Entdecken Sie eBooks
Kategorien
Entdecken Sie Hörbücher
Kategorien
Entdecken Sie Zeitschriften
Kategorien
Entdecken Sie Dokumente
Kategorien
i^
*^^-
'^'L^C^I.X
<K^ V\'^^Xy*'i
D.
rtiu
EutljcrQ
Dcutfd^c ^ibcl
I522-I54<^
Dritter V>anb
iycnljn6i5c Jiufjcicbnunycu Sutl^crs in fein pfaItcll^^^^.TC)nplar
ilcrt 5cc Ixcrifion^protofoIIc
von 1528.
jum
pfaltcr
\5^.
^559 1541 un
Ijanfdjriftlidjc
Cintragungcn
^anbcrcmplar
ba
2tltcn
^^
^^^^
35
r Ui
t.
,cr
()iev
erfcf)cincnbe britte
benn
fein
:^sn()att
fiifn't
auf ein
iicucS,
ber M(teI=
'Utit
foricf;ung Bif)cr
md)
iiirfjt
eijctjlojfenc JeDict.
bem
bev
oiiiegcnben
S3anbc
beginnt
ninlic^
bie icbcvgabc
and)
norf)
bcn
t'icvtcn
mirb.
Tiefe
t)icr
nun jum
immer
luieber
anloefenbcr !Il)CO=
^oi-'ftemin-B
u.
a.)
in
nuermitblidjent
treben
l)at.
nad)
fteter
jum
iitjrenb Jnir,
nn balum
bi
luufiten,
Ijat
{rcr
un
jeljt
gclcljrt,
ha^ brei
fold)cv
(DJt)ere gl.
i^\al)rc
C. 9{eid^ert.)
bem
auf
^sbrc yjefultatc
aufgenommen.
I^iic.
D.
ber
offmane unb
).
unter
an
bie erftcu
&n
^meiteo ^^votofoU an
ift
bem
^^al)re
1534, bem
auf
biefe
jlncitc SKcifion
VI
SotWort.
cvftvecEt I)Qt.
fennt,
ift,
Sic
I)tn.
ift
beim
6er
V2 3al)rc,
bon 153941,
ic lirb unten,
Lic 0. JReidjevt
fo
einfdilicjjlid)
3um
^IBbrucf ge6rad;t,
bafi biefer
Sanb
bie
auf
bie
^pfalmen
bejglidje
9icft
33efferungttig!eit
SuttjerS
in
t^rer (Scfamtt)eit
toiebcrgibt.
Ser
bann iunc^ft
6er
fic^
bie
^prototoKljanbfc^riften
gegebene
teile
finbcn,
luf)reub
^ier
at
natrlich
ergab,
fc^on
bie
efaniteinlcitung ber
bie 'l^foImenprototoEe
3U bringen
(ebenfalls
on O. hic^ert).
fid)
Sie
^lltc
5Jieber=
jd)riften
1539-41
bcjiclien
auf
haS>
ganjc
2efta=
nicnt,
Dom
nur
erft
loerben
Dom
3llten 3:cfta=
ntent ebenfalls
im
Q-i
befteljt
aber nod)
fommt.
Dieben
biefcn
am
beutfd)cn 3?ibeltej;te fjaben luir nod) ticreinjclte eigene 93erfud)c Suttjer-J, fo jene
tHntragungen
in feinen beutfd}cn
^J-'fnlter
1528 (Wunljeim),
bie ^ier
aU
"^Inliang 'Jlnbcrcy
(18.
Sa^r^)
bem
al 'Sic^t
im
id}t' bcrffentlid^t
f.
im
inerten 23anbc;
ber
Sl^on
biefe
XIII f.
3tiiar
t)atte
man
fd;on
fvljer gelunfjt,
geprft.
9iod)
1894
fie
@. Suc^lnalb im allgemeinen
bie ?lnfid)t
a\i-i-
geiproc^en, bafi
(lt)CDl.
erft
fid^
luol)!
!ommen tonnten
.
f.03),
Stub.
u. ftrit.
..=.
Sb.
XIV
aber
fcitbcm D. icic^ert
bie
lt)al)re
^JJiatcrial
fi)ftematifc^
unterfucte,
fein,
ergab
it)rc
SSebeutung
2eyte.
Jirb
taum mglid)
oufjcrorbcntlid^e S3ebeutung ]n
itberfdjiiljen.
'tngefertigt
in tioUftcr Unmittcl=
3eigcn
fic
ntd)t
nur
bo uncnblid)c
'DJiljcn
l'ntlierS
unb
feiner ^^reunbc
um
iibcrfid)tlid)ften
SBcife
and)
ha?^
allml)lid)c
aiVrben
bcrfcljungStcyteS
erfenncn.
llnmittclbarteit
SSorlBOtt.
Vir
3eugen
fid;
ncucx'
aBoit^rgungen,
bic
fcinftcit
Sebeutiing-3untci)c[)icbc
cridtjefecn
un,
h)ir fcf)cn
mir lernen ba SolE-Stmtid^e Oom emeinfpradjlidjcn unterfdjeiben, linc in bicfcn i'ertjanblungen un ]ti}t a,<MV^ Qctufic^cn unb cr=
,
5prad)c
erft erteilt
mirb
bicie *l>rotofolle,
a?i6el--
gunbgruOe
^s^\l)x-
beutic^e
^unbert bilben.
un
bcr
mit ftarfer
.sjanb bic
.stunft als
(ogl.
