiks. Vendi sht si nj letr ku fillon t shkruash, si nj monitor kompjuteri ku lviz t projektosh a vizatosh. Vendi sht skena e teatrit t veprimeve luftarake, ku regjizor jan komandantt dhe shtabet. Gjeohapsira sht me prmasa t mdha, por dhe t vogla, me prmasa dhe shum prmasa, me lartsi a pjerrsi t ndryshme, me mbules toke t shumllojshme, t dukshme dhe t padukshme, t vshtira pr t`u kaluar apo relativisht t lehta n shfrytzimin e tyre taktik. Projekti mund t quhet i mir ather kur prfytyrimi i prshtatet skens, ku veprojn forcat duke e konceptuar me t gjith detajet hapsinore. N termat operative t NATO-s, jepet ky prkufizim i analizs s terrenit (analizs s vendit): ...grumbullimi analiza, vlersimi dhe interpretimi i t dhnave gjeografike pr objektet natyrore dhe artificiale t vendit t ndrthurura me faktor t tjer prkats, pr t parashikuar ndikimin e vendit n operacionet ushtarake (shih termat operative. F 467) Prcaktimi ktu sht cerebral dhe nuk i jep vlersimin e duhur vendit si baz e veprimeve, mbasi brenda fshihen nj spektr i gjer faktorsh q nuk jan thjesht ndikim, por q t ojn n fitore ose dshtim t plot fatal, sado q t kesh lufttar t prgatitur apo armatim e teknologji t prparuar. Vet menaxhimi i vendit sht nj veprimtari studimore, sepse nprmjet tij prcaktohen rajonet e veprimeve luftarake vende t grumbullimit, t bashkveprimit, t lvizjes, t hapjes s zjarrit t artileris apo raketave, t menaxhimit t bazave ushtarake, t kalueshmris, t prdorur t pengesave fortifikuese e xhenjere etj. Aftsit vlersuese, nuk jan vetm intuit empirike e komandantve apo dhe vet lufttarve, por nj ndrthurje shumprmasore e ksaj skene t gjall ku jeta ndeshet me vdekjen. Ndrkaq vendi sht pr veprim nga t dy palt. Po t jen forcat t krahasuara si t barabarta, faktori i tret: vendi mbetet si prcaktues. Kush e njeh at mir dhe di ta shfrytzoj, ai do t jet fitimtar.

II.3.a. Grumbullimi i t dhnave Grumbullimi i t dhnave gjeohapsinore sht njohje empirike, apo, prshkrime, harta skema, pamje satelitore, fotografike, statistika gjeoinformative, t relievit, tokave, ujorve, qendrave t banuara, gjeoekonomis, gjeologjis, atmosfers dhe klimatologjis, t gjeoetnive, gjeokulturs, t karaktereve e personaliteteve, demografis, pra nj pasuri e tr materiale njerzore n botn q na rrethon. II.3.b. Analiza e t dhnave Analiza e t dhnave nuk sht e prcipt, por e thell e shumanshme, e ndrthurur dhe e ndrsjellt. Ajo i mer n mnyr t veant faktort dhe ndikimet dhe prcakton kahjen e veprimit, mendimin abstragues logjik vlersues. Analiza prdor t gjith teknologjin e sotme duke nxjerr prirjet n marrjen e vendimeve para fillimit t veprimeve luftarake dhe gjat zhvillimit t tyre. Analiza sht studim. Ajo bhet para se t ndrmarrsh hapat e veprimit, kur ke krijuar nj panoram trsore t gjeohapsirs, ku lviz mendimi, prfytyrimi, sikur ta kish kaluar paraprakisht vendin, edhe symbyllur. Ather kur ti mendon se e ke br tndin, ather t zbulohen t tjera hollsi q dshiron t`i njohsh edhe m mir. II.3.c. Vlersimi i t dhnave Analiza t jep nj piktur e cila i ka prfshir si n nj n kuadr t vetm prbrsit e mar n studim, ku brenda tyre jan faktor objektiv dhe subjektiv, duke u prir q t t gjej lidhjet dhe ndikimet. Analizn e bjn analistt gjeografe ushtarak, specialist t interpretimeve statistikore, hartograf, psikolog, demograf, gjeolog, historian, etnograf etj. Pas ksaj bhet vlersimi. Vlersimin prfundimtar e bn shtabi dhe komandanti. N kt vlersim bhet balanca, ndarja, renditja, konsideratat, ndikimet e drejtprdrejta apo t ndrsjellta, t brendshme, rajonale apo ndrkombtare. II.3.d. Interpretimi i t dhnave Interpretimi i t dhnave lidhet me analizn dhe vlersimin , ai i shrben t dy stadeve t msiprme dhe krkon veprimin profesional. Interpretuesi jep opinion pr pamjen satelitore, llojshmrin e vendit, gjeologjin, bimsin, atmosfern dhe tregues t klims, t oqeanografis, zhvillimit ekonomik, t mediave e informacioneve t saj, t etnive, kulturave etj. II.4. SYNIMI I LUFTS: GJEOHAPSIRA Veprimtarin e vet t gjithanshme, si at prodhuese, ndrtuese, shndrruese, eksperimentuese etj, njeriu e zhvillon n vend, ndkaq, n veprimet luftarake ai ka qn e do t mbetet nj nga prbrsit kryesor e t prhershm t situats luftarake. Luftimet, n saje t zhvillimit t tekniks e t armatimit, mund t zhvillohen n t tri hapsirat si n det n ajr dhe n tok; por prfundimi final do t zgjidhet n tok. Prandaj njohja e veorive t terrrenit sht domosdoshmri objektive n situatat luftarake. Gjeohapsira sht shtrati dhe tenda e prkundjes ngulimit apo rnies s forcs njerzore q lufton. Gjeohapsira sht synimi i lakmis, marrjes, prvetsimit, pushtimit, djegjes, shkatrrimit, spastrimit etnik, rindrtimit. Kshtu ka qen n jet t jets. Lufta duke qen nj veprim i dhunshm, ka si qllim t kontrolloj nj gjeohapsir (tok, uj, det, ajr) t nnshtroj, ndshkoj nj forc tjetr njerzore pr ta detyruar at t humb lirin. Ndrkaq pr paln tjetr sht ruajtja, mbrojtja e gjeohapsirs, e mvetsis, kundrshtimi i sundimit. Gjeohapsira, n t ciln jetojn njerz, qytetrime bart me vete t dy prirjet: jetn dhe vdekjen, shkatrrimin dhe rindrtimin. Gjeohapsira i ka brenda t dy palt q ndeshen pr t, n fushat, betej, veprim luftaraK II.4.a. Vzhgimi n gjeohapsir

Prshkrimi i sakt matematik dhe hartografik i vendit (gjeohapsirs) n trsin e tyre, n nj shkall t caktuar, deri n hollsit q prmban kjo hart sht modelim. II.4.b. Indetifikimi i do gjje q matet. Matje e largsive, pjerrsive t objekteve mbi t cilat lvizet dhe veprohet nga forcat njerzore q mund t jen: hapsira, largsi, gjersi, disnivele t atmosfers, lloji i toks, relievit, me prbrsit e tij (natyrore: siprfaqe t zhveshuira, bimsi natyrore dhe gjysmnatyrore, qendra t banuara, rrug, hekurudha etj) Matje t dukurive atmosferike janw ato si: era, rrymat, rreshjet e bors, shiut, rrshqitja, valt detare etj. II.4.c. Mbledhja e gjeoinformacioneve Ky grumbullim, krkon przgjedhje,ndarje n grupime t veanta sipas llojit t objekteve dhe dukurive pr t krijuar nj data base (baz t dhnash), dhe prpunimi i ktyre matjeve. II.4.d. Analiza e gjeoinformacionit Lidhjet q prcillen midis ndikimit t faktorve t ndryshm: tempin e lvizjes s trupave dhe mjeteve humbje t energjis s trupave efikasitetin e zjarrit maskimin realizimin e befasis kalimin e pengesave ujore dhe ato t bimsis natyrore dhe gjysmnatyrore. II.4.e. Ndrtimi ligjeve dhe koncepteve q rrjedhin nga ky ndrveprim t dhnat q jan prftuar nga matjet grupohen gjenden lidhjet e ndrsjellta dhe kundrveprimit t faktorve e dukurive atmosferike. II.4.f. Rrjedhimet logjike Rrjedhimet logjike prcillen tek ne prmes eksperimenteve gjeoinformative t ndikimit t faktorve gjeohapsinor n veprimet, duke i modeluar kto lidhje. Prpunimi dhe prcaktimi i koeficientve gjeohapsinor si ndikim i drejtprdrejt n operacione. II.5. KOEFIIENTI GJEOHAPSINOR Koefiienti gjeohapsinor sht i veant dhe paraqet madhsi q tregon se sa her do t rritet apo zvoglohet ndikimi q ka vendi (gjeohapsira) me prbrsit e saj si efekt i matur n rrethanat e veprimatrive luftarake. Koefiientt e rrethanave t luftimit ndahen: 1.Koefiient gjeohapsinor 2.Koefiientt veprimor 3.Koefiientt njerzor Koefiientt gjeohapsinor, kan natyr fizike dhe mund t maten. T till jan: vendi ( pjerrsi, largsi, gjeologji ) , kushtet e motit, stina etj. Ndrkaq edhe koefiientt njerzor si: prgatitja dhe karakteri i komandantve, karakteri i lufttarve dhe tiparet gjeokulturore dhe psikologjike t tyre, kan t bjn pak a shum me origjinn, kulturn, racn, psikologjin. Rezultati q duhet t arrihet n luftim ka t bj me: organizimin e goditjes dhe t zjarrit t armve (t kmbsoris, kundrtanke artileris, mbrojtjes kundrajrore, t mjeteve t blinduara). Efektet e tyre prshtaten me faktort q ndryshojn por ndikojn mbi efektshmrin. T till jan: Gjeohapsira (vendi, moti) dhe antropologjia q lidhet me trevat nga vijn lufttart ka pbn cilsin e tyre. Edhe pse mund t ket nj njohje t prbrjes s komandave e shtabeve lufttarve, ku shfrytzohet data-base (baz t dhnave) t

personelit, prsri ajo sht e prafrt dhe nuk mund t matet kaq leht, kur sht fjala pr sjelljen, guximin, gjakftohtsin, intuitn q shfaqet n fushn e luftimit. Koefiientt gjeohapsinor mund t maten. Kshtu, vendi ka llojshmrin e tij, e mund t jet fushor, kodrinor, malor apo i pyllzuar e knetor, me rrug (autostrada, rrug automobilistike, etj), qytete, fshatra. Pr to ka matje t cilat bhen me dokumentet hartografike apo matje t drejtprdrejta q i shtohen gjeoinformacionit. Largsit, pjerrsit e relievit, gjersit, thellsit e dallgve, shpejtsia e ers, shpejtsia e rrjedhs s ujit, mjegullira etj, maten. Pas ksaj, nprmjet eksperimenteve gjenden lidhjet e ndrsjellta p.sh -Pjerrsi relievi---shpejtsi lvizje -Pjerrsi rrugelvizje e tekniks -Dndsi pyllimaskim -Pengesa natyrorezjarr i kmbsoris -Knd drejtimiqitje e artileris dhe raketave Thellsi e moalishtes---lloji i kpucve, izmeve e veshjeve Madhsia e dallgvelloje t tjera t mjeteve zbarkuese Forma e gjireve dhe madhsia e tyre-zbarkimi n kryeur* M sipr u prmenden vetm disa tregues t cilt duhet t jen t njohur, grumbulluar dhe analizuar m par e mandej pr secilin vend n gjeohapsirn e mar n shyrtim, parashikohet ndikimi dhe lidhja e tyre e ndrsjellt. N metodikat e sotme gjeohapsinore t gjeografis ushtarake, prdoren me sukses SIGJ (sistemet e informacionieve gjeografike) q n prpunimin kompjuterik me softres prcaktohen t dhnat e duhura t cilat iu transmetohen komandantve dhe shtabeve. Ndikimi i tyre sht i drejtprdrejt n gjendjen luftarake, lvizshmrin, dobsin, lodhjen, energjin, befasin, maskimin, eprsin n ajr, eprsin n det. Ndrmjet tyre llogaritet fuqia ushtarake e nj njsie t caktuar. Fuqia luftarake e ka koeficientin gjeohapsinor njw ndwr faktorwt themelorw. Koefiienti i pozicionimit, ka t bj srish me gjeohapsirn dhe n veanti me vendin ku vendosen dhe pozicionohen trupat. Ksisoj n mbrojtje, n zonn fushore, sipas studimeve (shiko: History Evaluation Research Organization) sht 1.1, pra e vshtir. Po n zonn kodrinore pozicionimi ka vler siguris m t lart q shkon deri 1.3, ndrkoh n zona malore arrin me shum se 1.5. Ndikimi gjeografik dhe gjeopolitik n planet ushtarake, programet, veprimtarit t do lloji niveli, nuk sht i njjt n vende t ndryshme, koh t ndryshme. Misionet hasin vshtirsi n realizim, ose n raste t tjera, lehtsi n arritje t sukseshme t tjera t objektivve ushtarake, kur kto kan eprsi. Prandaj merr rndsi analiza e faktorve t ndryshm nprmjet futjes s teknologjive t reja kompjuterike, evidentimit dhe vlersimit shkencor t gjeohapsinore, interpretimet inteligjente t tyre pr t arritur prfundime t favorshme. Baza e t dhnave (database) ka t bj me njohjen e informacionit real nga gjeohapsira. T tilla si: lidhjet hapsinore t prbrsve t natyrs dhe vendit, topografia, oqeanografia, klima (moti), demografia, faktort qytetor (urban), rrjeti rrugor apo t dhnat n trsi pr transportin etj. Faktor fizik Vendosja Prmasat Format Format e vendit (terrenit) Ujort Gjeologjia Lloji i tokave Ujort detar Baticat-zbaticat Rrymat Valt detare Liatoralet Moti Klima T dhnat zakonshme Bimsia Shtrirja t Dndsia Llojshmria

Bimsia Faktor kulturor Popullsia Racat Grupet etnike Tribut dhe klanet Feja Shndeti i bashksis Misionet ushtarake Luftim sulmues Luftimi mbrojts Veprimtari paqeruajtse Zbulim Mbshtetje Logjistike Krkim shptim Emergjenca Civile

Lartsia Maskimi Transporti Rrugt Hekurudhat Aeroportet Portet detare Tubacionet

Qytetet Kryesore Qytetet e vogla Bazat ushtarake Ndrtimet ushtarake Fortifikimet

Jokonvencional Luft Kundrrevolt Antiterrorizm Mardhniet civilo-ushtarake Operacione psikologjike Misione humanitare

Shqipria ka eprsi n mbrojtje s pari sepse gjeohapsira me prbrsit e saj sht e prshtatshme pr mbrojtje, ku koefiienti prkats sht m i lart po t kemi parasysh se: 1. Hapsira e Ultsirs Perndimore sht e ngusht (m e madhja grykderdhja e Semanit-Ura e Kuit: 33 km). Ve ksaj, radhojt kodrinore: ata t Apolonis, (Pojanit); t Ardenics, Gurit t Gomares (Kryevidh, Kalaja e Turrs); e Kodrave pran gjirit t Durrsit deri n kepin e Palit, t Manzs deri n Kepin e Rodonit, t dy radhojeve paralel t Kakarriqit (Torovics); t Barbullushit e Rencit, mali i Taraboshit jan nj paraprit si eprsi e relievit q ndikon n aftsin mbrojtse. 2. Duke u futur n thellsi, kto eprsi rriten jo vetm prej lartsive kodrinore, luginave lumore t ngushta vendpritat e qafave, kreshtave e rritin koefiientin gjeohapsinor. 3. Vargmalet Shqiptare t vijs s par, tipike, me shtrirje VL-JP duke filluar nga Kalaja e Lezhs, mali i Vels, malet e Skndrbeut, mali i Krujs, mali i Dajtit, Krraba; rritja kodrinoremalore e Sulovs q ngrihet madhrisht deri n malin e Tomorit. N po t njjtin drejtim n J. Prej Sazanit, przgjatet vargu i Karaburunit, mali i Lungars, malet e Vettims. Ndrkaq malet e Kurveleshit prbjn nj fortes natyrore e cila vijon me radhuan e malit t Gjer. Degzimi i maleve t Kurveleshit prvijon n Ku, Fterr, Borsh deri n malin e Sarands. Mali i Saraqinit n jug, prmbyll relievin malor t vijs s par shqiptare prball kufirit detar q przgjatet afrsisht veri-jug. 4. N thellsi vargmalet me tipike jan: Mali i Gjer-Strugara-Murgana; TrebeshinDhmbel-Nemerk dhe Bureto, ku koefiienti gjeohapsinor, n vshtrimin mbrojts rritet. 5. Shqipria malore me eprsi mbrojtse, m n brendsi t saj ka masivin grumbullor q rrethohet prej fush-grops s Kors, lugins s Shkumbinit q prfshin krahinn e Sulovs, Gramshit, Skraparit, Dangllis, Dishnics, Gor-Oparit, Voskopojs, Ostrovics, Vithkuqit mbshtetur n lumin Vjosa q prfundon n Postenan e Melesin, me prmbyllje n pllajn e Kolonjs. Ky masiv, edhe pse i ndrprer nga luginat lumore t Devollit, Tomorrics, Osumit prbn nj njsi gjeohapsinore shqiptare me koefiienti t lart mbrojts, q jan dshmuar edhe gjat historis s luftrave t kombit shqiptar 6. Krahina Malore Qendrore prmbledh masivin malor t Puks, Lurs, Mirdits, Martaneshit q kufizohet n veri nga liqenet e Vaut t Dejs, Komanit-Fierzs dhe hapsirs luginore t Drinit t Zi, ndrsa n jug prmbyllet me malin e Kaptins s Martaneshit ( prfshin

brenda rrugn e Arbrit dhe rajonin desantues t Biz-Martanesh ) dhe malin me Gropa. Dshmit e fushatave ushtarake, paarritshmria n pushtim dhe kushtet shum t prshtatshme mbrojtse e rritin koefiientin gjeohapsinor. Ndrprerja luginore e lumit Mat, t gryks s Nojs, t Trkuzs, t Shngjergjit e fillim Erzenit, paraqet prkalime t ngushta e t prshtatshme pr organizim t mbrojtes dhe mbylljen e shtigjeve hyrse perndimore po kshtu dhe ato veriore si qafa e Malit, qafa e Lurs, qafa e Murrs, qafa Buallit. 7. Koefiienti m i lart gjeohapsinor i prket Krahins Malore Veriore me gjersi rreth 60 km q fillon prej Ultsirs Shkodrane, Hoti, Grudn, Malsin e Vermoshit, Bjeshkt e Namuna, Shaln e Shoshin. Alpet Lindore, Kurrizin Shklzen-Kollat duke prfunduar me Malsin e Gjakovs e t Hasit. N jug prmbyllja sht lugina e Drinit ( liqenet artificiale dhe lugina e Tropojs JL). Brenda ksaj treve zotruese alpine, ku shfaqen bukuri dhe ashprsi natyrore, reliev greminor dhe lugina t thepisura, ku prkalojn lumi i Cemit, lumi i Shals, i Kirit dhe Valbona. II.6. GJEOHAPSIRA SHQIPTARE DHE LVIZSHMRIA N SITUATA LUFTARAKE N msymje, shpejtsia e prparimit dhe lvizjes, ka t bj me arritjen e synimit q sht nj objekt gjeohapsinor apo edhe shprthim i vijs s mbrojtejes s armikut. E kundrta ndodh pr mbrojtsin. Historia, na tregon, se n prgjithsi shqiptart kan qen n pozicionimin mbrojts. Ky pozicionim i arrir deri n kufijt e sotm, ka patur si mbshtetje jo vetm faktorin qndrueshmri-shqiptare por dhe t kushteve eprsis s tyre. Veprimet mesymse kan qen brendaprbrenda hapsirs shqiptare. Ktu vijn shembujt e luftrave t Skndrbeut deri n koht moderne e n ato t Lufts s Dyt Botrore. Lvizja n luftim ka t bej me shpejtsin mesatare n prkalim t vshtirsis s gjeohapsirs (vendit, relievit, motit, sistemit rrugor, bimsis, rrjetit ujor etj. ) Ritmet e lvizjes varen nga matjet dhe kushet gjeohapsinore. Q nga luftrat Napoloniane kur ky temp ishte 17 km n dit n Luftn e Dyt Botrore 26 km/dit. N kushet e relievit shqiptar, statistikat e msiprme mund t`i afrohen kryesisht Ultsirs Prndimore, Platforms Sarand-Delvin, fushgrops s Kors, zonave kodrinore pran Ultsirs, por n relievin malor zvoglohen shum. Pr mbrojtsin, sa m i vshtir vendi, aq m keq pr armikun, paksohen humbjet tona. N kto raste, ky ritm varet nga aftsit e mjeteve gjeohapsira (vendi, moti, fortifikimet, shkalla e lodhjes s trpave). Po kshtu, ka rndsi t vihet n dukje se veprimet msymse jan n prpjestim t zhdrejt me dy faktort: - gjeohapsira natyrore mbrojtse - fortifikimi, q rrit ndikimin e relievit Kshtu, kto vshtirsi, jo vetm e ulin tempin, por edhe pamundsojn prparimin e mtejshm. Pengesat ujore shqiptare jan kryesisht lumenjt, prrenjt q n trsi rrjedhin LP. Kalimi i tyre sht trthor, dhe nevoja sht pr veprime operacionale brendavendore. N kohn e sotme ka mjete xhenjere t shpejta kalimi q e lehtsojn lvizjen. Humbjet n msymje jan m t mdha gjat kalimit t pengesave ujore. Pr mbrojtsin sht eprsi. N vendin ton ka ndryshuar shum infrastruktura rrugore. Ka dndsi rrugsh n t gjith vendin. Llojshmria e tyre sht e ndryshme, por kalueshmria nuk sht e njjt ka varet edhe nga cilsia, shtresa, pjerrsia dhe objektet e artit n to. Komandat e shtabet duhet t prllogarisin tempin e lvizjes s mjeteve, prshtatshmrin si dhe t trupave kmbsore. Moti q ka lidhje me stinn dhe treguesit e saj sht faktor q duhet ta marrsh parasysh n shpejtsin e lvizjes, por ai her her vjen edhe papritur duke i ngatrruar edhe vet stint. Shirat e rrmbyeshm, breshri, errat e forta, dalja e prrenjve, lumenjve mund t ndodh n do koh. Klima jon mesdhetare, edhe pse jemi vend i vogl ka ndryshueshmri nga J, n V, me mot t keq, ku msymsi ka m shum humbje, sepse i humbet orientimi. Po t jet mjegull ai prfiton por mund t bjer n kurth. Gjat nats mungon shikimi i qart, zbulimi dhe qartsa pr realizim t zjarrit t armve. Nje tregues tjetr sht

mbulesa bimore q ka lidhje jo vetm me tempin e lvizjes por dhe kushtet e maskimit dhe t hapjes s zjarrit, t zbulimit. II.7. VENDI DHE CILSIT TAKTIKE T TIJ. Veorit e vendit q ushtrojn ndikim n organizimin dhe zhvillimin e luftimit, si dhe n prdorimin e tekniks luftarake jan cilsi taktike. Nga kto kryesoret jan: kalueshmria e vendit si dhe cilsit mbrojtse, cilsit maskuese etj. * Kalueshmria e vendit lidhet me: rrugt, urat dhe vendkalimet n pengesat ujore, llojin e tokave, bimsin, relievin, qnsin dhe karakterin e pengesave artificiale si dhe natyrore (lumenjve, prrenjve, etj). * Cilsit maskuese. Kto cilsi lidhen me relievin, bimsin (veanrisht pyjet), qndrat e banimit me rndsia q kan ato pr tu prdorur si maska natyrore nga vzhgimi toksor dhe ajror; qnsia dhe karakteri i shtigjeve t fshehta. * Cilsit mbrojtse lidhen me relievin, pyjet, tunelet dhe objektet e tjera nntoksore, ndrtesat e forta prej guri, tulle, betonarme, vanrisht bodrumet, strehimet; rndsia q kan ato pr tu prdorur si mburoj nga llojet e ndryshme t armve. Cilsit q ndikojn n kushtet e orientimit jan objektet e veuara t vndit dhe prbrsit tipik t relievit, q dallohen midis objekteve t tjera nga paraqitja e jashtme ose pozicioni q zn nse jan t prshtatshme pr tu prdorur si orientuese. Cilsit q ndikojn n kushtet e vrojtimit dhe hapjen e zjarrit jan: relievi, bimsia (sidomos pyjet dhe shkurret), lloji i tokave, ndrtesat m t larta dhe m t forta me bodrume, veanrisht ato q ndodhen n sheshe dhe kryqzime rrugsh, qnsia dhe karakteri i vijave natyrore dhe lartsive zotruese shfrytzimi i t cilave krijon kushte t favorshme pr vrojtimin dhe hapjen e zjarrit, kurse n mbrojtje, e detyron armikun q msyn, ti sulmoj kto objekte, nga posht-lart. II.8. KLASIFIKIMI I VENDIT N VSHTRIMIN USHTARAK. Shqipria sht vend tipik i thyer, me larmi formash. Vshtrimi ushtarak prqndron nj perceptim kalushmrie, pr coptimin e tij si penges pr manovrn dhe lvizjen e forcave dhe tekniks. a. Vndi tepr i thyer karakterizohet nga nj dendsi e madhe pengesash t kalueshme me vshtirsi, jo vetm nga teknika luftarake, por, n disa raste, edhe nga trupat q lvizin n kmb. Ky lloj vndi sht shum i favorshm pr tu mbrojtur, nga t gjitha llojet e armve. Ai krijon kushte t prshtatshme pr maskim, por, n t njjtn koh, vshtirson vrojtimin, sidomos at toksor. Masivi i Alpeve t Shqipris duke filluar nga malsia e Shkodrs deri n Rrafshin e Dukagjinit bart cilsit e vndit tepr t thyer. Historia e luftrave tregon, se aty rrall kan shkelur forca armike, por edhe kur kan tentuar jan asgjesuar, sepse kjo thyerje e vndit sht eprsi pr mbrojtsit. Lugina e Valbons, Lugina e Shals, Lugina e Kirit apo e Tamars, jan shembuj t eprsis s ktij relievi. b. Vendi i thyer dallohet prej vendit tepr t thyer, nga qnsia e nj sasie m t vogl pengesash, pjesa m e madhe e t cilave mund t kalohet me pak vshtirsi nga teknika me zinxhir. E gjith hapsira kodrinore shqiptare, nuk mund t quhet vnd i thyer pasi ne n kodrat q arrijm deri n 1000 metra, ka siprfaqe q arrijn n suazn tepr i thyer pr thiksin, pjerrsin, ngushtsin luginore etj. Prandaj, kodrat shqiptare jan pjesrisht t kalueshme. Pjes t tyre jan tipike, q me vshtirsi pushtohen: (kujtoni kshtjella e Sfeligradit, e Krujs, e Rozafs, e Lezhs, e Petrels) q jan n vnd kryesisht kodrinor. c. Vend pak i thyer karakterizohet nga qnsia e pengesave t vogla e t rralla, shumica e t cilave kalohet relativisht leht jo vetm nga teknika me zinxhir, por edhe nga ajo me

rrota. T tilla jan, Ultsira Perndimore, luginat e lumenjve kryesore, fushgropa e Kors, e Erseks, Peshkopis, e Delvins dhe Mursis. N vartsi nga shkalla e mbylljes prej formave ngrehinore t relievit (lartsive) dhe objekteve t ndryshme q vshtirsojn shikimin e q krijojn maska dhe mburoj natyrore, vendi ndahet: n t hapur, gjysm t mbyllur dhe t mbyllur. N vendin e hapur prfshihen siprfaqe pak a shum t rrafsht, pa pyje dhe me nj sasi t kufizuar maskash dhe mburoja natyrore. N krahasim me tipet e tjer, vndi i hapur sht shum m pak i favorshm, prsa i prket cilsive mbrojtse dhe maskuese. N nj vnd t till vshtirsohet organizimi i mbrojtjes nga armt e dmtimit n mas, mbrojtjes kundrtanke, mbrojtjes kundrajrore, lvizja e fsheht e trupave si dhe vendosja apo maskimi i prbrsve t rendimit t luftimit. Nga ana tjetr, vendi i hapur, duke siguruar fushpamje dhe fushqitje rrethore ndikon mjaft n rritjen e efektshmris s zjarrit t artileris dhe t armve t kmbsoris. N varsi nga ndrtimi i toks, ai lejon kudo lvizjen e lir, si t makinave luftarake, ashtu dhe atyre t transportit. Organizimi dhe zhvillimi i luftimit msyms dhe atij mbrojts n vend t hapur, vshtirsohet s teprmi, veanrisht kur armiku ndodhet n pozita m t favorshme. Pr tiu shmangur ndikimit negativ t vendit t hapur, duhet q lvizja dhe veprimet luftarake t trupave t kryhen natn dhe n koh t keqe. N vendin e mbyllur prfshihen kryesisht vndet e pyllzuara, q krijojn kushte t favorshme pr maskimin e trupave dhe t tekniks luftarake nga vrojtimi ajror dhe toksor i armikut, gjithashtu masivet malore dhe rajonet me nj dendsi t madhe t qndrave t banimit. Ky lloj vendi krijon kushte t favorshme pr lvizjen dhe manovrn e fsheht t trupave, pr organizimin e mbrojtjes kundrtanke dhe kundrajrore, por nga ana tjetr, vshtirson orientimin, tregimin e objektivave, hapjen e t gjitha llojeve t zjarrit, si dhe bashkveprimin midis trupave. II.9.MISIONET USHTARAKE Njohurit baz mbi rndsin e gjeografis ushtarake nuk mund t kuptohen, qartaz, pa njohjen themelor t misioneve luftarake apo veprimtarive n koh paqeje. N kt rast, jo vetm n nj shkall ndrkombtare, por dhe at rajonale duhen njohur: Situata n rajon Gjendje lufte apo prgatiteje pr luft. Njohja e gjendjes s kufijve shtetror dhe freskimi i dokumenteve t tyre. T dhnat e zbulimit dhe infomacione t tjera rajonale apo ndrkombtare. Studimet e medias pr analizat prkatse Vzhgime t gjendjes s etnive n rajon, prirjeve nacionale, lvizje t popullsis apo forcave ushtarake pran kufijve Nisur nga kjo, prnjohja paraprake e cila sht gjeopolitike, dhe gjeoushtarake misionet kryesore t SHP te FA dhe ato t veanta t njsive t FT, FA, FD dhe KML, vihen n lvizje dhe prqndrojn prgatitjet e tyre. Prvoja e lufts n Kosov nxori n pah edhe angazhimin e shtetit shqiptar, q n kuadr t veprimtaris politiko-ushtarake t NATO-s pr t br prgatitjet e duhura, jo vetm si vend n rajonin e Ballkanit, por dhe nj pozicion kufitar i drejtprdrejt me teatrin e veprimeve luftarake t NATO-s n Kosov. N vshtrimin studimor hartografik, ishte detyr parsore njohja e gjendjes s hartave, mbulimi i gjith zonave q prfshihen n veprime luftarake. Kjo njohje, prplotsim, azhornim nuk u b vetm pr FA t Shqipris por dhe ato t SHBA dhe NATO-s t cilat kishin vendosur ktu, kontigjentet ajrore, toksore dhe t logjistiks. Pr t parn her n prvojn e FA t Republiks s Shqipris u ndje nevoja e njjsimit t standarteve hartografike t NATO-s n informacionet gjeodezike dhe hartografike. Kshtu t gjitha hartat dhe burimet e tjera hartografike duhet t ishin t prshtatura n kto standarte. Probleme t tjera q krkonin studim gjeografik ushtarak si: - Saktsia dhe prkatsia e toponimeve (emrtimeve gjeografike) n rajonin e Kosovs, duhet t gjente qartsin e nevojshme pr t shmangur kundrshtit me emrimet e

shkruara n hartat e botuara nga shrbimi Topografik i Ushtris Jugosllave dhe realitetin shqiptimor t tyre, n vend, nga banort. - Prfitimi i planeve ortofotove t qendrave t banuara q ishin t parashikuara pr vendvendosje t refugjatve - Prfitimi i planeve (orthofotove) t bazave detare dhe ajrore shqiptare. N rastin e Kosovs, si nj shfaqje e nj lufte moderne n rajon, pati nj angazhim t gjer ndrkombtar q e patn n qendr t vmendjes studimin gjeografik ushtarak. N at priudh t vshtir pr Shqiprin, pas ngjarjeve t brendshme t vitit t mbrapsht 1997, lufta e Kosovs zgjoi gatishmrin e FA t Komandave e shtabeve t FT, FA, FA dhe KML pr t par n nj drit t re spektrin e misioneve t tyre jo vetm n vshtrimin ushtarak por paqeruajts, ndihm humanitare, t shmangjes s rreziqeve dhe fatkeqsive, kundr terrorizmit t trafikut t armve, drogs e prostitucionit t cilat kan lvizjet, vendosjet, rrugt, pikat e funizimit n vended he rajone t caktuara. Gjat lufts s Kosovs, veorit e siprprmendura u shfaqn n mnyr t ndrthurur. Spektri ushtarak gjen ndrthurjen n drejtime t veanta t misioneve jo vetm t njsive ushtarake, por edhe atyre t administrats shtetrore e asaj vendore. Diagnozat gjeografike t hollsive q mbulojn drejtime t veanta kan karakter: - Strategjik, taktik, t mbshtetjes logjistike, t emergjencave civile. Kto kan prputhshmri me vendimet politike q merr qeveria. Ajo sht br pr planet dhe programet n organizim, mobilizim t forcave, njohje t aftsive sipas rretheve e qarqeve, pr burimet e furnizimit, t mbshtetjes, transportit, ndrtimeve infrastrukturore, t kujdesit mjeksor, t ruajtje s vendeve dhe objekteve t rndsis strategjike, ushtarake dhe ekonomike etj. II.10. ANALIZAT E RAJONEVE STRATEGJIKE Analizat e rajoneve kan karakter, vendor, kombtar, rajonal dhe ndrkombtar. Kto analiza prqendrohen n shtje t rndsishme politiko-ushtarake q lidhen me pozicionet e objektivave, shteteve apo rajoneve t venddisklokimit t forcave, vijat e komunikimit dhe t transportit, largsit hapsinore t rajoneve q ka nn prgjegjsi do forc, bashkpunimi dhe bashkveprimi me fqinjt dhe partneritetin, studimi i infrastrukturs ushtarake dhe civile, n prgjithsi. Anlizat strategjike, prfshijn studimin e armikut pr t prcaktuar dhe analizuar objektivat e rndsishm politik, ekonomik, ushtarak, kulturor, t sulmit , pushtimit, mnyrn e shkatrrimit, marrjes nn kontroll etj. T gjitha kto krkojn harta, pamje satelitore, fotografi, t dhna prshkrimore, e m tej interpretime dhe analiza inteligjente t cilat prfshihen n gjeografin ushtarake. Duke prmendur edhe nj her rastin rajonal t lufts s Kosovs, n studimin gjeografik ushtarak nuk iu dha rndsi e duhur minimit t kufirit shtetror midis Kosovs dhe Shqipris; ka ishte me rrjedhoja shum t rnda, e q vijon sot e ksaj dite duke sjell fatkeqsi n banort vendas. N gjendjen paslufts, shoqata t huaja, forca t specializuar t vendeve t NATO-s kan br vlersim, interpretim, prcaktim t ktyre zonave n harta dhe sisteme t informacionit-gjeografik II.11. ANALIZAT TAKTIKE. Analizat e vendit n vshtirmin taktik prfshijn: veorit tipike t vendit (relievit), rrugt e afrimit, pengesat natyrore dhe artificiale, mbulesa e tokes, gjeologjia, vzhgimi, fushat e zjarrit, maskimi etj. Vend zotrues. Ky term, mund t prdoret n t dy vshtrimet, nga ana e forcave tona dhe nga ana e armikut. N trsi, ky lloj vendi ka karakterin e pozicioneve siprore t relievit; maja t larta e zotruese q kan pamje kshtjellore t pazaptueshme ato ndodhen posht, n kmb t ktyre lartsive, t vrojtueshme. Ai q ndodhet sipr, ka nj pozicion strategjik. Ata q ndodhen n fundoret e lartsive, kan pozicione vendore t rrezikshme. Prfytyrimi gjeografik, na on, tek

Kruja ,Sfetgradi , Petrela dhe kshtjellat e tyre ; apo posta e famshme e Koshares n luftn e Kosovs. Vendet zotruese, pr sulmuesit jan t rrezikshme ndrkaq pr mbrojtsit ndodh e kundrta. Shembuj tipik, t objekteve t rndsis s veant radhiten para komandantve e shtabeve, n lartsit, vzhgimore zotruese q vlersohen se n cilat vende (q mund t jen t rrezikshme), apo eprsi; pra ku jan pikat kye gjeografike qendrat e telekomunikacionit, t energjis, instalimet e mbshtetjes logjistike, digat, aeroportet, portet detare, urat e mdha, hekurudhat, tunelet, kryqzimet tipike kalimtare e mbikalime t autostradave e t rrugve n prgjithsi. Digat, n prgjithsi jan n vende t rrezikshme. Gjiret detare jan n vende t plqyeshme pr mbrojtsit, por t rrezikshme pr zbarkime t forcave armike, pasi sht e mbrojtur nga t tre ant. Sazani sht nj ngrehin relievi mbiujor dhe ka nj pozicion ishullor si vend natyror, kshtjellor, srish ai mbetet i zbuluar dhe lehtsisht i bombardueshm nga ajri dhe nga deti. Nse pozicioni i tij, shihet i pashkputur nga gishti gjigand i Karaburunit t Akrokeranuneve shqiptare ather mbrojtja me do kusht e tij, sht synim strategjik. Rrugt e afrimit. Vlera gjeografike e rrugve t afrimit n do vend ku kryhen veprime luftarake, n tok, det apo dhe ajr, sht e madhe. Ka rrug detare, toksore dhe ajrore, n t tre prmasat e gjeohapsirs vepruese. Vlersimi i tyre, bhet me prparsi, n do nivel t komandave e shtabeve. Pengesat. Pengesat prfaqsuese prgjat rrugve t afrimit prfshijn: malet, prrenjt e thell dhe t rrmbyeshm, lumenjt n trsi, knetat, shpatet e thikta, dborn e thell, pyjet e dendur, fushat e prmbytura, shkmbinjt nnujor, qendrat qytetore, fushat e minuara, pengesat e kanaleve antitanke, rrugt e bllokuara. Hapsira fluturuese nuk sht e njjt n mot t ndryshm ka vshtirson ose lehtson operacionet ajrore si: ajri, ret, furtunat, ciklonet, tajfunet etj. Ndrkaq nndetset kan probleme me shkmbinjt nnujor, ajsbergt, anijet e mbytura etj. Vzhgimi dhe fushat e zjarrit. Forcat Toksore, pr shekuj, kan derdhur lumenjt t tr gjaku, q ather kur 2500 vjet m par, n Greqin e Lasht u organizua lufta e rregullt frontale. Kjo ka ndodhur n t shumtn e rasteve pr t kapur, mbajtur apo shkatrruar pozitat e larta vzhgimore zotruese. Ato mund t jen pozicione natyrore t larta si shkmbinjt t veuar ose t ndrtuara nga njeriu si kullat kmbanore t kishave, kullat e ujit. N kto pika t larta, ka vzhgim cilsor dhe t gjer ku prcillet nj informacion real dhe i shpejt se `bhet n fushn e luftimit, n vrojtimin pamor t lvizjes, t vijave t zjarrit kur ato jan t lira e t hapura, t pamaskuara nga prbrsit e Mbuless s Toks si: dendsia e mbuless bimore, shiu, dbor, pluhuri, tymi industrial, smogu, mirazhet apo pengesa t tjera q nuk lejojn as edhe vzhgimin ajror. Errsira ul pamjen n tok, ajr dhe det. Tiparet topografike t vendit, mbulesa bimore, ndrtesat, prbjn pengesa n vzhgimin e vijave t zjarrit. Streht. Personeli ushtarak, pikat e vrojtimit, sistemet e armatimit, instalimet, priren pr t gjetur streh dhe pr t patur nj mbules natyrore pr tu mbrojtur, maskuar n prdorimin e eprsis q t jep lloji i vendit. Rrjetat e kamuflazhit, shkurret ngjyr jargavani, mund t sjellin dukjen e paqn, fshehin personelin nden to, jo vetm si pamje, por si streh. Analizat logjistike Komandat Logjistike dhe personeli i tyre, gjat vlersimit t vendit kryejn analiza pr: vendet e rrezikshme, rrugt e afrimit, pengesat, vzhgimi pamor, fushat e zjarrit, mbulimi ose fshehja t cilat jan interesa t vrteta t tyre, n furnizim, mbshtetje, transport, ndrtim, prkujdesje shndetsore etj.

II.12.KUFIJT SHTETROR Gardhe t mira e t bukura nxjerin n pah fqinjrin e mir Robert Frost

N t gjith historin e luftrave n themel sht konflikti pr interesa dhe shumica e tyre ka t bj me marrdhniet me fqinjt. Bashksia, n fqinjri, pr nj vend t caktuar, pr nj interes q ka lidhje me vendin, kufirin, cenimin e t drejtave, dshirn pr sundim, pushtimin e vnien nn zgjedh, lidhet me gjeografin dhe aty pothuajse ka edhe vet origjinn. Vret i vllai t vllan pr nj ledh pr nj kufi thot nj kng popullore e knduar n jug. Kufiri, ara, ledhi, guri ndarjes, vija e mullirit bhen shkak q t rrjedh gjak njerzor pr t br ndarje n nj vend t caktuar. Mikun dhe shokun e zgjedh vet, thot srish nj fjal e urt shqiptare ndrkaq fqinjin ta ka dhn zoti. Mosmarrveshjet gjeopolitike deri n luftra, e kan origjinn tek interesat konfliktuale midis fqinjve, pretendimet, lakmit q nga nj individ i thjesht deri tek nj bashksi apo dhe nj kombi tr. Q t mos arrij, veprimi, deri n luft t hapur, sht domosdoja e ndrtimit t marrdhnieve t mirkuptimit dhe t respektit t ndrsjellt, gjetjes s udhve pr uljen e pasioneve e lakmive, n t mir t prparimit t popujve. Prej nj konflikti apo nj ngjarje t veant, n dukje t thjesht, vjen e ngrihet nj urugan i madh, shkatwrrimtar e tragjik, si sht Lufta. Kufit shtetror, mjediset fqinjore natyrore, duhen ruajtur e trajtuar, sipas marrveshjeve ndrshtetrore. N Ballkan historia shnon vrasjen e Princ Ferdinandit q qe shkak pr fillimin e Lufts s Par Botrore. Provakacionet e gushtit t vitit 1949, midis Shqipris dhe Greqis morn shkak nga kalimi i partizanve grek, kndej kufirit dhe Shqipris. Ndrkoh Baza Detare e Pashalimanit, si e prbashkt e Traktatit t Varshavs, pr pozicionin e saj n Mesdhe, ishte gati t prcillej me nj ndeshje midis nj superfuqie dhe Shqipris s vogl. Shembulli i par edhe pse lidhet me nj vrasje, n thelb kishte shtysa lakmish dhe interesash. Gjeografia e kufijve sht sken e ndeshjeve t vogla dhe t mdha. II.12.a.KUFIRI SHTETROR TOKSOR Nj kufi kur vizatohet, sht nj vij n hart, q dallohet lehtas dhe t jep prfytyrimin e ndarjes s shteteve fqinj. Ai prvijon n lugina ose kurrize, n vij t drejt dhe t lakuar, n qafa apo kalime t tjera q dallohet n vizatim apo dhe n natyr. Topografi dhe hartografi e ka thjesht nj veprim shkrimor e vizatimor, ndrsa kur politikant ulen n tavolina dhe shikojn hartat apo pamje t tjera kan nj tjetr vlersim. Prej nj vije t thjesht n letr, hapen e ahen lumenj gjaku, hidhen n er me furi shkmbinj e bimsi kur planzohen ndeshjet dhe goditjet e mdha q i kthejn kto vija shkrimore n nj ndrthurje sulmesh e mbrojtjesh t toks, t kufirit dhe t vet jets. Prandaj vijat kufitare midis shteteve jan dika e shenjt, aq m tepr pr kufijt e Shqipris, q t mbetur t pakt, tregojn nj mbijetes t gjat e t vshtir. Piaramidat e kufirit jan monumente t thjeshta ndrtimore por edhe shenj synimesh t kundrta n shekuj. Po ato mund t jen dhe t fortifikuar si sht Muri i Madh Kinez, apo t minuar dhe transhe e hendeklidhje t shumta por ato kan nn vete shpirtin e bashksive njerzore, ku nj pjes prfshihet prej lakmis kurse t tjer pr mbrojtjen e prons dhe t jets. Vija e kufirit n hart sht tregim gjeografie e nj vendi t caktuar, e q t vinte gjer ktu i sht dashur nj histori e gjat. Kur Hitleri n Shtabin e Forcave Toksore i egrsuar prej ngadalsis s ecuris s sulmeve dhe pushtimit dgjonte se si shpjegonin gjeneralt, vijat e frontit me tregim t kujdesshm t majave t lapsit, n shkallt e hartave taktike, ndrkaq ai vendoste, pas tyre, pllmbn e dors s tij, duke treguar, me pes gishtat, mbulimin e hapsirave t tra q nse i llogarisje n shkalln e harts, ishin qindra kilometra katror, fusha, male, kodra, rrug e ujor t mdhenj, kur kufijt shtetror nuk ekzistonin m, kurse n beteja hapeshin prdit prgjakshm kufit ushtarake n ecurin e veprimeve luftarake. Kufijt topografik kalojn n male kodra lugina por kto hapsira nuk kan vlera t njjta. M shum duhet nj maj e lart q t kesh n zotrim fqinjin q e ken t posht. Po edhe kufijt lumor jan prsri problematik se kan t bjn me burime dhe shfrytzimin e tyre, me nivelet e ujmbledhsve dhe ujitjen e tokave t fqinjit, me kahjen nga rrjedhin kto ujra. Kufijt e liqeneve jan srish n konflikte interesash, ngaq ka t bj me peshkimin dhe pasuri t tjera ujore, me ndotjen e mjedisit. T tilla mbeten edhe kufijt detar, q lidhen me rrugt detare, ishujt etj. Un gjuaj peshk n ann time dhe ti gjuan peshk n ann tnde.

Askush s`ka t drejt q t gjuaj n mesin e kanalit, apo t lumit. Nse ndodh nj gj e tilla ather fillon ndeshja dhe konflikti. Kshtu sht konceptimi parsor i vijs s kufirit topografik apo gjeografik, i thjesht n dukje por burim q shprthen energjit e lakmive njerzore. Historia e kufijve t Shqipris ka qn dramatike. Me pavarsin e vendit n viti 1912 po prcillej ideja e kufijve shtetror N vitin 1919 n seancat e Konferencs s Paqes u fol prsri pr coptimin e Shqipris, sepse krkohej i ashtuquajturi Vorio Epir Po kshtu, n Konferencn e Ambasadorve, m 1921 nuk u lejua modifikimi i kufijve t Shqipris. N vitin 1923 qarqe greke organizuan vrasjen e nj misionari italian, Gjeneral Pelini q ishte ngarkuar me mision pr caktimin e kufirit shqiptaro-grek. Protokolli i Firences, pr caktimin e kufijve u nnshkrua n vitin 1925. Dokumentet ndrkombtar dhe procesverbale teknike q ather ruhen deri ditt e sotme, si dshmi t nj vije kufitare t vendosur nga ndrkombtart duke marr npr kmb t vrtetn historike t kombit shqiptar. Procesverbalet mbajn datn 27 janar 1925, t firmosura nga F. Giles, komisar britanik, A. Ordioni, komisar francez, gjeneral Pietro Gazzera, komisar Italian dhe President i Komisionit t caktimit t kufije greko-shqiptar. Vija kufitare midis Shqipris dhe Greqis, ishte e vendosur qysh m 1913 n Marveshjen e Londrs. Ndrkaq pjesa e mbetur nga mali Badarash deri n gjirin e Ftelis u saktsua n Protokollin e Firences n dhjetor t vitit 1913. Ishte rilevuar e gjith vija kufitare n shkalln 1 : 50 000 duke u br prcaktimi dhe prshkrimi n natyr i vendndodhjeve t piramidave t kufirit n 177 flet hartografike, t dorzuara si dshmi dokumentare q ruhen deri sot. M 27 janar 1925 delegati shqiptar Mehdi Frashri si prfaqsues i qeveris s kohs firmos vendimprerjen e kufijve t caktuar nga ndrkombtart, por gjithnj i papranuar shqiptart. N 30 korrik 1926 u prfundua trsisht shenjimi hartografik i ndarjes dramatike t kufijve shqiptar. Firma sht hedhur nga : Ambasadort e Anglis, Francs, Italis, Japonis dhe prfaqsues t Jugosllavis, Greqis dhe Shqipris. N aneksin e tret t ktij protokolli sht pasqyruar edhe prshkrimi i prgjithshm i kufijve dhe hartat prkatse. Pas Lufts s Dyt Botrore, mardhniet me Greqin ishin pothuajse t ngrira, mbasi vijonte t ishte n fuqi ligjiulok i Lufts. Vija e kufirit e vendosur pasonte nj ndarje e cila ishte e papranueshme pr t dy palt, mbasi edhe shteti grek, inspiruar prej polesh nacionaliste skajore, prfytyronte nj kufi ku prfshihej i ashtuquajturi Vorio Epir q e rishtynte kufirin edhe m n veri, deri n Shkumbin(!), ndrsa Shqipria, n rrethim e shihte vijn ndarse n jug, jo si vij mirkuptimi dhe paqeje por si nj rrezik q prirej t vinte nga nj armik stretegjik dhe i prhershm. Ndrkaq kufiri me IshJugosllavin deri n vitin 1948, lundronte n nj paqe dhe miqsi t shtir, por brenda konceptimit shtetror t kufijve t njohur. U bn plane ogurzeza q ato t shqyheshin, t hapeshin dhe Shqipria mund t kthehej n nj Republik t Shtat t Jugosllavis. Pas ksaj edhe vija lindore e Kampit u rimilitarizua u organizua ruajtja dhe hapja e nj fronti parsor n Lindje, ku vija e kufirit ndante jo thjesht shqiptart nga shqiptart por nj vij gatishmrie pr situat luftarake. N vitin 1955 u krijua nj komision dypalsh pr t ripar piramidat kufitare dhe pr rivendosur objektet shnjore ndarse dhe pastrim t tij. Kto punime t prbashkta vijuan deri n vitin 1983. N kufirin me Greqin ndodhn ndryshime, n zbutje t politiks ndrshtetrore dhe u tregua interes pr trajtimin topografik t kufijve jugor. Pas viteve nntdhjet jan kryer disa fushata pr pastrimin e vijs dhe rindrtimin e piramidave kufitare si dhe saktsime n natyr t ndryshimeve t mundshme, ndodhur n pika t veanta. II.13. UJRAT VENDORE Kufit ujor q ndajn shtete, sot e ksaj dite n gjith gjeohapsirn botrore vijojn t jen me probleme t shumta pr shtetet, qeverit, traktatet dhe veprimet luftarake t mundshme. Prandaj me kujdes hartohen konventat ndrkombtare dhe kombtare pr ndarjen e ktyre ujrave e prdorim t tyre.

Prej tyre veojm: Lejohen anijet fqinje t kryejn strvitje n kushte paqsore n nj limit n jo m shum se 12 milje detare (22 km) n detet ndarse midis shteteve. Autorizohet nj vijim m tej se sa 12 milje detare n drejtim t shtetit fqinj, vetm kur ka marrveshje e kur kemi t bjm me kontroll mbi ujrat kufitare, pr probleme doganore, fiskale, t emigracionit dhe probleme t tjera mjedisore. Nj thellsi, prej 200 milje detare, mund t prdoret n mnyr eksluzive midis shteteve fqinje si nj zon ekonomike ku t dy shtetet jan t autorizuara pr veprimtari mbi burimet natyrore, n kto hapsira si dhe studime dhe krkime shkencore n projektet mjedisore. Kjo thellsi mund t shtrihet edhe m tej gjer 350 milje detare (659 km) kur ka mundsi hapsinore ujore. T gjith siprfaqet m tej shelfit detar kontinental, jan t rezervuara si pasuri e prbashkt e njerzimit Kjo konvent sht nnshkruar dhe nga Shqipria.

II.14. KUFIJT AJROR Sa lart mund t fluturoj avioni i linjave civile dhe ai ushtarak? Ktu sht pak m ndryshe po t krahasohet me kufirin toksor dhe at detar. Edhe hapsira ajrore prsri ka kufijt e saj mbi mvetsin e kufirit natyror t shtetit prkats. Atmosfera mbi t, sht pjes e ksaj gjeohapsire dhe askush tjetr, nuk mund ta kaloj mbi t, pa patur nj miratim t prbashkt midis shteteve fqinje apo bashksis s shteteve. Kjo jo vetm pr aviont luftarak po edhe ata t transportit civil. Gjat lufts s Kosovs me marrveshje u lejuan hapsirat ajrore pr fluturimin e avionve luftarak. Ky ishte nj realitet i prbashkt, n nj nga ngjarjet m t mdha t kombit shqiptar. II.15. MOSMARVESHJET STRATEGJIKE Luftrat nuk kan mbaruar e nuk do t mbarojn. Ato jan pjes e veprs njerzore q nga lindja e saj, e kndej. Prdit ka konflikte. Sa shum shpenzohet pr mbrojtjen dhe Luftn sa qytetrimi do t ishte ndriuar shumfish dhe nuk do t kishte varfri n bot. Luft ka n Irak, Afganistan, Izrael e Palestin. Vet terrorizmi shtw nj form t re e lufts n t gjith botn. Koht shkojn dhe strategt bjn plane ndrkoh akademit e Universitetet e Mbrojtjes prgatisin breznit e reja t lufttarve. Trsia e problemeve kufitare, t pavarsise, interesat, konfliktet dhe tensionet etnike, hera hers fetare, rritja e shumhershme e popullsis s bots, mungesa dhe paksimi i burimeve natyrore, varfria dhe krizat e t ushqyerit, emigracioni i paprmbajtur, kushtet mjedisore jan faktor real t Luftrave. N kohn ton nacionalizmi, konfliktet etnike jan t pranishm. Shprthimi demografik i Bots n zhvillim sht, gjithashtu, nj konflikt real. II.16. PROBLEME MJEDISORE N kartn e Parisit Pr n Evrop t re thuhet: Ne theksojm rolin e rndsishm t nj shoqrie t mirinformuar duke i krijuar mundsi publikut dhe individve q t ndrmarrin nisma pr prmirsimin e mjedisit,. Pr kt qllim, ne zotohemi q t nxisim ndrgjegjsimin dhe edukimin e publikut n fushn e mjedisit si dhe n informimin e tij pr ndikimin e politikave, projekteve dhe programeve pr mjedisin Nevojat e shoqris njerzore, duke qn n rritje kan br q ajo t sillet keq me mjedisin e saj. Sot nuk kemi nj ajr t pastr, po t ndotur. Kshtu jan edhe nj pjes e ujrave. I

ndotur sht mjedisi qytetor dhe ai bregor. Degradimi i pyjeve dhe i gjelbrimit n trsi, sht rrezik i madh pr ekologjin dhe ekosistemet e planetin ton. Kjo ka t bj edhe me ndihmesn, apo t kundrtn e saj, midis shteteve fqinj dhe t bashksis s nj rajoni dhe prcillet me konflikte t cilat mund t ojn edhe n luft t armatosur. Ndotja atmosferike kalon lirshm nga nj gjeohapsir n nj tjetr, nga nj shtet n tjetrin, prej ers dhe fortunave n kufijt nrkombtar, se nuk ka asnj port mbrojtse. Mbetjet radioaktive, po kshtu pr nj periudh t gjat kan lundruar n hapsir. Vzhgimet n lumenj e liqene e tregojn bindshm. Ozoni atmosferik po shter. Kjo ndodh prej veprimit t shoqris njerzore, prej kimikateve si kloroflorokarbonet, q dobsojn aftsin pr t mbrojtur syprinn e toks nga rrezatimi ultraviolet, duke rritur rrezikun e kancerit dhe t smundjeve t rrugve t frymmarrjes dhe t bimve t ndryshme. Shpyllzimet: jan faktor tjetr q ia shkakton vetvetes njerzimi. Si n t gjith botn dekadn e fundit t shekullit q shkoi, pyjet shqiptare psuan nj katastrof t vrtet q nuk mund t riparohet lehtsisht. Jan prer pyje t tr. Armt kimike dhe stoqet e tyre do shtet po gjejn mnyra t asgjsohen e t mos bhen nj rrezik pr mjedisin dhe jetn njerzore. N vendin ton, punohet edhe me asistencn ndrkombtare q t kryhet asgjsimi teknologjik i tyre n Uzinn e Mjeksit apo n stoqet kimike t Qaf-Molls, n rrethin e Tirans. Ndotjet ujore t lumenjve, liqeneve dhe deteve mund t prbjn shkak pr konflikt nse vijimi i ujorve sht n shtetet fqinj. Kjo vjen prej ndotjes industriale etj q ndikon n zhdukjen e popullatave t peshqve. Efektivat e FA shqiptare si pjes e ksaj bashksie jan t interesuar q t prfshihen n t gjith masat q meren jo vetm q t ruajn mjedisin e tyre, por dhe t japin ndihmes n aksionet kombtare pr `ndotjen, mbeturinat, zjarret, etj. Pr kt sht e domosdoshme q t studiohen rajonet prkatse me harta pamje fotografike t ndrtohen GIS (SIGJ) pr t dhnat gjeoinformative t shprndarjes s ktyre dukurive. II.17. FORTIFIKIMI NN DRITN E GJEOGRAFIS USHTARAKE Gjeografia Ushtarake e fortifikimit, nuk studion veprat fortifikuese n vshtrim t projektimit dhe t ndrtimit t tyre, por si pjes gjithprfshirse e vendit dhe mbuless s Toks, ashtu sikundr trajton ndrtimet njerzore: qytete, rrug, aeroporte, porte. Kjo pjes e ndrtimt njerzor, me funksion mbrojts, po kaq njerzor, paraqet rndsi, pasi njohja studimi dhe vlersimi i vendit nuk mund t jet i ndar prej veprave fortifikuese si pjes n trsin e saj. Vendndodhja, shprndarja, dndisa dhe llojshmria e tyre shtrirja n vija e siprfaqe t gjera, kan gjeografin prkatse e cila sht n natyr, por q pasqyrohet n harta, skema dhe dokumente t tjer luftarake. Gjeografia ushtarake, kryen prcaktimin vendor, pozicionimin orientimin dhe sistemin koordinativ e lartsor t tyre n trsin gjeohapsinore. Pa studimin parsor t vendit: shtrirje, lartsi, thellsi, llojshmri t relievit, gjeologji dhe faktorve rrethinor nuk mund t kryhet nj fortifikim funksional. Studimi i fortifikimit shqiptar, nuk mund t bhet cilsisht nse nuk e vshtron t hartografuar, pr t dalluar veorit e tij. Pas kaq vitesh, n nj koh tjetr, vepra fortifikuese shqiptare prve se sht nj dshmi e tejshkaluar historike, paraqet interes studimor ushtarak. Dalngadal u prishn e rrnuan, u lvizn e risistemuan baza, ndrtesa, vendvendosje njsish e repartesh ushtarake, por veprat fortifikuese kan mbetur, jo vetm si dshmi. II.17.a.Vshtrim historik Shqipria natyrore sht nj fortes e vrtet. Kt prshtypje t jep relievi, format e tij, shtrirja e vargmaleve kryesisht VJ dhe VL-JP. Format e tjera bashklidhse dhe bashkjetuese dhe simbioz jan shum tipike si t gdhndura, rrethuese dhe zotruese dhe t pamarrshm. Shqiptart i kan patur malet partner natyror t jashtzakonshm. Shqipria me fortifikimet e saj historike dshmon se ato i jan dashur pr mbijetesn e saj. Fortifikimi i vjen qysh hert, n historin e qndress shqiptare. Mjeshtria e shfrytzimit t vendit sht ndrthurur me ndrtimet fortifikuese q nga koha e neolitit dhe prsosjen e mtejshme, e mori n periudhn e bronzit t

von, e mandej n kohn e hekurit. Fillimisht hasim ledhet e gurve, ledhet e dheut e ato t drurit. Prej shekullit t IV pr. Kr. (shiko Enzo Gatti) fillojn t fortifikohen qytetet, me kulla t veuara. Jan studiuar rreth 114 qndra t frotifikuara. Ndr to hasen 20 qytete t till. Edhe n Mesjet fortifikimet e lashta u rindrtuan dhe plotsuan e ndrkoh u ndrtuan edhe kshtjella t reja. harta Kshtjellat dhe muret rrethues, patn zhvillim m t dukshm gjat kohs s bronzit t von apo hekurit t hershm. Trashsia e mureve me gur t palatuar arrinte n 3-4 metra gjersi, t ndrtuara n majat e kodrinave me reliev zotrues e mbrojts. N shoqrin Ilire, filluan t ndrtoheshin edhe me gur t mdhenj t latuar, me kulla, me hyrje t mbrojtura, bedena e kulla me frngji. (Bylis, Amantia, Butrint, Lissus, Antigona etj). M von, u ndrtuan kshtjella n fush: Elbasan, Vig, Palokastr. Gjat mesjets, u rifortifikuan me mur t lart e kulla (Durrs, Berati, Lezha, Himara). Gjat qndress Skenderbejane, srish, u prforcuan kshtjellat dhe u ndrtuan edhe t tjera (Kepi i Rodonit, Modrishta). Gjat pushtimit osman u ndrtuan t tjera si: Tepelen, Prez, Peqin, Lkurs. Ali Pash Tepelena, iu kushtoi rndsi fortifikimeve t qyteteve t till si: Janina, Arta, Suli, Preveza, Gjirokastra, Libohova, Porto Palermo etj. Kshtjellat n trsi dhe muret, ndrtoheshin kryesisht duke u mbshtetur n vende tipike q vet natyra i kishte sjell para njeriut me formn, bukurin, madhshtin e tyre, Kto pika ishin si prqndrime prballjesh e ndeshjesh, t forcave kundrshtare. N hapsira t tjera toksore, n trsi goditjet organizoheshin dhe ndrtoheshin kryesisht n luginat e ngushta kodrinore apo malore, n rrugt pyjore dhe vende t prshtatshme pr sulme dhe trheqje. Fortifikimi n kto vende t veanta ishte nj shtes e ndrtimit mjeshtror dhe e mndjes s startegve pr ta br natyrn pjes t mbrojtjes dhe t fitores. N luftrat e Skndrbeut fortifikimi i Krujs dhe i kshtjellave t tjera krijoi mitin real t pathyeshmris, pr aq koh sa prparsit e vendit dhe fortifikimi i tyre ishin pjes e mjeshtris s drejtimit dhe lufts s drejt mbrojtse. II.17.b. Llojet e Fortifikimit Siprfaqet e Fortifikuara. N historin e fortifikimeve, hasen siprfaqet e fortifikuara dhe vijat fortifikuese. Fortifikimet q shtrihen n hapsira, n disa drejtime t mbritjes jan t thjeshta por edhe komplekse.Gjat Lufts s dyt Botrore, punimet kryesore fortifikuese t Ushtris s Kuqe, n 20 km gjersi dhe 6000 km gjatsi, prbheshin nga nj trsi ndrtimesh si: ledhet antitank, bunker, shtrirje telash me gjmba, mina t cilat ishin radhitur dy zona t fortifikuara, e secila prej tyre prfshinte tri vija t njpasnjshme, q prbnin siprfaqe t fortifikuara. Hapsira t tilla n t gjith koht kan dhn rezultate t shklqyera gjat organizimit t mbrojtjes. Vijat e fortifikuara. Fortifikime n vija hapsinore kan qen dhe mbeten mbreslnse q nga Muri i Madh Kinez deri n ato t Lufts s Par dhe t Dyt Botrore si: Vija Mannerheim prgjat kufirit Ruso-Finlandez, vija e Gustav dhe vija dimrore n Itali (19431944), vija Mortise q forcat e Armatosura t Francs ndrtuan prgjat kufirit Tunizian (1950), zona e demilitarizuar e Kores etj. Vija e Maginot, n 900 km gjatsi, prgjat kufirit Franko-Gjerman, nga Zvicra, n pyjet Ardennes dhe kufiri Belg, ka qen e pashmbullt n trsin e elementve t saj prbrs e cila ishte e prshtatshme n mbrojtje. Vija Siegfried (Muri Perndimor) e cila ishte mburoj e zonave industriale gjermane, prej rrezikut t sulmeve prej vendeve t ulta, Luksenburg, Franc ishte nj penges gati e pakaprcyeshme nga forcat e Aleatve, gjat Lufts s dyt Botrore. Kjo vij, q prbhej nga dy breza s toku me pengesat natyrore si ishin lumenjt: Rhine, Roer dhe Kyll, krkuan nj prqndrim t madh forcash dhe humbje t dukshme.

II.17.c. Prfytyrimi shqiptar i fortifikimt Churchill, n 5 Mars 1946, n Fulton t Missour-it vuri n dukje, duke predikuar se prej Stettin n Balltik deri n Trieste n Adriatik, nj perde e hekurt u krijua prmidis kontinentit (Evropian). Kjo ngrehin, lindi pr t mbajtur qytetart e Lindjes Komuniste, t Traktatit t Varshavs t izoluar, kjo ishte kaq e pazakonshme dhe antinjerzore, mbasi n trsi vijat fortifikuese ndrtohen prkundr agresioneve. Prfytyrimi i Fortifikimit t Shqipris ishte i lidhur me hamendjet m t uditshme t armiqve rrotull, t t dy kampeve ideologjike, Imperialist dhe Revizionist, t lufts mbrojtse brenda nj vendi t vogl, mes fqinjve gjithnj armiqsore, `ka solli sistemin fortifikues t pashembullt n bot, sidomos pr nj vend t vogl dhe pa zhvillimin e duhur ekonomik. Fortifikimi sipas studiusve ushtarake shqiptar sht Mas e rndsishme e prgatitjes xhenjere t vendit pr luft, q prfshin nj trsi objektesh t fortifikuara, t ndrtuara n t gjith thellsin e vendit, sipas nj sistemi t caktuar, pr realizimin e konceptit strategjik t artit ushtarak. Fortifikimi kryhet sipas parimeve dhe krkesave t Artit Ushtarak t lufts popullore, qysh n koh paqeje, zhvillohet me ritm m t lart edhe gjat kohs s veprimeve luftarake (SHIH: FESH) Sipas ktij konceptimi, fortifikimi i Shqipris, i vshtruar nga nj pik kohore e e fillimit t shekullit t XXI, sht nj prfytyrim dhe sndrtim, n gjeohpsirn shqiptare, pa argumentin e duhur luftarak, mbasi ai dshmon nj vepr q nuk u prdor kurr dhe po kaq i pamotivuar n parashikimet e ardhme t zhvillimeve botrore. Megjithat, projektimi dhe ndrtimi i tij, kish themel prballjen e n vendi t vogl, prej agresioneve q mund t ndodhin. Trsia e fortifikimeve shqiptar modern prfshin ndrtime fortifikuese t shumllojshme, t ndrtuara n t gjith gjeohapsirn e vendit, q nga buza e ujit gjer n vijn e kufirit shtetror q ishin: transhe, hendeklidhje, vendkomanda t njsive luftarake, batalion, bateri, brigat, division, t Komandave t Prgjithshme, pozicione zjarri t baterive t Artileris Toksore, bregdetare t Artileris kundrajrore, t moratjave (tipe t ndryshme), tunele t prmasave t ndryshme n zona malore, kodrinore dhe qytetore etj. Kjo trsi sht nj arkitektur e jashtzakonshme e cila projektua dhe mbiu paralel si nj: qytetrim fortifikues n nj vend t izoluar si Shqipria. N vitin 1968, Shqipria doli nga Traktati i Varshavs. Q prej ktij momenti shkputs, koncepti mbrojts, u prshtat rrethimit t gjithanshm. Vepra fortifikuese shqiptare zgjati pr nj koh prej 20 vjetsh t mundimshm ndrtimore q prfshin nj periudh projektimi, ndrtimi, eksperimentimi, mbshtetur n parime t ashtuquajtur AU t LP Relievi shqiptar me pak fush n P, ka formn e nj ngrehine natyrore kreshtore VJ me ndrprerje luginore t ngushta, ku lartsit ulen n t dy drejtimet P-L po edhe V-J, form dhe pozicion q ka ndihmuar mbijetesn iliro-shqiptare n shekuj, ku dyndjet prej t katr horizonteve prballeshin me nj natyr malore, t vshtir pr t`u pushtuar. Po t llogaritsh sasin e prgjithshme t ndrtimeve fortifikuese t cilat arrijn afrsisht n nj gjysm milioni bunker t prmasave t ndryshme, Qwndra zjarri tw Artilerisw, strehime tw popullatws, tunele e ndrtime t nndheshme e gjith popullsia shqiptare n rast agresioni mund t strehohej n kt urbanizim luftarak fortifikues. Gjeohapsira q mbronte Divizioni i Puks ishte 2400 km dhe me gjith vendin kodrinor e malor t prshtatshm mbrojts kishte rreth 1300 bunker. Popullsia e t tre rretheve (Puk, Kuks, Bajram Curri) ishin afrsisht 175 000 banor q po t llogariten ndrtimet e nndheshme, i takon 5 banor pr nj bunker. Duke e konsideruar horizontin Lindor si nj armik t mundshm dhe potencial, fortifikimi n kt drejtim t rndsishm ishte disa vijor (disa kalonsh). Kshtu, tre radh vijash t bunkerizuara jan n masivin e Shishtavecit q nga vija kufitare, ndrkaq i katrti sht rrz malit t Gjallics si mbrojtje pr qytetin e Kuksit. M n thellsi t vendit gryka e Drinit (Liqeni i Fierzs) ka ndrtime fortifikuese n t dy kraht (Mgull, ShnMri,Kalimash, Qinamak). Edhe n skajin verior t mbrojtjes s ktij Divizioni, n oazin alpin t Thethit i cili sht rreth 100 metr, ndn lartsit e Alpeve e q ndodhet trsisht n gji e natyrs kshtjellore, bunkerizimi rrethor i tij sht dshmi e fortifikimit, n do knd t Shqipris.

Shembull tjetr, q prkon me drejtimin operativ: Kor-Bilisht shprfaq dukshm n gjeohapsirn Vithkuq-Voskopij e deri n fshatin Vrnik, n kufi me Greqin 9 vija t frotifikuara:Lugina e Vrnikut, dhe Palik, kodrat e Bitincks, Hoisht, Kreshti i Moravs, rrza perndimore e Moravs, vija mbrojtse e qytetit, fundi i fushs s Kors, Shipk-Maliq e Vithkuq -Voskopoj. N drejtimin P, operativ, n Ultsirn Perndimore, q prkon me derdhjen e lumit Seman duke filluar nga kryeur (1) (buza detare), vija e pare, sht buz uji, duke vijuar n Seman (fshat) (2)Hamil, (3)rrethinn P t qytetit t Fierit, (4)rrza e kodrave q prkojn me krahinn e Mallakastrs. Gjeohapsira e Tirans, shtrirja e s cils sht rreth 30 km n vij ajrore prej bregut t detit Adriatik, prbn nj sistem t veant, brenda sistemit gjithprfshirs s Shqipris. Ajo sht prfytyruar e mbrthyer n tre unaza rrethore t mdha fortifikuese: n drejtim perndimor, (1)ura e Beshirit dhe ura e Limuthit q vijojn me radhuan e kodrave t fortifikuara t( 2) Yzberishtit. N drejtimin verior dallohet vija: (3)Domje, Laknas, Kamz, erkez, Qinam, (4)vija e lumit Trkuz, ()vija e lumit t Tirans, n drejtimin jugor, (6)vija e Erzenit, (7)e kodrave t Sharrs e Saukut dhe rrethina e qytetit. Tirana n brendsi t saj kishte nj numr t madh strehimesh mbrojtse t shprndara n nj mnyr uniforme pr strehimin e popullsis n raste t sulmeve ajrore. Shmbuj t till jan t shumt. II.17.d. Parimet kryesore t fortifikimt shqiptar. Kto parime u diktuan nga nj situat rrethimi dhe mbijetese. Si parsor u hartua nj doktrin ushtarake e Artit Ushtark t Lufts Popullore i konceptuar si nj veori; - Nj shtet, n kushtrim t vijueshm - Mobilizim t t gjitha burimeve njerzore t afta pr luft si dhe burime ekonomike t tij - Kazma dhe pushka u bn simbol i ksaj ideologjie qndrese - Konceptimi i Shqipris si Kshtjell shumshekullore do objekt do t ishte i vendosur pr t`i kryer funksionet e tij jetsore nn nj trysni t vijueshme t afrimit t anti jets, n t gjitha drejtimet pr fushn e malin, pr lumin e rrugn pr urn dhe postn e aeroportit, pr pemn dhe fushn me grur, pr dritaren dhe tarracn e pallatit, pr dritn dhe hijen, e cila do t diktonte konceptimin e gjeohapsirs shqiptare si nj kull veriore me frngji, n vetmin e saj malore ku prgjonte gjaksi. Arti Ushtarak i Lufts Popullore i ushqyer prej ideoligjis, ndrtoi doktrinn ushtarake m fantazmagonike q mund t jet dukur ndonjher n bot n pozicionin, prbrjen, formacionet horizontale dhe lartsore t tij duke bashkprojektuar dhe ndrtuar nj sistem fortifikues t veant. Gjeografia Ushtrake e fortifikimit prpiqet t hedh drit n at pjes t bashksis ndrtimore njerzore q shrben pr jetes ku edhe objektet mbrojtse n kt reliev ishin prbrs t ksaj prpjekje pr qndres. Natyrs dhe vendit shqiptar i shtohej nj tjetr ndrtim gjeombrojts, fortifikimi trsor t tij. 1. Kapaciteti operativ i terrenit (vendit) ka t bj m njohjen, vlersimin e tij, pr lvizshmrin, mbrojtjen, sigurin dhe nxnsin e rajoneve brezave mbrojts. Sipas tyre krkesat pr fortifikim do t mbshtesin n drejtimet q diktonte vendi dhe detyra e njsis (repartit) n nj gjeohapsir t caktuar, duke dy/trefishuar veprat mbrojtse, prshtatur relievit. 2. Fortifikimi trsor shqipatr shmangu vijat kufitare klasike midis njsive dhe reaprteve ushtarake, midis rajoneve t mbrojtjes t Brigatave, t brezave t mbrojtjes dhe t zonave t mbrojtjes s Divizioneve, mbasi vedosja dhe parashikimi i ardhshm i tyre tanim, ishte n do pllmb t vendit dhe lvizshmria luftarake do t zhvendosej kudo. 3. Fortifikimi i gjeohapsirs shqiptare sipas aftsive operacionale u krye sipas. -RF (Rajoneve t Fortifikuara) -RTF (Rajoneve Tepr t Fortifikuara) me synimin parimor sipas t cilt t realizohej strehimi mbrojts i forcave dhe mjeteve si dhe rezervave ushtarake n ndrtime permanente betonarme, t groposura dhe tip-tunel

4. Nxnsia operative e gjeohapsirs, plotsohet vetm ather kur bhej studimi paraprak i veprimit dhe lvizshmris t organizimit e pozicionimit t njsive t lehta t kmbsoris dhe artileris. 5. Rajonet e Fotifikuar (RF) dhe ato tepr t fortifikuara (RTF) duhet t prballonin jo vetm goditjet nga armt klasike por dhe ato ADM (Armt e Dmtimit n Mas) 6. U zbatua koncepti sipas t cilit nisur nga nxnsia e vendit t krijoheshin brezat e elikt vijimsia e t cilve nuk kish ndrprerje, por me dndsi t madhe, prshatur relievit e zbatuar me prpikmri, sidomos para qyteteve t mdha Shqiptare. 7. Fortifikimi i vendit nuk mund t konceptohej i ndrprer, por nj vijimsi e si nj grshet lidhs t RF dhe RTF me punime t veprave fushore xhenjere ushtarake transhe, hendeklidhje rrug etj, pr lvizshmrin e prshtatshme t forcave dhe mjeteve gjat veprimeve luftarake. 8. N rajonet fushore dhe kodrinore, ai , do t kryhej n mnyr rrethore pr t prballur edhe luftimet q do t kryheshin ndaj Desantit Ajror, t hedhur n shpin t forcave tona. 9. Konceptimi i fortifikimit do t ishte rrethor, jo vetm si pozicionim shqiptar i rrethuar nga t gjitha drejtimet toksore e detare por edhe n prmasn e tret, at ajrore. 10. Vendeve fushore si: Ultsira Perndimore e Shqipris q konsiderohej si drejtim Operativ kryesor nga ana perndimore iu kushtua rndsi sa i prket dndsis s madhe t veprave fortifikuese permanente. Ndrkaq edhe zona kodrinore dhe malore, u studiua n do veori t relievit dhe pozicionimit t njsive dhe reparteve duke iu kushtuar prparsi: qafave, grykave, shtigjeve t afrimit e t lvizjes etj. 11. Fortifikimi nuk ishte vepr vetm pr frormacionet kryesore t ushtris por edhe pr Forcat Vullnetare t Vetmbrojtjes popullore dhe atyre sulmuese. Ndrkaq popullsia do t kishte do qndr strehimet mbrojtse.

KREU I TRET III. RELIEVI N paqe, ushtart mund ta msojn natyrn e toks, sa t pjerrt e t thikt jan malet, si vall zbresin luginat, ku shtrihen rrafshnaltat, t kuptojm natyrn e lumenjve dhe ligatinave (knetave) q prmjet njohurive dhe prvojs s fituar n nj vend, t mund t kuptohet tjetri.

Niccolo Machiaveli III.1. RELIEVI SI SFOND Pesqind vjet m par n koh t Rilindjes Europiane, Makiaveli nnvizoi kt porosi njohse pr Relievin dhe Mbulesn e Toks e ndofta m hert, shum m hert se kjo koh, ekspeditat, ushtrit, komandantt e mdhenj, studiuesit e hapsirave eksploruese prcolln, n nj far mnyre msimin pr t lexuar natyrn dhe pr ta shfrytzuar at n dobi t tyre. Le ta prfytyrojm formn fizike t toks pa mbulesn e saj (bimsin, ujort, hapsirat e ndrtuara nga veprimtaria e njeriut) e do t dal nj nudo e madhe e planetit ton, Toks, pa mantelin jetsor t saj. Kjo nudo ka format e gdhendura natyrore q na shfaqen n format e toks. N nj konceptim t prgjithshm praktik, format e toks, me t ulurat dhe t ngriturat q prbjn relievin, shprfaqin pamjen reale, n t gjith siprfaqen e saj natyrore t valzuar. Meqense ujrat jan pjes e ksaj Mbulese, prfytyrimi i ktyre formave vijon nn syprinn e Oqeanit Botror. N fakt, ndarja e kufijve t formave, llojshmris s tyre sht themelore n njohje, pasi ato kan jetgjatsi (apo jan t prjetshm) ndrkaq shtrirja gjeohapsinore e tyre dhe brenda tyre cilsit, paraqesin nj interes t gjer n fushn e njohjes gjeografike ushtarake. Dukja e tyre n interpretim, shtrirja, ngjyra, forma jan ato q bjn t prcaktosh dhe mandej t arsyetosh, pr t marr vendime n veprimtarit ushtarake. Matjet, grumbullimi i informacionit mbi cilsit e formave t Toks e plotsojn njohjen ton. Tre kategorit e rndsishme ushtarake: largsit, thellsit, lartsit, jan pjes themelore t studimeve paraprake njohse n fushn e veprimeve luftarake. E rndsishme sht q t trajtohen: lumenjt q kan lidhje me luginoret q formojn, pjerrsit, t thelluarat, t ngriturat, majat, kurrizet q kan lidhje me ndikim t tyre n aftsit luftarake t Forcave, pr t vepruar dhe manovruar sa m lirshm, pr t przgjedhur vendvrojtimet dhe vendkomandat, pr t prcaktuar objektivat e sulmit pr t rritur aftsin e zjarrit, pr t menaxhuar situatat joluftarake, koordinuar veprimet me fqinjt, pr t furnizuar dhe mbshtetur veprimet strategjike taktike, operacionale n kto nivele.

III.2. LARTSIT Po nisej pr n vise t panjohura Shumkush i mbron Pak kush, guxon ti shoh. Bajron Kto male t harkuara si nj teatr Plini Plak. Malet dhe kodrat jan terma t prcaktuara n vshtrimin e tyre t prgjithshm. Por interpretimi i tyre shpesh krkon edhe detajime. Pr kushtet e Shqipris sht paksa ndryshe po t krahasojm me Maqedonin, Serbin, apo Kroacin, pasi vendi yn ka larmi t madhe formash dhe lartsish. Ajo q mund t quhet kodr n hapsirn fushore t Serbis ka shpesh lartsi t vogla, ndrkaq n Shqipri kodrat jan deri n 500 metra. Alpet e Shqipris jan veori n Ballkan nga e tr bashksia lartsore zotruese e rajonit. Po kshtu, krahasimet mund t bhen edhe pr vende t tjera t Ballkanit t cilt kan veori dhe ndryshueshmri. N kushtet e Shqipris ndodh q relievi t ngrihet drejtprdrejt nga niveli i detit deri n lartsit q u takojn maleve si sht rasti i Qafs s Llogaras, por n raste t tjera ai ngrihet n mnyr harmonike

si sht zona korinore nga Durrsi n Tiran. Rndsi merr n kt raste t vlersohet relievi (format e Toks) n nj vshtrim gjithvendor. N secilin prej ktij shkallzimi, format e relievit shikohen t lidhura ndrsjelltas brnda s njjts njsi. Kshtu po t analizohet e gjith hapsira shqiptare, krahasimet brenda saj bhen pr larmin e relievit q ajo ka; ndrkoh pr nj zon t veant, si mund t jet Fushgropa e Kors, analiza e prbrsve gjeohapsinor sht e prshtatur ksaj njsie fizike me tregues t veant, t cilt pr kushte t veprimeve luftarake t FT apo FA gjykohen n shkalln vendore. Nse kto veprime kryhen n shkall kombtare dhe rajonale (p sh.t Europs Juglindore) ather analiza e formave t Toks (relievit) bhet n nj shkall t gjer n gjeohapsirn rajonale. Lartsit, pjerrsit, largsit, thyerjet e relievit dhe llojshmria e tij kan ndikim n treguesit e planzimit dhe t lvizjes, largsit ushtarake dhe ato n natyr. Pjerrsit, thyerjet, nuk lejojn nj fleksibilitet normal t lvizjes s trupave n realizimin e detyrave luftarake. Pjesa m e madhe e relievit shqiptar (70%) sht kodrinoromalor. Pilott e helikopterve e kan t vshtir, manovrimin e tyre t drejtprdrejt, nga qendra e Farks pr t kaluar n shkalln e Tujanit apo Qafn e Prisks, pasi lartsit dhe thyerjet jan t menjhershme dhe do t krkohet nj kujdes i veant n pilotim. Po i njjti kujdes duhet edhe kur helikoptert do t ulen n fushn e tyre t prqndrimit. Aftsia, me t ciln, forcave toksore do tu duhet t kalojn nj vend t vshtir, t pjerrt, t thikt, me coptim dhe energji t lart, varet shum edhe nga profesionalizmi ushtarak, transporti si dhe ngarkesa e trupave. Forcat q veprojn n luftime, n kushte t relievit malor duhet t vlersojn vshtirsin q u duhet t prballojn kmbsoria n luftim. Po kshtu lvizja e kamionve ushtarak, n rrugt automobilistike me bazament natyror t prmirsuar duhet llogaritur mir q t mos prdoren makina transportuese t mdha dhe me tonazh t lart, t cilat e kan t pamundur lvizjen. Vzhguesit ajror, aviont bombardues e kan shum t vshtir t identifikojn objektivat n vendin e thyer e pjerrsi t tilla. Pikat dhe siprfaqet ku veprohet, n zonat e zhveshura jan t pamaskuara dhe lehtsisht t identifikueshme nga forcat armike. N raste t tjera kur vzhgohet nga lartsit e relievit drejt fundit t kodrave apo shpateve vshtrimi sht m i qart dhe dukshmria e lart, ndrkaq kur vrojtohet nga posht lart pra nga fundi i kodrave drejt kreshtit kodrinor topografik. Pjerrsit konvekse dhe siprfaqe t tjera t thyera, krijojn zona t padukshme (t vdekura prej syve tan) ose t verbra, t cilat fshehin lvizjen e forcave prball e po kshtu nuk mund t rrihen nga zjarri i forcave tona. Vendi i maskuar dhe i thyer nuk lejon shprndarjen e lirshme t valve t radios (frekuenca shum t larta) ashtu sikundr edhe shikimi n zonat e vdekura (t verbra). Udhtari grishet duke par honet e maleve dhe trishtohet me pamjen e nj krahine djerrin. Por Himariott i shohin me nj sy tjetr, grykat e thella, shkmbinjt dhe prrenjt, q prshkojn kryq e trthor vendin e tyre. Kto pamje n vend q ti pikllojn atyre iu duken do dit e m t bukura. Ata e plqejn zhaurimn e ujvarave, buimn e dallgve, frshllimn e errave. M shum atdhedashs se ishullori, banori i maleve e do me shpirt vendlindjen e tij. III.3. PRBRSIT TOPOGRAFIK T RELIEVIT Trsia e t gjith formave t siprfaqes fizike t Toks quhet reliev ndrsa t gjith objektet e tjer q ndodhen mbi kt siprfaqe, si ato natyrore (pyjet, lumenjt, etj), ashtu dhe ato t krijuara nga njeriu (qndrat e banimit, rrugt, kanalet etj) quhen prbrs t vendit. Relievi dhe objektet e vendit t marra s bashku, prbjn prbrsit topografike t tij. Format elementare t relievit jan t shumllojshme, nga kto m tipiket jan: mali, gropa, kurrizi, qafa dhe lugina. Mali paraqet n vetvete nj ngritje t theksuar t siprfaqes s Toks n form kupole ose konike, tek e cila mund t dallohen me lehtsi rrza, shpatet dhe maja. Ngritjet me lartsi m t vogla t siprfaqes s Toks quhen Kodra.

Gropa prfaqson nj thellsi t mbyllur nga t gjitha ant me shpate me pjerrsi dhe me pamje t ndryshme. N disa raste, fundi i grops mund t jet i zn prej ujrave. Kurrizi paraqet nj ngritje shum t przgjatur dhe t lart, me shpate t pjerrta dhe t kufizuara nga t dyja ant, me lugina t thella. Vija, gjat s cils shpatet e kundrta t kurrizit bashkohen me njri tjetrin, quhet ujndarse ose kresht topografike. Kur kto ngritje t siprfaqes s toks shtrihen n nj largsi relativisht t madhe gjat drejtimit t prgjithshm t zons malore, n kt rast ato quhen vargmale. Profili gjatsor i vijs kreshtore t vargut malor, ka pamjen e nj lakoreje sinusoidale, pjest konkave t s cils prfaqsojn majat e maleve. N dallim nga malet q u prmndn, majat e maleve nuk jan prbrsit morfologjik t pavarur, por prfaqsojn vetm nj pjes t trupit t malit. Pjest e poshtme t majave bashkohen n qafat e kurrizeve dhe vargmaleve, ndrsa kto, n radhn e tyre, bashkohen m posht me gropn e luginave, n nj masiv t prbashkt q quhet skeleti i malit. Majat e maleve mund t jen t rrumbullakosura (n form kupore) ose t mprehta (n form konike ose piramide). Ngritjet e przgjatura t siprfaqes s Toks, me shpate shum t buta, t cilat gradualisht kalojn n fusha, quhen breza paramalor ose kmb mali. Lugina prfaqson nj t thelluar gjatsore me rnie n t njjtin drejtim me rnien e shpateve. Vija, q bashkon pikat m t ulta t lugins, quhet ujrrjedhse. Luginat zakonisht jan t veshura me bar, shpesh her dhe me shkurre ose me pyje. Luginat e gjra dhe t mdha, me shpate t buta dhe fundin pak t pjerrt , quhen lugina me fund t shesht. N zonat malore, shpesh her, ndeshen lugina t thella e t mprehta t cilat quhen ngushtica. N tipin e luginave hyjn gjithashtu luginat e thata (proskat), t cilat prfaqsojn n vetvete rrke t mdha, t thella e t mprehta me brigje t pjerrta e t zhveshura. Ato mund t jen mjaft t gjata, me thellsi deri n 30 m, ndrsa gjersia e tyre mund t arrije deri n 50 m e m tepr. Luginat e thata kan nj prhapje mjaft t gjer dhe ndeshen n kushtet nga m t ndryshmet: n vend fushor, kodrinor, nga faqet e maleve dhe luginave lumore. Ato formohen dhe nga viti n vit, zhvillohen si rezultat i veprimit t ujrave t shirave prej grryerjes dhe t shkrirjes s dbors mbi tokat e shkrifta dhe q shplahen leht. Qafa. Paraqet n vetvete nj ulje t vijs kreshtore midis majave fqinj. N zonat malore kalimi nga nj vend n tjetrin zakonisht bhet nprmjet qafave, prandaj dhe rrugt kalojn npr to. N varsi nga detyrat q zgjidhin trupat n luftim si dhe nga kushtet e situats dhe karakteri i vendit, rndsia taktike e formave tipike t relievit mund t jet e ndryshme. Megjithat mbi rndsin e tyre, n prgjithsi mund t thuhet se lartsit jan mjaft t prshtatshme pr vendosjen e pikave t vrojtimit dhe ndrtimin e pozicioneve t zjarrit t armve t kmbsoris, mbasi prej tyre vendi shikohet mjaft mir. Rndsi t madhe n kt drejtim, kan sidomos lartsit q zotrojn, mbi vendin prqark. Luginat n prgjithsi jan t favorshme pr t`u prdorur si mburoje apo si rrug t fshehta pr manovr trheqje dhe furnizim. Rndsi t madhe kan bile format e vogla t siprfaqes s Toks, si rrket, gropat natyrore, gropat e formuara nga predhat e artileris dhe bombat e aviacionit, stomet etj. Ato mund t shfrytzohen gjersisht prej trupave si mburoje gjat kcnimeve dhe zvarritjeve nn zjarrin e armikut. Rket, kanalet, mbushjet e grmimet gjat rrugve etj, ndikojn pozitivisht edhe n mbrojtjen e ADM. Tabela e llojshmris s relievit Lartsit Male Kodra Brigje, kodrina Shkmbinjt Rrpirat (greminat) Rrafshnaltat Fusha (rrafshulta) Rrafshnalta Kodrina t rrafshta Thellimet Lugina Gropore Kanione Gryka Humbella

Shpella Kratere III.4. RNDSIA TAKTIKE E SHPATEVE Nga pikpamja taktike, prbrsi m i rndsishm i relievit jan shpatet, t cilt prbjn siprfaqet ansore. Prbrsit kryesor q prcaktojn cilsit taktike t shpateve jan: pjerrsia, lartsia dhe gjatsia. Pjerrsia e shpatit shrben si karakteristik kryesore pr prcaktimin e kalueshmris s shpateve. Lartsia e shpatit prfaqson ndryshimin n lartsi midis pikave t fundme t tij Lloji i shpatit Shpat i but Shpat me mesatare Pjerrsia e shpatit deri n 100 pjerrsi 10 - 200 Kalueshmria e shpateve (n formacione kompakte) Pr automjetet tip kamioni me rimorkio Pr automjetet tip veture dhe kamioni pa rimorkio Pr automjetet me kalueshmri t lart, traktort dhe trheqsit (me rimorkio deri 250, dhe pa rimorkio deri 300). Pr transportin me kafsh (me ngarkes t plot deri n 250 me ngarkes jo t plot, deri 30 350). Pr tanket deri n 30 350 (tanket mund t ngjiten edhe n pjerrsin 400, por kjo, vetm n distanca t shkurtra, deri n 10m) Pr grup ushtarsh; n pjerrsin 40 - 450 lvizja mund t behet vetm duke u kapur pas barrave, drurve, gurve etj. Pr ushtar t strvitur me pajisje speciale.

Shpat i pjerrt 20 - 300 30 - 400 Shpat me pjerrsi t madhe Shpat shum i pjerrt 40 - 600 Shpat greminor Mbi 600

Nj rndsi t madhe nga pikpamja taktike ka gjithashtu edhe forma e shpateve, veanrisht lidhur me ndikimin e tyre n kushtet e vrojtimit, hapjes s zjarrit dhe t mbrojtjes prej tij. N vartsi nga forma e tyre, shpatet ndahen n t rrafsht, konveks, konkav, t valzuar dhe t shkallzuar. Shpati i rrafsht karakterizohet nga nj pjerrsi e njllojt n gjith gjatsin e tij, ai vrojtohet dhe rrihet mir nga zjarri i armve t kmbsoris, si nga ana e kreshts, ashtu dhe nga ana e rrzs s malit. Shpati konveks sht m i pjerrt n maj dhe m i but n drejtim t rrzs. Prsa i prket kushteve t vrojtimit dhe t qitjes, ai pothuajse ka t njjtat cilsi, sikurse dhe shpati i rrafsht. Shpati konkav, sht m i pjerrt n rrz dhe m i but nga ana e majs. Pjesa e tij e poshtme nuk vrojtohet dhe nuk rrihet me zjarr nga drejtimi i kreshts, ndrsa pjesa e siprme, nga drejtimi i fundm. Shpati i valzuar, prfaqson n vetvete, nj ndrthurje t shpateve me forma t ndryshme. Kto lloje shpatesh jan tepr karakteristike pr relievin malor Shqiptar. Ato dallohen pr pjerrsin e madhe t pjesve t veanta t tyre dhe pr prkulje t theksuara, q krijojn brezarja. Pjesa e prkulur e shpatit, nga e cila sigurohet fushpamje e fushqitje, quhet kresht luftarake. Kto pjes t shpateve jan mjaft t prshtatshme pr vendosjen e pikave t vrojtimit dhe ndrtimin e transheve, sidomos kur ato nuk projektohen n sfondin e qiellit ose n ndonj sfond tjetr kontrast, gjat vrojtimit nga vendndodhja e armikut. Brezare quhet nj siprfaqe e vogl, pothuajse horizontale, q ndodhet n shpatin e nj mali apo t nj kreshte (kurrizi) malor. N vendin malor brezaret mund t shfrytzohen pr vendosjen e pozicioneve t zjarrit, pikave t vrojtimit dhe postave sinjalo-vrojtuese. N varsi nga

pozicioni q zn n raport me vendosjen e formacionit t luftimit t armikut dhe t forcave t veta, shpatet mund t jen t prparshm ose t kundrt. Shpati quhet i prparshm kur ai sht i drejtuar nga ana e armikut, ndrsa i kundrt, kur sht i drejtuar nga thellsia e forcave t veta. Shpatet e kundrta shrbejn si mburoj nga zjarri dhe vrojtimi toksor i armikut, gjithashtu edhe si rrug t fshehta pr lvizje e manovr. Ato paraqiten t favorshme pr vendosjen e pozicioneve t zjarrit t artileris e mortajave, pr ndrtimin e strehimeve, pikave t furnizimit etj. Pr t prcaktuar veorit e ndrtimit t relievit n nj rajon, para s gjithash, duhet nisur nga forma e relievit dhe sistemi i vendosjes n vend t vijave dhe pikave karakteristike, n t cilat prfshihen: ujndarset, ujrrjedhset, majat e maleve dhe t kodrave si dhe qafat. Kto vija dhe pika karakteristike formojn, skeletin e relievit, i cili prcakton karakterin e prgjithshm dhe lidhjen e ndrsjellt t gjith elementve prbrsve t tij. Vetm duke patur nj ide t qart mbi formn e prgjithshme t relievit, mund t vlersohen drejt rndsia taktike n vartsi nga situata reale, t prcaktohen mnyrat m t prshtatshme pr ti prdorur kto n cilsin e vijave natyrore, shtigjeve t fshehta, mburojeve, etj. III.5. VEND FUSHOR Vendi fushor karakterizohet nga siprfaqe pak a shum t sheshta ose pak t valzuara, me pjerrsi shum t buta, q nuk i kalojn 2 -3 0. N nj vend t till ndryshimet e lartsive rrallher kalojn kufirin e 20 - 30 metrave. Pr kt lloj relievi jan kodrat, brezat paramalor dhe ultsirat midis lumenjve. Megjithat, nuk jan t rralla rastet, kur fushat paraqiten t coptuara prej shtretrve t lumenjve, luginave t thata e prrenjve, t cilat mund t kufizojn n nj shkall t madhe lvizshmrin e trupave dhe t ulin tempin e veprimeve luftarake. Nj dukuri e till vrehet n rrafshnaltat, siparfaqja e t cilave, shpesh her, paraqitet e coptuar prej lumenjve dhe ujrave t tjera rrjedhse. Vendi fushor n varsi nga karakteri i relievit, mund t jet i rrafsht ose i thyer. Cilsit taktike t vndeve fushore do t varen nga fakti se n far shkalle ai sht i thyer, i mbyllur apo i hapur. N vendin e hapur fushor do form e relievit ka rndsi t madhe taktike. III.6. VEND KODRINOR Vendi kodrinor karakterizohet nga siprfaqe me valzime mjaft t theksuara q formohen prej kodrinave ose brezave para rrafshore me degzimet e tyre dhe q veohen nga njri tjetri prej luginave, rrkeve etj. Relievi kodrinor dallohet pr forma t buta e t rrumbullakosura, pjerrsia e t cilave mesatarisht nuk i kalon t 50, ndrsa ndryshimet e lartsive arrijn n disa dhjetra metra. N disa raste si n rajonet paramalore, tepr t thyera gjania e lartsive mund t kalojn edhe kufirin e 100 metrave. Sipas karakterit t relievit vndi kodrinor prfshihet n tipin e vndit gjysm t thyer (ose pak t thyer) Nuk prjashtohen rastet q vendi kodrinor, t jet edhe tepr i thyer, veanrisht kjo, n rajonet e coptuara prej nj rrjeti t dendur prrenjsh dhe luginash t thata. Vendi kodrinor shqiptar sht i favorshm pr kryerjen e t gjith llojeve t luftimit.Valzimet e relievit dhe shpatet e kundrt t kodrave krijojn kushte t favorshme pr mbrojtjen e efektivit dhe tekniks bnga ADM. Ato shrbejn si mburoj nga vrojtimi dhe zjarri i armikut. Ato mund t shfrytzohen dhe si shtigje t fshehta, pr ti dal armikut n krah dhe n shpin. Majat e kodrave t larta e t pjerrta jan mjaft t prshtatshme pr krijimin e pikmbshtetjeve t fuqishme me mbrojtje rrethore, ndrsa shpatet e tyre vshtirsojn mjaft prdorimin e tekniks s mekanizuar t armikut. Vendi kodrinor sikurse edhe ai fushor, sht mjaft i prshtatshm pr hedhjen e desantve ajror, prandaj organizimi i mbrojtjes kundr tyre n kt lloj vendi ka nj rndsi tepr t veant. III.7. VEND MALOR

Vendi Malor dallohet pr format m t ndrlikuara dhe m t ndryshme t relievit, t cilat, krahas kushteve natyrore t veanta, ndikojn n mnyr t gjithanshme n veprimet luftarake t t gjitha llojeve t armve. Relievi malor paraqitet zakonisht n formn e sistemit t kreshtave (kurrizeve) dhe t degzimeve t tyre q veohen prej njri tjetrit nga lugina t thella gjatsore dhe trthore. Kreshtat (kurrizet) malore n shumicn e rasteve shkojn paralel njra me tjetrn ose shprndahen n form rrezesh nga nj qndr e vetme. Ultsira q formohen midis maleve, shpesh her, paraqiten n formn e fushave t larta, t cilat marrin emrin rrafshnalta. Relievi malor karakterizohet nga disa veori, si jan: thyerja e madhe e relievit midis qndrave t banimit, ndryshimi i theksuar i kushteve klimatike, dhe bimsie, qnsia e pengesave t shumta t kalueshme me vshtirsi etj. N rajonet malore rrugt automobilistike, n pjesn m t madhe t tyre, jan t ngushta e gjarpruese, me kthesa t forta, serpentina dhe me ngritje e zbritje t theksuara. Rrugt kafshare dhe ato kmbsore kalojn kryesisht npr faqe t pjerrta, ngushtica, gryka, qafa, prrenj, etj, t cilat ngadalsojn lvizjen, sidomos n koh shiu ose kur zihen nga dbora. Zonat malore jan vndet q krijojn m shum lumenj e prrenj, bile edhe n ato raste kur ato shtrihen n zonat me klim t that. Lumenjt dhe prrenjt malor dallohen pr brigjet e tyre t lart e t thepisur dhe pr shtretrit e mbushur me gur e zall. Ata ushqehen jo vetm nga shirat, por edhe nga shkrirja e dbors, bile edhe nga ujrat nntoksore. Karakteristike pr kta sht ndryshimi i shpesht dhe i menjhershm i nivelit t tyre q shkaktohet jo vetm nga regjimi i rregullt i reshjeve, por edhe nga thyerja e madhe e relievit, e cila bn q i gjith ujrat i shiut t prcillet menjher duke paksuar n maksimum avullimin. Rrjedhat e mdha t ujit jan n dimr, n pranver dhe n vjesht. Fryrja e lumenjve n dimr dhe n pranver q sht kryesorja, sht rrjedhoj jo vetm e shirave, por dhe e shkrirjes s dbors; kurse fryrja e lumenjve n vjesht shkaktohet vetm nga shirat. Rrjedhjet m t vogla vrehen n ver dhe n fillim t vjeshts, kur shirat jan m t pakta dhe avullimi m i madh. N lumenjt dhe prrenjt malor, si rezultat i rritjes s menjhershme t nivelit t ujrave, rritet n nj mas t konsiderueshme edhe shpejtsia e rrjedhjes s tyre, e cila n disa raste i kalon 6-7 m/sek. N kohn e fryrhjeve , kalimi i lumenjve dhe i prrenjve malor vshtirsohet s teprmi. Vendet m t prshtatshme pr kalimin e lumenjve jan pjest e zgjeruara ose degzimet e shtratit t tyre, n t cilat thellsia dhe shpejtsia e rrjedhjes s ujit sht m e vogl. Gjat kryerjes s veprimeve luftarake n vende malore dhe tepr malore duhen patur parasysh disa dukuri t natyrs si: orteqet e dbors, rrokullisjet e gurve, shmbjet e tokave etj, t cilat mund ti shkaktojn dme t mdha efektivit, tekniks, objekteve t ndryshme dhe t vshtirsojn s teprmi lvizjen. Prandaj, sht e nevojshme q t njihen mir shkaqet e ktyre dukurive dhe se ku dhe kur mund t ndodhin. Gjat veprimeve, n rajonet q rrezikohen nga shmbjet e tokave, prmbytjet e lumenjve e prrenjve malor duhet patur parasysh q vendosja e trupave dhe znia e pozicioneve t bhet sa m larg ktyre vndeve. Pr kt sht e nevojshme, q t kryhet zbulimi paraprak i tyre. Megjithse vndi malor e vshtirson lvizjen jasht rrugve automobilistike, n t njjtn koh, ai nuk prjashton prdorimin e tekniks s mekanizuar. Si vende m t prshtatshm, pr lvizjen e saj, jan luginat, pllajat, shtretrit e lumenjve (prrenjve), qafat dhe kreshtat e sheshta malore. Vendi malor me relievin e tij t theksuar, krijon mjaft vende t pakalueshme dhe t kalueshme me vshtirsi, t cilat nuk lejojn n organizimin e nj fronti t pashkputur, si n veprimet luftarake mbrojtse, ashtu dhe n ato msymse. Mbrojtja realizohet n front t gjer e me drejtime. Kryesisht ajo konsiston n mbajtjen e lartsive zotruese si: majave, qafave, kurrizeve etj, t cilat sundojn mbi rrugt e kalimit t mundshm t armikut dhe mbi luginoret, natyrisht duke mos nnvlersuar edhe mbrojtjen e tyre, mbasi ato mund t jen edhe drejtimet e goditjes kryesore t armikut. Veorit e vendit malor krijojn kushte q msymja t zhvillohet me drejtime, gjat pllajave, kreshtave dhe vndeve t tjera t kalueshme, ku krahmarrja dhe shpinmarrja ngelen format m t prshtatshme dhe kryesore t manovrs. N vendin malor, pr shkak t thyerjes s madhe t relievit dhe qnsis s mburojeve t shumta natyrore, krijohen mjaft knde t vdekur, sektor t pavrojtueshm dhe shtigje t fsheht,

t cilat vshtirsojn organizimin e vrojtimit, kufizojn manovrn, dhe paksojn efektin e zjarrit t armve me flurudh t shtrir, sidomos, n largsi t mdha mesatare. N t njjtn koh, duhet theksuar se kta faktor krijojn kushte t favorshme pr lvizjen e fsheht t trupave, maskimin e elementve t formacioneve luftarake nga vrojtimi toksor e ajror i armikut, organizimin e pritave kundr kolonave t armikut, ndrtimin e objekteve fortifikuese, organizimin e lufts me mina, mbrojtjen kundrajrore, kundrtanke etj. Relievi malor krijon kushte t favorshme pr mbrojtjen nga ADM. Shpatet e pjerrta t lartsive, luginat e ngushta e t thella, grykat, shpellat, etj, shrbejn si mburoja t sigurta nga faktort dmtues t ktyre armve. N vendin malor orientimi bhet kryesisht simbas majave karakteristike q dallohen s largu, shkrepave m tipike, kurrizeve, qafave, shtretrve t lumenjve e prrenjve, gjithashtu simbas drejtimit t rrugve. Gjat organizimit t luftimit mbrojts n vendin malor, nuk duhet nnvlersuar rreziku i desantve ajror nga ana e armikut, mbasi ata mund t hidhen edhe n male, mjafton q kta t mos jen t pyllzuar. Nj rndsi t madhe n rajonin malor merr zbulimi i vendit dhe veanrisht i relievit. Objektet m t rndsishme n drejtim t t cilave duhet t konsistoj studimi dhe zbulimi i vendit jan: qafat, ngushticat, grykat, rrjeti rrugor, lartsit dominuese dhe afrimet pr tek ato, kalimet npr lumenjt, sektort e kalueshm me vshtirsi dhe ankalimet e mundshme t tyre, vndet q rrezikohen nga shmbjet e tokave. Natyra e vndit malor krkon nga do ushtarak, i fardo arme qoft, mundime e sakrifica t mdha. Lvizja jasht rrugve, t ngjiturit e t zbriturit npr faqet e maleve, e bjn lvizjen e trups m t zakonshme e m t ngadalshme. Prandaj, sht e domosdoshme q trupat t kryejn strvitje intesive pr t prballuar t gjitha vshtirsit e luftimit n kushtet e terrenit malor. III.7.a. Pozicionet zotruese gjeografike. Vendosja zotruese n nj vend, q ka t bj me hapsirn, kudo n do knd t Planetit e cila kurdoher sht nj prparsi pr t arritur objektivat luftarake. Pozicionet m t mira, m t prshtatshme mund t jen si pr largsi t mdha (hapsira kontinentale) ashtu dhe pr ato rajonale apo vendore t cilat paraprakisht pasqyrohen n hartat topografike taktike. Pozicionet zotruese, t dshirueshme n nj pik, apo siprfaqe t dhn, ku kryhen veprimet luftarake jan sy i vendeve. Pra, pr nj pik t dhn, pozicioni zotrues q lidhet me misionin, situatn, raportin e forcave, vendin, kohn n dispozicion si dhe gjendjen politike paraqet vlera t mdha n realizimin e objktivve ushtarak. Ajo krijon prparsi, n prmbysjen e situatave dhe arritjen e fitores. Sulmuesit dhe mbrojtsit vrojtojn do hapsir, e vlersojn, przgjedhin dhe e synojn duke u nisur gjithnj nga perspektiva. Pozicionet operacionale dhe taktike prfytyrohen n shum forma dhe shrbejn pr qllime t ndryshme. III.8. VENDET FUSHORE Ultsira Perndimore fillon nga gjiri i Hotit dhe deri n Vlor, nuk prbn vetm fushn por edhe vargjet kodrinore. Ajo ka nj gjatsi prej 200 km dhe sht m e populluara e m e zhvilluara ekonomikisht. Raportet hapsinore nuk jan uniforme mbasi ajo ndrpritet nga kalime paralele kodrinore. Fusha ndrpritet dhe prshkohet nga lumenjt si Buna, Drini, Gjadri, Mati. Ishmi, Erzeni, Shkumbini, Semani e Vjosa, duke qen kshtu nj dendsi e madhe shtretrish q e thyejn uniformitetin e fushs por e ushqejn dhe akumulojn at. Raportet hapsinore srish prishen. N vshtrim t rritjes s lartsis s platforms s fushs, ndryshimet n raportet hapsinore jan t vogla. Lumenjt ndrpresin trthor kurrizet kodrinore, duke formuar kshtu gryka deprtuese t ngushta. Po kshtu raportet hapsinore ndryshojn edhe nga lagunat e godullat q jan t pranishme, si: Kun e Vain, Patok, Derdhje e Shkumbinit, Laguna e Karavastas, Godullat e Semanit, Laguna e

Narts dhe ajo e Orikumit. T gjith kto ndryshime n fush ndikojn n marshim, transport, maskim, shpejtsi lvizje dhe manovr. Bimsia aq e ndryshme n natyr ka pranin dhe ndikimin e vet. Llojshmria, prmasat, shtrirja hapsinore, fletzimi, gjelbrimi etj, s bashku jan pjes e ktij ndikimi. Mjediset gjeografike t marra n studim, apo, q jan nn veprime luftarake e operacione humanitare, vzhgohen n detaje n t gjith prbrsit bimor q nga livadhi i thjesht, shkurrja e rrall, shkurret e dendura, pyjet etj. Mbulesa bimore sht pjes e gjith Mbuless s Toks dhe ajo sht e ndryshme n Alpet e Shqipris, n Fushgropn e Kors apo n Ultsirn Perndimore. N vshtrimin ushtarak edhe Ultsira Perndimore ka prbrsit e saj t cilt jan t ndryshm e q duhet t njihen. N mbulesn e toks s ksaj hapsire, ujort, siprfaqet e zhveshura, gjeologjia dhe tokat merren n konsiderat n trsin e ndikimit t tyre n do ekosistem po edhe do veprim luftarak. Atmosfera e Toks sht nj mbshtjell natyrore n mjedisin ku veprojn Forcat e Armatosura dhe n trsi bashksia q vepron n operacione t ndryshme luftarake dhe njerzore. Era, shiu, bora, temperatura, ndriimi, errsira etj, jan pjes t ktij ndikimi, por q srish jan t ndryshme po t krahasohen Alpet e Shqipris me luginn e Devollit apo Riviern Shqiptare. Dallgt, batic-zbaticat, rrymat detare, temperaturat ujore, kripshmria, sikundr shkmbinjt nnujor apo mbiujor jan faktor q vlersohen gjat veprimeve n det. Nse faktort ndikues t msiprm nuk merren parasysh ather do t ket pasoja, jo vetm gjat operacioneve luftarake por edhe n koh paqeje. N vitin 1991, gati gjysm milion forca t SHBA pr t sulmuar Irakun nga Kuvajti ishin n SHBA dhe n Gjermani, kur kriza kish filluar. Pajisjet dhe furnizimet ishin larg m shum 2000 milje, nga gjiri Persik. Po kshtu n luftn e Kosovs, Bazat Ajrore ishin larg (Baza e Savianos). Largsit, ndryshe nga fqinjt, midis partnerve t Aleancs brenda rajonit, apo kontinentit si dhe n shkall botrore, jan shum t rndsishme pr t vlersuar mbasi ato kan jo vetm nj kosto t lart, por dhe ndikim hapsinor n realizimin e objektivave ushtarake. III.9.GROPORET E RELIEVIT, LUGINORET. Kanionet dhe grykat jan pengesa e n t njjtn koh vende t rrezikshme pr kalimin e trupave mbasi mund t biesh kurdo n kurthin e pals kundrshtare. Luginat jan t prshtatshme pr kalim, por ato duhet t njihen. Groporet e natyrave t ndryshme, apo shpellat e shumllojshme n natyr, sikundr gropat karstike t cilat jan t pranishme n relievin shqiptar, duhen vlersuar dhe shfrytzuar pr qllime ushtarake. Streht natyrore, t cilat jan t shumta n Shqipri jan br banesa pr lvizjen e komuniteteve gjat luftrave dhe ndeshjeve t ndryshme. Armatimet, paisjet, furnizimet vendosen n brezat dhe streht shkmbore pr t qen t sigurta nga goditjet ajrore. Ndrkoh ndrtimet nntoksore q mund t prdoren nga forcat armike pr t mbajtur mbushjet atomike, arm biologjike apo kimike, municione t ndryshme sht e rndsishme t njihen se ku ndodhen, sepse duhet t ndrrmerren veprime neutralizuese ndaj tyre. Nj skuadr prej njmbdhjet personash t zbulimit e krkimit duke vijuar n mnyr t fsheht, duke zbuluar e vzhguar hap pas hapi planet e kateve t godins shtin n dor t dhnat e Ujit t Rnd t Hitlerit n Vermork t Norvegjis, dhe me nj eksplodim paralizuan programin mbi armt nukleare t Nazi Fashistve. Kjo ndodhi vetm n saj, t nj njohje, gjeoinformacioni, skemash e hartash, planesh qytetare siprfaqsore dhe nntoksore q u studiuan dhe u shfrytzuan me sukses. Njihet dhe komentohet nj thnie q ka lidhje me me betejn e Balaklavs s vitit 1853: Topi n t djatht t tyre Topi n t majt t tyre Topi prball tyre

Shprazeshin, breshronin, gjmonin N grykn e vdekjes N gojn e Ferrit Gjuanin t gjashtqindt. Ktu mund t prfytyrohet relievi edhe pa patur prshkrimin e tij, vese nprmjet vendosjes s topave rotull dhe imagjinata e gryks s vdekjes dhe e vet gojs s Ferrit. Kshtu mund t kthehet nj reliev i natyrs ku jetojm i cili prej mrekullis s tij n nj situat ndeshjeje mund t kthehet n gryk t vdekjes, q n fakt ishte Lugina e Vdekjes dhe n Goj t Ferrit. Ka dy forca q e ndryshojn kt status t natyrs: vet ajo, kur shprthen s thelli nj vullkan apo sjell befas nj meteor gjigand por edhe nga situata q krijon vet raca njerzore n luftn e saj pr ekzistenc, me vetveten dhe natyrn. III.10. GJEOLOGJIA USHTARAKE ... menjher toka u fundos, aty ku tani, shtrihet brezi i pamas i oqeanit t kaltr dhe mbuloi brazdat me valn e kripur. Dhe do dit batica e eterit dhe rrezeve t diellit, me goditje t vazhdueshme n skajet e jashtme t saj, e detyronte tokn, t ngjeshej gjithnj e m shum nga t gjitha ant. Kshtu q, sa m shum kondesohej e mblidhej toka n qndr t saj, nga kto goditje, aq m shum bulzoi kripa nga trupi i saj, e rriti detin dhe liqenet, aq m shum u rrokullisn jasht dhe ikn larg, trupa t shumt t nxehtsis dhe ajrit larg toks, kondensuan hapsirn pafund dhe vezulluese t qiellit. LUKRECI Komandantt dhe shtabet, specialistt e fushave t ndryshme q shrbjn n sfern ushtarake, bartin njohuri mbi gjeologjin dhe prbrjen e toks, mbasi ata duhet t veprojn mbi t. Mbulesa e toks nuk jan vetm bimsia, ujort, objektet artificiale por vet ato q n gjuhn shkencore quhen siprfaqe t zhveshura, mbasi mbi to rritet dhe vepron gjithka tjetr, lvizin e veprojn lufttart e teknika, hapen transhe e hendek lidhje, prmisohen rrug e ndrtohen ura. Jetesa e tupave, ka lidhje me gjeologjin dhe llojshmrin e tokave. N kt vshtrim Gjeologjia Ushtarake sht nj ndr disiplinat e Gjeografis Ushtarake e cila studion, analizon dhe nxjerr t dhna vlersuese pr formacionet gjeologjike, llojshmrin, cilsit e tyre dhe ndikmin q ato bartin gjat organizimit dhe realizimit t veprimeve luftarake. Aspekti gjeologjik dhe gjeomorfologjik i siprfaqeve t zhveshura krkon n veanti trajtim ushtarak ku e rndsishme sht ndarja, kufizimi, llojshmria dhe prcjellja n hart t informacioneve t qnsishme, sasiore-cilsore q kan t bjn me qndrueshmrin e tyre. Ato mbeten prsri t forta edhe kur lagen. N kto siprfaqe mbizotrojn shkmbinj q vazhdojn ose mund t jen dhe t fragmentuar. Si nndarje mund t jen: shkmbinj, zhavor, gur, popla, rra etj. Mbi kto sipfaqe ndrtohen transhet, hendeklidhjet sistemet e fortifikimit, rrugt ku lvizin forcat. Kalueshmria mbi to sht trajtes e domosdoshme e gjeografis ushtarake. Vende t ndryshme, sipfaqe t zhveshura t ndryshme; fush apo kodr, ultsir fushore, vende malore, gremin apo shkmb q t gjitha jan bashksi q merren parasysh n studimet ushtarake.

III.11. SHKMBINJT. VSHTRIM SIPRFAQSOR. N lindje, n kreshtn e Gurit t Prer duket nj gryk e thell n pjesn m t ngusht t saj, gjendet nj shkmb i fuqishm dhe rrumbullak q vihet re, thujase 20 kilometr larg. Legjenda thot se guri ka rn nga qielli, pr t lajmruar n t katr ant, se paqja dhe bekimi i kishin braktisur. Ndofta ai sht nj meteorit EQEREM BEJ VLORA ( Ditar. Nga Berati n Tomorr e kthim. 1906) Shkmbinjt, me shtrirjen e tyre, prej origjins, kan dal prej thellsis apo kan mbetur mbi syprin t Toks, jan vijim i formave t saj, ndrkoh prej prbrjes, ata jan t zhveshur, pra: nj mbules q nuk ka fare bimsi ose ka forma shum t ulta t saj. N nj kuptim m t thell, shkmbinjt jan mas minerale dhe ata n prbrje dhe origjin t tyre, kan t njjtin emr, pavarsisht nga madhsia: q prej masiveve deri tek shkrep, gur zall gurishte rra rrzimat ranore deri tek thrmijat argjilore e q t gjitha e kan origjinn tek etrit e tyre, shkmbinj. Shkmbinjt jan siprfaqe t zhveshura q shfaqen n natyr, si t forta t (qndrueshme), por edhe jo aq t qndrueshme. Pra, jo vetm shkmbinjt jan t shumllojshvm, por dhe shfaqja e tyre n siprfaqe sht e ndryshme. III.11.a. Siprfaqet e zhveshura t qndrueshme dhe t paqndrueshme. N dukjen e tyre siprfaqsore kemi: syprina t qndrueshme, dhe t paqndrueshme. Syprina t qndrueshme t siprfaqeve t zhveshura prbhen nga shtresa te forta, t qndrueshme dhe pjes t saj. Kjo syprin, sht gati e padeprtueshme dhe e pagrmueshme me kazm, apo lopat, gjithashtu materiali i ashpr mbetet po kaq i fort edhe kur laget.Shkmbinj t zhveshur, si nj lloj ndarjeje prmbajn siprfaqe t cilat jan t dominuara nga nj syprin shkmbore e qndrueshme ose dhe e mbuluar prej fragmentesh shkmbore ku hyjn: gur copzor, akull, zall. Ndrkoh, vet syprina shkmbore, mund t jet edhe me arina e krisje t materialit baz e prmidis mund t ket edhe pjes t pakta dherash, rritje myshqesh e formash t ulta, t prkohshme t gjallesave. Pr zhavorret, zall, gur ka nnndarje q varen kryesisht prej fragmenteve te materialit. Kshtu: Zhavorri prcaktohet si copzor materialesh q kan nj prmas m t vogl se 6 cm. Zall, prkufizohen si copzor materialesh me prmasa midis 6 dhe 20 cm. Popla-Gur, prkufizohen si fragmente materialesh me prmas midis 20 dhe 200 cm. Prve llojeve t prshkruara m sipr, ka edhe shtresa toke t veanta ose syprina t tilla q jan ngurtsuar n saje t proeseve fizik kimik. Fortsia e tyre n syprin, sht e qndrueshme dhe ato jan t deptueshme nga uji dhe penetrimi i rrnjve bimore. T tilla jan edhe: Lateritet, si toka t cilat jan t pasura me hekur e t imentuara prej tij, t pranishme n vendin ton, ku mjetet kalojn lehtas. Petrokalike, jan t imentuara prej karbonatit t kalciumit, t cilat jan prshtatshme pr kalim. Petrogipsike, jan t imentuar prej gipsit. Syprina t paqndrueshme t siprfaqeve t zhveshura prkufizohen, si t mbuluara me materiale t cilt nuk jan t fort dhe t qndrueshm. Ktu bjn pjes dherat e zhveshura t cilat si materiale t paqndrueshm krijojn nj syprin t formuar nga copzimi dhe thrrmijimi i

shkmbinjve amnor dhe mikroorganizmave, e si rrjedhoj e temperaturave apo lagshtis formojn kt shtres t veant q mund t jet: gurore (kur syprina sht e mbuluar me gur midis: 5-40 % t siprfaqes s dhn) dhe shumguroe (kur kjo mbules sht prej 40-80 % t siprfaqes). N kt klas futen edhe rrat si pjesza t vogla t shkmbinjve amnor t cilat lvizin, zhvendosen prej errave duke patur edhe format e tyre t veanta. Siprfaqet mund t jen t formuara si: rr rr ose dhera-dhera. Ndryshimi ktu ndodh prej origjins amnore: rr apo dhera. Pr rrat: n prgjithsi dallohen format e tyre, ndrsa pr llojshmrin, n vendin ton, prgjat plazheve detar takohen forma t vogla dhe t prkohshme t tyre. Dherat mbulojn syprinn e planetit n shtresa e formacioneve t ndryshme. Ndikimi i ktyre shtresave pr veprimet uushtarake ka t bj me qndrueshmrin apo paqndrueshmrin e tyre. Tabela e mposhtme jep cilsit e przgjedhura t dherave dhe prbrsve si zall, rr, balt, argjil. Mbizotrues zall (popla) N Thatsi N lagshti N ngric Qndrueshmm Qndrueshm Pa ndonj Ndikim Mbizotrues rra Paqndrueshm Rritet Qndrueshmria Pa ndonj Ndikim Mbizotrues balt Pluhur Kompakt Rrshqits Sfungjeror Ngrin kompaksohet e Mbizotrues argjili Pluhuri rnd Rrshqits Laget shpejt Ngrin e kompktsohet

Planzimi i strvitjeve, lvizjeve n vende t ndryshme, parashikimi i ndrtimeve, krkon njohuri pr kto shtresa, pasi ndikimi sht i dukshm, si dhe kostoja e ndrtimeve dhe prforcimeve t nevojshme do t jet e lart pr lvizje t mjeteve, kur jan t paqndrueshme e rrshqitse e n rastin e punimeve xhenjere, sht e vshtir pr grrmim. Inxhiniert, specialistt xhenjer q jan prgjegjs n misionin e tyre t ndrtimit riparimit dhe mirmbajtjes s rrugve ushtarake, parqeve t aeroplaneve ushtarak, e t mjeteve t transportit, bazamenteve t urave, ndrtimet fortifikuese fushore. Po kshtu ka rndsi edhe materialet q do t nxirren dhe prdoren pr kt qllim. Kto vende t jen paraqitur n hartat topografike ose n studime t veanta pr tu shfrytzuar n kohn e duhur. Hapja e t dhnave e shtresave me eskavator apo mjete t tjera, n shkmbinj t fort granitike bhet gjithnj e m e vshtir, ku mund t prdoren shprthimet me mina etj. Por krej ndryshe sht n argjil, apo shtresa ranore. III.12. SIPRFAQET E PUNUESHME DHE T MENAXHUESHME N trsi, n terminologjin e Mbuless s Toks, siprfaqet e punueshme, jan pjes e toks bujqsore. N to hyjn edhe siprfaqet e drufrutorve. Kto hapsira jan t trajtuara nga veprimtaria e njeriut. Ndryshimi i menjhershm bhet n vshtrim t asaj q vet tokat (dherat) jan natyrore, ndrsa puna e njeriut, projektet, menaxhimi, trajtimi, ndarja dhe prkujdesja i bn kto hapsira t dallueshme, n plugim, mbjellje, rritje t bimve t arave, ngjyrim dhe llojshmri bimore, qarkullim bujqsor etj . Siprfaqet e punueshme dhe t menaxhueshme duhen njohur nga ana ushtarake, mbasi ato duhen shfrytzuar por edhe duhet t ruhen n raste t veanta, ndrkoh kundrshtari nuk e ka problem ti shkatrroj ato, t djeg t mbjellat dhe t kaloj pa asnj ngurim teknikn luftarake npr hapsirat e tokave t mbjella apo q jan gati pr tu korrur e mbledhur. Kto toka n trsi shmangen gjat veprimeve ushtarake, por n raste t tjera, kur e krkon momenti mund t shkelen e mbi to t lviz teknika. N siprfaqet e menaxhueshme prfshihet dhe bimsia, brenda siprfaqeve t banimit e prmidis tyre. Kto jan copzime e

fragmente bimsie t menaxhuar. Ndr to, bjn pjes: parqet q n trsi duken si natyrore, por shprndarja e tyre (e drurve) jan t trajtuara, pr dobit q sjellin e bartin si dhe t projektuara me qllim t caktuar. N hapsira midis, ka lulishte, bar, pem zbukuruese n grumbuj t shprndar si drur ( ose pem) apo shkurre. N vshtrimin hapsinor, prmasat marin rndsi t veant se meren vendimi pr futjen apo maskimin e trupave brenda qndrave t banuara. Llojshmria e toks dhe veprimatria. N studimet q bhen pr tokn e punueshme, ka rndsi ushtarake t vlersohet dhe puna pr prmirsimin e tyre a) Toka nn kushtet natyrore t reshjeve q ka t bj me ato hapsira e siprfaqe t cilat jan trsisht me syt nga qielli , ka do t thot, jasht nj sistemi prmirsues ujitjeje dhe kullimi. b)Toka me rezerv ujore pas prmbytjeve q ka t bj me siprfaqe t veanta, sidomos n fush, kur ato prmbyten duke u mbathur me aluvione t reja, t prcjella n siprfaqe dhe ujra q ngopin nntokn, me krijim rezervash t reja ujore, nntoksore pr kultivimin e bimve. c)Toka me sistem ujitjeje dhe kullimi, jan ato t cilat ndikohen dhe prmirsohen nprmjet veprimtaris s menaxhuar t njeriut dhe t nj sistemi rregullues t furnizimit me uj, pr vaditje q i shtohet, mandej reshjeve natyrore. Kjo kategori e toks nnndahet sipas metodave t ujitjes (mnyrat e ujitjes jan :me prmbytje, me brazda, me rrshqitje, n form shiu). T gjitha siprfaqet e toks s punueshme t cilat i kan kto cilsi, n Mbuless s Toks duhet t ndahen, t njihen dhe t prcillen me t dhna pr prmirsimet e mtejshme. N Shqipri, deri tash, t dhnat q kan t bjn me treguesit e msiprm, jan shum t prgjithshme dhe herahers mungojn. Toka q prmbyten, t cilat n Shqipri jan t njohura kan rndsi t njohjes n veprimtarit e emergjencave civile. Klasa e emrtuar: e prkohshme ose stinore, mbulohet rregullisht nga uji, ku mbulesa ujore nuk qndron apo mbetet pr nj periudh t gjat kohe, por pr nj stin t veant. N vendin ton t tilla toka jan kryesisht n bregdet kur pr shkak t stins s dimrit dhe dallgzimit intensiv detar pjest pranlagunore mbushen nga uji i kripur. Raste t tjera mund t paraqiten edhe n thellsi t vendit. E mbuluar nga uji do t prkufizohet n ato raste kur: shtresa ujore sht e lart n/ose pran siprfaqes. Kto siprfaqe, gjithashtu, mund t jen rastsisht t mbuluar nga uji, por karakteristika kryesore e tyre, sht niveli i lart i shtress ujore. Gjat dimrit, jo vetm lagunat por dhe godullat e bregdetit jan t mbushura me uj dhe q bllokojn plotsisht lvizjen e trupave. *Siprfaqe t dherave, q kan t bjn me at klas e cila prfshin materiale t paqndrueshme natyrore n syprinn e toks, t ardhura prej lvizjeve t materialeve amnor origjin, si rrjedhoj e veprimit t ers lagshtirs , temperaturs apo edhe t veprimit t dikurshm apo t tanishm t mikro dhe makroorganizmave. *Gurort, t cilt n siprfaqen e toks zn nga 5-40 % t dherave. Kjo klas mund t aplikohet n ndrthurje t siprfaqeve t dherave dhe rrave lvizse. *Shumgurort, t cilt prbjn nga 40-80% t siprfaqeve t dherave.Edhe kjo klas mund t aplikohet me siperfaqe t dherave dhe rrave lvizse. Grryerja. Grryerja sht dukuri mjedisore me ndikim n Mbulesn e Toks. Ajo ka t bj me shkatrrimin e kores s toks shprbrjen dh largimin e grimcave prej shtresave nga verpimi i ujit dhe ers. Si rrjedhoj krijohen vijza ,arina t toks, kullesa e prroska t cilat mandej thellohen e thelleohen, zgjerohen e zgjerohen, me ndikim t dukshm n natyr. Veprimi i grryerjes varet shum nga fakort fiziko-gjeografik dhe prbrja lithologjike e toks, pjerrsis s relevit shqiptar, sasis s shprndarjes s reshjeve, ers, mbuless bimore dhe tipi i saj si dhe prej verimtaris njerzore. N luftimet dhe lvizje t trupave, pr shrytzimin e mikroformave t relievit, hollsit dinamike t grryerjes ka rndsi pr njohje sepse n momente t veanta ato kan vlera t larta jetsore.

Profili i dherave. Ndrtimi i dherave ka cilsit e tij. Sot n bot ka studime dhe prgjithsime t cilat jan t njohura kudo, nprmjet prshkrimeve t prcjella nga nj prvoj e gjat studimesh dhe me nj shprndarje hapsinore t prcaktuara qart, n do cep t globit. Harta e Tokave t Bots e paraqitur n vitin 1988 prmban brenda saj llojshmrin tipike t tokave sipas nj shtrirje t sakt dhe legjende t mirnjohur prej prdoruesve. III.13. LLOJSHMRIA E TOKAVE Tokat livadhore malore. Zn 9,6% t gjith siprfaqes s Shqipris. Ato kan shtrirje hapsinore n Veri dhe Lindje. Formohen mbi shtresa glqerore e ranore dhe n pjerrsi t relievit. N to zhvillohen bimsi e tipit graminore t kullotave me gjani gjelbrimi t shkurtr. N kto toka formohet mas e madhe humusi. Ato kan profil rreth 1 metr t thell dhe nj horizont humusor t shprehur mir dhe trashsi deri 40 cm. N syprin ekziston nj shtres e prshkueshme pr rrnjt si mas sfungjerore. Shtresa humusore ka ngjyr t errt kafe, deri n t zez, me ndrtim kokrizor. Kto toka gjenden n Shqiprin Lindore e t Mesme q n siprfaqe prmbajn 16 20% humus. Tokat livadhore t zeza n veri dallohen pr shtres humusore t trash dhe m t errt. Tokat livadhore t stepzuara hasen n Jug t Shqipris me prmbajtje t vogl humusi. Tokat djerrore t pyjeve malore, jan brez kalimtar nga kullotat nnalpine drejt tokave t murrme pyjore q kan pjellori t lart me humus dhe element pr ushqim t bimsis. Tokat e murrme pyjore: shtrihen mbi lartsit 1000 deri 1700 metra. Gjenden n Veri t Shqipris, n Lindje dhe m rrall n Jug. Ato formohen mbi shkmbinjt sedimentar, magmatik e metamorfik. Ato hasen n pyjet e ahut e t pishs. Prbhet nga: shtresa e mbetjeve t dekompozuara (cm), humusi (30 cm). Kjo lloj toke prshkohet nga rrnjt e bimve vendore. Tokat e murrme tipike: si lloj toke m i prhapur me 8-14% humus. Tokat e murrme pyjore t kuqrremta, q gjenden mbi koren e alternimit t silikateve me pjellori mesatare (Kor, Shnmri-Kuks) Tokat e murrme pyjore t zeza q gjenden kryesisht n shtresat ultrabazike me ngjyr t kuqrreme n t zez, q prmbajn nga 7 10% humus (Vithkuq) Tokat e murrme pyjore t shplara, q gjenden mbi shtresa ranore t shkrifta e q prmbajn 5 9% humus n syprinn e tyre. Tokat livadhore t murrme pyjore si toka pjellore mbi shtresa glqerore q her her quhen karbonate humusore (Razma dhe Fush Studna). N to mbillet patatja, misri e gruri. Tokat e kafejta: zn rreth 42% t territorit, t cilat ndodhen kryesisht n lartsit mbi 600 metra. Ato shtrihen mbi shkmbinjt sedimentar dhe magmatik nn brezin e pyjeve t dushkut. Mungesa e bimsis lejon dukurin e vijueshme t grryerjes (erozionit). Gjat dimrit n to ndodh shplarja, n ver grumbullim i kriprave si rrjedhoj e avullimit. Profili i tyre sht i thell nga 1,20 deri 1,50 metr me humus 4 9%. Tokat e kafejta jan: t kafejta tipike glqerore, t kuqe, t zeza dhe livadhore t kafejta. Tokat e kafejta glqerore formohen mbi glqeror, me regjim shplars e shtres t prshkrueshme nga reshjet e pakta. [8], me pak lnd organike (Prrenjas Librazhd). Ndrkoh tokat e zeza kan prmbajtje t madhe t oksidit t magnezit.Tokat livadhore t kafejta jan me

pjellori t lart dhe prbjn 40% t tokave t punueshme. Hasen n Kor, Peshkopi, Buimas etj. Tokat e hirta kafe: kan shtrirje deri n lartsit 600 metr mbi nivelin e detit. Ato zn 48% t siprfaqes s vendit. Jan t formuara mbi depozitime eluviale, aluviale, liqenore, detare e sedimentare, por m pak mbi shtresa magmatike. Ndodhen n fusha e kodra. N syprin t tyre, si rrjedhoj e thatsirs, ndodh arja duke sjell dukurin e tjetrsimit fizik e kimik me formim t mineraleve t dyta q mund t oj deri n zhdukje t bimsis me shpate t zhveshura, ku sasia e humusit sht e vogl nga 2 4%. N kto lloj tokash futen tokat e shplara n siprfaqe dhe tokat e kuqe. N zonat fushore zhvillohen tokat livadhore t hirta kafe (Myzeqe, Lugina e Elbasanit, Kavaj, Sukth). Ato zn rreth 38% t tokave nn kultur. Toka glqerore formohet n siprfaqet e shkmbinjve glqeror, si rrjedhoj e dekompozimit t tyre. Jan toka t pasura me glqeror aktiv dhe humus. N Shqipri toka t tilla q i prkasin brezit mesatar, jan shum t prhapura. Toka knetore t formuara si rrjedhoj e disa kushteve t veanta. Ktu futen tokat torfike, tokat e kripura, tokat glqerore. Ky tip toke mbetet i formsuar zakonisht pas proesit t zhdukjes s knetave dhe lindjes s siprfaqes s dherave t prshtatshme pr kultivimet bujqsore. N Shqipri kujtojm fushn e Maliqit, t Trbufit etj. Toka t kripura q prmbajn kripra t tretshme n sasi t konsiderueshme. Ato formohen n kushtet e nj proesi t avullimit t madh. N syprinn e tyre ngelet nj pah i bardh i krips q ngjitet sipr. Posht ksaj shtresze, ndodhet shtresa ranore, e ngopur me krip. N Ultsirn Perndimore, toka t tilla hasen n fushn e Durrsit, pran Karavastas, pran grykderdhjes s Semanit etj. III.14. KLASIFIKIMI DHE CILSIT TAKTIKE T LLOJIT T TOKAVE. Vlersimi taktik i llojit t tokave, bhet duke u bazuar n gjndjen fizike, vetit mekanike dhe ndjeshmrin e tyre ndaj ujit. N varsi nga gjndja e tyre fizike, tokat ndahen n t qndrueshme (forta) dhe n t shkrifta. Nga ana e tyre tokat e forta ndahen n shkmbor dhe gjysm shkmbor. N llojin e tokave shkmbore prfshihen masivet e plot shkmbor t formuara nga formacionet monolite kristalike ose nga formacione sendimentare t imentuara dhe t ngurtsuara (granitet, bazaltet, ranoret, etj.) Kto toka, nse nuk kan arje, jan t paprshkueshme nga ujrat dhe nuk kondesojn lagshtirn, gjithashtuato lejojn skarpate t fardo pjerrsie dhe u qndrojn shum goditjeve t artileris dhe t aviacionit. Ato vshtirsojn kryerjen e punimeve xheniere, kufizojn prdorimin e mjeteve t mekanizuara t punimeve pr grmimin e tyre duhet t prdoret lnd plasse. N tokat gjysm shkmbore, hyjn ato toka t forta, t cilat, megjithse me vshtirsi mund t prpunohen me kazma, qysqi dhe vegla t tjera thrmuese. Tokat e ktij grupi jan t formuara prej formacioneve t coptuara n shum shtresa e pak t imentuara dhe nga formacione t tjera me soliditet t ult (gipset, epoka, shistet argjilore, glqerortetj.) Ktu prfshihen edhe tokat e ngrira. Tokat e shkrifta prbjn n vetvete nj przjerje mekanike t copave dhe grimcave me madhsi t ndryshme e t formuara nga shkatrrimi i formacioneve shkmbore n ndikimin e lkundjeve t temperaturs, veprimit t ujrave rrjedhse, ers dhe akullnajave. N kt grup prfshihen, gjithashtu, tokat moalore dhe torfet, t prbra kryesisht prej mbeturinash bimore pak t dekompozuara. Pr t prcaktuar qndrueshmrin, lidhshmrin dhe reagimin e tokave t shkrifta ndaj ujit dhe veprimit t forcave t jashtme, duhet shikuar, para s gjithash, prbrja mekanike e tyre q do t thot raport sasior q ekziston midis copave dhe grimcave t madhsive t ndryshme. N varsi nga prbrja mekanike dhe madhsia e pjesve prbrese t tyre, tokat e shkrifta ndahen n gurore, ranore, suranore, argjilore, suargjilore dhe lsore. Tokat gurore (formacionet copzore) dallohen me lehtsi nga pamja e jashtme e tyre. N kt tip hyjn tokat q prbhen apo blloqeve (poplave), prej guralecave, prej zhavori, etj. Vetit e ktyre tokave varen, n nj shkall m t madhe, nga cilsia e materialit t imt kokrrizor

(argjilit, rrs. pluhurit) q mbush hapsirat midis copave t strukturs. Kto toka dallohen pr prshkueshmrin e mir t ujit dhe pr aftsin mbajtse qndrueshmrin. N tokat gurore lvizja e tekniks me zinxhira dhe asaj me rrota mund t bhet n fardo kushtesh metereologjike, megjithat copat e mdha t gurve vshtirsojn lvizjen si dhe konsumojn zinxhirat dhe semiakset e makinave. Tokat gurorre q prbhen prej blloqesh e poplash, ulin normn e vetgroposjes dhe shumfishojn rrezikun e dmtimit t efektivit nga goditjet e gurve q shkaktohen nga shprthimi i predhave t artileris e mortajave dhe bombave t aviacionit. Simbas vshtirsis s prpunimit t tyre, tokat gurore ndahen n formacione t buta, mesatarisht t forta dhe t forta. Zhavori i holl, zhavori mesatarisht i trash dhe granilt hyjn n kategorin e tokave t buta t cilat mund t grmohen relativisht leht me lopata. Formacionet q mund t prpunohen mbas shkriftimit t pjesshm t tyre me kazma e qysqi (zhavori i trash, guralect, akllet) i prkasin tokave mesatarisht t forta. N kategorin e tokave t forta, hyjn formacionet q prbhen prej blloqesh e poplash dhe ato prej argjili t ngjeshur, me przjerje guralecsh, akllesh e gursh t mdhenj. Kto toka mund t prpunohen me krah vetm kur t jet br shkriftimi paraprak i tyre me qysqi, pyka metalike dhe kazma. Pr grmimin me krah t tokave t forta krkohet nj volum pune 3-6 her m imadh se sa pr tokat e buta, ndrsa pr tokat mesatarisht t forta, afrsisht 1.5 her. Tokat ranore lejojn lvizjen e tekniks n fardo kushtesh metereologjike, por n koh t that, e vshtirsojn at, mbasi rra pengon lvizjen e rrotave t makinave luftarake. N gjendje t lagt, rra ngjishet, kshtu dhe kalueshmria prmirsohet s teprmi. Lvizja n kmb npr tokat ranore sht mjaft e lodhshme ngaq rra shkriftohet prnjhersh. Simbas vshtirsis s prpunimit rrrat prfshihen n tokat e buta. Vetgroposja n tokat ranore, megjith lehtsimin e grmimit t tyre, komplikohet nga fakti se duhet br forcimi i skarpateve. Tokat suranore, n krahasim me tokat e tjera kokrizore t imta dhe tokat argjilore, jan m t prshtatshme pr kalimin e rrugve me bazament natyral. Ato kalohen nga teknika, n fardo kushtesh metereologjike, por, sikurse edhe rrrat, kalueshmrin m t mir e kan n gjndje t lagt. Kto toka kur lagen, mufaten pak dhe thahen shum shpejt. Ato grmohen leht me lopat prandaj dhe hyjn n kategorine e tokave te buta. Tokat suargjilore, ngjeshen m shpesh n ultsirat midis lumenjve fushor. Rrugt me bazament natyror q kalojn npr kto toka, n koh t that, pluhurosen s teprmi, ndersa kur bie shi, mufaten dhe nga kalimi i tekniks npr to, krijohen toka dhe brazda. Megjithat, kto rrug thahen relativisht shpejt. Kur bien shira t shumta e t vazhdueshme, lvizja e tekniks gjat ktyre rrugve vshtirsohet. N gjndje t that, suargjilat karakterizohen nga nj qndrushmri e mir e skarpateve. Nga pikpamja e vshtirsis s grmimit, suargjilat e lehta i prkasin kategoris s tokave t buta, ndrsa suargjilat e rnda, kategoris s tokave mesatarisht t forta. Tokat argjilore, dallohen nga tokat e tjera pr plasticitetin e tyre dhe prshkueshmrim e pakt t ujit. N gjndje natyrale t that, paraqiten shum t ngjeshura dhe me fortsi. Kto toka nuk jan t prshtatshme pr kalimin e rrugve me bazament natyror. N koh t that rrugt q kalojn npr to, krijojn shum pluhur, ndrsa n koh shiu, mufaten s teprmi, mbulohen me balt viskoze dhe krijojn gropa e brazda t thella t mbushura me uj. Kur bien shira t shumta, kto rrug, pjesrisht, bhen t pakalueshme nga teknika. Tokat argjilore n gjndje t that lejojn skarpate vertikale, por grryhen dhe shplahen me lehtsi nga uji. Nga pikpamja e fortsis ato prfshihen n tokat mesatarisht t forta. Tokat lesore, jan produkte t grumbulluara dhe t depozituara si rezultat i veprimtarive zhvendosse t ers. N prbrjen e tyre mbizotron fraksioni pluhuror, prmbajtja e t cilit arrin 70 75%. Kur lagshtia sht e vogl, toka zotron nj fortsi t madhe. Kt e vrteton aftsia e tij pr t ruajtur qndrueshmrin, bile, edhe n skaparte veritkale me lartsi t mdha. Me rritjen e lagshtis fortsia e ktyre tokave zvoglohet n mnyr t ndjeshme. Tokat lesore nuk jan t prshtatshme pr kalimin e rrugve me bazament natyror Rrugt q kalojn npr kto toka, n koh t that, mbulohen me nj shtres t trash pluhuri q vshtirson s teprmi lvizjen, ndrsa

n periudhat e reshjeve t shumta t shiut, kalojn n gjndje t lngzuar. Simbas vshtirsis s grmimit, kto toka hyjn n kategorin e tokave mesatarisht t forta. Nj interes t madh praktik pr trupat paraqet cipa e siprme e kores toksore, mbi t ciln rritet bimsia dhe q quhet tok vegjetale. Trashsia e saj zakonisht nuk i kalon disa dhjetra centimetra. Nga prbrja mekanike tokat vegjetale ndahen n po ato lloje, sikurse edhe tokat e shkrifta me prbrje minerale, por, nga pikpamja e cilsive fiziko-teknike (rrugore, ndrtuese, etj), ato mund t ndryshojn shum prej toks minerale nga e cila jan formuar dhe mbi t ciln mbshteten. Kjo gj, varet nga prmbajtja n to t lndve organike t veanta q krijohen nga dekompozimi i mbeturinave t bimve dhe t kafshve (humusit) Mendohet se humusi rit lidhshmrin e tokave ranore dhe viskozitetin e tokave argjilore dhe lsore afrsisht 1.5 her m shum se grimcat argjilore. M tepr t pasura, me humus jan trokat e zeza dhe tokat e murme (gshtenj) pyjore. Prandaj, kto toka kur lagen mufaten shum dhe shpejt, bhen tepr viskoze dhe kalohen me shum vshtirsi. Vend knetor. N kt lloj vendi prfshihen ata sektor t siprfaqes s toks q, pothuajse plotsisht ose pjesrisht, jan t zna prej tokash me lagshtir t teprt. Kto toka ndeshen n fusha, lugina. Depozitimet knetore ndahen n kneta dhe n vnde t knetzuara (moalishte). N knetat prfshihen sektort me lagshtir t teprt, n t cilt trashsia e torfit i kalon 30 cm. N vendet e knetore (moalishtet) hyjn ata sektor me lagshti t teprt, n t cilt, trashsia e torfit sht m e vogl se 30 cm, si dhe ata sektor, q nuk prmbajn shtresa torfi, n t cilt zakonisht riten zhuka dhe kallami.

KREU I KATRT IV. U J O R T Udhtimi i Kristofor Kolombit do t shnonte tashm fundin e nj miti, atij t monopolit mbi Botn e Vjetr Planeti yn ka nj emrtim t gabuar. Paraardhsit tan e kan quajtur gabimisht TOK, ndrkoh q ky Dhe ishte rrethuar me ujor t mdhenj. Nse t part tan do t dinin pr raportin e prmasave tok-ujor, t cilat zotrohen nga ujort duhet ta kishin quajtur Oqean- q n fakt zn 70.8% t t gjith siprfaqes s Planetit. (Leonard Engel) Veprimtaria operacionale ushtarake shprfaqet, ndrkaq, jo vetm n tok por edhe n det pra n Ujort n prgjithsi.Ujort jan nj nga pasurit m t mdha t Shqipris dhe nga prbrsit kryesor t Mbuless s Toks. Rrjedhjet ujore lumore lvizin prejVL nw JP n derisa derdhen n pellgun e deteve Adriatik dhe Jon. Dendsia e tyre sht e madhe. Ndrkaq Shqipria laget n P n nj vij trsore nga ujra detare. Historia e mbijetess shqiptare, shpesh, shkronjat e para i ka msuar nga Deti ndrsa, ato jan ngrir apo fosilizuar n Malet e saj. Mitet ilire dhe helene, tregimet pr to i lidhin me udht detare t Odiseut apo Eneut q pasi u kthye nga Troja, qndroi n Butrint e mandej prshkoi detin pr t dal n brigjet italike gjersa krijoi Romn.

Detart dhe anijet liburne apo ilire jan t famshme dhe pr to flet edhe Herodoti n gjeografin e tij. Kontrolli i detit dhe njohja e tij, ka pasur t bj me lidhjen, shkmbimin, pushtimet dhe mbrojtjen nga dyndjet e pasosura. Por deti ka disa pjes t tij q duhen njohur, vlersuar dhe studiuar m mir.. IV.1. LUMENJT DHE NDIKIMI I TYRE N VEPRIMET LUFTARAKE Lumenjt, sikurse edhe pengesat e tjera ujore (liqenet natyror dhe artificial, rezervuart e ujitjes, knetat), ushtrojn nj ndikim t madh n veprimet luftarake t trupave. Ata shrbejn si vija t prshtatshme pr t organizuar n to, nj mbrojtje t fort e t qndrueshme, por, nga ana tjetr, ndikojn negativisht n veprimet luftarake msymse, mbasi trupave do tu duhet, q, krahas zhvillimit t luftimeve me armikun, t marrin edhe nj sr masash pr kalimin e pengesave ujore. do lugin lumore ka shtratin e saj npr t ciln rrjedh uji i lumit n koh t zakonshme. N kohn e prurjeve m t mdha, lumi mund t dal nga shtrati dhe t prmbyt pjesrisht luginn e vet. Pjesa e prmbytur n luginn lumore quhet taban ose zallishte e lumit. N tabanin e lugins lumore formohen kthesat dhe degzimet e lumit. Shtrati i tij prbhet prej pjesve t thella dhe pjesve t cekta, t cilat kan form t przgjatur n drejtim t rrjedhjes dhe q vendosen sipas nj ligji t prcaktuar: pjest e thella ndodhen n ann konkave t kthess s lumit, kurse pjest e cekta ndrpresin aksin e lumit me nj knd t mpreht q shkon prej pjess konkave t kthess tjetr pasardhse. Kjo dukuri shpjegohet me faktin se me ann konkave t kthess s lumit, uji rjedh me shpejtsi m t madhe duke shkaktuar grryerjen e bregut dhe thellimin e shtratit t lumit. Prve ksaj n lum, trupat do t ndodhen t zbuluara dhe nn zjarrin e armikut pr nj koh relativisht m t gjat.Thellsia e lumit dhe shpejtsia e rrjedhjes, ndikojn drejtprdrejt n mnyrn e kalimit. Shpesh her thellsia dhe shpejtsia bjn t pamundur kalimin e tekniks luftarake, pa prdorimin e mjeteve lundruese. N varsi nga gjndja e tyre, lumenjt ndahen n: lumenj t ngusht (kur gjersia arrin deri n 50 metra), lumenj mesatarisht t gjer (kur gjersia arrin nga 50 deri 100 m) dhe lumenj t gjer. Shpejtsia e rrjedhjes s lumnjve fushor, zakonisht arrin n 0.5 0.6 m/sek, ndrsa tek lumenjt malor 3 5 m/sek dhe 7 m/sek sek, e m tepr. Shpejtsia e rrjedhjes sikurse dhe thellsia apo gjersia nuk sht e njllojt n t gjith pjest e lumit. Ajo sht m e madhe n pjesn konkave t kthesave t lumit, gjithashtu dhe n pjest ku shtrati i tij ngushtohet. Karakteristikat topografike t lumenjve jan t kushtzuara, me gjndjen e stins dhe t motit. N kohn e prurjeve m t mdha (n stinn e vjeshts dhe t dimrit) niveli i ujit n lumenj ngrihet n mnyr t theksuar, ndrsa shpejtsia e rrjedhs rritet dy, tre e m tepr here, n krahasim me periudhn e prurjeve m t vogla. Gjithashtu, n shum raste, lumenjt mund t dalin nga shtrati dhe t prmbytin jo vetm tabanin (zallishten) por, edhe siprfaqe t tra toke. Prandaj gjat organizimit, t kalimit me luftim t lumit dhe t zgjedhjes s pikave t kalimit, duhen patur parasysh dhe ndryshimet q mund t ndodhin n karakteristikat e lumit, n varsi nga gjndja e stins dhe e motit. Rndsia taktike e lumenjve prcaktohet edhe nga gjndja e brigjeve t shtratit dhe t tabanit t tyre (lloji i toks, knetzimi, mbulesa bimore, pjerrsia dhe lartsia e brigjeve etj). Nga gjndja e tyre varen: kalueshmria dhe cilsia e rrugve t afrimit n lum, nevoja e kryerjes s punimeve xheniere, kushtet e orientimit, maskimit, vrojtimit, dhe t hapjes s zjarrit, gjithashtu dhe mbrojtja e trupave dhe e tekniks luftarake nga zjarri i armikut. Brigjet e lumit mund t jen t thepisura ose t shtruara; nga kjo varet dhe vllimi i punimeve xhenjere q duhen kryer pr kalimin e lumit. Megjithat, brigjet e thepisura t lumenjve t ngusht, lehtsojn ndrtimin e urave, kurse brigjet e ulta krijojn kushte t favorshme pr prdorimin e mjeteve rrethanore t kalimit dhe atyre desante, kur ato prdoren. Gjat studimit t kushteve t kalimit dhe zgjedhjes s vndkalimeve npr lumenj, duhen patur parasysh edhe disa faktore t tjer, si lloji i toks n shtratin e lumit, qnsia e urave, ndrtimeve hidroteknike, vaheve dhe forma e vijs bregore. Vndet m t prshtatshme pr kalimin e lumit me luftim, paraqiten kthesat e dala, n ann e forcave t veta, mbasi n to mund t kryhet m mir mbulimi i trupave me zjarr ansor e t kryqzuar dhe t sigurohet n kt mnyr, kapja sa m shpejt dhe me sukses e kryeurs n bregun e kundrt t

lumit. Vnde t prshtatshme pr kalimin e lumenjve paraqiten gjithshtu vahet, urat ekzistuese ose vndet q lejojn ndrtimin e tyre, vndet me brigje t kalueshme, etj. Por, pr do rast, duhet synuar q kalimi t bhet n vndet m t dobta t mbrojtjes s pengess ujore dhe atje ku armiku nuk e pret. Gjat kalimit t lumenjve, rndsi e veant i kushtohet studimit t ndrtimeve hidroteknike, mbasi shkatrrimi i tyre prej armikut mund t shkaktoj prmbytje dhe t vshtirsohet s teprmi afrimi dhe kalimi i lumit. T dhnat topografike q nevojiten pr zgjedhjen e vndkalimeve, prcaktimin e mnyrs s organizimin dhe kalimit me luftim n ecje, komandat e nnreparteve (reparteve) i studiojn qysh me marrjen e detyrs, e cila zakonisht u vihet atyre gjat afrimit n pengesn ujore. Pr kt qllim, shfrytzohen hartat topografike, fotografit ajrore dhe t dhnat e tjera q disponohen. Me daljen n buzn e ujit, t dhnat saktsohen me rezultatet e zbulimit t sistemit t mbrojtjes s armikut dhe t vet pengess ujore. Si shnja karakteristike, pr gjetjen e vahut mund t shrbejn: zgjerimi i shtratit t lumit n rrjedhn e drejt t tij, rrugt, shtigjet, ose gjurma e rrugve q zbresin n lum apo vijojn n bregun tjetr t tij, valt e vogla q krijohen n siprfaqen e ujit, (n vndet e cekta t lumit) dhe tejdukshmria e madhe e ujit, kur lumi rrjedh npr nj shtrat guror. Kur ai formon meander ( gjarprim), vndi m i cekt duhet krkuar atje ku mbaron njri breg i pjerrt dhe fillon bregu tjetr, n ann e kundrt. Pr t prcaktuar strukturn e fundit t shtratit t lumit, n mnyr orientuese, mund t bazohemi n shpejtsin mesatare t rrjedhjes s ujit. Struktura e fundit e shtratit t lumit Lum Rr e imt kokr e vogl Rr e trash (kokr e madhe) Argjil dhe suargjil me dndsi (trashsi mesatare) Zhavor Zaje Gur m madhsi t ndryshme 0.3 0.8 0.5 -0.9 1.2 1.5 3.6 Shpejtsia mesatare e e rrjedhs n m/sek 0.1

Nga kto t dhna rezulton se sa m e shpejt t jet rrjedhja e lumit, aq m i ngjeshur dhe i forte, paraqitet fundi i shtratit t lumit dhe anasjelltas. Pr t prcaktuar kufit e siprfaqes s toks q mund t prmbytet nga lumi n kohn e prurjeve m t mdha, mund t nisemi nga objektet t till t vendit si qnsia e livadheve t mbuluara me uj dhe aluvioneve lumore, gjithashtu dhe nga gjurmat e lna prej ujit, n shpatet e lugins lumore, n drurt etj. Ujshmria e lumenjve t Shqipris Pasqyra LUMI DRINI I BARDH DRINI I ZI DRINI (DERDHJE BUN) BUNA (N DALJE TE LIQENIT) BUNA (ME DRININ) MATI ISHMI ERZENI Vllimi i rrjedhjes 2.151 3.721 11.100 10.092 21.444 3.248 0.659 0.571 % 5.2% 9.0% 26.9% 24.5% 52.0% 7.9% 1.6% 1.2%

SHKUMBINI DEVOLLI OSUMI SEMANI DRINOJA VJOSA BISTRICA PAVLLA

1.940 1.561 1.025 3.010 1.340 6.150 0.753 0.227

4.7% 3.8% 2.5% 7.3% 3.2% 15.6% 1.8% 0.6%

IV.2. CILSIA E UJRAVE N VSHTRIM T PRBRJES KIMIKE Kudo q shkohet, jo vetm n situata luftarake por edhe ato strvitore do t pyetet dhe grumbullohet informacion pr prbrjen kimike t ujrave. Ujort lumor t Shqipris, n mnyr trsore, kan mineralizim mesatar. N vshtrim t joneve kryesore, ujrat e lumenjve shqiptar hyjn n klasn e kaliumit dhe pjesn m t madhe t tyre e prbjn jonet biokarbonatike. Prmbajtja e mineralizimit rritet n rrjedhn e poshtme t lumenjve. Cilsia e ujrave prkufizohet si prqndrim i prgjithshm i lndve t tretshme n uj (sasi e prgjithshme e lndve t tretura) shprehur n pjes pr milion (pm) t prqndrimit t prgjithshm t lndve t tretshme, sipas klasifikimit t mposhtm: -I virgjr dhe i freskt: kur prmbajtja sht m e vogl se 1000 pm, -Prmbajtje e leht ; 1000-3000 pm, -Prmbajtje mesatare : 3000-10000 pm, -Kripshmri e lart ; 10000-35000 pm, -Uj i kripur, n masn prej m shum se 35000 pm t prqendrimit t prgjithshm t lndve t tretshme n uj. IV.3.VIJA BREGORE a. Ujrat baticore e me dallg tregojn nj cak natyror t tipareve ujore duke marr parasysh nivelin m t lart ekzistues n nj koh t caktuar. b. N ujrat jobaticore, vija bregore sht vija e kontaktit real t ujit me tokn n hapsirn kohore, n m shum se gjasht muaj. Kjo vij do t quhet edhe caku normal i ujit. c. Vijat begore t ishujve, prcaktohen me t dhnat e njjta ujore q prdoren edhe pr vijat e tjera bregore. d. Duhet t jepen dhe pasqyrohen dallueshmria midis brigjeve natyrore dhe atyre t prmirsuara apo ndrtuara nga dora e njeriut. e. Nj vij bregore e prcaktuar, konsiderohet e till kur pozicioni i saj si dhe forma, ka nj dallim t qart. f. Nj vij bregore e paprcaktuar ose e pavzhguar mir sht e till q pozicioni i saj dhe forma jan subjekt gjithnj me ndryshim ose q nuk jan prcaktuar mir. IV.4. SHTRESZIMI UJOR DETAR Nj prfaqsim i thjeshtzuar i ujit detar del n pah nprmjet tri shtresave horizontale midis syprins ujore detare (oqeanike) dhe tabanit t tij. Shtresa e par, nj przierje ujore lvizse prej veprimit t ers dhe dallgve, e cila mbulon pjesn siprore ujore e cila sht m e trash n zonat e ftohta dhe m e holl, n ato q u prafrohen tropikve.Temperaturat dhe kripsia lidhen me at q quhet shtresa e dyt ku dendsia rritet n mnyr koresponduese gjersa m thell stabilizohen (2000 metr). Ujrat m t ftohta, m t kripshme e m t rnda, nuk ndikohen shum nga ndryshimet stinore n shtresn e tret, mbasi ndrhyrja e veprimit termik,

sht si nj barrier midis syprins detare dhe tabanit. Veprimet luftarake n det (oqean) jo vetm nga Forcat Detare por edhe planzuesit e shtabeve, krkojn njohje t ktyre t dhnave t cilat lidhen me manovrimet n uj, t mjeteve detare dhe kushteve m t favorshme t tyre. IV.5. DEPRTUESHMRIA Nj rrezatim elektromagnetik, mund t deprtoj ujin detar edhe n thellsi t mdha. Frekuencat shum t ulta t radiove, duan 15 minuta ose edhe m shum, pr t transmetuar nj mesazh tre shkronjor e cila do t thot q duhet t gjenden mnyra t tjera, pr t kapur valt q transmetojn ndeshjet e futbollit apo sporte t tjera pr marinart e nndetseve. Limiti i drits s dukshme sht pakz m shum se 200 metr n kushte shum t mira, por lndt organike, aluvionet, dhe materiale t ngurta zakonisht e reduktojn deri n 15 metr dhe m pak, prgjat vijs bregore. Ndikim ka n Radar, rrezet infra t kuqe e sinjalet e radios. Tingujt, n kontrastet e mprehta, mund t transmetohen mijra milje ndn uj, por drejtimet dhe intensiteti varen shum nga fuqia ekzistuese, vendosja gjeografike, ndryshimet stinore dhe koha gjat dits. Pjeszat inorganike, popullatat e peshqve, llampat e gazit, trafiku i anijeve, shprndajn ose i prthithin kto sinjale. Tejdukshmria dhe ngjyra e ujit t Adriatikut, sht e lart sidomos e dukshme sht tejdukshmria n Riviern Shqiptare t detit Jon. IV.6. GJENDJA SYPRINORE DETARE Shtresa e siprme e ujit t detit sht vazhdimisht n lvizje n saje t rrotullimit t Toks, trheqjes s diellit dhe hns, errave, dendsis ujore, temperaturave, veprimtaris sizmike dhe ndikimeve gjeomagnetike. Rrymat, batic-zbaticat, valt, bymimi dhe akulli detar jan gjendje t rndsishme, pr tu njohur me interes nga Komandat e Forcave Detare, planzuesit e veprimeve luftarake deri tek marinari i thjesht. IV.7. RRYMAT Rrymat detare, valt dhe batic-zbaticat e zhvendosin ujin detar n largsi t mdha, n nj cikl rishprndars, gati t pafund. S toku me errat e toks ato e nxorn Kristofor Kolombin dhe anijen e tij Santa Maria nga Europa prmidis Atlantikut, n Botn e Re n vitin 1492. Shumica e operacioneve detare jan br n hemisfern veriore qyshse Greqia e Lasht mbyti flotn Persiane n Salamin n Luftn e Peloponezit, n vitin 448 pr.Kr. Temperaturat e ndryshme shkaktojn qarkullimin e ujrave t ftohta dhe atyre t ngrohta prafr syprins detare. Ndrkaq, rrotullimi i Toks i shmang rrymat n drejtim t lvizjes s akrepave t ores, n veri t Ekuadorit dhe n drejtim t kundrt n jug, me tre prjashtime : - rrymat ekuatoriale drejtohen pr nga perndimi - kundrrymat n drejtim t kundrt - rryma Rrethpolare Antarktike, merr nj kurs lindor, prreth globit e pangar, nga ndonj mas toksore e madhe. Rryma e Golfstrimit e cila sht 50 milje e gjer (80 km) dhe 457 metra e thell pran Miamit rrjedh n drejtim Verior nga 3 deri n 4 milje detare n or. N detet Adriatik dhe Jon rrymat detare, kan drejtime t kundrta me akrepat e ores. Rryma ngjitse formohet nga ndryshimi i dndsis se ujit midis Jonit dhe Adriatikut. Errat veriore shkaktojn rrymat zbritse. N kt rast ndihmon dhe lumi Po. IV.8. BATIC-ZBATICAT Batic-zbaticat prkundin dhe lvizin nivelin e deteve, do dit n do 12.5 or, si rrjedhoj e forcs trheqse t Hns. Batic-zbaticat e pranvers, jan zakonisht 20% m t mdha, se sa mesatarja q ndodhin dy her n muaj, kur dielli forcon trheqjen hnore n kohn e hns s re dhe hns s plot ndrkaq Toka, Hna dhe Dielli, ndodhen n vij. Batic-zbaticat m t ulta q zakonisht jan 20%, m posht se mesatarja ndodhin kur dielli kompenson

trheqjen hnore, n kohn e kur Dielli dhe Hna jan n knd t drejt. Duke marr parasysh kt kalendar t batic-zbatics parashikohet do dit pr portet kryesore, plazhet, sikundr dhe pjes t tjera t vijs bregore. Llogaritjet jan komplekse, sepse nivelet ujore m t larta dhe ato m t ulta, do her arrijn rreth 50 minuta m von n seciln dit, ndrkaq leximet e nivelit t lart dhe t ult vijojn m gjat, se sa L dhe P. Batic-zbaticat pasardhse, pr pika t ndryshme n Vdhe J t Ekuatorit nuk jan t barabarta. Kjo dukuri, uditrisht, zhduket 2 her n muaj kur hna kalon mbi Ekuator. Batic-zbaticat regjistrohen 15-20% m t larta se sa normalja nj her n muaj kur orbitat hnore e prcjellin hnn m afr Toks (n Perigje) dhe rreth 20% m posht normales nj her n muaj, kur hna sht n Apogjeun e saj. Lartsit ujore m t mdha ndodhin kur Perigjeu dhe batic-zbaticat pranverore prkojn njra me tjetrn. Luhatjet baticore, gjithashtu, ndryshojn nga nj vend n tjetrin. Regjimi i ujrave n Adriatik dhe Jon, ka lidhje me dukurit e batic-zbatics dhe faktor t tjer hidrometereologjik. Gjania e batic-zbatics n kto dete sht 20-40 cm. Nivelet m t larta mesatare vjetore vihen re n muajt nntor-dhjetor, ndrkaq, m t voglat n muajt nntor-gusht. Kjo lidhet dhe me ndikimin e errave. IV.9. VALT Valt, ndryshe nga rrymat dhe batic-zbaticat, krijohen nga veprimi i ers. Kur errat qetsohen, valt e gjata, t ulta dhe ato paralele, fillojn e shihen dhe zhvendosin pak uj nga nj vend n tjetrin. Largsia vertikale midis kreshtit t vals dhe fundit t saj, prcakton lartsin e saj. Largsia midis pikave m t larta t valve t njpasnjshme ose t groporeve t tyre prcakton gjatsin e tyre. Shpejtsia me t ciln do val lviz, zakonisht matet me milje/or. Valt ngrihen m lart, n ujrat e thella, kur rrahja e errave sht e fuqishme. Val t tilla arrijn deri n dhjetra metra. Valt detare fillojn e bhen m t ngadalsuara kur ato arrijn n ujra t cekta. N bregdetin ton, valt krijohen n brendsi t deteve Adriatik dhe Jon dhe prhapen n t gjitha drejtimet, duke ardhur n breg t shformuara nn ndikimin e batimetris s detit dhe forms s vijs bregore. N Shngjin jan vrojtuar val t larta (3,65 m), n Vlor (3,15 m). Gjatsia e tyre ndryshon nga 50-55 m. n trsi mbizotrojn valt me lartsi 0,5 m. IV.10. TOPOGRAFIA E SHELFIT DETAR Topografia e detit prfshin n mnyr trsore shelfin toksor kontinental, pjerrsit q futen nn masn ujore, ishujt, thellomat detare. Forcat detare amfibe jan shum t interesuara t njohin se ku ndodhen litoralet, plazhet, shkmbinjt nnujor, etj. Fundi i detit Adriatik prbn nj lug me pjerrsi nga veriperndimi n juglindje. Thellsia n shumicn e rasteve sht m e vogl se 200 m. Dallohet pr ceksi pjesa VP dhe JL. Thellsia m e madhe (1589 m) sht prball Kotorrit (Mal i Zi). Ndrkaq deti Jon ka thellsi t mdha, deri n 5121m (si m e madhja e gjith detit Mesdhe). Pran bregut izobati 100 m sht n largsin m t vogl se 10 km. IV.11. PLAZHET Plazhet, t cilat fillojn, n vijn bregore dhe vijojn n thellsi deri tek nj ndryshim i par i dukshm topografik, paraqiten n t gjith prmasat e tyre, format, ngjyrat dhe prshkrimet. N prgjithsi ato jan prgjat brigjeve q prkojn me ultsirat si sht Ultsira Perndimore e Shqipris. Kto plazhe jan t gjer, t gjat, t vijueshm. Ndrkoh, t tjert jan t ndrprer nga ngritje t toks, kur formacionet malore e kodrinore, takojn detin. Studimet ushtarake q kan t bjn me volitshmrin e plazheve marrin parasysh si kushtet toksore bregore ashtu edhe thellsit e ujrave, formn e relievit t fundit t detit, thyerjet shelfore, baticzbaticat, rrymat, kreshtat e bardha t valve, dhe relievin mbizotrues bregor. Format e plazhit duhet t jen t prshtatshme pr forcat amfibe, gjat zbritjes s tyre n tok t nj formacioni ushtarak, duke iu prshtatur gjithashtu situatave luftarake t parashikuara. Brigjet przgjidhen q t knaqin kushte t tilla si: zbritjen, logjistikn, vrojtimin, mbrojtjen nga zjarri i kundrshtarit n tok, llojin e toks ku forcat zbresin n kryeur, etj. Disa karakteristika t plazheve

a)Ujrat jan t thella aq sa t jen t prshtatshme pr lundrimin e anijeve q t mund t veprohet lirshm pran plazheve, kur situata taktike e krkon at. b)Prafrimet n breg jan t lira, q do t thot se nuk ka sope ranore, vende t rrezikshme e t fshehta, shkmbinj nnujore dhe pengesa t tjera. c)Konfiguracioni i kanalit nuk krijon mundsi pr minim t tij. d)Pjerrsit e plazhit lejojn zbritjen e leht t forcave amfibe, barkave e motobarkave n tok. e)Tabani i detit dhe plazhi jan formacione t forta duke mundsuar lejimin, afrimin dhe lvizjen e kamionve ushtarak t transpotit. f)Zonat pr zbarkim jan t prshtatshme edhe pr helikoptert. g)Ka apo nuk ka n breg pika relievi q zotrojn pamjen pr kah deti e q prbjn rrezik pr forcat q zbarkojn. h)Ka apo nuk ka, dalje t mjaftueshme n pozicione n thellsi t toks,ku jan parashikuar edhe objektivat luftarake. Prafrimet pr zbarkim detar, jan t prshtatshme kur brigjet jan ranor e t shesht. Plazhet q prkojn me reliev t lart kodrinor apo malor t cilt jan t pranishm n bregdetin J, t Shqipris, kan ujra t thella, me shkmbinj, gur, zall ashtu si jan dhe shtresat gjeologjike t tyre. Tokat bregore lagunore jan t prshtatshme pr kmbsort; ndrkaq aty mund t ngecin kamiont e transportit si dhe tanket. Kurrizoret ranore dhe sopet i bjn veprimet taktike t manovrueshme, por nuk lejojn lirshm transportin. Po kshtu me interes sht t studiohet bimsia dhe ujrat bregore t cilat ndikojn dukshm gjat zbritjes nga deti n tok. Nj vend, me tipare pothuajse t njtrajtshme, ku nuk ka orientues n hapsirn toksore, shpesh nuk t lejon nj prllogaritje zjarri me artileri apo drejtprdrejt nga arritjet luftarake n det. N kto raste, studimi gjeografik sht i pari q t krijon njohje t prgjithshme ndrsa ai topografik mbetet gjithnj i detajuar. N dhjetvjetshin e fundit, kur Shqipria u prball me probleme nga m t shumtat, ai q mbeti n histori si m dramatiku sht njohja e brigeve detare jo vetm t Shqipris por edhe t vendeve matan Adriatikut, Italis pr nevoj, t kalimit klandestin drejt bots s lir. Vetm duke u nisur nga nevoja, bhej studimi i detajuar, m shum pa harta, se sa me harta, me shkelje t drejtprdrejta nga t dy kraht, t brigjeve, gjireve, pyjeve pranbregor, shelfit detar, errave; mateshin largsit, provoheshin celulart, kontrolloheshin ort e perndimit dhe t lindjes s diellit,merreshin informacione pr anijet e Rojave t Financs dhe ato luftarake. Ishte nj gjeoinformacion dhe gjeografi pa specialist dhe profesionist, vetm e vetm q t aventurohej prej vendit tranzit t klandestinve Shqipris, udhtohej me gomone prmes detit pr t zbarkuar n Itali. Asnj lloj shtabi ushtarak, apo prgatitje fushatash, e megjithat si 2000 vjet pr.Kr, n mnyr klandestine msohej gjeografia ushtarake dhe ahej deti i cili jo rrall n arinn e tij si humbll tragjike prthithte jet njerzish. N brigjet e Vlors dhe Himars nj gomone q kish humbur e mbetur mes dallgve t nj dimri si ai i Janarit t vitit 2004, krkonte ndihm jo shum larg majs s maleve Akrokeraune dhe askush nuk i gjeti dot. As valt elektromagnetike, as orientimi satelitor, as koordinatat e prbashkta t hartave me standarte t NATO-s nuk i ndrpren dot vendndodhjen e tyre dhe srish arina gjeografike e njohur dhe e panjohur i mori ata prsri atje n zgafelln e ferrit. Sa ka t bj njohja e kohs, klims, vendit, egrsis s detit, errave q vijn nga Jugu e Jugperndimi. Dallgt dhe errat, nata dhe mungesa e yjeve, peshkaqent e gjarprinjt helmues t detit, shpinat e helmuara t peshqve, aty posht ujit ku vijn rrymat detare, prthithin t njohur dhe t panjohur n shum raste jan armiq t vrtet. IV.12. KRIPSHMRIA E UJRAVE DETARE Uji detar, nuk sht i kripur i tri n mnyr uniforme. Raporti i Kloridit t Sodiumit dhe prbrsve t tjer kimik q prcaktojn kripshmrin, nuk sht i njjt, pr t gjith detrat dhe

oqeanet. Temperaturat e ajrit dhe t toks e ndryshojn kushtin e kripshmris e cila sht e vogl n ujrat detare prantoksore dhe n thellsi m e madhe. Kripshmria e lart, rrit dendsin (peshn dhe masn) e ujrave detare. Deti Adriatik dhe Jon, n trsi kan kripsi t lart. Ajo lkundet nga 30.0 n 39.1/1000 (pr mij) q lidhet kryesisht me bilancin ujor. M i pasur n krip sht deti Jon (deri n 39.1/1000) e m pak ato t detit Adriatik.

