2.

SEDIMENTNE STIJENE
Sedimentne ili, kako se nekada ee govorilo, talone, stijene su one stijene koje nastaju u procesu taloenja odnosno sedimentacije. Sam proces sedimentacije, odnosno stvaranja sedimentnih stijena, odigrava se u optem sluaju u etiri faze, s tim to neke od njih mogu i da izostanu.

2.1 POVRINSKO RASPADANJE Kako je za stvaranje jedne nove stijene potrebno "obezbijediti materijal" prva faza je povrinsko raspadanje, odnosno skup egzogenih procesa, koji dovode do usitnjavanja stjenske mase u povrinskim djelovima ili njeno djelimino ili potpuno rastvaranje pod dejstvom povrinskih ili podzemnih voda. Najjednostavnija podjela povrinskog raspadanja se moe izvriti na mehaniko (fiziko), hemijsko i biogeno. Raspadanje stijena pod dejstvom ivih organizama biogeno, moe, meutim, da se svede na mehaniko ili hemijsko. Osim od same prirode stijena, presudan uticaj na intenzitet i brzinu povrinskog raspadanja imaju i klimatski uslovi. Od

njih zavise i koliina padavina, kao i stepen ogoljenosti terena, takoe znaajni faktori za raspadanje. MEHANIKO POVRINSKO RASPADANJE Procesi mehanikog raspadanja za posljedicu imaju, kao to je ve napomenuto, prevoenje vrste, kompaktne stijene u rastresito stanje. Faktori koji uslovljavaju mehaniko raspadanje su raznovrsni. Osim kolebanja dnevnih i sezonskih temperatura, tu su jo i dejstvo mraza, rast korjenja biljaka, kristalizacija soli u pukotinama stijena, kao i procesi uslovljeni djelovanjem egzogenih geolokih faktora (spoljanjih sila), kao to su vjetar, tekue vode, rad morskih talasa, gleera itd. HEMIJSKO POVRINSKO RASPADANJE Sa mnogih aspekata hemijsko raspadanje je znaajnije od mehanikog. Prije svega, hemijski procesi bitni su za formiranje zemljita, a takoe su znaajni i kao faktori koji dovode do nastanka nekih interesantnih sedimentogenih leita. Izvjesno je, u svakom sluaju, da su procesi hemijskog raspadanja raznovrsniji od mehanikih. Odmaklo mehaniko raspadanje, meutim, u mnogome e uticati na brzinu i intenzitet hemijskih procesa (ukoliko su, naravno, zadovoljeni ostali uslovi). Nezaobilazni faktor hemijskog raspadanja je voda. Ona rastvara komponente stijene u njihovim povrinskim djelovima. Tako e na brzinu i intenzitet raspadanja uticati i osobine vode, kao to su njena temperatura, kiselost, obogaenje nekim rastvorenim komponentama i sl.

2.2 TRANSPORT I SEDIMENTACIJA Ukoliko se na mjestu povrinskog raspadanja steknu uslovi za formiranje novih sedimentnih stijena, transport materijala moe i da izostane. Transport mehaniki zdrobljenog materijala se moe odigrati pod uticajem razliitih faktora: silom gravitacije, povrinskim tokovima (potocima i rijekama), vjetrom ili gleerima, dok se rastvor raspadanja prenosi samo povrinskim ili podzemnim vodama. Od snage prenosnog sredstva i veliine i oblika fragmenata zavisie i duina transporta, odnosno put koji materijal moe da prevali prije taloenja. 2.3 DIJAGENEZA

Taloenjem fragmenata raspadnutih stijena dobija se rastresita nevezana stijenska masa. U sljedeoj fazi procesa stvaranja sedimentnih stijena, dijagenezi (litifikaciji, okamenjavanju) od rastresitih, nastaju vrste stijene. Prema nainu postanka, oigledno je da moemo sedimentne stijene da podjelimo na one koje nastaju taloenjem vrstih fragmenata - mehanike ili klastine, sedimente nastale taloenjem iz hemijskih rastvora hemijske i one koje su formirane taloenjem nerastvornih organskih ostataka organogene ili biogene. Posebnu kategoriju predstavljaju stijene nastale taloenjem vulkanoklastinog materijala vulkanoklastine.