Unb
mal
l)crunter
bie eiftcr
befonbcre 6r=
3u
gnjung
biefcn
jltiei
'^^rotofocn
Pon
bic
153941
nun aU
toeitere
CucEen:
unb
be
^JJcuen
Eine ajcrglcidjung
jetocitC'
ganje
SJei'^e
Iridjtiger teilen
nod)
Perfagten,
unb
baf;
man
nod)
loeitcrc
fuc^en mffc.
beiben
Unb
biefe gefud)te
rgnjung fanb
bei
biefer
gldlid)crmcifc in icnen
-^anbercmplarcn.
Um
nun
2ad)lage
ben
Gljaraftcr
bcr
unb
berfic^ttic^
finb
bie
im folgenbcn
fac^lic^
Eintragungen im ,'nbcrcmplare in
in
neben
ent=
fid)
fprcc^enben Stellen
ben ^|!rotfolloerI)anblungen
gefegt.
(Srft
fo
lfst
ff.
ba
Serben
bes
2;ej;tea
im einjelnen
bi
.^ur
Pon
ben
5Proto!ollen
ufp).
1539
ber
ba .Sanberemplar ^inau6
berfc^auen.
58ei
S^ibel
1541
in
ooller
5)eutlic^feit
ber
5leu^eit
be
ganjen
^JJtaterialeS
unb
^xo=
blemen, bie e ber ^ibclf orf^ung folnol)! toic bcr beutfd)en Sprad)forfd)nng ber=
Ijaupt
,ju
ftcEcn geeignet
ift,
tonnte
I)ier
natrlid)
bca ebotenen
unb
bcr
.crauljebung
aEer
liffenfd)aftlid)cn
3"
beutfd)e
Sd)iclc,
IV.
9{eif)c,
Sbingen 1910)
()ot
Lio.
!C.
9{eid^crt
als
erftcr
ben
Vni
^ntjalt bcr gejogen:
51.H-oto!oIIe
ffiothjott.
l()evan=
mir ^offen,
ba^
feine 2hiff)viingen
haa ^ntereffe fr
bie
jctit
fot=
enn mir
'itoterial
allein l'nnen
luir
beabfid^tigcn
all
bie
fii^
je^t
U'oUeu
bie
ijundjft in
jenen ^protoloUcn
orlegen, bamit
eimarer
unb
um
fo Diel
reidjer
ba gebotene
fonbern
'J3iatcrial
geluorbeu
ift,
bod)
ni(^t
etla
-bldjUcficubea,
iclntetjr
in il)rer efamtlKit
nur cttoa
niglic^ft
erf^pfenb runb=
(egenbe fein foK, auf ba-3 lomnicnbe Otiten in ilivcr eigenen gorfdjung
luicber jurdgreifcn
immer
mgen.
finb ja nidjt
Wdt
fe^r
oft
immer fortlaufenbe
'?Uteu
Slertc,
fonbern
^3.
in
ben .sjanbejemplaren be
erfc^einen bie Invarianten jufammentjang-jlo-j ber ben Xejt Uerftreut, oft jluei,
brei,
ja aud)
me^r
:l'earteu
ii6er=
unb burdjcinanbcr
gcfc^rieben,
Qugcftrid)en,
iicberl)ergefteUt,
fud)c,
unb
fo
fort.
(S beburfte
unter fold)en
finben.
Unb
bie
Sdjluierigfeitcn
uermeljrt, bafj
fidj,
luic
^-prototoUe
fters ergab es
oud), bafe in
hm
S^H-ototoKen eine
!eine
bem .'nnberemplar
benen
^iuflje meljr auftoicS, il)renb aud) uuigeM)rt baS ,s>anbei-emplar nlS ,,>nige
fpiiter
geigte
^ilnlafs
an Steeu,
bei
man
Mneu
jn ^efpred;ungen gefnuben
3o
mufiten benn auf ber einen ober anberen Spalte fters tl)pograpl)ifd)e
rftredten
fid;
,\inden cntftel)en.
biefe
luie
etlua
S.
unb
fo
fonnle
ba^n bergegangen
luerbeu,
ben
l^)\}alt
ber
anberen
(rcdjtcn)
UmgcEcl)vt
Uiefentlid;
biefer
nel)men
^3.
S. nSo
ff.
bie
iH'nievtiingeu
bor
rcdjten
Spalte
bem
''JJIafie,
um
biefe
eine
',eittcilige ^.JluSfd;altniig
Spalte gu
Gs mufjte
baljer
im
menn
Spalte
ungefr^t bei=
bie
bet)aitcn loerbcu.
loir
fogar gentigt,
ba
'^^rotofoUc
unb
^^Ifalm
127)
geftalten.
aotlcort.
IX
bic
6ine
@cf)lincngfcit
bie
iih
firf)
kicitcte
bciitdjc
.s^crborTictnuic^
beii
bcv
jehjciligen loffcn,
neuen
%nt
fett
gelonnen toerbcn.
im
.QnbcjfcmpIar
(li^jUi.
im
''lU'otlon)
ber oittnut einer neuen Oiloffc crmerft mirb, ben Vlnfang bicfcv Wlofic mit
gebiucftem [r.V.]
fenntlidj
gcmadjt;
(Stoffe
nur
'}Uu
ber
fanb,
^aben
iuir
in
ben
merfungen
^JJotlenbigc
Um
ejemplare,
ferner
bie
bic
bieten
nberungen
in
ber
^orlogc,
yimnt ber
.'anb:
fdjlnierigen,
burd;cinanbergef)enbcn Aiorrelturen,
bie
Streidjungen,
beutlirf} t)erDortreten
6y
ber
am
ndiften,
ba glcidjc Sijftcm
lueiter
anjuluenben,
ias fd)on
1
bei
unb
2)
1,
bon
5prof. !:pietfd^
berlnenbct
Inorben
lor,
ift.
XXI XXIII
5(u(f|
bei?