IV.13. NGUSHTICAT DHE SHTEGKALIMET DETARE Rndsi t madhe marin ngushticat dhe rrugkalimet kye, ishujt dhe gjiret. T tilla mund t jen natyrore, por dhe t ndrtuara nga veprimtaria e njeriut. T gjitha kan qen dhe mbeten objektiva, baz ushtarake pr tu njohur qysh para dymij vjetve e kndej. T dy forcat kundrshtare, n t dy kraht kan patur detin midis. Kush kish mjete t mira dhe kush e njihte m mir, e bnte at aleat t tij. Ngushticat jan si puna e valvols, e nse e zotron at ajo furnizon me energji. Panamaja, Kanali i Suezit, Gjibraltari, Dardanlet, Deti i Kuq, ngushtica e Hormuzit, apo Otrantoja i jon, jan vrtet ujor, por pr vlerat q bartin jan si kocka bashkuese. Komonuellthi Britanik, humbi jo m pak se 250 000 ushtar, n prpjekjet e pasuksesshme pr t shtir n dor Dardanelet nga Perandoria Osmane gjat lufts s Par Botrore. Separatistt een kapn nj traget n Detin e Zi dhe krcnuan se do ta hidhnin n Bosfor nse Presidenti Jelcin do t refuzonte t hiqte rrethimin n atdheun e tyre.K to pika kalimi q jan si valvola furnizimi prbjn nj objektiv njohs gjeodetar t cilat jan vlersuar dhe shfrytzuar shum nga strategjit ushtarake t SHBA dhe ish Bashkimit Sovjetik gjat periudhs s Lufts s Ftoht.

Nw pozitwn e Shqipwrisw janw tw njohura ngushtica e Otrantos, e Korfuzit ndwrsa mw nw brendwsi, nw L, Mezzokanali i njohur, midis ishullit tw Sazanit dhe gadishullit tw Karaburunit, nw gjirin e Vlorws.
IV.14. SHELFI DETAR DHE PJERRSIT Shelfi detar n fakt sht vijimi i forms s Toks posht ujorit t madh Det apo Oqean. Ai sht reliev nnujor. Ky reliev, ky gjallim, prsri nj jet e uditshme ujore dhe e tabanit t toks, me rndsi njohse shkencore dhe ekonomike, ku gjallojn popullata t mdha peshqish dhe bimsh detare, t burimeve t nafts dhe t gazit, t depozitave me materiale q ende jan t pashfrytzuara, duke prbr nj an tjetr t rndsishme pr tu studiuar dhe vlersuar, jo vetm tani, por edhe n t ardhmen. Zinxhiri m i gjat i maleve nnujore, t ashtuquajturit Vargmali Mes Oqean (Mid-Ocean Ridge) przgjatet n Oqeanin Atlantik, Paqsor dhe at Indian, pr gati 40 000 milje (64 375 metra) n lartsi t cilat arrijn nga 1525-18285 metra. Oqeanet, prbrsit e tyre, topografia nnujore, forma e brigjeve, kushtzojn veprimet luftarake t Forcave Detare. Ato ndikojn n programet dhe operacionet n Tok, n syprinn ujore, n thellsi, n formacionet e aluvionet, kordonet litorale etj. Prej ksaj konturohen format e projektimit t anijeve, t zbarkimit t mjeteve amfibe, nndetsve etj. Lundrimi, qndrueshmria, shpejtsia, prmasat, format, vllimet, peshat, qndrat e rndess, duhet t jen t gjitha n prpjestime t prshtatshme q t mund mund t japin nj krijes lundruese ujore, t suksesshme. Pr shkak t shkputjeve ose pengesave natyrore t pakaprxyeshme, si jan rrjedhat e mdha t ujit e mbi t gjitha vargmalet e larta, kryesisht Karpatet dhe Alpet, kontaktet ndrmjet veriut dhe hiper-boreanve dhe Jugut t Europs ose Mesdhetarve, gjat qindra e mijra vjetve nuk ka patur mundsi t ishin t dendura e t vazhdueshme. Popujt e mdhenj pellazg primitiv, si keltt e teutont nga njra an, dhe sllavt nga ana tjetr, jan zhvilluar dhe kan prparuar, si nga pikpamja e qytetrimit t prgjithshm, ashtu dhe t gjuhs. Megjithat duket se kto popuj hiperborean kan patur shkmbim me atlantt, pr shkak t mundsive pr t lundruar midis dy brigjeve t ksaj pjese t Adriatikut

S. Rizaj ( Kosov ) IV.15. BRIGJET E UJORVE Prbrs t till si shtretrit dhe brigjet e lumenjve, prrenjve, rrjedhave t tjera t prhershme apo t prkohshme, liqeneve, hauzeve, lagunave, rezervuarve natyror apo artificial, ishujt dhe grumbullimet e rrs, gurt, dherat jan simbioz me ujort. Ksisoj syprinat ujor, rrjedhat e vllimet e tyre, ska se si t shihen ndarazi nga format natyrore, ku ato lvizin apo qndrojn si dhe prshtatjes s relievit t cilat s bashku, kan ndikim n veprimtarit ushtarake. Pjes e ksaj simbioze jan gjithashtu objektet hidroteknike si: digat, sistemet e ujitjes, kullimit, lundrimit, ujsjellsit dhe kanalizimet prkatse t cilat n fakt jan siprfaqe artificiale. Kjo trsi e ujorve dhe pjess bashkshoqruese natyrore dhe artificiale sht faktor i rndsishm ndikues i cili duhet vlersuar dhe studiuar. Ndrkoh, brigjet e ujrave jan edhe kufi i prcaktuar i siprfaqes s tyre n Mbulesn e Toks, q prbn nj vij kufizuese, prgjat vijs bregore t deteve, liqeneve, lumenjve, prrenjve, ujmbledhsave, lagunave etj. Por kjo vij, edhe pse sht kufi ndars i mbuless, paraqet vshtirsi pr menaxhim t brigjeve, pasi sht e nevojshme q t ket nj rryp kufizues q tanim nuk sht nj vij, por siprfaqe e cila mund t ket gjersi t ndryshme ka varet nga lloji i siprfaqeve ujore si dhe nga pjerrsia e relievit. Ktu n brigjet e pjerrt, ky rryp ka nj gjersi prej 5 metr, n drejtim normal me tokn, prej brinjs s siprme t shtratit natyror, ndrsa pr brigjet e sheshta kjo gjersi sh deri n 20 metr. Rrypat ansor t toks, rreth brigjeve mund t arrijn edhe deri n 100 metr n drejtim normal me tokn, nga brinja e siprme e shtratit natyror n rastet ur relievi sht i pjerrt dhe kjo gjersi arrin deri n 200 metra, nga vija m e lart 25 vjeare e ujit pr rastet e brigjeve t sheshta. Njohja e ktyre zonave (zona mbrojtse sanitare prqark) ka rndsi sidomos, kur sht fjala pr ujin e pijshm, ku duhet t prcaktohen edhe zonat mbrojtse t afrta, brenda t cilave jan t ndaluara ndrtimet e do lloji, dhe n to, nuk mund t kryhet veprimtari bujqsore, apo t shkarkohen ujrat e zeza, t cilat kan ndikim n veprimet luftarake. Zona t tjera mund t mbrohen edhe si shkak i rrezikshmris s tyre, pr shndetin t cilat jan t deklaruara si t dmshme pr interesat publike. Ndrkoh, pr ndonj interes ekologjik, basene apo rrjedha ujore, shpallen shpesh edhe si zona t mbrojtjes s veant pr shkak t tipareve t tyre natyrore si mund t jen llixhat tona t mrekullueshme n Elbasan, Peshkopi, Saradoporos, Banj (Prmet) etj, apo vendburime natyrore me interes turistik si: Syri i Kaltr etj. N trajtimin mbuless ujore, burimet biologjike marrin nj rndsi t veant. Ktu futet edhe akuakultura e cila merret me mbarshtimin e organizmave ujor, q mund t jen t gjall ose jo, shtazor apo bimor, t ngrnshm a t pangrnshm, ku uji sht mjedis natyror jetese i tyre. N kt vshtrim mbulesa ujore krkon nj klasifikim, ndarje dhe njohje t sakt t ktyre prbrsve me rndsi natyrore dhe ushtarake. Zonat ekologjike me vler jan prsri t mbrojtura. E till sht Laguna e Karavastas dhe e Parku t Madh t Divjaks si nj ekosistem natyror, veanrisht i mbrojtur sipas konventave ndrkombtare. N kt ekosistem natyror prfshihen: Pisha e Divjaks me nj siprfaqe prej 1162 hektar, zona e Kularit prej 815 hektar, dhe e gjith siprfaqja lagunore, rrotull prej 3967 hektar. IV.16. KLASIFIKIMI I UJORVE T SHQIPRIS Ujort ndahen n: ujor Natyror, ujor Artificial. Ujort natyror jan: ujor Siprfaqsor, ujor Nntoksor. Ujort siprfaqsor ndahen n: dete, lumenj, liqene, laguna, prrenj, kanale. Detet e Shqipris: Deti Adriatik dhe Deti Jon. Lumenjt kryesor t Shqipris: Drini i Zi, Drini i Bardh, Drini, Mati, Erzeni, Shkumbini, Devolli, Osumi, Semani, Drinos, Vjosa.

Liqenet ndahen n: Liqene tektoniko-karstike (liqeni i Ohrit, liqeni i Presps, liqeni i Shkodrs), liqene akullnajore (t Balgjait, t Dabrdolit, t Shebenikut, etj.), liqene karstike ( liqenet e Dumres etj) Ujort nntoksor ndahen n : -Ujra nntoksore t cekta, ujra arteziane, ujra t poro-arjeve, burimet arstike (burimet e Bistrics, t Viroit, t Ujit T Zi t Kcyrs, t Ujit t Ftoht t Tepelens, t Okolit, t Selits etj.), burime buzdetare e nndetare, burimet minerale termale, ujrat sulfuror, ujrat jodobromunor. Lagunat e Shqipris jan : laguna e Karavastas, e Narts, Vilunit, e Lezhs, e Patogut, la e Pashalimanit, e Butrintit. Ujort artificial ndahen : liqene artificiale, ujmbledhsa artificial, kanale, pishina, rezervate peshku. Liqenet artificial : liqeni i Fierzs, i Vaut t Dejs, i Komanit, i Ulzs. Ujort dhe prbrsit e tyre kan vlera ekonomike pr veprimtarin njerzore. Mundsit e transportit n siprfaqet ujore jan nj tregues tjetr shum i rndsishm. Nprmjet lumenjve, prrenjve, liqenet e izoluar, shrbejn si objekte me vlera t mdha transporti edhe pr FA. T gjith prbrsit e ujorve q tregohen n hart, jan t lidhur n mnyr t drejtprdrejt me natyrn fizike dhe ekonomike t siprfaqeve q pasqyrohen. Ato tregojn dukshm edhe gjndjen dhe sasin e burimeve ujore. Ujort natyror prfshijn siprfaqet ujore natyrore, si liqenet, lumenjt, prrenjt, burimet. Lagunat shqiptare nuk jan kneta me uj t mbl, por t kripura. T gjitha kto kan vler ushtarake, me njohje dhe shfrytzim. Prkohsia apo dhe jetgjatsia e vijimsis n ndryshimet stinore, duhet t njihet dhe kshillohet nga studiuesit ushtarak mbasi kjo, n vshtrimin kohor, ka t bj me kalueshmrin e vendit, nga trupat dhe teknika luftarake. IV.17. VIJUESHMRIA Ky tregues lidhet me vijimsin e ujit n siprfaqe. Nga prvoja e njohjes s natyrs dhe hartave topografike, del se nj vij ujore n natyr mund t paraqitet si e plot, kur ajo qndron n gjendjen e vrojtuar deri n nnt muaj n vit. Ndryshimet q ndodhin, kuptohet, jan prkohshmri q vjen si rrjedhoj e ndryshimeve klimatike t cilat hera ers dhe mund t prsriten. Vetm se kjo dallueshmri duhet njohur dhe marr parasysh. Vijimsia ujore ka lidhje me reshjet dhe klimn e ndryshueshme t vendit ton, por jo m pak, prej veprimit njerzor, n ndrtimin e pritave, pompave, sifoneve dhe strukturave t tjera. IV.18. THELLSIA Thellsia sht e lidhur n mnyr t drejtprdrejt me Mbulesn e Toks. Ajo sht nj tipar i rndsishm mbasi prcakton se sa i thell sht ujori prkats, sa vllim mund t ket, dhe ndryshime mund t ndodhin n koh. T gjitha kto t dhna vzhgohen dhe hetohen n natyr, si pjes e vlersimit dhe klasifikimit t ktyre siprfaqeve. Klasifikimi bhet n kto nnndarje: - t thell (kur niveli mesatar i thellsis, gjat pranis s ujrave sht m tepr se 2 metr) - gjysm t thell (kur niveli i jrave, m i ult se 2 metr, jep mundsin q bimt ujore rrnjore t veanta t rriten), - cektin (kur thellsia mesatare ujore sht m pak se 2 metr).

IV.19. LUMENJT E SHQIPRIS IV.19.a. DRINI sht vijim i liqenit artificial t Vaut t Dejs. Tani, nuk ekziston mw Drini I dikurshwm, vecse nw rrjedhwn e etij tw Sipwrme prej Skavicws deri nw liqenin e Ohrit. Pjesa tjetwr wshtw liqenore e krijuar prej kaskadws Ujwenergjitike e kwtij lumi. Deri nw vitin 1854 Drini derdhej

nw drejtim tw Lezhws. N kt sektor: sot ai derdhet n lumin Buna. Gjatsia e lumit Drin nga Mjeda deri n bashkimin e tij me lumin Bun sht 12.5 km. Pjesa e poshtme rrjedh n fush me nj shtrat (guror) t gjer dhe t cekt. Shpejtsia e rrjedhs sht 1.3 m/sek. Shtrati dallohet pr 3 kthesa gjarpruese. Kthesa e par tek zalli i Ganjolls. Ktu gjersia ujore e lumit sht afrsisht 100 m. Shpejtsia e tij n kthesn e dyt, n VL t fshatit Kosma, sht 1.3 m/sek. Kthesa e tret sht n Bahallk, n pjesn J t kalas Rozafs ku ndodhet dhe ura e re e Baallkut B 180-7/30 (gjatsi, gjersi, tonazh). Ura e vjetr nuk sht funksionale. Shtrati sht me zhavor. Mbulesa bimore i tipit shkurre, shelgjishte, mbizotron n V t fshatit Stajk, (zalli Ganjolls) dhe Asht. N J t t fshatit Vukatan, Ku, posht kalas s Rozafs, ka shkurre t llojeve t ndryshme. Drini n rastin e prurjeve t mdha, kur lshohen ujrat e teprta t liqenit si dhe n koh t reshjeve t shumta, del nga shtrati, sjell prurje t mdha n Bun, fryn ujrat tek ura e Buns, dhe her her bllokon komunikimin q ka liqeni i Shkodrs me lumin, saq prmbytet pjesa V e qytetit. Syprina ujore, q del mbi liqen dhe shtratin e rrugs prmbyt ndrtesat e banimit n lagjen buz liqenit. IV.19.b. BUNA sht i vetmi lum fushor i vendit ton dhe pjesrisht i lundrueshm. Ai buron nga liqeni i Shkodrs. Prej liqenit, n largsin prej: 1.5 km, Buna bashkohet me Drinin. Gjatsia e tij sht afrsisht 42 km. Rrjedha e poshtme e tij kalon prgjat kufirit shtetror me Malin e Zi. Pr shkak t pjerrsis s vogl (0.12 m/km) dhe prurjeve t ngurta t lumit Drin, Buna disa her ka ndrruar shtratin e vet. Shtrati i Buns, ka shum gjarprime dhe n derdhje ka formn e nj delte t madhe. Prurja mesatare vjetore e Buns arrin n 670 m/sek. Prej fshatit Smarish, deri n derdhjen n Adriatik, n nj largsi rreth 24 km, lumi ndan kufirin e sotm shtetror me Malin e Zi. Ujrat e saj shfrytzohen pr ujitje dhe peshkim. Shtrati i saj sht i sistemuar. Jan ngritur argjinatura pr kufizimin e prmbytjeve t fushave rreth saj. Mbi shtratin e Buns, ekziston vetm nj ur me karakteristika: 168-5/20 (Ura e Buns) Shpejtsia e rrjedhs ndryshon nga: 0.6-0.15 m/sek, n derdhje ku ajo gati sa ndodhet si pjesw e detit. Thellsia ndryshon nga 2.8- 4.6 metra. Gjersia e syprins ujore arri deri n 180 metra. 250 ndrsa 300 m n VP t Velipojs. Lumi Buna kalon ndrmjet malit t Tarabosh it dhe kalas s Rozafws n fshatrat: Zus, Oblik, Bwrdic, Derragjat, Muriqan dhe Samrisht, Daj, Pentar, Re dhe n lindje t fshatit Velipoj. IV.19.c. MATI Fillimet e tij i ka nga krahina e Martaneshit, nga tre prrenj kryesor, t cilt jan: prroi i Thekns, prroi i Lens dhe prroi i Xixulls. Gjatsia e prgjithshme e tij, nga fillimi dhe deri n derdhjen n detin Adriatik) sht 91.5 km. Ky lum prshkon gryka t thella deri n 30 m gjersi, n afrsi t Klosit hyn n gropn e Matit, ku zgjerohet shtrati i tij dhe mesatarisht arrin n gjersin nga 125-130 m. Nga Klosi deri n afrsi t qytetit t Burrelit, shpejtsin e rrjedhjes n kt vektor e ka 1.8 m/sek. N afrsi t fshatit Zinisht deri n Ulz, formohet liqeni i Ulzs. N drejtim t P sht liqeni artificial i Shkopetit. Nga Shkopeti deri ku bashkohet, me degn kryesore t lumit Fan, shpejtsia e rrjedhs s ujit sht 0.9 m/sek. Nga bashkimi i ktij lumi e deri n derdhjen e tij, shpejtsia ulet n 0.7 m/sek dhe n fund 0.5 m/sek. Mati q nga fillimi i tij, ka shum gjarprime, prej fshatit Stavec, deri n afrsi t qytetit t Burrelit. Kur zbret n zonn fushore, prsri ka gjarprime t shumta q nga bashkimi me degt kryesore t Fanit afr fshtit Skuraj e deri n derdhjen n detin Adriatik. Ka pasarela pr kalim kmbsorsh q lidhin fshatrat me njri-tjetrin duke filluar nga ura e Vashs q ndodhet n L, t fshatit Gur i Bardh e n J t qytezs s Klosit e cila prdorej pr karvant e kafshve mes dy krahinave t Dibrs dhe t Matit q kalonion npr lugina dhe vinin pr tregti n Tiran. Pasarela tjetr ndodhet n afrsi t fshatit Gurr e Madhe e cila lidhet me bregun tjetr t lumit n fshatin Su. Pasarela karakteristike mbi liqenin e Shkopetit jan ato q lidhin fshatin Madhesh me gjatsi 250 m dhe 150 m, n t dy brigjet e liqenit. Mbi lumin Mat ka shum ura me prmasa ( gjatsi, gjersi, tonazh ): si Ura e

qytetit t Burrelit me karakteristikat: 75-4/30 ton, e Ulzs mbi liqenin e Shkopetit: 50-5/20 ton, ndrsa n fshatin Skuraj: 108-6/30 ton. N afrsi t Milotit, Ura e Zogut ka prmasat: 485-6/36 ton, dhe ura e Madhe me hekurudhn n Milot: 780-4/50 ton. N kt lum ndodhet i vetmi trap n P t fshatit Gurrz. Lumi ka vahe zakonisht ka n ver, pr arsye se sht shum i rrmbyeshm. Kur zbret n zonn fushore n afrsi t qytetit t Milotit, ka nj natyr m t qet. Ai gjarpron npr fush dhe shtrati i tij sht ranor, deri n derdhje n detin Adriatik. Ky lum sht i rrmbyeshm dhe n periudh shirash shkakton shum prmbytje. N brigjet e ktij lumi, ka nj bimsi t rrall q m e shumta sht dushk, n zonn fushore dominon rrapi dhe plepi. Q nga rrjedha fillimore e tij e deri n afrsi t qytetit t Klosit dominojn brigjet shkmbore. Po kshtu, n vijim t rrjedhjes s tij deri n derdhjen n liqenin artificial t Ulzs ka brigje greminore q shkojn 20-25 m thellsi. Q nga Miloti e deri n derdhjen e tij ka brigje t buta nga 1.5-2 m thellsi. IV.19.d. ISHMI sht bashkimi i lumit t Tirans me lumin e Trkuzs, n formim t lumit t Gjoles, i cili pasi bashkohet me lumin e Zezs, krijojn Ishmin. Dega kryesore sht lumi I Tirans q rrjedh nga lartsit e Malit me Gropa. Gjatsia e tij sht 74 km kur derdhet n gjirin e Rodonit. Lumi i Ishmit sht me brigje t veshura me shurre t ulta dhe brigje t but. Ai kalon npr fusha, ku ndodhen fshatrat: Sukth-Vendasi, Gjuricaj, mandej n urn e Ishmit, ku kalon hekurudha Vor-Milot. Shpejtsia e rrjedhs, sht 0.3 m/sek. Pran fushs s Ishmit prmasat e lumit jan: gjersia midis brigjeve: 35 metra, gjersia e syprins ujore: 12 m, thellsia e rnies s brigjeve 4.6 m, thellsia 1 m. N fund, lumi i Ishmit derdhet n grykn e Patokut, gjirin e Rodonit. Lartsia mesatare e vijs lumore mbi nivelin e detit sht 357 m. Pr kalimin e kmbsorve ai nuk paraqet penges gjat vers, ndrkaq n dimr duhen paisje. Teknika luftarake n ver ka mundsi kalimi n vende t posame, kurse n dimr duhen urahedhje xhenjere. IV.19.e. ERZENI Ka nj gjatsi prej 109 km. Fillimet e tij ai i ka n luginn e krahins s Shngjergjit. Nga rrjedha dhe deri n grykn e Skorans, afr fshatit Pllumbas, ky lum ka brigje greminore. Prej kndej ai mer karakter fushor, sapo hyn n fushn e Tirans. Mbasi kalon n fshatin Ur, lumi i afrohet fshatit Shngjin i Madh, ku ndodhet nj ur. Bimsia ktu prbhet nga rrap dhe shelg. N luginn midis fshatrave Domja e Malit dhe Prpunj, shpejtsia e rrjedhs sht 0.2 m/sek. Mbas gryks s Skorans, n brigjet shkmbore ndodhet shpella e Pllumbasit. M tej lumi l mbas fshatrat Kryezi, Pllumbas, Hekal. N kt segment shpejtsia e rrjedhs arrin 0.9 m/sek. M pas, lumi merr nj kthes t fort rreth 90, sa futet n lugin, ku ndodhen fshatrat: Brzhit, QehaShytaj, Dobresh, Fikas-Manguli, Petrel, Mullet, pran t cilit ndodhet Ura e Peshkatarit dhe pas saj sapo lumi hyn n fushn e Arbans ndodhet nj ur tjetr n rrugn kombtare. N drejtim t P lumi prkalon fshatrat: Strmas, Vishaj, Picall, Arban, Bultic. N Arban ai bashkohet me lumin e Zhllims. Shpejtsia e rrjedhs ktu sht 0.5 m/sek. N brigjet V t lumit ka kariera inertesh q i kan dmtuar shum kto brigje. N Vaqarr ndodhet ura e Beshirit. M tej ai mer kthes drejt JP duke kaluar n Pez-Helms, bashkohet me Lumin e Pezs dhe drejtohet pr n P. N Ndroq ndodhen dy ura: me prmasa 100-6/5 ( gjatsi, gjersi, tonazh). Pran Katr rrugve t Shijakut, n kthes, larg saj vetm, 0.6 km ndodhet ura q t on n Hardhisht e cila lejon kalim vetm pr tonazhe t vogla n zonn prreth. Afr saj gjersia ujore e lumit sht deri n 25 m dhe thellsia deri 0.9 m. M tej Erzeni kalon n qytetin e Shijakut, ku ndodhet edhe ura me t njjtin emr. M pas lumi prkalon fshatrat: Xhafzotaj, Sallmonaj, Sukth i Ri, pran t cilit ndodhet edhe ura e hekurudhs. Pastaj Erzeni kalon n Sukth, Katund i Ri, Jub, Rrushkull dhe shpejtsia e rrjedhjs sht 0.3 m/sek. Afr grykderdhjes s tij lumi ka j gjersi prej: 30 m, thellsi 0,9 m dhe shpejtsi 0,8 m/sek. Lartsia mesatare mbi nivelin e detit sht 435 m. Brigjet

jan me lartsi t ndryshme por mesatarja e tyre, prej gryks s Skorans deri n Ndroq sht rreth 7 m. Megjithat, ka raste kur kjo lartsi sht deri n 10 m. N zonn fushore, Erzeni sht nj penges serioze pr kalueshmrin gjat dimrit, ndrsa n ver edhe trupat kmbsor mund ta kalojn at pa vshtirsi. Lartsia e brigjeve, n hapsirn fushore arrin deri 4,5 m, por edhe m shum. IV.19.f. SHKUMBINI Lumi Shkumbin ka nj gjatsi prej rreth 169 km. N fillimin e tij, rrjedha sht si nj prrua me gjersi prej : 2-3 m dhe gjersi shtrati 8-10 m. Nga lartsit: 1000 m, mbi nivelin e detit, n Golik kjo lartsi e relievit, n shtratin ku ai kalon arrin: 450 m dhe shpejtsia e rrjedhs: 1.5 m/sek. Brigjet jan shkmbor me lartsi nga 6-10 m. N rrjedhn e Siprme t tij ai kalon n fshtrat e Mokrs : Llng, Zgallo, Lubinj, Hundisht, Vezri, Zalltor dhe Golik. N Golik, ka nj ur: (20-4/20, gjatsi, gjersi, tonazh). Gjersia ujore, sht, deri n 8 metr.. Brigjet e lumit , n t dy ant, sidomos n ann P, bien me thepisje. M tej, Shkumbini kalon n fshatrat: Dritan, Karkavec, Quks- Shkumbin, Quks- Qendr n Zhyr, Vulan, Dardh, Dragostun, Spatharw. Ai bashkohet me lumin e Rapunit n krahun V t Librazhdit dhe me lagjet e Babjes e Miraks. Disa vahe t njohur jan: vahu i Spatharit, i Quksit. Pran Librazhdit gjersia e brigjeve arrin deri n 75 m, ndrsa shpjtsia e rrjedhs arrin n 0.9 m/sek. N kt pjes ndodhen dhe 5 ura si ura e Dritanit, ura e Quks- Shkumbin dhe ura n rrugn kombtare, n hyrje t Librazhdit. Bimsia n t dy ant sht e veshur m dushqe dhe rrepe. Nga fshati Mirak (Ballkuqi) deri n grykderdhjen e tij n Rreth-Greth, ka nj gjatsi prej 60 km. Shpejtsia e rrjedhjes sht 1 m/sek Pran urs s Rrogozhins, lumi ka nj gjersi t syprins ujore deri 21 m, n stinn me ujshmri mesatare dhe largsi t brigjeve deri n 90 m, ndrkaq thellsia sht 1.2 m. Lumi ruan kthesa t forta dhe gjarprimet e shumta. Shkumbini kalon n: Elbasan, Peqin, Rrogozhin dhe fshatrat si: Mirak, Labinot-Fush, Shushic, Hajdaran, Kompleksin e Metalurgjis, Jagodin, Muriqan, Papr, Broshk, Paulesh, Shez, Uruaj, erm, Vilaj, Rrumbullak, Karin, Thanaj, lagjet e erms, Ballaj, Sulzotaj, Reth- Greth. Urat si: Ura Labinot-Fush, Ura e Shkumbinit, urat e Paprit ( e hekurudhs dhe rrugws automobilistike), Ura e Rrogozhins. Vahet m t njohur jan i Miraks, Vahu i Karins. Prgjithsisht shtrati i lumit nga Miraka deri n Peqin sht guror kurse nga Rrogozina n Rethgreth sht argjilor-ranor. Bimsia n kt pjes sht pjesrisht me plepa dhe nga zona e Rrogozins deri n grykderdhjen sht me pyje me pisha. IV.19.g. SEMANI Ky lum bashkohet me lumin Devoll dhe lumin Osum n fshatin Arrz. Ka nj shtrat relativisht t gjer dhe kalon n tok fushore. Npr nj rrjedh gjarpruese kalon buz fshatit Ferras-Kozare n t djatht, me nj shpejtsi rrjedhje prej 0.7 m/sek. Vazhdon buz fshatit Banaj n nj shtrat prej 100 m t gjer dhe 1 m i thell. Kalon n Sheq-Gajd n nj shtrat prej 170 m t gjer dhe 1 m t thell. M pas, prvijon n buz t fshatit Murriz-Kozare, n Gajd, (Daullonjak), posht fshatit Than, gjersa arrin n urn e Kuit e cila ka prmasa: 95-7/40 (gjatsi , gjersi, tonazh). Ktu gjersia e lumit sht 80 m dhe thellsia 1.8 m. M pas kalon n Ku ku mer nj kthes, drejt fshatit ukas i Vjetr, n Delisufaj t cilin e l n t djatht. N kt hapsir lumi ka gjersi: 70 m dhe thellsi: 1 m. Mandej vijon n Hing, ku shpejtsia e rrjedhs sht: 0.7 m/sek, n Zhelizhan ku gjersia sht: 98 m dhe thellsi 1.2 m. N fshatin Mazhaj shpejtsia e rrjedhs sht: 0.6 m/sek. Semani vijon, pastaj, n Ngurz t Vogl, Imsht ku gjersia arrin n 60 m dhe thellsia 1.5 m. N fshtin Imsht kalojn tubacionet e naft-gazit mbi t ciln mund t ecin edhe kmbsort. Lumi mer plotsisht drejtimin pr n P midis fshtrave Kallm Vogl, Jagodin, Belin. Ktu shpejtsia e rrjedhs sht 0.5 m/sek. Ndrkaq gjersia arrin n 75 m; thellsi 1,5 m. Tek kthesa ndrmjet Kallmit dhe prgjat fushs s Metallis vazhdon

drejt urave t Mbrostarit t cilat kan kto karakteristika: 113-8/48 dhe 223-6/30 ( gjatsi, gjersi, tonazh). Lumi bn nj kthes n Rreth-Libofsh, M pas vazhdon pothuajse drejt P me gjarprime t vogla, pran fshatrave: Grecalli, Mujalli, Petov, Petov-Likaj. Lumi mer nj kthes t vogl n Semanin e Ri, ku ndodht nj lundr e vogl q transporton n bregje, banort vendas. Po kshtu nprmjet gjarprimeve vazhdon deri n derdhje t tij n det, n deltn karakteristike e cila ndryshon do vit n saje t prurjeve t tij, n nj shtraprej 130 m t gjer dhe 3 m t thell. Semani ka brigje t lart jo m shum se 3.8 metra, mbasi n trsi sht n reliev fushor.Kalimi i trupave n ver bhet n kmb duke mar masa mbrojtjeje dhe me paisje t thjeshta, ndrkoh n dimr thellsia arrin deri 2,5 metr dhe m shum, kshtu q kalimi duhet t bhet me paisje xheniere.Teknika me zinxhir, n stinn e that, krkon paisje lehtsuese xheniere. Semani sht nj nga lumenjt m t pabindur t Shqipris, me ndryshim t shumta t grykderdhjes s tij. N tridhjet vjett e fundit lumi sht vn n nj sistemim argjinature, n t dy kraht, me lartsi, deri 5 metr. Sipr saj kalojn lirshm, kmbsor ndrkaq brigjet e tij jan t mbrojtur. IV.19.h. VJOSA Lumi Vjos, buron nga malet e Pindit (Greqi). N Shqipri hyn tek Tri Urat, ku bashkohet me degn tjetr t lumit Sarandaparos.Gjatsia e tij n brendsi t Shqipris arrin rreth 225 km. Prshkon lugina, q ngushtohen dhe zgjerohen disa her. Lugina e siprme e saj deri n qytetin e Klcyrs midis malesh, ka breza fushor t but n t dy ant e tij. N vijim lugina ngushtohet dhe formon grykn e Klcyrs me gjatsi rreth 13 km dhe me rnie brigjesh greminore. Zgjerimi tjetr fillon n Dragot, deri n Kaliva, ngushtohet n Poem (Drizar) dhe zgjerohet prsri n Myzeqen e Vlors, deri n derdhjen e tij. Gjersia e lumit, sht e ndryshme. Gjersia e lumit sht e ndryshme. N pellgun malor e kodrinor kjo gjersi arrin deri n 30-40 m, por ka raste kur n saje t formacioneve gjeologjike, ngushtohet deri n 15 m. N zonn fushore duke filluar nga Kalivai gjersia ujore arrin nga 70-90 m. Shpejtsia e rrjedhs s Vjoss, sipas vendit, ndryshon. Kshtu n hyrje, tek Tre Urat n fshatin Bual shpejtsia sht 2 m/sek, n Piskov-Kuqar, 1.3 m/sek Mezhgaran 1.2m/sek, n vijim: 0.9-0.7 m/sek deri 0.3 m/sek n derdhje. Nisur nga relievi q prshkon, Vjosa, ka gjarprime, si n: Vllaho-Psilloter, 1km pasi kalon arshovn, n Draov, Strmbec, Kaludh, Petran, Badlonj, n qytetin e Prmetit, fshatrat Kutal, Kosin, Rapck, Piskov, Kuqar, qytetin e Klcyr, fshatrat Peshtan, Mezhgaran, Dragot, Beisht, qyteti Memaliaj, kthesa Luftinj, Vasjar, Dukaj, Qesarat, Dorz, Kaliva, Drizar (Poem). Kto gjarprime jan t forta. Kurse Dragot-Tepelen, Dukaj-Qesarat-Dorez, Kaliva, Drizar (Poem)-Shkoz, Karbunar, Armen, Mifol, Novosel, Ferras, Bishan, kthesat jan m t buta. Pr lidhje t brigjeve, ka pasarela n fshatrat Vllaho-Psilloter, Biovizhd, Zhep, Draov, Pllumbas, Strmbec, Kaludh, Petran-Gjinkas, Badlonj, Leshic, Lipe, Bual, Rapck, Grabov, Mbrezhdan, Peshtan, Tepelen-Beisht, Dukaj. Disa nga vahet m karakteristike ndodhen n: Vllaho-Psilloter, Zhep, Petran, Dukaj, Qesarat, Anvjos, Shkoz, Dushkarak, Rroms, Selenic, Kashisht, Varibop, Rexhepaj. N Kaliva sht duke u ndrtuar hidrocentrali me t njjtin emr. Pjesrisht, ka argjinatura , n fshatrat: Pish, Ferras, Armen. Bimsia n brigje sht e ndryshme. Pran fshatrave arshov-Zhep, brigjet jan t veshura me drur shkurresh t ndryshme. N Pllumbas-Strmbec-Kaludh-Petran-Gjinkar me Dushk dhe Shkoz. Gryka e Klcyrs ka shkoz-dushk dhe n krahun e djatht, pish. N Peshtan-Dragot brigjet jan t veshura me shkurre; n Tepelen, plepa e dushk, n Kut, Rexhepaj, Drizar ka shkurre, n Poem rrepe, shkurre t ndryshme dhe dafin; n Selenic, ka plep; Hambar, Trevllazr, Kashisht, Ad, Mifol, Novosel, Bishan ka pish, shkurre, shelgjishte. LIQENET

DETET

KREU I PEST V. BIMSIA DHE NDIKIMI I SAJ N VEPRIMET LUFTARAKE. V.1. BIMSIA. Pyejet zgjohen do mngjez si dhe njerzit. Bimt dhe lulet , fijet e barit , zogjt q knaqen me dritn dhe ngrohtsin e diellit, por, meq smund t thon : - Mirseerdhe o drit! Mirserdhe o diell!, - e prshndetin ditn n nj mnyr tjetr. Lulet elin petalet, fijet e barit harlisen, gjethet e drurve ngrihen e prkulen njmij her, zogjt cicrijn fluturimthi. Tr pylli frshfrin dhe dridhet kur lind dielli. Posht, pak m ansh, nj kompani ushtarsh, sht shtrir e maskuar n dy ledhe, ku trungjet duken si nnkres q i ka ruajtur enkas, pylli pr ta. Kshtu ndodh do mngjez, por ndryshe ndodhi atij mngjezi t largt. Pylli frshfrinte dhe dridhej, pr t prshndetur diellin q po lindte. Por pas pak pritej nj bombardim q do t sillte nj dridhje tjetr, t ndryshme dhe t ngjashme me ern e vdekjes. Pylli kishte ulur degt pr ti thirrur ushtart. Po nuk ishte e mundur Nga nj tregim letrar Bimsia, nj nga prbrsit kryesor t jets s gjall; aq e ndryshme n natyr, ka pranin dhe ndikimin e vet. Llojshmria, prmasat, shtrirja hapsinore, fletzimi, gjelbrimi etj, jan pjes e ktij ndikimi. Mjediset gjeografike t marra n studim, apo, q jan nn veprime luftarake e operacione humanitare, vzhgohen n detaje n t gjith prbrsit bimor q nga livadhi i thjesht, shkurrja e rrall, shkurret e dendura, pyjet etj. Mbulesa bimore sht pjes e gjith Mbuless s Toks dhe ajo sht e ndryshme n Alpet e Shqipris, n Fushgropn e Kors apo n Ultsirn Perndimore. N vshtrimin ushtarak edhe Ultsira Perndimore ka prbrsit e saj t cilt jan t ndryshm e q duhet t njihen. Bimsia stoku me ujort, siprfaqet e zhveshura, gjeologjin dhe tokat, merren n konsiderat n trsin e ndikimit t tyre n do ekosistem po edhe do veprim luftarak .N vshtrimin teknik, bimsia sht mbules q ndikon n lvizje, manovr, maskim, n organizimin e vzhgimit t qitjes etj. Lvizja e forcave dhe mjeteve ndikohet n mnyr t dukshme. Orientimi vshtirsohet, bashkveprimi krkon mjete t tjera. Por lloji i bimsis mund t ket edhe eprsi,n maskim, n organizimin e saj e nj mbrojtje t prshtatshme. Prandaj studimi i bimsis dhe llojshmris s saj mer rndsi t veant. Bimsia e llojit mesdhetar, sht e prhapur kudo, po m shum, n zonn e ahishteve e kullotave alpine. Ato jan t shprndara nga ranishtet bregdetare deri n Alpe dhe formojn disa zona bimsie pyjore dhe shkurreve mesdhetare (makje, dushkaja, ahishte). Flora e Shqipris prbhet nga 160 familje, 50 rende dhe nga m shum se 3200 llojesh. N vshtrim t shprndarjes vertikale njihet kjo ndarje :Pyjet dhe shkorretat mesdhetare, dushkajat, ahishtet, kullotat alpine. Bimsia natyrore prkufizohet si bashksi bimsh q ndodhen n nj siprfaqe biogjeografike t caktuar t cilat jan n ekujlibr me forcat biotike

( pra: t organizmave jetsore) dhe forcave abiotike ( pra: t dukurive fiziko-kimike, jobiologjike, klima, gjelogjia etj), n trsin e prbrsve t nj ekosistemi. Ktu futen pyjet, shkurret e t gjitha llojeve. Bimsia gjysmnatyrore, prkufizohet si bashksi bimore me origjin amnore natyrore q n prgjithsi nuk kultivohet nga veprimtaria njerzore por q n periudha t caktuara, fillimore, po edhe her pas here, trajtohet dhe ndikohet nga kjo veprimtari. N kt ndarje hyjn edhe pyjet e rinj q kultivohen nga njeriu (vetm sa mbillen) e mandej ata gjithprfshihen n bashksin bimore natyrore. Kriteret dhe dallueshmrit n klasifikimin e bimsis natyrore dhe gjysmnatyrore n vshtrimin ushtarak marin parasysh cilsit ndarse si m posht: Cilsi mjedisore: (klima, relievi, lartsia mbidetare, lloji i tokave, lithologjia dhe erozioni( grryerja) t cilat q t gjitha ndikojn n veprimet luftarake V.2. DRUNORT Pema e caktuar pr tu prer akoma merte frym. Prerja e pems sht ekzekutim. I mungon vetm ceremonia. E plagosur n an, pema u shmb , duke shtypur me peshn e vdekjes, barrat, bimt e imta, t dobta ...rrnjt puntore akoma nuk po e ndjenin, humbjen e trungut e t kurors. Tadeus ROZEUITS A nuk t duket n kt ast se, at q e dshiron aq shum pr ta prdorur, n lvizje dhe veprime luftarake, kt pem e gjen t rrzuar ashtu si mund t t shohsh ushtarin q ke n krah, q ta marrsh n shpin, pr ta zhvendosur m tej, pran ktij trungu. Pema e rrzuar dhe e pajet do t mbroj tani jetn e ushtarit. Shpjegimet jan t domosdoshme t bhen pr t grumbulluar informacione njohse t sakta, aq m tepr, kur bhet fjal pr botn e gjall me bimsin, n format m t arrira, e t pjekura, si jan drunort. Vet bimsia, n kt rast sht nj przjerje e gjallesave t ndryshme, q mund t jen: drur pyjor a drur shkurresh q mund t ndodhen t przier ose t ndar, apo me shtresa (kate), ndrkoh q vet drurt shumvjear kan trung, deg dhe kuror, sipr saj. Ne po e prdorim termin: drur pyjor dhe drur shkurresh vetm si nj dallim i drunorve, n ndarjet q rrjedhin prej saj, derisa kemi klasat: pyje dhe shkurre. Komandat dhe specialistt, duhet t njohin llojshrin, se dikur do ti ken aleat t tyre po n disa raste edhe kundrshtar. Varsia prej madhsise s trungut dhe simetris s degve, on mandej, tek ndarja prej drurve t pyllit, pr tek drurt e shkurreve. Drurt pyjor n vshtrim terminologjik, duhet t dallohen nga vet prkufizimi i pems e cila tek ne, n trsi prdoret pr drufrutort, ndrsa n konceptin pyll prdoret: drur. E rndsishme sht, t bhet dallimi nga drurt e nj pylli dhe drurt te shkurreve. Q t dyja ato jan pjes e vijueshme e njra-tjetrs por q ndikon llojshmria e tyre. Ky dallim ka rndsi, mbasi lvizja e trupave ndikohet n mnyr t ndryshme n pyll apo n shkorret. Njohja e pyjeve tona ka veorit e saj fizoko-gjeografike. Prfytyrimi i komandantve, duhet t jet i qart si nga njohja praktike ashtu dhe pasqyrimi hartografik dhe informacione t t tjera. Luftimi n pyll, krkimi shptimi, ka vshtirsi, prandaj duhet njohur lloji, lartsia, dndsia, madhsia e kurorave, pmasat e trungjeve. Ve ksaj pylli, nuk t shprfaq rrugt q gjarprojn dhe degzohen brenda tij. Por ato shtigje jan shum t nevojshme. Pylli krijon mundsi pr realizimin e shpinmarrjeve ndaj armikut, q t kryhet goditja n vendin e duhur dhe kohn e duhur. Shfrytzimi i shumllojshmris s bimsis, t hap rrug t kombinimit t mnyrave t zjarrit, t veprimit t nnreparteve n prita i ashtuquajturi zjarr sekret apo qitjet e veuara t organizuara n lartsit e drurve V.3. PYJET, SHKURRET Shkurret jan bime shumvjeare me trungin t prcaktuar, por jo t veant, shum degsh, me lartsi m t vogl se 5 metr. Gjallesa bimore si u prmend m sipr sht e prcaktuar prej tipareve t saj. Kshtu ndodh q n rastin kur, drurt ndahen n drur pyjor n drur shkurresh.

Pr t ndar drurt e pyllit, me ato t shkurreve sht kushti i lartsis: drurt e pyllit kan lartsi m t madhe se 3 metr dhe kur jan m t ult se kaq, ato klasifikohen si shkurre. Po ky rregull,nuk nuk sht i pranueshm n t gjitha rastet mbasi psh: n zonat jugore shqiptare ku rriten makjet, mund te ndodh q mareja, edhe pse futet n shkurre t ket kushte rritjeje, q mer formn e drurve pyjore, m t lart se 5 metr. Shpesh lvizja, n siprfaqe t shkurreve sht shum e vshtir, n krahasim me pyll. Po kshtu edhe gjetja e rruginave kmbsore apo shtigjeve sht e vshtir. N vendin ton shkurret prfaqsojn edhe katin e poshtm t bimsis. Shtrirja e tyre sht deri n lartsit 1000 metra. Kjo duhet t merret parasysh gjat organizimit t operacioneve. Denduria lidhet me cilsit taktike t pyllit, me kurorat e pemve dhe afrin e tyre. Kur kurorat puthiten (kto kurora mund t jen t drurve dhe shkurreve), ato krijojn nj mbules syprin t gjelbr, shtrirja e s cils sht m shum se 70% t nj siprfaqeje t caktuar. Por, mund t ndodh q largsia midis pemve, n mos sht tangent, ka nj largsi e cila mund t jet sa 1/6 e vet kurors dhe n kt rast bimsia drunore e pyllit t jet prsri e dendur. Mbulesa mund t konsiderohet si nj prpjestim e nj siprfaqeje t veant t toks, shtress ose syprins ujore e mbuluar prej bimsis s arrir n nivelin m t madh t perimetrit horizontal t secils bim, n nj shtres (kat) t caktuar. Mbules bimore e dndur do t quhet, ajo shtres e prcaktuar qart e gjallesave q mbulon m shum se (70-60%) t nj siprfaqeje t dhn. Nj mbules e prbr, nga drur pyjor dhe drur shkurresh i kan kurorat e tyre t ndrthurura e krleshura njra me tjetrn, q takohen ose kan hapsir t vogl ndarse, mids tyre. Kjo hapsir ndarse e vogl, midis dy perimetrave nuk duhet t jet m tepr se 1/6 e madhsis s diametrit mesatar t kurorave. Nse bimt, q rriten n nj siprfaqe t caktuar, me kurorat q takojn njratjetrn, meret me mend se kurorat e drurve, jan t rrumbullakta (ose prafrsisht kshtu) dhe kjo mbules e tnds s tyre duhet t jet prafrsisht 70 %. Mbulesa e rrall sht nj siprfaqe e dhn q dallon qartaz bimsin, kur kurorat e drurve zakonisht nuk ndrthuren, nuk krleshen apo takohen, por kan hapsir drit midis tyre dhe largsia e perimetrave t kurorave sht deri n dyfishin e diametrit mesatar t tyre. Nj ndarje e till duhet t kaprxehet, pr faktin se grumbullimet e informacioneve, duhet t jen m t imta, pr analizat dhe interpretimet ushtarake midis dy parametrave. Kjo, sht me rndsi pr njohjen e ktij shkallzimi n interpretimin t imazheve satelitore, fotografive ajrore dhe nxjerjen e t dhnave prej tyre. Konceptimi i bimsis s rrall (pyje apo shkurre) lidhet prsri me largsin midis kurorave. Kur kjo largsi sht m tepr se sa dyfishi i diametrit t kurorave mesatare ather kemi bimsi t rrall. Nga pikpamja e forms pyjet mund t jen njkatshe ose shumkatshe. N pyjet shumkatshe kurorat e drurve t pyllit dhe shkurret q rriten midis tyre mund t formojn dy, tre e m tepr kate. Kshtu mund t quhet dykatsh nj pyll q prbhet prej pishe dhe bredhi t ri. N kt rast, pishat me kurorat e tyre, formojn katin e siprm t pyllit, ndrsa bredhat, katin e poshtm t tij. Pylli shumkatsh zotron cilsi mbrojtse dhe maskuese m t mira se sa pylli njkatsh. Zona t tilla n Shqipri hasen n pyjet e Llogaras t shpateve veriore t Nemerks, t Tomorrit dhe po kshtu n veri. N pyllin tepr t dendur kurorat puqen njra me tjetrn, duke formuar nj mbules q shrben si mask natyrore e sigurt nga vrojtimi ajror i armikut, por q vshtirson s teprmi lvizjen, pr shkak t shkurreve, q rriten midis drurve t pyllit si dhe degnajs. Pylli i dendur sht kur largsit midis kurorave t drurve t tij nuk e kalojn diametrin e tyre. Ky pyll kufizon prdorimin e tekniks s mekanizuar dhe sidomos mundsia e lvizjes s saj jasht rrugve dhe shtigjeve. Pr nj fushpamje dhe fushqitje t mir sht e domosdoshme q t realizohet pastrimi i sektorve t vzhgimit dhe t zjarrit. Pylli quhet i rrall, kur largsit midis kurorave t drurve e kalojn dyfishin e diametrit t tyre. Vendi n kt rast vrojtohet mjaft mir si nga ajri ashtu edhe nga toka. Gjithashtu, n kushte t favorshme t relievit dhe t formacioneve t toks, ai lejon lvizjen pa pengesa t tekniks s mekanizuar.

N hartat tona topografike nuk bhet dallimi midis pyllit mesatarisht t rritur dhe pyllit t rritur. Gjith llojet e pyjeve me lartsi t drurve mbi 4 m paraqiten me shenjn kovencionale t pyllit t rritur. Kjo sht e domosdoshme q t plotsohet me informacione prshkrimore nga burime t tjera. Simbas llojit t drurve pyjet ndahen n fletore, halor dhe t przier. Pyjet fletor, sidomos, ata me flet t gjera (blini, ahu, dushku, etj), zotrojn cilsi maskuese m t mira se sa llojet e tjera. Megjithat, n stinn e dimrit, pr shkak t rnies s fletve, ata humbasin, n nj shkall t konsiderueshme kto cilsi. Pyjet halor, megjithse nuk dallohen pr cilsi t mira maskuese, prapseprap i ruajn kto cilsi gjat gjith vitit. Prjashtim bn n kt mes arni, t cilit n dimr i bien halat. Pyjet fletor dhe ata t przier paraqesin rrezikshmri m t vogl nga pikpamja e zjarrit se sa pyjet e rshirshm halor. N prcaktimin e strukturs s toks dhe t kalueshmris s vendeve pyjore duhet patur parasysh se pr pyjet fletor jan m tepr karakteristike tokat me mbules bimore t murme dhe t hirta, kryesisht me struktur minerale argjilore, ndrsa pr pyjet halor, tokat karbonate t djerra. Pisha rritet m tepr n toka t thata dhe me struktur ranore, ndrsa, bredhi, prkundrazi, rritet n tokat e lagta me struktur argjilore. Pyjet me bredha dallohen pr dndsin m t madhe t tyre, ata jan m pak t qndrueshm kundrejt ers prandaj n kohn e stuhive, shkaktohen m tepr thyerje me prkulje degsh t drurve t tyre. Prve ksaj, pyjet me bredha kufizojn pamjen dhe vshtirsojn lvizjen n brendsi, mbasi n nj lartsi t vogl nga siprfaqa e toks.Gjat veprimeve n vendet e pyllzuar duhen marr masa pr mbrojtjen e armatimit dhe t tekniks nga vesa e bryma, mbasi ajri me lagshti i pyllit favorizon s teprmi formimin e tyre. Pr vendet e veshura me pyje jan karakteristike mjegullat e shpeshta, sidomos n veri t vendit, t cilat vshtirsojn vrojtimin n brendsi t tyre. Pyjet, krahas relievit, jan prbrs t vendit q ndikojn s tepr n prcaktimin e cilsive mbrojtse t ktij nga ADM. M i favorshm nga kjo pikpamje paraqitet vendi kodrinor e malor i pyllzuar, me valzime t theksuara t relievit. Megjithat, edhe n vendin fushor, pyjet ndikojn n uljen e efektit dmtues t ktyre armve. Sa m i dendur t jet pylli, sa m t trash t jen kurorat e drurve, aq m mir t mbron ai nga t gjitha llojet e armve.Pyjet e dendur dhe t lart i nnshtrohen infektimit t shpesht dhe pr nj koh m t gjat mga lndt radioaktive q bien nga ajri, gjithashtu dhe nga lndt helmuese, veanrisht kjo, npr lugina. Prandaj, qndrimi pr nj koh t gjat n pyjet e infektuara paraqet rrezikshmri m t madhe se sa n vendet e zhveshura. V.4. LARTSIA E DRUNORVE Lartsia matet prej tabanit syprinor t dheut, deri n lartsin mesatare t forms s gjalless, q studiohet. Por mund t ndodh q n nj siprfaqe, t ket edhe disa drur q kalojn shum mbi lartsin mesatare, e n kt rast ato konsiderohen si shfaqje t veanta. N vendin ton ka prcaktime t ndryshme pr lartsin e drurve t pyjeve, shkurreve dhe barishtorve. Nj ndr to sht edhe ndarja sipas s cils: drurt kan nj gjani prej 30-3 metr, (n disa raste drurt e pyllit kan kufirin e lartsis prej 5 metr), shkurret kan nj gjani prej 5-0.3 metr V.5. LLOJI I GJETHEVE Lloji i gjetheve lidhet me pyjet dhe shkurret. Ky dallim tregon llojin fletor halor dhe bim pa gjethe. Gjethnaja sht maskim dhe vlersim nga ana ushtarake. Fletore (gjethor), konsiderohen drur e shkurre t grupimit botanik t Angjiospermae, t gjelbra. Ato mund t jen gjithnj t gjelbra, gjethernse por edhe jo gjetherns. Halor, konsiderohen drur e shkurre t grupimit botanik Gjymnospermae, q kan gjethe tipike t forms halore si vihet re n vendin ton: pisha e bredhi. Ato jan pem konifere gjithnj t gjelbra.

 Jofletor, konsiderohen ato kategori bimsh pa gjethe, ose gjethet jan shum t vogla apo t rrgjuara. N to fotosinteza, kryhet nga organe t tjera si krcelli, degt e rrnja. Por drurt pyjor dhe drurt shkurror, brenda tyre kan pranin e t dy apo tre llojeve si: halore + fletore, apo gjetherns dhe gjethegjelbr. N t dy rastet duhet t prcaktohet se kush sht ai lloj q mbizotron. N prgjithsi, mbizotrimi i llojit, ka nj mbules m shum se 2% t siprfaqes.Pra:fenologjia e gjetheve ka lidhje,nse ato jan: -gjethegjelbr, gjetherns, t przier, gjysmfletor e gjysmhalor. N t gjitha rastet secila ndarje mer prprsi kur llojshmria, brenda siprfaqes sht m e madhe se 75 % t saj. N rastin e przier duhet t merret parsysh q prbrsit t zn spaku 25 % t siprfaqes q studiohet. Fenologjia: studimi i dukuris periodike t gjelbrimit, nisma e rritjes dhe ndryshimi blerimor i bimve q ka lidhje me ndryshimet stinore, temperaturn periudhn e ndriimit etj. Foto ajrore: Pamje pyjesh t dndur. V.6. SHTRESZIMET DHE KATET BIMORE Kurorat mund t formojn nj tend t rregullt ose dhe t parregullt.Tenda do t quhet e rregullt kur lartsit e drurve t pyllit (shkurreve) jan afrsisht t njjta e uniforme. Mbulesa e tends s tyre t prbashkt sht afrsisht 78%. Ndrsa kur ka ndryshime n lartsi prej grumbujsh apo pemsh t veanta ato krijojn ksisoj nj shtres tjetr. Shprndarja hapsinore, konceptohet si nj vlersim n mbulimin horizontal t bimsis. N pyjet tona hasen raste t shumta kur shtresa e par (kati i par q sht edhe kryesor) prbhet nga drur pyjor, e ndrkoh edhe shtresa e dyt sht prsri drur pyjor. Nj ndrthurje shum e prhapur sht kur shtresa kryesore sht drur pyjor ndrsa shtresa e dyt sht shkurre, e cila haset rndom. Herahers mbi tendn kryesore t pyllit t dendur shfaqen, pem t veanta t larta, ose grumbuj drursh t cilat prbjn nj shtres t veant e t dallueshme. N pyje mund t kemi tre kate. Drur pyjor, drur pyjor dhe drur shkurresh. N pyjet tan t dndur, studiuesi apo ushtarak dhe planzuesi, edhe pse e mer me mend se posht kuror dndsis se drurve t pyllit, ka edhe shkurre dhe barishtor, prsri si element prcaktues mbetet shtresa e drurve pyjor t dndur. Asgj nuk mund t interpretosh dot n mnyr hapsinore, as n fotografi e as n imazhin satelitor, prve kurorave bimore, t dukshme.

KREU I GJASHT VI. NDRTIMET NJERZORE

 Lindja e nj kulture jetese minatore erdhi n saje t krijimit t kushteve artificiale t jets dhe puns, nprmjet zvndesimit t drits s dielli tme dritn elektrike, t ajrit q qarkullon lirshm, me ajrin e kondicionuar, t hipjes dhe zbritjes prej niveleve, t ndryshme t globit, me an t ashensorve. Pallatet shumkatshe, jan miniera t kthyera me kok lart, pra, me drejtim, jo nga qndra e toks, por nga qielli. Kemi t bjm, po me t njtin largim nga siprfaqja e toks. sht kultura e puns minatore q solli kulturn e jetess urbane n pallate shumkatshe. Ljuis MEMFORD Nj skuadr prej njmbdhjet personash t zbulimit e krkimit duke vijuar n mnyr t fsheht, duke zbuluar e vzhguar hap pas hapi planet e kateve t godins shtin n dor t dhnat e Ujit t Rnd t Hitlerit n Vermork t Norvegjis dhe me nj eksplodim paralizuan programin mbi armt nukleare t Nazi Fashistve. Kjo ndodhi vetm n saj, t nj njohje, gjeoinformacioni, skemash e hartash, planesh qytetore siprfaqsore dhe nntoksore q u studiuan dhe u shfrytzuan me sukses VI.1. VSHTRIM I PRGJITHSHM Kto siprfaqe prbjn syprinn artificiale t mbuless s toks e krijuar prej veprimtaris njerzore. Ktu prfshihen t gjitha ndrtimet qytetore dhe ato t banimit n fshat (rurale) t cilat jan t ndrtuara kryesisht me materiale t padeprtueshme, si ndrtesa, rrug, sheshe. Stoku me to jan jan siprfaqet bashkshoqruese si: kantiere ngarkim-shkarkimi, ku grumbullohen dhe trajtohen materiale, hedhurina dhe t gjith minierat, etj. Siprfaqet artificiale mund t prkufizohen sipas forms dhe dndsis s tyre. N prgjithsi si sht trajtuar edhe n prkufizimet kryesore, ky mbulim siprfaqsor rezulton t jet krijim dhe ndikim i drejprdrejt i veprimtaris njerzore. Kto siprfaqe mund t ndahen n: gjatsore dhe jo gjatsore. N gjatsore prfshihen: sistemet e transportit, komunikimit apo furnizimit, t ndrtuara n struktura gjatsore me qllim q t lidhin vendbanime, apo qendra t tjera. Siprfaqet industriale mund t jen jogjatsore e t padeprtueshme q lidhen me ndrtime njerzore pr tregun, industrin, aeroportet, portet etj. Siprfaqet qytetore (ktu prfshihen edhe fshatrat tip qytet) jan perimetror (shtrirje syprinore) t mbuluara nga struktura t padeprtueshme q lidhen me njra-tjetrn, me rrug. Brenda siprfaqeve t ndrtuara, ndrthuren edhe siprfaqe t gjelbra q lidhen me ndrtesat dhe rrotull tyre si kopshte, lulishte etj. N termin e msiprm ndajshtimi njerzor sht shum i rndsishm t kuptohet, si nj mbulim i siprfaqes natyrore, br me materiale ndrtimore t forta, t qndrueshme, t padeprtueshme nga uji ose pak t deprtueshme, q me cilsit e tyre, jo vetm kan ndryshuar trajtat natyrore, por prbjn veori t nevojs s jets e t veprave t qytetrimit njerzor. VI.2. FAKTORT NDRTIMOR NJERZOR Burimet natyrore, prdorimi i toks, tr llojet e industrive, kan lidhje me aftsit luftarake dhe ndikojn n to. Varet se ku ndodhesh dhe n kushte natyrore apo ndrtimore, njerzore kryen veprimet luftarake. Ky ndikim sht i pranishm pr t dy palt: pr forcat tona dhe pr armikun. N pamje trsore ato jan n mnyr t drejtprdrejt, si ndikim thelbor, n sigurin kombtare. N Shqipri, prej disa vjetsh sht vn n rrug t organizuar njohja e Mbuless s Toks si dhe prdorimit t saj. Ky informacion sht i domosdoshm n veprimtarit e mbrojtjes dhe ai duhet t grumbullohet, sistemihet, analizohet n mnyr q n momente t caktuara t jet i prdorueshm nga Komandat e Forcave. Lloji i toks, prodhimet bujqsore n stin, frutikultura apo industrit e prpunimit t miellit apo buks, t lndve t para, jan t pasqyruara n harta, ststistika t institucioneve t Ministris s Bujqsis dhe Ushqimit, t cilat prbjn burime themelore t jetess dhe vijueshmris s veprimeve luftarake .

Prdorimi i toks, karakterizohet nga statusi i gjendjes dhe vlersimmit t potencialeve burimore q ka nj siprfaqe e caktutar gjeografike n vshtrim t llojshmris, prdorimit, planzimit, menaxhimit t ktyre burimeve pr t plotsuar krkesat e shoqrive njerzore, tani dhe n t ardhmen; po kshtu edhe n rast lufte kur mbrohen, por edhe kur sulmohen pr ti liruar. T gjith kta prbrs jan kaq jetsor dhe themelor n veprimtarit ushtarake t cilat nuk kan se si realizohen n tok, ajr, det, nse nuk do t shfrytzohen pasurit burimore t prdorimit t toks t cilat nuk jan vetm pron e fermerit por dhe t komandantit ushtarak deri t ushtari i thjesht. Bujqsia, blegtoria, peshkimi, minierat dhe metalet, nafta, gazi, rrjeti elektrik dhe ai i furnizimit me uj, fabrikat dhe uzinat, punishtet e llojeve t ndryshme, sheshet e ndrtimit, qendrat e materialeve inerte (gur,zhavorr, rr, beton, tulla, etj), drur prbjn nj pasuri t madhe t Mbuless dhe prdorimit t Toks t cilat duhen njohur dhe duhet t shfrytzohen n mnyr rajonale, por jo m pak jan t rndsishme pr ushtarakt. Nj komb, q t ket nj fuqi t vrtet ushtarake duhet t zotroj n nj shkall t lart burimet natyrore e njerzore t Mbules s Toks dhe Prdorimit t Toks, t cilat prbjn edhe vet fuqin ekonomike. N vshtrimin e shprndarjes gjeografike t ktyre burimeve sht kritike fuqia mbshtetse dhe ushqyese q ka vendi ,ku kryhen veprimet luftarake. Nj munges e till apo pamjaftueshmri ka ndikim t drejtprdrejt dhe prbn nj realitet i cili punon kundr faktorve q ojn n fitore. Rrjeti rrugor dhe hekurudhor jan arterje t lvizjes. Funksionart e lart shtetror, komandantt e t gjitha rangjeve nuk mund t marrin asnjher vendim t drejt n veprimet q kryejn forcat n shkall vendore, rajonale dhe ndrkombtare, nse nuk e vlersojn sa e si duhet kt faktor. Rrugt, hekurudhat, rrugt ujore brenda liqeneve dhe lumenjve, aeroportet, portet detare si arterie gjallojn pr vendimmarrje t suksesshme mbasi ato ndrthurin brenda tyre logjikn e lvizjes dhe vlersimit prkats t saj, prmjet t cilave drejtohen dhe aftsohen formacionet pr t realizuar objektivat luftarake n mnyr sa m efektive. Rrjeti i transportit ka t bj m largsit dhe prshkueshmrin e tyre n nj koh t caktuar dhe si i till ai sht nj ndr prbrsit kryesor t hapsirs, t prgatitur dhe hapur nga nevoja dhe aftsia njerzore pr t pushtuar kt largsi. Rrugt toksore, ajrore dhe detare t cilat i ngrejn ose i ulin aftsit luftarake, si faktor kulturor ndikojn n vlersimin e koh-hapsirs pr jett njerzore, suksesin e veprimeve dhe koston e prgjithshme t lufts. Pr shkak t mungess, pamjaftueshmris dhe mosnjohjes s rrjetit t lvizjes s trupave, veprimet bhen t pamundshme pr tu kryer dhe synimet shpeshher nuk arrihen, ose arrihen me kosto shum t lart. Qendrat e banimit jan pjes e kulturs njerzore. Denduria e ndrtimeve artificiale n lidhje me siprfaqet rrotull dhe siprfaqet qytetore kan shtrirje syprinore dhe lartsore. Ato jan kulme t ndrtimeve q i prkasin kulturs njerzore dhe synimi i veprimeve luftarake kur veprohet n to, mund t jet : pr ti mbrojtur, po edhe pr ti rrnuar (n rastin m t veant). N t dy rastet, do hap q bhet duhet t vlersohet. Ashtu sikundr, nuk mund t njihet nj pyll, kur lviz n t, pr shkak t veorive t bimsis t cilat jan t shumta, po aq m komplekse bhet lvizja n qytete (e n prgjithsi n qendra t banimit) ku n do hap t gjen e papritura e cila ka lidhje me gjeografin e qytetit (syprinor, nntoksor) me t gjith prbrsit e tij. Kultura e jets qytetore ka ndrtuar, pallatin e lart por dhe kioskn e mbshtetur pas nj trungu peme, pallate q synojn qiellin por dhe grmime t nndheshme q synojn thellsin si minierat dhe puset vertikal apo kanalet nntoksor, tunelet q bartin rrjetin inxhinierik t nj qyteti. Trsia e tyre sht njohje dhe mosnjohje.Njohja gjeografike qytetore nuk mund t jet m njohje e thjesht empirike, mbasi spektri ndrtimor sht shum kompleks. N ditt e sotme nse zotron Bazn e t dhnave (Data base), para se t kryesh veprime, dot jesh i suksesshm. Edhe pse sht dit, n qytet je si n mjergull, sado q t kesh harta t sakta, apo informacione nga burime t tjera. Ktu njohja ndrthuret me mosnjohjen, mbasi mund t orientohesh me nj pallat, por nuk rrok dot hyrjet, planimetrit, komunikimet, parkimet e nndheshme, kanalizimet, tubacionet, etj. Brenda qyteteve ose jasht tyre, sistemet e telekomunikacionit (radiotelevizioni, telefoni, satelite komunikues hapsinor, internet, kabllat nnujor), mund t lehtsojn komunikimin n veprime ushtarake

gjithprfshirse e n operacione t prbashkta shumkombshe, por ato nuk e bjn efektin e tyre kur nuk njihen aq sa duhet dhe nuk jan marr masat paraprake pr shfrytzim nga Forcat e Armatosura. Lloji, cilsit, shprndarja hapsinore e ngulimeve ushtarake apo civile jasht vendit, jan me rndsi pr t'u vlersuar nga komandat se si mund t shfrytzohen kto asete n interes t veprimeve ushtarake t ndrmarra.Ndrtesat qendrore t administrats s nj shteti , nnstacionet, vijat e rrjetit elektrik, furnizimi me uj, rrjeti nntoksor qytetar, burimet e ndryshme t energjis jan pika kye pr njohje. VI.3. PRBRS T OBJEKTEVE QYTETORE Bashksia e objekteve ndrtimore qytetore prmbledh: shtpit dhe apartamentet e banimit, aerodromet (Aeroportet) dhe infrastrukturat e tyre, qndra t shkencs, edukimit dhe arsimimit, qndra tregtare, siprfaqe t tjera tregtare (magazina, tregti me shumic e pakic, shitore t veanta), qndra kulturore, pushimi dhe shlodhjeje, siprfaqe kryesore industriale (fabrika, uzina, kombinate, miniera, industri prpunimi, pr lnd drusore, qymyre, kimikate etj), vende historike, spitale, qndra dhe infrastruktura t furnizimit me uj, inndustri e leht (projektim, montim, prpunim, paketim prodhimesh etj), vendvendosjet e njsive te Forcave t Armatosura dhe infrastrukturs s tyre, siprfaqet portuale me t gjith bashkshoqruesit, ndertimet ujor-energjitike, ndrtimet e telekomunikacionit, objektet fetare dhe t kultit ,shkolla, qndra t prpunimit t mbeturinave qytetore dhe ujrave t zeza, objektet sportive, rrejti i transportit dhe qndrat e tij: stacione, parqe makinash etj. Ndrtesat t cilat kan rndsi t veant n aspektin e t dhnave ekonomike, t rndsis kulturore, fetare, t pamjes orjentuese t saj, t pamjes ndrtimore, vizatohen me simbole t veanta ose me ngjitje simbolike standarde. Nse ka dndsi t ndrtesave t tilla, ato nuk paraqiten t gjitha, por przgjidhen, m t spikaturat. N ndrtesat e rndsishme radhiten: ndrtesa fetare dhe objekte kulti, spitale, shkolla, trsi kryesore industriale, ndrtesa qeveritare: (vendqndrim e vendpunim, parlament, kryeministri, ministri, prefektur, qark, rreth, komun, bashki, dogana, posta) qndra t organizmave ndrkombtare, qndra komunikimi, qndra dhe institucione ushtarake me instalimet prkatse, muzeume, kshtjella, komisariate t policis, burgjet, ndrtesa historike dhe objekt t veanta prkujtimore, institucione pyjore etj. Pr t gjitha kto duhet t jen prgatitur e njohur harta t shkallve t ndryshme si dhe dokumnte shkrimor statistikor, t prfshira n GIS ( SIGJ, sisteme t Informacionit Gjeografik) Lufta n qytete krkon njohje t sistemit rrugor, jo vetm t forms, por dhe t prmasave, lidhjeve, veprave t artit, t maskimit si brenda qyteteve e fshtarve, ashtu dhe jasht tyre. T gjitha kto sisteme, jan baz t dhnash q n do moment komandanti nxjerr pr t kryer planzimet e veanta. Metropolet moderne dhe ato shqiptare n krijim e sipr, jan t varura nga burimet e furnizimit me ushqim, uj, lnd djegse, energji elektrike dhe mjetet e tjera t nevojshme. Ata gjithashtu duhet t sistemojn dhe asgjsojn plehrat, mbeturinat toksike, prtej kufijve qytetore. Inxhiniert dhe njsit e pushtetit vendor jan t interesuar pr gjendjen e infrastrukturs n koh lufte, pr kapacitetet e pgjithshme dhe sasin e prodhimeve, si dhe mjeteve q mund t merren pr prdorim ushtarak, pa dmtuar popullsin civile. Vmendja kryesore prqndrohet n: 1- Numrin, tipin dhe kapacitetin e pajisjeve t pastrimit t ujit, rezervuarve dhe ujsjellsve, tubacionave, shprndarja e tyre. 2- Grumbullimin e plehrave apo t ujrave t zeza, t mallrave industriale skarco, depove, furrave pr asgjsimin e mbeturinave dhe mjeteve pr prpunimin teknik. 3- Pajisjet e prpunimit t ushqimeve dhe furrat e buks. 4- Numrin e spitaleve si nga lloji ashtu dhe numrin e shtretrve. 5- Pajisjet elektrike t gazit si dhe ato t ngrohjes. 6- Arsenalet ushtarake dhe depot e municionit. 7- Mjetet e transportit publik, duke prfshir ktu dhe vendbanimet, garazhet dhe hapsira t tjera q shrbejn pr kt qllim.

8- Monumentet historike dhe kulturore. 9- Hapsira argtimi si kinemat, palestrat, stadiumet, pishinat. VI.4. KRITERE DHE DALLIME PR SIPRFAQET NDRTIMORE NJERZORE DHE BASHKSHOQRUESE Ushtarakut i duhet t njoh: Siprfaqe t ndrtuara, siprfaqe t pandrtuara. Tw parat jan ato q karakterizohen nga zevndsimi i mbuless origjinale natyrore ose gjysmnatyrore apo dhe mbules ujore, prej nj shtrese artificiale shpesh t paprshkueshme nga uji. Kjo klas, mandej ndahet n :Gjatsore, Jogjatsore. Siprfaqe artificiale gjatsore jan ato kategori q kan lidhje me transportin, komunikimin, ose sistemin furnizues q sht i ndrtuar n mnyr gjatsore, me qllim q t lidhen dy qndra apo vendbanime. Nnndarja bhet n : rrug, hekurudha, vija t ndrlidhjes dhe t komunikimit, tubacione t ndryshme etj. Siprfaqet e tyre jan t ndrtuara me materiale t forta artificiale si: beton, asfalt, gur , dhe i fort i ngjeshur ose dhe przierje e ktyre materialeve.T gjith kto kategori jan t pasqyruar n hartat topografike. Por ato mund t deshifrohen edhe n pamjet satelitore apo fotogarafive ajrore. Siprfaqet qytetore jan dhe ato q m sshumti, kan karakter jogjatsor por t shtrir n gjersi, t lidhur midis tyre me rrug e rrugina, t ndrtuar m materiale te forta e t paprshkueshme q jan n prgjithsi qndrat e banimit Kjo klas, ndr m t rndsishmet ka t bj drejtprdrejt me jetn njerzore dhe rregullimin banesor; zakonisht ndrthuret n mnyr t natyrshme, me siprfaqet e bimsise dhe t gjelbrimit n prgjithsi, me kopshtet pranbanesore, lulishtet, lndinat, pemt e veuara t zbukurimit. Dendsia e siprfaqeve ndrtimore njerzore mund t jet: dndsi e lart , e mesme dhe e ult. VI.5. PRCAKTIMI I QNDRAVE T BANUARA Termi qendr banimi ka t bj me qytete, qyteza, fshatra, ngulime ndrtimore, ferma dhe vende t tjera ku jetojn bashksi njerzish. N saj t tipareve kulturore, ekonomike, klimatike e politike t qndrave t banimit si karakteristik pr trajtimin hartografik t tyre jan: Dendsia relative ose prqndrimi i ndrtesave, prmasat e tyre, rrugt etj, simetria e ndrtesave dhe degzimet rrugore, format arkitektonike dhe urbanistike, tipet e materialit q prdoren. Konsiderata e par dhe kryesore kur grumbullohen informacione pr prpilimin e tipareve t qendrave t banimit sht dallueshmria e karakteristikave t tyre. Qndrat qytetore nnkuptojn pjes t siprfaqes s toks ku ndrtimet dhe dndsia e popullsis sht e barabart ose i kalon 1000 banor pr km. Ky prcaktim prfshin qytetet e vogla dhe periferin po aq sa qytetet me prmasa dhe forma t ndryshme pran njri-tjetrit ose t ndar, t mbivendosur mbi nj reliev t shesht, apo ndonjher edhe kodrina. Przierja e tipareve ndrtimore njerzore dhe natyrore shpesh sht komplekse. Disa qytete kan eprsin dhe pozicionin administrativ-qeveritar, disa t tjer kan industrin, tregtin, biznesin ose shrbimet n funksionin e tyre trsor. N hartat q prodhohen sipas standarteve t NATO-s bhet ky klasifikim M shum se 1000 000 banor 1 000 000 500 000 banor. 25 000 1 000 000 banor. 5000 25 000 banor. m pak se 5000 banor. Ndarja e msiprme vlen pr vende t zhvilluara. Pr vendet n zhvillim prdoret klasifikimi i mposhtm: m shum se 100 000 banor. 50 000 100 000 banor. 10 000 50 000 banor.

 2000 10 000 banor. m pak se 2000 banor.

VI.6. NJOHJA E VEORIVE T HAPSIRAVE QYTETORE N kohn e sotme, ndonse nuk sht mjedisi i rrezikut t lufts n rajonin e Ballkanit dhe Evrop, prsri strukturat e shtetit dhe ato t FA, marin masa q n koh paqeje t grumbullohen dhe njihen t dhnat mbi qytetet t cilat kan t bjn me situatat luftarake. Njohja e shprndarjes s popullsis Ndrtimi urban (qytetor) Sistemi i rrug kanalizimeve Gjelbrimi Natyra e ndrtesave administrative kryesore Kapaciteti i rrugve n dalje dhe hyrje. Qytetet m t larta Prbrja dhe cilsia e materialeve ndrtimore t godinave Prania e tuneleve dhe strehimeve mbrojtse Ndotja e mjedisit Venddodhja e parkimeve t mdha Vendvendosja e Komisariateve t Policis e Njsive Ushtarake kryesore, t qndrave t mobilizimit. T dhnat statistikore pr prbrjen e popullsis Kapacitetet e transportit n raste t evakuimit t popullsis. Hartat e ndryshme tematike: qytetore, mjedisore, demografike, prshkrime t natyrs s ndrtimeve etj. VI.7.TIPARE USHTARAKE Disa lagje, fshatra, jan m t vshtir pr tu pushtuar dhe pr tu shtn n dor sesa t tjert, nga q banort bjn fuqishm rezistenc, por mundsit e sotme ushtarake mund t kthejn vendbanimet e ndrtuara n rrnoja. U bombardua Beogradi. Ran Kullat Binjake u bombardua Bagdati dhe qytete t tjera. Kapacitetet e sotme ushtarake t goditjeve ajrore jan t mdha. Para 2500 vjetsh, Tzu n Lufta nnvizonte se politika m e keqe sht t sulmosh qytetet Agresort t cilt veprojn kshtu shkatrrojn pasurit e vyera t kulturs dhe qytetrimit. Lufta qytetore, pr m tepr prish kohzionin e vet njsive ushtarake e po kshtu vshtirson, ul shpejtsin sulmuese dhe shkakton viktima nga t dy palt. Kjo ndikon n opinionin ndrkombtar dhe aleatt. Vet gjendja shpirtrore e ushtarakve sht n mdyshje pr rezultatin q arrihet. Shum doktrina ushtarake kshillojn q Komandantt e Forcave Toksore ti shmangen zonave t banuara, por nnshtrimi i qndrave politike, tregtare, t transportit dhe t komunikimit, shpesh ndikon n mnyr prfundimtare mbi rezultatin e betejave, fushatave, madje dhe t luftrave. Komandantt ushtarak n kto ngjarje prballen me nj mori t pafund strukturash dhe mjetesh ndihmse pushtimi, kontrolli i t cilave krkon plane, programe dhe proedura zbulimi, meqense qytetet nuk jan t njjt. Qytetrimi pr m tepr luan nj rol kryesor n ruajtjen e paqes dhe t operacioneve humanitare. Strategjit parandaluese q mbajn qytetin peng prballen me strategjin e lufts q krkojn pr t thyer vullnetin e kryenesin e armiqve duke i bombarduar ato pr ti kthyer n epokn e gurit. Edhe gjeografia ushtarake e tyre se ka t leht pr t treguar dhe prshkruar.

VI.7.a. Shtitoret Qytetore dhe Pengesat Lufta n rrug sjell probleme t shumta. Trupat e motorizuara mund t nxirren n rrug, kurse Forcat Toksore nxirren t luftojn n tunele nntoksore si psh kanalet, bodrumet mund t zvarriten etj. N luftn n rrug dhe prleshjet n to, prdoren kurthet, rrjetat (telat) me gjmba, si dhe rrnojat q prdoren si barriera mbrojse etj. do ndrtes kthehet n nj pik t fort e t fuqishme, veanrisht ato q kan shkelur nga kryqzimet ose hapsirat periferike. Largsia e hapjes s zjarrit me armt e kmbsoris rrall i kaprcejn 185 m. Efektet e shprthimeve jan t lehta, pr tu kontrolluar ndonse efektet e tyre jan t vshtira t ndreqen, n zonat me popullsi t dndur. Gjithashtu ndrtesat kthehen n rrnoja duke treguar mbrojtje t mir pr trupat armike. Mortajat, q jan m t manovrueshme dhe m pak shkatrruese meren me misionet e mbshtetjes dhe ndihms. VI.7.b. Fuqia e zjarrit , e mjeteve t blinduara Tanket dhe automjetet e tjera t blinduara npr qytete detyrohen t ecin me shpejtsin e krmillit sepse kan shum pak vend pr t manovruar n rrug t ngushta ose t bllokuara me rrnoja. Kto automjete, me vshtirsi kthehen dhe jan tepr t ekspozuar posht ndrtesave. Shum objektiv t domosdoshm nuk arrihen t maten me largsimatsit duke sjell pamje t fotografuara, jo t qarta. Kulla e tankut nuk mund t rrotullohet lirshm, n lagje t kufizuara. Njsit e goditjes s tankeve t armatosura, me arma me rreze t shkurtr veprimi, shpesh krkojn streh n hapsira t vdekura nga t cilat ata mund t sulmojn pika t ndryshme. Lufta qytetore vendore, krkon m tepr mbshtetje t prhershme pr vijn e par t forcave toksore. Bombardimi krkon informacione t sakta t pozicionimit global q kan lidhje me t dhnat q siguron gjeografia ushtarake, pa t cilat nuk mund t ket sukses. Shpesh ndodh q qllimi thelbsor i bombardimeve sht q t thyhet vullneti i qndress. Pr t thyer kt vullnet n radh t par duhet t vendoset nj situat e patolerueshme duke sulmuar popullsin e pambrojtur t qyteteve e t qndrave t mdha idustriale si dhe duke prdorur arm kimike etj. Bombardimi ajror i tejzgjatur i Londrs n Luftn e II-t Botrore vrau 10.000 civil dhe 17 000 t plagosur si dhe shkatrroi ndrtesa me rndsi historike q prfshijn ktu dhe pjes t Parlamentit, Katedralen, pallatin Buckingham etj. Bombardimi i Japonis oi n shkatrrimin e 40 % t 66 t qyteteve, la 1/3 e popullsis s Japonis pa shtpi duke shkaktuar shum t vrar. Sulmi i tmerrshm kataklizmor n 9-10 Mars 1945 shkakton 83 000 t vdekur. Si rrjedhoj e ers s fort nj zjarr i madh u hepua tmerrshm, saq mund t krahasohet me pikturat e hershme q ilustrojn Purgatorin. Bombardimet n Beograd gjat Lufts s Kosovs kishin natyrn e neutralizimit t objekteve kryesore ushtarake, administrative dhe ekonomike. VI.7.c. Artileria n qytete Xhunglat qytetore si dhe analogt e tyre t mbuluar me gjethe nuk jan t prshtatshme pr artilerin. Armt kimike, nga nj an, jan t prshtatshme kur ato mund t deprtojn n t ara, trheqin vmendjen e krkuar m gjat sesa goditjet n vende t hapura duke neutralizuar kundrshtart pa dmtuar ndrtesat, por rrjedhoja mund t vijn nse lndt kimike vdekjeprurse shkaktojn viktima t shumta midis t cilve edhe nga pala jon. Efekte t shprthimeve jan t lehta pr t`u kontrolluar ndonse efektet e tyre jan t vshtir, se mund t ndreqen, n zona me popullsi t dendur. Gjithashtu ndrtesat kthehen n rrnoja, duke formuar mbrojtje m t mir pr trupat armike. Shrbimet e Mbshtetjes dhe ndrkaq organizimi, pajisjet logjistike n qytete, ndryshojn shum, nga ato n vende t hapura. Siguaria e municioneve t artileris zvoglohet ndonse trupat harxhojn sasira t mdha armsh t lehta, plumba pistolete, granata dore, predha t mortajs dhe eksploziva plastike. Ata gjithashtu konsumojn arm, pajisje dhe uniforma. Ndrkoh do t nevojiten buldozier aty ku forcat hasin n rrnoja, si dhe materiale pr t ndrtuar barriera. T dyja palt prdorin thast me rr pr t ndar pozicionet. Komandantt n zonat me popullsi t dendur, shpesh duhet t prdorin rezervat dhe furnizimet pr popullsin

civile t cilat kan nevoj pr ushqim, uj, medikamente pr t smurt e t plagosurit. Kontrolli i shpejt mbi smundjet dhe krcnimet e smundshmris sht dyfish i rndsishm nse shrbimet sanitare e shndetsore nuk funksionojn. Masa t rrepta sigurie duhen marr si pr kartat e identitetit, gjendja e jashtzakonshme, kufizimet, pikat e kontrollit t cilat jan t nevojshme pr t parandaluar vjedhjet, grabitjet dhe veprimet e tjera q pengojn operacionet ushtarake. Kontrolli mbi refugjatt mund t marr prpjestime t mdha ns civil t t gjitha moshave t friksuar, shum prej tyre t pafuqishm, zbrazin qytetin, qindra e mijra n kmb, disa t tjer t hipur n automjete, biikleta, karroca me kuaj bashk me t gjitha gjrat q ata mund t mbajn. N kto raste duhet nj menaxhim i kujdesshm i lufts n qytete. VI.7.d.Krkim-Shptimi Pengesat prdoren n hapsira t gjra, n qytete ku armt me rreze t shkurtr veprimi, jan m t vlefshme, se sa ato me rreze t gjat veprimi. Artileria dhe armt e tankeve do t jen m t prdorura nse kndet m t larta ose m t ulta t qitjeve jan t realizueshme. T gjitha automjetet e blinduara, t organizuara n betejat qytetore prfitojn nga shpejtsia, aftsia pr t par e kontrolluar m mir gjndjen dhe zonn si dhe nga nj mbrojtje m e mir, pr pikat e dobta. Gjat lufts s mbyllur (t kufizuar n nj zon) skuadrat krkojn me shkathtsin dhe fshehtsin q t`i ndihmojn helikoptert t vzhgojn n nivelin e dritares midis ndrtesave shumkatshe. Zbuluesit e aft pr t par e grumbulluar informacion n tunele t errt do t ken m shum sukses sesa ata q veprojn n ambjente me drit. Inxhiniert krkojn mjete pr t shkatrruar ndrtesa mjedise shumkatshe. Shum kategori t armve jovdekjeprurse si p.sh tretsirat ngjitse, antifrkimet, pengesat termike etj, ndoshta mund t`i reduktojn pengesat termike si dhe fatkeqsit, si midis lufttarve dhe popullsis civile, duke kufizuar dmtimet. Gjithashtu n kohn e sotme, jan ndrtuar robot gjurmues me rrota q kontrollojn n largsi ose t pajisur me kompjutera me an t t cilave ata mund t operojn p nj periudh t gjat kohe, pa patur mbshtetje dhe t paprekur nga zjarri. Po kshtu, prdoren automat t klasifikuar, t cilt mund t shrbejn pr zbulimin e vendit pr drejtimin e sulmeve, pr t pastruar pengesat, dhe fushat e minuara dhe pr t kryer misione t tjera t rrezikshme. Lufta 7-vjeare pr pavarsin e Algjerianve kundr Francezve (nntor 1954-mars 1962) e cila ishte e prgatitur mir u zhvillua n nj mnyr t veant. Luftimet u zhvilluan n korridoret e errta t Kasbah. Fronti revolucionar i cili goditi ndrtesat publike, postat policore, dyqanet, kafenet bri gjith lvizjet e duhura partizane.Trupat franceze q kishin eprsi, shtypn egrsisht bashk me pjesmarrsit aktiv, por e humbn luftn sepse Presidenti i athershm De Gol, nuk e pa rrug zgjidhje tjetr. T gjitha sa treguam m sipr jan faktor gjeografik ndikimi i t cilve n luftn qytetore, ndryshon nga koha n koh dhe nga nj vend n nj tjetr. VI.7.e. Qndrat qytetore dhe Strategjia Nukleare Aftsia e qndrave qytetore pr ti rezistuar bombardimeve nukleare ndryshon nga madhsia, forma dhe nga materialet q prdoren pr ndrtim. Por armt nukleare q sot ende ekzistojn e q llogariten n Megaton mund t zhdukin nga faqja e dheut ndrtesn m t fort. N ditt tona po bhen prpjekje q t zhduken armt nukleare, mbasi ato jan jasht natyrs njerzore dhe priren pr nj vetshkatrrim t races son. VI.8. NATYRA E QYTETEVE SHQIPTARE Bashksia e organizimit qytetor t banorve t planetit ton sht arritje e njerzimit n hapsirn kohore t zhvillimit t tij q nga lashtsia, ka prbn vendbanime ndrtimore, ku punohet, jetohet dhe zhvillohet qytetrimi i ardhshm. Qytetet shqiptare bartin n vete zhvillimin dhe kulturn e vendit prej qytetrimit ilir, deri n kohn e sotme. Shum koh pr. Kr shfaqen qytetet e para nn trojet iliro-shqiptare t cilat n kushte t ndryshme t zhvillimit t tyre prmes faktorve gjeostrategjik, gjeopolitik, ekonomik administrativ kan psuar edhe ndryshimet n koh. Qytetet m t vjetra t Shqipris jan: Buthroti (Butrinti), Apolonia (Pojani, n Fier).

Dyrrahu (Durrsi), Orikumi (pran Vlors). N rrjedhn kohore, t dyndjeve, pushtimeve dhe faktorve natyror nj pjes e tyre kan mbetur dshmi t hershme t qytetrimit (si: Butrinti, Apollonia, Orikumi), ndrkaq t tjer kan patur vijimsi zhvillimi. M von lindin qytete t tjer si: Scodra (Shkodra), Lissus (Lezha), Pelioni, Antigona, Dimali, Gajtani, Bylis, Amantia, Antipatria (Berati), Albanopolis, Thromoni (Kanina) etj. Roli i qyteteve si vendbanim e vendzhvillim i tyre ka qen parsor. Ndrkaq, roli ushtarak ishte rndsor, qysh n krijimet e tyre, si dhe vendosjen n reliev zotrues me mundsi mbrojtse. Nga qytetet e prmendur m sipr mbeten: Shkodra, Lezha, Berati, dhe t tjert jan qndra arkeologjike studimore dhe turistike. Ekspeditat ushtarake, n kohn kur Iliria u pushtua nga Roma, qen nj tmerr shkatrrimtar. Vetm fushata e Paul Emilet n shekullin e II p Kr, rrafshoi 70 qytete t Iliris. N vijimin kohor pati zhvillime t reja t qyteteve, sidomos pas viteve 200 t ers son, e n mesjetn e hershme. Pas shekullit XVI, jeta qytetore mori nj zhvillim t ri. Lindja dhe forcimi i qyteteve shqiptare n rrjedhat kohore ka patur ndikime shum t rndsishme ushtarake e cila ka vijuar deri n ditt e sotme Historia e prpjekjeve shqiptare ka diktuar, n shumicn e herve, pr origjinn e krijimit t qndrave t banuara. S hershmi, ndrtimi i tyre prkon me pozicionin gjeografik, pr t`u mbrojtur nga pushtimet, duke zn hapsira zotruese. Ndikimi i luftrave, prcillet me llojshmrin qytetore.Kruja sht ndofta, shembulli tipik i ndrtimit dhe themelimit t saj, me nj reliev t shpatit malor me nj dalje kodrinore zotruese, e siguri mbrojtse natyrore. Qyteti lidhet me kshtjelln q tani sht pjes muzeale, por q tregon origjinn. T till jan: Lezha, Durrsi, Berati, Elbasani, Gjirokastra, Shkodra, Tepelena t cilt m von, jan shtrir jasht hapsirave t origjins, pr t marr natyrn e tyre moderne. Qndrat shqiptare n vshtrim t relievit ndahen: fushor, kodrinor, luginor. N vshtrim t sistemit qytetor: - rrezor, katrkndor, poligonal. Qytete fushore: Koplik, Shkodr, Lezh (e fushs), Durrs (pjes fushore), Lushnje, Fier, Vlor, Kor, Ersek, Tirana (pjes e fushs), Elbasan, Pogradec, Fush-Kruj. Qytete fushore-kodrinore: Tirana, Durrs, Fier Qytete kodrinor: Bajram-Curri, Kuks, Krum, Puk, Rrshen, Burrel, Peshkopi, Bulqiz, Librazhd, Patos, Ballsh, Berat, orovod, Sarand, Gjirokastr, Leskovik. Qytete Luginore: Berat, Klcyr, Prmet, orovod, Rrshen etj. Sistemi rrugor fillimor, ka diktuar shpesh n planet qytetor t ndrtimeve. T ktij lloji jan: Tirana, Shkodra, Kora ku struktura e rrugve del prej nj sheshi qndror dhe prvijohen n mnyr rrezore, poligoniale, ku qarkimi i rrugve prmbyllse sht prafrsisht rrethor dhe unazor. Por ka qytete t tjer, q n prkim me kushtet e relievit jan t ndrtuar me sistem rrugor katrkndor, q prmbyllin blloqet e banimit n po t njjtin form si: Fieri, Saranda, Shkodra (nj pjes), Kora (nj pjes) etj. Lufta n qytete krkon njohje t sistemit rrugor, jo vetm t forms, por dhe t prmasave, lidhjeve, veprave t artit, t maskimit. T gjitha kto sisteme, jan baz t dhnash q n do moment komandanti nxjerr pr t kryer planzimet e veanta. VI.9. NJOHJA E URBANIZIMIT T SOTM Para viteve nntdhjet shprndarja e qndrave qytetore ishte ndn nj disiplinim t kontrolluar. Pr madhsin e saj binte n sy vetm Tirana ndrkaq qytetet e tjer nuk i kalon 4050000 banor. Karakteri i ndrtimeve ishte i zakonshm dhe me ndrthurje t ndrtesave t ulta tipike prdhese e njkatshe me sistemet e apartamenteve t banimit shumkatshe (5-6 katshe). Ndrkaq me zhvillimet e sotme lvizja e lir dhe e pakontrolluar e popullsis, bri q t migroj nj popullsi e madhe nga zonat verilindore, me synim vendosjen n Ultsirn Perndimore e kryesisht n rrethinat e qyteteve ekzistuese, t cilt u rritn n prmasa, sidomos Tirana e cila ka sot nj popullsi q i afrohet nj milion banor dhe nj shtrirje prej 43 km. Tirana prgjat hapsirs luginore n drejtimin Vor-Maminas-Shijak, po krijon nj rryp t ri qytetor q po lidh Tirann me Durrsin, duke e kthyer t gjith kt hapsir n nj zon me vshtrim strategjik mbrojts kryesor.

Lvizja e shpejt e trupave, n periferi t qyteteve sht m e realizueshme sepse dndsia e popullsis atje sht e ult dhe pengesat jan m t pakta nse krahasohen me ato n brendsi. Por shtrirja e qndrave t banuara ndoshta s shpejti do t operoj autostradat n segmente m t vegjl, lidhur me prmasat horizontale dhe vertikale, strukturat, materialet e ndrtimit, modelet e rrugs, kalimet ansore, parqet, hapsirat argtuese etj. Zonat fshatare nga ana tjetr jan pa dndsi t mdha ndrtimesh. Planimetrit e krijimit t tyre ngelen t paprekura pr periudha t gjata kohe, por shpesh edhe zgjerohen n prgjigje t nevojave t reja. Tirana dhe disa qytete kryesore si: Durrsi, Elbasani, Shkodra, Vlora dhe Kora nuk mund t kryejn funksione madhore ose t mbshtesin standartet e tanishme t jetess pa drita, ushqim dhe uj t pijshm, bashk me sistemet e furnizimit, magazinimit, shprndarjes, ruajtjes dhe sistemimit t mbetjeve qytetore. Jeta n bashksi do t vshtirsohej ose do t merrte fund nse nse nuk do t vlrsohej transporti publik, policia, zjarrfiksit, spitalet, telefonat, mediat, cilat duhet t njihen ku ndodhen dhe t ruhen. VI.10. SIPRFAQET NDRTIMORE NJERZORE T PANDRTUARA Kto, kan t bjn me siprfaqe, ku mungojn materialet origjinale mbulesore, natyror ose gjysmnatyror si dhe siprfaqe ujore.Ato nnndahen n :depozita hedhurinash n t cilat mbulesa e toks sht e mbushur me materiale prej burimesh t jashtme, si jan mbeturinat; kantieret dhe sheshet n t cilat mbulesa e toks, hapet, grryhet apo shfrytzohet nga veprimtaria e njeriut pr nxjerjen e lndve inerte, e n trsi minierat. VI.11. AEROPORTET USHTARAKE Aeroportet ushtarake duhet t jen n gjendje t mbajn aviont luftarak, helikoptert dhe ata t funizimit, paisjet ndihmwse, aeroplanet e transportit, pr t vepruar n t gjith kushtet t motit. Krkesat ushtarake prcaktojn numrin, karakteristikat, shrbimet dhe kohn e ndrtimit pr fushat e aviacionit n do zon veprimi. Topografia, kushtet klimatike, bimsia, hodrologjia, tokat ndikojn n zgjedhjen e vendit. Preferohen vende t sheshta, me er t prshtatshme, me sa m pak pengesa dhe lehtsim t uljes s avionit. Gjatsia e vijave t uljes s avioneve pr t gjith tipet e avioneve mund t jet standarte, kudo, n se vlersohet vendi e relievi, rrymat ajrore dhe teperaturat si dhe reshjet ne prgjithsi. Gjersia e vijs s uljes s avionve varet nga kndi i uljes, madhsia dhe pesha e avionit. Avionat bombardues dhe transportues t mdhenj duan nj knd kthes, m t madhe se sa aviont luftarak, t cilat jan relativisht t manovrueshm. Kufijt e zons s uljes s avionit jan t llogaritura me qllim q t minimizojn dmtimet n se piloti bn ulje t detyruar, ose t shkurtr ose kur motori nuk punon. Terminalet ajrore ushtarake, jan t vshtir pr tu mbrojtur, se sa pr tu ndrtuar, sepse deri tani nuk ka instalime pr mbrojtje nga mortajat, armt, raketat, granatat apo avionet bombardues. Depot e municionit, furnizimet me karburante, aeroportet ose parkimet e aeroplaneve, jan objektiv q synohen nga kundrshtari por q duhet t mbrohen me do kusht. N Shqipri, gjat kohs s Lufts s Ftoht ka patur tre aeroporte kryesore ushtarake: n Rinas, Kuov dhe Gjadr. Ndrsa n Vlor dhe Gjirokasr kan qn t parashikuar edhe aeoporte t situatave luftarake. Aeroportet ushtarake duhet te akomodojne aeroplanet e fiksuar dhe ato me krahe rrotullues, ndihmuesit, aeroplanet e transportit kur ata t drejtohen te ulen ne do lloj kushti t motit.

VI.12. PORTET Linjat e komunikimit dhe t lvizjes n det, prfundojn n portet q jan t gjitha madhesive, formave dhe prshkrimeve. do port prshatet me llojet e anijeve, kanalet e hyrjes n kalatat, thellsit, ankorimin e mbrojtur, basenet e kthimit, lehtsit e pilotimit etj. Portet moderne, paraqesin nj vij t kontrolluar, t ankorimit, parkimit, ruajtjes dhe prbrsve t tjer. Portet m t mire, jan ata q me paisjet dhe mnyrn e ndrtimit, pozicionimit t vendit t zgjedhur si gji, krijojn hapsira t mundshme lvizjeje t ndrsjellt, mnjanojn dallgzimet e deteve t stuhishme, pastrojn kanalet n kalata q jan subjekt i mbushjes me aluvione dhe ulin grryerjen n breg. Format, prmasat, thellsia, pengesat n rrym dhe karakteristikat e anijeve prcaktojn se sa mund t akomodohen n nj koh. Mjetet dhe paisjet e pilotimit n portet prfshijn bovat dhe faret. Bova t mdha bjn t mundur q anijet t lvizin n rrjedha q t ojn n vndin e ankorimit prgjat moleve. Pilotat drejtues t quajtura delfin e bjn nj gj t till. Shum basene q shtrihen n porte t rregullt, mund t bllokohen, prandaj grmohen pr t mbetur n nivelet e krkuara. N vendin ton ve porteve t transportit detar t civilt n rast lufte do t prdoren edhe pr anijet luftarake, ka edhe porte ushtarake t cilt mund t konsiderohen si limane: ai i Pasha Limanit, i Sarands, i Porto-Palermos, i Shngjinit dhe i Kepit t Palit. Limanet e thjesht konsiderohen si ndihmues q lehtsojn zhvendosjen e personelit dhe t ngarkess nga anijet n breg. Shumica e moleve t ndrtuara pr kt qllim lidhen n paralel dhe kufizohen me perimetrin e limanit ose t ishullit fqinj ( si mund t jet rasti i ishullit t Sazanit), si dhe molet q projektohen n det, n knde t ndryshme, pr t dhn nj hapsir t nevojshme manovrimi. Anijet istern zakonisht afrohen tek tubacionet q lidhen n terminalet e bovave, n thellsi t ujit. Kapaciteti ditor i do porti varet nga tipi i anijeve, vaporeve si dhe nga hapsira e limanit, puna q do t kryhet, madhsia e ngarkess, efikasiteti i forcs puntore, mjetet ndihmuese te Portit etj.

KREU I SHTAT. VII. MENAXHIMI I BAZAVE USHTARAKE Bazat e Shekullit 21 duhet te kene kushte te favorshme pr strvitje, mobilizim, dislokim, konsolidim, mbshtetje, restaurim dhe ristrukturim t forcave operacional aktiv dhe rezerv. Prparsitt baz n permirsimin e infrastrukturs do t jen mjedise dhe pasuri t paluajtshme q kontribuojn drejtprdrejt n gatishmrin e personelit, strvitjes dhe pajisjes. VII.1. SFOND Forcat e Armatosura Shqiptare kan nj prvoj jo dhe aq t vogl n organizimnin e tyre, sidomos pas Lufts s Dyt Botrore. Prej ushtris partizane drejt nj ushtrie t organizuar t nj shteti i cili sapo dal nga nj luft e gjat dhe e vshtir ishte e domosdoshme q t ndryshonin standartet dhe sidomos vet mndsit s ushtris partizane e cila vinte drejt vullnetarizmit dhe ndihmess patriotike t t gjith shtresave t popullsis shqiptare q mbajtn n supe vshtirsit dramatike t lufts, me shpres pr t ardhmen. Nuk mund t kishte srish nj vullnetarizm, grumbullim, organizim, paisje dhe veprim sipas modelit partizan. Ishte e domosdoshme q t krijohej ushtria e Kazerms, ku t projektoheshin dhe t plotsoheshin kushtet e jetess dhe t veprimtaris strvitore t prbashkt sipas modeleve t ushtrive t vendeve t zhvilluara. Po kjo nuk ishte kaq e leht, nse kemi parasysh kushtet ekonomike t rnda dhe t vshtira t pas lirimit. Megjithat Shqipria duhet t kishte nj ushtri t fort , pasi q n fillimet e jets s saj, fatet e saj ishin srish t krcnuar sidomos n marrdhniet q u

krijuan me ishJugosllavin dhe n J, me Greqin. Bazat ushtarake si dhe kuptimi e organizimi i tyre kan psuar nj ndryshim historik q ka ndjekur edhe vet historin e FA shqiptare. Ndryshimet e ndodhura nuk kan patur si objekt vetm ngulimin e tyre, n kt apo at vend, por edhe filozofin e organizimit t mbrojtjes e cila pr gati 30 vjet u ndrtua q ti shrbente nj prballje t nj vendi t izoluar, me armiq t jashtm dhe t brendshm, m superfuqi ushtarake t Lindjes dhe t Perndimit. Ishte nj eksperiment i jashtzakonshm. Vet ideologjia ushtarake ishte nj edukim i gjer i prhapur n t gjith qelizat e shoqris shqiptare q n kopsht e erdhe ku edhe poezit fminore t msonin kuptimin e kushtrimit, t kufirit ku mbrohej liria e atdheut, rrethimit, t krijimit t njeriut t ri, t nj ushtria t popullit ushtar. Prej tradits s krijuar t ushtris gjat Mbretrimit t Zogut kishin mbetur shum prvoja organizimi, mnyr jetese, terminologji komunikimi, disiplin ka ishte e transmetuar tek breznit e reja t ushtarve dhe popullit q mori pjes n LAN. Ndrkaq lufta solli nj kuptimsi t re pr figurn e Shtabit pasi kishte ndodhur q shqiptari prballoi nj luft reale e n vshtrimin organizativ ushtarak dhe jetonte fillimet e nj formsimi t ri. Kazermat ushtarake t mbetura q nga koha e ushtris se Mbretit Zog u bn baz pr organizimin e jetess s ushtris s re, pr strehimin, rregullimin e plotsimin e kushteve strvitore. T tilla ishin: kazermat e Ali Rizajt, ato t Komands s Prgjithshme n mjedisin akademik dhe universitar t sotm, n GrhotGjirokastr, n Kor etj., t cilat u bn bazat e para t vendosjes s efektivave ushtar. Prgatitja e re ushtarake, duhet t kishte gatishmrin e duhur dhe n prshtatje pr kushte t jetess e t strvitjes. Rritja dhe kalitja e breznive t reja do t krkonte q ushtria t ishte edhe nj shkoll e madhe, pr edukim, pjesrisht arsimim, prgatitje fizike dhe profesionale. N ato kazerma do t organizohej e tr jeta, pr strvitje, shlodhje, rimarje t forcs dhe t energjis s duhur, pr veprimtari strvitore dhe luftarake t sukseshme, n misionet e tyre. Kto kazerma, n fakt u kthyen n shtpi t dyta pr breznit e ushtarakve t cilt kryenin nga dy n tre vjet shrbim ushtarak t detyruar. Gjeografia Ushtarake i kushton rndsin e duhur vendosjes s kazermave dhe bazave ushtarake, n vendin e duhur, n planimetrit dhe shprndarjen e prbrsve t tyre, ruajtjes, thurjeve dhe furnizimit me uj t pishm, energji dhe infrastruktur. Gjat periudhs socialiste, rritja e formacioneve t ushtris popullore dhe mandej t ushtris s popullit ushtar pati nj zgjerim t jashtzakonshm. Ushtria e Kazerms funksionoi deri n vitin 1968, kur ndodhi prishja e Shqipris me Traktatin e Varshavs. Ushtria e kazerms u konsiderua si e paprshttshme pr ushtrine shqiptare mbasi, ktu ishte nj rast unikal ku gjeografia e shprndarjes s forcave t armatosura nuk kishte grumbullime ndr baza t mdha, por prkundr nj shtrirje n t gjith celulat e e organizimit dhe t ngulimit n mbar vendin i cili do t prballej me nj rrezik real t jashtm, n t gjith drejtimet edhe nga nj bashksi armiqsh. Kjo diktoi nj arkitektur dhe kompozim shprndarjeje t ndrtimeve, infrastrukturs dhe ngulimit ushtarak, t mnyrs s grumbullimit, t lajmrimit dhe kushtrimit ushtarak. Shqiprin, fare mir mund ta konsideroje si nj Baz e Madhe Ushtarake, ku prve vendvendosjes se reparteve te rregullta te ushtris q lidhej me forcat e kombsoris, artilerise, t forcave ajrore dhe detare me krijimin e njsive t mdha Brigat, Divizion, Korpus, n vijim u ndrtuan pikat t hapjes, shkollat t lira ushtarke, etat territoriale, formacionet t rinis shkollore dhe asaj universitare etj. Megjithat vendvendosjet kryesore t Brigatave t kmbsoris, artileris, kishin natyrn e kazerms dhe t qndrkomandimit, kryesisht n qytete kryeosre ose n rrethin, t shprndar n t gjith vendin. T tilla qndra ishin: n Tiran, Shijak, Kavaj, Lushnje, Berat, orovod, Fier, Ballsh, Tepelen, Gjirokasr (Grhot), Prmet, Leskovik, Ersek, Kor, Bilisht, Pogradec, Librazhd, Gramsh, Elbasan, Burrel, Rrshen, Peshkopi, Kuks, Tropoj, Shkodr, Puk, Delvin. Disa her u bn ndryshime n strukturn ushtarake, ku nga njsit e mdha ( korpuse ) u kalua n grupime e srish n Divizione. N t gjitha kto qndra ishin ngulimet e menaxhimit t njsive kryesore ushtarak. Bazat detare ishin: n Pasha-Liman, Sarand, Durrs, Shngjin. Aeroportet ushtarake ishin n Kuov, Gjadr, Rinas.

VII.2. INFRASTRUKTURA E SOTME E BAZAVE USHTARAKE Infrastruktura e mbetur e FA dhe ajo q po ribhet apo ndrtohet krijon mundesi pr mbshtetjen e Forcave, gjate krizave rajonale, pr t rritur forcn mbrojtse si dhe pr t kryer misione n koh paqe. E gjith infrastruktura sht e pasqyruar ne dokumente gjeodezik dhe hartografik q jan pjes themelore e studimit dhe vlersimit gjeografik e ushtarak. N kohn e sotme njohja empirike jep nj prshtypje vetm n natyr, kurse studimet jan t disiplinuara n paraqitjen e tyre n harta dhe planimetri q prbjn hedhjen n letr t t gjith prfytyrimeve dhe ndrtimeve infrastrukturore ushtarake. Bazat ushtarake duke qn mjedise t veanta q lidhen njri me tjetrin apo nj shumsi mjedisesh , ato oragnizohen sipas Planit t Prhapjes s FA nga Shtabi i Pergjthshem. do vendosje bhet n gjeohapsir t rilevuar e t vn n nj sistem koordinativ e hart t veant, apo planimetri. Komandanti edhe pse nuk sht specilist gjeograf apo hartograf duhet t ket njohurit e duhura pr leximin dhe interpretimin, ndrkoh krkesat, pr hollsi kshillohet me specialist. Bazat sigurojn mjedisin pr krijimin dhe mbajtjen e gjendjes s shndosh morale dhe shpirtrore t ushtarakut. Ato jan vendimtare n procesin e shoqrizimit dhe formimit gradual t traditave dhe vlerave n baz. Kur flasim pr menaxhim t bazave, ato formojn trsin e mozaikut t FA dhe t infrastrukturs, prandaj njohja e secils prej tyre, plotson kuadrin gjithvendor ushtarak. Shpesh keqkuptohet se, t njohsh vendin ( terrenin ) dhe gjeohapsirn n trsi, do t thot nj prshkrim i prbrsve t tij dhe ndikim t tyre dhe harrohet se njohja e vogl sht ajo q ka t bj, me vendin ku sht br ngulimi i njsive dhe bazave, me tr hollsit e vendosjes, ato ndrtimor, mjediset e ndryshme, mbarshtrimin dhe tajtimin hapsinor t tyre. Kjo sht me rndsi si pr specialistt q merren me projektimet dhe ndrtimet infrastrukturore, por jo m pak dhe me komandat e shtabet t cilt shpesh kt studim nuk e quajn njohje t vendit, por thjesht nj studim urbanistik e inxhinierik, kur ai n themel t tij ka, studimin gjeohartografik t vendvendosjes. Ndrtimi dhe rindrtimi si dhe plotsimi i tyre sht pjes pasqyruese dhe studimore e inxhinieris gjeodezike q ka t evidentuar saktsisht pozicionimin dhe vendosjen e do objekti dhe trsi objektesh. T gjith prbrsit e saj si, prgatitja, gatishmria, rajoni i mbrojtjes, mbeshtetja, restaurimi dhe risktrukturimi mjediset e jetess pavarsisht se jan vetm koncepte q sendrtohen me objekte n natyr; ato kan nj projekt, vendosje, nj sistem gjetjeje dhe orientimi, n do koh e cila disiplinohet nga specilistt gjeodet dhe hartograf. Por ata jan pjes e stafit t institucioneve ushtarake q kan t bjn me detajimin e studimit gjeohartografik teknik t ciln duhet ta njoh dhe ta krkoj do komandant baze. Nj baz ushtarake e cila nuk orgnizohet n themele shkencore, ajo nuk do t jet jo funksionale. Infrastruktura, mjediset pr edukim dhe strvitje, mobilizim, dislokim, mbshtetje; ideohen n rilevime t zons, njohje dhe studim gjeoinxhinierik t tyre; e po kshtu kur zbatohen n natyr, kan prbrsin kryesor at topografik dhe gjeografik ushtarak. Administrimi i mjedisit nuk bhet vetm me fjal, por ai mbshtetet n dokumente. Rifreskimi i infrastrukturs, smund t bhet vetm n mnyr empirike; duke dal n prnjohje n natyr, por mbi plane t rregullta gjeohartografike, ku t shpaloset e gjithe hapsira e mar n studim, me an t t cilave je n gjendje q t vlersosh ndikimin e faktorve t ndryshm. VII.3. MASTERPLANET Masterplanet e bazave jan fytyra reale dhe e ardhme e bazave. Aty shfaqen dukshm dhe n mnyr t studiuar gjith prbrsit e tyre, n form, shprndarje, siprfaqsore apo vertikale, ku mblidhen t dhna t shumta q i duhen komandave dhe shtabeve pr menaxhimin e tyre si dhe pr rritjen e aftsis mbrojtse, pr t siguruar q forca e puns n baz t ndikoj n sistemin e furnizimit, shrbimet dhe mirmbjtje t mjediseve. Ktu jan t pasqyruara, planzimi, dislokimi, lvizja dhe transporti. Zhvendosja dhe planzimi i mobilizimit t foracve, nuk mund t

realizohet me sukses, nse nuk ke harta t sakta, n t cilat t kesh hedhur me kujdes, se ku jan qndrat e banimit dhe shperndarjen e tyre, ku t shohsh si n nj pasqyr t sakt, me t dhna t studiuara m par. Kto t dhna duhet t organizohen n sistemin e Informacionit Gjeografik( SIGJ) ku n mnyr t shpejt prftohen informacione t hollsishme gjeodezike dhe statistikore pr secilin prbrs. Pr planzim pr doren shum dokumente shkrimor dhe informativ, por si baz ngelet harta dhe planet grafike t bazs, qndrs s banimit, veendosjes s paisjeve , t qndrave strvitore etj. Po n kt mnyr prgatiten e dhe planet e shrbimit shndetsor dhe tq vendosjes se spitaleve permanent dhe ata fushor, t atyre dentar, t shrbimit postar, t argtimit, t siguris. N trsi kto plane kan karakter hartografik dhe Komanda nprmjet gjeografit ushtarak i krkon ato t jen realizuar n shkalln 1 :1000. Master Plani i bazs sht nj dokumnt kryesor se si duhet t jet baza n zhvillimin e saj t ardhm. Ai prbn nj studim shumprmasor i cili ka dorn parsore t modelimit nga specilistt gjeodet, hartograf dhe urbanist e t inxhinieris civile. Ai parashikon e shtjellon n pamje dhe shtrirje, planin afatgjat t mjediseve, planin e vendosjes dhe ngulimit. Ketu duhet nj master plan. VII.4. KRKESAT PR MJEDISE. Komandat bjn krkesa pr mjedise strvitore, mirmbajtjen , furnizimin, administrimin, strehimin transportin, furnizimin me uj, kullimin, energjin elektrike, sistemin e ngrohjes e t ftohjes, vendet e caktuara t plehrave, duke i patur ato si dokumente hartografik t rilevuar, dhe n nj sistem koordinativ t pranuar m par. T tilla jan: fushat e aviacionit, rruget, vijat hekurudhore dhe stacionet e tyre, depo pr mbajtjen e pajimeve baz dhe ata ndihmuese, t rajoneve t veprimit ; jedise n mbeshtetje t ngulimeve ekzistuese pr mbritje dhe nisje, pr mbajtjen e municionit, zona, pr ruajtjen e rendit ; mjedise portuale etj. Dokumente t tjer studimor, t miratuar jan ata, q prve informacioneve shkrimor, kan edhe planvendosje t sakta si: vendin strvitor t poligoneve, struktura menaxhuese t vendosjes s tekniks si t gjith planvendosjet e pasurive t paluajtshme t FA ( n kt rast, t bazs ) . Gjithher duhet t bhet kujdes, pr vende t shmbjes s dherave, pr shmangjen e pasojave q mund t sjellin reshjet e shtrngatat, pr ruajtjen e burimeve kulturore dhe vendeve arkeologjike q jan pran bazs ose edhe n brendsi t saj. Nj trajtim t veant do t duhej pr mbetjet e rrezikshme t furnizimit me uj dhe energji elektrike. Nuk mund t miratohet asnj dokument pr ruajtjen e mjediseve nse nuk ka planvendosje t sakta. VII.5. MENAXHIMI I STREHIMIT Menaxhimi i strehimit sht nj problem i rndsishm. Ktu prfshihet strehimi i personelit, pr oficer dhe nnoficer, e ushtar q t prmbush qllimin n znien e siprfaqeve t strehimit, mirmbajtjen e nevojshme dhe riparimi i godinave me programe t majftueshme dhe mirmbajtje t herpashershme, furnizimin me pajisje (mobilje dhe pajisje), n sasin e mjaftueshme dhe n gjndje t mir, me programe buxhetore pr zvendsimin e tyre, kujdesin pr rregjistrimin e sakt dhe gjendjes reale t inventarit t pasuris. T gjith kto dokumente, prgatiten n radh t par, n planimetri t sakta. VII.6. MBROJTJA E MJEDISIT Mbrojtja e mjedisit dhe burimet e paprekshme natyrore dhe kulturore kan nj vler afatgjat. Pr to, krkohet nj administrim i mir dhe i pranueshm. Gjeograft ushtarak dhe specialistt e veant t Institutit Gjeografik Ushtarak duhet t jen prher t ndijshm n prgatitjen teknike t dokumenteve t tjer bashkshoqrues. Strategjia e parandalimit t ndotjes prqndron prpjekjet n parandalimin apo uljen e ndotjes. Kjo realizohet nprmjet reduktimit

apo eleminimit te burimeve te ndotjes si dhe ruajtjes. Ai prfshin gjithashtu prdorimin e lndve t para dhe energjis n mnyr m efektive, duke ulur prhapjen e lndve toksike. Asgj, prej sa thm m sipr , nuk mund t bhet, nse nuk kemi njohuri pr vendin e ndotjeve, prhapjen e tyre, t pasqyruar n planimetri t mjediseve dhe simboleve t tyre, n syprinat e ndotura dhe ato t mbrojtjes Komandantt duhet t prdorin t gjitha mjetet praktike n prputhje me misionet, n mnyr q brezat e tanishm dhe t ardhshm ti prdorin dhe ti gzojn ato. Ruajtja, do t thot mbrojtja, prmirsimi dhe prdorimi i burimeve natyrore dhe kulturore t vena ne dispozicion, n nj vend konkret. Kjo bhet konform parimeve q prputhen me administrimin e mir dhe mirmbajtjen e rajoneve t strvitjes. Prgatitja dhe edukimi i forcs me njohuri dhe edukim t nevojshm, luajn rol vendimtar n implementimin n t mir t administrimit t mjedisit dhe ndryshimeve. Programet e mjedisit formojn strukturn baz t mbshtetjes s objektivve t vet mjedisit ushtarak. Drejtuesit e bazs duhet t garantojn n prdorimin e mnur t burimeve natyrore. Pr kt duhet t ket studime dhe dokumente t : -menaxhimit t cilsis s ajrit -programit it menaxhimit t ujit t pijshm dhe t ujrave t zeza. -programit t uljes s zhurms s mjedisit. -programit t menaxhimit t mbetjeve t rrezikshme. -programit t menaxhimit t mbetjeve t ngurta -programit t parandalimit t ndotjes s mjedisit . -programit t menaxhimit t burimeve natyrore. -programit t i menaxhimit t poligoneve t strvitjeve. -programit t menaxhimit t rreziqeve t prmbytjeve, trmeteve, zjarreve, orteqeve. T gjitha kto, shoqrohen me harta dhe materiale t tjer gjeodezike dhe hartografik. Rrethimi i jashtem i objekteve dhe ngulimeve ushtarake sht nj pun gjeoinxhinierike q gjeografi ushtarak duhet t dij ta ndjek dhe t raportoj n komandn e bazs. Forma, prmasat, shtrirja, maskimi apo nivelet e vijrrethimeve, daljet emergjente duhet t jepen n pikat nyje t tyre me koordinata. Ato przgjidhen duke br matje dhe analiza t veanta topografike t vendit. VII.7. PENGESAT MBROJTSE DHE SISTEMI I NDRIIMIT Pengesat mbrojtese, ndrtohen duke iu pershtatur vendit konkret si dhe duke shfrytezuar dhe pengesa natyrore q mund t jen brenda zons s kazerms. Q t gjitha kalojn n vlersimin topografik t vendvednosjes s kazerms dhe kushteve rrotull. Sistemi i ndriimit i cili ka t bj me prdorimin e tij, n zonat m kryesore dhe me t domosdoshme n varsi t motit: pr kontrollin e pastrimit, prdorimin e rrjetit kabllor nntoksor, sigurimin e vijimsis s ndriimit (vendosje motogjeneratorsh pr rastet e ndrprerjes se energjise elektrike), ndriimin sa me efektiv t zons s krkuar por fshehjen nga ky ndriim t personelit t ruajtjes, prshtatjen e ndriimit me konfiguracionin e relievit, duke br t mundur vrojtimin e do personi, sado i kamufluar q t jet ai. Q t gjitha bhen me nj studim t hollsishm t vendit dhe t rilevimeve e matjeve t posame. Sistemet e komunikimit q kan t bj me: me sistemin e siguris s instalimeve transmetuese me funksion, vzhgimin elektronik, zbulimin elektronik, mbrojtje e sistemeve te komunikimit, shtrirja e vijave t ndrlidhjes ajrore apo nntoksore, vlersimi relievit pr vendosjen e stacioneve t radios dhe antenave, n prgjithsi. Veprimtarit ushtarake, paqeruajtse apo humanitare, ato t partneritetit pr Paqe t cilat kryhen jasht Shqipris krkojn nj kujdes akoma dhe m t madh, sepse ka t bj me vende q nuk njihen sa e si duhet, me reliev dhe zhvillim ekonomik t ndryshme, me kultur dhe gjuh t njohur apo pak t njohur, me fe apo kode zakonore t ndryshme. Gjithka varet nga studimi n trsi dhe ai i gjeografis ushtarake n veanti.

KREU I TET XIII. RRJETI RRUGOR DHE HEKURUDHOR Lufta e rrugve ndodh ather kur forcat e armatosura prpiqen t pushtojn hapsirat qytetore dhe kur kan prball mbrojts kryene. Kto veprime npr fshatra krkojn nj koh t shkurtr. Rrugt lidhin njsit qytetore t veuara dhe veprimet n to kan rndsi. Ndrkaq n qytet, rrugicat pa drit pengojn eprsit teknologjike, kufizojn shpejtsin e makinave dhe mjeteve t tjera, i bjn t pasigurta bashkrveprimet taktike dhe mund t shtojn numrin e t vrarve t plagosurve. VIII.1. VIJAT E KOMUNIKIMIT Komandantt ushtarak gjat kohs s veprimeve luftarake, studiojn dhe planzojn, n nj mjedis, ku lufta shprfaqet me jetn dhe vdekjen njkohsisht. N profesionin e tyre t lufts ata vlersojn me kujdes do gjndje, pr t projektuar veprime dhe goditje t suksesshme, mbrojtje efektive duke shmangur dshtimin dhe psimin, humbjen q n radh t par ka t bj me humbje e jetve njerzore. Prandaj ata duhet t prdorin m mir Tokn, Ajrin, Detin dhe linjat hapsinore t komunikimit q lidhen me burimet themelore njerzore, fushat e luftimit e strvitjes, duke ndihmuar mbshtetjen n shprndarjen e Forcave t Armatosura, lehtsimin e lvizjes s tyre, nga nj pozicion n nj tjetr. Aksesi i rrjetit t komunikimit sht shum i rndsishm. Komandantt dhe stafet t do niveli, u nevojiten njohuri t llojllojshme rreth gjendjes s brendshme t rrugve, hekurudhave, porteve dhe gazsjellseve q ndihmojn operacionet ushtarake dhe thjeshtzojn mbshtetjen logjistike. VIII.2. RRUGT, RRUGKALIMET. Rrugt e prdorimit ushtarak e kan origjinn q n kohn e Faranonve t Egjiptit t lasht.Shek.15 (pr.Kr). M von u prhapn n Greqin dhe Romn e lasht n do provinc t pushtuar. N koht moderne i gjith transporti rrugor sht n t njjtn koh sistem rrugor ushtarak. Rrjeti rrugor sht si frymmrje pr lvizjen dhe n trsi pr veprimtarit ushtarake. Rrugt bjn pjes n hapsirat artificiale t krijuara nga veprimtaria e njeriut. Ato lidhen me zhvillimin ekomonik dhe kulturor t vendit, si pjes e rndesishme veprimi e lvizjeje. Trsia e rrugve, mundson bashkimin e qndrave te banuara, shkmbimin e produkteve, qarkullimin e mallrave industriale dhe bujqsore, n lidhjen me komunikimin, me zonat e thella. Kto t dhna kan karakter t gjr dhe merren parasysh n analizn prkatse, sidomos pr probleme ushtarake. Dhjetvjetshi i fundit ka qn prpjekja pr nj frymmarrje tjetr q lidhet me arteriet shqiptare

t transportit. Projektet, diku ishin t gatshme, diku u riideuan; ato morn emra t tjer, n pwrfytyrime korridorsh si: Korridori i Tet Rruga Durrs- Prishtin , e cila do t zgjeroj jo vetm qarkullimin mbi Mbulesn e Toks Shqiptare, por do t lviz, n hapsir, ajrin jetsor amnor, si lidhje e shenjt e gjakut Iliro-Shqiptar n rajon dhe lidhje me tej me Evropn e qytetruar. Kto vite, sht ndjer, se sa vler kan patur informacionet pr MT n prgjithsi, pr koridoret n studim, si dhe t dhna t tjera q lidhen me zhvillimin e visoreve ku do t kalojn rrugt q nuk jan zhvillim me vet por zhvillim shume prmasor i Mbuless s Toks. Infrastruktura rrugore prbn nj rrjet mushkror q prthith, pastron, hap, zgjeron frymmarrjen e re t Shqipris. Ajo duhet njohur dhe prdorur me efekshmri nga Forcat e Armatosura. Ajo nuk sht thjesht: Siprfaqe artificiale, asfalti, betoni dhe hekuri po sht zgjerim me ritme t larta, i nj kulture t re qytetse, sht zvoglim largsish, ecje dhe lvizje e vet jets. Afrohen largsit, me shtetet fqinje, tregtare ekonomike, turistike. T gjitha informacionet pr rrjetin rrugor, t vjetra apo t reja, nuk jan vetm pr specialistt e instituteve dhe ministrit. Ato nevojiten, pr m shum se kaq. Ministria e Mbrojtjes dhe Shtabi i Prgjithshm i FA, n do planzim q bn, sistemin rrugore ka prmas t vijueshme t veprimit n koh paqeje dhe lufte. N thellsi t kohrave, gjarprimet dhe degzimet e rrugve malore, ndrprerja npr prrenj ku kalohej me not ose me kafsh her-her bheshin t pakalueshme n stinn e dimrit. Rruga Egnatia me gjith vshtirsin e ndrtimit shprfaq gjenin ndrtuese t Roms s Lasht q n vijn: Durrs-Elbasan-Ohr-Selanik-Bizant-Jeruzalem ishin jo vetm gjurmt e kolonave t ushtarve pushtues, udhtarve por edhe t eksploruesve dhe n trsi t zhvillimt. Me kalimin e kohs, zotrimet e Arianitve dhe Topiajve e kishin kt rrug me nj rndsi strategjike si dhe degzimet e saj me viset e tjera shqiptare. N vijim t punimeve n sistemin mbrojts, pran Stefigradit u ngrit nj ndrtim tjetr, ajo e Modrishts, vetm me qllim q t pengohej kalimi i trupave turke nprmjet rrugkalimeve Shkup-Krov. Pikrisht ktu, nga eprsia lartsore e relievit dhe Kshtjells, duke sulmuar nga lart-posht ushtria e Skndrbeut u ndrpreu dhe shpartalloi ato. VIII.3. STUDIMI I RRUGVE Studimi dhe klasifikimi i rrugve, krkohet, t bhet n mnyr paraprake sepse kujtesa njohse, hartat dhe fotografit rrall mbledhin informacion t mjaftueshm rreth faktorve t mposhtm: Struktura e nndheshme (lartsit, shpatet, kullimi, tokat dhe grykat) Bazamenti e rrugve dhe materialet e syprinave t rrugs. Gjersia dhe gjendja e shtratit t rrugve dhe bankinave. Natyra e kthesave. Qndrueshmria e grmimeve dhe mbushjeve. Urat, tunelet dhe nnkalimet. Prshtatshmria pr vahe dhe trape. Pengesat (grumbujt, shpatet e bors , rrnjt e shkmbinjve , prmbytjet). Kushtet e tanishme (riparimet, mirmbajtje, restaurimi). Karakteristikat e rrugve t ndryshme, rrugt e trthorta dhe kalimet vendore. Krkesat e ndrtimit. VIII.4. KATEGORIZIMI I RRUGVE

Rrugt automobilistike n vshtrim t dndsis s lvizjes, s rndsis ekonomike, politike dhe administrative ndahen : Autostrada Rrug,t tipit t komunikacionit Rrug t zakonshme. N prcaktimet q jepen pr to thuhet se Autostrada dhe rrug t tipit t komunikimit ( kat e I dhe II, jan rrug m trafik, vetm pr automjete, ku prjshtohet lvizja e traktorve, qerreve , karrove, biikletave dhe kmbsorve.) Rrugt e tipit t komunikimit ndahen n kto kategori: -Autostrada, me dndsi shum t lart trafiku, mbi 12 000-15 000 automjete njsi, n 24 or si Trafik Mesatar Ditor. Tipi i par: (3+3) kalime, mbi 20 000 automjete /njsi pr 24 or. Tipi i Dyt:(2+2) kalime, mbi 12 000 20 000 automjete / njsi n 24 or. kategoria e par: Rrug automibilistike q kan rndsi t madhe ekonomike, administrative, ushtarake e kulturore dhe me dndsi lvizjeje t madhe, n fillim ose n prespektiv kategoria e dyt: Rrug automobilistike q kan rndsi t madhe ekonomike, administrative, kulturore dhe me dndsi lvizjeje t madhe, n fillim dhe n prespektiv kategoria e tret : Rrug automobilistike q kan rndsi t madhe ekonomike , administrative, kulturore dhe me dndsi lvizjeje mesatare . kategoria e katrt: Rrug automobilistike q kan rndsi vendore ekonomike, administrative, ushtarake, kulturore me dndsi lvizjeje, t pakt. kategoria e pest: Rrug automibilistike me dndsi lvizjeje t pakt, si fillimisht ashtu dhe n prespektiv . Nga vshtrimi ushtarak rrugt ndahen n: . Rrug q kan bazament te forte, me kalueshmri gjat gjith stinve t vitit. . Rrug q kan bazament natyror, me kalueshmri gjat gjith stinve t vitit. . Rrug q kan bazament natyror t but, me kalueshmri, vetm n stinn e that. M posht po jepet klasifikimi i rrugve automobilistike sipas kushteve teknike : .Rrug, me m shum se dy kalime. .Rrug, me dy kalime. .Rrug , me nj kalim. .Rrug, e kalueshme natyrore ku lvizin automjetet e vogla. Klasifimi i prgjithshm: 123456789Rrug kombtare t klasit t par [Autostrada] Rrug kombtare t klasit t dyt [Rrug ndrqytetse kryesore ] Rrug t klasit t tret [Rrug ndrqytetse dytsore] Rrug automobilistike me bazament natyror t prmirsuar (gur, zhavorr) Rrug automobilistike me bazament natyror. Rrug qerresh Rrug kafshsh Rrug kmbsore Udhza

Fig.Fragment i Harts rrugore t Shqipris Klasifikimi nisur nga bazamenti dhe numri i kalimeve. -Me bazament t fort dhe kalueshmri n t gjitha stint e vitit . -Autostrada -Dy ose m shum kalime. -Njkalimshe. -Me bazament e but dhe kalueshmri ,n t gjitha stint e vitit. -Dy ose m shum kalime -Njkalimshe . -Me bazament t but dhe kalueshmri n stint e thata. VIII.5. SHNJAT RRUGORE Shenjat rrugore jan prcaktimi zytar i numruar q indetifikon rrugt ndrkombtare, kombtare dhe rrugt sekondare. Rrugt sekondare prfshijn rrugt nn juridiksionin e shteteve, rretheve, prefekturave ose ndarjeve t njjta administrative. Simbolet e shnjave rrugore paraplqehen t qndrzohen mbi rrug, t vendosura paralel me vijen fundore t kornizs. N raste t tjera simbolet vendosen prgjat rrugs. VIII.6. URAT Betejat dhe ballafaqimet e mdha ushtarake, vazhdimisht jan prqndruar tek urat. Qndresa e fundit mbi lumin Rhin n 7 Mars 1945 u b pjesa m e rndsishme Frontit t Perndimit, kur ekipet shkatrruese gjermane n Remagen u prpoqn, por dshtuan, pr shkatrrimin e saj para se inxhiniert e Divizionit t SHBA, vrapuan pr sigurimin e shpatit lindor. Kjo dmtoi keq urn q shrbeu pr 10 dit t tjera, pavarsisht nga sulmet e artileris armike dhe goditjeve ajrore, derisa struktura e dobsuar, u shkatrrua prfundimisht. T dyja llojet e luftimit si ai mbrojts dhe ai msyms, prcaktojn urat si nj els i njohjes s vendit dhe si pika eprsie. T dhnat e detajuara pr njohjen e urave kan rndsi t madhe taktike. Ato duhen pasqyruar me koordinata t sakta si dhe pr to duhen edhe shum t dhn t tjera prshkrimore dhe projektuese, mbi rrugt e afrimit, materialet ndrtimore, prmasat kritike dhe prbresit, lkundjet, urat vertikale lvizse q lejojn kalimin e anijeve etj. Nnstrukturat e urave, kan t bjn me kmbt q qndrojn n brigjet natyrore, muret mbajtse q mbajn ant n t dy fundet, pr t ruajtur lidhjen e rrugve nga prmbytjet. Superstrukturat e tyre ndryshojn sipas karakteristikave t materialeve t ndrtimit dh s secilit krah, kapaciteteve: harkut, pllaks, rrezes, prmasave, traut mbajts etj. VIII.7. VAHET DHE TRAPET Forcat e Armatosura ngrejn vahe kur thellsit jan t cekta dhe drejtimet n t dy fundet jan t qndrueshme, pr mjetet me rrota. Tanket e pajisura me periskop, ndonjher kalojn edhe komplet t zhytura. Trapat t shtyra nga rrjedhat, vozitjet, makarat, pajisje motorike me benzin, naft apo avull shrbejn, kur nuk ka vahe . VIII.8. TUNELET DHE NNKALIMET Tunelet dhe nnkalimet q penetrojn n male ose ngrehina t tjera relievi, jan lehtsira t konsiderueshme prgjat n vij toksore, por ato mund t bllokohen e shkatrrohen duke u br penges. Gjatsit jan m pak t rndsishme se format t cilat mund t jen elipsoidale, rrethore, katrore, t lakuara ose me forma t tjera t rregullta. Dimensionet e brendshme s

bashku me format e tavaneve, instalimeve elektrike dhe ndrtimet e tjera sbashku prcaktojn madhsin e mjeteve q mund t kalojn tunelet. VIII.9. HEKURUDHAT N hapsirat e gjra kontinentale dhe t shteteve t mdha, rndsia ushtarake e hekurudhave sht e madhe. Por n kohn ton rndsia e tyre po bie prher e m shum. Ato lozin nj rol t veant dhe ky n konfliktet e armatosura. Historia e luftrave botrore na tregon shfrytzimin efektiv te tyre pr lvizjen e formacioneve t mdha ushtarake, dhe mbshtetjen e tyre pr nj koh t gjat. Disa vende mbshteten gjersisht n transportin hekurudhor, t tjerat m pak. Gjat Lufts s Ftoht kishte prdorim t madh shrbimi hekurudhor n Bashkimin Sovjetik. Stalini filloi t ndrtonte linjn hekurudhore: Baikal-Amur-Magstal duke prdorur kryesisht si puntor t burgosurit. Proesi u ndrpre pas vdekjes s tij n 1953. Brezhnjevi, m von e vazhdoi kt projekt t madh, i cili kaprcente 7 male, 17 lumenj t gjr dhe 3000 ura. N Shqipri, rrjeti hekurudhor sht m i varfri n kontinent. Hekurudhat dhe rrugt plotsojn njra tjetrn. Trenat me shum se kamionet, sikurse anijet m shum se aviont, transportojn ngarkesa masive, midis vendeve dhe teatrove t veprimeve luftarake. Infrastruktura e hekurudhave prfshin t gjitha vijat hekurudhore, binart dhe prbrsit e krkuar pr t operuar dhe mirmbajtur trenat. Prdoruesit ushtarak jan t interesuar s pari pr prmirsimin dhe ruajtjen e aftsive transportuese, kurse qllimet e armikut, synojn n vendet m delikate, q t mund ti pushtojn pr ti prdorur m tej, pr qllimet e tyre.

KREU I NNT IX. ATMOSFERA E TOKS DHE DUKURIT E SAJ SI NDIKIM N VEPRIMET LUFTARAKE. IX.1. SFOND Atmosfera e toks, si n det ashtu edhe n tok, sht nj mjedis me efekte ndikuese t jashtzakonshme. Forcat e Armatosura q veprojn n nj gjeohapsir t caktuar, krijojn misione jo vetm t veanta n hapsir dhe koh, por n nj spektr t gjer dhe kompleks ku atmosfera me dukurit dhe faktort e saj klimatik, ndikon q nga gishtrinjt e kmbve brenda kpucve e gjer tek shikimi n fushn e luftimit, q nga motort e kamionve ushtarake e gjer tek adrat e shtabeve madhore. As dbora e as shiu, As nxehtsia, as terri i nats q konsiderohen forca vepruese prball, sikur t ishin n ndeshje, nuk duhet t pengojn realizimin e objektivve t ndryshme luftarake, e si t till, faktort atmosferik vlersohen si t fuqishm e q nuk ka se si t mos merren parasysh. Nj dit me re, nuk t qartson objektivat, nj dit tjetr e hapur, realizon mundsi deprtimi dhe msymjeje. Por ky ndikim sht i ndryshm, n operacionet msymse dhe ato mbrojtse. Komandantt nuk mund t luten pr ndryshimin e dukurive atmosferike, ata vetm do t veprojn pr ti shfrytzuar ato ose pr ti mposhtur, kur shfaqen. Planzuesit e ndjejn domosdoshmrin e grumbullimit t t dhnave klimatike, metereologjike nga qendrat e veanta civile dhe ushtarake, nga vzhguesit parashikues, dretprdrejt n fushn e luftimit. Ato duhet t jen sa m afr realitetit dhe saktsis s mundshme, duke vlersuar edhe rrethanat n t cilat jan siguruar. Ndikimi i atmosfers sht i pranishm, n strategjin ushtarake, taktikn zhvillimin e manovrs, organizimin e fushatave, gatishmris, moralit dhe n trsi prmbushjes s detyrave luftarake. Shumica e dukurive atmosferike zhvillohen natyrshm, n hapsir-kohn e

luftimit. T tilla jan: trysnia atmosferike, errat, rrymat ajrore, temperaturat, lagshtia, mjergulla, ret, kondensimi, tufanet, etj. IX.2. ERRAT DHE RRYMAT AJRORE Errat fryjn nga trysnit e larta drejt atyre t ulta, ashtu si ujrat q rrjedhin nga lartsit e kodrave deri n fundin e tyre. Shpejtsit e tyre varen nga ndryshimet e larta dhe t menjhershme t trysnive atmosferike. Errat, si rregull i njohur, jan m t forta mbi siprfaqet e hapura ujore se sa n relievin e ngritur t toks. Si rrjedhoj e faktorve t ndryshm ndikues n Tok lind nj shprndarje jo e njjt e temperaturs dhe trysnis atmosferike. Kshtu formohen rrymat ajrore, q drejtohen nga trysnit e larta, drejt atyre t ulta. Shpejtsit e errave jepen n m/sek ose km/or. Gjat lundrimit detar shpejtsia e ers prcaktohet me ball. Trndafili i errave, n secilin vend q kryen operacione ushtarake, duhet t ket vend me tavolinat e puns s komandantve pr ti njohur dhe vlersuar ato. Ndikimi, n drejtimin e errave kan lidhje edhe me format dhe shtrirjen e relievit, drejtimin e vargjeve malore apo kodrinore. Kshtu, lugina e Drinosit n Jug, n saj t forms dhe shtrirjes s saj relievore, prcakton edhe drejtimin mbizoterues VP - JL e JL, VP. Mbizotrimi i errave V dhe VP n Juglindje t Shqipris, prputhet me shtrirjen e formave t relievit. Stint sjellin ndryshime n drejtimin e errave. Kshtu, n gjysmn e ftoht t vitit, mbizotrojn drejtimet JL, V dhe VL. N gjysmn e ngroht t vitit shfaqen drejtimet: P, VP si dhe JP. Era zhvendos ngrohtsin dhe lagshtirn, lvizjen e reve, t pluhurave t industris etj, ajo sht dhe prshpejtuese dhe po kaq penguese me veprimet luftarake n Tok dhe Ajr. Veprimi i ers formon rrymat e mdha oqeanike, pranbregore, liqenore, lagunore, valzimin detar, shpejtsin e valzimit mbi syprinat ujore. N zonat bregdetare si ato t Shqipris, veprimi i ers nuk sht aq i paprfillshm, por hera hers intesive. Njohja e drejtimit t ers dhe shpejtsis s saj ka rndsi pr bashksin ushtarake q vepron n natyrn e hapur. Rrezatimi diellor dhe shpejtsia e ers, n fakt jan energji q shfrytzohen nga njeriu por n rastin e veprimeve luftarake, ato kan ndikimin e tyre, herahers pengues. N Shqipri n nj pjes t mir t vitit, nuk ka erra. Ndodhjet dhe rastet e qetsis erore (50%) u prkasin zonave kodrinore e malore. N kto zona ndikon mbrojtja pr shkak t formave t relievit (Bajram Curri 58%, Kuks 59%, etj). Rastisja m e vogl e qetsis, i prket Ultsirs Perndimore t vendit ton (Durrs 7%, Borsh 15%, Sarand 12%) si dhe n grykat e ngushta q lidhin hapsira t gjera fqinje, me njra-tjetrn si sht pr shbull, Sheqerasi n 10%. N Shqipri, ka rregullime n erra dhe shpejtsin e drejtimin e tyre si rrjedhoj e cikloneve dhe anticikloneve shtegtare q kalojn si dhe ndryshimsia e formave t toks (q nga niveli i deteve e siprfaqeve t tyre ujore drejt vargjeve kryesore kodrinore dhe malore). N dimr hasen errat JL, V dhe L q vijn nga thellsia e Gadishullit, n drejtim t deteve q jan m t ngroht. Errat P, VP e JP, takohen rrall. Kur ato ndodhin, sjellin temperatura shum t ulta. N stinn e vers ndodhin kryesisht errat P. Vjeshta shqiptare ka kryesisht erra L. Karakteri stinor i errave sht m i theksuar n Ultsirn Perndimore dhe n pjesn P, t Krahins Malore Jugore t cilat lidhen me ndikimin m t fuqishm t ndryshueshmris midis toks dhe ujit si dhe relievit n thellsi t vendit. Shpejtsit m t mdha vzhgohen n prgjithsi n qarkullimin J, t atmosfers. N Burrel, Peshkopi, Pogradec kto shpejtsi jan t ulta. Shpejtsit mesatare ndryshojn nga 1.5 m/sek n 4.7 m/sek. N dimr kto shpejtsi arrijn, n disa vende, deri n 5 m/sek; ndrsa ato m t voglat, deri n 4 m/sek. Shpejtsit m t mdha, ndodhin kryesisht n mesdit. Ato arrijn deri 30-40 m/sek. Shpesh kto erra, shoqrohen me dme ekonomike. Hasja dhe rreziku m i madh u takon disa zonave t njohura si : Vlora, Durrsi, Kuova, Shkodra, Kuksi, Fushgropa e Kors. N vshtrimin gjeografik ushtarak, pr t gjith veprimtarit q kryejn FT, FA, FD ka rndsi t njhen errat q hasen n Shqipri si : Murlani, Shiroku, Juga, Briza detare, Briza toksore. Murlani ndodh n dimr, por dhe n vjesht e pranver. Ai fryn nga thellsia e Gadishullit drejt deteve. Formimi i grykave ajrore npr qafat, grykat, luginat, n t vrtet jep murlanin si

emrtim tipik shqiptar. Murlani fryn dukshm dhe veprues n Breg t Drinit (liqenit t Fierzs), Milot, Bulqiz, Elbasan, Sheqeras (Kor). N disa raste shpejtsia e tij arrin n 30 m/sek., murlani sht i that dhe i ftoht. Kur ndodh ai shkakton dmtime n bimsi, ndrtime e sidomos n pengimin e veprimeve normale t operacioneve ushtarake, ka duhet t jet n vmndje t Komandave planzuese, e n veanti pr t rritur prkujdesjen e sektorve t Mbshtetjes Logjistike. Shiroku, fryn n dimr e vjesht. Drejtimi i tij sht J dhe JL. Shiroku ka filles Saharn. Rrymat e nxehta t tropikut mbushin hapsirat e cikloneve, dalin n Mesdhe dhe goditin brigjet e Kontinentit t Europs. Kjo er sht e ngroht dhe nganjher e nxeht, rrit temperaturn ose shkrin born dimrore duke shkaktuar nj vllim t madh ujor t prrenjve e lumenjve si dhe sjell reshje t shumta. N Myzeqe kjo er merr emrin Gabriu i Myzeqes dhe n trsi sht e that e pa lagshti. Juga, ndodh n trsi n Ultsirn Perndimore. N dimr e vjesht sht e lagsht, dhe e that n pranver dhe ver Briza detare, ndodh n zonat e ulta, deprton n grykat kodrinore dhe malore dhe fryn kryesisht n ver. Kjo er intensifikohet nga qarkullimi stinor i masave ajrore dhe nga briza fushore. Briza detare fillon t fryj paradite dhe vijon deri n pasditet. Shpejtsin m t madhe e ka deri 4-5 m/sek (Karavasta). Drejtimi mbizotrues sht perndimi. Briza detare sjell freski, lagshti dhe temperatura jo shum t lart. Njohja e ktyre errave q ndodhin n Ballkan dhe Mesdhe ka rndsi t veant edhe n planzimin e veprimeve t mjeteve detare. IX.3. TEMPERATURA Temperaturat e ajrit pran syprins s toks zakonisht maten n celcius (C). Komandantt ushtarak dhe stafet e tyre shprehin nj interes t veant n temperaturat m t mdha, mesatare dhe m t ulta ditore t cilat kan ndikim n kohn e nxeht dhe t ftoht, kur ato veprojn. Numri i ditve, posht ngrirjes sht i rndsishm, n disa zona t veprimit ushtarak, n mnyr t veant kur bashkshoqrohet me faktorin ndikues t errave. Forcat q lvizin n kamion ushtarak duhet t marrin parasysh kto faktor. Po kshtu, rndsi t veant merr prdorimi i avionve. N kushtet e Shqipris, temperaturat mesatare vjetore t rrgjuara n nivelet e deteve Adriatik dhe Jon ndryshojn nga 14C (VL ) n 18C (n bregdet). Afrsia e, detit e zbut ndryshimsin e temperaturs s ajrit, t cilat rriten n brendsi n saj t masave jo t njjta ajrore. Temperaturat reale mesatare vjetore ndryshojn nga 7C 18C (n bregdet). Temperaturat mesatare t rrgjuara n nivel t detit t muajit janar ndryshojn nga 5C n 10C; ndrkoh temperaturat reale ndryshojn nga 3C (Vermosh) n 10C (Himar) . Kjo ndryshueshmri e madhe lidhet me relievin si dhe ndikimin e masave t ftohta ajrore n lindje e m t ngrohta n perndim. Janari sht muaji m i ftoht t cilit i prkasin edhe temperaturat absolute, m t ulta. Gjat muajit korrik ndryshueshmria e temperaturave sht mjaft e vogl (23C). Temperaturat m t larta hasen jo n Ultsirn Perndimore, por n brendsi, sepse briza detare ka nj rol zbuts n P t Shqipris. Temperaturat reale kan ndryshimsi prej 15.9C (Vermosh )n 25.8 C (Sarand ). Mesataret e temperaturs s vjeshts dhe pranvers tregojn se pranvera, sht m e freskt se vjeshta. Temperaturat skajore, kan rndsi t njihen, e megjithat ato edhe pse kan ndikim, jan t prballueshme n kushtet e vendit ton. N brendsi t Ultsirs Perndimore jan hasur temperatura skajore deri 43.9C (Kuov ). Kto skaje temperaturash lidhen me deprtimin e masave t mdha ajrore tropikale dhe mesdhetare q sjellin zagushi q rndon frymmarrjen e trupave n marshim apo veprimtari t tjera luftarake. N pjesn e V dhe VL, JL, kto temperatura skajore jan m t vogla (Vermosh 33.4C, Kuks 39.5C, Voskopoj 33C). Temperaturat absolute skajore n trsi i prkasin periudhs korrik-gusht. Temperaturat absolute skajore, m t ulta, ndodhin n brendsi t vendit, n groporet e relievit (Sheqerasi 26.9C, m i ulti n Shqipri). Lidhur me ditt e akullta q bashkshoqrohen me temperaturat skajore t ulta, mund t thuhet se ato zgjasin nga rreth 2 dit (n rajonet e ngrohta) n rreth 131

dit (n Voskopoj). N brendsi t vendit, kur ndikimi i detit bie, ndrkaq rritja e lartsis apo ndikimi i Kontinentit zotron, numri i ditve t akullta rritet. N lartsit e mdha, mund t hasen edhe dit me ngric. Temperaturat nn zero, t pandrprera, dallohen n VL t vendit ( Peshkopia, Kora). Kto njohuri, pr temperaturat skajore ndihmojn komandantt dhe planzuesit n veprimtarin e tyre drejtuese dhe menaxhuese. Njohja e klims s Shqipris e cila sht e vogl si hapsir por q ka nj ndryshimsi t rrall brenda saj, nuk sht vetm kultur por domosdoshmri n vlersimin ushtarak. IX.4. RESHJET Rreshjet e njtrajtshme, t herpashershme dhe rrebesh dynden e bien drejt siprfaqes s toks si shi, breshr, dbor, e her-her t ndrthurura me njra-tjetrn, przierja e t cilave varet,para s gjithash, nga temperaturat e ajrit dhe t siprfaqes s toks. Rnia e reshjeve nga forma e vesimit, gjer n shi t furishm, me nj prqendrim t prgjithshm karakterizohet nga goditja, gjurma n tok, t cilat mund t jen t lehta, t mesme ose t rnda t cilat ndikojn dukshm n veprimet luftarake. Shqipria si vend mesdhetar sht e pasur n reshje. Relievi i saj kodrinoro-malor me coptim t lart ngadalson ciklonet duke zgjatur kohn e rnies s reshjeve. Vihet re dhe nj shrregullim i rreshjeve nga stina n stin. Shirat, dbora e n prgjithsi moti me reshje duhen parashikuar e marr n studim jo vetm pr hapsira t gjera kontinentale por dhe pr vende dhe zona t vogla ku veprohet, si sht vendi yn. Zonat me reshje t shumta spikatin n veri: n Alpet e Shqipris ( Bog 3100 mm dhe Theth 2921 mm) si dhe n zonn JP e J (Kurveleshi,Kui 2383 mm, Nivica 2425 mm). Reshjet n sasi m t madhe se 2000 mm hasen edhe n shpatet P, t Malsis Puk-Mirdit, n Malet e Sknderbeut, n pjesn V, t Ultsirs Perndimore nga Ishmi deri n kmb t Bjeshkve t Namuna. N Shqipri vihet re nj shprndarje gjeografike e rregullt e rnies vjetore t reshjeve, ku rol t spikatur ka coptimi i relievit dhe ndryshimsia e tij. Gjysma e ftoht e vitit sht e favorshme pr reshjet atmosferike. N L bien 60% e sasis vjetore, ndrsa n VL, 80% e ksaj sasie. Stint m t lagshta jan dimri dhe vjeshta ndrsa vera sht e that. Muaji me m shum reshje sht nntori; ndrsa muaji m i that sht korriku. Shirat rrebeshor ndikohen nga relievi kodrinoro-malor, nga zhvillimi i vrullshm i proeseve ciklonike, kur ajri i lagsht dhe i nxeht i tropikut hyn n vrundullin e ngroht t ciklonit, ndrkaq nga kontinenti vjen masa e ajrit t ftoht polar. Shirat rrebeshor shkaktojn prmbytjet t cilat prfshihen n koh paqeje si nj ndr prballimet t emergjencave civile t cilat jan edhe pjes e veprimtaris s Forcave t Armatosura, n suaz t Mbrojtjes Civile e t Krkim Shptimit. N vendin ton, pjesa m e madhe e reshjeve jan shira. Shirat pengojn veprimet msymse n vend t hapur, krijojn probleme n zonat fushore pr lvizje t mjeteve etj. N kushte t tilla duhen njohur: trajtat, lloji i tokave, burimet ujore, kanalet, urat dhe rrugt, lartsit e relievit sepse n raste reshjesh kta faktor ndrthuren njherazi. Dbora bie n zonat me lartsi t madhe t relievit, n brendsi t vendit ku trashsia e saj mund t arij n 150 cm dhe kohzgjatja sht rreth 100 dit n vit. N rajonet borrnse ajo fillon t bjer q n muajin nntor dhe vijon deri n prill. Dbora krijon vshtirsi t tjera n fazat e luftimit t cilat duhet t prshtaten me plotsim t kushteve t veshjes, paisjes, lvizjes, jetess dhe shfrytzimit t vendit. N kushtet tona n temperatura shum t ulta, me dbor q mbulon hapsirat dhe bllokon rrugt automobilistike, duke shkaktuar dme ekonomike dhe pezullon komunikimin ndrvendor nga nj zon n tjetrn, duhen marr masa q kto gjeohapsira, t njihen sa m mir dhe t vlersohen nga shtabet ushtarake. Prvoja e dimrave me dbor t rnd, orteqe e bllokim t rrugve dhe t qendrave t banuara si ato t viteve 1985, 2000, etj., ka treguar s vlera bart informacioni gjeografik, hartografik pr zona t veanta, t cilave mund tu jepet ndihm n mnyr sa m efektive. IX.5. LAGSHTIA RELATIVE

Nxehtsia dhe lagshtia jan t pandar. Lagshtia absolute paraqet vllimin e avullit ujor n m t ajrit i cili ndryshon nga zero n shkrettira deri n 4-5% n vende me klim t lagsht. Lagshtira relative sht prqindja e avullit prezent e krahasuar me sasin m t madhe t mundshme e cila sht m e lart n ujin e ngroht. Kondensimi nga gazi n lng i gjendjes n fortsi, vijon m tej me ngrirje. Pikzat ujore (apo vesa), kristalet akullzohen, pastaj formohen n ajr ose siprfaqe t toks, shpesh, n mugtir dhe agim. Njerzit gjejn kushte t pranueshme kur termometrat rregjistrojn 32C, aq gjat sa lagshtira relative vijon, le t themi, n 20 0 C. Errat e ftohta dhe koha e lagsht e bn jetn dhe veprimtarin luftarake t ushtarakve t padurueshme.
3

IX.6. RET DHE MJEGULLA Ret dhe mjergulla jan forma t dallueshme t kondensimit q krijohen nga pjesza te vogla ujore q qndrojn pezull n ajr. Ret mbeten sipr ndrkaq, mjergulla duket sikur i afrohet dhe prqafon me bardhsin dhe dendsin e saj syprinn e toks. Herahers kur jan pran ato jan t padallueshme, por q t dyja jan nj pengim e kufizim pr shikim gjat lvizjes dhe veprimtaris n gjeohapsir. Mjegulla q qndron pezull mbi tok e cila shum shpesh krijohet n nett e akullta, t qeta dhe t pastra. Ajo haset n groporet, format luginore q mandej davariten e shprbhen sapo lind dielli dhe era sikur i merr n kraht e saj, ndrkaq temperatura rritet. Shikimi i dobt dhe i kufizuar krijon probleme n kontrollin e trafikut n gjiret detare t rrethuara nga kodra mbasi atmosfera sht gati n ngopje e q takon me ajrin e ftoht shkakton kondensimin. Tymi industrial si dhe ndots t tjer t ajrit q formohen nga veprimtaria e njeriut e ndryshojn mjergulln n smog pran qyteteve. I till pr shmbull sht smogu q krijohet herahers n Elbasan prej ndikimit t tymrave t industrive t ish metalurgjikut. Tabela q tregon vzhgimin e mundshm n largsi n kushte t mjergulls. Mjergull e dendur Mjergull pak e dendur Mjergull Mjergull e leht Mjergull shum e leht 45 metra 180 metra 450 metra 900 metra 1.8 km

Njihen tipet e reve si: shtresore, q gjenden horizontalisht, Kumulus, q zhvillohen vertikalisht T tjerat jan ndrthurje t ktyre llojeve. Ret Cirus, krijohen nga kristalet avullore q prfshijn ajrin n mbi 6000 metra, ndrkaq ret shtresore krijohen m posht. Ret Kumulus, shpesh krijojn kulla t larta resh mbi 9000 metra. Mbulimi i reve q duken mbi tok, jan t shprndara, t thyera t cilat prcaktojn edhe shikimin vertikal. Fundet e reve m t ulta prcaktojn tavanet t cilat fillojn nga zero, deri n pakufizim dhe dhe ndryshojn nga njri vend n tjetrin mbi vendet kodrinore. Re t larta mbi 6000 metra Re t mesme 2000-6000 metra Re t ulta nn 2000 metra IX.7. DRITA NATYRORE Ndriimi i diellit, i hns, jan burimet kryesore t ndriimit natyror. Dielli n zenithin e tij i pafiltruar nga ret ose mjergulla, ndrion syprinat n tok n maksimumin e tij, ndrkaq ndriimi i hns s plot sht 1000 her m i ult se ai i diellit. Drita dhe errsira nuk jan dukuri atmosferike, por stafet e ushtarakve q merren me prcaktimin e parashikimin e kohs informojn komandat me t dhna t shumta pr ndriimin, dritsimin n koh dhe vende t veanta kur kryhen veprimtarit ushtarake. Informacione t rndsishme prfshijn lindjen e

diellit, perndimin, periudhat nga mngjesi deri n mugtirn e mbrmjes, lindjen e hns, perndimin e hns, fazat hnore t cilat kan lidhje me dukshmrin. Ndriimi ka katr tipe t tij: - Ndriimi astronomik i cili fillon n mngjes kur dielli sht 18 posht horizontit, q zgjat deri sa dielli lind; rishfaqet pas perndimit, pastaj dalngadal kridhet n errsir. - Fillimi i ndriimit mngjesor detar, q ndodh pas perndimit t diellit, kur dielli sht midis horizontit dhe lartsi 12 m posht tij. N kt ndrhapsir kohore mund t dallohen siluetat e mdha, ndrkaq yjet q u shrbejn detarve si orientues pr lundrim dallohen qartaz n koh t pastr. - Fundi i ndrimit mbrmsor detar, ndodh pas perndimit kur dielli sht midis horizontit dhe 12 posht tij. - Ndriimi i ashtuquajtur civil, ka t bj me kushte dukshmrie pa drit artificiale, kur dielli ndodhet midis horizontit dhe 6 posht tij n agim dhe srish n mugtir. Nivelet e ndriimit natyror ndryshojn sipas gjatsive gjeografike dhe stinve t vitit. IX.8. RNDSIA E KLIMATOLOGJIS N KNDVSHTRIMIN USHTARAK. Personeli q merret me vlersimin e klims grumbullon stastistika t atmosfers dhe i prpunon ato pr Komandat. N vendin ton vijon punn shrbimi Metereologjik i FA. Planzuesit t cilt prqndrojn vmendjen pr muajin e ardhshm t vitit ose pr vitin tjetr, apo pr nj shtrirje kohore m t gjat jan t lidhur me t dhnat e klimatologjis e cila sht shum e rndsishme pr FA, pr prgatitjen e misioneve t ndryshme n vende t ndryshme, rajone t largta dhe t panjohura. Studimet e specializuara jo vetm ndihmojn planzuesit t prcaktojn kohn dhe ndikimin e saj n armatimin, paisjet, furnizimet, veshmbathjet dhe burime t tjera, q pr operacionet kan rndsi pr krkimet, zhvillimet, vlersimet, provat dhe programet e furnizimit n plotsim t krkesave dhe mundsive ekzistuese. Planzuesit e fushatave n teatrin e veprimeve luftarake, jan t lidhur me vlersimin e domosdoshm t klims. Tre grupimet baz klimatike, me shum nnndarje t tjera, secili vemas i shrbejn shumics s synimeve ushtarake, n fushn e luftimit n tok, ajr, det. Komandantt ushtarak t cilt krkojn t bashkpunojn me kohn pasi ata e kan t nevojshme njohjen e konditave metereologjike, pr t zhvilluar m tej situatat n rajonet ku ata kan prgjegjsit e tyre luftarake. Klimatologjia sht shkenca q merret me studimin e klims.Proceset atmosferike q prcaktojn shum dukuri n tok, t relievit, bimsis, t shoqris njerzore duhet t jen lnd njohjeje dhe vlersim i vijueshm nga bashksia e ushtarakve e sidomos e Komandave dhe Shtabeve. Dokumente metereologjike dhe ato t klims me ndryshimet e tyre, bashkshoqrojn tr operacionet ushtarake. Faktor t till si: rrezatimi, ngrohtsia, qarkullimi i masave ajrore, gjndja e siprfaqes s toks, akullnajave dhe dbors, ngrirja oqeanike, rrymat detare, jan t pranishme n veprimtarin e FA, si n koh paqeje ashtu edhe n luft. Shqipria, sht nj vend bregdetar dhe si e till sht e lidhur me dallimin me veorit fizike q ka toka dhe deti, ku ekzistojn ndryshimsi termike t siprfaqes s toks dhe syprins ujore detare. Toka dhe deti nuk ndikojn n mnyr t njjt edhe mbi trysnin atmosferike e cila mbi det dhe tok, ka ecuri vjetore t kundrt. 28.5% e Shqipris sht mbi lartsin e 1000 metr, ka ndikon n klimn e ktyre zonave. Me rritjen e lartsis, temperatura e ajrit ulet n nj mesatare prej 0.60C n 100 m. Vransia n vendet malore lidhet me qarkullimin e atmosfers dhe lartsin e vargmaleve. IX.9. GRUPET KRYESORE KLIMATIKE -Tropikale e lagsht, ku temperaturat mesatare e muajit m t ftoht nuk sht m e ult se +180C dhe sasia e rreshjeve 750 mm. -Klima e that, ku temperatura mesatare e muajit m t ngroht nuk ka vlera m t larta se +100C

-Klima t ngrohta mesatare, me lagshti t mjaftueshme ku temperatura mesatare e muajit m t ftoht nuk sht m e ult se +180 C dhe m e lart se - 300 C -Klima e ftoht mesatare, me lagshtir t mjaftueshme ku temperatura mesatare e muajit m t ngroht sht m e madhe se +100 C, ndrkaq temperatura mesatare e muajit m t ftoht sht m e ult se - 300 C. Reshjet jan t tipit me mbules dbore t qndrueshme -Klima e ftoht me dbor, kur temperatura mesatare e muajit m t ngroht sht m e vogl se + 100C. IX.10. QARKULLIMI Informacion rreth ndikimit t mundshm t reshjeve, temperaturs, gjat qarkullimit e lvizjes ka prparsi, sepse Forcat Toksore nuk mund t kryejn manovrat e tyre me efektivitet kur mbshtetjet e tyre, jan t paprshtatshme. Ato mund t lvizin me shpejtsi prgjat nj vendi t hapur, kur sht koh me ngrica dhe nj temperatur sado e lart (por e qndrueshme dhe pa luhatje), por e kan shum t vshtir t ecin n po t njjtin vend q sht me balt ku as kamiont ushtarak nuk lvizin dot dhe kmbsort, gjithashtu, pengohen. IX.11. KRITERI KLIMATIK SI CILSI MJEDISORE Shqipria bn pjes n brezin klimatik subtropikal me lagshtir. Klima sht nj ndr treguesit e rndsishm mjediosor t klasifikimit t Mbuless s Toks, mbasi e tr jeta e bots s gjall, varet edhe prej kushteve klimatike. Zonimi agro-ekologjik ka t bj me prcaktimin e dy shtjeve kryesore: temperaturat dhe periudhn kohore t rritjes s bimve. Shqipria ka rajonizim klimatik si vijon : - Zona mesdhetare fushore: (V, qndrore, J) - Zona mesdhetasre kodrinore : (V, qndrore, JL, JP) - Zona mesdhetare paramalore : (V, J) - Zona mesdhetare malore : (V, L, JL, J) N baz t temperaturave standarte pr klimn, Shqipria i takon brezit subtropikal me temperatur mesatare vjetore m shum se 5o e spaku nj muaj me temperatur mesatare 18C. Temperaturat mesatare sipas muajve pr vitin 2001. [INSTAT] Pasqyra Muaji Kuks Shkodr Tiran Kor Gjirokastr Janar 3.5 7.2 10.3 3.2 9.3 Shkurt 2.9 8.3 9.1 4.0 9.1 Mars 10.2 13.0 15.1 10.1 14.6 Prill 8.3 13.7 14.0 9.0 12.7 Maj 15.5 21.4 21.0 15.4 20.1 Qershor 17.6 22.7 23.4 18.8 21.9 Korrik 21.9 26.8 26.3 22.3 26.0 Gusht 23.4 28.5 27.0 22.7 26.1 Shtator 16.6 20.1 20.7 17.2 20.8 Tetor 14.0 18.4 18.5 14.1 18.9 Nntor 5.3 10.3 12.2 6.2 12.5 Dhjetor -3.4 2.8 5.3 -3.1 Temperatura, lagshtia, jan tregues prcaktues t periudhs kohore t rritjes s bimve. Kjo sht periudha e vitit kur lagshtia dhe temperatura nuk bhen penges pr rritjen e bimve. N vshtrim t studiuar teknik, sht e llogaritur se kjo periudh fillon kur rreshjet jan m shum se 0.5 (si tregues q ka t bj me qarkullimin e avullimin e ujit prej toks dhe bashksis s bimve n atmosfer) ose temperatura mesatare sht m e lart se 5C si dhe kur rezerva e lagshtis s toks prej 100 mm sht gjithnj duke u sosur, apo reshjet m pak se 5C.