2.4MINERALNI SASTAV SEDIMENTNIH STIJENA Minerale sedimentnih stijena moemo da podjelimo u dvije grupe. To su alotigeni sastojci, oni minerali koji su ve ranije formirani i na mjesto sedimentacije dospjevaju u vrstom stanju i autigeni, minerali koji nastaju prilikom nastanka same stijene. 2.5 SKLOP SEDIMENTNIH STIJENA

STRUKTURE SEDIMENTNIH STIJENA Svaki od osnovnih genetskih tipova sedimenata ima i svoje karakteristine strukturne odlike. Klastine sedimentne stijene imaju klastine strukture. Njihova je odlika da se stijena sastoji od fragmenata alotigenih zrna, koji mogu, ali i ne moraju da budu vezana nekom cementnom materijom. Prema veliini fragmenata, klastine strukture se mogu podjeliti na:

Psefitske - sa veliinom zrna preko 2mm; Psamitske - za zrnima 2-0.05mm; Alevritske - 0.05-0.005mm i Pelitske - sa zrnima ispod 0.005mm. TEKSTURE SEDIMENTNIH STIJENA Teksturni oblik karakteristian za sedimentne stijene je slojevitost. Sloj, preme definiciji, predstavlja geoloko tijelo homogenog sastava, velikog horizontalnog i malog vertikalnog rasprostiranja. Sloj je ogranien dvijema paralelnim povrinama, gornjom povlatnom i donjom podinskom. Debljina slojeva je razliita. Mogu biti tanki svega nekoliko milimetara (liske), pa sve do 2m (banci). Ako debljina slojeva pree granicu od 2m, govorimo o masivnim stijenama. Svaki sloj odslikava odreene uslove sedimentacije, a tokom taloenja moe da doe do varijacija u materijalu koji se deponuje ili do malih promjena dubine sedimentacionog basena. Izumiranjem biljnih organizama oko kojih se taloi materija iz rastvora u stijeni zaostaju upljine, te se pojavljuje upljikava tekstura.

Kod klastinih sedimenata klasifikacija se zasniva na veliini fragmenata od kojih je stijena izgraena, kao i na stepenu

dijageneze. Klastine sedimentne tome, da se podjele na: Nevezane PSEFITI Drobina ljunak PSAMITI Pijesak ALEVRITI Prah PELITI Mulj Poluvezane

stijene

mogu,

prema

Vezane PSEFITOLITI Brea Konglomerat PSAMITOLITI Pjear ALEVROLITI PELITOLITI Glinac

Glina

PSEFITI I PSEFITOLITI
Drobina Ostatak raspadanja (mehaniki detritus), predstavljen je esto fragmentima ija veliina prelazi 2mm. Ovaj materijal, ukoliko se taloi na mjestu raspadanja ili poslije kraeg transporta ostae uglast (nezaobljen).

Nevezana (rastresita) stijena izgraena od uglastih fragmenata psefitske veliine, naziva se drobinom.

 ljunak Duim transportom odlomaka stijena (najee vodenim tokovima) doi e do njihovog zaobljavanja. Ovako zaobljeni materijal nazivamo ljunkom. S obzirom da se ovi fragmenti prikupljaju sa velikog prostora, velika je vjerovatnoa da potiu od razliitih vrsta stijena.

Brea Brea je stijena koja nastaje cementovanjem drobine. Vezivo, pri tom, moe da bude prinijeto spolja, ali i da nastane djeliminim rastvaranjem samih fragmenata.

Kao i drobina, brea je preteno homogenog sastava, a naziv esto dobija prema materijalu od kojeg je izgraena (mermerna, serpentinska, krenjaka...). Konglomerat Konglomerati nastaju vezivanjem ljunka. Heterogenog su sastava, masivni, neslojeviti. Nisu pogodni za korienje kao tehniki ili arhitektonski kamen.

PSAMITI I PSAMITOLITI
Pijesak

Pijesak predstavlja nevezani klastini materijal usitnjen do veliine izmeu 0.05 i 2.00mm. Dugi transport prouzrokuje zaobljenost zrna. Pjeskovi preteno izgraeni od kvarca, muskovita, granata, turmalina, eventualno nekih feldspata i sl. Primena pijeska je viestruka. Osim u graevinsrstvu, pijesak sa visokim sadrajem kvarca, je osnovna sirovina za proizvodnju stakla.