3carbeiter
{^ten
@runb
5ln feinem
'Jfeid^ert bie
SBenulunig ber
fo
.soc'Mc^J'-'ifte
33it)tiotf)c! nidjt
mglid;,
mute
bie
i-'rftcung
be
erft
burd;
Snnu
aber
t)at
JbcitgeT)enbfte
Gntgegentommen
naf)e
Inaltcn laffen,
um
unb
.Soanbfdjrift
jnfammcnjufiUjrcn,
l)icr
miebernm
berna()m
Speter=
ber
6-3
unb
Sicgni^,
.s^err
bem fr
fein
un=
gebantt
fei.
benfo Jrmfter
San!
fei
bem Sirettor
perfn=
in ber liebcnlrbigften
bie
eife
un
angebeitjen ISfjt
unb ben fr
3lugabe ununter=
bnben
ftct
unermblidj
''.lind;
luieberum
ftet
fjcr^Iidjft
gebantt fr bie
?lrt,
mit ber
fic
iinterft|t
ovltmrt.
bni
cigciitticfjcn
iiarf;
Scjtcn
tjat
{)icr
bnnn
and)
bicviiial
Uiicbcv
'4-H'ofcfjov
. aSrenner
l'ogc
bcr S)inge
2luc^ fv
biefe
fie
aber gilt
nitfit
1do
okn
tion uiiirer
erft
gnnjen
b.
gefagt
ift:
uoEen
a6)d}Iic^en,
fonbcvn
gninblegen,
bie
govfdjung
folrie
bie
in
bcn 5proto!oIIen
oifieitnng
J^cife
f)nt
entfjoUenc
fpvnd^lic^e ^JJaterial
,^nndjft
mit
befjen S)uvrf)-
nerbnnbeneu Probleme
ferner 'IH'ofeffor
(?.
tjintoeifen.
^n
lieficnSlnrbigev
einer
^Jeftte^llinulbronn
nllc .^^'orreftnrbogen
@ mag
luie
auffallen,
nidjt
in
bie
fonbern
gcfcljit
in
ift.
rijmifdjcr -Paginierung
Pinleitnng
tior
'Mier e
Umren
biefe
,Unn()eimcintragungcn
,^ucrft
(ierten) S^ibclbanb bcftiinmt, toofclbft nac^ bcn groen 5proto!oen bie fleineren
auf
bie
^ibelberfcljnug
luerbcn
bejglid)en
StcEc
bcj.
'.^Uif^eid^unngen
,yifannnen=
gcftellt
foten.
aber
ergab
fii^
beui .s^eraugcber
bicfeS
Seiles
(.offmanc)
^nfannnenljang
,^nnfd)en
bem
Munt)cini=
biefeui
inneren
bie
ben ,SiunI)einipfaIter
nii^t
"^erbcrzunebnicn,
]n
erfEen,
nenn
aucf)
ganj freubigen
.'cr^en-j;
Trud
6in=
be SSanbe
rei()ung
injinifc^en
fc^ou crfjeblid^
bie
orgefd^ritten
mar,
lic|
fid)
bie
l^oU^ietjen.
Za
fo
ift
lum
15.^1
(tigl.
gan,^ entblt,
aud) bie
umfaffeube (vinleitung
ju
bcn
t)ier,]u
fd}on beigegeben
oben 6. VI),
bie efatntcinicitung
am
Sdjlnffe
ber
gefaniteu
^publifation
anfd^liefjen.
cn
tcji-tUd)eu
^.'subnlt
bann
be>5 \'lltcn,
foKiie bie
Dcrfprengten ^^rototolrmmer an
(Sintragungeu
tden
bilben.
3
Sorwort.
(j
1
cite
Jon
J?.
S)rc(d)i'v
i'oii
V
W. oflmcinc imb 0. 'Ucicljevt
'ium
XIII
5IIfgfnicine Ibrtcmcvtiiiigcn.
9lIIgciiicinc
inteituiig
,^u
bi-n
Sjibi'IpvototoKni.
C. ^Kncljcvt
XV
XVIII
IL
LI
ion D. ;)fcid)cvt
C^Qiibci-cnHjtav
be bcutfdjcu
^:^!fnltcv
(fiiinljcim,
1528)
(inlcitiing
on C. 9leirf;cvt
....
utm
I.lil
be
9teifionprototon
jum
^^Sfacr
15;(1,
t)cvnitgcgctH>u
153911
iiub
l)niibfd)vift(id)c
(^hu
Xvuef
tion
1539 38
Seit:
1.
5J}ofc
bi
%^nUn
150,
I;evnugcgf6cu
Ddii
C. 9{cid}Ci;t
9iad)tvnge inib
2?crid)tiguiigcn
107
578
Einleitung.
^:utt)er JJtjcu
t)i5
um
baucvtcn oii
e
ficfj
1522
in
feine
testen
Setenjaf)re.
bafj
U'iv
einigen SliiSgnben
tjanbclt
um
nur
Iiebeutenbc
^ortfci^ritte,
eine
burdjgteifenbe 2cj-trcbifion,
nicf)t
ein
o 6ci bem Se^embex^ 1522' gegenber bem Septembertcftament^; bei bem '9Jcm beutfd) ^pfnlter'-' tcftament 1528 in l'ergicid) mit bem 5pfalmtej-t be 3aT)re 1525*; bei ber i^bibct 15:i4.-' Seiber 1)at bie Sibliogroptjie nucf) unfrer lUuggabe (58ibel 2, 201 ff.) bei iBefc^rcibnng
ge(cgcntlid]eS (Jintvageu in ovvetturbogen onnerjnicn muffen,
[ie
fie
bie
3'" Slbbrud
'ftjrenben'
tnirb
bie
inleitung
biefe
un biee 9Jad)bcffcrn utbers erfcnnen (offen, fiub un nu !qux tonnen mir nur au bem Slbftanbe ,^teier
i*crbeutfd)ung,
ftoffen
5(uigabcu
in regefe,
liegenbc 9trbcitcu
am
3tud) l^aben
einige ernicinttic^e
Sanbbemertungen 2ut^er
nidjt tion ^*utt;er5 ^ani)
83ibeln,
bie
33erbefferungeu
barfteHen
fotcn,
at
ftammenb
tion
cvmiefeu.