IX.12. DALLGT Dallgt jan t shumellojshme n vshtrim t prmasave dhe lkundjeve t energjis, forcs dhe origjins s tyre. Si shkaqe jan: errat, baticzbaticat, cunami etj. Njohja e tyre pr detart sht domosdoshmri, ndrkaq edhe pr forcat q zbresin nga mjetet detare n breg, nuk duhet t neglizhohen. N Shqipri drejtimi mbizotrues mund t ilustrohet me disa t dhna. Kshtu, n stacionin e Durrsit, drejtimi sht P, (mesatarisht 20.5%) me rastisje m t mdha n stinn e vers (33.64%) N stacionin e Vlors, rastisjen m t madhe e ka drejtimi P, (45.92%) t rastisjeve. N gjirin e Drinit, mbizotron drejtimin JP dhe P - JP. Ndrkoh energjia e valve sht srish nj prbrs i rndsishm, lidhur me veprimtarin e lvizjeve t mjeteve detare. Si bregdete me energji t lart t vals jan ato q kan nj mesatare vjetore t lartsis mbi nj metr. Kurse energjia e vals do t konsiderohet e moderuar kur lartsia sht 0.3 - 1 metr. Energjia e mbetur, ka lartsi m t vogl, se 0.3 metr. Valt e stuhive jan nj llojshmri tjetr veprimtarie t fuqishme q ngrejn nivelet e deteve n disa metra. Njohja e veorive t valve dhe ndikimit t tyre, ka t bj n prditshmri me veprimtarin e Forcave Detare. Shum veprimtari e ngjarje, marrin tjetr drejtim, nga ndryshimi i kushteve atmosferike n det. Kshtu, ndonse n kushte paqsore, data 9 Janar e vitit 2004, prej dallgzimit detar dhe errave t fuqishme, prball Karaburunit, u kthye n nj tragjedi t vrtet. Nj gomone si transport i vdekjes dhe i ferrit, niset nga Palasa pr n det t hapur, drejt brigjeve t Italis me klandestin. Por deti i tallazuar e mbrthen gomonen n kthetrat e tij. Ndonse, jo shum larg brigjeve tona (vetm 10 milje) dhe pr gati 20 or rrjesht, anijet luftarake t FD, as ato t Guardia di Finanza, as helikoptert luftarak, nuk e zbuluan doT gomonen e vdekjes. Ky shembull ilustron jo vetm egrsin e gjeografis detare t lidhur me at atmosferike, por edhe mungesn e informacionit t domosdoshm nga Forcat Detare. Prandaj njohja e kushteve metereologjike drejtimit dhe forcs s ers, e elementve t valzimit detar duhen vlersuar n mnyr t veant. IX.13. TRYSNIA ATMOSFERIKE Ajri atmosferik vepron n do cm t siprfaqes s toks me nj pesh prej 1033 kg. Trysnia atmosferike sht e ndryshueshme, n koh dhe hapsir. Ajo sht e barabart me 760 mm t shtylls s zhivs, kurse me metereologji prdoret bari dhe milibari 1 bar = 1000 milibar. Shprndarja e trysnis atmosferike, n nivel t deteve dhe oqeaneve, q paraqitet n izobare (vija me vler t njjt t trysnis) quhet reliev barik Sistemet barike jan t ndryshm q n hartografin sinoptike, paraqiten n formn e rrathve qndrore, jo t rregullta, kryesisht n form vezake. Trysnit me vlera t ulta quhen Ciklone, ato t larta anticiklone Ciklonet dhe anticiklonet lindin, lvizin e zhvendosen, ndryshojn forcn e tyre e mandej shprbhen. Komandantt ushtarak dhe planzuesit duhet t njohin zonat e trysnive atmosferike t shprndara n rruzullin toksor q prbjn edhe qarkullimin e prgjithshm t atmosfers. Ato jan: -Zona ekuatoriale e trysnis s ult (gjersit 500 t gjersis V dhe J). Ngrohja e lart e ajrit, avullimi, prcillen edhe me lvizje t fuqishme lartsore t ajrit, duke zvogluar trysnin me shtresat e poshtme. -Zona subtropikale e trysnis s lart, gjersit gjeografike 30 - 350 (V) dhe 25- 300 (J), ku dallohet ajo e paqsorit lindor (anticikloni i ishujve Havai, ndrkaq ajo e Atlantikut Verilindor me emrin anticikloni i ishujve Azore N hemisfern jugore ka tri qndra t trysnis s lart: n Atlantikun Jugor (anticikloni i Shn Helens) dhe n oqeanin Indian (anticikloni i Mauricius) dhe i treti n Oqeanin e Qet. -Zona e tret, (trysni e ult) lidhet me gjersit 50 - 600; ku nj minimum sht n Island dhe tjetri i Alentinve (Kamatk - Alask) -Zona Polare, lidhet me trysnit e larta polare sidomos ato t Antarktids. Trysnia atmosferike ndryshon me lartsin nga niveli i detit. Ajo lidhet me paksimin e dndsis s ajrit dhe me veori nxehtsore t atmosfers.

Rritja e temperaturs prej 10C prcillet me nj rritje n shkalln barike prej 0.4 %. IX.14. FRONTET ATMOSFERIKE Fronti atmosferik prbn takimin midis masave ajrore me ndryshim n temperatur dhe lagshti. Siprfaqet frontale t tyre arrijn deri n 800 km. N Europ, n stint kalimtare t vitit shpejtsia mesatare e lvizjes s fronteve atmosferike sht deri n 35 km/or. do kalim i frontit shoqrohet me ndryshim t kushteve t motit. Nse ajri i ngroht i nj mase ajrore, lviz drejt nj mjedisi tjetr gjeografik, ku ka masa t ftohta, ajri pson lvizje ngritse, t atij t ngroht mbi at t ftoht. Parashikimet e motit dallojn veorit e lvizjeve t masave ajrore. Fronti i ngroht lviz ngadal dhe sjell shira t qet, e mandej bor. Ndrkaq fronti i ftoht, lidhet me lvizjen e ajrit t ftoht dhe i dendur, zhvendoset pa e humbur takimin me tokn dhe shtresn m t poshtme t tij, drejt ajrit t ngroht duke sjell kondensim dhe rnie t reshjeve. Kur masat ajrore t ftohta dhe t ngushta kan shtreszim t ndryshm dhe t paqndrueshm, para frontit t ftoht shfaqen vransira t cilat sjellin me t shpejt shtrngatat. IX.15. GJEOGRAFIA USHTARAKE E TRMETEVE Trmetet jan dukuri t jashtzakonshme t natyrs. Ato m tepr se sa prmbytjet, jan ndshkim i natyrs, me rrezik t dukshm fizik, shpirtror, ekonomik dhe kulturor. Ato jan nj rrezik m i madh se sa nj Luft e paparalajmruar, pr do vend. Tmetet, duken sikur vijn prej verbris, territ, tejbots e megjithat ata kan shkaqet e tyre q jan pjes e jets s Planetit ton dhe sistemit ton diellor, universit n trsi.Trmetet shprehin energjin e madhe q bart Toka, n brendsi t saj. Toka sht n dinamik. Vetm 500 vjett e fundit nga ndodhja e trmeteve kan vdekur 7 milion njerz n t gjith botn. Duke qn dukuri t rrezikshme dhe t paevitueshme, njerzimi sht prpjekur q ti studioj, pr t mar masa paraparake, pr paralajmrime t mundshme, pr rikonceptimin e ndrtimeve n prshtatje me zonat e trmeteve, pr ti br m pak t rrezikshm, kur ato ndodhin. Vlersimi paraprak, sht shkencor e pr kt ka shum institucione q punojn n t gjith botn. Trmetet e fuqishme shkaktojn shmbjen e ndrtimeve, urave, autostradave, t tuabcioneve te ujit nafts, gazit, kanaleve t ujrave t zeza n qytete e qndra t tjera. Ata jan nism pr rrshqitje, orteqe, t ujrave nntoksore etj, duke i shtuar edhe m shum rrjedhojat e dmeve. Kur ata ndodhin n det, ata shktojn Cunamin shktrrues bregdetar, me valt oqeanike, si ndodhi n Azin Juglindore n vitin 2005. Rruga m e mir, pr to, sht vetm studimi i vijueshm. N kto kushte, struktura t veanta t FA, n ndodhje t tmeteve prfshihen n njohje dhe prballjen e tyre t prbashkt. Shtabi i Prgjithshm i FA n Qndrn e Bashkuar Operacionale duhet t ket studimet shqiptare q jan br pr tmetet, hartn q pasqyron gjeografin e shprndarjes s tyre, hartat e qyteteve t Shqipris, me dallimin e banesave dhe llojshmrin e tyre ndrtimore, studimet gjeodinamike t Institutit Sizmiologjik dhe t dhnat pr stacionet permanente t shprndara n Shqipri. Organizimet ushtarake, n kto kushte marrin prparsi. T lvizsh me shpejtsi drejt nj rajoni t caktuar, ku ka ndodhur trmeti, t dish rrugt dhe llojin e tyre, t kesh njohuri pr qytetet apo qndrat e banuara dhe llojet e ndrtimeve, pr linjat e tensionit t lart, apo ato t furnizimit me uj sht shum me rndsi, n prballjen e gjendjes. Prbrs t tjer t situats jan edhe njohja e burimeve t furnizimit, qndrat shndetsore, qndrat e pushtetit vendor, pr t vepruar dhe komunikuar. IX.15.a. GJEODINAMIKA SHQIPTARE DHE E RRETHINAVE T SAJ. N zonimin sizmik gjithbotror, Shqipria z vend n brezin sizmik Alpin-Mesdhetar Ndrsa rrotull Shqipris haset zona e gjer tektonike e prbr nga blloqe t shtangt ( shiko raport: Trmetet, rreziku sizmik n Shqipri, Tiran 2003), si Adriatiku, disa sektor t brezit Alpin, Alpeve, Karpateve, Dinariteve, Helenideve, Harkut Helenik, i brezit t Anadollit si dhe basenet e brendshme t Tirrenit, Egjeut, Panonian, dhe Detit t Zi. do vit n kt rajon ndodh nj trmet me M>6.5. Duke marr parasysh klasifikimin e njohur t termeteve, sipas madhsis s

tyre, sizmiciteti i Shqipris karakterizohet nga nj mikroaktivitet sizmik intensiv, ( 1.0<M<-3.0), nga shum trmete t vegjl ( 3.0<M<5.0 ) nga trmete t rrall me madhsi mesatare ( 5.0<M<7 ) dhe shum rrall nga tete tmete t fort ( M> 7.0 ) Nga dshmit historike t trmeteve rezulton se qysh prej lashtsis tyre ( shek. III-II ,pr. Kr) e deri n ditet tona kan ndodhur 55 trmete t fort, e 36 prej tyre i takojn shekulltit te XIX. Kjo t bn t mendosh, se numri i termeteve shkatrrues q prmnden, pr Shqiprin, jan nnvlersuar. Prmenden tmete si ata q kan goditur Durrsin, n vitet 177 pr. Kr, 334 ose 345 Pr. Kr. dhe 506, 1272, 1279, 1869, 1870, me dme t mdha n jet njerzish, kultur, ndrtime dhe ekonomi. Apollonia (Pojani i sotm), duhet t jet goditur nga trmete t fuqishme gjersa ai ndodhet pothujse i mbuluar prej shtresa dherash q prej lashtsie. Po kshtu ka ndodhur me Butrintin n vitin 1253, ku dmet kan qn t rnda. Prshkruhen n historin e trmetve shqiptare ndodhit e jashtzakonshme t cilat e bjn t qart edhe shprndarjen e tyre gjeografike si : Vlor e Kanin, 1851; Berat, 1851, seri trmetesh n Shkodr 1855, trmet n zonat fshatare t Izvorit, Rabije (Tepelen), Osmozez, Velan, Klos (Mallakastr). T dhnat historike tregojn edhe pr nj trmet n zonn e Himars, n vitin 1893, ato t Shkodrs n vitin 1905, rreth liqenit t Ohrit n vitin 1911, n zonn e Leskovikut n vitin 1919, Tepelen , n vitin 1920, n Elbasan dhe fshatrat prreth srish n viti vitin 1920, n Peshkopi n vitin 1921, n Durrs n vitin 1926, n zonn e Maleve Akrokeraune ( Llogara e prreth, Dukat, Trba, Palas) n vitin 1930, n zonn e ermeniks e t Librazhdit n vitin 1935, n Peshkopi n vitin 1942, n zonn e Nnshkodrs, vitin 1948, n qytetin e Fierit, t Lushnjes, Rrogozhins, Peqinit, Kuovs, Beratit, t fshatrave rrotull Urs s Kuit, n vitin 1959; n rrethin e Kors, n vitin 1960, n qytetin e Fierit dhe fshatrat rrotull tij, n vitin 1962. N nj koh m t afrme prmenden t dhna dhe hollsi pr trmetin e vitit 1967 me nj magnitud prej Ms= 6.6 q ndodhi n rrethet e Dibrs dhe t Librazhdit si dhe n nj pjes t Maqedonis perndimore. N vendin ton u prekn Klenja, Luniku, Ostreni, Maqellara, Sebisht, Zabzun, Borov, Prodan, Ostren i Madh, dhe ai i Vogl, ku intensiteti maksimal arriti deri n 9 ball. Nj arje e madhe u vu re pr her t par, dhe u vzhgua nga sizmiologt, e cila fillonte nga qafa e Prvalls, duke vijuar prmes nj relievi n lagjen Prodan t Zabzunit. N kt gjatsi, prej 1 km, arja kishte nj gjersi prej 20-50 cm n drejtimin verilindor. Duket se nj energji e madhe sht liruar n kt fragment t relievit t zons e cila vijon m tej edhe n 10 km t tjer. Trmeti tjetr i ndodhur n nj zon t gjer n Rrethet e Mallakstrs, Tepelens, Fierit, Beratit, Vlors, Prmetit dhe Skraparit, n vitin 1969, shkaktoi dm shum t mdha. Edhe n kt rast u vrejt nj thyerje n relievin e lugins s Luftinjs. Ajo fillonte n fshatin Izvor, malin e Rabijes, deri n rril , me gjatsi 5 km. N vitin 1979, nj trmet nga m t fortt q ka goditur Gadishullin e Ballkanit, pati epiqndrn e tij pran Petrovacit n Mal t Zi. Ky trmet u ndie me fuqi t madhe n Shkodr e Lezh e rrethinat e tyre, por edhe n Greqin e Veriut, Kroaci, Slloveni, Italin Lindore. N Shkodr dhe Lezh m shum se 100 000 banor mbetn pa shtpi, shoqruar me dme shum t mdha materiale. Trmetet nga m t fundit, jan ata t vitit 1982 (n rrethet e Lushnjes, Fierit dhe Beratit, ai i ndodhur n qytetin e Tirans dhe fshatrat rrotull, n vitin 1988. Nga studimet mund t arrihet n nj prfundim t rndsishm njohs jo vetm pr gjeograft ushtarak por dhe specialistt e komandave dhe shtabeve sht se trmetet deri shtat ball prekin 12 rrethe t vendit ton me nj popullsi prej 1 milion banor dhe 150 000 ndrtesa.Trmete deri n tet ball prekin 18 rrethe, me nj popullsi prej 1,2 milion banor dhe 200 000 ndrtesa. IX.15.b. TRMETET NNUJORE Trubullimet e fuqishme t ujrave oqeanike (detare) ndodhin nga trmetet nnujore. N raste t veanta, formohen dallg me gjatsi prej qindra kilometrash, n nj hapsir kohore prej 30 minutash, ku shpejtsia arrin 234 - 237 m/sek. N bregdet ato mund t ngrihen n lartsin deri n 30 metra. Ato quhen Cunami q n japonisht do t thot Val porti. Cunami i pragvitit t Ri 2005 n oqeanin Indian ishte nj nga ngjarjet m t mdha t shekullit. Ajo ka ndodhi n at pjes t Bots, ve faktorve natyror si dukuri e trmeteve solli edhe disa mangsi

t mosprcjelljes n koh t informacioneve gjeohapsinore jo vetm t trmetit t ndodhur por dhe t shpejtsis s lvizjes s dallgve deri n brigjet toksore, t cilat nuk do t ishin kaq katastrofale Nj vajz 12 vjeare teksa qndronte n breg dhe vshtronte detin madhshtor si n nj ndrim t uditshm, vuri re se uji po trhiqej si nj mbshtjell gjigande drejt thellsis. N ast ajo shprtheu n nj ulrim fminore ngjethse, pasi n ast i trokitn magjishm n trurin e saj njohurit e gjeografis s trmeteve nnujore, si dukuri q msohej n shkoll, e menjher u ngrit si npr nj er fluturuese, prgjat gjtih plazhit duke lajmruar me z t lart, se dika e tmerrshme kishte ndodhur nn oqean, ai q quhej Cunam, dhe po ky det q trhiqej e kish kt lvizje si nj frymmarje shprthyese q do t vijonte me ngritjen gjigande t dallgve vdekjeprurse q po kanosnin brigjet e ishullit. Ajo vajz u shpall si nj ngjll i vrtet shptimtar Nga shtypi i Kohs Dhjetor 2004

IX.15.c. DETYRA T SHTABEVE DHE SPECIALISTVE Ndodhja e trmeteve sht nj ngjarje e rreziqeve t mdha q i kanoset shoqris njerzore prej natyrs, kshtu duhet t vlersohet gjendja si n nj situat lufte. Pr vlersimin paraprak sht detyr e strukturave t Emergjencave, por ajo asnjher nuk duhet t shmanget q nga Misioni i vet QBO ( Qndrs s Bashkuar Operacionale) e cila ndjek n mnyr t vijueshm rreziqet natyrore. Pasqyrimi gjeohartografik si dhe prfundime t studimeve, duhet t bhen t njohura n shtabet prkatse, mbasi ato do t ndikojn q t vihet sa m shpejt, n ndihm t popullsis s dmtuar. Ndrtimi nj SIGJ( Sistemi t Informacionit Gjeografik) paraprak me shumsin e t dhnave q duhen n raste t emergjencave, do t shtonte m shum njohjen gjeografike ushtarake dhe ndihmn sa m cilsore n ksi rastesh. Ky SIGJ duhet t funksionoj n QBO dhe n BMC ( Bazn e Mbrojtjes Civile ) IX.16. GJEOGRAFIA USHTARKE E PRMBYTJEVE Prmbytja sht veprim i natyrs ndaj veteves, si rrjedhoj e reshjeve apo e shkrirjes s bors, ngritjes s nivelit t ujorve, lumenj, prrenj, argjinatura e prita t tjera. Ajo sht dukuri natyrore e paparashikuar. Si rrezik natyror, duhet t prballohet. Si dukuri natyrore ato kan ndikim n mjedisin gjeografik ( ekonomi, urbanizim etj) si dhe rrezik njerzor e kulturor. Shteti mer masat paraprake, por n astet e emergjencave, ndodh nj kushtrim mbarkombtar pr t prballuar fatkeqsin. N ksi rastesh, pushtetet vendore, nuk i kan mundsit e duhura, prandaj meren masa gjithvendore. Njohja e zonave t prmbytjeve, si dhe masat ndrtimore parandaluese, jan faktor ndihmues. Prballimi i situatave, krkon njohje, menaxhim dhe kultur ushtarake profesioanle. Shqipria, n Ultsirn Perndimore t saj e ka patur t pranishme dukurin e prmbytjeve. Por edhe n raste t tjera, nuk mungojn prmbytjet edhe n zona luginore, shpate malore, qytete e qndra fshatare, kur ndodhin rrebeshe reshjesh, q krijojn prmbytje, grryerje, rrshqitje. Vrshimet e ujrave rrjedhse, q shkaktohen nga denduria e rnies s tyre dhe kohzgjatja prcillen me prmbytje. Ultsira Perndimore, atje ku zbresin t gjith ujort nga VL n JP dhe P sht edhe gjeohapsira m e njohur e prmbytjeve. Vet kjo Ultsir sht produkt i prurjeve t ngurta t ujorve, t veprimit t detit Adriatik e Jon si dhe t faktorve gjeomorfologjik. Relievi i fushs q t duket, sikur sht nj rrafshin, n fakt, ka nj ndryshim, n lartsi q sado t vogla, jan t dukshme n dukurin e prmbytjeve. N Ultsirn Perndimore jan t prqndruara, ndrtimet kryesore qytetore dhe kulturore, rrugt automobilistike, zonat industriale, pjesa m e rndsishme e qyteteve tona, e cila pas viteve 90t sht shtuar m shum. N shekullin e fundit, n Shqipri kan ndodhur 10 prmbytje t mdha

ku vrshimi i lumenjve ka prfshir fushat, me pasoj , dme t rnda. N prgjithsi ato kan ndodhur n stinn e dimrit. Lumenjt m tipik q shkaktojn prmbytje jan: Kiri, Gjadri, Mati, Shkumbini, Semani dhe n disa raste edhe Vjosa. Kiri sht rreziku i prhershm i Shkodrs. Kiri e ka takuar por edhe pushtuar Shkodrn . Po edhe Drini i ndryshuar nga hidrocentrali i Vaut t Dejs, e prbn nj rrezik t till. Gjadri kur fryhet nga reshjet ka lidhje me Zadrimn si fillim, dhe me rrjedhn e dikurshme, kur Drini kalonte n Lezh. Edhe Mati sht nj lum-kasnec i rrezikshm, pr hapsirat ku ai kalon e sapo zbret n fush. Ndrkaq Shkumbini ka patur domen t tij hapsirn e grykderdhjes n Adriatik, q edhe pr shkak t vrshimeve, vijon t ndryshoj prsri. Kurse Semani ka qn lumi fatal dhe prurs i madh, vrshues i shpesht dhe ndryshues spektakolar i grykderdhjes s tij. N Shqipri, mbarshtrimet ans lumenjve, skan munguar. Megjithat, ato nuk kan qn kaq dobiprurse, n disa prej lumenjve tan. T till deri sot, t pambarshtruar kan mbetur: Kiri , Drini dhe Gjadri. Punimet ndrtimore t tyre q kan t bjn me argjinaturat, thellimkanalet etj, nuk kan qn efektive. Prandaj, lumenjt duhen njohur, me brigjet e tyre dhe pikat e dobta, urat dhe argjinaturat, kapacitetet e hidrovoreve, gjendjen e kanaleve kulluese, t lagunave apo godullave, sasia e mjeteve t shptimit shprndarja e banesave t bashksis s banorve t ktyre viseve, si dhe aftsit menaxhuese t vendasve. Si hapsir njohse, pr t sotmen e rreziqeve t prmbytjeve mund t sjellim shmbullin e prmbytjeve t viteve 2000-j. M 8 maj 2001, ishte edhe nj rast jashtqndr pr Tirann. Shi i dndur n fundpranver, pr gati dy dit rresht. N periferi prmbyten, mbi 100 shtpi. Po kshtu edhe n qndr t Tirans, n katet e para dhe bodrumet. T gjitha ndodhn nga mosfunksionimi i kanalizimeve. Po nj prmbytje e nj natyre tjetr, ndodhi n Tiran, kur u hapn portat e liqenit artificial. Ndrtimet informale, prishja dhe ndrprerja e kanalizimeve, shkaktuan nj prmbytje t vrtet. N shtator 2002, fatkeqsia natyrore e prmbytjes u shtri n shum rrethe t vendit si: Shkodr, Lezh ( zona e Gjadrit ), Kurbin. Niveli i ujrave n fush arriti n m shum se 50 cm. Mati shprthen argjinaturn e tij. Po e njjta dukuri ndodhi edhe me argjinaturn e Drinit. Hapsira e rrethit t Lezhs, ka nj rrethim t rrezikshm prmbytjeje. N V, Gjadri e n J, Mati. N raste reshjesh edhe prrenjt malor shprthejn. Nga prvoja del se n fushat e Lezhs, deri n vitin 2004, prmbyteshin rreth 15 000 ha tok, ndrkaq n Kurbin 7500 ha. Edhe qyteti i Lezhs, herahers prmbytet n pjesn m t madhe t tij. N Shkodr, vijimisht prmbytet lagja Kiras. N Vaun e Dejs prmbyten: fshatrat La, Nara, Komuna e Hajmelit, e Bushatit. sht e domosdoshme t njihen prvojat dhe ndodhit prmbytse. Ato ndodhin n hapsira tipike po jo rrall edh ne vende t tjera q lidhen me shprthimet malore t lumenjve dhe prrenjve. Kshtu mund t prmendet lumi Osum, prroi i Bogovs, n Gjirokastr, Tepelen apo Prmet. Gjeografia e prmbytjeve duhet njohur dhe vlersuar, n radh t par nga specialistt prkats por edhe nga strukturat ushtarake q menaxhojn emergjencat civile. Ajo duhet t quhet e njllojt, me nj sulm ushtarak t paparalajmruar. Koha e paqes nuk i l Forcat e Armatosura t nj shteti t jen spektator, por ato duhet t jen ta parat q n kushtrim nisen pr t prballuar sulmin. Duke patur nj organizim dhe trup njerzore t prgatitur, jepet shnja e par e solidaritetit me bashksin por edhe profesioanlizmi m shmbullor i veprimit, pr ruajtjen dhe shptimin e jetve njerzore dhe t ekonomis e kulturs. Komandat Ushtarake dhe njsit speciale t emergjencave civile duhet t njohin e t ken studime dhe vlersime gjeoushtarake, pr hapsirat q zakonisht prmbyten. Ato duhet ta bjn kt njohje drejtprdrejt n natyr, por edhe me gjith informacionin hartografik, t fotografive dhe pamjeve satelitore si dhe nprmjet studimit t raporteve shkrimore dhe t dhnave statistikore pr zonat e prmbytura. E gjith puna prgatitore e strukturave ushtarake duhet t konsistoj n njohjen e dukurise dhe shtrirjen e saj gjeografike, zonat m t t prekura q sipas prvojs kan gjasa m shum pr t ndodhur prmbytja, pikat m t dobta, t argjinaturave dhe pjesve t veanta t lumit q mund t krijoj arje, vijn m t lart t prmbytjeve t ndodhura t pasqyruar n hartat topografike t shkalls 1 : 10 000 ose n ndonj shkall m t madhe, sasia e qndrave t

banuara q prmbyten, me numrin e banorve, mjeteve, qndrave kulturore, hartn q pasqyron lartsit e rrezikuara, hartn e rrugv automobilistike dhe e veprave t artit mbi to; rrugt e tjera t afrimit, harta me gjendjene hidrovoreve dhe rrugve q t ojn n to. Shrbimi veprues i emergjencave, pasqyron n harta apo pamje t gjithe situatn kur ndodhin reshjet, ndjek me kujdes ndryshimet e mundshme dhe prgatit raport pr vendimarrje, n lvizje t trupave dhe tekniks pr pballimin e situats. Jan t gjitha mundsit q duke shfrytzuar informacionin e grumbulluar nga prvoja, krijohet nj Baz t Dhnash e cila n momente t caktuara lehtson vlersimin dhe zgjidhjen e situatave. Duke patur: - harta e vektorizuara t zons q studiohet - t dhna gjeodezike pr lartsit, argjinaturat, - t dhna pr sasin e qndrave t banuara, banesave dhe numrin e popullsis, - t dhna pr hidrovoret dhe kapacitetet e tyre - t dhna pr ankorimin e barkave apo t helikopterve mund t zbatohet me sukses SIGJ ( GIS ) pr t dhn zgjidhje t shpejta dhe cilsore vendimmarrje pr prballimin e fatkeqsive. N tabeln e mposhtme jan pasqyruar prvojat e gjersotme q ka Baza e Mbrojtjes Civile, pr prmbytjet n disa rrethe t vendit. Rrethet SHKODR LEZH LA KAVAJ FIER DURRS LUSHNJ SHUMA Siprfaqe t prmbytura nga lumenjt N ha 102 330 420 320 300 --------1472 Siprfaqe t prmbytura nga mosfunksionimi i hidrovorve 690 450 560 120 540 700 480 3540 792 780 980 440 840 700 480 5012 Siprfaqja e prgjithshme

IX.17. GJEOGRAFIA E ORTEQEVE SHQIPTARE IX.17.a. ORTEQET Orteqet jan dukuri natyrore, t rrezikshme pr bashksin. N Shqipri, hasen zona t ndryshme, me raste t orteqeve, q kan shkaktuar rreziqe t mdha. Bora e maleve shqiptare, sht e bukur dhe mbreslnse, por kur bie n sasi t mdha, ka pasoja. Forcat e Armatosura dhe struktura t shtetit, mbshteten tek njra tjetra pr t prballuar ndodhit e orteqeve. Shprthimet e orteqeve, jan dukuri mekanike, kur masa t mdha, shkputen, shformohen nga trysnia, forca e rndess, shkrirja etj. Studimet tregojn, se parametrat mekanik t bors ndryshojn. Vetit mekanike, t nj shtrese bore, bhen shkak pr rnien e orteqeve. Rrzimi i bors, mund t bhet n pjerrsi t ndryshme dhe kjo varet nga shtresat e bors, lagshtia, trysnia, era, thyerja e drurve etj. T tjer faktor jan: struktura e bors, trashsia dhe dndsia e saj, karakteri i tabanit n t ciln rrshqet bora. Ky taban mund t jet bor e vjetr, e ngrir, e lagsht, apo dhe shkmbore. Mbulesa bimore, pyjet, shkurret, relievi i but, ndikojn n frenimin e orteqeve. Era sht faktor i rndsishm i shkakut t orteqeve, sepse ajo sjell shprndarjen jo t njtrajtshme t reshjeve, t kristaleve t dbors. Kur prishet ekulibri, shkaktohet orteku. Orteqet e dbors s ngjeshur, kan formn e nj pllake t ngurtsuar. Lvizja krijohet, nga thyerja e pemve, kalimit t ndonj kolone q nuk e njeh gjendjen. Po t jet forma e relievit sht konvekse, kjo e shtyn mundsin e

krijimit. Kur orteqet bien n pranver, shkak bhet shkrirja dhe rrezatimi diellor. Po kshtu, uji q formohet nga shkrirja apo shirat grumbullohen nn shtresn e saj dhe aty krijohen kushtet rrshqitse. Vendi yn ka reliev tipik pr krijimin e orteqeve. Gjeografia e orteqeve, pak a shum sht e njohur. Veriu i Shqipris, ku prfshihen Alpet, n rrethet Shkodr, Bajram Curri, kuks, Dibr, Puk e ndonjher Mat dhe Tiran. Kto zona duhen njohur nga Komandat, planzuesit e strvitjeve si dhe strukturat e Bazs s Mbrojtjes Civile. Nga prvoja e viteve t fundit, ku ka patur dimra t ashpr dhe m shum bor prania e orteqeve ka shkaktuar dme shum t mdha. Ushtarakt, duhet t ken njohuri t mjaftueshme, pr klimn, born, orteqet, relievin dhe dukurit shkaksore. Gjeografia ushtarake, n kt rast, bn vlersimin e duhur t vendit, prej s cils do t rrjedhin edhe masat e studiuara. Edhe n kushtet strvitore ashtu sikundr ato ushtarake shembuj ilustrojn prditshmrin e njohjes dhe t kulturs gjeografike. E till sht ngjarja e ortekut t madh t dbors n malin e Miekut, n masivin e Malit me Gropa n vitin 1981. N mngjes kampingu i shkolls s lart t Bashkuar t oficerve q n zgjim t tij merr urdhr pr tu ngjitur n Malin e Miekut. Dita ishte e ftoht, frynte er dhe masive mjegulle her dukeshin e her zhdukeshin. Dit m par kish ngrir shtresa e dbors masive. Ndrkaq gjat nats q shkoi kish rn dbor e re. Dbora e but dhe e brisht kishte formuar ksisoj nj shtres t re mbi syprinn e ngrir t dbors s par. Temperatura filloi t ulej srish dhe errat t frynin. Kampingu ushtarak prgatitej pr t`u ngjitur me dy kolona. Edhe pse topografia e vendosjes s kampingut si dhe e pjerrsis s Miekut njihej nga komandantt, ajo nuk u vlersua si duhet, duke u rrmbyer s pari prej dshirs pr tu ngjitur. Nuk u vlersua shtrasa e dborave, pjerrsia e malit, rrallsia e drurve t pishave dhe ern q frynte, bora e re q kishte rn mbi at vjetr. Kur ngjtja vijonte dhe kolona luante me dborn e cila prshkohej jo vetm n nj drejtim ngjits por her-her trthoraz, mali i dbors lvizi dhe i mori me vete me rrapllim kolonn e gjat, duke e prpalsur me furi. Ishte nj prshtjellim i jashtzakonshm dhe trondits. Nuk mjaftoi orteku i par, kur forcat q nuk ishin prekur filluan krkimin n avalansh, mali u zgjua pr her t dyt. Ky zgjim ishte dhe m i llahtarshm. Me dborn nuk duhej t luhej, me malin e pjerrsin gjithashtu, me vijmarshimin dhe zrat oshtits n ndihm t ers dhe tufanit. Rrmbimi epik i ngjitjes n mal dhe realizimi i objektivit e kishte mar goditjen e tij, pr t treguar se sa maturi , njohje , kujdes n vendimarrje t shndosh, do t duhej q t shmangej fatkeqsia. Kjo oi n humbjen e 11 studentve ushtarak dhe oficer dhe dhjetra t plagosurve si krijimin t nj situate dramatike t papar. Kolona e studentve ushtarak, ndrsa prgatitej fizikisht t prballonte vshtirsit dimrore, pati prpara nj armik jo njerzo, por natyror po aq i rrezikshm, n mos m shum se i pari, dhe u prlesh n ortek. Kjo sht atmosfera e gjeohapsira dukurit e s cilave nuk mund t mposhten v,etm me nj njohje empirike, por dhe me nj kultur gjeoshkencore. Si kufi i njohur i pjerrsis s shPateve q mund t lehtsojn rrokullimn e shtresave t dbors sht 25 - 60. Vendi yn ka reliev tipik pr krijimin e orteqeve. Gjeografia e orteqeve, pak a shum sht e njohur, Veriu i Shqipris, ku prfshihen Alpet, n rrethet Shkodr, Bajram Curri, Kuks, Dibr, Puk e ndonjher Mat dhe Tiran. Kto zona duhen njohur nga Komandat, planzuesit e strvitjeve si dhe strukturat e Bazs s Mbrojtjes Civile. Nga prvoja e viteve t fundit, ku ka patur dimra t ashpr dhe me shum bor, prania e orteqeve ka shkaktuar dme shum t mdha. Sipas studimeve pr 158 orteqe t rna n Shqipri, ndn pjerrsin 20 ndodhin 0,6% e tyre, ndrsa me mbi 60 ; 14.5%. Pjerrsit 30 - 40 gjasat e orteqeve jan m t mdha. Orteqet n form pllake kan qn tipike sidomos n Shtiqn t Kuksit, apo Krej Lur t Dibrs. Nga studimet del, gjithashtu, se hasjet e ortekve kan t bjn edhe me orientimin e shpateve q kur ndrthuren me drejtimin e errave, krijojn rrokullimn e ortekve. N shpatet V, VL dhe L, ndodhen rreth 50% t t gjith orteqeve. Por dukuria ndodh edhe n

pjerrsite e shpateve dhe luginave malore me ekspozim t kundrt, me at t shprehur m lart. E till sht lugina e Lums n rrethin e Kuksit, ku n pjesn V ka 11 korridore orteqesh ndrkaq n ekspozimin J, ka vetm 2 korridore. Lartsit mbi nivelin e detit jan ndikuese, mbasi ato lidhen me temperaturat dhe rnien e rreshjeve t dbors, por formimi i ortekut mund t ndodh, n do lartsi q krijon kushte t prshtatshme. N lartsit 1000 - 2000 metra hasjet e ortekve jan m t mdha. Mungesa e bimsis krijon kushte pr orteqet n form pllake. N Shqiprin V bien shum orteqe t tipeve t ndryshme, kur dimrat vijn me dbora intesive dhe kushtet atmosferike ndikojn n lvizjen e shtresave t dbors. Orteqet mund t jen, si rrokullisje e dbors s shkrift si dhe n formn pllakore. Orteqet e mdhenj duke rn n fundet e luginave, t lumenjve dhe prrenjve malore mund t ndrpresin edhe rrjedhjen e ujit n nj far kohe, si ndodh rndom n Valbon dhe erem, Theth. Ortekt pllakore prbjn rrezik t madh e shkatrrime masive. Mund t jen dy pllaka t dbors, e shtress s re e t shkrifet, sikundr edhe ajo e shtress s vjetr dhe t ngrir. Rastin q lviz vetm pllaka e poshtme e ngrir,ajo prcillet me nj energji t lart shkatrruese. Me gjith ndryshimet e mdha q kan ndodhur dhe vijojn t ndodhin n planetin ton, srish dimrat e ftoht dhe reshjet e dbors, krijojn kushte pr orteqet. Kronikat tregojn se dimrat me dbor t rnd, kan prur dhe fatkeqsit e ortekve si n vitet; 1933 - 1934; 1941 - 1942; 1963 - 1964; Janar - Shkurt 1981; 2000 . Studimi i orteqeve dhe prhapjes gjeografike t tyre nuk sht as krshri dhe as kultur informacioni por nj njohje e nevojshme pr t ditur, lvizur, e vepruar n kushte dimri dhe dbore; pr t paralajmruar banort e viseve malore apo turist, ushtarak q veprojn n kto treva. IX.18. DBORA E RND. Reshjet e dbors, orteqet dhe rrshqitjet e dherave jan nj tjetr fatkeq- si natyrore tepr e pranishme n vendin ton, t cilat jan t lidhura me bllokime t rrugve, furnizimin e popullsis dhe dmtime t njerzve, banesavve dhe pasurive. Duke ditur se lartsia mesatare n vendin ton sht 708 m, dy her m e lart se ajo e Evrops ,kontakti me klimn kontinatale si dhe masive malore dbora vijon t jet gjithnj nj shqetsim pr lvizjen komunikimin dhe jett e njerzve si dhe ekonomin. Akset q bllokohen nga dbora. Puk-Kuks (Qafa e Malit) 100 km Burrel- Peshkopi (Qafa e Bullit) 60 km Prrenjas- Pogradec (Qafa e Thans) 60 km Pogradec Kor Ersek (Qafa e Pllos,Qarrit) 90 km Tiran- Elbasan (Qafa e Krrabs) 15 Km Qafa e Llogaras 7 km Qafa e Muzins 3 km Studimi dhe prgatitja paraprake krkon q t kesh njohje pr dukurin, informacionet mbi vendin dhe kushtet e relievit dhe motit, largsin e qndrave t banuara si dhe t njsive ushtarake, t hartave t t dhnave t prgatitura m par, q n nj moment t caktuara t jesh n gjendje q t veprosh pr ti mar n konsiderat faktort natyror dhe njerzor, n prballjen e situats. Qafa e Malit sht nj nyje V dhe shteg i madh i kalimit pr n Luginn e Drinit, dhe Kosov. Ajo sht pjes e vargut malor t Kunors s Lurs e t Runs. Sa fillon dbor n viset shqiptare menjher kujtesa t on n veri dhe syri i mendjes vshtron Qafn e Malit, ku bie dndur dbor e pas saj fillojn e fryjn erra kontinantale t ftohta t cilat sjellin ngrirjen e saj. Shtresa e dbors arrin edhe m shum se 2.5 metr dhe pjerrsit VL q jan m t thikta prgjat rrugs q t on n Shnmri e Kuks, mbushen e rndohen gjersa fillojn ortiqet. Kolonat q lvizin ngecin n vend dhe q ktu fillon nj mobilizim veprimi me natyrn pr t hapur dborn dhe ngricat, pr t shmangur orteqet. Forca te pushteteve vendore t Emergjencave Civile, t Forcave t Armatosura, n mnyr trsore prballojn dukurin atmosferike dhe zgjaujn Qafn e Malit. T tilla jan edhe Qafa e Thans, Qafa e Pllos, e Zvezds, e Qarrit dhe ajo e Krrabs.

IX.19. AKSIDENTET TEKNOLOGJIKE Aksidentet teknologjike (kimike) jan nj tjetr fatkeqsi, q mund t prekin jetn e prditshme t cilat kan probleme t trashguara ose mund t ndodhin, pasi shum zona industriale jan n ecurin e riaktivizimit t prodhimit. Ndr m kryesort mund t prmendim: Tiran, Durrs, Fier, La, Vlor, Elbasan. Elbasan. Reja e ndotjes mund t shprndahet 10-15 km. Popullsia q mund t preket deri n 30.000 banor. Fier. Reja e ndotjes mund t shprndahet 20-255 km. Popullsia q mund t preket deri n 60.000 banor. La. Reja e ndotjes mund t shprndahet 20-25 km. Popullsia q mund t preket deri n 30.000 banor. Vlor. Reja e ndotjes mund t shprndahet 15-25 km. Popullsia q mund t preket deri n 24.000 banor. IX.20. ZJARRET Zjarret n pyje jan problem tjetr shqetsues, pasi nga vet natyra malore, pa rrug komunikimi dhe pa banor n kto zona, mund t shkaktojn dme t ndjeshme, e n prgjithsi, t mjedisit etj. Sipas statistikave kemi kto t dhna t ndara me vite : Viti 1997 354 raste 2309 ha t djegur Viti 1998 397 raste 680 ha t djegur Viti 1999 288 raste 698 ha t djegur Viti 2000 590 raste 3676 ha t djegur Viti 2001 145 raste 307 ha t djegur N vshtrimin hartografik mer rndsi se si t prgatiten dhe studiohen gjeoinformacionet, lidhur me vendin, relievin, pozicionimin dhe mundsit e mbajtjes n prditsim t ktyre t t dhnave pr t prballuar situatn e pr t mar vendime t sakta. Harta, t sakta dhe krijim i SIGJ pr t gjith gjeoinformacioneve sht mjet njohs cilsor pr komandat dhe institucione t tjera t vendit, pr t prmbushur detyrat n shmangjen e fatkeqsive q kan t bjn me trmete, prmbytje, zjarre, dhe bllokim rrugsh nga dbora. Detyra hartografike: - Zbatimi i GIS (SIGJ) n veprimtarit e emergjencave sht nj hap n ballafaqimin me prgatitjen pr informacionet q kan lidhje me prballimin e fatkeqsive. -Duhet t grumbullohen t dhna pr t krijuar nj arkiv, i cili do t jet data-base ( baz t dhnash ) i prdorshm pr veprim dhe vendimarrje. -Trajnimi i specialistve n QBO dhe BMC, pr analizat e gjeoinformacioneve. -Bashkpunimi me grupet e emergjencave kombtare. IX.21. GJEOGRAFIA E TRAFIKUT T DROGS A sht vall nj luft ajo q quhet trafik i drogs? Pr kt shum fakte tregojn se angazhimi i madh ndrkombtar pr ta ndaluar kt trafik e kthen at n nj luft t shpallur posht odave t mdha t shtruara t Bots moderne e cila, ndonse i ka shpallur luft asaj, ngelet prsri n kahun e humbsve edhe pse asnj lloj ushtrie nuk duket sipr., asnj lloj logjistike dhe ideuesish nuk shfaqen, vese meren me mnd se jan nj ushtri e tr e padukshme e cila prher e m shum po mbrthen botn mbar. Federata Amerikane e Shkenctarve ka publikuar koht e fundit, nj hart t trafikut ndrkombtar t Drogs, ku Shqipria prbn nj nga vndet m problematike dhe pik nyje t saj. Nj gjeografi kontinentale ku prfshihen shtete, rajone, hapsira detare, rrug komunikimi, vargmale, linja tragetesh e udhsh ajrore. Ndr to prfshihen,

Afganistani, Turqia, Serbia, Sllovenia, Greqia, ekia, Italia, Bullgaria, Maqedonia. Sipas ksaj harte, Tirana sht e mbytur nga vijat shigjetore t kalimit t drogs, rrugt ndrkombtare t zhvendosjes s miellit t bardh mbi gjeografin europiane, q i shtyn kto vija e shigjeta gjer n vndet skandinave e m tej. Kush vall duhet ta njoh kt gjeografi? Cila pal? Ajo q synon drogn n rrembat e bots apo qeverit e shteteve q kanosen dhe ngren formacionet e antidrogs? T dy palt bjn ekspertizat m t larta t njohjes s rrugve, deteve, maleve, pyjeve, llojeve t automjeteve, kulturave, mentaliteteve, psikologjive t varfris ekonomike, kastave politike etj. Pra, duket qartaz se gjeografia ushtarake, nuk sht vetm pr at q e quajm luft klasike, frontale, por n kushtet e sotme, ajo ka nj spektr shum m t gjer. Droga q mbrin n Shqipri, shprndahet n vendet e tjera fqinj. Kalohet Adriatiku e mbrrin n Itali. Prej Shqiprie nj vij tjetr e kthen at srsh n Greqi. Mandej kto vija q u ngjajn inkursioneve ushtarake kalojn n Malin e Zi, Serbi, eki, Vnde t Ulta, Gjermani. Ndrkaq arterjet furnizuese vijn s largu nga Afganistani i varfr dhe kalojn npr Turqi, pr tu dyndur pastaj n gadishullin Ballkanik. Bota sot hapet n integrim t vlerave t qytetrimit, ndrsa paralele me t vjen krimi vdekjeprurs i cili pa luft sulmon n nj gjeografi me prmasa botrore.

KREU I DHJET X. GJEOGRAFIA KULTURORE X.1. SFOND Vendi dhe gjeohapsira jan nj mbshtjell e madhe e jets brenda s cils lviz dhe vepron NJERIU. Relievi, mbulesa e Toks, bimsia, ujort, objektet ndrtimor njerzor n Luft pa Njeriun do t ishin pajet. Prandaj, Njeriu me kulturn q ka krijuar, racn dhe etnin, karakterin, fen dhe mendsin, tiparet fizike dhe shpirtrore, moralin e tij, popullsit dhe shprdarjen e tyre, gjithandej prbjn, faktor themelor t verprimit n Luft. Vlersimi i tyre mer rndsi t veant. Vijon t trajtohet nga studiues t ndryshm e strateg t njanshm, teoria sipas s cils armt e tejkalojn njeriun. N t vrtet armt jan nj faktor i rndsishm n luft, por jo vendimtar. Roli i Njeriut sht kudondodhur parsor dhe jo Arma.. Gara e forcs nuk sht vetm gar ushtarake dhe ekonomike, por gjithashtu edhe e fuqive dhe moralit njerzor. Pa gjykimin mbi gjeografin kulturore n Ballkanin e trazuar, pa njohur ringjalljen e dshirs pr realizimin e ndjenjave nacionaliste, nuk mund t kuptohej e ftilluar shfaqja e konflikteve q ende nuk kan pushuar t cilt ishin nj rrezik rajonal, tej kufijve shtetror. Pa kt njohje, Siguria Kombtare do t mbetej si nj pem e vetmuar mes nj furtune shkatruese. Pas ksaj do t vinin zjarret q nuk shuhen kaq kollaj. Gjeografia fizike dhe ajo kulturore n Ballkan e kan njohur njratjetrn si rrallkush tjetr n Evrop. X.2. DEMOGRAFIA Demografia merret me masn, dndsin, prhapjen, prbrjen dhe statistika t tjera jetsore t popullsis n gjith botn. Praktika ushtarake prqndrohet n kushtet demografike q ndikojn n planetin ton, programet dhe gjndjet aktuale t popullsis. Shkalla e lindjeve prirjet e tyre, prqindjet e personave t martuar e beqar, shkalla e vdekshmris foshnjore, ndryshimi midis zonave qytetare dhe ato fshatare, seksi dhe mosha q prcaktojn numrin e personave t pranueshm pr shrbimin ushtarak dhe numrin i puntorve vendore, me pjes prbrse e interesin q kan FA. Qndrat e Mobilizimit n qarqe sjellin vijimisht t dhna t rndsishme q i marin nga zyrat e gjndjes civile, por edhe nga studimet e pushtetit qndror dhe atij vendor, pr t gjith treguesit e msiprm. Prej tyre mundsohet prllogaritja e pritshmris demografike n nj rreth t caktuar, ku bhet dhe kompletimi i njsive ushtarake. Ashtu si ndiqet n do hap lindshmria dhe vdekshmria, shtimi apo paksimi i popullsis, raportet meshkuj - femra etj, po n

kt hulli prpunohen t dhnat npr qndrat e mobilizimit dhe Ministrin e Mbrojtjes apo Shtabin e Prgjithshm t FA. N vshtrimin e siguris, problemet demografike, paraqesin nj shqetsim serioz n Republikn e Shqipris. Lvizjet e pakontrolluara t popullsis, kryesisht nga zonat rurale t vndit drejt qndrave qytetore, kan krijuar shprpjestime t konsiderueshme, jo vetm n drejtim t mbipopullimit, por dhe largimit t njerzve nga zonat q pr sot dhe pr t ardhmen, do t ken nvoj pr burime njerzore Afrsisht 5.8 miliard njrz popullonin tokn n 1997, nga t cilt 4/5 jetonin n vndet m pak t zhvilluara. Kina dhe India vetm prbjn m se 2 miliard ndrsa hemisfera perndimore, Afrika, Europa, Azia Qndrore shtete q i prkisnin ish Bashkimit Sivjetik mbajn pjesn m t madhe t atyre q mbeten. Popullsia n rajonet e varfra do t prhapet n mnyr joprpjestimore para viti 2025, pjesa m e madhe e s cils vjen nga Azia dhe Afrika. N numrin e prgjithshm t popullsis nj rezultat i pashmangshm do t ket nj ndikim t paparashikueshm t Sids, vdekjes dhe uris e gjithprhapur si dhe luftrat. Statistika t rndsishme ushtarake, prfshijn popullsin e prgjithshme n do vnd t dhn, numrin e femrave dhe meshkujve, t moshs ushtarake (zakonisht mosha nga 18 deri 45 vje) si dhe prqindjet pr shrbime aktive . Shrbimet ushtarake t organizuara dhe furnizuara nga shoqri m t mdha, jan t afta t plotsojn humbjet e shumta n luft, dukuri q u pan qart gjat lufts s II Botrore, n shekullin e XX. Fituesit paguan nj mim m t lart, sesa paraqet tabela e mposhtme, sepse t dhnat aty, prjashtojn rastsit civile, personelin ushtarak prkohsisht t smur ose t paaft, humbjet e mdha kineze nga 1937 - 1941 etj. Tabela T vdekur e t humbur ushtarak, lufta I. II Botrore. Vendet RUSIA GJERMANIA KINA FRANCA JAPONIA BRITANIA MADHE SH. B. A. Lufta e I. B. 2.760.000 1.610.000 N/A 1.428.000 N/A E 911.000 107.000 Lufta e II. B. 7.500.000 2.800.000 2.000.000 247.000 1.500.000 305.000 407.000 E prgjithshme 10.260.000 4.410.000 2.000.000 1.675.000 1.500.000 1.216.000 514.000

X.3. DENDSIA E POPULLSIS Mbipopullimi mund t oj n konflikte t armatosura nse trysnia shkakton trazira t brndshme. Paaftsit reale ose imagjinare n mbshtetje t privilegjeve racore veprojn si katalizator. Kshtu Adolf Hitler, konfirmoi n fillim t lufts s II Botrore kur ai pushtoi tokat sllave, pr t knaqur pretendimet e Gjermanis t nevojshme pr hapsir jete Japonia pushtoi Manurin n 1937 dhe m von themeloi Hapsirwn e Azis Lindore pr t njjtn arsye. Vrshimi spontan mund t nxis pa qllim, konflikt q askush se mendonte ashtu si ndodhi n vitin 1971, kur 9 milion refugjat nga Pakistani Lindor (tani Bangladesh) vrshoi n Indin, tashm t mbipopulluar pr ti shptuar masakrs nga Pakistani Perndimor, e n kt mnyr erdhi lufta. Trysnia e popullsive gjithashtu mund t shkaktoj probleme e ndikime, bile edhe luft civile, brnda kufijve kombtar. Dndsia e popullsis s Shqipris ka ndryshuar n mnyr t vazhdueshme. Dndsia e popullsis, tregon numrin mesatar t banorve pr njsi t siprfaqes, e cila pr zonat e mdha jepet pr km. Pr gjith periudhn 1926-2001 sht vrejtur rritje e dndsis s popullimit nga

28 banor/km n vitin 1926 n 110 banor /km n vitin 1989. Pas ktij viti, deri n vitin 2001 vrehet ulje e vogl e dndsis s popullimit n 107 banor km. N vitin 1926 mbi 90%e komunave kishin me pak se 50 banor /km2. Rritja e mtejshme e dndsis vazhdon deri n kthesn e vitit 1990 me rreth 600 banor /km n pjesn P dhe n qytete kryesore t vendit. Zhvillimi i popullsis pas vitit 1990 solli thellimin e ndryshimeve hapsinore edhe pr sa i prket dndsis s popullimit. Shkaku kryesor pr kt e prbn lvizja hapsinore e popullsis. Gjendja e sotme karakterizohet nga nj zon prqndrimi rreth 30 km e gjr prgjat vijs bregdetare nga Shkodra n V, drejt Tirans, Durrsit, Lushnjes, Fierit dhe deri n Vlor n J, me dndsi popullimi mbi 1000 banor /km. Drejt L, vrehet ulje e dndsis s popullimit deri n 50 banor /km. N disa komuna kufitare dndsia e popullimit arrin deri n 150 banor/km. Kjo gjndje n dndsin e popullimit sht rezultat i zhvillimit t popullsis q nga viti 1926, n t cilin ndikim t fuqishm ka pasur raporti qytet-fshat i popullsis. X.4.DNDSIA FIZIOLOGJIKE Komandat dhe Shtabet si dhe Shtabi i Prgjithshm i FA, ka sot nj tablo t ndryshuar edhe t dndsis fiziologjike s popullsis. Dndsia fiziologjike n Shqipri arrin n 449 banor /km t siprfaqes bujqsore. Pas vitit 1990 si rezultat i largimit t popullsis nga fshati, si rrjedhoj e dukuris s migrimit, si dhe prishja e strukturave t mparshme bujqsore, sht vrejtur vetm nj rnie e dndsis fiziologjike. N Shqiprin e Veriut, ku migrimi i brendshm sht m i madh kto vlera kan rn nga 600 banor n 500 banor/km n m pak se 300 banor. Gjendja paraqitet m e mir n Ultsirn Perndimore dhe Qndrore t vendit. Kryeqyteti Tiranw sht sot n dndsin m t madhe fiziologjike n vend prej mbi 1000 banor/km. Prjashtim prbn n kt rajon Lushnja me dndsi t ult n nn 300 banor. X.5. TIPARE FIZIKE DHE SHPIRTRORE Popullsit kombtare, rajonale dhe vendore prbhet nga individ t cilt dallojn n mnyr t konsiderueshme n lidhje me forcn, karakterin, durimin qndresn, shndetin, mnurin etj. Komandantt dhe stafi ushtarak veprojn si n koh paqeje ashtu dhe n koh lufte me m efektivitet vetm nse ato kuptojn plotsisht kto przierje kolektive t disa karakteristikave t cilat mund t jen pozitive, negative ose dhe neutrale. Femra dhe meshkuj t rnd, n pesh, t leht e mesatar , nuk kan se si t veprojn njlloj, n shum rrethana, edhe pse ato jan t shkurtr ose t gjat, t bardh ose t zinj, bjond, brun ose flokzinj, t paisur me mjete vehtiake, trajnime t njjta dhe periudha prshtatjeje kur zhvendosen nga rajone gjeografike t njohura, n ato t panjohura. Ksisoj ata nuk kan t njjtat aftsi. Personeli ushtarak, ngjyra e flokve dhe e lkurs s t cilve sht e ndryshme nga ajo e kundrshtarve e kan t vshtir t operojn me vijat armike n se popullsia civile sht e ashpr dhe kapen e burgosen dhe kshtu ,rrall, evitojn shptimin. N operacione ushtarake mund t ndodh shpesh, q ushtar t mobilizuar nga zona malore - alpine t kryejn shrbime luftarake n zona t nxehta dhe n t kundrt. Edhe n se ata kan forc fizike t njjt, ajo do t ndryshoj menjher, sapo ato t takojn atmosfern e ndryshme e cila ndikon tek ata, n mnyr t menjhershme. Kshtu e kan ndjer veten nizamt shqiptar, kur luftonin n Jemen q sipas t thnave t tyre folklorike piqej buka n diell. Ato kushte ndikojn n frymmarrje, lvizje, djersitje, duke ulur qndrueshmrin n luftim. Po kshtu ndodh edhe kur lufttar nga zona t nxehta ekuatoriale, veprojn n zona t ftohta alpine. Ata nuk e durojn t ftohtit. Prfytyroni nj ushtar nga Myzeqeja t shkoj pr t kryer shrbimin n Vermosh, ku n dimr kushtet klimatike ndryshojn shum. Atij do ti duhet shum q t ambjentohet me kt ndryshim.Kshtu, gjndja ndryshon kur ushtart iu prshtaten kushteve t reja.Nw ditwt ona kemi edhe raste qw ushtarw tw FA shkojnw me shwrbime edhe jashtw vendit si ato nw Afganistan apo Irak tw cilat kanw kushte klimatike tw ndryshme ato tw vnedit tonw, por qw duhen njohur dhe krijuar pwrshtatje.

X.6. SHENDETI PUBLIK Kushtet shndetsore jo t mira dhe smundjet endemike mund t ndikojn n aftsit ushtarake njsoj si veprimet e armikut. Smundjet fatale si malarja, ethe tifoje, kolera, murtaja dhe gripi, s toku reduktojn n mnyr drastike forcat e armatosura. Antraksi, Sida, jan shtesa t fundit n kt list t gjat q fillon nga smundjet afrikane (smundja e gjumit) te smundja e tropikve dhe ethet e verdha. Smundjet e frymmarjes jan prhapur n t gjith botn. Ethet e mushkonjave, ethet hemoragjike dhe smundjet parazitike t sjella nga fluturat e rrs jan pak midis shum shqetsimeve tropikale. Kundrmasat vn theksin tek higjena publike, n mnyr t veant pastrimit t ujit t pijshm, ujit pr gatim, deri tek larja e rrobave, parazit t guzhins, linjat e ushqimit, mjedise t dizinfektuara, kontrolli i insekteve dhe hedhje mbeturinash. N vendin ton gjithnj sht shqetsim i madh ftohja e aparatit t frymmarrjes, gripi, diareja, pr t cilat duhet t tregohet kujdes i veant. X.7. KARAKTERISTIKAT KULTURORE Shqiptart prbjn nj rac t veant n Evrop. Gjat shekullit t fundit kta ushtar malsor e kan rritur mjaft fuqin dhe vlern e tyre. Gjith pashallart jan kujdesur ta rrethojn veten me nj roje t prbr nga mercenar aq trima. Veshja e tyre u b e mods dhe osmant m fodull e mbanin me krenari fustanelln e bardh t shqiptarve t jugut. Vet grekt, kur djali i dyt i Aliut, Veli Pasha qeveriste Moren, e morn kt veshje si simbol t trimris dhe e bn uniformn elegante t palikarve Jurien de la Graviere. La station du Levant. Paris 1876. Disa popullsi t mdha jan afrsisht homogjene, por shumica shprfaqin gjuh, besim fetar, tradita, zakone, dshira, mosdshira dhe stile jete t ndryshm q krijojn tensione t brndshme e ndrkombtare. IshJugosllavia ishte shembulli i armiqsive kulturore, gjuhsore, etnike, fetare; ku Serbt jan t krishter ortodoks; Kroatt katolik roman, t ndjekur nga sllovent, myslimant sllav, shqiptart, maqedonasit dhe ndoshta 15 grupe m t vogla. Serbokroatshtja sht konsideruar nj gjuh, megjithse serbt prdorin alfabetin cirilik ndrsa kroatt preferojn shkronjat latine. Sllovenishtja dhe Maqedonishtja jan dy gjuh t tjera zyrtare. Ndrkaq qarqet m skajore, n nj front t gjer me ne krye shtetin dhe aparatin e tij pr shekuj kan sulmuar gjuhn shqipe t trevs s pastr shqiptare t Kosovs, e cila stoku me faktor t tjer oi n konfliktin e njohur t fundshekullit q shkoi. X.8. SHUMICAT DHE PAKICAT. Kombet heterogjene zakonisht paraqesin ndryshime gjenetike t racs dhe grupeve etnike kulturore t ndryshme q disa her ndahen n klane ose tribu. Strategjit dhe taktikat ushtarake, duhet t studiojn lidhjet racore, etnike e fisnore, n zonat e prgjegjsis, sepse shkaqet e konfliktit, potencialet pr shkallzim, kundrmasat dhe mundsit e suksesit jan specifike, nga nj vnd n tjetrin, nga nj rast n tjetrin. Tensionet racore precipituan n mnyr kontradiktore n Afrikn e zez, ndrsa faktort fetar e kulturore zotruan n Bosnje ku t gjith kundrshtart jan sllav dhe n Lindjen e Mesme ku arabt ashtu dhe izraelitt jan semitik. Tre val t konflikteve racore, etnike e fisnore kan shkaktuar humbje t pallogaritshme n shek XX. Nj val antikoloniale prfshiu Azin Juglindore dhe pothuajse gjith Afrikn n fillim t lufts s II Boterore. Vala e tret goditi Botn e Tret, ku zvndsimi i qeverive t dobta ishte shtypse. IshJugosllavia filloi luftn pak vite pas vdekjes s Titos, kryesisht sepse pasardhsit ishin t paaft q t mbanin nn ksul antipatit e vjetra. T tjera rivalitete racore, etnike e fisnore kan ndodhur n pika t nxehta si Peru, Ruanda, Somali, Sudan dhe Liberia. Shkaqet prfshijn dhunn shoqrore, abuzime t ndryshme lvizje separatiste, veprimet pr t marr teritoret e humbura, dhe ndjeshmria shpesh t kombinuara. Kosova dhe vise tw tjera nw IshJugosllavi si amwria kanw qwnw troje ku kanw lwvizur nw mwnyrw dramatike shtypja etnike dhe spastrimi

tw cilat janw pwrcjellw me dhimbje kombwtare deri nw ditwt tona. Kohwt po ndryshojnw edhe nw vwshtrimin etnik, ku arritja mw e madhe e shekulli tw Ri di tw jetw X.9. ETNIT N SHQIPRI Etnitw kanw tw bwjnw me njw njerwzit e njw race, kulture, fisi e gjuhe tw njwjtw. Shqiptart prbjn, pothuajse nj homogjenitet n vshtrim tw etnisw sw tyre, t gjuhs q prdorin nw twrw gjeohapsirwn ku shtrihen. Ndwrkaq kombwsia ka kuptimin e njw grupi njerwzish qw dallohen nga njw kulturw, gjuhw, histori qw i bashkon nw krijeswn e natyrshme tw njw psikologjie e mendwsie jetese, tw njejtw, nw bashkwsi. N burimet zyrtare ende nuk ka nj statistik t plot ku jepet e qart se sa sht prqindja e prbrsve t etniteve dhe etniteve kulturore n Shqipri. N t gjith rrethet mbizotron popullsia etnike shqiptare.Nw Shqipwri kemi kwto grupe tw pakicave tw popullsisw: a. Pakica kombwtare greke , maqedone dhe malazeze dhe inividw tw tjerw. b. Pakica etnike si: romw, arumunw. Pakicat kombwtare nw Shqipwri arrijnw nw jo mw shumw se 3% tw tw popullsisw twrwsore shqiptare. Pakica greke sht e prqndruar n rrethet e Gjirokastrs t Delvins dhe Sarands. Kjo pjes nuk sht si nj popullsi shqiptare e greqizuar por sipas dshmive historike jan ardhacak nga Greqia t migruar n kto vise, rreth shekullit t tetmbdhjet. ifligart shqiptare t Gjirokastrs dhe t Sarands e Delvins, si pronar kan sjell ktu si argat pr t punuar tokat. Sllavomaqedonasit jetojn n fshatrat rreth liqeneve t Presps s Madhe dhe asaj t Vogl. Kurse malazest, jan t pakt n dy fshatra t Shkodrs (njri prej tyre Vraka). Ndrkaq ndr etnite kulturore jan t ndar n dy grupe dallohen arumunt dhe romt ( arixhinj dhe evgjit) . Romwt janw pakicw etnike me origjinw pranw Indisw, pjesa veriperwndimore e saj. Prej andej kanw ardhur si valw migrimi rreth vitit 1000 ps Kr. Prania e vllehwve nw trojet shqiptare wshtw e hershme, qysh nw Mesjetw. Dallohen bashkwsi arumune nw Myzeqe, Mokwr, Voskopojw e fhstra tw Korws, Frashwr , Selenicw tw cilat gjatw kohws sw sistemit socialist nw Shqipwri u vendoswn nw qwndra rurale tw rrethve tw ndryshme . Trajtimi i pakicave duhet tw bwhet sot sipas kwrkesave tw bashkwsisw ndwrkombwtare. Kwto pakica: - banojnw nw territorin e njw shteti dhe janw shtetas tw tij - mbajnw lidhje tw forta dhe tw qwndrueshme me kwtw shtet - shfaqin karakateristik etnike, kulturore, fetare ose gjuhwsore tw veanta - edhe pse tw pakwt nw numwr se sa pjesa tjetwr e kwtij shteti ose tw njw rajoni tw tij , janw pwrfaqwsuar nw mwnyrw tw mjasftueshme. - Janw frywmzuar nga vullneti pwr tw ruajtur kulturwn, traditat fenw dhe gjuhwn e tyre.

X.10. KOMBSIA I BASHKON SHUM M TEPR SHQIPTART Banori i ktij vendi t prgjigjet se Jam shqiptar! Autor t huaj vn n dukje si nj vyrtytet shqiptare se Kombsia i bashkon shqiptart shum m tepr se sa feja (Julie de la Graviera.La station du Levant, Paris 1876, fq 89) Kjo mbetet nj e vrtet, deri n ditt e sotme. Shpesh her fqinjt tan jan prpjekur pr t penguar formimin e kombit shqiptar; kan trumbetuar n mnyr keqdashse, se nuk ekziston kombi shqiptar. Por ata kan ngelur vazhdimisht n muzgun e prapaskenave antishqiptare e antishkencore. Shqiptart, si bashksi kan tipare t veanta q i dallojn nga t tjert. Dyndjet,

przjerjet, ardhjet e ikjet, kan sjell ndryshime, por gjthsesi themeli i tyre, ka mbetur dhe sht transmetuar deri n ditt tona. N vendin e shqiptarve ka nj shpirt pavarsie dhe dashurie pr atdheun. Kjo dshir pavarsie ka ardhur qysh hert, prej prpjkjeve dhe mbijetess, humbjes s liris dhe fitimit t saj, me vshtirsi. Zgjedha dhe sundimi i ka goditur por edhe i ka prgatitur. Jam shqiptar sht prdorur n t gjith koht pr ti thirrur kujtess dhe krenaris kombtare. Kjo kranari pr dheun e tyre t lindjes prkufizohet edhe me nj z t lart se nga krahin vijn apo jan. Jam nga Luma. Jam Lumjan!. Jam nga Mallakastra. Jam mallakastriot! Jam nga Skrapari. Jam skraparli!. Jam nga Labria. Jam Lab! etj si pjes e emruesit t prbashkt jam shqiptar! Ja se thot nj udhtar i huaj: Kjo n mas t madhe e mnjanon dallimin e thell q vihet re n pjest e tjera t Turqis ndrmjet pasuesve, t t dy feve. Kshtu kur banort e tjer i pyet se far jan, ata prgjigjen :jemi turq ose jemi te krishter por banori i ktij vendi prgjigjet :Jam shqiptar! Ndjenja kombtare, bie shum n sy, n karakterin e shqiptarve . E gjith mnyra e sjelljes s tyre, sht e przemrt. Kur, pas nj mungese t shkurtr ndodh q nj shqiptar ndesh nj t njohur, i jep dorn e djatht dhe e puth n faqe dhe po kshtu bjn kur ndahen, ndrsa po t jen takuar n rrug kur largohen ca, njeri nga tjetri qllojn me pistolet ose me pushk (J.C Hobhause,A jorney to Albania.London 1813) . Shqiptart me shum i besojn forcs se sa dredhis. Edhe kjo sht nj dshmi q e japin shum t huaj n shkrimet e tyre. Shqiptart nuk e njohin dredhin, por n karakterin e tyre vazhdimisht spikat drejtwsia. N kushtet e drams s madhe shqiptare t fundshekullit t kaluar, kur pr shkaqe q dihen, shqiptart shprthyen kufijt toksor dhe detar, pr t gjetur mundsi, pr nj jets m t mir, u gjenden para nj ndjenj nacionaliste t smur nga ana e fqinjve jugor, grek, t cilt mund tu krijonin lehtsi, kushte punsimi e ngulimi t prkohshm, po t quheshin Vorioepirot apo t ndryshonin emrat q edhe mund t jen pranuar, por , kurr, n thelbin e tyre. Manifestime, publike, shkollore, sportive, kan treguar se shqiptart kan dal me figurn e shqiponjs n coh t kuqe e pr t ciln edhe mund t jen vrar e masakruar. X.11. KRENARIA Krenaria, vijon t quhet deri n ditt ton nj nga virtytet e shqiptarve. Kjo e ka rrjedhn e saj slashti, prej qndress racs dhe sakrics s ksaj race, pr t mbijetuar. Kto kan sjell kranarin q sht dshmi e derisotme e pakundrshtueshme me gjith tronditjen q ajo ka psuar n tranzicionin e vshtir, drejt shoqris demokratike. Brez pas brezi, ata kan qn gjithnj pr t mbrojtur vetveten, kombsin dhe gjuhn e tyre, ndaj pushtuesit, gjithnj me arm n dor; ata shpesh kan dal t kundershtojn pagimin e taksave, rekrutimin ushtarak; kan zakonet dhe vyrtytet e tyre me t mira q edhe pse t pushtuar e kan ndjer veten t lir. N nj nga kronikat e ksaj kohe thuhet :krenar si nj shqiptar,fier comme un Albanais e cila duhet ti prkas po kshtu, gjat kohs s Kryqezatave q duhet t ken kaluar n kt vend, sepse rruga e Shqipris n at koh, ka qn me e sigurta. Po kshtu m von, edhe anglezt kan ln disa prshtypje t mira kur ata kan pushtuar ishujt e Jonit. Kto prshtypje flasin srish pr karakterin e shqiptarve. Plutarku na njofton se Pirroja ka qn nj oborrtar i zellshm dhe i kujdesshm kur ishte i ri e krkonte miqsin e njerzve t fuqishm. Ky sht n prgjithsi karakteri i shqiptarve. Ata jan t shqetsuar pr t siguruar favoret e eprorve t tyre dhe u rrin besnik sa koh q paguhen n rregull. Rrebelimet e tyre q ndodhin aq shpesh, prgjithsisht i shkakton shprdorimi i besimit nga pundhnsit t cilt shpesh i hyjn nj ndrmarrjeje pa patur mjetet e mjaftueshme monetare, duke shpresuar se do tu shtohen parat kur t korrin sukses. Shqiptart q jan m t duruar, m t qndrueshm, jan m t vuajtur qysh nga femijria. X.12. NJERZ ME VETBESIM

Ktu shqiptari ecn kryelart Greku degjohet duke pshpritur Bajron Te do shqiptar ka nj njeri, me vetbesim. Kshtu, do njeri i zgjuar apo me pak i zgjuar, ka aftsi t habitshm pr t vendosur vet, dhe e ve n kart gjakun dhe pasurin e tij. N nj situat t paqart kushdo pa kufizim, madh ose i vogl, me gjykimin e tij mer pjes n mnyr t ndjeshme e ndrkaq, secili sht gati t marr nj nism t fuqishme. Pra, rrall mund t thuash se n Shqipri ka turm. Nisur prej kesaj mund te thuhet se kjo ka qn nj fatalitet pr Shqiptart dhe Shqiprine pr shkak se shqiptari ka dashur t marr pjes vet n mnyr personale n t gjitha shtjet e shoqris. Ideja e tij pr shtetin, ka qn e vagullt. Kjo ka sjell, her her mungesn e bashkrendimit q megjith tiparet e larta kombtare nuk i sht br dot ball pushtimit. X.13. JETA DHE NATYRA E SHQIPTARVE Fyerja m e madhe n Shqiprin e Veriut sht ti thuash tjetrit se je i pabes. Shum nga rastet e gjakmarrjeve e kan patur ktu piknisjen. A ka kjo t bj, me karakterin e fort apo kjo sht n vetvete nj apoteoz t s shkuars? Pr kt ka shum diskutime, megjithat: besa (fjala e dhn) konsiderohet nga t gjitha si nj nga vyrtytet e larta te shqiptarve, ndershmria e tyre e rrept. Pra, standarti etik i shqiptareve eshte BESA. N kt rast nuk ka nevoj pr asnj marrveshje te shkruar .Nj shqiptar mund t quhet i pabes athere kur ai nuk e mban fjaln e dhn, m par. Kjo sht tipike, n Veri, por edhe n Shqiprin e Mesme. N nj varg hartash tregtare franceze:Carte Commerciale des Provinces DAlbania et dEpir,Paris 1886 shnohet se me shqiptar nuk ka ndodhur ndonj marrveshje e shkruar sepse ata sapo japin fjaln e mbajn at dhe nuk ka ndodhur, kur ata ta ken shkelur. Edhe vet fqinjt, sado armiqsor ndaj shqiptarve, e din fort mir dhe n nj far mnyre e kan vlersuar. Prej bess jan prcjell Beslidhjet si bashkime tipike shqiptare. Prej Bess si institucion kan lindur Beslidhjet e mdha si ajo: e Lezhs, e krerve t kapedanve shqiptar n koh t Ali Pashs, Beslidhja n kohn e Tanzimatit n Mesaplik, Mallakastr, Beslidhja n Prizren (1878), q t gjitha, brenda traditave zakonore, ardhur prej s lashti i kan shrbyer shtjes shqiptare, n momente t caktuara. Beslidhjet kishin motivin shqiptar t njohur tashm s bashku vllezr, me trup dhe me shpirt. Ka konstatime t studiuesve t huaj se n trsi shqiptart as nuk i vrasin e as nuk i kthejn n skllevr armiqt e mundur. Kjo ka t bj me etikn e lufts dhe vijim i tradits kalorsiake. N t gjitha Shqiprin, po kryesisht n Veriun e saj, pranohet se gruaja sht e paprekshme, gj e cila u zbut gjat rregjimit komunist, por sht rishfaqur tani. Po kshtu n aspektin e gjakmarjes, gruaja as nuk preket e as nuk qllohet.

X.13.a. KANUNI I LEK DUKAGJINIT

Lekw Dukagjini dhe i vwllai i tij Pali, qwndronin tw pavarur nw Malwsinw midis Drinit dhe detit, nw viset ku sot e kwsaj dite rrojnw fisi i tyre dhe ai i Mirditws qw qeverisen nga ligjet e pashkruara tw maleve ligje qw mbajnw ende emwrin e Lekws. Thuhet se ky kanun e ka origjinwn e tij qw nga lashtwsia dhe se wshtw mw i vjetri nw Evropw. Swshtw udi qw kjo tw jetw e vwrtetw sepse zor tw gjendet njw kanun mw i ashpwr. Ai ska rregull nw gjykimin apo dwnimin ndaj vrasjeve. Tw afwrmit e viktimws janw tw lirw tia marin hakun njeriut tw vet, kur tw duan dhe si tw duan. EDITH DURHAM. Brenga e Ballkanit f.17

Lekw Dukagjini, princ shqiptar, autori i Kanunit t Famshem: Kanuni i Lek Dukagjinit ky princ skenderbejan misterioz, i dha Shqipris nj Ligj Mesjetar q rrojti dhe po vijon

dramatikisht t zbatohet edhe n ditt tona, kryesisht ne zonat V tw vendit. N njohurit q duhet t ken komandantt dhe ushtart sht edhe kjo njohje e cila ka t bj me marrdhniet me ushtart dhe personelin q vjen nga zona t ndryshme, q mund t manifestoj gjurm po edhe realitete t zbatimit t ktij kanuni dramatik. Jan shnuar raste t dukuris kanunore t hakmarrjes edhe gjat kryerjes s shrbimit ushtarak. Ndr prbrsit etik t Kanunit t Lek Dukagjinit n Veri t Shqipris jan: Betimi Betimi sht nj deklarim fetar nprmjet s cils nj njeri duke u prpjekur t shfajsoj veten, nga nj akuz e turpshme, duhet t prek me dorn e tij dhe t betohet n emr t Zotit, si shnj e betimit t s vrtets. Nse ai bn nj betim t rrem, si n mnyr t qllimt dhe n mnyr t paqllimt, ai do t quhet si nj njeri i pandershm, q duhet edhe t ndshkohet me nj gjob t rnd. Besa Besa sht nj periudh e liris dhe e siguris t ciln ia jep familja e viktims s vrassit dhe familjes s tij, duke e pezulluar prkohsisht marrjen e gjakut deri n prfundim t periudhs s caktuar. Kur nj shpagimtar e vret armikun e tij, atij i jepet nj bes prej 24 orsh, gjat se cils ai duhet t pres funeralin e personit t vrar dhe m pas, nj bes prej 30 ditsh. Ai, gjat ksaj periudhe sht nn mbrojtjen e institucionit t Bess dhe armiqt e tij e kan t ndaluar t vrasin at. Besa, sht nj lloj betimi, e marr nga pala e dmtuar duke sjell nj ndrprerje t prkohshme t gjakderdhjes. Gjaku Gjaku n Kanun sht nj metafor, pr jetn njerzore, farefisin dhe gjakmarrjen Pr shqiptarin e Malsis, zinxhiri i marrjes s Gjakut sht i pafund Nse dikush abuzon me mua dhe un e vras at, un marr mbi veten gjakun Gjaku shumb kurr q do t thot se : gjaku nuk sht kurr i papagueshm Gjaku i nj ofenduesi ose e nj antari t grupit fisnor dmtues sht e vetmja gj q i jep mundsi pals s dmtuar t asnjansoj nderimin ose gjakun e derdhur. Nderi Nj ofendim ndaj nderit nuk paguhet me pronn, por nprmjet derdhjes s gjakut ose nprmjet nj faljeje t madhe publike. Nj burr i cili sht nderuar n baz t kanunit konsiderohet i vdekur. Nj burr sht nderuar: -nqoft se dikush e quan at gnjeshtar prball nj grupi njerzish. -nqoftse dikush e pshtyn, krcnon ose e godet at. -nqoftse dikush tradhton mbi premtimin e tij pr ndrmjetsim ose mbi dhnien e fjals. -nse gruaja e tij sht e turpruar ose nse ajo shkon me dik tjetr. Kshtu kur pala e ofenduar nuk mund t fal nj ofendues, ato do t hakmerren pr ndrimin e psuar n bashksi. Miku do miku duhet ti jepet ushqimi n shtpi. Miku vendoset n vendin e nderit, n tavolin dhe pr pasoj sht nn mbrojtjen e shtpis. Nj mik sht nj njeri i nderuar dhe duhet t trajtohet me mikpritjen e duhur ashtu sikur t ishte nj qnie hyjnore. Nse miku nn mbrojtjen e mikpritsit vritet, gjaku i tij duhet t merret me do kusht. Ushqimi buka Udhtari si lajmtar udhton pr pages dhe me ushqimin e tij, prandaj dhe nuk sht nn mbrojtjen e ndokujt. Pushka ose buka e dhn me njohuri paraprake q shkakton vdekjen,

sjell gjak mbi at q e jep. Ushqimi i gjakut ndodh kur, ndrmjetsit e pajtimit t gjakut, sbashku me disa t afrm, miq dhe shok t zotruesit t gjakut, shkojn tek shtpia e vrassit pr t pajtuar gjakun dhe pr t ngrn nj drek, pr t vzhguar nj pajtim. Nse antart e pleqsis han buk me t akuzuarin, konsiderohet sikur ato kan marr besn. Popullsia i Shqipris Veriore, dekada m par, ka zhvilluar dhe forcuar marrdhniet mes njritjetrit duke ngrn ushqimin sbashku. Nse nuk do t hahej ushqimi (ose nse ushqimi nuk do t hahej sbashku), rituale t tilla sikurse dhnia e bess dhe pajtimi i nj gjakmarrjeje, n baz t Kanunit do t konsideroheshin si t prmbushura. Gjakmarrja Personi i dmtuar ka do t drejt t hakmerret pr nderin e tijAsnj gjykim nuk sht i nevojshm, asnj gjob nuk i merretNjeriu i fuqishm i mbledh gjobat vet. Nj ofendim kundr nj babai, vllai, e madje edhe kundr nj kushriri pa trashgimtar mund t falet, por nj ofendim kundr nj miku nuk falet. Kur veprat joetike kryhen n bashksi, pala e dmtuar mer hak pr t rivendosur ekulibrin dhe pozicionin e barabart n kt bashksi.

X.14. NDARJET TRADICIONALE. TIPARET. RACA. Shqiptarwt ndahen nw dy tipe kryesore: zeshkanw dhe flokwverdhw. Burri tipik shqiptar e ka hundwn si tw Dantes, me majwt tw kthyer, ndwrsa nw rrwzw, tw hollw dhe tw drejtw. Vetullat i ka tw trasha, qw nisin tw drejta e pastaj vijnw e bjenw posht... derisa bashkohen nw mjekwr, ku krijojnw njw vrimw tw vogwl. Koka, nga pas i vjen e rrafshwt, sikur ta kishte lakuar njeri me sopatw, ndwrsa veshwt janw tw vendosur mw posht se zakonisht, karakateristikw, kjo mw e fortw, pwr tipat e elwt me flokw gwshtwnjw e herw herw gwshtenjw e elwt , me sy gri. Shtatin e kanw tw lartw, tw hedhur, me vithe tw ngushta dhe tw shkathwt si panterw. Brunwt, nw nw Pejw dhe Guci janw tepwr tw zeshkwt, e kanw kokwn mw tw gjatw dhe janw mw tw shkurtwr. Edith Durham Hiriotet e te gjithe shkallve shfaqin, karakterin e veant t racs shqiptare. Ishin krenare, fodull, t pashtruar dhe t etur pr fitim. Paria e tyre ishin Ziliqare dhe krkues t disa virtyteve t shklqyera dhe dalloheshin prej grekrve sepse e donin t vrtetn dhe ishin t ndershem kur donin te plotesonin ate qe merrnin persiper . George Finnley shqiptart me kan br prshtypje me ngjashmrin q kan me malsort e Skocis nga shtati dhe menyra e jetess. Edhe malet e tyre dukeshin si malet e Kaledonis vetm me nj klim me t but .Fustanella e tyre,ndonse e bardh,ndryshe nga kilti, shtati i that, e i gjall, e folura q tingllon si keltishtja dhe zakonet e tyre t rnda, q t gjitha m kujtonin Morvenin Bajron Studiues t ndryshm vwnw nw dukje se shqiptart ndahen n :Geg dhe Tosk.

Kush mund t quhet Gegri ? Sipas studieswve gegria prfshin: bashksin e Shkodrs, Lezhs, Malsis s Madhe, Plavs dhe Gucis, Kosovs, Shals e Shoshit, Rrafshit t Dukagjinit e Tropojs, Kuksit dhe Puks, Burrelit dhe Mirdits. Megjithat bashksia geg nuk sht homogjene, jo vetm n dialektin gjuhsor por dhe n tipare t tyre. Kshtu, ndryshime ka Mirdita, Burreli dhe Dibra. N nj far mase ndryshon edhe Krahina e Lums e cila, gjithshtu, futet n Gegri. Shkodra, Lezha kan afri. Burreli ka afri me Dibrn dhe nj pjes t Malsis s Tirans e Librazhdit dhe verilindjen kodrinoro-malore e Elbasanit. Shala, Shoshi, Hoti dhe Gruda, Plava e Gucija, Tamara dhe Vermoshi, si dhe Tropoja e Hasi, Kosova n trsi, prfshihen n Gegt Verior. Krahinat e Shqipris s Mesme jan przierje dhe nuk mund t quhen as geg e as tosk. Ata kan tipare t prbashkta. T till jan: Kruja rrz maleve dhe Fush-Kruja, Tirana dhe Preza, Durrsi, Kavaja, Peqini, Rrogozhina dhe Elbasani i fushs. Kufiri ndars i Toskris prfshin vijn ndarse t lumit Shkumbin. Ktu prjashohet vetm hapsira fushore e populluar, n t dy ant e lumit, n Elbasanin e fushs, andej dhe kndej brigjeve t Shkumbinit, deri n Cerrik dhe Gostim. Mandej ky kufi vijon n Qafthan, deri n Liqenin e Ohrit. Gjeohapsira J shqiptare, deri n Prevez sht trsisht toske, por me veori t disa krahinave brenda saj. Labt, amt prfshihen n Toskri, edhe pse kan disa tipere t ndryshme. Midis trevave toske dallojn pr ndryshime: Myzeqeja, Skrapari, Kora, Pogradeci dhe Kolonja, Labria e amria. Tirana nw rrethinwn e saj paraqet njw kalim gradual, pwrzierje dhe zbutjeje tw gegwve nw toskw. I till wshtw edhe Elbasani, njw pjesw e Durrwsit, e Kavajws, Peqinit T gjitha ato, nuk e kan nj emrues t prbahkt mbasi lvizjet e migrimet e brendshme n koh kan sjell ndryshime. N vshtrim t karakterit, tiranasit, myzeqart, korart dhe devollinjt jan m t but. Po ndr m t butt jan myzeqart. Edhe e folmja dhe dialekti i tyre ndryshon duke qndruar midis, si ndikim i dyanshm. Elbasani n qndr t Shqipris dhe e veriToskwrisw sht si midis gjeografik por edhe midisgegtosk. Myzeqeja prfshin Lushnjen, rrzkodrinore dhe luginore t Beratit, Fierit duke patur si kufij lumin Vjosa. Labria prfshin trevat e Vlors dhe Himars, Kurveleshit dhe Gjirokastrs ( edhe Zagorin), Tepelenn , pjeswn veriore tw Delvinws. Shqiptari n pjesn me t vrtet kombwtare tw tipareve t tij dallohet mir prej popujve fqinj. Nuk u prngjason as racs greke dhe as at sllave por duke u afruar me fqinjt n marrdhnie me ta dika ka ndryshuar por pa ndrruar karakterin e tij. Ai n tresi ka shtat t madh dhe me prpjestim t drejta , tipare t shquara , me fytyr eshtore. Hunda duket e dal, mjekra e madhe, por q nuk kan delikatesn e modelit grek. Shqiptart jan nj rac e bardh, ariane por drejtprdrejt t przier me racn e verdh. Ilirt jan nj deg njerzore e mirpajtuar e shndosh dhe fisnike, ku thelbi arian duket lehtazi. Flokt dhe syt e iliroshqiptarve jan prgjithsisht n ngjyr t thell, flok t verdh jan t jashtzakonshm , vetm nw 4 % tw tyre theksojnw autorw tw tjerw. Por syt t kaltr e t shkruar nuk jan t rrall. Veriort jan shtatmdhenj e kjo shpjegohet nga fqinjsia me malazezt. Gjurmimet antropologjike shpwrfaqin, gjithashtu se tipi shtatlart gjendet n veri t Shqipris, po edhe n jug. Por t dy tipet kan nj kok t gjer, krcinj t holl, lkurn t bardh, me ball t lart, goj t vogl, dhmb t rregullt, hunda sht e drejt me prjashtim t viseve veriore dhe verilindore (hundzhgab). Shkenctart antropolog jan t mendimit se shqiptart jan nj grup racor, raca adriatike ose raca dinarike, gati homogjen, sidomos n tiparet e kafks. Ata jan braicefal, me kok t rrumbullakt.

Shtati i shqiptarve sht rreth 1.75 m i gjat. Po m t gjat jan Lekbibajt dhe nj pjes e rrethit tw Bajram Currit. Ata jan t fort, dhe muskuloz. Fytyrn e kan si vez t przgjatur, syt i kan t ndritshm, me impulse dhe shkndijime. Goja e tyre sht harmonike, e me dhmb t rregullt. Ballin e kan, prgjithsisht, t ngusht, po qafn t gjat e kraharorin t gjer dhe her her leshtor. Shqiptart nuk jan shum t shndosh, por t shpejt e t shkatht me krcinj t holl dhe pa shum mish. Gegt verior jan atlet, t bukur, t gjat, me sy t zinj por edhe sy qiellor, hund t rregullt, dhmb t vegjl, por t fort, mjekr t shkurtr, me forc e shndet. Nw disa zona shqiptare tw bwn pwrshtypje shtatshkurtwsia. Tw tillw janw njw pjesw e Mirditws, hapwsira nw verilindje tw Mallakastrws, deri nw Memaliaj nw disa rrethina tw Skrapari, Librazhdit dhe Dibrws. Vwzhgimet tregojnw se labwt kan karakter t ashpr, jan t holl si kosor dhe jatagan, gjaknxeht e trima. amt jan t mpreht dhe t zgjuar, pak dredharak, shikojn interesin e dshirojn lirin duke mos e prfillur qeverisjen. Ata e duan dheun e tyre. Kan flok gshtnj, por ka edhe bjond. Jan t gjall dhe melankolik, t dhn shum pas tregtis. Ndryshimet jan n dialekt po edhe n pamjen fizike, psikologjin dhe karakterin e tyre. Malwsorwt gegw veriorw tw gjendur gjithherw nwn trysninw e kodit kanunor janw tw ahspwr dhe tw prerw nw gjykim qw kushtwzohet nga paragjykimi. sht shum e vshtir q t bsh nj hart t racave n Shqipri sepse pr nj koh t gjat q nga lashtsia e m tej, megjithse sht ruajtur e njjta gjuh, jan martuar me njritjetrin, kan luftuar kundr ngulimeve dhe pushtimeve t huaja, por dhe sigurisht q ka patur przierje e martesa t cilat kan sjell prgjasim, dhniemarje tiparesh fizike, t karakterit e t universit shpirtror. Sa tipa? Ka t gjat, me sy t elt e flok t verdh. Po ka edhe me shtat t shkurtr, sy gshtenj e flok t zinj.

X.15. VETIT LUFTARAKE

Aleksandri i Madh sht gjak ilir. Ai sht i familjes s madhe ilirike t t parve tan. Ky njeri ngadhnjyes i jashtzakonshm nuk sht pjell e fantazis as e ndrrimit t kot, por nj realitet i pranuar Nj pjes e ushtris s tij ishte ilire. Ilirishtja flitej lirshm n t gjith ushtrin. Trimrit dhe sakrificat e tyre t mdha, gjer n rrz t Himalajave jan nj hulli, jo vetm e gojdhns por shtrat i vetive luftarake t racs son. Prballja me Romn ishte teatr i madh i shprfaqjes s vetive trimrore dhe t guximit t racs iliroshqiptare. Mbretrit e njohur ilir si: Bardhyli, Agroni, Teuta, Genti e t tjer jan shmbuj t spikatur t trimris, drejtimit dhe qeverimit. Perandort ilir t Roms si: Maksimin-Thraku-Daza, Aureliani, Diokleciani i cili kishte ardhur drejtprdrejt nga radht e ushtris, Valentini. I pari prballoi dyndjet dhe sulmet e Gotve. Perandori i famshm i Bizantit Justinaiani, dhe Kostandini i Madh jan shmbuj t lart. Ende nuk wshtw thwnw sa duhet pwr njw figurw tjetwr tw madhe si ajo e gjeneralit Ilir Belisari i cili ishte kryekomandant i ushtrisw sw Perandorisw Bizantine duke i dhwnw asja fitore tw rwndwsishme. Sikur ta kishte mbrojtur Skenderbeu, Kostandinopojn, turqit nuk do te kishin mundur ta merrnin ne maj te vitit 1453 ka thn Volteri. Skenderbeu ua kalonte te gjithe oficrve t lasht e t sotm pr drejtimin e nj ushtrie t vogl mbrojtse (James Wolf) Emri i Gjergj Kastriotit, Skenderbeut, sht tanim si nj emblem e prjetshme kombtare jo thjesht si shmbllim trimrie e guximi por mndjemprehtsie dhe strategjie, me vlera t larta. Gjergj Kastrioti, i quajtur Skenderbej, princ i Epirit dhe Huniadde mkmbs i mbretit t Hungaris q kan qn dy kapedant ngadhnjimtar dhe burra t shklqyer, kampion t vrtet t Krishtrimit sa qen gjall dhe tmerr i turqve, sepse me forca t pakta iu bn mburoj pr aq shum vjet gjith fuqive t Perandorise Osmane (Eilliam Temple Essey on Heroic Vitue London 1720,fq228.) Stoku me Gjergj Kastriotin radhiten figura t tjera q do t mbeten n historin e trimris kombtare por dhe t gjenis s drejtimit ushtarak si Vrana Konti, Tanush Topia, Moisi Golemi, Lek Dukagjini e t tjer. Ksisoj nuk mund t gjesh nj ndarje t qart t trevave me ndryshimet e tyre. Prandaj smungojn dhe prshtypje q lidhen me temperamentin pak t grindur dhe q iu mungon toleranca se ata nuk mund tu falin kaq kollaj goditjen. Atyre nuk u ka munguar talenti dhe mprehtsia. Por prshtypjet dhe realitetet nuk jan t njjta ,ashtu sikurse dhe sht e przier vet raca e shqiptarve prmes shekujve. Ndrkaq, vetit luftarake t shqiptarve jan t shquara n koh. Kjo ka rndsi pr vlersimin e aftsis s tyre dhe przgjedhjen q bhet n rekrutimin dhe veprimet luftarake. Po edhe brenda Shqipris ka dallime dhe ndryshime n temperament dhe aftsit luftarake. Ndryshe sht nj lab, po aq ndryshe sht nj myzeqar. Fort i uditshem mund t duket nj tropojan, por po kaq, do dukej edhe nj mirditor. Pra, veorit edhe vetit jan t ndryshme dhe t dukshme. Por nisur nga konstatimet q bjn t huajt pr shqiptart dalin n pah disa vzhgime me interes. Sipas komandantve t huaj turq (shiko Konica ,faqe 415), t ushtris, shqiptari sht nj lufttar trim, n prpjekje me armikun ose p t zn nj vend me sulm. Por shpesh ai kthehet n indeferent, kur vjen puna q rrethanat krkojn, nj taktik mbrojtse. Pra, veorit edhe vetit jan t ndryshme dhe t dukshme. Por nisur nga konstatimet q bjn t huajt pr

shqiptart dalin n pah disa vzhgime me interes. Shqiptart pr vet kushtet e tyre ekonomike kan luftuar n shum ushtri t Evrops si n ato t Francs, Spanjs, Perandoris s Shnjt Romake, Venetikut dhe t Shteteve t tjera Italiane e sidomos brenda Perandoris Osmane, ku kan ln gjurm n historin e luftrave. Ata jan t ndershm t guximshm, nuk mund t prvidheshin t braktisnin betejn n asnj rast edhe pse nuk luftonin pr shtjen e t tjerve. N ushtrin e Luigjit t XII, t Francs kishte nj trup prej 1200 shqiptarsh t cilt treguan nj trimri t rrall. Shqiptart sipas autorve Francez kan qn krijuesit e kalorasis s leht. Pr betejn e njohur t Shn Gotardit t vitit 1664 thuhet: Me shnjn e kryekomandantit t ushtris ata e nisn betejn duke hyr me galop n mes, edhe pse tej rreshtave t armikut mbanin ushta t gjata me flamur n maj ,japnin nj goditje dhe krijonin pshtjellim pas ksaj trhiqeshin nj ik,i riformonin rreshtat dhe sulmonin prsri. T rrept dhe t pamshirshm n betej, kta shqiptar iI qndronin besnik kodit t tyre t nderit, pasi mbaronte prleshja (Letters du Roy,Louis XII ,Brussels,1712,1712,vell I ,fq 247.) Autor t tjer ven n dukje pr gjallrin, qndrueshmrin dhe eprsin n gjithka q lidhet me luftn .Kjo i ben ata q tua ken zili t tjert. ( E.M Leak Researches in Greece ,London 1814.fq 251). Edhe n luftrat detare shqiptart kan nj veprimtari sypatrembur. N prill t lvitit 1770 kapitent shqiptar nga Ulqini shpartalluan nj flot nn komandn e Aleks Orlovit, pran Navarinos. Nj rol t madh, kan luajtur kapitent detar shqiptar, n Luftn e Greqis pr pavarsi, ku elementi shqiptar n flotn greke ka qn mbizoterues .Gjuha shqipe n flotn greke t asaj kohe prdorej si gjuh kryesore.Qyprilinjt i dhan emr vet Perandoris Osmane. Gjergj Basta i Arbreshve q luftoi n njsit e stratiotve ishte gjeneral. Lufta greke pr liri asq mund t mendohet pa elementin shqiptar Kryengritja greke e shekullit XIX q shptoi Greqin nga zgjedha turke ishte vepr e shqiptarve N koht m t vona prmnden : Mehmet Pasha Egjiptit, Ali Pash Tepelena, Marko Boari, Maro Kondi e Labris, Nora e Kelmendit, Azem & Shote Galica. N Luftn Antifashiste Nacionallirimtare u shquan virtyte t larta trimrie t shqiptarve, jo vetm si individ por edhe si bashksi. Jan prmendur trimerit e Vojo Kushit, Lym Kets, Mehmet Shehut etj. X.16. KOKFORTSIA Prej s lashti vjen shprehja: kokefortesi e cila tregon edhe karakterin e shqiptarit. Thuhet se: ka nj kok t veant e nj damar te lig . Kto jan pjes t vetive dhe t karakteristikave t shqiptarit t cilat t ojn tek ajo q shqiptart jan impulsiv Ndr trevat tona, pr karakter impulsiv dallohen: Labria (ktu perjashtohet Gjirokastra, Delvina, Zagoria); Mallakastra, Skrapari, Dibra, Himara, Kolonja, Mirdita. Ndrkaq trevat q prfshijn karaktere t buta dhe t qeta jan ato t Myzeqes, Kors, Prmetit, Librazhdit, Elbasanit, Lezhs, Shkodrs etj. Grekt edhe n kohn e sotme, kur jan dyndur nj bashksi e madhe shqiptarsh thon: Kok Shqiptari . Studiues t tjer, kan krijuar prshtypjen se shqiptart jan t dhn shum pas interesit dhe paras e pr to, ata mund ti futen do

aventure sado e rrezikshme q t jet ajo. Kjo mesa duket ka patur gjithnje lidhje me varfrine dhe prpjekjen pr t mbijetuar ka ka qn shkak, shum her t shfaqet dukshm t shqiptart. X.17. KUJTESA PR NJOHJEN E VENDIT Shqiptart, njohs t mir t vendit t tyre, kurioz jo vetm pr vendbanimin ku jan, por dhe shum m tej. Sjellin n kujtes vende ku kan shkelur n luft, a n veprimtari t tjera dhe i tregojn ato me nj saktsi prshkrimore t lart. Kjo cilsi e njohjes s vendit ka qn e transmetuar qysh n koh t lashta. Vet, vendi i tyre i larmishm dhe n shumicn e herve dhe t stinve i kalueshm me vshtirsi ka br q prej nevojs t mbahen mend shtigjet e kalimit dhe pr ti komentuar shpesh n kuvende t vogla, n sheshe t fshatit, n oda dhe kuvende m t mdha. Relievi i jashtzakonshm shqiptar ka qn ai q u ka mtuar atyre, nj qndrim njohs t veant. Vijon t tregohet se n Labri kur u gjetn trupat e pilotve t rn nj aksident ajror teksa kisht rn nata dhe fshatart nuk mund t gjurmonin m tragn u desh t vihej mushka n krye, q t ndiqte t njjtn rrug nga kishin ardhur. pran rrugs kam par se e kan zn nj ose disa prej tyre,n kohn q m dilte para syve dhe dukej sikur bnin gar kush do ta arrinte m par. Gjith pyetjeve pr topografin ata u prgjigjen me prpikmri dhe m t madhe, ndrsa shprblimi m i mir pr ta, sht leja q u jap pr t vshtruar me goniometrin tim(po aty faqe 552). Kjo sht njohja empirike e shfrytzuar shum n prpjekjet dhe luftrat e kaluara sidomos gjat lufts s Dyt Botrore, kur organizimet e lvizjeve dhe pritave luftarake prcilleshin me sukses n saj t njohjes s vendit dhe rrfenjsve vendor. Pavarsisht se koht dhe mjetet njohse kan ndryshuar shum, sht domosdo q atje ku shkon nj her, ta mbash mend dhe ta rikujtosh kur shkon srish. Jo vetm nj njohje turistike por edhe historike, arkeologjike duhet t mbahet prher parsysh se gjithka sht e fshehur dhe mund t gjendet dhe eksplorohet prher m tej. qoft streha e shkmbinjve, qoft trualli i kasolleve qofshin tumulat e Shqipris do ti japin historis s popujve t par t gadishullit s Ballkanit drit zbulese ( shiko : Pittard. Les peoples des Balkans f 298 ) T gjith strvitjet n vende t ndryshme nuk mund t jen nj krshri dhe prgjithsim por rrokje hollsish pr t thithur n kujtes t komandantve t ardhshm dhe oficerve t shtabit, aftsit e luftimit dhe shfrytzimit t vendit. X.18. MIKPRITJA Esht folur shpesh t flitet ende se shqiptart jan mikprits. T huajt e kan vn re kt dhe e kan vlersuar shum. Edith Durham n librin e saj shkruan kur pati rast ti bej nj vizit n kasollen e tij nj fshatari nga zonat veriore t Shqipris , ai tha : Ne jemi t varfr - Buke ,kripe e zemer, kjo sht gjithka q mund tu afrojm, por ju jeni t mirpritur dhe mund t qndroni sa t doni. X.19. FAMILJA, FISI, ATDHEU

Ndjenja e familjes pr shqiptarin sht shum e fort. Pr nj koh t gjat, prmes vshtirsish, kur nuk ka patur as shtet t fort, as ligj dhe gjuh t shkruar, prsri ka ruajtur kombsin. Shqiptari e do shum vatrn e tij e ai sht vatrdashs. Karakteristike sht Kulla e madhe n veri, me masgalla e dritsore t vogla si frngji. Vatra e shtpis sht gj shum e shnjt dhe e shtrnjt. I pari i shtpis ishte dhe kujdestari zjarrit, ai q i hidhte dru dhe e mbante ndezur. Deri n fillim t Lufts s Dyt Botrore, jo vetm n V, por edhe n J t Shqipris familjet ishin t mdha me nga 60 70 shpirt. Shtpit e nj gjaku formonin nj fis .Shum fise t afrt formonin nj bajrak. I pari bajrakut ishte dhe si nj lloj gjykatsi. Plaku i shtpis nderohej nga t gjith. Shnjtria e vatrs sht e madhe dhe shqiptari kudo q t shkoj nuk e harron. ZVETNIM ? Trauma ishte e dyfisht. Demokracia kishte ardhur por bashksia jon dilte prej nj kuadri t mbyllur dhe me pak drit. Gjeohapsira shqiptare nuk ishte e prgatitur, pr kt drit t re. Duke dal prej ksaj shpelle gjeografike, konceptet pr dritn, largsit, relievin, kufit shtetror, t thurur me klone dhe ushtar t armatosur n do skrk, befas u shprbn dhe me t, e gjith filozofia e ngrehins n rr t qnjes brenda ksaj thurine t tmerrshme. Skish m prmasa q zgjateshin tej kufirit, gjithka q ishte si nj modelim n miniatur, nuk matej dot me kontaktin e par, me lirin. Vetizolimi i gjat dhe dshira pr t krijuar n mnyr utopike nj njeri t ri u kthye n nj bumerang t tmerrshm. Njeriu i ri nuk erdhi dot. Po ai u shformua. U b si nj qnie e ftoht, mjet i komandueshm, mekanik. Ai po harronte shpirtin dhe botn e tij t natyrshme njerzore. Dalngadal ai po kthehej n nj burm ( sipas terminologjis komuniste kineze). Ai po thahej me nj prgjrim pr ideologjin dhe kjo i dukej atij atdhedashuri. Gjendja ekonomike e Shqipris, ishte n nj prapambetje t skajshme. Ekonomia duhet t ishte themeli. Izolimi e shumfishoi varfrin. Shqipria u kthye si qndr idealesh, pr shptim t bots. Po t prdorsh konceptet e Gjeografis Ushtarake, do t thoshte se, prej ktij vendi t vogl dhe t izoluar ku gjeoinformacioni ishte shum i varfr, ku zhvillimi teknologjik as q i afrohej zhvillimeve botrore, t anlizohej gjeopolitika e bots, kufit hapsirat, strategjit ushtarake dhe ekonomike, teknologjia dhe armatimi, kombet dhe konfliktet. X.20. FEJA E SHQIPTARIT Prqindjet dhe statistikat q jepen pr fet n Shqipri, n t vrtet, sikur nuk thon asgj pr Fen e Shqiptarit. A jan vall shifrat e prqindjeve reale? Kjo nuk ka rndsi, se n fakt, nuk sht fjala pr t br nj regjistrim t sakt, prej t cils ku m shum e ku m pak, do t dal se n Shqipri ka: 70 % mysliman, 20 % orthodoks dhe 10 % katolik, ka afrsisht tregon se Shqipria sht nj vend islamik. Kjo, prqindje n fakt i takon nj regjistrimi t br n vitin 1938. Shprndarja dhe harta nuk mund t jete e njjt dhe n ditt tona. M von nuk jan ndrmarr regjistrime t reja me t dhna t freskta. Ndryshime shum t mdha kan ndodhur. Studime dhe konsiderata fetare t sotme, vijojn t japin po t njjtn prbrje dhe prqindjeje. Ndrkaq, ktu nuk merret parasysh, se si rrjedhoj e ideologjis komuniste dhe e materializmit ateist, t ushtruar pr gati 50 vjet, nj pjes

e breznive t reja i takojn nj ateizmi t pastr dhe se shprndarja e tyre sht kaq e przjer, duke mos qn e mundur q t prcaktohet qartaz. N kt periudh, jan br shum martesa, midis prfaqsuesve t feve t ndryshme. Kto kan qn shum t natyrshme dhe fmijt e lindur nuk i prkasin as njrs e as tjetrs fe. Nse, do t bhet nj regjistrim i freskt, nuk sht kaq e leht q t prcaktosh prkatsin e fes q ka secili shqiptar, vese mund t mbshtetesh tek origjina e tyre, q n prgjithsi, nuk sht e drejt. Ndr shqetsimet e sotme q kan t bjn me t ashtuquajturin fondamentalizm islamik shpesh qarqe ende t painformuara mir duke u nisur nga prqindjet vitit 1938 e quajn dhe e radhisin Shqiprin, jo vetm si nj vend islamik por edhe si nj vend i hierarkis s friks radhitur me Irakun, Iranin, Izraelin, Pakistanin, Afganistanin, Somalin etj. Kjo nuk sht aspak e vrtet. N Shqipri fatmirsisht nuk ka pasur konflikte fetare po ve nj harmoni shmbullore midis tyre. Shqipria, n asnj ,mnyr nuk prbn sot nj vend t rrezkshm pr sigurin njerzore. Tanim pranohet se, n Shqipri, ndjenjat fetare nuk jan t forta. Atdhetaria q n prgjithsi prdoret nacionalizm dhe feja, duket sikur kan ecur n gar, njra me tjetrn. Por n trsi, nacionalizmi ka qn m i theksuar dhe prparsor. Kwsisoj shqiptarwt nuk kanw patur ndonjw prirje tw veantw ndaj fesw.Si njw arwsye e cila duhet te meret parasysh wshtw ajo qw ata gjithherw kwrkonin ruajtjen e etnisw sw tyre duke e dalluar nga ardhacakwt dhe pushtuesit e shumtw qw dyndeshin nw trojet e tyre. Kwshtu pwrqafimi i katolicizmit nga arbwrit nw shekullin e XI ishte kundwrvwnie ndaj Bizantit. E njwjta pamje vjen prej historisw sw Gjergj Balshws dhe Gjergj Arianitit tw cilwt e ruajtwn pwr njw kohw tw gjatw katolicizmin, kundwr Bizantit e dyndjes sw swrbwve dhe avarwve.Pwr shqiptarwt feja nuk ka qwnw emwrues i madh i njwjtwsimit por vecse si njw ndihmues i afwrt Shqipris i sht dashur mbijetesa dhe ksisoj lvizjet atdhetare ( nacionaliste ) kan lindur pr ti kujtuar , bashkuar, ata, n prpjkjet e tyre prej kanosjes dhe rrezikut t madh t qnjes si komb. Prcaktueshmria fetare, ishte e ndar n tre apo katr hulli, ndrkaq ajo kombtare, kishte lidhje vetm me nj prqndrim: shqiptarizmn. Fet kan lindur n tragn e nj rruge t gjat prej filless e zhvillimit dhe kan lujatur rol n farkimin e shpirtrave njerzor. Ato kan ndikuar edhe n forcimin e ndjenjs kombtare, si dhe t vllazrimit shpirtror. Por n prgjithsi, prfytyrohet se atdhetarizmi q ka lidhje me dheun tnd, vatrn, ka lindur n vijat e prpjkjeve, t ushtarve, shpatave, n vijat e gjakut t derdhur, duket se ka lindur tek fryma e shqiptarve n front, pr t mbrojtur qnjen e tyre. Prandaj historia e atdhetarizmit, si dhe e feve n Shqipri, sht pjes edhe e gjeografis ushtarake, jo vetm si shprndarje e tyre, n nj hapsir apo n nj tjetr, ndonse me ndryshime n koh q kan ndihmuar njratjetrn dhe kan krijuar nj sfond shqiptar t veant t ciln rrall e gjen n kombe t tjer. Kshtu, feja n shum raste sht br prbashkuese duke nxjer n pah orientimin kombtar. Faltoret bektashije jan br shpesh vend pelegrinazhi dhe prehjeje jo vetm pr bektashinjt por edhe pr t krishtert orthodoks apo katolik e cila vijon deri n ditt tona. O dritz e bekuar q lind nga perndon sht thn prej Naimit t madh q ishte bektashi, dhe q n fund t fundit parathot dshirn e gjith Rilindsave pr tu kthyer n

Evropn Perndimore. Thnia munumentale e Pashko Vass : Feja e Shqyptarit sht Shqyptaria edhe pse ve n dukje se nuk duhet t shikohen kishat e xhamit, ajo i nnkupton ato. Gjergj Kastrioti, Sknderbeu, ky mit shqiptar edhe pse n dy fe, u b i pranueshm pr shqiptart, si nj simbol prbshkues. Fan Noli ishte n krye t ortodoksve shqiptar, n vshtrimin fetar, por ai si nj njeri politik, shtetar, ishte n krye edhe t s ashtuquajturit Revolucion i Qershorit. Gjergj Fishta, ky prift i lart katolik, por edhe : Homeri i Shqipris n veprn e tij : Lahuta e Malcis i kndon n thelb qndress s shqiptarve ndaj srbve. Lufttart shqiptar n front kan puthur dheun e tyre po edhe jan lutur, Krishtit, Muhametit, Haxhi Bektashit apo Abaz Aliut t Tomorrit, q t ndihmonin shqiptart, sepse mbi t gjitha ata donin vendin e tyre. N periudhn komuniste, nj radikalizm i skajshm u mundua t rrnjos fen duke u prir q t kthente Shqiprin n vendin e par ateist n bot. Gjith bashksia e ushtarve shqiptar t ksaj kohe t organizuar n dhjetra divizione msonin prdit n punn politike se : feja sht opium pr popullin . Gjat kohs komuniste, ndjenja fetare dhe besimi, u ruajtn n shpirtin e shqiptarve, ndonse psuan nj zbehje dhe rnie dramatike, pasojat e s cils do t ndjeheshin n periudhn postkomuniste. Judaizmi, Kristianizmi dhe Islami prbjn besimin global. Budizmi, Taoizmi, Konfucianizmi dhe Shinto jan izoluar kryesisht n Azin lindore, Hindus dhe Siks t prqndruar n Indi dhe fe tradicionale t ndryshme jan m t spikaturat midis Haitiansve dhe n Afrikn e Zez. do fe tenton t unifikoj prkrahsit e saj. Sindromi ne kundra bots tenton t shkput shoqrit kudoqoft. Fet kryesore jan: - Krishterimi (Katolik, Orthodoks, Protestant) - Islami (Suni, Shit, Bektashi) - Judaizmi (Orthodokse, Konservatore, Reformatore) N lashtsi, krishtrimi u prhap npr rrugn EGNATIA dhe prej provincave t tjera romake t Dalmacis dhe iliris. M von Kisha Lindore e krishter me qendr n Kostandinopoj zuri vend n Jug t Iliris. Kisha Katolike, ruajti pronsin e saj n Shkodr, duke prfituar nga afria gjeografike me Italin dhe Austrohungarin.T krishtert ortodoks , jan n Jug t Shqipris. Shqipria Qndrore, n zonat fushore , prbhet nga Mysliman shumica e t cilve jan Suni.Bjeshkt e Namuna n Veri jan kufiri nga i cili, nuk u deprtua m thell, duke e ln zonn e Alpeve, kryesisht Katolike.Fiset e Mirdits mbetn Katolike. N Shqiprin Jugore, po dhe Kruj zotron bektashizmi, i themeluar nga persiani Haxhi Bektash Veliu, i cili vdiq m 1338. doktrina e tij ka dika t ngjashme me Budizmin.Bektashzmi hyri n Shqipri nga Korfuzi nprmjet dervishit Sari Salltik,n fund t shekullit XIV.Ai formoi shtat teqe, njrn prej tyre n Malin e Krujs. Krishtert kundr paganve dhe besimtart e vrtet kundr agnostikve. Konfliktet fetare mund t jen dhe kan qen vrtet t egra. Le t kujtojm kryqzatat drejt toks sshenjt Kur Simoni IV pyeti emisarin e Paps Inoenti I. se si do t identifikonte heretikt n qytetin francez t

Beziras prgjigja ishte: Vriti t gjith, Zoti do ti njohi t tijt. 30 vitet e lufts t cilat e shkretuan Europn Perndimore midis 1618 e 1648 filloi si nj kundrprplasje e Katolikve roman me reformatoret protestant n Gjermani. Vijon n dit tona pplasja n Irlandn e Veriut. T part tan pagan u faleshin yjeve, diellit e hns. Kur Krishtrimi u prhap n Evrop edhe n Shqipri u prball me politeizmin natyror si n t gjith popujt arian. Feja e vjetr e shqiptarve nuk u zhvillua njlloj si edhe feja e helenve. Kostandini i Madh q ishte me origjin shqiptare, nga Nishi, kur pa q e gjith ushtria e tij po prqafonte fen e re, u b edhe ai i krishter pr t fituar simpatin e ushtris . Feja e vjetr e shqiptarve, ka qn politeizmi natyror i cili ndodhet m shum ose m pak ndryshim n t gjith popujt arian. Shqiptart besonin se flaka e zjarrit sht nj perndi, prandaj edhe sot bjn be pr at zjarr , pr at drit M vone u prhap krishtrimi. Prpara se t vij Turqia n Ballkan, Shqipria e veriut duke filluar q nga Erzeni e deri tek lumi i Zets e prsgjeri deri n Drin, ishte katolike. Me ardhjen e Turqis, shumica e shqiptarve pr shkaqe t ndryshme, prqafuan fen islame. M von, Perndimi mbeti katolik dhe jugu deri n Prevez, Shqiprie Jug ishte orthodokse. Bektashizmi, sht nj lloj protestanizmi ndaj sunizmit. Organi zyrtar i Vatikanit sqaroi pozicionin e Selis s Shnjt n lidhje me miratimin e krkess pr martes t Mbretit Zog dhe princeshs Geraldin. Kushtet imponuese pr t akorduar lejen e shkruar pr kt martes midis bashkshortsh me besime t ndryshme krkonin q Mbreti Zog dhe Princesha Geraldin duhet t nnshkruanin premtimet e garantuara solemnisht se martesa e tyre : ndrfetare parshikuar, shqyrtuar dhe gjykuar sipas ligjeve t shnjta kanonike, duhej t bhej sipas riteve t Kishs s Roms dhe duhej t solemnizohej para martess civile dhe se nusja katolike nuk duhet t ndryshonte besimin e saj si dhe fmijt e lindur nga kjo martes duhet t edukohen sipas besimit katolik Nga shtypi i kohs. Tregues t rinj studimor Studimet e fundit tregojn se n shoqrine shqiptare ka ndryshime n lidhje me prbrjen fetare t popullsis n shkall vendore dhe kombtare. Ndr shkaqet mund t radhiten migrimi i brendshm, emigrimi jasht vendit, ulja e numrit t lindjeve n zonat fshatare, edukata emparshme ateiste q ka ndikuar n breznit e sotme pr t mos besuar n Zot. Nj studim I br pr zonat Tiran, Durrs, Kavaj, Elbasan, Librazhd, lezh, Shkodr, Kor paraqet t dhnat e tabels s mposhtme: Mysliman-suni Katolik Bektashinj Ateist Ortodoks Protestant 48.10 % 15.97 % 9.08 % 7.58 % 4.07 % 3.09 %

Prej studimeve del gjithashtu se duhet t mbahet parasysh q edhe pse n Shqipri ka nj bashkjetes t njohur fetare e t quajtur si shmbullore srish nuk duhet mohuar se n brendsi secili pr fen e tij i duket se sht m e mira dhe pr fen e tjetrit thot se : nuk sht e vrtet Megjithat bashkjetesa paqsore e feve sht nj tregues kryefjalor e shqiptarve.

PWRCAKTUESHMWRIA E SHQIPWRISW DHE SHQIPTARWVE. Rrjedha e historisw sw Shqipwrisw dhe shqipwtarwve wshtw njw realitet i pamohueshwm. Por fati tregjik i Shqipwrisw ka bwrw qw rreth kwsaj teme tw diskutohet edhe sot e kwsaj dite. Pwr njw kohw tw gjatw, shqiptarwt kanw qwnw tw pushtuar, por ata kurrw nuk e kanw humbur pwrcaktueshmwrinw e tyre. Pwrmes dyndjes sw shapwts dhe tw kulturave, feve, tw ardhur, pushtues tw shumtw, hunw, swrbw, avaro-turanianw, kryqtarw, anzhuinw, gotw, ostrogotw, romakw, osmanw ajo vwrtetw u sakatua , por mbeti edhe pse e rrwgjuar dhe e tretur, kwtu nw Evropw, nw gjeohistorinw e saj ilire prej qendrws sw Kontinentit (jugu i Tirolit, Bavaria) erdh e u mbwshtoll nw Ballkanin Perwndimor e rrethuar vetwm nga vise shqiptarwsh. Por gjithnjw midis etheve tw shovinizmit tw fqinjwve. Nuk wshtw aspak normale tw thuash pwr shqiptarwt se Evropa duhet tu hapw atyre portat. Ajo wshtw kwtu paralel edhe me historinw e Romws e tw Bizantit, po kaq paralel dhe me fqinjwt jugorw, helenwt. Kwtu janw po tw njwjtwt qytete rrugw lidhwse zhvillimore pwr gadishullin, me ngjyrime ushtarake dhe ekonomike. Piro i Epirit kaptoi detin dhe u hodh nw Apenine ashtu sikundwr Gjergji i Madh, ky atlet i Krishtit bwri tw njwjtwn gjw nw Mesjetw. Pushtimi osman nuk ishtw njw gjwmw, vetwm pwr ballkanasit, por pwr twrw Evropwn, pwr ti treguar Kontinentit, se ne jemi kwtu swtoku, me lavdinw dhe dwshtimet e tij. Gjeohapwsira iliroshqiptare, e principatave, mbretwrive, kryezotwve, e krushqive dhe aleancave ka gjalluar kwtu, nw jetw tw jetws. Pushtimi osman nuk ishtw njw gjwmw pwr ballkanasit por pwr twrw Evropwn. Peranadoria osmane u pwrpoq qw ta rrwnojw Ballkanin, kwtw djep kulture. Ndodhi qw njw pjesw e shqiptarwve pwr arwsye qw tanimw njihen pwrqafuan fenw islame por ata kurrw nuk e harruan rrwnjwn e tyre evropiane. Dwshmia rron deri sot, tre fe, por vetwm njw pwrcaktueshmwri, njw atdhe. Pushtimi i gjatw osman u nis tw zhbwnte, por nuk arriti dot, tw realizonte synimin e tij. Nga rrwnojat e pwrpjkjeve u ngrit Rilindja Kombwtare e cila e para e pati kuptuar qw edhe pse pjesa mw e madhe ishte nwn fenw islame, nuk do tw kishte asnjw pengesw qw tw mos shihej kjo pwrcaktueshmwri evropiane e shqiptarwve. Kurse rrethet shoviniste tw fqinjwve gjithnjw kanw luajtur me fatin e shqiptarwve duke gjetur mbwshtetje tek ndryshimwsia e feve, por qw nuk mundwn ta mjegullonin pamjen e duhur. Mw vonw do tw vintw shpallja e pavarwsisw e cila pati njw gjeohistori tw jashtwzakonshme por qw mbwshtetjen e parw e pati nwpwr selitw dhe rrugwt e Evropws nga Roma nw Vjenw e Berlin, pwr ti bindur tw gjithw se pwr Shqipwrinw kishte ardhur momenti historik i mwvetwsisw. Pas kwsaj, Plaku i Vlorws, Ismail Qemali, udhwtonte me qerre nwpwr baltrat dhe breglumenjtw nw prag dimri, pwr tw mbritur nw Vlorw e tw ngrinte flamurin me shqiponjwn dykrerwshe. Mbreti Zog ishte pjesw e mendwsisw Evropiane, brenda synimeve gjeostrategjike tw kohws, tw alenacave nw krijimn e shtetit tw tij.

Ndwrkaq shteti komunist krijoi ishullimin e madh nga Evropa e cila po e harronte atw, gradualisht. Rrethet shoviniste swrbe dhe greke gjetwn rasin edhe mw tw mirw qw tw propagandojnw edhe mw shumw se Shqipwria dhe Shqiptarwt nuk kishin pwrcaktueshmwri. Prandaj gjenocidi i tyre qe njw tragjedi e vwrtetw. Filloi shpwrngulja e shqiptarwve tw Kosovws drejt viseve tw Turqisw. Po kwshtu ndodhi dhe me bashkwsinw ame, nga qarqet greke. Nwpwr kwtw qiell tw grisur ka ecur Shqipwria, por asnjwherw nuk e ka humbur pwrcaktueshmwrinw e saj. Ndodhi qw Aleanca Euroatlantike dha urdhwr pwr sulmin e madh pwr mbrojtjen e wshtjes kosovare.. Kjo ishte njw gjeostrategji e menduar mirw, me prije pwrparimi tw kombeve dhe zgjidhje tw padrejtwsive, njw gjeografi ushtarake dhe politike nw kohwn e duhur dhe me vlera tw mwdha pwr tw ardhmen. Viti 1997 ishte si njw test pwr marwdhwnien Evropws me Shqipwrinw. NATOmer vendimin e madh pwr tw qwnw afwr Shqipwrisw. Mosprekja e kufijwve ishte si njw tabu, pwr tw cilwn pwr mw shumw se gjyswmshekull ishte pwrgatitur vetwdija shqiptare. Por ushtri tw NATO-s erdhwn brenda saj, sepse Shqipwria ishte pjesw e Evropws. Kjo ushtri dukej sikur kishte hyrw brenda kufijwve tw saj. Nw vitin 1999 pwrswdyti herw nw trojet shqiptare, NATO filloi goditjen e saj historike ndaj IshJugosllavisw, nw mbrojtje tw Kosovws, pwr tw ndwshkuar jo vetwm spastrimin e paparw etnik, por edhe pwr tw vwnw nw vend padrejtwsinw e madhe historike. Shqiptarwt u ndodhwn nw skenwn mw tw madhe tw ngjarjeve tw fundshekullit kwtu nw mesin e Evropws. Kjo ishte dhe njw autokritikw e heshtjes sw saj tw gjatw, por dhe i padrejtwsive qw i ishin bwrw nw kohw. Ky ishte edhe kuptimi mw i madh i sotwm i Shqipwrisw me kontinentin e saj. Shqipwria dhe shqipwtarwt nuk i ka zhbwrw as pushtimi po edhe as pwrshtatja e konvertimi i pwrkohshwm. Ajo wshtw pjesw reale e Evropws.

, analiza dhe krkime shfrytzimit t vendit (terrenit), t dhna t ndryshme: gjeografis fizike, ekonomike, t aplikuar, t dhna pr mjedisin, gjeologjin, kadastrn e pushtetin vendor, kufit shtetror dhe administrativ, t dhn gjeodezike si: koordinata e lartsi etj, prbjn nj univers pr vendin n trsi, q shfrytrzohet, nga ana ushtarake. N t njjtn koh shum agjensi shqiptare jo vetm gjeodezike por dhe t fushave t tjera t shkencave t toks, kan t dhna t ndryshme, t cilat mund ti shfrytzosh nprmjet

faqeve n internet. T tilla t dhna, mund t shkmbehen edhe ndermjet Komandave t Forcave dhe Shtabit t Prgjithshm t FA. sht e rndsishme t dihet se ku sht burimi i ktyre t dhnave dhe se si mund t shfrytzohen ato n t mir t studimit gjeografik n operacione apo krkime t tjera. N prgjithsi SIGJ, kan nj korniz afrsisht standarte, n t cln grumbullohen dhe prdorohen: - t dhna gjeodezike q kan t bjn me sferoidet, sistemet e koordinatave, koordinata e lartsi, matje t gravitetit (rndess) dhe gjeomagnetike etj - harta t llojeve t ndryshme n formatin: letr, vektor dhe rastr. - harta ushtarake me karakter teknik. - imazhe n orto t cilat jan t gjeoreferencuara, orthofoto etj - lartsit - sistemi rrugor dhe i transportit. - ujort n prgjithsi ( hidrografia ) - njsit administrative ( ndarje, harta , t dhna statistikore ) - t dhna t kadastrs. II.J. HARTAT Prmes historis, njerzimi sht munduar t paraqes far shihte, t kuptonte prej imazheve q shfaqeshin. do gj e vizatuar q n faqet e shkmbinjve e t shpellave, n kanavac n monitort e kompjuterave, kan shprehur perceptimet e bots prreth. Hartat kan qn nj prej rrugve q tregojn lidhjen e ndrsjellt midis njerzve dhe mjedisit ku ata banojn. Qytetet, rrugat, lumenjt, malet, luginat deri atje ku toka takon detin, sht vizatuar n at pamje t modeluar n shekuj. Thierry TUOTIN PJESA E DYT Nw kwtw pjesw janw dhwnw nw mwnyrw tw shkurtuar njohuri mbi modelimet e sotme te tw dhwnave gjeohapsinore tw cilat shwrbejnw pwr njohje orjentim, studim dhe analizw tw vendit e gjeohapsirws me metoda e teknologji tw sakta e ta shpejta tw cilat duhet tw pwrdoren nw studimin gjeoushtarak nga Komandat dhe Shtabet. Njohja e tyre , nw kwtw rast wshtw e karakterit teknik dhe u takon specialistwve gjeografw ushtarakw dhe operatorwve qw pnojnw nwpwr qwndrat operacionale tw cilwt duhet tw dinw se si tw trajtojnw probleme tw grumbullimit dhe pwrpunimit tw shpejtw tw gjeoinformacioneve duke pwrfshirw harta, koordinata, fotografi ajrore, pamje satelitore, dixhitalizim dhe interpretim tw tyre pwr realizimin e shpejtw tw mbwshtetjes gjeografike tw FA. Kjo pjesw synon qw tw japw njohuri, kryesisht pwr hartografinw dixhitale. II. GJEOHAPSIRA E MODELUAR PR NJOHJE DHE STUDIM GJEOUSHTARAK II.A. T DHNAT HAPSINORE Hartograft, n prgjithsi me punn e tyre shprfaqin tiparet hapsinore t vendit, gjithnj t projektuara n plan, jo vetm n ndihm t studiuesve t Gjeografis Ushtarake por dhe t nj spektri t gjer t t modelimeve shkencore e teknike n natyr. Paraqitja n plan e ktyre tipareve bazohet n konceptin matematik t koordinatave karteziane, x, y t cilat jan t ndrprera dhe prperndikulare njra me tjetrn. Ndrkaq ato paraqiten n hart, n baz t rrjetit gjeografik t shprehur me vlerat e gjatsis dhe gjersis gjeografike. Shndrrimi prej koordinatave t rrjetit sferik-gjeografik, n sistemin koordinativ n plan quhet Projeksion i

hartave. Ka shum lloje projeksionesh, t cilat prdoren pr krijimin e hartave topografike dhe atyre tematike. Tiparet hapsinore mund t jen diskrete ose t vijueshme. T parat konsiderohen ato q nuk ekzistojn midis vzhgimeve dhe formojn etnitete t veanta, e t dallueshm, individualisht t ndara njra nga tjetra. Puset, rrugt, tipet e prdorimit t toks jan tipare diskrete hapsinore. Tipare t vijueshme gjithnj jan prmidis vzhgimeve t tilla si: rniet e relievit dhe lartsit. Sistemet e Informacioneve Gjeografike q jan duke u prdorur gjithnj e m shum edhe n problemet studimore dhe vlersuese t faktorve gjeografikw n veprimet luftarake, prdorin dy modele baz t t dhave hapsinore: Vektor dhe Raster Fig T dhna hapsinore T dhna n Formatin vektor Jo topologjike topologjike T dhna me cilsi t larta TIN Fig Modelet e t dhnave hapsinore Zona t fragmentuara lvizore N formatin : Raster

T dhna t thjeshta

Modeli t dhnave n vektor prdor pikat dhe koordinatat e tyre x, y, pr t ndrtuar tiparet hapsinore t ktyre pikave, vijave dhe siprfaqeve. Tiparet baz- vektor, konsiderohen si objekte diskrete mbi gjeohapsirn q meret n studim. Kur marim njw hartw apo pjesw harte nw formw vektoriale do tw thotw se gjithka qw ishte nw letwr wshtw kthyer nw formw dixhitale ( elektronike ) dhe mund tw pwrdoret pwr tw gjithw analizat e duhura gjeoushtarake nw kompjuter. Modeli i t dhnave n raster prdor nj rrjet pr t paraqitur ndryshimet hapsinore t ktyre tipareve. Secila qeliz n kt rrjet ka nj vler q prkon me karakteristikat e tipareve hapsinore, t gjendjes s objekteve. Kur marim njw hartw, fotografi apo pamje tjetwr e cila skanohet, nw kwtw rast ajo pwrcillet si dixhitale dhe pwrdoret swrish nw kompjuter, pwr tw vijuar analiza dhe interpretime tw ndryshme hartografike. Kwto quhen tw dhwna nw raster. T dhnat n raster, jan n prkim me paraqitjen edhe me tiparet vijimore hapsinore si rniet dhe lartsit q konsiderohen t vijueshme. Modeli i t dhnave prcakton se si ato jan ndrtuar, ruajtur, manipuluar, dhe analizuar n Sistemin e Informacionit Gjeografik (SIGJ).T dhnat n

raster mund t shndrrohen n t dhna n vektor dhe anasjelltas. SIGJ, n fakt bhen nj mjet shum i nevojshm pr t gjithprfshir t dhnat n raster, n t dhna vektor. T dhnt n vektor kategorizohen si: topologjike dhe jotopologjike. Topologjike ka t bj, qartaz, me lidhjet hapsinore midis ktyre tipareve si psh : dy vija q takohen sakt n nj pik dhe q drejtimi i vijs ka nj kahje n an t majt apo t djatht. Jotopologjike, jan ato t dhna vektor t cilat paraqesin m shpejt dhe m mir gjat prdorimit t programeve t ndryshme ( soft-eve) t SIGJ. Pr t dhnat Topologjike zakonisht prdoret termi ( mbulim ) dhe pr jotopologjike: shapefile. T dhnat topologjike mund t jen t thjeshta, dhe me cilsi t larta, t cilat kan t bjn me pika, vija dhe poligone. TIN ( rrjeti i parregullt trekndor ) prafron vendin me nj trsi trekendshash pambulim. do trekndsh n TIN prbhet nga pika dhe vija q i bashkojn kto pika pr t formuar trekndshat. Zona sht nj trsi poligonesh, t cilt mundet t jen t lidhur ose jo, dhe zona q mund t mbulojn njratjetrn ose formojn nj trsi tjetr. Fragmentimi ( dinamik ) sht nj model i t dhnave i ndrtuar me vija t nj rrjeti dhe q lejon dhe prdoron koordinatat reale Botrore me prmasa gjatsore. II.B. T DHNA CILSORE( atribute ) T dhnat cilsore paraqesin karakteristikat e tipareve hapsinore. Sasia e t dhnave cilsore q i bashkngjiten tipareve hapsinore mund t ndryshojn dukshm, ka varet nga lloji i t dhnave dhe aplikimi prkats i tyre. Kshtu nse do t krkonim t ndrtonim nj baz t dhnash pr llojshmrin e tokave apo llojshmrin e vendeve dhe ndikimin q ato kan n operacionet luftarake, do t kishim nj shumsi t ktyre llojeve t specifikuara, t interpretuara, n tabela t ndryshme me t dhna t hartuara apo t grumbulluara m par. Shum Softe ( programe ) prmbajn, cilsi t tilla t llojeve dhe krkesave t ndryshme t cilat ndodhen t ndara e t gatshme dhe q krkohen n momentin e caktuar nga sistemi i menaxhimit kompjuterik, t ktyre t dhnave. T dhnat hapsinore, n ann tjetr, krijojn nj baz t dhnash ( database) i cili zakonisht quhet lidhs. T dhnat lidhse- baz jan nj shumsi tabelash t cilat pasqyrohen tek secila prej cilsive ( atributeve ) si vlera q mund t identifikohen, unifikohen n kto tabela. T dhnat hapsinore dhe t dhnat cilsore( atributet) pasqyrohen n SIGJ t lidhura njra me tjetrn.T gjith prdoruesit ushtarak q meren me analizat topografike t vendit ( terrenit ) mund t prdorin t dhnat lidhse-baz, pr krkimin e t dhnve q ata kan nevoj t shfaqen n nj moment t caktuar, n raportet etyre. T dhnat lidhse-baz kan dy tipare dalluese t rndsishme : Spari : do tabel n bazn e t dhnave mund t prgatitet, plotsohet m tej, n mnyr krejtsisht t ndar. Sdyti: Tabelat mund t mbeten t ndara derisa nj cilsi analizash q krkohet nga tabelat e ndryshme, n procesin e mtejshm t prpunimit. Modeli i bazs s t dhnave lidhse sht nj model standard n SIGJ dhe n sitstemin e menaxhimit t informacionit n studimet gjeografike ushtarake gjeohapsinore. II.C. FUTJA E T DHNAVE HAPSINORE N vetm dy sekonda ata duhet t arrinin nj shpejtsi fluturimi prej 220 km/or, duke patur edhe saktsin maksimale gjat bombardimeve. Truri i anijes ndodhej i izoluar n qndr t saj dhe n nj rreze prej treqind km e gjithka mund t kontrollohej. Nj nga komandantt kisht pr detyr t przgjidhte informacionet e shfaqura n nj monitor gjigand. Radart pasonin, gjithka gjenin, ndrkaq oficert e zbulimit duhet t mernin vendimet prkatse. Kjo ishte aeroplanmbjtsja THEODORE ROOSEVELT q mbshteti fushatn e bombardimeve n ishJugosllavi. Prej ksaj anije , pr dy muaj, u nisn aeroplan bombardues q goditn objektivat srbe n Kosov. Truri i brendshm i saj ishte i lidhur i tri me nj sistem gjeoinformacioni teknologjik modern pr lvizje, orientim, bombardim dhe kontroll t rezultateve nisur ng radart, GPS, hartat dixhitale dhe lidhjen e drejtprdrejt me imazhet satelitore.

Nga shtypi i kohs N kohn e sotme n mnyr t shpejt po priremi q t kemi nj trsi t dhnash n studimet gjeografike ushtarake. Kto t dhna mund t jen: - t dhnave ekzistuese - krijim i t dhnave t reja. Qwllimi i nj studiuesi dhe planizuesi t veprimeve luftarake n koh luft apo paqeje sht q t njoh se kush jan kto t dhna q duhen dhe se ku mund t gjenden ato. Kto t dhna mund t gjenden n strukturat e FA ose n institutet e saj, n institucionet ose agjensite e ndryshme shtetrore dhe private n rang vendi, t ndara sipas prodhimit dhe veantive t tyre. Ktu duhet t vihet n dukje se t gjitha t dhant q prdor menaxhimi shtetror n fushat nga m t ndryshmet jan t nevojshme edhe n rast t planzimit t veprimeve luftarake. Prandaj sht e domosdoshme q ato t njihen dhe t prdorohen. N IGJU mund t gjenden n prgjithsi llojshmria e hartave t ndryshme topografike (1: 10000- 1:1000 000), pamjet satelitore, planet e qyteteve t ndryshme, rilevime t grumbulluara nga Sistsemi i Regjistrimit t Pasurive t Paluajtshme n shkallt: 1:500, 1:1000. 1: 25 00 , rilevime dhe planndodhje t njsive ushtarake dhe t infrastrukturs s tyre n shkallt: 1: 1000-1: 5000, master-plane t ndryshme etj. Po kshtu n IGJU jan t gatshme metodikat dhe t dhnat pr sistemin koordinativ shtetror dhe shndrrimin e tij n sitsteme t ndryshme, koordinata e lartsi t rrjetit gjeodezik shtetror, me mnyrat klasike dhe ato t GPS ( Global Positioning System , Sistemi i Pozicionimit t Prgjithshm). Me nj GPS mund t prcaktohen, n nj ast, koordinatat n Sistemin Gjeodezik Botror dhe kjo vendndodhje kaq e rndsishme pr veprimet luftarake, n natyr, duhet pasqyruar n hartat q prdoren : raster apo vektor. Ka ardhur koha q hap pas hapi, n FA, t prdoren hartat dixhitale q do t thot, se sipas mundsis t prdoret forma dixhitale, kompjuterike. Mjafton q t bhet nj krkes pr harta t vektorizuar dhe ato mund t meren n CD ( kompakt disk ) pr tu prdorur n mnyr t drejtprdrejt, n kompjuter gjat planzimit apo studimit t vendit pr qllime ushtarake. Analistt gjeograf ushtarak duhet t njohin dhe t prdorin n SIGJ ( GIS ) far t dhnash dhe cilsish ( atributesh ) t prdorin. N nj skem t mposhtme mund t rekomandohet nj klasifikim i prafrt i veprimtaris s nj studiuesi n fushn e Gjeografis Ushtarke ose dhe Operative, n punn me SIGJ ( GIS) Futja e t dhnave hapsinore 1. Futje e t dhnave ekzistuese si: harta, plane, rilevime, masterplane te njsive, modele terreni, kadastr etj 2. Krijim i t dhnave t reja. 3. Nxjerje t dhnash 4. Projektim dhe ri-projektim 5. Shndrrime gjeometrike 1. Futje e t dhnave dhe verefikimi i tyre 2. Menaxhimi i bazs s t dhnave. Prdorim i hartave, planeve, hartave qytetore dhe rurale, master plane, harta tematike etj 1. T dhna cilsore ( attribute ) 2. T dhna hapsinore 3. Vizualizim (modelim pamor si mund t jet pamja treprmasore e relievit) 1. Analiza e t dhnave vektoriale,

Menaxhimi i t ( Atributet ) Paraqitje e t dhnave Eksplorimi i t dhnave

dnave

cilsore

Analiza e t dhnave

2. 3. 4. 5.

mbulimi, matje e largsive n pamje t hartave apo planeve, manipulimi i hartave t ndryshme. Analiza e t dhnave n raster: vendore, me fqinjt, rajonale, t prgjithshme,. Hartografim i vendit dhe analizat prkatse. Interpolimi hapsinor i prgjithshm, vendor. Analiza t rrjetit etj

II.D. PROJEKSIONET HARTOGRAFIKE DHE SISTEMET E KOORDINATAVE do prdorues i hartave dhe n rastin ton do ushtarak, komandant apo planzues i operacioneve, ka nj prfytyrim pr vendin, gjeohapsirwn e cila mund t jetw nw njw hart n letr, ku ai fillon t prqas n prfytyrim se ku do t veproj, nj hart dixhitale, t ciln e ka n kompjuter dhe vzhgon n t. Kto harta, kan informcione e t dhna pr vendin ku dalin n pah pwrmes nj rrjeti gjeografik ( gjersi dhe gjatsi gjeografike) q pasqyrohet n mnyr grafike, n kto harta. Shndrrimi nga koordinata gjeografike n nj Sistem Koordinatash, i referohet Projeksioneve nw syprinn toksore t planetit ton, Tokn. do tipar i vendit duhet t paraqitet n mnyr gjeometrike n nj sitsem koordinatash, e pastaj, t mund t lexohen apo t paraqiten nw mwnyrw Hartografike. Kuptimi themelor n nj SIGJ sht q t gjith t dhnat hapsinore q jan n hart, duhet t jen pasqyruar aty, n t njjtin sistem koordinatash. N vende t ndryshme prdoren sisteme t ndryshme koordinatash, ashtu si jan prdorur deri m sot edhe n vendin ton.T dhnat q kan t bjn me sistemet e koordinative duhet t meren n Institutin Gjeografik Ushtarak ose agjensi t tjera. N radh t par duhen njohuri, sidomos nga specialistt, analistt gjeograf apo operacional. Nse kemi nje seri t dhnash, n nj sistem t caktuar, ato duhet t shndrrohen n sistemin q ne krkojm. Pr kt ka Softare ( programe) t ndryshme II.E. RRJETI GJEOGRAFIK Rrjeti Gjeografik sht vendosja e sistemit referues pr t dhnat hapsinore n syprinn e Toks. Rrjeti Gjeografik prbhet nga meridian dhe paralele. Meridiant, jan vija t gjatsive gjeografike, pr Lindjen dhe Perndimin ( L, P ) Toka, planeti yn rrotullohet rreth boshtit t tij, pr 24 or. Duke prdorur si filles meridianin q kalon n Grinui ( Greenich) , n Angli, gjatsia do t prshkohet prej meridinsh n vlerat 00 grad deri 3600 ku si mesore do t jet ai me vler : 00 Ndrkaq Gjersia gjeografike ndahet prej paraleleve t cilat jn vija q duke u nisur nga Ekuatori si filles, 00, n Veri dhe n Jug, do t jet 0 0 ( ekuator) 900 Veri dhe 00 ( ekuator ) 900n Jug.

Shiko f 17 Fillesa e rrjetit gjeografik sht aty ku, Ekuatori 0 0 grad, prt meridianin ( Greenich) Vlerat e gjatsis jepen n: X ndrsa ato t lartsis n Y.N SIGJ sht dika konvencionale, t vendossh gjatsin dhe lartsin ( gjersin) me vlera pozitive dhe negative. N t vrtet,

gjatsia n drejtimin lindor sht pozitive si dhe pr lartsin (gjersin) q n drejtimin verior sht, e till. N t dy drejtimet e tjera : n Perndim pr gjatsin dhe ne Jug pr lartsin,ato jan negative. Gjatsia dhe lartsia ( gjersia ) maten me Grad-Minuta-Sekonda ose Shkalldhjetore. T dy sistemet mund t shndrrohen tek njritjetri , kshtu : 45 0 52 30 jan t barazvlershme me 45.875 grad. II.F.PROJEKSIONET HARTOGRAFIKE Nj projeksion hartografik sht shndrrimi i syprins sferike t Toks n nj syprin plane. Ajo ka do t paraqitet n syprinn plane sht nj shndrrim vijash, n paln q paraqesin vet rrjetin gjeografik. N to mund t punohet me sistemin dy prmasor- koordinativ se sa me at sistemi sferik treprmasor i koordinatave i cili sht shum m kompleks. Asnj projeksion smund t jet i prkryer mbasi kur vijat apo siprfaqet vjin n plan ato shoqrohen me shformime t ndryshme. N hartat q prodhohen ne vendin ton jan prdorur : Projeksioni Trthor Cilindrik Gauss- Kryger ( pr t gjitha hartat topografike t shkallve : (1:10 000-1:1000 000 ). Pas viteve 90- t u prdor, pr her t par Projeksioni Trthor Merkator (UTM) Projeksioni Trthor i Merkatorit sht nj version i Projeksionit t Merkatorit, si nj ndr projeksionet m t njohur n bot. N vend t prdorimit t paralelit standard si n rastin e projeksionit t Merkatorit, n rastin Trthor, prdoret meridiani standart. Ky Projeksion krkon dy parametra : -faktorin shkallor n meridianin qndror, -gjatsin e meridianit qndror, -lartsin e origjins (ose t paralelit qndror ) , - Lindjen false Dhe - Veriun fals. Faktori shkallor sht raporti i shkalls, me t ciln je duke punuar, tek shkalla e trupit gjeometrik, q i referohesh. Psh: kur themi se faktori shkallor sht : 1 kjo do t thot se vija standarte, ka t njjtn shkall me at figurs gjeometrike s cils i je referuar. Kshtu paraleli standart quhet shpesh : gjersi e shkalls s vrtet. Shkalla e ndryshimit t shfromimit fillon prej vijs standarte ( paraleli ose meridiani ) gjithnj duke u zmadhuar. Vija standarte i referohet zakonisht vijs tangente ndrmjet siprfaqes s projeksionit dhe trupit gjeometrik referues t Toks. Ky mund t jet : paraleli standart ose meridiani . Prgjate paralelit dhe meridianit standart nuk ka shformim t vijave t paraqitura sepse sht e njjta shkall.

Siprfaqe e projeksionit c Siprfaqja n figurn e Toks.

Faktort shkallor: a = 1.0000

b= 0.9996 c= 1.0000 N figur Meridiani qndror n kt rast t sekantes t Projeksionit Trthor t Merkatorit ka faktorin shkallor t barabart me : 0.9996. Dy vijat standarte n ann tjetr t meridianit qndror kan faktorin shkallor t barabart me 1 Vend pr figurn 2.6 faqe 20 Paraleli dhe meridiani qndror e ndajn projeksinin n katr kuadrate . Pikat t cilat prfshihen brenda kuandrantit VL ( verilindje ) i kan kooordinatat x dhe y me vlera pozitive. Pikat q ndodhen brenda kuadrantit VP ( veriperndim ) I kan koordinatat : x me vler negative dhe y , pozitive. Pikat q jan brenda kuadrantit JL ( juglindor ) kan koordinata : x me vler positive dhe y me vlera negative. Pikat q jan brenda kuadrantit JP ( jugperndimor), kan koordinata x dhe y, negative. Nj projeksion harte, mund t prdoret drejprdrejt si nj sistem koordinatash ne SIGJ, t nj projekti t caktuar. Qndra e projeksionit t harts, si u prcaktua nga paraleli dhe meridiani qndror bhet si origjin e sistemit t koordinatave dhe e ndan sistemin e koordinatave, n katr kuadrante si sht paraqitur n figur. Vlert e koordinatave varen nga pozicioni n t ciln ndodhen pikat brenda kuadranteve. Pr t shmangur pranin e koordinatave negative prdoren t ashtuquajturat : Lindja e paqn pr : x dhe veriu i paqn pr ; y n origjinn e projeksionit t harts. Kjo zhvendosje , pr Projeksionin UTM sht: 500 000 metra. II.G. SISTEMET E KOORDINATAVE Projeksionet hartografike Duhet t bhet nga ato q njihen T dhnat baz gjeodezike T dhnat baz gjeodezike jan : sferoidi ( elipsoidi ) dhe t dhnat gjeodezike t tij. Nj sferoid sht nj model q prgjithsisht i prafrohet Toks. Dihet se Toka sht m e gjer n ekuator. Ndrkaq sferoidi ka boshtet e tij kryesore - ai q kalon n ekuator - ai q ka lidhje me Polet e Toks. Nj sferoid shpesh quhet edhe elipsoid, pra nj elips q rrotullohet rreth boshtit t tij t vogl q ka prmasat e tij. Fig 2.9

Gjysmboshtet e paraqitura: a. Gjysmboshti i madh b. Gjysmboshti i vogl

Poli i Veriut

Ekuatori

Poli i Jugut Gjysmboshtet e paraqitura: c. Gjysmboshti i madh d. Gjysmboshti i vogl Sferoidet ( elipsoidet ) t cilt jan t prcaktuar nprmjet t dhnave orbitale satelitore. I till sht Sferoidi Botror i cili sht dhe baz e Sistemit Gjeodezik Botror i prcaktuar n vitin 1984. T dhnat e GS-84

II.H. SISTEMI I RRJETIT GJEOGRAFIK T UTM ( PROJEKSIONIT TRTHOR T MERKATORIT) Ky system i rrjetit gjeografike t UTM, sht shum i njohur dhe i prhapur n mbar botn. Siprfaqja e Toks midis 840 n Veri dhe 800 n Jug, ndahet n 60 zona. do zon prfshin 6 grad gjatsi gjeografike dhe jan t numruara n mnyr t njpasnjshme q nga zona 1 n meridianin 1800. Secila nga 60 zonat e paraqitura, n UTM prkojn me faktorin e shkalls prej: 0.9996 n meridianin qndror. Origjina e paqn ( fiktive) ekziston n t gjitha zonat. N hemisferin e verior, koordinatat e UTM maten prej origjins s paqn ( fiktive) n ekuator dhe 500 000 metra n perndim t meridianit qndror. N Hemisferin jugor, koordinatat e UTM maten prej origjins s paqn ( fiktive ) e vendosur n 10 000 000 metra n jug t ekuatorit. SISTEMI GJEODEZIK BOTROR (WGS- 1984) Struktura e referimit gjeocentrik t prgjithshm sht Sistemi Gjeodezik Botror 1984 (World Geodetic System WGS-84), Ai sht nj sistem i vetm, i prbashkt, i pwrshttshwm, 3prmasor pr t dhnat hapsinore t mbledhura prej nj spektri t gjer burimor. Disa prej ktyre t dhnave hapsinore ushtarake paraqesin nj shkall t lart saktsie metrike dhe krkon nj struktur referimi t prgjithshme e cila sht e lir prej do shformimi t mundshwm apo

pjerrsie q mund t ndikoj n t. N vendin ton pas viteve 90-t u ndryshuan dhe standartet gjeodezike. Shrbimi gjeografik i FA filloi shndrrimin gradual t ktyre treguesve prej sistemit lindor t gjerathershm. Sistemi koordinativ WGS- 84 Sistemi Koordinativ WGS-84 sht nj Sistem Konvencional Referues Toksor. Prcaktimi i ktij sistemi koordinativ bhet sipas kritereve t pranuara t Shrbimit Botror t Rrotullimit t Toks (IERS). Kto kritere jan: Ai sht gjeocentrik ku qendra e mass sht e prcaktuar pr t gjith masn e Toks duke prfshir oqeanet dhe Atmosfern. Shkalla e tij sht ajo e forms lokale t Toks, n kuptimin relativ t teoris s Gravitetit. Orientimi i tij fillimisht sht br nga Byroja Botrore n vitin 1984. Sistemi Gjeodezik Botror 1984 sht nj sistem koordinativ ortogonal dhe grafikisht paraqitet si me posht: Origjina- qendra e mass s Toks Boshti Z - Drejtimi i Polit Referues. Ky drejtim prkon me drejtimin e Polit Konvencional Tokesor (CTP) t vitit 1984, me gabim prej 0.005. Boshti X - Ndrprerja e Meridianit Referues dhe planit q kalon prmes origjins dhe pingules me boshtin q prkon me Meridianin 0 vitit 1984, me nj gabim 0.005. Boshti Y - Kompleton sistemin djathtor, ortogonal koordinativ. Origjina e Sistemit Koordinativ WGS-84, shrben, gjithashtu dhe si nj qendr gjeometrike e Elipsoidit WGS- 84 dhe boshti Z , wshtw bosht rrotullues i ktij Elipsoidi.

o l i

I E R S R e f e r u e s (I R P )

W G S

-8 4

Q e n d r a e M a s s T o k s

IER S M e r i d i a n i R e f e r u es (I R M )

X W G S -8 4

Y W G S - 8 4

Fig 1 Sstemi koordinativ WGS-84 Elipsoidi WGS 84 Aplikimet botrore gjeodezike krkojn prcaktimin sakt t tre siprfaqeve t ndryshme, te cilat jane qartesisht te prcaktuara. E para sht syprina topografike e Toks. Kjo syprinw prfshin masn topografike toksore, si dhe at t fundit t oqeaneve. N shtes t ksaj siprfaqeje lartesore t parregullt, nj prcaktim, sht i nevojshm pr nj siprfaqe referuese matematike ose gjeometrike pra elipsoid, dhe nj siprfaqe me potencial tw njwjtw, t quajtur gjeoid. Elipsoidi gjeocentrik merret si nj form pr Elipsoidin WGS- 84. Parametrat e zgjedhur pr prcaktimin e WGS- 84 jan gjysm boshti (a), konstantja e gravitetit t Toks (GM), koefiienti i gravitetit te zons s dyt gradore(C2,0) te normalizuar dhe shpejtsia kndore e Toks (). Tabela 1

Projeksioni Universal Trthor i Merkatorit

Parametrat

N t gjitha prodhimet hartografike, standarde t NATO-s pas viteve 90-t prdoret Projeksioni Trthor i Merkatorit. Projeksioni 1.Projeksioni baz sht Projeksioni Trthor i Merkatorit i cili sht prftuar nga projektimi i nj siprfaqeje elipsoidale mbi nj cilinder, tangent prgjat meridianit dhe me akset polare Toks n knd t drejt me akset e cilindrit. 2.Prmes nj modifikimi t sekantes s Projeksionit t Merkatorit, me faktorin e shkalls prej 0.9996 prgjat meridianit qwndror dhe me cilindrin q ndrpret elipsoidin prgjat dy vijave paralel prftohet Projeksioni Universal Trthor i Merkatorit, UTM ( shih figuren) . Faktori i shkalls prgjat ktyre sekanteve sht 1. Veorit baz t tij jan: a. 60 zona nga 6o me shtrirje gjatsie gjeografike at nga 1 n 60, me zon (1) at midis 180o P dhe 174o P duke vazhduar n drejtim t lindjes. b. Formula shndrrimit wsht uniforme, nga nj zon n nj tjetr. c. Ka referim t vetm pr t gjitha zonat on planin kndrejt, t sistemit koordinativ. d. Konvergjenca e meridianve (ndrmjet veriut t rrjetit dhe atij t vrtet, t jet m pak se 6o) e. Gabimi i shkalls brenda zons t jet m i vogl se 1:2500.

Gjysm boshti

Shtypja reciproke

Shpejtsia kndore e Toks Konstatja e Gravitetit te Toks

Rrjeti 3. Nj produkt i dyt karakteristik i nj rndsie shum t madhe praktike nga do projeksion sht rrjeti kndrejt, i cili, siguron nj skelet pune, t nj sistemi planor koordinativ pr prdorim ushtarak. Ky rrjet normalisht formon paralele baraslargore tw njw pamjeje tw nj serie katrorsh n hart dhe gjithashtu prcakton shkalln e saj nprmjet rrjetit metrik dhe orjentimin e rrjetit nga veriu. Pr rrjetin UTM kushti i sekantes prcakton, n do zon 6 o, dy vija sekantiteti afrsisht 180 000 metra, lindje dhe perndim, nga meridiani qndror. Pr t mnjanuar koordinatat negative, meridiani qendror merr nj vler false negative prej 500 000 ml dhe n hemisfern e jugut drejt veriut zvoglohet me 10 000 000 m n ekuator ( qw wshtw pwrmendur edhe mw sipwr). Pastaj rrjeti standartizohet, si nj sistem referues me rregulla specifike pr t shtrir qllimin e tij mbi siprfaqe t mdha , p.sh. n shtrirjen V-J brenda s njjts zon dhe gjithashtu nga njra zon n tjetrn, dhe nga prdorues t ndryshm . 5. Tabela e mposhtme jep lidhjen q siguron nj saktsi t prshtatshme midis shkalls s harts dhe hapsirs midis vijave t rrjetit :

Tokes duke prfshir dhe Atmosf

Tabela 4

Shkalla e h
Projeksioni Trthor i Merkatorit

1 : 1,000,
Fig. Projeksioni Universal Trthor i Merkatorit (Projeksioni Tipik i zonave 6 0 (gjasht gradsh); rasti i Sekanteve)

Fig. CM- Meridiani Qendror AB, DE- Vijat e sekantes t formuara nga ndrprerja e cilindrit me elipsoidin (Madhsia dhe forma e zons jan t ekzagjeruara pr arsye ilustrimi)

Projeksioni Universal Trthor i Merkatorit (Projeksioni Tipik i zonave 60 (gjasht gradsh); rasti i Sekanteve)

1 : 500,0 1 : 250,0 1 : 200,0

1 : 100,0

Scale increases

Scale decreases

Ezact scale

II.I. T DHNA PR GIS ( SIGJ) USHTARAK. GIS do t thot Sisteme t Informacioneve Gjeografike.Prvoja e puns, n studimet gjeografike ushtarake, ka ndryshuar shum. Kjo ka ardhur, n saje t aplikimit t kompjuterit n t gjitha fushat e krkimit dhe t zbatimit. Nj literatur e gjer sht n prdorim, por ajo pr her e m tepr po mer nj karakter klasik, duke mbetur prapa analizave t shpejta dhe t sakta t cilat ia kan zn vendin metodave empirike. Informacioni pr vendin, n forma nga m t ndryshme, si jan: hartat e t gjitha llojeve dhe shkallve, plane, skema, pamje satelitore, fotografi ajrore ose toksore, prshkrime t ndryshme t vendit Harta sht fytyrw e vendit dhe e nj gjeohapsire, por gjithnj e krijuar me matje gjeometrike, e vizatuar dhe e sjell n nj shkall t caktuar. Po ajo, nuk mund t jet vendi apo gjeohapsira reale. Orientimi n vend sht i pari, kur ke, apo nuk ke hart apo busull. Kur i ke, do t prdorsh kto mjete prqasse, por nwse nuk i ke, do t mundohesh q t orientohesh me prbrs dhe dukuri t natyrs, objekte, qiellore apo toksore. Pr ushtarakun edhe kur vepron n nj vend q e njeh, por edhe kur vepron n nj vend q nuk e ka njohur m par, sht fjala e par. Pastaj ecet m tej. Kur orientohemi, n fakt ne vendosim lidhjet me objektet e gjeohapsirs rrotull, pran apo larg. T orientojn malet e vargmalet, luginat apo trsia e formave t prrenjve malor q zbresin nga lartsit. Nj ushtarak bn prqasje me vendet q ka njohur apo ka kaluar m par, aty, kap fijet q lidhin vendndodhjen e tij. N koht moderne, teknika ka sjell mjete t sofistikuara q jo vetm t japin orientimin e duhur por dhe koordinata te vendndodhjes. Harta sht nj drit q buron n pikn ku ti ndodhesh e mandej ajo shprndan rreze pr t zbuluar dhe njohur t gjith objektet e tjer rrotull. Nj ushtarak, pa orientim sht pothuajse i verbr. Empirizmi njohs n natyr, nj busull apo mjet rrethanor sht vetm shtegkalim , kurse harta sht nj univers i zvoglauar ku ti lviz luan, vepron, gjykon, vlerson dhe mer vendime n nj shkall m t gjer. Ushtarakut q njeh mir hartn, i rriten dhe i shumfishohen njohurit, n zbatim dhe operacion q zhvillohet n nj vend e njerzit n t nuk jan gur , trungje, rrpira,

Ezact scale

10.000.000mN dhe drejtohet me drejtim jug

0mN dhe rritet pr drejt veriut

nuk jan bim arash,por vlera siprore njerzore,e po i ove ata n nj lvizje q prkon me nj orientim t pasakt, sado t aft e t prgatitur ti kesh forcat dhe teknikn luftarake, sado me profesionalizm t kesh br planzimin gjithka e ke uar me duart e tua, n nj gremin fatale. T till t bn mosnjohja e vendit ku vepron. Harta, sot nuk sht nj mjet q e prdorin komandantt dhe planzuesit e lart n shtabe, ajo sht nj mjet i nevojshm deri tek ushtari i thjesht. Komandantt duhet t ken n shtabet e tyre specilist q njohin llojshmrin e hartave, q i shrbejn n momentin e caktuar. sht e vrtet q n nj hart topografike jan t pasqyruar t gjith rrugt automobilistike, por q t kesh edhe nj hart speciale t Ministris s Transporteve e cila ka edhe tregues e hollsi t tjera t rndsishme prdorimi i saj do t jet shum cilsor gjat lvizjes s tekniks. Shmbuj t till mund t jepen shum. HARTA te ndryshme , shkall, e t njjtit rajon Fragmente hartash. II.K. LLOJET E HARTAVE Q PRODHOHEN N IGJU. Instituti Gjeografik Ushtark i Shqipris q prej fundit t viteve 60-t t shekullit q shkoi filloi t prodhonte, harta topografike t shkallve t ndryshme. Prparsi merte sidomos qllimi ushtarak i krijimit t tyre. N gjendjen q kishte sjell prishja me suprfuqit dhe alenacat e kohs, kur Shqipria pothujase kishte mbetur e vetme, prfytyrimet e studiuesve dhe t fushave t ndryshme, gjithka do ta lidhnin me mbrojtjen e cila ishte sendrtuar n sloganin: Mbrojtja e Atdheut detyr mbi detyrat Prandaj edhe ekonomisti, agronomi, ndrtuesi do t kishte n rend t par mbrojtjen, e cila n fakt ishte kthyer nj makth, stres i prditshmris dhe patologji e cila vijoi pr nj koh t gjat. Ideja e prballimit t koalicioneve armiqsore, n kushtet e nj Shqiprie me zhvillim ekonomik jo t prparuar, ishte fantazmagorike. Por, ideologjia ishte aq e fuqishme dhe e ndrtuar me kujdes saq gjithka q thuhej pr kt prballje t jashtzakonshme, bhej pjes e nj besimi t smur. Shqipria ishte kthyer nj vend t popullit ushtar. Kushtrimet jepeshin n ara , fabrika, kantiere, n shtpit apo kasollet fshatare, n zyrat e kooperativave, t kshillave t fshatrave apo t fshatrave t bashkuar, nprmjet sistemeve t lajmrimit t sakt, dhe pran tyre pikat e hapjes ku n do ast kryhej armatosja e popullit. Kjo sht nj pjes shum e vogl e tablos s nj prgatitjeje shum t madhe dhe t nj strukture ushtarake q prve ndajshtimit Popull ushtar, apo Ushtri i popullit ushtar krijonte kornizn e nj organizimi t pashmbullt ushtarak t nj shteti i cili kishte arrir t prfundonte elektrifikimin e vendit t tij n vitin 1971, kur ekonomia ishte n parametrat e n vendi t prapambetur bujqsor. N kto kushte krkesa pr harta ishte n rendin kryesor ashtu si tregohej kujdes pr armatimin e ushtris. Nga dokumentet q ekzistojn dhe nga shfletimi i fjalimeve dhe direktivave q jepnin udhheqsit kryesor vlersimi i terrenit ( vendit ) bhej i pashkputur. Mehmet Shehu dha direktivn empirike, Ta shkelim terrenin pllmb pr pllmb. Sikur t ishte ndjekur vetm kjo porosi ather do t ishte shmangur n nj mas t madhe prdorimi i hartave dhe mjeteve t tjera q lidhen me njohjen e vendit. N fakt, ndodhi ndryshe. N literaturn e kohs si dhe at t Artit Ushtarak Popullor, ishte futur termi prgatitja gjeodezike e teatrit t veprimeve luftarake e cila prmbante brenda saj nj trsi detyrash si: Rrjetin Gjeodezik Shtetror, rrjetin e Artileris, prgatitjen dhe prditsimin e hartave, shprndarjen e tyre n njsi t ushtris etj. Deri n fillim t viteve nntdhjet, rreth 20 vjet, u krye nj ndrmarje shum e madhe dhe nj veprimtari t dndur gjeodezike dhe hartografike q Shqipria t kishte hartn e saj topografike, n t gjitha shkallt. Kur vlerson sot kt pun t madhe, t duket paksa e uditshme q t bheshin investime t cilat do ti kishin zili edhe vende shum her m t zhvilluara se Shqipria e cila edhe pse e izoluar, tregoi nj profesionalizm t lart gjeohartografik. Harta e shkalls 1 : 25 000 u konsiderua si hart baz pr ushtrin. Fotografimet ajrore u prdorn n mnyr t suksesshme pr prpilimin e hartave. Efektivi i topografve dhe gjeodetve t ushtris arriti nj

prej rreth 400 vet. N vitin 1975 krijohet Instituti Topografik i Ushtris, me nj vendim t posam dhe me detyra, jo vetm pr mbshtetjen e ushtris por dhe t ekonomis s vendit. Topograft po prballonin nj pun t madhe, n ndrtimin e rrjetit gjeodezik shtetror si dhe n fortifikimin e vendit. N vshtrimin projektues, gjeodezik dhe hartografik, ndrtimor, t shprndarjes gjithvendore, fortifikimi, mbetet nj vepr e madhe e cila nuk duhet t harrohet por t prmendet n analet historike me kriticizmin real po dhe vlern q bart. Prgatitja e harts s shkalls 1:25 000 ishte unikale, si koh, saktsi, dhe prtritje t vijueshme t saj. Prej ksaj shkalle, n mnyr paralele, filloi prpilimi i hartave t shkallv m t vogla si : 1:50 000, 1:100 000, 1:200 000, 1:500 000 dhe 1: 1 000 000. N t gjitha njsit e ushtris u ndrtuan maketet e terrenit, n shkall t ndryshme e cila ishte nj veprimtari q kushtoi shum. Mbshtetja topografike (gjeografike) n kt koh izolimi ishte jo vetm sasiore por edhe cilsore. Vepra hartografike dhe gjeodezike e ushtris shqiptare ishte me fat. Ajo nuk shkoi dm por mbeti si nj simbol dashurie pr tokn mm, pr njohjen e saj; ajo i shrbeu zhvillimit ekonomik t kohs, ajo mbeti edhe si nj pasuri e madhe, pr zhvillimet e mvonshme demokratike, t viteve nntdhjet. Harta e Shqipris do t mbetet edhe si hart e ndrrs pr lvizjet prparimtare t kohs. II.L. FOTOGRAFIT AJRORE Fotografit ajrore jan informacion gjeohapsinor pr studimin e vendit. Nj hart sado e mir dhe e sakt q t jet, srish, ajo prher e m tepr nga dita e lindjes s saj, fillon e vjetrohet, rritet n mosh, dhe ka vetm strukturn e saj kryesore, ndrkoh t gjith detajet e saj, ndryshojn sepse do gj n gjeohapsir ndryshon, me veprimin njrzor apo t natyrs. Kur trupat dalin n strvitje apo n nj situat t caktuar luftarake, kan njohje pr vendin ose n saje t njohjes empirike t mparshme ose nga hartat q jan n prdorim. Po kto harta, nuk e paqyrojn vrtetsisht vendin sepse , sht hapur nj rrug e re, apo jan shprngulur familje fshatare, n nj lugin e mund t ket ndodhur nj prmbytje dhe ka prishur argjinaturn e Matit apo t Gjadrit; mund t ket ndodhur nj rrshqitje toke, ndrtime t reja t ndryshme etj etj. Kshtu q planzimi sado t ket nj pasqyrim n hart me simbole apo drejtim veprimesh, nuk bart me vete siguri, sepse ndryshimet e reja, nuk jan pasqyruar n hart. Por, pr nj ur, pr nj rrshqitje, pengohen lvizja e trupave dhe e tekniks. Prandaj, lind nevoja q mbi hartn baz e cila mund t jet n letr apo dhe vektoriale, sa m shpejt t sillen fotografi ajrore, pamje satelitore etj. Fotografia ajrore prftohet nga avion t posam q kan n bordin e tyre aparate fotografike ajrore. Kto fluturime planzohen q m par ose drejprdrejt nga fusha e veprimeve luftarake. Fotografit prftohen n nj shkall sa m t prshtatshme pr studimin e vendit. Shkalla varet nga rajoni n t cilin bhet fotografimi, lartsia e fluturimit t avionit si largsia vatrore e aparatit. Fotografit, mund t jen bardh-e zi ose me ngjyra. Ato nuk kan nj shkall horizontale t njjt si n qndr ashtu dhe n perferi t tyre, por prafrsisht mund t punohet, me nj shkall mesatare e cila sht nj raport midis prmass s nj objekti n fotografi me at q prkon n ntyr. Kur fotografia sht e freskt, ajo sjell hollsi t jashtzakonshme nga fusha e luftimit. Aty ndodhet gjithka q sht n natyr, vese e zvogluar n shkalln q ajo ka. Komandanti, duke krahasuar t dhnat q ai ka planzuar n hart, si dhe informacionin e ri, sht n gjndje q t ndreq t gjitha mosnjohjet ose t dalloj objektet e vjetra, q nuk ndodhen m. Ai, me specialistt e tij, mund t bart shum shpejt kto t dhna n letr ose n kompjuter. Prparsia e fotografis, n prqasje me hartn, qndron jo vetm n freskin e saj, por edhe n hollsit q jo bart. N hart, nuk mund t ndodhet nj shkurre e vetmuar, sepse nuk e mban dot shkalla, kurse ne fotografi ajo dallohet dhe shfrytzohet, n nj moment nga forcat e specializuara q veprojn n vend. Vijat n hart, prgjithsojn elementt kurse fotografia ka do hollsi t veant q i duhet planzuesit dhe komandantit. Fotografia ajrore nuk do shum prvoj pr tu orientuar apo interpretuar, por sidoqoft krkon njohuri pr vendin, ngjyrat, drithijet, format e objekteve t ndryshme e sidomos t ndrtimeve ushtarake si: qndra zjarri, transhe, hendeklidhje, vendkomanda, tunele, kazerma,

puse uji, rrug afruese, gardhe, thurina t ndryshme, prmasat e mjeteve t transportit, t lundrimit, prmasat e armatimit t rnd luftarak e t tjera q t mund t prqas formn e fotografuar, me at, q ai njeh nga ushtria e tij, apo e armikut. Kshtu interpretimi i fotografive ajrore sht kuptimplot dhe dobishm. Nj pamje fotografie Interpretim t transheve, bunkerve Duhet br nj foto me bunker .. .. .. .. II.M. REMOTE-SENSING ( SYRI I MADH QIELLOR) Pamjet Satelitore, n fakt jan fotografi t marra nga satelitt t cilt jan lshuar n hapsir n largsi t mdha dhe q prftojn kto pamje n saje t sensorve t vendosura n bord. Prpunimi i ktyre t dhnave prej nj ndjeshmrie t thell dhe n largsi n terminologjin ndrkombtare teknike quhet edhe Remote-Sensing. Kto pamje dhe mnyra e prftimt t tyre jan nga mjetet m t shfrytzueshme , jo vetm n krkimet dhe studimet bashkkohore ekonomike, zhvillimore , mjedisore por dhe n prgatitjen dhe sidomos ecurin e veprimeve luftarake, n fushn e lufts por edhe t do veprimtarie tjetr q ka t bj me njohjen dhe menaxhimin cilsor t emergjencave civile si: prmbytje, zjarre, trmete ku prfshihen edhe struktura t FA. Kryerja e fotografimeve nga satelitt e ka zbuluar, pothuajse trsisht syprinn e Toks dhe t gjeohapsirs s saj. Ajo mund t vzhgohet si nga nj SY i madh qiellor, ndrplanetar, pr do lvizje dhe hollsi q ndodhet jo vetm n syprin , por dhe n atmosfer, n thellsi t saj. Prparsia e tyre qndron n at q informacioni pamor satelitor, porositet n do koh, momemt veprimi, trhiqet lehtsisht nga qndrat prkatse dhe shprndahet po kshtu me shpejtsi, deri n qndrat laboratorike t Komandave, n fushn e operacioneve luftarake e strvitore. N to, mund t ndjeksh se ka ndodhur n koh, mund t vzhgosh n mnyr t qart, se ku ndodhen trupat e kundrshtarit, kolonat e transportit e n prgjithsi t tekniks luftarake e t mbshtetjes, pr t mar vendime cilsore, n zgjidhje t gjndjes. Prej pamjeve satelitore prftohen ortofotot satelitore t cilat jan pamjet satelitore t shndrruara, pra q nuk kan shformime, t prura n nj shkall hartografike t caktuar, si dhe n nj projeksion hartografik q prdorin trupat pr veprimtarit e tyre luftarake. Duke patur hartat e shkallve t ndryshme n formatin letr apo t vektorizuara ( pra , n CD , pr prdorim n kompjuter ) ortofotot satelitore mund te prpunohen, vendosen mbi trsin konturore dhe lartsore t harts duke prtrir t dhna t tjera, pr vendin, n t cilin veprohet. Saktsia e tyre varet nga saktsia e pikselit. Pamjet satelitore mund t jen bardh-zi ose dhe me ngjyra. T tilla jan edhe ortofotot t cilat prftohen prej tyre. Satelitt e sotm si IKONOS apo QUICK BIRD arrijn edhe saktsi m t mdha se 1X1 metr. Duke ndrthurur cilsit e harts n prdorim, me cilsit e prtrira t vendit, t fotografuar, jepen pasqyrime t reja shum m t prdorueshme. Cilsia gjeometrike e harts n kt rast sht baz e prodhimit t ri. Vese, ky i fundit ka informacionin e prtrir q jep zgjidhje n vlersimin e vendit, veprimet taktike dhe vendimmarrjen pr ecurit e mtejshme. N pamjet satelitore mund t vzhgosh edhe ushtarin q lviz n fushn e luftimit po kshtu mund t interpretosh nse n prqasje me nj pamje m t vjetr, ndryshimi i shkurreve dhe dallimi i tyre t on n hasjen e nj zbuluesi ( apo t disa zbuluesve ) q i jan afruar vijs son t frontit dhe hollsi t tjera me rndsi. N luftn e sotme, ka shum shmbuj vlersimi, pr

shfrytzimin e pamjeve satelitore n situata t ndryshme si n Kosov, Afganistan, Irak ku prftimi i informacionit satelitor i ka paraprir, veprimeve luftarake. Pozicionet e vendvendosjeve brthamore n Koren e Veriut u interpretuan drejtprdrejt nprmjet Remote_Sensing. Pamjet satelitore shtojn edhe m shum t dhnat jo vetm pr Mbulesn e Toks por dhe Prdorimin e Toks, Ujort, Bimsin ndotjen e mjedist etj. N t gjith botn ka satelit t Remote-Sensing q realizojn pamje satelitore e saktsi dhe shkall t ndryshme. Kshtu LANDSAT i SHBA sjell pamje satelitore duke prdorur skanera multispektral dhe sensor q realizojn nj saktsi t pikselit rreth 30 metr, t cilat mund t shfrytzohen me sukses pr nj vlersim t prgjithshm ushtarak t situatave, sidomos n prcaktimin e faktorv klimatologjik, t bimsis t relievit etj. Seria e satelitve francez, SPOT, prfton pamje, nprmjet prdorimit t sensorve pankromatik, (tuf rrezore e vetme ) me nj saktsi t pikselit:10 metr, kurse sensori multispektral prfton nj saktsi prej 20 metr. Vlera e pikselit n nj pamje satelitore paraqet energjin diellore t reflektuar ose e lshuar prej syprins s toks. Matja e energjis s drits sht e bazuar n tufat spektrale rrezore, prej gjatsive t njohura t valve t vijueshme q zakonisht quhet spektr elektromagnetik. Pamjet satelitore, pankromatike prbhen nga nj tuf rrezore e vetme, ndrkaq pamjet multispektrale prbhen nga shum tufa rrezore t tilla. Kto pamje mund t jen: bardh- e zi ose me ngjyra. Pamjet satelitore mund t jen me ngjyra nse ato i kan vlerat e pikselit prej: blu, jeshile, si dhe t kuqe, t tufs rrezore. Nj pamje satelitore e zons ku sht Institutin nj pamje nga SPOT Lezha

II.N. FOTOINTERPRETIMI I PAMJEVE SATELITORE DHE FOTOGRAFIVE AJRORE. Kush njeh ai fiton. Njohja e fotografive ajrore dhe pamjeve satelitore sht nj burim i pazevendsueshm informacioni. Interpretimet e tyre, pra, deshifrimi dhe njohja se prfaqsojn duht br : -n kohn e duhur - me prcjelljen pr n komanda t njohurive t dobishme dhe nvojshme -pr parandalim t situatave ose pr t vepruar me cilsi dhe efektivitet. Si mund t vlersohet burimi fotografik? Ky informacion mund t jet n formn e nj : -raporti faktesh t interpretuara dhe t vzhguara. -materiale t grumbulluara por ende, t pavlersura. Veprimi inteligjent dhe professional kryhet q : -t studiohen paraprakisht. -t prpunohen n laborator nprmjet instrumentve. -ndahen dhe renditen sipas rndsis s tyre. -analizohen. -jepen prgjigje pr krkesat specile ushtarake. Burimet fotografike dhe pamjet satelitore n vshtrim t cilsis duhet t ndahen: -trsisht t besueshme - pjesrisht t besueshme -lehtsisht t besueshme -afrsisht t besueshme ose jo t besueshme. -ose q nuk mund t vlersohen Saktsia e informacionit fotografik duhet q t konfirmohet plotsisht prej : -burimeve t tjera

-afrsisht t sakta -mundsisht t sakta. -pr to nuk dyshohet -ose nuk jan t pranueshme. Ndarjet kryesore t interpretimeve t burimeve fotografike dhe pamjeve satelitore duhet q t ndahen n : a. Ushtarake b. Politike. c. Ekonomike d. Shkencore. N t njjtn koh kto burime duhet t dihen q duhen pr : a. Koh paqeje b. Koh krizash vendore apo rajonale. c. Koh lufte. II.NJ. ANALIZAT INTERPRETUESE T PAMJEVE SATELITORE DHE FOTOGRAFIVE AJRORE. Misioni n fotointerpretimin e t dhnave nga fotografit ajrore dhe pamjet satelitore si radh vzhgimi mund t renditen: -Zbulimi q ka t bj me: vzhgimin parsor, dallimin e objektivit, identifikimin, vendosjen prfundimtare. Prej ksaj nxiren disa t dhna t rndsishme lidhur me siprfaqen n prgjithsi q studiohet, rivzhgime pr t krjuar siguri, prqasje me objektet e njohura dhe t dhna t tjera q jan raportuar n form shkrimore apo prshkrimore. Prej tyre duhet t bhet nj raport i shpejt njohs pr komandat prkatse. N kt raport duhet t prfshihen: interesi taktik dhe ai strategjik, shpejtsia e veprimit, saktsia q mund t arrihet, koha reale n or apo dit, mnyra se si do t kryhen analizat etj. Misionet fotointerpretuese dhe zbuluese duhet t bjn spari klasifikimin e objektivve. Ndr to duhet t dallohen: aeroportet dhe platformat ajrore, raketat dhe dislokimi i Forcave t Mbrojtjes Kundrajrore, instalimet elektronike, instalimet e prgjithshme ushtarake, depot, zbulimi toksor, vijat e ndrlidhjes, portet dhe instalimet portuale, burimet energjitike, industria n trsi dhe ajo ushtarake n veanti, radart, kazermat, fushimet kolonat n marrshim, rrugt automobilistike dhe ato hekurudhore, gjiret detare, urat, digat, karburantet etj. Metoda logjike duhet t shoqroj kt vzhgim q nga fillimi e deri n fund. Rruga q ndiqet n kt mision sht t prcaktohen se ku jan objektivt, natyr kan dhe tip teknik sht. Po kshtu duhet t njihet dhe statusi i ktyre objktivve n vshtrimin vendor, kombtar dhe rajonal dhe ve ksaj ndodh me organizimet e pritshme t veprimtarive t tyre, rrezikshmri parqesin ato. Fig shiko faen 5, 6, tek 7. Si faqja 14 e kreut t 8 Kto analiza varen spari nga saktsia q ka burimi fotografik, pra ajo q n gjuhn teknike quhet: rezolucion. Pas ksaj gjithka do t varet nga aftesit profesionale dhe interpretuese te analistit gjeograf, topograf apo specilist i ndonje fushe tjetr. Duke u nisur nga cilsia e ftografis apo pamjes : Spari : dallohet dika, sdyti: prnjeh nj mjet transporti. Streti, shikon nj automjet tip Chevrolet, skatrti: analizoj se : psh se t far tipi jan gomatetj. Pr aeroportet, dallohet n prgjithsi pamja e tyre e cila prqaset me format q ka n natyr. Mandej bhet ndarja dhe dallimi i prbrsve t tjer si : pista, ndrtesa, depot, mjedise t tjera, aviont. Raketat, n prgjithsi duan nj ndjeshmri dhe kuptim prqasjeje shum profesionale. Pr kt duhet t prcaktohet forma dhe prmasat e vendit trsor, vendosja dhe numri i tyre, vendosja e paisjeve ndihmuese t tyre. Pr instalimet elektronike sht e rndsishme q t pcaktohet spari venvendosja, tipi i ndrtimit, ndrtesa, antenat dhe lloji i tyre, kullat, bandierat rrethuese, shtyllat, materialet e ndrtimit, (muraturat beton, dru, metal). Ndrkaq n vijim t mtejshm, duhen ndar dhe dalluar: stacionet e radiove dhe TV, komunikimet satelitore dhe qndrat mikrovalore t releve, radart, ndrtimet noviguese ( drejtuese), qndra krkimore, stacione metereologjike etj.