 Pjear Vezivanjem (cementovanjem) pijeska nekim prirodnim vezivom nastaje pjear. Kao i pijesak, pjear je izgraen od zrna otpornih minerala. Tekstura mu je slojevita ili masivna. ALEVRITI I ALEVROLITI U grupi alevrolita je najvaniji les. Nastaje vezivanjem eolskog materijala u stepskim podrujima sa bujnom vegetacijom. Prah (nevezani materijal) oblae biljke i vremenom moe dati debele naslage lesa. Zbog ovakvog porijekla les ima cjevastu grau, pa je vrlo porozan. Kroz upljine, koje zaostaju nakon truljenja biljaka cirkuliu povrinske vode i rastvaraju dio karbonatne materije i vremenom je taloe na dnu cjevice. PELITI I PELITOLITI Nevezani materijal je mulj, a poluvezan, plastini materijal je glina. Izgradjeni su od minerala glina i raznih primjesa. Nastaju transportom i taloenjem mulja u vodenoj sredini, mada postoje sedentarne gline koje su postale i ostale na mjestu raspadanja primarnih stijena (nije bilo transporta). Do vezivanja najee dolazi isuivanjem pod pritiskom gornjih slojeva. Potpunim gubljenjem vode gline prelaze u vrstu stijenu - glinac, koja nema plastinost. Najveu grupu ine karbonatni sedimenti, koji su vrlo zastupljeni u izgradnji Zemljine kore. U okviru njih preovladavaju krenjaci koji po nainu postanka mogu biti hemijski, klastini i organogeni.

 Krenjaci Mogu graditi itave formacije, mogu biti slojeviti i masivni. Izgradjeni su od kalcita, ali skoro redovno sadre primjese koje ih razliito boje i na osnovu kojih razlikujemo laporovite, glinovite, gvoevite, pjeskovite krenjake itd. Prepoznajemo ih lako, jer reaguju sa hladnom HCl. Struktura im zavisi od naina postanka. Imaju raznovrsnu primjenu: u graevinarstvu (i kao arhitektonski i kao tehniki kamen).

Dolomiti Dolomiti su karbonatne sedimentne stijene izgraene od minerala dolomita. Slini su krenjacima od kojih se razlikuju jer ne reaguju sa hladnom HCl. Nastaju najee metasomatskim putem, djelovanjem magnezijumom bogatih rastvora na krenjake, ali i kao hemijski sedimenti direktnim taloenjem iz rastvora. Struktura im je kristalasta, a tekstura slojevita ili masivna. Bigar Bigar ili siga je karbonatni sediment koji nastaje oko hladnih slatkih voda sa sadrajem bikarbonata gde je vegetacija bujna. Biljke iz vode bogate kalcijum bikarbonatom apsorbuju CO2, a oko njih se taloi CaCO3 i

oblae ih. Stijena slina bigru, ali neto kompaktnija i trakaste grae naziva se travertin. Moe biti raznih boja i veoma je interesantan kao arhitektonski kamen. Pisaa kreda Pisaa kreda je karbonatni sediment izgradjen od mikroskopski sitnih ljuturica foraminifera, istaloenih u morima ili slatkim jezerima.To je bijela, jako porozna, higroskopna stijena. Najvee pojave formirane su u periodu krede koji je tako i dobio ime. Ove stijene ine posebnu grupu jer materijal za njihovo stvaranje potie direktno iz vulkana (nije bilo faze raspadanja, a i transport je specifian). Taloenje, dijageneza i nain pojavljivanja ovih stijena su kao kod normalnih klastinih sedimenata. Javljaju se uz eksplozivne vulkane, sa viskoznim magmama (lavom) koje su bogate lako isparjivim komponentama. Od krupnijih fragmenata preovlauju vulkanski blokovi (nepravilnih oblika) i vulkanske bombe (nastale od djelova nekonsolidovane lave koji kreui se kroz vazduh zadobijaju aerodinamine kapljiaste oblike). Vezivanjem vulkanskih blokova nastaju vulkanske bree (mogu da budu vezane novim izlivom lave, pa su to onda lavobree), dok se dijagenezom vulkanskih bombi i neto sitnijih fragmenata (vulkanskih lapila) formiraju vulkanski aglomerati.

SEDIMENTACIONE SREDINE
Pod pojmom sedimentacionih sredina podrazumevamo sredine u kojima nastaju sedimentne stijene. Od uslova koji vladaju u pojedinim sredinama zavisie i karakter stijene, odnosno njen sklop i mineralni sastav. Tako, analiziranjem produkata sedimentacije moemo da doemo do zakljuka u kakvoj je sredini stvarana sedimentna stijena. Razlikujemo tri osnovne vrste sredina: - sedimentacione sredine kontinentalnog podruja, - sedimentacione sredine marinskog podruja i - mjeovite (kontinentalno-marinske) sredine. Sedimentacione sredine kontinentalnog podruja.