3lber
au ben Sa'^rcu
fpteften
1530 an
finben
fid)
i^riftftdEc,
bie
teit
am
SSorfitj,
2ir bringen
3-o(gc,
fie
in biefem
nidjt
in
ftrenger
bie
^eitlidjer
fonbern
mcljr
nod)
33ebeutung,
it)rer
Sirtnng auf
bcrbefferteu 3lugaben.
1530
58b.
f)at
t'utf)er
ani
lUntofe
feiner d)rift
de iuslificalionu
(f.
Uufre SluSg.
bie
^o^lreictjen floffcn
tierfcfjcn,
ber
'.Itus^
gbe nr. *34 on 1530 (Unfre 3tug. Sibet 2, 483) pgute gefommcn finb.
geben
fie
9Bir
unfrer
tiierten
33anbe
biefer 3tbteilung
Slugabe.
Sibct
2, 2,
2,
206. *2.
)
-)
Sgt.
Unfre
9lii-5g.
ibcl
2,
201. *1.
') )
Sgl. Unfte
Sibet
438. *29.
545. *50.
ajgl.
Unfte
9Uiig.
iOct
2, .344.
XIV 2cn
fdjftigung
l'lufentt)Qlt
(.Einleitung.
S.^utl;cr
ju intcnfiucvcv a3c=
legte
er
mit
ben
l'eit
5Eictricf}5
Ct)vcu
bic
erftcii
25 ^fatnicn au,
9tcffet)v
eine Slrbeit,
itjveu
bic
crft
in 2Bittcn6evg
faiib.
bcr
on bei obuvg
?lbfrf)IuB
(5>gl.
31 unb
unten S. XXIII.)
Siefe ci-cgcti)cf) = prnttifci)e 5l3crtiefung in eine ^Injcif)! uon ipfalmcn im 3flt)ve 1530 brngte nun aber l'utfjer barauf I;in, au ber beutfd;en Gieftalt be altera on 1528 biefen neu gemonnenen rfenntniffcu gemB 3u befferu; er ff)lte fic^
i}.^f
baju
jetjt
ijllig
gerftet.
Um
biefc
3cit
mufetc
(f.
u.
S. XXll u. .
XXV
SInm. 4)
ber ipfatter
ii.'ut()cr
fr ber
eine 9JeuaufIage
jum Sruct
1528
gebradjt merben.
6o
tonnte olle^,
mag
'
feit
legten ?(ugabe
erarbeitet [)atte,
1531
nupar
geniad)t
werben.
3n
5pfoIter5
feine
l^otte
Jpa"^cP'"pl<ive
bee
beutfc^cn (1528)
perfnlid)en
unb bee
tateinifdjcn
(1520)
Sut^er
f.
bic
u.
iRefuttate
Semiil)en3
fr
eineu
9}eubrud
uiebcrgelegt (babon
Sielteirfjt
tvax
bic
noc^
'ipf^'"^
bon
1531
Suf^ere ipton,
fclbft
tiefgreifenbe
rnnb
fr
feiner eigenen
23orarbeiten
3u
beforgen,
balb
aber
ermiefen
fo fa'^
.^litfe
fid)
biefc
ba borfd)toebenbe :^id at
unb
rnben'^
fid)
-JJJitarbeitcr
an3urufen.
fr ben 'ipfalter,
fpter
traten 3und)ft
fr
an
ommiffionen
jur eite.
9}jQtIjefiul
ber Sittcnbcrger
unb aueuirtigcn
geleljrtcu O^rcunbc
Ijat
aU
Scirat
i'utl^er
crft
S)a 'San'^ebrim'
(f.
ober 'i?onfiftoriunt'
l'utljer
ober bielleic^t
u.
. XV)
bicfeS
. u. O.
SR.]
')
-2,
502. *37.
')
Jian bcbcnfc
3)ruc
j. *P.,
bofe l'niljct
in jenen
Saljtcn
niufete
(um 1530)
ba6 ber
fcl)t
fd)neE
gcfrbctt luerben
Seit (Qiigem
fc[)Dn tini^te
',
mit
aBittcntevgcv ^reunbeu
eine
StcUifion
bei
ovgenommen 1)0.^1. ^Jlaf^efiuS fagt bntbcv. 3II nun crftlidj bie gantje Qu^gangcn war, unnb ein tcig (cret immer neten bev onfcd^tung ben anbevn, nimmet D. i'ut^ev bie 58iblicn on anfang luibev fiiv fidj, mit groffem cinft, flci^ unb gebete, unb uberlit)et fic bnrdjnufj, unnb U'cit ficf) ber onc fflrtte ticr= fprodjen l^atte, er tolle barbei) fein, wo ix etlictie inn feinem namen .^nfammcii fommcn unb umb feinen Seift bitten, evorbnet D. M. Sutljer gteid) ein eljgcn 'Ban^l)ebrim
ton ben
bcften (euten,
fo
njijd)lic()
etlictie
ftunbcu
uor
bem
?lbenbeffen in
Soctorg
,^ufammcn
famen,
Slemlic^,
D. ^oljnnu
Sugenfiogen,
D.SuftumSonam,
ju bifem
'^ofien
ber (^orrettor,
Serrf,
unnb
G)cter-te
5orftemin.
bei)
SBenn nun D.
fid^
unb
fic^
bei)
alten cutfd)en
lie|,
bon
it)n
l)ntte,
SBie
er
im
Sd)i)pl
abftcc^en
bamit
man
ein jebeS
am i^of
ncnnete,
am
D. ^Jlartin
Suf^er inn ba ^onfiftorinm mit feiner alten l'ateinifd)cn unb nctcen eutfd)en 33ib=
lien;
ftd)
barbe^
ben
er
.^err *p)ilippu
bra^t mit
ein
ffiredifcf)en 2ert,
bem
.f)ebreifd)en
S)ie
5profeffore5
'Ratten
fic^,
3iabinen;
D.