Pr interpretimin e infrastrukturs s ushtris sht e vshtir nse ajo ndodhet brenda qndrave t banuara dhe me ndrtime t tjera. Megjithat duke njohur veorit e bazave ushtarake, e n trsi t reparteve ushtarake t oraganizimit t ushtris kundrshtare, bhen krahasime dhe hetohet me kujdes n tiparet dalluese t tyre. Qndrat strvitore, fjetinat, fushat e sportit dhe ato t prgatitjes fizike, parkinget, poligonet e vogla t qitjes, transhete apo hendeklidhjet. Gjithka dallohet, matet, afrsisht, krahasohen prmasat dhe nxiret prfundimi. Duke br nj interpretim apo analiz t disa instalimeve t veanta si: vendmagazinim i municioneve apo lndve kimike, krkohet nj kuptimsi profesionale pr t vzhguar me kujdes formn, rrugt afruese, gardhet metalike t siguris, trapezoidal apo katrkndsh, t vendosura n bunker apo ndrtim tjetr shum t veant. Veori t tjera kan edhe vendosja e karburanteve, depozitat e tyre t cilat her her jan cilindrike e t madhsive t ndryshme. Analiza e fotografive dhe pamjeve satelitore hap pas hapi ndjek gjith bashksin e infrastrukturs s njsive ushtarake dhe i jep asaj interpretimin duke e rindrtuar me informacionin e duhur pr komandat e shtabet. T tilla jan: njsite e transportit dhe t mbshtetjes logjistike: t furnizimit me uj dhe energji elektrike e etj Objekte tjera t rndsishme q meritojn nj vemendje n intepretim jan rrugt automoblistike dhe ndrtimet prkatse. N kto vija komunikimi mund t dallosh llojin e rrugs, gjersin dhe shtresn e mbulimit t siprm t saj; po kshtu, urat dhe llojet e tyre, tombinat muret mbajtse t cilt jan prbrs q krkojn prvoj pr tu nterpretuar. N rrugt mund t dallohen lehtas edhe kolonat ushtarake q po lvizin n momentin kur sht br fotografimi si dhe mund t llogaritsh sasin e njerzve q ato transportojn; nse jan autmjete ushtarake t mbshtetjes, apo t transportit t trupave. N ndrtimet bregore, si ndrtime me rndsi t veant jan bazat detare, t cilat edhe nga hartat dihen se ku jan dhe prqasja me pamjet fotografike bhet leht, por m tej duhet kujdes q t dallohen n vijimsi e t bhet ndrthurja e t gjith infrastrukturs s brndshme t tyre q lidhet me: kalatat, dallgthyeset, vendankorimet, rrugt e afrimit, thurjet apo muret mbajts, depot e municioneve, komandat dhe mjediset strvitore, fjetinat, doket etj. T gjith gjiret, n fakt jan objektiva pr tu studiuar me vemendje pr t prftuar prej tij nj informacion sa m cilsor pr vet vendosjen dhe funksionimin e bazs detare, t llojit t mjeteve detare q duken si dhe objektet q lidhen me to si: limane, skela (akostime), mjete t ngarkimit dhe t ringarkimit, depo, me a n t t cilave vlersohet kapaciteti i bazs detare. Vend me interes ushtarak pr tu analizuar jan edhe: stacionet e trenave, t magazinave, vendriparimeve, hyrjes s metrove. Industria n prgjithsi dhe ajo ushtarake n veanti duhet interpretuar mbasi si dihet ndr objektet e rndsishme q studiohen n gjeografin ushtarake jan edhe burimet e furnizimit, t lndve t para, t prodhimit dhe t punsimit, t cilat mund t jen t industris s rend apo t leht, t hidrocentraleve dhe termocentraleve, t fushave naftmbajtse, tubacioneve dhe depozitave t nafts, t ndrtimeve industriale bujqsore apo blegtorale etj , n lidhjet e tyre me vendet q paraqesin interes ushtarak. Megjithat, n pamjet satelitore, nisur nga rezolucioni ( saktsia e tyre), n trsin e objekteve mund t dallohen n prgjithsi, kurse hollsi t mtejshme dhe plotsuse t tyre, mund t prftohen vetm me pamje satelitore t IKONOS apo QUICK BIRD t cilat kan nj saktsi shum t lart. II.O. PRFUNDIME MBI FOTOINTERPRETIMIN USHTARAK Fotointepretimi ushtarak sht njohje e thell dhe e hollsishme, si ndr hapsirat informative m me vler t madhe pr komandat dhe shtabet me nj spektr plotsues dhe njjsues. Fotointerpretuesit ushtarak prej vendit ku ndodhen, prej zyrs apo adrs s trupave, duhet t zotrojn mjeshtrin e lart njohse dhe vzhguese si n koh paqeje ashtu dhe n koh lufte. Q t realizosh misionin inteligjent, duhet t kesh njohuri n shum fusha si: njohje e vendit, prnjohje dhe aftsi prqasjeje, kujtes, intiuit fotografike, njohuri gjeografike, aftsi vizatuese, njohuri t mira n matematik, n metodologji, n prpunimin e t dhnave dixhitale, dhe n prpunimin mtejshm t analizave. Fotointerpretmii ushtarak sht detyr ndr kryesoret

e ekspertizs inteligjente e cila duhet trajtuar me krshrin q ka n kto raste, por dhe me dashuri , interes dhe pasion. Procesi modern teknologjik, ka prmirsuar ndjeshm aftsit interpretuese teknike por n radh t par, mbetet aftsia njerzore si prparsore.

II.P. MODELI DIXHITAL LARTSOR. N termat teknike t SIGJ ai zakonisht quhet DEM ( Digital Elevation Model Modeli Lartsor Dixhital) q do t thot paraqitja dixhitale, e vektorizuar e t gjith lartsive, formave t relievit dhe t dhnave q kan t bjn me t, si repert e nivelimit, pikat e kontrollit horizontal, lartsit e shkruara n hart etj. T gjitha pikat lartsore t relievit n MDL jan bashksi qelizash t prftuara nga vlerat dixhitale t do pike, me lartsi t njohur. Kshtu, ky model prbhet nga nj rrjet i tr, i pikave t relievit q jep pamjen treprmasore. N studimet dhe vlersimet e ndikimit t vendit n veprimet luftarake mer nj rndsi kuptimplote prplotsimi i t gjith informacionit konturor t natyrs, n mnyr trsore, me pamjen treprmasore, t dukshme lehtsisht, por edhe t matshme, kur sht e nevojshme. N hartn klasike, n letr, si jemi msuar, relievi paraqitet nprmjet izohipseve t cilat jan vija q bashkojn pikat e relievit me t njjtn lartsi. Dihet se, atje ku izoipset jan t dndura n hart, atje pjerrsia e vendit sht e madhe, pra e thikt dhe kur kto vija paraqiten t rralla ather relievi ka karakter t but dhe pjerrsit jan t vogla. T gjitha kto tipare duhet t jepen n hartn dixhitale. T gjith izoipset, si edhe do prbrs tjetr i harts dixhitalizohen dhe prfohet pamja e harts n kompjuter. Por prsri, kjo mnyr krkon nga prdoruesit ushtarak, si dhe t tjert nj far prvoje dhe trajnimi pr ti interpretuar izoipset dhe lartsit e tyre. Kurse duke prftuar nj MDL ( DEM) pamja e relievit dhe e formave t tij mer jet, nuk ka nevoj q t prfytyrohet nga izoipset, format dhe dndsia, por drejtprdrejt, t shfaqet forma e relievit si mund ta shihje, n natyr, vese, tanim e ngritur n monitorin e kompjuterit. do specialist q meret me studimin dhe vlersimin ushtarak t relievit sht n gjendje q n mnyr t shpejt, t prafroj dhe prqas kto forma me detyrat, n lvizje t trupave, karakterin e grykave, dhe pjerrsive t mdha, majat zotruese dhe format e shpateve etj. N MDL, mund t meren drejtprdrejt, lexime t lartsive n pamjen dixhitale, t realizohen edhe profilet lartsore t vendit ku kryhen veprimet luftarake, t shpateve, t gropave, pr t prcaktuar, maskat e vendit, zonat e dukshme dhe t padukshme, vijat e zjarrit t artileris , t prhapjes s valve t radios n natyr, n vendosje t antenave etj Po kshtu, n pamjet dixhitale t relievit, me prdorim t programeve mund t krijohen pamje perspektivore t tij pr t dhn mundsi n vlersimin e kapaciteteve t vendit (terrenit ) Shiko figura 12.7 faqe 225 Dallimi i zonave t dukshme dhe t padukshme MLD, nprmjet programit bhet m shpejt dhe cilsisht. E rndsishme sht njohja e piks ku bhet vzhgimi relievit, vija q do t prcaktohet profili dhe pika e fundit. Pikat e vzhgimit jan her n pozicione zotruese e her jo, n pozicione t tilla. Po kshtu pozicione ushtarake mund t ndodhen n rrz t pyjeve, ku duhet t prcaktohet edhe lartsia e drurve etj. T gjitha kto mund t realizohen n tre prmasat. II.Q. KONCEPTI I GJEOINFORMACIONIT N RASTR. T dhnat n modelin vektorial, kan t bjn me objektet gjeometrike si : pika, vija, siprfaqe e q n mnyr trsore krijojn tiparet hapsinore t paraqitur n hart. Por, prsri ajo mbetet e ngrir, e lidhur, e modeluar gjeometrikisht, sepse n fakt, ajo nuk sht n gjendje q ta jap natyrn ashtu si sht n t vrtet. Modeli gjeometrik, priret, synon por gjithnj n mnyr relative, drejt asaj q ka n format e natyrs e vetm sa i prafrohet.

Mjafton t prmendim se, paraqitja e relievit me izoipse, sht vetm prfytyrim, ndkoh, kur shohim nj fotografi ajrore n stereoskop apo me sy t lir jemi n gjendje t interpretojme dukuri t grryerjes, t rrshqitjeve, t prishjes s argjinaturave t lumenjve, vijat e marrshimit t trupave, hendeklidhjet dhe transhet e reja, kolonat e transportit, mbritjen n breg t mjeteve lundruese, anije t mbytura etj. Vijimsin reale t dukurive apo veprimeve n natyr, e gjejm shume her m mir, n formatin raster. Modeli raster, prdor nj rrjet t rregutllt pr t mbuluar nj hapsir dhe vlera n seciln nga kto qeliza t rrjetit, jep cilsin e objektit apo t dukuris n syprinn e ktij modeli. Ktu prfshihen, fotografit ajrore, pamjet satelitore, t dhnat dixhitale lartsore, ortofoto dixhitale, harta t skanuara etj. T dhnat raster, n fushn ushtarake kan vler shum t madhe sepse ato prcillen n mnyr t freskt, me informacionet m t reja nga fusha e luftimit, q vijn me pamje satelitore etj. dhe n mnyr t shpejt, futen n pun pr t riprtrir t dhnat n modelet e hartave dixhitale me t cilat punohet. II.R. T DHNA T POZICIONIMIT T PRGJITHSHM (GPS) Gjeografia Ushtarake ka gjetur tek teknologjia e GPS matjen e rrahjeve t zemrs s gjeohapsirs s saj. Sistemet e Pozicionimit t Prgjithshm ( Global Positioning Systems ) jan sot teknologjit m t sofistikuara t cilat kan ln mnjan t gjith gjeomatrin e teknikn matse t ardhur nga prvoja njerzore n shekuj, duke sjell si me udi rezultate spektakolare. Me kt teknologji q ka pr baz lvizjen e satelitve n orbitat e tyre, prhapjen e nj burimi valsh nga sateliti n hapsir dhe kapja e tyre nga nj Marrs( receiver) kudovendosur, q prcillet tek prdoruesi me llogaritjen e shpejt e t sakt t gjatsis, gjersis gjeografike dhe lartsis s piks, ku sht vendosur marrsi. 24 satelit jan hedhur n hapsir, n 55 grad mnjanim, n lartsin 20 200 km mbi planetin Tok, n orbita 12 orshe. Aparaturat q kryejn kto matje, rndom, sot quhen GPS, por n fakt ato prbjn nj kompleks e ndrthurje t satelitve dhe orbitave t tyre, t sakta, t paisjeve t lshimit t valve, kompjutrave dhe Softare-s ( programeve t prpunimit). Prdorimi i GPS-ve sht prhapur shum. Ata kan zn vend n t gjith sistemin e drejtimit operacional t ushtrive t vendeve t NATO-s duke lehtsuar matjet, prftimin e t dhnave hapsinore si dhe analizat topografike t vendit (terrenit). Saktsit e GPS jan t ndryshme. N IGJU marrsat kan nj saktsi t lart, ka lejon t prftohen koordinata dhe lartsi n rendin : +/- 5 m/m. GPS prdoren n prgatitjen e sotme gjeodezike t pozicioneve t zjarrit t artileris duke shmangur gjith ato procese aq t mundimshme t prcaktimit t koordinatave dhe drejtimit, n qitjet e artileris. N sistemin e ndrlidhjes ata gjejn, po ashtu, prdorim t sukseshm. Prdorimi i ktyre t dhnave q nga mjetet detare, ajrore, toksore dhe futja e tyre n SIGJ e bn drejtimin n SHP dhe Komandat e Forcave, n njsit e e artileris dhe t ndrlidhjes e sidomos n Qndrat e Drejtimit Operacional ku jan vatrat burimore prpunuese dhe shprndarse e t dhnave gjeohapsinore, pr ecurin dhe gjendjen e operacioneve. Mnyra, se si nj GPS realizon matjet dhe llogaritjet n nj pik t caktuar t siprfaqes s Toks sht pothuajse e njllojt, gjeometrikisht, me triangolacionin ( trekndzimin ). Marrsi GPS mat largsin e tij nga nj satelit, duke shfrytzuar kohn e lvizjes s sinjaleve t radios, t lshuara nga ky satelit. Nprmjet tre satelitve q lvizin n t njjtn koh, marrsi prcakton pozicionin e tij n hapsir ( x, y, z ) n mnyr relative nga qndra e mass s Toks. Por q t bhet ndreqja e gabimeve t mundshme t kohs sht i domosdoshme t jet nj satelit i katrt. ( figura ) Sateliti 1 sateliti 2 sateliti 3 sateliti 4

( x, y, z)

( x, y, z)

(x, y, z)

(x, y, x)

R1

R2

R3

R4

Qndra e marrsit GPS ( x, y, z ) Qndrat studimore ushtarake t SHBA kan, n hapsir 24 satelit NAVASTAR ( Novigation Satellite Timing nad Ranging) dhe secili nga kta satelit ka nj orbit t prcaktuar n mnyr t sakt. Largsia nga GPS dhe satelitit llogaritet duke shumzuar, kohn lvizore t sinjalit t radios, me shpejtsin e drits. Por shpejtsia e drits, nuk sht konstante, sepse sinjalet e radios kalojn n nj atmosfer t ndryshme. Kshtu, q gjat rrugs sinjali nuk ka njtrajtshmri hapsire dhe atmosfere dhe mund t ket edhe pngesa t shumta, midis t cilave edhe faktor klimatologjik. Kto, t gjitha krijojn t ashtuquajturn: interferenc shum-kalimshe. Tipi i dyt i gabimit sht i ashtuquajturi i rastit, pr t cilin Forcat Ushtarake t SHBA e shmangin gabimin e mundshm, me t ashtuquajturin Mundsi przgjedhjeje duke futur n aparatet matse satelitore dhe t dhnat orbitale, zhurma. Me ndihmn e referencs ose t stacionit baz, korrigjimi diferencial n mnyr t dukshme redukton gabimet e zhurms. Stacioni referues sht i vendosur n nj pik s cils m par i jan prcaktuar me saktsi koordinatat. Duke prdorur kt pozicion t njohur, marrsi referues mund t llogaris se far kohe lvizore duhet t ken sinjalet e GPS. Ndryshimi ndrmjet kohs lvizore t prllogaritur me at reale, n momentin e caktuar t matjes sht nj faktor korregjimi t gabimit. Marrsi referues, llogarit faktort e korrigjimit t gabimit, pr t gjith satelitt e dukshm dhe q prdoren pr matjet n nj fushat t caktuar. T gjith kta faktor korregjues t gabimit, jan t njohur e t pranishm pr marrsit GPS brenda nj largsie prej 500 km nga stacioni referues. Prfytyroni nj zbulues q ecn n fushn e investigimit t tij i cili n do moment transmeton n qndrn e tij koordinatat e lvizjes dhe mandej t dhna t tjera pr objektet q ai zbulon. Krijohet n monitor nj fush t ciln komandanti ose specialisti e ndjek q nga studioja e tij. Po e till, mund t jet transmetimi i koordinatave nga GPS gjat lvizjes, s nj radioje, n fushn e luftimit, bartja e ktyre t dhnave n hartat dixhitale, t caktuara n kompjuter dhe llogaritjet e vlersimet e duhura cilsore q realizohen. Nj situat t till e ka n dor dhe nn kontroll edhe Komandat kur ndjekin n qiellin e veprimeve lvizjen e avionve dhe transmetimin e t dhnave n qndr t cilat mandej prpunohen n JOG (Air Joint Operation Graphics, Hartat Ajrore t Operacioneve t Prbashkta) Nj spekr i gjer prdorimesh mund t radhiten t cilt e bjn gjeohapsirn t jet e matshme shpejt, e vlersueshme dhe n ndikim prparues t operacioneve. II.S.HARTAT VEKTORIALE Deri, n t sotmen, ne jemi msuar me hartat e prgatitura, me shum mundim n letr, duke zbatuar n mnyr t prpikt, gjeometrin e objekteve n natyr, shkalln, vizatimin, projektin etj. Prpara kemi patur dhe kemi nj hart e cila sht si nj vizatim apo pikturim i tipareve t vendit dhe hapsirs q hartografohet. Duke vshtruar e br prqasjen e modelit t

krijuar, me at q sht n natyr, ne jemi n gjendje q t realizojm orientimin, lidhjen e ndrsjellt midis objekteve dhe dukurive q paraqiten n kt gjeohapsir. Gjithka komunikon me ne, nprmjet gjuhs s harts q sht bashksia e simboleve me t cilat jan paraqitur dhe vizatuar trsia e objekteve. Me lehtsi mund t shihen tiparet konturore dhe lidhjet e ndrsjellta t tyre. Njeriu i shekullit t fundit, shndrroi n mnyr t magjishme metodat studimore, duke dhn zgjidhje t shklqyera, n hartografimin dixhital, t tablos gjeohapsinore ku veprohet. Ky quhet : model i t dhnave vektoriale. Ky model prdor pikat me koordinatat: x, y, pr t vijuar dhe ndrtuar tiparet hapsinore t objekteve n natyr. Tiparet baz vektoriale trajtohen si objekte diskrete (t vijueshme) gjeometrike n hapsir. Procesi i zhvillimit t t dhnave vektoriale ndjek nj rend veprimesh, gjersa arrihet n krijimin e harts vektoriale. Spari: tiparet hapsinore paraqiten si jan objektet e thjeshta gjeometrike n natyr, bashksi piksh, vijash, siprfaqesh. Sdyti: Pr zbatime t SIGJ (GIS) lidhjet hapsinore midis ktyre tipareve mund t shprfaqen n mnyr t qart dhe t sakt. Streti: ndrtimi logjik t trsis s t dhnave duhet t jet n vend, kshtu q kompjuteri, n mnyr t mjaftueshme, mund ti procesoj ato pr tiparet hapsinore dhe lidhjet e ndrsjellta midis tyre Skatrti: T dhnat syprinore t Mbuless s Toks, tiparet hapsinore q mbulojn kto hapsira, rrjetet rrugore, jan m mirparaqitura si trsi t objekteve t thjeshta gjeomatrike. Nj pik mund t jet nj simbol i pikave t kontrollit horizontal, nj pus, nj reper i nivelimit shtetror apo thjesht nj lartsi pike, ose nj gur i rrzur. Kurse vijat prfaqsojn bashkime pikash q mund t jen nj rrug, prrua njvijor apo dyvijor, kufi shtetror apo administrativ etj. Kurse nj siprfaqe mund t prfaqsoj nj ar, shtpi, siprfaqe pylli apo kullote, nj shtres gjeologjike, nj ngulim ushtarak etj. N hartn vektoriale ka nj prmas : 0 dhe ka pronsi t vetme t vendosjes s saj. Nj vij sht njprmasore dhe ka n pronsi t saj gjatsin. Nj siprfaqe sht dy dyprmasore dhe ka pronsin e kufirit t jashtm t saj si dhe siprfaqen brenda. N gjuhn teknike, t hartave dixhitale pr termat e msiprme prdoren edhe emra t tjer si: -nj pik sht nj node ( fillimfund), verteks ose , 0-qeliz. -nj vij sht nj nj teh ( an) nj lidhje, nj zinxhir ose 1-qeliz. -nj siprfaqe sht nj poligon, nj fytyr , nj zon ose 2-qeliza. Gjithsesi njsit baz t modelit fillimor vektorial, t nj harte jan bashksia e pikave dhe koordinatat e tyre. Midis dy fundeve t pikave krijohet nj vij e cila n fakt, sht nj vijimsi pambarim i pikave t bashkuara t cilat mund t formojn nj vij t drejt ose nj kurb. Segmentet vijdrejt, mund t prfaqsojn tipare artificiale t mbuless s toks, ose prafrime t kurbave. Vijat mund t ndrpriten ose mund bashkohen me vija t tjera, dhe ksisoj t japin nj rrjet. Nj siprfaqe prbhet nga nj shumsi vijash q bashkohen dhe krijojn rrethina e figura t ndryshme, si jan edhe format e objektet n natyr. T dhnat vektoriale t paraqitura, varen shum nga vet shkalla e ksaj harte. N vshtrim t saktsis s nj pike, apo t nj vije e siprfaqeje, psh, n hartn e shkalls 1:100 000 jan t ndryshme, nga shkalla 1:25 000. N shkalln 1:100 000 nj pik me prmas 0.2 m/m prfaqson nj prmas n natyr prej : 20 metra ndrkaq n shkalln 1 : 25 000 ajo prfaqson nj prmas prej 5 metra. Kuptohet q n shkallt e mdha ka m shum hollsi kurs n shkallt e vogla kto hollsi i rrufit brenda vetes, shkalla. N nj hart t shkalls 1 : 1000 000, nj pik me prmas 0.2 m/m do t ishte 200 metra , pra sa dy stadiume largsi. Shkalla e harts ndikon, pra, n nivelin e paraqitjes s hollsive, n t . Hartat n letr, q jan edhe harta mm, duke qn baz pr prftimin e harts vektoriale jan burimi m i prbashkt dhe m i domosdoshm i ktij krijimi. Harta mm, pasi dixhitalizohet bhet burimi baz i krijimeve t tjera t riprterira, duke sjell informacionet matse t GPS, t pamjeve

satelitore, mund tiu bashkngjissh harta t tjera t kadastrs, pyjeve, gjeologjis pr t shtuar cilsi dhe hollsi t tjera pr hartn e re. II.SH. GIS NGJEOGRAFIN USHTARAKE Periudha q ne jetojm sht Epoka e Informimit dhe shkmbimi i informacionit, veanrisht e informacionit dixhital. Ajo sht br nj element thelbsor i suksesit n do veprimtari. Duket e pabesueshme, por q sht nj realitet, se nuk mund t administrosh do lloj biznesi pa prdorur mjetet teknologjike si kompjuteri, pa komunikuar me e-mail dhe pa prdorur Internetin. Prdorimi dhe shkmbimi i informacionit n form dixhitale sht br tanim praktikisht thelbsor pr shumicn e veprimtarive t prditshme. Aplikimi pr nj pun t re, krkesa pr shtpi t re, krkimet pr tregje t rinj n fusha t biznesit, prcaktimi i ndikimit t politikave qeveritare, gjetja e informacionit pr nj projekt, madje dhe pr planifikuar pr tu larguar, por dhe pr t shkuar me pushime. Baza e do lloji t informacionit dixhital sht themeli i informacioneve gjeografike. Ksisoj ndodh edhe n t gjith veprimtarit ushtarake. ka t bj me politikat ushtarake rajonale, me veprimtarit e komandave etj. Kur ndodhesh larg, ke vetm prfytyrimin e vendit ku vepron njsia ushtarake apo ku sht hedhur desanti ajror. Por, sapo vepron me sistemin e informimit modern, ather e kupton se ajo nuk sht thjesht nj lente e zakonshme, por shum m tepr se kaq. Lentja dixhitale e informacionit gjeografik, t afron n mnyr befasuese nj qartsi veprimi, abstragimi gjat vendimmarjeve. Revolucioni dixhital i shek.XX ka br q ky lloj informacioni gjeografik t jet m leht i arritshm se kurr m par. Duke prdorur sitemin informacionit gjeografik SIGJGIS- tani institucionet, agjensit, njsit ushtarake, jan m t afta t analizojn shtjet dhe mundsit dhe t zgjidhin problemet q dalin. GIS, kjo teknologji vetm 30-vjeare, sht br pr institucionet publike, prfshir dhe ato ushtarake, shum e dobishme, pr marrjen e vendimeve dhe analizave. GIS punon nprmjet lidhjes s t dhnave informative me pozicionin gjeografik. Ne shpesh prjetojm dhe mendojm prmes nj gjeografie tradicionale. Ksisoj ne vlersojm cilsit fizike te vendit: sa t lart jan malet, ku rrjedhin lumenjt, sa njerz jetojn brenda kufirit t nj siprfaqe administrative etj. Fuqia e SIG(GIS) shtrihet n fakt n shfrytzimin e teknologjis s kompjuterave. Ndryshe nga nj hart e zakonshme, n GIS , jo thjesht rrugn por edhe infromacion, se sa korsi ka rruga, kur sht ndrtuar dhe nga cila kompani ndrtuese, prbrjen e siprfaqes s saj, sa sht taksepagesa e ndrtimit dhe kur jan planifikuar riparimet e gropave. Q t gjitha kto kan vler t madhe n vshtrimin ushtarak. Kjo pasuri e t dhnave nuk esht e kufizuar nga kto lloj cilsish fizike. Ajo mund t prfshij do lloj informacioni q lidhet me njsit ushtarake t cilt veprojn n nj vend t caktuar. GIS mund t shfaqi harta pr lvizjen e forcave dhe llojshmrin e mjeteve, pr informacione t rregjistrimit t popullsis; hartat e popullsis dhe gjeografis kulturore t gjendjes shndetsore, spitalet, hartat e krimeve dhe t strukturs s tyre pr prdorim nga vendimmarrsit, hartat e siprfaqeve t mbytura dhe zjarreve n pyje apo trmeteve pr prdorim nga personeli i shrbimeve t emergjencs. GIS- i jep mundsi t shpejta t marrjes s informacionit por dhe t analizs dhe abstragmit mbi t. Kshtu lejohet t bhen krahasime dhe analiza n zbulimin e shkaqeve dhe efekteve, q mund t zbuloheshin me shum vshtirsi nga n analiz e thjesht tradicionale. Nj layer (shtres) e cila prmban sasin e fshatrave q kompletojm nj njsi, si dhe prbrjen e popullsis s tyre, mund t krahasohet n mnyr t shpejt me nj tjetr t njsis fqinj. Ktu prfshihen largsit, natyra e vendit dhe e rrugvet cilat t shfaqen para sysh n mnyr t shpejt. Kjo i ndihmon komandantt n vendimmarrjet dhe planzim. Nj layer informacioni rreth smundjeve n nj zon t veant mund t krahasohet me nj tjetr layer informacioni pr t treguar zonat me ndotje toksike kimike, si sht zona e Porto Romanos, duke i dhn zyrave t shndetit publik t dhna rreth parandalimit t smundjeve. Nj

layer informimi mbi nivelin e t ardhurave, mund t krahasohet shum mbi gjendjen shpirtrore t ushtarve q mobilizohen n at zon. Nj layer informimi rreth zonave t krimit mund t krahasohet me nj layer q tregon modelet e patrullimit t policis dhe lidhjet e bashkveprimit n raste t veantra me Forcat e Armatosura. N koht e sotme revolucioni dixhital sht duke sjell mjete t fuqishme pr secilin q dshiron ti prdor ato. Lidhja n Internet q lejon t krijohen hartat n GIS, po t bhen dhe analiza e kjo sht e prhapur, gjithkund. GIS sht tani pr kdo: pr projektet vepruese dhe krijuese t studentve n shkolla ose e prgatitjes s trups. Gjeografia e sotme ushtarake, nuk ka se si t kuptohet pa gatimin q i bhet bots s pasur t informacioneve gjeografike t cilat t grumbulluara, t dixhitalizuara, t organizuara sipas zonave, vendeve, kontinenteve, disiplinave t fushave t ndryshme, n CD, nprmjet kompjuterave stacionar dhe portativ. Njohurit e nj vendi, rajoni apo t bots mund t organizohen n mnur dixhitale pr t gjetur, eksploruar, transportuar dhe analizuar shum veprimatri ushtarake. Kjo sht Gjeografia Ushtarake bashkkohore . II.T. KUSH JAN PRBRSIT THEMELOR T INFORMACIONEVE GJEOGRAFIKE ? T dhnat gjeografike aq t domosdoshme pr analiz e zbatim n veprimatrit e FA kan pozicionimin dhe prshkrimin e tyre. Ato duhet t prkojn me objektin q merret n shqyrtim, pr t qen t sakta e n gatishmri pr t`u vn n prdorim. Ato duhet t jen, gjithashtu t prshatshme, praktike dhe sipas krkesave t standarteve. Duke vshtruar tablon e cilsive t t dhnave gjeografike gjithnj duhet t kemi parasysh se grumbulluesi, prpunuesi dhe krijuesi i tyre sht specialist hartograf, gjeodet, gjeograf ushtarak, t cilt jan n gjendje q t edukojn sesi t prdoren prodhimet hartografike n prgjithsi e po kshtu, ata e ndjejn se far prodhimesh duhen pr t ardhmen. Hartografi, gjeodeti dhe gjeografi ushtarak, kupton dhe njeh se kush jan krkesat operacionale apo strvitore, e duke iu prshtatur atyre, krijon prodhime dixhitale, apo n letr, pr prdoruesit, deri tek ushtari m i thjesht. Prdoruesi i drejtprdrejt, ai q merr pjes n operacione n zbulim, n mbshtetje logjistike, n komand t Forcave e kudotjetr, krkon harta toksore apo detare pr t kompletuar t gjith veprimatrin e prditshme t planzimit, analizs, ekspertizs pr komandat, kontrollin, misionet, planzimin, sistemin e armatimit e t pajisjes etj. SIGJ, prfaqsojn vshtrime hapsinore t vet planetit. Ato prfshijn ant hapsinore t vet vendit dhe FA t cilat veprojn n kto hapsira. Ndrmjet ksaj teknologjie shikohet matan zyrs e komands, flitet me njsit e largta, me gjendjen e kohs dhe emergjencave, me t rejat e klimatike e t kalueshmris s vendit, dhnien e ndihms s shpejt n emergjenca, n operacione paqeruajtse; prej tij mundsohet edhe m mir se si t kryhen vendimarrje t suksesshme dhe t njihen m mir gjendjet e ndryshme. Duke qn se SIGJ sot eksploron botn, hapat e hedhura edhe n Shqipri, n zhvillimin ekonomik t saj, n shum fusha bn, q edhe FA mund t`i zgjidhin m cilsisht detyrat e tyre. Studimet q bhen pr zhvillimin ekonomik e social pr statistikat e fushave t ndryshme, pr rregjistrimin e pasurive t paluajtshme, mjedisin, biodiversitetin, energjin, zhvillimin qytetor, t transportit dhe telekomunikacionit, mbarshtrimin e pylltaris dhe bimsis, t turizmit n prgjithsi, hidrografis etj., kan prirjen q t futen n nj SIGJ (GIS mbarkombtar me akses ndrprdorimi, nga agjenci t ndryshme. T gjitha kto kan vler edhe n fushn ushtarake, sepse ato mund t shkmbehen. SHP, tani ka dhe mbledh t dhna t ndryshme nga prditshmria e veprimataris n vend. Ato jan vendore, kombtare, rajonale dhe ndrkombtare. Kto t dhna duhet t sistemohen n nj arkiv. Pr kt punon nj staf i tr sipas teknologis s re. t dhnat baz gjeografike nuk mjafton t vendosen vetm n hartat tradicionale, por edhe n formate dixhitale.

`informacion ushtarak nevojitet? Cilat reparte i nnshtrohen ristrukturimit, sa qendra t banuara kompletojn njsin tuaj ? Ku ndodhen nnrepartet e vjetra q do t zhvendsen: n `zona ka ndodhur prmbytja ? Ku jan pikat e vrojtimit, fenert, shkmbinjt nnujor, anijet e mbytura, sheshet e zbritjes s helikopterve, pozicionet e zjarrit; cilat prona t FA q do t`i kalojn pushtetit vendor, e t gjitha kto t shoqruara m statistika, q t ojn n analiza, eksplorim, krijim bindjesh, kuptimsi, njohje dhe vendimarrje t shpejt e cilsore. Nprmjet tyre dhe programeve analistt, ekspertt gjejn lidhjet e shpejta me botn mbar, nprmjet internetit ku zhbirojn t dhna t ndryshme t orientimit e t veprimit pr tia transmetuar pastaj vendimmarrsve , e komandave. II.U. ZBATIME T SISTEMEVE T INFORMACIONEVE GJEOGRAFIKE Sfidat jan jo vetm konceptuale, por lidhen me shum tregues e faktor t tjer, t cilt po e gjejn rrugn e zgjidhjes, ndonse prmes prpjekjesh e vshtirsish t njohura. T gjitha sfidat priren, n t njjtn drejtim, n at q t kemi nj forc t armatosur bashkkohore, moderne, t prshtatshme me standarte t NATO-s, ku edhe vijojm t ecim. FA prher e m tepr, shkojn drejt nj konceptimi shumprmasash, ku do t zotroj cilsia. Ato jan e do t jen pran shqetsimeve t jets zhvillimore shqiptare n operacione paqeruajtse, n emergjenca civile, me ndihmes, gjithashtu edhe n jetn sociale. II.U.a.NDRLIDHJE. Aplikim T zhvillosh sistemet dhe rrjetet e ndrlidhjes , n radh t par do t thot, t`u ofrosh komandantve dhe shtabeve m shum informacion, m shum alternative me lehtsi n przgjedhjen t informacionit, nj vendimarrje m t shpejt e reale, si dhe zgjidhje t qndrueshme. Fusha e Gjeografis ushtrake, sht prparsi. Sistemi i ndrlidhjes ka nevoj pr krijimin e informacionit t vetvetes nprmjet integrimit me sisteme t tjera. Sistemi i Infomacionit pr Ndrlidhjen prfshin pajisjet, programet, t dhnat dhe specialistt. Pajisjet e nj SIN-i prfshijn trsin e kompjuterave, rrjeteve, pajisjeve t prcaktimit t pozicionit gjeografik (GPS), plloterave, printerave etj., t cilat mundsojn zbatimin e programeve dhe operimit mbi to. Programet ( softares) mundsojn specialistt n komanda pr t qn t afta pr t prdorur sistemet kompjuterike, pr t prpunuar elementt e SIGJ dhe SIN, duke i gjithprfsir ato n nj sistem t vetm. N varsi nga qllimi i aplikimit, mund t prdoren programe t ndryshme si Autocad, Arc Vie, Spektrum, etj., n mnyr t integruar ose t veuar. Baza e t Dhnave, jan elementi m i ndryshueshm i sistemit t Informacionit gjeohapsinor me at johapsinor. T dhnat gjeohapsinore, prfshijn koordinatat gjeografike, lartsit, emrimin e objekteve, karakteristikat e vendit, si lloji i bimsis, lartsia e saj, lloji i toks, t cilat japin ndikim gjat ecuris s shprndarjes s vals elektromagnetike n mjedise t ndryshme. Kto t dhna jan pjes e harts dixhitale. T dhnat jo hapsinore, prfshijn informacionin e hedhur n bazs e t dhnave n interes t sistemeve t ndrlidhjes, si administrimi i spektrit t frekuencave, pasqyrimi i kapacitetit t transmetimit, shfrytzimit, gjendjes teknike, rikonfigurimit t sistemit etj. Prpunimi i t dhnave gjeohapsinore me t dhnat e tjera n interes t sistemeve t ndrlidhjes, prbjn nj prodhim t ri t dhnash, t cilat prmbajn n vetvete prfundime t realizuara nga programe te veanta. Specialistt, jan nj tjetr faktor i rndsishm pr krijimin e nj SIN. Ata duke u mbshtetur n pajisjet, programet, t dhnat, si dhe duke patur njohuri t nevojshme pr krijimin

e nj SIN-i, realizojn integrimin e t dhnave n system. Ata duhet t zotrojn njohuri t mjaftueshme pr: Natyrn e t dhnave. - Kategorizimin e tyre n t dhna t klasifikuara dhe t dhna t paklasifikuara. - Teknikat e prpunimit t t dhnave, sipas nivelit t strukturs s sitemeve. - Njohjen e burimeve t informacionit dhe teknikave t zbatimit. - Mnyrn e itegrimit t softeve t ndryshm brenda SIN-it - Standartet e pranuara n nivelin kombtar, rajonal dhe n kuadrin e NATO-s. - Ata mbi t gjitha, duhet t ken t integruar prvojn n administrimin e sistemeve me aftsin e prdorimit t metodave kompjuterike. Specialistt, gjat ecuris s krijimit t nj SIN-i sht e nevojshme t mbaj parasysh t prgjigjen ndaj pyejtjeve: far- Si- Ku ? far? do t thot, se far sistemi informacioni dshirojm t ndrtojm, pr far qllimi dhe far sht e rndsishme n trajtimin e tij. Si? Si mund t`i organizojm dhe operojm mbi t dhnat pr t`i br ato lehtsisht t shfrytzueshme. Pra, specialistt jan ata q nprmjet komandave t programeve bjn t mundur prpunimin e t dhnave t sistemit t informacionit gjeografik me t dhna t sistemit t ndrlidhjes, duke realizuar kshtu integrimin e tyre. Ai sht rrjedhoj e trajtimit q u bhet t dhnave gjat ecuris s trajtimit t informacionit, zotrimit, administrimit, prpunimit, analizimit, modelimit dhe shprndarjes s tij n interes t strukturave t ndryshme. Analizimi dhe modelimi. Analizimi i t dhnave nnkupton aftsin e sistemit pr t przgjedhur, reaguar, n mnyr inteligjente at far sht e rndsishme. N mnyr t prmbledhur, baza e sistemit t analizimit sht kombinimi i veorive t teknologjis s ndrlidhjes me gjeohapsirn. Modelimi sht aftsia e sistemit pr t shndrruar raportet krahasuese dhe elementet e tjer t ecuris s analizs n riformulime e prfundime lehtsisht t lexueshme si raport, tabel, grafik, pamje teprprmasore, profile, imazhe, efekte, tinguj, fotografi etj., t cilat ndihmojn n przgjedhjen e ktij lloj t ri informacioni. Analiza dhe modelimi i t dhnave nuk mund t trajtohet n mnyr t veuar, pasi ajo sht nj ecuri e automatizuar kompjuterike. Ksisoj: Przgjidh t dhnat gjeografike t hedhura n hartn dixhitale. Przgjidh t dhnat e sistemit t ndrlidhjes. Ndrthur t dhnat gjeografike me ato t bazs s sistemit t t dhnave t ndrlidhjes. Krahaso elementt prkatse dhe realizo modelimin e tyre Nj shembull tipik i tablos s modelimit sht studimi i ecuris s rrezatimit dhe shprndarjes s vals elektromagnetike n mjedise t ndryshme. Nprmjet przgjedhjes t elementve gjeografike t harts dixhitale si lartsi, koordinata, llojit t bimsis, prbrjes s toks, prdorimit t frekuencs, karakteristikave t tyre sipas diapazonit, krahasimit t t dhnave dhe manipulimit t mtejshm t informacionit, realizohet krijimi i nj tabloje t qart pr lartsin m t vogl t nevojshme pr nj ndrlidhje t qndrueshme, iterferencat ndrmjet frekuencave t radiostacioneve fqinj, zonn e mbulimit me val elektromagnetike, drejtimi i rrezatimit t vals elektromagnetike, zonat e vdekura, profilin e relievit ndrmjet pikave t ndryshme, konceptin e pamjes drejtprdrejt. II.U.b. GIS NE FUSHAT E MINUARA, N KUFIRIN: SHQIPRI- KOSOV. Aplikim Lufta n Kosov si nj nga ngjarjet m t rndsishme t dhjetvjearit t par t shekullit, n realizimin e vshtir t ndryshimeve demokratike u prcoll me pasoja dramatike n

Evrop dhe Ballkan, me pasoja dramatike n nj shtrirje kohore t gjat, ndr t cilat jan edhe ,mbetjet e fushave t minuara n kufirin midis Shqipris dhe ish Jugosllavis. Kto pasoja vijojn t ndihen ende. Njohja e fushave t minuara ka qen nj problem jo vetm i vendeve q u prfshin n luft, por edhe e gjith bashksis ndrkombtare. Kjo prfshirje ishte gjithashtu pjes e veprimtaris s Kombeve t Bashkuara. Zona gjeografike sht e gjith siprfaqja, q prfshihet n kufirin me Kosovn, ku ishte dhe nj vij e veprimeve luftarake t rajonit. Investigimi n natyr sht m i vshtiri, por rndsi merr gjithashtu, prcaktimi i t dhnave pr pozicionimin e tyre dhe hartimi i nj sistemi pune pr t vepruar. Zbatimi i sistemeve t informacioneve gjeografike n kt rast, ishte shum i efekshm. N kt sfond do t krijoheshin mundsit pr ndrtimin e nj baze t dhnash dhe pr shfrytzimin e teknologjis s informacioneve gjeografike. Pr t patur n kontroll informacionin duhet njohur: Rreziku Ecuria e operacioneve Vlersimet Prparsit Qllimi i bazs s t dhnave Baza e t dhnave pr fushat e minuara prbn nj shtyll informative qendrore dhe e prhershme brenda strukturave t veprimit ndaj rrezikut t tyre. Ajo mbshtetet nga (information Management System for Mine Action), i Kombeve t Bashkuara pr menaxhimin e t dhnave t veprimit ndaj minave IMSMA sht mbshtetur n IMAS (International Mine Action Standards) n veprimin ndaj minave. Roli i bazs s t dhnave: a) Siguron grumbullimin e tyre, analizn e informacionit dhe menaxhimin e ecurive. b) Sistemet e Informacionit detyrat operacionale, materialet hartografike, prparsit, vlersim t dhnash, caktim detyrash, monitorim t ecuris. d) vepron si nj baz e qndrueshme pr menaxhimin e detyrave, hartimin e raporteve pr organizmat institucinale dhe strukturat e prfshira n veprimin ndaj minave. Standardizimi Sistemi i t dhnave implementon nj standard zinxhir t informacionit. Burimet dhe prdoruesit e iformacionit Qndrn e Veprimit ndaj Minave t Kosovs Forcat e Armatosura Vshgimet e bra nga organizata kombtare dhe ndrkombtare Kompanit e mimit Ndrkaq prdoruesit prfshijn: Departamentet qeveritare dhe struktura t tjera Organizata humanitare

PJESA E TRET Nw kwtw pjesw do tw gjeni njw shpwrfaqje gjeografike dhe gjeohistorike tw Shqipwrisw dhe Ballkanit me prirjen qw nwpwrmjet lwndws sw ndwrthurur tw ilustrohet pwrvoja njohwse e gjeohapwsirave tona nw rrjedhwn historike, si shwmbwllime jo vetwm historike ushtarake por edhe tw fateve tw trojeve iliroshqiptare, paraqitjeve hartografike tw tyre. Studenti dhe lexuesi do tw ketw mundwsi qw tw njihet edhe me gjeografinw e trojeve shqiptare , jo vetwm nw shtein amw, por edhe nw Kosovw, amwri, troje tw shqiptarwve nw Mal tw Zi, Swrbinw Lindore dhe FYROM. Shwmbuj tw shumwtw tw pwrvojws njohwse gjeohapwsinore paraqiten qw nga lashtwsia, epoka Skwnderbejane dhe ajo e Luftws sw Dytw Botwrore. Nw kwtw pjesw pwr herw tw parw nw mwnyrw cilwsore paraqiten lexuesit edhe shumw harta e skema tw cilat e bwjnw mw pamor dhe real twrw lwndwn gjeohistorike. III. GJEOHAPSIRA BALLKANIKE DHE AJO SHQIPTARE

III.A. BALLKANI Ballkani ka prodhuar m shum histori se sa ka konsumuar. (Bismark) Evropa JL sht Ballkani, q ndodhet midis Detit te Zi dhe atij Marmara n L e JP si dhe detit Adriatik, n P. N V, kufiri sht toksor. Ky kufi sht prgjithsisht prgjat lumit Danub, nga grykderdhja deri n Detin e Zi e n bashkimin me lumin Sava. Vijohet m tej me rrjedhn e lumit Sava deri n Ljubjana, duke dal mandej n Gjirin e Triestes. Ballkani ka nje siprfaqe prej: 505 000 km dhe nj popullsi q po arrin deri 55 milion banor, me nj pozicion t rndsishm politiko-strategjik. Brenda kufijve gjeografike t Ballkanit ndodhen: Shqipria, Greqia, Mali i Zi, Serbia, Kosova BosnjHercegovina, Kroacia, Sllovenia, Bullgaria, FYROM, nj pjes e Rumanis, dhe Turqia Evropiane. Brenda kufijvet tij jan ngjizur, po edhe sheshuar shpesh her, konfliktet dhe mrit shekullore, duke u br truall hr i mirsis e hr i fqinjsis po edhe i armiqsis. N pamje t par t duket se ballkanasit e njohin m mir njri-tjetrin, natyrn, filozofin, gjuhn, fet, etnit, karakteret, aftsit dhe politikat. Po kjo nuk sht kaq e vrtet sa `duket. Nw njw hapwsirw kohore tw gjatw jan prcjell edhe drama t mdha, tronditje e trmete, gjurmt e t cilave, nuk mund t shlyhen kaq kollaj. Gjeografia Ushtarake e Ballkanit, sht edhe

nj gjeohistori e gjat, e dhimbshme, mbi nj gjeohapsir ku jan luajtur drama t mdha. Nga P n L, prej ujrave t Adriatikut dhe ato t Detit t Zi, jan vetm 733 km, ndrkaq nga V, ku prmbledh hapsirn lumi Danub, deri n detin Egje, 1322 km. Kjo hapsir e ballkanasve sht prshkuar dhe njohur nga vet banort e tij, si hapsir jete, tregtie, luftrash e pushtimesh. Fushatat ushtarake i prshkonin her me kalori e hr n kmb, nga njri skaj n tjetrin duke njohur male, lumenj, fusha t gjera grykderdhje e dete me emra t ndryshm, por t njohur si tw s njjts gjeohapsir. Ballkani sht edhe vatra shqiptare e t parve. Ky gadishull sht themel kulture dhe zhvillimi por dhe nj nga vendet e nxehta n Glob. Ktu, sht prodhuar jet intensive njerzore por dhe jan shprfaqur, lakmit m t mdha. Duke qen nj gjeohapsir e zjarreve t ndezur edhe Gjeografia Ushtarake e tij sht nga m t pasurat. III.B. RELIEVI Ballkan sht fjal me rrnj t osmanishtes dhe do t thot: Mal. N V prvijon harku i maleve Karpate q kan lartsi deri 2520 metra. N qendr jan Rodopet, Rila 2920 metra, Pirini n Bullgari. N P, ndodhen malet e Sharrit, t Pindit, t Peloponezit ndrkaq n V, Alpet e Shqipris me majn m t lart: Jezercn, mali i Korabit, e n qendr t Shqipris si nj Olimp i dyt: Tomorrt. Duke u ndar dhe duke u kufizuar n t njjtn koh nga masivet malore, fushat dhe rrafshnaltat e mbushin plot njerzi dhe jet Ballkanin. Ai sht vendi i kontrasteve e megjithat koridoret e qarkullimit edhe pse t ndrprera prej maleve, asnjher nuk kan ndryshuar drejtim: Morav-Maric, q shkon nga Danubi n Bizant, rruga e Famshme Egnatia q nga P n L, lidhte Durrsin me Selanikun, porta e Fiums q e shndrroi Triesten dhe Rijekn n portn Austro-Hungaris. N toka kaq t ndryshme, ka nj klim nn ndikimet e mdha q vijn nga Mesdheu, n J, si dhe nga kontinenti n V. N bregdet ka vera t nxehta dhe dimra t but. Ktu ndodhen Greqia dhe ishujt e saj, me brigjet e Korinthit e duke ikur m n V, me bregdetin shqiptar me relieve t bukur e masive ullinjsh e agrumesh. Klima e Alpeve Shqiptare e prligj emrin q ata mbajn. N tokat ballkanike, ekzistojn mikroklima t shumta si ajo e Ohrit e Bukureshtit, e Sarajevs, e Tirans, Sofies. Gadishulli gjithnj ka ofruar mundsi t mdha kulturash, bile, ktu sht vendlindja e kulturave t mdha, piknisje e atyre moderne. Kjo gjeohapwsirw ka qwnw edhe teatwr i luftrave tw gjata. E gjendur nw ndwrprerjen e rwndwsishme tw udhwkalimit P-L, Iliria ka qwnw e lidhur me kwtw fat tw bardhw e tw zi tw saj, pwr tu bwrw jo thjesht njw kalim zhvillimor por edhe njw kanosje pwr zhbwrje tw saj qw nga lashtwsia e kwndej. EGNATIA ishtw udha e lashtwsisw pwrgjatw trojeve ilirike pwr tw cilwn flasin : Polibi, Ciceroni, Cezari, Kurt Rufi, Taciti, Herlodiani. Ata qw nisen nga Epidamni dhe Apollonia, piqen nw njw pikw tw udhws qw kanw tw njwjtwn largwsi nga tw dy qytetet. Gjatwsia e saj wshtw 535 milje. Ajo wshtw e gjerw sa tw kalojnw kwtwr kalorws njwherej, e kalldrwmtw, me ura pwr kalimin e lumenjwve. Ajo vijon nga Klodiana ( Peqini ku piqen dy arterjet) ngjitet pwrgjatw luginws sw Shkumbinit e ulet nw Ohwr, pastaj pwrkalon malet e Peristerit pwr tw mbritur deri nw Selanik. Nga Tabula Peutingeriana qw quhet si njw hartw rrugore e Pernadorisw Romake,marim vesh se qw nga Apollonia pwr tw mbritur nw Ohwr, ishin

njwmbwdhjetw stacione pushimi si : Klodiana ( Peqini), Skampis( Elbasani), Gensis ( Ura e Haxhi Beqarit), Adianom ( Babja), Kandavia (Quksi), Pons Seruili ( Uraka), Kavallo (Kavaja) etj. Po kwshtu janw tw pwrshkruar degwzimi verior i rrugwve: Ulqini, Scodra, Puka, Manza, Prizreni ( Theranda) etj. III. C. VENDI DHE POPULLSIT E BALLKANIT Dihet se historia e njw populli wshtw produkt i ndwrveprimit tw karakterit tw tij me rrethanat historike qw ai ka kaluar. Nga kjo rregull e pwrgjithshme nuk bwn pwrjashtim as historia e shqiptarwve njw ndwr popujt mw tw vjetwr tw Ballkanit qw ka mundur tu shpwtoj pwrmbytjeve pushtuese tw shumta. Pasardhws tw ilirwve, tw epirotwve tw maqedonwve dhe tw dardanwve edhe pse tw shpwrndarw nw njw gjeohapwsirw qw shtrihet nga Tivari e Mitrovica nw V deri nw Artw, nw J dhe nga Durrwsi nw P e deri nw malet e Peristwrit nw L, ata kanw mundur tw ruajnw njwjtwsimin jetwsor iliroshqiptar. Straboni nw prag tw mijwvjearit tw parw ps. Kr pwr shtrirjen e Maqedonisw shprehet: Disa shkojnw aq larg sa ta quajnw Maqedoni gjithw vendin deri nw Korfuz , duke sjellw nw tw njwjtwn kohw, si arwsye qw nga mwnyra se si presin flokwt, nga gjuha, guna e shkurtwr dhe gjwra tw tjera tw kwtij lloji, zakonet e normat janw tw njwta . ( Geografia.7.VII ) Ballkani ishte nj ur e mandej si nj udhkryq mes Evrops dhe Azis, po edhe m tej si nj przierje popujsh, apo nj prkufizim si gati nw plasje , fui baroti . N nj kontekst m t prqndruar ushtarak Ballkani sht konsideruar si nj fush dyluftimi i Evrops. Shqipria ndodhet pothuajse n qendr t ktij mjedisi t jashtzakonshm historik, me nj tradit burimore jetsore t lasht origjinash e gjuhsh, traditash dhe mbijetese, me grindje ndretnike t vijueshme e rivendikime arkaike kufijsh, nw truallin e nj kulture kulmore, para e pas Krishtit, me pejsazhe t mahnitshme e magjike t maleve dhe t riviers e me plazhet e nxehta dhe t prshtatshm pr lodhje. N Ballkan kan vijuar lvizje njerzore q n koh t lashta, her t dhunshme, her paqsore. Banort m t hershm jan ilirt dhe helent t cilt si fols t gjuhve indo-evropiane erdhn dhe u przien me substratin vendas t Pellazgve. Rumunt e sotm u referohen t parve t tyre q ishin: dakt (trako-dako-indoueropian). Romanizimi i tyre vijon t jet i dyshimt. Vlleht e quajn veten: arumun. E ata quhen, Vlleh t Srbis, Vlleh t Shqipris, Vlleh t Greqis, Vlleh t Bosnjes. Ata jan, gjithashtu trak t romanizuar. Marinart dhe tregtart akej fillojn pushtime q nga Troja e deri n veri me Dyrrachium (Durrsin ), Buthrotum (Butrinti), Apolonia (Pojani). Ilirt edhe pse u bn ball me trimri, srish nuk u pengua dot vendosja e kolonve helen n Adriatikun e Siprm. Mw vonw ndodhwn dyndjet e Romws. Vetm, mbretrisha Teuta u bri ball sulmeve duke vendosur prkohsisht kontroll, n brigjet e Adriatikut dhe t Jonit. Qndresa Ilire zgjat gati dy shekuj e gjysm. Interesat, politikat dhe fet pr nj koh t gjat edhe deri sot kan ngulmuar pr t futur gjithnj drejt nj misteri e drejt nj humbje gjith konceptin universal, real dhe veprues si substrat gjallues t Ilirve, t parve tan. Trashgimia ndarse, mjedisi psikomendor dhe kulturor i ndryshm vijon t jet i pranishwm. T gjitha kto duhet t studiohen sistematikisht, sepse ato jan t pranishme n gjeohapsirat ballkanike si faktor t rndsishm. Duke analizuar marrdhniet e vshtira

midis pakicave n Ballkan, q jan edhe pjes e Gjeografis Kulturore nuk mund t ln pa prmendur prceptimin e hadikapi-it historik dhe zhgnjimit t trashguar. N disa vende ballkanike shoqrit multietnike duhet t gjejn pwrmaswn e pranueshme dhe truallin e prbashkt multikulturor.Prtej konflikteve dhe mosmarrveshjeve historike, prapseprap kombet e Ballkanit kan patur ndwrkomunikim. Ata ndajn s bashku t njjtin epos, prralla e mite. III.D. SHQIPRIA Duke sjell nj dhurat t bukur ,Toka lindi s pari njeriun Dhe Arkadia lindi Pellazgun e Shenjt,shum m par se hnn PINDARI,Karmina, fragmente t zgjedhura . N dymij e pesqind vjet e m tepr t qnies s tyre, iliro-shqiptart e kan vendin e tyre ktu n Europn moderne. Shqiptart kan mbijetuar n nj nga skajet dhe pejzazhet m t mrekullueshme t Mesdheut dhe vendin ku u ngjiz nj kultur e lasht themelore, me nj gjuh nga m kryesoret e gjuhve t bots, syth i Ilirve, midis Roms, Venecias dhe Athins helene, me nj klim t shndetshme dhe pasuri natyrore t mdha. Ky vend dikur i krishter, ka qn ndr t part q ka dhn ndriimet qytetruese Europiane. III.D.a. POZITA GJEOGRAFIKE Shum studiues dhe historian nder shkaqet q i radhisin lidhur me me pushtimet romane n Iliri pwrmendin dhe kushtet gjeografike. Ndr to ata shquajnw: -se Italia n brigjet e saj nuk ka porte t sigurta e t mbrojtura si jan brigjet e Adriatikut lindor -sigurimin e Adriatikut q t ishte det i saj dhe jo i Iliris q e prdort dhe pr kusari. Roma lidhi marveshje me kolonite greke ne breg t Adriatikut , me Durrsin , Korfuzin dhe Issn.Kjo ishte dhe kryeura e Adriatikut e vlersuar aq shum nga Roma Ndrkaq Straboni nnvizon: Gjith bregu i detit t Iliris, s toku me tokn dhe ishujt e afrt , bulbrojn me porte t mira dhe n kt pik kundrshtojn me bregun Italian q ndodhet prkundrejt dhe q i mungojn krejt Se Shqipria n nj distanc t pakt ka lumenj shum, port vegjl, me valata t ngushta, n t dya ant male t gurt dhe t pashkeluar t cilt ndalojn gjindjen t ven e t vin lehtazi nga nj vend n tjetrin. Me male t rrepta, t gurt e t lart, me rripa t mpreht: ...shum kombe kan ardhur e kan shkelur n Shqipri T gjith kta kan lakmuar t zen buzn e detit, pikspari detin e bardh, pastaj Adriatikun, detin ton Shqiptart e sotm q jan pjes e ilirve, t przier me thrakas, duke

ngrn valn e par t rrmeteve nga mqedonasit, fuqia e pushtonjsve paksohej, deri sa vinte n kufijt e Shqipris s sotme e cila sht e rrethuar nga lindja prej maleve t Pindit ose Gramozit. Shqiptart duke prfituar nga kto male, si dhe nga veriu ku jan malet e Shqipris, valve q vinin sandejmi, u qndronte Mehdi Frashri HISTORIA E LASHT E SHQIPRIS DHE SHQIPTARVE Republika e Shqipris, shtrihet n Evropn JL, n P t Gadishullit t Ballkanit. Nga V, kufizohet me Mali i Zi e Kosov , ndrkaq nga L, kufizohet me FYROM dhe Greqin. N fundin J t saj, kufizohet me Greqin. Siprfaqja e prgjithshme e Shqipris sht 28 748 km, prej t cilave 1350 km sht siprfaqe ujore. N hartn e sotme, Shqipria i prngjan nj gjetheje bimore, uniforme, t varur n meridianin 20, me kreun q pothuajse sht i njjt me fundin e saj, e ashpr dhe e but, e gjelbr dhe e prtrir, burimore dhe detare, e shtrir V-J; n Evropn Juglindore dhe n P t Gadishullit t Ballkanit. Pozicioni gjeografik sht midis koordinatave 3938' dhe 4239', t gjersis gjeografike V dhe 1916' dhe 2104' t gjatsis L. Largsia saj prej Ekuatorit deri n Polin e Veriut sht pothuajse e njjt. Kjo sht nj Shqipri e rrgjuar prej s lashti, nj gjeohapsir e vogl q nuk pritet t zgjerohet fizikisht, por gjymtyrt e saj, natyrshm, kudo ndodhen, t pranishm n Evropn Juglindore. Sot e kwsaj dite problemi madhor kombwtar mbetet i pazgjidhur mbasi shqiptarwt ndodhen tw ndarw nw pesw shtete. Grad Minuta , Fshati Rrethi Malsi e Madhe Sarand

Gjersia Gjeografike

VERIORE JUGORE

42 39 39' 38'

Vermosh Konispol

Gjatsia Gjeografike LINDORE PERNDIMORE

Grad , Minuta 21 40'

Fshati

Rrethi

19 Vrnik 16' Sazan

Devoll Vlor

Vendshtrirja e Shqipris, prkon me nyjen e koridoreve q lidhin Mesdheun me Ballkanin dhe Azin Juglindore. Luginat lumore q zbresin nga

VL n JP sapo takojn vijn bregdetare, fillojn e ngjiten srish, prmes vargmaleve, deri n lartsit e Alpeve Shqiptare, me pamje t rralla, natyrore si nj shenjtri e vrtet, gjer atje ku ndodhen strukturat gjeologjike, t truallit shqiptar t Albanideve. Shqipria lidhet me vendet fqinj, kryesisht me rrug toksore, si dhe detare pr shkak t daljes s saj t gjr, n det. Kalimet m t shumta kufitare jan me Greqin, pasuar me Maqedonin, Malin e Zi dhe Kosovn. Lidhja me vendin tjetr fqinj, Italin, realizohet me ann e disa porteve detare, veanrisht nprmjet Durrsit dhe Vlors, me t cilt funksionojn linja t rregullta detare. Me mbi 400 km vij bregdetare dhe nprmjet luginave kryesore lumore me drejtim L-P,t cilat lidhin vijn bregdetare me pjest e brendshme t vendit, gjeohapwsira shqiptare, qysh nga lashtsia ka shrbyer si nj mjedis lidhs midis Lindjes dhe Perndimit. Rrug t rndsishme evropiane tregtare dhe ushtarake, si Via Egnatia q lidhte Romn me Bizantin, prshkonin Ilirin e athershme dhe Shqiprin e sotme. N kt hapsir do t zhvillohej kultura ilire, helenike dhe romake, n vendbanimet m t rndsishme detare si: Buthroti (Butrinti), Apollonia dhe Durrahium (Durresi) t cilat prbjn sot qndrat m t rndsishme arkeologjike dhe madje njra prej tyre, Butrinti ( Buthroti) sht prfshir n pasurin botrore t kulturs. Nj projekt i Komunitetit Evropian (Korridori i 8) synon sot t lidh Durrsin me Stambollin, nprmjet Selanikut, duke riaktivizuar kshtu funksionin e dikurshm t hapsirs komunikuese. Po kwshtu njw projekt tjetwr qw do tw mundwsojw kalimin nw P tw gazsjellsit tw madh nga FYROM e Greqi pwrgjat luginws sw Vjosws deri nw bregdet, wshtw swrish njw hulli zhvillimore e rwndwsishme. Pozita gjeostrategjike e Shqipris n Mesdheun Lindor si nj port e Adriatikut n Ballkan ka edhe nj Gjeografi Ushtarake t spikatur, bashkudhtare t historis me dshmi t gjera t njohjes e t shfrytzimit t vendeve fqinj ku jan kryer prplasjet e mdha, por, gjithnj n dm t Shqipris. Q nga koha e Iliris s Lasht dhe n vazhdim, Shqipria ka qen piksynim i invazioneve t ndryshme, t cilat kan sjell me vete gjuh, kultura dhe forma t ndryshme t jetess. Deri sot shqiptart kan ditur t ruajn identitetin e tyre etnik, kulturor dhe gjuhsor. Gjeografia e lasht Evrops Mesdhetare sht pothuajse e tra Ilire. Gjeohapsirat iliro-shqiptare duke u br gravitet i synimeve pushtuese patn fatin t jen trualltakim i madh gjeografik. E jo vetm gjeografik-ushtarak po sheshlufte dhe ndryshimesh historike e kulturore t Lindjes dhe t Perndimit. N kt rast trojet dhe popullsit iliroshqipatare m shum kan ndihmuar ardhacakt dhe ndeshsit por m pak kan fituar pr vedi. N kt teatr veprimi jo vetm ushtarak por t gjithsishm u ndeshn gjeografit dhe kulturat e dy botve, t Lindjes dhe t Perndimit q prun ktu historit dhe kulturat e tyre, q frontuan Krishtrimin dhe Islamin por q morn natyrshm paqen mwmwdhetare m t eprme t popullsive dhe trojeve iliroshqipatre. Kur ikn dhe e lan t rrudhur, t rrgjuar e t shprfillur, njkoh me vete kishin mar himnin e Krishtrimt, brizn adriatike, t shpirtit shqiptar t plleshm. III.D.b. TREGUES NATYROR Klima sht mesdhetare , me ver t nxeht e t that dhe me dimr t but dhe t lagsht. Nn dikimin e lartsise dhe t kontinentit temperatura

mesatare e janarit lkundet midis 4C dhe 10C, ndrsa e korrikut midis 17C dhe 26C. Sasia mesatare vjetore e reshjeve lkundet nga 650 mm n pjesn JL t vendit, n mbi 3000 mm n rajonet malore. Mbi 70 % e tyre bien gjat stins s ftoht t vitit Shqipria ka pjes t saj n tre liqene ndrkufitare, pikrisht n at t Shkodrs (370 km) n V, t Ohrit (367 km) dhe t Presps s Madhe dhe t Vogl (285 km) n JL. Gjithashtu n gjith vendin numrohen rreth 700 liqene t tjer natyror dhe artificial .Ndrtimi dhe evolucioni gjeologjik kan ofruar pasuri t shumta minerale, si: bakri, nikeli, krom, qymyre, naft, gaz natyror etj t cilat m s shumti gjenden n VL, L, J dhe JP t vendit. Si rezultat i lartsis t relievit dhe i kushteve klimatike, ujorve dhe pedologjis, vendi dallohet edhe pr bimsin e tij t shumllojshme, duke filluar nga kullotat alpine, n brezin e ahut e t halorve, t dushkut e deri te shkurret mesdhetare. N varsi t formave t relievit sht ndrtuar rrjeti rrugor n zonn fushore me drejtim kryesisht VJ, ndrsa n zonat malore LP, duke ndjekur luginat lumore dhe qafat e maleve. Prgjat rrjetit rrugor q prmirsohet prdit bhet lidhja me fqinjt. Lidhja ajrore ndrkombtare e Shqipris me vendet e tjera realizohet nprmjet aeroportit t vetm ndrkombtar Nn Tereza pran Tirans dhe disa porte detare.

III.D.c.. KU JAN KUFIJT E LASHT ILIRW ? ...flitet pwr njw Perandori e cila paraqitej nw njw hartw kaq tw madhe e tw hollwsishme, saqw mbulonte tw gjithw gjeohapwsirwn e saj. Pwr vite me radhw harta zgjerohej dhe po kwshtu tkurrej sipas fatit tw Luftws, fitimit apo humbjes sw territoreve dhe kur Perandoria u shwmb e vetmja gjw qw mbeti prej saj ishte harta. Jean Baudril. Simulacres et Simulation Qytetrimi grek dhe ai romak nuk kishte krijuar as plhurn as bronzin, as rrotn e as qeramikn as grurin vreshtat e ullinjt. Kto ishin krijime t krenaris s albano-ilirve Gatti Shqipria e ngelur nuk sht nj ulok i mbetur shtrir, diku mbi malet m t perndishm t Evrops JL, apo oaz i fundm i fryms s lasht, mbledhur si mbi nj pik ves ndn nj mjegull t madhe, t prndar q ende nuk dshifrohet dhe e nuk deprtohet kollaj. Nj pyetje e till sht si t vesh n lvizje nj mulli t dikurshm e t harruar q ka bluar pr nj koh t gjat miellin e tij, ndrkaq rrotull dinamika njerzore evropiane dhe ballkanike, luftrat, rivalitetet, dyndjet skan denjuar t kujtoj, se ky miell ka qn ushqimi i par i atyre njrzve ( shiko: Gatti). Ky popull sht ngjizur dhe i lidhur kaq fort me vendin e tij. Forca, energjia, kultura q ai prodhoi prmes Iliris s Lasht sht trashguar dhe ka kaluar n popuj t tjer, ndrsa raca e pastr sht n gjenin iliroshqiptar q e ka ruajtur me fanatizm origjinn. Kjo kujtes gjeohistorike sht prnjohje t gjeohapsirs s sotme, ku mundohemi t

gjurmojm, n shekuj, tragn e ekspeditave ushtarake t prgjakshme. Popujt e tjer, morn vlag nga rrnja pellazgoilire. Popullsia e strlasht pellazge q quhet parailir, parathrak parahelen sht shtrati par i etnosit ilir n gadishullin e Ballkanit. Harta e Ballkanit ILIRIKU t gjith Adriatikun deri n jug e zinin Ilirt, ku dallonin albant, autariant, enkelejt, amantt, bylint, por edhe ilirt e mirfillt q banonin n shpin t Dyrrahut Skulaqi: Gjeograf grek shek. IV - VI. pr . Kr . Njw nga popujt mw tw lashtw tw Evropws dhe tw Ballkanit janw Ilirwt. Ata shtriheshin pothujas nw twrw gjeohapwsirwn e Ballkanit Veriperwndimor. Vija ndrwse e njohur veriore e Ilirwve deri tash pranohet rrjedha e Sipwrme e Danubit, nga gadishulli i Istrias, duke vijuar me lumin Sava, e nw Moravwn Jugore, deri nw grykwn e sipwrme tw Vardarit pwr kah lindja. Nw J pwrshkojnw malet e Labwrisw si vargu i Akrokerauneve ( ika mbi qafwn e Llogarasw, nw J tw Kurveleshit tw Sipwrm, ku shfaqet qafa e Skwrficws e nw vijim mali i Gjerw- Stugara Murgana nw drejtim tw JL.) Prej kwsaj vije e deri nw gjirin e Ambarkisw ndodhej Epiri qw sipas dwshmive historike ishte vijim i kulturws ilire. Sipas kronikanwve tw lashtwsisw Ilirwt kanw kufi me: Etruskwt qw janw mwsuesit e Romakwve, Panonwt qw shtriheshin nw trojet e Hungarisw sw sotme; Dakwt, me tw cilwt ilirwt kanw qwnw tw afwrt dhe me lidhje tw vijueshme marwdhwniesh; Thrakwt qw mund tw quhen dhe kushwrinj me Ilirwt; Maqedonwt, qw sikundwr dhe Thrakwt janw po kaq kushwrinj nw tw njwjtin vis lwvizjesh e lidhjesh tw shumta jetwsore; Helenwt tw cilwt si fqinj jugor vijimisht edhe pse kanw dhwnw e marrw me Ilirwt, nw njw ndwrthurje tw natyrshme midis tyre, i kanw quajtur fqinjwt si barbarw. Kjo wshtw gjeohapwsira e Ilirwve e cila edhe pse nw P kishte detet mw tej tyre, ndodhej njw vijim popujsh ilirw si mesapwt, japygwt, daunwt. Ilirwt ndahen nw Ilirwt Veriorw dhe Ilirwt Jugorw. Iliria Veriore shtrihej nga Istria deri nw lumin Naretva( Narona) ku bwjnw pjesw Dalmatwt, Liburnwt, Japodwt. Iliria Jugore shtrihej nga Istria deri nw gjirin e Ambarkisw, kurse nw L kufizohej me Dardaninw dhe Paioninw. Kwtu pwrfshihen: -Mbretwria Ilire, qw nga Naretva deri nw Malet Akrokeraune. Ilirwt e mirwfilltw ndodhen nw qwndwr tw tyre. -Dardania, qw pwrkon me Kosovwn e sotme. -Paionia e cila kufizohet nw V nga Dardania, nw P nga Iliria e Mirwfilltw, nw L nga Thrakia, nw J nga Maqedonia. -Epiri i lashtw, qw nw V ka si vijim Ilirinw e Mirwfilltw, nw P detin dhe nw J, Helladhwn. Gjeohapwsira e Epirit shtrihej nga Malet Akrokeraune deri nw Olimp.

-Iliria Italike lidhet me fiset ilire tw Daunwve, Japygwve, Mesapwve qw ndodhen pwrkundruall Ilirisw. Harta MBRETWRIT ILIRW Bardhyli zotronte n Ilirin e Jugut. Ai ishte ndeshur me Syrrn q thuhet se ishte prijs i nj vendi n Ilirinw e Mirwfilltw deri n Aos (Vjos) dhe e ka mundur at. Po kshtu ai pati mposhtur edhe mbretin e Maqedonis: Amynta. Ndrkaq Pleuria (shek. IV pr. Kr ), n 344, n ndeshjen me Filipin e II t Maqedonis, do t plagoset. N shtetin Ilir t Pleurias, pas grindjes me t atin do t vij pr nj ndrkoh, Aleksandri i Madh, q do t njohw vendet ilire. Kwtu ai do t ushtrohet n aftsit e tij ushtarake e do t ndeshet me ushtrin ilire. Eprsia e kwsaj ushtrie ishte e dukshme n gjeohapsirn pran qytetit t Pelionit, ku del n pah lloji i fortifikimit t tij. Gjeniu i ardhshm ushtarak, me nj prfytyrim vendor t hapsirave q kish kaluar, befas kthehet pr t`i gjetur fitimtart t shkrehur n pushimin e tyre fatal duke u shkaktuar humbje t rnd. Glauku , ishte mbret i Taulantve, n breg t detit. Pas tij, mbreti Agron i takon fundshekullit t III pr. Kr. N koh t mbretrimit tw Agronit kulmoi fuqia e tij detare, po jo m pak t ndrthurur me at toksore, duke e bwrw mw tw eprm se t gjith fqinjt e tij. Nj flot ilire e Agronit me qindra anije dhe mijra lufttar, drejtohet kundr etolave n Akarni (231 pr. Kr). Gjat nj nate pus ai zbuloi shtigjet e sulmit dhe prsri n befasi, u shkaktoi atyre humbje ( shih hartn). TEUTA, MBRETWRESHA E LARTW ILIRE Teuta, ishte gruaja e Agronit. Syt dhe mendja e ksaj gruaje ishin prqndruar n portat hyrse detare, ku prgjonin pr t sulmuar pushtuesit e ardhshm. N hartn (shiko figurwn) shpjegohen lvizjet e zgjuara t Teuts q rrethon bregdetin etolian. Ajo vjen n kryeur t Kaonve q ishte kryeqndra e Epirit dhe drejt Foinikes mbrin Skerdlajdi (nj ndr komandantt e Teuts). N fushn pran Foinikes, epirott e Mollosis arrijn n koh. Aty ndodhi ndeshja dhe epirotwt humbn. Etolasit dhe akejt helen, u vijn n ndihm t humburve, n nj luft, n muret e kshtjells s Ambarkis. M von epiriott dhe akarnanwt, lidhwn marveshje me Teutn. Kshtu ndodhi edhe ndarja nga etolasit dhe akejt. N V, Teuta niset pr t rrethuar ishullin e Iss. Ndrkaq n J, forcat detare, vijonin msymjet n bregdetin e Peloponezit. Veprimtaria e Teuts, po arrinte suksese e kulme mbretrimi, si kurr ndonjher m par. N bregun tjetr t Adriatikut Roma, nuk mund t`i kalonte n heshtje kto suksese, prandaj kish filluar mw herwt qw tw studiohej, kjo gjeohapwsirw tejdeti, ku vija e par prkonte me pozitn e Iliris, n gadishull. Ndrkaq Teuts, i vijn t dhna se `bhej n Rom. Prandaj, Dyrrahu dhe Korkyra u zun nga flota e Teuts. Nj ndr luftrat detare m t njohura sht ajo midis flots ilire me etolasit dhe ahejt ( shiko hartn ). Korkyra bie n dor t Teuts dhe komandant vendoset Dhimitr Fari .

Si shkak lufte u shpall fyerja q iu b delegatve t Roms si dhe pushtimit q kishte br Teuta Isss dhe Korfuzit.Teuta n nj an kish rrethuar ishullin Issa ndrsa n ann tjetr Durrsin. Kundr fuqive t mdha t Roms shqiptart u trhoqn nga Durrsi dhe Issa. Teuta pr t qn m e sigurt u trhoq nga Shkodra dhe shkoi m n veri n Grykat e Kotorrit duke shpresuar se me arritjen e dimrit romakt do t trhiqeshin nga Shqipria. Kushtet e motit diktuan nj lvizje t till. Iliria me Ballkanin jugor ishte nj zon strategjike me vlera t mdha sidomos n tregun lindor. Konsujt Gnej Fulvi dhe Dul Postumi, me 200 anije dhe 2000 kmbsor sulmuan n fillim Korkyrn. Pas ksaj iu drejtuan Apollonis dhe Dyrrahut dhe n vitin 229 pr. Kr, nnshkruhet nj marrveshje pr heqje dor nga zonat e lira, nn mbrojtje t Roms. Teuta, kjo mbretresh e lart e Iliris, e paharruar dhe fuqiplote, pjes e trashgimis s karakterit t racs son, rreth viteve 230 pr. Kr. kreu veprime t nj strategjie qeveriss dhe ushtarake mbreslnse, pr t siguruar bregdetin e Jonit dhe siguruar nj hyrje n Adriatik. Autor tw historisw sw Roms s lasht nuk kishin asnj ndjenj miqsore q t prshkruanin me vrtetsi qwnwsinw e Ilirve dhe t kulturs s tyre. Vetm, mbretrisha: Teut u bri ball sulmeve duke vendosur prkohsisht kontroll n brigjet e Adriatikut dhe t Jonit. Qndresa Ilire zgjat gati dy shekuj e gjysm. Interesat, politikat dhe fet pr nj koh t gjat edhe deri sot kan ngulmuar pr t futur gjithnj drejt nj misteri e humbjeje pwrfytyrimin e gjithwsishwm, real dhe veprues, t parve tan Ilirve. Roma shfrytzon situatn dh me bisedime t fshehta tradhtie shtie n dor, pa luft Korkyrn. M von edhe Apollonia e Dyrrahu i ndejn dorn Roms. Teuta Ilire, mposhtet vetm nga helmi i tradhtis s brendshme. N vitin 229 pr. Kr. Ajo nnshkruan paqen me Romn. PUSHTIMI I DIMALIT Dimali ndodhej n zonn e Mallakastrs s sotme, midis malit t Shpiragut dhe Margwlliit. Dhimitr Fari dshironte ta zotronte kt pik me rndsi strategjike, n gjeohapsirn e Bylinve q ishte zhvilluar n t gjitha drejtimet. Aty, befas, n fshehtsi drgata e tij asgjeson kundrshtart. Ndrkoh n V, n Far ku ishte vendlindja e tij, ai siguroi me forcat e veta situatn e ishullit. Por Roma vijonte n planet e saj kundr Dhimitr Farit, i cili nuk po i bindej m. Romakt marshojn nga Apollonia pr n Dimal e rrethojn at dhe brenda shtat ditesh, e pushtojn. Pastaj drejtohen pr n V n ishullin Far. Ushtria pushtuese fshehtas hyn n pyllin rrethues t Farit. N breg u ankoruan anije. Qyteti bie n dor t Roms. FUQIA E MBRETIT GENT DHE LUFTA E TRETW ILIRO-ROMAKE Genti ishte djali i dytw i Mbretit Pleurat. Ai tregoi njw model tw arrirw tw njw shteti ilir dhe tw fuqisw sw tij. Shpesh ilirt e prdornin detin e tyre edhe si nj hapsir pr kusari ndaj mjeteve lundruese q kalonin n t. Nj nga Pretort e Roms, Duronius, pati br nj inspektim prgjat Adriatikut dhe hasi raste t prsritura t kusaris n det. Pr kt ai bnte prgjegjs Ilirt e kryesisht Mbretin Gent. Rreth vitit 168 pr. Kr. Mendohet se wshtw faza e fundit luftws midis Romws dhe Ilirwve qw pwrfundon edhe me pushtimin e plotw tw Ilirisw dhe Maqedonisw.

Mbreti Gent pwrgatitej pwr veprime ushtarake. Ndwrkohw ai mbante tw burgosur amabasadorwt e Romws. Genti mblodhi rreth 15 000 luftwtarw dhe 100 anije tw lehta me synim pwr tw vepruar ndaj Apollonisw dhe Dyrrahut. Ushtria ishte mbledhur nw Lisus qw edhe pse qe koloni greke ishte aleate me Romwn. Prej kwndej njw pjesw e ushtrisw, e komanduar nga i vwllai i Gentit, Karavanti, u nis pwr nw J tw Dyrrahit, pranw Kavajws sw sotme. Ndwrkaq Genti rrethoi qytetin Bassani, qw ka gjasa tw jetw gati 5 milje nw J tw Lisus (Lezhws). Komandanti romak i veprimeve lufrarake nw Shqipwri ishte Aniqi i cili swpari ishte i vendosur nw Apolloni. Me komandantin tjetwr romak, Klaudin, ai u mor vesh qw tw takoheshin nw breg tw Shkumbinit, ku do tw ishte dhe kreu ndeshjes qw pritej. Kur romakwt po bwheshin gati tw sulmonin ushtrinw ilire, Mbreti Gent me 80 anije sulmoi Dyrrahin dhe Apolloninw. Flota romake ndodhej afwr Apollonisw dhe Aniqi, u nis me tw shpejtw nw rrethinat e kwtij qyteti. Flota romake si dhe organizimi i ushtrisw tokwsore bwri qw forcat e Gentit tw shpwrbwheshin. Nw kwtw mwnyrw tw gjithw qytetet deri nw Shkodwr u dorwzuan pothuajse pa luftw. Vetwm Shkodra qw ishte dhe kreu i Mbretwrisw, kishte njw rwndwsi sipwrore jo vetwm pwr Ilirinw por edhe pwr gjithw Ballkanin. Ajo nuk mund tw zotwrohej kaq lehtw, nw saje tw pozicionit, kwshtjellws sw njohur, tw nyjes ujore tw liqenit Lobeatis ( sot: i Shkodrws), Kirit (Klausala), Drinit (Orionde) dhe Bunws ( Barbona ). Ilirwt po mbroheshin me guxim brenda kwshtjellws sw Rozafws. Po nw njw moment ata dolwn prej mureve tw saj. Kjo taktikw ishte e pa menduar mirw, ndaj iu shkakwtoi atyre humbje tw mwdha. Po tw njwjtat humbje pwsoi edhe ushtria romake, por duke patur njw numwr mw tw madh luftwtarwsh ata u futwn nw kwshtjellw. I vwllai i Gentit, ishte nisur nw luginat malore pwr tw mbledhur luftwtarw. Genti me disa barka ishte larguar drejt liqenit te Lobeatis dhe priste nga asti nw ast pwr ndonjw ardhje tw forcave qw ai shpresonte nga i vwllai. Por kjo nuk ndodhi. Rwnia e Shkodrws ishte njw epilog tragjik pwr Ilirinw e cila ra nwn zotwrimin e plotw tw Romws mw 168 pr. Kr. Tit Live thot: N pak dit, shtroi fisin ilir, trim, pr tok e pr det. Ushtart e Gentit, n botn ilire ishin trimat e shquar t tokes dhe t detit. EPIRI Epiri sht vatra e nj populli t lasht. N Ballkan endeshin pellazgt q sipas mitologjis ishin njerzit e par, m t vjetr se vet Hna. Misteri pellazg sht nj mjegullnaj gjithevropiane. N histori prmenden ilirt, si i nj popull kryesor, n zhvillim t rrjedhave shoqrore e kulturore, ekonomike e politike. N koht e lashta krahinat n J t Iliris quheshin Epir i cili shtrihej nga Vjosa ( Aos) deri n krahinat V, t Heladhs s vjetr. Kufijt V duhet t ken ndryshuar shpesh dhe ata nuk mund t quhen t prcaktuar njher e prgjithmon. Gjeograf t lasht, her her na dshmojn se Epiri prfshinte edhe trevat q ndodheshin n t djatht t Vjoss me Skraparin dhe Mallakastrn e sotme si dhe Apollonin. N shek.V-t pr.Kr. Epiri u b nj emr i prbashkt q formonte n kto brigje nj trsi gjeografike, etnike e politike. N gjuhn shqipe ky emrtim ka kuptim i eprm , i siprm duke pwrfshirw n koh t lashta si Toskrin ashtu dhe Gegrin, pra vet Shqipria. N kohn e Perandoris s Lindjes, Toskria u quajt Epiri i Vjetr dhe Gegria u quajt Epiri i Ri. Fiset kryesore t Epirit, q prmenden m

shum pr rndsin e tyre ishin: Thesprott, Kaont, Molost, Atamant, Anfilokt dhe Kasopt. PIRRO I EPIRIT Hanibali Kartagjenas e konsideronte Pirron e Epirit si nj strateg t madh t lashtsis pas Aleksandrit t Madh. Midis bmave t tij t mdha, nuk anashkalohen edhe ndeshjet brndaprbrenda Mbretris s Ilirve , pr zotrime gjeohapsirash e kufijsh. Fushata e Pirros n Itali sht nj shmbllim i paharruar se si gjaku i Iliro shqiptarve ka pulsuar jo vetm n zemrn e tyre, por dhe tek fqinjt. Kjo fushat zgjati gjasht vite (280-275 pr. Kr). Ai kaprcen detin dhe pati kryeur brigjet e Italis. Vend i panjohur, por fiset e Japygwve, Mesapwve dhe Daunwve swrish kishin rrwnjw ilire. Gjeografia e lvizjeve t tij n beteja ishte nj prvoj e jashtzakonshme njohjeje, prmes fitoresh disfatash , trheqjesh po edhe humbjesh. . Ky prijws i Madh ishte si njw njeri qw di tw luajw mirw, por nuk di se ku tw qwndrojw e tw ruajw fitoret e tij ( Antigoni. Shiko : Mehdi Frashwri: Histori e lashtw e Shqipwrisw dhe shqiptarwve Qyteti i Tarantit ishte njw koloni greke nw J tw Italisw. Ky qytet ndodhej nw luftw me romakwt. Nw ndihmw u thirr Pirroja , kundruall, prej brigjeve epirote. Nw kwtw fushatw e cila ishte e rwndw, Pirroja pati kwshillat e njw njeriu tw mwnwm, njw nxwnwsi tw Demostenit, Sineasi i cili nuk shpresoi kurrw nw fitoret e tij. Po vrulli, krenaria dhe vendosmwria e tij janw dwshmi tw larta luftarake. Pirroja mendonte se do tw ndeshej me romakwt do ti mundwte ata dhe pas kwsaj do tw bwheshin zotwr tw Italisw. Po nuk mbaron me kaq. Pwrfytyrimi i tij wshtw edhe mw tej, qw tw pushtojw edhe Sielinw kwtw ishull tw begatshwm dhe tw populluar. Informacionet qw ai kish marw ishin plot rrwfime pwr turbullira qw sipas tij do tw shfrytwzoheshin nw kohw dhe ishulli do tw merrej e pastaj ndofta do tw sulej edhe pwrtej brigjeve tw Afrikws, e Kartagjenws. Ky ishte pwrfytyrimi i tij gjeohapsinor. Nw kalimin e Ngushticws sw Otrantos filloi njw tufan detar i paparw. Flota e tij u shpwrbw nw detin e twrbuar. Njw pjesw mbriti deri nw Siceli. Tw tjera humbwn nw hapwsirwn detare. Anija e Pirros, mw e madhja dhe mw e forta, iu afrua tokws sw bregut tw Italisw dhe aty swrish njw erw e fortw iu pwrball po kaq e furtunwshme. Ankorimi nw breg ishte shumw i vwshtirw e kwsisoj ushtria u hodh nw detin qw ishte po kaq armik sa dhe qielli. Erw dallgw errwsirw dhe pwrballje e madhe e tw hedhurve nw det. Pirroja doli nw bregun e wndwrruar tw betejave tw tij dhe i mblodhi tw mbeturit qw po grumbulloheshin pranw. Tarantinwt iu bashkuan Ushtarit tw Madh. Ai dha urdhwr tw rreptw tw pushojnw vallet, gjimnazet, vendet e dwfrimit. Tw gjithw i futi ndwnw komandwn e tij e i bwri ushtarw, nwse ata do tw dwshironin qw tw fitonin mbi romakwt. Ai mbrin nw brigjet e lumit Sirius nw Lukani, ku mori informacione tw tjera pwr ushtrinw dhe vendin se ku do tw luftonte, pozicionet, studioi urdhwrat qw ishin dhwnw. Rojat e pwrndara nw breg kishin pwr detyrw vwzhgimin e pandwrprerw, nw breg tw lumit, pwrball romakwve. Forcat ishin vendosur nw fushwn qw ndodhet midis Pandosisw dhe Herakles. Ndwkohw romakwt tw paduruar u sulwn drejt brigjeve tw lumit. Pirroja shfrytwzoi rastin dhe kur ata ishin midis brigjeve tw lumit e gati nw kalim tw tij, bwn njw sulm

tw rrufeshwm mbi ta, duke patur nw anw tw tij epwrsinw e brigjeve dhe pwrpjkjet e ushtrisw romake pwr tw kaluar nw anwn tjetwr. Po nw tw njwjtwn kohw njw pjesw tjetwr e ushtrisw romake pwrpiqej tw futej nw shpinw tw forcave tw Pirros. Nw brigjet e kwtij lumi, shtatw herw u thyen romakwt dhe shtaw herw u zmrapswn ushtwrt e Pirros. Aty, ai pwrdori nw fushwn e luftws edhe elefantwt proverbialw qw swbashku me trimwrinw e ushtarwve si dhe tw vendit qw u zgjodh, nw brigjet e lumit Sirius, e fitoi kwtw betwjw e cila ishte e pwrgjakshme. Ushtria e thyer romake u ndoq mw tej, deri afwr Romws. Dwshmitw shkrimore tw Plutarkut na tregojnw se si nw Senatin e Romws Apius Fabricius, projektuesi dhe ndwrtuesi i madh i Ujwsjellwsit tw Romws dhe udhws Apia, e cila do tw ishte fillim pwr tu lidhur mw vonw me Egnatien e trojeve ilire, do tw vlerwsonte Pirron e Epirit dhe forcwn e tij. Qwmoti romakwt thoshin: Alwksandri i Madh sikur tw kishte ardhur nw Romw nuk do tw kishte marrw kaq famw qw ka sot, se ja do tw kishte ikur, ja do tw mbetej nw fushwn e luftws. Kwto fjalw paskan qwnw lavdwrime tw kota. Dhe kwtw e provoni se keni frikw nga lebwrit, kaonwt dhe molloswt, qw kanw qwnw gjueti tw maqedonasve; e provoni edhe se dridheni para Pirros qw ka qwnw trim i njw garde tw Aleksandrit ( shiko : Plutarku ) Mw tej fushata e Pirros vijoi nw Asculum. Midis dy palwvw kishte swrish njw lum brigjet e tw cilit ishin tw rreptw e tw veshur me pyje sa qw kaloria e kishte tw vwshtirw pwr tw vepruar. Po kaq e vwshtirw ishte edhe pwr elefantwt.Lufta vijoi deri nw mbrwmje. Tw neswrmen Pirroja e vwzhgoi me vwrejtje vendin qw kish zgjedhur dhe ndryshoi atw duke e rreshtuar ushtrinw nw njw hapwsirw tw shtruar ku kishte mundwsi manovre. Kwtu u shwnua edhe fitorja e cila ka ngelur swrish njw proverb: Njw fitore si ajo e Pirros mbasi humbjet ishin shumw tw mwdha. Pirroja hidhet ne Siceli dhe ndeshet edhe me Kartagjenasit tw cilwt si pikw mw tw fortw kishin qytetin Eryx, poshte njw shpatulle mali me tw njwjtin emwr. Ve pozicionit tw qytetit aty ishte ndwrtuar edhe njw kwshtjellw e fuqishme pwr tw cilwn Pirroja megjithwse i huaj kishte marrw njoftime tw mjaftueshme. Ai sulet mbi kwshtjellw, gjen pikat e dobta tw saj, pwrdor shkallwt dhe e pushton atw. Pwrmendet edhe beteja e Beneventos nw vitin 275 pr. Kr. Ajo u zhvillua gjatw natws. Vendi ku e kishte pozicionuar ushtrinw Konsulli romak ishte i rrethuar me pyje. Ushtria e Pirros me ura pishe ndiqte udhwzat poshtw kurorave tw pemwve, po ata nuk mundwn dot qw tw kalonin pyllin sado qw urat e zjarrit i ndihmuan ata pwr pak kohw. Kwshtu ata e humbwn rrugwn dhe orientimin dhe nw agim po i zbrisnin posht shpatit tw malit. Kwtu Pirroja pwsoi humbje tw rwndw. ROMA SULMON MAQEDONINW DHE EPIRIN Rrjedhojat e ktij sulmi ishte pushtimi i hapsirs maqedonase, t ciln e ndau n katr pjes administrimi si dhe vuri rregulla pr vijim t martesave, trashgimin e toks, tregtis e shfrytzimin e minierave. Pas Maqedonis, goditjen tjetr n Ballkan e mori Epiri. Fushata duhet t ket qn pjesw tmerri pr popullsin dhe qytetrimin ilir n kto vise. Plakitja dhe shkretimi ishin t pashmbullta. Qyteti ku Pirroja kishte patur selin e tij, Ambarkia, u rrzua dhunshm.Vet konsulli Paul Emili grabiti pasuri t mdha. Kshtu po i vinte fundi qndress ilire. Prej sundimit t Teuts, koha pr ta pushtuar Ilirin zgjati m shum se dy shekuj.

UDHWRRWFIM PWR NDESHJEN ROMAKO-MAQEDONE NW GRYKWN E KWLCYRWS. Tit Livi thot se ndeshja e tyre duhet t jet br n grykn e Vjoss, n vendin e saj m t ngusht. Mw shumw gjasa ka tw jetw gryka e Kwlcyrws se sa ajo e Dragotit, mbasi nw kwtw vend gryka e Vjosws ka ngushtimin mw tw madh e nw drejtim tw L ajo ka hapje tw gjerw. Lufta filloi nw rethinwn e Tepelens ku duhet t ket ndodhur edhe pwrpjekja e tyre e par. Romakt kishin disiplinn e fort ushtarake, arm t mira dhe taktikn. Kaluan luginwn dhe filluan t hyjn n gryka t ngushta, mesa duket n drejtim t Dragotit. Maqedonasit kishin vende m zotruese n kt gryk, shkmbinjt dhe greminat prsipr nga mali Golikut dhe nga ana e Trebeshinws dhe Shwndwlliut. Humbje pati n t dy kampet. Erdhi errwsira dhe ata i dhan fund luftsAt nat vjen nj bari bashk me Haropin njw prijws vendor, pranw konsullit dhe i thot se ai kishte shum vite si bari ktyre anve dhe i dinte vendet me pllmb, e po ti besohej dhe ti jepej ushtri me vete, duke kaluar npr udhza malore dhe pyjore mund ti shpinte n pozicione zotruese prball maqedonsave Kur e e pyeti Konsulli Haropin se a mund ti zihej bes nj bariu, ai i tha se po t jesh i zoti i situats, mund ti zsh besUshtria u nis natn, duke patur barin si udhrrfyes. Nw errwsirw ecnin shtruar e heshtur dhe ditn pushonin t maskuar n pyll. Ku arritn n nj pik t lart me shnja tymi dhe zjarri karshi karshi me pjesn tjetr t ushtris, dhan sinjalet e duhura. (Ata kishin br ksisoj nj krahmarrje t shklqyer dhe t papritur q iua diktoi rrfimi i vendit .Shnim i autorit). Udhrrfyesi e kishte uar ushtrin n pjesn e prapme t Trebeshins duke vjuar rrugwn malore por tw rrahur qw ngjitet mbi Beisht, nw kuuriz tw Shwndwlliut, pastaj nw Grykw tw Mezhgoranit, mandej, kaluar Trebeshinwn pwr tu ulur midis Podgoranit dhe Katundishtws n luginwn e Dwshnicws, e nw krahmarje, befasisht, sulmohet Filipi edhe pse kishte zn nj gryk t ngusht si nj prit aq t prshtatshme pr do ushtri q mbrohet.( Shiko hartwn) T nesrmen Konsulli Flamin e ndau ushtrin n tre pjes. N mes ndodhej ai vet. Njra kolon, n t majt dhe tjetra, n t djatht sulmuan ballas. Maqedonasit kur dgjuan kushtrimin, nga pas u demoralizuan dhe filluan t ikin. Sipas M. Frashwri. Historia e lashtw e Shqipwrisw dhe shqiptarwve f 298. ALEKSANDRI I MADH DHE GJEOGRAFIA E LUFTRAVE T TIJ Aleksandri i Madh wshtw rrjedhw e gjakut epirot-ilir.Vizioni gjeohapsinor i tij, kishte shklqimin e vet ksaj treve. Prfytyrimet vendore q ai kalonte, n fushatat e tij jan shmbull i gjersotm ku ai nuk mbolli shkatrrimin por nj gjeografi kulture dhe zhvillimi. Kur nisi fushata e madhe n vitin 335 pr. Kr, pr t pushtuar Azin ai u nis me ushtrin e tij por mori me vete shum dijetar, gjeograf arkitekt inxhinier q i duheshin pr njohjen e madhe t veprs dhe synimit t tij. Kurdoher respektoi gjeografit kulturore dhe fetw e tyre. Rrugmarshimi ushtarak i tij, tej viseve t Ballkanit, kishte t bnte me njohje vendesh t tjera: Thrakin, Greqin,Azin e vogl, Sirin, Palestinn, Egjiptin, Mesopotamin, Persin dhe disa gjeohapsira t Indis. Historia nuk ka nj ngjarje tjetr kaq t mahnitshme, se sa ajo e nj populli t vogl q nn udhheqjen e Aleksandrit t Madh, vulosi dy shekuj,

luftrash t Grekve me Perst, nj ndeshje t vrtet t Perndimit me Lindjen duke i pushtuar t gjith vendet gjer n shkrettirat afrikane e tej Jakasarit e Hindit, t mposht nj struktur t nj shteti gjigand, atij t Persve, e mbi rrnojat e tij t themelojw nj qytetrim t ri. Aleksandri sundoi si mbret e kryezot q nga Olimpi deri n Himalaj. Msimet q mori Aleksandri nuk ishin vetm n filozofi por edhe n fushn e gjeometris e gjeografis s kohs q ka lidhje me vlersimin e gjeohapsirs t ciln ai e pushtoi dhe e zotroi. Ky ushtar i madh i Bots jo vetm q ishte mjeshtr i taktiks luftarake dhe shfrytzimit t vendit e njohjes s tij n hapsira t mdha gjeografike por edhe gjente nj mnyr t paprsritshme t ambjentimit me kulturn dhe zakonet vendase duke qen shum i sukseshm e po aq i till ishte edhe gjat fushats s pushtimit t Indis ku ai ishte prshtatur perceptimit, pr t njohur dijenit bujqsore t vendasve dhe pr t`i shfrytzuar ato si ndodhi n luginn e Gangut, ku nuk mund t ecej pr shkak t shirave tropikale dhe t mosnjohjes s vendit. Aleksandri e kuptoi kt dhe mori vendim q t mos vijonte m tej pa patur siguri n t dhnat q vinin pr vendet ku do t marrshonte. Pasi hulumtoi dhe organizoi krahinn duke vendosur roja e duke themeluar qytete, urdhroi komandantin e Flots, mikun e tij Nearkun, t lundronte n P, n largsi t brigjeve gjer n Deltat e Tigrit dhe t Eufratit. Me porosi t Aleksandrit, Nearku hodhi n hart brigjet e detit Arabik, grumbulloi peshq e bim t rralla, e m von shkroi Paraplun (duke lundruar brigjeve). Vet Aleksandri, n nj pjes t madhe t ushtris, eci prmes shkrettirs s frikshme t Gredosias (Reluhistan). Duke u zhytur n rrn prvluese duke vuajtur nga etja e tmershme dhe uria dhe duke braktisur pas kafsh e lufttar, q dnoheshin me vdekje t frikshme n shkrettir, ushtria prparonte ngadal nga sfilitja. N kt prvoj, shpesh, nga studiuesit e Aleksandrit, vihet n dukje gjetja e momentit t tij t sulmit dhe vendit t duhur e t prshtatshm, duke vlersuar n shkall t lart gjeohapsirn ku kryheshin luftimet. Para se t marshonte ai drgonte m hert zbuluesit e vendit, pr t marr t dhna, pr rrugt q do t prshkoheshin, n ato hapsira t pakufishme. N krahina t pabanuara dhe t shkreta, jan dalluar gjurm t kampeve t tij dhe t kwshtjellave q ai ndrtoi, sepse i jepte rndsi njohjes po dhe ndrtimit pr t`i dhn jet asaj q ai e kishte rrnuar m par. N betejn e Granikut dukeshin q brigjet e lumit nuk ishin t thepisura por t rrafshta e ato mund t kaloheshin, pa shum vshtirsi. Aleksandri priste atje, pr t filluar betejn. Ai edhe mund t prparonte pr t gjetur ndonj kalim tjetr, por n kt rast Perst, me kalorin do ta ndiqnin dhe kshtu, nga brigjet ishin si reliev i vwshtirw e do t`i shkaktonin dm t madh. Prandaj ai vendosi t prdorte kt vendkalim dhe t mos i shmangej betejs. Por mendja e tij demoniake ndrroi planin, sepse ai e dinte se forca e madhe e Persve do ta priste q t jepte goditjen e duhur. Kur hyn brenda brigjeve t lumit dhe ato e fshihnin sadopak, mori me vete forcat e zgjedhura dhe prparoi nga e majta, duke ndjekur rrjedhn e lumit. Plani i tij ishte i thjesht dhe shum i zgjuar por vetm terreni (vendi) dhe shfrytzimi i tij, solli suksesin. N rrafshnaltn e Issos ishte nj lum i vogl. Kur Perst msuan se Grekt po mbrrinin u rreshtuan n bregun perndimor t tij dhe Dari prpunoi

planin e sulmit. Meq hapsira ishte e ngusht vendosi q aty t luftonin njsit e tij m t larta. N krahun e djatht t rreshtimit, pr nga ana e detit, drgoi trupn e kaloris duke patur siguri se edhe Aleksandri do t sulmonte po nga e njjta an, pra nga deti, ku trualli ishte i shesht dhe kaloria mund t lvizte, m leht. Nga ana tjetr, vendi kishte reliev shum t thyer, t mbushur gur dhe shkurrnaja, n skajet e kodrs. Atje ishte e natyrshme q grekt do t rreshtonin ushtrin e tyre. Mirpo mendja e mpreht e Aleksandrit befas ndrroi dhe ai iu afrua lumit t vogl. U dha urdhr kalorsve q n fshehtsi t prparonin pran detit. Dhe do t sulej pikrisht tek vendi q kishte reliev t thyer. Kjo msymje ishte e rrufeshme, pr t thyer sulmin e Persve. Kaloria e tij ishte e shpejt dhe mund t lvizte edhe n nj vend t thyer. Plani i Darit u prish n nj nga betejat m t mdha t bots, ajo e Issos. Historia e luftrave t tij ka edhe shum shembuj t tjer q tregojn se sa e vlersueshme ishte gjendja dhe lloji i vendit. Kshtu Aleksandri pasi prshkoi siprfaqet pjellore t Nilit nuk vonoi q t hynte edhe n Shkrettir e cila ishte pa gjurm uji e pa hijen m t vogl. Po udhtimi i tyre, filloi t bhej m i vshtir nga dielli i nxeht, etja e madhe. Nga informacionet, ata m von u gjendn n nj oaz, t mbushur me hurma, tej nj burimi me uj t kthjellt. Pengesat ujore pr Aleksandrin marrin rndsi t madhe. N nntor t vitit 331 pr.Kr. ushtria e tij kishte mbritur n brigjet e lumit Tigr t Mesopotamis. Lumi ishte i thell dhe i vshtir. Ekzistonte edhe frika se ushtria Perse mund t ishte diku afr. At mbrmje kur kaluan Tigrin ndodhi dukuria atmosferike e eklipsit t Hns. Ushtart e Aleksandrit po ndjenin njherej dy frika: ajo e lumit si penges por edhe e dukuris sw eklipsit q sapo u shfaq e cila mund t ishte nj ogur i keq. Rrfimi i mtejm na thot se falltari i tij kishte parashikuar se ngaq hna ishte zn n tokn e Azis, nj fatkeqsi e madhe do ta gjente kt vend. Sa rndsi iu jepte gjeniu i lufts ktyre faktorve njohs dhe zhbirimit t tyre. Pak para se t gdhihej, t gatshm pr luft mbritn n disa lartsi t relievit afr pozicioneve t Darit. Ushtria e Persve ishte informuar se maqedonwt ishin afruar. Dhe q t mos psonin at q kishin psuar n Isso, prenw t gjith shkurret e do penges q kishte lugina se ato mund tw shrbenin si maskim pr paln tjetr. Duke u nisur nga pozicionet q kishte zn Dari, mund t prfytyroheshin se `plane lufte mund t ishte projektuar, n at kamp. Aleksandri i prthithi gjithsisht planet e kundrshtarit. Dari nuk do ta psonte ksaj here si e psoi n Isso, domethn q t luftonte n nj vend t ngusht. Prandaj kishte zgjedhur nj fushtirw t madhe pr t futur n luft gjith ushtrin e tij, me iden q maqedonve t`u merrte kraht dhe t`i shkatrronte. Aleksandri i ri dhe mendjempreht, vlersues informacionesh dhe vendimmarrs i shpejt, gjente zgjidhjet e duhura e ndrthurte faktort e luftimit n nj mnyr t shklqyer pr t`iu prshtatur vendit. Kjo ishte beteja e Gavgamilos nj nga m t muarat e shekujve. ILIRIA TEATWR LUFTIMESH MIDIS CEZARIT DHE POMPEUT Pushtimi i plot i Iliris nga Roma u prcoll me ngjarje dhe luftra t tjera n trojet e Ilirikut. ezari dhe Pompeu, kta prijs t fuqishm t Roms,

e patn Ilirikun fush t betejave t tyre historike. Gjeohapsira e gjer nga Gadishulli Apenin n Ballkan, bhet sken e teatrit tw luftws ku dshmohen vende, rrug, qytete, lumenj, pozicione t shumta t cilat tregojn se Iliria e pushtuar nuk ishte nj humbtir, por hapsir e zhvilluar dhe e njohur nw fqinjwri, pwr gati dy shekuj gjersa Roma e zotroi at prfundimisht. Kur ezari nisej pr t pushtuar Romn dhe kur qytetet nuk i bindeshin m Senatit, Pompeu dhe fuqia ushtarake detare, i drejtohen Dyrrahut (Durrsit) si dhe Korkyrs. (Korfuzit), Orikumit, Pojanit, Lisusit (Lezhs) pr t`i mbrojtur brigjet detare nga ezari. Kalimi i Adriatikut Nj nga ngjarjet m t rndsishme ushtarake, pr ezarin sht kalimi i Adriatikut me flotn dhe forcn e tij ushtarake. Kalimi i detit u b n mes t dimrit (Plutarku) por mund t ket ndodhur n mesvjesht. Adriatiku sht i njohur pr stuhit detare, dallgt, errat e fuqishme. Studiusit, thon se ky ishte nj gabim i pafalshwm i Prijsit t madh ushtarak ashtu si ishte nj marri epiriote e Pirros kur kaloi Ngushticn e Otrantos, dy shekuj e gjysm m par. N detin Jon dhe Adriatik, fryn era e jugut: Shiroku po nuk mungojn errat e Veriut dhe t Perndimit. ezari, duhet t ket marr njoftime m par se ku mund t gjente nj gji t qet, pr zbarkuar me flotn dhe ushtrin e tij. Nisja sht br n Brindizi dhe zbarkimi ishte menduar se do t ndodhte, n Himar. Nga studiuesit, ka dy mendime. I pari, pranon gjasn, se zbarkimi duhet t ket ndodhur n gjirin q emrtohet Val d`orso, n Himar. Ndrkaq Leon Heuzej, e kundrshton kt mendim pasi ka qn e pamundur q n nj vend aq t ngusht, t zbarkonin 15 mij legjionar. Prandaj, studimi hapsinor bregdetar t on n Palas, n zallin q ndodhet atje, ku vjen prroi nga L, nw gjirin jo shum tw ngusht, tw cilin nuk e z era e V, por q fryn era e J. Aty, ka gjasa, t ket qn nj qytet i vjetr (Megalihora) ose Palast. N V, ndodhet nj kurriz malor me prirje pr t`u przgjatur n det q quhet Gonia. Ndrkoh n J, ka lartsi m t ulta: Engjileni pran s cilit ndodhet Zalli. Ktu kur nuk fryn Shiroku dhe era e V sht e pranishme, mund t bhet zbarkimi detar. Prandaj studiusit, por dhe do specialist i sotm, po t shkoj pr t br prqasjet dhe prfytyrimet gjeohapsinore mund t arrij n prfundim se i vetmi vend ku mund t ket zbarkuar ezari t jet ky zall i Palass. Anijet e ezarit, duhet t jen nisur nga Brindizi n mbrmje, kur ka fryr era e V dhe n mesdit mund t ket mbritur n Palas, midis Gonies dhe Engjilenit. Nse fryn era e V nga Korfuzi, mund t ndaloj lvizjen e mjeteve lundruese q ecin n kt kahje. Kto rrethana atmosferike duhet ta ken lehtsuar ezarin n zbarkimin e tij historik, pr t mos u ndjekur dot nga flota e Korfuzit. N se matim largsin nga Gonia deri tek Engjileni, jan rreth 1750 metr, e tra zall i shtruar, i prshtatshm pr zbarkimin, n kryeur. Hapsira zbarkuese, sht shum e prshtatshme, pr relievin e but, e t shtruar, ku mund t prqndrohesh, pushosh, prgatitesh pr marshim, t cilat duhet t merren parasysh. Zbarkimi i ezarit sht lehtsuar nga kushtet natyrore si dhe relievi i hapsirs s kryeurs. Pas pushtimit t shkurtr, ushtria sht nisur drejt lartsive, t qafs s Llogaras, mbasi asnj drejtim tjetr nuk sht i mundur pr t arrirr n Orikum (Orikion) ku ishte dhe objekti i ezarit. Hamndsohen dy rrug, e para: prgjat lugins n V t rrjedhs sw pwrroit malor, ndrkaq rruga kombsore e dyt, duhet t jet ajo prgjat shpatit n

V, t rrugs s sotme automobilistike. T dy drejtimet, t nxjerin n qafn e Llogaras. N kto rrug t vjetra, mund t kalonin edhe kafsh me ngarkesat e furnizimet qw i kwrkonte ushtria. Tw dyja rrugwt afwrsisht tw nxjerin nw Qafwn e Llogarasw nw lartwsinw 925 metwr, e prej andej zbret nw luginwn dhe fushwn e Dukatit apo Orikumit, nw hapwsira tw veshura me pyje tw dwndur. Lumi i Dukatit ose lumi i Bardhw pwrgjason i tillw edhe sot prej zallishtes sw bardhw qw zbret nga malet. Ushtria zbriti deri ne breg tw detit. Nw kodrinw ishte Orikumi dhe pwrsipwr akropoli i dikurshwm. Nw V wshtw deti, nw L wshtw lumi i Bardhw ( i Dukatit); nw J, ndodhet laguna e Orikumit, e nw P, kanali qw tw lidh me detin. Mw nw P, pwrvijon gjiri i detit si porti i Orikumit. Njw trupw detare e Pompeut ndodhej nw Orikum ( shih: Apiani ). Cezari duhet tw jetw afruar nga zalli i Dukatit e lumit tw Bardhw. Ruajtwsit e qytetit kanw mbytur menjwherw anijet me grurw qw i duheshin Pompeut dhe me shpejtwsi dalin nga portat P tw Orikumit dhe mbwshtillen nw gjirin e detit. Ndwrkaq nga Korkyra niset komandanti i flotws sw Pompeut, Babilius i cili mbrin nw det, pwrball Orikumit. Kjo i krijoi vwshtirwsi tw mwdha ushtrisw sw Cezarit. Njw pjesw tw anijeve tw tij, ai i futi nw mwngwn e lagunws. Drejtimin nw qytet e kishin dy nga komandantwt e tij. Nga Brindizi, pritej tw vinte pjesa tjetwr e ushtrisw qw komandohej nga Mark Antoni. Ai niset pwr tw pushtuar Apolloninw para se tw vinte ushtria e Pompeut. Prej Orikumi nw Valona, pastaj mw anijet e tij dhe kwmbwsorwt, nw brigjet tokwsore mbrin nw Apolloni tw cilwn e mer pwr njw kohw tw shkurtwr, mbasi banorwt vendas i hapwn portat e tij. Pas dorwzimit tw Apollonisw, tw njwjtwn veprim bwnw edhe Bylisi ( Hekali i sotwm ) dhe Amantia ( Ploa e sotme). Hapwsira kohore e kwtyre pushtimeve, sipas historianwve ishte shumw e shkurtwr, vetwm 48 orw, kur deti pwrball ishte plotpwrplotw me flotwn e Pompeut. Pompeu nw Dyrrahium kishte bazwn e tij detare, mbwshtetjen e luftws, furnizimet me ushqim, materiale dhe armatim kurse vet ndodhej nw Maqedoni. Ai niset me tw shpejtw, drejt luginws sw Shkumbinit nwprmjet udhws EGNATIA( udha e Kandavisw). Ushtria kalon Quksin, zbret nw Skampa (Elbasan), Klodiana ( Peqin). Ushtria e Pompeut ishte mw e madhe. Cezari kishte marw informacione pwr mbritje e ushtrisw kundwrshtare dhe vendoset nw breg tw lumit Apsus (Semanit). Semani asokohe, e kishte derdhjen e tij pwrmidis qafws sw Gradishtws sw sotme, nw drejtim tw Karavastasw. Delli i vjetwr i tij dallohet shkoqur edhe sot, tek kalon nga ura e Kuit, nw J tw Karbunarws, Kwmishtaj e mw tej nw Gradishtw. Ndofta nw rrwzw tw kodrave tw Ardenicws sw sotme, deri nw breg tw lumit, Cezari kishte vendosur ushtrinw e tij tw vogwl. Kurse Pompeu, duhet tw ketw vijuar rrugwn qw tw on nw Dyrrahium nga Klodiana. Deti zotwrohej nga flota e Pompeut. Ishte njw vjeshtw qw paralajmwronte dimwr tw ashpwr. Cezari do tw vjeshtonte aty, pwr tw pritur dimrin. Nw anwn V tw lumit Apsus (Semanit), zuri pozicionet ushtria e Pompeut. Ngjarje tw tjera do tw vinin. Ato kishin lidhje me lwvizjen e pjesws tjetwr tw ushtrisw sw komanduar nga Mark Antoni qw do tw vinte nga Brindizi. Po deti, nw gjirin e Orikumit dhe tw Dyrrahut ishte i zwnw nga flota e Pompeut. Dwshmitw e shkruara tregojnw se edhe kushtet e detit nuk ishin dhe aq tw favorshme, kwshtu qw pwr shkak tw erws sw J, flota e Mark

Antonit duhet tw ketw zbarkuar nw kryeurwn e Shwngjinit, kur sapo kishte filluar tw ndrrojw era, e tw fryjw Veriu. Po gjiri i Shwngjinit wshtw i favorshwm, sepse hunda e pwrzgjatur gadishullore e mbron atw nga era. Njwsi luftarake tw Pompeut sulmojnw Lisusin (Lezhwn) por banorwt e qytetit u bashkuan me ushtrinw e Cezarit e Mark Antonit. Vet Pompeu lwviz, prej pozicioneve qw mbante nw bregun e Semanit dhe niset pwr nw Dyrrahium, pwr tw mbrojtur atw. Po kwshtu nis lwvizjen edhe ushtria e Cezarit. Nw pranverw nuk mund tw kapwxehej dot Semani sepse lumi kishte vwrshuar ujshumw, prej stinws pranverore. U pa e arwsyeshme qw tw kalohej pwrgjatw bregut, mbrapa kodrave tw Kuit, mw nw L tw bashkimit tw tw Osumit me Devollin. Nga Tirana, ndofta pwrmes luginave malore tw Kwrrbws, lwvizte ushtria e Mark Antonit, pwr nw Elbasan dhe ka gjasa qw nw fundkodrat e luginws sw Shkumbinit tw dy ushtritw, tw jenw takuar. Pas kwsaj, Cezari u nis pwr nw Dyrrah pwr ta pushtuar atw. Pompeu pasi informoohet pwr kwtw lwvizje, zw pozicione nw Asparagjium, qytet i parthinwve qw duket se mund tw jetw ose Rogozhina e sotme nw breg tw Shkumbinit ose Bashtova nw fund tw kodrave tw Kryevidhit Aty ishte vija e mbrojtjes sw tij. Largwsia e Bashtovws nga deti nuk wshtw mw shumw sw 2.5 milje. Pozicionimi nw anwn V, ishte i favorshwm si vijim fundkodrash zotwruese. I tillw ishte edhe pozicioni i grykws mbrojtwse nw Bashtovw. Rruga mw e shkurtwr, pwr tw shkuar nga brigjet e Shkumbinit pwr nw Durrws, mund tw kalojw pwrgjatw fundkodrave tw Kryevidhit. Kjo ishte vija e mbrojtjes sw Pompeut. Nga bregu i lumit, pwrball, po mbrinte ushtria e Cezarit, me qwllim qw ta twrhiqte atw nw luftim. Por Pompeu iu shmang ndeshjes. Cezari niset me ushtrinw e tij pwrgjatw bregut J tw Shkumbinit dhe e kalon lumin midis Asparagium dhe Klodianws ( Peqinit) dhe mer rrugwn qw tw nxjer nw vargun kodrinor tw Pezws, Sallmonaj. Damarkaj, Vrap, Gjyzlykone e sotme lugina e lumit tw Pezws, pwr tw dalw nw brigjet tw Erzenit. Prej kwtu kalon nw Ndroq, Romanat, nw drejtim tw Arapajt. Pompeu nwpwrmjet informacionit e kuptoi se manovwr e lwvizje tw shkwlqyer kishte bwrw Cezari dhe me tw shpejtw niset pwrgjatw fushws sw Parthinwve, nw Kavajw, rrwzw kodrave deri nw Shkwmbin e Kavajws. Pwr gati kwtwr muaj, rresht gjeohapwsira rrwzw kodrave prej Arapajt deri nw Lumin e Kavajws ka qwnw twatwr luftarak i dy prijswve tw mwdhenj tw Romws. Dyndja e Keltve, nga V, duhet t ket ndodhur afrsisht n shekujt VI-V pr. Kr. III.D. ARDHACAKWT NW BALLKAN Sllavt erdhn n kto vise prej hapsirs s Oder-Dniepr, kaluan Karpatet Rreth vitit 548 hordhi sllavsh, dyndeshin gjithnj e m n jug, deri n Dyrrah. M von u bashkuan me avart, nj popull nomad ardhur nga Altai. Po kwshtu protobullgart turanik, przierje e fiseve turko-mongole qw shpesh quhen edhe avarosllavw shfaqen pr her t par n shpatulla t Ilirikut aty nga viti 499 ps.Kr. Ushtria ilire prej mijra vetsh thyhet n Thrak. Ata u dyndn nga L n P n twrw gadishullin deri n Kostandinopoj, duke rrnuar kshtjellat e Epirit t Ri. N m shum se nj shekull trhiqen

prsri. N kt periudh pushtimi ka gjasa q t ken ndodhur asimilime t mdha t nj pjese t popullats ballkanase, ndrrimit t emrtimeve gjeografike n mas t madhe. M 586, Selaniku u sulmua nga sllavt t cilt marrshuan deri n Peloponez. Iliriku u sulmua gjithashtu nga avaro-sllavt n vitin 609 tw cilwt mbritwn deri nw Lezhw. Dardania dhe provinca t tjera psuan shkretime e mundime t mdha. Nw provincn e Prevalit, u rrnua Dioklea, banort e t cilve u strehuan n Tivar. Qndra t tjera si Budva, Ulqini, Shkodra, Lezha mundn t rezistonin. Dyndjet e sllavve u shoqruan me ngulime njerzore. Ata mbritn n luginat e Devollit dhe Osumit. M von grupe t tjera u vendosn dhe prgjat lugins s Vjoss. Serbt u futwn deri n Drinin e Siprm, luginn e Ibrit dhe rrjedhn e siprme t Moravs Perndimore. Prbrja e popullsis ballkanike po psonte ndryshime t dukshme. Iliriku Perndimor gjithsesi po rezistonte. Fiset qndrore t Kroatve dhe t Srbve formuan shtetet e tyre t para n shekujt e IX dhe X. Fiset e lindjes iu nnshtruan protobullgarwve tw cilwt pwrqafuan gjuhn sllave. N trevat ballkanase ekzistonte si gjuh themelore e folur: ilirishtja.

III.F. f NN BIZANC Gjenerali Ilir BELISARI vijon tw jetw i pandjerw, ende, nw historinw e racws sonw. Ai duhet tw ketw lindur, ndofta nga vitet 500, ps Kr., diku nw Bullgarinw Perwndimore, prej jw familje ilire. Qw herwt shwbeu nw ushtrinw e kohws.Justiniani Ilir , ky Perendor i madh e emwroi bashkwilirin e tij si kryekomandant tw ushtrisw perandorake.( shih: Prokopi i Qezaresw ). Nw vitin 505 ai ndeshet me Perswt nw njw betejw e cila mwsohet edhe sot nw artin ushtarak tw disa prej akademive tw Botws. Nw vitin 533 Belisari caktohet tw komandojw njw fushatw luftarake kundwr Vandalwve nw brigjet e Afrikws, ku ai siguroi njw fitore tw vwshtirw por qw i dha kontrollin e Kartagjenws. Nw beteja tw mvonshme ai i siguroi Perandorisw sw Bizantit, Provincwn afrikane qw ishte nw duar tw Vandalwve. Fushata tw tjera e prisnin Belisarin. Nw vitin 535 ai komanndon njw fushatw tjetwr kundwr Ostrogotwve qw kishin zaptuar Italinw. Belisari u hodhi kryeurw nw Itali e mw pas zbriti nw Siceli duke pwrzgjedhur njw strategji krejt tw ndryshme nga ato tw gjenaralwve tw tjerw bizantinw tw cilwt kishin propozuar nw mbledhjet e shtabeve tw larta perandorake se kjo fushatw duhej tw kryhej nga veriu me nwpwrmjet tokws. Mw vonw ai zbarkoi nw Romw dhe e pushtoi atw. Illyricum e kishte t prcaktuar vendshtrirjen e tij, po gjithnj n prpjkje pr mbijetes. Mbi trupin e saj vetm se luheshin dramat e pushtimeve t njpasnjshme. Perandoria Romake e Lindjes, nuk hoqi dor kurr nga krahinat ilirike. Justiniani, Perendori bizant, q ishte me origjin ilire, i lindur diku pran Shkupit e bri kt qytet nj qndr t madhe, Prima Justiniana. Frymmarrja ilire vijonte nn Perandorin e re. Pr ta riprfshir n ern e Perndimit, nj ndikim t prhershm do tw kishte Republika e

Venedikut. Etnia shqiptare ishte prezente kudo. Bizanti ishte shtrir deri n Danub. N vitin 860 ps. Kr. bullgart u marin bizantinve Beratin ( Belgrad). Kjo ishte nj humbje e madhe. N vitin 864 ps. Kr. Khani bullgaar, Borisi, pranon Krishtrimin. Ceremonia e pagzimit t tij u b n Mallakastr. Ipeshkvt ilir ishin pagzuesit e tij. Shekulli i IX pwr historinw e trojeve iliro-shqiptare wshtw njw mugwtirw e vwrtetw. Perandoria Romake e Lindjes vijon tw sundojw Ilyrikun, kurse Kostandonopoja ngulmonte tw ruante zotwrimet e saj. Pwrbwrja etnike filloi tw ndryshojw duke u shpwrfaqur trajtat e grupimeve etnike tw thrakasve, ilirwve, helenwve dhe maqedonwve. Ndwrkaq, Gotwt ishin tretur dhe larguar. Bizantinwt u gjalluan pwr ti riparw zotwrimet e tyre e pwr ti vwnw nn kontroll. Ilirwt tshmw tw rralluar nga dyndjet dhe luftrat pwr Perandorinw fillojnw tw twrhiqen nw male dhe latinwt periferikw me pwrbwrje edhe tw popullsisw ilire pwrqwndrohen nw qytete pwr tu mbrojtur nga bandat barbare sllave F.Schevill N pamje t par dukej sikur gjeohapwsirat iliro-shqiptare ishin t harruara. Por, n fakt, nuk ishte kshtu; ata sikur u ringjalln prsri. Interesi ndaj tyre ishte shtuar fal pozicionit gjeohapsinor, tw shtrirjes dhe prirjes pr sundim tw cilat ishin gjithnj edhe mw t mdha. Vet sundimi bizantin po mbshtetej n Durrs, ndrsa n vshtrimin fetar si kryeqndr ishte Ohri. Nj organizim i plot fetar mbulonte gjeohapsirwn iliro-shqiptar me peshkop q qndronin n Prizren dhe Kostur. Ndwrkaq, kundr provincave shqiptare po drejtohej nj sulm nga shteti srb q u formuan n brigjet e Adriatikut. N Ohr e kishte qndrn carati bullgar i cili sipas burimeve t njohura historike mbahej n nj mas t madhe nga forcat shqiptare. Prve ndikimit srb, nuk mungoi edhe ai katolik latin. N Durrs zbarkojn kalorsit normand t Dy Sicilive. Por nga viti 1070 flota e Venedikut filloi sulmet ndaj flots s normandve. Si kmbim dhe si nj privilegj venedikasit fituan t drejtn q t bnin lirshm tregti n t gjith viset e banuara nga iliroshqiptart, deri n qytetin e Kanins dhe m larg. Nj shekull m von venedikasit pushtojn Zarn. Kurse Bizanti ndodhej nn Mihal Komnnin dhe shqiptart ran nn administrimin e Duks s Durrsit. N kt koh u krijuan dukatet e rinj t Nishit dhe t Kastorias. Dalmacia dhe Dioklea formuan nje vend dukal t udhhequr nga Isaku, ky i devotshm dhe gjithnj fitimtar Ktu ndodheshin abacit e Sanctus Salvator Arbanesis, peshkopit t shqiptrve ( Albanorum) Po Perandoria e madhe e rikrijuar nga Mihal Komneni, ktij kalorsi madh t modelit perndimor, nuk zgjati shum. N brendsi t Ballkanit po gjallrohej gjithnj e m shum, Srbia Ortodokse, me zakone bizantine. Kjo Dinasti e re duke filluar q nga viti 1074 arriti deri n Tivar. Papa organizoi qndres n Raguz. Kjo, e pengoi, pr nj far kohe shtrirjen e zotrimeve srbe midis Liqenit t Shkodrs dhe Adriatikut, ku ndodheshin edhe Budva, Tivari, Drishti ( Drivast ) Rreziku i helenizimi, i romanizimit dhe ndrkaq, sllavizimi po dukej si nje Cunam. Sundimtari i Venedikut, pasi kishte aneksuar Zarn, n vitin 1204, themeloi Perandorin Latine t Konstandinopojs. Kjo hapsir

prfshinte gjith provincn e Durrsit, territorin shqiptar deri n Gllavinic ( Ballshi ose Bylisi i lasht ). Fatmirsisht, n trojet shqiptare dhe n Gadishullin e Ballkanit, po hynte srish ndikimi perndimor. Raguza e mposhti Tivarin dhe n Shkodr dhe pika t tjera t trojeve shqiptare u vendosn prelat latin. III.G. N MALET E KTYRE TREVAVE FLITEJ SHQIP N rrjedh t ngjarjeve dhe t histroris, shqiptart, befas shfaqen edhe n krahina n t cilat, kish koh q gjurmt ilire ishin fshehur nga pushtues t ndryshm n afrsi t Raguzs. N krahinat malore t ktyre trevave flitej shqip. N krye t karvanve, ishin shqiptar t guximshm, drejt rrugve t tregtis e t zhvillimit, edhe n brendsi t Srbis. Emra shqiptarsh flasin n kronika si : Marc Alvanes, Todor Albanese, Jani, Vita, Manega, Elia, Gjin Milbreshi, Marulla, Jan Bazili, Progoni t tjer. Kurse Vlora na del si Republik e pavarur. III.H. NORMANWT, DREJT BRIGJEVE TW ADRIATIKUT DHE FUSHWS SW ILIRIKUT. Robert Guiskardi pas krijimit tw njw mbretwrie tw fuqishme tw princwrve normanw i kthen sytw nga viset pwrtej Adriatikut. Ushtria e tij niset nga Brindizi dhe Otranto, rreth vitit 1081. Njw pjesw e ushtrisw qw komandohej nga biri i Guiskardit, Beomundi zbarkon nw brigjet e Vlorws e mw vonw, pushton ngrehinwn kwshtjellore tw Kaninws pwrsipwr, nw mal, si dhe qytetin e njohur tw Orikos ( Orikumit). Ndwrkohw vet Guiskardi zbarkon nw Butrint. I biri, Guskardi, fillon njw marrshim nga Butrinti nwpwrmjet rrugwve tokwsore drejt V, nw drejtim tw Durrwsit, kurse vet ai lwviz pwrgjat rrugws detare nw tw njwjtin objektiv. Nw kepin e Gjuhwzws njw furtunw detare ndodh dhe pjesa mw e madhe e anijeve normane u fundoswn thellw dallgwve tw trazuara. Vetwm disa anije syresh, shpwtuan dhe tw mbijetuarit dalin nw breg dhe nisin rrugwn drejt Gllavinicws ( Ballshit tw sotwm ). Aty Guiskardi takohet me forcat qw komandonte i biri si dhe njw pjesw tw ushtrisw qw kishte ardhur nga brigjet italike. Pas kwsaj filloi rrethimi i Durrwsit i cili mbrohej nga gjenerali Gjergj Paleologu. Nw ujrat e gjirit tw Durrwsit ndodhej edhe flota veneciane. Nw betejw, nw L tw Durrwsit, mori pjesw edhe vet Perandori Bizantin Aleks Komneni. Normanwt fitojnw. Mbrojtja e Durrwsit iu besua njw komandanti arbwr. Megjithw qwndreswn qyteti ra nw duar tw normanwve. Mw pas ushtria pushtuese marrshoi nw viset e Dibrws , tw Pollogut dhe Devollit. Krahina arbwrore u bw qwndwr e pwrballjes pwr vet pozicionin gjeostrategjik qw ajo kishte. Drejtimin e qwndresws e mori vet perandori bizantin Aleks Komneni ndwrsa nw pwrgjithwsi ushtrinw e komandonin Arbwrit. Luftime u zhvilluan nw Ohwr Devoll, Kolonjw, Gllavinicw, Vlorw. III.H.a. Anzhuint Aunzhint, kishin prcaktuar hapsirn midis Durrsit, Vlors ose sakte midis lumenjve: Mat, Seman, Devoll si zon t synimeve dhe interesave t tyre ndajMbretris s Arbrit (1276) e cila zhvillohet nw qytetet shqiptare kwto qendra ekonomike e tregtare por dhe pozicione kshtjellore. Po shfaqej njw dinasti arbwrore qw drejtonte dhe sundonte rrotull kwtyre viseve. Ajo ishte Principata e Arbwrit me themelues Progonin.

Harta e principatws ( Harta e qyteteve shqiptare n mesjet t vendoset shenja e kshtjellave). Despotati i Epirit. Pas pushtimit tw Perandorisw Bizantine nga kryqwtarwt, Mihal Engjwlli, djal i sundimtarit tw Epirit kish krijuar njw zotwrim qw fillonte nga Malet Akrokeraune deri nw gjirin e Ambarkisw, nga lugina e Vjosws e deri nw malet e Pindit. Ky ishte Despotati i Epirit qw pwrfshinte brenda tij jo vetwm Artwn por dhe qytete e kwshtjella tw tjera si: Janina, Paramithia, Himara, Berati, Kanina dhe pwr njw kohw tw shkurtwr edhe Durrwsi. ( duhet njw hartw ....) III.H.c. Sulmet mbi qytetet dhe kshtjellat Bizantine Kryengritsit shqiptar u organizuan dhe sulmuan qytetet dhe kshtjellat Bizantine dhe pjesrisht i liruan ato. Nj fushat e egr u ndrmor ndaj kryengritsve t Despotatit t Beratit, q u prcoll me rnien e lvizjes edhe n krahinat e tjera. III.H.d. Fushat pushtuese e Car Stefan Dushanit N vitin 1336, Car Stefan Dushani, n marrveshje me perandorin Bizantin: Androniku i III Paleolog, ndrmori nj fushat pushtuese n viset qndrore t Principats s Arbrit, q prfshinte Luginn e Matit deri n Luginn e Shkumbinit. N 1343-1346 sulmohen dhe pushtohen kshtjellat e Beratit, Kosturit, Kanins. Vendet e Arbrit vihen nn sundim t Car Stefan Dushanit. Duhet bwrw njw hartw III.H.e. Despotati i Arts Krahinat jugore t Epirit, (1370) Akarnanis t Etolis, prfshihen n formacionet shtetrore shqiptare n Despotatin e Arts dhe at t Angjelokastrs ku drejtonin Pjetr Losha dhe Gjn Bue Shpata; ndrkaq Janina nuk ishte prfshir n kt organizim.

Njihen emblemat e fisnikwve arbwrorw : Muzaka, Balsha, Topia, Skuraj, Bue Shpata, Wngjwllorwt, Bukja, Arianaiti, Buzezi, Dukagjini , Dushmani, Gropa, Himara, Kopili, Matranga, Tribaldi, Zakaria, Spani. Mw vonw vjnw emblemat e Kastriotwve, tw shtetit tw Arbwrit, tw Mbretwrisw shqiptare nwn sovranitetin e Anzhinwve III.H.f. Shpatajt. Principata e Zenebishve Fisi Bua, n J me nj emr t veant forconte prher vetveten. N mjedisin e trojeve t Bua-s shfaqej rishtas dega e re e Shpatajve, e afrt m

Arianitin paraardhsin e Gjergj Arianitit t kohs s Sknderbeut. Bua sundonin n Gjirokastr e deri n gjirin e Lepantos. Kto zotrime m von do t joshnin si Republikn e Venedikut ashtu dhe pushtuesit e rinj turq. Nj shqiptar i vrtet dhe me virtyte t larta do t mundohej q t shtinte n dor Janinn por nuk mundi dot. Ky ishte Gjin Zenebishi. N zotrim t saj, erdhi Esai q ishte dhndrr i Gjin Bua Shpats. Ai i vuri vetes detyr q t mbronte krahinat jugore nga sulmet turke. N gjysmn e II t shk. XIV mer form Principata e Zenebishve, e ksaj familjeje- der e madhe me qendr n Gjirokastr. III.H.g. Principata e Topiajve Stema e TOPIAJVE e shekullit tw XIV qw ruhej nw Manastirin e Shwn Gjon Vladimirit, Elbasan Principata e Topiajve ne vitet 70 t shek XIII zotron tokat midis lugins s Matit dhe Shkumbinit q prkonin me Principatn e Arbrit. Zotrimi i Topiajve arrin nj organizim t mir gjat kohs kur n krye ishte Karl Topia. Harta fq.288 III.H. h. Principata e Muzakajve Emblema e MUZAKAJVE pwrbwhet nga njw burim uji dhe dy pishwtarw Kjo principat e ka fillesn e saj nga fillimi i shek. XI. Origjina e familjes ishte nga Opari ku ishin zotrimet e para t Muzakajve (Voskop, Lavdar, Bec, Mazrek, Marjan, Dushar, Zerec). Muzakajt shtrihen midis Semanit dhe Vjoss dhe n lindje deri n Kostur. Pushteti tyre u shtri n Myzeqe (Muzakie) dhe me ndikim deri n Durrs. M von zotrohet Vlora dhe Kanina. III.H.i.Shteti Balshajve Familja: Balshaj me origjin n afrsi t Shkodrs pas mesit t shek. XIV krijoi nj principat t madhe at t Balshajve. Tre Vllezrit: Strazimiri, Gjergji i I dhe Balsha i II, synonin pas vdekjes s Car Stefan Dushanit, t krijonin nj shtet t pavarur duke u prplasur dhe me interesat e Dukagjinve, Zaharinjve, Topiajt, zotr t arbrit. Harta fq.300 III.H.j. Dukagjint Dukagjint kan qen nj familje e vjetr fisnike me ndikim t madh n jetn e shqiptarve. N fillim t shek. XV kufijt e Principats s Kastriotve prfshinin n VL Prizrenin, Llapushnik e Krov. N J si kufi ishte hapsira midis lugins s Shkumbinit dhe Erzenit. N veri ishte lumi Drin.

III.H.k. Pushtimet osmane n Ballkan Mesjeta ishte ndr periudhat e vshtira pr trojet shqiptare, sidomos prej dyndjeve t sllavve. Krijimi i principatave feudale n shekujt XIII-XIV iu pwrcoll historisw si nj hart e re politike dhe prirje pr t krijuar nj shtet shqiptar.

Por sulmet e ushtrive osmane t cilat filluan nga vitet80 t shek. XIV ndryshuan gjithka. N vitin 1385, forcat shqiptare thyhen n Savr t Lushnjs. Koalicioni ballkanik pson disfat n betejn e Kosovs (1389).

III.I.GJERGJ KASTRIOTI SKNDERBEU KTHEHET N SHQIPRI III.I.a. Sfondi i kthimt t Madh. Shqipria ka qn truall i qytetrimit perndimor dhe europian.... Gjergj Kastrioti, personazhi m sublim, e m i njohur n bot, jo vetm i shqiptarve, por i krejt popujve t Ballkanit, sht cilsuar se ATLET I KRISHTIT. Ismail KADARE Vepra e madhe e Skenderbeut sht mbshtetur qartas mbi nj qllim strategjik, i cili kishte lindur dhe ish ushqyer me fatet e s ardhmes, jo vetm t Principates s Kastriotve por dhe liris e gjith shqiptarve nn sundimin osman. Gjergj Kastrioti ndodhej larg vendit t tij. Q n mosh t njom, si peng, n oborrin e Sulltan Mehmetit te I, u edukua n radht e I Ogllanve. Gjeografia e largt e vendlindjes s tij, q prej kujtimeve t fmijris duhet t ket patur nj ushqim njohs, jo vetm se ku ndodhej, por dhe pr gjendjen e rnd t pushtimit osman. Ndofta, fushatat ushtarake n Ballkan dhe Azin e Vogl, kontaktet me lufttart shqiptar n ushtrin osmane do t ken ndihmuar edhe m shum n zgjimin e ndjenjave dhe thirrjes s brendshme gjenetike, pr t krkuar kt gjeografi ku ishte ngjizur dhe vijonte t sendrtohej vepra e tij e ardhme. Emrimi i tij si Subash i Vilajetit t Krujs ishte kthimi i tij i par, q padyshim do t ket patur lidhje me lvizjet kryengritse s t atit t tij, Gjonit. M von, Murati i II e largoi Sknderbeun nga trojet e tij, duke e caktuar si Sanxhakbej n nj nga vendet e Ballkanit. M 3 Nntor 1443, n afrsi t Nishit, atje ku ndodheshin edhe viset veriore shqiptare, ushtria hungareze sulmoi dhe theu ushtrin turke. Skenderbeu komandonte aty nj njsi ushtarake osmane. Ai ishte Sanxhakbeu i Nikopolit. Ishte nj takim idesh dhe ndjenjash q e kishin trazuar koh m par dhe vetm nj ast do t duhej q ai t vijonte planin e hartuar. Mendja e tij prfshinte gjeografin e pushtuar t vendit t tij. Vija e prfytyruar e lvizjes ishte drejt Krujs, Shqipris. Treqind kalors dhe ai n krye me fshehtsi morn rrugn drejt Jugut. Duke u kthyer nga Nishi, Gjergji po arrinte me kalorsin e tij t vogl n Fush-Dardani. Mandej ai me nje frym prvijoi rrugn pr Prishtin-Prizren q ishte e lir nga ushtria osmane. Pastaj vijoi pr t dal n Dibr. Gjeografia lindore e Principats s

Kastriotve, me nj dendsi popullimi dhe me begati u shfaq para tij e bukur dhe e dashur. Dibra e Poshtme lidhej me luginn e lumit Vardar, q prfshinte ngushticat e Dervenit deri n Shkup. Rruga q lidhte Krovn me Gostivarin ishte e rndsishme dhe banort e Llapushnikut e ruanin gjithher at. N lindje t Tetovs, krahina e Dervenit prbn edhe shtrirjen skajore t Dibrs s Poshtme, n afrsi t Shkupit. Kjo gjeografi kishte lidhje me vet kufirin Lindor t Kastriotve. Ndrkaq Dibra e Siprme ishte malore dhe me shtrirje t gjer. N Veri t Krushevs pran rrugs Prlep-Krov, ndodhej Dobreshta. N Lindje ishin dy garnizone t vogla n Kshtjelln e Kalkandolenit (Tetovs) e m tej n Lindje, Kshtjella e Sobrit, n krahinn e Dervenit. N t dy kto kshtjella, Gjergji shkoi vet pr ti marr me ushtrin e tij. Me kto pozicione skajore, Gjergji po vinte nn kontroll rrugt bregdetare, q vinin prej Kryeqendrs s Rumelis e njsit osmane. Pr 10 dit ishin liruar t dy Dibrat. Prej ktu, dy drejtime u projektuan pr tu nisur n Kruj. S pari, nj grup lufttarsh do t niseshin, npr pyje, lugina, udh malore, gryk t thepisura, mes kohs dimrore, drejt Krujs. Kjo rrug duhet t ket qen, Gjoric, erenec, Bulqiz, Qaf-Buall, ulje n luginn e Matit, mandej ngjitje n Qaf Shtam dhe Kruj. Dibra e siprme duket se nuk ka qen e prgatitur, e po kshtu Gjergji duhet t ket patur informacione mbi gjendjen n trsi dhe kontaktet me parsin e vendit. Brenda pak ditve ai organizoi Kuvendin e Dibrs, nga fshatrat prreth zbritn t part e vendit e m pas lviznin me fshehtsi koriert q lajmronin popullsin dibrane. N gjeografin shqiptare ishin ndezur zjarret e Kryengritjes. M 11 Nntor 1443 ai Organizoi Kuvendin e Dibrs. Ky Kuvend u zhvillua n Dibrn e Siprme ku edhe u organizua ushtria dibrane. Pas ksaj, m tepr se 2000 forca u drguan prtej Kshtjells s Stefigradit e Malit t Mokrs, q t sigurohej mbrojtja nga sulmet e mundshme t ushtris turke. Ndrkaq, pas kuvendit Sknderbeu zbret n Dibrn e Poshtme. Dy Dibrat lirohen pr 10 dit. Dibra dhe pastaj popullsit e tjera jan bashkuar, emri i armiqve sht zhdukur nga fushat, mbetn qytetet - v n dukje Barleti, duke na shpalosur dy gjeografit e veprimit ushtarak t Sknderbeut, at t Dibrs dhe Krujs. Hamza Kastrioti niset pr n Dibr pr t vepruar, n t gjith hapsirn dibrane. Ai organizoi lufttar n Bulqiz, Zerqan, n Gryk t Vogl dhe Gollobord. M 14 Nntor 1443, asgjsohet njsia turke n kshtjelln e vogl t Kajavecit. Pas veprimeve n Mat, ai kthehet srish n Dibr pr nj koh t shkurtr; prej Dibrs s Siprme n Dibrn e Poshtme ku takon Moisi

Golemin. S toku me Moisiun ai mer Kshtjelln e idhns dhe mandej i drejtohet Stefigradit duke e rrethuar at. Kshtjella e Stefigradit, pr vet relievin e zgjedhur shkmbor e zotrimin hapsinor t saj si fole shqiponje n nj mal t lart n Dibrn e Siprme (Barleti) ishte e vshtir pr tu pushtuar. Terreni i vshtir dhe moti i dimrit me acar dhe dbor. Moisi Golemi rregullon kampin ushtarak pr rrethimin e Stefigradit dhe Sknderbeu kthehet n Kruj. Rruga duhet t ket kaluar nga Dibra e Madhe, n Qafn e Bllats dhe Maqellar. Esht kaprcyer n dimr, Drini i Zi (n Gjoric) dhe mandej kalorsit shqiptare kan prshkuar luginat e qafat prej Shupenzs, n erenec, Bulqiz n Qafn e Buallit, ku ai ka ndjer ern e Principats s Kastriotve. Prej aty ai ka zbritur n Luginn e Matit, ka hedhur n vah lumin dhe i sht drejtuar maleve q ndanin Burrelin me Krujn. Prej njohjes s dikurshme si Subash i Krujs, ai e ka ditur shtegun jetsor t kalimit, Qaf Shtamn, Lugins s Matit pr n kryeqendrn e Kastriotve. Rruga ishte e gjat dhe dimri ishte po kaq dimr, prmes acarit t trojeve t pushtuara. A duhet vall t ken shkuar m par lajmtar n Kruj? Doemos q po, derisa krutan t armatosur zun t gjitha pikat strategjike t qytetit (Noli). Po at nat, duke lvizur me fshehtsi rrotull kshtjells u lajmruan krert e qytetit. N mesnat filloi sulmi. Lvizjet, njohja e detajeve t udhve, shtigjeve, hyrjeve t kshtjells, vendet e karakolleve, bn t mundur q sulmi me nj informacion t vogl t krutanve dhe dibranve t realizoj pushtimin e kshtjells dhe gjith rrethins s saj t banuar. Brenda disa ditve, veprimet ishin t jashtzakonshme. Lajmi kishte fluturuar nga fshati n fshat. Kruja dhe rrethinat e saj ishin liruar. Mendja e Skenderbeut i jepte lvizjes s tij energjin e lirimit t prfytyruar t t gjith viseve shqiptare. Pas Krujs, nj kthim tjetr prapa, n po t njjtn rrug, pr t zbritur n luginn e Matit, ku me shpejtsi asgjsoi forcat e pakta turke. Lvizjet e Sknderbeut dhe organizimi i tij n veprimet luftarake bn t mundur lirimin e Krujs dhe Matit, ndrkoh n Dibr, zjarret kishin mbetur t ndezura. Ai kthehet srish n Kruj ku organizon Kuvendin me t njjtin emr m 28 Nntor 1443. Shikimi i Gjergjit drejtohet nga Jugu, ku ndodhej edhe Kshtjella e Petrels, n Jug t Erzenit n nj kodr shkmbore (400 m) me fushpamje t gjer. Ajo ishte dhe si parafortes para Krujs, Syri i Gjergjit ku zakonisht rrinte Mamica, motra e tij. Gjergji s toku me Moisi Golemin zbret nga Kruja, kalon fushn me shkurrishte, pyje e ligatina, mes rrugve q kalojn n Fush Kruj, kalon Trkuzn, sheh shpejtas Tirann (q nuk e

kishte ende kt emr) se ishte vetm nj qndr e vogl, futet lugins s Arbans dhe kalon Erzenin, pr tiu afruar nga Perndimi kshtjells s Petrels. Nj pjes e forcave t tij i la n fush t Tirans. Sapo i afrohet kshtjells zbresin lajmtart e ushtris osmane. N kmb t Petrels u pranua marreveshja pr dorzimin e kshtjells dhe forcat osmane u lan t lira. Ishte Dhjetor. Sknderbeu hipi n t dy kullat e kshtjells, frynte er e akullt nga lugina. N VL, Dajti, gryka e Skorans dhe n V, srish Kruja. Me shpejtsi ai niset pr n Kruj dhe prkalon fushn e Tirans. Gryka e Matit ishte gjeografi e Principats s Kastriotve dhe kshtjella e Gurit t Bardh vshtronte mbi Mat. Po ato dit dhjetori ai i afrohet asaj. Aty kishte qen vnd sogjestimi i t atit, Gjonit. N acar dhe akull iu afruan kshtjells t ciln e morn me lehtsi, sikundr edhe Petreln. Kaloria, me Gjergjin n krye, kaluan Matin, midis Burgajetit e Lisit doln n Qaf Murr. Atje tej duhej t shtrihej n dor kshtjella e Stellushit. Posht saj kalonte rruga e rndsishme q lidh dy krahinat, at t Dibrs dhe Matit. Midis malit t Dejs dhe malit t Runjs vjen nj rrug tjetr nga Krahina e Lurs. Lufttart e Gjergj Kastriotit takohen me ata t Gjergj Arianitit dhe Zahari Grops dhe lirojn qytetin e Ohrit. Gjergji po shikonte dimrin. N duart e tij ra Struga dhe Krova. N J t Shkupit ai shkoi vet dhe mori n zotrim rajonin malor t Mokrs (malet Jakupice). Muret e Stellushit (Varoshit) rrethojn ann P. N an t tjera, ishin greminat shkmbore. Atje Gjergji gjeti bazn e punishteve t armve, mullirin e drithit, furrn e pjekjes dhe pazarin. Ai dha urdhr q kto baza t funksiononin edhe m mir. Qyteti i vogl i Varoshit ndodhej n J. Gjergji e prfshin Stellushin n sistemin e mbrojtjes s vendit. Gjergji shkoi vet n Dibrn e Siprme, ku takoi Hamzain. Mandej zbriti n Dibrn e Poshtme, ku takoi Moisi Golemin. N idhn tek Sheu i That, n krye t lufttarve mori kshtjelln. Muret e kshtjells, shtrihen n pjerrsit e Kodrs. N Perndim tregohet ende dhe thirret Rrafsha e Topit. Pas ksaj iu drejtua Stefigradit. Marrja e tij nuk ishte e leht. Stefigradi ndodhej n nj reliev shkmbor dhe t thikt. Dimri i egr, dbora, cikma e shtonin vshtirsin. Rrethimi do t vijonte. Aty mbeti srish Moisi Golemi. Gjergji u nis prsri pr n Kruj. Rruga e prshkuar kalonte srish nga Bllata. Shteti i Kastriotve si qendr e viseve t lira shqiptare ku gjallonin rrugt q lidhnin krahinat e tjera t Shqipris, zotrimi Krujs dhe pozicionit gjeografik i eprm i saj, mbshtetja nga fisnikria vendore shqiptare i dha dor Gjergj Kastriotit pr t realizuar synimet e tij lirimtare.

III.I.b. GJEOGRAFI E SHKURTER USHTARAKE E LUFTRAVE TE SKENDERBEUT III.I.c.b. Shteti i Kastriotve po merrte jet. Gjeografia e tij shtrihej n vijn Durrs-Lezh me detin n Perndim, ndrkaq n Veri ishin Dukagjinet, Zahariajt, Spant, Dushmant e Gjurasht. Brnda tyre ishte Rrafshi i Dukagjinit, Drenica, Plava dhe Gucia; Jelia nga (Sanxhaku), si dhe Zeta. N Jishin Arianitt, Topiajt, Gropajt e Muzakajt. N L, Shteti i Kastriotve arrinte deri n Shkup. Nj hapsir e prshkruar Gjergji gjat muajve Nntor-Dhjetor 1443. III.I.c. LEZHA, si epiqendr e gjeopolitiks s Gjergjit. Duhej shqiptarve. kaprcyer Duhej t coptimi politik. Duhej burimet krijuar nj unitet i ri bashkoheshin njerzore, ekonomike,

ushtarake. Lezha u b epiqendra e mendimit gjeopolitik dhe ushtarak t Gjergjit. Kuvendi u mbajt ne Katedralen e Shn-Kollit, m 2 Mars 1444 dhe Gjergj Kastrioti - Sknderbeu doli n krye t jets politike dhe ushtarake t vendit. Pozita gjeografike e Kastriotve, si qndr e viseve t liruara, ku degzoheshin dhe kalonin rrugt JV dhe PL, me Krujn ku dukej nj mjedis gjeohapsinor i sigurt jo vetm nga ana ushtarake por edhe pr menaxhimin e shtetit. Ktu ishin mundsit pr t kontaktuar me fqinjt, por edhe me familjet e mdha t shqiptarve, lidhjet farefisnore apo dhe martesore. Gjithka ishte ndrtuar brenda Gjergjit, idet, njohja e vendit dhe njerzve, kultura ushrarake dhe vlersimi i faktorve gjeopolitik, t cilat do t linin gjurm t pashlyera n historin e shqiptarve n mesjet. III.I.d. Udhtimet e Gjergjit N mendimin e tij ushtarak z vend njohja e stukturave organizuese, si dhe njohja e vendeve, fiseve, krahinave nga do t mblidheshin ushtart. Ai udhtoi pr nj koh t gjat n zotrimet e tij, n fshatra, rrug, grykkalime, pika sunduese rrotull kshtjellave, lugina, shtigje, pr t prfytyruar se si do t vepronte ushtria e tij dhe e armikut. N fund t pranvers ai i kishte rikaluar t gjitha garnizonet e tij. Nj reshperim i jashtzakonshm dhe i papar ndonjher, i cili do t linte gjurm jo vetm n mobilizimin e burimeve njerzore dhe ekonomike, por edhe meremetimin e kshtjellave. Gjergji e parandiente se n pranver do t vinte edhe veprimi i menjhershm i ushtris osmane.