Ove sredine se nalaze regionalno iznad nivoa mora. Moemo da razlikujemo kopnene (eolske i glacijalne) i vodene (potone i rene, jezerske i movarne) sredine. Eolske sredine - karakteristine su naroito za aridna podruja, pustinje, polupustinje i stepe. Materijal se transportuje vjetrom na razliite udaljenosti u zavisnosti od snage vjetra i veliine (teine) estica. Preovlauju, dakle, klastini sitnozrni sedimenti, klasirani po veliini. Zbog promjene pravca vjetra mogua je pojava kose ili ukrtene slojevitosti. Hemijski i organogeni sedimenti gotovo potpuno izostaju. Glacijalne sredine - obuhvataju regione sa nivalnom klimom (polarne oblasti i visoke planine) u kojima su temperature stalno ispod 0oC. Svi hemijski procesi ovde izostaju, a organske aktivnosti su svedene na minimum. Sedimentni materijal se transportuje lednikom, a do taloenja dolazi na visinama na kojima se zbog porasta temperature led otapa. Fragmenti koje lednik trasportuje su

veoma razliitih dimenzija - od pelitskih, pa sve do stjenskih blokova koji mogu da tee i do nekoliko tona. Produkti sedimentacije u glacijalnoj sredini su, dakle, klastini sedimenti koji se odlikuju malim rasprostranjenjem i odsustvom bilo kakve klasiranosti. Potoni i rijeni sedimenti - su produkti taloenja u koritima povrinskih tokova i u vodoplavnim podrujima. Klastini materijal se transportuje snagom vodenih tokova, koja zavisi od nagiba terena i koliine vode, a taloi se u momentu kada snaga vodenog toka oslabi. Klastini sedimenti koji se taloe u rijenom koritu su klasirani po veliini, upravo zbog razlike u teini estica koje snaga vode moe da pokrene, dok se u vodoplavnim podrujima, po povlaenju vode u korito, taloi materijal raznovrsan po veliini, pa je klasiranje slabo. Osim klastinih, u potonim i rijenim sredinama se taloe i neki biohemijski sedimenti. Jezerski sedimenti - su raznovrsni. Njihov karakter zavisi od veliine jezera, njegove dubine, prozranosti, temperature i kiselosti vode. U priobalnim podrujima, u kojim se osea uticaj rada talasa, preovlauju klastini sedimenti, pri emu veliina fragmenata opada sa poveanjem dubine. U veim dubinama formiraju se hemijski i organogeni sedimenti. Sedimenti movara - nastaju u specifinim uslovima. Movare definiemo kao plitke stajae vode koje mogu da se prihranjuju atmosferskim vodama (visoke), podzemnim vodama (niske) ili na oba naina (meovite movare). Ovakva sredina pogoduje intenzivnom razvoju organskog (pre svega biljnog) svijeta, pa e se u movarama taloiti upravo ostaci izumrlih biljaka. Na ovaj nain nastaju tresetita.

Sedimentacione sredine marinskog podruja.

Ovo su veoma znaajna podruja, jer se u marinskim basenima formiraju sedimenti velikog rasprostiranja i debljine. Obino su dobro uslojeni i klasirani. Vrsta sedimenata koji e nastati zavisi prije svega od dubine, pa je tako i izvrena klasifikacija marinskih sredina. Sedimentacione sredine kontinentalno-marinskog podruja Ove sredine obuhvataju regione u kojima se mijeaju slane i slatke vode. Ovde spadaju podruja delti i laguna. U deltama preovlauju klastini sedimenti, razliitih veliina fragmenata, neklasirani i sa estom ukrtenom slojevitou. Lagune su priobalni baseni, odvojeni od otvorenog mora nekom prirodnom preprekom (peanim ili koralnim sprudom...), tako da je priliv svee morske vode u njima ogranien.

4.

ZNAAJ SEDIMENTNIH STIJENA

1.Ekonomska vanost: Izvor mineralnih sirovina o Fosilna goriva (nafta, ugalj, plin...); o Rude Al, Fe, Mn, Cu, U Mg (veinom su sedimentnog porijekla); o Sekundarna leita dragog kamenja Au, Ag (u naplavinama); i o Graevinska industrija (cement, keramika, opekarska industrija, tehniki i arhitektonski graevinski materijal).

2.Prouavanje geoloke prolosti Zemlje