*pommer
toar.
aud)
Satei=
nifd^cn Scft fr
barine er
ein jeber
fcl^r
wol befannbt
3ul)Dr
reclifd)e
"^at
fid^
baon
lie^
man
bie
rattjfdilageu foltc,
unnb
2ateinifd)c,
Srauff proponirt
bifer
unb
ftimm
t)erunib get)en
unnb
'^ret,
mag
ju rebcn
t)ette
')
^ifloticn, S3on
be? ff^rtoitbigcn in
ott
feiigen
D. *D(nttin
ut^et, Slnfong, ere, ebcn, tQnbt)Qfft bcfentnuB fcincl laiilien, unnb tctben, Dtbcnlic^
her Sarjal
nod^,
tnie ftc^
fo[c^c
alle
e.813ff.); SluSgnbe
. SBud^lDQlb
bei
9leclam
25112514;
ic^ jiticte
iincf)
LXXX
2J[.
151.
'-)
2)ie
jbifc^fu
XVI
Biiubcr fdjnc imb
Setcfjev
ivinlcitimg.
Idjrijafftigc
etlidje
rebcn
foeu
bei)
bifer
nvbdt
gefallen
fein,
M. 6corg ['Hrer]
auff ben
aufigcjcidjuet
imnb
bie (jerimc^
at tieinc glfeteiu
uunb aii6(cgung
9(iif
fein."
5]latf)cftu
ruf)te
biefer lebenbigeii
Sdilberung bee
aljo
bic
hi^'ijex
immer
fic^
23ibel erbeutfdjenb,
Ijei^t,
als Ijaubelte es
um
erfte
berfe^ung
bic
am
beutfd;cu
dirifttcrt
2Bic
DJatfjcfiu
Urtnnben 5eigcn
aber
wirb
bie
Sarfteung bcs
im Sanljebrim
mefentlidjcn
im allgemeinen
fnften
1.
barftellen,
fad^tid;
f)at
er
fic^
in
,5tt)ci
in feiner (Erinnerung
gctnufdjt. in
ba
3[al)r
1540;
eS
nimmt
jeboc^
bereits
im Suli 1539 feinen 3(nfnng. 2. 3Jlatt)efiu rebct offenbar nur ou einer iHeifion; mir miffen aber
Sicfe 6rlociternng unferev enutnig Hon
je^t
Uoii brcien.
X!utl)er'i
unb
feines gelcljrtcn
greunbe^
toiv
bcirati
9Jl^en
um
bie
Serbefferung be beutfdjen
ber
SibcUeftc fdjbpfen
nad)gefd3riebcnen
au
bem
3(nf)ang
bei
33er,^eid|niffc
Don eorg
SRiJrer
l'utf)cr=
ift.-
prebigtenS bae
um 1552
Sort
I.
l^ci^t e:
bic .(pcrren D.
etc.
fie'^ct
M[nrtinus L|uthonis,
,5um anbern
fnrgcnommcn
arbeit
ju
botme^f($en.
Sa
ie e
libello
l^at,
ben
pfalter
in Scntfdj
bringen:
in
parvo
II.
signato litera P.
24. ^anuarij Traben
gebadjtc
t)eren
Anno domini 34 am
unb
,yi
bie
ganlje bibcTl
biefelbige
ortern beuttic^er
Ijobcn
Sonbcrlid) aber
Sic
iell
tl)un
gcl)abt
mit
3U
ben
enbe
propljetcn
in beutfd)e
3U
bringen
finbt
bon Scrcmia an bi
etlid)e
ber
prop^ten.
gut
Sauicl
Ijatt
2iC)ar
Sprad)
luie
ie fonberlid)
in
bic
Pie
gefoftet,
ba
Li
er
!(ar
bcutfdj
rebet,
fol($e
III.
lengc 3ufel)cn
im bud)
signalo in quarto.
einft
Anno domini 39
loie
t)abcn
bic
5J3ibel
oon
anfaug bi6
loorter
unb
fol.
fprncljc
beutlid)er
bic
im
ber=
barinneu
bic prebigtenn,
getl)an
IjOtt,
quere
71.
')
.^oiibfc^tift yft.
XXXIII
')
9lii-j(i.
b. 10 .
inagistcr;
.5)nnbf^tift
bcrgciii.s
lc(d)ticbcii
IX Xm.
om
lios.
cj.
3ol)ninic
Stol^ Wittenbcrgensis:
al-i
am
-
IS.
eeptcmbct
in
15:!'J
oibinictt
ir)2!i)
niif
X^a^iox
on
Scffcii.
fSai
I.
ber
Jenaer
24"
(^rfbifltcii
SlitSfl.
!!.
'.i^cifiifliiiig
Stolis
W|iUon-
(abgebnicfl
Unftc
Jb.
27 . XI)
oitb
itmHd)
im
*|lvcbic3tucvjcid)iiia
Sie ik(prototone.
XVII
93}itl^iii: 1. 3:rci
1531
';
1534; 1539ff.
gciuofcn.
2.