III.I.e. Pranvera e betejave Gjergji n krye t 15. 000 lufttarve vendosi kampin e tij n afrsi t Peshkopis. Informatort sillnin lajme t reja. Ali Pasha e kishte zbuluar kampin shqiptar. Ndrkaq Gjergji me shpejtsi filloi levizjen n drejtimin Qnok-Maqellar-Shupenz-Zerqan-Bulqiz. N fund t Gjorics ishte Vrana Konti. N fushn e Bulqizs u trhoq armiku. Ishte nj ndjellje e menur pr vet terrenin q ka kjo fush-grop. N fundet e fushs fillonin pyjet e aty n brendsi ishin maskuar trupat e komanduara nga Tanush Topia, Moisi Golemi, Vrana Konti e Hamza Kastrioti. Pozicioni i fushs s Bulqizs ishte arku ku ushtria turke do t binte n kurth. Rrotull, luginat, fundpyjet, shkmbinjt mbi Bulqiz; hapsira e fushs nga njri knd n tjetrin jepte mundsi t prdoreshin n kahe t duhur forcat rezerv q zbrisnin prej maskimeve natyrore. Strategjia ushtarake e Gjergjit n kt btej t par kish puthur jo vetm shpatat por edhe tokn (terrenin) q u dha fitoren. III.I.f. N luginn e lumit Tresk. Gjergji ndodhej n periferi t zotrimeve t tij, n rajonin e Mokrs, n luginn e lumit Tresk, ku gjendej rruga m e prshtatshme, pr kalimin e ushtris turke kundr viseve t liruara shqiptare. Lugina ishte srish, nj kurth. Gjergji i la forcat turke t futeshin pastaj i sulmoi n befasi duke i shpartalluar.N kto treva lindore Gjergji korri edhe fitore t tjera n Oranik t Dibrs s Siprme, Strug etj. III.I.g. Gryka e nats apo e dits? (R A D I K A) N drejtim t Mokrs (vise shqiptare n Maqedoni) vinte ushtria turke me nnt mij kalors. Gryka e Radiks t onte n Dibr t Siprme. Informacioni q pati Gjergj Kastrioti bri q t zgjidhte pozicione t prshtatshme n vend. Oraniku i Dibrs s Siprme ish vendprqndrimi i ushtris s Gjergjit. Nga do t vinte armiku? Gjergji prfytyroi gjithka nga prnjohja e vendit. Gryka e Radiks i trhiqte detyrimisht t dy palt. Njra pal pr t hyr, se nuk kish rrug tjetr, ndrkaq Gjergji pr ta mbyllur kalimin dhe shpartalluar hyrsin. Gryka e Radiks u mbyll nga nata. Por n mendje t shqiptarve ajo ishte si dit. Formacionet e luftimit u radhitn nga t dy kraht. Nata maskonte, po dhe shkmbinjt, vijat, trungjet maskonin. Nata i kishte mbshtjelle t dy palt. Por shqiptart kishin pelerinn e tyre gjeografike, vendin q njihnin dhe goditjen e manovrs n befasi. Forcat e

Gjergjit ishin dy her m t vogla, por Gjeografia e Gryks s Radikes i bri ato t eprme. Luftimet u kryen n Tetor 1445. III.I.h. Otonet, 1446 Mustafa Pasha me 15 000 ushtar hyn n Dibrn e Siprme. Kampi u ngrit n Otonet. Rrotull fshatrat shqiptare u dogjn, plakitn, shkatrruan dhe braktisn. Fshatrat e krahut lindor t Drinit t Zi, kaluan lumin dhe u hodhn prkndej, n P, duke u vendosur n fortifikimet e Lladomerics, Ostrenit, Kajavecit, Trebishtit. Gjergji, sulmoi n befasi kampin, rreth t cilit ishin kryer shum punime mbrojtse. Befasia solli disfatn e par. Por komandanti turk krkoi t shfrytzonte vendin rrotull dhe i vendosi forcat ne nj reliev zotrues t mbrojtur, duke pritur forca t tjera q do t rifuteshin n luftim. Gjergj Kastrioti kishte dy objektiv: t parin, rrugt prgjat lugins nga mund t vinin forcat e reja dhe lartsin n relievin e mbrojtur, por q ishte nn vzhgimin e tij t kujdesshm. Kundrshtart e braktisn Otonetn dhe bregun lindor t Drinit t Zi. III.I.i. Sfetigradi dhe uji i pijshm. Duke zotruar Sopotnicn, kontrolloje rrugt luginore at t Vardarit, Prlepit dhe Manastirit t cilat ishin ndn pushtimin turk. Po kshtu edhe rrugt: Velesh-Krov-Rahovnik-deti Adriatik; apo Prlep-Resnje-OhrStrug-Shkumbin; si dhe ajo: Manastir-Resnje-Ohr-Strug-Shkumbin. Ky ishte nj vend n pozicionim gjeohapsinor, me vler t madhe vzhgimore, mbrojtse pr t gjitha kto shtigje e korridore rrugore ndrkrahinore. Sopotonica (Sfetigradi) u rrethua. T rrethuarit i komandonte nj prift shqiptar nga Mati: Pjetr Perlati. Gjergj Kastioti dhe Gjergj Arianiti ishin n rrethinat dhe njihnin do detaj t vendit e t kshtjells. Sado q goditjet jepeshin n vende prgjat kanalit t ujit t pijshm q t mos afrohej ushtria osmane, srish nj deg e saj u diktua. Ishte uji i pijshm q shkonte n brendsi t kshtjells. Uji u ndrpre. Etja ishte goditje e rnd dhe prkeqsuese. Ksisoj, njsia ushtarake e Sfetigradit dorzoi kshtjelln. Kjo ishte nj humbje e rnd. III.I.j. Miresh- maj 1449. Gjergj Kastrioti marshonte me shpejtsi prgjat rrugs kryesore VL Kruj-Mat-Bulqiz pr tiu afruar Sfetigradit. Kampi u ngrit n kalan e

Kojavecit. Prball ndodhej Sfetigradi. Npr vendet e vshtira t malit dhe n pyje t pakalueshme, Gjergji vendosi kmbsorin. Vet ishte vendosur n mes t kalorsis, n luginn rrz malit (Barleci). Vendi prreth, i studiuar me mjeshtri ishte eprsi mbasi plotsohej edhe me fortifikimet n Tuep, Lladomenic, Pasink, Trba e Viisht. N luginn e Mireshit, duhet t jet zhvilluar lufta. Moisi Golemi dhe Muzaka i Angjelins, bn goditje t shpejta gati n fluturim, vetm pr t trhequr ushtrin turke. Ky qllim u arrit. Sa hyn forcat turke n Lladomeric e Miresh, n t dy kraht filloi goditja. Forcat turke luftuan n rrethim dhe vetm gjysma e tyre doli e gjall. III.I.k. Porta e madhe e kshtjells s Sfetigradit. N nj nga ditt e fundit t Shtatorit 1449 Moisi Golemi prqndroi goditjen ndaj ports kryesore t kshtjells. N ann tjetr Zaharia Gropa sulmonte pr t tentuar n brendsi. Ndrkaq nj grup lufttarsh punonin pr t hapur nj tunel. T tri synimet nuk dhan asnj rezultat. Gjergji organizoi nj sulm t prgjithshm n form kurore (Barleci), duke iu prshtatur vendit. Por ishte e pamundur. Ushtria Shqiptare psoi disfat. Sfetigradi ishte nj kshtjell e dyfisht strategjike si vend natyror i prshtatshm dhe si fortifikim. III.I.l. Kampimet e Gjergj Kastriotit n Dibr. N Dhjetor 1443 - Shkurt 1444, Shtator1449 - n Sfetigrad, n Qnok (Peshkopi), Qershor 1444, Oranik Tetor1445, Kajavec, Maj1449, tek kalaja e Ostrenit te Madh, Maj 1449, Fush-Gurr (Strikan), Maj 1449, Fush-Bulqiz, Maj 1449, tek Gurrat e Kavashics, Qershor 1449, n Fush-Klenj Qershor 1449, n fushn e Zerqanit, Qershor 1449 Borov, Korrik 1449, Mead, Qershor 1465, Gjoric Korrik 1465. III.I.ll. Kruj, korrik-tetor 1450. N vitin 1450 Sulltan Murati i II-t ndrmori sulmin e madh antishqiptar dhe antiGjergj; me 30 000 trupa, me artileri e pajisje t kohs. Gjergji e priste kt sulm dhe kish marr masat mbrojtse N vende t sigurta malore (Noje, Sari Salltik, Qaf-Shtam, apo n qndra t fortifikuara (Prez, Petrel, Ishm etj) u strehua popullsia q ishte e paaft pr luft. U grumbulluan bagtit dhe prodhimet bujqsore. N ndihm t popullsis u vu ushtria. Kshtjella e Krujs kishte kryembrojtsin e saj Kont Uranin

III.I.m. I vetmi rrugkalim: EGNATIA Rrethinat rrotull Krujs n do ind t tyre i kontrollonte vet Gjergji. Gjergji i kish marr masat pr mbrojtjen e lugins s Shkumbinit (ku zotronte Gjergj Arianiti) prgjat s cils kalonte rruga EGNATIA. Prej Manastiri u nis nj kolon gjigande osmane me 30 000 vet. Prgjat rrugs, megjith sulmet e pandrprera t Gjergj Arianitit, ushtria turke kaloi, mbrriti n Elbasan e rrotull tij duke i vn zjarrin do gjje q takonte. Bllokimi i ushtris osmane ishte i pamundur. III.I.n. Ndrtimi i kshtjellave. Vet prmasat n t cilat qe planifikuar pushtimi i Krujs, tregojn se sa i thell qe zmrimi i Sulltanit dhe sa ngulmues qllimi i tij. U mblodhn 160 000 veta Ushtria pushtuese marshoi drejt Krujs, i mbuloi gjith fushat prreth, prpara portave masive t kshtjells vendosi topat q ather ishin nj risi imponuese pr punt e lufts dhe i krkoi garnizonit t dorzohej. Ata morn nj prgjigje sfiduese dhe osmant sulmuan muret, por u zmbrapsn nga nj trbim aq t madh, sa mbi 8000 jenir ran n luftim, ndrsa Sknderbeu fluturonte si shqiponj mbi shkmbinj, priti sa beteja t arrinte kulmin dhe atrher u lshua tposht mbi armikun e hutuar, i au llogoret e tij, i vuri zjarrin fushimit dhe gjithka para tij e shkatrroi , i vrau e i preu. Raplajer A. Skenderbey. Catholic World 1889. Gjergj Kasrioti nuk e pati t leht veprn e tij t lirimit dhe t liris ndaj pushtuesve osman. N vend q t ndrtonte nj shtet me ekonomi dhe shpres pr shqiptart, koha e detyroi q t ndrtonte kshtjella, pr t forcuar akoma m shum sistemin mbrojts t vendit. U bn ndrtime plotsuese n hyrje t ports kryesore t kshtjells s Krujs. Po kshtu, larg atje n Sfetigrad, n pamundsi pr t marr fortesn, n rajonin e Mokrs, diku n rrjedhn e mesme t lumit Treska, u ndrtua kshtjella e Modrishts, pr t penguar kalimin e trupave osmane n V. Pikrisht ktu n kshtjell t Modrishts, nj ushtri turke psoi nj shpartallim t plot. Shqiptart, nga kjo pik, sulmonin nga lart posht, me sukses t plot. Ndrkoh n lugin, kalonte me shpejtsi kaloria e Sknderbeut pr t penguar trheqjen e armikut. Ndrthurja e veprimeve nga pikat zotruese n luginat ku organizohen pritat ishte e shklqyer. Do t krijoheshin lidhjet me

mbretrin e Napolit. Pr kt, kto vite do t ndrtohej kshtjella e Kepit t Lagjit( kalaja e Kepin e Rodonit. III.Inj. Dasma e Gjergj Kastriotit. Donik Arianitin e sjellin n Ardenic. Gjeografia e lvizjeve dhe luftrave t Sknderbeut e ka nj ndrkoh t jashtzakonshme, e ka nj frym lehtsimi midis rrebeshit t tet viteve luft q nga viti 1443. Kjo frym shqiptare u shprhap n Ardenic dhe jo n Kruj. Donika e Arianitve vinte nuse n dasmn e madhe t shqiptarve. Kodrat e Ardenics ngrihen nga rrafshi i fushs s Myzeqes (Muzakajve) Veri- Jug me nj bukuri t rrall pr ti folur fushs dhe vargmaleve n thellsi t vendit. U zgjodh ky vend si shenj e plleshmris, butsis, jets, mesazheve q vinin nga deti si dhe jeta e beslidhjes shqiptare. III.I.o. Moisi Golemi e njihte vendin. Pr nj koh t shkurtr Moisi Golemi u b pjes e tradhtis. Ai u b komandant i ushtris turke, pr t rimarr ato toka pr t cilat ai kishte qn nj rojtar i madh i Shqipris Lindore. N betejn e dyt n fushn e Oranikut, Maj 1456, ushtria turke ishte vendosur n nj front t gjr (Barleti). Gjergji kishte n krah Muzakn e Angjelins dhe Vladan Gjuricn, Zahari Gropn e Pal Maneshin. Prball ishte Moisiu q e njihte shum her m mir vendin dhe taktikn e ushtris shqiptare. Ai bri prpjekje pr fitore por nuk mundi dot. Tradhtia e kishte br m trim se besnikria (Barleti) e megjithat ai ra n gjunj pran Gjergjit dhe ai e fali. Ishin vrar 1000 lufttar dhe 42 oficer midis t cilve Dimitr Erizi dhe Marin Spani. III.I.p. Berati dhe nata e zez e kshtjells Berati ishte ende i paliruar. Ai ishte n kufi me zonat e lira. Duke qn nj qndr e fortifikuar dhe n mjedis gjeografik stategjik t favorshm, Berati e joshte vazhdimisht mendjen e Gjergjit pr ta prfshir at n viset e liruara. N vern e vitit 1455, 12 000 lufttar shqiptar dhe 500 ushtar napolitan rrethuan Beratin. Kreu i ushtris osmane krkoi armpushim, pr nj muaj. Kjo krkes u pranua vetm pr 15 dit. Ndrkoh Sulltani, zhvendosi me mijra ushtar nga FushDardania pr n Berat. Tre sanxhakbejler q njihnin viset shqiptare: Isa Beu, Hamza Beu, Sebalian u emruan n krye t ushtris. Kshtjella mbahej e rrethuar nga lufttart Turrs). Po kshtu m pas u ndrtua edhe kshtjella n

shqiptar. Trupat osmane q vinin nga Fush-Dardania, nuk zgjodhn luginn e njohur t Shkumbinit, ku gjendej rruga EGNATIA, por t grumbulluar n Manastir zbritn n fushn e Kors dhe u nisn prgjat lugins s Devollit, e cila ishte m pak e rrahur e nuk prbnte ndonj dyshim pr organizimin e pritave. Ata kaluan gjithnj n bregun jugor t Devollit, e gjat nats n rrz t krahins s Sulovs u afruan dhe fshehtas u futn n kshtjell. Lufttart e Muzak Topis u gjetn t shkujdesur. Pozicioni zotrues i kshtjells, forcat e riprtrira, njohja e shtigjeve hyrse e dalse, bn q lufttart shqiptar t asgjesoheshin n mnyr tragjike. Kur arriti Gjergji, muret e kshtjells kullonin gjak. Lugina e Osumit, shtpit, rrugt, pyjet, shkmbinjt, kishat bizantine dhe xhamit e sapondrtuara dshmuan pr shum koh se ndodh kur shtigjet e njohura ku veprohet nuk shfrytzohen dhe humbet vigjilenca n ruajtjen e pozicioneve q jan eprsi. III.I.q. Pr t ardhur n Ujbardh-Albulen. Gjeohapsira t jep t gjitha mundsit: Syrin, veshin, heshtjen, errsirn, kngn e zogjve dhe fshfrimin e gjetheve, rropamn e ujrave. Gjeohapsira e thirri Gjergj Kastriotin n vern e vitit 1457 midis dibraneve n Oranik t Dibrs. Aty ai mblodhi kshillin e tij t lufts, larg Krujs pr ti dal prpara ushtris turke, si zakonisht n luginn e Drinit t Zi dhe pastaj pr ta mashtruar. N kshtjelln e Kijavecit dhe at t idhns u vendosn rojat. Filluan t korrat dhe mbledhja e buks n t gjith zonn. Ndrkaq fshatart e Gryks s Vogl dhe Gryks s Madha, ata t Shupenzs, Zerqanit dhe Bulqizs morn prodhimet, bagtin dhe iu ngjitn luginave malore duke zbrazur fshatrat. Gjergji me lufttart bri disa dalje dhe goditje t shpejta n periferin e ushtris s Isa Bej Evrnozit dhe befas u trhoq, filloi nj mbrapamarrshim. N at ver tradhtie, kur nipi i tij, Hamza Kastrioti kish tradhtuar dhe tani ndodhej si kshilltar pran komandantit turk, kjo trheqje ishte e jashtzakonshme, e papritur. Gjergji kreu marshimin e tij nga Oraniku Kryqi i Lubaleshit, Lmi i Barakut, Lartsit e Gllobonics, Varret e Vrame Martanesh, Mat, Lunre, - mali i Gallats afr Krujs s tij. Ky marrshim , ka gjasa t ket zgjatur, ndofta nj jav. Ai la pjesn kryesore t forcave (n luginn e Gallats) q sht pjes e Kurbinit dhe srish befasisht kthehet, vetm me shoqruesit e tij n Dibr. Me tu kthyer Gjergji i bri prit ushtris turke, teksa kishte zbritur nga Ohri n Dibrn e Siprme dhe ndeshja e shpejt u b n Oranik. Pastaj, Ai srish, u zhduk npr luginn dibrane si i

mundur, i orientuar drejt nj fshehje t ideuar prej tij, ndofta pr her t par. Paniku i tij ishte pjes e zbrazjes edhe e t gjith qendrave t banuara t cilat ndodheshin tanim n male. Ushtria e Gjergjit kthehej me shpejtsi prgjat lugins s Bulqizs pr t dal n Qaf-Buall dhe n Mat. uditrisht, Isa Bej Evronozi po korrte fitoret e tij lehtas, n nj terren, ku kundrshtari i tij, ish zvarritur dhe nuk dukej gjkundi. Hamza Kastrioti q njihte taktikn themelore t Gjergjit, as q nuk mund ta besonte se si Sknderbeu ishte shtrnguar t merrte me t vrtet arratin (Barleti). Nj qeveritar venedikas, i Durrsit informonte Dukn e Republiks se i madhrishmi Sknderbe, ka marr malet, pr t shptuar kokn dhe e kan braktisur t gjith Malet u bn streh e Gjergjit, dhe ai u b streh e maleve t tij. III.I.r. Malet e Sknderbeut. Prej fshatit German (Burrel), Qaf-Shtam, lugina e Nojes, Kruj dhe n Veri prmbledhur prej lumit Mat, sht nj masiv malor nj pjes e t cilit i takon Kurbinit dhe pjesa lindore Maleve t Sknderbeut dhe Lunres. Vargmali mbi Kruj mban emrin e qytetit dhe kshtjells historike, por nuk mban emrin e heroit. Ndrsa i gjith masivi lindor mban emrin e Sknderbeut. Ky emr vjen q nga koha e Gjergjit dhe nuk sht nj emrtim i ri. Prkimi sht domethns. N kt masiv strehohej ushtria e Gjergjit, e jo vetm ushtria, por edhe banort e fshatrave t Kurbinit e Krujs gjat kohs s fushatave osmane. Prmidis masivit sht lugina e Gallats e cila fillon nga lumi Mat e deri n qaf t Manit, mbi Shkret. N lugin radhiten fshatrat e Kurbinit si: Skuraj, Mali i Bardh, Gallat e Vinjoll. Prmidis, deri n ditt tona vijn rrfenja, toponime, q nga koha e Gjergjit. N Lindje t Lugins prvijon vargu malor kryesor, prej majs s Mllezs (1114 m); m.Hithit (1316) dhe maja e Gjelit (1226); maja e Liqenit (1723 m). Ky vend ka emrin e Sknderbeut, me disa gurra (burime) po me emrin e tij si dhe legjendn e arjes s malit prej shpats q t dilte uji e t pinin lufttart. Nj rrug nnpyjore e malore ngjitet nga lugina e Matit drejt Lunres, npr masivin pyjor, deri n shpat t malit, ku jan zabele t bukura, e pastaj n zbritje pr n Vinjoll e Gallat. Ktu e ka patur bazn e strehimit dhe t prtritjes ushtria e Gjergjit dhe ktu ajo do t ket kaluar disa muaj gjersa mbriti dita e Ujbardhs. Ndrkoh ushtria turke me udhrrfyesin, Hamza Kastriotin zbriti n Mat dhe aty ngriti kampin e saj t par. Malet e Gallats

Kurbinit kishin gjirin e ngroht, kishin syrin e shkmbinjve dhe aheve t lart, lufttart e Gjergjit ishin br pjes e tyre. Malet nuk ishin nj masiv, ata ishin pjes e bukuris. Ata nuk mbrunin heshtjen po gatuanin lvizjet e mdha e t vrullshme t nj ushtrie t vogl q malet e saj i kishte aleat t mdhenj. Gjergji ndiqte nga lartsit e maleve t Gallats dhe Kurbinit, se si kalonte ushtria turke pr t korrur fitoret e saj. Fusha e Ujbardhs (Albulens) ishte syprina e qet e prehjes dhe kampimit t ushtris turke. N mesditn e 2 Shtatorit 1457, kur kishte vap e zheg e kur shkujdesja e ushtarve turq ishte n kulmin e saj, n lindje lvizn pyjet e shkmbinjt, lvizn malet rrotull. Gjergji nga thellsit e planit t tij disamujor shprazte gjith dufin mbi ushtrine pushtuese. Tre grupimet e ushtris s Gjergjit do ta shuanin etjen n Ujbardh. Pas tre muajve pa frym u shfaq fryma e Sknderbeute cila gjeti n terren njrin kulm t trekndshit shqiptar: Ujbardhn. Dy brigjet hapsinore t tij prfshinin malet e luginat e Matit, Martaneshit, me bazn fillimore goditse Luginn e Drinit t Zi, ku t dy Dibrat prodhonin jet dhe n t njjtn koh alarme t ardhjeve t hordhive pushtuese osmane. N Ujbardh (Albulen) kulmoi nj ndr betejat m fatbardha t Gjergj Kasatriotit. Ajo do t mbetet si nj ndr shembujt m kuptimplot se si shfrytzohet terreni (vendi) n hapsira t mdha, se si taktika pluskon mbi kt teatr krijues dhe strategjia ushtarake arrin synimet e saj. Si tregues tjetr i universit q fsheh gjeohapsira shqiptare, ishte edhe ndshkimi i tradhtis, q prodhoi lufta n figurn e Hamza Kastriotit. Znia e tij rob, nuk ishte rrjedhoj e ndeshjes s drejtprdrejt trupore. Hamzain e kishin zn rob malet t cilat ai i njihte por kurr ai spati njohur shpirtin e tyre. Ky ishte ndrshkimi i tij i dyt. III.I.s. Kshtjella e Krujs-Simbol gjeohapsinor qndrese. Kshtjella e Krujs sht si nj gjymtyr natyrore e Malit t Krujs. Ajo i ngjan nj grushti t dal prej malit n drejtim P. At e ndrtoi Karl Topia, n t cilin doemos do t ket qn ndonj qytet. Duket si nj kodrin n shpatin P, t Malit. Ka form eliptike. Pjesa fundore lindore e saj (lartsia ku ndodhet Kulla Karakolli: 590 metr), sht larg nga maja e malit t Krujs 1100 metra. Forma e relievit ku sht ndrtuar kshtjella ka thepisje nga t katr ant, ne L, ku ndodhet dhe qafa e qytetit (565 metr) ngritja e relievit deri n majn e Karakollit sht 30 metr, por vetm 15 metr sht thepisje n afr 800. N pjesn Perndimore gremina posht murit t kshtjells sht afrsisht 35

metr. N po kt lartsi sht ngritja n t dy ant e tjera, me prjashtim t hyrjes kryesore t kshtjells, ku gremina natyrore sht 11 metra dhe mbi t hepohet muri i keshtjells. Largsia nga pjest fundore LP t elipsit kshtjellor sht jo m shum se 310 metra, ndrsa LP 149 metr. Siprfaqja brenda mureve t kshtjells sht 4.34 hektar. Elipsi shkmbor i kshtjells qndron mbi kt gremin natyrore. N kt elips kshtjellor, q n dukjen e sotme sht kaq e zakonshme, ishte prqndruar shpirti i qndress shqiptare, aty ku Gjergji Zot i Matit dhe i Dibrs vendosi kryeqndrn e tij. Mali i Krujs i rri sipr kshtjells si shqiponja q mbron zogun e saj. Mali sht shkmbor, i thepisur, greminor, nj fortes natyrore. Prej ktij mali ka lindur kodrina e kshtjells. Vrtet qyteti shtrihet n mesin e malit, por kodrina shkmbore ka mbir q qyteti t shikoj vetveten dhe malin, malin dhe fushn, ujrat q dalin nga rrza e shkmbit dhe udht q afrohen nga t gjitha ant. Ky Sy Privilegj shikon edhe zjarret e Petrels, Prezs, Lalmit, Dajtit, Rodonit ku ishin kshtjellat fqinje. Aftsit mbrojtse jan po kaq edhe dhurat e natyrs. Ndrkoh, prsipr Mali i Krujs ka nj rrafshin t prshtatshme natyrore, sa pushuese e paqsore aq dhe si nj kamping ushtarak i veant, me vlera t jashtzakonshme rifreskimi t trupave t Gjergj Kastriotit. Pr tu ngjitur nga Kshtjella n siprmaj duhen 40 minuta, ndrsa pr t zbritur nga shtigjet jo m shum se 18 minuta. Komunikimi i kshtjells me malin q sht pjes e fortess ishte po kaq jetdhnse. N siprmaj jan luadhe, luginza, streh dhe nj mejdan, emrtim q ka ngelur sot e ksaj dite, ku strviteshin trupat. Kjo ishte pas shpina e kshtjells. Po uji i pijshm? Kuota ku ai del prfshin edhe lartsin e kshtjells, ndrkaq edhe n kmbt e saj buron uji. Kto ishin disa prparsi t spikatura q Gjergji dhe prijsit e tjer shqiptar ia kishin njohur Krujs s tyre dhe e kishin shfrytzuar. Kshtjella u b simbol i qndress s gjith shqiptarve. III.I.t. Pamundsia pr marjen e kshtjelln e Krujs. Nse n ann P, vshtirsit jan m t mdha prej thepisjes duke iu afruar trupit t malit nga ka dal kodrina e gremisur, t trheq magjia e terrenit, q t josh pr t kryer rrethimin, pr tiu afruar qafs. Po kjo qaf sht nj mashtrim i madh i malit t Krujs q duke iu afruar t prpin, jo vetm nga pozicioni i kshtjells por nga hija, fshehtsia dhe enigma q

mbart mali prsipr. Prandaj aty ku lartsia sht m e vogl, pikrisht aty, nuk kan mundur dot t futen, se n astin e afrimit nga mali zbrisnin lufttart q ishin pjes organike e tij. Kshtu q kacavjerrja e ushtris s madhe turke ishte srish n P dhe goditjet e artileris n portn kryesore q i takon ans V. Po dhe hyrja kryesore, nuk sht thjesht port, por tunel, gur, pjes e shkmbinjve granitik dhe q ekspozimin nga V, e ka patur t prshtatshm pr goditjet, si shkreptima ajri q jepnin etat e Gjergjit. Athere: kush ishte qndresa: ky grusht mali i dal aksidentalisht nga gjiri i tij, q po t pjestohej me 30 000 forca turke duhej t ishte thrrmuar? Apo malet lindore, kshtjellat natyrore ku Gjergji kishte organizuar mbrojtjen dhe sulmin, njkohsisht? Prgjigja sht n favor t t dyjave. Kshtjella e Krujs kishte me vete magjin dhe enigmn e qndress shqiptare. Furnizimet q vinin nga fusha e Tirans apo dhe nga Perndimi, Durrsi, Rodoni apo Lezha sulmoheshin nga lufttart shqiptar. Kto e prkeqsuan gjendjen. Katr muaj t rnd rrethimi dhe Mali i Vogl me at t Madhin nuk u mposhtn. Ata edhe m von do t bheshin personifikim i qndress dhe mbijetess s shqiptarve. Pak m n Jug t kshtjells ishin rrnojat e Albanve (Albanopolis-Zgrdheshi). Harta e betejave fq.405

Harta e vilajeteve

harta *** III.J. PASHALLQET N fillim t viteve 30-t t shekullit t XIX , trevat me popullsi shqiptare u ndan n nnt pashallqe: i Manastirit, Janins, Shkodrs, Prizrenit, Pejs, Prishtins, Shkupit, Vranjs, Leskovacit. (duhet nje harte) M von reforma administrative osmane, krijoi Vilajetet. Vilajetet u ndan n Sanxhak, Kaza e Nahije. N 1867 u krijua Vilajeti i Selanikut, i cili prfshin

edhe treva t Shqipris Lindore (Mati, Dibra, Struga, Pogradec, Kor). N vitin 1869 u krijua Vilajeti i Shkodrs, brenda t cilit u prfshin Mati, Dibra, Prizreni, Gjakova. N 1876 ngushtohen kufijt e Vilajetit t Shkodrs, duke u zmadhuar ato t Prizrenit. N vitet 1875-1878, Vilajeti i Kosovs zhvendos qendrn e tij nga Prizreni n Prishtin. N vitin 1875 krijohet edhe Vilajeti i Manastiriti cili pak m von suprimohet nga ai i Selanikut. Harta e vilajeteve shqiptare. III.K. PROGRAMET EKSPANSIONISTE TE FQINJVE N vitin 1844, u shfaq pr her t par programi gjeopolitik ekspansionist Megali-Idhea - Ideja e Madhe, sipas s cils Greqia do t kishte trashegimin e dikurshme t Bizantit me kryeqytet Stambollin. N kto kufij do t prfshiheshin edhe tokat shqiptare ku her vihej si kufi V, Drini dhe m von Shkumbini. Ndrkaq, qarqe t tjera greke, t prir nga nje politik e moderuar, pranonin si kufi lumin Vjosa. Krahas synimeve Greke, Serbia prgatiste nj program tjetr t quajtur Naertanie (Projekt), me synim pr t krijuar nj Serbi t Madhe ku do t prfshinin brenda tyre edhe Shqiptarin V dhe Kosovn. III.L. LIDHJA SHQIPTARE E PRIZRENIT M 3 Mars 1878 n Shn Stefan nnshkruhet Traktati i Paqes ndrmjet Perandoris Ruse dhe asaj Osmane. Ky traktat famkeq nuk e prmendte kurrkund Shqiprin dhe viset e saj. Gjysma e trojeve t saj u jepej shteteve Sllave. Bullgaria do t merrte Korn, Bilishtin, Pogradecin, Strugn, Dibrn, Krovn, Gostivarin, Tetovn, Shkupin dhe Kaanikun. Ndrkoh Serbia, do t prfshinte rajonet V dhe VL t Kosovs deri n afrsi t Mitrovics. Mali i Zi do t merrte zonat e Ulqinit, Krajs, Anamalit, Hotit, Gruds, Tuzit, Kelmendit, Plavs, Gucis, Rugovs. Trojet shqiptare realisht ishin coptuar. (Harta fq 147) Prizreni u caktua trualli historik i Kuvendit q ishte edhe trev ku do t organizohej qndresa e armatosur Shqiptare. Mbledhja e ktij kuvendi, prkonte edhe me mbajtjen e Kongresit t Berlinit, n qershor 1878. Mendimi unik i tr delegatve ishte kundrshtimi me do kusht i coptimit t trojeve shqiptare dhe pr t mbrojtur trsin e tyre. Harta Fq.160 (t skanohet) III. LL. KONFERENCA E BERLINIT (qershor-gusht 1880) Kjo konferenc u mblodh pr t zgjidhur ato eshtje q kishin mbetur pezull nga Traktati i Berlinit. Vetm qndresa shqiptare e detyroi Konferencn q t trajtonte problemet q rndonin n fatin e trojeve shqiptare. Por srish shqiptart nuk u lejuan t mbronin interesat kombtare. Harta fq. 194 III.M. SHQIPERIA DHE ESHTJA MAQEDONASE

Qarqet monarkiste t Sofies, Beogradit dhe Athins vijonin ende t aspironin synimin e gjithhershm t tyre ndaj trevave shqiptare dhe atyre maqedonase. Kto vise kishin nj pozicion gjeohapsinor strategjik n Ballkan prandaj dhe synimet nuk kishin t reshtur. Trevat maqedonase prfshinin Vilajetin e Selanikut dhe nj pjes t atij t Manastirit. Bullgaria, Serbia dhe Greqia, manipulonin me realitetin e etnis shqiptare dhe maqedonase duke ndikuar q n kufijt e Maqedonis t prfshiheshin dhe treva t tjera ku shumica i prkiste etnis shqiptare si ato t vilajeteve t Manastirit dhe t Kosovs. Mbretria Bullgare, e prir drejt krjimit t nj Bullgarie t Madhe mbshteti formimin e nj Maqedonie Autonome, ku t prfshiheshin vilajetet e Manastirit dhe Kosovs. III.N. KRYENGRITJA E KOSOVES (1910) Turgut Pasha n krye t nj ushtrie t madhe nga mesi i vitit 1910 mbrrin n Shkup. Ndrkoh kryengritsit shqiptar kishin prgatitur qndresn e tyre. Shala, Llapi, Drenica ishin nn komanden e Isa Boletinit, n vijn mbrojtse Ferizaj-Shtimje-Prizren. Rajoni malor n P t Ferizajt deri n J t Caralevs mbrohej nga Hasan Budakova. Idriz Seferi, komandonte lufttart e Gjilanit dhe Preshevs, n vijn mbrojtse Gryka e Kaanikut prgjat rrugs TetovShkup. Harta SHPALLJA E PAVARWSISW N korrik t vitit 1912 krahinat shqiptare ishin t prfshir nga kryengritrja e prgjithshme.Veprimet luftarake t Lufts s Par Ballkanike, ndikuan m shum e m dhimbshm n trojet shqiptare. Sulmet kundr forcave turke, n operacionet e tyre m t qnsishme u zhvilluan n troje t banuara nga shqiptart. Srbia hyri n Kosov, duke mbritur n Prizren e Shkup kur ky i fundit ishte n dor t kryengritsve shqiptar. Srbt, prmes Novi Pazarit, u hodhn deri n brigjet e Liqenit t Shkodrs, ku ishin malazest. Mandej, duke gjetur rast pushtuan Krujn, Tirann, Durrsin, Elbasanin deri n Shkumbin. Grekt nga J, pasi kaluan dhe pushtuan Janinn, mbritn n Gjirokastr dhe n Vlor. Ismail Qemali, mendoi se kishte ardhur koha pr t vepruar dhe m 28 Nntor 1912, pas nj kuvendi me 83 delagat nga t gjith trevat e Shqipris shpalli pavarsin. Po Evropa e kohs e bri veshin e shurdhr dhe nuk prfilli veprn e madhe t shqiptarve t robruar. shtja shqiptare, u b diskutim real i Fuqive t Mdha sado q ato ishin sjell kaq mosprfillse ndaj fateve t nj populli. Austro- Hungaria dhe Italia krkonin t mbronin shtjen shqiptare , por gjithnj n interesa t tyre politike dhe ekonomike. Rusia dhe Franca prkrahnin Srbin.N kt ndrthurje gjeopolitike interesash ishte e detyrueshme q t veprohej kur turqit po lshonin territore t tra ballkanike. Evropa shpalli nj krijes t re : Principatn sovrane t trshgueshme dhe neutrale nn garancin e Fuqive. Midis veprimeve t mvonshme u krijuan dy komisione pr prcaktimin e kufijve sipas vendimeve t Traktatit t Londrs. Srbia mori si nj dhurat prej Fuqive, Maqedonin Qndrore, Kosovn dhe viset e Drinit t zi, nga Ohri n Dibr. Malit t Zi iu dha Krahina e Pejs dhe e Gjakovs ndrkaq Greqis, Janina dhe e gjith amria.

Ktu duhet harta e dhimbjes Kjo ishte Gjeografia e dhimbjes shqiptare. Ktu u shkrua e prgjakur po edhe e prlotur gjeografia e mvonshme ushtarake dhe ajo gjeopolitike. Kshtu, njher e prgjithmon, u rrgjua Shqipria e cila ndr gjith goditjet q kishte marr prmes historis dhe enigms ilire gjat tremij vjetve u gozhdua si nj Krisht i ri i Evrops n Traktatin famkeq t Londrs dhe Protokollit t Firences. Intrigat e fqinjve vijonin gjithnj me nj prirje antishqiptare, t papar. Gjeografia e kohs sado q n mnyr t prkohshme shnoi kufij t ndrruar t nj qeverie t prkohshme t Epirit t Veriut me qndr n Gjirokastr e krijuar nga lvizjet prarse, t kohs. E po kshtu nga fqinji jugut, nprmjet bandave t andartve terrorizohej popullsia e braktiseshin fshatra t tra. shtja e Epirit t Veriut ishte dhe pretendim i kahershm grek, ndrr e tyre. Ata e konsideronin nj padrejtsi t madhe Protokollin e Firences q ia kishte dhn at shtetit t ri shqiptar. Me ikjen e Princ Vidit m 3 shtator 1914 Shqipria mbetej n mshirn e anarkis s brendshme. Pas ikjes s Princ Vidit mbi trojet shqiptare vijoi t luhej drama e gjeografis dhe historis s saj. Antanta e prdori at si karrem dhe trojet e saj u bn teatr luftimesh. Greqia pushtoi Korn dhe Gjirokastrn, ndrsa Italia pushtoi gjirin historik t Vlors me Sazanin. Srbt dhe Malazest prpruan deri n Shkodr, Tiran dhe Elbasan. Disfata e srbve m 1915, solli srish Austrohungarezt q mbritn deri n Shkodr e Durrs. Anglofrancezt ia besuan Roms pushtimin e Krahins s Gjirokastrs si dhe at t Janins t cilat i ishin dhn Greqis m 1913. Armata e Lindjes prparoi deri n Kor e cila u pushtua nga ushtart francez. Deri n fund t vitit 1916 e gjith Shqipria ishte pushtuar dhe kjo gjendje do t vijonte deri n Traktatin e Paqes. Shqipria po prjetonte tragjedin e saj. Coptimi kishte mbritur prsri m i rnd se i vitit 1913. Ishte nj murtaj e tmerrit pr nj popull protagonist t historis. Ktu duhet nj hart tjetr III.NJ. TROJET SHQIPTARE DERI NE FILLIM TE SHEKULLIT TE XX Shqiptart banonin n t njjtat troje etnike n pjesn perndimore t Gadishullit t Ballkanit. Nga mesi i shekullit t XIX, kto troje kishin nj mbulim gjeohapsinor shqiptar prej 75 mij km2. N V: Tivar, Podgoric, Rozhaj e Novi Pazar; n VL deri n Nish, n Leskovac e Vranj. N Lindje deri n Kumanov, Shkup e Manastir. N Jug deri n Konic, Janin, Prevez. Rrgjimi i trojeve shqiptare ishte br n rrjedh t shum shekujve m par, ndrkaq trungu etnik iliro-shqiptar vijonte t frymonte n viset e Gegris ku prfshihej edhe Kosova, e n Jug Toskria ku prfshihej edhe amria. Harta politike e trojeve shqiptare e caktuar nga Konferenca e Londrs ishte rrjedh e synimeve m t hershme, qysh n fund t lufts Ruso-Turke. Harta etnike Shqipria e ngelur kufizohej me trojet e saj. N Veri Kosova dhe vende t banuara me shqiptar n Malin e Zi ( Plav, Guci, Hot, Grud, Rozhaj, Kraj, Anamal, Shpuz, Ulqin dhe Tivar.) N L, treva t shqiptarve n ishrepublikn

e Maqedonis: Dibr, Pollog, Pellagon i (fushgropa e Manastirit dhe Prilepit, Ohr, Presp etj ); fushgropa e e Shkupit dhe Kumanovs, Sharr etj ). Ndrkaq n J, kufizimi bhet me amrin dhe Konicn, si troje etnike shqiptare. III.O. PARADOKSI I KOHS Synimi ogurzi ishte q Shqipria t fshihej trsisht ng harta e gjeografis s saj dhe t Ballkanit. Shoqria Vatra e Fan Nolit gjeti mnyrn e saj ti trhiqte vemendjen Presidentit Uillson pr fatet e Shqipris. Konferenca e Paqes u b aren prplasjesh t interesave t Italis Jugosllavis, Greqis pr teritoret e saj V dhe J. Ndrkoh Presidenti illson i konsideronte t paqna t gjith premtimet q ishin br m par n traktate t fshehta. Vetm n pranver t vitit 1920 u arrit t rivendosej shteti shqiptar i vitit 1913. U mblodh Kongresi i Lushnjes. M tej, prmes vshtirsish do t konsolidohej shteti shqiptar por, gjithnj duke qn hal n sy e fqinjve t cilt nuk hoqn dor nga synimet e tyre. Kur u shua i ashtuquajturi Revolucion i Demokratik i vitit 1924, Zogu ishte i strehuar n Beograd dhe po prgatiste ndrhyrjen ushtarake me ndihmn e ushtris jugosllave dhe t veteranve t rusve t bardhe, t Vrangelit. Megjithat Zogu m von me dshirn pr t modernizuar vendin ktheu fytyrn nga Musolini. Italia i krkoi Zogut m 1926 q ti njihte t drejtn ekskluzive n sigurimin e mbrojtjes s Shqipris e kjo nuk i erdhi pr mbroth Jugosllavis. M 1939 gjeografia Shqiptare do t kishte nj hart tjetr, hartn e pushtimit nga Italia fashiste. Pavarsia e saj ishte mbytur. Por, pr shkak t s kaluars historike gjat zhvillimeve demokratike shprtheu nacionalizmi.

III.Q. GJEOGRAFIA I SYNIMEVE T ITALIS FASHISTE. Zogu u shpall mbret n vitin 1928. Koha tregoi se ai e kishte t pamundur ti bnte ball trysnis s Italis fqinje e cila synonte ta pushtonte. N prill 1939, Italia fashiste sulmoi Shqiprin. Ndryshime t reja ndodhn n hartn e saj. Shqipria u b pjes e Kurors Mbretrore Italiane. N tetor 1940, Shqipria u b trualli gjeografik i mbshtetjes s Italis pr t sulmuar Greqin, me qllim pushtimin e saj. Ndrkaq Greqia i zmbrapsi kto sulme dhe pushtoi krahinat J t Shqipris . Prej dshirs pr t mbshtetur Greqin dhe Jugosllavin, Britania e Madhe, nisi t nxis qndresn kundr forcave italiane, n Shqipri. Gjermania, pasi shkatrroi Jugosllavin e lejoi Italin q ta bashkonte Shqiprin me Kosovn si dhe trojet dibrane n Maqedoni, duke i dhn krah ndrrs nacionaliste shqiptare, t asaj kohe. Ndrkoh, n Shqipri kishte filluar rezistenca antifashiste dhe ishte krijuar struktura e plot e nj lvizje Nacionallirimtare e ideuar dhe udhhequr nga Partia Komuniste. Forcat nacionaliste, ishin n dilem, midis przgjedhjes nse do t bashkoheshin n nj Front me nacionallirimtart, apo t prisnin se do t bhej me Gjermanin e mandej, mbshtetur nga Perndimi t realizonin iden e nj Shqiprie etnike e cila t prfshinte t gjith Shqiptart n Ballkan.

III.R. ZGJERIMI I LVIZJES NACIONALLIRIMTARE Lvizja Nacionallirimtare po zgjerohej. Britania e Madhe vendosi lidhje me kt Lvizje dhe me vet udhheqsin e Partis Komuniste, EnverHoxhn. Ushtria Nacionallirimtare po zgjerohej, n nj organizim trsor, me njsi t rregullta (batalione, brigata, divizione). Por, Balli Kombtar qndronte n nj pozicion mdyshs, ka nuk inkurajonte prpjekjet e Britanis s Madhe dhe Perndimorve, n fatet e ardhme t Shqipris. Pas kapitullimit t Italis Fashiste, gjermant hyn n Shqipri. Dimri i vitit 1943, ishte nj prballje e madhe e Lvizjes Nacionallirimtare me forcat gjermane. N pranver u shfaq nj gjenerim i papar i forcave partizane, t cilat u rimkmbn e u zgjeruan n numr duke prfshir n mnyr trsore, gjeohapsirn shqiptare. N maj t vitit 1944, Enver Hoxha formoi t parn Qeveri t Prkohshme, n Shqipri. Por,krahinat V shqiptare ishin nn ndikimin e krerve vendor. Divizioni i I-r i forcave partizane filloi lvizjen drejt V, ku t drguarit britanik vijonin t nxisnin krert nacionalist. Ndr ta Abaz Kupi, ishte pr rikthimin e Zogut n Shqipri. Veprimet e Divizionit t Par n V prparonin me sukses. N fund t muajit gusht, forcat gjermane u shpartalluan n Dibr. Ndrkaq njsit partizane po zgjeroheshin do dit, n mnyr t jashtzakonshme. Ushtria partizane e gjalloi vetveten e saj, nprmjet qndrss, guximit, organizimit n kushte shum t vshtira, duke u shumfishuar n numr. N 17 nntor 1944 Tirana lirohet dhe n 29 nntor e gjith Shqipria. Malet shqiptare si gjeohapsir e mbijetess partizane, u bn streh e qndress e n trsi zonat fshatare, duke filluar q nga zona e Labris n jug, Mallakastr, Prmet, Skrapar e Kolonj, ermenik e Martanesh, n luginn e Drinit e prtej tij, n Mat e Dibr dhe n rrethinat e Tirans, gjer n lirimin e plot t vendit. Problemi kosovar gjat lufts Nacionallirimare, ishte i pranishm por vijimi i zgjidhjes s tij, nuk solli dot realizim t tij, pr vet kushtet e vendosjes s regjimeve komuniste n lindje, kur Jugosllavia bnte pjes n kt bashksi vendesh. N saj t Gjermanis, gjat lufts s Dyt Botrore, Kosova i ishte marr Serbis dhe konsiderohej e prfshir me Shqiprin.Por fatet e ardhme t Lufts, nuk vijuan dot t ruanin kt zgjidhje prej, mbasi Partia Komuniste e Jugosllavis, nuk hiqte dor prej ndjenjave dhe synimeve serbe pr ta patur Kosovn nn sundimin e saj. PASHALLWQET N fillim t viteve 30-t t shekullit t XIX , trevat me popullsi shqiptare u ndan n nnt pashallqe: i Manastirit, Janins, Shkodrs, Prizrenit, Pejs, Prishtins, Shkupit, Vranjs, Leskovacit. (duhet nje harte) M von reforma administrative osmane, krijoi Vilajetet. Vilajetet u ndan n Sanxhak, Kaza e Nahije. N 1867 u krijua Vilajeti i Selanikut, i cili prfshin edhe treva t Shqipris Lindore (Mati, Dibra, Struga, Pogradec, Kor). N vitin 1869 u krijua Vilajeti i Shkodrs, brenda t cilit u prfshin Mati, Dibra, Prizreni, Gjakova. N 1876 ngushtohen kufijt e Vilajetit t Shkodrs, duke u

zmadhuar ato t Prizrenit. N vitet 1875-1878, Vilajeti i Kosovs zhvendos qendrn e tij nga Prizreni n Prishtin. N vitin 1875 krijohet edhe Vilajeti i Manastiriti cili pak m von suprimohet nga ai i Selanikut. Harta e vilajeteve shqiptare. III.K. PROGRAMET EKSPANSIONISTE TE FQINJWVE N vitin 1844, u shfaq pr her t par programi gjeopolitik ekspansionist Megali-Idhea - Ideja e Madhe, sipas s cils Greqia do t kishte trashegimin e dikurshme t Bizantit me kryeqytet Stambollin. N kto kufij do t prfshiheshin edhe tokat shqiptare ku her vihej si kufi V, Drini dhe m von Shkumbini. Ndrkaq, qarqe t tjera greke, t prir nga nje politik e moderuar, pranonin si kufi lumin Vjosa. Krahas synimeve Greke, Serbia prgatiste nj program tjetr t quajtur Naertanie (Projekt), me synim pr t krijuar nj Serbi t Madhe ku do t prfshinin brenda tyre edhe Shqiptarin V dhe Kosovn. III.L. LIDHJA SHQIPTARE E PRIZRENIT M 3 Mars 1878 n Shn Stefan nnshkruhet Traktati i Paqes ndrmjet Perandoris Ruse dhe asaj Osmane. Ky traktat famkeq nuk e prmendte kurrkund Shqiprin dhe viset e saj. Gjysma e trojeve t saj u jepej shteteve Sllave. Bullgaria do t merrte Korn, Bilishtin, Pogradecin, Strugn, Dibrn, Krovn, Gostivarin, Tetovn, Shkupin dhe Kaanikun. Ndrkoh Serbia, do t prfshinte rajonet V dhe VL t Kosovs deri n afrsi t Mitrovics. Mali i Zi do t merrte zonat e Ulqinit, Krajs, Anamalit, Hotit, Gruds, Tuzit, Kelmendit, Plavs, Gucis, Rugovs. Trojet shqiptare realisht ishin coptuar. (Harta fq 147) Prizreni u caktua trualli historik i Kuvendit q ishte edhe trev ku do t organizohej qndresa e armatosur Shqiptare. Mbledhja e ktij kuvendi, prkonte edhe me mbajtjen e Kongresit t Berlinit, n qershor 1878. Mendimi unik i tr delegatve ishte kundrshtimi me do kusht i coptimit t trojeve shqiptare dhe pr t mbrojtur trsin e tyre. Harta Fq.160 (t skanohet) III. LL. KONFERENCA E BERLINIT (qershor-gusht 1880) Kjo konferenc u mblodh pr t zgjidhur ato eshtje q kishin mbetur pezull nga Traktati i Berlinit. Vetm qndresa shqiptare e detyroi Konferencn q t trajtonte problemet q rndonin n fatin e trojeve shqiptare. Por srish shqiptart nuk u lejuan t mbronin interesat kombtare. Harta fq. 194 III.M. SHQIPERIA DHE ESHTJA MAQEDONASE Qarqet monarkiste t Sofies, Beogradit dhe Athins vijonin ende t aspironin synimin e gjithhershm t tyre ndaj trevave shqiptare dhe atyre maqedonase. Kto vise kishin nj pozicion gjeohapsinor strategjik n Ballkan prandaj dhe synimet nuk kishin t reshtur. Trevat maqedonase prfshinin

Vilajetin e Selanikut dhe nj pjes t atij t Manastirit. Bullgaria, Serbia dhe Greqia, manipulonin me realitetin e etnis shqiptare dhe maqedonase duke ndikuar q n kufijt e Maqedonis t prfshiheshin dhe treva t tjera ku shumica i prkiste etnis shqiptare si ato t vilajeteve t Manastirit dhe t Kosovs. Mbretria Bullgare, e prir drejt krjimit t nj Bullgarie t Madhe mbshteti formimin e nj Maqedonie Autonome, ku t prfshiheshin vilajetet e Manastirit dhe Kosovs. III.N. KRYENGRITJA E KOSOVES (1910) Turgut Pasha n krye t nj ushtrie t madhe nga mesi i vitit 1910 mbrrin n Shkup. Ndrkoh kryengritsit shqiptar kishin prgatitur qndresn e tyre. Shala, Llapi, Drenica ishin nn komanden e Isa Boletinit, n vijn mbrojtse Ferizaj-Shtimje-Prizren. Rajoni malor n perndim t Ferizajt deri n Jug t Caralevs mbrohej nga Hasan Budakova. Idriz Seferi, komandonte lufttart e Gjilanit dhe Preshevs, n vijn mbrojtse Gryka e Kaanikut prgjat rrugs Tetov-Shkup. Harta N korrik t vitit 1912 krahinat shqiptare ishin t prfshir nga kryengritrja e prgjithshme.Veprimet luftarake t Lufts s Par Ballkanike, ndikuan m shum e m dhimbshm n trojet shqiptare. Sulmet kundr forcave turke, n operacionet e tyre m t qnsishme u zhvilluan n troje t banuara nga shqiptart. Srbia hyri n Kosov, duke mbritur n Prizren e Shkup kur ky i fundit ishte n dor t kryengritwsve shqiptar. Srbt, prmes Novi Pazarit, u hodhn deri n brigjet e Liqenit t Shkodrs, ku ishin malazest. Mandej, duke gjetur rast pushtuan Krujn, Tirann, Durrsin, Elbasanin deri n Shkumbin. Grekt nga J, pasi kaluan dhe pushtuan Janinn, mbritn n Gjirokastr dhe n Vlor. Ismail Qemali, mendoi se kishte ardhur koha pr t vepruar dhe m 28 Nntor 1912, pas nj kuvendi me 83 delagat nga t gjith trevat e Shqipris shpalli pavarsin. Po Evropa e kohs e bri veshin e shurdhr dhe nuk prfilli veprn e madhe t shqiptarve t robruar. shtja shqiptare, u b diskutim real i Fuqive t Mdha sado q ato ishin sjell kaq mosprfillse ndaj fateve t nj populli. Austro- Hungaria dhe Italia krkonin t mbronin shtjen shqiptare , por gjithnj n interesa t tyre politike dhe ekonomike. Rusia dhe Franca prkrahnin Srbin.N kt ndrthurje gjeopolitike interesash ishte e detyrueshme q t veprohej kur turqit po lshonin territore t tra ballkanike. Evropa shpalli nj krijes t re : Principatn sovrane t trshgueshme dhe neutrale nn garancin e Fuqive. Midis veprimeve t mvonshme u krijuan dy komisione pr prcaktimin e kufijve sipas vendimeve t Traktatit t Londrs. Srbia mori si nj dhurat prej Fuqive, Maqedonin Qndrore, Kosovn dhe viset e Drinit t zi, nga Ohri n Dibr. Malit t Zi iu dha Krahina e Pejs dhe e Gjakovs ndrkaq Greqis, Janina dhe e gjith amria. Kwtu duhet harta e dhimbjes Kjo ishte Gjeografia e dhimbjes shqiptare. Ktu u shkrua e prgjakur po edhe e prlotur gjeografia e mvonshme ushtarake dhe ajo gjeopolitike. Kshtu, njher e prgjithmon, u rrgjua Shqipria e cila ndr gjith goditjet q kishte marr prmes historis dhe enigms ilire gjat tremij vjetve u

gozhdua si nj Krisht i ri i Evrops n Traktatin famkeq t Londrs dhe Protokollit t Firences. Intrigat e fqinjve vijonin gjithnj me nj prirje antishqiptare, t papar. Gjeografia e kohs sado q n mnyr t prkohshme shnoi kufij t ndrruar t nj qeverie t prkohshme t Epirit t Veriut me qndr n Gjirokastr e krijuar nga lvizjet prarse, t kohs. E po kshtu nga fqinji jugut, nprmjet bandave t andartve terrorizohej popullsia e braktiseshin fshatra t tra. shtja e Epirit t Veriut ishte dhe pretendim i kahershm grek, ndrr e tyre. Ata e konsideronin nj padrejtsi t madhe Protokollin e Firences q ia kishte dhn at shtetit t ri shqiptar. Me ikjen e Princ Vidit m 3 shtator 1914 Shqipria mbetej n mshirn e anarkis s brendshme. Pas ikjes s Princ Vidit mbi trojet shqiptare vijoi t luhej drama e gjeografis dhe histroris s saj. Antanta e prdori at si karrem dhe trojet e saj u bn teatr luftimesh. Greqia pushtoi Korn dhe Gjirokastrn ndrsa Italia pushtoi gjirin historik t Vlors me Sazanin. Srbt dhe Malazest prpruan deri n Shkodr, Tiran dhe Elbasan. Disfata e srbve m 1915, solli srish Austrohungarezt q mbritn deri n Shkodr e Durrs. Anglofrancezt ia besuan Roms pushtimin e Krahins s Gjirokastrs si dhe at t Janins t cilat i ishin dhn Greqis m 1913. Armata e Lindjes prparoi deri n Kor e cila u pushtua nga ushtart francez. Deri n fund t vitit 1916 e gjith Shqipria ishte pushtuar dhe kjo gjendje do t vijonte deri n Traktatin e Paqes. Shqipria po prjetonte tragjedin e saj. Coptimi kishte mbritur prsri m i rnd se i vitit 1913. Ishte nj murtaj e tmerrit pr nj popull protagonist t historis. Kwtu duhet njw hartw tjetwr III.NJ. TROJET SHQIPTARE DERI NE FILLIM TE SHEKULLIT TE XX Shqiptart banonin n t njjtat troje etnike n pjesn perndimore t Gadishullit t Ballkanit. Nga mesi i shekullit t XIX, kto troje kishin nj mbulim gjeohapsinor shqiptar prej 75 mij km2. N V: Tivar, Podgoric, Rozhaj e Novi Pazar; n VL deri n Nish, n Leskovac e Vranj. N Lindje deri n Kumanov, Shkup e Manastir. N Jug deri n Konic, Janin, Prevez. Rrwgjimi i trojeve shqiptare ishte br n rrjedh t shum shekujve m par, ndrkaq trungu etnik iliro-shqiptar vijonte t frymonte n viset e Gegris ku prfshihej edhe Kosova,e n Jug Toskria ku prfshihej edhe amria. Harta politike e trojeve shqiptare e caktuar nga Konferenca e Londrws ishte rrjedhw e synimeve mw tw herwshme qysh nw fund tw luftws Ruso-Turke. Harta etnike Shqipwria e ngelur kufizohej me trojet e saj. Nw Veri Kosova dhe vende tw banuara me shqiptarw nw Malin e Zi ( Plavw, Guci, Hot, Grudw, Rozhajw, Krajw, Anamal, Shpuzw, Ulqin dhe Tivar.) Nw L, treva tw shqiptarwve nw ishrepublikwn e Maqedonisw: Dibwr, Pollog, Pellagon i (fushwgropa e Manastirit dhe Prilepit, Ohwr, Prespw etj ); fushwgropa e e Shkupit dhe Kumanovws, Sharr etj ). Ndwrkaq nw J kufizimi bwhet me amwrinw dhe Konicwn, si troje etnike shqiptare.

III.O. PARADOKSI I KOHWS Synimi ogurzi ishte q Shqipria t fshihej trsisht ng harta e gjeografis s saj dhe t Ballkanit. Shoqria Vatra e Fan Nolit gjeti mnyrn e saj ti trhiqte vemendjen Presidentit Uillson pr fatet e Shqipris. Konferenca e Paqes u b aren prplasjesh t interesave t Italis Jugosllavis, Greqis pr teritoret e saj V dhe J. Ndrkoh Presidenti Willson i konsideronte t paqna t gjith premtimet q ishin br m par n traktate t fshehta. Vetm n pranver t vitit 1920 u arrit t rivendosej shteti shqiptar i vitit 1913. U mblodh Kongresi i Lushnjes. M tej, prmes vshtirsish do t konsolidohej shteti shqiptar por, gjithnj duke qn hal n sy e fqinjve t cilt nuk hoqn dor nga synimet e tyre. Kur u shua i ashtuquajturi Revolucion i Demokratik i vitit 1924, Zogu ishte i strehuar n Beograd dhe po prgatiste ndrhyrjen ushtarake me ndihmn e ushtris jugosllave dhe t veteranve t rusve t bardhe, t Vrangelit. Megjithat Zogu m von me dshirn pr t modernizuar vendin ktheu fytyrn nga Musolini. Italia i krkoi Zogut m 1926 q ti njihte t drejtn ekskluzive n sigurimin e mbrojtjes s Shqipris e kjo nuk i erdhi pr mbroth Jugosllavis. M 1939 gjeografia Shqiptare do t kishte nj hart tjetr, hartn e pushtimit nga Italia fashiste. Pavarsia e saj ishte mbytur. Por, pr shkak t s kaluars historike gjat zhvillimevedemokratike shprtheu nacionalizmi. Gjithmon n kto treva ka patur grindje etnike, prarje, probleme t kufijve midis shteteve, t religjionit etj. Vrtet pranw njritjetrit, por herher t ndrthurur n prpjkje t prbashkta e srish t ndar, t grindur e t kundrvn, gjithashtu.

III.Q. GJEOPOLITIKA E SYNIMEVE TW ITALISW FASHISTE. Zogu u shpall mbret n vitin 1928. Koha tregoi se ai e kishte t pamundur ti bnte ball trysnis s Italis fqinje e cila synonte ta pushtonte. N prill 1939, Italia fashiste sulmoi Shqiprin. Ndryshime t reja ndodhn n hartn e saj. Shqipria u b pjes e Kurors Mbretrore Italiane. N tetor 1940, Shqipria u b trualli gjeografik i mbshtetjes s Italis pr t sulmuar Greqin, me qllim pushtimin e saj. Ndrkaq Greqia i zmbrapsi kto sulme dhe pushtoi krahinat J t Shqipris . Prej dwshirws pr t mbshtetur Greqin dhe Jugosllavin, Britania e Madhe, nisi t nxis qndresn kundr forcave italiane, n Shqipri. Gjermania, pasi shkatrroi Jugosllavin e lejoi Italin q ta bashkonte Shqiprin me Kosovn si dhe trojet dibrane n Maqedoni, duke i dhn krah ndrrs nacionaliste shqiptare, t asaj kohe. Ndrkoh, n Shqipri kishte filluar rezistenca antifashiste dhe ishte krijuar struktura e plot e nj lvizje Nacionallirimtare e ideuar dhe udhhequr nga Partia Komuniste. Forcat nacionaliste, ishin n dilem, midis przgjedhjes nse do t bashkoheshin n nj Front me nacionallirimtart, apo t prisnin se do t bhej me Gjermanin e mandej,

mbshtetur nga Perndimi t realizonin iden e nj Shqiprie etnike e cila t prfshinte t gjith Shqiptart n Ballkan. III.R. ZGJERIMI I LWVIZJES NACIONALLIRIMTARE Lvizja Nacionallirimtare po zgjerohej. Britania e Madhe vendosi lidhje me kt Lvizje dhe me vet udhheqsin e Partis Komuniste, EnverHoxhn. Ushtria Nacionallirimtare po zgjerohej, n nj organizim trsor, me njsi t rregullta (batalione, brigata, divizione). Por, Balli Kombtar qndronte n nj pozicion mdyshs, ka nuk inkurajonte prpjekjet e Britanis s Madhe dhe Perndimorve, n fatet e ardhme t Shqipris. Pas kapitullimit t Italis Fashiste, gjermant hyn n Shqipri. Dimri i vitit 1943, ishte nj prballje e madhe e Lvizjes Nacionallirimtare me forcat gjermane. N pranver u shfaq nj gjenerim i papar i forcave partizane, t cilat u rimkmbn e u zgjeruan n numr duke prfshir n mnyr trsore, gjeohapsirn shqiptare. N maj t vitit 1944, Enver Hoxha formoi t parn Qeveri t Prkohshme, n Shqipri. Por, krahinat V shqiptare ishin nn ndikimin e krerve vendor. Divizioni i I-r i forcave partizane filloi lvizjen drejt V, ku t drguarit britanik vijonin t nxisnin krert nacionalist. Ndr ta Abaz Kupi, ishte pr rikthimin e Zogut n Shqipri. Veprimet e Divizionit t Par n V prparonin me sukses. N fund t muajit gusht, forcat gjermane u shpartalluan n Dibr. Ndwrkaq njwsitw partizane po zgjeroheshin do dit, n mnyr t jashtzakonshme. Ushtria partizane e gjalloi vetveten e saj, nprmjet qndrsws, guximit, organizimit n kushte shum t vshtira, duke u shumfishuar n numr. N 17 nntor 1944 Tirana lirohet dhe n 29 nntor e gjith Shqipria. Malet shqiptare si gjeohapsir e mbijetess partizane, u bn streh e qndress e n trsi zonat fshatare, duke filluar q nga zona e Labris n jug, Mallakastr, Prmet, Skrapar e Kolonj, ermenik e Martanesh, n luginn e Drinit e prtej tij, n Mat e Dibr dhe n rrethinat e Tirans, gjer n lirimin e plot t vendit. Problemi kosovar gjat lufts Nacionallirimare, ishte i pranishm por vijimi i zgjidhjes s tij, nuk solli dot realizim t tij, pr vet kushtet e vendosjes s regjimeve komuniste n lindje, kur Jugosllavia bnte pjes n kt bashksi vendesh. N saj t Gjermanis, gjat lufts sw Dytw Botwrore, Kosova i ishte marr Serbis dhe konsiderohej e prfshir me Shqiprin.Por fatet e ardhme t Lufts, nuk vijuan dot t ruanin kt zgjidhje prej, mbasi Partia Komuniste e Jugosllavis, nuk hiqte dor prej ndjenjave dhe synimeve serbe pr ta patur Kosovn nn sundimin e saj.

SHFRYTZIMI I VENDIT N VEPRIMET LUFTARAKE PARTIZANE GJAT LUFTS S DYT BOTRORE III.R.a. Gjormi. Ishte dhjetor i vitit 1942. Mesapliku u b truall q n fundviti po mbushej me milic. Ishin mbi 1000 mercenar, nj pjes e t cilve i komandonte Halil Alia e Selim Kaloshi, t mbshtetur me artileri po edhe me aviacion. Luftimet m t ashpra u zhvilluan n Gjorm. Kodrat e Gjormit si lartsi t njohura e tipike, t zna nga partizant, n t dy ant e gryks s ngusht t Shushics bn q armiku t shpartallohej.

III.R.b. Voskopoj. 16.01.1943 N Voskopoj ndodhej nj garnizon Italian i milicis. Forcat partizane t Qarkut t Korcs bn nj marrshim drejt Voskopojs, n palc t dimrit, me er dhe dbor. Dimri i zons ishte i rnd po partizant i kishim mar masat dhe po kshtu e njohnin vendin, ku do t shkonin. Ndrkaq italiant nuk e kishin provuar dimrin e Voskopojs si dhe nj sulm nga etat e Kors, n t njjtn koh. Kur forcat xhenjere italiane po vinin pr ndihm nga Kora forcat partizane zun prit n nj vend shum t njohur dhe shum zotrues, pr nj prit t sukseshme si ajo tek ura e Kovait, ku ata nuk lejuan kt forc mbshtetse. Relevi rrotull ishe prparsi. III.R.c. Patos. 10.02. 1943 Patosi ishte i fortifikuar nga garnizoni Italian. Kjo ishte prparsi e tij. Ndrsa focat partizane e njohnin m par vendin kudo dhe e prfytyruan at se ku ishin vendosur fortifikatat. Ata po bindeshin pslargu n krijimin e nj prfytyrimi sulmues n saj t pozicionit shum t favorshm t relievit. N 1 prill t vitit 1943 u krye nj aksion n Selenic. Relievi dha mundsi t mdha pr nj sukses t partizanve n saj t kodrave mbi Selenic n P t saj ku karabineier italian ran n prit dhe psuan disfat. Nj aksion tjetr ishte ai shkurtit, kur partizant, duke njohur se ku ndodheshin hyrjet e miniers dhe t furnizimit me energji kryen rrethimin, pren dritat , dogjn ofiinn dhe depot q gjendeshin aty. III.R.d. Drashovic, shtator 1943. Do t sulmohej garnizoni gjerman n Fushn e Drashhovics dhe at t Mavrovs. N kt sulm morn pjes Batalioni Halim Xhelo dhe ai Ismail Qemali Kazermat n Drashovic ishin t fortifikuara. etat territoriale sulmuan pjesn e garnizonit q ndodhej n Fushen e Mavrovs. Relievi prsipr lugins ishte gjithnj eprsi e madhe. Sulmi u krye gjat nats. Dy batalione do t vinin n ndihm nj nga Vlora dhe tjetri prej Tepelene. Komanda gjermane mori vendim q t luftohej edhe n rrethim, duke i vendosur forcat n rajonin e fortifikuar tek ura pran Drashovics s Vjetr Eprsia n vendosje, n nj reliev dhe vende q kishte vzhgim dhe siguri n rrethim, bri q forcat gjermane t trhiqeshin dhe t zinin t tjera pozicione mbrojtjeje pran Vlors. Po fillonte nj operacion me emrin Eliot , me forca m t mdha dhe t paprballueshme n numr e n teknik. Ather taktika partizane do t zgjidhte prsri relievin dhe vendin q i thrriste n strehn e tij , mes maleve t iks. III.R.e. Arbana Lufta e Arbans tetor 1943, lidhet me luginn e Erzenit dhe Arbann q ndodhet n brigjet e tij. Armiku, duhet t mbyllej n lugin. Kjo duhet t ishte nj zgjidhje pr nj fitore t mundshme. Grupi i Pezs dhe njsia e sapoformuar e Brigats s Tret u prballn me repartet autonome t Korpusit t XXI malor, gjerman. Relievi i eprm kodrinor mbi lugin u shfrytzua q t prdoreshin edhe grupe t vogla t cilat organizonin goditj n shum drejtime mbi forcat gjermane duke u gjendur gjithjnj n pozicione t eprme, ka e befasoi armikun.

III.R.f. Gusmari. Edhe n Gusmar, n at rrafshnalt t izoluar t Kurveleshit t Siprm ndodheshin forca italiane, ndonse t pakta. Po ata insistonin q t qndronin n at trev t largt dhe t mbrojtur nga natyra. Forca partizane fshatare sulmuan n nj moment shum t papritur, por t organizuar. Ata ndoqn me prfytyrim ndjeshmrin q t prcjell njohja e do detaji t zons. Ishte nj alarm i vrtet dhe pak i pabesueshm pr ato pak forca por q ndjesia se ishin kaq larg dhe t izoluar midis maleve i oi n shpartallim dhe pas ksaj, kjo zon u konsiderua si zon e lir dhe nuk u prek asnjher. III.R.g. Libohova lirimi i Libohovs prve shum treguesve t tjer t pamohueshm kishte dhe nj tregues t eprm, at t nj vendi t njohur dhe t shfrytzueshm, nga etat q morn pjes n luft. Sado q qyteti ka nj pozicion t favorshm, me nj kala e cila prfaqson nj ngrehin t fortifikuar, vrojtimin nga t gjith ant, prsri forcat italiane nuk ndjeheshin t sigurta pasi rrotull, nga lart ku rron mali Bureto, nga t dy ant; ajo e Labovs dhe Nepravishts rrz malit, mund t afroheshin lehtsisht forcat partizane, ashtu edhe si ndodhi, ku mund t mbeteshe n rrethim dhe sdel dot. Nata, njohja e vendit, fshehtsia ishin faktor ndikues t padiskutueshm. Edhe kur forcat ndihmse nga Gjirokastra erdhn n mbshtetje n t hyr t Libohovs, pran t dy brigjeve rrugore ansore partizant kishin organizuar prit duke realizuar qllimin e tyre pr t liruar Libohovn. III.R.h. Marrshimi i Brigads s Par. N shkurt mars t vitit 1944 Brigada e Par niset n nj marrshim n V t vendit, drejt Martaneshit ku ishte i rethuar Shtabi i Prgjithshm. Ky marrshim filloi nga Mokra deri n V t Shkumbinit. Ishin tre batalione t ksaj Brigade. N kt dimr t ashpr, n luft dhe n t ftoht, rruga marrshuese ishte me t papritura por edhe nj dshmi e vrtet dhe e pashlyeshme e gjurmve n gjeohapsirn shqiptare t pushtuar deri n fshatrat m t thell si : Letm, Kostenj, Martanesh, Orenj e Shmil. Shtabi i Prgjithshm ishte i rrethuar n kt zon. Nj marrshim i till ka mbetur si nj simbol i lufts partizane sadoq ende diskutohet pr udhheqsit komunist t ksaj lufte. N kt vshtrim, duke dashur t hedhsh posht bmat luftarake t nj populli, harron se n kolonat e ktij marrshimi ishin tre batalione t partizanve shqipat q nuk kishin dal pr nj reshperim dimror n natyrn e tyre, por pr tu prballur me dy dimra t vshtir t kohs. Rruga, luginat , qafat, rrzfshtrat, urat e prrenjve e kasollet, qndrimet, zjarret, dbora dhe temperaturat e ulta, ishin pjes e gjeohapsirs q duhej t prballohej. Nuk mund t prballej dot nj nisme e till luftarake nse nuk njihej vendi, nse nuk kishte informacion se ndodhte m tej, se si mund t ngjiteshe apo t zbrisje, se si t gjeje streh pr t pushuar dhe pr t kontaktuar me fshatart. Ky marrshim ishte nj lloj zgjimi psikologjik, n mes t dimrit dhe t trevave t thella t maleve shqiptare q do t mbahet mend n kujtesn ushtarake t pupullit Shqiptar po edhe nj dshmi e veant se sa i ngroht dhe i afrt sht bashkveprimi me vendin tnd, n nj luft lirimtare t nj populli t vogl me dshira lirije.

III.R.j. Konispoli Konispoli sht nj ballkon, mbshtetur n mal, q sheh kufrin, luginn prball dhe kufirin. Ktu sht zhvilluar luftimi i par me gjermant, pran kufirit . Ata prdorn aviacion dhe desant detar. Donin q me do kusht t pushtonin qytetin e vogl jugor. Ishin rreth tremij forca gjermane. Aty luftimet jan zhvilluar pr rreth tre muaj rresht ka ishte shum e pazakonshme pr luftn partizane e cila i kishte sulmet t shpejta dhe efektive mbasi do vones nuk ishte kurr n favor t saj. Po n Konispol ndodhi kshtu sepse vendi ishte shum n eprsi pr forcat partizane dhe dha mundsi q ky ballkon t mbetej nj dshmi e rrall. III.R.k. Kolonja, Barmashi N Barmash, ku ka nj reliev shum tipik pr organizim t pritave n lugin e grykn tposht sapo fillon dhe zbret rruga q vjen nga Leskoviku, eta Tomorri dhe etat e tjera t Kolonjs i zun prit forcave gjermane Kjo prkon edhe me goditjen e par q u sht br forcave gjermane, sa hyn n Shqipri dhe u shkaktuan atyre dme t mdha. III.R.l. Kruja Shtator i vitit 1943. Ishte marr urdhr q Kruja duhej t lirohej. Forcat partizane shfrytzuan dy drejtimet q i afrohen qytetit t shkmbinjve dhe t kshtjells, ardhja nga ana e Zgrdheshit dhe ana tjetr e Gryks s Nojes t cilat dukeshin sikur kishin edhe me vete tr ngrehinn natyrore t Malit t Krujs q rrinte prsipr. Gjermnt nuk rezistuan dot. Do tu duhej q t planzonin prsri nj sulm tjetr, pr ta rimarr. U krijua grupi I posam Neuman mbshtetur me artileri dhe aviacion, duke nisur kundrmsymje e cila pr pozicionimin q kishte Kruja III.R.m. Tiran.Mushqeta N nntor 1944 kolona gjermane e grupit Steyrer prej Qaf Krrabs zbriste n luginn e Tirans pr t goditur n shpin forcat partizane q kishin rrethuar kryeqytetin. Jo vetm n Mushqeta ku u zhvilluan luftimet kryesore por edhe n t gjith rrugn q vjen nga QafKrraba, relievi t jep mundsi t mdha pr organizim mbrojtjeje dhe veprime taktike t goditjes s kolons gjermane. Pran urs s Erzenit ishte porta dhe kyi partizan i vendit i cili u ruajt dhe pati sukses. III.R.n. Prsri, Tirana. Nj shmbull q do t ngelet n historin e popullit shqiptar sht edhe prpjekja pr lirimin e Tirans n nntor t vitit 1944. As q mund t bhet fjal pr t krahasuar madhsin e sotme t kryeqndrs s Shqipris me at t vitit t fundit t Lufts s Dyt Botrore. Ky ndryshim sht shum i madh. Megjithat faktort q plotsonin kuadrin njohs t eprm, pr zhvillimin e luftimeve ishin: urbanistik ( qytetor), ekonomik, t paisjes e t furnizimit, t karakterit t banorve t Tirans dhe zonave q ata banonin n qytet, kushteve t motit. T gjitha kto, bjn pjes n at q quhet gjeografia qytetor ushtarake. N kohn pr t ciln po flitet nuk kishte specialist q t analizonin ndikimin e ktyre faktorve, vemas ose stoku, pr t prcjell informacion pr komanadantt partizan e Shtabin e

Korparmats. Megjithat, n mnyr empirike, apo edhe nprmjet t dhnave t grumbulluara, organizimi i Lufts pr lirimin e Tirans, ishte nj prvoj e vrtet. Edhe n kampin gjerman duhet t vihet n dukje se kishte nj njohje shum t mir t gjeografis qytetore te Tirans derisa Korparmata e XXI malore e tyre kishte organizuar tri vija mbrojtjeje sipas vet sistemit qytetor. t rrugve shum kndore mbyllse si dhe rrezore me ndrtimin edhe t fortifikimeve. Ndrkoh, n pikat kryesore t qytetit, ishin ndrtuar pikmbshtetje. Megjithse nj luft e vshtir dhe me karakter frontal, ndryshe nga shum luftime t tjera t organizuara n kushte gjeografike rurale, ajo tregoi bindshm shkalln e lart t organizimit dhe t vendosmris pr arritjen e fitores. Lufta e Tirans sht nj shbull tjetr i lart dhe shum domethns. Partizant nuk kishin asnj prvoj se si luftohej n nj qytet Ata nuk kishin teknikn e duhur dhe as njohjen profesionale. Vese ata kishin informacionin njohs t vendit , t rrugve t Tirans, t karakterit t tyre, gjersis, llojit t mureve dhe t ndrtimeve, shtigjve se nga mund t lvizej gjat sulmit apo trheqjes; ata e dinin se ku kishte ngushtimet Lana dhe kanalet e ujrave, ata i dinin dhe trungjet e pemve dhe puset e ujit. Megjithat edhe pse pa prvoj n rrug u ndrtuan edh barrikada rrethanore gjersa sot e ksaj dite ajo rrug quhet e Barrikadave III.R.nj. Kodra e Kuqen Tiran dhe rruga Firej n Shkodr. Nj prvoj e re shnohej gjat lufts n qytete. Lufta n qytet si ajo e Kodrs s Kuqe q tani nuk e dallon dot prej ndrtimeve q jan br, Vojo Kushi, Sadik Staveleci dhe Xhorxhi Martini, ndodhshin n shtpin e Ije Farks. E future n ato rrugica t ngushta, mes mureve rrethuese dhe bimsis ishte e vshtir t realizohej kapja e tre guerilasve. Derisa aty erdhen tanke dhe autoblinda dhe 200-300 fashist, mbas katr or luftimesh, ata dhan jetn si martir. Kjo ilustron se rndsi mer lufta n qytet dhe sa kujdes duhet pr t njohur detajet e lvizjes dhe t orientimit n brendsi e t rrethins s banuar. E till ishte Lufta e tre Heronjve t Shkodrs si nj episod n rrugn Firej t qytetit ku ndodheshin Perlat Rexhepi, Branko Kadija dhe Jodan Misja. Rethimi i ksaj shtpie u b me rreth 600 milic, dshmi tjetr se far vshtirsish t ofron qyteti dhe ndrtimet n t .

III.S. PAS LUFTS S DYT BOTRORE N prag t lirimit, trysnia jugosllave, pr shtjen kosovare ishte e madhe dhe prballja me t ishte e pamundur. Vendosja e qeveris komuniste, solli prishjen e marrdhnieve me Britanin e Madhe dhe SHBA n vitin 1946. N gusht 1945 ishte shpallur reforma agrare. U shpronsuan mbi 8000 pronar. Nga fundi i vitit 1947, sektori ekonomik privat u eliminua. Filloi kolektivizimi i vendit i cili do t vijonte deri nga mesi i viteve 60. Ekonomia pati ritme t larta t zhvillimit t saj por q shpejt ndryshoi, kur u ndrpren ndihmat nga Bashkimi Sovjektik dhe Kina. Pas lufts s Dyt Botrore, me gjith kontributin e madh q dhan shqiptart n Koalicion, shtja kombtare nuk u zgjidh. Shqipria mbeti po n ata kufij. N republikn federative Socialiste t Jugosllavis u krijua qarku autonom i Kosovs - Metohis si pjes Serbis, ndrkaq viset e tjera shqiptare u ndrfutn n Srbi, Maqedoni dhe mal t Zi. N vitin 1960, qarku i Kosov Metohis u kthye n Krahin Autonome dhe prbrs konstruktiv i Federats. Qarqe shoviniste srbe, nuk e shuan etjen e tyre diabolike ndaj Shqiptarve t Kosovs. N prag t viteve 80 -t ata synuan q edhe ato pak t drejta q kishin fituar ndn Jugosllavi, tia u hiqnin. U zhvillua m tej politika e shtypjes dhe shfrytzimit t Shqiptarve. N vitin 1948, po bhej e qart se Jugosllavia synonte pr ta prfshir Shqiprin n Federat. Por me prishjen e mardhnieve t Jugosllavis me Bashkimin Sovjetik, solli rastin shqiptar pr t shptuar nga synimet e mbrapshta jugosllave. Historia e Shqipris, n periudhn komuniste pati nj reliev t ndryshm n krahasim me vendet e tjera t Lindjes. Deri n vitin 1960 ombrella sovjetike ishte e pranishme. Prej ktij viti, ndodhi prishja e par fatale me Bashkimin Sovjetik, duke e zhvendosur larg aleancn, n Azi, me Republikn Popullore t Kins. Aleanca e re vijoi deri n vitin 1976. Gjeografia e marrdhnieve ndrkombtare t Shqipris, gjeti mbshtetjen e largt, por shum t nevojshme n vshtrimin ekonomik dhe at ushtarak. Por, m tej erdhi nj prishje tjetr e cila e ishulloi Shqiprin, t vetme, prball s ashtuquajturit revizionizm dhe imperializmit n ann tjetr. Vitet 90 t u duk se po i kthenin Ballkanit lirin. Kshtu filloi vrapi i shumpritur, drejt pluralizmit, ekonomis s tregut, nnshtrimin e aspiratave nacionaliste ndaj j ekujlibri t ri n nj shkall t gjer rajonale dhe evropiane, respektimin e drejtave t njeriut etj. Por ka qn shum e vshtir q t vendosen lidhjet reale me t kaluarn historike, pr t shqyrtuar se n rrug mund t hiqet pluhuri q morn prsipr ballkanasit n priudhn komuniste, pr t rigjetur virtytet, dhe vijimin e historis s tyre t vrtet, duke u mbshtetur n traditat dhe ndjenjat kombtare. Por pr Shqiprin nuk ishte kaq e leht sepse prve tranzicionit t jashtzakonshm, problemet e pazgjidhura q ka ln historia, ishin gjithnj

t pranishme mbasi edhe n kushtet e nj demokracie moderne, ende problemet e Kosovs, t popujve shqiptar n Mal t Zi, Srbin Lindore dhe FYROM mbetwn nj obligim i natyrshm.i qeveris shqiptare. N vitin 1948, po bhej e qart se Jugosllavia synonte pr ta prfshir Shqiprin n Federat. Por n saj t prishjes s Jugosllavis me Bashkimin Sovjetik, erdhi rasti shqiptar pr t shptuar nga synimet e mbrapshta jugosllave. Historia e Shqipris, n periudhn komuniste pati nj reliev t ndryshm n krahasim me vendet e tjera t Lindjes. Deri n vitin 1960 ombrella sovjetike ishte e pranishme. Prej ktij viti, ndodhi prishja e par fatale me Bashkimin Sovjetik, duke e zhvendosur larg aleancn, n Azi, me Republikn Popullore t Kins. Aleanca e re vijoi deri n vitin 1976. Gjeografia e marrdhnieve ndrkombtare t Shqipris, gjeti mbshtetjen e largt, por shum t nevojshme n vshtrimin ekonomik dhe at ushtarak. M tej erdhi nj prishje tjetr e cila e ishulloi Shqiprin, t vetme, prball s ashtuquajturit revizionizm dhe imperializmit n ann tjetr. III.S.ISHULLIMI I SHQIPWRISW Ishullimi i Shqipwrisw solli njw pwrfytyrim tjetwr gjeografik dhe gjeopolitik tw paparw prej sw shkuarws. Gjeohapwsira shqiptare u nda kwrcwnueshwm dhe armiqwsisht, me fqinjwt dhe me Botwn. Tw dukej se pwrswritej po e njwjta ndjesi e ruajtur brenda vedit tw Shqipwrisw dhe shqipwtarwve tw cilwt pwr njw kohw tw gjatw ishin tw robwruar dhe nwn rrezikun kanosws, tw pwrhershwm tw zhdukjes, si pre e lakmive historike. Kjo ndjesi rronte dhe nuk mund tw sillte paqe nw shpirtin e thellw tw shqiptarwve tw cilwt kishin qwnw gjithherw nwn shwnjwn e goditjes kombwtare. Nw lirim tw vendit, njw inspirim i vetwm ishte mbwshtetja nw njw forcw tw madhe si ishte Bashkimi Sovjetik, dhe fqinji dhelpwror Jugosllavia. Po nuk vijoi gjatw. Harta e Shqipwrisw sw paslirimit ishte njw lloj wndwrre e fshehur, si fillesw nga fqinji V, ku ishin pwrzierw, gati pandijshwm, simbolet, udhwt, ekonomitw dhe gati njwsimi i ushtrive. Shqipwria po bwhej gjeohapwsirw gjeopolitike ku shpwrfaqeshin programe, nw heshtje, pwr njw gllabwrim tw ri, tw saj. Planet ushtarake dhe krijimi i njw ushtrie tw re, ndodhej nwn mbikqyrjen e dy padronwve tw rinj: tw Bashkimit Sovjetik dhe mandej tw Jugosllavisw. N vitin 1948, po bhej e qart se Jugosllavia synonte pr ta prfshir Shqiprin n Federat. Prej prishjes s Jugosllavis me Bashkimin Sovjetik, erdhi rasti shqiptar pr t shptuar nga synimet e mbrapshta jugosllave. Pwr njo kohw fare tw shkurtwr drejtimet operativo-strategjike ndryshuan kahjen gjeografike nw njw orientim studimor swrish armiqwsor, ndaj Jugosllavisw, brenda swcilws ndodhej edhe Kosova. Ky qe bregu V i ishullimit, real dhe jo i krijuar nga Shqipwria, por prej planeve gjeopolitike tw Jugosllavisw. Nw J, Greqia ishte, jo vetwm nw njw sistem tjewr ekonomikoshoqwror, por edhe kaq armiqwsor; me synime ireale ndaj trojeve shqiptare; me njw ligj Lufte qw u pwrcoll qw nga Lufta e Dytw Botwrore. Brenda Greqisw rronin troje tw dhunuara nw Mbuleswn e Tokws ame, me shqiptarw tw pwrzwnw nwpwr fushata tw spastrimeve etnike, pwr njw rrjedhw kohore tw gjatw. Nw P ishin dy detet qw ndanin Shqipwrinw nga qytetwrimi perwndimor qw pwr shkak tw erws komuniste qw fryntw nw L, pwrballej me rrezikun armiqwsor tw Italisw dhe gjithw botws tjetwr. Vetwm, larg, nw shpinw, nw L, ndodhej bashkwsia e vendeve ishsocialiste. Ky ishte ishullimi i parw. I dyti do tw vinte pas viteve 60 tw kur

Shqipwria u prish me Bashkmin Sovjetik pwr shkak tw ideologjisw. Ishullimi gjeografik u bw edhe mw i largwt, kur si mbwshtetje pwr Shqipwrinw, mbeti Kina. Pwr njw periudhw gati njw erekshekulli pwrgtitja ushtarake ishte e orientuar nw njw synim pwrballjeje tw kundwrshtarwve tw shumtw dhe tw mwdhenj imperialisto-revizionistw, dhe kwsisoj ishullimi u bw i frikshwm. Gjeografia Ushtarake pati njw nga mobilimet mw tw skajshme gjeohapsinore qw pwrfshiu nw vete njohjen gjeografike dhe orientimim me njw qwllim madhor qw do pwrbwres i vendit, tw ishte objekt njohws dhe i qwndresws, qw nga guri, bregu, lumi, trungu, shkurrja, pragu i derws, qielli mbi krye, deri tek piramida e kufirit. Ishte njw pwrfytyrim gjeohapsinor, brenda njw ishulli i cili pretendonte se ne gjeografinw Evropiane dhe botwrore tw ishte njw shpresw shwptimi dhe njw fener ndiimi. Psikoza e luftws ishte e kudondodhur dhe burimet njerwzore, ekonomike u vunw twrwsisht nw funksion tw mbrojtjes. Ngulimet ushtarake, kishin njw shpwrndarje gjithvendore e ku njw rrjet lajmwrimi e kushtrimi pwrndahej deri tek nxenwsi i shkollws. Vendi ( terreni ) duhej tw studiohej pwllwmbw pwr pwllwmbw, fortifikimi iu shtua aleatwve tw pwrhershwm qw ishin viset gjeohapsinore malore tw Shqipwrisw, Mbulesa e Tokws, ujorwt, bimwsia, gjeologjia, metereologjia, mjedisi dhe atmosfera me twrw treguesit e tyre ishin nw tw njwjtwn kohw tw militarizuar. Nw mwndjen e secilit nuk duhet tw ishin vetwm si njw pwrceptim bukurie, kwnaqwsie dhe jete nw natyrwn tonw tw magjishme por nw simbiozw me shqetwsimin pwrhershwm se ky pejzazh gjeohapsinor do tw sulmohej e pushtohej. Pwr njw kohw fare tw shkurtwr drejtimet operativo-strategjike studimore ndryshuan. Nw kwtw periudhw Toka, Ajri, Deti ishin, tre pwrbwrws tw gjeohapwsirws qw pwrfytyroheshin tw kwrcwnuar nw njw kufi tw prerw tw kwtij ishullimi. Gjeografia Ushtarake e kwsaj periudhe e cila vijoi deri nw fund tw shekullit qw shkoi ka qwnw njw nga pwrvojat mw tw jashtwzakonshwme tw shqiptarwve qw krijuan ndarjen e madhe me Evropwn qw pwrjetuan konceptime gjeografike dhe identiteti krejt tw ndryshme me zhvillimet e botws tjetwr. Kjo ishte njw gjeografi e sajuar si njw mikrounivers ku ndodhej feneri ndriues dhe orientimi. Nw kwto kushte shwrbimit topogjeodezik tw Ushtrisw Popullore nuk i duhej vetwm harta por njw seri masash pwr njohjen dhe shfrytwzimin e vendit. Investimet qw u bwnw nw kwtw drejtim kanw qwnw tw mwdha, sepse edhe vlerwsimi gjeografik i vendit u konsiderua si parwsor. Kwtij qwllimi i shwrbyen edhe studimet topografike tw hapwsirave ku vepronin njwsitw ushtarake. III.SH. LVIZJA DEMOKRATIKE Ndryshimet e mdha demokratike n Europn Lindore filluan n vitin 1989, pas fundit t prgjakshm, t regjimit t aushevskit n Rumani. Gjat vitit 1990, krkesa popullore pr ndryshime ishte nj trysni reale. N kt koh ndodhn dhe kputjet e zinxhirve, pr emigrim jasht Shqipris. N mnyr masive mijra shqiptar, an telat e klonet kufitare me Greqin, mijra t tjer u futn brenda thurinave t ambasadave perndimore n Tiran. N dimrin e vitit 1990-1991, demonstrimet popullore ishin nj vrshim i vrtet. U hoqn shumica e simboleve t shtetit komunist njpartiak. Zgjedhjet e para demokratike u mbajtn n mars 1991. Strukturat e shtetit si dhe vet mendsia e kohs, psuan nj grusht t fuqishm e stoku me to, nj paraliz t vrtet ndjeu ushtria shqiptare, prhapja e saj, konceptimi i mbrojtjes. Gjeografia ushtarake si pasqyrim i

situatave t mbrojtjes si orientim e ndikim, ndrpreu veprimtarin hartografike njohse. Prfytyrimi gjeoushtarak i vetizolimit, gjeti kontaktin e par me gjeografin ballkanike dhe europiane. Njohja e vendit, e prqndruar brenda kufijve, solli lirin e par tej rrethimit. Paqndrueshmria vijoi gjat vitit 1991, e shoqruar me nj prirje masive t emigrimit masiv, si ai i gushtit 1991, ku mbi 25 000 shqiptar, rrmbyen anijet e mjete t tjera detare, n portet e Shqipris duke i drejtuar drejt perndimit. Ndrkaq Bashksia Ndrkombtare, nisi ndihmat e para pr t kthyer qndrueshmrin e nevojshme. Operacioni Pelikan u menaxhua nga ushtria italiane, e vendosur n Durrs. U kmbyen ideologjit, sistemet ekonomike, u shkatrrua ekonomia kolektive; ka solli ndryshime t mdha n gjeografin shqiptare; me ndikim n lvizjen e popullsis, privatizimin, migracionin, tronditjen e ekuilibrave mjedisor, prishjen e pejsazheve, gjeografin ekonomike dhe at kulturore duke u prcjell me ndryshime t papara n gjeohapsir, ku harta e Shqipris po merrte nj fytyr tjetr. Njohja dhe vlersimi i ksaj gjeografie ishte e ngutshme, por mundsit e menaxhimit shtetror dhe ushtarak ishin n skajin m t ult t tyre. Vitet 1990-1992, tronditn n themel t tyre gjeografin, gjeostrategjin, gjeopolitikn e kohs dhe stoku me to edhe gjeografin ushtarake. III.U. GJEOGRAFIA E REVOLTAVE POPULLORE T VITIT 1997 Faktort ekonomik t pakontrolluar, po sillnin n heshtje, nj trmet t vrtet, ku pr shkak t mungess s prvojs, mbi shkretimin ekonomik shqiptar, u ngritn piramidat financiare, falimentimi i t cilave do t shoqrohej me zhbrjen e tr asaj q ishte arritur deri n vitin 1996. Revolta popullore filloi n Vlor dhe n disa qytete t tjera t Shqipris Perndimore. Gjendja nuk mund t kontrollohej dot nga qeveria. U krijuan Komitetet e Shptimit n Vlor, Gjirokastr, Tepelen, Sarand, Mallakastr, pr t mbrojtur lvizjen e ndwrmarw. Shqipria po prjetonte dramn e saj. Gjeografia e revoltave shqiptare pothuajse e pati tw gatshwm shpwrndrjen hapsinore tw ngulimeve ushtarake, logjistikws dhe armatimit, njohjes sw vendit nga rezervistwt e dikurshwm pasigurinw e menaxhimit dhe tw ruajtjes ushtarake qw swtoku uan nw eksplodimin gjithvendor. Fantazma e dikurshme e rrethimit si dhe problemet kulmore ekonomike nuk ishin vetwm njw revoltw por njw luftw brenda vedit nw paorientimin modern tw zhvillimeve politike shqiptare. Populli po armatosej me shpejtsi. Depo, tunele, vendgrumbullime e ruajtje t rezervave u hapn dhe anarkia po prmbyste gjith vendin. N prill 1997 krijohet Qeveria e Shptimit Kombtar. Ndrkaq nj forc ushtarake ndrkombtare mbrrin n vend e udhhequr nga Italiant dhe Grekt. III.T.NGJARJE T RNDSISHME N KOSOV N prag t lirimit, trysnia jugosllave, pr shtjen kosovare ishte e madhe dhe prballja me t ishte e pamundur. Vendosja e qeveris komuniste, solli prishjen e marrdhnieve me Britanin e Madhe dhe SHBA n vitin 1946. N Republikn Federative Socialiste t Jugosllavis u krijua qarku autonom i Kosovs - Metohis si pjes e Serbis, ndrkaq viset e tjera

shqiptare u ndrfutn n Srbi, Maqedoni dhe Mal t Zi. N vitin 1960, qarku i Kosov - Metohis u kthye n Krahin Autonome dhe prbrs konstruktiv i Federats. Qarqe shoviniste srbe, nuk e shuan etjen e tyre diabolike ndaj Shqiptarve t Kosovs. N prag t viteve 80 -t ata synuan q edhe ato pak t drejta q kishin fituar ndn Jugosllavi, tia u hiqnin. U zhvillua m tej politika e shtypjes dhe shfrytzimit t Shqiptarve. Drams s shtetit am, tw vitit 1997, i shtoheshin ngjarjet q zhvilloheshin n Kosov. Qysh n pranver t vitit 1996 n krahinn e Drenics s Kosovs, ishte krijuar nj njsi fillimore luftarake antiserbe e cila u b brthama e UK-s. Gjeohapsirat kosovare t Drenics, Dukagjinit ishin n dor t UK-s. Milloshevi, nga fundi i pranvers s vitit 1998, ndrmori nj fushat e cila u quajt; Ofensiva e par pr t ndshkuar njsit e UKs. Zhvillimet e luftimeve vijuan midis t dy palve, por forcat serbe nuk qen dot n gjendje t fusnin nn kontroll Kosovn. Kufiri verior i Shqipris e ndjeu m shum kt veprimtari luftarake. Kampe strvitore u ngritn n t dy ant. Vija e kufirit me Kosovn, pr her t par provoi lirin e kalimit nga P, t bashksive t kosovarve q ktheheshin n atdhe pr t luftuar me njsit e UK-s. N shkurt t vitit 1999, t dy palt (e Kosovs dhe ajo serbe) u thirrn n nj Konferenc Ndrkombtare, n Rambuje pr nj marrveshje midis palve, por q serbt nuk e pranuan asnjher ta nnshkruanin. Ndrkaq NATO-ja nisi nj fushat bombardimesh kundr ish Jugosllavis pr tu rikthyer n bisedime e pr ti trhequr trupat ndshkimore dhe pushtuese prej Kosove. Pas 78 dit luftimesh dhe eksodit kosovar q prgjasonte me at biblik, t rreth njw milion kosovar, NATO-ja arriti fitoren e duhur stoku me prpjekjet e pandrprera t veprimtaris luftarake t UK-s. M 11 qershor 1999 NATO hyn n Kosov. Gjendja n shtetin am ende nuk e kishte marr veten pas ngjarjeve t vitit t mbrapsht 1997, megjithat, Shqipria u b streha e vllezrve t nj gjaku dhe ndau natyrshm vatrn dhe sofrn e saj, si nj dshmi e rrall. N kufirin verior Divizioni i komanduar nga Gjeneral Kudusi Lama, rimori n dor treguesit e organizimit luftarak dhe t gadishmris duke dhn ndihmes n veprimtarit ushtarake t kufirit , n pritjen e refugjatve dhe instruktimin profesional t kampingjeve luftarake t UK-s, t ndihms ndaj Forcs s Ndrhyrjes n Kosov (KFOR) duke ruajtur qndrimin shtetror t mosaktivizimit ushtarak, tej kufirit shtetror, e cila menaxhohej nga NATO.

III.U.KOSOVA III.U.a. Sfond Kosova ndodhet n gjeohapsirn e Dardanis s dikurshme. Siprfaqja e saj sht 10877 km 2. Popullsia e Kosovs, para spastrimit etnik ishte afrsisht 2.5 milion banor; prej t cilave 90%, shqiptar. N brendsi t gadishullit , pran brthams s tij t hershme, ka shtrirje me koordinatat gjeografike, n jug 4147; n veri 4316. Pika m skajore n P, 2000 dhe n L 2147.Largsia VJ sht 147 km n vij ajrore dhe LP, 122 km. N P,

ndodhet Shqipria, n J, FYROM; n VL, Serbia. Ajo ka formn e nj rombi, me diagonale gjeohapsinore pothuajse t barabarta. Kufiri me Shqiprin e sotme, kalon npr t njjtat njsi gjeografike, n t dyja ant, Alpet Shqiptare (Bjeshkt e Namuna, Rrafshi i Dukagjinit, Hasi, Pashtriku). Prgjat 80 km, kufiri kalon, n kurrizin e Malit t Sharrit gjer n grykn e Kaanikut; ndrkaq m tej vijon n Malin e Zi t Shkupit. N grykn e Kaanikut, tek pika kufitare Hani i ElezitBllat, kalon rruga automobilistike si dhe ajo hekurudhore q lidh Kosovn me FYROM. Vija kufitare me Serbin prvijon npr vise kodrinore-malore, lugina lumore, gjeohapsira fushore. Jasht Kosovs n J, kan ngelur brenda Serbis: Medvegj, Bujanoc, Preshev me nj popullsi rreth 100.000 shqiptar. Kosova sht e rrethuar me vargmale, pothuajse n qndr t gadishullit t Ballkanit. N kt vendshtrirje gjeografike ajo nuk mbetet e izoluar por nprmjet luginave lumore t Drinit t Bardh, Vardarit gryka e Rugovs n VP, t lugins s lumit Ibr lidhet me detin Adriatik, dilet n Malin e Zi, Tivar dhe Ulqin. Largsia Pej-Tivar sht 270 km. Lugina e Lepencit q an prmes gryks gjeostrategjike t Kaanikut, lidh Kosovn me luginn e Vardarit q t nxjer mandej n detin Egje; n nj largsi prej 360 km. Pr n Detin e Zi, t lidhin lugina e Ibrit dhe Moravs s Bincit, t cilat derdhen n Danub. III.U.b.Qafat historike QAFA E MORINIT, hapet n bregun jugor t Drinit t Bardh n lartsin 290 m mbi nivelin e detit. T dy gjeohapsirat shqiptare kan komunikimin frymmarrs brenda vetit. Ktu lidhet Kuksi me Prizrenin, ku kalon rruga automobilistike pran Dogans shqiptaro-kosovare. Largsia Prizren-Morin sht 17 km, ndrkoh deri n Kuks jan vetm 28 km. QAFA E MORINS, ndodhet n V, n Bjeshkt e Junikut ku ndahet rrethi i Tropojs me Komunn e Gjakovs. Lartsia mbi nivelin e detit sht 570 metr. Nprmjet lumit Erenik, lidhet Tropoja e Vjetr me Gjakovn e cila ndodhet larg, jo m shum se 10 km. QAFA E PRUSHIT, lidh Rrafshin e Dukagjnit dhe Gjakovn me zonn e Bytyit e luginn e Zogajt. Ajo ndodhet n lartsin 650 m mbi nivelin e detit. Ktu kalon nj rrrug automobilistike prgjat rrjedhs s lumit t Skatins e cila po rindrtohet pr tu br e kalueshme lirshm midis dy zonave. QAFA E DOBRUNS, lidh Hasin e Kosovs me Hasin e Shqiptar. QAFA E STOBRDS, lidh krahinn e Reks s Kosovs me Tropojn. III.U.c.Fusha e Kosovs. Fusha e Kosovs shtrihet nga Zveani n VP n Kaanik JL, n 80 km, me siprfaqe 950 km. Lartsit mbi nivelin e detit nga 450 m (bashkimi i Sitnics me Ibrin) dhe 515 (Vushtri), 550 m (Lipian), 580 m (Ferizaj). Kjo siprfaqe jetsore, e plleshme, vend i gjeohistoris Kosovare, i prodhimit dhe i zhvillimit, ku ndodhen qytetet: Prishtin, Mitrovic, Vushtri, Ferizaj, Gjilan, Kaanik etj. Bimsia ka psuar ndryshime. Pyjet prbhen nga dushkaja, n luginat e lumenjve e hapsira kodrinore. N rrethinat e fundme t FushKosovs fillojn pyjet tipike t aheve dhe halorve (pish-bredh). N Fush-Kosov ka ndodhur beteja e famshme midis ushtrive t koalicionit antiosman dhe ushtris turke t komanduar nga sulltan Murati i par. N kt betj nj rol t rndsishm luajtn forcat shqiptare ku prijs

t till si sundimtar i Shkodrs Gjergji i Dyt, Strazimir Balsha, vllezrit Junt e Teodor Korona Muzaka nga Shqipria Qndrore q mbeti i vrar n fushn e betejs. Ushtria osmane ishte rreth 100 000 lufttar ndrsa ajo ballkanase 40 000 lufttar. Forcat Osmane fituan betejn, po aty ngeli i vrar Murati i I, prej dors s nj lufttari me origjin shqiptare, Milosh Kopiliq. III.U.d. Malet Malet e Kosovs, jan kryesisht n rrethinn e Fush-Kosovs, n prfytyrimin e ruajtjes t gjeohapsirs jetsore t trevs. Kopaoniku, ka lartsi 2017m, me shkmbinj glqeror e vullkanik, mbuluar me pyje ahu, pishe e bredhi. N siprfaqet e eprme t Kopaonikut ndodhen livadhet alpine. Mali i Rogozns sht i lart 1479 m, me shpate t thikta, gryka kanionesh. I tr mali sht me prbrje xeherorsh t plumb-zinkut ku ndodhen mineralet e Zveanit e Trepes. Shala e Bajgors, ndodhet n P t Mitrovics me lartsi 1600 m, me pyje dhe kullota. Kaloshini i Ibrit, ndodhet n VL t Mitrovics prshkuar nga ujor q jan deg t Ibrit, me pyje dhe livadhe. Hapsira Siriq-Kaanik, prbhet nga male e lugina q prfshin Siring dhe grykn e njohur t Kaanikut si dhe lugina prrenjsh malor. Lepenci deprton pr n J, duke formuar grykn e trevs, me nj pamje madhshtore dhe dshmi e qndress strategjike. Lartsit e ksaj hapsire arrijn nga 1650-1750 m, mbuluar me pyje, livadhe e kullota. N vitin 1910, n grykn e Kaanikut, n fund t prillit ngjan lufta ndrmjet kryengritsve shqiptar t trevave t JL t Kosovs dhe forcave t ushtris turke t komanduar nga Shefqet Turgut Pasha. Forcat turke kishin synim t shtypnin kryengritjen antiosmane t vitit 1910. Gryka e Kaanikut ishte si nj port madhshtore natyrore e Kshtjells Kosovare Shqiptare. Me gjith eprsin n numr, organizim dhe armatim forcat osmane nuk e patn t leht. Kryengritsit shqiptar, t pakt n numr dhe t paarmatosur mir, duke shfrytzuar vendin e ksaj gryke historike q nga shtypi i kohs u quajt termopilet Shqiptare dshmuan aftsi luftarake dhe shpirt kryengrits. Pellgu i Llapit, ndodhet n VL t Kosovs. N P, sht Kopaoniku e n VL kufiri me Srbin, ndrkaq n J arrin deri n rrjedhn e siprme t lumit t Shtembr. N hartat topografike, ajo quhet edhe Kosova e Vogl. Lumi i Llapit kalon prmidis me t dy degt e tij. Llapi ndahet n Llapi i Siprm dhe ai i Poshtm. N rrethinat e Podujevs, Drenics e deri n Llap t siprm sht mbizotrues relievi kodrinor. Tokat buqsore jan pjellore. Midis ujorve t trevs dallohet rezervuari artificial i Batllavs me siprfaqe 2.5 km q furnizon Prishtinn me uj t pijshm. Bimsia e Pellgut t Llapit sht mbuluar me pyje dushkajash e drur gjetherns. Ka kullota e livadhe. Llapi i Siprm ka popullsi t rrall. Qndrat qytetore jan, po kshtu t pakta. N Podujev, filloi dhe u zgjua qndresa popullore e UK . Pellgu i Moravs s Siprme shtrihet n JL t Kosovs kufi me Srbin dhe Maqedonin. Pellgu ka nj gjersi prej 41 km dhe gjatsi 16 km, me siprfaqa 1500 km dhe lartsi mesatare q arrin n 600 m. Prmidis formohen gryka e Moravs s Bincit, gryka e Lumit t Shtrmbr, e gryka e Hogoshtit, Gropa e Gjilanit ku arrijn degzimet t Karadakut t Shkupit (q merr emrin Karadaku i Gjilanit). Prsipr ngrihen maja e Koplikut (1492 m), m.Topanas (1176 m). N V t Moravs s Siprme shtrihen malet Lindore me lartsi 1000-1200 metr, midis t cilve dallohet Brda e re (1260 m), ku

ka rezerva t plumbit e t zinkut. Male t tjera prfshihen m tej, si Gollaku (n kufi), Rausha (1263 m), Koznica (1221 m) etj. Klima sht kontinentale, me tipare malore. Ujort jan t dndur dhe prej kndej ushqehet Morava. Pyjet veshin rreth 40 % t pellgut dhe jan kryesisht dushkaja e gjethor. M sipr, jan halort dhe livadhet. Qndrat e banuara jan fshatra me pak shtpi. Largsit e midis lagjeve jan t mdha. Qndra kryesore sht Gjilani e pas tij vjen Vitia, Brda e re etj. III.U.e. Rrafshi i Dukagjinit Rrafshi i Dukagjinit sht 70 km gjat dhe 43 km e gjer. Kjo krahin e dyt e madhe e Kosovs ndahet n: - Rrafshi i Dukagjinit i mirfillt - Bjeshkt e Namuna t Kosovs (Alpet Shqiptare t Kosovs) - Malsia e Hasit dhe Sharrit - Malsia e Drenics Rrafshi i Dukagjinit i mirfillt, sht qendra dhe zemra e Dukagjinit t Kosovs. Relievi sht me valzime kodrinore t lehta, shpate t buta,n drejtim t rrjedhs s Drinit t Bardh, ku degt e tij krijojn lugina, jo shum t thella. Ndodhen katr pellgje ai: i Pejs, Mirushs, i Gjakovs, i Prizrenit, pragjet e t cilve jan ar e thelluar nga Drini i Bardh. Klima sht m e but se ajo e Fush-Kosovs. Pyjet jan dushkaja, kryesisht n ann e djatht t Drinit t Bardh. Ujort e Rrafshit t Dukagjinit prbhen nga Drini i Bardh dhe degt e tij sidomos ato q zbresin nga Alpet Shqiptare t Kosovs. Qndrat m t mdha qytetore jan: Peja, Gjakova, Prizreni, Istogu. Qendrat fshatare prgjat rrugs Pej, Gjakov-Prizren jan t dndur, me rreze t maleve m t rrall e t shprndar. Tipet e banesave jan kulla. III.U.f. Bjeshkt e Namuna. Ato, ahpesh quhen edhe: Alpet Shqiptare t Kosovs, si trsi malore mbi 2000 m lartsi q arrijn edhe n 2500 m, t shtrira, n kufirin shtetror me Shqiprin dhe Malin e Zi. Ka maja t mprehta, piramidale, kreshtore, t ndrprera, t gdhendura, t thikta mbi 80 q duken si monumente natyrore. Lugina e Bistrics s Pejs i ndan Bjeshkt e Namuna n dy pjes: V dhe J. N Malin e Zi, Bjeshkt e Namuna shtrihen n Plav e Guci, zona t banuara etnikisht nga shqiptart. Pjesa J, ka male me bukuri t egr si malet e Junikut (2265 m), Strelci (2377 m), Kopaoniku (2460 m), Lumbardha (2522 m), Gjeravica (2656 m) si maja m e lart e hapsirs Kosovare. Gryka e Rugovs ndodhet n rrjedhn e siprme t Bistrics s Pejs. Ktu gjendet edhe ujvara e Drinit t Bardh Klima e Bjeshkve t Namuna sht alpine, me dimr t gjat e t ashpr, me bor e ngrica pikante, ver t freskt e t shkurtr. Ujort prfaqsohen nga Bistrica e Pejs, Bistrica e Deanit si deg t Drinit t Bardh. Bimsia. N Bjeshk e Namuna ka pyje t dendur e t lart. Deri n 1000 m, ndodhen brezi i gmushave, si e tr bimsia e viseve kodrinore t Ballkanit. Me sipr, ndodhet brezi i drurve gjetherns (dushk, ah, gshtenj) n lartsin deri 1700 m nga niveli i detit. Nga 1700-2000 m shtrihen halort (robulli, arneni, pisha e zez, pisha e bardh, dllinja). N pjesn m t lart shfaqet krleka, nj pish xhuxhe e shtrembr q rritet

rrafsh me tokn. Bjeshkt e Namuna, jan bukurit siprore t relievit shqiptar. Ato mund t jen mallkuar nga pushtuesit q nuk i zotron dot por jo nga shqiptart. Ne Eposin e Kreshnikve, ky emrtim gjeografik z vend stoku me emrtime t tjera si Bjeshkt e Thata, Bjeshkt e Zeza Emrtimt n gjuhn sllave jan prkthime t bra q nga koha e dyndjes s sllavve n Ballkan. III.U.g.Malsia e Hasit dhe Malet e Sharrit. Ndodhen n kufi me Shqiprin dhe FYROM. Prbhet nga Hasi i Kosovs si vijim i t njjtit emrim nga gjeohapsira am shqiptare, malet e Sharrit dhe pellgu i Podrimes. Qafa e Prushit sht koridor kalues midis dy hapsirave t ndara t Shqiptarve, ashtu si sht Qafa e Dules q e ndan me hapsirn e shqiptarve n FYROM. Malsia e Hasit e Kosovs fillon nga Qafa e Prushit n V deri n grykn e Drinit t Bardh. Thatsia e klims dhe varfria ujore jan tipare t Hasit. Mali i Pashtrikut (1989 m), m tej, m. Kunors (1573 m), m.Zanit (1113m), jan pjes t Malsis s Hasit. Pyjet me qarr e bung shtrihen n lartsit 8001000 m. M lart ka bush dhe thrumje. N vshtirmin etnografik Hasi ndahet n: -Has i But, q ndodhet n Kosov, me 60 fshatra -Has i That, brenda Shqipris s sotme me 24 fshatra. Shtpit jan prej guri, t mbuluara me rrasa. Malet e Sharrit shtrihen n 80 km gjatsi dhe 25-30 km gjersi dhe takojn me malin e Korabit e deri n grykn e Kaanikut n VL. N L, malet e Sharrit zbresin deri n luginn e Vardarit t siprm kurse n V dhe VP n rrafshin e Dukagjinit. Nga Sharri ndahen disa male n vete si Koritniku, Cvijilemi (1381m), Oshlaku (2212m), Jezuci (2090 m) dhe Nerodima (1721m). Relievi i Sharrit ngrihet n form t pjerrt dhe sipr ato formojn rrafshnalt (2000-2200 m). Midis Sharrit dhe Kortnikut, shtrihet zona e Malsis (Gors) me reliev karstik. N V t Sharrit, midis Prizrenit dhe Qafs s Dules, n t djatht t rrugs Prizren-Prishtin ndodhet Podguri i Prizrenit, me vise fushore e kodrinore. Klima e Sharrit, sht alpine, me dimr t ftoht, ngrica e dbor. Ujort q burojn nga Sharri jan: Lumi i Lepencit dhe i Bistrics s Prizrenit Bimsia sht e dndur. Deri n lartsin 600-1000 m shtrihen dushkajat, m sipr ahu, halort, livadhet alpine dhe siprfaqet e zhveshura shkmbore. III.U.h.Malsia e Drenics. Malsia e Drenics ndodhet midis fushs s Kosovs dhe Rrafshit t Dukagjinit. N V ajo arrin deri n rrjedhn e Ibrit dhe mali Mokra, n J, deri n Caralev, mali Golesh. Ka kodra dhe male t ult deri n 1200 m lartsi, me reliev t thyer prej ujorve. Lugina lumore dhe prrenjsh prshkojn trevn, duke vshtirsuar kalimin. Qafa t ulta lejojn kalimin kmbsor dhe rrugve automobilistike. N Qafn e Caravels kalon rruga q lidh Prishtinn, Ferizajn, Suharekn dhe Prizrenin. Kujtesa luftarake e relievit n Carralev, shpalos betejn e zhvilluar ktu m 1910 midis kryengritsve shqiptar t udhqhequr nga Isa Boletini dhe

ushtria turke t udhhequr nga Shefqet Turgut Pasha e cila kishte shtrirje n front Shtimje-Jezerc-Carralev. Msymja turke ndodhi n 9-10 maj 1910. Kryengritsit Shqiptar, ishin t pakt n numr, por shfaqn trimri masive dhe qndres ku vendi ndikoi n mnyr t veant. Kryengritsit, duke njohur vendin an rrethimin dhe u trhoqn n Drenic.Ushtria e lidhjes Shqiptare t Prizrenit zhvilloi nj betej t paharruar, kundr ushtris osmane t komanduar nga Dervish Pasha, n Shtimje dhe Slivov t Kosovs. Ushtria turke prbhej prej 15000 lufttarsh ndrsa ajo shqiptare, vetm nga 4000 vullnetar. N fund t Marsit, pasi kishin mar Shkupin forcat turke u nisn drejt Ferizajt pr t nnshtruar fushn e Kosovs. Forcat shqiptare me n krye Mic Sokolin dhe Ali Ibrn kishin zn pozicione n Shtimje dhe pjesa tjetr n Slivov. Luftimet u zhvilluan nga 18-20 prill. Ushtria turke filloi msymjen n front t gjer mbshtetur nga artileria. Po lufttart e Lidhjes i thyen disa her sulmet e forcave turke. Malsia e Drenics ndahet: - Drenica e Siprme (Drenica e Kuqe) - Drenica e Poshtme (Drenica e Pashs) Drenica e siprme ka reliev me valzim t ult kodrinor. iavica prsipr ngrihet n 1091m. Drenica e Poshtme, ka reliev m t lart dhe me ndryshmsi. Malet m t larta ktu jan Caraleva (1177 m), Gradina (1057 m), Breshamici (1016 m ), Drenica (1024 m), Goleshi (1019 m). Lugina lumore e Drenics ka n qndr lumin me t njjtin emr q rrjedh nga mali i iavics dhe derdhet mandej n Sitnic. Kjo lugin sht e gjat 20 km dhe e gjer 10 km. Treva sht shum e populluar me toka t plleshme. Bimsia prbhet nga dushkajat me pyje t ult dhe livadhe. Popullsia n Drenic sht e tra shqiptare. Ka gati 90 fshatra dhe qendrat qytetore t rndsishme si: Sknderaj, Gllogoci, Komorani, Prekazi. Fshatrat jan t tipit t shprndar, e larg njri tjetrit. N Drenic ka lindur Shot dhe Azem Galica si dhe t heroi: Adem Jashari, ku u vun bazat e para t UK.-s. III.U.i. Vendbanimet. Kosova ka 30 qndra qytetore dhe 1415 fshatra. Popullsia n qytete prbn rreth 1/3 e s trs. Largsia mesatare e vendbanimeve n Kosov sht 2.7 km. Qytetet kryesore jan: Prishtina, Prizreni, Peja, Gjakova, Mitrovica, Gjilani, Ferizaj. Prishtina ka rreth 250 000 banor. Shtrihet n nj rrafsh luginor me lartsi rreth 85 m mbi nivelin e detit. N P shtrihet pamja e fushs s Kosovs. Sipr ngrihen kodrat e Grmis. Afrsia me pellgun mineralmbjts (qymyrgur linjit, plumb, zink ) si dhe at energjitik ( n Obiliq ) i ka dhn Prishtins nj rndsi t veant n krijimin e industrive t ndryshme si at kimike, t materialeve t ndrtimit etj. Peja sht me origjin t lasht, n skajin V t Rrafshit t Dukagjinit, prball lugins s Rugovs n Bjeshkt e Namuna. Lartsia mesatare sht 521 metra. Ka nj popullsi prej 80 000 banor. Peja ka qn nj nga qndrat e qndress shqiptare n kohn e sundimit osman, ku si nism e Haxhi Zeks u mbajt kuvendi i Pejs m 1899 q krijoi lidhjen me t njjtin emr. Peja nuk ka patur ndonj zhvillim t dukshm ekonomik, por pozicioni i saj mjedisor dhe administrativ; pasurit dhe rrugkalimet pr n Mal t Zi, kan shnuar

rritjen hapsinore dhe t qytetit. Aty ndodhen fabrika e lkur-kpucve, fabrikat e sheqerit, punishtet e mermerit, t pjesve t ndrimit t automjeteve etj. N vitin 1999 qyteti psoi nj shkatrrim dhe grabitje barbare dhe shqiptart u dbuan me dhun. Prizreni ndodhet n skajin JL t fushs me t njjtin emr. Po n kt drejtim vijon vargu malor me lartsi mbi 200 metr. Prizreni sht si Jeruzalemi i Kosovs dhe nj nga qytetet m historike t Ballkanit, n nj mjedis madhshtor t maleveve t Sharrit. Prizreni, nga Kuksi sht 249 km, nga tetova 92 km, nga Prishtina 75 km. N V, shtrihet Rrafshi i Dukagjinit. Koridori i hershm i rrugkalimit Lissus (Lezh), Pikana (Puk), n luginn e Drinit t Bardh arrinte m tej n Therand dhe Ulpian. Prizreni ka qen nj nga bazat e qendress kundr pushtimit turk. Ktu sht organizuar edhe Lidhja Shqiptare e Prizrenit, si nj ndr lvizjet m t shquara pr shptim kombtar. N hapsira kohore q lidhet me shprnguljet me dhun t popullsis, gjendja ekonomike e Prizrenit u rndua dhe zhvillimi ishte i kufizuar. Gjakova, sht qendr e Komuns n Rrafshin e Dukagjinit rreth 40 km larg Prizrenit. Lartsia mesatare mbi nivelin e detit sht 383 m. N L sht Rrafshi i Dukagjinit, ndrsa n P vijon Malsia e Gjakovs. Dy lumenj e rrethojn at, ai i Erenikut dhe Trakanics. Gjakova, pr llojin dhe vlerat qytetore sht i prngjashm me Prizrenin. Ndr vlerat historike, prmendet ndihmesa q dha Gjakova n Lidhjen Shqiptare t Prizrenit. Popullsia e saj arrin n rreth 75 000 banor. Mitrovica ndodhet midis lumenjve Ibr dhe Sitnic n lartsin 508 m mbi nivelin e detit. Kufizohet nga shpatet JP t Kopaonikut, nga ato JL t Rogozns dhe shpatet V t iavics. N drejtim t Sitnics, Mitrovica lidhet me Rrafshin e Kosovs. Mitrovica, pr shum koh ka qen nj nga qendrat e lvizjes antiosmane, duke nxjer figura t shquara si Isa Boletini. Gjat lufts s par Botrore dhe m von, nj pjes e popullsis s saj sht przn nga trojet e tyre. Aty u vendosn shum koloni srbe. Zona e Mitrovics prbn rndsi t veant, si nj qendr ekonomike, e shquar pr xeherort (Miniera e Terpes me rezerva t mdha t plumbit dhe argjentit) me industri t prpunimit t drurit, t materialeve t ndrtimit, t elektrolizs s zinkut, t fabriks s akumulatorve. Mitrovica, ka sot m shum s 75 000 banor. Konflikte gjithnj e m dukshme kan shprthyer midis dy etnive, shqiptarve dhe srbe duke e kthyer at n nj gjeohapsir nga m t nxehta t Kosovs kur ajo sht duke ecur drejt mvetsis s saj. Gjilani. sht i vendosur n nj rrafshin pjellore t rajonit t Anamoravs. N vitin 1913, Gjilani iu aneksua Serbis, q u prcoll me vendosjen e kolonistve serbo-malazez, kurse shum shqiptar u shprnguln n Turqi. N fund t viteve 90 kishte popullsi prej 100.000 banor. Ferizaj Shtrihet n pikn e ndrmjeme t rrugkalimit Shkup-Mitrovic dhe Prizren-Gjilan. Sipas nj regjistrimi t viteve 80, komuna kishte nj popullsi prej 113 935 banor, prej t cilve 90645, e prbnin shqiptart; kurse qyteti arrinte n 80.000 banor. .Ferizaj, n suazn e politiks shkombtarzuese u quajt Uroshevac. Nj pjes e shqiptarve u shprnguln n Turqi, duke u zvendsuar me familje serbo-malazeze. Kaaniku. sht qytet , qndr e Komuns me t njjtin emr, q ndodhet n luginn e Lepencit sapo hyn n grykn historike t Kaanikut. Kjo

fortes natyrore po edhe njerzore ka penguar vijmisht futjen e ekspeditave ushtarake n brendsi. Qyteti u pushtua nga Srbia n vitin 1913. Midis dy luftrave botrore popullsia sht dyfishuar. III.U.j. Popullsia e Kosovs. Popullsia e Kosovs sht nj prbrs jo thjesht gjeografik dhe demografik por edhe nj problem mjaft i mpreht i shtjeve etnike n Ballkan. Kjo popullsi sht pjes e trungut t shqiptarve n trojet e tyre. N vitin 1994 kjo popullsi llogaritej t ishte 2 175 000 banor. N shekullin e fundit ka pasur shum ndryshime n numrin e popullsis. N vitin 1908 ajo kishte jo m shum se 506 862 banor prej t cilve shqiptart prbnin 81.7 % Ndrkaq n vitin 1921 kjo popullsi shnonte nj statistik prej: 439 010 banor ndr t cilt shqiptar ishin 280 000. Po t krahasohet me t dhnat e vitit 1908 del se popullsia e Kosovs ishte paksuar n 667 952 banor ndrsa numri i shqiptarve ishte paksuar n 133 530 duke u shtuar popullsia joshqiptare, si pasoj e paraqitjes s shum shqiptarve t fes islame si joshqiptar. N vitin 1931 kjo popullsi ishte 552 064 banor prej t cilve 347 213 ishin shqiptar. Ndryshimi q vihet re ka ndodhur prej shprnguljes n mas t t shqiptarve nga trojet e tyre etnike dhe kolonizimin me popullsi srbe. Gjat regjistrimeve t mvonshme popullsia e Kosovs ka ndryshuar nga 815 908 q ishte n vitin 1953, n vitin 1981 ajo shnon 1 584 440 banor e cila duke u krahasuar me at vitit 1994 ka nj zhvillim demografik t lart. Dndsia e popullsis sht 200 banor pr km2 , dy her m shum se dndsia e popullsis s ishJugosllavis. Dndsin m t madhe e kan zonat e rrafshta dhe ato luginore, ku dallojn hapsirat qytetore: si fusha e Kosovs, Andrini, Rrafshi i Dukagjinit. Shqiptart pothujse popullojn n mnyr trsore zona t tilla si: Drenica, Caraleva, pjesn m t madhe t Rrafshit t Dukagjinit ( Rugova , Reka e Keqe, Dushkaja, Hasi, Podrima, Opoja, Anamorava) Kaaniku, pjesa e Karadakut etj. Vetm n rrethinat VL t saj si: Leposaviq , Kaloshin i Vjetr, dhe Gor, popullsia n shumicn e saj, sht srbe e malazeze. Srbt jan t prqndruar m shum n zonn industriale: Mitrovic- Prishtin, n qytetet kryesore, ku ata kishin zn pozita shoqrore dhe ekonomike. Lindshmria e lart dhe popullsia e re ka qn dhe mbetet n Kosov nj themel i jetsorsis s saj. Ndaj ktij zhvillimi demografik jan ndrtuar studime t tra antijerzore dhe anishqiptare, jan dhn statistika propogandistike dhe gjoja shkencore t s ashtuquajturs : bomb n pelena dhe agresion biologjik. Deri ktu ka arrir cinizmi shtetror srb e antishqiptar. Kjo ishte rrjedh e cinizmit antishqiptar t Vasa ubrilovi, q deklaronte se: Statistikat tona t viteve 1921-1931 tregojn se politikn ton t kolonizimit e mundi pjelloria e grave shqiptare ( 7mars 1937 ). N mnyr t vijueshme politikant dhe studiuesit srb kan nxjer n treg shum teza dhe hulumtime t paqna pr prbrjen e popullsis s Kosovs si dhe qnsin dhe identitetin e saj; duke argumatuar se ajo sht zhdukur gjat kohs s sundimit romak. N krahasimet historike t vrteta del se kjo popullsi autoktone ka nj vijimsi q prej lashtsis. Dshmi t tilla gjenden n qndrat qytetore iliro-shqiptare si: Ulpiana, Therand, Siparantin, Municipium etj.

III.U.k. Kosova dhe prmasa shqiptare n Evropn Juglindore Historia e popujve t Ballkanit sht e gjat e ngjeshur dhe shum komplekse. Kosova dhe shtja shqiptare ka qen nj nga zjarret q edhe pse sht prir pr ta fikur, ai sht rindezur srish. Dukja e ksaj flake nuk ksht thjesht nj gjeografi e vendit dhe e ngjarjeve, por dhe nj histori e gjat dhe e dhimbshme. Kosova sht edhe nj shembull, mbi t ciln mund t ilustrosh aspekte t gjeografis ushtarake dhe gjeopolitiks jo vetm q nga beteja e Kosovs kundr turqve e vitit 1389 por shum m hert se kaq. Nj dinamik e jashtzakonshme shprthen midis etnive n ish Jugosllavi, e n kt vorbull Kosova e cila edhe pse ndodhej, n periferi mbante brenda saj pjesn spastrimit t egr etnik. III.U.l. Nacionalizmi Nuk ka dyshim se si n Jugosllavin mbretrore ashtu dhe n Jugosllavin komuniste jan br prpjkje t ndryshme pr shkombtarizim e shqiptarve. Prpjeja pr shkombarizim e tyre, gjithsesi shum djallzore, ishte regjistrimi i papyetur, i nj numri shqiptarsh si mysliman apo si turq. Por as n Jugosllavin mbretrore dhe as n at komuniste shqiptart nuk jan kandisur q t orientalizojn muzikn e tyre , veshjen e tyre, pamjen e tyre... Rexhep Qosja Ndr popujt sllav t jugut, problemet nacionale kan qen vijimisht t pranishme. Pr shkak t tyre, ishJugosllavia sht shprbr dy her, n vitin 1941 dhe 50 vjet m von, m 1991. Ky nacionalizm nuk ka qen nj shtje, vetm, politike, por her her ekonomike, her fetare, kulturore dhe ideologjike. Ndr kombet e sllaveve t jugut, serbt spikasin pr ndjenja t theksuara nacionaliste. Gjat gjysms s dyt t shek. XIX dhe n vijim t shek. XX, qarqet serbe t Beogradit kan br prpjekje intensive, programore ndaj shqiptarve t Kosovs si dhe viseve t tjera n ishJugosllavi t banuara nga shqiptar e sidomos ndaj personaliteteve politike, pr t`i vn n shrbime t tyre e pr t`i neutralizuar veprimtarit kombtare. Spastimi etnik ka vijuar pr nj koh t gjat, q nga viti 1878 e m kndej, n 1912. Politika e ekspansionit e ndjekur nga Srbia sht prkrahur dhe nga qarqe e klane intelektuale shoviniste si profesori srb Vasa ubrilovi e m pas deri tek Memorandum i Akademikve Serb (t Akademis Serb t Shkencave dhe Arteve) e vitit 1986. Ky ka qen nj realitet ballkanik dhe shkak i paqndrueshmris, konflikteve dhe problemeve t siguris s rajonit. Nn sundimin turk Kosova drejtohej nga qeveritar shqiptar. Ksisoj pas betejs s Fushkosovs, n vitin 1389, asnj guvernator srb s`e ka qeverisur Kosovn. Po kshtu gjat ktij sundimi shqiptart e Kosovs drejtuan t famshmen Lidhje t Prizrenit M 1880 duke iu kundrvn neneve t Traktatit t Berlinit, Shqiptart e Kosovs, morn pjes gjallrisht n prpjekjen pr shpalljen e mvetsis s Shqipris m 1912, mbrojtjen Mbretris e Shqipris me 1914. Ata iu kundrvun dshirave pushtuese t austriakve gjat Lufts II Botrore duke dhn edhe m von ndihmesn, pr t br t pamundur coptimin e ri t Shqipris n vitin 1920, duke mbshtetur Kongresin e Lushnjes. Historia, tregon qart se

Aleanca ballkanike e vitit 1912, midis Serbis, Greqis, Malit t Zi dhe Bullgaris u drejtuan kundr Shqipris, pr ta patur at si objekt pr t realizuar arritjen e synimeve dhe platformave t tyre ideopolotike shoviniste si ideja pr Serbin e Madhe, Megalidhja greke e Bullgaris s Madhe apo e Malit t Zi, t Madh, me lakmit pr t`u zgjeruar sa m shum me territore t banuara nga shqiptar. N 17 dhjetor 1912, u vendos n parim, pr kufijt e rinj t Shqipris q kish shpallur mvetsin e saj q m 28 nntor. Kto kufij do t ishin n V, Mali i Zi, n J, Greqia. M 22 mars 1913 Koferenca e Londrs caktoi kufijt VP dhe VL t Shqipris dhe m von ata J, ndrkaq, mbeti e gjith Kosova dhe viset e Shkupit, Tetovs, Dibrs, Gostivarit, Krovs, Strugs etj, q prfshinte nj territor prej 24 000 km ku banonte nj popullsi rreth 1 milion banor, 80% e s cils ishin shqiptar. N vitet 1912-1915, popullsia e ktyre viseve u shtyp egrsisht dhe u terrorizua. Rreth 25 000 kosovar u vran dhe masakruan; u plakitn dhe dogjn shtpi qndra kulti u shpronsuan prona t luajtshme dhe t paluajtshme. U bn shprngulje t mdha pr n Turqi (rreth 120 000 persona). N vend t familjeve shqiptare u solln familje srbe dhe malazeze. Nga vitet 1918-1941, u bn hapa t tjer pr shkombtarizimin e Kosovs dhe viseve t tjera shqiptare. Drejt Shqipris, pr dit gremiseshin n mnyr masive shqiptar pr n Shqiprin am, si dhe Turqis apo vendeve t tjera t bots (mbi 250 000 vet). I gjith ky diskriminim, shtypje e prpjekje pr spastrim etnik dhe shkombtarizim, ngjalli tek popullsia kosovare nj ndjenj lirimi dhe dshir lirie bashkimi kombtar. III.U.m. Pas Lufts s Dyt Botrore. Pas Lufts s Dyt Botrore, me gjith ndihmesn q dhan shqiptart n koalicion, shtja kombtare nuk u zgjidh. Shqipria mbeti po n ata kufij. N Republikn Federale Socialiste t Jugosllavis u krijua qarku autonom i Kosovs-Metohis si pjes n Srbi, Maqedoni dhe Mal t Zi. N vitin 1960, qarku i Kosov-Metohis u kthye n krahin Autonome dhe prbrs konstituiv i Federats. Qarqet Shoviniste srbe, nuk e shuan etjen e tyre t mbrapsht. N prag t viteve 80-t ata synuan q edhe ato pak t drejta q kishin fituar ndn Jugosllavin, t`ia u hiqnin. U zhvillua m tej politika e shtypjes she shfrytzimit t Shqiptarve. Me veprimet e viteve 1988-1990 Srbia, pothuajse, e suprimoi Kosovn e ashtuquajtur autonome, duke mos i njohur aktet vendimarrse t Shqiparve. Qarqet sunduese t Beogradit s`e ndaluan zellin dhe vatrat e tyre. Ky ishte spastrimi etnik i shndrruar n fund t shekullit t XX n nj vetshkatrrimin bumerang t ketyre qarqeve. N harkun kohor 1913-1966 jan dbuar rreth 1 milion shqiptar. M s fundi n vitin 1999 ndodhi eksodi i madh proverbial i 1 milion shqiptarve t cilt fal Lufts s Forcave Kosovare dhe ndrhyrjes ndrkombtare jan kthyer III.U.n. Prplasja e Madhe. Miloshevi, i vendosur n mendsin e tij srbe pr t shuar, n koht moderne dshirat liridashse t Kosovs, fillon spastrimin etnik. Prafr nj km se t mbrrish n Shtimje, nj kthes rruge t on n Raak, ku ka ndodhur masakra famkeqe serbe e janarit t vitit 1999. Dyzet e pes shqiptar etnik t Raakut u gjetn t vrar nga vzhgues ndrkombtar. Ata ishin ekzekutuar pa gjyq dhe pothuajse ishin gjymtuar apo prer dhe

kokat, prfshir nj grua dhe nj djal 12 vjear. Masakruesit ishin serb nga Shtimja t veshur me uniforma policie. Nga shtypi i kohs Presidenti Klinton, pr t demonstruar seriozitetin e Aleancs Euroatlantike e pr t parandaluar dhunn e mtejshme dhe spastrimin etnik, vendos sulmin historik ndaj Serbis. Problemi themelor n kt rast nuk ishte vetm Kosova, por zgjidhjet e ardhme t kufijve t Srbis, me fqinjt jugor ka do t ishte nj reaksion i vijueshm i konflikteve dhe trazirave. Harta e Ballkanit dhe gjeografia e saj etnike, po keqinterpretoheshin nga analistt e gjeopolitiks moderne, t cilt nuk shihnin zgjidhjen e problemit Kosovar, por rrezikun e Shqipris s Madhe koncept q sht fabrikuar m par. Ata e shihnin ndarjen Geg dhe Tosk t Shqipris si nj faktor jo prbashkues por shprbrs, ka ishte vetm nj sajim i qarqeve t jashtme antishqiptare. Gjeopolitika, gjeostrategjia dhe gjeografia ushtarake e Ballkanit, dukej e shprbr sepse ndrhyrja ushtarake e NATO-s i ndrpreu vetm pr pak koh planet dhe ndrrimet shekullore, t cilat n kushtet e reja vijojn srish. Ballkani nuk mund t kthehej n nj Vrim t Zez dhe Kosova nuk do t ngelej n pafundsin e ksaj humbtire. Vetm integrimi ekonomik dhe politik n strukturat Euro-Atlantike sht kryefjal e cila mund t qetsoj dhe t priret dalngadal t mbledh e t fus n shishe, shejtant historik t konflikteve etnike e t zgjidh prfundimisht problemin shqiptar. Sikur t krijohet nj Kosov n Srbi ky do t ishte nj preedent pr t krijuar Kosova t tjera t vogla n do shtet t Ballkanit. Prfytyrimi i gjeografive t reja n Ballkan dhe i rrezikut t tyre ishte vetm nj pshertim e fundme e qarqeve srbe. Veprimet ushtarake do t onin n nj zgjidhje. Kjo ishte mundsia e fundit. Pavarsia e Kosovs do t vij prmes prpjkjesh srish t mdha dhe jo kaq t lehta po t meret parasysh politika djallzore sot e ksaj dite e Srbis.

III.U.n.1. Gieohapsira e shqiptarve n Mal t Zi. N VP t Shqipris, nga Buna deri n kufi me Kosovn trojet shqiptare jan prfshir n Mal t Zi. Rrudhja e vendeve t shqiptarve n kto gjeohapsira ka vijuar deri n ditt e sotme. Nga Ulqini deri n Malsin e Madhe shqiptart popullojn n pes komuna. Ndrkaq n Plav, Guci, Rozhaj ato jan t veuara. Pjesa m e madhe e ksaj gjeohapsire sht malore. Rrotull Ulqinit, relievi sht fushor- kodrinor. N V ndodhet kurrizi malor i Rumijes. N VP dhe VL vijojn male q bashkohen me shpatullat e Alpeve Shqiptare. Kjo gjeohapsir ndahet n Plav, Guci, Rozhaj, Malsi e Madhe, Kraj, Anamal, Ulqin. Plav-Guci-Rozhaj shtrihen n V t Bjeshkve t Namuna. Malsia e Madhe ka shtrirje prej liqenit t Shkodrs e deri n Mokr e Ljevo Rek , n VL. Qndr e rndsishme ktu sht Tuzi. Kraja, Anamali, Ulqini shtrihen nga Liqeni i Shkodrs deri n Tivar ( Bar), n P. Kraja ndodhet n V, prgjat liqenit, me reliev malor dhe ekonomi t pazhvilluar.

Anamali ka reliev malor, ku mali i that i Krpit sht n V. Fusha n J deri n Bun sht e plleshme. Ulqini sht m i zhvilluari, ku tiparet e sotme t kulturs shqiptare t ksaj gjeohapsire jan m t dukshme. Ulqini ka nj pozicion t eprm mbi det q e favorizon at n situata luftarake. Ujort jan t shumt. Pellgu i liqenit t Shkodrs sht m i madhi. Nga malet rrjedh lumi Moraa q derdhet n liqen. Rrugt automobilistike q lidhin dy shtetet ku banojn shqiptart jan : ajo q prkon me Hanin e Hotit ku ndodhet dhe dogana e sotme si dhe rruga tjetr q nis prej Urs s Buns n Shkodr, deri n Ulqin e cila po mer tregues shum t mir t lvizjes s njerzve dhe mallrave. III.U.n.2.Popullsia dhe vendbanimet. Statistikat q jan ende t paverefikuara n mnyr t prpikt tregojn se n kt gjeohapsir banojn rreth 50 000 shqiptar. Shtimi ngadalshm i popullsis e ka rrjedhojn, kryesisht prej emigrimit n Perndim. Statistikat zyrtare tregojn se numri I shqiptarve n Mal t Zi nuk sht m shum se 7%. Numri I vendbanimeve sht rreth 100, ku m kryesori sht qyteti i Ulqinit me shumic zotruese ka dhn mundsi t ket tani edhe drejtimin e pushtetit vendor. III.U.nj. Preshev, Bujanoc, Preshv, troje shqiptare n Srbin Lindore.. N L t Kosovs ndodhen tre bashksi komunare : Medvegj, Bujanoc, Preshv, si treva t njohura shqiptare. Ato prfshijn nj gjeohapsir shqiptare me rreth 1250 km2. ku jetojn m shum se 100 000 shqiptar n 65 fshatra. Preshv dhe Bujanoc gjenden n pellgun e lumit Morava Jugore, ku Bujanoc sht n t majt t lugins me shtrirje gjer n Vranj. roveshi si hark lartsor ndan luginn e Preshevs nga Kumanova. N P t lugins ndodhen malet e Kosovs Lindore t cilat ngrihen deri n lartsit 1200m. N L ngrihet maja Rujan me lartsi 970 m. N V ku shtrihet gjeohapsira e Medvegjs shfaqen male me lartsi deri n 1300 m. Prgjat lugins ndodhen dhe qndrat m t mdha t banuara si dhe me dndsi popullsie. Sa hapesh n t dy kraht e lugins, fshatra t vegjl duken t shprndar n relievin e saj. Dndsia e popullsis arrin deri n 200 banoor/km2. Qndra m e madhe e banuar sht Presheva. Autosrada kalon npr lugin ka i jep frymmarje dhe mundsi zhvillimi ksaj treve. Komuna e Medvegjs shtrihet n V. Vendbanimet e saj jan t zhvilluara t cilat shtrihen prgjat gryks s Jablanics. N Preshev shqiptart prbjn rreth 98 %, Bujanoc 70% dhe Medvegje rreth 30% t popullsis s prgjithshme. Treva n trsi sht m e pazhvilluara n Srbin Jugore n jetn ekonomike , shoqrore si dhe at kulturore. Ndrkaq statusi i saj politik sht tepr i kufizuar. Ktu sht ushtruar n vijimsi nj pushtet i rnd I shtypjes dhe mosprfilljes s thell ka e ka detyruar popullsin t gjej mnyra pr tu larguar e punsuar n vende t tjera. Megjithat gjeohapsira PreshevBujanoc- Medvegj prbn nj fill jetsor shqiptar t mkuar hershm me dashuri pr trollin dhe etnin q e tregon dhe lindshmria e lart si dhe shtresat e rinuara t popullsis ku moshat e reja prbjn themelin e zhvillimit t ardhm.

III.U.o.VISE SHQIPTARE N FYROM III.U.o.1. Shtrirja N FYROM trevat shqiptare zn pjesn P t saj. Shtrirja sht nga Kumanova e gjer n Manastir n J si vijim jetsor Shqipris am dhe Kosovs. N kt gjeohapsir do t kaloj natyrshm edhe Koridori i 8 Durrs- Elbasan- Tetov-ShkupKumanov e gjer n Selanik. N kt gjeohapsir gjeopolitika dhe gjeostrategjia kan gjetur truall interesi dhe vlersimi n vijimsi. Relievi sht i larmishm kodrinoro-malor, dhe hapsira fushore t plleshme. N V zotrojn malet e Sharrit n 85 km gjatsi, ku lartsit shkojn mbi 2000 m. Maja m e lart sht maja e Kodrs s Diellit , 2748 m. Gryka e Kaanikut prul kreshtat e Sharrit ku mer jet nj lugin e njohur e gjeohapsirave shqiptare. M n P vijon Mali i Zi i Shkupit. N J przgjaten vargje malore si ai: Jablanic- Deshat-Korab. Ndrkaq n L t tij ndodhet vargu: Stogov-Bister dhe fundi J i Galicics. Prgjat ktyre vargjeve malore ndodhen gjeohapsirat luginore dhe fushore t Dibrs, Strugs , Ohrit. N L t Bister- Stogov- Galicic shtrihen fushgropa e Pollogut dhe ajo e Krovs. Malet e Galicis, Mali i That, Dervendi dhe Ujmiri ndodhen n L. Pastaj vjen fushgropa e Pellagonis e cila sht m e popullura dhe me rndsi ekonomike t veant. Gjeohapsira e trojeve shqiptare n FYROM ka pasuri t mdha ujore si: Vardari, Drini i Zi, lumi i Radiks. Po kshtu t ndar gjer m sot ngelen dhe hapsirat ujore liqenore t Ohrit t Presps s Madhe dhe t Vogl. Bimsia sht e larmishme. Pyjet prbjn rreth 60 % t t gjith siprfaqes n FYROM. III.U.o. 2. Popullsia Vshtrimi strategjik gjeoushtarak e ka t nevojshme q t njoh edhe probleme t treguesve demografik, pr t cilat vlersimi ka qn pjes e konflikteve ndretnike. Dyndjet sllave dhe vijimi i politikave t prthithjes dhe dbimit jasht gjeohapsirs t shqiptarve, kan ndikuar n shtresimin etnik; por qndresa e asaj shqiptare sht e dukshme, si vijimsi. Njjtsimi shqiptar sht thyer, duke sjell, n shum raste banor t rinj n ato treva ku kan ndodhur dbime masive. Prej ritmeve t larta t shtimit t popullsis, n ditt tona, duhet ti jet afruar rreth 900 000 banor. N 30 komuna t FYROM-it prbrja m e madhe shqiptarve sht n: Tetov, Gostivar, Krov Dibr, Strug, Kumanov, etj, Qllimet e mbrapshta t qarqeve t ndryshme sllave e kan fshehur n vijimsi numrin e popullsis si dhe t dhnave t rndsishme t ksaj popullsie. N vitin 1991 ka gjasa q kjo popullsi t ket qn m shum se sa 850 000 banor. N kt gjeohapsir ka ritme t larta t shtimit t popullsis n lindshmri q e radhit at ndr m t eprmet n Evrop ( 52.6% e popullsis jan ndn moshn 19 vje ). III.U.o.3. Zhvillimi ekonomik dhe arsimimi. Kjo gjeohpsir sht ndr m t pazhvilluarat. Investimet kan qn gjithnj t ulta. Veprimataria kryesore ishte bujqsia. Pran qndrave

qytetore t Shkupit, Kumanovs, Manastirit, Tetovs, Dibrs, Ohrit, Strugs etj kan patur zhvillim disa deg t industris t cilat jan ruajtur edhe n ditt tona si ajo: kimike, tekstile, ushqimore, e materialeve pr ndrtimtari, t energjis elektrike, t drurit. Turizmi sht i zhvilluar kryesisht n buzt ujore t Ohrit dhe Presps, po edhe n disa zona malore si Kodra e diellit, Sharr, Luboteni, Mavrova etj. Arsimimi ka patur, gjithashtu, tregues t paknaqshm, n prqasje me pjesn tjetr t popullsis. Hapja e Universitetit t Tetovs n vitin 1994 ishte nj arritje e vrtet. III.U.o.3. Si u kulmuan konfliktet. N udhkryqet tragjike t Ballkanit, Maqedonia sht nj hapsir me gjeostrategji t veant. Shqiptart kan qn indiferent, n kt gjeostrategji, sepse nuk i kan patur mundsit. Ndrkaq Turqia, Bullgaria, Greqia prkundr jan t prfshira n dshirn pr t kontrolluar kt gjeohapsir. N luftn Ballkanike, shqiptart si dihet doln gati me gisht n goj. Greqia dhe Srbia morn shprblesn e pamerituar. U krijua Jugosllavia q e pushtoi Maqedonin. Asokohe n Manastir e Shkup kishte gati 60% shqiptar,ndrkoh n ditt tona ka 20 % n Shkup dhe 5 % n Manastir. Tragjedia u shkrua edhe n kt pjes t Ballkanit kur shqiptart u dhunuan e shprnguln n Turqi a gjetk. Pas Lufts s Dyt Botrore, Maqedonia ishte nj Republik e Jugosllavis Federative. Shqiptart e mbetur ktu, n suaz t t gjith kombsive t tjera iu premtuan t drejta t barabarta si prdorim i gjuhs shqipe dhe i simboleve kombtare, hapjen e institucioneve kulturore. Po n vitet 80t t shekullit t shkuar, nj egrsi e papar filloi srish ndaj shqiptarve si ishte ajo e Lufts ndaj nacionalizmit dhe irredentizmit shqiptar far quhej si nacionalizm: - Prdorimi i gjuhs amtare - Pagzimi i fmijve me emra shqiptar - Prdorimi i emrave gjeografike me origjin shqiptare. Ndrkaq pas viteve 90t fryu era e ndryshimeve t mdha q mund t ishin nj shpres pr shqiptart. Por shndrrimet demokratike nuk solln gjsend pr ta, mbasi edhe n Parlment bheshin diskutime t bollshme por q prfundonin me zotrimin e shumics nga etnia maqedonse. Ngjarjet n koh morn zhvillime shum t mdha kur smund t prfytyrohej m qndrimi nn zgjedhn sllavomaqedonase dhe ksisoj filloi konflikti shqiptaro-maqedon si nj kryengritje e vrtet. N male e kodra u instaluan njsi kryengritse t organizuara dhe inspiruara nga ndrra kombtare. U shfrytzuan pozicionet e eprme t lartsive, kreshtat e maleve dhe kodrave mbi Shkup. Ky front real krijoi nj konflikt luftarak t brendshm q e shkundi qeverin e Shkupit dhe opinionin evropian e ndrkombtar. Kujtesa gjeoushtarake e kohve m t reja solli n kt gjeohapsir thesare t shfrytzimit t vendit dhe vlersimin e tij n konfliktin e ndodhur. Kjo si dihet prfundoi n Marveshjen e Ohrit q synonte t zgjidhte n mnyr trsore padrejtsit q kishin ndodhur n t shkuarn dhe ku t sendrtoheshin shpresat pr t drejta dhe shanse t barabarta, n nj shoqri moderne ballkanike. N kt marrveshje parashikoheshin : -gjuha amtare shqipe t trajtohej si nj gjuh zyrtare

-shqiptart t prfaqsoheshin n mnyr reale n qeverisjen e vendit. -pushteti t qndrzohej. -amnistimi i lufttarve q kishin marr pjes n kryengritje. -Vendimet t mereshim me nj bashkkuptim t ndrsjellt. T gjitha kto pika nuk kan gjetur zbatim real dhe sot e ksaj dite dhe shqiptart nuk e arrin dot as barazin kulturore dhe at ekonomike.

III.V. RESHPERIM GJEOGRAFIK N AMRI III. V .a. Hyrje amria sht nj krahin shqiptare n JP t Gadishullit t Ballkanit q kufizohet n P nga deti Jon, n V nga liqeni i Butrintit dhe Lumi Pavll, n L nga vija ujndarse e Fushgrops s Janins dhe n J deri n Gjirin e Arts. Pjesa m e madhe e saj sht prr dhe e ndar nga Fuqit e Mdha n vitin 1913. amria, vendi i amve, nj hapsir q her her quhet edhe Epiri i Jugut prfshin rrethet e Filatit, Gumenics, Marglliit, Parathimis, Pargs, Prevezs, Filipiadhs (Llurit). Ajo sht ndr krahinat m t plleshme shqiptare, me dalje n det, me reliev t larmishm, kryesisht kodrinor. amria, n ndrthurje t kufirit greko-shqiptar sht trajtuar si e rndsis s veant, n vshtrimin gjeostrategjik, gjeopolitik, ekonomik dhe ushtarak. Prplasja e fqinjve, n Ballkanin JP ka patur ktu nj nga trojet me gjurm t dhimbjes kombtare shqiptare, t ndeshjeve dhe t dramave t mdha. N shum studime q nga mesi i shekullit t XIX e kndej amria ravijzohet si krahin e synimeve zaptuese, prvetsuse dhe helenizuese t fqinjit jugor t shqiptarve. Po historia, vijon t tregoj pamshirsin e fqinjve tan jugor ndaj iliro-shqiptarve autokton n kto vise. Qafa e Bots dhe gryka e Bogazit e lidhin amrin me Labrin. Rruga Gjirokastr Janin- Art- Patras sht nj korridor lidhs dhe frymmarrs n J. Ndrkaq: Rruga: Janin-Konic-Tre Urat Leskovik- Kolonj Kor shnojn qarkullimim luginor, lvizor, q nga koht e lashta. Analizat e gjithfarllojshme, n ndrthurje tek njra tjetra shpesh kan patur vlersimin ushtarak duke shprfaqur vshtrime t tilla si: -vijn dhe hapsirn midis shqiptarve dhe grekve me veorit etnokulturore t tyre. -historin e ndrthurjes s interesave strategjike dhe ekonomike. -plagt e urrejtjes etnike t prcjell q nga lashtsia. -klimn e prshtatshme, pejsazhet antropike, mjedisin natyror -rndsin ushtarake dhe kapacitetet e saj -demografin dhe shprndarjen e popullsis -tiparet e popullsis ame, karakterin, personalitetin dhe aftsit e tyre -studimet t karakterit, gjuhsor, etnologjik, kulturor, folklorik e onomastik. T gjitha kto jan br objekt studimi jo vetm nga studiuesit grek por edhe ata ballkanik dhe evropian pr faktin se amria vijimisht ka qn e synuar pr ta prvetsuar si ndodhi, me rrug t marrveshjeve ndrkombtare. Ndrkaq pas vitit 1913, ende mbetet nj problem i pazgjidhur. III.V.b. Nga Lashtsia

kaont, thesprott e pas tyre kasopt, t gjith jan thesprot dhe banojn n bregdetin q fillon nga malet Keraune e deri n gjirin e Ambrakis shkruan Straboni (Gjeografia, VII, f 112 ) N sundimin e Piros s Epirit (307-272 pr. Kr.) u b nj nga fuqit m t rndsishme ushtarake dhe politike t kohs me ndikim q la edhe gjurm n Greqi, Maqedoni dhe Itali. Nga gjysma e dyt e shekullit t XIV n kto vise u krijua Despotati Shqiptar i Arts nn sundimin e Gjin Bue Shpats. Arta ishte qndra e sundimit t tij. M von, n kohn e Re, amria u b qndra e Pashallkut t Janins, nn sundimin e Ali Pash Tepelens. Zhvillime t mdha politike-ushtarake, t ndodhura n trojet iliroshqiptare t amris, pushtimet dhe trheqjet, kmbimet e sundimtarve, ripushtimet q nga: helent, romkt, sllavt e turqit lan gjurm por asnjher nuk humbn dhe shuan tiparet etnokulturore iliro-shqiptare t trevs s amris. III.V.c. Emri i Krahins N trsi n letrsin historike kjo krahin quhet Epir. Kshtu e quajn autort e lasht helen dhe romak. Mandej vijn ndarje t reja: Epiri i Ri, Epiri i Vjetr, Despotati i Epirit. Ky emrtim prfshinte fiset ilire midis Vjoss dhe Gjirit t Arts.(thesprott, molost, kaont). Emri amri prdoret m von. Sipas toponimis, origjina e ktij emri vjen nga emri i lumit Thjamis q sht lumi Kalaman i cili kalon n Filat. Letrsia administrative historike greke e ndan Epirin: - Epiri i Veriut (Vorio Epir) i cili sipas tyre shtrihet q nga gjiri i Sarands e deri n Shkumbin. - Epiri i Jugut (gjithnj sipas tyre) prkon me amrin dhe q shtrihet nga gjiri i Sarands deri tek ai i Arts. Shteti i Greqis n tr historin e krijimit t tij nuk e ka shkputur kurr vemndjen nga Epiri (amria). N fakt, ky emr ka qn deri tash mbetet nj emr gjeopolitik. Prfshirja e amris brenda shtetit grek ndodhi n prag t Lufts s Par Botrore. Ky ishte nj aneksim i vrtet q do t kishte rrjedhoja tragjike dhe synimin helenizues t Shqipris s jugut. III.V.d. Autoktonia N tr historin e saj, amria ka qn e banuar nga shqiptar vendas, rrjedhur prej rrnjs pellazgjike ilire. Ndrkaq, letrsia historike e kohs s mvonshme, gjithnj sht prir prej ides se banort e ksaj treve ishin, helen. N lashtsi, popullsia ame ishte n kufi me fokidasit. Thesalia ishte vend i thesprotve. Edhe gjeografi grek Skymni (shek III-II pr.Kr) thot se Dodona q sht n Epir ishte themeluar nga pellazgt. Po kshtu edhe Straboni shkruan pr thrakasit, ilirt dhe epirottbanojn edhe tash n trevat pran Hellads. Onomastika, toponimia, antropologjia, numizmatika dhe n trsi arkeologjia tregojn pr autroktonin e trevs s amris. Lufta e Peloponezit, si dihet prej historis ishte nj luft me karakter e pjesmarrje vetm t grekve. Kurse epirott nuk u prfshin n kt luft. Emrat etnik t Epirit n trsi nuk kan lidhje me Grekt, por me Ilirt. Po shum m von fise helene erdhn si pushtues dhe kolonist. Megjithat thesprott, kaont, dhe molost nuk u helenizuan. Gjat periudhs ndne Perandorin Bizantine,

shqiptart paraqiten si autokton t Epirit dhe t Maqedonis Perndimore, Thesalis Veriperndimore. Me gjith burimet historike q vijn edhe nga historian dhe gjeograf helen, nj pjes e historis s sotme greke sht e mbushur me teza asnjher t vertetuara se shqiptart u vendosn n amri gjat kohs s pushtimit osman. Po n t vrtet ka ndodhur e kundrta q banor grek nga vise t J kan ardhur drejt Vdhe jan vendosur n Janin, n Luginn e Drinosit (Dropullit) (shiko: Pukvili, F. Pouqville. Voyage dans la Grece, vol V. Paris) si dhe n rrethinat e Delvins dhe n J t malit Murgana. Johann Georg Von Hahn , albanologu i madh gjerman paraqet tezat e tij si m posht: Epirott dhe maqedont kan qn johelen. Ilirt, epirott dhe maqedont jan fise t afrta. Epirott dhe maqedont jan nj ngjizje e par e substratit tirrenikpellazg. Fjala ILIRIK sht e njjt me fjaln PELLAZG. Shqiptart e sotm jan pasardhs t t ilirve dhe epirotve t lasht. Edhe n shekullin e XVIII dhe XIX amria dhe i tr Epiri i Jugut sht konsideruar i banuar nga shqiptar. Gjuha, zakonet, veshjet, karakteri psikologjik dhe fizik sht i veant dhe i prbashkt nn suazn e amve. T till jan jo vetm banort e fes islame por dhe ata t fes Orthodokse q banojn n t djatht t Lumit Thjamis. III.V.e. Popullsia. Deri nga gjysma e dyt e shekullit t XIX n amri ka patur nj popullsi prej afrsisht 150 000 banor. N vitet 80 t ktij shekulli njri nga t katr vilajetet e Shqipris nn pushtimin osman, ai i Janins kishte katr Sanxhak: i Janins: (kazaja e Janins, kazaja e Leskovikut, kazaja e Konics, kazaja e Filatit, kazaja e Ajdonatit, kazaja e Meovs): i Gjirokastrs (kazaja e Gjirokstrs, kazaja e Delvins, Kazaja e Prmetit, kazaja e Tepelens, kazaja e Himars, kazaja e Pogonit), i Beratit (kazaja e Beratit, kazaja e Vlors, kazaja e Myzeqes, kazaja e Mallakstrs, kazaja e Skraparit, kazaja e Tomorrics); i Prevezs (kazaja e Prevezs, kazaja e Marglliit, kazaja e Paramithis, kazaja e Lorosit) (shiko: Petrika Thngjilli. Historia e Popullit Shqiptar.Tiran 1999. f 316, f 317). Nga t dhnat q jepen q jepen pas vendosjes s kushtetuts turke nga viti 1919, amria rezulton t ket rreth 73 000 banor dhe shqiptar etnik: rreth 69 000 banor q prbnin 84% t t gjith popullsis. Pjesa tjetr i takon kryesisht atyre grek, arumun e rom. HARTA III.V. f . Feja. Deri n shekullin e XVII, n amri ishte feja Kristiane me etni shqiptare. Pas saj filloi islamizimi, n pjesn V t saj ndrkoh n J ishte ajo Ortodokse. T dy fet gjithnj kan qn n harmoni t plot. N fund t shekullit t XVII nn veprimin politik t Ali Pash Tepelens feja Islame mori nj prhapje shum t madhe duke penetruar edhe n zonat fshatare. N vitin 1856 (shiko P. Arvantinos) krahas qindra fshatrave tw fes islame kishte

edhe rreth 70 fshatra t fes orthodokse. N kazan e Prevezs ishin gjasht fshatra t krishter, n Fanar: njzet e gjasht, n Prag, dy, n Margll, t shprndar n njzet e tre fshatra, n Paramithi: t shprndar n njzet e gjasht, n Filat: t shprndar n dhjet fshatra, n Carakovist: tridhjet e pes fshatra, n Konic q i prkiste Sanxhakut t Janins: tetmbdhjet fshatra. Nga nj rregjistrim i mvonshm, n kazan e Follorins jan rregjistruar si shqiptar t krishter: njzet e dy fshatra, dhe n at t Kosturit, dy fshatra, t gjith shqiptar. Banort e krishter jetonin kryesisht n malsin e amris ndrsa ata t fes islame n zonat luginore dhe fushore. III.V.g. Etnit. Kultura. Nuk ka dyshim se si n Jugosllavin mbretrore ashtu dhe n Jugosllavin komuniste jan br prpjkje t ndryshme pr shkombtarizim e shqiptarve. Prpjeja pr shkombarizim e tyre, gjithsesi shum djallzore, ishte regjistrimi i papyetur, i nj numri shqiptarsh si mysliman apo si turq. Por as n Jugosllavin mbretrore dhe as n at komuniste shqiptart nuk jan kandisur q t orientalizojn muzikn e tyre , veshjen e tyre, pamjen e tyre... Rexhep Qosja Popullsia shqiptare islame dhe ajo e krishter (orthodokse) duke qn nga po i njjti burim etnik iliro-shqiptar, autokton, kishin kulturn, zakonet dhe gjuhn e tyre shqipe. Popullsia shqiptare e fes s krishter kishte lidhje me kishn greke, megjithat ajo nuk i shkputi kurr lidhjet me njrzit e saj t etnis shqiptare q ishin t fes islame, e sjell nga pushtuesi. Me koh n amri migruan popuj me prejardhje t ndryshme, sidomos blegtor vlleh. Me kalimin e kohs popullsia vllehe n krahin zuri vendin e dyt por ndikimi i saj nuk ishte i rndsishm n jetn ekonomike t saj. Ndrkaq, ndodhi, q t trhequr nga feudal vendas, t silleshin n amri bujq ifinj grek, si n Delvin, Vurg dhe Dropull. E njjta dukuri, ndodhi edhe n fushat dhe luginoret e amris. N t njjtn trev prbrja ishte: shqiptar (t fes islame dhe orthodokse), vlleh (orthodoks) dhe grek (orthodoks t lidhur me kishn greke). Shqiptart etnik i jepnin karakterin dhe shtylls etnike t krahins. Secili grup etnik ruante me konseravtorizm trajtn e etnis s tij. Nga analiza q i jan br, pr nj koh t gjat prbrjes etnike n amri del se rreth 89% e prbnin shqiptart, 10% grekt dhe 1% kombsi t ndryshme. Ndrsa studiues grek kan ngulur kmb se 40% e kan prbr ata me etni greke. Kshtu kan filluar dhe kan vijuar m tej politikat shoviniste greke. III.V.h. Shprnguljet dhe spastrimet etnike, gjeostrategji e mbrapsht. Gjeografi ushtarak si dhe studiuesi i fushs s strategjis dhe gjeopolitiks i duhet t njoh sakt se ka ndodhur dhe cilat kan qn rrjedhojat. Ka nj gjeohapsir dhe hart t trojeve autoktone ame q sht masakruar. Pr t, duhet realitet njohs dhe jo dshira pr ndrmarje luftrash. N nj klim t re, t bashksis Europiane t duhet t zgjidhen padrejtsit e mdha. Q n kohn e pushtimit osman, ndodhn shprnguljet e masive drejt pjess J t Greqis (n Korinth) si dhe n Kalabri dhe Sicili t Italis. Por n 100 vjett e fundit kan ndodhur gjmat e mdha kombtare

shqiptare. Shprnguljet e etnis shqiptare nga trojet e tyre patn si qllim, kolonizimin e krahins dhe rrmbimin e pasuris. Kongresi famkeq i Berlinit, u b shkas q t filloj shprngulja me forc e popullsis shqiptare nga treva e vet. Greqia mori me ndihmn e Fuqive t Mdha rrethet e Arts n J, t trungut am-shqiptar. (Mark Tirtja, Migrime t Shqiptarve, Etnografia Shqiptare, 1999) Me luftrat Ballkanike filloi nj spastrim i ri tragjik sidomos n krahinn e Kosturit, Follorins n vijim t vendimeve t Konferencs s Ambasadorve, n Londr n vitin 1913. Shumica e fshatrave shqiptare mbeti jasht kufijve t shtetit am duke rn nn sundimin grek. Mbetn kazat e Reshadies (16 000 shqiptar), ajo e Filatit (20 000 shqiptar), ajo e Margllit (26 000 shqiptar), e Paramithis (13 000 shqiptar) e Lurs (me qytetin trsisht shqiptar, dhe shtat fshatrat e Llaks s Lalovs dhe pes fshatrat e Llaks s Sulit q t gjith shqiptar) Kishte filluar shprngulja e prdhunshme. Gjat Lufts s Par Botrore u spastruan rreth 10 000 shqiptar q u drguan n Turqi. Gjat viteve 1913-1914 ndodhn masakra t tjera brenda Shqipris nga andartt grek n rrethet e Kolonjs, Kors, Prmetit dhe Skraparit. Keqtrajtimi i popullsis vijon edhe m kndej n vitet 1919-1921 e n Shqiprin Juglindore. M 1923 ritmi i spastrimit vijoi me prmasa rrqethse. Veprimi i andartve grek solli masakra ndaj popullsis shqiptare duke u shoqruar me shprnguljet pr n Greqi. Trysnia e shkombtarizimit qe e madhe. N vitin 1925 srish rreth 20 000 shqiptar shprngulen nga trojet e tyre. Gjat periudhs prej 1920-1926 numri i shqiptarve t shprngulur arrin deri n 35 000 shqiptar t fshatrave t Kosturit dhe Follorins, si dhe rreth 55 000 shqiptar t amris nga Janina, Preveza dhe Parga. Refugjat grek t ardhur nga Anadolli u vendosn si kolon n trojet e amris. Shumica e shqiptarve am u vendosn n Izmir t Turqis. Pas vitit 1937, ka vijuar migrimi pr n Shqipri dhe Amerik i rreth 27 000 shqiptarve am. Pas vitit 1936, kolonizimi u b edhe m i dukshm. Vijoi shpronsimi popullsis ame. U ndryshuan emrtimet gjeografike prej njohjes s tyre shqipe t banorve vendas n at greke. Statistikat e vitit 1937 (shiko: Aldo Sestini. La Ciamune-1941), amria kishte 279 fshatra, me nj popullsi prej 112 619 banor ku: 20 200 jan grek dhe 92 419 jan shqiptar (59 419 orthodoks, dhe 33 000 islam ). Gjat lufts Italo- Greke kemi shprngulje t tjera ndodhn, e sidomos n ngjarjet e vitev 1944-1945. Masakra t tjera ndodhn n amri nga Zervistt (Forcat e Lidhjes Kombtare Republikane) mbi 1845 t vrar (shih: Sherif Delvina. E vrteta mbi Epirin ) Pasurit e banorve am u prvetsuan nga pronar grek me nj Urdhr Mbretror. Kshtu hap pas hapi po vihej n jet nj plan i mndur i borgjezis greke q n vitet 20 t shekullit t kaluar. N tragjedin shqiptare t amris, Napolon Zerva pati firmn e tij t prgjakur kriminale, por ai prfaqsonte klanet m t egra antishqiptare greke. Megal Idheja ishte dshira q edhe n kurriz t shqiptarve t krijohej nj mbretri e madhe greke. Edhe n vitet e Lufts s Dyt Botrore fati i amris mbeti n duart e Greqis si nj territor i kontrolluar nga Zerva (nga Preveza e ne Veri). Mbshtetur n Marrveshjen e Libanit (22 maj 1944) Zerva akuzoi popullsin ame si pjes e trazirave e kshtu filloi nj fushat t re pr t pushtuar amrin, me nj gjenocid t ri dhe t tmerrshm ndaj tyre. Mbi 35 000 am emigruan n Shqipri e shum t tjer, n Turqi. Ata u vendosn n Delvin, Sarand, Vlor, Fier,

Berat, Lushnje, Peqin, Kavaj, Elbasan, Durrs, Tiran etj. Popullsia ame e vendosur n Shqipri arrin n 205 255 banor. III.V.i. Si u nxitn konfliktet. Dukuria e konflikteve u shfaq dukshm nga gjysma e dyt e shekullit t XIX. Nismtar t ksaj gjendjeje ishin ata t etnis greke q synonin dhe i nxitn realisht konfliktet etnike, nacionale dhe fetare. Qllimi ishte i qart; t asimilonin dhe t helenizonin popullsin shqiptare. Ata ia arritn qllimit. Po kjo, nuk mjaftoi. Nj letrsi e tr urrejtjeje pseudohistorike, ka shoqruar tr kto drama t trvs shqiptare t amris. Synime me pseudoargumente dhe shtmbrime t historis s vrtet, vijojn deri n ditt tona. Nga ana e shtetit shqiptar sht mbajtur vijimisht nj qndrim i trhequr duke mos dashur q ti hidhej benzins flak, me nj durim t madh si askush tjetr n Ballkan. Ndrkaq bashksia ame se ka ulur kokn dhe fjaln n t gjith qarqet ndrkombtare t cilat prball tyre kan patur heshtjen. N vend q Shqipria t mbante gjall krkesn e saj ndaj padrejtsive t historis, prkundr, fqinji jugor edhe n ditt tona vijon t pretendoj m tej se kaq, edhe gjeohapsirn e ashtuquajtur Vorio Epir. Nj ligj Lufte vijonte deri von si nj ulok krcnues, mbajtur n shtratin e synimeve antishqiptare qysh nga Lufta e Dyt Botrore. Fushata t tra botimesh, shoqatash, lobesh e bashksish nuk e kan trajtuar kurr fatin e amris por prher i kan mshuar, fatit t pakics greke e cila sht ktu q mesi i shekullit t XVIII. Shteti shqiptar i beson urtsis dhe ardhmris s Bashksis Evropiane. Nj urrejtje, vijon t shfaqet e duket prher ndaj shqiptarve q pr arsye ekonomike kan migruar n Greqi. III.V.j. Gjeografia Ushtarake, vetm si njohje pr amrin. Trajtimi i amris n vshtrimin gjeoushtarak nuk sht nj nostalgji apo nxitje. Prkundr. Ajo sht nj realitet q nuk duhet njohur. Shtmbrimi krkon ndreqje t vrtet historike pa dashur t gjej fillesa t konflikteve. Gjeografia Ushtarake e ksaj treve sht trajtuar n shum msime taktike dhe njohje terreni n kufit J, por asnjher nuk ka br hap prpara, pr ta vn n vend padrejtsin, vese gjithher n pritje t nj zgjidhjeje q do t sjell zhvillimi ndrkombtar modern. Gjeografia ushtarake n aspektin msimor t ktushm sht edhe histori q nuk duhet harruar, por trajtuar e njohur, sepse situata mund t krijohen ashtu si ato q po prballet sot Bashksia Ndrkombtare n Irak, Afganistan dhe Iran. Trajtimi gjeoushtarak q i bhet sot, Irakut, Iranit, Afganistanit, apo q i bhej pak vite m par IshJugosllavis ishte shum her m tepr se kaq, duke sjell hollsira q kishin t bnin me origjinin e konflikteve t cilat duhet t njihen jo vetm nga politikant por dhe ushtarakt. Studimi gjeoushtarak i amris nuk sht nj udhtim ushtarak vlersues por dhe ilustrim se si jan zhvilluar ngjarjet, luftrat, pushtimet e shumformta, n trojet shqiptare. Bashksia ame prbn nj pakic shqiptare autoktone dhe kompakte brenda nj shteti t bashksis Europiane si sht Greqia. N ditt e sotme pavarsisht se ka ndodhur n t shkuarn Shqipria nuk krkon ndryshim t kufijve. Kjo do ti prkas Bashksis Evropiane se si do t veproj n t ardhmen. Sot n rend t dits sht problemi i rikthimit t bashksis ame n trojet autoktone dhe pronave t tyre. N kohn pr t ciln bhet fjal ishin reth 40 000 am pleq, gra dhe fmij t cilt arritn tu shptojn

masakrave makabre greke. Sot krkohet vetm nj riatdhesim. Kush kan qn faktort q kan ndikuar q ky problem t mos merrte rrugn e zgjidhjes? Lufta civile greke si dhe fillimi i lufts s ftoht krijoi gjendjen e mosrealizimit t krkesave t ligjshme. Pr nj koh t gjat ka ekzistuar Ligji absurd i gjendjes s Lufts q mbahej n fuqi nga qarqet shoviniste greke, i cili nuk kishte lidhje me problemin am. N t dy vendet, si n Greqi dhe n Shqipri pr nj koh t gjat kishte shkelje t t drejtave t njeriut ka ishte nj penges tjetr. N legjislacionin grek kishte norma me karakter diskriminues pr shtetasit q nuk ishin t etnis greke, disa prej t cilave jan edhe sot n fuqi. Fryma e e fondamentalizmit shovinist dhe obskurantist i disa qarqeve greke sidomos i kishs greke, ushtris, policis sekrete. Ndrkaq marrdhniet e sotme me Greqin mund t konsiderohen t mira dhe me shpres pr t qn m t qndrueshme. Parimet madhore t gjithprfshirjes evropiane, t lvizjes s lire, t qarkullimit t ideve dhe kapitaleve e favorizon kt zgjidhje t domosdoshme. Por, kjo nuk do t thot n asnj mnyr q ndjenjat e brendshme dhe klima shpirtrore e shqiptarve dhe bashksis ame nuk gjejn dot prehje pr kt padrejtsi t historis dhe moszgjidhjen e saj. Ky konflikt q edhe pse nuk shprehet shpesh, sht i brendshm dhe qndron i fshehur.

PJESA E KATRT Nw kwtw pjesw do tw gjeni njw pwrshkrim tw shkurtuar gjeoushtarak tw Shqipwrisw e cila wshtw nw twrwsi panoramw gjeografie fizike, por qw mbetet si njw prolog njohws kryesor ndaj infromacioneve tw tjerw hartografikw, gjeodezikw, si dhe modelimeve tw ndryshme tw shkencave tw tokws, aq tw nevojshme pwr vlerwsimin e gjeohapsirws dhe ndikimit tw tyre nw veprimet luftarake. Shwmbwllimi i kwtij pwrshkrimi nuk ka lidhje me drejtime gjeostrategjike tw pwrcaktuara, kryesore apo tw veanta, sikundwr wshtw trajtuar para viteve nwntwdhjetw, por thjesht vlerwsim dhe veori tw gjeohapwsirws shqiptare, nw kushte tw reja tw sigurisw nw Ballkan, Evropw dhe Botw, pavarwsisht se prej cilws pjesw tw saj vjen rreziku i sulmit, organizimit tw mbrojtjes etj, por duke e pwrfytyruar atw si mundwsi twrwsore njohwse dhe ndikuese pwr situata tw ndryshme luftarake. IV. PRSHKRIM GJEOHAPSINOR USHTARAK I SHQIPRIS IV.A.Hyrje. Drejtimet operativo- strategjike, jan prfytyrime veprimesh ushtarake q do t kryhen n nj gjeohapsir t caktuar, si nj mision strategjik, taktik, strvitor dhe menaxhues. Ndrkaq arti operacional n vite, n gjeohapsira,

t caktuara ka br prnjohjet dhe projektuar lvizjet, duke vlersuar studimin dhe vlersimin gjeografik t vendit. Przgjedhja, njohja, kushtet, prvojat, aftsit bjn t mundur q duke projektuar mbi nj vend (gjeohapsir) t gjurmohet e studiohet do gjas e kundrshtarit i cili ka br t njjtin vlersim sikundr dhe forcat tona pr t`u ndeshur n t njjtn gjeohapsir. Prfytyrimet edhe projektet e t dy palve, bhen n skenn teatrin luftarake veprimeve gjeohapsirn dhe gjeografis etj. Aty lviz veprimtaria msymse pr t kapur pozicione t vendit, zbulimin, rrethimin, goditjen n shpin, q s toku i shrbejn nj nisme strategjike t caktuar. Pozicioni gjeostrategjik i Shqipris, pas lufts s dyt Botrore, u kushtzua n fillim nga aleancat e bllokut lindor ku gjeopolitika e re u shfaq mbi gjeopolitikn e vjetr e cila mbeti n rrnojat q la pas kjo luft. Shqipria, q n hapat e par t saj, u gjend befas ndn synimin Jugosllav, pr ta prpir n bashksin e federats, kshtu q drejtimi strategjik i saj ish real. Gjeohapsira VL kufitare q fatkeqsisht ishte edhe kufi trojeve shqiptare, t ndar qyshkur, u b objekt studimi i dyanshm. Bashkimi Sovjetik, prpiqej t mbshteste krkesat e ngutshme t udhheqjes shqiptare e cila menjher kishte prcaktuar drejtimet operative t mundshme, at t kufirit VL me Jugosllavin dhe m von, mbetur gjithnj i hapur drejtimi operativ JL, me Greqin. Planet operative tw Shtabit tw Pwrgjithshwm nw vitet peswdhjetw pwrgatiteshin pwr tw pritur njw sulm armik ndaj Shqipwrisw. Ky sulm pwrfytyrohej nw tre drejtime , nga Jugosllavia, Greqia dhe Italia. Versioni i dytw i planit operativ nisej nga supozimi i njw sulmi ndaj Shqipwrisw, prej vetwm njwrit prej kwtyre vendeve. Njw version tjetwr i cili do tw ridiskutohej edhe gjatw viteve shtatwdhjetw ishte edhe plani operativ i luftws partizane, kryesisht nw thellwsi tw vendit, nw zonat lugionore e malore. Delegacionet ushtarake qw shkonin nw Moskw mernin me vete harta ushtarake tw pwrpunuara qw ilustronin nw twrwsi dhe nw veanti variantet operative. Kto drejtime quheshin mbrojtse, porse n vijim, prfytyroheshin si hapsira ku priteshin sulme nga shteti fqinj, ka ishte prcjell edhe me mbylljen e par t madhe t vijs kufitare t bots shqiptare n Ballkan, vij e cila konsiderohej si nj ferr i ri i kanosjes, ndarjes, armiqsis, mospajtimit q kishte izoluar shqiptart n gjysmn e par t shek. XX. Hapsirat tej shtetit am, t sunduara nga Jugosllavia mund t bheshin truall sulmi ndaj Shqipris. N kt vshtrim, kufiri ruhej n nj regjim t lart, njsit ushtarake ishin vendosur pran kufirit dhe n veprimtarit strvitore, ky drejtim gjithnj prfytyrohej si drejtim i ardhjes s sulmeve. Prandaj do hollsi, rrug, lartsi, pem, shkmb, rrpir, breg lumi, si pjes e vendit studioheshin nga ana gjeoushtarake, vemas dhe n mnyr trsore. Luginat lumore, qafat, rrugt e afrimit ishin br sa e sa her pjes e lojrave dhe situatave t improvizuara ushtarake. Teatr dhe gjeohapsir e rajoneve t veprimeve luftarake prfytyrohej e tr kjo vij kufitare, e cila ishte vij ndarse dhe prerje e t njjtit trup t shqiptarve. Mbas viteve 60, prfytyrimi i drejtimeve operativo-strategjike mori prmasa t reja. Lufta ideologjike rrmbeu n vorbulln e saj Shqiprin dhe ajo u vetshpall protagoniste e nj qndre t re n Evrop, e cila ishte objektiv i Imperializmit dhe Revizionizmit. Prfytyrimi gjeohapsinor shqiptar ishte nj ishull q rrihej nga dallgt apo kshtjell. Kjo solli ndrtimin e nj

strategjie qndrese me prmasa t prballjes s armiqve dhe koalicionoeve t armiqve. Gjeohapsira shqiptare prfytyrohej n mnyr folklorike n goj t ujkut, hedhim valle e cila e shquante qartaz jo vetm izolimin, por nj rrethim midis dhmbsh grabitqar. Drejtimet operativo strategjike tanim ishin rrezore, rrethor nga t gjitha drejtimet: detare (P), toksore (V, VL, JL) dhe ajrore si prmas vertikale gjeohapsinore. N kto kushte kto drejtime ishin trsore, pavarsisht se przgjidheshin si kryesore: a) Detare si drejtim P q prfshinte tr bregdetin shqiptar t Adriatikut dhe Jonit. b) Toksore - Ultsira e Mbishkodrs si drejtim VP, i kufirit me Malin e Zi. - Gryka e Drinit t Bardh i kufirit me Jugosllavin, n VL. - Gryka e Drinit t Zi, si drejtim i tret me Jugosllavin, n L. - Gryka e Shkumbinit Qaf Than Pogradec si drejtim i katrt me Jugosllavin, n L. - Fushgropa e Kors n luginn e Devollit t Siprm si drejtim i par me Greqin. - Rrjedha e Siprme e Osumit, Kolonja, si drejtim i dyt me Greqin. - Rrjedha e siprme e Vjoss dhe pllaja e Kolonjs, si drejtimi tret L me Greqin. - Masivi Sarand Delvin, si drejtimi i pest JL me Greqin. Si mund t shihet, studimi i drejtimeve operative strategjike prfshinte gjith komunikimet natyrore gjeohapsinore t Shqipris me hapsirat Ballkanike dhe Europiane. Studimi ishte mbylls dhe jo ndrlidhs. Ky studim, prpos t tjerash, kishte karakter gjeoushtarak dhe lidhej me njohjen e vendit, prandaj edhe n vitet 80-t u shkrua dhe nj Gjeografi Ushtarake e cila merrej me trajtimin njohs e ndikues t tij n kto drejtime. Breznit e ushtarakve kan patur fatin q n lojn e madhe dhe t vijueshme t prfytyrimeve t agresioneve ku ata zgjidhnin detyra e situata luftarake e vetmja gj q u ka mbetur si nj pasuri e madhe prvoje dhe njohjeje ishte njohja dhe shkelja pllmb pr pllmb e tr Shqipris, e cila nuk u sulmua asnjher. IV.II.GJEOHAPSIRA E ULTSIRS PERNDIMORE Gjeohapsira Perndimore Shqiptare sht brez lidhs jetsor i masiveve malore q shtrihen VP, JL, ku rrafshsia e but e relievit t saj, ka qn, n histori hapsir jete dhe qndrese. Ajo vijimisht ka qn nn kalimin, trheqjen dshirn pr pushtim, shkatrrim dhe largim. Fushata ushtarake kan patur synim Ultsirn Prndimore dhe kan ln gjurm gjer n ditt tona. Por kjo gjeohapsir, edhe pse fushore, nuk ka qn trsisht e kalueshme, pr shkak t pengesave t mdha ujore sidomos t knetave, q ishin t pranishm si ato n zonn e Myzeqes s Fierit, Hoxhar, Roskovec, kneta e Trbufit, kneta e Durrsit ato t Kun e Vain e Ishull Shngjin Lezh, t Kakarriqit, Velipoj t cilat kan qen nj penges ujore fushore po aq e vshtir sa edhe malet. Zhvillimet kan sjell ndryshime t mdha n

krijimin e nj peisazhi e mjedisi t prshtashm jetsor shqiptar n kt ultsir, me shtrirje VJ rreth 200 km dhe LP, deri n 50 km (n Berat) q sht jo vetm gjeohapsir ekonomike por edhe me nj popullsi t madhe t shtuar sidomos pas viteve 90-t. Koncepti i drejtimit gjeostrategjik kryesorpr Ultsirn Perndimore, n vshtrimin Ushtarak gjat periudhs s Lufts s Ftoht, ishte po me t njjtn rndsi q kishin drejtimet J, n kufi me Greqin si dhe ato L, me ishJugosllavin. N kt rast krcnimet dhe sulmet mund ti vinin Shqipris nga Perndimi. Ky prfytyrim, bri q t`i kushtohej vmendje skajore studimit dhe vlersimit t ksaj gjeohapsire, sidomos fortifikimit, n kapacitetin maksimal t saj. Ndrkoh n bashkkohsin e siguris s sotme, Ultsira Perndimore, studiohet, vlersohet, me vmendje dhe prparsi ushtarake, pasi ktu sht prqndruar zhvillimi qytetor, ekonomik, demografik si dhe i komunikimit me fqinjt, por jo si nj gjeohapsir q krcnohet nga Perndimi etj. N situatat dhe gjendjet q mund t krijohen, Ultsira Perndimore krkon njohje t gjithanshme pr: shtrirjen, burimet njerzore, ekonomike, mjedisin qytetor, transportin, kapacitetet gjeohapsinore, rreziqet natyrore (prmbytje, trmete) pr t qn n gjendje n vendimmarrjet, pr luftn ndaj trafikut t jashtligjshm, n trsi. N kt gjeohapsir jan prqndruar, gjithashtu edhe bazat kryesore ushtarake t FA, lidhja ajrore dhe detare e vendit, ardhmria e zhvillimeve ekonomike. Ndrkaq ktu, vijon t merren masa pr ruajtjen e kufijve detare nga trafiku i qnieve njerzore, droga dhe krimi ekonomik q krkojn bashkveprim me FA njohjen e gjeohapsirs dhe gatishmrin ushatrake. IV.A.a. SHTRIRJA Ultsira Perndimore fillon n V n Hanin e Hotit dhe prfshin hapsirn fushore dhe kodrinore t Shqipris deri n gjirin e Vlors, z nj siprfaqe prej 6600km, gjatsi VJ, 220 km, dhe PL si m e gjer n Berat: 50 km dhe Elbasan 67 km. IV.A.b. FUSHA E MBISHKODRS Ultsira e Shkodrs fillon nga Hani i Hotit dhe mbaron n Urn e Bahallkut. Prfshin qytetin e Koplikut dhe Shkodrs. Rozafa sht pik vzhgimore n J t saj e n P ndodhet liqeni i Shkodrs. N L, mbrin rrza e Alpeve Shqiptare. sht e gjat 32 km. Gjersia ndryshon nga 4-15 km. Ajo sht gjeohapsir me dndsi t madhe t qndrave t banuara. N rrjedhn historike ka qen nj fush betej e vijueshme e dyndjeve dhe luftrave. Relievi sht fushor me ndryshime t vogla pran Shkodrs dhe Koplikut. Ka transport t zhvilluar toksor, liqenor si edhe lidhje me shtetin fqinj t Srbi-Mali i Zi. Ktu, zbresin luginat e Bogs, Rjollit dhe Kirit, prroi i That n Koplik si dhe rrugt q e lidhin Koplikun e Shkodrn, me Tamarn e Vermoshin, si dhe Bogn e Thethin. Rrugt fushore jan t prdorshme, gjat gjith stinve t vitit nga teknika luftarake. Klima. Dallohet pr kontraste t theksuara t temperaturs, me erra t ftohta V e L. Temperaturat mesatare vjetore: 14,9 C, ndrsa e janarit: 3.7 C, e gushtit 25.1 C. Ndikojn erra t forta q prcillen me temperature shum t vogla (-13 C) apo dhe shum t mdha 41 C.