>on alten
S)ie
bvei
i^ommiffioiiii^iiugcn
iprotoftU'
ortjanbcii
ttifjvenb
gcnomnicn.
Wu
ev
feit
1523
iiDvlcfinigcn,
-
"^Nrcbigteii,
ipiitatiiien
i'iitf)ev5
mit
fr
uiib
foinit
feine
litevQvifdje .'^lintevloffonfdjaft
borneI)mlid)fte
fo
DueUe
fr
bie
tjanbfd^riftlidje
Sntt)er barftellt,
5l?ilieltorreftov
inod)te
i()n
i'ntT)er
gern jugelnffen,
Ijabcn.
fugnr
aU
ben
ber
SJBie
i'nfftfdE)en
Sviicferei
ic(
berufen
tijftdjes
bejeugt
ouc^
9iat()=
QU5brct[i($,
fdjtegen
fleiig
M. @eorg OJver
loa
bei)
unb
fonberlidj,
ber
Sotmctfdiung ber
brei
gevebt
mar,
fc^r
jufanimenbradjt bat".*
l^on
ben
orbanbcn
geluofencn
5protofoIIen
finb
nur
jluei
auf
uni
getommen.
bt
166
1539
ber
ben 3at;ren
1541
31.
ba
'4-sfalincnprotofoIl(;
auf S. 160
iu=
X.
(f.
Sanbc nod)
fr
nidjt
bie
[teilen toir
1539
41
bi
auf
Sibet ^b. 4
jurct, teli^er ben 3tbfd)hifj fintlid)or Uorbereilenben 3Ivbeiten Sut^cr .jnr bentfdjen
auf . 169
577
.yinddjft
an,\ufd)auen.
Ujeite ^pvotofolt tion
1534
ha^
(tig(.
oben . XVI,
II.)
be nfjeren geuert.
luerbe,
';]wax
ift
bie .s^ioffnung
gering,
ei
no^
einmal aufgefunben
bodj
ift
es ja
nid;t
augefd)lDffcn,
@efcl)id6te
ba^ in
U3er=
gorfd^en
lenigfteni
bie
beS
War;
O.
<B.
114
118.
gl.
,?foff=
')
Safe bie
^)
erftc
laguiig
bie
iii-j
Saljr
l')?.!
fnEt, luirb
initeii
itoctj
beluicfcii
hierbeii;
. XXIIIff.
nmiic
*)
11.
ajgl.
l)aiibfc()vift(id)c
bctlicfetung
')
uon
Wcxkn
o. q.
3)!. fiuKjet-
imn
a.
1907,
icgintj,
SBb.
. XXIf.
(f.
fd)c
D.
*;!icbigt
XII
m.
al
fe()r
131b.
al
(SiitbnidE,
im allgemeinen
um
biefe
SBiktveifion
gcluufet,
foiiberit
ift
fjabc
tcoljl
Quc^ ben
Sanb,
1
enttjicU,
^a @cfid)t befommcn,
Xai
.
nud)
mijglid),
nn Sut^etd Sifd) im
bod)
erfteii
(ugl.
Sfd)c, 'JJIatfjffiu-?,
S.
92ff.):
ju ber
^^,cit
Dodcii
UDrl)cr
iniige.
in
Safe er ou
SiftenOerg
nic^to
melbet,
bafs
I
obglcid)
fdjoii
jtueimal
nuff)ieU,
liegt
li)ul)l
baran,
er bei
feinem
3(ufentt)nlt
in iffiittcnOerg
1529 nod)
fein
Stubcnt luar
?luft)cben
(Ugl. l'fdje a. a.
D.
39ff.),
unb
man
mad)tc
in
aU
mar
er
1540
in iitl)erl .)au3gcnoffcn5
tung bco
im Sotbergrunb bei
Sntcreffe?.
*t)nlid)
unb ba grere SWert uon 153941 ftanb fr olle mag-3 aud) mit ber ;i!eliifion Don 1534 gegangen fein.
!Dut5er Scrte.
SBilietterfeljimg 3.
11
P foEcn
fein.
und)
bcm
'^^'vcbigtcvjeid)!!!?
Ijot
(f.
o.
S. XVI)
93eiT)anb[migcu
Qufge,^ctdjnel
ic)cn libellus
iinb
D. covg MidjWQtb-
Seipjig
im
Saljvc
1894
liiicbevaiifgciuitbcn,
bie
jmav
ift
c in bcv
o.
Jenaer Uniev=
trgt.i
fittSbibtiotfief
Sl.
1="
eine
Cftnbfianbfdjvift,
bie
Signatur Bos.
17
?lrt
?luf
big 112'' (in neuer '^niginicnnig) ent^cilt bci je^t gebunbene 5protcifott()eft
eingeljenbe ^lufbrungen
.ju
praltiid)--crcgcti)d)er
,ur,ifd)rift
,^u
faft
allen
ent,iiifernben
Srorg
Sirer.
(Sg
ift
obej
fe|t
mit ?Iuf3eid)nungen
liiBt
fid)
fogteid)
ju 5pfatm 4 ein.
aber
faft
fuiigen
13
Dortjnnben
gclDcfen
beim
einmal
ber '|>inlter
on 1531
fr bejfen 33erbeffcrnng, icie unten nod) gejeigt wirb, bie gan.jc ^KeDifion eranftaltet nnirbe, aud) in bicfen brci erftcn ^pfalmen ftarte tertlidje 3lnberuiigcn
anf gegenber
ilvfolmen
eine
bem
in
-^ifatter
uon 1528
3,
iuncinbcrnngen,
erarbeitet
tic
wir
fic
bei
ben brigen
aber
ftjrt
,^u
otS
ben
'JJeifionfituingen
91rt,
inabrncbmen;
Stnfang
bann
SBcobadjtung unmittelbarer
bie .fianbfdjrift
am
urfprnglid)
um
fnf
reicher
mar.
,yi
je
8 CUabblttcrn Strfe,
be^eidjnet loie
A, B, C,
bi P.
mir om gd)ln| an
rdiriirte,
fo
2.^1.
1-'+''
nid)t
bie
1,
AG;
e3
feljlcn
foniit
bi
5.
5)iefe
burd)
.Ciinhieifc
bcr .fxinbfdjrift
bei ^Sfalm
Unten auf . 67
bamit
fo
ift ift
Gl 3U 3. 34
331.
loirb
am
EG;
33,
33 ' + '
1
(^^l 44/45);
aber
KG
Sl.
5B(.
G;
olfo toieberum:
A
ift
bi
fel)len.
aSciter;
bei 5f.
supra
fd)on
in
litera
5)hni
tatfcblid)
nn:
Vide
^jfnlm
82
alfo
''
entfpricljt
.^undjft
unfercm
SSI. 33" + man nun Don bcm eben feftgetcgten E G 74'>-l Litera K 7; unb nad) aufrortg, fo !ommt nmn auf bie dHetdjung: 2^. S8l. l" unferev loieberum ergibt fiel) bann, bon K 7 rdauirt'i ge.itjlt, bafj A G .&anbfd)rift ift. 9llfo: 5 IBliitter, AI bis A 5, feljleu unfercm iiobcr.
9{ed)net
''
= =
"'
')
374-391;
Sciiaer 2ul()ctfiiiibc
Don
Dr.
S8iid)lt)Qlb;
Uiifvc 9luSg.
Sibcl 2,
002 f. *37.
XIX
ift
So
ja
etflavlid^;
evftc
fein,
bcnn bie
(Seite
im
tjnt
jcijigen
Jcftanbe
ift
in
Sc^rift^gen
erl;eti[idj
offenbar
fdjon Mver in
firf)
geljabt.
1).
Son
biefem testen
(f.
S.
XXIX
9tnm.
@(eid) ju Seginu
bc-J
Sie
ift
unb
Spfatmen, nadjtrglic^c
3"iiii>fti"i'-f)en
om
20. i^flm on bi
tt)ic
jum S^(n$
or.
SJeim Stbbrud
ber
CncIIe
finb
bicfe
im
i^ontert
fenntlid) gcmodjt
jeljt
unb
d)aratterificrt
fid)
werben.
on
ber elften
3.
abgcfel^en,
5ff.
33(.
finben
foldje
Unregetmigfciten
93.
. .
<S.
. . . .
3.
S-
S3. 3.
3.
27 ^f. 38 11 ff- 33t. 28^' *j3f. 39 36-. 69 3. 2 St. 51> $Sf. 64 57=' 33ff. SBt. 5pf. 68 24-. 104 3. 3 aSt. 74'' 5pf. 110 5ff. 331. 97^ $f. 110
581. 100=*
3. 5
$f. 115.
0
5pfalmcn
Pf.
4. 5. 13. 12. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.
4. 5.
6. 7. 8. 9. 10. 11.
fo in
^ipfatrn
tecn
ausfl^rlid;
unb idjon
tr^er auf
. 103,104
Ur=
74\
6inc anbere
3lrt
Ijat
ifjren
9iver faltete
nm=
al ^Protofofl^cft fr ben Scbraud) bei ben iijungcn Guarlbltter ^ufammen, bon bencn einzelne fd)on ju einem 2eit mit 9toti,jeii uon i'^m befdjrieben Waren. Siefe lefen wir jc^t, ha bie frheren Curfrtbttter ju ben Cttabogcnlagcn (f. oben
S. XYIII) geworben
3cdcn,
finb,
biefc gelegentlii^
lungcn, bie felbfterftnbtic^ mit bem fonftigen ^n^jalt ber Seite nid)t ju tun Ijaben,
(ffen fi^
bgf.,
fr anbere
fe'^lt
un bi(ang
')
SlBit fe^cn
alfo,
^Jfalm 2
fiivjen
ifl
bcfptod)eii hjotbcn;
btct
dbn Wix
f>"
lefen je^t
nur ber
ju
i
tiefen
5f f. 2,
fc^hjierigcn
33.
unb
!. 11.
nidjt
gonj
5pflm ouf
ift
^i^'lf"
Poor
SBeiiietfitngen
Uiic bei
%''\.
iiiib
2cr
9liiQlogicid)(u6
nur nod)
ober 5
gleid)iam eine
jtucilc,
aiilfIjtUd)
unl
fefjlenben
Slttetn
A 1 A5
5pj.
unb 3)
II*
XX
2Biv ffivcu
3(rt fid)fv fdjfinen;
aiifnicvft'ani;
,5.
eiiileitimg.
ein
paax
SBeifpietc
an,
bie
uns
in
bicfer
eben if)nratterifievten
33.
m. m.
33[.
(35" 4>t.
73'' 5pf.
89^
%\i.
bne Devmcinte
faifei-Iidje G^bift
(f.
1531,"
n.
bcn
f.)
S^a bn *|*rDtotnt)eit
um
. XXII
in
bor
Iiiev
au einen ungcf()ven
yinfa^ fr bie yibfaijung be ntrourf jur 'lofie', bereu -Jlnjnge bi5l)cr im Siunfcl
lagen.
231.
107
^'
5Pi.
131, . 157
,5U
S- 25/27.
Sft
luoljl
eine etvobetjdjc
2ifd)=
lebe.
Sal 'Obiectum
180
Urform ^u gDrftemann=83inbfeit,
Dloti^en^ettet
lifdjrebcn IV .