Koplik: Ky qytet ndodhet n veripendim t Shqipris me koordinata = 42 12 50" dhe = 19 26 15" rreth 6 km n lindje t liqenit Shkodrs. Ka nj siprfaqe afrsisht 5000 m. N Koplik lartsia mesatare mbi nivelin e detit Adriatik shkon afrsisht 10.0 m. Qyteti brenda tij ka rrug t restauruaraa komplet dhe t asfaltuara, n to kalohet lehtsisht met gjitha mjete luftarake. Kuota dominuese e qytetit arrin 73.3 m mbi nivelin e edetit. Hyrja q del ng averiu i Shkodrs dhe kjo rrug del nga Kopliku dhe vazhdon pr n HAnin e Hotit (kufi) pr n Podgoric t Malit t Zi. Disa nga objektet kyesore n Koplik jan Bashkia e Qytetit Ujort. Fusha e MbiShkodrs, karakterizohet si e varfr n ujrat rrjedhse. As burime nuk ka, q t ken vler njohse, n shfrytzim. Po rrjedhat nntoksore bjn q ujrat t dalin buz liqenit (Syri i Shganit i Dobrait). Tokat, jan livadhore dhe t kafejta, zallisht, karbonato-humusore. N trsi lvizja e tekniks n kt rrafshin sht e mundur dhe rrugt jan me bazament natyror t prmirsuar. Teknika mund t ngec n tokat buz liqenit q jan moalike-liqenore. IV.A.c.FUSHA E NNSHKODRS Shtrirja e saj sht nga Shkodra n Lezh. Kjo gjeohapsir prbn nj nga trevat ku popullimi, zhvillimi, pozicionimi kan qen synime t pushtimeve. Ka nj shtrirje VJ, prej 32 km. Siprfaqja e saj sht rreth 530 km. Rrafshina fushore ka lartsi 20 m mbi nivelin e detit. Prmidis, fusha ka nj reliev mbrojts, kryesisht pr fushn e Zadrims. Ruajtja e ktyre lartsive mer rndsi t veant. N fushn e NnShkodrs, dallohen: Fusha e Buns e cila ndodhet n t dy ant e lumit, dhe n V kufizohet me lartsit e Taraboshit ndrsa n J deri n detin Adriatik. Nj sr kodrash, krijojn nj barrier si kodrat e Brdics, e Zefjans dhe ato t Kakarriqit e Rencit. N pbrje t ksaj fushe ndodhen edhe fusha e Anamalit, ku brezi fushor m i plleshm, shtrihet edhe m tej kufirit shtetror n zonn Shqiptare t Ulqinit. N kufi, kodra pran dogans dhe sistemi shtrirjes s relievit kodrinor n drejtim t bregut t lumit jan nj ndrprerje relievi me rndsi pozicionimi. Fusha e Trushit, prtej bregut J t Buns, n V kufizohet nga kodrat e Brdics dhe Zefjans e n J me ngrehinn e przgjatur t Kakarriqit. Fusha e Kakarriqit, ka nj lartsi pothuajse t njjt me nivelin e detit. Dikur ka qen knet. sht e mbrojtur nga dy breza kodrinor, e prshtatshme pr lvizje dhe trheqje t trupave dhe tekniks prgjat rrugs automobilistike e cila tanim ka karakter vendor, mbasi rruga kombtare pr n Shkodr, kalon pran aeroportit ushtarak t Gjadrit. Fusha e Trushit sht rreth 11 km e gjat, nga Brdica n Renc. Fusha e Velipojs, z siprfaqen m t madhe. Ka pozicion bregujor dhe qendra banimi t dndura. N pjesn e saj V ngrihen kurrize kodrash prej s cilave vrojtohet e gjith fusha gjer n det. Fusha e Zadrims shtrihet n L, nga Rozaf - Renci e deri n Lezh. Kodrat e Brdics dhe Zefjans e ndajn at nga fusha e Buns. Ka nj gjatsi V-J prej 32 km dhe P-L 18 km. sht nj fush e begatshme e populluar dhe me tradita kulturore. Prshkohet nga lumi Gjadr. N pjesn L, mbshtetur n vargun kodrinor t Kakarriqit: ndodhet aeroporti ushtarak i

Gjadrit, ku rndsi t posame nuk ka pista, por sistemi tunelor brenda brezit kodrinor. Fusha e NnShkodrs n trsi sht me qendra t banuara dhe popullsi t dendur, si nj burim i madh njerzor. Shkodra: Shkodra sht nj nga qytetet e mdha t Shqipris, n V t vendit. Qyteti vjen gjer n ditt tona, prej lashtsis si qndr e rndsishme ushtarake, ekonomike dhe kulturore. Shtrihet kryesisht n zon fushore duke patur pran fundin e liqenit dhe fillimin e Buns, ndrkaq n JP e mbshtjell Drini dhe b VL Kiri. Ka nj pozicion mbshtets tek Kodra-ngrehin e zemrs se saj: Rozafa ku ndodhet edhe kshtjella e njohur e mbijetess Shkodrane.

Shkodra n P ka Taraboshin mburoj dhe n L masivin e Alpeve Shqiptare. Shtrihet n relievin fushor me lartsi mesatare: tek ura e Buns 9 metr dhe deri tek buza e Kirit 15 metr. Rozafa vshtron Shkodrn prej lartsis 128 metra. Ndrkoh Taraboshi n P sht mburoj. Ka nj shtrirje n siprfaqe 12 km. Npr Shokodr ka kaluar dikur rruga ushtarake q vinte nga V prej viseve t Malit t Zi, e prej takimit me qyetin e lasht, vijonte prgjat Drinit duke mbritur n viset lindore t Dardanis (Kosovs), n Therand ( Prizren) e m tej n Ulpian. Shkodra prmendet pr nj prmas t njohur t qndress shqiptare si gjat prballjes me Romn gjat sundimit t Gentit e mandej t pushtimit srb, venedikas dhe sidomos atij osman. Duke qn qndr rrethi, ajo sht vend organizimi, furnizimi e mbshtetjes n raste t situatave luftarake. Lidhet me rrug automobilistike me Koplikun, n V me Pukn n drejtimin L, ku degzohet edhe rruga pr n H e Komanit, pr t vijuar mandej me traget deri n Fierz. Rruga automobilistike q t on n zonn e Pultit, prgjat Kirit sht e pamirmbajtuir. N J, rruga lidh Shkodrn me Lezhn, Velipojn n buz t detit, me Murriqanin ku ndodhet kufiri me Malin e Zi pr t nxjer, mandej n Ulqin. Mundsit e evakuimit t popullsis sht n drejtim t lugins s Kirit, si drejtimi m i prshtatshm. Rrugt. E gjith hapsira e fushs prshkohet nga rrug t cilat, n trsi jan t kalueshme nga teknika luftarake gjat gjith vitit. Kshtu rrugt pr n Murriqan, n Bushat e Vau i Dejs pr n Velipoj, Lezh e Torrovic, jan arterje rajonale me rndsi. Ujort. Ajo prshkohet nga ujort si: Buna, Drini e Gjadri. Nj dndsi kanalesh kullues dhe ujits mbulojn hapsirn fushore. Buna, ka gjersi mesatare prej 85 metrash dhe uj thellsi mesatare prej 2.5 metra. Ajo sht arterje e madhe ujore. Brigjet jan t mbushura me bimsi pyjore t lart. N ann J ka nj argjinatur e cila ka vler mbrojtse. Ndrkoh, Buna mund t kalohet me lehtsi nga trupat lundruese portative, kurse teknika krkon urahedhs. Buna ka pas qen e lundrueshme dhe ajo mund t lundrohet prsri.

Drini, nuk sht ai lum i dikurshm. Tani sht i shkurtr, prej Vaut t Dejs deri n bashkimin me Bunn, pran urs s Bahallkut. Ky lum krijon vshtirsi t mdha kur prurjet e tij shtohen duke dal nga shtrati dhe krijuan prmbytje. Kur ai shton prurjen dhe hapen portat e H e bn q uji n Bun t lviz nga P n L pr n Liqenin e Shkodrs. T dy urat e Buns dhe ajo e Bahallkut kan vler t madhe pr kalueshmri si dhe duhen mbrojtur si objekte me rndsi ushtarake. Gjadri sht penges ujore, por dhe nj lum prmbylls i Lezhs. Njohja e tij nga ana ushtarake sht jo vetm n koh lufte edhe paqeje, n raste t emergjencave t prmbytjeve. Brezi kodrinor i Rencit nga Lezha n Velipoj sht edhe nj brez i madh mbrojts, me gjatsi gati 20 km dhe lartsi 396 metr mbi det. Klima, n prgjithsi sht ndn ndikimin e detit, me ngrohtsi dhe me ndryshueshmri t vogl. Temperaturat mesatare jan nga 1-2 C. IV.A.d. GJEOHAPSIRA FUSHORE NGA LEZHA N MILOT. Shtrirja e saj sht V-J 20 km dhe P-L 14 km, si nj zon fushore populluar, me rndsi ekonomike. Lumi Mat e mbyll kt hapsir nga deti deri n Urn e Zogut (Ura e Matit). Lvizja e trupave gjat vers sht e leht ndrsa n dimr vshtirsohet nga lumi si dhe nga nj trsi lagunash q ndodhen n P si ajo Kun e Vain dhe ishull Lezh. Ka nj rrjet kanalesh po shpesh hr t pamjaftueshm pr trheqje t ujrave gjat prmbytjeve. Popullsia sht e dendur. Lumi Mat ka tani tri ura, ajo e Zogut dhe ura rrugoro-hekurudhore si dhe ur a e re e rrugs kombtare interqytetore e klasit t dyt. Lezha ndodhet n nj pozicion strategjik n fundkodrat e Kakarriqit e Rencit ku kalon Gjadri dhe e l qytetin n L t brigjve t tij, ndn kodrn kshtjellore q ngrihet si karakoll mbi qytet. Porta hyrse ilire, n kalan e Lezhs, sht nj nga monumentet m tipike dhe m t bukurit e ktij lloji n Ballkan. Ajo sht n drejtimin JP t fortifikimit si pjes e kulls q ruan ann e poshtme dhe afrimin nga lumi. Prej kshtjells duket Lezha e sotme,deri tek lagunat n bregun e detit. Qyteti ka nj siprfaqe prej 1.7 km. E ndodhur midis fushs s Zadrims t fushs s Bregut t Matit n J, aty ndodhet nj kryqzim rrugsh me rndsi pr n Shkodr, Shngjin dhe n J, drejt Tirans. N t shkuarn ishte qndr e rndsishme Iliro-Shqiptare, pr ekonomin dhe pozicionimin ushtarak, ku rndsi merrte Kshtjella e qytetit. Lezha, sht qndr rrethi dhe prbn nj zon q duhet vlersuar nga ana ushtarake si e afrt me portin detar t Shngjinit dhe komunikimin me rrethinat e saj fushore dhe malore. Gjat nj vshtrimi ushtarak aty mund t mobilizohen rreth lufttar. Fusha sht e begatshme dhe pozicioni prandetar dhe lagunor e bn at t volitshm. Rrugt e qytetit jan paralelVJ-dhe ndrprerse me nj shtitore kryesore n mes. Godinat n qndr jan rreth 6 katshe, n rrethin zotrojn ndrtime banesore n formn e vilave. Dndsia e ndrtesave nuk sht e madhe. Brenda rrugve mund t lviz lirshm teknika luftarake. Nj vrojtim t shklqyer e ka qyteti nga

kodra Kshtjellore e Shelbuenit. Gjadri i shkakton qytetit gjithnj prmbytje, mbasi brigjet jan ende t pasistemuar. Rrugt automobilistike prshkojn hapsirn e fushs. Rruga automobilistike interqytetore nga Tirana n Lezh prcjell tani transport t shpejt t dendur. Ndrkaq nga Ura e Zogut, paralel prshkon edhe rruga e Vjetr rrz lartsive e fund fush q sht degzim tjetr i transportit dhe tekniks luftarake. Lumi Mat, ka argjinatur nga t dy ant po ato hera her, shprthejn duke sjell prmbytje. N raste t situatave luftarake gjat vers lumi kalohet nga kmbsort me lehtsi, ndrsa vshtirsohet n stinn e dimrit, por mjetet urahedhse mundsojn kalimin. Gjeohapsira fushore Mat-Ishm sht nj rrfshir fushore me gjatsi V-J prej 25 km dhe gjersi nga deti n rrz t maleve 15 km. N P, sht gjiri i Rodonit dhe n J t derdhjes s Ishmit vijon Kepi me t njjtin emr ku ndodhet edhe Kalaja e Skndrbeut. N kt hapsir dallojn qendrat e banuara Fush-Kruj, Mamurras, La, Milot, ndrsa n bregdet Patogu. Gjiri i Rodonit sht i prshtatshm pr zbarkim t mjeteve luftarake detare. Rruga interqytetore dhe ajo automobilistike e vjetr jan arterje kryesore transporti. Lumi Ishm, zbret nga gryka e malit (prr. Zezs) dhe n fush ai bhet nj penges ujore. Megjithat brigjet e tij nuk jan t gjer (gjersia jo m e Madhe se 20 metra) ka lehtson kalimin e tij. IV.A.e. GRYKA E MILOTIT Gryka e Milotit sht kontakti i par me fushn, i lumit t Matit q nga fundkodrat n Pllan dhe Milot, deri tek takimi i lumit t Fanit me at t Matit. Ka nj largsi prej 8 km. Brigjet e lumit kan gjersi deri 900 m, (tek ura e Zogut , 700 m), n hekurudh q prkon me fundkodrat Pllan- Milot, 1400 m. Gryka i ngjan nj katrkndshi luginor me lartsi q ngrihet nga t dy ant. N syprinn e shtratit lumor lartsit jan: n Milot 14 m, tek ura e Zogut 20 m, tek kryqzimi i Fanit me Matin 32 m. Krahu V, i lartsive, ka parakodrat (Pllan 138 m, maja e Kunors 379 m, kodra e Qerenakut 334 m, kodra e Malungut 360 m). N J, ngrihet maja e Suksit 677 m, maja e Mllezs 584 m. Gryka zotrohet nga rrugt n t dy kraht e lumit. N krahun V, rruga t on n Rubik e Rrshen. N krahun J, ajo lidh Burrelin. Prgjat ksaj ane, gjendet edhe traseja e hekurudhs, q t on n Rrshen e cila tanim nuk funksionon. Mati sapo zbret n fush dhe brenda gryks malore ka katr ura: Ura e re e Matit q sht pjes e infrastrukturs s re rrugore: Tiran Shkodr. Ura rrugore hekurudhore e Milotit. Ura e Matit (ura e Zogut ) e ndrtuar n pjesn m t ngusht t gryks ku ndodhen rrugt pr n Burrel e Rubik. Ura e Skurajt q kalon Matin dhe t nxjerr n Shkopet e Ulz. Kjo gryk kontrollon luginn e Fanit dhe at t Matit. Ktu mund t hyhet por nuk mund t dilet kaq kollaj. do planzim operacional pr t hyr n thellsi, n mnyr toksore sht nj marrzi malore e lumore. Po kshtu, do arje q mund t ket ndodhur n thellsi n kt gryk, pritet dhe asgjesohet. Gryka e Milotit paraqet siguri dhe sht nj pik ruajtje n prag t Ultsirs Perndimore.

Sapo hyn n grykn e Milotit n djatht t rrugs q lidhet me Burrelin degzohet rruga q t con n Gallat-Vinjoll, nj lugin e future n thellsi t Kurbinit me histori n t shkuarn, sidomos t luftrave t Gjergj Kastriotit. Shqiptart kan lindur pr t br qndres dhe pr t mos u bindur. Kronikani Tursun Bej Vetm duke i ln mbrojtsit, t vdesin urie osmant qen n gjendje t merrnin kshtjelln e fort dhe t pathyeshme m 16 qershor 1478 10 vjet pas vdekjes s Gjergj Kastriotit.

IV.A.f. GRYKA E SHKOPETIT Gryka e Shkopetit fillon nga ura e Skurajt mbi Mat dhe deri n Ulz. Esht e gjat 20.5 km. Deri n Shkopet ku sht hidrocentrali ajo ka drejtim PL, pastaj harkon e merr drejtim J, deri n Madhesh, ku shfaqet nj kthes kndore t fort, deri n Ulz. Gryka e Shkopetit, pran urs, ka nj gjersi prej 800 m. N Skuraj ngushtohet deri n 200 m dhe m tej ajo sht pothuajse greminore. Diga e Shkopetit sht e lart 47.7 m n trajt harku. Ajo grumbullon 14 milion m3uj. Relievi n t dy kraht e lumit sht malor. Lartsit n V, fillojn nga 33 m, ngrihen mbi Shkopet 815 m e m tej, gradualisht ulen deri n Ulz (225 m). N J, mbi Skuraj (506 m), maja e Mllezs (1000 m), maja e Hithit, si kulm i lugins s Lunres (1316 m), lartsit mbi Stojan (526 m), deri n Ulz. Rruga automobilistike kalon n krahun V. Ka tunel vetm n hidrocentralin e Shkopetit. N prgjithsi kalon n thepisje shkmbore. N Madhesh ka pasarel q lidh luginn e Lunres. Rruga kmbsore e vijueshme kalon shpatin e malit prgjat luginave deri n kreshtat e malit t Sknderbeut. Lugina sht e veshur me bimsi: shkurre t dendura dhe pyje n lartsit e maleve t Sknderbeut. Objektet kryesore, n vmendje t shtabeve ushtarake do t jen: hidrocentrali i Shkopetit dhe i Ulzs t cilt t cilt prbjn nj rrezik nse ndodh nj shprthim liqenor t jashtzakonshm. Lai sht qytet i ri, I ndrtuar n fush, n kmb t masivit kodrinoromalor t Kurbinit. Ka nj siprfaqe prej afrsisht 0.75 km me prmasa 1.20.7 km. Ndrtesat n qndr jan shumkatshe. N periferin L jan shtuar banesat n form t vilave. Sistemi rrugor sht kryesisht i blloqeve me rrug prmbyllse n t cilat teknika, mund t lviz lirshm. N ann P kalon rruga q lidh Fush Krujn me Milotin. Qyteti vrojtohet nga sistemi kodrinoro-malor n P. N L n drejtimin prafr VJ, shtrihen malet e Kurbinit. N nj lartsi kodrinore sipr qytetit ndodhet pragu shkmbor i Shna Ndout si nj truall i shnjt ku shkojn shum pelegrin.m N V ndodhet kompleksi i ish uzins s superfosfatit. Lai sht qndr e rrrethit t Kubinit. N raste t bombardimeve, qyteti sht i ekspozuar. Mundsia e evakuimit sht n VL, pasi kalon Milotin, kurrizin n luginn e Gallats. T dhnat e popullsis jan si m posht:

N prgjithsi Rrethi Popullsia n prgjithsi

N qytet

N fshat

Meshkuj

Femra

Prgjithsi

Femra

Prgjithsi

Femra

La

54392

26809

27583

23455

11896

30937

15687

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

La

54392

273 km

199 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi La Prgjithsi 54392 Nga 0-14 vje 16512 Nga 15-65 vje 17311 > 65 vje 33641

IV.A.g.ULTSIRA: NGA ISHMI N ERZEN. Kjo hapsi prbn nj masiv-fushor e kodrinor me shtrirje t gjer si dhe me prkim t zons metropolitane m t madhe Shqiptare, t vet Tirans. Ajo prbhet nga fusha e Tirans, fusha e Gjirit t Lalzit dhe vargu kodrinor Rodon-Erzen. Fusha e Tirans, nuk prbn nj reliev trsisht fushor, por me luhatje kodrinash. Shtrihet midis lartsive t Dajtit n P, kodrat e Rodonit, Prezs deri n Urn e Beshirit Fusha e Tirans, ka trajtn e nj grop midis nj relievi kodrinor malor n rreth 105 km, q mbshtillet nga dy lumenj: lumi i Tirans dhe lumi i Erzenit. N JP sistemi kodrinor: Mullet, Strmas, Sauk, Selit ndrpritet, n nj port luginore tek Ura e Beshirit. Ndrkoh, shtrihen radhoj kodrash q mbyllin ann P t fushs. Kodrat e Ysberishtit (Mzez, Yrshek, Domje) t cilat hapin portn e dyt t saj, tek ura e Limuthit. N drejtimin V, vijon radhoj i Kodrave t Brxull-Kodra e Qarrit, q hap portn e tret n Prroin e

Shargs. Kodrat e Prezs, ngrihen n lartsit 198 m dhe zotrojn pamjen L t fushs ku ndodhet Aeroporti Nn Tereza si dhe bashkimi i dy lumenjve (lumi i Tirans dhe Trkuzs) ku formohet, mandej Ishmi. N drejtimin V , Kodrat e Kamzs (102 m), t Paskuqanit (179 m) e Babrus, rrethojn qndrn kryesore qytetore t Tirans, por edhe gjith hapsirn fushore midis limit t Lans: Laknas, Valias, Qerrek, Tapiz, ku kalon lumi i Trkuzs. Ura e Tapizs sht kalim kryesor i rrugs kombtare n V. Lumi i Trkuzs, mbyll Fushgropn e Tirans n V. N J t tij ndodhen njsit kryesore t FA, n zonn e Zall-Herrit (lartsia 252). N drejtimin L qyteti i Tirans, priret gjithnj t ngjitet me relievin kodrinor. Kshtu, vija qytetore arrin deri n lartsit 250 metr, mbi nvelin e detit. N kt drejtim, shtrirja ndrtimore po arrin nj vij q fillon n Shtish Tufin-Linz e Surrel, Fark e Madhe e Lundr. N J, Erzeni, mbshtjell fushgropn e Tirans prej: Strmas e Mullet, Fikas, Qeha-Shytaj e deri n Grykn e Skorans. Fushgropa e Tirans, e mbshtetur n Malin e Dajtit, ka tri portat e mdha malore: Shkalla e Tujanit, Qafa e Prisks dhe Gryka e Skorans. Jan tre drejtime, ku Tirana, ka komunikuar n t gjitha prpjekjet e mbijetess s saj. Nga Shkalla e Tujanit, ka kaluar dikur nj rrug q lidhej me Matin e Dibrn (sot: rruga e Arberit, n projekt). Prej kndej erdhn forcat e Rusve t Bardh nga Jugosllavia q shtypn lvizjen antizogiste. Ktu jan zhvilluar luftime me dimrin e vitit 1944 midis forcave partizane dhe atyre gjermane, ku vet relievi ishte prparsi nga forcat e Br II S. Po kshtu, nga Qafa e Prisks e gryka e Skorans, kan lvizur njsit partizane, pr t gjetur streh t sigurt n luginn e Shngjergjit, dhe n Biz, Martanesh e Gollobord. Radhoi i Kodrave n J, q nga Ura e Mulletit, ngrihen nga dy drejtimet. N VP, kodrat e Barakut (369 metra) kodra e Gjat (304 metra) deri n Vaqarr. Ndrsa n drejtimin JL, ngrihet si nj karakoll natyror Petrela, me kshtjelln e saj e lartsit q ngrihen deri n kulln e Gracenit dhe Qaf Krrab. Petrela, ka nj nga kshtjellat, m t bukura, dhe n nj reliev karakteristik t ndrtuar gjat kohs s Bizantit, rreth nj kulle qendrore t lasht n maj t nj thepineshkmbore vzhgimore. Kjo kshtjell sht prdorur nga forcat e Bizantit pr t bllokuar Qafn kundr Bohemundit t II dhe pushtuesve norman. Gjat sulmeve turke, kshtjella ishte vendbanimi i motrs s Gjergj Kastriotit, Mamics.N at koh ajo ka luajtur nj rol t madh n betejat e Sknderbeut. Foto e Petrels Drejtimi JL edhe pse ka malin e Krrabs prpara, pr Tirann nj ur lidhse me Elbasanin dhe grykn e Shkumbinit n prgjithsi. Prvoja ka treguar se ky reliev, ka ndikuar n historin e gjeohapsirs s Tirans, qysh n Petreln dhe dshmin e Kshtjells s saj, deri n Luftn e Dyt Botrore.. N nntor 1944, n Mushqeta sht zhvilluar nj luft e sukseshme e forcave partizane t cilat kishin rrethuar Tirann. Ndrkaq nj kolon, gjermane, n trheqje, zbriste nga Qaf Krraba pr n grykn e Erzenit. Tek ura e Erzenit relievi i prshtatshm diktoi nj prit e cila shkaktoi dme t mdha forcave gjermane. Tirana e cila brenda kish forcat armike, kishte dy rrethime at natyror si dhe rrethimin partizan. Shtigjet hyrse drejt Kodr-

Kamzs, ishin t prshtatshme, pr dalje dhe trheqje t gjermanve, pr n veri. Kodrat e Tirans japin dshmi t tjera, t relievit rethues. N Arban q prkon me luginn e Erzenit dhe ku fillon masivi kodrinor i Pezs, nisur nga prshtatshmria e relievit, n t dy ant, n tetor 1943, u zhvillua nj ndeshje e pabarabart midis forcave partizane (Brig. III S) dhe Korpusit XXI ,malor gjerman, q prfundoi me fitore t njsive t partizane. Fushgropa e Tirans, sht m e populluara e viseve shqiptare. Vet Tirana z tani rreth 4200 ha (42km), ndrkaq ajo po rritet n mnyr intensive. Po kshtu, gjeohapsira metropolitane, priret pr nj lidhje t pashkputur me trajta qytetore, n drejtim t t dy luginave: asaj t Erzenit dhe t Vors pr t`u lidhur me Tirann, apo n V t Kodr-Kamzs, pr t`u bashkuar me Fush-Krujn. Ujort Fushgrops s Tirans jan: lumi i Trkuzs, lumi i Tirans, lumi i Lans dhe ai i Erzenit. Ata e prshkojn kt gjeohapsir, nga L n P. Si pengesa ujore, n kohn e sotme ato nuk prbjn ndonj problem, gjat stins s vers, por n koh t shirave kto pengesa duhen vlersuar. Ujmbledhsit kryesor jan: i Bovills q sht edhe rezerva e ujit t pijshm t Tirans, e cila duhet ruajtur me vigjelenc pr rndsin e tij jetsore n koh paqeje dhe lufte. Ai ka nj siprfaqe rreth 4 km. Liqeni i Farks ndodhet pran Farks s Vogl dhe ka nj siprfaqe afrsisht 1 km, me rndsi ekonomike. Liqeni i Tirans, rreth 0.8 km nuk sht vetm nj ujor i peizazhit shlodhs t Tirans, por edhe objekt i rndsis s veant. Specialistt e FA, duhet t kujtojn prvojn e hidhur t hapjes s portave t liqenit q prmbyti nj pjes t qytetit t Tirans e q tregoi se situatat luftarake mund t sjellin ngjarje t tilla nse nuk vlersohen dhe njihen kto objekte. Liqeni i Paskuqanit, ndodhet ne L t Kodr Kamzs ka nj siprfaqe 1.1 km. Rezervuar t tjer ka n: Nikl, Kashar, Allgjat, Berxull, Picar etj. Rrjeti Rrugor, po i prshatatet pr her e m tepr, hapsirs metropolitane. Rrugt kryesore jan: Rruga Tiran-Dajt (Hapsira pushuese e Parkut t Dajtit), rruga Tiran-Matanesh t cilat jan 2 kalimshe pjesrisht me asfalt dhe me bazament natyror t prmisuar. Rrug t tjera t dndura prshkojn Fushgropn e Tirans, n t gjitha drejtimet duke e lidhur qendrat fshatare. N kto rrug teknika luftarake mund t lviz gjat gjith stinve t vitit. Aeroporti Nn Tereza sht i vetmi aeroport kombtar i vendit. Ai ndodhet n fushn e Rinasit. sht i vetmi aeroport Kombtar. Ndrtimi i tij ka prfunduar n vitin 1958. Ky aeroport prdoret pr fluturime civile po edhe ushtarake. Ktu sht edhe nj baz ajore, n ndryshm e sipr, si dhe baz pr helikoptert mjeksor. N vitin 1999 u b zgjerimi i pists nga kompania Siemens e Gjermanis. N L ka bregun e lumit t Trkuzs, n J fushn e Pezs dhe Miniern e qymyrgurit t Valiasit, n P, lumin e Tirans. Uljet e avionve bhen nga drejtimi V dhe J. Gjatsia e pists sht rreth 2.8 km. Ruajtja e aeroportit, ka qen nj ndr detyrat kryesore gjat situats s Lufts s Kososv, ku u vendosn edhe helikoptert Apach. Pran tij n drejtimin VP, ndodhet edhe aeroporti Ushtarak. Bimsia, n fushgropn e Tirans sht e ndryshme. N fundkodrat dhe lartsi, ka shkurre dhe shkurreta t llojit t makjeve me lartsi deri 2.5

metra. Ndrsa fusha, prbhet nga hapsira bimsie si pem, vreshta, ullinj (rrz kodrave). Urat kryesore: Ura e Farks dhe e Erzenit q ndodhen mbi Erzen me rrugn Tiran-Elbasan, ura e Beshirit q ndodhet mbi Erzen me Rrugn Tiran-Plepa, Ura e Limuthit, Ura e Kamzs, Ura e Tapizs, t cilat duhet t vlersohen dhe ruhen, n do rast. Objekte t tjera t rndis s veant jan: Aeroporti i Rinasit, Baza Ushtarake e Zallherrit, Diga e Buvills, Baza Ushtarake e Rrapit t Treshit, Baza e Helikopterve n Fark, digat e liqeneve artificial, tubacionet e ujit t pijshm q dalin nga tuneli i Dajtit n Linz, tubacionet q lidhin Buvilln me Tirann, depot e ujit n lartsit rrethinore t kryeqytetit. Pozicioni i Fushgrops s Tirans dhe rrethins kodrinoro-malore t saj prbn: - gjeohapsir me zhvillim ekonomik-shoqror t lart si qndr kryesore gjeostrategjike shqiptare - burime njerzore t prqndruara dhe nj demografi e zhvilluar n fillim t shekullit t XXI. - nyje e madhe e transportit dhe komunikimit ndrshqiptar - prqndrimi i njsive ushtarake t FA - gjeohapsir me reliev t prshtatshm rrethinor mbrojts n t gjitha drejtimet. - fortifikimi i gjeohapsirs n 4 unaza rrethore prshtatur relievit dhe aftsis s vendit. Drejtimet kryesore hyrse -Lugina e Erzenit, prmjet rrugs automobilistike kombtare q vijon nga Plepat, Ndroq, Ura e Beshirit. -Lugina e Shijak-Maminas-Vor-Ura e Limuthit n t ciln ndodhen arteriet e mdha automobilistike e hekurudhore. -Korridori fushor q shtrihet nga V, prgjat shtretrve t lumenjve : Ishm, Trkuz dhe lumit t Tirans. Ai ka nj gjersi mesatare 8.5 km, q kufizohet nga t dy ant me brezin kodrinor t Rodon-Prezs, n JP dhe trsis kodrinore posht malore nga, Zallaj, Zgrdhesh, erkez-Morin, Zall-Herr me lartsi deri 300 metr mbi nivelin e detit. -Lugina e Tujanit dhe Rrjedhs s Siprme t Erzenit, q komunikojn me brendsin malore t rrethit t Tirans. Tirana: Ndrtuar n skajin JL t fushs, n kmb t malit t Dajtit dhe kodrave t Saukut e Krrabs n J, t Vaqarrit, Yzberishtit n P, dhe t Kamzs n VP. Siprfaqa e sotme rreth 46 km. Popullsia e qytetit rreth. Dhe me rrethinat Lartsia mesatare mbi nivelin e detit si kryeqndr e Shqipris sht nyje komunikimi me qendrat qytetore dhe fshatare n t gjith drejtimet. Plani rregullues, ka fillesn n prag t viteve 30-t. Sistemi rrugor ka natyr rrezore (radiale), me nj shesh qndror q sht si bulevarb i gjer dhe gjymtyr mbshtetse me drejtimin V-J. Lumi i Lans e ndan at n dy pjes. Tirana n trsi sht e zbuluar dhe e ngritur mbi nj platform afrsisht t shesht, ku rrotull n drejtimin L, J dhe qarkojn kodra, q me pozicionet zotruese ndihmojn qytetin me organizim t mbrojtjes s tij. Rritja e qytetit po pritet gjithnj n drejtimin kodrinor. Ndrtesat e banimit vijojn t ngrihen shumkatshe dhe me rndsi t madhe ku hapsirat midis tyre jan t vogla. Orientimi n qytet sht dmtuar dhe kushtet e maskimit

nuk jan t favorshme. N tarracat e ndrtesave shumkatshe mund t organizosh vrojtim si dhe vendosje t armatimit kundrajror. Arteriet kryesore rrugore, ku transporti qytetor civil si ai n rast lufte, mund t lviz m lirshm sht nprmjet rrugve t Dibrs, t Kavajs (Koferenca e Pezs), e Durrsit dhe pjesrisht ajo e Elbasanit. Pjesa tjetr e rrugve sht m e ngusht. Unaza kryesore sht nj lidhse qytetore m rndsi dhe projekti i saj po vijon t ndrtohet n t ardhmen. N vshtrimin ushtarak duhen njohur: objekte kryesore t ndrtimeve publike t administrats s shtetit t cilat prgjithsisht jan n qndr, npr godinat kryesore. Po ktu jan edhe ndrtesat kryesore t jets kulturore, shkencore t vendit. Blloku i Ambasadave t huaja sht kryesisht i mbshtetur kryesisht midis rrugs s Kavajs dhe asaj t Dursit. Spitalet n trsi jan t shprndar: Spitali Qndror Universitar Nn Tereza ndodhet n vijim t rrugs s Dibrs, Spitali Qndror Ushtarak Universitar ndodhet n Laprak, Sanatoriumi n Kodrat e Saukut. Shtpit e mdha t lindjes ndodhen n Bulevardin Zogu i Par dhe n drejtim t Brrylit t Lans. Qndrat ushtarake universitare dhe Akademike jan n bllokun e dikurshm, t rrugs s Dibrs, ndrkoh njra nga bazat ushtarake (ajo e Rrapit t Treshit) ndodhet n periferi VL. Karakteri i ndrtesave sht i ndrthurur jo vetm n vshtrimin t stilit por dhe t lartsis s tyre, prej shtpive tipike tiranse, vilat moderne dhe pallatet shumkatshe. Shtabi i Prgjithshm dhe Komandat e Forcave duhet t kn prdorim planimetri t sakta dixhitale t Tirans ku t jen evidentuar sakt e n mnyr t koduar n GIS (Sisteme t Informacioneve Gjeografike), minibashkit, blloqet rrugt, ndrtesat dhe kodifikimi i tyre pr banort dhe rregjistrimin e tyre etj, t dhnat q duhen pr mobilizim, evakuim, mbrojtje etj.

IV.A.h.VARGU KODRINOR RODON-ERZEN Ky varg sht brez mbrojts i relievit t Ultsirs Prndimore. Ai mbron hapsirn fushore nga gjiri i Rodonit dhe deri n Fushgropn e Tirans. Kalaja e Skndrbeut sht dshmi historike dhe reliev roje, n buz t detit. Lartsia n kt pik sht 78 m, me vzhgim detar dhe toksor nga t gjitha drejtimet. Vargu vijon mandej n drejti JL dhe e ndan Fushn e Durrsit nga ajo Thuman-Tiran. Gjatsia e ktij vargu sht rreth 42 km deri n brigjet e lumit Erzen, gjersia mesatare shkon deri 8.5 km. Majat kodrinore t ktij vargu q kan vzhgim n horizont jan: Maja e Bizs (177 m), Damaj (264 m), Kodra e Lait (270 m), Kodra e Tales midis fshatit Palaq dhe Manzs (297 m). Ndrkaq, Preza sht nj kull natyrore vrojtimi, n drejtimin J-L n aeroportin Nn Tereza. Ky varg ndrpritet n Vor (58 m) dhe ngrihet srish, n kurrizin kodrinor n drejtimin JL, ku bie n sy maja e Barzezs (491m). N disa nga kto lartsi jan ngritur antenat e Vodafon dhe AMC si objekte t dukshme orietuese, por q duhen ruajtur n situata t veprimeve luftarake. Gryka, n brrylin e Vors sht prit relievi e prshtatshme, VJ, ku mund t mbyllet, mbrohet, bllokohet do fushat hyrse, n brendsi t fushgrops s Tirans. Gryka e Vors sht e

ngusht jo m shum se 800 m, nga radhojt kodrinor, ku dallohen n V, lartsit e Marqinetit (105 m) dhe n J, kodra e Pigojs (230 m). E till sht dhe shtegu apo porta e Urs s Beshirit, ku nga t dy ant afrohen fundet kodrinore, ajo e Lalmit (288m) dhe n jug kodra e Kulluglls (244 m). IV.A.i. PEZA Trsia kodrinore, q shtrihet nga rrjedha e mesme e Erzenit, prej Ndroqit-Pez e Vogl, Pez-Helms n t dy kraht e lumit t Pezs, deri n lartsit e Gjyzlykone (441 m) e Vrap (654 m) ka nj siprfaqe 98 km prbn Pzn t njohur, jo vetm si nj trev gjeografike e zakonshme por nj pozicion strategjik n zonn e Tirans. Lugina e lumit t Pezs, n t dy radhojt e kurrizeve kodrinore L e P, prfshin nj reliev, n thellsi, prej gryks s Erzenit dhe Tirans q ka nj mbrojtje natyrore t prshtatshme, n saje t gryks luginore dhe lartsive zotruese me t gjitha drejtimet. N V, n gryk t Erzenit, relievi ngrihet dhe bhet kthesa pr n Tiran. N J, lartsit kodrinore nga Ndroqi (Kalaja e Ndroqit 387 m), Zbarrqje, Lis-Patros (398 m), kodra e Gjonit (433 m) e Gjyzlykone (441 m) jan nj brez natyror mbrojts, i thyer i pjerrt, me luginza, xhepa, boka relievi q plotsojn njra tjetrn n kalueshmri t vendit, me vshtirsi. Kulmi kodrinor (654 m) n Vrap, sht nj lartsi vzhgimore n t gjitha drejtimet. Vargu tjetr kodrinor VL, Vrap, Grec (505 m), Gror (512 m) Kalaja e Dorzit (447 m), Kodra e Kishs (413 m) deri tek Ura e Beshirit, mbyll gjeohapsirn e Pezs me rreth 20 fshatra si: Ballashej-Pajana, Barzezi, Dorzi, Greca, Grori, Greblleshi, Gjyzhikonja, Krukja, Sauqeti, Sheshi, Zbarqja, Zhurja, t cilat kan nj histori qndrese t veant. E banuar qysh n lashtsi, me nj pozicion natyror n thellsi me dy dshmi kshtjellash (Ndroq e Dorz) tregon se ajo, e tra ka patur nj pozicion fortese. Pushtimet, qysh nga koht e lashta, kan treguar q edhe pse shum afr Tirans (deri n Pez t vogl 7 km, n Gjyzlykone 25 km) prsri ka qen gati e pakalueshme dhe e pamarrshme. Dshmi sht lufta e II Botrore, ku edhe pse Tirana ishte e pushtuar, Peza qndronte si nj streh e forcave lirimtare partizane. Peza, i prshtatet gjithnj Tirans, pr evakuim dhe furnizim. do plan pr t`u futur n lugin, s`mund t realizohet kollaj, pr shkak t relievit t volitshm pr mbrojtje e prita, qysh n fillimin e trevs: Ndroq dhe Pez e Vogl. Ndrkaq, deri n Vrap s`futesh dot as nga drejtimi i Peqinit dhe Kavajs. Rrugt. Nj rrug kryesore automobilistike, futet prgjat lugins s lumit t Pezs, n J t tij q shkon deri n Gjyzlykone. Deri n qendr t Pezs s Madhe ajo sht e shtruar me asfalt dhe me dy kalime. Deri tek rezervuari i Pajanit, sht me bazament natyror t prmisuar. Ndrsa n vijim ajo vshtirsohet, ndonse sht sht me bazament natyror. T gjith rrugt e tjera q lidhin fshatrat, jan stinore. Bimsia. N kt bashksi kodrinore zotrojn hapsirat e faqeve, luginave t veshura me shkurre (kryesisht makje) me lartsi nga 1-3 metra. Mundsit e maskimit jan n lugina, ku bimsia sht m e dendur. Ujort. Lumi i Pzs, i gjat 17 km. me burim nga prrenjt n shpat t siprm, Gjyzlikone, i cili mbledh n vijim prrenj nga t dy ant. Ka nj gjersi nga 5-7 m, dhe brigjet 25 m, me zallishte n taban, me rrzima bregore 4-6 metra, i veshur me bimsi. Nuk prbn ndonj vshtirsi n kalim t tij.

IV.A.j.KODRAT E KRRABS. Prbjn nj masiv kodrinor t madh, me shtrirje nga lugina e Erzenit deri n luginn e Shkumbinit dhe nga VL prej Petrele, Mali i Cirms (771 m), Kulla e Gracenit (843 m), maja e Therasit (570 m) q ngrihet mbi Bradashesh, ndrsa n VP kan kufizim grumbullin kodrinor t Pezs, duke takuar n J, lumin Shkumbin. Relievi kodrinor ka midis, afrsisht n qndr t tij, nj kurriz q fillon n Vrap (654 m) duke vijuar, me harkun: maja e Sharrs s Madhe (679 m), kodrn e Zabelit (409 m) n J t fshatit Sulet, n Shnkoll (603 m) kthehet n V pr n lartsit e fshatit Cacabez (668 m), Bodin (616 m) kodra e Gjat q lidhet me brezin e Krrabs n Kulln e Gracenit. Ky kurriz ndan edhe ujort q rrjedhin n V dhe J. Pikat m t larta zotruese t relievit jan: Kulla e Gracenit (400 m), kodra e Lunit, me lartsi 765 m , Kodra e Manapjetrs (629 m), Maja e Galushit (757 m). Petrela sht karakoll mbi luginn e Erzenit, me lartsi 400 metra, me nj reliev t thikt e sipr me nj kshtjell t shekullit IV pr. Kr., me fushpamje t gjer. Gjat pushtimit turk ishte si nj parafortes. N V, lugina e Baldushkut prmbledh grykn e Zhllims q fillon n Mihajas Cirm si dhe gryka e Zhllims s Vogl t cilat takohen n Mustafa Koaj, duke vijuar deri n bashkim me Erzenin. N kt lugin grumbullohen t gjitha ujrat q rrjedhin nga J, prej kreshtit kodrinor t Pezs (Grori, Dorzi, Damjani) si dhe ujrat q rrjedhin nga brezi i Krrabs. Lugina hapet n Erzen, n kmb t Petrels (prroi i Zaraniks) q rrjedh nga Mali i Cirms dhe lartsit e Durishts dhe Tavarenit. N J masivi kodrinor prshkohet nga: - Lugina e Pajunit q fillon n kodrat e Plengarics, duke zbritur n PaprSallak dhe Papr - Lugina e Garunjs s Paprit q zbret nga Cacabez deri n Shkumbin - Lugina e Bablucs q fillon nga maja e Galushit - Lugina e Tabakut q fillon nga maja e Galushit (757 m) dhe zbret n fushn e Pajovs - Lugina e aushajt, q zbret nga Galushi, n Talaj, aushaj, Prparim, derisa vjen, n fushn e Lazarejt, n Uruaj pr n lumin Shkumbin Popullsia sht fshatare. Qendrat e banuara jan t rralla, t shprndar, pa zhvillimin e duhur kulturor dhe ekonomik. Masivi kodrinor sht i s njjts natyr, ndrsa trevat jan t ndryshme. Ajo V, i prket Tirans (Komuna e Baldushkut) ndrsa ajo J, i prket Elbasanit (Komuna e Paprit) Rrugt: rruga kryesore sht ajo automobilistike, Tiran-Elbasan e cila prkon edhe me vijn L mbyllse t ktij masivi. Rruga sht malore, n ngjitje, prej Mushqetas deri n kreshtin e Krrabs n fshatin Kus. Mandej, rruga kalon prgjat kreshtit, nga ku vzhgohet i gjith masivi kodrinor n P. N Petresh, fillon zbritja pr n Elbasan. Rruga sht dykalimshe. Gjat dimrit, shpesh bllokohet n Qaf-Krrab, n rast t ngricave e dbors. Rrugt e tjera n V t masivit jan ato q fillojn nga lugina e Erzenit: - Mullet, Isuf-Muaj, Mustafa-Koaj, e cila sht me kalim gjithvjetor dhe e mirmbajtur. Prej ktu, rrug stinore lidhin fshatin Lug-Shalqiz prgjat lugins s Zhllims, si dhe rruga q ndjek luginn Vesqi-Sulet. Prej Vishaj kalon nj rrug q lidh Baldushkun e Isuf-Muaj. Nga rruga automobilistike TiranElbasan n Gracen, degzohet rruga stinore q lidh Trba e Plengaric. N

t gjith luginat q zbresin nga kreshti kodrinor qndror i masivit n drejtim t J, rrugt q lidhin fshatrat, jan stinore dhe t kalueshme me vshtirsi. Bimsia, ka karakter t pyjeve (korijeve) me shkurre t dendura, n prgjithsi jan t llojit t makjeve. Ujort, jan prrenj dhe rezervuar t vegjl, burime t shprndar. Rrjedha e tyre kalon n lugina e prroska t ngushta, t krijuara nga nj erozion (grryerje) e vijueshme. Pozicioni gjeografik n thellsi, midis dy luginave t mdha, me reliev t thyer eroziv dhe shum t prbr, ka br q t`u qndrojn larg pushtimeve, duke u br m shum nj streh pr trheqje dhe ruajtje, n raste t situatave luftarake. Foto i Petrels IV.A.k. FUSHA E DURRSIT. DERDHJA E POSHTME E ERZENIT Kjo gjeohapsir sht pjes e ballit t relievit t Ultsirs Perndimore, n kufirin detar. Ajo prkon me rrjedhn e poshtme t lumit Erzen, delta e t cilit, me kepin e Palit krijon nj gji detar q i prshtatet edhe ndrtimit t Bazs Detare. Largsia nga derdhja e lumit deri n kepin e Palit sht 4.5 km dhe thellsia e gjirit t krijuan sht 3.2 km. N kt gjeohapsir zotron reliev fushor. Ndrkaq dy ndrprerjet kodrinore jan karakteristike dhe me prshtatshmri pr mbrojtje. Mali i Durrsit me lartsi m t madhe (178 m) shtrihet si nj brez paralel me detin, me largsi deri n Porto-Romano (8.2 km) e cila sht mburoj e par, ku kepi i Palit, 5 km larg Porto Romanos, duket si nj pararoj n Gjirin e Lalzit. Lartsit ktu arrijn nga 31- 49 m. N L t kepit t Palit sht ndrtuar Distrikti Detar. Brezi i dyt i kodrave, jan ato t Shnavlashit (lartsit, nga Shkozeti: 23 m, Manastiri i Shnavlashit (49 m) derisa takohet me rrafshin e fushs. N mbarim t Shkozetit, qafa e Rrashbullit (20 m) lidhet n L me qytetin e Shijakut. Prej ktu, n J ngrihen kodrat e buta t Rrashbullit dhe t Arapajt: (Kodra e bukur 92 m) q n qaf t Shkallnurit prshkohen nga rruga q vjen nga Tirana pr n Plepa. Hapsira sht fushore. Dndsia e qendrave t banuara sht e theksuar n ann L t malit t Durrsit dhe n kodrat e Shnvlashit; ndrkaq hapsira e ish knets s Durrsit n 10 vitet e fundit sht e mbushur me ndrtime. Rrugt. Dallohen: rruga e Durrs-Porto-Romano- Kepi i Palit e gjat 14 km, e shtruar, me dy kalime, e prdorshme n do stin t vitit. Rruga: Shkozet, Rinia - Gjiri i Lalzit e gjat 8.9 km, e kalueshme gjat gjith stinve. Nj rrug tjetr, prkon trthor me fushn nga Spitalla n Vrinas e deri n Shijak. Paralel me t, nj rrug e till lidh Porto-Romanon me Qerretin. Durrsi si periferi, degzon lidhje me Shkozetin dhe Shijakun. Tek ura e Dajlanit sht br mbikalimi q lidh nyjen e Superstrads duke krijuar lidhje me rajonet n J t vendit. Durrsi, n rrethinat e tij, prbn nj prqndrim t metropolit t sotm me siprfaqe nga ish Kneta-Shkozet-Plepa-Shkmbi i Kavajs afrsisht 40 km, deri n rrz t kodrave t Arapajt. Rrypi fushor: Ura e Dajlani Shkozet--Plepa e Shkmbi i Kavajs sht hapsir intensive e banuar dhe turistike, ku dallohet pjesa e ndrtimeve pushimore-turistike, prgjat vijs bregore dhe pjesa e fundkodrave, si zgjerim e zonave t reja t banimit. Ngushtimi fundor sht rrz Shkmbit t Kavajs, i cili ngrihet n pjerrsit 75 me lartsin 106 metr, si nj

pozicion zotrues n hapsirn P. Zona e Durrsit, sht konsideruar si nj paraqndr e synueshme n t gjitha koht. Studimi i saj gjeoushtarak mer vlera t shumanshme, mbasi lidhet me kontaktin e par t kryeurave, t portit detar, t qndrs m t madhe qytetore, t furnizimit me burime njerzore materiale etj. Durrsi sht ndr qytetet kryesore t Shqipris, qndr ekonomike dhe nyje e rndsishme e transportit rrugor-automobilistik e detar q shtihet n buz t detit prgjat nj vije q fillon nga Currila e mbaron n Malin e Robit Qyteti ka marr prmasa t reja pas vietve 90-t ku migrimet e popullsis nga V dhe VL e vendit u dyndn dhe rriten prmasat e tij sidomos n zonn e fushs s Dursit (ish Kneta), Shkozet dhe shkmbi i Kavajs. Popullsia sht rritur deri 181166 banor. Ka nj pozicion q i prshtatet origjins s tij t dikurshme kur ndodhej buz detit t sipr nj kodre mbi det duke zgjeruar n shtratin e tij kryesisht n zonn fushore. Shtrirja kodrinore e qytetit, lidhet me pozicionimin e par t qytetit q zotronte ardhsit nga deti dhe toka. Shtrirja e mtejshme e qytetit ndodhet me kufizim nga kryeura ujore deri n kodrat e Shnavlashit dhe ato t Arapaj e Kryemdhenjt. Sistemi rrugor sht i varur nga shtrirja e kushtzuar buz ujore. Prandaj n vshtrimin ushtarak mund t ndajm Durrsin e Vjetr, i cili ka nj origjin, Amfiteatrin dhe nj shesh qndror, prej ku rrugt e tjera prvijojn n formn e tufs s dal prej saj : rrruga n drejtim V, t vijs detare deri n Curril e mandej m radh, ajo pr n Viln e Zogut, pr n Kodr, pr n drejtimin e buzs s kodrave t Durrsit. Rrugt dytsore qytetore n zonn kodrinore jan t ngushta dhe jo t sistemuara. Ndrkoh rrugt e tjera q i afrohen buzs ujore detare kan lidhje m Portin dhe komunikimin kryesor t rrugs ku nyja e Urs s Dajlanit dhe mbikalimi sjell prej Tirane Autostradn e par Shqiptare. Shkozeti konsiderohet si nj gjymtyr e veant e Durrsit dhe dallohet pr mvetsin ndrtimore t tij, ku rruga q lidh qytetin me Shijakun sht kryesore. Fotografi (ose harta e Durrsit) Ndofta 1:50 000 Rruga kombtare q kalon npr pjesn J t Durrsit ndrpritet n Plepa, me nj mbikalim t ri, ku takohet edhe rruga q vjen nga Tirana, nprmjet luginn s Erzenit. Rruga qytetore pran plazhit sht paralel me vijn ujore e rikonstruktuar n vitin 2004 i ka dhn ksaj zon mundsi pr lvizje t shpejt dhe t kontrolluar. N sheshin qndror dhe rrotull tij, ndrtimet jan disakatshe. N zonn kodrinore t banesave t dikurshme dhe vila t reja dy-tre katshe. Prgjat rrugs q t on n Porto Romano, ndrtesat jan kryesisht shumkatshe. Po kshtu, n V t kryqzimit t rrugve kryesore, n drejtim t fushs s Durrsit zotrojn blloqet e godinave t reja shumktshe. E gjith siprfaqja, q prfshihet n pellgun e fushs s Durrsit, sht e mbushur me ndrtime t dendura pa kriter dhe pa plan qytetor t mirfillt. Ndrtimet turistike pranbregore jan t reja, t larta t vrojtueshme, zotruese n t dy kraht e vrojtimit. Shprndarja hapsinore e qytetit, prcillet edhe me ndryshueshmrin e stilit ndrtimeve t tij. Pamja dhe

pozicioni i portit detar, ka rndsi pr t`u njohur. Ky port ka dy kalata. Ka nj shtrirje prej gati 1.2 km. N VP ndodhet kalata e Mallrave, ndrsa n J porti i Trageteve. Vllimi i puns s ngarkim shkarkimit n Portin e Durrsit n vitin 2004 ishte 2960.4 mij ton. N Durrs, pr nj koh, ka qn e dislokuar nj forc ushtarake e Nato-s e cila pushoi s funksionuari n vitin 2005. Ndrkaq n Plepa ndodhet Komanda e FD dhe Komanda e FT. Distrikti Detar i Dursit sht zhvendosur n V, n Kepin e Palit (Bishti i Palls). Durrsi si qndr rrethi, ka rndis njohjes s burimeve njerzore si dhe ato ekonomike, t vlersuara edhe n pozicionin e tij gjeostrategjik ushtarak, n breg t Detit. Ktu, n ditt tona ka nj veprimtari t trafikimit t mallrave qnieve njerzore dhe t drogs q kalon dhe vjen nga P, prandaj strtukturat e shtetit e shohin Durrsin si prparsor n njohje dhe menaxhim t lvizjes nprmjet kufijve detar. Momentet e eksodit t fillimit t viteve 90-t do t mbeten t paharruara pr tragjizimin e tyre, ku Durrsi u b qndr e emigrimit t paligjshm. N kto kushte FA, hartn e Durrsit e kan si dshmi historike dhe t qndress, por dhe t trajtimit t kujdesshm n mbrojtje t ligjshmris dhe jets s qytetarve n ditt e sotme. Durrsi sht nj burim i madh njerzor, n raste mobilizimi. Statistikat tregojn se: n vitin 2001 rrethi i Durrsit kishte kt panoram demografike. T dhnat e popullsis jan si m posht: N prgjithsi Rrethi Popullsia n prgjithsi N qytet N fshat

Meshk uj 88463

Femra

Prgjith si 113465

Femra

Prgjith si 68197

Femra

Durrs 181662 i

93199

58038

35160

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

Durrs i

1811662

433 km

419.6 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Prgjithsi Nga 0-14 vje Nga 15-65 vje > 65 vje

Durrs i

1811662

52484

115283

13895

Ujort. N VL, kufizimi i madh si nj penges ujore sht, Erzeni q n fush ka gjarprime t shumta. sht i ngusht (rreth 10 m), me brigje deri 3-4 m t thell e t veshur me bimsi. Prgjat tij, n t majt t rrjedhs, kalon rruga q lidh fshatrat, Sallmonaj, Sukth i Ri, Katundi i Ri, Jub. N t gjith kt rrjedh nuk ka asnj ur. Bimsia, bie n sy sidomos: n zonn kodrinore t malit t Durrsit, e llojit t shkurreve. N zonn e plazhit, mbizotron siprfaqet e pishs s but dhe plepave. Objektet e rndsis s veant jan: Porti Detar, me gjith kompleksin e tij t gjer, Baza Ushtarake e FT dhe ajo e FD t cilat ndodhen n Plepa, Distrikti Detar i Kepit t Palit. Po kshtu, si objekt i rndsishm sht vija e furnizimit me uj : Fush-Kuqe, Armath, Kull, Sallmonaj, Arapaj e Shkallnur. Objektet e fortifikuara n Shkmbin e Kavajs, t cilat duhet t jen t reflektuara n hart pr t`u njohur dhe ruajtur. T tilla jan edhe qendra e antenave t Radistacioneve midis Pjeshkz- Xhafezotaj. IV.A.l. GJEOHAPSIRA NGA SHKMBI I KAVAJS- DERDHJA E POSHTME E SHKUMBINIT Kjo gjeohapsir prfshin radhojt P t kodrave Erzen-Lis-Patros, Gjyzlykone, katrkndshin fushor nga mali i Robit deri n brigjet e Shkumbinit si dhe kodrat e kalas s Turrs e Kryevidhit. Hapsira kodrinore e shpateve P t lartsive Erzen-LisPatros-Gjyzlykone deri n takim me fushn e Kavajs, ka nj siprfaqe prej afrsisht 280 km. Lartsit arrijn deri 426 m (Kerukje), 396 Lis-Patos, 441 m, n Gjyzlikone. sht reliev i thyer me pjerrsi t ndryshme. Masivi kodrinor buzdetar: Karpen-Vil-Ballaj, sht brez i par mbrojts natyror, i gjat 14 km dhe i gjer: n Veri 2.2 km, n Kryevidh 5.2 km, n Ballaj: 6.8 km. Ky kurriz ka lartsi q ndryshojn, nga V, n Karpen (1 m), maja e Shinit (145 m) kodra e Malasejt (223 m) kodra e Kryevidhit (181 m) kodra e Valshit (145 m) gjersa ulet n Vil Ballaj, n rrafshin e fushs. Ky brez mbron katrkndshin fushor: Kavaj-Shkumbin si dhe grykderdhjen s Poshtme t Shkumbinit ku hyn lumi, midis kodrave t Gurit t Gomares, Kodrave t Kryevidhit. Kavaja sht qytet i ndrtuar kryesisht n nj reliev fushor pran nj kodre n L t tij. Ka siprfaqe prej afrsisht 4 km. Qyteti ka nj rrug kryesore prmidis. Sheshi qndror sht pran kulls s Sahatit dhe t Xhamis. Rrugt e tjera jan kryesisht ndrprerse dhe bashkuese t blloqeve t banimit. Apartamentet e banimit jan ndrtuar n t dy ant e rrugs kryesore dhe rrotull qndrs. N drejtim t rrethins banesat jan tipike nj ose dy katshe. Nj unaz, nga P, mbshtjell t gjith sistemin rrugor. Qyteti vrojtohet trsisht nga kodra q ndodhet n lindje t tij. Pran qytetit kalon hekurudha, q ka dhe stacionin prkats t Kavajs. Rruga automobilistike, e cila m par kalonte n unazn e Kavajs, tani sht larguar me afrsisht 100 m nga kjo periferi. Kavaja sht qndr rrethi. Ka lidhje me t gjith fshatrat e rrethit, me rrug q kalohen n do stin n vitit. Popullsia e Kavajs dhe e rrethit ka treguesit e mposhtm:

N prgjithsi Rrethi Popullsia n prgjithsi

N qytet

N fshat

Meshk uj 36042

Femra

Prgjith si 28149

Femra

Prgjith si 50030

Femra

Kavaj a

78179

42137

14686

27451

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

Kavaj a

78179

414km

188.7 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Kavaj a Prgjithsi 78179 Nga 0-14 vje 24956 Nga 15-65 vje 47002 > 65 vje 6221

Qendrat e banuara fshatare shtrihen n t gjith hapsirn kodrinore. Prshkohet nga rrug me bazament t fort q lidhin zonn fushore me ato kodrinore, por q n trsi jan t karakterit stinor. Rrugt mund t renditen si m posht: -Kavaj, Kanaparaj, Golemas (stinore) -Kavaj, Maml, Zikularaj (stinore) -Kavaj, Habilaj, Lis-Patros (e prmisuar, me akull) -Ura e Darit, Grmej, Mushnik, ikallesh (stinore) -Lekaj, Okshtun (stinore) -Sinaballaj, Hasdushk (stinore) -Karin, Rostej, Hasdushk, Thartor, Mlik, 15 km me pjersi 25-30 (stinore) -Karin, Rostej, Sinametaj, Garunj e Vogl, Gjyzlykone 21 km deri n takim dhe lidhje me rezervuarin e Pajanit e rrugn e lugins s Pezs, si nj rrug me bazament t fort, e pamirsuar dhe stinore, e kalueshme me vshtirsi. Rrugt q prshkojn drejtimin P jan prgjat fushs ku ka nj sistem rrugor t zhvilluar q lidh qendrat e banuara, t cilat n trsi jan t dndura.

-Kavaj, Synej, Bago (e kalueshme gjat gjith vitit) -Kavaj, Rrikaj, Hajdaraj (e kalueshme gjat gjith vitit) -Kavaj, Blerimaj, Vorozen, Luzi i vogl, Luzi i Madh, Kalush (e kalueshme) -Gos, Ballaj, Vil Ballaj, Rreth-Greth e gjat 16.5 km, e kalueshme, n t gjith stint e vitit. Prgjat fundkodrave t Kryevidhit, kalon nj rrug gjat gjith ksaj hapsire VJ, q lidh: Hajdaraj, Beden, Zhabjak e Ballaj. Para ktij sistemi kodrinor, pran bregut t detit ndodhet fusha e Rreth-Grethit q fillon n V n Bago, Domn, Spille, Vil-Ballaj me nj form trekndshi ku n afrsi t Shkumbinit gjersia e saj sht 4 km. E gjith kjo hapsir sht ndn vrojtim t plot nga kryekodrat n L. N fundkodrn pran Shkumbinit ndodhet edhe kalaja fushore e Bashtovs. Ngrihet 500 m n V t Shkumbinit dhe 4 km nga grykderdhja e tij. Kalohet n Zhabjak, Ballaj, Ballaj i Ri deri tek Kshtjella. Ajo ka form katrkndshe, me kulla n secilin knd. Muret jan t larta deri 9 m. hyrja bhet nga drejtimii detit. Fusha prmidis kodrave, nga Mali i Robit deri n derdhjen e poshtme t Shkumbinit, ka formn afrsisht t nj katrkndshi me lartsi q arrijn n 11 metra, mbi nivelin e detit. Gjatsia VJ, sht 22 km dhe n mesin e saj gjersia ndryshon nga 4.5 km (n mesin e saj, Luz i vogl) deri 7.5 km, n Kavaj. Fusha vrojtohet nga t dy ant, L-P. Ajo ka qndra t banuara m rndsi ekonomike dhe t burimeve njerzore ushtarake. Ndr to dallohet qyteti i Kavajs, Synej, Vorozen, Luzi i Vogl, Luzi i Madh. Prgjat kurrizit kodrinor vijojn qndra t banuara si Peqin, Strbeg, Kryevidh, me pozita zotruese vzhgimi. Ujort. Deti n P lag, n 23 km gjatsi, vijn bregore. N trsi kjo vij detare sht e drejt, pa trajta gjiri. Mundsi ankorimi ushtarak, detar ka vetm, n fundin kodrinor t kalas s Turrs. Lumi i Shkumbinit prkon n derdhjen e poshtme t tij. Q nga grykderdhja e deri n Rrogozhin ka nj largsi vij ajrore 16,5 km, me gjarprime t shumta. Gjersia arrin n stinn pa reshje e njsim mesatar deri 25-30m, ndrsa n stinn ujshum deri 6075 metra. Brigjet jan t thell deri 3-5 metr, dhe shtrati sht ranor. N t dy kraht, ka argjinatura. Shkumbini nga ana gjeostrategjike vendore e ndan gjeohapsirn e Shqipris s Mesme n dy krah, e prej t dyve synohet kalim e dprtim, n thellsi t gryks e lugins n brendsi L, t vendit. Prirjet q i dikton relievi, prbashkohen n Rrogozhin, ku gryka ngushtohet e futet midis masiveve kodrinore. Gjersia, ktu arrin n 1.3 km, ku vendi dhe brigjet e lumit zotrohen dhe vrojtohen. Aty sht edhe pika e kalimi e transportit rrugor dhe hekurudhor si nj nyje e madhe kombtare VJ dhe PL. Kjo nyje krkon kujdes dhe vlersim prparsor ushtarak, pr vzhgim, ruajtje, t urave rrugve, hekurudhs duke u kushtuar rndsi pikave zotruese t relievit kodrinor. Lumi i Darit, prshkon fushn e Kavajs nga Grmej n fundkodrat, Vorozen, Blerimaj, Rrikaj deri n V t Karpenit. Ka gjersi deri 3.5-5 metra, me brigje deri 3 m t thell, me bimsi nga t dy ant. N stinn e that, nuk prbn problem pr t`u kaluar, ndrsa n dimr duhet t gjenden vendet m t prshtatshme. Ndrkaq faqja P e sistemit kodrinor Shkmbi i Kavajs, Zhurit, Lis-Patos, Gjyzlykone ka prrenj t shumt, q krijojn thyerje t relievit.

N zonn e fushs, ka kanale ujits dhe kullues t shumt t cilt vshtirsojn kalimin e tekniks luftarake. Bimsia, n zonn kodrinore karakterizohet nga shkurret (makje) q n faqe t veant, dndsohet dhe ka lartsi deri 3 metra. IV. A .m. GRUMBULLI KODRINOR I HYSGJOKAJ DHE BELSH. Paraqet nj trekndsh kodrinor t veant, q kufizohet n P, prej rrugs: Rrogozhin-Lushnj-Ur e Kuit, bashkim i lumenjve Devoll e Osum, n Kozare, n V: nga lugina e Shkumbinit dhe lumi me t njjtin emr, ura e Paprit, Crrik, n L: nga lumi i Devollit. Ka nj siprfaqe prej 420 km. Shtrihet n katr rrethe: Lushnje, Peqin, Elbasan e nj pjes t Beratit. Relievi sht tipik kodrinor, ku prmidis, prej urs s Rrogozhins, vijon nj kurriz kodrinor: lartsia 218 (mbi Zham), maja e Sheganit (282 m), maja e Gjuzajt (276m), Rrasa e Siprme (188m), Balaj (230 m), maja e Dragotit (203m), maja e Deshiranit (196 m) t cilat qarkojn pjerrsit kodrinore q zbresin n JL. Prej tyre n drejtim VL, shtrihet hapsira karakteristike e kodrave dhe liqeneve t Belshit me reliev dhe lartsi, afrsisht t njjta. Rnia kodrinore, drejt lugins s Shkumbinit, bhet prgjat lartsive t Gramshit e Hasmashaj, t Ballagatit (276 m), t Karthneks (331 m) dhe t majs m t lart n Kodras (445 m). Kurrizi kodrinor L, sht m i ult dhe ecn paralel me rrjedhn e poshtme t Devollit, ku dallojn kodra n Gjyrale (156 m), n Grekan (259 m), n Gurras (194 m) dhe n Dshiran (196 m). Prmidis t tre kurrizeve kodrinore, platforma e Belshit, me reliev t prngjashm, me thyerje tipike t formave karstike t liqeneve, groporeve e kodrinave t shumta. E shtrir midis dy luginave dhe fushs s Myzqes n P, si drejtime kryesore lvizse, n historin e luftrave, krahina e Belshit me pozicionimin e saj, ka qen pak e synuar. Megjithat, relievi ktu, ofron mundsi t mdha manovrmi n se njihet, mbasi format e kodrinave, groporeve dhe liqeneve jan jo vetm pengesa por edhe eprsi n mbrojtje. Qendrat e banuara t tipit fshat jan t shprndara n t gjith hapsirn, ku dallohen tre grumbuj: i Belshit, i Hysgjokajt dhe Kosovs. Sistemi rrugor lidh pothuajse t gjith qendrat e banuara por dallohen si: -rruga Lushnje-Crrik q prshkon luginn e Hajdarajt dhe lidh Hysgjokajn, Rrasn e Siprme, qytetin e Belshit, Tragjas, Gradisht, Shals e Cerrik. - N Pekisht, nj rrug t on n luginn e Shkumbinit, n engelaj. Nga kjo vij rrugore dgzohen rrug rurale me kalim stinor q lidhin fshatrat Gjyshaj, anakaj, Ballagat. -Rruga q prshkon masivin sht dhe ajo q degzohet, n rrz t kodrave, pran fshatit, Jeta e Re e cila lidh Kosovn, rragn deri n Belsh. Nga Kosova vijon rruga q lidh: Dragotin, Dragot -Dumren, Kajanin, Seferanin deri n Belsh. -Nga Kuova del nj rrug tjetr rurale, q pasi kalon n Urn e Devollit, lidh Dshiranin, Gjolen, Gurras, Grekan, deri n Belsh. Bimsia. N shpatet P t kodrave dallojn masivet e siprfaqeve me ullinj dhe hera hers me pem. Kjo sht tipike, sidomos me kurorn e Lushnjes e luginn q t on n Hajdaraj e Hysgjokaj, n Dushk t Madh e Gramsh, n kodrat e Zhams. N brendsi t masivit kodrinor, vetm n lugina e prgjat prrenjve ka siprfaqe me shkurre, ku me t dukshme jan ato rrotull liqeneve. N brrylin e Shkumbinit q prkon me fshatrat: Krthnek, Trash, Gryksh, Broshk e Kodras, ka siprfaqe me shkurre t

dendura. Siprfaqe me pemtore ka edhe mbi fshatin Valas. Prgjat Devollit nga Dshiran n Gjyrale, ka siprfaqe me pyll plepi, shelgjishte e shkurre t dendura. Ujort. Shkumbini qarkon n V. Mbi t, ka katr ura q lidhen me zonn: Dy Ura t Rrogozhins (rrugore dhe hekurudhore), Ura e Peqinit q lidh fshatrat Gjoaj, e elhakaj, Ura e engelajt dhe Ura e Paprit q lidh Crrikun. Nga Ura e Rrogozhins deri n Papr, lugina e Shkumbinit sht n gjersi mesatare prej 3.8 km. N Gryksh ajo ngushtohet deri 900 metr. Brigjet e lumit ( duke prfshi edhe hapsirn zallishtore) jan n largsi her her deri 250 metr dhe rnia e tyre, 3 metr. Lumi i Devollit qarkon ann L t trevs me nj gjatsi 32 km. N prgjithsi rrjedha ujore e tij sht pa gjarprime t shumta. Gjersia ujore shkon deri n 17 metr dhe n stinn ujshum zgjerohet, sa trefishi i saj. Hapsira midis brigjeve, arrin deri n 1.2 km (Gjyrale). N fshatin Geg, sht ndrtuar nj dig dhe nj pjes t ujrave i kthen n rezervuarin e Thans q sht vepr ujitse pr nj pjes t fushs s Myzeqes. Ai ka nj siprfaqe prej 6.5 km, diga sht e lart rreth 25 metra. Largsia nga t dy brigjet e rezervuarit nga Murriz-Kozarja sht 2.9 km. arja e digs ose shprthimi i saj prej ndonj bombardimi t mundshm, shkakton prmbytje t mdha n fushn prreth e qendrat e saj t banuara. Liqenet e Belshit jan 23, t ndodhur nga hapsira prej rrage n Belsh e rrotull. IV.A.m. 1.PEQINI. Peqini ndodhet n gryk t Shkumbinit n krahun V t tij. Ka nj siprfaqe prej afrsisht 1 km2 N J fundi I tij prkon me brigjet e lumit. Lartsia mesate mbi nivelin e detit sht 45 m. Qyteti prbhet nga ndrtesa t llojllojshme e n qndr ka ndrtesa t larta pes dhe gjasht katshe. N V t tij kufizon me kodrat ndr t cilat dominuese sht lartsia 126.0 m, mbi nivelin e detit. Rruga kryesore sht ajo q vjen nga Elbasani dhe mbasi prshkon gjith qytetin del n P, drejt Rrogozhins. Qyteti i Peqinit gjithashtu, paralel me rrugn automobilistike tejprshkohet nga hekurudha Durrs-Elbasan. Unaza e qytetit sht ndrtuar n J t tij. T gjitha rrugt e qytetit jan me bazament dhe gjersi ku mund t manovrojn t gjitha llojet e mjeteve dhe tekniks luftarake. Objekte kryesore jan: kalaja e qytetit, ujsjellsi, spitali, xhamia, burgu i vendosur n L t tij.

IV.A.m.2. DALJA N PAPR DHE CERRIK. Dalja n Papr prkon me fundkodrat e Belshit si dhe ato q zbresin nga V. Gryka e Shkumbinit hapet dhe fillon srish hapsir fushore. Rruga automobilistike kombtare q vjen nga Rrogozhina sht tani n formatin m

t mir t prshtatshm pr lvizje n lugin. N Papr , tek ura me t njjtin emr rruga kthen pr n Crrik dhe m tej n drejtim t Gramshit. Crriku shtrihet n Shqiprin e Mesme n fushn e Elbasanit. sht qytet fushor me nj siprfaqe m. N trsi sht qytet me ndrtesa 3-5 katshe. KA nj lartsi 80 m mbi nivelin e detit. N veri kufizon fusha e Elbasanit, n jug fusha e Crrikut n lindje kodrat e Malasejit ku dominojn lartsit 128.8 dhe 164.0 n perndim kufizon me kodrat e Valasit ku dominojn lartsit 119.0 dhe 177.0 Crriku k arrug t asfaltuara dhe t kalueshme nga Teknika luftarake. N Crrik hyjn rrugt kryesore. Pika vzhgimi jan lartsit mbi lagjen e Uzins dhe Malasejit. Objekte kryesore jan Rafineria e Nafts, Qndra kulturore, Spitali, Shkollat e Mesme, Ujsjellsi, Stadiumi, si dhe n jug t tij Radiostacioni i Crrikut. Peqini: Ndodhet n Shqiprin e Mesme. Siprfaqja e qytetit sht . m. N jug t qytetit kufizon nga lumi i Shkumbinit. Qyteti prbhet kryesisht nga ndrtesa 1-2 katshe dhe ka nj lartsi mesatare mbi nivelin e detit 45 m. N veri t tij kufizon me kodrat ndr t cilat dominuese sht lartsia 126.0 m mbi nivelin e detit. Rruga kryesore sht ajo q hyn n lindje nga Elbasani dhe mbasi prshkruan gjith qytetin del n lindje drejt Rrogozhins. Qyteti i Peqinit gjithashtu po paralel me rrugn kryesore por n pjesn veriore t tejprshkon hekurudha Durrs-Elbasan. Unaza e qytetit sht ndrtuar n jug t qyetetit. T gjitha rrugt e qytetit jan me bazament dhe gjersi q mund t manovrojn t gjitha llojet e mjeteve dhe tekniks luftarake. N qytetin e Peqinit ka qn dhe Divizioni i kmbsoris mbasi ai ishte prcaktuar si drejtim operativ me rndsi pr mbrojtjen. Objekte kryesore n Peqin jan kalaja e qytetit, ujsjellsi, spitali, xhamia, burgu i vendosur n lindje t qytetit, fortifikimi brenda dhe rreth qytetit. Crrik: Shtrihet n Shqiprin e Mesme n fushn e Elbasanit. sht qytet fushor me nj siprfaqe m. N trsi sht qytet me ndrtesa 3-5 katshe. KA nj lartsi 80 m mbi nivelin e detit. N veri kufizon fusha e Elbasanit, n jug fusha e Crrikut n lindje kodrat e Malasejit ku dominojn lartsit 128.8 dhe 164.0 n perndim kufizon me kodrat e Valasit ku dominojn lartsit 119.0 dhe 177.0 Crriku k arrug t asfaltuara dhe t kalueshme nga Teknika luftarake. N Crrik hyjn rrugt kryesore. Pika vzhgimi jan lartsit mbi lagjen e Uzins dhe Malasejit. Objekte kryesore jan Rafineria e Nafts, Qndra kulturore, Spitali, Shkollat e Mesme, Ujsjellsi, Stadiumi, si dhe n jug t tij Radiostacioni i Crrikut.

IV.A.n. GJEOHAPSIRA: DERDHJA E SHKUMBINIT, DERDHJA E SEMANIT.

Kjo hapsir sht vijim i Ultsirs Perndimore dhe i prket fushs s Myzeqes. N V, sht derdhja e poshtme e Shkumbinit n J, ajo e Semanit. Largsia midis dy grykderdhjeve 19.8 km. Largsia nga ura e Rrogozhins deri n Urn e Kuit sht 25 km . Gjatsia e Fushs P-L sht: - prgjat rredhjes s Shkumbinit 18 km - prgjat rrjedhjes s Semanit, ajo ka formn e nj kndi me kulm n urn e Mbrostarit dhe largsit jan: grykderdhja- Ur e Mbrostarit: 16 km, ura e Mbrostarit- ura e Kuit: 26 km. Siprfaqja sht afrsisht 772 km. N studimet ushtarake sht konsideruar nj rajon mbrojts kryesor, jo vetm pr hapsirn q zotron por edhe nj nga gjeohapsirat shqiptare m t populluara dhe t zhvilluara. Ajo, komunikon me dy luginat e lumenjve: Shkumbin dhe Seman t cilt prvijojn, drejt L, dy korridore t mdha komunikimi. Kufizimi: n P, vija bregore e detit, n V: derdhja e poshtme e Shkumbinit, n L: rrza kodrinore: Ura e Mbrostarit, Dushk i Madh, Lushnj, Fier-Shegan, Ura e Kuit, ndrsa n J: derdhja e poshtme e Semanit. Relievi. Relievi sht fushor, n 87 % t tij. Fusha ndrpritet n mes nga t dy ant kodrinore jetsore - Kodrat e Ardenics - Kodrat e Gradisht-Shnepremtes Lartsit n fush n rrz t kodrave deri n Lushnj e Fier arrijn deri n 13 metra. Kodrat e Ardenics jan brez n formn e nj rombi me diagonale t madhe: ura e Mbrostarit-Gradishte (13.5 km) dhe diagonale t vogl, n mes, Libofsh-Kolonj (4 km). Lartsia kulmore sht me Manstirin e Ardenics, 211 metra. Kto kodra jan barier me largsi, nga vija bregore e detit: 15.2 km. N natyr krijohen shtigje e gryka, mjaft t prshtashme pr mbrojtje, ajo n Gradisht, ku dikur ka kaluar Semani i sotm, me largsi VJ, 1.8 km e cila zotrohet nga t dy ant. Po kshtu, n Urn e Mbrostarit-Fier, krijohet nj shteg tjetr ku sht ndrtuar qyteti i Fierit dhe rrethinat e tij. Kodrat e Ardenics, ve pozicionimit natyror, n drejtim P, kan nj sistem rajonesh t fortifikuar dhe tepr t fortifikuar. Kodrat e GradishtShnepremtes, jan vijim V, i kodrave t Ardenics. Shtrirja e tyre V-J sht 15.3 km, me gjersin m t madhe n mesin e tyre 5.7 km dhe lartsia zotruese e tyre sht n majn e Gurit t Gomares, 194 metra. Brezi kodrinor sht prball n P, me Lagunn e Karavastas dhe n L me fushn e Trbufit dhe Lushnjn. Hapsira fushore shtrihet n t dy kraht: -ajo P, q kufizohet nga grykderdhjet e lumenjve deri n rrz t brezave kodrinor. -hapsira, n L t kurrizeve nga Sulzotaj-Ura e Rrogozhins deri n Urn e Mbrostarit e Ura e Kuit. Qendrat e banuara. N kt gjeohapsir ka nj dndsi t madhe qendrash t banuara, t ndrtuara dhe t prhapura n t gjith zonn fushore, po dendsia m e madhe, sht n trapezin rural Gradisht-Lushnj dhe Ura e Mbrostarit-Ura e Kuit, si dhe n hapsirn Libofsh-Ndrnnas. Lushnja: ndodhet n kmbt e Kodrave t Karbunars dhe Hysgjokajve. Ka nj siprfaqe prej 4.5 km dhe shtrirje me prmasa 2x2 km. Ka nj sistem rrugor JV me trthore rrugore n drejtim L-P ku ajo kryesore prshkon qndrn e qytetit. Ndrtesat n qndr jan n form t pallateve deri n 6 katshe dhe rrotull kan vijuar ndrtime t reja me form vilash nj deri tre katshe. Ktu kalon rruga kombtare interqytetore e cila i sht

shmangur qytetit n drejtim P n largsi prej 0.9 km q synon me t njjtat standarte, t rindrtohet pr t`u lidhur me Fierin. N trsi qyteti nuk ka maskim dhe nuk evidenton ndonj pozicion mbrojts t veant, Ktu, mund t przgjedhim si veori vetm buzn e kodrave t cilat duket sikur fsheh vzhgimin mbi qytet, por kjo kushtzohet nga zotrimi i sistemit kodrinor n krahun lindor. Lushnja prbn nj qndr t rndsishme administrative n Myzeqe, n vshtrim t burimeve njerzore t mobilizuara n raste t kushtrimeve dhe emergjencave ushtarake. Dndsia e popullsis sht e madhe. Po kshtu, burimet ekonomike t furnizimit t FA jan me interes. . Prandaj, studimi i qytetit, baza e t dhnave t informacioneve pr t sht e rndsishme. Qyteti sht rreth 27 km larg Fierit, 30 km mga Berati dhe 17 km nga Rrogozina. Lidhja e tij me qndrt e banuara t rrethit bhet nprmjet rrugve automobilistike t kategorive t ndryshme. T dhnat e popullsis jan si m posht: N prgjithsi Rrethi Popullsia n prgjithsi N qytet N fshat

Meshk uj 72432

Femra

Prgjith si 38336

Femra

Prgjith si 105597

Femra

Lushnj e

143933

71501

19370

52131

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

Lushnj e

143933

712 km

202 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Lushnj e Prgjithsi 143933 Nga 0-14 vje 42139 Nga 15-65 vje 91845 > 65 vje 9949

Fieri: shtrihet n t dy brigjet e lumit Gjanic, me gjymtyr n rrz t kodrave t Mallakastrs dhe atyre t Pojanit n JP, e t Ardenics n V. Ka nj siprfaqe prej 9 km me prmasa: 2.9x3.2 km. Fieri ka rndsi t madhe pr furnizimin me burime ekonomike dhe ato njerzore. Qyteti shtrihet n fush dhe si pike zotruese kodrinore strategjike sht ajo e spitalit. Prej ktu vrojtohet qyteti. Lumi prvijon n drejtim V, derisa derdhet n Seman pran urs s Mbrostarit. Brigjet e lumit n t dy ant jan t mbuluara me drur t lart kryesisht plepa, me mundsi maskimi. Gjersia e lumit t Gjanics nuk i kalon 8 m dhe lartsia e brigjeve t tij, afr qndrs s qytetit deri n 4.7 metra. Sistemi rrugor, si shumica e qyteteve fushore shqiptare, ka nj filles q konsiderohet qndr, e prej kndj dgzohen rrugt. Qndra ndodhet pran Hotel Apollonis vetm 60 m, nga bregu i Gjanics. N kt rreth degzohen rrugt: ajo q t on n Vlor, rruga drejt P q t on n Seman e Pojan (Apolloni), rruga q t on n stacionin e Trenit, rruga tjetr q vijojn n drejtimin V dhe q i bashkon e njjta unaz, duke mbyllur sistemin rrezor t tij. Rrugt jan t gjera dhe kalimi i tekniks nuk pengohet t cilat mundsojn vrojtimin nga tarracat. Tipi i ndrtesave n rrethin sht njkatsh dhe vila t reja trekatshe t ndrtuara koht e fundit. Qyteti n trsi sht i gjelbruar. Pikat m t rndsishme q duhen vlersuar nga ana ushtarake. Ura e Mbrostarit e cila sht nyje e vetme. Kalimi q lidh qytetin VJ, Kodra e Mbrostarit ndodhet rreth 150 m larg, mbi urn hekurudhore, pran bashkimit t Gjanics me Smanin. Po kshtu: Kodra e Spitalit q zotron qytetin, qafa e Koshovics ku hapet kalimi rrugor n drejtim t Vlors dhe Cakranit. Ndrkaq tubacionet e nafts dhe t gazit, linjat e furnizimit n energji e elektrike dhe ujsjellsi i qytetit q vjen nga ana J, duhet t pasqyrohen n harta pr t`u njohur n situate luftarake, si objekte t rndsis s veant, pr t`u ruajtur. Fieri sht larg buzs s detit rreth 20 km dhe rruga q t on n Plazh t Semanit lidh Ndrmnas-Sheq-Marinas-Gryk e mandej Plazh. Nj degzim i rndsishm sht ai q mbrin n fshatin Seman, qndr e Komuns. T dhnat e popullsis jan si m posht: N prgjithsi Rreth i Popullsia n prgjithsi N qytet N fshat

Meshk uj 98895

Femra

Prgjith si 76166

Femra

Prgjith si 122916

Femra

Fier

199082

10018 7

38635

66552

Dndsia e popullsis

Rrethi

N prgjithsi

Siprfaqja

Dndsia

Fier

199082

785 km

253.5 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Fier Prgjithsi 199082 Nga 0-14 vje 57658 Nga 15-65 vje 126659 > 65 vje 14765

Rrjeti rrugor. Ky rrjet sht i dndur, pothuajse n t gjith hapsirn ka prbn nj drejtim t shfrytzimit pr lvizje. Ndr to dallohen: -Rruga kombtare Rrogozhin-Lushnje, Lushnje-Berat. N qytetin e Lushnjes krijohet nj nyje e rndsishme e transportit civil e ushtarak jo vetm VJ, por dhe at L. -Rruga dy kalimshe e asfaltuar Ura e Rrogozhins-Divjak -Rruga: erm-Bishtukas -Rruga: Dushku i Madh-Grmenj i Madh -Rruga: Lushnje-Grabjan -Rruga: Grabjan-Savr -Rruga: Lushnje-Plug -Rruga: Bishtqethm-Gradisht, Babunj -Rruga: Bishtqethm-Toshkz -Rruga: Divjak-Kryevidh, Muijas, Gur, Babunj -Rruga e Divjaks, prgjat brezit toksor ndars, s Laguns s Karavastas me detin q lidhet me Hasturkas, Ndrnnas dhe Libofsh -Rruga: Ura e Mbrostarit- Petov, Libofsh-Ndrnnas Sistemi rrugor n trsi sht i kalueshm nga teknika. Pran urave t rrugve fushore ka edhe platforma pr kalimin e tankeve. Prgjat ksaj zone kalon edhe vija hekurudhore e cila nga Lushnja, prmes fushs, lidh Gradishtn, me Libofsh dhe Fier. Ujort. Bregu i detit Adriatik, midis t dy grykderdhjeve t lumenjve sht shum i ndrthurur dhe me nj dinamik t madhe n saj t prurjeve. Kjo vij bregore sht e ndrthurur, me breza toke t krijuar, mikrolaguna e godulla t cilat ndryshojn nga viti n vit. Pran grykderdhjes s Shkumbinit dhe Semanit ka moalishte, godulla t pakalueshme t kalueshme m vshtirsi, hapsira t lagshta me zhuk e kallama. N grykderdhjet, teknika q mund t zbres, ka vende fundosse, prej shtresave t aluvioneve t krijuara, t cilat sidomos n dimr, jan m t theksuara. N largsi nga vija ujore, deri 30-40 metra, si rrjedhoj e veprimit t ers dhe t dallgve t mdha, jan krijuar breza ranor, si kordone me lartsi 3-4 metra t cilt n prgjithsi shfrytzohen, pr mbrojtje. Kto kordone ndodhen m larg, n zonn e Ndrnnasit, n hapsirn e poligonit t qitjeve t artileris, n grykderdhje, ku kordoni ranor mbrojts arrin n

3.9 metra. Gotullat m tipike ndodhen, pran derdhjes s kanalit t madh Gradisht-Karavasta, ku n saj t veprimit t detit, t krijimit t kordoneve litorale t toks, shfaqen gotulla t vogla, t cilat jan t kalueshme me vshtirsi. Laguna e Karavastas sht penges dytsore ujore, nse mund t ndodh nj mbritje n kryeur, megjithat zotrimi i t dy kndeve V dhe J t Laguns, krijon izolim. Siprfaqja e Karavastas sht 41.8 km dhe thellsia m e madhe arrin deri n 2.5 metra. Kanali ujor i komunikimit ndodhet n Dajlan, rreth 3 km nga fundi J i saj. Prball tij krijohet nj mikrolagun tjetr dhe nj brez toke q e mbshtjell at. Thellsit e detit jan: - n grykn e Shkumbinit nga bregu n largsin 800 metra, 6 metra, thellsi - n plazhin e Divjaks deri n largsin 1.5 km, 6 metra, thellsi. - n derdhjen e vjetr t Semanit, deri n largsin 1 km, 2 metr thellsi. Lumi Seman sht pengesa m e madhe ujore n hapsirn e Fushs s Myzeqes. Nga Ura e Kuit deri n grykderdhje t tij, ka nj largsi prej 60 km, me gjarprime t shumta, me gjersi mesatare 35 metra, thellsi deri 1,2 metr dhe shpejtsi rrjedhje 0.3 m/sek, sht i vshtir n kalim, gjat kohs s dimrit. Megjithat, lumi ka brigje t prshtatshme pr ura hedhsit dhe n prgjithsi tabani i tij sht i fort. N t gjith kt largsi, ai ka vetm 2 kalime, n Urn e Mbrostarit (ku jan 2 ura, hekurudhore dhe ajo automobilistike) si dhe n urn e Kuit. Kalimi gjat dimrit sht i vshtir, mbasi gjersia arrin deri n 50-70 metra dhe thellsia e ujit n 2.5 metra. Uji mbush tr hapsirn e brigjeve t tij, q jan t larta deri 4 metra. Gjat vers, trupat kmbsore mund t kalojn me pajisjet e tyre speciale, ndrsa teknika luftarake krkon prmisime n punime t shpejta xhenjere. Semani, n t dy ant e tij, ka argjinaturat, pr mbrojtjen e fushs nga prmbytjet. Lartsia e argjinaturs, nga 3-4 metra. Sipr saj, ka kalim kmbsorsh. Hapsira midis argjinaturave sht n nj mesatare prej 900 metrash. Brigjeve t lumit, u afrohen rrrugt: - n fshatin Hastarkas, n V t lumit - n fshatin Seman i ri, rreth 250 metra nga argjinatura - n fshatin Adriatik, deri n argjinatur - n fshatin Mujalli, rreth 100 metr afr argjinaturs - n t dy kraht e lumit, n Kallm t Madh, n Belin, pran brigjeve - n Imsht, Marinz, Suku i Poshtm, Suku i Siprm - n fshatin Ngurrz e Vogl, Mazhaj, Hing, Toshkz, pran brigjeve V t Semanit - n Arapaj, Samatic, Malas, deri n brigjet e lumit. E gjith hapsira fushore, prshkohet nga kanale kulluese dhe ujitse. N fushn e Libofsh-Ndrnnas ata kan drejtim L-P dhe ndrprerjet VJ. N fushn e Trbufit, kanalet kryesore kan drejtim me ndrprerjet prkatse. Gjat fushs, prej Fier-Shegan-Krutje-Babullim-Kallm, drejtimi kryesor i kanaleve sht VL-JP me ndrprerjet e duhura. Midis ktij rrejti kanalesh dallon kanali i madh ujits: Than, Lushnje, Than-Bishtqethm-Mertish, Than-Toshkz, Ngurrz-Kallm, prgjat argjinaturs V t lumit. Ndkoh, ujheqsi i madh q kalon nga Gradishta, mbledh ujrat e fushs, duke i

zhvendosur n drejtim t P, n det. Ky ujheqs kryesor sht penges, gjat lvizjes mbasi ka gjersi midis rrethojave t dheut deri 40m, me thellsi 3.5 m, me baltovin, zhuk e kallama. Bimsia. N vshtrimi t bimsis dallojm: pyllin e Madh t Divjaks i cili sht Park Kombtar me siprfaqe rreth 1200 ha. Ai prbhet nga halor po edhe dushkqe me lartsi mesatare deri 12 metra me dndsi, mundsi maskimi, me rrug t verbra prmidis, ndn kurora me prmasa trungjesh, me diametr deri 0.8 metra. sht i shfrytzueshm nga ana ushtarake n do koh. N V, zonat e brezave kodrinor si ai i Gurit t Gomares, ka siprfaqe t shkurrve t dendura: makje, dushk dhe pyll t rrall, e theksuar n luginat e prrenjve. Ndrkaq, n kodrat e Ardenics dallohet pylli i kultivuar i pishs s but n afrsi t Manastirit, si dhe shkurret e dndura n luginn P. Gjat lumenjve ka bimsi maskuese, si plepa, sheq, frashr e tjera, kryesisht pran grykderdhjeve. Lloji i tokave: Lloji i tokave ka rndsi pr lvizjen e trupave dhe tekniks. N brezin e par pranbregor dallohet hapsirat ranore, pran deltave aluvione argjilore t prurjeve si dhe shtres baltovine ngecse e fundosse pr teknikn. N thellsi, fusha ka toka t hirta kafe livadhore ndrsa n kodra shtufore Klima n kt hapsir sht e ngroht me temperatur mesatare vjetore 15-16C. Objektet kryesore pr vlersim ushtarak: - Plazhi i Divjaks dhe Parku i Madh i tij - Kanali i komunikimit lagun -det ,n Karavasta - Zona e toks s vdekur, n rrjedhjen e vjetr t Semanit ku mund t afrohen mjete amfib dhe hapsira e kordoneve ranor me mundsi maskimi - Tubacionet e nafts q kalojn n fush. - Lartsit e sistemit kodrinor Gradisht-Shnepremte dhe sistemi fortifikues rrz ktyre kodrave - Gryka e Gradishts, si nj port hyrse e cila duhet t ruhet nga t dy kraht. - Brezi kodrinor i Ardenics, Manastiri dhe sistemi i fortifikimit n P. - Ura e Mbrostarit - Qyteti i Lushnjs me objektet e tij kryesor qytetor si nyje komunikimi. IV.A.o. BERATI N OSUMIN E POSHTM Drejtimi luginor L, nga gjeohapsira e Ultsirs Perndimore t Shqipris, e ka Osumin nj ndr prirjet e lvizjes n thellsi t vendit. Historia e luftrave, m s shumti, tregon se synimi ka qen zbritja n Berat nga Qafa e Kiokut; hyrja srish n Berat nga lugina e Devollit, prirja pr t mar qytetin nga drejtimi: Qafa e Sqepurit, Ura Vajgurore dhe Berat dhe po kshtu, lvizja n lugin, nga Ura e Kuit-Ura Vajgurore dhe Berat. Nj drejtim tjetr operacional i brendshm, sht ai i qaf Sinjs q komunikon me Mallakastrn. Berati sht nj ky natyror, n t cilin 2400 vjet m par u ndrtua gjurma fillimore e qytetit, q e mban n gji Osumi i cili mbshtillet rreth tij, midis dy kodrinave , n kthes t lumit. Kodra e Kalas sht 240 metr dhe ka thepisje greminore n jug, ndrsa prtej lumit, ngrihen lartsit e

Drobonikut. Lugina e Osumit, ktu, i prngjan edhe nj arjeje t ngusht ku kontrollohet lvizja pr n thellsit luginore L. Legati Apustius, mbrriti n Antipatrea,qyteti q ndodhet n nj gryk t ngusht. Mblodhi spari krert pr t biseduar me ta dhe u prpoq ti bindte, q tua lshonin qytetin romakve, por ata i hodhn posht fjalt e tij, sepse kishin besim tek fuqia e qytetit , tek muret e tij dhe pozicioni Tit Livi Berati sht nj ndr qytetet m karakteristik t Shqipris. sht i ndrtuar n t dy brigjet e Osumit, n nj lugin t ngusht dhe kthes lumi. Ai ka nj siprfaqe prej afrsisht 6 km dhe prmasat e shtrirjes s tij jan n drejtim t vijs lumore rreth 4 km trthor rreth 600 metr. Q n shekullin e II pK, mori jet Kalaja e qytetit e cila ndodhet n ann VP t lumit Osum. Gjat shekullit XVIII Berati mori afrsisht trajtat e sotme. Qyteti q shtrihet n t dy brigjet e lumit, i bashkon ura e Gorics e ndrtuar qysh prej vitit 1670. N grykn e ngusht, n t dy ant relievi q ngrihet, shikon ndrsjelltas gjith vendbanimin. Qyteti duket se sht i mbrojtur prej relievit, pothuajse mbi 30, i gurt dhe i pjerrt, ku shtpit jan pjes e formacioneve shkmbore, po n t njjtn koh ai sht preh e sulmeve q mund t bhen nga V dhe J. Kalaja q z nj pozicion zotrues, sht eprsi, nse at e zotron sepse prej kndej, vzhgohet i tr qyteti. Sistemi i rrugve i prshtatet relievit, me rrugt kryesore paralel me rrjedhn e lumit dhe me ato dytsore q jan trthor dhe rrezore. Kudo i jan pozicione zotruese. Qndra e qytetit, shtrihet pothuajse n lugin. Ai ka marr shtrirje n t dy drejtimet e rrjedhs s lumit, ku ka dhe zgjerimet prkatse. Pozicioni i qytetit duket se sht i mbrojtur nga relievi por bombardimet e prqndruara t kohs s sotme, sado q t zotrosh goditjet ajrore e shkatrrojn at. Maskimet, pozicionet mbrojtse n thyerjet e relievit, n shkmbinj dhe prgjat brigjeve t lumit, jan eprsi mbrojtse. Npr kt qytet kalon rruga q t on n rrethin e Skraparit (n orovod) si dhe ao q lidh Beratin me Klcyrn dhe Prmetin nprmjet Qafs s Kiokut. Historia tregon se n t shkuarn pozicioni i qytetit ka qen shum i veant ka i ka dhn mundsi pr mbijetes. Kalaja, vemas sht nj dshmi e qndress, n nj ngrehin shkmbore, mbi Osum q duket sikur sht pjes e masivit shkmbor. Bedenat e Kalas, jan t pamarrshme prej brigjeve t lumit, vese n ann VP, prej sistemit kodrinor mund t`i afrohesh. Lartsia e relievit ku sht ngritur Kshtjella sht 187m, mbi nivelin e detit. Kjo sht dhe nj nga pozicionet strategjike shqiptare. Me nj rol t jashtzakonshm mbrojts. N vshtrimin gjeografik ushtarak kshtjella e Beratit edhe pse ka patur nj pozicion zotrues mbrojts, kur i njeh shtigjet e afrimit dhe t fshehtat e vendit, mund ta pushtosh. Kshtu ndodhi gjat disfats s madhe t Gjergj Kastriotit (1455). Moisi Golemi kish tradhtuar dhe ushtria e Isa Bej Evranozit ku komandonte Muzak Topia. Kolona erdhi prgjat nats, me udhrrfime t njohsve t vendit, dhe u afrua nga VP duke i gjetur lufttart t shprndar dhe t paprgatitur. Ardhja e Sknderbeut, mundsoi largimin dhe trheqjen pr t mos u asgjsuar plotsisht. Gjat kryengritjes fshatare t vitit 1847 kundr forcave osmane, megjith njohjen e mir t vendit dhe t shtigjeve t Kshtjells, Berati nuk u zotrua dot pasi mbrojtsit kishin armatim, pozicionim dhe shfrytzim t sukseshm t tij. N rast t lufts moderne, popullsia e qytetit mund t

evakuohet me shpejtsi vetm n drejtim t L dhe t J, ku relievi dhe rrugt automobilistike mundsojn zhvendosjen n saje t nj relievi kodrinor, luginor dhe malor t prshtatshm. Berati sht qndr e rrethit, administrate e t cilit n raste t emergjencave dhe situatave luftarake, mund t shndrrohet trsisht n funksion t mbrojtjes duke ofruar mundsi t mdha organizimi. Nga Ura e Kuit deri n Berat, lugina ka nj gjatsi prej 22 km, kurse nga Ura Vajgurore 10 km. Devolli dhe Osumi bashkohen midis Ferras-Kozars dhe Arrzs. Lartsia e rrafshit t fushs sht 30 metr. N P, kodrat e Malas-Grops (242 m) ngrihen VJ, deri n Qafn e Sqepurit e prej kndej n drejtim t Skrevanit dhe malit t Shpiragut (1197 m). N L t lumit ngrihen kodrat e Kozars (132 m) n V t rrjedhs s fundit t Devollit, ndrsa prball bashkimit t Osum-Devollit, vijojn kodrat e Kuov-Perondis. Prej Urs Vajgurore, lugina fillon e ngushtohet nga L, n Lapardha zbret lumi i Bardhajt dhe lugina, me t njjtin emr. Lartsit e buta kodrinore t Otllakut, Dushnikut, arrijn n 250-300 metr. Ndrkoh n P, prball Beratit jan dy radhoj kodrinor paralel: ai q ngrihet nga Ura Vajgurore n lartsit e Konisbalts (392 m), t Starovs (maja e Kules, 618 m) kurse pas tyre, lartsohet brezi malor i Shpiragut. Kshtu, lugina dhe vet Berati, n ngushtesn e saj, ndodhet midis lartsive n t dy kraht. Qndrat e banuara, n kt trev jan t dndura..Tre qytete: Berat, Kuov dhe Ura Vajgurore, Polian fshatra q shtrihen n fush dhe rrz kodrave, prbjn nj baz t fuqishme t burimeve njerzore. Poliani, vijon t jet nj qndr e uzinave ushtarake t armatimit. Kuova shtrihet, rrz kodrave, n krahun J t Devollit dhe larg bashkimit me Osumin: rreth 4.8 km. Kodrat zotrojn ann JL t qytetit. Nj pjes e lagjeve futet n luginzat fundore t kodrave. Ndrtesat jan t ndrthurura me ato shumkatshe dhe tip vilash. Sistemi rrugor sht i ndryshm. Qyteti duket se ka dy qendra: e para VL ku ndodhet dhe sheshi dhe tjetra n J, n luginn rrz kodrave. Rrugt nuk jan t sistemuara, po ato e prshkojn qytetin tej e mban. Siprfaqja sht 3.5 km. Lidhet me rrug me Urn Vajgurore dhe me fshatrat prreth. Fusha e aviacionit, nj ndr bazat ushtarake me t prmendura gjat sistemit komunist ndodhet rreth 2.5 km, pista e t cilit sht n gjendje t mir. Aty ndodhet dhe uzina e Aviacionit si dhe nj sistem tunelor fortifikimi. Puset e nafts, ende vijojn t punojn edhe n periferi t qytetit por edhe n rrethin, pasi ktu sht edhe qendra e tij. Rrethi sht shum i populluar jo vetm n fshatrat e zons fushore por edhe ato kodrinore. Mobilizimi ushatarak n kt rreth mer rndsi, si burim njrzor jetsor. T dhnat e popullsis jan si m posht: N prgjithsi Rrethi Popullsia n prgjithsi N qytet N fshat

Meshkuj

Femra

Prgjithsi

Femra

Prgjithsi

Femra

Kuova

35338

17580

17758

18038

9255

17300

8503

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

Kuov a

35338

84 km

420.2 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Kuova Prgjithsi 35338 Nga 0-14 vje 9817 Nga 15-65 vje 22946 > 65 vje 2575

Rrugt jan t ndryshme. Rruga: Lushnj-Berat, sht kombtare, interqytetore. I till sht edhe degzimi q lidh Urn Vajgurore me Kuovn. N Poshnje, ndrpritet rruga q lidh Fierin me Beratin e q kalon nga Qafa e Sqepurit. Kalueshmria e ktyre rrugve sht normale, gjat gjith stinve t vitit. Rrugt q lidhin fshatrat fushor, n trsi jan t shtruara. N periferi t Kuovs, vijon rruga automobilistike q kalon Devollin, n Urn e Kozars dhe lidh dign e Vlashukut, e m tej, me Dumren. Kjo rrug sht e prmirsuar e kalueshme, me vshtirsi, gjat stins s reshjeve. Prgjat lugins s Lumasit, kalon nj rrug e prmirsuar. N krahun J t Osumit, tre rrug t shtruara me kalldrm dhe t mirmbajtura lidhin: Qafn e Kiokut, Gjerovenin, prgjat lugins s Velabishtit si dhe degzimi me vler t veant ushtarake q lidh: Paliksht, Mbreshtan, Galin, Paftal, Kamisht dhe Sinj. N hapsirn fushore prgjat kanaleve ka rrug stinore , sikundr ka edhe n fshatrat kodrinor. Rruga q lidh Qafn e Kiokut, kalon gjat shpateve lindore t radhojit kodrinor midis lugins s Osumit dhe asaj t Gjoroven-Molishtit. Kjo rrug e shtruar dhe e mirmbajtur sht mundsia e vetme lvizse me automjete q lidh luginn e Vjoss me at t Osumit. Prgjat saj q nga Berati, vijojn fshatrat Drobonik, Zhitom i Vogl, Zhitom i Madh e gjer n Trpan ku ndrpritet dhe rruga tjetr e cila zbret n Osum, nprmjet lugins s Tozharit. Nga Trpani, rruga ngjitet n kurrizin e Malit t orrogjafit, n Rehov (Qaf e Rehovs) e Gllav. Nga Berati n Qaf t Kiokut, rreth 44 km, rruga sht e kalueshme

e cila prballon kolonat ushtarake, me pjerrsi t vogl, n pjesn m t madhe t saj. Rruga q lidh Qafn e Sinjs prej Beratit sht 21 km e gjat dhe n shumicn vijore t saj sht njkalimshe. Prej ktu ka degzim: rruge e prmirsuar q lidh Velan, Osmnzez dhe Plashnik, zona shum t thella n kufi me Mallakastrn. Ujort .Dy lumenj kryesor, Devolli dhe Osumi, krijojn n Arrz, Semanin. Ata jan pengesa kryesore, n zonn fushore. Devolli ka nj gjersi t pasqyrs ujore deri 10 metr dhe thellsi: 0,5-1 metr. Largsia midis brigjeve arrin deri 100 metr. Nga Berati n Polian, Osumi ka drejtim JP, me gjarprime t shumta, n nj lugin me nj gjersi nga 100-900 metra. Lartsit kodrinore n t dy ant jan nga 100-350 metra. N krahun VL t lumit kalon rruga automobilistike q lidh Polianin dhe m tej orovodn. Lugina ka nj karakter aktiv, sht e sigurt n mbrojtje, burim i mir i rezervave materiale ushtarake si dhe burimeve njerzore t nj ndr krahinave m luftarake shqiptare. Poliani, vijon t jet nj qndr e uzinave ushtarake t armatimit. Osumi gjer n Arrz, ka gjersi m t vogl. Ndrkaq, Semani zgjerohet nga 50-70 metr (n ver 25-30 metr). Kalimi i lumenjve, nga forcat kmbsore vshtirsohet n stinn ujshum, ka krkon pajisje xhenjere. Ndr ujort dallohet dhe lumi i Molishtit i cili e ka fillesn nga lartsit e Zhabokiks. N Veleshnj ai merr emrin: lumi i Gjorovenit i cili derdhet n Osum, pran fshatit, Velabisht. Ky lum nuk prbn ndonj problem pr kalueshmrin, mbasi brigjet e tij jan t gjr dhe zallishtja prthith shumicn e ujrave t tij. Prroi i orrogjafit, zbret nga lartsit e Rehovs. Rezervuari i Thans, ka siprfaqe prej 10.2 km 2 dhe nj dig t gjat q nga Salc-Kozarja deri n Than: 3.7 km. Diga sht e lart rreth 29 metra dhe shprthimi i saj n situata bombardimesh prbn nj rrezik pr qndrat e banuara n Myzeqen e Lushnjs. Prrenjt kodrinor jan kryesisht stinor, por n koh reshjesh kan prurje t mdha. Objektet artificiale dhe natyrore me rndsi ushtarake: -Brryli qytetor i Beratit dhe Ura e Gorics, ka rndsi t veant. Ktu relievi ka nj arje fatale e cila duket sikur ruan gjith luginn tjetr, t Osumit n L. -Ura Vajgurore, kalon Osumin dhe lidh Kuov e Berat. Edhe pse n fush n saj t relievit t bregor mundson ruajtjen. -Ura e Kuit, mbi Seman; ku lumi, gati mbshtetet n rrzn kodrinore: KuMalas-Gropa q sht kalimi i vetm i lumit, n drejtimin luginor t Beratit. -Rezervuari i Thans, ka vlera ekonomike t mdha, por edhe n vshtrim ushtarak sht objekt i rndsis s veant pr ruajtje. -Aeroporti i Kuovs, i cili ndodhet midis Urs Vajgurore dhe Kuovs, konsiderohet nj objekt ajror rezerv pr situata luftarake dhe i vlersueshm n gjeohapsirn q kontrollon NATO, n Shqipri. -Diga e Vlashukut dhe ura mbi t, ka prbn nj drejtim lvizs mbi Devoll, pr n krahinn e Belshit dhe m tej. -Tubacionet e nafts dhe gazit q kalojn nga Fieri n Qaf t Sqepurit e Kuov. -Katr qafat e njohura n P t lugins s Osumit: Qafa e Sqepurit, shteg q lidh Beratin me zonn fushore t Fierit ku kalon rruga automobilistike.

Qafa e Sinjs , n fundin J t Malit t Shpiragut , n lartsin 720 metra mbi nivelin e detit q vshtron kodrat e Mallakastrs, n P dhe Beratin n luginn e Osumit, n L. Ajo ka nj karakter historik, me ngjarje luftrash e prpjekjesh n koh si dhe komunikimin e bashksive t dy trevave me tradita t shquara qndrese, si Mallakastra dhe Berati. Qafa e Kiokut sht nj tejqyrje natyrore prmidis dy luginave t mdha asaj t Vjoss dhe Osumit; truall ndars i lvizjeve t mundshme ushtarake, nga t dy drejtimet operative nga JL n VP, t Shqipris, dshmi prballjesh edhe gjat Lufts s Dyt Botrore. IV.A.p. FUNDKODRAT E MALLKASTRS. KTHESA E PATOSIT- KUTALLI Trajtimi i ksaj hapsire, ka lidhje me brigjet jugore t Semanit dhe z fill n Urn t Mbrostarit dhe Fier, deri n Gorian-Drenovic e Kutalli t rrethit t Beratit. Ka nj siprfaqe prej 75 km. Relievi sht fushor. Kodrat fillojn n Jug (Zharrz, Marinz e Roskovec), lartsit e s cilave zotrojn fushn dhe arrijn n 50-82 metra. Qendrat e banuara jan t dendura. Dallohet ndr to qyteti i Roskovecit, Zharrza e Kutallia. N kthesn e Patosit, ndahet rruga q lidh prmidis, Mallakastrn. Rrugt prshkojn gjith hapsirn, ku ndr kryesoret sht ajo q lidh Fierin e Beratin dhe kalon n rrz t kodrave. Rrugt q lidhin fshatrat jan me bazament natyror dhe t prmirsuara, me lvizje n t gjith stint. Duke prkuar me fushat e nafts, rrugt jan t dendura. Objektet e rndsishme, pr vlersim nga ana ushtarake: - Ura e Mbrostarit - Kryqzimi i rrugve n kthesn t Patosit - Fushat e Nafts s Sheqisht e Marinz - Kodrat zotruese t fushs (Zharrz, Marinz, Roskovec) - Argjinaturat e lumit

IV.A.q. MALLAKASTRA DHE RRETHINAT E SAJ. Mallakastra sht krahin kodrinore me nj shtrirje VP e JL q kufizohet n V: - nga kodrat e Levanit e Peshtanit (258 m), kodrat e Mbyetit pran Fierit, rruga Fier-Berat e cila prqarkon zonn kodrinore, q fillon n Portz, kthesa e Patosit, Zharrz, Vidhisht, Kuman, qytetin e Roskovecit, Strum, Pobrat, Kutalli, Drenovic, Samatic, Ura e Kuit. N L lartsit e kodrave t Malas-Gropas (241m), qafa e Sqepurit, Mali i Shpiragut, n qafa e Sinjs (725 m), maja e Molishtit (952 m), maja e Plashnikut (973 m) maja e Mullezs (993 m), Allkomemaj, Zhabokik, Maja e Gllavs (700 m) deri n Memaliaj. N J dhe JP, kt krahin e prmbyll lumi dhe lugina e Vjoss. Ka nj siprfaqe 1190 km2. Mallakastra sht krahin tipike kodrinore e cila z e ngrihet q nga rrafshina e fushs s Myzeqes. Duke u prfshir n krahun V t rrjedhs s lumit Vjosa, si dhe n arterjen kryesore t komunikimit t rrugs, FierGjirokastr e Prmet, n JL t vendit merr prparsi studimore n situata ushtarake e mbrojtse. Historia tregon se drejt thellsis s krahins sht tentuar, pr synim pushtimi e nnshtrimi, mbasi vetm kshtu mund t

zotrohet rrjedha e mesme e Vjoss dhe afria me nyjen e Tepelens e cila komunikon me dy luginat, at t Vjoss dhe Drinosit. Historia e qytetrimit parailir dhe ilir tregon se treva ka qen hapsir zhvillimi q n lashtsi (Nikaija, Bylisi, Dimali, Gllavinica) me gjurm gjer n ditt e sotme. Ekspeditat ushtarake t cilat kan dshtuar kan lidhje ve t tjerave edhe me nj pozicion t favorshm natyror. N koht m t afrme, kryengritja antiosmane kundr tanzimatit, e pati nj ndr qndrat e saj, n Mallakastr dhe lufta e Greshics tregoi se krahas trimris shqiptare, vendi dhe pozicioni natyror ka prparsi. Po edhe gjat Lufts s Dyt Botrore, qndresa n kt trev, ishte kuptimplot. Ky reliev kodrinor q sa vjen e rritet, me format, thyerjet dhe lartsit e tij prbn nj masiv dhe platform me veori t ndryshueshme q japin mundsi manovrimi dhe shfrytzimi po kaq t ndryshme, t cilat kundrshtari nuk mund ti njoh lehtas. N radhuan dhe formacionin e par t ktij relievi shfaqen: kodra e Peshtanit (256 m) q zotron si luginn e Levanit ashtu edhe rrugn q t on n Cakran; Kodrat e Plykut (212 m) q vzhgojn fushn prball dhe Patosin; maja e Marglliit (312 m) q ka nj form t dukshme vzhgimore n horizont; maja e kishs mbi Luar (275 m), kodra e Roskovecit, mbi qytet (46 m), kodra e Velmishtit (173 m) e Kutallis (149 m), e Syzesit (226 m) t cilat jan pararoj e ktij masivi kodrinor. Rendimi i dyt lartsor i prket relievit n Gjinoqar (546 m): uka Llazit, e Ngjeqarit (425 m), e Skrevanit (430m). Ndrkaq, maja e Malit t Shpiragut (1197m) konsiderohet si princi i lartsive zotruese q vrojton n lindje Beratin dhe n P gjith hapsirn fushore t rrjedhs s poshtme t Semanit si dhe hap drit mbi Mallakstr. N drejtimin P rradhoi i kodrave vijon me kodrn e Kreshpanit (338 m), t Gurit t Zi (512 m), t Drenovs (639 m), t Shkmbit t Larashit (604 m), t Gradishts (523m) derisa ulet n kryqzim t Povls dhe Vjoss, n Poem. Ky radhua kodrinor sht superior, ndaj lugins s Vjoss, si dhe n brendsi t trevs. N drejtimin L, Shpiragu vijon me nj kurriz kodrinor q n majn e Molishtit arrin 952 m, n Plashnik, 814 m, deri n majn e Gllavs (1159 m). Paralel me to, przgjaten kodrat e Cfirit (669 m), t Velanit (620 m), t Gjerbsit (670 m), t Ninshit (maja e Koit 658 m), t Kamishtit (807 m), t Zhabokiks (675 m). N brendsi, marrin prparsi shfrytzimi dhe njohja e lartsive t Shndlliut (Aranitas: 716 m), e Kremenarit ( Magula: 498 m), e orrushtit (520 m), e Gorics s Drizarit (499 m), e Kalivait (379 m). Relievi prgjat lugins s Vjoss sht fushor kryesisht prgjat gryks s lumit dhe fundin e pjerrsive kodrinore deri n kreshtin e par lartsor t Mallakastrs (Bregas, m. Gurit t Zi, Drenov, Shkmbi i Larashit, maja e Gradishts, e Klosit) t cilat lidhen me trsin e pellgut t Vjoss. Nga brigjet e lumit, n Ferras deri n rrz t kodrave ka nj largsi prej 4.5 km. Kjo sht fusha e Cakranit q vijon n drejtimin VL t lumit, duke prfshir Kafaraj, Ad, Varibop, Cakran, Gorishov deri n fillim t fushs s Rromsit, ku lugina ngushtohet. Fusha e Rromsit sht e gjr deri 1.9 km dhe afrsisht n kt gjrsi, mbyllet n Poem. Gryka e Vjoss nga Mifoli n Poem, sht konsideruar si drejtim prparsor n organizim t mbrojtjes, ku relievi u krijon mundsi t mdha t kontrollit t lvizjeve. Kodrat mbi fush si: ajo e Frakulls (149 m) kontrollon rrugn dhe fushn prball, lartsia 168 m (Frakull e Vogl); kodra e Varibopit (218 m); maja e Gorishovs (230 m) vzhgojn hapsirn

fushore deri n brigjet e Vjoss. Gryka e lumit deri n Poem sht pothuajse n vij t drejt, n afrsisht 10 km dhe posht majs s Klosit, merr drejtimin J, duke gjarpruar n rrz r majs s Belagores s Drizarit, ku gryka ngushtohet deri n 150 m. Prej ktej, fillon fusha e Kuts dhe e orrushit deri n Donije (Kaliva) ku po ndrtohet hidrocentrali. Kjo trsi lartsish, t dallueshme dhe t dendura tregon thyerjen e relievit si dhe format tipike kodrinore q me prjashtim t Malit t Shpiragut, nuk kan ndryshime t mdha. Prshkrimi i ktij relievi n vshtrimin lartsor, hipsometrik sht i kushtzuar nga ujort e ndryshm ku ndr kryesort jan: Lumi i Gjanics q sht edhe lugina kryesore e Mallakastrs veriore. Gjanica formsohet diku n lartsit rrjedhse t rrils, Allkomemajt, majs s Mullezs e Osmozezs duke marr emrin prroi i Lumars, ku m von, sht krijuar edhe rezervuari me t njjtin emr. N Aranitas bashkohet me prroin e Metohut duke formuar Gjanicn e cila prshkon rreth 38 km, derisa bashkohet pran Urs s Mbrostarit, me lumin Seman. N drejtimin V, Gjanica lag fshatrat: Panahor, Lavdan, qytetin e Ballshit, nj pjes t Dukasit, Visok, Patos-Fshat, Kasnic, Lalar, Kraps, Plyk, Driz e Fier. Prrenj t shumt derdhen n t si: e Ngraijes, i Lofkndit, i Ngraanit. Nga J, rrjedhin: prroi i Ballshit, i Drenovs, i Belishovs. Ndrkoh n V, n drejtim t fushs, rrjedhin nj trsi prrenjsh q e thyejn relievin si: prroi i Drenijes dhe Siqecs, prroi i Luarit dhe Vidhishts, prroi i Kurjanit, ku krijohet dhe rezervuari me t njjtin emr, prroi i Donofross dhe prroi i Kutallis. N brendsi t krahins, n Mallakastrn e Siprme dallohen prroi i Ladovs q fillon rrjedhn n Aranitas, prroi i Konjakut q e fillon rrjedhn n ril e Gadurov t cilt n urn e Pavls, krijojn lumin dhe luginn m t njjtin emr; prroi i That q fillon rrjedhn n Bejar q derdhen n Vjos. Qndrat e banuara. Drejtimi: Ura e Mifolit-fusha e Cakranit, prmbledh fshatrat: Frakull e Madhe, Kafaraj, Frakull e Vogl, Ad, Kashisht, Vjos e Hambar. Nga qafa e Koshovics, shtrihen: Peshtani dhe Bregasi. Grupi i qndrave t banuara n rrethinat e Patosit prfshijn: Mbyet, Portz, qyteti i Patosit, Dukas, Kuqar, Ruzhdije, Gjinaqar e Drenije. Prgjat rrugs s Qaf e Koshovics vijojn fshatrat: Kreshpan, Cakran, Vreshtaz, Buzmadh, Gorishov. N pjerrsit e kreshtit t par kodrinor t Mallakastrs, ndodhen Romsi e Mollaj. Drejtimi i dyt sht lugina e Gjanics ku radhiten qndrat e banuara: Plyk, Kraps, Lalar, Patosi-Fshat, Kasnic, Visok, Ngraan, Belishov, Dukas, Lapulec, Lofknd, Drenov, Lavdan, qyteti i Ballshit. Grupi qndror i fshatrave q lidhet me trekndshin: Hekal-Aranitas-Greshic, prfshihen edhe Kashi, Klosi. N luginn e Povls e rrethinat e saj, ndodhen fshatrat: Gjerbs, Kapaj, Crril, Gadurov, Dams, Kremenar, Drizar, Ninsh e Bejar. N luginn e Vjoss, n V t fushs s Kuts, ndodhen Kuta, orrush, Zhulaj e Kaliva. N grumbullin e fshatrave q prfshihen n harkun e ujrave rrjedhse t Krasit deri n luginn e Luftinjs ndodhen: Allkomemaj, Xhaxhaj, Levan, Kras, To, Qesarat, Koshtan, Zhabokik, Izvor e Luftinj. N shpatet P t Shpiragut, deri n Roskovec, ndodhen qndrat e banuara: Kutalli, Sqepur, Pobrat, Vokopol, Protoduar, Donofros, Skrevan, Cukalat, Bistrovic, Mbreshtan, Allambrez, Mbjeshov, Sinj, Strum, Velmisht, qyteti i Roskovecit, Kuman, Vidhisht, Luar, Mbrs, Kurjan e Ngjeqar. Ballshi: ndrtuar pran Gjanics me siprfaqe q arrin deri n 1 km, me shtrirje afrsisht poligonal n pjerrsi kodrash q zbresin nga Kashi, Usoj,

Drenov. Ndodhet n lartsin 300 m, mbi nivelin e detit. Prshkrohet nga rruga kombtare q lidh Fierin me qytetet e tjera n J, t Shqipris. Lumi i Gjanics rrjedh n kmbt e qytetit dhe pran saj n krahun V sht ndrtuar uzina e Prpunimit t thell t Nafts q vijon prodhimin e saj. Sistemi rrugor-qytetor sht i thjesht. Rruga kryesore n qndr, n formn edhe t nj sheshi mbledh rrugt e tjera t tij. Ndrtesat shumkatshe jan n qndr. N drejtim t periferis ato jan banesa t thjeshta nj dhe dy katshe. Npr rrug mund t lviz edhe teknika luftarake. Qyteti vrojtohet nga t gjitha ant, duke prfshir ktu dhe at V nga kodrat e Lavdanit, Poahorit dhe Lapulecit.

Sistemi rrugor. Rrugt prshkojn tejemban krahinn e Mallakastrs dhe rrethinat e saj. Rruga kombtare: Fier-Berat, prmbyll n V, fundin e krahins. Prej saj, dalin rrug rurale q lidhin fshatrat: Ruzhdie e Rusinj, rruga Kuman-Luar; rruga Roskovec-Kurjan-Vlosh, Ngjeqar-Allambres, rruga Strum-Velmisht-Donofros-Cukalat dhe rruga q del prej qafs s Sqepurit n Vokopol e Skrevan t cilat jan rrug me bazament natyror t prmirsuar, ku lvizja n trsi bhet gjat gjith stinve t vitit, me prjashtime t veanta. Rruga Fier-Tepelen, sht korridori hyrs dhe komunikues prgjat krahins q prmbledh shumicn e qndrave t banuara. Nga kjo rrug lidhet qyteti i Patosit, Margllii dhe nj deg e saj, prgjat kurrizit kodrinor, mbrin n Gjinoqar, Ngraan, fir, si rrug me bazament natyror t prmirsuar. Rruga nga kthesa e Patosit , me drejtim n Qaf t Lalarit dhe mandej ecn n drejtim V t Gjanics, prgjat saj dhe kalon nn nj ur, pran qytetit t Ballshit. Pastaj, n shpat t kodrave mbrrin n qaf t Kashit dhe prshkon hapsirn prmidis krahins, n qaf t Sykuqit, Greshic, n lumin e Povls sht ura me t njjtin emr, Dams, deri n Memaliaj. N vlersim t relievit ku kalon kjo rrug, duhen marr n shqyrtim disa pika t rndsishme ku duhet vepruar. N qaf t Lalarit, rruga zbulohet, por mund t mbrohet nga t dy kraht prej lartsive; n urn e Patosit-Fshat, ka nj nyje e kryqzim t rrugve rurale dhe nj ur q t lidh me Belishovn, n Visok, futet n nj lugin t ngusht q kontrollohet si nga lartsia 280, ashtu dhe nga krahu J, i lumit. Ura e Gjanics paraqet rndsi n ruajtje; qafa e Kashit t nxjerr n nj fushpamje zotruese pr Mallakastrn e Siprme; n qaf t Sykuqit. N Greshic rruga futet n nj lugin t ngusht, ndrkaq n urn e Pavls merr rndsi ura dhe nyja rrugore q lidh kt zone, me Poemin dhe Vlorn. N drejtimin J, rruga prshkon Symizn (Dams), Bejarin, qafn e Krasit derisa del n luginn e Vjoss, drejt n Memaliaj. Rruga jo vetm prshkon mesprmes krahinn, por ajo lidh disa qndra kryesore t zhvillimit si Patos, fushn naftmbajtse n luginn e Gjanics, qytetin e Ballshit, komunn e Fratarit e t Krasit. Prej saj dalin rrugt sekondare q lidhin qndrat fshatare. Nj nyje e till sht n Ballsh pr rrugn q lidh Aranitasin, n qaf t Kashit, ku vijon rruga pr n Hekal, majn e Gradishts (Bylis) dhe Klos, n urn e Povls me degzim n rrug pr n Kapaj, Gjerbs e Crril si dhe ajo pr n Poem e Vlor. N Symiz (Dams) ku degzohen rrugt pr n Kremenar e Drizar, n Bejar( prej nga del rruga, q t on n orrush e Kut), n Krahs, ku rruga kthen pr n Kaliva e Donije. Mallakastra e poshtme lidhet me rrug duke filluar nga Qafa e Koshovics-Cakran, Poem. Ndrkaq, n projekt sht rruga kombtare Levan, Poem, Tepelen e cila do t prshkoj luginn e Vjoss. N Poem do t kaloj prgjat prroit t That t Drizarit, duke vijuar me gjurmn aktuale deri n Tepelen. Ksisoj e tr krahina lidhet me rrug t kalueshme gjat gjith vitit, n saj t bazamentit natyror t prmirsuar t tyre. Bimsia N trsi, n zonat kodrinore e luginore ka shkurre t dendura e t rralla t cilat nuk kan vlera maskuese. Dallon zona Klos, Kremenar, Drizar, Kut e Greshic ku rriten npr kodrina makje gjithnj t gjelbra me vlera maskuese. Npr fshatra ka blloqe me pem frutore dhe siprfaqe me ullinj.

Objekte t rndsishme ekonomike q duhen mbrojtur: -Rruga kombtare dhe urat e saj kryesore n Memaliaj, Povl, Ballsh, diga e hidrocentralit t Kalivait n Donije, ura e Poemit. -Tubacionet e nafts e gazit q kalojn paralel me rrugn q nga Memaliaj deri n Fier. -Fushat e nafts, sidomos n Hekal, Greshic, e luginn e Gjanics. N kryengritjen e vitit 1847, e cila pati nj prhapje t gjer q nga Labria, Myzeqe, Mallakastr e Berat, t bie n sy njohja e vendit dhe shfrytzimi empirik i tij n luftim, nga forca popullore t cilat edhe pse nuk njihnin teorit ushtarake, n mnyr intuitive, krijonin lvizje e manovr t sukseshme pr t realizuar qllimet e tyre kryengritse. Lufta e Greshics, si kryefitore e ksaj kryengritje, zgjati tre dit e tri net. Vet Greshica i ngjan nj amfiteatri relievor. Sipr nga drejtimi i VL, ngrihen dy kodra, prball nga P sht kreshti i Gradishts. Ndrkaq, luginat dhe prrenjt q rrjedhin n Povel vzhgohen nga Magula e Kremenarit. Pra sht nj reliev i njohur dhe i kontrolluar. Prandaj u zgjodh Greshica si qndr e qndress dhe aty me shum mprehtsi u trhoq q t vinte armiku me forcat e tij ndrshkimore. Por, sa t mbrinte aty, vet relievi ishte faktori i par q q u solli dshtimin e tyre, gjersa u kap rob Isuf Bej Vrioni dhe i vllaj Lame Beu. Duke prfytyruar kolonn e fshatarve kryengrits t Labris q u nis nga Mesapliku e Kota, kaprcyen Vjosn dhe prgjat lugins s Povls, mbritn pa u ndier, n krah t etave mallakastriote n JL t Greshics, e kuptojm se vler ka njohja dhe shfrytzimi i luginave . Ndrkaq, qafa e proverbiale e Sinjs e prmendur shum her n historin Shqiptare, n t vrtet mbledh erra dhe lvizje prkaluese nga Berati n Mallakastr, q para se t t prcjell n Greshic duhet t kalosh shtigje t tjera, lugina dhe qafa n t dy kraht e majs s Shndlliut t cilat duhet t ken kryer telikosjen e par. Gjeohapsira kodrinore ,t duket sikur t josh dhe t trheq mbasi format e relievit nuk t kanosin me thepisjen dhe egrsin q mbartin, por n t vrtet edhe ato kan veorit e tyre, t cilat duhen njohur. IVA.r. GRYKDERDHJA E SEMANIT, GRYKDERDHJA E VJOSS DHE GRUMBULLI KODRINOR PRAN SAJ. Kjo gjeohapsir kufizohet n V, nga grykderdhja e Semanit deri n urn e Mbrostarit, n Fier. N L, vijon me qytetin e Fierit, qafa e Koshovics, Levan, Kafaraj, Ad e Varibop. Ndrsa n J, Vjosa prmbyll hapsirn me detin Adriatik. Ka nj siprfaqe prej 260 km2 . Nga kjo siprfaqe: Kodrat e Pojan - Rodostins zn , 40km2. Lartsit n fush nga buza e ujit, rriten gradualisht, deri rrz kodrave, 9 metr. Ndrkoh, kodrat e Pojan Rodostin, jan lartsi zotruese e fushs n P, me vrojtim t gjithanshm. Lartsia m e madhe sht n Apolloni: 100 metr, ndrsa n kodrn e Shtyllasit, 168m. Rrotull kodrinave, relievi thyhet n forma t ndryshme, derisa bie n Qaf t Koshovics dhe luginn e Levanit. N vijn bregore ka reliev ranor larg vijs s ujit, deri n 50m. Qendrat e banuara mbushin gjith hapsirn duke e radhitur at me nj dendsi t madhe banorsh pr siprfaqe (253 banor pr km2). Fieri sht qendra m e madhe me rndsi administrative ekonomike dhe ushtarake. Shtrihet n J t Semanit midis radhojve kodrinore, duke mbyllur grykn e

hyrjes n thellsi t vendit, n L. Pozicioni i qytetit, ka vler studimi n vshtrim t mbajtjes s vijs s frontit, t lidhjes me zonat n thellsi, furnizimin me burime njerzore e materiale n situata luftarake. Qendrat e banuara, prej Fieri deri n bregdet, shtrihen nga brigjet e lumit Seman e deri n vijn bregdetare t Vjoss. Grumbulli i par prandetar i qendrave t banuara sht ai i Semanit (qendr) rrotull t cilit jan: Gryk, Sheqmarinas,Topoj, Gjokolli, Seman i Ri t cilat prbjn nj bashksi t organizuar dhe urbanizuar, n zhvillim e sipr. Nga Sheqmarinasi e Gryk deri n vijn bregore t detit, ka nj largsi prej 6.8 km .Kjo largsi sht m e madhe prej Semani, deri n grykderdhje t lumit (10,5 km). Fshatrat n rrethin t Fierit, n V t tij jan: Mbrostar, Grecalli, Mujalli,ndrkaq n P: Muaj, Hamil, Sulaj, Hoxhar, lirim, Drmnas, Afrim e Radostin. N rrz t kodrave t Pojanit jan: Pojan, Kryegjat, Shtyllas. N thellsi t fushs, Fush e Povels jan fshatra t rinj midis tyre : Darzeza. Grumbulli i banuar: Boov, Bashkim, Pish , Bishan, Qarr afrohen deri n brigjet e Vjoss. E gjith rrza e kodrave n J-P t Mallakastrs, prvijon me: Levanin, Frakull e Madhe, Ferras, Kafaraj, Frakull e Vogl, Ad e Varibop. Sistemi rrugor, prbhet nga trsi rrugsh, me mundsi lvizjeje gjat gjith vitit. Rruga Fier-Vlor ka karakter Kombtar. Deri tek ura e Mifolit (Novosel) ka nj largsi prej 11.5 km. N Qaf t Koshovics, degzohet rruga pr n Cakran. Rruga Fier Plazhi i Semanit sht e gjat 16 km, e shtruar me asfalt dhe me dy kalime. Prej ksaj rruge degzohen, rruga pr n Seman (qendr), Seman i Ri, Sheqmarinas. N afrsi t Drmnasit vijon rruga pr n Pojan (Apolloni), Kryegjat dhe Levan. Nga Pojani n Levan, kjo rrug sht me bazament natyror t prmirsuar. Nga fshati Fush, vijon rruga pr n Povel dhe plazhin afr saj. Hekurudha Fier Vlor sht nj objekt tjetr i komunikacionit q duhet trajtuar nga ana ushtarake. Po kshtu, nga Povela vijon rruga pr n Levan. Fshatrat buz Vjoss: Pish, Bishan, Qarr lidhen me rrug. Teknika luftarake mund t lviz lirshm. Tanket n hapsirn fushore kan si pengesa sistemin e kanaleve kulluese. Rruga Plazh i Semanit Fier, mund t prshkohet pr 30 minuta. Fronti n P sht i gjat, afrsisht 16 km. Nj pjes e sistemit t fortifikimit n buz t ujit sht prmbytur n det, prej procesit t grryerjes q ende vijon n plazhin e Semanit. Ujort: Vija bregdetare duke filluar nga Vjosa, sa m shum afrohet n V paraqet nj dinamik t madhe ndryshimesh, nga grryerja. N grykderdhje t Vjoss, n saj t aluvioneve, jo aq t mdha, ka pastrti t ujrave detare, ndrkaq, rryma e pjesshme ujore, ndikon n grryerje, n V t ksaj vije. Delta e Vjoss, ka disa gotulla, q jan penges n lvizje. N V t plazhit t Semanit fillojn laguna e gotulla deri n grykderdhje. Thellsit detare prej bregut jan: N delt t Semanit n 500 metr n drejtim t ujit detar thellsia sht n 3-5 m , n plazhin e Semanit n 1 km largsi, kjo thellsi arrin 5 metr; n Povel n 0.8 km largsi, 4 metr, n deltn e Vjoss, n 1.8 km largsi, 4 metr. Lumi Vjos: Nga ura e Mifolit (Novosel) deri n grykderdhje lumi gjarpron duke krijuar dy harqe kryesore, at nga Ferrasi n Qarr dhe pastaj kthimin pr n J, n Bishan. Prej kndej merr drejtimin n P. Largsia nga ura e Mifolit deri n grykderdhje sht 18 km. Lumi ka gjersi, kur sht uj shum deri n 45 m. Largsia nga bregu n breg deri n 55 m e m shum.

Rnia e brigjeve sht: 3 4 metra. Nga ura e Mifolit, deri n Hambar, Vjosa ka nj gjatsi prej 21 km. Ka gjarprime t shumta. Gjrsit jan t ndryshme. Midis brigjeve, ka zallishte. Largsia nga bregu n breg arrin: 700 800 m. Thellsit e brigjeve jan jo m t mdha se 3 m. Rruga q vjen nga Levani, t nxjerr n breg t lumit (Kashisht) ku ka dhe nj vah pershtatshm. Si penges ujore n raste t veanta, pr t kaluar Vjosn, krkohen paisje pr teknikn xhenjere (urahedhs). N stinn e vers, nga forcat kmbsore mund t kalohet, n vahe t njohura. Kanali i Hoxhars sht nj ujheqs kryesor, n fush duke grumbulluar gjith ujrat q nga Mbrostar Grecallia e deri sa derdhen, n det , n J t plazhit t Semanit. Ky kanal sht i gjer 15 m, me ngritje t dherave n t dy kraht, n form t argjinaturave. Ka thellsi nga brigjet, deri n 3 m dhe thellsi uji n baltovin, deri 2.5 m. Esht penges, si pr trupat ashtu dhe teknikn luftarake. Sistemi i kanaleve sht i ndryshm, si n drejtim gjatsor, ashtu dhe n prmasa. N hartat 1:10 000, 1:25 000 ato duhen pasqyruar pr t marr parasysh lvizjen , veprimin dhe shpejtsin, n manovr. Bimsia: I gjith brezi bregdetar, n largsin nga 5 km nga grykderdhja, 150 m n plazh t Semanit , 1.5 km n plazh t Povels, 4-5 km n Pish Poro, shtrihet nj siprfaqe e przgjatur e pyllit t kultivuar: pish e but dhe llojshmri tjetr q prbn vlera ekonomike dhe ruajtje t brigjeve nga procesi i grryerjes si dhe at ushtarake n kushte t mira maskimi. Para ktij brezi ndodhen vijat e qendrave t zjarrit. N prgjithsi n zonn fushore bimsia sht n formn e pemve t kultivuara, pran qendrave t banuara si dhe n brendsi t tyre. Kodrat e Pojanit, kan shkurre t rralla dhe n disa vende edhe t dendura duke mos krijuar nuk kushte maskuese. Lloji i tokave sht i ndryshm. Kshtu, n bregdet, sht siprfaqe ranore, n fush, tokat jan t llojit: t hirta livadhore dhe n kodrn e Pojanit shtufore e argjilore. Objektet kryesore pr tu vlersuar nga rndsia ushtarake. N reliev, sistemi kodrinor i kodrave t Pojan Radostins, shprfaq dy lartsi kryesore zotruese: at t Pojanit (Apollonis) 100 m dhe ajo e Shtyllasit 168 m q vrojtojn hapsirn n P. N shpate t kodrave ka nj sistem fortifikues, t artileris bregdetare t sistemit tunel, qendra zjarri etj. N qytetin e Fierit : Hyrja n ur t Mbrostarit, kodra e Spitalit si dhe Stacioni i trenit jan objekte kryesore. Kullat e ujit n plazh t Semanit, n Polev, Pojan dhe Seman, t cilat kan rndsi jo vetm si furnizim me uj por edhe pika vzhgimore. N Fier kalojn edhe tubacione t shum t nafts dhe t gazit. Ndrkaq n kmb t Qafs s Koshovics, ndodhet TEC i Fierit. IV.A.s. ULTSIRA: GRYKDERDHJA E VJOSS -VLOR Kjo hapsir, i prket nj drejtimi q pr pozicionimin e tij gjeografik, sht quajtur si drejtim kryesor, mbasi lidhet me pranin e qytetit t Vlors n J, ishullit t Sazanit si dhe t komunikimit rrugor n J t vendit. N V, kufizohet nga derdhja e Poshtme e Vjoss deri n Mifol, n L, rrza e kodrave prej Mifoli deri n Qaf t Ullinjve. Kufizimi P, prkon me vijn bregore t detit Adriatik. Siprfaqja e ksaj hapsire sht: 150 km, duke prfshir ktu, edhe lagunn e Narts.

Relievi sht, kryesisht fushor. N rrz t kodrave, lartsia arrin, deri 4 metra. Zona fushore zotrohet nga lartsit e kodrave n L. Qendrat e banuara. Vlora sht piktakimi n J, i ktij trekndshi hapsinor, ku qyteti n gjirin me t njjtin emr, ka qn synim pushtimesh n t gjith koht. Vlora sht edhe fund i Ultsirs Perndimore t Shqipris, drejtim kryesor me vlersim gjeoushtarak t veant. Qyteti, i pozicionuar n bregdet por i ruajtur n nj xhep relievi, n tre drejtime, i zbuluar n P, nga deti, por me nj ishull roje, Sazani q ndodhet n brendsi t ujrave detare: 17 km. Vlora ndodhet larg nga Fieri 35 km. Qndr e banuar, me rndsi sht Novsela me rrethinat e saj si: Mifoli, Alibani. N P, vijojn Bishani, Poroja, Grykpisha. Prgjat rrugs: Novosel-Vlor, ndodhen qendrat e banuara, Skrofotin, Cerkovin, Panaja, Narta, Hoshtim. N rrypin toksor prmbylls t laguns s Narts ndodhet Zvrneci n nj kodr t lart 81 metra. Sistemi rrugor. Nga ura e Mifolit, rruga kombtare, t on n Vlor. N Mifol degzohet nj rrug pr n Bunavi, Grabjan e Llakatund. Prej Novosels, nj rrug me bazament natyror dhe e prmisuar t on deri n breg Grykpishn. Rruga: Novosel-Kripore lidh lagunn e Narts. Nga Vlora degzohen dy rruga ajo q lidh Nartn dhe tjetra q kalon nga Plazhi i Vjetr e vijon deri n Zvrnec. Ujort. Vija bregore e detit nga Vlora, Triport, Dajlan deri n grykderdhje t Vjoss prbn nj trsi komplekse me thyerje e dinamike, kordone, me lagunn e Narts, gotulla, moalishte t cilat jan t vshtira n kalueshmri. IV.A.t. GJIRI I VLORS. KARABURUN.SAZAN Gjiri i Vlors sht hapsir detare karakteristike e gjith bregdetit Shqiptar, i prshtatshm pr port dhe ankorim, i volitshm pr mbrojtje dhe komunikim. Gjiri i Vlors prbn nj monument t natyrs, por dhe dshmi historike. Kepi i Gjuhzs, sht kreu i Karaburunit. Kepi i Treportit (Zvrnec) n prafrim, kufizon hapsirn ujore t gjirit, me siprfaqe pre 90 km. Largsia nga Vlora deri n Kep t Gjuhzs sht 13.9 km. Largsia nga Orikumi deri n Treport sht 20.5 km. Gjiri, ka Karaburunin n P. Midis Karaburunit dhe Sazanit ndodhet shtegu detar q ka marr emrin Mezokanal. Ky sht komunikimi i lvizjeve, hyrje e dalje t mjeteve detare. Pjesa lindore e Gjirit prkon me fundkodrat nga Kepi i Treportit, Vlora, Radhima, Orikumi. Midis Orikumit dhe Kepit t Rrogozhs, i ndrfutur n skajin J t Gjirit, ndodhet baza e Pashalimanit. Vlora prball Mezokanalit dhe Sazanit, e ndrtuar n kndin L t gjirit, n rrz harkut kodrinor, ku si pik t lart, ka Kaninn, t jep prshtypjen se sht nj nga qytetet m t ruajtura n bot. Por historia e Vlors dhe e Gjirit t saj sht e mbushur me ngjarje pushtimesh q nga lashtsia dhe deri n Luftn e Dyt Botrore. Gjiri ka thellsin e tij m t madhe deri n 54 metra. Thellsia sht e menjhershme deri 40 - 45 metra rreth 200 metra, larg kepit t Gjat (Karaburun). N Vlor, n largsin n 3 km nga bregu, thellsia arrin 21 metra. Mjetet detare lvizin nga Baza n V dhe mandej n Mezokanal. Mjetet e transportit civil, lvizin nga Porti i Vlors, drejt P dhe ndrsjelltas. Gjiri i Vlors sht i mbrojtur, n t gjith horizontin. Ai ka qn gji i jets jo vetm i Vlors, por edhe i Shqipris s Jugut.

Vlora sht nj nga qytetet m t lashta e me tradita t qndress ushtarake shqiptare, port kryesor i vendit q shtrihet n gjirin me t njjtin emr dhe kodrat q i rrin prsipr, n ann L t tij, ku m e larta sht Kanina e dikurshme e fortifikuar, Kusbaba q duket sikur ka mbir nga rrafshina e qytetit sht kokojk zotruese. Qafa e Ullinjve, lartsit e kodrave q vijojn nga Babica mbrojn qytetin nga L. Vlora, ka nj gjeohistori luftrash q n koh t lashta. Gjiri i detit sht i prshatshm pr zhvillimin qytetor, por pushtimi i ishullit t Sazanit dhe t lartsis s Kanins e bllokon at. Shtrirja Vlors e prgjat bregut vijon deri n 7 km, deri n Ujin e Ftoht. Shtrirja n thellsi, zgjatet prgjat lugins, ku rruga t nxjerr n Babic, n vijim, pr n krahun e Mesaplikut dhe t Kurveleshit t Poshtm. Vendosja n grop e gjirin detar, prcillet me kushte t mira klimatike. Vlora lidhet me rrug kombtare n drejtimin VJ prej vijs q vjen nga Fieri duke e lidhur at me Bregun e Himars dhe m tej m Sarandn. N vshtrimin ndrtimor qytetor, sistemi i rrugve t brendshme sht kryesisht paralel me vijn e bregdetit. Sheshi i Flamurit me nj rrug t gjer lidhet me skeln dhe drejtimin V . Ndrtesat, kan llojshmri t ndrtimeve shumkatshe. Largsia nga qendra e qytetit deri n Orikum sht ndrsa me Nartn 5 km. N Pashaliman ndodhet nj nga bazat ushtarake detare me t vjetra. Karaburuni. Paraqet nj dalje V t relievit t maleve Akrokeraune, me largsi nga Qafa e Brisanit deri n Kepin e Gjuhzs, 16.8 km. Prfytyrimi i tij sht si gishti i madh i dors s djatht, q mbshtjell gjirin. Gjersia e tij mesatare sht rreth nj km. Lartsia m e madhe sht n majn e Flamurit, 826 m, ndrsa n majn e Hilqes, 732 m. Karaburuni ka rnie m t thepisur n P, ndrsa n L, kjo rnie sht m e but. Baza e Pasha - Limanit mbshtetet n fundet e lartsive t tij. Prej kreshtit, vrojtohet nga t gjith drejtimet. Nj rrug me bazament t fort, ngjitet nga Pasha Limani pr n kurrizin e gadishullit. Bimsia prbhet nga shkurre t rralla, t makjeve. Prbrja e toks sht n shtresa t glqerorve. Sazani, sht i vetmi ishull shqiptar n detin Adriatik. Ka formn e nj rombi kodrinor me lartsin m t siprme t tij 432 m. Sazani duket sikur natyra e ka krijuar si nj roje, prball gjirit detar dhe qytetit t Vlors, nga e cila sht larg 16.7 km. Ai sht nj kull e madhe vrojtimi dhe rajon tepr i fortifikuar, me rndsi t veant. Largsia e VJ e ishullit sht 5 km, gjersia n mesin e tij sht 2.1 km. Midis Sazanit dhe Karaburunit, ndodhet Mezokanali, hapsira detare ku lvizin mjetet, pr n det t hapur, me gjersi 4.7 km Karaburuni dhe Sazani, trajtohen me prparsi, si ngrehina relievi tipike mbrojtse n zon, me rndsi ushtarake pr ti zotruar, mbasi do lshim i tyre prbn nj hapje porte , drejt Vlors dhe n thellsi. IV.A.u.MASIVI KODRINOR I RRJEDHS S POSHTME T SHUSHICS NGA MIFOLI N PLO. Ky grumbull kodrinor, kufizohet n V, nga lumi Vjos e cila lag n vijim: Mifol, Trevllazr, Armen, Selenic, Karbunar. N Poem, Vjosa kthehet pr n J, n rrz t kodrave t Mrtiraj, Rexhepaj, e Hadraj. N P, kufizimi prkon me rrugn automobilistike: Mifol - Vlor. N J, Kanina, Drashovica, Kota e Ploa prmbyllin grumbullin kodrinor. Pjesa m e madhe e masivit mbshtillet nga lugina e Vjoss dhe ajo e Shushics (q quhet edhe lumi i

Vlors), takimi i t cilve bhet n fush t Armenit. Relievi kodrinor z e rritet q nga Mifoli, ku lartsit arrijn n 100 metra, n n majn e ipllakut : 235 metra, n Krkov: 222 metra, n Babic: 176 metra. Pastaj, lartsit zbresin n lugin t Shushics. Kanina, n pozicionin e saj n reliev, zotron mbi Vlor dhe n hapsirn kodrinore n V. Lartsia ktu sht 382 metra. Brezi kodrinor Mifol - Kanin me shtrirje VJ, 25 km sht mburoja e par q siguron rrjedhn e poshtme t Shushics dhe daljen n Vjos. Kodrat jan me reliev t thyer, rendime argjilore e shtufore, me lugina t vogla, t veshura me ullinj, si dhe shkurre t rralla dhe t dndura. Qndrat e banuara jan t shumta, n t dy kraht e rnies s relievit. Kshtu, n P, rradhiten fshatrat Mifol, Skrofotin, Cerkovin, Hoshtim, Panaja, Bestrov, Babic e vogl. Ndrsa n rnien L: Trevllazr, Beshisht, Mekat, Llakatund, Grabian, Bunavi, eprat, Risili, Babic, Sherisht, Drashovic. Rrugt automobilistike prshkojn zonn. Dallohet rruga kombtare: Fier - Vlor. Degzime t tjera vijojn n drejtimin L, si : Mifol Trevllazr, Bestrov eprat; rruga kryesore q lidh Vlorn me Kurveleshin e Poshtm e cila kalon prgjat lugins s Shushics. Kodrat mbi Vlor jan t veshura me ullinj t cilt krijojn mundsi maskimi n manovr. Dy qafat historike: Ajo e Koiut (n Babic) , ku hapet Vlora dhe Qafa e Ullinjve si komunikim n V, lidhen gjithnj me zotrimin e Vlors. Grumbulli L i kodrave mbshtillet nga t dy lumenjt: i Vjoss dhe Shushics ( lumi i Vlors). Lartsit zotruese n Treblov 515 m, n Mrtiraj 480 m, n Hadraj 621 m. Ka qndra t banuara t shprndara n t gjith hapsirn. Pran Vjoss, shtrihet Armeni, qyteti i Selenics, Rromsi e Karbunari. N drejtimin J. t lugins s Shushics vijojn Picari, Lubnj, Penkov, Peshkpi, Drashovic, Mavrov e Kot. N thellsit kodrinore ndodhen Treblov, Vzhdanisht, Kocul, Kropisht, Vllahin, Grnec. Prgjat lugins,ndodhen Hysoverdh, Mallkeq, Amonic. N J, rruga e vjetr q lidh Kotn me Tepelenn. prmbylll masivin kodrinor, me fshatrat: Vajz, Plo, Sevaster, Golimbas, Shkoz, Hadraj dhe Mrtiraj, n nj ngrehin kodrinore ku m e larta sht: 621 metra, si pozicione vzhgimore zotruese, mbi luginn e Vjoss. Sistemi rrugor sht i dendur, n saj t nevojave t komunikimit t fushs s nafts, t Miniers s Selenics e t lidhjes me trevat e J. Rruga, Vlor - Tepelen q kalon n J, t lugins s VJoSs e ndrtuar n vitet 30 40 t shekullit t XX, ka patur si synim parsor at ushtarak. Kjo rrug edhe sot, n kalimin n pellg t Vjoss, vijon t mbetet e volitshme n lvizje t tekniks dhe trupave, mbasi vet masivi malor i Kurveleshit e ruan at n drejtimin J. Rruga sht e profiluar, me dy kalime dhe me bazament e shtres gur me kalueshmri gjat gjith vitit. Rruga q lidh Mallakastrn me Vlorn, kalon n urn e Vjoss n Poem. Ajo lidh Mrtiraj, Kocul, Vllahin, Peshkpi. Nj rrug tjetr kryesore sht ajo q pasi kalon n Xhyerin e Peshkpi, lidh Vlorn me qytetin e Selenics, ku vijon t shfrytzohet miniera e sers, q nga lashtsia. Rrugt q lidhin fshatrat jan t kalueshme dhe t kalueshme me vshtirsi, gjat gjith stinve, n saj t shtresave t forta guroro - shtufore t toks. Ujort. Vjosa e Shushica, jan ujort kryesor. Prrenj t shumt kryesisht me pak uj ose t that prshkojn kodrat ku dallojn: Prroi i Vajzs, Prroi i Pets, Prroi i Treblovs n P dhe Prroi i Selenics, Prroi i Rromsit, Prroi i Karbunarit, i Mrtirajt q derdhen n Vjos.

IV.A.v. KURVELESHI I POSHTM. LUMI I VLORS. Kjo trev lidhet me luginn e lumit t Shushics q n kujtesn popullore njihet si lumi i Vlors edhe pse ai nuk rrjedh pran saj, por n Vjos midis Armenit dhe Trevllazrit. Ky lum mbledh nj pjes t Labris, at q quhet Kurvelesh i Poshtm, i futur mes maleve duke ruajtur tradita, qndres dhe histori. N V, si kufizim merret Kanina e Drashovica. Pastaj drejt rrjedhjes s mesme t Shushics, n Kot, prgjat prroit t Vajzs, shfaqet Ploa (621 m) ku ndodhet edhe Amantia e lasht. N drejtimin L, jan Kreshti i Gribs q ngrihen si nj trsi malore madhshtore (m, Kudhsit : 1907 m; m. Tartarit: 1971 m; maja e Kndrevics: 2122 m). N drejtimin P, mali i Lungars (Kanin, m. Mazharit 942 m, maja e Val Derrit: 982 m; m e Qyramanges: 1864 m; Qafa e Shngjergjit: Maja e iks :2045 m; maja e Bogonics 1671 m; Qafa e Shkalls, Qafa e Drrass n Ku e n vijimin L prmbyllet me grykn e Vermikut e ipinin e Bolons. Kjo gryk t jep prfytyrimin e nj fortes natyrore, ku hyrja bhet n urn e Drashovics dhe dalja pr t par Kurveleshin e Siprm si dhe Bregun n qafn e Drrass dhe majn e Mureve (1700 m) n P. t Gusmarit. Pr kt pozicionim t relievit, kjo trev bart edhe histori prpjkjesh e qndrese. Kui dhe Vrmiku jan fshatra skajor, ku buron Shushica. Kjo lugin sht e gjat rreth 40 km dhe prmbledh nj bashksi fshatrash t shtrir n t dy ant e lumit. Pozicioni luginor i futur, rrethimi natyror, thellsia n brendsi t vendit, kan qn prparsi n kushtet e nj mbrojtjeje t sigurt, e trheqjes n pozicione m t ruajtura natyrore. Pr tu futur n kt thellsi, duhet kaluar prmidis vendesh t panjohura, kodrinash, luginash, brezash shkmbor, ku nuk mund t ndjehesh i sigurt. Ngrehina, t relievit n brendsi t lugins jan kudo si: Lartsia e Kots (243 m), maja e Gumenics (439 m) maja e Gjormit (286 m), m e Bratit (450 m), maja e Shalsit (465 m) maja e Bolens ( 445 m), maja e Papadhis, mbi Ku (1481m) E gjith lugina ka nj platform harmonike t rritjes s relievit dhe t hapsirs s siprfaqeve t punueshme jetsore, t banorve vndas q kan gjersi nga nj deri n 7 km (katrkndshi Trba, Brataj, Matogjin, Kallarat). Grykat m t ngushta e t favorshme pr realizimin e pritave jan n Kot (rreth 800 metr e gjr), n Gjorm (rreth 600 metr), n Brataj (900 metr) n Kallarat ( 800 metr); ndrkaq Kui duket si t jet nj vndkomand natyrore zotruese. Qndrat e banuara, jan fshatra t cilat iu ngjajn njri tjetrit, t ndrtuara prgjat lugins, n t dy ant e lumit t Shushics. T gjitha jan fshatra me histori qndresash luftarake si: Drashovica, Kota, Lapardhaja, Gumenica, Gjormi, Lepenica, Brataj, Trba, Vranisht, Kallarat, Bolen e Ku, prgjat Shushics dhe Shals, Ramic, Matogjin, Bashaj, Vrnik, prgjat lumit t Smokthins, n trevn me t njjtin emr. Lugina e lumit t Vlors (Shushics) dhe qndrat e banuara t trevs s Labris, kan nj bashksi tradicionale, tipik t racs shqiptare, me virtyte t larta t mirkuptimit dhe patriotizmit, si rrall krahina t tjera. Ujort. Lumi i Shushics, rrjedh q nga shtresat fundore t Kndrevics dhe ipinit t Bolens n njrin krah, dhe n J. nga lartsit e Kuit, Shndllis e Bogonics. Ka gjersi deri n 15 metra, stoku me zallishtet, brigje t thepisura q vende vende arrijn n 10 metra. Nuk prbn ndonj vshtirsi pr kalim, n do koh t vitit. Deg kryesore e

Shushics sht lumi i Smokthins i cili bashkohet me t n afrsi t Bratajt. Prrenj t shumt zbresin nga lartsit, n t dy kraht. Shumica e tyre jan t pa uj ose vetm n koh t reshjeve. Ata krijojn lugina t ngushta, e t futura n thellsi. Ndr prrenjt kryesore jan: ai i Bogonics, i Trbait, i Bolens, i Gumenics etj. Sistemi rrugor prbhet nga nj rrug kryesore, prgjat lugins dhe degzimeve, pr n secilin fshat. Rruga nga Kota n Ku sht me dy kalime, e kalueshme, n do stin t vitit. Rruga vijon, kryesisht n krahun J t Shushics. Urat kryesore jan ajo e Drashovics, ura e Gjormit, ura e Vranishtit. Rrugt degzuese jan me bazament natyror, t prmirsuar; gjat dimrit kalohen me vshtirsi dhe her her nuk kalohen dot. E till sht rruga pr n Shals, Bolen. Bimsia sht e ndryshme. Pran Drashovics dhe Kots ka shkurre t dndura e t rralla. Pjesa e Mazhar - Lapardhas sht e hapur me shkurre t rralla. N Gumenic, ka korije t dndura t cilat vijojn prgjat lugins n J. t rrjedhs s lumit t Lepenics, Trba e Vranisht. Pyjet fillojn posht malit t iks, Kurrizit t Bogonics e Qafs s Shkalls. Pyje ka gjithashtu, Gryka e Smokthins, mali i ipinit t Bolens si dhe latsit e Kuit Qafat kryesore: Qafa e Pleskovics q hap lidhjen e vzhgimin n Gusmar e n trsi n Kurveleshin e Siprm. Aty mblidhen rrugt kmbsore nga Bolena, Vrmiku dhe Kui. Qafa e Drrass sht n lartsin 750 metra mbi nivelin e detit. Prej ktu, fillon bregu e rruga zbret n luginn e Fterrs dhe t orrajt. Grykat m t ngushta, e t favorshme, pr realizimin e pritave jan n Kot (rreth 800 metr e gjr), n Gjorm (rreth 600 metr), n Brataj (900 metr) n Kallarat ( 800 metr); Ndrkaq, Kui duket si t jet nj vndkomand natyrore zotruese. Qafa e Shkalls ndodhet midis lartsive t Sheshit t Valit dhe majs s Shndllis. Jan rrugt kmbsore, luginore q vijojn nga Kallarati e mbasi dalin n qaf zbresin n Pilur e mandej n Kudhs. Qafa e Shngjergjit, ndodhet mbi Trba. Ajo, nprmjet rrugve kmbsore bn lidhjen e lugins s lumit t Vlors, me Grykn e Dukatit. IV.A.z.LUGINA E DUKATIT Lugina e Dukatit sht vijim i Gjirit t Vlors e cila qarkohet n P nga Gadishulli i Karaburunit, ku qafa e Brisanit, mbi Pasha Liman sht 380 m. Prej ktu, ngrihen lartsit malore q prej lashtsis njihen si malet Akrokeraune ku dallojn: maja e Sinan Duks (817 m), maja e e Kolloveks (1227 m), maja e Gjipalit (1446 m), maja e Valit (1362 m), maja e Shndelliut (1499 m), pr t mbritur tek qafa e Llogaras (972 m). N lindje, lugina kufizohet nga Mali i Lungars ku dallon maja e Vejave (1182 m), maja e Qyramangs (1864 m). Qafa e Shngjergjit e ndan por dhe e bashkon me krahinn e lumit t Vlors n J. Kurse n V, ndodhet gjiri i Vlors. Pozicioni i lugins s Dukatit sht parsor, se q t synosh Vlorn duhet t kalosh gadishullin e Karaburunit dhe qafn e Llogaras. Lugina, duke filluar nga qyteti i Orikumit dhe liqenin e Pashalimanit ka para saj fushn e Dukatit, n nj siprfaqe prej rreth 18 km. Pastaj lugina ngushtohet deri n thellsi t maleve. Kjo lugin vrojtohet nga t dy ant, ku n V-L dallon maja e Grxhins (884 m), maja e Qytets (422 m), maja e Pallagunjs (122 m), kodrina e Radhims (166 metra). Qendrat e banuara jan: qyteti i Orikumit, fshatrat: Radhim, Tragjas, Dukat i Ri, Dukat. Pran Orikumit, n knd t liqenit ndodhet baza e Pashalimanit.

Prdit nga bregu binte lloh e rridhte me gjyma shiu. Prdit dbora n male bhej m e trash aq sa m n fund korriert nga Dukati e patn t vshtir t kaprcenin majat. Kjo i kufizoi lajmet q merrnin nga lugina e gjithashtu nuk lejonte t shkonin pr t br vrojtime, pasi edhe nj gjerman i armatosur mund t ngecte n dbor po ashtu si nj bari shqiptar. Rruga Vlor-Qaf e Llogaras ka qn dhe mbetet nj rrug strategjike ekonomike dhe ushtarake. Ajo sht rindrtuar vitet e fundit dhe prbn nj vij komunikimi t vetme prgjat bregut. Kjo rrug sht e gjat 37 km, n standartet e nj rruge interqytetore t klasit t par me gjersi 9 metra dhe me profil ndrtimor t rregullt. Qafa e Liogaras prbn nj dritare komunikuese midis maleve pr t`u lidhur me luginn e Dukatit dhe Vlorn. Pozicioni i saj vlersohet n vshtrim ekonomik-turistik dhe ushtarak. Dalja n Qaf dhe marja e saj, krijon premisa pr lvizje n V, n luginn e Dukatit dhe ndrsjelltas. Malet q ngrihen rrotull: mali i Karaburunit, Mali i iks, vshtirsojn daljet, ksisoj, shtegu mbetet n kt pik t lakmueshme. N lashtsi, ktu kaloi ushtria e ezarit e mandej zbriti n Orikum, pr t ndrmar fushatn n ndeshje me ushtrin e Pompeut. Klima n Qaf ka luhatje t mdha, pr shkak t kontaktit me detin, errat dhe lartsin. N dimr ajo shpesh bllokohet edhe nga bora. Bimsia n luginn e Dukatit sht e pasur. Pyjet e Karaburunit dhe Llogaras jan Park Kombtar. Ata shtrihen kryesisht n ann jugore t lugins faqet malore t prbr nga pisha, bredhi e lloje t tjera. Lartsit e drurve arrijn deri 15 metra dhe kan dndsi maskuese t volitshme. Pyjet vijojn deri n afrsi t kreshtit. IV.B. BREGU Bregu sht Himara me rrethinat e saj si nj pjes e Reviers Shqiptare, brez e shpat malor mbi detar q fillon n Qaf t Llogaras e mbaron n Borsh. N L, kufizohet me harkun q z fill me Malin e iks (2045 m), maja e Melesinit (1694 m), maja e Bogonics (1671 m), sheshi i Valit (1199 m), maja e Shndllis mbi orraj (1382 m), maja e Kurathit (1171 m), mbi Borsh. E ndodhur prball dhe buz detit Jon, komunikimi nga deti ka patur t mirat por edhe t kqijat e saj, t cilat lidhen me zbarkimet nga deti t ushtrive pushtuese. Kjo gjeohapsir, n front detar q fillon me drejtimin e Qaf-Llogaras, n gjirin e vogl t Palass edhe n gjirin e Borshit, ka nj gjatsi prej 30 km, ka qn gjithher e synuar. Relievi sht trsisht malor, me shpate t pjerrt e lugina t ngushta q i ngjiten maleve t iks. Ndrkaq, ngrehina e relievit paramalor me vler vrojtimi e mbrojtse, si pika vzhgimore n serpentinat e rrugs s Llogaras (600 metr mbi nivelin e detit), maja e Pandelejmonit (806 m) mbi Dhrmi, lartsia 165 metr mbi plazhin e Dhrmiut, maja e Mullezs (1096 m), lartsia 517 metr, midis Vunoit dhe Himars, Kalaja e Himars, maja e Spiles, maja e Palermos (105 m) t cilat duhen njohur dhe shfrytzuar n situata t ndryshme. Shkmbinjt e thepisur n Himar mbi nj breg dhe prgjat tij n lashtsi njiheshin me emrin malet Akrokerane dhe kan qen t dgjuar pr rreziqet q paraqesnin pr detart. Kur Jul ezarin e zuri nj stuhi afr Himars ndrsa po lundronte pr t shkuar tek ushtria e tij n Itali, thuhet se u ka

dhn zemr detarve me kto fjal mos kini frik, se ju po oni ezarin dhe thesart e tij Qendrat e banuara fillojn n V, me Palas, Dhrmi, Ilias, Vuno, qyteti i Himars, Qeparo, Borsh. N drejtim t prroit dhe lugins s Qeparoit ndodhet Kudhsi, ndrkoh Piluri q konsiderohet nj lloj ballkoni i Bregut, ngrihet n 630 metra mbi nivelin e detit. N buz t detit ndodhet vetm Himara. N vijim t lugins s Borshit, ndodhet Fterra. Himara shtrihet buz detit Jon, me siprfaqe prej afrsisht 1 km, brenda gjirit t Spiles. Qytet i vogl por q bart nj histori n qendresn shqiptare dhe asaj t Bregut n veanti. Himara ka prsipr, n L t saj, malet Akrokeraune q ngrihen n lartsi t mdha, prball detit. Rruga q prshkon tr bregun e lidh at me Vlorn, n V dhe me Sarandn n J. N drejtimin V, ndodhet kshtjella e Himars, si dshmi e mureve t saj. Nga kjo pik, qyteti vrojtohet plotsisht. Himara sht e ndrtuar n shpatet e relievit me ndrtesa njkatshe dhe vitet e fundit edhe vila 2/3 katshe. Formacionet jan shkmbore dhe lndt e ndrtimit jan kryeshisht gurore. Relievi i riviers buzdetare himariote ka disa pika strategjike pr t cilat duhet t tregohet kujdes si: - Lartsia e kodrs s Kshtjells s Himars s Vjetr, - Relievi mbi Porto Palermo, ku ndodhet edhe Kshtjella e Ali Pash Tepelens, n lartsin mbi nivelin e detit. Pran Himars, n largsin prej 12 km, ndodhet nj nga bazat detare shqiptare ajo e Porto-Palermos pr t cilat u investua n periudhn e vetizolimit shqiptar Tani ajo sht reduktuar me nj njsi t vogl detare q ndihmon me rojen bregdetare. Sistemi i tuneleve t ndrtuara sht nj nga projektet m t kushtueshme dhe q n kohn e sotme nuk sht n funksion. Pr FD q veprojn n kt zon, krahas detyrave t tjera, mer rndsi njohja e brigjeve, kushteve atmosferike, t vzhgimit hapsinor detar, t informacineve nga pushteti vendor, n luftn kundr trafiqeve t t gjitha llojeve t cilat jo rrall jan prcjell me tragjedi t vrteta njerzore. Ky qytet vijon sot e ksaj dite, t bhet objekt i diskutimeve i qarqeve antishqiptare q dshirojn ta prfshijn at n pakicat greke. Ndrkoh historia shqiptare ka thn dhe dokumentuar dshmit dhe argumentat prkats shkencor. Edhe pas viteve 90-t jo vetm qarqe por edhe angazhim i administrats s shtetit grek, ka lvizur t gjith instrumentet jo vetm pr t dhn pseudoargumente por dhe pr t vepruar n mnyr t drejtprdrejt duke u lidhur pensione banorve autokton shqiptar, apo duke ndrhyr gjat zgjedhjeve n kt zon. Qndrimi paqsor dhe shum i ekulibruar i shtetit e qeveris shqipatre, nuk ka sjell ndonj reflektim t pals tjetr. Studiuesit ushtarak, n kt rast iu duhet jo vetm t njohin historin, por t vlersojn me kujdes faktort moral dhe shpirtror t zons, t etnive, fes, traditave dhe zakoneve. Prej ktij vlersimi duhen nxjerr msime duke treguar kujdes se megjith faktort pozitiv t siguris n rajon shfaqje t ndrhyrjes, cnimit dhe shtrmbrimit t historis, pretendimit dhe veprimit mediatik emocinal dhe nacionalist, krijojn premise pr lkundje dhe t ara n konflikte t mundshme.

Komunikimi rrugor ka si arterje kryesore rrugn q zbret nga Qafa e Llogaras dhe prshkon gjith bregdetin. Rrug t tjera degzohen pr t`u lidhur me plazhet n buz t ujit si: Dhrmi-Plazh, Vuno-Jal, Himar-Pilur, Qeparo-Kudhs-Pilur, Borsh-Fterr-Ku. Rrugt jan t kalueshme, gjat gjith stinve t vitit. Vija bregore e detit krijon gjire t vogla e plazhe si ai i Palass, i Dhrmiut, gjiri i Jalit, gjiri i Spiles n Himar, gjiri strategjik karakteristik i Porto Palermos ku ndodhet edhe Distrikti Detar q sht ndrtuar pr 15 vjet rresht 1976-1988 baza detare e tunelzuar por q nuk sht plotsisht n funksion. Plazhet me t njohur jan: ai i Dhrmiut, i Jalit, i Himars dhe i Borshit. Thellsit detare arrijn n largsin 1 km, 50 metra. Prrenjt q krijojn thyerje e gryka t ngushta jan: prroi i Palass, i Dhrmiut, i Ilias, i Himars, i Qeparoit dhe ai i Borshit. N pjesn m t madhe t vitit ata jan t that. N gjirin e Spiles buron uji i pijshm. Bimsia sht ajo natyrore dhe e kultivuar. N faqet e malit t iks, Sheshit t Valit ka siprfaqe pyjore t shkputura, ndrkaq pjesa tjetr sht mbules shkurresh t rralla, mbi formacione gurore. N luginn e Kudhsit dhe at t orrajt, ka shkurre makjesh t dendura. Siprfaqe t tilla ka edhe mbi plazhin e Dhrmiut e n Pilur. Lidhur me etnin, popullsin, origjinn dhe prbrjen e saj, qarqe nacionaliste greke, vijojn ende t propagandojn absurdin, se Himara dhe nj pjes e rrethinave t saj, jan pakic greke. sht e vrtetuar e argumentuar shkencrisht q banort e Bregut jan shqiptar, t njohur qysh nga lashtsia, si vendas dhe t ardhur nga V si nga Kruja dhe Kurveleshi. Aktualisht fshatrat Palas, Dhrmi, Ilias, Himar e Qeparo flasin greqisht, ndrsa Vuno, Pilur, Corraj, Fterr e Borsh flasin shqip. Greqishtja e folur prej ktyre banorve, ka rrjedh e gjurm komunikimi t hershm me Korfuzin, lidhjet tregtare t ndrsjellta t cilat bn q t flitet gjuha e fqinjve, kur rrnjt fisnore, dshmit historike tregojn pastrtin etnike t ktyre viseve. Qarqe t caktuara antishqipatre n Greqi, vijon t propagondojn etnin greke t Himars, duke cnuar n disa raste stabilitetin dhe sigurin q duhet t meret parasysh edhe n vlersimet gjeoushtarake. IV.C. SARAND- DELVINA DHE KUFIRI JUGOR. Trupi i Shqipris s sotme n J e tij formon, nj qark kufitar me Greqin si nj hark q fillon nga kepi i Stillos n P, Qafa e Bots e qafa e Likojanit n J, maja e Murgans n L. Brenda ksaj gjeohapsire, prfshihet treva e Sarands, Delvins dhe e nj pjes t amris. Ato i prkasin, tojeve t dikurshme t Epirit shqiptar. N V, arrin n Borsh, qafa e Skrfics, kurrizi i Malit t Gjer, me majn e Nikollasit (1582 m) q zbret n Qaf t Muzins. Prej ktu vijon vargmali: Stugara e Murgana (1896 m) n L. N P, e rrethon deti Jon, q nga Gjiri i Butrintit e deri n kepin e Stillos. Ktu, fillon kufiri shtetror shqiptar, q nga piramida nr 79 n buz t detit, e n drejtimin e kreshtit kodrinor radhiten: maja e engelit (132 m), maja e Olivs (398 m) luadhet e Paganes dhe tri qafat q vshtrojn pjesn e amris s prer, Qafa e Bots, Qafa e Madhe (569 m), Qafa e Likojanit.

Kurrizoret kodrinore drejt V, midis Vrvs dhe Kociks (Greqi), Janjarit dhe Pallambas (Greqi) ku kthesat kryesore kufitare jan: piramida nr 65 (lartsia 843 m), piramida nr 63 (qafa mbi Vrv), piramida nr 60, pran lartsis 1079 metra. Nj kthes tjetr, mer kufiri, n majn e Pullijas (958 m) ku ndodhet piramida nr 56. Prej kndej lartsit zbresin deri n lugin, ku hyn lumi Pavll n Shqipri (piramida nr 52). Prej ktu, deri n majn e Xhelilit (piramida nr 50, lartsia 654 m), kufiri zbret deri ku ndrpritet dega e lumit Pavll n J t fshatit Zminec. Ktu fillon ngjitja n kreshtin malor, q prej majs s Vrtopit (1221 m) e vijon n Qafn e Kumbulls n lartsin 1672 m, n kreun e prroit t Leshnics s Poshtme. N piramidn nr 43, kufiri kthehet n drejtim JL, deri sa mbrin n majn m t lart t vargmalit (maja e Murgans 1896 m). Gjeohapsira Sarand-Delvin ka nj reliev t shumllojshm q nga vija bregore detare, fush n lugina, masive kodrinore dhe vargmale si: mali i Gjer-Stugara-Murgana n V. Prfytyrimi i relievit sht n trajtn e nj groporeje t madhe q krijohet nga zbritjet e lartsive malore V dhe ato JL, drejt P. Vija bregore sht pothuajse, me reliev kodrinor. Prej Borshit deri n Kepin e Stillos sht nj largsi perj 53 km, me forma ujore t ndryshme ku gjiret, kepet vshtirsojn njri-tjetrin, drejtprdrejt me vijn ujore detare. N kt vij dallohen maja e Borshit, maja e Lavanit (954 m) mbi Lukov, ndrkoh vet Lukova prbn nj breg vzhgimor mbi det. Kurrizi i Patastoit harkon Gjirin e Kakomes, kodra e Kepit t Qefalit (140 m). Prej kepit e deri n Sarand, drejtimi i vijs bregore sht shum i prthyer, me gjire e kepe t vegjl gjer n gjrin e Limjanit dhe n Qafn e Luts, maja Lasares (584 m) dhe maja e Eremecit, mbi Sarand (469 m). Ve ktyre i gjith radhoi i kepeve, ka pika vzhgimi mbi hapsirn detare. Vija bregore detare nga Saranda n kep t Stillos sht nj vargan brezor kodrinor VJ q fillon me majn e Lkursit (238 m), lartsia 102, lartsia 168 metra, q ngrihet mbi t dy hapsirat ujore: at t detit e t liqenit t Butrintit. Rrypi ndars kodrinor i Ksamilit midis Butrintit e Detit, q nga uka deri tek kepi i Shkalls sht i gjat 11 km dhe i gjer nga 200 metr deri n 2 km, pran qytetit antik. Kto kodra ndodhen prball Korfuzit. M 22 Tetor 1946 anijet ushtarake Britanike Samuarez dhe Volage ndrsa kalonin n kanalin e Korfuzit ndeshn n mina t mbiujshme, duke shkaktuar mjaft t vrar. Ky incident i prishi edhe m tej mardhniet dhe bllokoi rezervat e arit Shqiptar q ruheshin n Bankn e Anglis, deri n vitin 1922. Dshmi t fundit tregojn se kto mina nuk ishin vendosur nga shqiptart. Vetm 5 km e ndan kepin e Shkalls nga bregu i ishullit. Lartsit ndryshojn nga maja e Demas (188 m), t Ksamilit (53 m), kodra e Bajams (144 m) zotron n drejtim t Korfuzit, ndrsa lartsia 232 m, ndodhet mbi Liqenin e Butrinit. Kto kodra, kan pozicion zotrues mbrojts dhe vet Buthroti i dikurshm sht ndrtuar n streh t tyre e n gji t liqenit, ku lartsia e kalas s Ali Pashs sht si nj kull-roje e prparme. Kodrat mbi Kepin e Stillos (e Beduls, e Psimenas, e Breshanit) arrijn n lartsi deri 216 m mbi nivelin e detit. E tr kjo gjeohapsir, ndrpritet nga: lugina e Kalass, lugina e Delvins, e Bistrics, e Dhivr-Leshnics, e Vrin-Mursis dhe ajo e Konispolit. Gjeohapsira Sarand-Delvin sht n prkim t drejtprdrejt perndimor dhe nj zbules e par JP t Shqipris, ndaj pushtimeve. E till, ajo i ka prmasat dhe shtigjet hyrse, shum m t

mundshme dhe t prshtatshme, se sa i gjith Bregu, deri n Karaburun. Prandaj, sjellja n kujtes e fushatave ushtarake iliro-shqiptare, prplasja dhe mundsit q ka relievi i cili shfaq nj vlersim eprsie: a) ka rndsi gjeostrategjike n kufijt J t vendit n ngushticn e Korfuzit e t vijimit t rrugve detare b) shprfaq vlera q nga lashtsia e kndej, me dshmit e gjalla historike (Butrinti, Foinike, uka e Ajtojt, Xara etj) c) ofron vlera ekonomike zonale d) hap rrug afrimi dhe lvizjeje m t arrira, n drejtim t lugins s Drinosit e Gjirokastrs. e) ndodhet n nj nga krahinat J t Shqipris q pulson midis dy shteteve dhe popujve plagn kombtare t amris. Sa m sipr, trajtimi gjeoushtarak i Sarand-Delvins paraqet ndarjet gjeohapsinore t mposhtme: 1. Gjiri i Sarands, sht pozicion dhe joshje e par vendore detare, pr afrim dhe lvizje t mtejshme. Qyteti shtrihet gjat gjith gjirit q nga kodra e Limjanit (gjiri i Limjanit) deri tek Kanali i uks, 6.4 km i gjat. Gjiri mbshtetet me Malin e Sarands, n V dhe kodrat e Lkursit e t uks. Largsia nga Saranda n Korfuz sht 10.4 km. Aty kan kaluar fushatat detare jo vetm t Ballkanit JP por edhe t gjith Evrops, me synim drejt brigjeve t Azis s Vogl dhe Afriks. Shtigjet e mundshme pr lvizje t forcave, drejt L jan, n Qafn e Gjashts dhe n uk. Lartsit kodrinore n t tri ant e gjrit, jan eprsi. 3. Gjiri i Butrinit dhe lugina e Vrin-Mursis, paraqet nj mundsi tjetr pr kryeur dhe lvizje n luginn e mtejshme drejt Konispolit. Largsia nga kufiri ujor sht vetm 3.2 km ndrsa nga Korfuzi 5.6 km. Gjiri mbrohet nga Kodrat e Ksamilit n V (shiko Kepi i Shkalls 90.4 m, gjiri i Alimurs dhe kalaja e Ali Pashs, ndrkaq n J lartsia 143.0 ). Fusha q takon syprinn detare sht rreth 900 m, e gjer dhe m tej, vijon deri n brigjet e liqenit t Burintit (Fusha e Vurgut ) si dhe e gjith lugina deri n kmb t Konispolit, e gjat 16 km. N lugin ndodhen fshatrat si: Vrin, Xarr, Mursi, Shkall, iflik e qyteti i Konispilit, n skaj. Lugina sa vjen e ngushtohet. Gryka e Bugazit, t josh por mund t ngelesh brenda saj. uka e Ajtojt, zotron hyrjen n gryk, Mali i Miles dhe Mali i Saraqinit mbyllin V e lugins, ve, me nj ndrprerje, n grykn e Bugazit, ndrkoh, kurrizi kodrinor prgjat kufirit n J, sht nj brez mbrojts. Afr Vrins, n qershor t vitit 1940 u zbulua trupi pa kok i udhheqsit am, Daut Hoxhs. Nga qeveria e Tirans s asaj kohe, q kontrollohej nga Italia, u mtua se vrasja e Daut Hoxhs ishte vepr e agjentve grek. Ai ishte udhheqs i lufts s amris midi dy luftarve botrore. Kjo ngjarje ndikoi n propagandn e kohs gjat pushtimit italian t shqipris. Kjo vrasje luajti nj far roli dhe gjat lufts italo-greke. Nga Kronika 3. Lukova dhe Gjiri i Kakomes, prbjn nj shteg dhe port detare dhe toksore n V. Hapsira nga Lukova n Kepin e Qefalit sht 10.4 km. Vet kepi, prbn nj mbyllje, nga J i gjirit t Kakomes. Lartsia pranbregore sht 140 metra. Gjiri ka nj futje t ngusht, n gryk e cila vzhgohet nga

dy kodrat, mbi t. Lugina, t nxjer n lagjen Krekz t Nivic-Bubarit, 5.8 km larg. Gryka sht e ngusht. Lukova ofron hapsir ankorimi t mjeteve detare t zbarkimit q nga Piqerasi e deri n prruan e Hundcovs. Kodrat jan t mbjella me ullinj e agrume dhe prshkohen nga rrug. Majat kodrinore jan nj radhua zotrues bregor, me vzhgim n det. Rruga automobilistike vjen nga Borshi, dhe nj deg e saj zbret, deri n buz t detit. 4. Lugina e Kalass, prkon me lumin m t njjtin emr q zbret qafa e Skrfics dhe fundin e maleve Akrokeraune. Ajo sht e ngusht dhe mbyllet n Blerimas, n takim me lumin e Delvins. Lartsit kodrinore n t dy kraht e ruajn kt lugin. 5. Lugina e Delvins fillon Gjashta, Finiqi, n kraht e lumit me t njjtin emr, vijojn n Bajkaj e Buronj, Rusan e Bamatat, Vllahat e qytetin e Delvins. Prej kndej ajo mbledh ujrat q vijn nga faqet JP t Malit t Gjer, ku shtrihen fshatrat Sopot., Lefterohor, Kakodhiq. Npr kt lugin sht edhe korridori lvizor i forcave npr rrugn kombtare Sarand-Gjirokastr q prej Delvins ecn gjat shpatit t Malit t Gjer, n lugina e kurrize, duke lidhur fshatrat: Kardhikaq, Pec, Muzin dhe qafa, me t njjtin emr q sht praghyrje pr dy trevat e mdha jugore: Gjirokastrn dhe SarandDelvinn. 6.Lugina e Bistrics prkon me lumin me t njjtin emr fillon n Gjasht e n t dy brigjet prfshin fshatrat: Vrion, lirim, Mesopotam, Bistric, Sirakat, Krongji, Dhrovjan deri n qafn e Parashqevis mbi Leshnicn e Siprme. Nga Gjashta n Mesopotam ajo sht n rrafsh t fushs. Mandej gryka ngushtohet midis kodrave t Sirakatit dhe Velahovs (756 m). Lumi i Bistrics hyn n tunelin e hidrocentralit pran Syrit t Kaltr. Prgjat lugins kalon rruga automobilistike q n Krongji mer drejtimin pr n Muzin. 7. Lugina e Pavlls prkon me lumin, me t njjtin emr. Kjo lugin fillon q n fushn e Mursis e fshati Shkall. Gryka e Bugazit nga Shkalla n afrsi t Shalsit (rreth 6 km) sht nj gurmaz, mbyllja e t cilit bllokon komunikimin pr n V. N Shals, lugina zgjerohet n drejtim t fshatrave: Markat, Ninat, Janjar (afr kufirit vetm 650 m) q kalon prgjat shpatit V t malit t Shalasit. Lugina e Pavlls, kalon n vijn kufirit shtetror, tek piramida nr 49, midis majs s Selevanit (669 m) dhe asaj t Skupics (560 m) gryka sht shum e ngusht. Dega tjetr rrjedh n grykn e fshatit Janjar. Lugina malore q fillon pran fshatit Komat, ndjek drejtimin V n Qesarat e Grav, n luginn e ngusht, posht majs s Palokastrs ku ndodhen degt e Grazhdanit dhe ajo e prroit t Leshnics s Siprme q rrjedh nga lartsit e malit t Stugars. Qendrat e Banuara. Saranda, Delvina dhe Konispoli, prbjn trekendshin e qyteteve t Jugut. Pjesa tjetr e qendrave t banuara, jan fshatra t shprndara, n t gjith hapsirn, por dndsia m e madhe sht, n luginoret dhe zonat fushore. Saranda ndodhet pran bregut t detit. Gjiri q e mbshtjell dhe porti q i jep jet lvizjeve detare dhe komunikimit e bn qytetin me vlera ekonomike dhe ushtarake. Ka nj siprfaqe prej 1.4 km. Ndrtuar mbi nj shtres t gurt rrz malit q e ruan nga VL. Prmasat e qytetit jan me shtrirje prgjat bregut me gati 1.9 km dhe trthor rreth 700 metr. Saranda n L. ka qafn e Gjashts si dritare, ndrsa n t dy kraht ngrihen, n V,

maja e Sarands dhe n J, maja e Lkursit. Lidhet me rrug prgjat riviers me Himarn, me L me Delvinn, n J me Butrintin e Konispolin. Qyteti ka largsi me Korfuzin jo m shum se 11,7 km. Saranda ka qen gjithnj e lakmuar dhe e pretenduar dhe sot e ksaj dite edhe nga qarqet Vorioepiriote. Popullsia sht me prbrje t lart t etnis shqiptare si dhe at greke. Duke qen qndr rrethi, prbn rndsi pr situatat e mobilizimit si dhe pr transportin detar nga porti i tij. Baza e dikurshme detare tani sht shndrruar n nj njsi t vogl t FD. Rrugt qytetore jan paralel me bregun dhe t ndrprera n komunikim brendaqytetor trthor. N qytet zotrojn ndrtesa t larta. Rrugt jan t prshtatshme pr lvizje edhe t tekniks. Qyteti sht shum i ekspozuar ndaj bombardimeve dhe evakuimi i tij sht shum i vshtir, mbasi relievi nuk e favorizon at. Lufta n qytet paraqet manovrueshmrin e vrojtim t mire, nga tarracat e godinave n drejtim t buzs s detit. Popullsia, konsiderohet ndr m t dendurat por lvizjet e ndodhura n fillim t shekullit t ri, pr rrjedhoj t nj rajoni ndodhet, m pran komunikimit me shtetin grek e drejt tij ka nj migrim t madh t moshave t reja. Por n Sarand popullsia po shtohet nga migrimi i brendshm. N trsi fshatrat jan me planimetri t sistemuara, t mbledhura, me furnizim t organizuar me uj dhe energji. Prjashtim bjn fshatrat n shpate t maleve si ato rrz Malit t Gjer q jan t sistemit t shprndar: si Kopaeza, Sopoti. Ndrkoh, t ksaj natyre jan edhe Dhrovjani, Leshnica e Siprme dhe ajo e Poshtme, n faqet J t maleve: Stugara e Murgana, Karroqi e Janjari n luginn e Pavlls. Nj pjes e fshatrave jan t etnis greke. Delvina sht qndr e rrethit me t njjtin emr. Shtrihet n rrzn J t malit t Gjr me lartsin 310 metra mbi nivelin e detit. Ky qytet sht rrethor me nj shesh si qndr t tij. Sistemi rrugor sht i ndrthurur. Dndsia e shtpive t banimit nuk sht e madhe. Lvizja n qytet bhet me lirshmri. Nga Kodra e Xamarhalls, qyteti mund t vrojtohet plotsisht. Kjo sht nj pik shum strategjike. Rruga kombtare e lidh Delvinn me Gjirokastrn n V, nprmjet Qafs s Muzins, ndrsa vijimi P, t on n Sarand e cila ndodhet larg saj vetm 23 km. N vshtrimin ushtarak, merr rndsi njohja e drejtimit L t shtrirjes s gjeohapsirs rurale prgjat Delnin-Livadhja, Grav, Zminec dhe deri n kufi. Kjo rrug ka karakter kryesisht fushor dhe lvizja e automjeteve mund t bhet n do stin t vitit.N prbrjen e rrethit ka edhe fshatra t pakics greke. T dhnat e popullsis jan si m posht:. N prgjithsi Rrethi Popullsia n prgjithsi N qytet N fshat

Meshk uj 5464

Femra

Prgjith si 4100

Femra

Prgjith si 6665

Femra

Delvin a

10765

5301

2030

3271

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

Delvin a

10765

348 km

30.9 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Delvin a Prgjithsi 10765 Nga 0-14 vje 2396 Nga 15-65 vje 6728 > 65 vje 1641

Sistemi Rrugor. Lidhja rrugore n kt trev, sht n trsi e zhvilluar, por cilsia e tyre vijon t jet jasht standarteve t kohs. Rruga Gjirokastr-Sarand e cila sht arterja kryesore lvizjeje e t dy trevave, me rndsi ekonomike dhe ushtarake. Rruga pran Qafs s Muzins, ndan vargmalin n dy pjes. Ajo sht e vetme, e ksisoj, paraqet rndsi pr ruajtje t qafs e t mirmbajtjes s saj. Nga qafa e Muzins deri n Sarand jan dy rrug: njra i prket drejtimit t dikurshm q kalon prgjat shaptit t malit dhe lidh Muzin, Pec, Kardhikaq, Delvin, Vllahat, Bamatat, Buronj, Blerimas, Gjasht e Sarand, 44 km e gjat, me bazament t fort, e shtruar, dykalimshe. Vijimi i dyt i rrugs sht nj version prgjat lugins s Bistrics duke lidhur: Muzin, Krongji, Bistric, Mesopotam, lirim, Virion, Gjasht e Sarand: 36 km, e asfaltuar, dykalimshe, e mirmbajtur dhe me vepra ndrtimore arti. Rruga prgjat bregut, deri n Sarand, sht e shtruar dhe dy kalimshe, n disa vende paraqet vshtirsi, edhe e pa rikonstruktuar e cila lidh: Himar, Borsh, Piqeras, Lukov, Nivic-Bubar, Sarand. Kjo rrug, si korridor lvizjeje i Bregut deri n Ilias t Himars, zgjidh problemet zhvillimore t trevs, por ajo n rast lufte, nuk i ka kapacitetet e duhura t qarkullimit intensiv. Rruga Sarand-Konispol-Qaf-Bot sht 26 km e gjat. Ajo lidh Sarandn, Gjasht, lirim dhe mandej npr luginn n fundkodrat lidh: Krane, Fitore, Drmish, Kulluric, Livadhja, Vagalat, Shals, Shkall, iflik e Konispol. Ajo sht rrug dykalimshe, e shtuar, zgjidh n do koh problemet e qarrkullimit, t mjeteve ushtarake por ende mbetet e parikonstruktuar. Rruga: Sarand, Butrint, Konispol sht nj korridor tjetr i rndsishm prgjat bregdetit dhe fushs s Mursis deri n Konispol. Ajo lidh Sarandn me uk, Ksamil, Butrint. N kt segment ajo sht e asfaltuar, por jo n standartet dykalimshe. N Butrint, kanali lidhs i Laguns me detin kalohet, me nj mikrotraget dhe m tej, rruga me bazament natyror dhe e prmisuar, mund t shfrytzohet nga ana ushtarake. Rrjeti rrugor rural, ndonse duket se i lidh t gjitha fshatrat, mbetet i parealizuar n standarte,

pr lvizje gjat tr vitit. E till sht rruga pr n Bakaj e prgjat lugins s Kalass, n Dhivr, Cerkovic, Leshnic e Siprme, Cerkovic-GrazhdanZminec, rruga Livadhja-Pandelejmon, Karroq. Segmentet rrugor pran kufitar, si ai, n Zminec, 18 km pran kufirit, n Karroq, 2 km pran kufirit, jan me mundsi lvizje por, jo gjat gjith stinve, t vitit. Kurse rruga: Shals-Verv dhe ajo Markat-Janjar sht e shfrytzueshme. Ujort. Deti Jon, lag zonn, deri n kanalin e Korfuzit e Kepin e Stillos, 76 km vij bregore toksore. Brigjet jan me reliev t but, n gjirin e Borshit, n Lukov, n gjirin e Kakomes, n Ksamil. Ndrsa, n pjesn tjetr bregore, rnia sht e menjhershme. Thellsia e ujit t detit n 200 metr , largsi, , mer vlera nga 25 -35 m, n 5 km , 65 metr. Uji sht i pastr, i tejdukshm. Liqeni i Butrintit sht ujori brendatoksor, me siprfaqe 13 km, me thellsin m t madhe 15 km, me uj t kripur. sht penges ujore, pr brezin e Ksamilit deri n uk, Kanali lagun-det, i gjat: 1350 metra, ka gjersi rreth 110 metra me lvizje t vijueshme ujore. Lumi i Kalass, zbret nga lartsit deri sa derdhet n lumin e Delvins. sht i ngusht, me brigje t thepisur, ksisoj, pr teknikn sht penges. Lumi Delvins, zbret n form prroi nga shpatet e Malit t Gjer Lumi i Bistrics, kalon prgjat gryks s Bistrics. Ktu ndodhet edhe Syri i Kaltr. Ujrat e tij jan devijuar, pr t dal n Hidrocetral. Prej ktu, Bistrica sht kanalizuar dhe prdoret pr ujitje n zonn fushore. Lumi i Pavlls mbledh nj shumsi prrenjsh si a i Gravs, Cekovics, i Janjarit, i Karroqit. N grykne Bugazit, mblidhen t gjitha ujrat t cilat kanalizohen n hapsirn e fushs s Mursis. Bimsia. Siprfaqe pyjore t shprndara ka n faqet e Malit t Gjer n luginn e Muzins, n faqet e malit t Dhrovjanit dhe Leshnics, n Grazhdan e Zminec, n Malin e Miles. Siprfaqe me shkurre t dendura ka, n zonn kodrinore, n rrze t Malit t Gjer, Vergo, Kopaez, Rusan, Kakodhiq, n grykn e gjirit t Kakomes etj. Pemtore, ullishte ka n Lukov, Piqeras, Nivic-Bubar, Ksamil, n Delvin, Buronj, Aliko, Dermish, Livadhja etj. Qafat. Relievi gropor, me ujra rrjedhse n drejtim t P dhe lartsi malesh, kan dhe forma e shtigje kalimi, pr komunikimin e kmbsorve dhe tekniks. N komunikimin VL, prgjat Malit t Gjer-Strugara-Murgana jan t njohura qafat: -Qafa e Skrfics, pr komunikimin me Kurveleshin e Siprm dhe grykn e Kardhiqit - Qafa e Dhuvjanit q lidh Kardhikaqin me Sofratik e Dhuvjan -Qafa e Muzins si shtegu kryesor lidhs me Dropullin dhe n trsi luginn e Drinosit -Qafa e Luiriasit q lidh Dhrovjanin me Jergucatin. Prgjat kufirit, qafa mbi Leshnic, midis piramidave nr 43 dhe nr 44 qafa e Kumbulls, mbi Zminec, gryka e Pavlls pran Piramids nr 49, Gryka e Verikoit, n piramidn nr 52, qafa e Vrvs, n piramidn nr 63, qafa e Likojanit pran Konispolit, qafa e Madhe dhe qafa e Bots. N zonn e Delvin-Sarands ka pakic etnike greke e cila sht e lokalozuar n disa fshatra si: Dhivr, Leshnic e Siprme, Kulluric, Livadhja,

Finiq, Mursi etj, t cilt kan nj klim bashkpunimi dhe paqeje, me etnin shqiptare. IV.D. KRAHINA MALORE VERIORE Krahina Malore Veriore sht balli i perndishm i vendit t Iliroshqiptarve. N P, me butsi, e kufizon Ultsira Shkodrane. N VP e VL kjo krahin vijon t njjtn trsi relievi, jasht kufirit t sotm t Shqipris, duke arrir n Rrafshin e Dukagjinit n L, Karsin e lart Malazes, n VP, n luginn e Limit, n V. Brenda kufijve t sotm shqiptar, kjo krahin sht e gjer rreth 60 km. Lumi Drin q tani paraqet vijimsin liqenore artificale t Vaut t Dejs-Fierz, sht mbshtetja J, e krahins. N vshtrimin etnografik dhe t etnogjezs, kjo krahin sht pjes e djepit t djeshm t Shqipris, ku sot e ksaj dite vijojn t jen t transmetuara traditat dhe tiparet e racs iliro-shqiptare. N vshtrim ushtarak, prirjet pt tu futur n kt masiv kan qn objektiv t pushtuesve nga fillimet e luginave e grykave perndimore (Drinit, Kirit, Dedaj-Bog, lumit t Cemit e Tamars ). Nga V, Plava dhe Gucija kan qen drejtimet hyrse pr tiu afruar madhshtis s ktyre maleve. N drejtim L, Peja, Gjakova e Prizreni kan lindur ktu dhe jan mbshtetur fizikisht n prehr t Alpeve. Lugina e Drinit, n origjinn lumore deri n Koman ka ruajtur n gji Kulturn e Komanit. Ku bashkohet Drini me Valbonn relievi sht i zbutur dhe Rrafshi i Dukagjinit zbret t takoj luginn q e ka krijuar dhe furnizuar, ai vet. N vshtrimin ushtarak, luginat lumore n t gjitha ant, t joshin, t thrresin pr thellsit e bukurive, por n prgjithsi ato jan kurthe pr pushtuesit. Lugina e Cemit, Lugina e Valbons, i afrohen nga P, J e VL, strehs s Alpeve Shqiptare q sht Vermoshi, Thethi e Valbona. Lugina e Cemit: sht e lidhur me lumin me t njjtin emr, i gjat 62 km. Kjo lugin prbhet nga lugina e Cemit t Vuklit, Cemit t Selcs dhe Cemit t Bashkuar. Lugina e Cemit t Vuklit vijon midis vargjeve kurrizore malore Dublin-Berizhdol e Veleik-Bridash. Kjo lugin, n fillimet sht erozive, e thikt dhe e ngusht, ndrsa n drejtim t rritjes s lartsive ajo fillon t zgjerohet q n Vukl. Lugina e Cemit t Selcs, prbhet srish nga dy luginza njra prej t cilave sht ajo e gropave t Selcs, me pragje t shumta lumore. Pjesa e poshtme, fillon e ngushtohet, me gjarprime dhe asimetri t theksuar t shpateve. Kur bashkohet me Cemin e Vuklit ajo zgjerohet, kryesisht n Tamar, ndrkaq n kufi shfaqen kanionet dhe pragjet e ngushta. Cemi, sht lumi i bukuris i thepisjeve. Prgjat lugins s lashti jan vendbanimet e luginave s Cemit prej Tamarrs Vukli, Selc, Mreg, Gropave t Selcs, Hotit. Aty lartsia absolute, mbi nivelin e detit n Tamar sht 180 m. Ndrkaq rrjedh e lumit Cem zbret q nga 600 m, prej Rapsh-Stare. Qafa e Bordolecit sht si nj shenj dshmimtare dhe tregues qiellor i asnjsis q jep prshndetje n t dy kraht me grykn e Lepushs dhe fillimin e Cemit alpin. Duke ndjekur bregun e majtw tw Cemit, atje ku takohet Cemi i i Selcws me Cemin e Vuklit, wshtw njw urw e bukur guri, ura e Tamarws qw wshtw njw ndwrtim i vjetwr dhe mesa duket tregon se lugina e Cemit ka patur mw shumw rwndwsi se sa sot si rrugw kalimi

 Njwra wshtw lugina e Cemit, njw lum i shpejtw, qw kurrw nuk thahet, i cili derdhet nw liqenin e Shkodrws. Tjetra wshtw lugina e pwrroit tw Thatw, i cili rrallw ka ujw, por dikur duhet tw ketw patur forcw tw madhe, sepse ka grryer njw kanion tw thellw dhe ka njw shtrat tw gjerw me popla tw rrumbullakosura nga uji. Kreshta e vargmalit qw ngrihet nw anwn e tij tw majtw, pwrbwn nw vija tw trasha kufijtw e Malwsisw sw Madhe qw e ndajnw nga fqinjwt e sajgrupi i Pultit tw Poshtwm dhe Shala Edith Durham N J, lugina e Cemit, mbshtillet nga vargu malor i malsis s Madhe, prej majs s Goloshit (2019 m ), qafa e Panikut (1639 m) maja e Mridzit (1949 m), maja e Berizhdolit (1977 m). N t dy ant, malet rrjedhin n Cem, me burimet e prrenjve. Lartsit nga Tamara (200 m) deri n Gropat e Selcs (1250 m) prbjn nj ngjitje harmonike, si lugin e ngusht dhe e ruajtur dhe nj streh e vrtet nga krahu V, i vargut malor dhe J, ku fillon krahu i Bjeshkve t Namuna. Lugina e Cemit prshkohet nga nj rrug automobilistike e cila lidh Koplikun me Vermoshin. Kjo rrug sht me dy kalime. N stinn e dimrit kur ajo bllokohet nga dbora dhe ngrica.. Klima n kt lugin edhe pse e but dhe Mesdhetare gjat dimrit sht e egr dhe e ftoht. Pyjet jan streh maskimi, shkmbinjt jan madhshtor, krcnues dhe me pejsazhe t mjaft trheqse me streh e shpella, kanione e thepisje natyrore t llojeve t ndryshme. Ujrat e Cemit jan transparente me klim t shndetshme, bimsi t larmishme. Kolonat ushtarake nuk mund t ndjehen t mirpritura n kt lugin, edhe pse midis bukurive t rralla. Ndrkaq banort vendas vijojn t jen me nj pavarsi kryelart q sht dshmuar n histori. IV.E. MALSIA E VERMOSHIT Malsia e Vermoshit sht skaji V i kufirit t sotm. Ajo shtrihet n V t lugins s Cemit. Lugina e Vermoshit dhe lumi me t njjtin emr sht oazi numr 1 (nj) i Veriut t Shqipris s sotme. Ka nj shtrirje LP t kurrizeve malore. Kufiri pritet n Qafn e Shkalls s Rikavecit (1408 m), prvijon drejt majs s kulls s Mbretit (1580 m), m tej, n majn e Zabelit (2129 m), kurse Marlula n thellsi ka lartsi 2183 m, maja e Jezhidolit (2176 m), ku sht dhe balli i rrudhur i kreut t Shqipris. Pas ksaj pike kulmore, malet rrethojn dy luginat, at t Vermoshit, dhe Berjov-Kutit, t cilat i derdhin ujrat, n P t kufirit shqiptar. N J t Seferes, prvijojn lartsit e majs s Kapuranit (2121 m), maja e Domgjeks (2098 m), gjersa zbret n prroin e Berjovs (980 m). Pas ksaj, vjen nj ngjitje tjetr deri n qafn e Lipovics (1484 m) e m tej, n zbritje deri n prroin e Vermoshit (985 m). Aty ndrpriten dhe bashkohen t dy luginat: ajo e Vermoshit dhe e Lepushs. V i lugins s Vermoshit, n drejtim PL, prvijon me lartsit nga: Maja e Zabelit (2129 m), Maja e Marluls (2183 m), Maja e Krshit t Djegur (2080 m), Maja e Shtocics (1965 m), Maja e Brinjs (1920 m), gjersa zbret n lugin. N kt zon ka lugje t bukura dhe vende cirqesh akullnajore. E till sht edhe lugina akullnajore e Lpushs, sipr s cils ngrihet maja e Trojanit (2195 m). Kufiri e Vermoshit, mbshtillet nga vargu malor q fillon nga kufiri, me majn e Gropave t Fluturit (2103

m), duke vijuar me majn e Haramis (1800 m), majn e Grebenit (1837 m) dhe majn e Taljanit (1585 m). Lugina e Vermoshit sht e mbjell me jet shqiptare n vendbanimin e Velipojs, Vermoshit, Velanit. Ka nj fush n t dy ant e lumit. Lugina ka nj gjersi mesatare nga 500-700 m, e n t dy ant, shtrihen pyjet e ahut dhe pishs sipr, n livadhet alpine, n gjelbrim e hapsir t nj bukurie t rrall t peisazheve. Lugina e Vermoshit, edhe pse e mbyllur, e veuar, e ruajtur midis malsis alpine, sht synuar n vshtrim ushtarak mbasi aty fillon strehet m t larta t Plavs dhe Gucis, ku ka qen edhe burim qndrese. Rruga automobilistike q vjen nga Shkodra lidh luginn e Cemit me at t Lpushs dhe Vermoshin. Qafa e Bordolecit, sht prehja e par q takon kto lugina veriore. Rrug pyjore t shumta, prvijojn n masivet e ahut dhe pishs dhe, stane t shumta jan t shprndara n Bjeshk dhe livadhet alpine. IV.F. LUGINA E KIRIT Kiri, ky lum emr shkurtr, i jep jet, nj lugine t gjat q fillon e buron nga Biga e Gimajt dhe sht e gjat rreth 50 km. N t dy ant, kurrizet malore nga zbresin prrenj t shumt, ku duken t spikatura n VP.: maja e Manshit (166 m), q prkon me fillimin kodrinor, maja e Shkmbit t Korabit (997 m), maja e Maranajt (1576 m), kurrizi i Kunors, maja e Bishkazit(1869 m). Prej ktij masivi rrjedhin, pothuajse n drejtim VJ prrenj malor q i bashkohen lumit t Kirit. N J, lugina e Kirit ruhet nga vargu malor q fillon n Shkodr me kurrizin e Bokave t Siprme, maja e Lodrtuns (276 m), Qafa e Livadhit (1170 m), mbrin n malin e Cukalit (1217 m), maja e Mulegjithit (1734 m). M tej, ky kresht malor si mburoj, mer drejtimin JV, n majn e Buallit (1365 m), maja e Bigs (1336 m), maja e Thait (1327 m), maja e Zabelit (1426 m). Ktu ky masiv, merr emrin Mali i Shoshit. Kjo lugin takon fushn, n lartsin 36 m, mbi nivelin e detit. N Drisht dallohet nj kodr e bukur, ku sht edhe kalaja e dikurshme e Drishtit, n Urn e Shtrnjt (108 m) n Prekal (207 m) n kryqzim me prroin e Gurrs s Galls (318 m). Lugina sht e ngusht, e banuar, me shtpi t shprndara n t dy kraht e lumit. N fshatin Kir, posht Malit t Shoshit, lugina hapet: PL duke prfshir n vete, qendra t banuara, rrz maleve prej Bukmirs (n lartsin 1000 m) Bruaj, Xhan, Gjuraj- Boks, Plan, Mgull, Pog. Rrugt automobilistike, jan n nivel ndrtimi dhe qndrueshmrie si bazamente, kryesisht natyrore e pak t mirmbajtura. Kalimi kryesor n lugin sht rruga prgjat Kirit e cila lidh Shkodrn me Kirin dhe m tej n kalim t malit t Shoshit, me Luginn e Shals. Kjo rrug sht dykalimshe dhe me vshtirsi, pa profilim t studiuar dhe pa mirmbajtje. N t, mund t kalojn autokolonat ushtarake, por gjithnj, me vshtirsi, sidomos n Malin e Shoshit. Lidhjet n t dy kraht e Kirit, bhen me ura kmbsore hera-hers (pasarela) dhe rrethanore. Ura kryesore e kalimit t vetm n ann L, t lumit Kir sht n Prekal. Prvoja ushtarake, qysh nga koht e hershme, nuk shpalos ndonj kalim, fushat apo prpjekje, pr shkak t veshtirsive t relievit dhe shprndarjes s qendrave t banuar, q deri n kohn e sotme e ruajn kt karakter. Bimsia sht e llojit t shkurreve mesdhetare, deri afr Prekalit e mandej fillon kati i dushqeve. Nj rrug tjetr automobilistike, n

fillim n fshatin Drisht, i ngjitet kurrizit malor n fshatin Plisht, Domn, e deri posht majs uka e Halilajt. Ajo, shfrytzohet kryesisht pr lidhje t ktyre fshatrave t vegjl dhe pr transport t lndve drusore, n kto zona. Kreshti malor J, i lugins t Kirit, lidhet me nj rrug automobilistike me bazament natyror dhe t prmisuar, me gjatsi 30 km q kalon midis pyjesh dhe shfrytzohet pr transport t lndve drusore. Ndrkoh, posht kodrs Hebej, n Ukbibaj degzohet rruga q lidh zonn e thell t banuar me fshatrat Ukbibaj, Kunor, Kroi i Madh, Vukjakaj, Ben. Nj degzim rruge, ndahet pran qafs s Turbs q lidh fshatrat Vilz e Mazrek. Dukagjin , shpesh ka njw kufizim vendor qw pwrfshin : Luginwn e Kirit, Planin, Mgullwn dhe Xhanin, Pultin e Sipwrm ku bwjnw pjesw: Shala, Shoshi, Nikaj, Berisha, Mwrturi dhe Toplana; Postwriba ku bejnw pjesw: Ura e Shwnjtw, Mazreku, Drishti, Shllaku, Suma dhe Dushmani. IV.G. LUGINA E SHALS Rruga pr n Theth sht 79 km e gjat.Kjo rrug ndjek grykn e Prroit t That, nj shtrat q kur bien shira shndrrohet n rrmbim ujrash madje nj kodre q n gryk ndodhen rrnojat e nj qyteti t lasht ilir t Marshnjtit ku duken muret m t trash se 3m. M tej Dedaj gjendet 12 km larg Koplikut.Prej Dedaj, n drejtim t VL mbrrin n Bog. Ngjitja bhet gradualisht drejt maleve madhshtore pr t zbritur n Theth.Sipr sht Qafa e Thethores (2000m) pastaj, rruga zbret me dredhore drejt e n luginn e Shals. Lugina e Shals shtrihet n drejtimin J-V midis Alpeve Perndimore dhe atyre Lindore. Kt lugin e prshkon lumi i Shals. N kt lugin ka histori tipike, n jetes, etnografi, antropologji e kultur Iliro-Shqiptare. Lugina ndahet n : Lugu i Thethit, Lugu i Shals dhe ai i Lesniqes. Thethi sht kreu i trupit t Shals. Atje bukurit jan t buruara dhe t varura, e prej andej, transmetohen n fytyrn e lumit t Shals. Lartsit ktu jan nga 680-800 m, mbi nivelin e detit. Atje ku zbret rruga autumobiliatike nga qafa e shtegut t Dheneve dhe qafa e Bunit t Thars (1773 m) dhe I prafrohet fillimit lumor, mbshtetet nn strehn e Alpeve oazi i Thethit, midis majs s Radohins (2568 m) n P; majs s Madhe (2552 m) n V, majs s Jezercs (2692 m), n L dhe asaj t Valbons (1966 m ). Gropa e Thethit, pret ujrat prrallore q zbresin nga gjiri i maleve. N shpatet rrethuese, varen cirqe akullnajore, ku zn fill degt e para t lumit t Thethit q rrjedh i bardh. Midis shtratit shkmbor dhe zallishtor, n Grunas ka nj kanion ndrkaq n Ndrlys lugina fillon e zgjerohet, ku derdhet edhe prroi i Kaprejit q rrjedh nga P, prej kurrizores s Bigs s Shals (2233 m ), maj e Kamshollit (2052 m) dhe qafa e Troshanit (2033 m). Prej Thethit ngjitesh prmjet nj rruge q i varet pjerrsive shkmbore pr t dal n qafn e Pejs, n rreth 3 or, pr t dal n livadhet alpine q shohin posht Plavn e Gucin. Katr or duhen q t ngjitesh n rrugn kmbsore malore nga Thethi deri n Qaf t Valbons. Fshati Theth ka patur rreth 170 familje dhe m shum se 200 shtpi banimi, ndrsa tani pjesa m e madhe e tyre ka migruar e vetm disa, rikthehen pr verim. Ai sht nj streh ushtarake me vlera t mdha,

mbrojtse, prgatitjeje dhe t kushteve t mira t mbshtetjes logjistike. Me prjashtim t stins s dimrit, ku izolimi sht i pranishm, stina e vers sht e prshtatshme pr lvizje. Shala, prfshin grykn n vijim t Thethit, n prbrje t s cils jan qendrat e banuara: Lekaj, Abat, Nicaj, Shal, Pecaj, Vuksanaj, Bregu i Lumit, Brasht, t cilat ndodhen n drejtimin e lindjes t lumit t Shals. Ndrkaq me ann tjetr t lumit rradhiten: Gimaj, Nnmaviq, Lotaj, Ndreaj, NicajShosh, Palaj. Lugina n formn e nj groporeje t madhe t prbra: nga Shala dhe Shoshi. Kjo lugin e lasht dhe e izoluar alpine ka qen pjes e Rrafshit t Dukagjinit dhe zotrim i Dukagjinve, ku mendohet t ket lindur dhe kanuni i princit Sknderbejan Lek Dukagjinit. Relievi n t dy ant, sht kreshtor, i lart, madhshtor e me bukuri dhe ashprsi. N P, prej Bigs s Shals (2230 m) majs s Boshit (1631m) maja e Suks s Kunors (1544m), maja e Zabelit (1425 m) mbi Palaj e Nicaj-Shosh, kurrizi n J, fillon dhe ulet. N drejtimin L, lugina ruhet nga maja e Jezercs, ku zotron dhe pika m e lart e Alpeve, dhe n vijim: maja e Boshit (2414 m), maja e Kakis (2358 m) dhe ajo e Ershelit (2125 m), t cilat e ndajn nga rrethi i Bajram Currit. Kalimet n t dy ant e lugins kan qen me rrug kmbsore. Kshtu ka komunikuar Shkreli nprmjet rrugve kmbsore n qafn e Troshanit, apo nprmjet rrugve midis Bigs s Shals dhe majs s Kamshollit, pr t zbritur n Ndrlys apo Gimaj. Qafa e Boshit ka shrbyer si kalim lidhje midis Pog-Plan-Mgull dhe Shal. N krahun L, Thethi dhe Shala ka patur rrugkalimet prmidis maleve n qafn e Lugut t Valit pr t`u lidhur me stanet dhe livadhet alpine, n qafn e Valbons, pr t zbritur n Rogam e Valbon, n qafn e Zhapores pr t zbritur n Curraj t Eprm; n qafn e Ershelit pr t`u lidhur me Lekbibajn; n qafn e Agrit pr t`u lidhur me Salc e Brin n qafn e Pejs, mbi Theth pr tu lidhur me Plavn e Gucin. Transporti automobilistik e ka patur kontaktin dhe prirjen e par, prmjet lugins s Shkrelit, t Bogs, drejt qafs s Bunit t Thars, pr t zbritur n Oazin e Thethit. Kjo rrug sht e profilizuar, e prshtatshme pr lvizje t automjeteve gjat stinve, pa dbor. Por gjendja e sotme e saj prkeqsohet sepse nuk po mirmbahet. Prej Thethit rruga vijon t lidh t gjitha qendrat e banuara t lugins s Shals. Rruga sht me shtrat natyror dhe ura t ndrtuara mbi lum. Deri n Lotaj ajo kalohet pa vshtirsi. Prej ktu prirja rrugore lidhse e Shal-Shoshit me luginn e Kirit e Shkodrn sht n nj gendje t paprmirsuar, ku mund t kalojn vetm mjete t fuqishme (q prfshin mjetet ushtarake) ndonse me shum vshtirsi, si rrjedhoj e paprofiliimit, e mosmirmbajtje s saj. Megjithat, n situate ushtarake, kjo rrug mund t shfrytzohet pr lvizje t trupave. Gryka e Lesniqes fillon ku bashkohet prroi i Stupjes me lumin e Shals. Prej Pepsumaj, lugina vijon e ngusht, gjersa zbret n Drin. Lumi i Shals z fill n qafn e Pejs, n krahun P t Jezercs. Burime e gurra t mdha derdhen n t. Ka ujvara t bukura q shtojn hijeshin teksa derdhen n lum, i cili sht i rrmbyer. Lumi i Shals sht i gjat 39 km me pasuri m t madhe ujore se sa Valbona. Kalimi mbi lum ka urat kryesore: n Ndrlys dhe Breg Lumi, t cilat kan karakter automobilistik. Ndrkaq lidhja midis fshatrave ka vende t vaheve dhe urave kmbsore-rrethanore, kurse n Nicaj- hal ka nj ur t ndrtuar mbi lum q lidh t dy kraht e tij. Klima ka ndryshime t dukshme midis pjess J dhe V t lugins s Shals. N takim me liqenin e Fierzs, klima sht e but dhe detare me

ndikim prej syprins ujore. Ndrsa n V, ajo pritet t bhet gjithnj edhe m e ashpr dhe alpine. Temperatura mesatare sht 11C n kodr Shngjergj dhe 10C n Theth. Ndrkaq n janar ajo ndryshon nga 0C-1.5C dhe n korrik 19C-20.6C. Trashsia e dbors arrin deri 3 metr ku jan t pranishm orteqet. Bimsia e lugins sht e ndryshme. Shkurre mesdhetare hasen n t dy brigjet e lumit dhe duke u ngjitur me relievin luginor fillojn dushqet, ndrkaq n Theth shfaqen halort ( pisha dhe bredhi). IV.H. LUGINA E NIKAJ-CURRAJT N 1910 n Qafn e Agrit u zhvilluan luftime gjat kryengritjes antiosmane ku lufttar t Malsis s Nikaj Mrturit e Dukagjinit t udhhequr nga Preng Truli e Mehmet Shpendi , e Marash Delis ndaj nj ushtrie t madhe t udhhequr nga Shevqet Tugut Pasha .Prfytyroni se si u organizua mbrojtja e kreshtit t madh e t gjat q nga Qafa e Valbons dhe malit t Toplans , n lartsit nga 1500-2500 metra. Po nyja kryesore ishte Qafa e Agrit. Natyra ishte madhshtor n kt mburoj alpine po edhe lufttart shqiptar po kaq t prkushtuar gjer kolonat turke u trhoqn pr n Gjakov. Kjo lugin prbhet nga luginat e dy prrenjve malor: si ai i Gjonpapajt q zbret nga gjiri i malit t Kakis e pyllit t Vrans, i Currajt q prbashkon n vete prroin e Pajs dhe at t Rugjit. M n J zbresin prroi i Salcs dhe ai i Srm Toplans. Midis tyre prfshihet treva e Lekbibajt. Fundi i trevs mbshtetet n liqenin e Fierzs ndrsa kreu n kurorn maloreharkore, maja e Toplans, Ershel (2125m), maja e Kakis (2350 m), maja e Boshit (2414 m), maja e Zhapores (2561m) maja e Hekurave (2559 m) dhe maja e Shtylls (2045 m). Qendrat e banuara jan t karakterit malor, t shprndara n shpatet e relievit Ndr to dallojm: Batosh, Shngjergj, Tetaj, Qere-Mulaj, Curraj i Eprm, Curraj, Gjonpapaj, Peraj, Lekbibaj, Pal, Salc, Bri, Srm Toplan e Toplan. Qendra sht Lekbibaj. Rrugt. Jan dy rrug q vijn n Lekbibaj, njra prej tyre, nga Bajram Curri dhe tjetra nga Fierza, prgjat lugins s dikurshme t Drinit. Kto rrug arrijn gjer n Lekbibaj. T dy rrugt jan me bazament natyror dhe pa ndonj profilim t rregullt t tyre, me mirmbajtje t pjesshme dhe me lvizje t vshtir. Megjithat, kaminon ushtarak e prkalojn rrugn gjithnj n stint pa reshje dbore e acar. Banort e trevs gjithnj e m shum po migrojn nga kjo zon, pr shkak t kushteve t pafavorshme pr jetes. Ujort. Lekbibaj prfshihet i gjithi npr rrjedhn e prrenjve malor, ku n L prroi i Rugjit bashkohet me prroin e Pajs duke formuar lumin e Currajt. N drejtim t P, sht prroi i Gjonpapajt q zbret nga shpatet e majs s Kakis, duke kaluar n Gjonpapaj e Lekbibaj gjersa takon lumen e Currajt. Prrenjt e tjer malor zbresin nga kurrizi i Ershelit, ku kryesori sht ai i Salcas, dhe m n P i Serm Toplans dhe Toplans. Bimsia. prbhet kryesisht nga dushqet dhe shoqrimet e tyre ( panja, shkoza, qarri e lajthia). N lartsi ndodhen ahishtet. Klima kushtzohet nga lartsit mbi nivelin e detit dhe syprinn ujore t Fierzs e hapjen nga J. N prgjithsi klima ka karakter alpin-

kontinental. Temperaturat ndryshojn nga 0C-2C (janar) dhe 18-19C (korrik). Rreshjet e dbors mbi lartsin 900 metr arrijn n 1.5 metr.

IV.I. LUGINA E VALBONS Lugina e Valbons sht nj ndr rrjedhat m mahnitse q buron nga gjiri i Alpeve Shqiptare. Ka nj hark rrjedhs prej Gropave t Verdha (2344 m), m tej, ky hark vijon prej majs s Etheve (2356 m), majn e Rogamit (2478 m), majn e Jezercs (2642 m), q sht maja m e lart e Alpeve, maja e Lapluks (2575 m), maja e Valbons (1966 m), maja e Boshit (2414 m), maja e Zhapors (2561 m), maja e ets s Arushs (2468 m). Ky hark degzon gurrn prrallore ujore t Valbons e cila takohet me Drinin, n Fierz. Ajo fillon me lugun akullnajor t varur t Valit (1600 m) q zbret, n Valbon, n zgjerimin e dyt t Rogamit (1092 m), nprmjet nj pragu, 100 metra t lart. Valbona ka nj gjarprim t madh duke prkitur tre pika t harkut (Rogam, Valbon, Kikaj). Prej Rogami n Valbon, lumi her-her humbet, duke u prthithur, ndan bardhsis zhavorore t zallit t krijuar n depozitimet q mbushin gropn akullnajore. Ndrkaq, si nj burim i madh, por tanim, me dalje nga thellsia e mahnit prsri luginn, n fshatin Valbon. Prej ktu pjerrsia bhet m e madhe duke marr form pragu dhe lugina ngushtohet. Valbona merr me vete nga VL: prroin e Lugut t Valit, prroin e Shmtirs, prroin e Kukajve, prroin e eremit q bashkohet me t, n fshatin Mbaskollat. Ndrsa n J e JP, nj trsi prrenjsh, zbresin, prej gjirit t maleve: Toplan-Bosh-maja e Hekurave-Lugut t Thiut ku m i spikaturi sht prroi i Motins q takon lumin e Valbons n Dragobi, ku vjen edhe prroi i Milloshit. Nga Dragobia deri n Shoshan, lugina ngushtohet, po n t njjtn koh edhe thellohet, gjer sa mer formn e nj kanioni n gropn e Tropojs. N J, t fshatit Shoshan, me Vlabonn, bashkohet edhe lumi i Gashit. Fshati m skajor sht Rogami, pastaj Valbona, Mbaskollat, Kikaj, Dragobi, Klcyr, Shoshan. N luginn e eremit, afr kufirit, ndodhet edhe fshati me t njjtn emr, n V t t cilt vijn, prroi i Trkuzit, prroi i Staneve t Dabrdolit n lartsin 1800 metra deri n Krshin e Ujkut (2257 m). Midis Krshit t Ujkut dhe Krshit t Zi ndodhen liqenet akullnajore t Dashit dhe Sylbics. Rruga automibilistike q lidh Bajram Currin me Rogamin sht ajo q i ka dhn frym lvizjes s ksaj lugine. Ajo sht me bazament natyror dhe e prforcuar, me ura dhe mure mbajtse po e pa shtruar me asfalt. Megjithat, n kt rrug dy kalimshe kalojn lirshm automjete ushtarake, pr transport trupash dhe furnizim. Rruga pr n erem sht vetm stinore, por mund t shfrytzohet pr qllime ushtarake. Banort e Thethit lidhen me ata t Valbons me rrugn q del n qaf t Valbons. Bajram Curri: Qytet n VL t Shqipris. Shtrihet n rrz t masivit malor t bishvs dhe Ponarit, n t dal t Valbons prej gryks fundore t saj, n lartsin. Metra mbi nivelin e detit. Bajram Curri sht qytet i ri, i vogl, sheshi qndror i tij dhe rrugt rrezore n rrethin. Hoteli i qytetit sht pika m e lart. Ndrtesat jan t ndrthurura. Rrugt jan t gjera. Relievi nuk sht i shesht por ka nj pjerrsi deri 15 dhe shpesh n lidhjet rrugore t brendshme ka shkall ngjite.

Bajram Curri sht larg nga Fierza 17 km dhe prej ktu sht nj nga artierjet kryesore e t rrethit q lidh at me Shqiprin JP. Nga Bajram Curri degzohen rrug n t gjith rrethin si: rruga me Krumn e Kuksin, rruga q e lidh qytetin me Fierzn, me Lekbibaj, Valbon dhe Tropoj. N prgjithsi kto rrug kan nj stuktur t qndrueshme por t vshtira bhen rrugt q lidhen me Komunn e Lekbibajt dhe Valbonn. Qyteti ka nj siprfaqe prej 0.8 km dhe prmasa: 1*0.8 km. Bajram Curri vrojtoihet nga ana V e tij, n lartsit fundore posht majs s hekurudhave. N kushtet e sotme, t klims s re me kosovn, qyteti komunikon lirshm nprmjet rrugs: Bajram Curr-Tropoj, Qaf Morin e prtej kufirit shtetror me Gjakovn.

T dhnat e popullsis jan si m posht: N prgjithsi Rrethi Popullsia n prgjithsi N qytet N fshat

Meshkuj

Femra

Prgjithsi

Femra

Prgjithsi

Femra

Tropoj

27947

14017

13930

7482

3736

20465

10194

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

Tropoj

27947

1043 km

26.80 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Tropoj Prgjithsi 27947 Nga 0-14 vje 9197 Nga 15-65 vje 16834 > 65 vje 1916

Klima, sa vjen dhe ashprsohet, kur i afrohesh thellsis s Alpeve, n kreun e lugins. Numri i ditve me bor, sht m i gjat, kryesisht n

hapsirn stinore dimrore (Dhjetor- Mars). Megjithat, rruga q t on n Valbon, n prgjithsi bllokohet rrall. Mesatarja vjetore e temperaturs n Dragobi sht 12C, ndrsa n Valbon 10C. Temperatura m e ult n Dragobi sht, n janar: 1C, ndrsa n Valbon: -2C. Trashsia e dbors ndryshon nga centimetra n disa metra. Lugina ka bimsi, ku mbizotrojn dushqet dhe halort. Lugina sht e prshtatshme pr mbrojtje e maskim n t dy kraht e saj. Historia e pushtimeve ka treguar n trsi, se forcat armike nuk kan tentuar t futen n kt lugin, pr nj koh t gjat. Bajram Curri, n fundin e tij qndronte n shpelln e Dragobis. I tradhtuar e prmes informatave ai u zbulua dhe aty ra si martir i madh, ndonse vendi ishte aq shum i prshtatshm, pr t mos u diktuar. IV.J. KURRIZI SHKLZEN KOLLAT Kurrizi Shklzen-Kollat, prvijon dhe harkon nga lugina e Valbons Kukajv, Tropojs. N t dallohen: masivi Shklzen-Radesh dhe ai Kepi i Gracit Kollat. Midis lugins s lumit t Tropojs dhe lugins s Gashit, shtrihet masivi malor Shklzen-Radesh, mbi 2000 metra lartsi. Masivi malor , i thyer, ku spikatin maja e Shklzenit me lartsi 2407 m, e cila vshtron madhshtin, andej dhe kndej kufirit, ndrkaq n V, prvijon kreshti mbi Stant e Frashs, m tej Qafn e Prbujs (2000 m). N J, pjerrsit e thikta t Shklzenit bien n lumin e Tropojs, ku thepisjet, posht kodr Padeks dhe Ballabanit jan kanionike. Lugina e lumit t Tropojs q prej bashkimit me prroin e Koklajt n Babin (280 m lartsi) n drejtim t kundr-rrjedhs s tij, prfshin fshatrat e Babin, Ahmetaj, Tropoj, Hoxhaj, Gosturan, Ballaban. Rruga automobilistike vijon deri ne Tropoj, ndrkaq prgjat lugins degzohen rrugt kmbsore e kafshare q prafrohen gjat gryks, prej fshatit Gosturan n drejtim t staneve t Radishts. Po kshtu nj rrug kmbsore e lasht ngjitet prej lugins, n drejtim t Staneve t Brdushit. Maja e Radeshs me lartsi prej 2312 m, prfundon n luginn e Gashit. N kt zon ndrthuren shpesh forma karstike nntoksore dhe ato akullnajore. Pyje dushku dhe ahishtesh veshin fundin e maleve t Shklzenit dhe Radishts, ndrkaq nuk mungojn edhe halort. Sipr tyre, kullotat alpine prvijojn npr luginat, ku ka stane t shumt dhe hapsira kullosore. Kurrizi: kepi i Gracit- Kollat przgjatet midis lugins s Gashit dhe lugins s Valbons. Prej majs s Qypit t Gracit (1345 m), me prvijim VP vijn pas njra-tjetrs: Maja e Bajrakut (1762 m ), maja e Pllans (2038 m); maja e Rups (2267 m), maja e Mullatejt (2031m); duke vazhduar m tej, me harkun mbi luginn e Gashit, q lidhet me masivin e Kollats (2554 m), mes gropash t thikta si ajo e Gucis (jasht kufirit t sotm) e n ann jugore, gropa e eremit dhe e Kukajve. Prej grops s eremit, prvijojn rrotull n hark: maja e Mijushs (1762 m), mandej, maja e Kollats (2036 m), maja e Kols (2180 m), Qafa e Pesllopit (2036 m), maja e els (2433 m) n Qafn e Shelegve (2040 m) pr tu ngjitur n majn e Etheve (2356 m ), e cila mbyll harkun n Jezerc. I tr ky ky hark malor dhe kresht i lart prkon edhe me kufirin e sotm shtetror. Tri luginat e mdha rrjedhin nga ky masiv: e Gashit, e Pllans, e eremit; pr tu mbyllur me an t Kukajve. Lugina e Gashit prfshin qendra t banuara si: Dretov, Shklzen, Bradoshnic, Herush. Lugina e eremit, fillon n Maskollat dhe prvijon n erem. Rrug automobilistike sht vetm ajo q t on n erem e cila ka

karakter stinor, por q bllokohet n stinn e dimrit. Rrugt kmbsore, jan prvijime t lashta komunikimi q lidhin gjith luginn e lumit t Gashit dhe fshatrave t saj. Prej lugins, jan t njohura rrugt kmbsore q t ojn npr stanet alpine si dhe qafat kryesore t vijs kufitare. Mbulesa bimore, ht e pranishme prgjat luginave, por deri n lartsit 1600-1800 metr fillojn hapsirat kullosore alpine. Pyjet jan: dushkaj, ahishte por edhe halor. Qafat e njohura, kto prkalime historike t zons, jan shum t njohura : qafa e Shelegeve, posht majs s Etheve, qafa e Posllopit, qafa e Varrit t Hans (posht majs s Zabelit), qafa e Vranics, qafa e Aljucit (posht majs s Valit), qafa e Koshutics, qafa e Bellzs (posht Krshit t Ujkut dhe qafa e Ali els. Lugina e Gashit prhap stanet alpine: t Poligajs, stanet e Koshutics, t Kocajve, stanet e famshme t Dabrdolit. Liqeni i Dashit dhe ai i Syblics jan ndr oazet magjeps t lugins s Gashit me lartsi 2100 metr. Klima e Malsis s Gashit sht e ashpr dhe m afr asaj kontinentale. Dbora fillon t bjer nga fundi i muajit nntor, por qndron vetm n lartsit mbi 1800 metr. IV.K. MALSIA E GJAKOVS DHE E HASIT Nga gropa e Kuksit dhe lugina e Drinit t Bardh deri n gropn e Tropojs, nga Liqeni i Fierzs deri n Rrafshin e Dukagjinit dhe Malsin e Gashit shtrihet Malsia e Gjakovs dhe e Hasit. Relievi sht kodrinor-malor me lartsi prej syprins ujore t liqenit t Fierzs ( 300 m mbi nivelin e detit) deri n majn e Pashtrikut q sht edhe lartsia m e eprme e tr zons. Q nga gropa e Tropojs deri n Drinin e Bardh, ky katrkndsh gjeografik sht ndr m interesantet, jo n vshtrim t peisazhit natyror se sa si dy dyer t mdha jetsore shqiptare q lidhin trojet am, me hapsirn e Kosovs. Dera e par sht gryka e Drinit t Bardh, dera e dyt sht gryka e Tropojs. Ndrkoh, shtigjet e lidhjes e t lvizjes jan t pranishme q nga Qafa e Prushit e deri n Qaf t Morins q ndodhet n takimin e Drinit t Bardh me vijn e kufirit t sotm. Nj krahin si Hasi, rron n kt malsi, gjallon n histori dhe npr dshmi t shumta t prpjekjeve dhe mbijetess, tregon edhe sot e ksaj dite shumka. Hasi, ka n krah Tropojn. Lidhjet nga krahina n krahin vijn s lashti. Tradita, zakonet, etnografia dhe historia e qndress, gjithashtu jan si en komunikuese. Ky katrkndsh gjeografik, tani ka njrn brinj t tij, at JP, liqenin e Fierzs q mbulon Drinin e dikurshm. Ndrkaq n V dhe n J, srish dy syprina ujore qarkojn kt trev, Valbona dhe Drini i Bardh. Ana L prvijon me nj kurriz malor, prgjat kufirit shtetror, mbi gropn e Tropojs (260 m) dhe e Bytyit (270 m). Ndrkoh, n drejtim t grops s Kuksit (257 m) zbresin gropa e Zogajt (515 m) dhe ajo e Krums (450 m). Pllaja e Hasit, ka nj reliev karstik, q vijon me gropn e Krums dhe at t Drinit t Bardh. Relievi sht kryesisht kodrinor. Gropa e Tropojs me lartsi nga 200-800 m, mban brenda saj, nj hapsir me qndra banimi posht lartsive t Alpeve Shqiptare dhe malsis s Gjakovs. Midis lumit t Tropojs dhe lugut t Tropojs (Viidolit) shtrihet nj reliev q zbret nga lartsit e Malsis s Gashit (Padezh: 1330 m) Gllav, n kufi (1158 m), pastaj lartsit zbresin n kodrn e Shipshanit (805 m), n Qafn e Morins (365 m) pr tu ngjitur drejt Urishts, n majn e obanit (1157 m). Fillimi i

lugut t Tropojs (Viidolit) mbyllet n dy qafat e njohura t Milics dhe t Quks e n drejtim P, ngrihet maja e Dhins (1270 m). Npr luginn e lumit t Tropojs shtrihen fshatrat Babin, Ahmetaj si dhe qendrat e banuara: Padezh, Lukaj, Tufaj, Kamenic, Koldat, Kaaj. Kurse n luginn e Viidolit shtrihen fshatrat: Mejdan, Viidol. Kurrizi, Kodr-Lezh-Maj e Pllumit, ndan rrjedhat e ujorve t grops s Tropojs q kan drejtim V dhe gropn e Lezhs dhe Bytyit me drejtim J. N Kodr-Lezh (1237 m) relievi ngrihet n kresht, drejt majs Dhins (1270 m) mbi qaf Quk (1045 m) deri n majn e Pllumit (1180 m) dhe at t Plaunit, n kufi (1144 m). Prroi i Vitalins mbledh ujrat, gjersa bashkohet me lumin e Tropojs duke formuar gropn e Luzhs ku shtrihet dhe fshati me t njjtn emr. Qafa e Lepurit (1000 m) trheq rrugat kmbsore prej Degs n Lezh dhe anasjelltas. Midis lumit t Valbons dhe lugins s Degs ndodhet lugu i Tplanit. Nga Fierza, ku sot ndodhet hidroentrali, relievi ngrihet harmonishm n majn e Krasniqes (665 m) q zotron dhe sogjeton Dign. Pastaj, vijon Dushaj i Siprm (441 metr) dhe me drejtim t Moll Kuqes, maja m e lart sht mbi prroin e Tplanit (473 m). Ky fshat ndodhet i futur n lugin (320 m) pothuajse n t njjtn lartsi me syprinn ujore t liqenit t Fierzs. Maja e Majanit (981 m) dhe drejtimi i kreshtit, drejtohet n V, n qafn e Gashit (840 m) dhe mandej harkohet n L, pr t mbrojtur luginn e Degs. Qafa e Gashit dhe ajo e Lepurit (1000 m) afrojn dhe kmbejn rrug kmbsore, n t dy kraht. Prej qafs s Lepurit, kalon m tej, n qaf t Lucs e lidhur me vargun kodrinor t qafs s Vozit, qaf e Quks e qaf e Milics. Midis lugins s Degs dhe lugins s Bytyit (lumi i Bytyit) ngrihet kurrizi kodrinoro-malor prej lartsive 300 m ( syprina e Fierzs) dhe maja e Visos 705 m, n drejtim V (Rrusht 631 m), n qaf t Kors (940 m) e gjer n majn e Dobrejt t Bytyit (1282 m). Prej Dobrejt zbritet n kodrn e Kunjs (1040 m ) Kurrizi sht me bimsi, kryesisht dushkaj, me mundsi lvizjeje dhe maskimi. Rruga automobilistike lidh Tplanin me Degn. Ndrkaq prej rrugs q lidh Kuksin me Tropojn, degzohen rrug pr n Rrusht, Sarakije, Berish, Viso. Lugina e prroit t Rrushts, zbret pr n liqen, duke marr afr tij emrin prroi i Mashit. Ktu, prfshihen fshatrat: Mash dhe Rrusht .Ndrkaq n brigjet kodrinore J, jan fshatrat: Sarakije, Berish, Viso. Lugina e Bytyit fillon n J t fshatit Viso, ku lumi i Bytyit, bashkohet me liqenin e Fierzs. Kjo lugin prvijohet n V, deri n Byty, Vlad, Zherk ku lartsit jan rreth 650 metra mbi nivelin e detit. Kjo lugin prfshin qndrat e banuara Zhug, Vlad, Byty, Demaliaj, Tufaj, Pac, Viliq, orraj. Rruga automibilistike lidh fshatrat kryesor dhe n Byty ajo ngjitet pr n qafn e Lucs, n drejtim t Bajram Currit. Midis Bytyit dhe Skatins, n kryqzim t prrenjve me t njjtn emr, formohet dhe ngrihet kurrizi kodrinor-malor: Leniq maj e Fushave (1105 m), deri n Qafn e Stobrds (866 m) dhe majn e Lajthizs (940 metr). Kurrizi sht i veshur me dushkaj. Formacionet e toks jan ato kromite, ku dhe fshati Kam sht minier, q tani nuk shfrytzohet. Rrugt kmbsore jan t njohura nga banort dhe prvijojn nga t dy kraht. Dallohen n kurriz, fshatrat: Leniq e Kam t cilt lidhen me rrug automobilistike. Lugina e Skatins sht e gjat rreth 26 km. Ajo fillon n kryqzimin me lumin e Bytyit, n fshatin Leniq dhe vijon me drejtim t VL, pr tu zgjeruar n prehr t Zogajt, si dhe prrenj m t vegjl q rrjedhin nga

drejtimi JV. Prgjat lugins kalon rruga automobilistike q lidhet me Qafn e Prushit, nj nga qafat historike t kalimit n drejtim t Gjakovs. Kjo lugin prfshin fshatrat: Gurpal, Letaj, Peraj, Zgje, Mjekrbardh, Lajthiz, Kopenik. Kurrizi: Qafa e Stobrds, Qafa e Prushit sht e gjat afrsisht 13 km dhe ka drejtim PL. Prgjat kurrizit kalon kufiri shtetror. Lartsit, ndryshojn, kryesisht nga 900-1050 metr. N qafn e Pulajt (880 m) lartsit ngrihen pr n majn e Zogajt (1113 m), pr t vijuar m tej, me majn e Koinjs (1065 m), majn e Krajlics (1005 m) e deri n Qafn e Prushit. Kurrizi ka mbules bimsi t llojit s dushkajs. Ai ka nj eprsi mbrojtse n formn natyrore t mburojs s relievit. Qafa e Prushit n lartsin 640 metr, ka vrojtim nga t gjitha drejtimet. Aty kalohet prej s vetmes rrug automobilistike pr n Gjakov. Prej qafs s Prushit, fshati Letaj sht afrsisht, 2 km, larg. Lartsit ngrihen nga t dy kraht deri 800 metra. Midis lugins s Skatins dhe prroit t Bozhmills ngrihet kurrizi: maja e Shkamit (671 m), maj e Krihet (708 m), maja e Plashit (1044 m). N drejtim t VL, kurrizi zgjerohet. Ai sht kryesisht i veshur me dushkaj. Prej majs s Plashit, drejtimi i kurrizit kthehet trsisht n drejtimin L ,duke vijuar me majn Saravit (816 m), maja e Sukit (975 m). Duke filluar prej Kosturit e deri n vijn automobilistike q pret kt kurriz, relievi sht i but dhe prfshin nj trsi fshatrash t Komuns s Helshanit si: Kostur, Mesh, Calaj, Goxhaj, Helshan, Muaj dhe Prrollaj. T gjith kta fshatra lidhen me rrug automobilistike. N Helshan, pran Goxhajt, kryqzohen rrugt q vijn nga Kruma dhe rruga e dikurshme q vinte nga Qafa e Malit. Syprina e liqenit vrojtohet shum mir nga maja e Shkamit (671 m), pran Kosturit. Bimsia sht kryesisht e llojit t dushkajs. N prroin e Bozhmills prej lartsive rrjedhin: Prroi i Lishs pran Helshanit, prroi i Mirunit, prroi i Pjells dhe prroi i Pats. IV.L. MALSIA E HASIT Malsia e Hasit prfshin pjesn JL t zons. N t bn pjes, pllaja e Hasit dhe gropa e Krums. Pllaja e Hasit, z nj siprfaqe prej 130 km dhe shtrihet prej lugins s Skatins n P, liqeni i Fierzs n JP, gropa e Krums n L, kurrizi Qaf-Prushi-Pashtrik (maja e Kunors), n VL. Gjeohapsira jugore Malsis s Hasit, ka nj reliev t shtruar kodrinor, ku lartsit mesatare ndryshojn mbi 300 m (syprina e Fierzs), ndrkaq gjer n rrz t maleve q harkojn mbi t, ky nivel arrin deri n 600 m. Ktu prfshihet nj platform me qendra t banuara, ku duket zhvillimi i favorshm rural ekonomik. Kjo gjeohapsir, ndrpritet nga prrenj t shumt q zbresin n drejtimin J, pr n liqen. N P, si kufi, sht prroi i Bozhmills, pas t cilit vijojn n rrjedhn e tyre, prroi i Rosmanit, prroi i Madh, prroi i Vranishtit, Prroi i Krums, Prroi i Harhudhs, prroi i Leshics. Prmidis ktyre prrenjve, ngrihen lartsi kodrinore dhe si m tipike jan: Kodra n fshatin Liqeni i Kuq (456 m), kodra e Bushatit (447 m), n Barang, kodra e Hass n Metaliaj (608 m) dhe n J t fshatit Tobl. Pllaja ka lartsi zotruese n Muaj (kodra e Qafs s Bardhajt: 544 m) mbi Zvarisht (432 m), kodra e Sums s Kovait (506 m), maja Bovs pran Qafs s Bajrakut, kodra e Gjans (472 m) n V t Tregtanit. Kufiri i zons malore sht vet rruga automobilistike q ndjek n mnyr harmonike kt fund malor, prej My-Has, Tregtan, Vranisht, Krum, Kova dhe Golaj. Kjo platform n trsi ka karakter

bujqsor. Fshatrat lidhen me rrug automobilistike. Shpatet dhe fundet e luginave jan t veshura me bimsi dushkajash. Ajo sht e favorshme pr lvizje t trupave, me burime natyrore jetese dhe me mundsi menaxhimi ushtarak. Qndrat e banuara jan t tipit fshat kryesisht me ndrtime t shprndara si: Kabash, Zahrisht, Perollaj, Golaj, Kova, Mazrek, Vranisht, Pacaj, Fajz, Da, Tregtan, Barang, Begaj, Metaliaj, Tobl e My-Has. Fshatrat jan t lidhura me rrug automobilistike. Kruma: Kruma sht qndra e rrethit t Hasit.Ka nj siprfaqe prej 1.4 km. Ndodhet larg kufirit shtetror rreth 12 km. Historikisht Kruma ka qen edhe qndr e Prefekturs s Kosovs n vitet 1921-1925. Ndrtesat e banimit jan kryesisht t reja. Lvizjen e mjeteve ushtarake mund t bhet lirshm. Kruma lidhet me rrug me Kuksin dhe n drejtimin V, me Barajm Currin. Studimi gjeoyshtarak i Krums dhe rrethinave t saj kapatur nj objektiv m t prqndruar, n t shkuarn, prej kushtzimit t gjndjes n Kosov dhe sudimit Srb, ku jo vetm qyteti po i gjith rrethi i Hasit, prej shum kohsh prjetonte ndarjen, jo vetm t kufirt me nj izolim t papar, por edhe ndarjen shpirtrore, kulturore dhe etnografike nga vijimi n vet Hasin e Kosovs. N kushtet e sotme, klima rajonale si me Kosovn ka ndryshuar n t mir t bashksis shqiptare n t dy ant. T dhnat e popullsis jan si m posht: N prgjithsi Rrethi Popullsia n prgjithsi N qytet N fshat

Meshkuj 9686

Femra 9974

Prgjithsi 3215

Femra 1669

Prgjithsi 16445

Femra 8304

Has

19660

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

Has

19660

393 km

50.0 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Prgjithsi Nga 0-14 vje Nga 15-65 vje > 65 vje

Has

19660

7837

10873

950

IV.M. LIQENI I VAUT T DEJS Liqeni i Vaut t Dejs sht ujor i ri, n shtratin e dikurshm t Drinit. Ai u krijua nga ndrtimi i digs se hidroentralit, n La-Qyrsa. Ky liqen mori jet n fillim t viteve 70-t. N Zadej sht ndrtuar tuneli i devijimit t lumit, n Qyrsa diga prej betoni 60 metra e lart, diga me gur dhe brtham argjilore q mbyll qafn e Qyrsait. Ujmbledhsi i krijura ktu ka nj vllim prej 580 milion m3. Lartsia e digs sht rreth 65 metr. Vija e syprins ujore sht 73 metr mbi nivelin e detit. Prej Vaut t Dejs, drejtimi i liqenit sht me prirje V, deri n fshatin Vilz, mandej prej gjirit t Meshkalls, pran ishullit t Shurdhahut si rrnoj e nj qyteti t lasht, me drejtimin L. N kt fillim ujor, t bie n sy nj siprfaqe e konsiderueshme q i sht prshtatur kushteve fushore t Drinit, q prmbledh afrsisht 20 km, duke prfshir edhe gjirin e Gomsiqes. Liqenin e zotrojn lartsit kodrinore t Margjels (355 m) n brendsi, maja e Hardhagris, n J t Viezs (264 m), maja e Ishullit t Shurdhahut (133 m). N drejtim t J, zotron lartsia e majs s Boks (464 m) dhe ajo e majs Shllinit (540 m) n P. Prej ishullit t Shurdhahut, lugina fillon t ngushtohet, sidomos pran fshatit Karm (rreth 50 m gjersi ) midis brigjeve t thikta. Mandej zgjerohet n fshatin Mjegull t Shllakut. Lugina vrojtohet qartaz, n t dy kraht V dhe J, ku spikasin maja e Rahit (311 m) n Karm dhe maja Mulls (464 m) n fshatin Mjegull. Deri n dign e e Komanit, liqeni ka drejtim afrsisht VL. Zgjerimi duket n hapsirn e dikurshme t fshatit Koman, ku sht fundi i liqenit. Largsia nga Diga e Vaut t Dejs deri tek Diga e Komanit, si shtrat e suprins ujore sht 29 km . Qndrat e banuara. N krahun J, t liqenit qendrat e banuara q prfshihen n brigjet ujore jan: La-Qyrsai, Jakaj, Karma, Mrkolaj, Mjekaj, Koman. Qendra m e rndsishme sht Komani, i cili sht dhe qndra kulturore historike e s ashtuquajturs kultura e Komanit. Rruga automobiliatike dykalimshe dhe e asfaltuar, kalon prbri vijs ujore, prfund lartsive kodrinore, me gjatsi 33 km. Linjat e tensionit t lart jan tre, q kalojn paralel me rrug ose n ndrprerje me t, deri n H e Vaut t Dejs. Kto brigje jan t veshura kryesisht me dushkaja dhe hera hers me makje, ku maskimi sht i mundshm. Qndrat e banuara jan t karakterit t shprndar, e her her me kulla tipike. N V t liqenit, ndodhen fshatrat e krahins s Shllakut si: Vilz, Mazrek, Shpor, Barcoll, Kroi i Madh, Vukjakaj, Gegaj, Mjegull, Palaj-Gusht t cilat n prgjithsi ndodhen larg syprins ujore nga 1.5-2.5 km. Ndrtesat jan t karakterit t shprndar. N brigjet e liqenit afrohen kryesisht rrug kmbsore ku jan ndrtuar pika kalimi me bark, pr lidhje t dy brigjeve. IV.M.1. DIGA E VAUT T DEJS SI OBJEKT-STRATEGJIK USHTARAK Diga e H t Vaut t Dejs sht nj vepr e madhe hidroteknike, jo vetm me rndsi ekonomike, por edhe strategjike. Drini i dikurshm, madhshtor, por i paekspozuar n ndrfutjen e arins malore, VP, q ndan Alpet e Shqipris me krahinn Malore Qndrore si gryk, e frikshme dhe e

egr , e dikurshme, tani ka marr nj karakter t magjishm t peisazheve malore n t dy kraht. Ajo ka zbutur hapsirn. N pikvshtrim ushtarak e ka lehtsuar kalueshmrin me mjete ujore nga diga n dig, por edhe n t dy brigjet. Vet diga, prbn edhe nj rrezik t jashtzakonshm q mund t klasifikohet: a. Kalimi mbisyprinor ujor i nivelit t ujrave nga prurjet e jashtzakonshme t Drinit. b. arja e digs, si rrjedhoj e goditjeve ajrore n rast t situatave luftarake. c. arja e pjesshme e digs si rrjedhoj e infiltrimeve ujore ndrtimore t saj. N rastin e par, gjithnj ndodhin mbushje t tejskajshme t Drinit q sjellin prmbytjen e fushs s Kosmait dhe gjer afr takimit me lumin Kir, q n prgjithsi ka shfaqur gjithnj emergjenca civile edhe n vshtrimin ushtarak. N rastin (b) si rrjedhoj e ndonj goditje ajrore t digs, do t ishte nj rast skajor i fatkeqsive q shkakton lufta, duke prdorur vet ndrtimet artificiale ujore, kundr zhvillimit qytetor. Pr kt, duhet t paraprgatiten studime t prhapjes s vals ujore masive n gjeohapsirn e lvizjes s saj prmbytse dhe shkatrruese. Sasia e ujit n liqen sht 580 milion m3. N rast arjeje, do t kishim disa situata q do t vareshin nga lartsia e arjes apo gjersia e saj duke llogaritur sasin ujore n m q mund t mbishkarkohet n shtratin e Drinit. Po edhe sikur t llogaritet, n momentin e par, nj arje e barabart me nj Drin do t shkaktonte menjher kalimin e ujrave mbi argjinaturat dhe pritat, t cilat do t kishin nj rrjedh ujore n fush me shpejtsi deri n 7 m/sek. Po t marrim parasysh se niveli i syprins s Drinit, sht 4-5 m, prurjet e dyfishta t tij do t onin n prmbytjen e fushs s Kuit dhe Guri t Zi q sht 10 m, mbi nivelin e detit. Po e njjta situat do t ishte edhe pr fushn e Kosmait deri n Beltoj. N kt rast do t prmbyteshin n lartsin 2 metra fshatrat: Mjed, Vukatan, Ku, ndrkaq n jug, Stajk, Shelqet, Nara. Nga vala e par goditse ujore n dig, pr 45 minuta do t prmbyten vija StajkShelqet-Nara. Kurse Mjeda n lartsin 2 m do t prmbytej pr 10 minuta. Pr nj or prmbytet Kui dhe fillimi i Beltojs. Shkatrrimi i par, pr nj koh t shkurtr krijon hapsira t reja arse t digs duke e shtuar daljen e egr ujore. Kur sasia ujore do t arrij n tre Drina, vala goditse ujore ka mbushur Kirin i cili prfshin tr hapsirn e qytetit t Shkodrs. Ndrkoh vala tjetr do t`i afrohet shtratit t Gjadrit ku lartsia mbi nivelin e detit sht vetm 14 metra, dhe vala ujore do t prthithet me shpejtsi n kt shtrat i cili do t derdhet me gjm n kmb t Lezhs dhe fshatrat prreth saj. Nga Gjadri, n rast t shprthimit t digs t Vaut t Dejs, prmbytja do t ishte katastrofale. arja e digs, n thellsi dhe gjersi e po kshtu, n t dy grykat ( digat) katastrofa do t kishte pamjen e kataklizms, mbasi jo vetm trashsia ujore, por shpejtsia e rrjedhs si dhe trysnia hidroteknike e masivit ujor t liqenit do ta onin shpejtsin e prhapjes s ujit n 12 m/sekond q do t thot se Shkodra do t prmbytej deri n lartsin 2 metr n nj segment kohor prej 1 or e 10 minuta. Gjeograft ushtarak, duhet t bjn llogarit gjeohapsinore pr startegt dhe shtetart n t gjitha rastet e mundshme pr t marr masat e shprnguljes s popullsis prej katastrofs.

IV.M.2. LIQENI I KOMANIT Liqeni i Komanit u krijua pas ndrtimit t H t Komanit dhe t digs s tij. Diga sht ndrtuar me gur dhe brtham beton t armuar, me dy tunele sjellje t ujit, dy tunele t ekujlibrit, katr tunelet e turbinave dhe me dy tunele t shkarkimit t prurjeve t mdha. Vllimi ujit n liqen sht 450 milion m3 . Lartsia e saj sht 145 metra. Syprina ujore e liqenit sht 190 metra e cila prt n kt nivel, luginn e dikurshme t Drinit. Prej digs, drejtimi i liqenit t krijuar sht VL. Gjersia e tij ndryshon nga 150 m deri n 400 m, n varsi t relievit ku syprina ujore arrin. Pas tre km, liqeni mbush edhe grykn e Gomsiqes n J, ndrsa n V, prroin e Vils. Po kshtu ndodh me prroin e Rishtit me at t Sapait n J. I njtrajtshm ai vijon deri n prroin e Mrturit, ku krijon nj gjarprim me drejtim trsisht L. N J, t Lekbibajt, vetm tre km, liqeni mer me vete lumin e Lekbibajt. Pas ktij takimi, syprina ujore e liqenit mer trsisht drejtim n L, deri n Fierz, ku vjen Valbona. Nga Komani n Fierz, syprina liqenore sht e gjat 40 km. N t dy ant shfaqen peisazhe t mrekullueshme t relievit dhe bukurive natyrore t lugins. Krahu J shfaq n mnyr t shprndar shtpi banimi t veuara si ato t Levreshkut, Qirak, Bojdan, Bullic, Brebull, Mrtur, Aprip, t cilat u takojn rrethit t Puks. N V, shfaqen shtpi: t Qerretit, Marshall, Arrz q i takojn krahins s Shllakut, ndrkaq Toplan, Serma, Pal i takojn rrethit t Barajm Currit ( Komuns s Lekbibajt). Syprina ujore liqenore zotrohet n shikim nga relievi i t dy krahve. IV.M.3. TRANSPORTI LIQENOR I KOMANIT N historin e lugins, ardhja e liqenit solli ndryshime, n klim, peisazh, turizm por edhe n transport. Liqeni sht en e madhe komunikuese jo vetm ekonomike e qytetore por edhe ushtarake. Nga Komani n Fierz, vepron nj traget mallrash e pasagjersh q niset nga Komani n orn 10 dhe mbrin n Fierz nga ora 13 . Po kshtu, dy anije pasagjersh trasportojn nga t dyja pikat duke e br kt hapsir, nj mundsi e madhe lvizse pr Shqiprin e Veriut, por edhe pr transportin me Kosovn. N raste t situatave luftarake jo vetm trageti i cili do t shfrytzohet pr transport t trupave dhe tekniks luftarake, por bhet i mundshm, gjithashtu prdorimi i mjeteve amfibe. Ndrkaq n lidhjen dhe komunikimin rrethanor midis fshatrave t Barajm Currit dhe Puks, veprojn stacione t veuara barkash q lidhin t dy brigJet. Bimsia. N kt gjeohapsir liqenore, n t dy kraht, brigjet jan t veshura kryesisht me dushkaj dhe hera hers, me makje. Prmes bimsis, mundsohet maskimi, por prkalojn edhe rrug kmbsore. Prmidis siprfafaqet e zhveshura shkmbore sogjetojn me pamje t rralla n t dy ant e liqenit. IV.M.4. `MUND T NDODH ME SHPRTHIMIN E DIGS S KOMANIT? Edhe n kt rast, strategt dhe planzuesit ushtarak dhe vet Kshilli i Lart i Mbrojtjes duhet t marr masa studimore pr paraprgatitjen e situatave t jashtzakonshme, t goditjes s digs. arja e saj do t zbraz

nj masiv tjetr t jashtzakonshm ujor n liqenin e Vaut t Dejs. Vala dhe dmet mund t jen srish katastrofale. N koh t kushteve natyrore dhe reshjeve t shumta , ruhet me kujdes regjimi ujor, por n mbimbushje derdhjet n Vadej, e shtojn dhe m tej rrezikun. Mbrojtja e digave, sht detyr kombtare e rendit t par. Shpjegimi, tabloja dhe veorit e relievit t ndrtimit t digave, prshkrimit gjeohapsinor duhet t jet n vmendje t studiuesve dhe gjeografve ushtarak. Asnjher nuk duhet t thuhet se ky rast nuk do t vij kurr. Ndodhit e fillimit t shekullit t XXI, treguan se veprime t pa imgjinueshme po ndodhin. Asnj nnvlersim nuk duhet t shfaqet tek studiuesit dhe strategt. IV.M.5. LIQENI I FIERZS Liqeni i Fierzs ka emrin e vet veprs s madhe hidroteknike dhe digs s saj. Diga sht ndrtuar me gur e zhavor si dhe brtham deltine, me katr tunele turbinash, dy tunelet e shkarkimit t prurjeve t mdha dhe ata t devijimit. Diga sht e lart 166 metr dhe kuota e prmbytjes sht 310 m mbi nivelin e detit. Nga Fierza pr n Kuks largsia sht 28 km. Drejtimi i liqenit sht kryesisht L. Gjersia m e vogl sht 300 metra ndrprerje t prroit t Digs (q i takon rrethit t Puks). Gjersia m e madhe e syprins ujore sht n Kuks, q prkon me fushn e dikurshme t Kuksit t Vjetr. Luginat q prkojn me rrjedhat ujore nga VL pr n liqen jan : e Degs, e Pacit ( Bytyit), e Bozhmills, e Kopenekut, e Krums. Syprina liqenore ka nj pasqyr ujore t ndrfutur rreth 2 km n luginn e Bytyit, km n luginn e Helshanit dhe Zahrishtit, t cilat jan t lundrueshme deri n kmb t fshtrave Leniq, Zahrisht. N Liqe i Kuq drejtimi i tij pritet pr n J dhe n Tregtan, ai mer drejtimin pr n L. Lugina t tjera, n J jan: e Dardh-Qibikut, t Sakatit, si dhe Petkajt ( q i prkasin rrethit t Puks). N Dardh-Qibik ndrfutja e pasqyrs liqenore sht rreth 1.5 km, n Sakat: 6km, n Petkaj, 7 km. Liqeni i Fierzs n Kuks ka prbashkuar n nj pasqyr t vetme, luginn e Drinit t Bardh dhe at t Drinit t Zi. Liqeni q prvijon n luginn e Drinit t Bardh e prkalon edhe qafn e Morins, n kufirin shtetror me Kosovn, ka nj gjatsi prej 13 km. N t dy ant e liqenit t gryks s Drinit t Bardh radhiten, n VL: Gjigjaj, Domaj, Pogaj, ndrkaq n JL: Prbreg, Gjegjan, Bardhoc, Morini. Prej Kuksit fillon syprina liqenore e Gryks Drinit t Zi, vijon deri nn kmbt e fshatit Kolesian. Drejtimi sht n t kundrt t rrjedhs s Drinit t Zi . Prej Kuksit n Kolesian, liqeni ka nj gjatsi prej 16 km. Brigjet jan t thepisura n t dy ant. Liqeni i Fierzs, ka ndryshuar natyrn e lugins s Drinit t Madh dhe dy Drinave Shqiptar. Ai ka mundsuar nj hapsir pr lvizje t re komunikimi prmes lugins, si dhe n t dy ant e tij. Po t vendosen mjete lundruese bhet kalimi dhe transportimi civilo-ushtarak nga nj qendr, n tjetrn. Ve ksaj, ruajtja e kolonave t transportit ujor, ndr brigjet sht i maskuar. Liqeni ka ndrprer rrugn q lidhte dikur, si arterje J-V, nga qafa e Malit, Shnmri, Petkaj, Helshan dhe Bajram Curri. Liqeni duket sikur ka ndrprer komunikimin me rrugt e dikurshme dhe vaheve ( kujtoni VaDardh, Va-Spas ) duke i zvendsuar ato me varka t lehta q lidhin qendrat e banuara nga t dy brigjet Drinore t cilat jan dhe rrethe t ndryshme. Startegt dhe studiuesit ushtarak duhet t marrin parasysh treguesit e rinj t ndryshimit n natyr, t Mbless s Toks dhe krijimit t Ujorit artificial me

prmasa t mdha si sht ky liqen, posht t cilit ndodhet histori e lasht lvizjesh, si dhe zhvillim dhe ardhmri. IV.N.PLLAJA E SHISHTAVECIT Pllaja e Shishtavecit sht nj trev mjaft karkteristike q prfshihet midis lumit t Lums (prroi i Topojanit) dhe prroit t Orgjostit n V. Ajo, m shum i prngjan nj faqeje me reliev malor t but q zbret nga maja e Kallabakut (2175 m). N Shishtavec e Novosej, lartsia sht 1280-1300 m. N kryqzim t prroit t Shishtavecit me at t Topojanit, lartsia sht 890 m. N kt hapsir dallon maja e Kollovozit (1661 m). Lumi i Topojanit n grykn e Cernalevs (Orgjosti) ndan kt zon, duke krijuar trekndshin: Kuks-Qaf Morin-Orgjost, i cili ka si pik m t lart majn e Pikllims. Vija kufitare prvijon n kurrizoren q zgjatet nga piramida nr.10 n qafn t Morins, livadhet e orams, Knjazhevac, Kurrizi i Koritnikut, deri n majn e Pikllims ku ndodhet piramida nr.14. Pastaj n relievin zbrits, kufiri prvijon deri n J t Orgjostit, ku sht edhe lugina e prroit me t njjtin emr (piramida nr.15). Qndrat e banuara q prbjn kt zon jan: Crnalev, Borje, Oreshk, Kollovoz, Topojan , Shtrez, Novosej, Shishtavec. Ndrkaq n ann P, t prroit t lumit (Topojanit) radhiten fshatrat: Turaj, Xhaferaj, Brekje, Nim dhe Lojmeja. E gjith kjo trev ka livadhe malore t gjera, gjer n buz t kufirit e rrafshina q mbillen kryesisht me patate. Rrugt automobilistike, ndonse jan n dy drejtime ato kan kryesisht karakter stinor. Njra rrug prvijon prgjat prroit t Topojanit q lidh fshatin Topojan. Rruga tjetr q ngjitet nga Orgjosti lidh Borjen me Oreshkn dhe Cernalev e m tej, lidh Novosejn, Shishtavecin, Turajn, duke zbritur gjer n Kolesjan. Ngritja e kufirit shtetror fillon nga prroi i Orgjostit, npr kurrizin malor q n Borje (n lartsin 1590 m) zbret prej kndej, n prroin e Borjes dhe srish arrin pran Novosejs (1480 m) n postn e Murgs (2022 m) n qafn e Varrit t Blets deri n majn e Kallabakut (piramida kufitare nr 22). Ujort. Lumi i Lums, ka lidhje me tr kt lugin. Ai e ka fillimin nga maja e Kallabakut dhe e Trfojs. N kt lum derdhen prroi Orgjostit i cili mer me vete dhe prroin e Borjes. Prrenj t tjer zbresin n lumin e Lums, por m i rndsishmi sht ai i Shishtavecit. Bimsia Bimsia sht kryesisht shkurre mesdhetare n lugina dhe n lartsi dushkaja; pllaja sht kryesisht me livadhe e shkurre t rralla. Klima sht kryesisht kontinentale me dimra t ashpr. Gjat dimrit rruga bllokohet. IV.NJ.LUMA Luma fillon n qafn e Zhurit matan kufirit t sotm dhe prfshin gjith hapsirn n L t Drinit t Zi dhe Drinit t Bardh, n kufizim me pllajn e Shishtavecit n L, ku prroi i Topojanit (Lums) e mbshtjell at. Gjith shpati P i malsis me rrjedhat ujore, drejt lugins s Drinit t Zi q mbyllet n prroin e Veleshics, n Zall Kalis dhe me kufirin VL me trevn e Pllajs s Shishtavecit sht Luma. Ajo sht krahin gjeografike-etnografike n rrethin e Kuksit, nga e majta e lugins s Drinit t Bardh dhe nga e djathta e lugins s Drinit t Zi (midis grykderdhjes s prroit t Bushtrics

dhe Kuksit). N trsi lugina sht e zbuluar dhe me karakter kodrinor. Relievi fillon e ngrihet prej nivelit t liqenit t Fierzs (310 m) deri n 2392 m (Pikllima). Mali i Gjalics (2485 m) sogjeton n ann L t lugins, me nj pamje trheqse, rrethuar nga t gjitha ant me pyje t pishs dhe ahut. Mbi lartsin 2000 metr, Gjalica sht e zhveshur, ka stane livadhe e burime malore, ku m t njohurit jan stanet e Gostilit dhe stanet e Nangs. Qndrat e banuara. Krahu i Drinit t Bardh, radhit qendrat e banuara : Prbreg, Gjegjan, Bardhoc dhe Morin. Lugina sht n lartsit 310-650 m, mbi nivelin e detit. Kjo hapsir ka qen shteg kalimi e dy anshme prej L n P dhe anasjelltas. Historia tregon se komunikimi n qafn e Morinit ka qen nj dritare aq sa e dramave dhe ndeshjeve kombtare me pushtuesit lindor; aq edhe e qndress jetdhnse iliro-shqiptare andej dhe kndej kufirit t sotm. Pozicioni gjeografik gjeohapsinor e ka br qafn e Morinit shum t njohur jo vetm pr lumjant ,por dhe gjith shqiptart. Kuksi sht qndr e t dy krahve t Drinave. Pozicioni i tij i dikurshm sht i prmbytur ndrsa ai i sotm ndodhet n nj przgjatje kodrinore gadishullore, prmidis liqenit t Fierzs q lag kmbt e Kuksit t Ri. Kuksi laget nga t tre ant (P,V,L) me syprinn ujore t liqenit. Lartsia absolute e relievit qytetor sht rreth 360 m, mbi nivelin e detit. N trsi hapsira ku sht ndrtuar qyteti sht rrafshin e lartsis 320 m. Kuksi sht qendr ekonomike, nyje komunikimi si dhe nj pozicion shum i rndsishm strategjik-ushtarak. N J t tij, po ndrtohet aeroporti civil i cili n momente t situatave mbrojtse, do t ket edhe karakter ushtarak. sht qytet i ri, i ngritur mbi nj reliev fund malor, por i rrafsht, n nj lartsi prej 310 metr mbi nivelin e detit dhe 60 metra mbi nivelin e syprins s siprme t liqenit. Ka nj pozicion zotrues n lugin, por sht i rrethuar nga masivet malore. Siprfaqja e Kuksit sht 2.8 km. Planimetria sht e rregullt. N afrsi t relievit rns n liqen ndodhet shtitorja e re dhe sheshi qndror, prej nga degzohen rrugt e tjera. Pika vzhgimore me rndsi jan ish hoteli Turistik dhe kepi ngrehimor ku ndodhet spitali i qytetit. Ndrtesat jan apartamente pes e m shum katshe, t ndrthurur dhe me ndrtime t banesave tip vila. Lvizja mund t vzhgohen nga tarracat e godinave t banimit. Nga Kuksi dalin rrugt q t ojn n qaf Morin, n rrethin e Hasit (qytetin e Krums), pr n JP, n drejtim t Puks e Fush Arrzit, si dhe rruga q lidh Kuksin me Dibrn, rruga malore q t on n platformn rrafshnalt t Shishtavecit. Kuksi, ka qn nj pik strategjike me rndsi ushtarake gjat periudhs s lufts s Ftoht, kur Kufiri VL i vendit ishte prher n kushtrim. Ndrkoh, kur kushtet e siguris kan ndryshuar dhe Kosova sht n udhn e statusit t saj t mvetsis, Kuksi sht nj qytet i lidhjes tradicionale shqiptare me trojet jasht kufirit. Kuksi sht larg nga Prizreni vetm 40 km, ndrsa nga pika doganore kufitare e Qaf Morins: 10 km. Largsia Tiran Kuks sht 208 km. N trsi rruga sht e asfaltuar, por vende vende e dmtuar. Kjo sht edhe rruga pr n Kosov, nprmjet piks kufitare t Qafs s Morins. N vitin 1998-1999, Kuksi u b qendr e rndsishme e veprimtaris s U K -s. Pas bombardimeve t NATO-s, prej eksodit kosovar, n Kuks erdhn mbi 150 000 refugjat. Rrotull Kuksit , forcat jugosllave goditn me artileri.Largsia Kuks-Qaf-Morin sht 18 km.

Qyteti ka dy urat kryesore lidhse, me t dy ujort Ura e Drinit t Bardh dhe ajo e Drinit t zi, t cilat jan objekte me rndsi ushtarake. Liqeni sht qndr rrethi. T dhnat e popullsis dhe shprndarja jo vetm n qytet por edhe n zonat rurale, mer rndsi n situatat e mobilizimit ushtarak. T dhnat e popullsis jan si m posht: N prgjithsi Rrethi Popullsia n prgjithsi N qytet N fshat

Meshkuj

Femra

Prgjithsi

Femra

Prgjithsi

Femra

Kuks

63786

32039

31747

16621

8406

47165

23341

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

Kuks

63786

938 km

68 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Kuks Prgjithsi 63786 Nga 0-14 vje 23596 Nga 15-65 vje 36794 > 65 vje 3396

N krahun J t Koritnikut shtrihen njpasnjshm fshatrat Belja, Orikl, Kasharisht, Zapod, Pakisht dhe Orgjost. Relievi fillon e ngrihet prej nivelit t liqenit t Fierzs (310 m) deri n 2392 m (Pikllima). N J t Kuksit vijojn qendrat e banuara t: Gostilit, Shtiqeni, Nanga dhe Bushati deri n qndrn e Bicajt, t cilat jan qendra ekonomike me mundsi t zhvillimit bujqsor blegtoral dhe t peshkimit. Karakteri i ndrtesave, shfaqet si e sistemuar n qendrat e tyre dhe e shprndar n periferi.

Rrugt. Prmidis, fshatrave gryks s Drinit t Bardh kalon dhe rruga automobilistike Kuks-Qafa e Morinit e cila t lidh mandej me Prizrenin. Kjo rrug sht e gjat dhe automjete lvizin lirshm. Gjat ngjarjeve tragjike t spastrimit etnik me Kosovn, kjo rrug ishte dhe arterja kryesore e komunikimit njerzor dhe ekonomik. Nj rrug automobilistike e mirmbajtur dhe me bazament natyror t prmisuar lidh Kuksin: prej ish uzins s Bakrit prgjat lumit (n krahun V), i cili nprmjet urs n grykn e Lapidarit ndahet n dy drejtime: pr n Orgjost (kufi) dhe n Topojan. Relievi n grykn e prroit t Topojanit sht greminor nga t dyja ant, me rrezik t prhershm t orteqeve t dbors gjat stins s dimrit. Lugina sht e prshtatshme pr mbrojtje. Kalimi i automjeteve deri n kufi, megjthse i vshtir, mund t realizohet. Largsia nga Kuksi deri n kufi, prgjat rrugs automobilistike sht 21 km. Gjat ngjarjeve tragjike t spastrimit etnik me Kosovn, kjo rrug ishte dhe arterja kryesore e komunikimit njerzor dhe ekonomik. Kuksi sht qndr e t dy krahve t Drinave. Pozicioni i tij i dikurshm sht i prmbytur, ndrsa ai i sotm ndodhet n nj przgjatje kodrinore gadishullore, prmidis liqenit t Fierzs q lag kmbt e Kuksit t Ri. Dy urat e lidhin gadishullin qytetor me an Drinin Perndimor dhe AnDrinin Verior. Ura q lidh Kuksin me Fush-Arrzin sht e gjat 270 metr dhe prkalon syprinn ujore t liqenit. Ura q kalon Drinin e Bardh (krahun e liqenit t Fierzs) dhe e lidh Kuksin me Krumn sht e gjat 200 metr. Transporti, ka vijat e tij lidhse me t tre rrethet fqinj: Puk, Has dhe Dibr. Nse do t vendoset komunikimi me mjete t transportit ujor nga Fierza, kjo do t krijoj mundsi t reja ekonomike-sociale-turistike dhe ushtarake. Bimsia. Bimsia sht e ndryshme, ku dallojn: pran lugins dhe liqenit shkurre t dndura dhe n rritje t relievit pyje dhe hapsira kullosore livadhesh. Mali i Gjalics (2485m) sogjeton n ann L t lugins, me nj pamje trheqse rrethuar nga t gjitha ant me pyje t pishs dhe ahut. Mbi lartsin 2000 m, Gjalica sht e zhveshur, ka stane livadhe e burime malore, ku m t njohurit jan stanet e Goshilit dhe stanet e Nangs. IV.NJ.1. LUMA E DRINIT T ZI. Luma e Drinit t ZI fillon prej Kuksit e n J t tij. Ajo prfshin t gjith rrjedhn e ujrave q zbresin nga shpati P i malsis nga Shishtaveci deri n majn e Serakolit (2201 m). Ktu prfshihen lugina e prroit t Trshens, lugina e Bushtrics e cila prbhet nga dy prrenj malor: ai i Bushtrics dhe ajs. Ndrkaq e gjith krahina prmblidhet n J nga prroi i Veleshics q ndan rrethin e Kuksit nga ai i Dibrs. Drini sht kufiri natyror P i Lums s Drinit t Zi q prvijon me majn e Kallabakut (2175 m) n drejtim t J, ku ndodhet edhe kufiri i sotm i cili zbret n prroin e Reks s ajit (piramida kufitare nr.23 (1635 m) m tej deri n majn e Shtjerups (Ksula e priftit, 2095 m). Kufiri krijon knd P, deri n kepin e Canit (2116 m), ku sht edhe piramida nr.25. Pastaj kufiri shtetror ka drejtim n J, deri n majn e Kulls s Zyberit (2372 m), e cila sht posht lartsiv t thepisura q ngrihen si nj fortes madhshtore (maja e Korabit: 2751 m). E gjitha hapsira malore n J, t Shishtavecit, prbn nj masiv luginor, t hapur, kryesisht pa pyje, me livadhe t bukur e t gjer, t prshtatshme pr blegtorin, me ujra q rrjedhin npr luginat P; pa qendra t banuara. Ky masiv sht aja, kufiri i Lums.

Lugina e Treshens, prfshin dy qendrat e banuara ku Bicaj sht n kmb t malit t Gjalics dhe majs s Kumashit (1512 m). Posht qafs s Topojanit ndodhet fshati Trshen. N krahun L t Drinit t Zi (tani nj pjes e liqenit t Fierzs) shtrihen fshatrat : Gabric, Kolesjan, Domaj, Resk. Lugina e Bushtrics prmbledh qendra t banuara, t ndrfutura n t dy degt e Bushtrics, t Buzmadhes dhe ajs si dhe t vijimit t vet Bushtrics, Buzmadhje, Fshat, Shkinak dhe aj, prfshhen nga prroi i ajs. Buzmadhja ndodhet, posht majs s Kolesjanit (2050 m). Vijimi i lugins s Bushtrics m tej prmbledh fshatrat: Bushtric, Palush, Gjegjet, Matran, Vasia, Ploshtan t cilat ndahen, ktu prej fshatrave t Dibrs (Radomira e Ceremi). Kreshti: maja e Bakrit (1438 m), maja e Gurres s Zez (1976 m) dhe maja e Serakolit (2203 m) ndodhen prsipr lugins, nga ana VL e saj. Fundi i Lums, sht prroi i Veleshics e i Zall-Kalisit, prej ku bashkohet prroi i Bushtrics me liqenin e Fierzs. Fshatrat e Lums s J jan: Skavic, Draj-Rei, Gurr, Vil, Kalis, Prahlisht, Shnlleshi, Gshtenj e ZallKalis. Kjo hapsir ka lartsi q ngjiten nga niveli i Drinit t Zi 346 m, deri n disa maja q shfaqen n kt masiv si: maja e Gurit t Zi (1101m) mbi Skavic; maja e Gurrs (1099 m), maja e Trunit (1285 m) e Prahlishtit (1255 m). Rrugt: Rruga kryesore automobilistike lidh Kuksin me rrethin e Dibrs. Ajo sht nj rrug ende e vshtir megjithat, mbetet nj arterje kryesore. Nga Bicaj, rruga zbret n Kolesjan, Domaj e mandej deri n Skavic. N urn e Lurs, rruga kalon n ann P t Drinit t Zi. N Kolesjan rruga ka deg t saj, si rrug automobilistike e prmisuar, q lidh Lumn me Shishtavecin, q n trsi sht nj rrug e vshtir, kryesisht stinore. N Domaj, prvijon nj rrug tjetr e prmisuar q lidh fshatrat: Resk, Zall, Fshat, Shkinak dhe aj, e cila sht kryesisht rrug verore. Nga Bushtrica, n Palush, rruga sht me bazament t qndrueshm.T gjitha degzimet e tjera t rrugve q lidhin Prahlisht, Gurr, Gshtenj jan stinore (ndonse me bazament natyror). N raste t situatave luftarake n stinn e that rrugt mund t prdoren pr tarnsportin dhe mbeshtetjen logjistike. Ujort. Ujort jan kryesisht prrenj malor q zbresin n Drinin e Zi. Ata kan uj gjat gjith vitit, por shpesh humbin n shtretr zallor karakteristik. Gjat stins s dimrit, shpesh bhen t pakalueshme. Klima: Klima e lugins s Drinit t Zi, sht e ftohta n dimr, ndrsa n ver relativisht e ngroht. Nga lugina e Drinit t Bardh, fryn murlani i Dukagjinit duke ndikuar n uljen e temperaturs. Nga grykat deprton klima kontinentale. Temperaturat mesatare vjetore sht 11C, n korrik 21.8C dhe n janar 0.2C. Temperatura m e ult sht - 20.8C. Ka nj periudh t gjat ngricash. Reshjet mesatare vjetore jan 900 mm. N ver bien 11%. Dbora sht dukuri e zakonshme dimrore sidomos n pllajn e Shishtavecit dhe aj-Matrazh. Trashsia arrin deri 1.5 metr. Gjat dimrit kolonat ushtarake e kan vshtir lvizjen. IV.O. BJESHKT E KUSHNENIT DHE TRBUNIT Kto Bjeshk prfshijn hapsirn n J t liqenit t Vaut t Dejs ku rrjedhin ujrat n VP, pr n liqen. N La-Qyrsa, vjen lugina e Gomsiqes e rrjedh edhe prroi i Thans, posht majs s Domgjonit (756 m) dhe ai i Dushkut n J t Qerretit t Madh. N V t ksaj lugine, prvijon kreshti malor prej fundit kurrizor, n majn e Margjels ( Vau i Dejs: 355 m); maja e

Gzhoprs (847 m), maja e Rrass s Qerretit (982 m); maja e Shullanit (847 m). Prrenj t shumt zbresin npr lugina t ngushta, pr n liqen. Prbri liqenit, ndodhen fshatrat: Dersh, Karm, Koman. Ndrkoh lugina e Gomsiqes prfshin: Dush dhe n fillim t rrafshins malore t Puks, Qerreti i Madh. Midis lugins s Gomsiqes deri n J, ku prmbyll lumi i Gjadrit, gjendet nj hapsir e cila sht pjes e Bjeshkve t Tarbunit. Lumi i Gjadrit zbret n Zadrim pran fshatit Nara. Gjadri e ka rrjedhn e tij n lartsit e majs s Kumbulls (1460 m) dhe majs s Suelit (1476 m). Prgjat Gjadrit shtrihen fshatrat: Mnell e Madhe, Vig, Kaliva, Kaftall, Gjonbardhaj, Korthpul, Gomsiqe e Eprme, Vrith. N L t Zadrims, ngrihen lartsit kurrizore malore, prej uks s Hajmelit q duket e spikatur me pamjen greminore t saj (m. Shitit 616 m), maja e errilit (328 m), maja e Pilinards (612 m), maja e Polit (750 m). Lugina e Gomsiqes, prmbledh hapsirn fundore t Qerretit t Madh, gjat s s cils ndodhen qendrat e banuara: Gomsiqe e Eprme, Kir, Qerret i Madh. Lartsia zotruese mbi lugin sht maja e Domgjonit (716 m). Puka ndodhet n pllajoren malore me lartsi 800 m, mbi nivelin e detit. Bimsia e lugins sht kryesisht me shkurre mesdhetare n pjes t siprme t saj, dushqe. Lugina e Gomins: ndodhet n V t Grops t Puks. Prej bashkimit t saj me liqenin e Fierzs n Lvrashk, ajo merr drejtim JL, deri n afrsi t Fush-Arrzit e posht majs s Kunors (1315 m). Ktu dallohen: prroi i Blinishtit i cili n Qelz, bashkohet me prroin e Gomsiqes. Prrenj t tjer zbresin n Gomin: ai i Ukthit (982 m), i Lajthizs, q prvijon prej majs s Shullanit (847 m). Lugina e Gomins prfshin fshatrat: Lvrashk, Bushat, Dushnez, Buzhal, Qelz, Ukth, Qerret i vogl, Dedaj, Lajthiz, Kabash, Mee, Blinisht, Bushat, Bicaj. N luginn e Gomins, zbret nj rrug automobilistike q sht e karakterit t shfrytzimit pyjor, n J t malit t Korabit, deri n Lvreshk. Ajo sht rrug malore, pyjore, m bazament t fort natyror, por e vshtir pr lvizje n stinn dimrore. Rrugt e tjera n lugin, jan stinore. IV.O.1. GROPA E QERRETIT Gropa e Qerretit, bn pjes n Bjeshkt e Trbunit dhe Kushnenit. Aty fillon lugina e Gomsiqes. Ka reliev t but (rreth 600 m, mbi nivelin e detit). Disa qafa e lidhin at n t katr ant e horizontit si ajo: e Shn Maris (mbi Karm), e Rrass s Qerretit, q lidh gropn n V, pr n Qerret t Vogl. Prshkohet nga rruga automobilistike kombtare: Shkodr-Vau-Dej-Puk. Gropa e Puks, ndodhet n L t grops s Qerretit. Lartsia sht 800 m. Puka sht n qendr t saj. Pyllzimi i shpateve, sht kryesisht, me halor. Puka: Qytet n krahinn Malore Qndrore n Malsin Puk-Mirdit, midis malit t Krabit e Bjeshkve t Trbunit. Ka nj siprfaqe 0.78 km. Puka lidhet me rrug kombtare me Shkodrn dhe m tej: Fush-Arrzin e Kuksin. Ka nj pozicion t favorshm mbrojts. Puka sht qndr rrethi dhe qndr e rndsishme mobilizimi. Ndrtesat n qndr jan deri 5-6 katshe dhe me vrojtueshmri. Puka i prket nj klim t ftoht n dimr dhe t freskt gjat vers. Rrotull ka rrug q lidhin qndrat fshatare, stacionet pyjore. Klima n Puk sht e ftoht n dimr dhe e freskt n ver. Ka erra t ftohta dhe m ngrica. Temperatura mesatare vjetore arrin 10.1C, n korrik

19.4C, n janar 0C. Dbora arrin n 2 metr dhe ngricat zgjatin pothuajse gjat gjith dimrit. IV.O.2. IBALLA Iballa, ndodhet n V t malit t Krrabit. Ka nj lartsi mesatare mbi nivelin e detit, 730 m. Rrethohet nga lugina si ajo e Iballs, e Spait dhe Berishs s Eprme. Relievi rrethues sht nj masiv i lart kurrizor-malor q fillon nga maja e Arstit (844 m), vijon me majn e Vathzs (1206 m) n V t kryqzimit, qafn e Ballshit, kulla e Gjodhis (1475 m) ku buron prroi i Sapait. Pastaj harku malor rrethor mbi Iball, vijon me majn e Shals s Vogl (1325 m), majn e Bosets (1182 m), deri n majn greminore t spikatur mbi liqenin e Fierzs, at t Shllumit t Mrturit (1492 m). Prroi i Mrturit prfshin luginn, posht Shllumit t Mrturit q zbret n liqen. Ktu ndodhen fshatrat: Mrtur dhe Berish e Eprme. Qafa e Kashit, lidhet me Berishn e Vogl. Rruga q zbret n lugin, sht kryesisht stinore. Lugina e IBALLS, ka prroin, me t njjtin emr q zbret nga groporja e Iballs me prroin e Sapait. N V t lugins s Iballs, spikasin: maja e Shtrazs (1169 m) dhe maja e Berishs (965 m ). Qafat lidhse me t njohura jan: e Bals dhe Qeramis q t nxjerrin n gropn e Iballs. Prgjat prroit t Iballs, shtrihen fshatrat: Lrosh, Brish e Vogl. Ndrkoh prroi i Sapait zbret nga lartsit e kulls s Gjodhis (1475 m). N lugin, afr bashkimit me prroin e Iballs, ndodhet fshati : Berish e Vendit. Bimsia e Iballes sht tipari kryesor i mbuless s toks q prbhet nga pyje halor dhe ata t dushkut, si nj pasuri e madhe natyrore me aftsi t mdha t maskimit dhe t mbrojtjes n situate luftarake. Rrjeti Rrugor sht kryesisht me rrug me bazament natyror t prmisuar. Fragmenti prej Fush-Arrsit n Iball sht m i mir dhe i qndrueshm, ndrsa lidhja me fshatrat Bugjon, Berish e Eprme dhe Mrtur ka karakter stinor. Kamiont ushtarak, mund t`i prshkojn gjat stinve t thata. Klima: sht e ftoht me dimr, e freskt n ver. Trashsia e dbors arrin n raste t veanta 80 cm. IV.O.3. FUSH ARRZ-APRIP- DARDH-QAF E MALIT Ky trapez malor, ndodhet n VL t Grops s Iballs. N L ai fillon me majn e Shllumit t Mrturit, Kulla e Gjodhis (1475 m), Kunora e Dardhs (1581m), maja e Malit (1669 m), maja e Bliuthit (1283 m) dhe Qafa e Malit (n J t majs s Roshit 1397 m). Ky brez, malor ndan luginn e liqenit t Fierzs nga Malsia Puk-Mirdit. Ajo sht edhe nj kresht ndarje me komunikimin me pjesn VL, t Shqipris, Kosovn. Lugina e Kulumris dhe Sakatit e prmbyll kt trapez malor. T gjitha luginat priren n V, pr n liqenin e Fierzs. Ndr to, prroi i Aprips sht n P dhe vijon n liqenin e Bugjonit, t Fierzs, Poravit, Arst-Miliskait, Mziut, t Dardh-Qibikut, t Trunit dhe Kullumri-Sakatit. Rrjeti Rrugor. Rruga kryesore sht ajo q lidh Qafn e Malit me Fierzn Rrug t tjera pyjore q qarkojn gjith shpatet e maleve t mbuluara me pyje. Rruga: Qaf-Mali-Fierz, sht e profiluar, asfaltuar me dy kalime dhe ndrtime t veprave t artit e cila sht e kalueshme, vetm, kur nuk bllokohet Qafa e Malit. Rrugt q degzohen pr n Porav, Mzi, Dardh-

Qibik dhe qendrat e banuara shtrihen kryesisht n lugina. Ndr to, m e rndsishme sht Fierza, ku sht ndrtuar dhe diga e HC me t njjtin emr.. Liqeni i Fierzs, ka komunikimin liqenor me Komanin, ka e ka br at nj nyje transporti kombtar dhe nj lidhje me Kosovn. Bimsia ndryshon q nga lugina e liqenit, ku shfaqen shkurret mesdhetare, pastaj dushqet dhe halort. Kjo zon prmban pasuri t mdha pyjore. Klima N trsi klima sht e ftoht n dimr dhe e freskt n ver. Dbora n dimr dhe ngricat jan shkaqe t bllokimit t Qafs s Malit. Qafa e Malit, ka lartsi mbi nivelin e detit 955 m. Ndonse kjo lartsi nuk sht aq e madhe, ajo prkon me nj pik-kalimi dhe shteg-lidhje me V e lugins s liqenit t Fierzs, ku prballen e vijn rrymat kontinentale, ka e bjn at t ndikueshm pr nj klim t ftoht n dimr. Kjo nyje komunikimi sht m e njohura n V t Shqipris. Aty kryqzohet rruga pr n Fierz dhe Kuks. Dbora dhe ngricat e bllokojn shpesh, Qafn e Malit. Ajo bhet penges e kalimit dhe transportit rrugor, ka sht n qendr t vmendjes s organeve t pushtetit qndror dhe vendor, si dhe t Emergjencave civile t FA, pr njohjen dhe zhbllokimin e herpashershm t saj. Qafa e Malit sht larg fshatit, Qaf Mali: 5, 5km, dhe po n t njjtin largsi nga fshatrat Flet dhe Lajthiz IV.O.4. GJEOHAPSIRA MALORE QAF-MALI-SAKAT-LIQENII FIERZS-QINAMAK-TEJDRIN Kjo gjeohapsir, kufizohet n V, nga liqeni i Fierzs ndrsa nga J ajo ndahet nga kurrizi malor q fillon nga Qafa e Malit, maja e Suks s Pals (mbi Lumbardh 1362 m), qafa e Roshit, qafa e Lakut t Drenit (Mollkuqe), maja e Suk-Bukurs (1275 m), qafa e Purethit, qafa e Lakut t Pylls, maja e Runjs (1856 m), maja e qafs s Kumbulls (1457 m), dhe m tej zbret deri n Tej-Drin. Ky varg malor sht i gjat rreth 38 km, dhe spikat, si nj barier P-L mbi liqenin e Fierzs. T gjith ujort zbresin n liqen, n V. M t spikaturit jan: lugina e Kullumris e gjat 17 km e prbr nga dy prrenj ai i Fletit dhe i Gosks s Vogl. Lugina prfshin fshatrat: Flet, Xath, Kullumri, Gdhesht. Lugina sht e veshur me dushk. Rrugt automobilistike jan stinore. Lugina e Shnmris sht kryesore, n kt gjeohapsir. Ajo prkon me lumin e Shnmris, i cili ka dy deg kryesore at t Srriqes dhe at t Pollave. Burimet jan q nga Mollkuqja e maja e Suk-Bukurs, ndrkaq prroi i Pollave vjen q nga lartsit e Lakut t Pylls dhe Lakut t Thive. Lugina e Shnmris prmbledh fshatrat: Moll-Kuqja, Srriqja, Qam, Mgull, Petkaj, Pist, Shnmri, Shtan. Qafat lidhse me krahun jugor jan shtigje gjeohapsinore t njohura duke filluar nga Qafa e Malit, e Roshit pran miniers s Tuit, e Putrethit, e Lakut t Pylls (q ndan me Thirrn) e Kumbulls. N L t lugins s Shnmris, ndodhet Lugina e Kalimashit, e cila i ka rrjedhat ujore fillimore nga maja e Qafs s Kumbulls. Prmidis tyre, prej majs s Runjs (1856 m) ulet kurrizorja drejt liqenit, me lartsit e majs s Marjathit (1583 m), maja e Tims (Kalimash 782 m) deri n kodrn e Bab Qorrit (580 m) mbi liqen. Qendrat e banuara t lugins s Kalimashit jan: Kryemadh dhe Kalimash.

Rrugt automobilistike jan rreth e rrotull lugins: njra prej tyre zbret nga Rresheni e Thirra, n Lakun e Thive, miniern e Kromit, gjersa lidhet me rrugn automobilistike kombtare Qaf-Mali-Kuks, n Kryemadh. Rruga tjetr sht ajo q vjen nga Arrni dhe zbret n Kalimash, ku jan ndrtimet e galerit e miniers s Kromit. Rrugt jan me bazament natyror dhe te vshtira n lvizje. N koh dimri ato shpesh bllokohen. Pjesa L pas lugins s Kalimashit sht zgjatimi kodrinor My-MamzSurroj dhe Tej-Drin e cila sht prkrah kthess J t liqenit t Fierzs. Lartsit fillojn q afr fshatit My (565 m) duke prvijuar me majn e Suks (827 m) dhe me ngritjen m t lart, at t Bris-Arnit mbi Tej Drin (1458 m). Qafat e njohura lidhse jan ato t : Qaf Mushit, qafa e Eshtet, n Surroj, qafa e Bens ( n P t Bris-Arnit), qafa e Elezit, n Vrrin. Prroi kryesor sht ai q ka rrjedhn burimore n Qafn e Bens. Ka dy deg njra n P, q rrjedh nga Livadhet e Nijezs, sektorin e Sharrave, Qinamak dhe Kalimash. Kjo rrug, ka karakter natyror me bazament dhe sht e prmisuar. Shrben, pr transport pyjor me koh t stins s that dhe gjat dimrit kalohet me vshtirsi. Rruga q kthehet n Surroj sht e vshtir n kalim. Bimsia fillon prej shkurreve mesdhetare, n dushqe dhe halor (pisha), t prshtatshm pr maskim. Ujort Karakterizohen nga burime gurra q prvijojn n prrenj. M t prmendura jan: gurrat e Surrojit (afr qafs s Xhuxhs ), gurrat e bardha (afr Arrnit). N J t fshatit, rreth 2 km, mbi lumin e Molls s Lurs ndodhet shpella e Sknderbeut . IV.P.GJEOHAPSIRA LINDORE E MALSIS PUK-MIRDIT Kjo gjeohapsir prfshin, masivin malor n rrjedhat e Fanit t Madh dhe Fanit t Vogl me nj shtrirje t gjer. Ai fillon atje ku bashkohet lumi Fan me lumin Mat, n Rubik. Prej ktu fillon nj hark madhshtor malor, me rreze t gjat q mbshtjell rreth vetes hapsirn t Fanit (Fani i Madh dhe Fani i Vogl). Mbi Rubik, ngrihet maja e Drerit (602 m), ngjitet n lartsi q t shfaqin dukshm Malin e Vels (1179 m), pastaj me zbritje me drejtim t VL, n majn e Palokut (697 m), prkalon me rrafshin kodrinor t Ungrejit, Kashnjet, majn e Bens (1269 m) n qafn e Molls (1100 m), vijon me majn e Fushs s Gjoshs (pran Lumardhit (896 m), q ngrihet deri n Kurorn e Dardhs (1582 m). Prej ktu kreshti malor harkon n qafn e Malit me majn e Suks s Pels (1362 m), majn e Suk-Bukurs (1275 m), majn e Qafs s Kumbulls (1985 m). IV.P.1. NYJA E FANIT. MIRDITA Fani i Madh dhe Fani i Vogl bashkohen 3 km, n P t Rrshenit, duke formuar lumin e Fanit. Pema luginore e ujrave t Faneve, q rrjedhin n drejtim te JP, prbjn n trsi trevn e Mirdits. Kjo hapsir prfaqson nj drejtim dhe korridor i rndsishm komunikimi n VL e Shqipris, ku luginat e ngushta t dy Faneve, n kurrizoret e eprme t shpateve e lartsive prvijojn rrugn kryesore automobilistike kombtare q lidh Kuksin dhe Kosovn. Ky drejtim sht thellsi e vendit, i zotrueshm, me mundsi manovre, lvizjeje, maskimi, shum t prshtatshme t cilat jan eprsi pr forcat tona dhe si rrjedhoj, pamundsi deprtimi, si nga drejtimi L, ashtu dhe ai P. Rrsheni mbshtjell luginat q zbresin nga lartsit e Kashnjetit e t Kainarit (maja e Bens 1267 m), t Kushnenit (maja e Suelit 1475 m) t

Fush Arrzit dhe Qaf Malit, prej nga rrjedh Fani i Madh nga ana L, kreshti i Malit t Munells (1989 m). Ky reliev i cili prej ktyre lartsive arrin n Rrshen, rreth 90 metr sht i shumllojshm. Luginat deprtuese n drejtim V dhe VL jan: -Lugina e lumit t Dibrit, q zbret nga Kashnjeti, Sukaxhi, Kalur dhe lidhet me Fanin e Madh -Lugina e Kainarit q prkon me prroin e Shprdhezs q n bashkim me prrenj t tjer, zbret q nga mali i Bens (1267 m) -Lugina e Fanit t Madh, rreth 60 km e gjat, zbret q nga Qaf-Mali, FushArrz, Shkoz, Gojan i Madh, Gjegjan, Rras, Kushnen, Vau i Madh, Guramdhenj deri n bashkim me Fanin e Vogl. -Lugina e Fanit t Vogl, rreth 50 km e gjat e cila prmbledh prrenjt t shumt q zbresin nga maja e Seit (1002 m), maja e Domit (761 m), maja e Bruzhit (1437 m) -Lugina e Tarazh-Prosekut q lidhet me Grykn e Matit Qafat e mdha lidhse t relievit jan : -Qafa e Vrithit n ujndarsen posht s cils rrjedhin ujrat e Gjadrit. -Qafa pran majs s Bens (1267 m) -Livadhet e Hamzs ku lidhen rrugt q t ojn ndrsjelltas n Puk dhe trevn e Mirdits. Qendrat e banuara shtrihen prgjat luginave. Rrsheni ndodhet n nyjen e luginave t Mirdits. Ai sht larg 24 km urs s Milotit, 64 km nga Fush-Arrzi. N luginn e lumit t Dibrit ndodhen fshatrat: Bukmir, Sinanaj, Kalur, Sukaxhi dhe n kreun e saj sht Kashnjeti. N luginn e Kainarit t bie n sy Bukmira q ndodhet n kurriz midis dy luginave n lartsin 436 metra dhe me nj pozicion prits, zotrues nga lugina, larg nga rruga automobilistike kombtare, 9 km. N luginn e Shprdhezs ndodhet fshati me t njjtin emr. N drejtim t rrjedhs s siprme vijojn: Simon, posht majs s Karreks (485 m), mandej Kainari, Arrza, e n skaj Mala, n prroin e Plans. kulla sht ndrtuar prej guri t fort dhe sht br kryesisht pr tu mbrojtur. Nga dritaret e vogla hapet nj pamje e mrekullueshme, me kilometra prtej luginave dredhore e shpatinave t veshura me pyje pishe, ndrkaq prapa mund t vshtrosh shkrepat pa mbules bimore t Malit t Shenjtit, q ngrihet deri 2000 metra mbi vezullimin e largt t detit. .F Sterling (kolonel) Sipas Safety Last Prgjat luginns s Fanit t Madh, qendrat e banuara jan t shprndara, t rralla, mbasi gryka sht e ngusht dhe e paprshtatshme pr jetes. Duke u larguar, drejt rrejdhs s mesme t lumit, shfaqen fshatrat: Zall, Guramdhenj, Vau Madh, ndr t cilt Kushneni sht fshati m i madh n zon, m tej shtrihen: Voz e Rras. Gjegjani ndodhet n takimin e rrugs automobilistike me lumin e Fanit t Madh dhe sht qendr e Komuns. Pastaj vijojn fshatrat: Gojan i Vogl, Gojani i Eprm, Pepaj, Shkoz gjer n qytetin e Fush-Arrzit. N luginn e prroit t Kimzs q shtrihet n drejtimin L t lumit ndodhen fshatrat: Kalivar, Dom, Mesul, Musht, Kimz, Nikollaj e Mekat. Prgjat lugins s Fanit t Vogl ndodhen fshatrat: KodrRrshen, Ndrfushaz q jan pran qytetit t Rrshenit. M tej, lugina

ngushtohet n forma greminore. N fillim t rrjedhs s siprme t lumit, shfaqen fshatrat: Blinisht, Kullaxhi, Shullan, Peshqesh, Bardhaj ku Repsi n lugin sht qndr e njohur rurale dhe minerale. N Reps, bashkohen dy gryka t tjera: ajo e Spait, prgjat s cils radhiten fshatrat: Spa, KodrSpa, Gurth-Spa dhe Katundi i Siprm. Ndrkaq gryka e Oroshit prmbledh fshatrat: Vorpaj, Lagjin, Mashtrkor, Shtrung, Bisak, Bulshar, Gryk-Orosh, Kolzezaj. Lugina e Zallit t Shebs, prmbledh fshatrat: Sheb, Katundi i Siprm, Kthell e Eprme dhe kreu i lugins ka Ndrshenn n kurriz, n lartsin 800 metr. Lugina e Lkunds prmbledh fshatrat: Nokaj, Lkund dhe Bardhaj posht majs s Gurit t Shqipes, ku fillon t rrjedh prroi i Gurit t Topit. Lumi i Uraks prkon me grykn e Kurbneshit N pjesn L t Malsis Puk-Mirdit shtrihet vargmali Munell-Kunora e Dardhs. Kjo sht nj hark i madh dhe streh jetsore e Mirdits, ku rrjedh Fani i Madh e i Vogl. N VL t Munells vijon maja e Runs (1855 m), Qafa e Malit, maja e Roshit, maja e Malit, Konora e Dardhs (1584 m) q vshtron n t dy kraht thellomn e Drinit, me at P, t Faneve dhe Matit. Sistemi rrugor. Si gjeohapsir me bimsi t zhvilluar, ku pyjet jan pasuri e madhe kombtare dhe minierat e Repsit, Spait, Munells, Kurbneshit, prshkohet me nj rrjet t dndur rrugor i cili sht i prdorshm pr lvizjet ushtarake, n thellsi t zons, deri n shpate e maja t maleve. Arterja kryesore mbetet rruga kombtare dytsore, me dy kalime q lidh Fush-Arrzin, Kuksin e Kosovn. Tek Ura e Rshenit, rruga mer drejtimin VL, gjithnj n ngjitje t relievit, e pa maskuar prmidis lartsive kodrinore n t dy ant, ku ajo mund t mbrohet. Fshati i par q lidh n kurrizin kodrinor sht Gziqi n lartsin 300 metr, rrethuar me lartsi zotruese. Pastaj rruga ndjek kurrizin kodrinor dhe n lartsin 500 m, shfaqet Blinishti, ku degzohet rruga pr n Reps. N kt ndrprerje t bie n sy, maja e Kamshit, mbi rrug (732 m) q zotron dhe ruan lvizjen pr n luginn e Repsit. Deri n Urn e Gjegjanit, rruga ka drejtimin V, ku zotron rrugn, si n Qafn e Bens (740 m), maja e Fshejzs (807 m) ku zbritet pr n rn Gjegjan. Ura sht pik kye e brigjeve dhe e kalimit q duhet vzhguar e ruajtur. Prej Gjegjani, pjerrsia e rrugs sht normale dhe kalimi i automjeteve bhet me lehtsi. Rruga vijon duke lidhur prgjat lugins, Fush-Arrzin. N Blinisht ndahet nj rrug automobilistike e kalueshme gjat gjith stinve (me prjashtim t rasteve skajore dimrore, me dbor e ngrica) e cila lidh Repsin me Spa, Gurth-Spa, Musht, Qaf e Lisit (1050 m). Qafa e Barit (1000 m) ku ka qn nj nga qndrat tragjike t t burgosurve t sistemit komunist. M tej kjo rrug lidh Tuin. Ajo sht e prshtatshme pr lvizjen e tekniks luftarake. N krahun L t saj, ngrihet kurrizi malor i Munells (1989 m). Po kshtu n Reps, degzohet rruga, q prgjat luginve si rrug e shfrytzimit pyjor, lidh Bulsharin, ndrsa npr luginn e Mashtrkorit, lidh Vorpaj, Mashtrkor, Shtrung e Bisak. Gryk-Oroshi, ka rrug t veant q ngjitet nga gryka e Vorpajt. Prej Tarazhi, pran Rrshenit, nj rrug automobilistike e prmisuar, kalon n kurrizoret kodrinore, duke lidhur Malaj e Shullan, rrz majs s Kunors (1015 m). Nj degzim tjetr q kalon nga qafa e Lakut t Vjollcs (820 m) n lartsin 1030 m posht majs s Kusarve (988 m) lidh Bulsharin me Ndrshen e Nnshejt. Nga Rrsheni prgjat lugins s Prosekut, nj rrug e rndsishme lidhet drejtprdrejt me grykn e Matit, Burrelin e cila sht e kalueshme dhe e

prmisuar. Nisur prej Perlati, rruga t on n Kurbnesh ku ka qn nj qndr e madhe minerare. Ajo lidh Dedbibaj, Nokaj, prgjat kurrizit, deri n Qafn e Lakut t Titethit (820 m) ku kthehet n drejtim t L, pr n Kurbnesh, e m tej deri n Masivin e Lurs. Rruga q lidh Kainarin, sht prdorur, jo vetm si rrug pr shfrytzimin e pyjeve por edhe minerare. Ajo degzohet n t gjith masivin pyjor t Kushnenit, Kainarit, Suelit e Fush Lajit. Prej saj, lidhen t gjith fshatrat e lugins s Dibrit dhe t Shprdhezs. E gjith trsia pyjore prej Kainari n majn e Bens, n Kushnn e Suel ndrthuret m rrug pyjore, profili i t cilave sht i prshtatshm, pr lvizje t tekniks luftarake. Nga Bukmira degzohet rruga stinore pr n Kalur (lugina e Dibrit), Sukaxhi, Kashnjet dhe n VL n Shngjergj. Linjat e tensionit t lart q vijn nga Fierza kalojn prgjat lugins s Fanit t Madh (2 linja) e treta n KushnenSimon dhe n vij t drejt n drejtim t J, pr n luginn e Matit. Ujort e Mirdits jan lumenj t mesm dhe prrenj malor. Pema e tyre rrjedhse ka drejtim J dhe JP. Dallohet: Fani i Vogl dhe Fani i Madh, q kalojn n lugina t ngushta e greminore. N P, lumi i Dibrit derdhet n Fanin e Madh. N Fanin e Madh derdhen edhe prrenjt e Babunit (pran fshatit Nikollaj), i Kimzs, i Mesulit. N Fanin e Vogl derdhen prrenj t shumt, ndr t cilt: i Rrasit, i Spait, i Oroshit etj. N luginn e Prosekut dallohen: prroi i Zmejs, i Zallit t Shebs q rrjedh nga Katundi i Siprm (maja e Brshimit 871 m) i Lkunds q rrjedh nga qafa e Plumthit. Lumi i Uraks derdhet n Mat. Lumenjt jan t ngusht. Pr forcat kmbsore ndikojn n kalim vetm gjat stinve ujshum. Gjersia e tyre mesatare ujore nuk i kalon 5 metra, ndrsa brigjet jan t thepisur e shkmbor. Prrenjt e shumt jan greminor dhe bhen penges n koh reshjesh. Bimsia e trevs s Mirdits e cila sht e ndrthurur dhe me at t Puks sht e llojllojshme. N lugina zotrojn shkurret dushkajore dhe n lartsi masivet e pyjeve t pishs dhe t ahut e dushkut, t cilat vijojn t shfrytzohen ende. Maskimi n t gjith trevn paraqet mundsi reale. Lartsit e drurve arrijn deri 15 m, diametri i trungut deri 0.55 m dhe kurors s tyre deri 17 metra. Tokat jan ato t llojit kafe, rrshqitse n rrugt e paprmisuara. Minierat jan bakri e piriti. Klima sht e ftoht n dimr e freskt n ver. Dallim t theksuar bjn kreshti malor Kunora e Dardhs-Munell ku dimri sht i ashpr me dbor, erra t ftohta, acar, akuj, orteqe q bllokojn rrugt, t cilat duhet t merren parasysh. IV.Q. LUGINA E PESHKOPIS Lugina e Peshkopis sht trsi krahinore q lidhet me vet Luginn e Drinit t Zi. Ajo sht nj ndr trevat historike shqiptare, me kultur, qndres e zhvillim t etnis shqiptare. Shtrihet n t dy ant e Drinit t Zi dhe n L ka masivin e Korabit, si mburoj natyrore dhe si kreshtin ndars kufitar, me trojet shqiptare t FYROM. Lartsit L, fillojn e rriten q nga rrafshi i Maqellars (573 m) deri n majn e Korabit (2751 m). N P, nga qafa e Elezit n Vrrin, Arrn (1085 m) duke u ulur n Molln e Lurs, n lugin dhe m n J, vijon n majn e Rrass (mbi Zall-Re 1196 m), majn e Bakullins (1762 m), Runja e Lurs, Deja e Lurs (1641m), Guri i Vashs n Mbasdej (1734 m), Qaf-Murr. Prej ktu, n drejtimet e J, ngrihet mali i Balgjajt q n

majn e Miekut, midis liqeneve, arrin lartsin 2101 m. Prej ktej, ujrrjedha vijon n drejtimin VL; qafa e Helmit q ndan Selishtn nga Fush-Bulqiza, n majn e Tens (1969 m), zbret n Bllac, n Vlashaj (784 m) dhe deri n Qafn e erenecit. E tr kjo lugin, trev e kontakteve t hershme, me fushatat pushtuese L, ka qen drejtim gjeoushtarak, jo n prirjen e rrjedhs s Drinit t Zi n V, por n rrafshin L, t rrethins e fushgrops s Peshkopis, n rrz t Korabit dhe n L t Drinit t Zi. Prvoja historike, sidomos ajo e dyndjes s sllavve dhe e fushatave osmane, gryka e Drinit t Zi, prcillte hordhi pushtuese t shumta, sidomos gjat periudhs Sknderbejane, ku Dibra ishte poli i par i qndress shqiptare. Prej ktu veohen drejtimet: - Gjorica dhe Qafa e erenecit q t prcjell n luginn e Bulqizs. - Maqellar-Peshkopi e rethin,si hapsir e par me dndsi qendrash t banuara dhe burime furnizuese. - Drejtimi i lugins s Selishts q t nxjer n Qaf-Murr, prej ku zbret n luginn e Matit. Prirja pr t synuar me drejtimin e rrjedhs s Drinit, deri n Skavic, t trheq , po vetm pr t glltitur, duke filluar q nga ura e Dods e deri n Skavic, shum i prshtatshm pr mbrojtje. Katr kilometra nga burimi n drejtim t Peshkopis, ndodhet fortesa e rndsishme e priudhs Romake, e Grazhdanit. Mund t jet edhe Sfetigradi, q sht pjes e nj miti t qndress Sknderbejase. Vendi i ndrtimit t kshtjells duhet t jet przgjedhur pr pranin e ujrave q burojn nga kodrat n V. sht nj pik vzhgimore, e ngritur n nj vend t dallgzuar. Ktu duhet t ket qen Sfetigradi mitik Sknderbejan. Lugina ka pamjen e nj govate natyrore, me thepisje malore, nga t dy ant, ku kreu i saj sht i ngusht prthiths dhe i pakalueshm. Sfetigradin shqiptart e humbn m 1449. Sulltan Murati I II me nj ushtri mbi 120 000 veta, si e vlersojn disa historian ushtarak, mbrrin n Dibr. Nj mas eliku kuajsh t ngjeshur njeri pas tjetrit, dhe flamujsh q errsonin diellin (kronikan serb). Filluan bisedimet me shqiptart e Gjergj Kastriotit. Murati premtoi lirin e Sfetigradit. Gjergji vlersoi prmasat e ushtris s madhe osmane dhe m shpejtsi u trhoq n brendsi pr t mbledhur forca. Pastaj qendroi midis maleve n pritje t nj momenti sulmi. Ishte 22 qeshor 1449, Gjergj Kastrioti sulmon kampingun osman. Por ishte e pamundur. Turqit kishin helmuar burimet e ujit t pijshm t Kshtjells. Kshtjella u dorzua n fund t vers s viti 1449. Rrethina e Peshkopis sht nj lloj mejdani i par ku hapsira t jep mundsi veprimi. Platforma e rrafshnalts sht e gjr rreth 10 km, ndrsa largsia nga Greva n Shumat sht 13.9 km, ku shtrihen dhe qendra t banuara, t dendura. Kjo hapsir ka karakter fushor-kodrinor, me thyerje t buta, ku lartsit ndryshojn nga 515, n 800 metra. Rrzmali: Peshkopi-Maqellar, i gjat 11.8 km, ka gjersi deri 5 km (pjesa m e ngusht, nga bregu i Drinit sht n Dovalan-Herbet) q krijon mundsi t mdha pr mbrojtje dhe mbyllje t shtegkalimit n saj t relievit malor n L dhe lugins s thepisur, t Drinit, n P. Fusha e Bllat-Maqellars i ngjan nj shesh-pushimi dhe hapsir pr t`u nisur n V (pr n Peshkopi) apo n JL (pr n drejtim t Zerqan-Bulqizs) Lugina e Selishtes, fillon nga ura e Muhurrit deri n Qaf Murr. N krahun

V, ajo ka prrsipr Malin e Runjs (2047 m) q zbret n Qaf-Murr deri 810 m. N krahun J, lartsit ngrihen nga lugina e Drinit deri n Majn e Shullanit (1604 m) maja e Kishs (1237 m). Lugina ka formn e nj kndi t gjer, ku Selishta sht pika e par e kthess. Largsia, duke marr parasysh rrugn q kalon prgjat saj, sht rreth 30 km. Ura e Muhurrit sht vendkalimi kryesor i Drinit t Zi. Prej ktu, n krahun P, vijon rruga n V. N urn e Lushs q kalon mbi prroin e idhns ngjitet rruga pr n Gryk-Nok e cila t nxjerr, n Qaf t Lans, e mandej, pr n qndr t Lurs; ndrsa lugina e idhns t nxjerr n Gur-Lur. Pran Urs s Dods, n Zall-Re, zbret lumi i Molls s Lurs dhe lugina q t nxjer n Krej-Lur. Rruga automobilistike nn krahun P, t Drinit t Zi, sht dhe prirja kryesore e lvizjes s tekniks luftarake. Relievi n krahun L, prej lugins (369 m) krijon ngritje dhe copzim kodrinor, me kokojka, luginza, brigje t cilt arrijn deri n rrz t malit n 900 metra. I ksaj natyre shte relievi deri n Zall-Kalis, ku lugina t nxjer n gryk t Radomirs. Qendrat e banuara jan t dendura. N krahun P t lumit, radhiten fshatra m pak t dendur. Ndrkaq, n krahun P t lumit deri n Urn e Dods shtrihen fshatrat: Fush-Muhurr, Sin e Poshtme, Arras, Kodr Leshe, Mustaf, Nezhaj, Zall-Dardh, Soric, Kraj-Re, Bardhaj-Re, Zall-Re. N trsi, kto fshatra kan tipin e ndrtesave t shprndara. Betaja e Dibrs ka qen nj nga ndeshjet m t spikatura t Lufts s II Botrore n Shqipri. N ver t vitit 1944, lvizja NT kishte marr nj hov t ri e t vrtet, duke u prhapur n trevat V t shqipris dhe n Dibr, n luft kundr forcave gjermane. Sulmi drejt veriut i Brigads s I Partizane t udhhequr nga Mehmet Shehu, n qershor 1944, uan n nj rang veprimesh t mdha ushtarake. (shiko: ALBANIA AND KOSOVO James Pettifer) Nga Peshkopia n Maqellar, fshatrat ndodhen n t dy ant e rrugs. Relievi ndrpritet nga lugina e prrenj t shumt. Grumbulli i fshatrave rrotull Maqellars shtrihet n zon fushore t Shupenzs dhe lugins s Zogajt n prmbledhje t fshatrave: Gjuras, Gjorica e Eprme dhe ajo e Poshtme q ndodhen n rrafshin e fushs s Drinit t mbshtjella nga gjarprimi i tij. Rrugt. Rruga: Burrel-Peshkopi q kalon nga Bulqiza, konsiderohet kombtare dhe sht arterje kryesore. N urn e Topojanit ajo zbret n fush t Maqellars e m tej ndahet n dy drejtime: i pari, pr n Peshkopi, ndrsa tjetri n Dogann e Bllats, pr t lidhur Dibrn e Madhe. Nga Peshkopia, n drejtim t P, vijon rruga n Drin, n urn e Muhurrit e prgjat lugins s Selishts, del n Qaf-Murr. Pasi l Selishtn, rruga ecn n zona malore, pastaj zbret pr t kaprcyer lumin tek ura e kohs s Zogut, drejt P t shfaqet nj nj shkmb i madh, i veuar q banort vendas e quajn Qyteti i Sknderbeut Rruga nga Selishta i afrohet Shkmbit rreth 200 m. Faqja e Shkumbinit sht e thikt. N veri ndodhet Mali i Runjs (2047 m). pozicioni strategjik i shqiptarve varej nga nj trekndsh kshtjellash: Sfetigradi q mbulonte qafat nga Maqedonia n L, Berati q mbulonte grykat nga Greqia dhe Kruja q ishte Zemra e Koka e qendress

Rruga sht e shtruar me kalldrm dhe e prmisuar, kalohet gjat stinve vese n koh dbore e ngrice, vshtirsia ndodh vijimisht, n Qaf Murr. Rruga prgjat lugins s Drinit t Zi, lidh qndrat e banuara t ksaj ane, duke kaluar n urat e Lushs n, prroin e idhns, urn e Zall-Dardhs, urn e Dods q ngjitet n Skavic pr t`u lidhur me fshtrat e Lums. Rruga Kuks-Peshkopi sht 108 km e gjat. Rruga sht e shtruar e prmirsuar, e vshtir pr t lvizur, sidomos n dimr. Rruga kalon prmes fshatit Muhurr (6 km) deri n Zall Dardh (jan 43 km). Ktu, degzohet rruga pr n parkun Kombtar t Lurs. N bregun verior ku bashkohen lumenjt, shfaqet fshati Kalis. Lugina ngushtohet, pastaj ngjitesh n Skavic. Rruga dredhon rrz maleve n L t Drinit t Zi pr t dal n Kolesjan e mandej n Kuks. Kjo rrug sht me bazament natyror dhe e shtruar me akll po me disa vende e kalueshme me vshtirsi. Rruga q lidh fshatrat deri n Komunn e Sllovs, ndonse e prmisuar, nuk kalohet gjat gjith vitit. N urn e Lushs, n drejtim t Lurs ngjitet rruga me bazament natyror dhe e prmisuar e cila n disa vende kalohet me veshtirsi. Ujort. Drini i Zi ndodhet n qndr t lugins, me drejtim rrjedhjeje JV. Drini kja gjersi t ndryshme, ka varet nga natyra e brigjeve. Kur ato jan t ngushta, gjersia mesatare sht rreth 18 km, ndrsa n rrafshinn fushore me brigje larg njri-tjetrit kjo gjersi arrin deri n 40 metr si: n Kishavec, Fush-idhn. N disa segmente brigjet jan t thikta dhe t lart mbi 10 metra, ndrkoh n fush ato jan: 4-6 metra. Drini i Zi, ka urat e njohura mbi t, q jan t rndsis s veant si Ura e Topojanit, Ura e Muhurrit, Ura e Lushs, Ura e Dods. N ver lumi mund t kalohet nga trupat, ndrsa n dimr krkohen mjete lehtsuese xhenjere. Prrenj t shumt rrjedhin nga lartsit q coptojn e ndrpresin relievin duke krijuar vshtirsi n lvizje. Bimsia sht e ndryshme. N lartsit deri 850 m, n lugin ka bimsi t kultivuar. Kopshtijet m moll zotrojn n rethinat e Peshkopis. Pjesa pran prrenjve ka shkurre t rralla, po edhe t dendura. Mbi lartsit 900 metra dallohen shkurre t dendura, po edhe pyje si n: Dejn e Lurs, Gryk-Nok, Kraj-Re me dushqe, shkurre, ahishte e halor. Klima sht e ftoht n dimr dhe e freskt n ver. N lartsit e Radomirs, Bushtric ajo sht m e ftoht. Po kshtu, n Lur, Qaf-Murr, n dimr rrugt zihen nga dbora dhe ngricat ka duhet t merret pareasysh n lvizje t tekniks. Peshkopia: Kryeqndr e rrethit t Dibrs. Shtrihet n krahun e djatht t lugin s Drinit t Zi n ann P t malit t Deshatit n lartsin 620 metra mbi nivelin e detit. Ka nj siprfaqe prej 1.35 km. Rrugt e brendshme jan t asfaltuara. Qyteti ndahet n dy pjes nga bulevardi kryesor q fillon n hyrje t tij dhe mbaron n dalje t pjess V. N pjesn jugore t qytetit sht ndrtuar gjysm unaza e qytetit. N pjesn VL t qytetit shtrihen dhixhat e qytetit q frekuentohen nga banort vendas dhe t ardhur. Qyteti ka uj t bollshm dhe e merr nga fshati Radombk. Qyteti vrojtohet m mir nga lagja Dobrov 1 km para se t hysh n qytet si dhe mbi spitalin e qytetit n pjesn VL t tij. Linja e tensionit t lart vjen nga Bulqiza. N dalje t qytetit ndodhen en de ndrtesat e ishdivizioni i kmbsoris s Dibrs.

T dhnat e popullsis jan si m posht: N prgjithsi Rrethi Popullsia n prgjithsi N qytet N fshat

Meshk uj 43344

Femra

Prgjith si 14017

Femra

Prgjith si 71682

Femra

Skrap ar

85699

42355

7005

35350

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

Dibr

85699

1088 km

78.7 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Dibr Prgjithsi 85699 Nga 0-14 vje 29954 Nga 15-65 vje 50930 > 65 vje 4815

IV.Q.1. LUGINA E BULQIZS Lugina e Bulqizs sht reliev befasues mbasi t josh t lvizsh me synim, luginn n P, prej qafs s erenecit. Kjo duket e natyrshme, ndrkaq, n 25 km n thellsi t maleve, gropa e Bulqizs t shfaqet si nj ark i vrtet. Historia e betejave t Gjergj Kastriotit, ktu ka nj kulm , ajo sht beteja e Vajkalit. Futja, bn kt lugin-ark, pr do ushtri duke sjell dshtim t vrtet, vetm n saj t relievit q t sjell eprsi kur e zotron. Qafa Buallit (842 m) sht nj prag shikimi pr n luginn e Planit t Bardh dhe Malit t Dhogzit. Fusha e Bulqizs, rreth 100 metra me e ult sht e futur n streh t maleve. N V, prej qafs s Buallit, kreshti vijon n majn e Lepurit (1541m) deri n majn e Kreshts (2100 m) dhe platformn e lart me forma akullnajore t malit t Balgjajt dhe liqeneve me t njjtin

emr. Qafa e Helmit (1650 m) q n t dy kraht sheh Fush-Bulqizn dhe Selishtn, vijon me majn e Arithit (1988 m) e prej kndej nn nj knd t ngusht, zbret shpatit t malit deri n Qaf t erenecit (560 m). N J, mbi Bulqiz, ngrihet mali i Dhogzit (2018 m) kreu i Batrs, si nj rrafshnalt e vogl, me livadhe, gropore e liqene ( Liqeni i Zi, Liqeni i Bardh, liqeni ii Valikardhs) me lartsi 1700 m, e m tej n drejtim t L, deri n lumin e Okshtunit. Lugina e Bulqizs deri n Valikardh sht n trsi, n formn e gryks s ngusht. N Fush-Bulqiz ajo zgjerohet deri n gropn e Bulqizs. Ndr luginat ansore, n J dallohet ajo e Kozjakut, e Zerqanit dhe e Okshtunit, ndrsa n V, ajo e Fush-Bulqizs q zbret nag mali i Bardh (maja e Arithit). Qendrat e banuara shtrihen prgjat lugins, n t dy kraht e Zallit t Bulqizs ku n J radhiten: Strikan, Sopot, Zerqan, Valikardh ndrsa n V: Sofraan, Krajk, Peladhi, Fush-Bulqiz, Dushaj, Bulqiz, Dragua-Bulqiz, Valkal-Bulqiz dhe Bulqiz. Bulqiza sht qytet i ri, qndr e rrethit. Ndodhet n fushgropn e Bulqizs, rrz malit t Dhogzit. Qytet minatorsh. Mali mbi t dhe nntoka e tij prshkohet nga nj shumsi galerish t nndheshme t nxjerrjes s Kromit. N kt fushgrop sipas gjasash, mtojn se sht zhvilluar nj nga betejat m t sukseshme t Skndrbeut ajo e Vajkalit. Vend i prshtatshm, si relievi ka mundsoi rrethimin e ushtris osmane dhe asgjsimin e saj. N ditt e sotme qyteti i vogl sht i mbledhur, ndrtuar me apartamente t rinj, prgjat nj rrug n mesin e tij. Qyteti ka nj pozicion mbrojts n saj t relevit rrethues ansor shum t prshttshm. Ktu vijon rruga q t lidh me Peshkopin, prgjat lugins, ndrsa qafa e Buallit hap dritaren e komunikimit me Burrelin dhe miniern e Batrs. Rruga m tej t on n Martanesh. Qaf Bualli dhe n prgjithsi Bulqiza gjat dimrit kan klim t ftoht dhe rrugt bllokohen cka vshtirson lvizjen. T dhnat e popullsis jan si m posht: N prgjithsi Rrethi Popullsia n prgjithsi N qytet N fshat

Meshk uj

Femra

Prgjith si 9987

Femra 5097

Prgjith si 32981

Femra 16522

221349 21619 Bulqiz 42968

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

Bulqiz

42968

939km

136.1 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Bulqiz Prgjithsi 42968 Nga 0-14 vje 15113 Nga 15-65 vje 25462 > 65 vje 2393

Rrugt: Rruga: Qaf-Bualli-Bulqiz-Shupenz e m tej, ka karakter kombtar. I vetmi problem sht Qaf-Bualli q bllokohet n stinn e dimrit prej dbors dhe ngricave t cilat n kt qaf, jan tipike. Prej ktu, rruga e shfrytzimit t miniers s kromit, t nxjer n majn t Dhogzit q zotron Bulqizn. Po kshtu, kjo rrug me profil t rregullt, lidh Krastn: 17 km larg nga Qaf-Bualli duke vijuar m tej n miniern e Thekns e Martanesh. Rruga q kalon prgjat kreshtit malor, nga liqeni i Sops e miniera e Thekns t nxjer n Zerqan dhe ka n prgjithsi karakter ushtarak me kalueshmri stinore dhe e maskuar. Fush-Bulqiza lidhet me Selishtn me nj rrug me bazament natyror, t prmisuar. Ujort, kan qndr t tyre lumin e Zallit t Bulqizs, q mbledh prrenj t shumt t cilt zbresin nga faqet e maleve. Ky lum nuk prbn ndonj pnges pr kalueshmri. Bimsia, n t dy kraht e lugins sht shkurre e dendur dhe pyje t cilt zotrojn faqen J t lugins: n Dhogz, pylli i Grops, lugina e Kozjakut. Klima, sht e ftoht jo vetm nga lartsit, por si rrjedhoj e errave q fryjn n lugin. Nga lugina e Drinit t Zi, deprton murlani q nga Qafa e Buallit fryn edhe nn drejtim t Matit. N Qaf-Buall, ka er gjith vjetore po n dimr ajo bhet e acart, pr kolonat q kalojn. Temperaturat mesatare vjetore arrijn n 10 C ( korriku 19 C, janari 0.6 C). Temperatura skajore m e ult sht deri -8 C. Vlersimi gjeoushtarak i lugins s Bulqizs pcjell vmendje : -Qafn e Buallit si shteg kalimi, pr ruajtje, siguri -Krasta dhe Batra n thellsi t cilat mundsojn mbshtetjen dhe rezervn -Labirinthet e galerive t shumta t miniers, puseve vertikal t cilat duhet t ruhen.

-Zotrimi i malit t Dhogzit dhe vendfushimeve n hapsirat ndrliqenore dhe pyjet e Ternovs t cilat jan vende t prshtatshme pr desantim ajror. -Ngushtimi i Gryks, pran shpells s Zez n Fush-Bulqiz si arku qendror i lugins - ereneci si porta hyrse, e ksaj kshtjelle natyrore luginore. IV.Q.2. MARTANESHI Martaneshi sht trev midis Matit, Dibrs, Tirans, Elbasanit dhe Librazhdit. Ky pozicionim gjeografik midis ktyre rretheve, shfaq largsin e thellsin e tij, gati n qndr t hapsirs PL t Shqiparis q prkon edhe me nj rrafshnalt midis maleve me reliev t coptuar, n lartsi mesatare prej 1350 m, mbi nivelin e detit. N vshtrimin zhvillimor, turistik ai paraqet nj hapsir jetsore lvizjeje, t traditave, pushimit dhe frekuentimit me pejzazhet, freskin veorit mbreslnse t relievit, n t gjitha stint, ndrsa n spektrin ushtarak ai shprfaq, nj park t vrtet t grumbullimit ushtarak, trajnimit, krijimit t rezervs, furnizimit, prgatitjes s operacioneve. N t njjtn koh, ai vlersohet po kaq i rndsishm nga kundrshtari, mbasi sht i prshtatshm pr desantim ajror, n situata t veanta, duke prbr rrezik pr veprime t mtejshme, n drejtim t gryks s Matit, Tirans dhe Elbasanit. Mali me Gropa, nuk bn pjes n Martanesh, por ky mozaik karstik, i bardh, guror, me gropore, i zhveshur, me livadhe sht si nj poligon i madh ushtarak me siprfaqe rreth 50 km2, me lartsi mesatare: 1650 m. N majn e Kusit t Vogl, n V (1739 m), vzhgon Gurin e Bardh dhe luginn e Matit, ndrsa maja e Miekut (1827 m), zotron drejtimin e lugins s Shngjergjit. Shpatet P, t Malit me Gropa, jan m t thepisura. Posht tyre sht, nj kamp dimror ushtarak n t cilin prgjithsisht kryhen trajnime dimrore. N nj ngjitje t malit, n shkurt 1981, n kt shpat, duke mos njohur veorit dimrore, dukurit e dbors, t dimrit dhe orteqeve humbn jetn 11 student ushtarak, q sbashku me tragjedin, prcillet deri sot, prvoja e hidhur se si t ndshkon dukuria e natyrs, kur nuk je n gjendje t vlersosh at. Sofra siprore e malit sht e ekspozuar ndaj goditjeve ajrore dhe e zhveshur. N L, mali thyhet nga lugina e prroit t Sheut, e cila t hap nj streh t prshtatshme dhe t ruajtur nga t dy ant ku ndodhen, livadhet e Linosit dhe stanet e dikurshme t tij, prej s cils rruga automobilistike e shtruar dhe me bazament t forte, lidh Gurin e Bardh dhe Burrelin. I ngjashm, me Malin me Gropa sht masivi lindor, midis staneve t Linosit dhe lugins s Valit. Lartsit mesatare ktu jan rreth 1650 metra, po t njjtn struktur, me hinka e gropa karstike, por n prgjithsi t veshura me pyje e shkurre t dendura t prshtatshme pr maskim. Prshkohet nga rrug kmbsore. Prmidis, ka sheshe e livadhe. Lugina e Valit t nxjer n Biz nprmjet nj rruge t prmirsuar q mund t shfrytzohet nga ana ushtarake. N krahun L, ndodhen majat e Shullanit t Madh (1461m), e Shn Noit t Madh (1846 m). Fush-lugina e Bizs sht nj qndr natyrore dhe e relievit t Martaneshit, n nj lartsi 1250 m, n rrz t maleve e cila i prngjan nj hapsire pushimi t krijuar enkas pr marrshime t kolonave ushtarake. Biza, lidhet me rrug, n t gjith drejtimet, n L, pr n QafMoll, n Gur t Bardh, N Val, n Miniern e Thekns e Krast, n Fush

Studin dhe prmidis lartsive, pyjeve dhe relievit rrafshnaltor, nj rrug ushtarake zbret n Zerqan. Biza sht nj gropore e mbrojtur ku shtegdalja L, sht Qafa e Kufirit dhe Qafa e Hims, n L t Shn Noit t Vogl. Mali i Kaptins, me krye t zbuluar qndron n L t Martanshit, me madhshti. Lugina e Matit fillon prej Martaneshit dhe lartsive t tij. N drejtimin VP lugina zgjerohet dhe mban n gji t saj fshatrat: Len, Peshk, Gjon, Krast e Stavec n lartsin afrsisht 600 metra mbi nivelin e detit. Rrugt prshkojn Martaneshin edhe pse ajo sh zon malore. Ndr to, rruga q vjen nga Tirana, lidh Qaf-Molln me kampin ushtarak t Fekenit. Pastaj prshkon nga V, Malin me Gropa dhe n rrz tr majs s Miekut t Shngjergjit, krijon degzim pr n Gur t Bardh dhe Burrel. Kjo rrug lidh Bizn me Krastn dhe Fush-Studin, e prej kndej, n Qafn e Rinasit, zbret n Elbasan. Rrugt jan t kalueshme me vshtirsi, vetm n dimra me reshje t shumta me dbor e ngrica. Zotrojn pyje ahishtesh dhe halorsh, shkurrnaja t prshtatshme pr maskim. Pyjet masive gjenden, rrotull Bizs n Kaptin, prgjat rrugs q t on n Thekn, apo drejt liqeneve. Klima sht e ftoht n dimr dhe e freskt n ver. Martaneshi sht nj hapsir malore me vlera ushtaraka siprore, t vlersueshm n t gjith koht. Aty ndodhet dhe nj nga poligont m t mdhenj t sotm, t FA. Objektet e rndsishme t Martaneshit dhe rrethins: -Rrughyrja n grupdepot e Qaf-Molls -Fillsa e ujsjellsit t madh t Selits n rrz t Miekut -Kampi ushtarak i Fekenit -Shteghyrja P, n Biz -Qafa e Hims pr t hyr n Biz. IV.Q.3. GOLLOBORDA Golloborda, prfshin nj gjeohpsir malore, q prputhet me luginn e lumit Okshtun. Hyrja e lugins sht n erenec, por kufiri L i saj prkon me Drinin e Zi dhe kufirin shtetror me FYROM. Fundi i trevs sht harku malor J, i saj n nj kresht q fillon nga liqeni i Sops (pran majs Gjeprat: 1773 m) mbi miniern e Thekns e m tej, drejt J shfaqet, Kaptina madhshtore e Martaneshit (1851m) dhe qafa e Polemit (1460 m) q shikon n J, Kostenjn e ermeniks. Qafa e Prevallit (1256 m) vijon n majn e Gorics (1672 m) dhe zbret n Fush-Studio. Kufizimi L i Gollobords sht kufiri shtetror me FYROM q nis nga Maja e Raduit (2081m) e zbret prgjat kurrizit malor, n majn e Veterikut (1441m), Trebisht-elebi, Vrnic, Lladomeric, Trba, Viisht. Relievi fillon me lartsit malore n J, t cilat priren n V, n drejtim t lugins s Bulqizs dhe Drinit t Zi. Kufiri V dhe P, prkon me Martaneshin e ermenikn, si treva t thella, ku vendi dhe relievI sht i prshtatashm, pr hapsira t lira veprimi, n mbshtetje dhe lvizje t maskuar t trupave dhe tekniks. Ndrkaq n L, kufiri shtetror prgjat kurrizit malor ka nj reliev q nuk ofron mundsi pr nj kalueshmri t leht. Ndrkaq, nga Trebishti, afrohet rruga ushtarake, nga shteti fqinj. Nj rrug e till sht dhe ajo q kalon n ann J t Drinit dhe digs s liqenit t Dibrs s Madhe. Porta hyrse n Gollobord sht ereneci, me luginn e Okshtunit dhe rruga q t on n Steblev, Fush-Studio

dhe Librazhd. Drejtimi pr n luginn e Okshtunit sht e prshtatshme pr mbrojtje. Qendrat e banuara, shtrihen n lugin dhe prgjat rrugs automobilistike, ku m t rndsishm jan: Ostreni i Madh dhe i Vogl , Klenja e Stebleva dhe Trebishti n kufi. N lugin ndodhen fshatrat: Lubaleshi, Lejan. Trnov, Okshtuni i Madh dhe i Vogl, Prodan e Borov. Rrugt. Rruga kryesore automobilistike me bazament natyror dhe e shtuar sht ajo q lidh Peshkopin me Librazhdin e cila lidh: erenec, Lubalesh, Radovesh, Ostreni i Madh dhe i Vogl, Klenj e Steblev. Rruga q kalon nga miniera e Thekns degzohet me kalime stinore nn hapsira pyjore q shkon deri n Kaptin, me karakter ushtarak t shfrytzueshm. Rruga nga Biza sht nj hark q lidh qafn e Polemit mbi Kostenj dhe Qafn e Prevallit, pr t nxjer, n Fush Studio e Zabzun. Kjo rrug ka karakter t prmisuar me bazament t fort, e prdorshme nga ana ushtarake, por n dimra me dbor e ngrica, ajo bhet e pakalueshme. Rrugt q lidhin fshatrat e Gollobords kan karakter stinor.

Ujort Ndr ujort dallon lumi i Okshtunit q fillon nga Qafa e Prevallit e zbret n zallin e Bulqizs. Prrenjt jan t shumt dhe me pak uj. Bimsia n lugin sht shum e rrall dhe her her e dendur, ndrsa n lartsit e Okshtunit, Prodanit dhe Kaptins ka pyje ahishtesh e halorsh.

Klima sht e fort n dimr dhe e freskt nn ver. N Fush-Studio sht nj pik e ftoht si dhe ajo e Qaf-Buallit, ku n dimr bie dbor dhe ka er, e ngrica q vshtirsojn lvizjen. Temperaturat mesatare jan reth 7C (n korrik 16-17 C, n janar: 1-2 C). Banort t Gollobords flasin dy gjuh : shqip dhe nj trajt t veant t maqedonishtes, por si etni i prkasin asaj shqipe . Jan profesionist tradicional, ndrtimtare t klasit t par, t prmendur n Shqipri e gjetk. IV.R.LUGINA E MATIT Mati dhe lugina e tij sht nj oaz shpirtror n thellsi t vendit, rrethuar nga vargmale t lart, i ruajtur nga natyra, me dshmi t shumta historike, sidomos gjat epoks sknderbejane. N Gur t Bardh, kish vndvrojtimin e tij Gjon Kastrioti i ati i Gjergjit t Madh. Mat rrjedh nga fjala ilirishte E mathja - lum q zbret nga mali i Kaptins dhe masivi i Martaneshit duke krijuar luginn q zgjerohet nga Burreli n Ulz. Lartsia e syprins ujore t Ulzs sht 124 m. Lugina e Matit, n Ulz, futet n arinn e maleve, n grykn Shkopetit. N Baz, Rreth-Baz e Urak gjersia e lugins sht rreth 9 km, n Karic e Brugajet, 10 km. Burreli, ndodhet n nj lartsi prej 332 m, n nj reliev pothuajse t rrafsht, por lugina fillon t ngushtohet, ndrkaq zgjerohet m tej n Su, rreth 2 km dhe srish ngushtohet n Zall e Shulbatr. N Klos gryka vijon t ngushtohet edhe m tepr. Luginat e Grops s Matit jan: lugina e Lurthit q zbret nga Kodra e Marthit dhe ajo e Mllezs (519 m), lugina e prroit t Tarit q zbret nga Perlati e Sheba , lugina e thell e kanionike e Uraks q vjen nga malet e Lurs, lugina e Rremull-Derjan-Shlliut q rrjedh nga Macukulli dhe Qaf-Murra, luginat e Burgajatit, e Lucs dhe e prroit t Zallit q zbret nga Lisi; lugina e Gjers , lugina e Crujs. Krahu JP i Matit ka luginat: Lunres, e Zallit t Karms q zbret nga mali i Sknderbeut, e zallit t Germanit q e ka fillesn nga maja e Liqenit (1723 m); e Batrs (e Zallit t Shtams), e Gurrs s Madhe. N t dy kraht, lumi Mat ka lartsi kodrinore q nuk shkojn m shum se 350 m. Rrotull Burrelit ka nj rrethin kodrinash ku dallohen: ajo e Kodrs (301m), e Ndreajt (333 m), kodra e Bungs (pran Batrs, 343 m) dhe prball, n VL t qytetit, kodra e Kalberoshit (302 m), e Zenishtit (285 m), e Mallunzs (338 m). Ky rreth kodrinor fillon e rritet n lartsit q ngrihen n t dy ant; malet e Sknderbeut qarkojn P, larg nga lugina 15 km; ndrsa n L ngrihen malet e Lurs dhe mali i Dejs, prpara t cilit ndodhet ballkoni i Macukullit (rreth 1100 m). Gropa e Matit, ka nj reliev t ndryshm, por deri n lartsit 350 m, ajo shprfaq nj hapsir kodrinore herahers t rrafsht. Vet Burreli sht nj platform gati e rrafsht, mbi brigjet e Matit n lartsit 330 m. Ky reliev duket se mbyllet n Ulz, ku lugu ngushtohet, e po ktu sht ngritur diga e hidrocentralit. Kushtzimi i relievit ka br q gropa e Matit t ket qen gjithnj e vshtir pr tu futur. Fakti q Gjon Kastrioti zgjodhi Gurin e Bardh, vendvzhgimin e principats s tij si fillim, kishte brenda saj edhe kt siguri qndrese. Megjithat, kjo lugin ishte kalim edhe n koht e lashta t rrugs: Zgrdhesh-Qaf Shtam-Stellush pr lidhje m tej n Kosov e Dibr. Prandaj lvizja e ekspeditave ushtarake lindore kan patur dy drejtime t Martaneshit dhe tjetrn Mat-Qaf-Shtam-Kruj. Kjo ishte dhe arterja kryesore lvizse e Gjergj Kastriotit.

Qendrat e banuara jan t prqndruara kyesisht n lugin, n t dy kraht e Matit. N JP t tij, prej Ulzs, vijon n fshatrat Kokrdhok, Bushkash, Stojan, Blat, Baz, Karic, Shullani i Vils, Rreth-Baz, Drit, Kodr-ere, Qyteti i Burrelit, German, Batr, Frankth, Dervishaj, Dom, Rrip, Shulbatr, Fullqet, Bel. Gurra e Vogl, Gurra e Madhe dhe Unjat ndodhen mbi lartsit 600 metra, ku mali Leze ngrihet n lartsin 1050 m, posht majs s Lamars (1429 m). Fshatra t tjer skajor jan: Selita e Prcalli, n luginn e Zallit t Shtams. N luginn e Tejlumajt q zbret nga maja e Smurthit (1242 m) dhe ajo e Llapushit (1558 m) ndodhen fshatrat: Dars, Tejlumaj, Xibr-Han, Dishaj, Kurt, n lartsit mbi 1100 m. N luginn e Xibr-Murrizs, ndodhet fshati me t njejtin emr, si dhe Maric, n pjesn fundore mbi lartesin 1100 m, pran Qafs s Murrizs q lidhet me Zall Bastar e Zall Dajt. Guri i Bardh, n lartsin 970 metra vzhgon luginn dhe qndron n shpatull t Martaneshit, prgjat lugins s Zallit t Dishs. Mbi Dars q rri prkrah Gurit t Bardh, n lartsin 1091 m, ndodhen rrnojat e kalas s Sknderbeut e cila ka n L t saj kalan e Petrels s Gurit t Bardh, n lartsin 836 m. N krahun VL t Matit, vijojn fshtrat: Urak, Rukaj, Kukaj (pran liqenit) Rremull, Likaj, Hoxhaj, Burgajat, Zenisht, Shoshajt, Mallunx, Kolaj, Su, Hurdh, Kujtim, Zall, Brshin, Plesh. N lugin, n takim t Matit n prroin e Darsit dhe at t Planit t Bardh, ndodhet qyteti i Klosit. N luginn e lumit t Uraks ndodhen: Lufaj i Siprm, Lufaj i Poshtm dhe n degn q rrjedh nga Pllaja e Mbasdejs jan Zalli i Gjoes (si fshati skajor i Matit), Gjoaj, Dukagjin. Mbi lartsit 500 m n L, shtrihen fshatrat: Val (qafa e Shn Kollit qe vzhgon mbi Dukagjin), Urzall, Shetn e Shlli. Macukulli ky ballkon i par i Dejs sht krahu L, vzhgimor dhe i papushtueshm i Matit n lartsit 1100 m. N rrz t maleve t Ballgjajt, jan fshatrat: Kurdari, Patin, Cruj. Burreli sht kryeqndr e rrethit t Matit. Shtrihet n krah t rrjedhs s lumit Mat, midis Zallit t Batrs dhe atij t Germanit. Rruga e dikurshme q fillonte nga Dyrrahu, Zgrdheshi (Albanopolis), Qaf-ShtamStellush kalonte npr Burrel. N ditt e sotme Burreli n pozicionimin e tij luginor merr rndsi komunikimi rrugor, n t gjitha drejtimet. Kshtu, prej kndej rruga kombtare lidhet me Milotin duke kaluar dy hidrocentrale t Matit. N drejtimin P nj rrug me profil t rregullt dhe q kalohet n do stin e lidh Burrelin me Qaf-Shtamn dhe mandej me Krujn. Vijimi i rrugs, pas kalimit n Urn e Matit n V t qytetit, jo m larg se 1 km, t on n Burgajet, Lis, Qaf Murr, Peshkopi. Ndrkaq prgjat lugins s Matit, rruga kombtare e lidh at me Qaf-Buallin e Bulqizn. Nj rrug tjetr q nuk ka vetm karakter ushtarak sht ajo q lidh Burrelin me Martaneshin. Qyteti ndodhet n nj reliev t rrafsht, mbi brigjet e lumit Mat. Ai sht i tr, i ekspozuar dhe i hapur. Prej aty mund t vrojtosh nga t gjitha drejtimet. Ka nj rrug kryesore dhe nj shesh qndror ku jan mbshtetur peskatshe, prej tarracave t s cilit, mund t vrojtosh lirshm. Prej pjess VL tij, zotrohet hapsira me luginn e Matit. Aty ndodhen kazermat ushtarake. Npr qytet mund t lviz lishm teknika luftarake. T dhnat e popullsis jan si m posht:

N prgjithsi Rreth i Popullsia n prgjithsi

N qytet

N fshat

Meshk uj 30475

Femra

Prgjith si 13948

Femra

Prgjith si 47239

Femra

Mat

61187

30712

7137

23575

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

Mat

61187

1029 km

59.5 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Mat Prgjithsi 61187 Nga 0-14 vje 19977 Nga 15-65 vje 37054 > 65 vje 4156

Rrugt. Mati ka lidhje rrugore n t gjitha drejtimet. Por cilsia e tyre sht e ndryshme. Rruga kombtare interqytetore: Ura e Zogut (Matit)Rubik-Ulz-Burrel-Klos-Qaf-Buall sht e asfaltuar e dykalimshme, e shfrytzueshme gjat gjith vitit. N qaf Buall sht nyje e njohur e t ftohtit dhe ngricave q e bjn rrugn m kalueshmri t vshtir, n dimr. Rruga Kruj-Qaf-Shtam-Burrel sht e profiluar e prmirsuar, jo vetm e volitshme nga ana ushtarake por edhe pr lidhjen e Krujs me Matin, n nj nga pikat komunikuese jetsore si Qafa e Shtams. Rruga sht e shtruar me akll. Rruga Burrel-Qaf-Murr, sht shtruar, e profiluar e pa asfaltuar, e kalueshme por vetm me vshtirsi gjat dimrit. Rruga Klos-Guri i Bardh-Mieku i Shngjergjit-Qaf-Moll ka rndsi t veant ushtarake jo vetm se lidh krahinat e Matit dhe Martaneshit, por prbn vler lvizjeje n situata luftrake. Kalimi i saj bhet prgjat luginave t mbrojtura prej Gurit t Bardh, n stanet e Kuqit, Stanet e Linosit. Ajo sht e shtruar dhe e profiluar. Rruga Su-Kurdari sht e prmirsuar dhe

kalohet vetm gjat stinv te thata. N Burgajet, degzohet nj rrug e prmirsuar q t on n Derjan. Rruga nga Vinjolli n Macukull sht m bazament t fort. Komunikimi me Mirditn bhet nprmjet nj rruge qe lidh Rrshenin, Tarazh, Prosek, Urak e Kukaj deri n Burrel. Kjo rrug sht e kalueshme nga teknika luftarake, vese me vshtirsi n stin reshjesh. Ujort. Mati ka nj ujmbledhje q nga mali i Dhogzit, Martanesh, vargu malor i Qaf-Shtams, t maleve t Skenderbeut. N krahun VL ai mbledh ujrat q nga kunora e Lurs dhe mali i Dejs. Gjersit e syprina ujore e lumit ndryshojn. Nga Burreli n Ulz ai ka nj gjersi 8-10 m dhe thellsi mesatare prej 0.45 m. Ndrkoh prgjat rrjedhs s siprme ai ngushtohet deri 4.5 m, me brigje hera hers greminore, me lartsi mbi 10 m. Prrenjt jan prgjithsisht malore dhe gjat dimrit jan t rrmbyeshm e t pakalueshm. T till jan lumi (prroi) i Uraks, i Kurvajt q zbret nga Shlliu, i Lucs q zbret nga mali i Balgjajt, i Zallit t Hots (Zalli i Karms) q vjen nga mali i Sknderbeut, Zalli i Germanit q rrjedh, nga maja e liqenit, prroi i Batrs, ai i Gurrs, i Xibr Murrizit etj. Liqeni i Ulzs sht krijuar nga diga e ndrtuar te porta luginore e Matit, me lartsi 60 m e gjersi 260 m. Ky liqen ka nj siprfaqe rreth 13 km2. N vshtrimin ushtarak diga sht objekt i rndsis t veant, shprthimi i s cils mund t derdh n Shkopet 240 milion m3 uje, q sht katastrofal pr hapsirn fushore n P. Kjo dig, ka nj pozicion mbrojts n tre drejtimet, P, V, J- por ajo sht e zbuluar n krahun L. Dy kodrat: lartsia 225 m n V dhe ajo 257 m n J, vzhgojn e ruajn, trupin digs. Bimsia, n lugin prbhet nga shkurre t rralla e t dendura me lartsi 3.5-4 m, por edhe pyje (Bushkash, Stojan e Baz). Kurse n drejtim te maleve te Sknderbeut, Qaf-Shtams t Hithit e Palmoit, jan hapsira pyjesh t larta (ah e pish) dhe shkurre t dendura. Pyje t till ka dhe n luginn e lumit t Uraks, t Zall t Gjoajt, n faqet J t Dejs, si dhe masivi i pyjeve te Balgjajt. Lugina e Matit konsiderohet gjeohapsir operacionale e karakterit mbrojts, me kushte shum t prshtatshme. N situat luftarake, komunikimet me zona t tjera e bjn at nj hapsir ruajtje dhe furnizimi me burime njerzore t mbshtetjes logjistike. Tri portat e mdha t relievit t Matit: - Qaf-Shtama sht porta J q komunikon me Krujn e Tirann. Q t mbrrish aty, n lartesin 1230 m, t duhet t prshkosh nj largsi luginore dhe shpat deri n Burrel rreth 20 km, trsisht, si rrug malore. Qaf-Shtama u ka dhn frym shqiptarve n qndresn e tyre. Ka nj pozicion bukurish t rralla, t relievit, pyjeve me pisha, ujrave q gurrojn nga gjiri i majs s Liqenit si dhe lidhjes me rrug, me Krujn, shfrytzimet pyjore, dhe Burrelin. Largsia deri n Kruj sht 23 km. - Qaf Murra sht porta L n lartsin 1040 m q lidh Peshkopin, Pllajn e Mbasdejs, kantjeret e Balgjajt e pyjet rrotull. - Qaf Bualli, hyrja historike e Matit nga L, n lartsin 842 m, nyje kontrolluese e vetme e levizjes: Dibr Mat dhe Dibr Martanesh ku kalon rruga kombtare interqytetore q lidh Peshkopin, e m tej. Qaf Bualli me vshtrim t kalueshmris sht pik e vmendjes s vzhgimit dhe krijimit t kushteve t zhbllokimit kur bien dborra t

mdha dhe me ngrica, pasi ktu ka nj qendr t t ftohtit, si rrall ndonj vend tjetr n Shqipri. - Kodra e Fangut, mbi Perlat 310 m q komunikon m tej me Prosekun e Mirdits, e cila bart rndsi t veanta n situata luftarake. - Diga e Ulzs dhe ura e saj prcjell lvizjen drejt Gryks s Shkopetit dhe ka karakter t veant pr njohjen dhe ruajtjen e saj. Objekte artificiale me rndsi ushtarake jan: - Qyteti i Burrelit - Ura e Shoshajt n Burrel - Uzina e Ferrokromit - Ujsjellsi i qytetit q vjen nga Gurra e Madhe - Diga e Ulzs. - Depot ushtarake te Qaf Shtams n P t majs t Stragjit (1044 m) - Vijat e tensionit t lart Burrel-Klos-Bulqiz; Burrel-Uzn e FerrokromitProsek-Rrshen; Burrel-Ulz; Ulz-Shkopet IV.R.1. LURA DHE RRETHINAT Lura sht trev e thell, mjedis i bukuris dhe shenjtris shqiptare. Lugina, shpate malesh, pyje, livadhe, burime dhe liqene akullnajore, krijojn nj mozaik mbreslns t viseve malore luriane. N vshtrimin ushatrak, si vis i thell, pjes rrafshnalte, sht i prshtatshm, pr trheqje t forcave me raste t veant, ruajtje t rezervave, prgatitje pr operacione. Por, relievi krijon mundsi pr desantim, ka sjell nevojn e njohjes s vendeve t rrethins, lartsive, shtigjeve dhe rrugve. Ka tre mundsi ngjitjeje pr n masivin e Lurs: a-Lugina e Kurbneshit, gryka e Uraks, q del n Qaf t Merkurthit, vijon n Lur t Vjetr, Fush Lur. b- Qafa e Cakut, q prkon me shtegun midis majs s Bakullins (1762 m) dhe majn e Ruveshit (1744 m) dhe rrugn automobilistike q vjen nga Peshkopia. c- Pllaja e Mbasdejs, si vijim i Lurs komunikon me nj rrug q vjen nga Qaf-Lura. Masivi Lurian prfshihet: n V, nga luginat q vijn nga Kurbneshi dhe Arr-Molla, me lartsit e malit t Shnjtit (1514 m), maja e Gurit t Kuq (1512 m). N L, ngrihen lartsi malore n radhua kreshtash mbi Arr-Moll (1549 m) maja e Larit (1688 m) maja e Bakullins (1762 m) dhe n rnie, n Qafn e Cakut (1383 m). M tej n J, vijon Vargu e Lurs (1991 m) q ndrpritet n Grykn e Gurr Lurs, ku maja e Kalas s i Skendrbeut, sht kull roje. Ndrkaq n P, n drejtim JV, sht kreshti i Kunors s Lurs (maja e Fangut t Kaores 1499 m, maja e Kunors s Lurs 2119 m, shkalla e Deshve, maja e Rungajs mbi Zall Gjoaj). Lura nga t gjitha drejtimet sht e mbrojtur. Platforma e liqeneve ndodhet n lartsin 1600 metra,. Qendrat e banuara jan si gjymtyr emrtimesh t Lurs si: -Krej Lura, n luginn e Molls s Lurs -Pregj-Lura, n luginn e Molls s Lurs -Lura e Vjetr,prbn qndrn -Fush Lura, sht fshati i par q prkon me ardhjen e rrugs nga Qafa e Lans n Qafn e Cakut -Borie Lura posht Runjs s Lurs

-Gurr-Lura, n luginn e Sets q t nxjerr n idhn. Mbi fshat ndodhen ende rrnojat e kalas s Skndrbeut Rrugt, synojn drejt Lurs nga disa drejtime. Ato jan me bazament natyror t prmisuar. Rruga nga Kurbneshi 20 km, sht m e sigurt, e mbrojtur e shtruar me kalldrm q mundson lvizje t tekniks luftarake. Rruga me ardhje, prej Peshkopis sht drejtimi L q n Qafn e Lans (1320 m) futet n luginoren e Lurs, e cila sht me bazament t prmisuar, por q kalohet me vshtirsi. Rruga e Mbasdejs, pothuajse n t njjtin lartsi sht me bazament t prmisuar. Ujort kryesisht jan burime, prrenj me uj, gjat gjith stinve q zbresin n V dhe L. Liqenet jan mbetje ujore t cirqeve akullnajore, me pastrti, form e bukuri t rralla si liqeni i Madh , i Lops, i Rosave, i Hotit, i Zi, i Kollakeks, i Luleve Bimsia pyjore sht zotruese n Lur sht ahishte e halor. Ky sht Parku i Madh Kombtar i Lurs. N livadhet e groporet e relievit, ka hapsita t prshtatshme pr ngritje t fushimeve dhe kampingjeve ushtarake. Klima sht e ftoht n dimr dhe e freskt n ver. Dbora fillon t bjer n nntor. Trashsia e saj arrin deri n 50 cm. Kalimi i mjeteve, sht i vshtir sidomos kur mbyllet qafa e Mrkurthit, Qafa e Cakut dhe ajo e Lans, si dhe drejtimi tjetr nga Qaf-Murra. IV.R.2. MBASDEJA Mbasdeja, sht shtrirja J e Lurs, n L t malit t Dejs. Mbyllja e saj bhet tek Guri i Vashs (1734 m), ngrehin e bukur natyrore q zotron e vzhgon rrugkalimin. Mbi pllaj ngrihet Mali i Dejs, ky kresht i bukur, i zhveshur me thepisje greminore n drejtimin L . Lartsit, nga maja e Burgit tVogl (1842 m), vijojn me majn e Bruzhllave (2064 m), maja e Dejs (2244 m) dhe zbret n shkalln e Deshv, mbi Macukull. Relievi sht kryesisht pllajor me kodrina rrotull. N L, rrjedh prroi i Sets. Deja e Lurs (1641 m) ngrihet mbi Set. Rruga automobilistike e prmisuar kalon prmidis duke lidhur QafMurrn me Lurn. Mbasdeja sht nj masiv pyjor si dhe me siperfaqe livadhesh. Ajo sht vend i prshtatshm pr mbshtetje logjistike e ruajtje t rezervave. IV.S. FUSHA E ELBASANIT. LUGINA E SHKUMBINIT DERI N LIBRAZHD Gryka e Shkumbinit prkon me drejtimin e lvizjeve t fushatave ushtarake osmane, prgjat tij dhe vijs mbretrore EGNATIA. N kt lugin fushatat ushtarake, kan dshtuar shum her. Gryka, lugina, lumi, brigjet, relievi prqark dhe prerja trthore P-L e Shqipris, n mesin e saj, na shfaq nj Elbasan t kohs s sotme si dshmi zhvillimi ekonomik e kulturor, por n rrjedhn e historis ai ka qen nj prit e vrtet, ndrsa pr pushtuesit nj objekt pr ta zotruar, mbasi m tej, fusha hapet dhe alternativat lvizse jan, si gjat rrjedhs s Devollit pr n Berat, apo drejt pllajs s Dumres. Nga ura e Paprit deri n Elbasan sht hapsir fushore me lartsi nga 70-75 m. Fusha shtrihet n t dy ant e lumit Shkumbin. Relievi ngrihet mbi fushn e Bradasheshit n drejtimin P, me fundin e tij, n drejtimin P me rrzn e kodrave t Krrabs t cilat mbi fushn e Elbasanit kan nj rnie, t menjhershme.

N mesdit ata u nisn me nj mushk t ngarkuar me eksploziv.Mushka ecte e sigurt n nj truall shkmbor e t thyer Mund t zgjidhnim nj pik, pr t ndaluar mjaft, posht faqes s malit, ku eksplozivt dhe furnizimet mund t shkarkoheshin, ndrsa mushka duhej drguar, pr t pritur n pikn e takimit, deri hert n mngjesnga mesnata vetvetiu nj flak, nj shprthim i fort jehoi dhe u prsrit npr lugin, ndrsa coprat e drurve dhe t gurve u prplasn mbi gmushat e krcyen prej shkmbinjve. Davis (Dejvis) Illyrjan Venture Kto lartsi zotrojn gjith luginn dhe fushn ku shtrihet qyteti. N krahun P, lugina kufizohet me lartsit e Crujs (mali i Korrs: 1417 m), ku ujrat rrjedhin n grykn e Zaraniks dhe n krahun VL, prqarkon lugina e Orenjs. N kreun fillimor t Zaraniks, lartsit arrijn n 1350 m. Labinot-Mal, si n nj prag, ndodhet, n lartsin 800 m. Deri n grykn e ngusht t Shkumbinit q prkon me majn e Vashs (582 m), n krahun P, vijojn luginat: e Karakullak-Balz e Zaraniks dhe e Gurrs q zbret nga LabinotMal. N drejtimin L t Elbasanit, i cili shtrihet n P t Shkumbinit dallohen luginat e Gostims, e Llixhave, e Mjeksit, e Shushics. N kt krah relievi sht kodrinor, ku dallojn lartsit: Kodra e Malasejt (219 m) kodra e Gjonms (302 m), kodra e Kuqanit (213 m), kodra e Qytetit (266 m, afr lumit, n largsin 900 m). Midis Shushics dhe Shelcanit ndodhet maja e Sinanit (809 m). N VL t Elbasanit, ngrihen si nj mburoj, kodrat e veshura (272 m) q zbresin n lum, ku prkon dhe kthesa e Shkumbinit. Ktu lugina ngushtohet, sapo fillin fusha e Shushics, Gryka e lumit vijon me prmasa rreth 1.2 km dhe n Polis t vogl, ajo ngushtohet deri n 180 m, n takim t prroit t Gurrs, me Shkumbinin. N vlersimin gjeoushtarak, pr t ardhurit apo marrshuesit q vijojn me rrjedhn e lumit, n Labinot-Fush mer frym, pasi lugina zgjerohet. Ndrsa pr nj synim lvizjeje n drejtim t rrejdhs, posht malit t Vashs sht si nj mbrthim n gryk. Qyteti i Elbasanit mbshtetet n kodrat VP dhe n JL n brigjet e Shkumbinit. Nga mali i Vashs deri n Xibrak, lugina drejtohet n L, pr gati 3 km dhe n t dy ant, jan rrjedhat luginore t Xibraks, q vjen prej Labinot-Mal dhe n krahun tjetr, lumi Gostims, q zbret nga malsia e Shpatit. Ktu lugina zgjerohet. Srish ajo ngushtohet prej Mirake deri tek Ura e Murrashit. Drejtimi: Papr-Elbasan-Ura e Murrashit sht lugina e rrjedhs s Mesme s Shkumbinit, si nj mesnyje komunikimi, n gjirin e Shqipris s Mesme. Ktu mer dhe sjell frym lugina e Devollit, komunikon me Tirann prej Qafs jetsore t Krrabs, krijon lidhje t nevojshme trheqjeje, ruajtjeje dhe furnizimi me Martaneshin e luginn e Matit, e po kshtu hap gjirin, pr n krahinn e thell t Shpatit. Ndrsa n P, pllaja e Dumres dhe dalja n Ultsirn P, pr n fush e bregdet sht hapsir dinamike me interesa ushtarake pr t`u vlersuar. Qendrat e banuara jan t dendura, kryesisht n Elbasan dhe rrethinat P n rrz t kodrave dhe luginave. Dndsi qendrash banimi ka n

L t Shkumbinit, nga qyteti i Crrikut, Than, Murriqan, Jagodin, n rrz t kodrave: Malasej, Gjergjan, Shirgjan, Kuqan, Mjeks, Hajdaranj, Shushic e Polis i Vogl. Ndrkoh, n P t Elbasanit, pjesn m t madhe t fushs e z Kombinati Metalurgjik, me nj shtrirje t gjer. N rrz t lartsive kodrinore P radhiten fshatrat: Papr, Vidhas, Balldre, Fikas, Shijan, Bradashesh. N rrugn kombtare q vjen nga Tirana dhe rrjedhn luginore q zbret nga kulla e Gracenit (932 m) n Maml, Ulem, n drejtim t Balz e Karakullakut, pran Bradasheshit, ka qendra fshatare, me shtpi t shprndara. Prgjat Zaraniks n t dy kraht ka qndra fshatareq vijojn deri n kreun e lugins (maja e Korres 1417 m) si: Gurabardh, Godolesh, Letan, Bixllej, Ril, Branesh, Funar dhe Guri i Zi. N zonn malore t Labinotit dallohen: Griqan, Prapanik, Qerret, Labinot-Mal. Prgjat lugins n vijim, shtrihen n krahun e VP t rrugs kombtare: Labinot-Fush, Xibrak, Mirak. Dndsia m e madhe e popullsis sht e prqndruar n Elbasan dhe rrethinn fushore si dhe n Crrik, si hapsir e burimeve njerzore. Elbasani shtrihet n zon luginore-fushore n V t rrjedhs s Shkumbinit. Ka nj siprfaqe prej 10 km, me prmasa 3.6X3.6 km. Prgjat lugins s Shkumbinit, Elbasani ka qen nj piklidhse e rndsishme e vijs s dikurshme mbretrore Egnatia Tani rrugt automobilistike e lidhin at n P me Peqinin, Rrogozhinn, Durrsin, n VP me Tirann, n L, me Librazhdin dhe ne JL, me Cerrikun, e m tej me Gramshin. Po kshtu, nj rrug tjetr vijon pr n krahinn e Shpatit. Kambinati Metarlugjik I ka atij shtrirje siprfaqsore, por krijoi probleme n ndotjen e mjedisit. Relievi sht kryesisht fushor, n luginn lumore t Shkumbinit, ku lartsit mbi nivelin e detit arrijn n 120 metra. N J qyteti sht afruar brigjeve t lumit, ndrsa n P n kmb t kodrave q zbresin nga malsit e Gracenit, Godoleshit dhe Labinotit. N krahun J lartsit kodrinore vijojn n drejtim t Gjinarit dhe t Shelcanit. Qyteti edhe pse i rrethuar me reliev malor, vet sht i ekspozuar n fush. Sistemi rrugor lidhet me qndren e qytetit dhe sheshin kryesor ku dalin rrugt rrezore n t gjitha drejtimet: bulevardi q ka drejtimin L pr n rrugn drejt Librazhdit, rruga q vijon pr n urn e Shkumbinit, rruga e Spitalit n drejtim t V, rruga pr n Kombinatin Metarlugjik dhe rrug t tjera ndrprerse. Ndrtesat n qendr jan shmkatshe, dhe jo shum t dendura. N periferi, ndrtimet jan t ndrthurura. Pika m e lart zotruese sht tarraca e hotel Skamps q ka vzhgim t mir. Lvizja e tekniks mund t realizohet lirshm npr t gjith hapsirn qytetore. Manovrimi i trupave brenda sistemit t banesave, mundson maskim dhe lvizje t kontrolluar. Elbasani merr rndsi pr ruajtje t lartsive t sistemit kodrinor, ku zbret rruga nga Tirana, ato t Godoleshit, lartsit kodrinore pran tij, n drejtim L, ura e Shkumbinit si dhe vijat e furnizimit me uj dhe energji. N qendr, kshtjella e dikurshme nuk ka vlera mbrojtse t qndrueshme por vetm muzeale. Si qndr rrethi Elbasani sht qytet n zemr t Shqipris bart jo vetm tradit historike e kulturore por dhe qndres ushtarake q nga koht e lashta. N luftn e sotme, merrr prparsi sodomos mbrojtja ajrore dhe veprimet n koh paqeje, pr t parashikuar mundsit e ktyre sulmeve.

Evakuimi i qytetit mund t bhet n drejtimin veri, VP, L dhe J, pasi relievi e ofron lvizjen dhe mbrojtjen e popullsis n grykat e shtigjet malore t thella. T dhna t popullsis Rrethi Popullsia N prgjith si 221635 N prgjithsi Meshkuj 112082 Femra 109082 N qytete Prgjithsi 95554 Femra 47576 Fshat Prgjithsi 126081 Femra 61977

Elbasa n

Dndsia e popullsis Rrethi Elbasan Popullsia 221635 Siprfaqa 1372 km Dndsia 161.5 banor/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinive Rrethi Elbasan Popullsia 221635 Nga 0-14 Vje 65988 Nga 15-64 vjee 141606 Mbi 65 vjee 14041

Rrugt n lugin t Shkumbinit kan patur vijn ndryshimore t tyre n dndsi dhe cilsi ndrtimore. N kohn e sotme, ktu sht prkimi i korridorit t 8-t, nj nga arterjet e ardhme, m t mdha t Evrops Jugore. Kjo rrug, po mer parametra evropian t lvizjes s mallrave dhe t kalueshmris n situat luftarake. Kjo arterje sht objekt i rndsis s veant, ruajtja e s cils, ka t bj me vlera t mdha lvizjeje, t zhvillimit t ekonomis dhe mbrojtjes. N Elbasan, zbret rruga kombtare dytsore interqytetore nga Tirana (55 km). Kjo rrug e cila n koh t projektimit dhe ndrtimit t saj pati karakter ushtarak, ka veori tipike. Pasi ngjitet mbi Mushqeta, kalon prgjat kreshtit kodrinor t Krrabs, me nj zotrim t pamjes n L dhe P si rrall ndonj rrug tjetr n 15 km gjatsi, gjersa mbrin n Shnmhill e Petresh (shiko lartsit shkmbore q ngjajn nj kshtjell natyrore : Balldre: Kodrina 570 m, ku rruga zbret, me kthesa t shumta mbi Bradashesh). Kjo rrug ka rndsi t madhe ushtarake n t dy drejtimet: si Tiran-Elbasan dhe ndrsjelltas. Mbrojtja e saj toksore mundsohet n Qaf-Krrab, Kull t Gracenit dhe Petresh, po ndrkoh, ajo sht e ekspozuar nga goditjet ajrore. Tek Ura e Paprit, ura e dyt mbi Shkumbin, vijon rruga pr n Crrik dhe Gramsh. N Elbasan tek ura e Shkumbinit q siguron kalim n L, pr n krahun e Shpatit, Crrik dhe Gramsh, degzohet rruga kombtare dytsore interqytetore. Deri n Crrik ajo sht e asfaltuar. E till vijon deri n

Gramsh. Lvizja e tekniks mund t kryhet pa asnj problem. Degzimi rrugor q t mxjerr n krahun e Shpatit, sht me rndsi ushtarake pasi ai kalon deri n kreshtin e malit t Shpatit (posht majs s Bukanikut) duke lidhur edhe luginn e Shkumbinit t Siprm. Kjo rrug sht me bazament natyror dhe e shtruar, e prmisuar, me vshtirsi kalimi gjat stins s dimrave t ashpr. N krahun L t Shkumbinit, nga Shushica deri n Polis, ka rrug stinore, t kalueshm me vshtirsi. Rruga q lidh V e Elbasanit me krahinn e ermeniks dhe Martaneshit, prbn nj arterje vendore me rndsi ushtarake mbasi lidh trevat e thella malore t Shqipris s Mesme. Kjo rrug sht me bazament t fort, e shtruar me hapsir kalimi, pr dy automjete. Vshtirsi paraqet n hapsirn Labinot-Biz, gjat kohs s dbors dhe ngricave. Kjo rrug sht e gjat deri n 40 km, gjersa mbrin n Biz. Prgjat lugins kalon edhe hekurudha q vjen Rrogozhina duke lidhur Elbasanin me Librazhdin dhe Gurin e Kuq t Pogradecit. Hekurudha sapo futet n grykn e ngusht t Shkumbinit, n krahun V t lumit, ka shum vepra arti, tunele (si n Mirak) n Urn e Murrashit, tuneli sht 2.2 km i gjat dhe e kalon Shumbinin, n dy ura dhe n t tretn n lumin e Rapunit, pr t mbritur n Librazhd. Ujort. Shkumbini sht ujori i madh i tr lugins. N urn e Murrashit ai ka gjersi mesatare prej 29 m dhe thellsi 1.3 m, ndrsa n Elbasan gjersia e tij, arrin n 35 metra, po n stinn e shirave ai arrin deri n 130 metra. Karakteri i brigjeve sht i ndryshm Lartsit jan greminore, n grykat e ngushta, kurse, sa mbrin n fush, lartsit jan nga 3-5 m, hapsira nga bregu prbhet prej rre e zallishte. Shpejtsia e rrjedhs ujore sht 0.7 m/sek. N kt hapsir, Shkumbini ka urat: n Papr, n Elbasan dhe urn e Murrashit. do kalimi tjetr pr kmbsort sht i volitshm gjat vers, pa ndonj vshtirsi dhe me paime, ndrkaq n dimer, gjersia dhe thellsia e lumit ndryshon dhe vshtirsohet, por mund t prdoren mjetet ndihmse xhenjere. Komunikimi dhe lvizja n bregun JL t Shkumbinit, duke filluar nga Shushica bhet kryesisht me pasarela kmbsore. Nga prrenjt, veohen ai i Zaraniks, i cili ka karakter rrnimtar n stinn e rreshjeve dhe shkatrron e prmbyt n periferi t qytetit. Prrenjt malor q rrjedhin nga V jan, ai i Gurrs q zbret nga lartsit e Labinot-Mal dhe i Xibraks. N krahun L t Shkumbinit dallohen, Zalli Gostims, i Llixhave, i Mjeksit, i Shushics dhe i Gostims s Polisit. Bimsia e kultivuar, zotron zonn e fushs e rrzn e kodrave. Ullinjt jan siprfaqe tipike, nj kuror mbrojtse e qytetit dhe e fushs q nga Bradasheshi, Godolesh e Labinot-Fush. Mburoja L kodrinore e Elbasanit (lartsia 273 m) sht me pisha t buta, t dendura dhe dhe t larta. N krahun verior, zotrojn shkurre t dendura dushkajash. Pyje t veuar ka n Labinot-Mal dhe n lartsit e Miraks, n Polis t Vogl e majn e Vashs. Ndrsa n krahun JL zotrojn shkurre t dendura dhe t rralla, kryesisht n lugina t futura. Klima e lugins s Shkumbinit, n fushn e Elbasanit, ka ver t nxeht dhe dimr relativisht t ftoht, erra, her her t ftohta q vijn nga drejtimi luginor lindor. Kjo hapsir dhe relievi i saj krkon: -ruajtje t lartsive t kreshtit t Krrabs e sidomos t kokojkave kshtjellore mbi Bradashesh (lartsia 570 m)

-grykn e Paprit, me urn q prcjell kalimin n Crrik, lartsit n t dy kraht e Shkumbinit (shih: maja e Paprit 294 m dhe e Valasit n J (227 m) -Vzhgimi i masivit t Kombinatit Metalurgjik -Urn e Shkumbinit, n Elbasan (lartsia e kodrs s qytetit 265 m) -Qaf hyrja n Elbasan nga L, pran kodrs q pret trthor grykn (273 m) -Qendrat e furnizimit n Xibrak, Krast, Mirak. -Uzina e Mjeksit, n lugin -Ura e Murrashit dhe hyrjet e tuneleve hekurudhore -Furnizimi me uj i qytetit t Elbasanit nga fusha e Bradasheshit IV.S.1. NYJA E LIBRAZHDIT Nyja e Librazhdit sht pjes e lugins s Shkumbinit. Ktu lumi, mer kthesn n drejtimin JL dhe po ktu bashkohet edhe lumi i Lunikut. N pr kt lugin, si komunikim prej lashtsie, ende sot e ksaj dite, ruhen gjurmt e Vijs Mbretrore Egnatia e cila fillonte n Dyrrah (Durrsi i Sotm), vijonte n Klodiana (Peqin i Sotm), Skampa (Elbasani i sotm), Libaras (Librazhdi i sotm) ku dikur ishte nj stacion i rrugs, deri n Skopia (Shkup) e m tej. Ky pozicion trekndor, ku bashkohen tri lugina malore, kan qndr Librazhdin. Ktu mundsohet komunikimi me JL e Shqipris deri n Pogradec e m tej, n t dy shtetet fqinj: FYROM dhe Greqi. Po kshtu gryka e Lunikut, ka dy drejtime q krijojn mundsi lvizje pr n Gollobord e Peshkopi si komunikimi me zonn e Orenjs, pjes e ermeniks dhe Martaneshit. Relievi sht malor dhe luginor. Lartsit fillojn nga 215 m n brigjet e lumit dhe arrijn n t tre drejtimet, deri n 2000 metra n kreshtin e Shebenikut. Kjo nyje sht i vetmi mjedis kalimi n t tre luginat, q siguron prshtatshmri pr lvizjen masive t trupave dhe tekniks luftarake, mbasi rrotull n masivet malore, nuk krijohen mundsi t tjera. Por bombardimi i nyjes me sistemin e urave rrugore dhe hekurudhore e t vet qytetit, do t bllokonte transportin duke penguar lvizjen. Prandaj, Librazhdi vlersohet n vshtrimin ushtarak, si nj nga pragjet e shtigjet e detyrueshm pr kalim. Ruajtja e tij dhe rrethins s relievit sht parsore, me brigjet e lumit Shkumbin dhe Rapun, majn e Zgarit (876 m) s cils i shkon nj rrug e prmisuar prej urs s Murrashit, e kurrizit n L t qytetit q vzhgon lvizjen n t. Librazhdi pret dhe prcjell. N luginn e ngusht, shtegu mund t mbyllet mbasi relievi n t dy ant e lugins sht eprsi. Fushatat osmane e kishin vijn Egnatia, t vetmin rrugkalim, ku rreziku ishte kudo e papritur. Npr t dy ant e ksaj lugine, shqiptart lufttar t Gjergj Arianitit q kishte ktu zotrimet e tij, sulmonin kolonat marshuese osmane duke iu shkaktuar atyre dme t mdha. Prandaj gjat fushatave t tyre osmant, pr t zotruar e vzhguar hapsirn, pren dhe shkatrruan pyjet rrotull, pr t patur m shum mundsi zbulimi dhe ruajtjeje. Pema e rrjedhs s ujrave prfshin gjith Orenjn. N Gropn e Librazhdit n form harkore dallohen lartsit: maja Zgarit (876 m), maja e Ulokut (1180 m), qafa e Barit q t zbret n Mirak, maja e Qerretit (1098 m), maja e Kalas (977 m) mbi Labinot-Mal, si dhe i gjith harku rrugor q kalon n kreshtin ujndars, i cili t on n Biz. N Panjat, 5 km larg Bizs, harku

formon skajin e tij n Gurin e Muzhaqit (1661 m) dhe gjith ujmbledhjen e Rapunit deri n Majn e Kostenjs (1312 m). Pastaj, mali i Lunikut kputet, n grykn m t njjtn emr e cila t nxjer n Fush Studio e Steblev (me majn m t lart 2250 m) q mbyll krahun L dhe n zbritje takon Quksin, n lugin. N JP, jan lartsit e Babjes, dhe mali i Polisit prsipr (maja e Gurit t Kallitollit 1621 m) deri n kreun e pyllit t Brzeshts (1913 m). Nyja e Librazhdit sht nn vzhgimin dhe kmbt e maleve t lart. Gjeohapsira sht zotruese pr vendasit q ruajn lartsit dhe thellsit e panjohura. Lugina e Shkumbinit deri n Quks, vijon pothuajse n vij t drejt n JL, rreth 22 km. Ajo edhe pse e ngusht, zotrohet nga lartsi kodrinore, n t dy kraht, n Spathar, Hotolisht, Dardh, n Quks-Skenderbe, mbi urn e Bushtrics, lagjet e fundme t Skrosks dhe Quksit. Lugina dhe gryka e Lunikut, prgjat lumit sht e ngusht, shkmbore sidomos n segmentin Lunik-Llang-deri tek Lagja e Trmetit. Qendrat e banuara N ndrprerje t dy luginave ndodhet Librazhdi. Pjesa tjetr e tyre jan t tipit fshat dhe ndodhen me shpate t maleve, luginave dhe rrz lartsive t mdha, pran Shkumbinit e Rapunit. Fshatrat e shpateve P t Shebenikut fillojn n skaj me Qarrishtn n 1200 m lartsi, n luginn e Zallit t Qarrishts, dhe m n JP: Kalarisht, Letni, Gizaveshi q ndodhet n nj ballkon t vrtet (1000 m). Fshatrat: Dorz, Librazhd-Katund, Hotolisht, Kokrev, Skrosk e QuksShkumbin ndodhen nn krahun L t Shkumbinit kryesisht m pran lugins, me prjashtim t Dragostunjs q sht m e eprme. Krahu JP i Shkumbinit, prball me Librazhdin fillon me: Babje, Spathar, Dardh, Xhyr, QuksSkndrbe e Brzesht. Orenja sht bashksi fshatrash q radhiten n kurorn e pems ujore q zbret nga V, ku radhiten: Qafa (fqinj me Labinot-Mal), Lugaxhi, Ben, Rinas, Ballgjin, Gurakuq, Orenj, Zdrajsh, Nesht, (posht gurit t Muzhaqit), Mxix, Dranovic (posht majs s Kostenjs) e Prevall. N pllmb t lugins jan: Floqi, Funaras, Kutrman. Pozicioni i Orenjs dhe fshatrat e saj sht streh sigurie. Dshmit e Lufts s Dyt Botrore, tregojn se ktu kan qn baza t forta t lufts partizane. Fshatrat n trsi jan t tipit t shprndar. Gryka e Lunikut ka si fillim t saj: Lunikun, Llangn dhe lagjet e saj q vijojn deri n Fush-Studio, nj rrafsh malor n lartsin 1137 m, ku relievi zbutet dhe Qafa sht shtegkalim, n V. Librazhdi sht ndrtuar pran bashkimit t Shkumbinit me Rapunin. Ka nj siprfaqe prej afrsisht 0.8 km. Dikur ktu, rruga Mbretrore Egnatia kishte nj qndrim t saj. I shtrir n lugin, qyteti ka vrojtim nga lartsit q ngrihen nga drejtimi L dhe JP. Lumi e l qytetin n V t tij. Ura e Shkumbinit sht nj port q hapet pr lvizjen n P n drejtim t Elbasanit. Rrugt e tjera e lidhin qytetin me rrethin e Dibrs prgjat lumit t Rapunit, gryks s Lunikut e m tej drejt Steblevs. Sistemi rrugor i qytetit sht i thjejsht, rrzor me nj shesh t vogl n mes. Vetm qndra ka godina t larta dhe n rrethin ato jan t prziera. Librazhdi sht nj nyje rajonale q duhet vlersuar nga ana ushtarake, sidomos pr lidhjen e komunikimit me m pak pr mbrojtjen e prshtatshme n J ku ngrihen, malet e Polisit dhe n L, malet e JablanicBelics.

Sistemi rrugor. Prgjat lugins s Shkumbinit kalon rruga kombtare interqytetore q sht pjes e korridorrit t 8-t , e rikonstruktuar me standarte t reja, ku kalueshmria e mjeteve sht shum e mir. Rruga Librazhd-Steblev sht e profiluar, me shtres aklli, dhe vepra arti, e paasfaltuar. Ajo kalon prgjat lugins deri n Dorz, mandej ngjitet n lartsi kodrinore (1000 m) posht majs s Plikiut prball fshatit Lunik q ndodhet n lugin. Rruga lidh Fush-Studio, Steblevn dhe m tej n Gollobord e Peshkopi. N Dorz, degzohet rruga q t nxjerr n Qarrisht e cila ka qen e ndrtuar pr shfrytzime pyjore. Ajo sht dykalimshe e shtruar dhe prdoret pr teknikn luftarake. Rrugt q lidhin fshatrat e tjer, jan me bazament natyror dhe t prmisuar, ku kalimi i mjeteve vshtirsohet n stinn e reshjeve. Rrugt e shfrytzimit pyjor i afrohen kreshts s Shebenikut dhe kjo ka rndsi pr pozicionet vzhgimore dhe mbrojtse, prgjat ktij kreshti. Rruga q t on n Orenj, kalon Rapunin, n urn midis Kutrmanit dhe Dorzit. Ajo lidh Funaras, Zdrajsh, Orenj. N kt segment ajo sht e kalueshme, me bazament natyror po edhe e prmirsuar, por vshtirsohet n raste t veanta. Vijimet e tjera, jan rrug stinore. Krahu J i Shkumbinit ka rrug me bazament natyror q gjat dimrit kalohen me vshtirsi. Librazhdi lidhet me Babjen, pastaj prgjat Shaptit t Malit t Polisit n lartsin 800 metra mbi nivelin e detit, lidh Spathar, Dardh, Xhyr e n Quks-Sknderbe zbret n urn e rikonstruktuar t Shkumbinit. Hekurudha kalon paralel me rrugn automobilistike, e n disa raste e ndrpret at. Ka shum vepra arti dhe tunele t vegjl. Ura m e rndsishme dhe e dukshme hekurudhore sht ajo e Bushtrics me gjatsi 300 m dhe lartsi 30 m. Ujort . Shkumbini sht ujori m i madh i zons. Ka gjersi mesatare deri 29 metra dhe n stint ujshum, 55 m. Ka brigje t lart nga 4-10 m, me gjersi deri 120 metr, t veshur me bimsi. Shtrati sht Zallishte. Rruga kalon n VL t tij. Urat kryesore jan ato n Librazhd, Bushtric e Quks. Urat pasarela kmbsore lidhin ende bregun L me at t lumit. Bimsia n lugin sht e llojllojshme. Shkurret zotrojn deri n lartsin 800 metr. Pastaj vijojn pyjet, si ato t Qarrishtes e Llangs, t Shbenikut q jan t przier pish dhe ah. Edhe krahu i malit t Polisit ka pyje mbi lartsin 800 metr. Klima sht e ndryshme. N lugin ajo sht e but. N ngrehinat malore dhe shpatet e tyre, bhet m e ftoht n dimr dhe e freskt n ver. Pikat kryesore t vzhgimit dhe t rndsis s veant -Nyja e ndrprerjes s rrug-hekurudhs me drejtimet n V dhe JL, n Librazhd. -Grykhyrja n Fush-Studio, ku relievi mundson ruajtje t mir pr t mos deprtuar n P. -Ura e Kutrmanit, q e vetme lidh zonn e Orenjs. -Ura e Bushtrics dhe nyja rrugore e Quksit ku degzohet rruga pr n Stravaj. Relievi zotrues-komunikues-vzhgimor: Maja e Lunikut, e Kostenjs, guri i Muzhaqit -Qafa e Rinasit, 8 km larg Bizs -Qafa e Shpellzs q komunikon me Shngjinin e Madh t ermeniks. -Qafa e Qenamit ( 1150 m)

IV.S.2. PRRENJASI DHE SHKUMBINI I SIPRM N Quks, Shkumbini ndahet n dy lugina ajo e Shkumbinit t Siprm dhe tjetra e Prrenjasit. Relievi n kt zon t ofron dy pamje t ndryshme, Prrenjasin dhe Mokrn e Siprme. Prrenjasi, vet sht nj vatr e hapur, n gji t maleve, pas zbritjes nga Qafa e Thans, me lartsi 1220 m, ndrkaq Prrenjasi ka lartsi 720 m. Nse Qaf-Thana sht port, prej s cils zbret shkallt, deri n fush t Domosdovs, kjo vatr dhe streh bhet nj grack, duke t trhequr pr m tej, por lugina e drejt Shkumbinit ngushtohet dhe fusha e Domosdovs sundohet nga lartsit q ka anash. Nuk ka drejtim tjetr se ku t vijosh, vese prgjat lugins, si nj drejtim i detyrueshm. Relievi rrotull, sht eprsi, nse e zotron. Shtegu n P, n t dal, nga fusha dhe vet qytetin Prrenjasit sht nj kthetr tjetr q t ndjell e cila shfrytzohet lehtsisht. Vatra e Prrenjasit rrethohet n V, nga Pishkashi e Guri i Pishkashit, ku sipas legjends, ndodhet gjurma e Kalit t Skndrbeut, ndrsa lugina e Rrajcs, ngjitet deri n lartsit e Shebenikut, ku jan fshatrat Sutan dhe Skndrbej. N L, vija e kufirit, nga Qaf-Thana drejtohet pr n V, duke ndjekur lartsit 1644 m (piramida nr 38) e m tej n lartsin 2133 m (piramida nr 35), Qafa e Kryqit. N krahn JL ngrihen lartsit e malit t Kuq dhe fshatrat Urak, Kotodesh, Katjel, Rodokal i Poshtm. N P, zbret faqja e lugins s Shkumbinit dhe fshatrat: Karkavec e Rrashtan. Nse sht e vrtet hamendja e historianve pr ta indetifikuar fushn e Domosdovs, se aty sht zhvilluar beteja Skndrbejane e Toroviollit, e kemi shum t qart se prfytyrimi i saj dhe i relievit rrotull ka qn shumfishi i forcs s ushtris s Gjergj Kastriotit. N ditt e sotme, ktu kalon rruga kombtare, hekurudha, rrotull n V, karrierat e mineralit t hekur-nikelit ende jan t zgjuara, uji q u zbulua n thellsi t malit nga tuneli i hekurudhs dhe vet ky tunel, 4 km i gjat q deprton malin posht Qafs. Fusha e Domosdovs dhe Prrenjasi duhen vlersuar n nj vshtrim t kohs dhe t situatave luftarake q mund t diktohen nisur nga: -Shfrytzimi i dy kyeve, t portave hyrse dhe dalse ajo e QafThans dhe tjetra e shtegut t qytetit q t on n Quks -Prgatitje e gracks dhe zotrimi i lartsive, rrotull -Mbajtja e Qaf-Thans, e tunelit hekurudhor. Lugina e Shkumbinit t Siprm prkon me Mokrn e Siprme e cila ndahet n: -gryka e Stravajt q nis nga Radokali i Poshtm e deri n Shqiponj e Stravaj (1200m) -gryka e Velanit t Mokrs q prmbledh: Somotin, Laktesh, Slabinj t cilat kan mbi krye n P, lartsin 1442 metra -gryka e Bishnics q fillon nga Zma deri n Shpell e Joll -gryka e Trebinjs q prmbledh Slabinj, Zm, Pleshisht, ezma e Vogl, Trebinj, Potkozhan, Kaliva, Dunic e Gurbardh. Ndrmjet lugins s Shkumbinit dhe grykave, deprtohet n thellsi. N J, ngrihen lartsit, n nj prerje t dyt trthore, nga maja e Gurit t Zi (2072 m), Guri i Gegs, Shkmbi i Llngs (1789 m), Qafa e Panjs (1652 m). Qendrat e banuara i prkasin n pjsn m t madhe t tyre, Mokrs. Ato shtrihen prgjat luginave. Rrugt automobilistike jan t zhvilluara, mbasi kjo zon sht zon e shfrytzimit t pyjeve t Stravajt dhe Bishnics. Kto rrug jan t

shfrytzueshme nga ana ushtarake. Rruga q kalon prgjat lugins kryesore, n pjesn e siprme t saj, ka segmente q kalohen me vshtirsi. Ujori kryesor sht Shkumbini i cili edhe n shtratin e tij kryesor, n prgjithsi nuk paraqet problem pr kalueshmri, vese n kohn e reshjeve t mdha. Degt e tjera jan prrenj t zakonshm. Bimsia prbhet nga ajo e kultivuar n fshatra, nga shkurre t rralla e t dendura n faqet e luginave dhe n pjesn JL ndodhen nga ahu. IV.SH. GROPA E POGRADECIT Gropa e Pogradecit sht pjes e Grops s liqenit t Ohrit. N qndr sht fusha e Buimasit. N V, lag liqeni. Dy kraht lidhs, ai q vijon n VP, prgjat liqenit, deri n Qaf-Than, tjetri vijon, n drejtim t VL, deri sa lidhet m tej n Shn Naum, n shtetin fqinj. N J sht shpati i Malit t That dhe pragu i rravs, me qafn e Pllos. Ndrkaq vargu i Gurit t Kuq, rri si nj brez mbrojts natyror, nga P. N kt grop, ku liqeni e zbut natyrn, ka zbritje t detyrueshme lvizjeje e komunikimi gjat veprimeve operacionale q kushtzohen nga relievi ku del n pah: a) N J, lidhja me Fushgropn e Kors dhe luginn e Devollit, krijon hapsir lvizjeje e cila duhet njohur dhe shfrytzuar. b) N L, prgjat bregut t liqenit dhe fundkodrat sht e vetmja rrug dhe hapsir veprimi e lvizjeje, nga shteti fqinj dhe ndrsjelltas q kalon n Shn Naum. c) N V, liqeni sht ujori i madh q mundson lvizje t mjeteve t vogla zbarkuese liqenore, si dhe rruga n fundmalin e Gurit t Kuq, q t lidh me Qaf-Thann, bregliqenin pr t`u prcjell, me hapsirn e shtetit fqinj. Gropa e Pogradecit, sht nj streh e mbrojtur nga P, ku mbi qytet, ngrihet maja e Shullrit (1226 m) dhe Kalaja e Qytetit, maja e Gshtenjasit (1221 m). N vijim V, kreshti i malit t Gurit t Kuq shtrihet JV, n ervenak, majn e Fushs s Madhe (1430 m), maja e Muratit (1520 m), qafa e Kotodeshit dhe Qafa e Thans. N J, Qafa e Pollocs, vijon n Alarap dhe majn e Pllajs s Pusit t Malit t That (1268 m). N L, si kufi sht vija q t lidh me Tushemishtin me skajin V t liqenit, mbi gjirin e Linit. Nga Tushemishti, kufiri ngjitet shpatit t Malit t That, nga piramida nr 1 deri n at nr 9, q prkon me kreshtin e Malit. Kjo streh toksore me pak fush, (vetm ajo e Buimasit) zotrohet nga lartsit kodrinore e malore. Lartsia mbi nivelin e detit sht 694 metra. Qndrat e banuara, jan t prqndruara kryesisht n rrethinat J t qytetit t Pogradecit e fushs s Buimasit ku dallojm: Verdov, Rmenj, Gshtenjas, Buimas, Gurras, Tushemisht. Kurse prgjat liqenit t Ohrit, sa zbret nga Qafa e Thans, Lin, i n buz t ujit, gjen streh nn nj kodr tipike me lartsi 785 m. N vijimin J, ka ndrtime t ndryshme turistike n Piskupat, Pojsk, Udnisht, Memlisht. Pogradeci shtrihet n vijn bregore J t liqenit t Ohrit. Ka nj pozicion fushor n lartsin 696 m mbi nivelin e detit. Shtrirja e tij sht prgjat bregut liqenor, me siprfaqe rreth 2.3 km. N VP, Pogradeci zotrohet me pamje e vzhgim t relievit prej nj kodre me lartsi rreth 800 m, ku ka qen edhe nj qendr banimi e hershme e Dasaretis (Enkelana). N drejtim JL vijon me fushn e Starovs pas s cils vijn sistemi kodrinor rrethues J, pr gjith rrethinn e tij. Sistemi rrugor sht paralel me vijn

kryesore bregore ku veohen dy prej tyre: njra si shtitore e qndrs, ndrkaq tjetra sht prvijim i rrugs q lidh qytetin me Shn Naumin, e prpara tij me qndrn turistike t Drilonit. Ndrprerjet dhe prbashkimet e tjera i takojn rrugve dytsore. Ndrtesat e banimit jan kryesisht pallate, kurse n periferi me vila dy deri n tre katshe. Pogradeci sht qndr e rndsishme administrative e rrethit, burimet e t cilit kan rndsi ushatrake.Kufiri me shtetin fqinj t FYROM-it sht jo m tepr se 6 km n Tushemisht. Qyteti lidhet me rrrug kombtare, me Korn dhe n P me Prrenjasin, ku Qafa e Thans sht shtegu vzhgimor PL si dhe nj nyje bashkimi me FYROM. N drejtim JP, Pogradeci ka nj rrug strategjike q e lidh at me krahinn e Mokrs, prej s cils mund t vijn burime njerzore por dhe mund t shrbej edhe si vend pr evakuimin n raste t situatave luftarake. Pogradeci sht qndr ekonomike me burime furnizimi pr mbrojtjen, si dhe tregtin dhe lidhjen me shtetin fqinj. Rrugt. Rruga kombtare lidh Qaf Thann me Pogradecin sht e prshtatshme pr lvizje, ve rasteve skajore dimrore. Por ajo sht e ekkspozuar prgjat liqenit. Nga Pogradeci, rruga vijon n drejtim t Kors, gjersa del n Qaf t Pllos. Pogradeci sht nyje lidhse edhe me FYROM me kalim n Tushemisht. Rruga: Buimas, Gurras, Peshkpi e Alarup ka rndsi ushtarake. N Gur t Kuq, vjen edhe linja hekurudhore, me nj tunel rreth 4.6 km t gjat ndn Qaf Than. Ana e L e malit t Kuq, ka miniera, ku dallon ajo e Gurit t Kuq dhe Udnishtit. Rruga q kalon prgjat kreshtit nga Qafa e Thans sht me rndsi ushtarake. Ajo sht me bazament t fort dhe e kalueshme nga teknika. N ervenak degzohet rruga q zbret pr n stacionin hekurudhor t Gurit t Kuq . Ujort. Ujori kryesor sht Liqeni i Ohrit, me lartsin 695 metr mbi nivelin e detit. Shqipria ka vetm 112 km t liqenit nga siprfaqja trsore e tij prej 362 km. Gjersia e tij n V, drejt Linit, me vijn kufitare, sht 3.6 km ndrsa n bregun Pogradecit, 6.8 km. Duke u larguar nga bregu n largsin 1.5 km, thellsia arrin 10 m, n 5 km, 100 metr thellsi. Thellsia m e madhe e tij sht 255 metra. Prrenjt e shumt q rrjedhin nuk prbjn ndonj rndsi pr kalueshmrin. Bimsia n lartsit e Gurit t Kuq prbhet nga shkurre e dendur dhe e lart jo m shum se 1 m. Bimsia n kt grop sht kryesisht ajo e kultivuar, me prjashtim n rrz t kodrave dhe faqeve t tyre q mbizotrojn shkurret. Klima ndikohet nga liqeni i cili e zbut at n dimr. Gjat vers klima freskohet nga gjyryku i errave V t lugins s Drinit t Zi. Megjithat duhet mar parasysh q klima n trsi sht e paqndrueshme, me temperatur mesatare vjetore (e gushtit: 21.2C, e janarit 2.2 C ), ndrkaq temperaturat m t skajshme q ndryshojn nga 39.6 C deri n -12.8 C. Tokat jan t kafenjta, livadhore. Po ka dhe toka aluvionale afr liqenit, si dhe knetore. Kujdesi vzhgimor dhe mbrojts: -Qaf-Thana, si pik gjeostrategjike kombtare, ka pozicion q duhet ruajtur si nyje transporti e kalueshmrie. Qafa, sht e prshtatshme, pr ruajtje n t dy ant. Dimri i acart sjell bor e ngrica, prandaj krkohen masa prmirsuese dhe mjete hapse t dbors. -Kodra mbi Lin zotron syprinn e liqenit si dhe fshatin n streh t relievit.

-Lartsit mbi Pojsk, Piskupat dhe Gur t Kuq -Kalaja e qytetit q lidhet me qndrn qytetore t enkeleasve, Selcn. -Kodra e Tushemishtit -Lartsit e Alarupit dhe Peshkpis -Qaf-Plloa, si pik kalimi e tekniks ka mundsi ruajtjeje si dhe vzhgimi nga t dy ant. IV.SH.1. GROPA E PRESPS S MADHE DHE T VOGL T dy gropat natyrore e relievit shqiptar q lidhen me t dy liqenet e saj jan tipike, pr formn, shtresat gjeologjike, n kufirin me Geqin dhe FYROM. Gjatsia arrin deri 19.7 km. N P, ndodhet Mali i That q mbshtjell Prespn e Madhe. N JP hapet shteglidhja me fushgropn e Kors, n Qafn e Zvezds (1100 m). N L, t Qafs ngrihet n nj form konike mali i Ivanit me lartsi 1768 m; zotrues n luginat e Presps dhe t Devollit. Gjat kohs s lufts s ftoht, n lartsit e tij ishte e vendosur nj qendr raketash dhe rruga q t nxirrte n maj ngjitej nga qafa e Zvezds. E gjitha faqja malore Ivan-Progr (1410 m) krijon rrjedh t ujrave, pr n Presp t Madhe dhe t Vogl. Kufiri me FYROM n V fillon me malin e Galicics (2259 m) dhe zbret n drejtim t qafs, ku tani ndodhet dogana e Gorics (piramida nr.14). Pastaj gadishulli liqenor i Grabot-Jamjets ndahet, pothuajse prgjysm, derisa zbret n liqen, prgjat shpatit kodrinor. Lartsit ktu jan 1138 m. Kufiri liqenor shmang ishullin e Gollienit n L, duke vijuar drejt n piramidn kufitare nr.1, n breg t liqenit dhe n ngjitje t kreshtit kodrinor, t veshur q arrin n majn e Kallogjerit (1481 m). Kufiri midis tre shteteve ShqipriFYROM-Greqi sht n syprinn ujore liqenore 2 km n jug t ishullit Gollien. M tej kjo vij kalon mbi Cerje deri n Shuec, fshat shqiptar buz vijs kufitare. Nga liqeni i Presps s Vogl, Shqipris i prket, brezi ujor fundor i tij q arrin deri n grykn e ngusht t Trenit. Lartsit zotruese n P t liqenit mbi hapsirat e fshatrave jan: - maja e Podinjs n V t qafs s Zvezds (1132 m) - maja e Zonjs, n vijim t kreshts s malit t That (2035 m) - Sliva e Gors (1503 m) - Maja e Gollomboit (1104 m) - Maja e Grabotit ne kufi (1163 m) - Maja e Jamjets (1138 m) Prball Liqenasit, n lartsin nga bregu liqenor 1.5 km ndodhet ishulli Mallo Grad, 880 m, mbi nivelin e detit dhe 35 m mbi nivelin e ujit t liqenit. Qendrat e banuara jan kryesisht buz liqeneve por dhe n brigje e lugina t futura si: Rakick e Cerje, buz kufirit. N brigjet e liqenit t Presps s Madhe rradhiten fshatrat: q nga gjiri fundor i tij: Zaroshk, Lajthiz, Liqenas, Djellas, Gollombo, Goric e Vogl, Goric e Madhe, Kallamas. Perball Liqenasit n lartsin nga bregu liqenor 1.5 km ndodhet ishulli Mallo Grad, 880 m mbi nivelin e deti dhe 35 m, mbi nivelin e ujit te liqenit. Rruga, pr n Presp t Madhe, vjen nga Qafa e Zvezds dhe zbret n Lajthiz, Liqenas, Djellas. Kalon midis kodrave n qafen e Biglls dhe m tej lidh fshatrat derisa del ne kufi me FYROM. Kjo rrug sht m bazament natyror dhe e mirembajtur me rendesi ekonomike dhe ushtarake. Kalohet lirshm, vetm se, n stinn e dimrit n qafn e Zvezds, ka veshtirsi. Rruga q lidh Rakickn, Cerjen dhe Zaroshkn ngjitet nga Treni. Kjo rrug sht e shtruar por e kalueshme m vshtirsi.

Bimsia sht tipit t shkurreve t dendura dhe t rralla (makje e dushqe), ndrsa n shpatet L t malit t That, ka edhe siprfaqe pyjore. Shkurre t dendura dhe pyje t degraduar, ka mbi Zaroshk, n krahun P t rrugs automobilistike n Gollombo, Goric t Vogl e t Madhe. Siprfaqe t tilla ka dhe n Rakick, Cerje dhe gjat kufirit. Objekte t rendsishm q duhen mbajtur n vzhgim jan: - Qafa e Zvezds si shtegu lidhs midis luginave te Presps, Devollit dhe Kores. - Mali i Ivanit si roje dhe zotrues n tr horizontin e fushpamjen. - Maja e Gollomboit. - Ishulli Mallo-Grad n liqen. - Qafa e Gorics ku ndodhet dogana e sotme. - Maja e Jamjets mbi Kallamas. - Maja e Kallogjerit n Grykn e Zaroshks - Gryka e ngusht e Trenit si nj port e gurt q t shfaq luginn e Presps s Vogl dhe vijimin e rrugs pr n Rakick, Cerj, Shuec e Zagradec (buz kufirit). Hapsira e trevs s Presps, banohet nga nj bashksi e etnis Maqedone,n nj klim miqsore shmbullore, me shqiptart, n rrjedhn e kohrave. Treva Prespore, t trheq pr nj vlersim ndrshtetror t fqinjsis s sotme midis shteteve Ballkanike, nisur prej prkimet t ndarjes s kufirit t t tre shteteve n syprinn liqenore, si dhe interesave ekonomike, kulturore, turistke dhe mjedisore mbasi liqenet prbjn oaze t vrteta vlerash t Gadishullit. N vshtrim ushtarak, konsiderohet vetm mbrojtja dhe vzhgimi i vijs kufitare, kurse historia nuk na prcjell fushata ushtarake t ardhura nga ky drejtim, mbasi edhe relievi e natyra, nuk shfaq kapacitete e kalueshmri t prshtatshme. IV.T. FUSHGROPA E KORS Fushgropa e Kors, sht mejdan i madh i Shqipris s Jugut, me nj histori t dendur luftrash e prpjekjesh. Duke qn nj gjeohapsir fushore, ajo sht konsideruar si holli i par prits dhe prcjells i ekspeditave t mdha ushtarake q nga lashtsia e deri n Luftne Dyt Botrore. Ajo sht nyje e rndsishme, ku vjen lugina e Devollit. Nga Qafa e Qarrit, lidh gjymtyrt e saj Kolonja. Pastaj prcillet n P, drejt Voskopojs dhe n V me fushggropn e Pogradecit. Jeta e fushgrops Kors sht pjes e frymmarrjes s gjall t Devollit, Kolonjs Voskopojs dhe Pogradecit. Ruajtja e ksaj platforme mbyll shtigjet e lvizjes, n thellsi t vendit, n afrsi t Zvezds e n Gryk t Cangonjit, n qaf t Qarrit, Voskopoj e Vithkuq. Fushgropa e Kors kufizohet n V, nga qafa e Pllos, atje ku relievi fillon e bie, n fushgropn e Pogradecit, Alarup dhe n drejtim t ujrave rrjedhse q vijn nga Mali i That (shiko: Pllaja e Pusit 2208 m). Nga P kreshti i maleve, si radhua, prej majs Rungajs (1945 m), lartsia 1756 m, mbi fshatin Shtyll, n Pasha Tepe t Voskopojs (1640 m) maja e Mustafes (1549 m), maja e Pirgut, Qershiz, Grunjas, deri n afrsi t Pllos. N L, i tr Mali i Moravs sht streh dhe brez mbrojts ku dallon: maja e ardhakut (1808 m), maja e Rrumbullakut (1799 m), qafa e Dardhs, mali i Kuq e maja e Llofks (1878 m). N J, ky kufizim fillon nga Llofka, n qaf t Qarrit (1136 m) duke vijuar deri n majn e Rungajs (1945 m) .

Relievi sht i ndryshm. Fusha z nj hapsir q n V arrin deri n rrav mbi fushgropn e Pogradecit, rrz malit t That: Bletas, Podgoric, Gurabardh, Porodin, Goskov, Voskop, Drsnik, Ujbardh. N J, ajo mbaron n Floq, ndrsa n L, rrz malit t Moravs. Lartsia mesatare e fushs sht deri 865 m, mbi nivelin e detit. Siprfaqja e fushs s Kors sht 76 km. Ajo i ngjan nj groporeje natyrore, t ruajtur nga t gjitha ant, n shtrirjen e saj V. Daljet e saj jan: n Gryk t Cangonjit q hap komunikimin me luginn e Devollit, n rrjedhn e tij t mesme, qafa e Pllos q zbret n grykn e Pogradecit, qafa e Qarrit pr n J n drejtim t Kolonjs. N kt hapsir, organizimi ushtarak v n synim, ruajtjen e lartsive n t katr ant, mbylljen e shtigjeve me grykat e komunikimit q u prmenden m lart, ruan hapsirn qiellore, mbi fushgrop, nga mundsit e desantimit ajror, vzhgon rrugt q vijn nga Pogradeci, Gramshi (n Maliq), n Qafn e Zvezds (nga zona e Presps) prej L, ku Gryka e Cangonjit pret komunikimin rrugor me gjith luginn e Devollit. Qafa e Dardhs, n J t malit t Moravs, duke u ngjitur nga Korca, prcjell lvizje nga rrjedha e siprme e lugins s Devollit, pran Arrzs, Qytezs dhe Nikolics. Po kshtu, Qafa e Qarrit e vetme, kontrollon lvizjet JL. Drejtimi P, ka tre shtigje komunikimi q prshkojn kt reliev, n Vithkuq, ku duhen vlersuar lvizjet pr n grykn e emerics, platformn malore e Voskopojs q t on, n trevn e Oparit t thell, si dhe grykn e Devollit q sapo gremiset n Maliq hap nj lugin t gjat q an n drejtim t P, drejt Gramshit. Qendrat e banuara , jan t dendura, ku burimet njerzore jan baz gjat situatave t mobilizimit ushtarak. Kto qendra jan jo vetm n fushn e Korcs por edhe n rrethinat kodrinoro-malore. Dallohen: qyteti i Kors, qendrat e mdha: Mollaj, Boboshtic, Kamenic-Floq, Komuna e Vithkuqit, e Voskopit, e Voskopojs dhe Bashkia e Maliqit, Komuna e Pojanit, Vashtmi ,Rrmbec, Sheqeras e Sovjan. Po kshtu, fshatra t shumt, shtrihen rrz malit t Moravs, t malit t That, si dhe prgjat lartsive P. N rast t trheqjes s mundshme, n thellsi, drejtimi i Maliqit, Voskopojs dhe Vithkuqit, jan shtigjet natyrore, m t prshtatshme. Kora shtrihet n kmb t malit t Moravs. Lartsia mesatare mbi nivelin e detit sht 869 m. Siprfaqja e sotme e qytetit sht rreth 10,7 km. Qyteti ka rndsi ekonomike dhe strategjike. Kora sht nyje lidhse pr komunikimin me shtetin fqinj: Greqin nprmjet rrugs Kor-BilishtKapshtic si dhe n vijim t rrugs kombtare q e lidh at me Ersekn e Leskovikun. Qyteti ka nj sistem urban prafrsisht rrezor, me nj shesh qndror n mes. Gjat gjendjeve t lufts, duke qen n rrz t malit t Moravs, sht e mundur trheqja n lartsi e lugina t masivit malor. Karakteri i ndrtesave t banimit sht i ndryshm. N qndr mbizotrojn ndrtesat tipike qytetore t ulta, ndrsa ka edhe ndrthurje t ndrtesave t larta ku ka mundsi vrojtimi. Rrugt. Prbrsi kryesor qytetor n kt gjeohapsir jan rrugt automobilistike t cilat krijojn lidhje n t gjitha drejtimet. Rruga PogradecKor sht rrug interqytetore dytsore. Sapo del n qafn e Pllos ajo duke kaluar prgjat fundkodrave, lidh fshatrat: Leshnic, rrav, Pretush, Nizhavec, Vashtmi e Kor. Prej kndej, nis degzimii pr n drejtimin VL, n fshatrat Bar, Dishnic, Neviisht, Belorta, Ku i Zi, Plas, Zmblak e Cangonj, drejt lugins s Devollit. N Zmblak, ndahet rruga q i ngjitet qafs s Zvezds dhe zbret n zonn e Presps.

Rrug Kor-Ersek, kalon n zonn fushore, deri n afrsi t Ujbardh e Floq, pastaj fillon ngjitja, pr n Qaf t Qarrit. Rrugt kryesore jan dy kalimshe dhe t shtruara me asfalt. Ato kalohen n t gjith stint e vitit, me prjashtim t rasteve t dimrave t ashpr, me dbor e ngrica, ku probleme m t mdha prbjn kalimi i Qafs s Qarrit e Qafs s Zvezds dhe Qafs s Pllos. Rrugt e tjera lidhin pothuajse t gjith fshatrat. Ato jan me bazament natyror dhe t shtruara me kalldrm, duke mundsuar kalimin e automjeteve, me prjashtime t vaant, sodomos n fush, gjat reshjeve. Rrug Kor-Voskopoj, ka profil t rregullt dhe shtres t sigurt, si dhe dy kalime. Ajo paraqet vshtirsi gjat stins s dimrit. E till sht edhe rruga Ujbardh-Vithkuq. Vijimi i rrugve, n thellsi, me zonn e Oparit, kalohet po me vshtirsi, n varsi nga stint. Nj vijim rrugor me rndsi sht ai Kor-Drenov-Boboshtic e Dardh q n lugin t Devollit t lidh me Sinicn, Qytezn e Arrzn, e rrethit t Bilishtit. Rruga stinore prgjat kurrizit t Moravs, duhet njohur si dhe duhet marr parasysh, mbasi ajo lidh pothuajse n mnyr trsore kt kurriz. Prmidis fushs s Maliqit, kalojn rrug trthor, si ato nga Pretush-Vreshtaz-Gurbardh e Zvezd, Vreshtaz e Podgorije t cilat jan me bazament t fort. Qendra e Sheqerasit, nprmjet urs mbi emisarin e madh t Maliqit lidhet me Dunavecin e Libonikun, me rrugn kryesore. Rrza P e Malit t That ka rrug t prmisuara q t nxjerin n Podgorije, Blac, Bletas e Alarup si nj pozicion zotrues mbi gropn e Pogradecit. Nga Gurbardhi, nj rrug ushtarake stinore ngjitet deri n kreshtin e Malit t That, duke e prshkuar at deri n afrsi t vijs kufitare. Ujort. Lumi Devoll sapo takon platformn e Fushs s Kors n Zmblak, humb natyrn lumore t tij dhe futet n shtratin e emisarit ujor t Maliqit q e prshkon fushn n drejtim t P. N Sovjan mer kthes pr n grykn natyrore t tij, n Maliq. Ai sht penges ujore, sidomos pr tanket mbasi ka gjersi mbi 40 m dhe rnie argjinaturash n t dy ant. Mbi t, ka tre ura: n Zmblak, Pojan dhe Sheqeras. Nga J rrjedh lumi i Dunavecit, q nga Gjani dhe maja e Lisicit. Ai prshkon fushn, e n Goskov t Poshtme kanalizohet n emisarin e Dunavecit q sht nj penges ujore e rndsishme, n mesin e fushs. Prrenj t shumt, zbresin nga t gjitha drejtimet, po ata nuk paraqesin penges pr trupat, vese n rastin e stinve me reshje. Ndr rezervuart, krkon vlersim t veant ai i Gjanit, si dhe ujsjellsi n krah t tij q furnizon Korn me uj t pijshm. Bimsia n fush sht e kultivuar me drufrutort e mollve apo vreshtave. N shpatet fundore t kodrave e maleve, ka shkurre t dendura e t rralla. Pyjet fillojn n zonn e Vithkuqit, Voskopojs, Dardhs,mbi Drenov e Boboshtic, n faqet kodrinore jan mbjell siprfaqe me pisha t but. Po kshtu n kreshtin e Moravs ka pyje dushku, t ndrthurur, me shkurre dushkajash.. Klima. Fushgropa e Kors sht nga zonat m t ftohta q duhet vlersuar nga ushtarakt gjat organizimit t operacioneve, sidomos n stinn e dimrit.Temperatura mesatare vjetore sht 10.50C, (korrik 200C,,janar 0.50C) Temperaturat skajore kan ndodhur n Sheqeras ku sht nj nga polet e t ftohtit (-26.9 0C, si m i ulti, n Shqipri). Deprtimi i masave ajrore, nga Kontinenti, freskojn klimn. N ver bien 12.5 % e reshjeve. Dbora krijon shtres, sipas rastit, q nga muaji Nntor e deri n Mars.

Tokat i takojn brezit t tokave t kefenjta. IV.T.1. LUGINA E DEVOLLIT TE SIPERM Kjo lugin, n qendr t s cils sht Devolli, ka nj pozicionim n drejtim t JL-VP. Ajo fillon q n Zemblak, n fundin e malit t Moravs q prkon me fushgropn e Kors, ndrpritet nga rrugkalimi q i ngjitet qafs s Zvezds, midis malit t That dhe malit t Ivanit q shfaq nj kon lartsor t bukur dhe vzhgimor n drejtim t lugins s Presps dhe asaj t Devollit t siprm. E tr lugina, prkon edhe me ndarjen administrative, t rrethit t Devollit, nj ndr krahinat shqiptare kufitare, me tradita historike, zhvillimore n fush t ekonomis dhe kulturs. Relievi prbn nj qarkore e rrethuar n dy drejtime at VL dhe VP, nga male dhe n drejtim t JL, nga sisteme kodrinore q viojn tej kufirit shtetror. Lugina sht e gjat 22 km dhe gjersit fillojn e ndryshojn q nga Zemblaku , gryka e Cangonjit 3 km, n Progr , deri n Bilisht 10 km. Lugina sht nje korridor i prshtatshm pr lvizje t trupave dhe tekniks luftarake. Dshmit e prpjekjeve n rrjedhat e historis tregojn se pikat m t prshtatshme gjeoushtarake kan qn: gryka e Trenit q lidh Devollin me luginn e Presps s Vogl, Kapshtica, ku korridori prmes kodrash dhe luginash, komunikon me shtetin fqinj, n drejtim t Follorins, t Mirasit dhe Vidohovs, t cilat hapin shtigje t tjer komunikimi n kufirin me Greqin, n Dardh e Qaf t Kazanit, me Kolonjn dhe fushgropn e Kors. N VL, kufizimi krijon lidhje t prbashkt nga qafa e Zvezds, mali i Ivanit (1768 m), maja e Qilarishtes mbi Rakick (1495 m) Qafa e Kolamit mbi Progr, gryka e Trenit. Pas ksaj vjen vija kufitare q zbret nga kreshta e malit t Karvanit, (1533 m ) mbi Vrnik i cili zbret n lugin, n Kapshtic, ku ndodhet edhe dogana e sotme, midis dy shteteve. Pastaj, vija kufitare ka prirje gjithnj VJ, n majn e Peshovecit (1343 m) prmidis kurrizoreve kodrinore, ulet n fushn e Llabanics, sapo prroi me t njjtin emr, futet n tokn Shqiptare. M tej vija e kufirit, kalon n lugin, n brigjet e prroit t Shapotecit (piramida nr 35), duke vijuar prgjat tij, deri n takim me prroin q zbret nga fshati kufitar kufitar, Novosello. Prej ktu krijon nj ngjitje n kodrat e Braanjit dhe zbret, mandej, n prroin e Ponars, (piramida nr 40). Lartsit kodrinore ndrpriten nga vija kufitare deri n majn e Vidohovs (mbi fshat lartsia,1423 m, piramida nr 55). Ktu kufiri pritet, n P, deri n piramidn nr 66, n L t Devollit t siprm. Pastaj kufiri pret shpatet malore, gjersa takon Qafn e Kazanit e cila sht nj komunikim i madh skajor, i lugins s Devollit, me gropn e Kolonjs dhe at t Kors. N P, mali i Moravs sht mburoj VL-JP me malin e Kuq (Llofka: 1876 m), me vijim n Qafn e Dardhs, dhe duke zbritur n Cangonj. Kjo lugin prkon me rrethin e Bilishtit. Relievi luginor sht me lartsi deri n 950 m dhe rritet n t dy kraht. Hapsira fushore sht e ngusht n Cangonj, por ajo fillon t zgjerohet n segmentin: Tren-Vranisht, deri n 4.1 km, Bilisht-Hoisht: 5.4 km. Pastaj lugina formon nj hark, duke filluar nga fshati Vishocic, Kurril, Braanj, Ponar, Miras, et, Qytz Arrz, Nikolic, ku prej majs s Badarashit dhe Qafs s Kazanit, rrjedh Devolli. Relievi n P ka ndrprerje t luginave t shumta q zbresin nga mali i Moravs, derisa mblidhen n Devoll. Ndrsa n J, n et dallon lugina Qytz-Sinic-Dardh. N L,duhet patur

parasysh Gryka e Bitinck-Trenit, q krijon nj lidhje, me luginn e Devollit dhe Presps s Vogl. Midis Kapshtics dhe qytetit t Bilishtit, zbret lugina e Vrnikut q prkon me prroin e Selcs i cili mbledh ujrat nga maja e Gremjes dhe mali Karvanit n kufi. Vrniku sht n lartsin 1050 m, ndrsa t dy kraht: (maja e Llapishts 1286 m dhe maja e Ruks, 1234 m). Prmidis fushs, ka dhe lartsi t buta dhe kodrinore si n Bilisht, Vishocic, Polosk, ipan, Ziisht, Dobranj e Menkulas te cilat vzhgojn hapsirn fushore. Qendrat e banuara jan t dendura. Dallohet qyteti i Bilishtit me 9388 banor, ndrkaq i gjithe rrethi ka 12 997 banor. Esht krahin e rndsishme kufitare, me jetorsi t lart t burimeve njerzore. Fshatrat ndodhen t shprndara n t gjith hapsirn fushore, n rrz t kodrave e deri n vij t kufirit. N rrzn L, t Moravs shtrihen fshatrat: Cangonj, Zemblak, Vranisht, Emenik, Stropan, Grac, Hoisht, Prparimaj, Grapsh, Bradvic, ipan, Ziisht, Sul, Koshnic, Menkulas, Miras, et, Vidohov. N drejtin t qendrs s fushs jan: Vishocic, Polosk, Dobranj, Fitore. Prgjat fundlartsive L, ndodhen fshatrat:: Zvezd, Manurisht, Progr, Tren, Bitinck, Bilisht dhe Kapshtic. Vrniku, fshat i etnis maqedone, sht i futur n nj lugin t ngusht larg kufirit, 3 km. Kapshtica, nodhet larg dogans, 7 km, n rrz t malit t Palikut. Tresteniku ngrihet n nj kodr t bukur s (1000 m) larg kufirit 2.3 km, Braanj ndodhet n breg t Devollit, larg kufirit, 1.9 km; Ponara n bregun L, t lumit, larg nga kufiri 800 m. Vidohova shtrihet n lugin, n lartsin 1180 m, larg kufirit, 1 km. Nikolica gjendet n skajin J t lugins,larg kufirit 1.7 km. Bilishti: ndodhet n luginn e Devollit dhe sht qndr e rrethit. Ndodhet n rrz t sistemit kodrinor q vijon n drejtimin VL, mbi fshatin Bitinck e deri n grykn e Presps s Vogl. Lartsia mbi nivelin e detit sht 870 m. Lartsia e majs m t lart, n VL sht 1212 metra. Qyteti lidhet me rrug, n t gjitha drejtimet. Kshtu, rruga q vjen prgjat lugins e lidh Korn. Prej ktu bhet komunikimi rrugor ndrshtetror me Greqin, n Kapshtic, q sht dhe dogan kryesore e pikkalim 12.5 km larg. Rrug t tjera degzohen drejt lugins s Devollit t Siprm: n Trestenik, Polosk, Braanj, Ponar, Miras, Vidohov, Nikolic. Po kshtu degzim i rndsishm sht ai q lidh Bilishtin me Babanin, Hoishtin, Ziishtin, n rrz t malit t Moravs si dhe fshatrat e Presps s Vogl. Nga Kapshtica nj rrug prvijon pr n fshatin Vrnik me etni maqedonase. Qyteti sht i ndrtuar n rrz t kodrave dhe n fillim t hapsirs fushore. Rruga kryesore e ndan at n dy pjes. Rrugt e tjera prvijojn pa ndonj system t prcaktuar. N to mund t lvizsh lirshm gjat situatave luftarake . Pallatet me 5 ose 6 kate jan prgjat rrugs dhe n qndr t qytetit. N raste evakuimesh ushtarake i vetmi drejtim sht ai pr n grykn e Presps s Vogl dhe n rrezen V t malit t Moravs. T dhnat e popullsis jan si m posht: N prgjithsi Rrethi Popullsia n N qytet N fshat

prgjithsi

Meshk uj 17437

Femra

Prgjith si 6729

Femra

Prgjith si 27912

Femra

Devol l

34641

17204

3429

13775

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

Devoll

34641

429 km

80.8 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Devoll Prgjithsi 34641 Nga 0-14 vje 8570 Nga 15-65 vje 22565 > 65 vje 3506

Rrugt. Lugina e Devollit prshkohet e tra, nga rrug t ndryshme. Rruga kombtare interqytetore q lidh Shqiprin me Greqin, nis nga Kora n Zemblak-Bilisht dhe n Kapshtic, del n shtetin fqinj. Kjo rrug pr her e m tepr, po merr trajtat e standarteve t transportit modern. Degzimet kryesore t saj, jan Bilisht-Miras, si nj rrug me bazament t fort e shtruar dhe e mirmbajtur, me lvizje gjat gjith vitit. Prej Mirasit, n kufi afrohet rruga deri n Vidohov, por n disa vende sht e kalueshme me vshtirsi. Prgjat lugins s Sinics, ngjitet rruga me bazament t prmirsuar q t nxjerr n et, Qytez, Sinic dhe Dardh q sht fshati malor, mbi kreshtn e Moravs. Prej ktu, rruga zbret n Boboshtic e Kor. Kjo rrug deri n Dardh sht e kalueshme me vshtirsi, megjithat pr transportin ushtarak ajo sht e shfrytzueshme. Nga Arrza, n Nikolic afrohet nj rrug ushtarake stinore. Prmidis kreshts s Moravs, nj rrug tjetr ushtarake vijon, derin n majn e ardhakut. Degzime rrugsh utomobilistike, vijojn nga Bilishti drejt fshatrave t Rrz Moravs por deri n Baban, Grac, Hoisht, Prparimaj, Ziisht, Sul. Ato jan t prmirsuara dhe m n brendsi, jan stinore. Nga rruga kombtare n Bitinck, kthen rruga pr n Tren, Presp t Vogl, Rakick, Cerje e Shuec q sht e shtruar pjesrisht dhe e prmirsuar. Ujort. Devolli sht n qendr t lugins. N rrjedhn e siprme ai sht bashksi prrenjsh t ngusht, hera hers t thell, gjersa n Miras, ai krijon shtrat, me gjersi deri 10 m dhe vij ujore rreth 4-5 m. N fush, n disa pjes kanalizohet dhe kthehet n penges ujore pr teknikn ndrsa trupat mund t kalojn. N fush, ka shum kanale t cilat jan penges pr

tanket dhe teknikn tjetr. Disa prrenj q zbresin nga Morava kan rezervuar si n Sul, Prparimaj, Hoisht. Bimsia: N lugin sht e kultivuar me pemtore vreshta. N faqet e Moravs, ka pyje t degraduar dhe shkurre t dendura. Pyje ka n Nikolic, Arrz e Dardh. Kodrinoret kufitare kan shkurre t dendur dhe te rrall. Pikvshtrime ushtarake. Lugina e Devollit t Siprm sht korridor hyrs dhe komunikues me L e Shqipris. I till ka qen dhe n koh m t lashta. Relievi kodrinor n kufi, luginat dhe qafat e sistemit t lartsive L, jan t prshtatshme pr fushata lvizse ushtarake t gjera q nga Verniku e deri n Nikolic (rreth 30 km gjersi). Ndrkaq edhe gryka e Trenit, ofron nj mundsi t till. Ksilloj e tr lugina e Devollit q ka vlera operative msymse, dallon nga gryka e Vjoss n Sarandaporos e cila sht e ngusht dhe nxnsia e saj sht eprsi pr mbrojtje. N vijim t ktij vlersimi kreshti i Moravs deri n Dardh sht brez natyror mbrojts. Gryka e Cangonjit sht si nj shtrung mbrthimi dhe goditjeje t detyruar, kur zotron lartsit e t dy krahve e sidomos majn e Ivanit. Prvoja e prpkjeve deri ne Luftn e II Botrore e kan treguar kt. Gjat provokacioneve t gushtit t vitit 1949, sistemi kodrinor i ult, krijoi mundsi pr futjen e forcave greke, n thellsi t toks son, por q u prballuan nga organzimi operativ i suksesshm, duke shfrytzuar pikat e relievit si eprsi dhe zotrimin e gjith lugins. Klima e lugins ndikohet nga deprtimi i errave kontinentale t cilat n dimr jan t ftohta. Mesatarja e temperaturs s janarit (-0.20C), mesatarja e korrikut sht (19.60C), por ka dhe temperatura t skajshme deri -240C dhe ajo m e nxehta + 350C. Ngricat jan t zakonshme gjat dimrit. Stina m e lagsht sht vjeshta. Tokat e lugins s Devollit jan t kafejta-livadhore dhe aluvionale. IV.T.2. LUGINA E DEVOLLIT: CERRIK-GRAMSH-MOGLIC Lugina e Devollit t Mesm, ka prkim me fushn e Crrikut ku lumi zbret n rrafshin e saj dhe mer kthesn n drejtim t P. Prej ktu, gryka e Devollit, hapet n drejtim JL, pothuajse n vij t drejt, deri n Bratil, ku an midis malesh. N Gostim e Shtrmen, lumi zbret n fush, ndrkaq, gryka prej nga ai rrjedh, megjithse, lidh Fushgropn e Kors, me pjesn tjetr P t vendit, n koh, nuk dshmon drejtime msymjesh e fushatash ushtarake nga L, vese fragmente t pjesshme veprimesh luftarake, kryesisht gjat Lufts s Dyt Botrore. Vet relievi i Lugins s Devollit, sapo zbret n Maliq dhe vijon n thellsi, n Zvarisht, Nikollar dhe sidomos n Moglic, gryka t mbrthen, e lartsit thepisen. N kt lugin, e vetmja rrug automobilistike: Gramsh-Lozhan, u ndrtua n vitet 50-t t shekullit q shkoi. Mali i Lenijes (2013 m) ngrihet n krahun L, t gryks s Moglics, ndrsa n J, ndodhet, mali i Koshnics (1730 m). Lugina ngushtohet, thellohet n form kanioni, shkmbinjt jan t thepisur dhe me bukuri t ashpr. Kshtu vijon Devolli, deri n Bratil, ku zbut rrjedhn e tij dhe relievi sht i ult. Prej gryks s Moglics deri n Gostim e Shtrmen, lugina sht e gjat rreth 48 km. Ajo, n trsi sht e drejt. Ujmbledhja m e madhe sht nga VL, ku harkohen Mali i Shpatit (maja e Bukanikut 1831 m) maja e Gurit t Zi mbi Kukur 2072 m, malin e Valamars (2373 m ) q mbyllet me

Lenien (2013 m). Kjo hapsir ujmbledhse e luginave q kan largsi nga Devolli 18-20 km, prbjn streh n male pr vendasit, ndrkoh nuk premtojn korridor lvizje trupash n fushata msymjeje. I njjti arsyetim mund t bhet pr krahun P, ku edhe nse ngjitesh n kurrizin e Koshnics do t thepisesh, n luginn e Tomorrics. Prej Bratile n Gramsh, lugina vijon drejt dhe lartsit e afrta, n t dy kraht, jan rreth 500-600 metra. N Mashan lugina e Devollit prthith at t Tomorrics. Ndrkoh, dy t tjera zbresin nga L: lumi i Grabovs dhe lugina e tij, q vjen, nga maja e Valamares dhe lumi i Vrs q rrjedh nga kurrizi malor mbi fshatin Kukur (maja e Lisecit, maja e Lukovs, Guri i Gegs). Nga Gramshi, n Gostim e Shtrmen, lugina vijon n hapsir kodrinore e n P ndodhet krahina e Sulovs, ku lartsit n Topojan arrijn 800 metra, me ndrprerje dhe copzime luginore t shumta. N L, lartsit ngrihen n majn e Bukanikut (1831m) dhe ndr luginat dallojn: ajo e Holts dhe e lumit me t njjtin emr, ku rrjedhin edhe lumi i Pashtreshit dhe prroi i Galigatit t cilat takohen me Devollin, n Cruj. N Shushicn e Vogl, zbret Zalli i Kuivelit, ndrsa n Shtrmen rrjedh prroi i Zallit t Gostims. Ky reliev kodrinoro-malor me thyerje e copzim, me prirjet luginore n thellsi, ku ngrihen kreshta malore, n t dy ant, sht i prshtatshm pr t`u mbrojtur, pr krijim t rezervave. Qendrat e banuara. Lugina sht e populluar dhe qendrat e banuara jan t tipit t shprndar, deri n lartsin, 1700 metra. N periferi t lugins ngrihen: Zavalina (posht Bukanikut), Kamian e Poroan (n grykn e Holts), Kukur e Grib (n luginn e Vrs), Lenia (posht malit t Lenies) dhe Grabov e Siprme. N krahun P t lugins, shtrihen fshatrat: Floq, Banj, Darzez, Dragot-Sulov, Dushk, Zgjup, Dufshan, Lubinj, Duzh etj. Rruga kombtare, prgjat krahut L t Devollit, lidh qendrat e banuara: Gostim, Shtpaj-Shushic-Cingar, Driz, Cruj, Gramsh, Pishaj, Mashan, Brsnik, Kodovjat, Bular, Bratil. Gramshi shtrihet prgjat lugins s Devollit, n ann V t tij. Siprfaqja e tij sht afrsisht 0.7 km. Lartsia mbi nivelin e detit arrin, 300 metr. Aty kalon rruga me karakter kombtar q lidh Elbasanin me Korn. Kjo rrug, q ende nuk i ka treguesit e saj t lart, n cilsin e shtress, gjersis dhe veprave t artit, sht arterje shum e rndsishme startegjike ushtarake prgjat luginn s Devollit t Mesm deri n fushgropn e Kors. Prej Gramshit, ka degzime rrugore fshatare me t gjith rrethin, kalueshmria e t cilave sht kufizuar, kryesisht n stinn e that. Rrug t tilla si ajo prgjat lumit t Tomorrics, del deri n Kerpic, me degzime stinore me fshatra t tjer si: Kushov, Skenderrbegas, Sotir etj. Nprmjet luginave t ujorve kryesor q derdhen n Devoll, me rrug stinore bhet lidhja me: Poroanin, Kukurin, Sojnikun, e Lenien. Gramshi sht qytet i ri dhe ndrtimet jan kryesisht t reja. N qndr ka nj shesh kryesor e rrotull tij jan ndrtuar apartamente pes dhe gjasht katsh, duke prvijuar n rrethin me banesa nj e dy katshe. Si qytet, q i prket qndrs s Shqipris n lugin midis malesh, duhet trajtuar me kujdes, pr pozicionimin e tij dhe t fshtrave prreth n raste t situatave luftarake, pr trheqjen n grykn e Devollit e luginave t tjera, pr ruajtjen e rezervave si jan ato t Bratils etj. T dhnat demografike kan bler pr njohje t mundsive t mobilizimit t burimeve njerzore, mbasi Gramshi sht edhe qndr rrethi.

T dhna t popullsis Rrethi Popullsia N prgjithsi N prgjithsi Meshkuj Femra N qytete Prgjiths i Femr a 5179 Grams hi 35750 18183 17567 10533 Fshat Prgjiths i 25217 Femra

12388

Dndsia e popullsis Rrethi Elbasan Popullsia 35750 Siprfaqa 695 km Dndsia 51.5 banor/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinive Rrethi Elbasan Popullsia 35750 Nga 0-14 vje 11527 Nga vjee 22122 15-64 Mbi 65 vjee 2.101

Rrugt. Deri n Gramsh rruga kombtare dytsore sht dykalimshe dhe e asfaltuar, ndrsa m tej, pr n Lozhan ajo sht e shtruar me kalldrm. T gjitha rrugt q lidhin luginn, pr n Shnvlash, Kisht, nga Kodovjati n Shelcan, Grazhdan e Kukur jan me bazament t fort, me karakter stinor, mbasi reshjet i bjn ato t pakalueshme. Rrug e prmisuar sht ajo q lidh Bular me Sojnik dhe qafn e Dushkut, posht majs s Komjanit (1792 m). Prej Sojniku, nj rrug stinore, me karakter ushtarak ngjitet deri n kreshtin e brezit malor (1793 m) ku lidhet me rrugt e shfrytzimit pyjor q zbresin n luginn e Shkumbinit. T tilla jan rrugt q prshkojn pjerrsit P t Devollit dhe lidhin Sulovn si ajo: Mashan-Duzh-Kmanj e Prrenjas apo tjetra q lidh Darzez-Kutrqar e Kukucov. Ujort. Ujori m i madh sht Devolli i cili n gryk t Moglics sht si kanion kur zbret n Bratil me gjersi masatare, jo m shum se 8 metra e thellsi: 80 cm, ndrsa n Kodovjat brigjet jan m t gjera, zallishta arrin deri n 700 metra gjersi. Gjat vers Devolli nuk prbn penges pr forcat kmbsore. Ndrsa teknika, krkon mjete xhenjere. N takim me lumin e Holts, gjersia dhe thellsia e lumit bhet m e madhe (gjersia 12 metra, thellsia mesatare 0.8 m). N kt hapsir e vetmja ur sht ajo q lidh luginn e Tomorrics dhe krahinn e Sulovs, me gjatsi 150 m dhe gjersi 4 m. Ndr prrenjt: ai i Holts dhe i Vrs jan m vrshues, kurse i Grabovs, krijon gryk t ngusht. Bimsia sht e zhvilluar n t gjith luginn, nga shkurret e rralla e t dendura q veshin relievin e coptuar t Sulovs e t brigjeve P, t Devollit dhe ato t bregut L q mbi lartsit 1700 m, formojn pyje si: t Bukanikut, mbi Zavalin, t Shirokut (q lidhen me pyjet e Stravajt), pyjet n majn e Lukovs mbi Kukur, pyjet e Lenies, t lugins se Grabovs.

Klima ndryshon, nga lugina, ku ajo sht e but, n drejtim t kreshtave malore, ku sht e ftoht dhe me reshje dbore e ngrica. E ftoht sht edhe gryka e Moglics, si rrjedhoj e errave q deprtojn nga L. Vshtrim ushtarak pr objektet e rndsishme: -Qyteti i Gramshit, uzina dhe furnizimi me uj. -Ura mbi Devoll q lidh Tomorricn dhe Sulovn -Depot e Teqes s Dushkut dhe ato t Bratils -Ruajtja e hyrjes js rrugs n grykn kanionike t Moglics. -Kantieri dhe ngrehinat e mbetura t Hidrocentralit t Banjs IV.T.3. LUGINA E DEVOLLIT T MESM: BRATIL-MALIQ Kjo lugin i prket srish Devollit t Mesm. Kthesa e lumit, bhet n grykn e Moglics, prball fshatit Zerec, ku lugina mer drejtimin L. Largsia deri n Maliq, sht rreth 38 km. N V qarkon mali i Lenijes (2013 m) i cili n qafn e Mushks, drejtohet srish, pr n V, n majn e Valamares (2373 m) n qafn e Panjs (1652 m). N L, vijon kreshti i majs s Kozelit (941m) n prkimin e lumit me: Libonikun e Maliqin. Ujrrjedha e Devollit vjen prej lartsive q nga Maliqi, n majn e Mustaqes (1549 m) mbi Gjyrez, n Shipck, Pasha-Tepe t Voskopojs (1640 m), n majn e Lisicit mbi Gjergjevic (1714 m), Gjonbabas qafn e Veshzit n Ostrovic, qafn e Beit, qafn e Gjarprit (posht majs s Grevs 1694 m), gjersa zbret n Zerec. Ujrrjedha V e Devolit sht pjes edhe e Malsis s Mokrs. Ndrkoh n ujrrjedhn J t Devollit ndodhet Gora. T dy trevat jan dy hapje, dy prurje, dy thellsi vendore, larg lugins t cilat n rrjedhn historike, kan ruajtur tipare t qnsishme qndrese. Kreshtat malore n V, duke filluar q nga maja e Valamares, afrojn rrug automobilistike t shfrytzimit pyjor t cilat i qarkojn lartsit q nga shkmbi i Llngs, n Qafn e Panjs, deri n Dardhas. Kjo rrug afron mundsi komunikimi, me degzime rrugsh stinore, deri n luginn e Devollit. Relievi, n V t Devollit ndrpritet nga lugina q zbresin nga kreshti malor si ajo e Moglics, Nikollars, e Strelcs q t nxjer, deri n Qafn e Panjs, e Moan-Drdushs, e Marjanit, e prroit t Madh e cila arrin deri n majn e Kozelit; prroi i Madh q t nxjerr n Beras. N krahun J t Devollit, t Gors dallohen: Lugu i Zerecit, lugu i Dusharit q ndahet n prroin e Becit dhe ai i ermerics q t nxjer n harkun malor: Ostrovic (qafa e Veshzit) maja e Faqekuqit (2352m), qafa e Marts, maja e Lisicit (1714 m) dhe Maja e Pasha-Tepe s Voskopojs. M n L, nj prrua tjetr derdhet n lumin e ermerics, ai i Nishanit q fillon nga lartsit e Voskopojs. M tej vijojn e lugje t vegjl, deri n Maliq. E tr lugina e Devollit sht e ngusht. Nj hark tjetr ajo mer n Nikollar e Gurshqipe ndrsa n Lozhan drejtimi sht L. Qendrat e banuara jan ato t Mokrs nn harkun e kreshtit malor duke filluar nga Strelca, Velani i Mokrs, Mesmali, Moan, Desmir deri n Nic e Osnat, Babjen, Marjan e Mjaltas. N J t Lenies, jan fshatrat e Gors: Gurshqipe, Nikollar, Maliqi i Oparit, Gropesh, Doran dhe 1 maj (Moglic). Ndrkoh n J t Devollit vijojn fshatrat e Gors n grykn e Dusharit (Zerec, Bardhec, Gurakuq, Dushar); n grykn e ermerics e lugut t Becit: ( Osoj, Karbanjos-Lavdar, Brozdovec, Misras-Mazrek), ermeric (XerjeDenas,Todas,Lekas,Shkozanj, Gurmujas, Gjergjevic, Marjan, Gjonbabas,

emeric). N vijim t krahut J t Devollit dallohen: Lozhani si qndr Komune, Zvarisht, Tresov, Shqiponj, Sonisht deri n Maliq. Rrugt n trungun luginor t Devollit, kan tre drejtime: -rruga: prgjat kreshtit verior t lartsive nga Shkmbi i Llngs, Qaf-Panj, Dardhs sht me profil t rregullt, jo vetm pr shfrytzim pyjor por edhe pr t gjith komunikimin e Mokrs me Prrenjasin dhe Pogradecin. -rruga: Shipck-Voskopoj-Gjergjevic-Shkozanj q mbyll Gorn n J, sht rrug me bazament natyror dhe e prmisuar e vshtir pr t`u kaluar n dimr. Kjo rrug i plotson nevojat ushtarake, n raste situatash luftarake si dhe ato paqsore. Nr rrugt q lidhin kto tre segmente L-P, dallohet ajo q arrin deri n Qafn e Panjs, por q sht me karakter stinor. T gjitha rrugt e tjera t cilat lidhin fshatrat e Mokrs, jan stinore. N Moglic (1 maj) Ura mbi Devoll komunikon me rrugn q t nxjerr n pyjet e Dusharit, deri afr lartsive t Qafs s Gjarprit dhe uks s Bofnjes, rrug e cila ka shum rndsi ushtarake pr t`i arritur kt lartsi. Ujort. Ujori kryesor sht Devolli. Gjersia e tij n ver, nuk i arrin as 8 m, po brigjet jan deri 4-5 m, e m shum. Nuk prbn problem pr kalim t kmbsorve. Urat mbi Devoll jan, n Moglic (1 maj) n Lozhan-Strelc. Lumi ndodhet gjithnj n krahun J t rrugs deri n Moglic, ndrsa m tej n krahun J, prrenj t shumt zbresin pr n Devoll nga t dy kraht. Prrenjt e krahut V jan m eroziv, mbasi dhe struktura e toks sht rrshqitse, sidomos n Moglic (1 maj). Kta prrenj gjat dimrit kan prurje t mdha ndsa n ver nuk prbjn problem, pr t`u kaluar. Bimsia prgjat lugins sht shkurre e rrall dhe n t dy kraht ka pyje si: -n faqet V, t Valameres, n qafn e Panjs, pran majs s Lenies. -pyjet e Dusharit, t ermerics, Lavdarit, t Voskopojs dhe Nishanit. Klima n lugin sht e but n ver dhe e ftoht n dimr. Ndrkaq n t dy kraht n lartsit ajo bhet akoma m e ftoht. IV.TH.LUGINA E TOMORRICS Kurrizi i Kulmak - Tomorr mbyll luginn n ann JP t saj. N VL, Ostrovica, Bofnje, Koshic sjellin ujrat n JP, pr n lumin e Tomorrics. Q nga bashkimi i lumit t Tomorrics me Devollin, deri n skajin fundor sht nj gjatsi luginore prej 44 km. Bn pjes, n trevat e brndshme dhe t thella t Shqipris, ku n trsi , historia nuk na sjell synime ekspeditash e pushtimesh, fushatash ushtarake, mbasi relievi sht trheqje n pejsazhe t natyrs, ndrkaq bhet i pa orientueshm n prirjet,pr lvizje n thellsi, ku mund t hysh por smund t dalsh lehtas. Kt prthithje e bn n thellsi, Qafa e Kulmakut dhe Ostrovica n L. Kjo trev sht e prshtatshme pr organizim t trheqjes s trupave dhe prgatitjes s tyre , pr ruajtje t rezervave. Relievi luginor ruhet nga tri ant nga male t lart, ndrsa rrjedha e Tomorics t on n P , gjithnj n ulje t lartsive deri n 214 m, mbi nivelin e detit. Qndrat e banuara shtrihen n t dy kraht e lumit t Tomorics. N krahun lindor vijon Nart, Kushov, Sknderbegas, Ermenj, Vidhan, Grev, Posten, Kovenanj, Strafick, Vishanj, Bar, Floq - Rehov, Ku, Gremsh, Gjergjevic. N krahun P, qndrat e banuara jan t dndura, t vendosura prmidis luginave t prrenjve t shumt q zbresin n lumin e Tomorrics

si: Ostrenth, Bregas, Kushov, Dumbres, Brasnik, Ulov, Sotir. N rrz t Tomorrit, n qafn e Dardhs q vshtron n t dy kraht, ndodhet fshati Dardh. Krpica, gjendet pran lumit, ku burojn ujra t shumt nga gjiri i Tomorrit dhe nj hidrocentral vendor, i shfrytzon ato. Pastaj, n lartsin afrsisht 820 m, rrotull Shpatit L t Tomorrit, shtrihen rradhaz fshatrat: Trov, Rromas, Trebl, Shpatanj, Gradec, Ujanik, Gjerbs, Zaloshnje, Milov. Vrehet se edhe pse, zon e thell, qndrat e banuara jan t dndura. Lidhja n rrug sht ndr m t varfrat. Lugina e Tomorrics, ka vetm nj rrug prgjat rrjedhs s saj, her n zallishte t lumit dhe her n brigje, e pamirmbajtur dhe q mund t shfrytzohet vetm n stin t that. Kjo rrug mbrin deri n Krpic e m tej n Dobrenj, mandej srish n zallishte deri n afrsi t Milovs. Komunikimi i grupfshatrave t rrjedhs s siprme t Tomorrics, bhet n afrim t rrugs me bazament t fort dhe t prmirsuar e cila prej Qafs s Devris lidh Zaloshnjn, Gjerbsin, Ujanikun deri n Qafn e Kulmakut e n Majn e Tomorrit (2379 m). Kjo rrug t on n orovod. Kshtu lugina e Tomorrics, prbn nj xhep t thell , n gji t natyrs shqiptare, ku komunikimi rrugor ska krijuar lidhjen e dshiruar t zhvillimit e ku nevojat e mbrojtjes prbjn krkes deprtimi e lidhjeje jo vetm me Skraparin, por edhe me Qafn e Kolonjs dhe m tej. Lugina e Tomorrics dhe dalja e saj n qaf t Kulmakut e t qafs s Devris, vijon lidhjen pr n Skrapar, Kor e Kolonj, apo n L, n Qafn e Gjarprit e Qafn e Beit pr t komunikuar me Dusharin dhe emerricn. Vlersimi ushtarak, n situata t veanta prgatitjesh t operacioneve mbrojtse, lvizjesh dhe prtritjes t burimeve njerzore dhe atyre t furnizimit dhe ruajtjes ei ka kto treva pozicionime t fuqishme. Mali i Tomorrit, sipas rrjedhs s gojdhnave t lashta, ka qn vend i ceremonive pagane, ndofta dhe n flijime njerzore pr hyjnin vendase, shpirti i t cilit hyri n mal dhe sht adhuruar pr vepra t madhrishme. Bimsia n lugin sht e llojllojshme. N fundet e lugins , rriten shkurre mesdhetare edhe makje. Kurse n pjest e eprme, dushqe t degraduar, przjer me shkurre. N shpatet e Tomorrit ka pyje ahu dhe halorsh. Klima ka ndikim t theksuar mesdhetare nga Devolli, por n skajin e saj n lartsit e Qafs s Gjarprit (1525m) Qafa e Beit, Qafa e Devris, ndikimi sht L q sjell er t ftoht, reshje dbore dhe ngrica gjat stin ss dimrit.

IV.U. RRJEDHA E MESME E OSUMIT.SKRAPARI. sht krahin ndrmalore q n trsi prfshihet nga rrjedha e Osumit t mesm. N vshtrimin ushtarak, pozicioni dhe relievi, ka ber q e ndodhur n brendsi t vendit, krijon vlera sigurie n mbrojtje, prqndrim, sigurim t furnizimit e t mbshtetjes, prgatitje t burimeve njerzore dhe ruajtje nga armt e dmtimit n mas. Qyteti i Polianit sht si balli i rrjedhs s mesme t Osumit, ku gryka fillon dhe hapet, pr t rn n fushn e Mbrakulls e m tej n Berat. Q ktu, relievi n brendsi zgjon siguri pr forcat tona, duke u br gjithnj nj grack pr kundrshtarin. Mbi

Polian ngrihet mali i Tomorrit, n krahun J, rrjedh lumi i Vokopols, ku qafa e Kiokut (691 m) vrojton n t dy kraht. Pastaj maja e Vendreshs s Malit (1106 m); Tenda e Qypit; lartsia 1246 mbi Prisht e epan, Qafa e Bunikut, maja e Sheshit t Mukalis (1247 m) mbi Kreshov, Qafa e Mianit (1148 m,) krijojn qarkimin J t krahins. N bashkim t lumit t Osumit, me degn e Staravecks, pran Nikollars, ngrihet lartsia 1416, mbi Gjergjov; prgjat lumit t Staravecks, Back, e n majn m t lart t Ostrovics (maja Faqekuqit 2352 m); qafn e Veshasit: 2083 m, Qafa e Beit e n V deri n Qafn e Gjarprit (1525 m). Hapsira m e madhe e Skraparit prfshihet nga pema ujore e Osumit t Mesm. Poliani prbn nyjen e par ku bashkohen n Osum, lumi i Vokopols me prroin e Dobrushs q zbret nga Qafa e Kulmakut. Gryka dhe nyja qndrore ndodhet n orovod; nyja e tret ndodhet n Rog e Muzhenck, nyja e katrt n Nikollar. N Polian, gryka e Osumit ngushtohet. Largsia midis brigjeve tek ura e lumit q t nxjerr n Tozhar sht rreth 900 m. Gryka vzhgohet dhe mbrohet nga lartsit e Zgrbonjs. Maja e Vals (685 m) zotron luginn n bashkim t dy prrenjve dhe rrugn automobilistike. Lugina ngushtohet srish n Kakruk dhe merr drejtim J. Prej Therepeli n orovod 13 km, gryka e Osumit sht afrsisht e drejt. orovoda sht mushkria e krahins. E ndrtuar n lugin ajo vrojtohet nga t gjitha drejtimet ( lartesia 720 m, mbi Munushtir, erenisht, Mollas dhe Vrzhezh). Ktu ndrpriten tri gryka: ajo e Radshit q prkon me lumin e orovods e m tej t Kapinovs; Gryka e Veleshnjs q t nxjerr n Tndn e Qypit dhe vet Osumi. N nyjen RogMuzhnck lugina ndahet n tri gryka, ajo e Muzhaks dhe epanit dhe gryka e Malindit. Osumi, n kt pik, merr nj kthes pothuajse 900 n drejtim VL deri n Nikollar. Qendrat e banuara shtrihen kudo, jo vetm ne lugin por dhe n shpatet e kodrave dhe maleve. Ato jan t ndrtuar kryesisht n pika zotruese. orovoda shtrihet n krahun e djatht t lumit Osum. sht kryeqndr e rrethit t Skraparit. Ndrtimet n t jan kryesisht t reja. N qndr zotrojn apartamentet deri n gjashtkatshe. T dhnat e popullsis jan si m posht: N prgjithsi Rrethi Popullsia n prgjithsi Meshk uj 15111 Femra N qytet Prgjith si 13257 Femra N fshat Prgjith si 16588 Femra

Skrap ar

29845

14734

6628

81416

Dndsia e popullsis

Rrethi

N prgjithsi

Siprfaqja

Dndsia

Skrap ar

29845

775 km

38.5 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Skrap ar Prgjithsi 29845 Nga 0-14 vje 8158 Nga 15-65 vje 19554 > 65 vje 2133

Sistemi rrugor n lugin, lidh n prgjithsi, qendrat kryesore t banuara, por ai mbetet i parindrtuar me standarte t reja. Rruga Polian orovod, 28 km, sht dy kalimshe n prgjithsi e rikonstruktuar. N kryqzim te Osumit me lumin e Vokopols, degzohet nj rrug me bazament natyror e prmirsuar q t nxjerr n Tozhar, duke br lidhjen edhe me Paraspuar dhe Trpan. Kjo rrug kalohet me vshtirsi n dimr. N Vrzhezh, nj rrug e till, lidh Dobrushn, me vijat rrugore q ngjiten prgjat shtresave t rrasave gurore t cilat shfrytzohen n faqet e malit, deri posht majs s Kulmakut. Ajo mund t shfrytzohet si nj rrug ushtarake. N orovod, prgjat gryks me t njjtn emr, vijon rruga malore q ngjitet deri n qafn e Devris dhe n ann L t Malit t Kulmakut pr t lidhur, Milovn, Zaloshnjn, Gjerbsin, Gradecin, Ujanikun deri n qaf t Kulmakut (1450 m). Kjo rrug ka karakter strategjik, mbasi ajo lidh t dy ant e malit t Tomorrit, duke hapur komunikim me luginn e lumit t Tomorrics q e ka drejtimin e rrjedhs s tij n V, pr n Devoll. Qafa e Devris dhe Qafa e Kulmakut, kan karakter komunikues n sistemet malore t Shqipris s Brendshme e t krahinave t Skraparit, Gramshit, Kors dhe Kolonjs. Nga Qafa e Kulmakut, nj rrug e hapur n shtresat e rrasave t malit q shfrytzohen pr ndrtim, ulet n lugin duke lidhur n shpatet malore karierat e rrasave e n zbritje deri n Novaj e Dobrush. Maja e Tomorrit, e Olimpit t Shqipris, 2379 metra lidhet me nj rrug ushtarake deri n majn e saj. Prej Qafs s Devris degzohet rruga q lidh Gostenckn, Leshnjn dhe n zbritje drejt lumit t Kapinovs, ajo vijon pr n Tubrhov, Kapinov, Krushov e Faqekuq. N prgjithsi ajo sht stinore. orovoda lidhet me rrug edhe me Potomin. Kjo rrug kalon n Zogas, Polen, Osoj, Qaf deri n Potom. Ka nj gjatsi prej 20 km dhe sht 4 m, e gjer dhe m bankinat arrin n 6 m, me bazament natyror dhe e shtruar, ku mjetet mund t qarkullojn gjate gjith vitit. Prej Potomi, nj rrug stinore zbret n Helmes-Staraveck e cila lidhet pastaj me Nikollarn. Vijimi i rrugve t tjera stinore lidh nyjen Rog-Muzhnck me Zabrzan dhe epan; me Kakos, Qeshibesh, Kreshov Suropull e n krahun P me Sevranin e Madh. Rrugt priren t lidhin Skraparin me Dshnicn e Dangllin. Drejtimi P, synon hyrjen n lugin me an t artierjes s vetme t transportit, ndrsa

Osumi sjell ujra nga L dhe lvizja prgjat thyerjes s relievit dhe luginave q bien prej lartsive mbi 1000 metra. Por deri n nyjen qendrore t Skraparit q sht orovoda do t duhen 47 km n nj vij ajrore, prej kufirit dhe prfytyrimit t nj lvizjeje ushtarake. Edhe n koht moderne, nuk sht arritur q t ket nj korridor rrugor q t lidh Kolonjn me Skraparin apo Prmetin me Skraparin. Kshtu q Osumi i cili mbledh pemn ujore t relievit t Kolonjs, posht n kmb t Ostrovics dhe Tomorrit, nuk ka afruar asnjher kolona apo formacione ushtarake pr ta pushtuar sepse pellgu i Osumit dhe ndrthurja e relievit, duke t joshur n t njjtn koh t fut n kurthin e saj, nga ku nuk del dot dhe as kanionet e Osumit nuk i eksploron. N kt histori t gjat, prjashtim duhet t ket br, dyndja e bullgarve t cilt m shum ishin nj ardhje nomade e popullsis shtegtuese blegtore nga L e cila bashkjetoi n kt reliev vite t tra duke ln ktu toponime t shumta si Ostrovic, orovod, Nishic, Visok, Muzhak, Dobrush, Grepck, Staraveck etj por q nuk cnoi thelbin e etnis shqiptare. N Luftn e Dyt Botrore, shfaqen dy dshmi skajore prpjekjesh ku del n pah se futja n thellsi t Skraparit, prcillej me rrezik e pasiguri. Dshmia e par sht Lufta e Tends s Qypit e cila ndodhet n kreshtin ndars malor t Dshnics me Skraparin ndrsa e dyta sht Qafa e Gjarprit n lartsin 1525 metr, n kreshtin ndars s Oparit me Skraparin. Ujort e Skraparit, kan si ujmbledhje Osumin. Ai sht lum q rrjedh q nga lartsit e malit t Kuq mbi Floq t Kors t Qafs s Kazanit (2042 m), malit t Gramozit (2523 m). Kur ai futet n krahinn e Skraparit mbledh shum prrenj, pjes t pems s tij ujore, si lumi i Staravecks, prroi i Kreshovs e Malindit, prroi i epanit. Ktu Osumi, hyn n luginn e formuar me pjerrsi t vogl, shtrat m t gjer, por hapsira ujore nuk sht m shum se 11 m, n stinn mesatare t regjimit ujor, ndrsa n stint ujshum arrin deri 35-40 m, e m tepr. N kt koh ai sht penges ujore. N Bleznck zbresin prrenjt e Prishts dhe Visos. N orovod, bashkohet nj deg e cila buron q nga lartsit e Ostrovics e n n rrjedhn e poshtme quhet lumi i orovods dhe n at t siprme quhet lumi i Kapinovs. N luginn e tij ndodhen qendrat e banuara, Vlush, Kapinov, Krushov e Faqekuq. N Vlush ai merr drejtimin VL, n nj gryk greminore t ngusht deri sa bashkohet me prroin e Radshit i cili zbret nga Qafa e Devris. N Jaupaj, zbret prroi i Qafs s Kulmakut, ndrsa n afrsi t Polianit takohet lumi i Vokopols. Osumi mbetet si penges ujore vetm n stinn ujshum. Bimsia sht e ndryshme, por kryesisht mbizotron shkurre e dendur e nuk mungojn hapsirat me pyje, si n t dy kraht e Tomorrit, n Koprenck, n lartsit e Qafs s Bunikut. N kt krahin, mundsit e maskimit jan m t mdha.

Qafat vzhgimore.Qafa e Bunikut q komunikon me tre krahinat: Skrapar, Deshnic e Danglli; Qafa e Mianit q hap dritaren me Kolonjn; Qafa e Thans midis Panaritit dhe Backs, Qafa e Marts q sht komunikim me emericn e Oparin; Qafa e Veshsit (2083 m) n Kurriz t Ostrovics, Qafa e Becit dhe emerics, Qafa e Gjarprit midis Tomorrics dhe Oparit, Qafa e Kulmakut q sht der e madhe e Tomorrit, Qafa e Devris q lidh luginn e Tomorrics me Skraparin. IV.V.PELLGU I VJOSS, NGA QAFA E KIOKUT DERI TEK TRE URAT. Hapsira luginore e Vjoss, prej Klcyrs n drejtim t Tre Urave n kufi, ka po at drejtim q kan vargmalet VP-JL. N Klcyr ajo merr nj kthes n drejtim t P, duke hyr n nj gryk t ngusht q quhet Gryka e Klcyrs. Pr t lvizur n thellsi t Shqipris, ardhur nga L, nuk ka pse t kthehesh n Klcyr e t ndjeksh Vjosn, mbasi greminat shkmbore sikur t prpijn, kur m e prshtatshme sht t dalsh n Qaf t Kiokut, pr t synuar Beratin. N kt hulli ushtarake kan ardhur ekspeditat nga Qafa e Kiokut. Ka dshmi, jo t rralla, se sado q ti shmangesh Gryks s Klcyrs, m tej, vendi e relievi t shprfaq t papritura t tjera. Hapsira nga kjo qaf n drejtim t L, duket sikur e vshtron malin e Konics (prtej kufirit 2022 m). Vjosa ta hap kt drit t relievit shqiptar q edhe pse larg (afrsisht 78 km n vij ajrore) duket sikur e ke parasysh. rrjedhin ujrat nga vargmalet: Trebeshin-Dhmbel-Nmrk i merr Vjosa, ndrsa ruhet prej lartsive JP t cilat nuk kalohen me lehtsi, deri n pamundsi. Ather, duhet ecur me lumin e duhen shfrytzuar luginat e ujorve q zbresin nga VL, ku pellgu z e zgjerohet deri n kmb t Erseks. Relievi luginor fillon q me lartsin e syprins ujore t lumit, dhe ngritjet jan t mdha n t dy ant. Mali i Trebeshins ngrihet deri n lartsin 1902 m. Mali i Dhmbelit, n 2050 m, Mali i Nmrks, e ka majn m t lart 2485 metr. N P,maja mbi qafn e Kiokut sht 691 m e deri n Vendresh t Skraparit (1106 m). N drejtim t Kreshtit, 6 km m n J, del Tenda e Qypit, nj dshmi m e vont n koh, ku pushtuesi, edhe pse n vend t vshtir, u fut n thellsi, por humbi. Ktu lartsia sht rreth 1000 m. Midis epanit t Skraparit dhe Zhepovs s Prmetit, ngrihet lartsia 1246 m, n Sheshin e Mukalis mbi Kreshov, sht po e njjta lartsi (1247 m) kurse n Kokojkn e Frashrit arrin n 1550 m. Pastaj pellgu ujmbledhs i Vjoss, zgjerohet drejt majs s Rodonit (1485) e s fundi n Barmash (1194 m ), deri n kufi pran Varrit t obanit n piramidn nr 9 (1620 m). N L, ndodhet vija kufitare e cila me zigzake n kurrizoret malore e kodrinore, kalon n majn e Kamenikut (2044 m) n Sheshin e Pallamarit (1852 m) n majn e Vashs (1640 m) deri sa zbret n luginn e Sarandoporos, n ndrprerje t tij me lumin Vjosa tek piramida nr 1. Pastaj vija e kufirit ngjitet prmes malit t Silvit deri n lartsin 2199 m. Pellgu ujmbledhs i Vjoss, prmes ktij kufizimi n natyr, duhet t prfytyrohet jo vetm si nj imazh sodits prshkimor i veorive dhe magjive t natyrs, por dhe si nj hapsir q duhet t njihet nga ana ushtarake. Nse, maja mbi Qafn e Kiokut, me vshtrim, ndjek rrjedhn e lumit t Vokopols drejt Polianit, n skajin L, mali i Melesinit, mbi Leskovik pozicionohet tek t Tre Urat dhe lugina e Sarandoporit. N drejtim JP, malet nuk ofrojn forma t shumta, por vetm shpate e lugina t thepisura,

ndrkaq, ana VL sht shumformshe kodrinore, luginore dhe malore, me ndryshueshmri t madhe. Disa nga lartsit q dallojn: Melesini (1411 m), maja e arshovs (939 m) zotrojn pjerrsit q bien n Sarandopor dhe luginn e Vjoss. Mali i Postenanit sht ngrehin me veori t eprme jo vetm pr vrojtim, por dhe pr trheqje nga Leskoviku dhe Gryka e arshovs. Rrz tij n lindje ndodhen nj trsi tunelesh me kapacitet t madh. N luginn e Gostivishtit q mbledh ujrat prej Kokojks s Frashrit dhe malit t Rodonit, relievi sht i ndrlikuar, i futur n thellsi, i prshtatshm pr forcat tona, por me pamundsi pr tu futur kundrshtari. Lugina e Frashrit t ofron mundsi t mdha vrojtimi dhe kontrolli t dyanshm. Dishnica dhe lumi i saj, prmidis, n nj largsi prej 27 km zbret n Vjos n kndin dhe kthesn e Klcyrs. N P, Dishnica ka mbi krye si mburoj malin e Trebeshins, ndrsa n VL kreshtn e lartsive q ndajn Skraparin nga Prmeti, e ndrprer nga lugina t dendura dhe t ngushta me largsi njra nga tjetra deri 2 km. Midis tyre ka sope dhe kokojka kodrinore e malore nga fshati n fshat, si ajo, n Senian (1026 m), n Tolar (753 m) n Kajc (842 m). Qendrat e banuara. Kjo hapsir sht e populluar me dendsi fshatrash jo vetm prgjat luginave, por edhe t futura n thellsi, kryesisht t ndrtuar n kurrize e brigje. Qyteti i Leskovikut, larg kufirit vetm 10 km. Pr t shkuar n Ersek, n kushtet e rrugs s sotme do t duhen rreth dy or, pr t zbritur n arshov e Tre Urat 20 minuta. Fshtarat e Komuns s Leskovikut ndodhen kryesisht n luginn e arshovs dhe Postenanit. arshova sht larg kufirit 7.5 km. Ajo ndodhet n kryqzim t rrugs q vjen nga Leskoviku. N krahun J t lumit ndodhen fshatrat kufitare; Biovizhde dhe Vllaho- Psilloter t pakics greke. Nga arshova n Prmet, largsia sht 29 km. N t dy ant e lumit ka fshatra t shprndar. N krahun VL t lumit, n luginn e Gostivishtit, qendrat e banuara jan t rralla. Qendrat e banuara m t dendura ndodhen n krahinn e Dishnics dhe Dangllis. Prmeti dhe Klcyra, dy qytetet e lugins ndodhen , larg nga njri nga tjetri, 19 km. Prmeti shtrihet buz Vjoss. Lartsia absolute mbi nivelin e detit e qytetit t Prmetit sht 230 metra. Lartsit dominuese n qytet jan: N veri L. 277 (k. e Bolngs) shkmbi i qytetit . N L, lartsit 382, 411 dhe 343m. N J ndodhen lartsit 508 dhe 673m. N P ndodhen lartsit 359 dhe 411m. Kto lartsi jan dhe pika vzhgimi. Objektet kryesore n qytet jan: Bashkia, dy shkolla 9-vjeare, shkolla e mesme, Turizmi, PTT, varrzat e dshmorve, ishdivizioni kmbsoris. N prgjithsi n qytetin e Prmetit buz lumit t Vjoss n pallate 4-drtesat e banimit jane deri peskatshe, ndrsa n P shtpi 1-2 katshe, prej guri. Qyteti i Prmetit furnizohet me uj t pijshm nga prroi i Molls n Leshic dhe nga Petrani. Rruga nacionale kryesore n qytetin e Pmetit sht ajo Leskovik-Prmet-Tepelen-Girokastr dykalimshe dhe e asfaltuar. Sistemi rrugor, prbhet nga nj arterie kryesore prmbledhse si sht rruga kombtare: Tre Urat-Tepelen, e m tej. Kjo rrug sht dykalimshe, e asfaltuar dhe gjithstinore. Ajo sht e ndrtuar, n krahun VL t rrjedhs s Vjoss. N Klcyr, prgjat lugins s Dishnics, kalon rruga q t nxjerr n qafn e Kiokut dhe vijon pr n Berat e cila sht me bazament natyror dhe e shtruar me akll, me kalim gjithstinor. N Kosin, nj rrug

dytsore ngjitet deri n Frashr, 18 km e gjat. N arshov, n lugin, ngjitet rruga q t on n Leskovik dhe m tej n Ersek. Po kshtu prej arshove, vijon dhe rruga e vjetr q e lidh at me Tre Urat, Sarandoporin dhe m tej me Leskovikun. Nga Leskoviku, rrug stinore lidhin Postenanin, Lashovn, Vrpckn, Radat- Pobickn q t ojn n postn kufitare t Radatit. N trsi si fshatrat e Deshnics, t Dangllis dhe ata t lugins s Gostivishtit, kan rrug me kalim, vetm n stinn e that, por t pasigurta pr kalimin e tekniks luftarake. Rrug kmbsore ka kudo. Rndsi marrin ato q lidhin faqet e maleve VL me ato J. rrug t tilla lidhin Mbrezhdanin me Malshovn, Grabovn me kurrizin e Dhmbelit, Prmetin me qafn e Dhmbelit, Draovn e Zhepn pr tu ngjitur n Nmrk. Ujort. Vjosa sht ujori kryesor. Rrjedh nga malet e Pindit dhe n kufi hyn si grumbullim degsh t lumenjve dytsor. N kt hapsir ai nuk prbn ndonj penges ujore, pasi grumbullimi kryhet vetm n njrn an t tij, kshtu qendrat e banuara n krahun J, komunikojn vetm nprmjet urave t varura (pasarela) t cilat ndodhen prball do fshati. Gjersia ujore arrin vende vende deri n 10 metr, ndrsa largsia e brigjeve nga 100220 m. Rnia ansore e brigjeve, n disa vende arrin m shum se 10 m. N grykn e Klcyrs, brigjet jan t thepisura e t ngushta. Bimsia. N t dy kraht e lugins s Vjoss, ka bimsi t ndryshme. N shpatet e malit t Nmrks, zotrojn pyjet e dendura t pishs dhe ahut, n afrsi t lugins, ka shkurre t dendura. N zonn e e Dshnics, bimsia n prgjithsi sht e rrall. Dangllia ka pyje dhe shkurre t dendur makjesh t prshtatshme, pr maskim. E gjith lugina e Gostivishtit ka siprfaqe t tra kodrinore me shkurre t dendura, kryesisht makje. Pyje ka dhe zona nga Leskoviku Sheleguri e Grmenji n shpatet e lartsive q zbresin nga mali i Kamenikut. Objektet e rndsis s veant. -Pozicioni i Tre Urave n Perat. - Banjat e Sarandoporit. - Rrza e Melesinit dhe tunelet n t. - Lartsit e Postenanit dhe tunelet n ann VL t tij.` - Urat e varura q lidhin fshatrat. - Hapsira e qytetit t Prmetit, ura e Qytetit, lartsit zotruese pran tij. -Klcyra dhe lugina n Gryk n t dy ant. -Ruajtja e gryks s Mezhgoranit. -Qafa e Kiokut IV.X. KRAHINA E LOPSIT Krahina e Lopsit ndodhet n J t rrjedhs s Vjoss, rrz maleve t Gribs. Ajo fillon nga Dorzi, duke vijuar n Sinanaj, Matohasanaj, Dhmblan, Lap Martalloz, Salari, Dukaj e Turan. Malet e Gribs jan streh e fshatrave t Lopsit. Ato krijojn nj hark mbrojts natyror nga Ploa, me majn e Kudhsit, (1907 m); maja e Tartarit 1971 m), maja e Sorzs : ( 1857 m ), maja e Kndrevics (2122 m) maja e Kamtirit (1450 m). Fshatrat shtrihen prgjat rrugs s vetme dhe dikur ushtarake nga Vlora n Tepelen. Relievi n luginn e Dhmblanit, shtrohet e zbutet dhe n nj hark ndodhen fshatrat e Dhmblanit, Matohasanaj e

Sinanaj. N skajin e fshatit Dhmblan jan ndrtuar tunelet logjistike t cilat funksionojn ende. Rruga kryesore sht me profil ndrtimor t rregullt dykalimshe. Ka degzime t veanta pr n Dhmblan e Matohasanaj. Prgjat lugins s Salaris ngjitet rruga q t on n Kurvelesh t Siprm. Ka prrenj, kryesisht t that q zbresin nga malet e Gribs. Harku malor n prgjithsi sht i zhveshur. Pyje dhe shkurre t dndura ka n Dorz dhe pran Mazhar - Sevasterit si e gjith hapsira luginore midis Kalivait dhe Shkozs. IV.X.1. LUGINA E DRINOS Lugina e Drinosit sht nj gjymtyr e argasur e relievit jugor shqiptar. Ajo ka qn shteg kalimi, truall i zhvillimit qytetor e kulturor n rrjedhn historike, po edhe hapsir pushtimi e fushatash ushtarake, q nga lashtsia e kndej. Gryka, midis maleve, nuk ka prcjell, vetm ujrat q rrjedhin n drejtim t P, por edhe lakmit gjer n ditt tona. Fundi i lugins s Drinosit prkon me fillimin e gryks s Janins, deri n gjirin e Ambrakis. Kshtu q edhe komunikimi e lvizjet ushtarake, si n nj shteg, kan kaluar ktu. -nga Kakavija n drejtim t Drino-Vjoss pr n P -nga Kakavija n luginn e Janins deri n Art e Prevez dhe m tej. Luftrat e Filipit t Maqedonis, t Piros, s Epirit, t Roms e Bizantit, t pushtimit bullgar dhe otoman kan gjurmt e tye n kt lugin. Po kshtu ndr kt lvizje edhe t mbijetess ekonomike, erdhn n luginn e Drinosit t Siprm, bujq, ifinj nga trojet greke dhe krijuan vendbanimet e tyre n Dropull, vetm n katrqind vjett e fundit. Drejtimi i lugins s Drinos sht npr nj trev shqiptare me shtrirje luginore t gjat q nga Ura e Leklit mbi Drino e deri n kufi me Greqin ku vija prmbyllse sht Kakavija. Ngjitja m tej sht deri n majn e Murgans me gjatsi prej 47 km. Ajo rrethohet nga vargmalet: mali i Picarit, mali i Kardhiqit, mali i Gjer, Stugara dhe Murgana, n drejtimin JP. Ndrsa n drejtim VL, qarkohet nga mali i Golikut mali i Lunxheris dhe ai i Buretos. Veprimet luftarake, n koh t ndryshme, t zhvilluara n kt lugin kan patur prirjen dhe lehtsin mbasi relievi luginor deri n Kakavij, ka vijimin t prngjashm t lugins q fillon ktu e t on n Janin e m tej, prej nga, shpesh, kan ardhur ushtri pushtuese. Gjersia e lugins nga kreshtat e vargmaleve sht rreth 20 km. Por, prshtatshmria e lvizjeve prqndrohet kryesisht me fundet e lugins n fushn e Dropullit dhe rrethinat kodrinore t banuara, ku kjo gjersi sht mesatarisht 13 km. Kushtzimi i relievit, n tr gjatsin e tij, mbrthehet n VP, n Urn e Leklit pran Vjoss, ku vendi, lugina, ngushtimi i gryks, nyja rrugore n tre drejtime, prbjn nj prqndrim pr vlersimin t mbrojtjes, lvizjes s trupave dhe tekniks, manovrs duke i shfrytzuar prparsit dhe dobsit q jep ky reliev. Eprsit jan pjes e shfrytzimit cilsor t dy hyrjeve kryesore t Lugins s Vjoss dhe asaj t Drinos, rrz lartsive, ku kalimet e mundshme jan t detyrueshme. Gjersia e lugins n Urn e Leklit sht jo m shum se 900 m. E till, vijon deri n Hundkuq. Prej ktu, fusha fillon e zgjerohet n t dy ant e lumit Drinos. Nga ura e Leklit, deri n Trbuq, lugina sht e ngusht, brigjet e Drinosit jan t thikta dhe bimsia pyjore krijon maskim n gryk. Rruga kalon n krahun P t lumit. Midis Shtpzit dhe Trbuqit, lugina fillon e zgjerohet n mnyr harmonike nga nj deri 2 km (n Palokastr). Relievi mbi rrugn automobilistike n kodrat e Picarit, arrin 496 m, ndrsa prball, n Lunxheri, pran fshatit Gjat,

399 m. Tek Ura e Kardhiqit n drejtim t Palokastrs shtrihet nj radhua kodrash, t prshtatshme pr mbrojtje dhe vrojtim n lugin. Fusha dhe vet lugina fillon e zgjerohet n drejtim t Erindit dhe t Dhoksatit. Vshtruar n reliev dhe forma t tij, vrejm se shtegu tjetr malor, luginor i ngusht q shfaqet n L, n fshatin Stegopul, prball Labovs s Poshtme, ku vijon gryka e ngusht dhe e thell e Selcks e cila mundson nj organizim mbrojtjeje t prshtatshme e po kshtu jep mundsi trheqje n thellsi t maleve t Dhmbelit dhe Nemrks. Gryka e Kardhiqit sht nj der e hapur pr t komunikuar me Kurveleshin e Siprm, q paraqet vazhdimisht siguri. N Valare, fusha fillon e ngushtohet deri n Arshi-Lengo, ku kodrat e buta fillojn e ngrihen duke zotruar hapsirn luginore. Gjirokastra, qyteti i gurt sht ngjizur n nj gryk, sipr s cils Mali i Gjer, duket sikur ka nxjerr nj pjes t shpatulls s tij t fort, ku sht ndrtuar kshtjella e cila vzhgon jo vetm qytetin por dhe gjith luginn e Drinosit n t dy ant. N bashkimin t lumit t Drinos me at t Suhs, fusha srish, fillon e zgjerohet dhe deri n kmb t Libohovs, gjersia e saj sht deri 8 km. Prmidis ksaj hapsire, kodrat e Bulos (313 m) jan nj ngrehin relievi q kontrollon fillimin e gryks s Selckes, zbritjen nga Libohova si dhe lvizjet n fushn t Dropullit. Libohova n shpat t Buretos sht nj tjetr gjetje natyrore e prshtatshme me reliev, pr qnjen e vet qytetit, me lartsi 640 metra mbi nivelin t detit. Fusha e Dropullit ruan po t njjtn gjersi. N JP, qafa e Muzins, q ndrpret vargmalin, mund t t jap frymmarrje, kur e zotron at n lvizje e organizim t operacioneve n shtrirje t gjer, por edhe mund t prkeqsoj kt frymmarrje, kur nuk e mban dot at. Pastaj n drejtimin JL, vijon mali i Stugars dhe i Murgans me lartsit zotruese ku dallojn: maja e Muzins (1156 m) mali i Kozhahs (1210 m), maja e Policas (1416 m) mbi Leshnic, piramida kufitare nr 43 (1759 m). Prej ktu kreshti i malit vijon deri n majn m t lart t Murgans (1896 m). Prej ksaj maje kufiri mer drejtimin n V, dhe relievi fillon e bie deri n luginn e Koshovics (lartsia 629 m, piramida nr 41). Ktu sht edhe fundi i lugins s Drinosit. Kreshti kodrinor kufitar nga Koshovica gjer n Kakavij, ka lartsit m t dukshme (779m dhe 722m, kulla e vrojtimit mbi Drit 556 m). N Kakavij relievi kodrinor zbutet e n zbritje, deri n lumin Drinos, q hyn n kufi (piramida nr 27). Nga bregu i lumit, vija kufitare ndjek kurrizin malor mbi Peshkpi (piramida nr 22, 1129 m) dhe n majn fundore t Buretos (1488 m, piramida nr. 21 ) ku drejtimi kufitar pr vijon lindjen n kreshtin e Malit Makrikambos. Gjirokastra: shtrihet n rrz t vargut t malit t Gjr, me nj reliev shkmbor, t zhveshur, me ndrtime karakteristike, si pjes gurore e vet malit, me vshtrim nga mali i Buretos n L dhe lugina e lumit Drinos. Fillesa e qytetit, ka patur si qllim mbrojtjen nga sulmet q mund t ndodhin, prandaj sht przgjedhur nj reliev tipik ku lugina e prroit, si nj dalje e przgjatje t relievit, si nj kresht kodrinore e cila ka zgjuar edhe ndrtimin e Kshtjells s Argjiros q ishte qendr e feudalve shqiptar t Zenebishve. Lartsia e kreshtit kshtjellor sht 310 m, mbi nivelin e detit, me nj shesh t przgjatur rreth 250 m, ku sht rrethina murore e kshtjellore. Nga dy ant, J dhe V relievi dhe muret jan t thikta. Lartsia e tyre n disa sektor sht 14 metra. Qyteti i Vjetr sht i ndrtuar, pothuajse n rrpir

ku pjerrsit jan gati n 35. Lugina sht e mbrojtur. Ndrtesat jan tipike n dy e tre kate, me dritare t ngushta e ati prej masash guri, t ndrtuara njra pran tjetrs. Ka disa pika vrojtimi sht zotrues: si n bedenat e Kshtjells, Qafn e Pazarit dhe pozicionin e ish muzeut t Hoxhs, ku vzhgimi i qytetit bhet n t dy kraht. Sistemi rrrugor i sht prshtatur relievit. Rruga kryesore sht ajo q ngjitet n shpatet kodrinore, t Kshtjells e q t nxjerrin n Qafn e Pazarit. Pastaj rrugt degzohen t ngushta, pa ndonj sistem t veant, t shtruara me kalldrm e t pjerrta. Ndrtimet n lugin jan shumkatshe dhe me sistem. Pran tyre n drejtim VJ kalon rruga kombtare q lidh Gjirokastrn me Kakavijn e mandej me shtetin fqinj Greqin; si dhe degzimi n Jergucat q vijon me Delvin dhe ne Sarand. Gjirokastra sht qytet tipik i qndress historike shqiptare si: Shkodra, Lezha, Kruja, Vlora, Durrsi. Si qendr kryesore n J, t vendit ku ka patur vazhdimisht ngjarje e dshmi luftrash me shtetin fqinj, ku problemet e ndarjes s kufirit dhe ato etnike kan qen t pranishme si dhe burime pr konflikte. Gjirokastra i ka prballuar me toleranc dhe patriotoizm t lart t racs shqiptare. Duke qen n vijim t krahins s Dropullit i cili prbhet kryesisht nga etnia greke, popullsia e sotme e saj dhe e rrethins sht e ndrthurur, por, me nj klim miqsie shembullore n t gjitha koht. N vzhgimin ushtarak, Gjirokastra, n gjeografin e saj qytetore shpalos vmendje n kto drejtime - si qytet ku ndrthurja e etnive, pavarsisht nga zbutjet q ka psuar, sjell hera hers trubullir qarqeve Vorio Epiriote, t cilat duhet t merren n konsiderat. -si qendr kryesore, afr kufirit, ku pas viteve 90-t, komunikimi midis dy shteteve sht shtuar dhe problemet e emigrimit vijojn t jen shqetsim, sidomos ato q bhen n mnyr klandestine. -si qendr historike dhe kulturore, pr t gjetur mnyrat pr t ndikuar me botimet, shtypin, turizmin n nj klim pr paq e siguri. -qyteti sht me nj reliev t hapur ndaj bombardimeve, ndonse ndodhet n kmb t Malit t Gjer dhe evakuimi sht shum i vshtir. I vetmi drejtim sht lvizja drejt Lunxheris dhe gryks s Selcks. Ruajtja e Urs s Kardhiqit e lartsive n Kodrat Asim Zeneli, e vendslokimit ushtarak, t lartsis s Kshtjells, t ujsjellsit t qytetit dhe t linjave t furnizimit me energji elektrike prbjn rndsi t veant. T dhnat e popullsis jan si m posht: N prgjithsi Rrethi Popullsia n prgjiths i N qytet N fshat

Meshk uj 24477

Femr a 2717 0

Prgjith si 22866

Femra

Prgjith si 31781

Femr a 1573 2

Gjirokastr a

54647

11438

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

Gjirokastr a

54647

1137km

48.0 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Gjirokastr a Prgjithsi 54647 Nga 0-14 vje 14149 Nga 15-65 vje 35255 > 65 vje 5243

IV.X.2. ZAGORIA Zagoria sht krahin, relievi i s cils fillon qkurse lumi i Zagoris derdhet n Vjos deri n Polian, n J. Kufizohet nga VL, prej malit t Dhmbelit ku dallohen: maja e Malshovs (1285 m), maja e Dhmbelit( 2050 m), maja e Polianit (2139 m) , maja e Gatakut (2269 m) si pjes e malit t Nmrks. Lugina n JP, kufizohet nga mali i Golikut (1722 m) mali i ajupit (1948 m) dhe mali i Rapavics (2155 m). Zagoria konsiderohet nj zon e futur, midis malesh, por ajo sht nj hapsir shum e prshtatshme pr destantim ajror. Me rrug automobilistike lidhet nga Gjirokastra -Gryka e Selcks, Polian deri n Hoshtev. Nj degzim tjetr bn lidhjen me Topovn, Lljarin dhe Zhejin. Zagoria prshkohet me lumin, me t njjtin emr q e ka rrjedhjen e tij posht majs s Polianit dhe malit t Rapavics. sht i gjat rreth 28 km deri sa derdhet n Vjos. Qndrat e banuara ndodhen n t njjtn lugin por n t dy kraht e lumit t Zagories . Ato mund t ndahen n dy pjes: n at pran Vjoss, ku derdhet lumi i Zagoris (Peshtani, Malshova, Limari, dhe Leskaj) si dhe grumbulli tjetr q shtrihet deri n Polian (Dshnic, Hoshtov, Vithuq, Zheji, Lliar, Topov, Konck, Nderan, Nivan, Shepr). IV.X.3. GRYKA E SELCKS Kjo gryk sht korridori i ngusht malor q lidh luginn e Drinosit me Zagorin dhe luginn e Sopikut. Prej Suhs dhe Stegopulit, deri n Polian ajo sht e gjat vetm, 9.5 km dhe e gjer nga 100 deri 850 m. N t dy kraht ngrihen lartsi t mdha. N krahun V, sht fundi i malit t Lunxhris dhe maja e Lalucit (2155 m) dhe n J, ngrihet mali i Buretos q mbi Libohovn e

Poshtme ka nj fshat. Selcka, e paraqet rndsi jan t ruajtura t lumit.

lartsi 1615 m. N brendsi t gryks, ndodhet i vetmi futur si n nj streh posht malit t Rapavics. Kjo gryk, komunikimi, n thellsi ku shtrihen Zagoria e Sopiku t cilat dhe midis malesh. Rruga automobilistike kalon n krahun V

IV.X.4. LUGINA E SOPIKUT Kjo lugin fillon n Polian, e prej ktej z e zgjerohet n dy drejtime: prgjat prroit t Sopikut, posht malit t Nmrks dhe prroit t Hllomos, q mbledh ujrat nga mali i Buretos dhe Makrikambos. Ajo ka formn e nj groporeje midis malesh, me dalje n P, n grykn e Selcks, dhe n kufi, teksa hyn prroi i Sopikut n kufirin shtetror, midis piramidave nr16 ku lartsia sht 680 m mbi nivelin e detit. Lartsit n VL, prkojn me kreshtin e malit t Nmrks, maja e Gatakut (2269 m), maja e Drits (2485 m), dhe deri n kufi, n piramidn nr 14 (2199 m). N P ndodhet mali i Buretos me lartsi nga 1615 m, mbi Hllomo - Mavrojer dhe 1763 m, mbi atistr. Prgjat kufirit L, ndodhet mali i Makrikambos. Lugina zotrohet e tra nga kto lartsi. Qndrat e banuara t zons jan fshatrat: Polian, Skore, Sopik, Hllomo - Mavrojer, atistr. Kto fshatra i prkasin pakics greke. Rruga automobilistike q lidh Polianin me Sopikun sht me bazament natyror dhe e prmirsuar, q gjat dimrit kalohet me vshtirsi. E till sht dhe rruga q t on n Hllomo - Mavrojer e atistr. Po kshtu, nj rrug stinore ushtarake lidh Sopikun me Qafn e Martinit dhe fshatin e braktisur t Apsadhs. Largsia nga astista n kufi, sht rreth 5 km, ndrsa nga Sopiku 4 km. Rrugt kmbsore komunikojn n t gjith zonn. Shpatet e malit t Makrikambos jan t veshura me pyje t dndur. Faqet e Buretos kan pyll e shkurre. Lugina e sht e veshur me shkurre e livadhe. .IV.Z KOLONJA Gropa e Kolonjs, mbshtetet n shpatet P t malit Gramozit. Siprfaqja e saj sht afrsisht 660 km. N V qafa e Marts (1840 m), maja e Azins (1891 m), maja e Rungajs (1945 m), qafa e Qarrit (1436 m), maja e Llofks (1878 m), qafa e Kazanit q prkon me vijn e kufirit me Greqin. N L, Kokojka e Frashrit t Dangllis (1550 m) vijon me Qafn e Mianit (1146 m), qafa e Thans, mbi Panarit dhe qafa e Marts. N J, Kokojka e Frashrit prgjat nj kreshti malor arrin, n majn e Rodonit (1485 m), duke zbritur n Novosel e Barmash, vijon deri n majn e Golls (1933 m), n kufi. Vija L, e malit t Gramozit, ndjek kreshtin J e ujndarsen kufitare, prej majs s Pelzs (2178 m) e majn e Golls. Gropa e Kolonjs n rrafshnaltn e Erseks, ka nj lartsi mesatare prej 1040 metrash. Pastaj fillon e zbret me nj thyerje relievi q lidhet me trsin e degve t pems ujore t Osumit. Largsia nga Barmashi n Qafn e Qarrit sht 23 km, n vij ajrore, nga Kokojka e Frashrit deri n majn e ukapecit t Gramozit sht 32 km. E ndodhur n kufijt L, ka qn n ball t prpjekjeve pr qndres. Relievi n L, nga shteti fqinj sht brez dhe barrier e lartsive mbi 2000 m, aspak i prshtatshm pr afrim t forcave dhe msymje. Kshtu platforma e koridorit t komunikueshm pr lvizje, sht drejtimi nga Leskoviku n Ersek, qafn e Qarrit dhe mandej n Fushn e Kors. N kt gjykim, synimi dhe lvizja trthore n P, n drejtim t

rrjedhs s Osumit do t ishte aventur e padobishme sepse sapo t afrohesh n Qesarak e Radovick do t biesh n grackn e relievit. Prandaj edhe dshmit historike sjellin fushata q kan qn drejtuar jo n P por edhe n V n drejtim t Erseks dhe Kors. Njohja e ktyre kushteve q shprfaq vendi e relievi pr Gropn e Kolonjs, sht parsore. Rruga kryesore Leskovik-Ersek dhe hapsirat e relievit q ajo prshkon, jan kryesisht rrz maleve, n Shelegur, Grmenj, prmidis pyllit e shkurreve t dendura dhe n drejtimin L. N kt krah zotrojn lartsi kodrinore q n do rast, mund t organizohen, prita t prshtatshme. Po kaq me interes pr mbrojtje sht edhe lugina posht Sheshit t Pallamarit, ku drejt Radanjit, kodra mbi rrug sht nj pik zotruese. Grmenji, Shalsi, Barmashi deri n Borov, ofron i tri nj reliev t prshtatshm. Qyteti i Erseks ndodhet n vend t rrafsht. Po lartsit kodrinore n rrethinat e saj duhen shfrytzuar: si maja e Lokafit (1385 m) dhe kodrina e Bejkovs para saj. Para Erseks, n drejtimin P, kodrina e Psarit dhe Kodrasit jan pozicione t prshtatshme mbrojtse. N rrethinat L, Erseka ka komunikim me Starjen, Rehovn, Tain e Siprm q jan larg qytetit, nga 1-4 km n rrz t Gramozit. Nga Erseka n Skorovot, rruga automobilistike sht e drejt. Pran Qinamit, lartsia 1204 m, n P t rrugs, sht nj pozicion zotrues. Prej Mollasit deri n Qaf t Qarrit, rruga fillon ngritjen, n lartsi afrsisht 10 km. Qafa e Qarrit sht shtegu lidhs kryesor midis Kolonjs dhe Kors. Ruajtja dhe shfrytzimi i Qafs s Qarrit paraqet prparsi n operacionet ushtarake. Gjat stins s dimrit ajo shpesh bllokohet nga ngrica e dbora. Nga rruga kryesore automobilistike, degzohen rrug stinore t cilat jan t kalueshme vetm gjat stinve pa reshje. Nga Erseka, rrug t tilla q lidhin fshatrat e afrt apo t largt, jan stinore si: Novosel, Kabash, Mesik apo Gostivisht. Ndrkoh, nj rrug me bazament natyror t prmirsuar, degzohet nga rruga kryesore dhe lidh: Qafzez, lirim e deri n Qinam-Radovick, e gjat rreth 27 km. Prej lirimit rruga vijon deri Manez e Ndriim. Edhe fshati Vodic lidhet nga rruga kryesore n lartsin 9 km. Lidhja rrugore me fshatrat e Kolonjs q ndodhen n krahun L t rrugs, rrz Gramozit, pr shkak t formacioneve gurore t forta t toks, kan siguri m t madhe, nn lvizje t automjeteve. Me rrug t tilla lidhen: Kozel, Butk, Bezhan, Kreshova, Starje, Rehov, Prodan e Gjan. Qendrat e banuara shtrihen n t dy ant e rrugs kryesore kombtare t cilat jan m t populluara. Duke filluar nga qyteti i Leskovikut, n vijim t rrugs radhiten fshatrat: Vrpck, Radanj, Grmenj, Shals i Poshtm, Tai i Siprm, Psar, Bejkov, Selenic, Qinami, Sokorovot, Mollas, Helms, Pepellash. E gjith hapsira, n P t Kolonjs, n luginat e kurrizoret ka fshatra me shprndarje t rrall. Erseka ndodhet n fushgropn e Kolonjs, n lartsin 1030 km. Ajo sht qendr e rrethit. Erseka ndodhet n rrz t Gramozit n nj reliev t shesht. Rruga kombtare lidhe Ersekn n V , me Korn, ku Qafa e Qarrit sht hyrja q komunikon dy fushgropat dhe n J, me Leskovikun dhe Prmetin. Qyteti ka lidhjeme rrug me bazament natyror dhe t prmisuar me komunat dhe fshatrat prreth si: Gostivisht, Luaras, lirim, Novosel, Piskal, Borov,

Kamnik, Sanjollas, Starje e Rehov Ndrkoh nprmjet rrugs q t on n Leskonik, ka lidhje n Podn, Germenjn, Radanj,etj. Qyteti ka nj rrug kryesore n qendr ndrkaq rrugt e tjera qytetore e ndajn at n blloqe katrkndore, me ndrtesa deri 5 katshe (n qendr) dhe n periferi me banesa t ulta. Erseka sht ekspozuar dhe evakuimi i saj mund t bhet vetm n dy drejtime pr n drejtim t Barmashit dhe Germenjit si dhe n P, n fillimet e gryks s Osumit. Duke qn qytet kufitar, vlersimi i faktorve t vendit, mer rndsi m shum drejtime: - N kapacitetin e vendit pr zona t desantimit ajror - Pr mobilizimin e burimeve njerzore nga fshatrat prreth. - Pr kalueshmrin e vendit nga ana e tekniks luftarake Largsia e Erseks pr nga postat e kufirit sht - me postn e Starjes 17 km - me vijn kufitare mbi Barmash 20 km T dhnat e popullsis jan si m posht:. N prgjithsi Rrethi Popullsia n prgjithsi N qytet N fshat

Meshk uj 8.694

Femra

Prgjith si 7490

Femra

Prgjith si 9671

Femra

Kolonj e

17161

8467

2728

4.739

Dndsia e popullsis Rrethi N prgjithsi Siprfaqja Dndsia

Kolonj e

17161

805 km

21.3 ban/km

Popullsia sipas grupmoshave dhe gjinis Rrethi Kolonje Prgjithsi 17161 Nga 0-14 vje 4368 Nga 15-65 vje 11037 > 65 vje 1756

 Leskoviku sht nj qndr fare e vogl , e ndrtuar prej guri dhe vendosur mir , e ngjashme shum me nj fshat t Uellsit t Veriut, por e pastr dhe e rregullt Durham M . E. The Burden of Balkans London 1905 Leskoviku shtrihet n rrz t malit t Melesinit n lartsi 1120 metra mbi nivelin e detit. Qytet i vogl q duket si i ruajtur dhe i futur n prehr t malit t gurt. Pozicioni sht jo vetm rrz mali po dhe nj sheshqaf ku duket gjeohapsira L, drejt kufirit si dhe ajo P, n drejtim t malit t Postenanit. Sheshi i qytetit mbledh gjith rrugt e ngushta qytetore. Ndrtesat jan t gurta dhe jo shumkatshe duke vijuar n periferi me banesa t stilet t vjetr t rikonstruktuara. Qyteti lidhet me rrugn kombtare, me Ersekn n V dhe me Tre Urat. Po kshtu, nj degzim tjetr futet n luginn e prroit t Postenanit dhe zbret n arov, pr t`u lidhur mandej me Prmetin. Relievi rrotull qytetit sht kodrinor ku dallon vetm mali i Melesinit, me lartsi 1411 metra. N lartsin rreth 500 m, n drejtim V, pran rrugs, ndodhen kazermat ushatrake ku ka qen vendosur njsia ushtarake rajonale. Prej ktu vrojtohet i gjith qyteti. Largsia e Leskovikut deri n postn e Shelegurit sht rreth 10 km, ndrkaq kufiri ndodhet prgjat kurrizit malor q t on n majn e Gmenjit. Largsia n L, tek posta e Radatit sht 7 km. Posta tjetr ndodhet n Sarandoporo. Lvizja n rrug e tekniks bhet n do stin, n saj t bazamentit natyror t tyre. N rast bombardimesh, popullsia e qytetit mund t evakuohet n drejtim t rrezs gurore t Melesinit dhe n luginn e Postenanit. Posht malit t Postenanit ndodhen nj sr veprash fortifikuese t tipit ternel t cilat jan n gjendje shum t mir. Maja e Postenanit me lartsi 1553 metra. Ujort e zons kan si vij rrjedhse kryesore drejt pellgut t lumit Osum. Prrenjt kryesor q rrjedhin n t jan: prroi i Qafzezit, i Vodics, i Luarasit, i Gostivishtit, i Kodrasit, i Pelave (n Podan). M n thellsi dallohen deg t lumit si prroi i Panaritit i Manezs. Lumi i Osumit gjat stins s vers sht i kalueshm ndrsa n dimr ai kalohet me vshtirsi, vetm n vende t njohura. Bimsia n zon sht e ndryshme. Pyje t dendur ka n Arrz e Shals, n Kozel pran majs s Llofks, n Rehov, Lubonj n QinamRodovick, rrotull majs s Qelqit dhe majs s Rodonit. IV.ZH. KURVELESHI I SIPRM Kurveleshi i siprm sht trev malore mbi nj reliev q ka formn e prafrt t nj rrafshnalte. N P, kufizohet me malet e Gribs (maja e Kndrevics: 2122 m), ipinin e Bolens (1504 m) majn e Mureve mbi Ku (1700 m), maja e Papadhis (1481 m) dhe n J, Qafa e Hakthit dhe maja e Pusit (1564 m) mbi fshatin Kaparjel. N V, at e prmbyll gryka e Bns, mbi t ciln duket maja e Barit (1393 m), maja e Buzs s Derrit (1574 m). N drejtim L, kjo platform qarkohet nga tarraca malore, ku ndodhen fshatrat Shtpz dhe Picar. N J kufizohet nga lugina e Kardhiqit. Ka nj siprfaqe 108 km. N trsi, ky reliev, ka qen kurdoher i pamarrshm. N lvizjet pr

lirim kombtar, ajo ka qn pr grumbullim forcash dhe prgatitjesh pr veprim. Qndrat e banuara n kt rrafshnalt jan Rexhin, Nivic, Gusmar, Golem, Progonat, Lekdush, Kolonj, Picar, Shtpz. Komunikimi rrugor n V, arrin rruga prgjat gryks s Salaris e cila sht me bazament natyror t prmisuar q lidh zonat fshatare. Nga ana e L, nj rrug e till lidh Golemin, Kolonjn, Picarin dhe mandej n Humelic, n ndrprerje me rrugn kombtare. Nga lugina e Bns, zbret nj rrug me bazament natyror, q lidh Bnn me Progonatin. Kurveleshi i Siprm nuk ka lidhje me rrug automobilistike me Kurveleshin e Poshtm. Lidhjet me rrug kafshare e kmbsore jan t shumta, por ktu prmendet shtegu kmbsor q zbret n luginn e Smokthins, rruga kmbsore q qarkon n J, ipinin e Bolens, n qafn e Pisks, pr t zbritur n Bolen si dhe rruga malore e pyjore q zbret nga maja e Papadhis, pr n Ku. Rrafshnalta e Kurveleshit t Siprm n prgjithsi, sht e mbuluar me shkurre t rralla,pa vlera maskimi. IV.ZH.1. LUGINA E KARDHIQIT Lugina e Kardhiqit lidhet me grykn malore ku rrjedhin ujrat q derdhen n epun pran Urs s Kardhiqit, n Drinos. Kufizohet n P, prej qafs s Stavroit (1544 m), maja e Lucs (1833 m), qafa e Hakthit q vshtron Fterrn dhe luginn e Borshit, fshatin Golem dhe majn e Pusit (1564 m) ku mblidhen ujrat e prroit t Zhurit, Zhulatit e Kaparjelit, q formojn lumin e Kardhiqit. N P, ngrihet maja e Skrfics (1592 m), maja e Kishajt (1783 m) dhe mali i Kardhiqit. Lugina dhe gryka sht e thell, brenda nj relievi malor t thepisur, ku dallohet pozicionimi zotrues i fshatit Kardhiq me nj ngrehin t prshtatshme kundruese, me nj kala t rrnuar. Gryka sht tipike, me nj hyrje t ngusht n luginn malore, n jo m shum se 4 km e cila n thellsi zgjerohet, mes maleve. N kt lugin ndodhen fshatrat: epun, Plesat, Prongji, Kardhiq, Zhulat, Fush-Bardh dhe n Skajin fundor, Kaparjeli. Rrugt automobilistike lidhin Urn e Kardhiqit me apun, Kardhiq e Fush-Bardh. Kjo rrug kalohet gjat gjith stinve dhe sht 17 km e gjat. Prrenjt zbresin nga luginat e shumta malore si: prroi i Kaparjelit, i Zhulatit, i Fush-Bardhs i Prongjis q derdhen n lumin e Kardhiqit.Gryka dhe faqet e maleve jan t veshura me pyje t dndur dhe shkurre t dendura. IV. ZH. 2. GRYKA E BNS Gryka e Bnes sht nj lugin e ngusht, e thell dhe n brendsi, n prkim me malsin e Kurveleshit t Siprm. Ajo i prngjan nj strehe t gjelbr e t ruajtur me shkall shkmbinjsh t lartsive mbi 1000 metra, me ujra rrjedhse q formojn lumin e Bnes. Kjo lugin, deri n skajin e saj, sht 14 km. Nga t dy kraht e lumit, ngrihen lartsi e pejsazhe t bukura. Gryka e Bnes sht n mundsi trheqjeje, strehimi dhe prgatitje veprimesh operacionale. Rruga q lidh Tepelenn me Bnen, vijon faqeve t malit deri n Lekdush.

Tepelena: Ndodhet n krahun JP t lumit Vjosa. Ndrtuar mbi nj kodr me reni greminore n brigjet e lumit. Ka nj siprfaqe rreth 1 km. Qyteti sht i mbledhur dhe n nj pozicion zotrues drejt VL dhe P. N periferin veriore sht ndrtuar Kshtjella, e cila ka nj pozicion t favorshm mbrojts dhe sogjestues. Popullsia e qytetit sht . banor. Tepelena edhe pse, ka qen nyje strategjike n brigjet e Vjoss. N drejtim t JL dergohen prgjat Drinos si dhe prgjat Vjoss pr t`u lidhur me Klcyrn e Prmetin. N drejtim P, rruga kombtare lidhet me Memaliajn dhe krahin e Mallakastrs. Nj rrug strategjike sht ajo e ndrtuar n vitet 30-t n rrz t malit t Gribs, q prkalon krahinn e Lopsit e del n Kot dhe Vlor. Tepelena, ka pozicion zotrues, por sht e ekspozuar ndaj bombardimeve. Ka eprsi se ndodhet midis maleve, ndrkaq lugina e Vjoss sjell gjithnj lvizjen e vetme ku Tepelena sht n nyje kalimi. Mundsit e evakuimit t qytetit jan kryesisht n grykat malore jugore si ajo e Bens dhe Salaris. Prej Tepelens, rruga ngjitet deri n lartsit e Kurveleshit t siprm, prgat gryks s Salaris deri n Progonat e Gusmar. Bibliografia - Agim Shehu, Pal Nikolli, Historia e hartografis shqiptare Shtypshkronja JULVIN 2, 2001 - Akademia e Shkencave e Shqipris, Kosova n vshtrim enciklopedik Botimet TOENA, 1999 - Akademia e Shkencave e Shqipris, Fjalor enciklopedik shqiptar - Akademia e Shkencave e Shqipris, Ilirt dhe Iliria tek autort antik, Botimet TOENA, 2002 - Akademia e Shkencave e Shqipris, Ristrukturimi agrar postkomunist n Shqipri dhe implikimet e tregut t puns, Shtypshkronja JULVIN 2, 2005 - Akademia e Shkencave e Shqipris, Historia e popullit shqiptar I, Botimet TOENA, 2002 - Akademia e Shkencave e Shqipris, Historia e popullit shqiptar II, Botimet TOENA, 2002 - Akademia e Mbrojtjes, Historia e artit ushtarak shqiptar SH. B. U. 2001 - Aleksander Stipeviq, Ilirt, historia, jeta, kultura, simbolet e kultit, Botimet TOENA, 2002 - Artan Puto, Fatos Lubonja, Prpjekja 20 Feja dhe shqiptart Botim i qendrs Prpjekja, 2005 - Arqile Brxholi, Minoritet n Shqipri, Botim i Akademis s Shkencave, 2005 - Arqile Brxoli, V. Nao, E. Yzeiri, Nj. Balla, Gjeografia e shteteve, SH.B. L. SH. 2002 - Anthony Giddens, Sociologjia, abej. 2002 - A. Puto shtja shqiptare n aktet ndrkombtare. Shtpia botuese 8 nntori. 1984. - Bibla. Dhiata e Re. 1993. - Botimet enciklopedike, Fjalori i Filozofis, SH.B. 8 Nntori - Edith Durhan, Brenga e Ballkanit, SH. B. Naum Veqilharxhi, 1991 - Eqerem Bej Vlora Ditar. ( Nga Berati n Tomorr e kthim. ) Sarajevo 1911. - Esri Map Book Geography-Creating Communities U.S.A. 2001

- Eva Brinja, Antikiteti Shtpia botuese ILAR 2005 - Gillian Gloyer, Albania the bradttravel guide, U.S.A. 2004 - G .Koneni. Mapping from the space. Remote Sensing for Environement data in Albania. Tirana. 2000. - Homeri, Odisea, SH.B. 8 Nntori 1973 - Hobhouse J. C. A Journey through Albania. London 1813. - H. Gotz G. Von Rohr, Gjeografi e zbatuar, Shtypshkronj DITURIA, 2002 - Hughes T. S. Travels in Greece and Albania. London 1830 - INSAT, Vjetari Statistikor 1993-2001 INSTAT 2005 - INSAT, Shqipria n shifra INSTAT 2002 - INSAT, Shqipria n shifra INSTAT 2005 - Instituti Gjeografik Ushtarak i Shqipris, Gjeomatika, I. GJ.U.SH. 2004 - Jakov Milaj, Raca shqiptare SH.B. UEGEN, 1995 - Jurien de la Graviere. La Station du Levant London 1830. - Kristo Frashri, Sknderbeu, Botimet TOENA, 2002 - Karlo Jean, Gjeopolitika, SH.B.U. 1998 - Laura Orvieto, Rrfime pr heronjt e Trojs SH. B. Naim Frashri, 1986 - Land Cover Clasificatin System. ( Food and Agriculture Organization of The United Nations . Roma 2002. - Ministria e Mbrojtjes, Termat operetive, SH.B.U. 2001 - Ministria e Mbrojtjes, Doktrina Taktike e Forcave t NATO-s, Shtpia botuese e ushtris, 1999 - Michael Marks, Charitable Trust, Kosovo, and the Albanian dimension in Southeastern Europe, ELIAMEP, Athens 1999 - Myslim Pasha, Mbulesa e toks shqiptare, SH.B. AKSION 2000, 2003 - Myzafer Korkuti, Parailitr, Ilirt, Arbrit, Botimet TOENA, 2003 - M. Frashri .Historia e Lasht e Shqipris dhe shqiptarve. PHOENIX, 2000. - Nasip Meaj, Pellgu i Vjoss, Botimet TOENA, 2003 - Nasip Meaj, Prmbytjet n Shqipri, Botimet TOENA, 2003 - NATO, Remote Sensing for enviromental data in Albania strategy for integrated management, NATO, 2000 - Neritan Ceka, ILIRWT, Shtpia botuese Ilar, 2002 - Niccolo Machiavelli, Princi, SH,B.Eugen. 2003 - Nikola Jorga, Histori e shkurtr e Shqipris dhe e popullit shqiptar, Botimet Sarai, 2004 - Oxford, Fjalor politik, Shtpia e librit dhe komunikimit, 2001 - Perikli Qiriazi, Dhimitr Doka, Sabri Lai, Gjeografia, SH. B. L., 2002 - Perikli Qiriazi, Gjeografia fizike e shqipris, Shtypshkronja JULVIN, 2001 - Piero Crociani, Shqiptart n forcat e armatosura italiane 1939-1943, Zyra historike SME-Roma, 2001 - Portreti Gjeodezik dhe hartografik i Shqipris. Tiran 2003. - Rakip Sinani, Beteja e Sknderbeut, SH.B.U., 1997 - Raymond Hutchings, Historical dictionary of Albania, U.S.A. ,1996 - Seria e botimeve Mitologjia, Aleksandri i Madh, Ombra GVG, 2005 - Sulejman Bazi, Psikologjia e ndryshimit n F.A. t Rep. t Shqipris, Botimet TOENA, 2001 - Sun Tzu, Arti i lufts, SH.B.U., 1994 - Sun Tzu. Art of War. (translated with a historical introduction by RALPH D. SAWER. Forthcoming Spring, 2003

- T.N. Dupoi, Kuptimi i lufts, SH.B.U., 1997 - Tozer H F. Researches in the highlands of Turkey. London, 1869. - Vasil Kristo, Stilian Papajani, Gjeografia fizike e prgjithshme, SH.B.L.SH. 2001 - Vasil Trojani, Gjeografia fizike e prgjithshme, SH.B.L.SH. 2001 - Uollter Laker, Evropa n kohn ton 1945-1992, SH. B. Dituria, 1996