So
0U5
fic^
aber Jorcr,
gtigere Sefi^ in
er
bod) alle au
S)iefe
SutljcrS *)J!unb
jyeber auf
cmfigfle
fammelte unb
abfdjrifttid)
beuialirte.
l'hifjeidjnungen unterbredjcn
bonn bcn
3.
luie
23.
22
="
$Pf.
if.
231. 44=
nur gefagt
231.
loerben,
ba^
73*
Pf.
80 . 101 au 3. 19-22.
2;ifd)rcbcn 9Ir.
2>gl.
2)ietrid)S23t.
118*
unb Sc^Ioginl^aufcn,
231.
263.
231.
80 S. 102 3. 18 ff. 94 . 1 20 ^u 3- 19/20. 3ft n?of)t Xifc^rcbc; aber loo finbct fie fid; ? 2n. 92*i!f. 105 S. 131 ^u 3. 30 93'' ^!f. 107 . 134 3. 32/33 Stnmerfung 1 231. 94" *pf. 107 S. 136 ju 3. 5/6 231. <Eic StcHe ftel;t ond; 23t. 111 5pf. 144 S. 163 ^u 3. 27/29 Vlnmerhing 3.
73'' 'f^l
5pf.
84*
So
gicid; 231.
1*
oben unb
am
9Janbe bie
fet;r
bcrbla^tcn 2i3orte:
quam
olin
in
Et deindo aliquo
accidit,
modo
liab|^ucrinit
(louLscicntiam
Xifdjrebc^
311
bonam, sed
) 3. unb 3. 23.
9it.
nihil
K.
311
lam vero
3.
dei
u'.
58.
. 10
21- 11,
Sliiig.
5; S.
.TJ
3.
1-3; S.
ff.
77
'')
,yi
3. 1/10; S. 102
3. 20
) igt.
Uufre
*b. 30',
5.S3.
321
iligl. i']d)t,
Aiuilocta S. 150
184:
Pactum
dicitui-
a pacis,
in
cor, pax,
pagus a
.t;;'/.
Cum
liientius, D. Maitinus,
.g)cinirfife l'on
Hassia
(seil.
iDtorbutg;
certabamus etymologiis, unde es.set nomeii '5S)Dtff'. Oslander dicebat esso nomen a 'SJutff' (bcbtfcn;, quia ibi tautum est agricultura, igitur muHis rebus indigeri. Brcntius dicebat a '2()or off'. Cllfo uid)t Siilljct; bniind) ift . 163 3lniii. 3 rirfjtigjiiflflteii.) Lutberus
dicebat esse, quod mihi
tatcm.
maxime
"iide'
placel)at a 'Uovljuff,
qud
e.sset ein
livljff
ante civi-
Koedns dicuut a
grammatici.
331.
XXII
(Einleitung.
Sntum
bev Sitiung.
XXIII
Berichtet
an tepfjan
Sfotl^
im
cum
Xjabm
diligentia recognoscilur.
Psalteriuni germanicum summa f^cbritor 1531': Unb im Eingang ju: ummarien ber bic ^4*faf"if" (1531-33) Unfrc MuSg. 335. 38,9 fagt Sintficv: iix
^l'faltcvtin
umb
bicfc
luibbcrumb
nlicv=
S)a
bei) luiv
ati"o Cftevn 1531 (^ 9. aipiil) juref auf bas yDcnbetc SBert. nun bebcnfen, ba^ fiutberl ^Irbeit an bcn S'obuvgpfolmcn'* ficf) bis in bcn Sinnuav 1531 {)in,^ief)t, bajj ^]1iitte ^^annav beveit bic ^pfalnu'ntngnngen anheben unb glcidj^citig bie Svucflegung bes vcibieiten ^|5faltcv'j (f. n. . XXV), bajj
aScnn
fd}on or*
fid)
n?t)venb
ber Sicifion
fo ergibt fid)
ber febante
an
bie
'ummavicn'
ba iitb
'l'iatter
i^m ju
un
in ldenlofcr 3{ci()e
organiid)ei- 3ufQnimengeI}5vigfeit
oon
a)
\.'utf)ev
33emcvfnngen im bcut)djcn
un^eim
(f.
u.
Lllff.),
b) Sutf)er
^^Matnicnarbcit be Sat^veg
1530, bcfonbcvJ
3a, c war offenbar Sut^erS ebanfe, feinem neuen ^pfalter on 1531 bic '6ummarien unb Ur)ad)cn bcS Sotmetfdjcns" al ;)ted)enfd;aftgbcvid)t fr feine bariu befolgte cregctifdje 53ietI)obe unb bie Dorgenomnicnen l'lnberungen anjutingen.* Sie
3eit
reict)te
iljm
ortufig aber
9Jad)njort:
Cb
luill)
jemanb
in
tlgcln iDoIlte",
on
bcffcn
(d)hi er fagt:
ucitcr
(ob ott
er
ben
umniarien."
cEirtft
Summavien unb
al befonbeve
nachfolgen.
ftofien
aSir
auf IBejietjungen ju
im
^l'i'DtotoU,
bic erft in
ben
ummorien
augef(jrt
'',
anbererfciti
entnimmt ?utber
fein 33croeiatnaterial
in
Summarien
luoljl
burd)=
^^^i'^tofoKn.'''
ber
''4-'f'it''''-'i'fyi|ion
unb
bereite
aus bcm
beigebrad)ten SJfaterial bifte ber a3clt>eil fr bie 9iid)t;gfeit biefcr 9lnnal)me folgen.
tcid)iDD[)l
muffen
luir
erfte
med
^ndjuialb' baS
iliermutlid)
tjat
iprotofoll
ilju
in bas
biefer
15^5"
gctoiefen l}at.
3U
Datierung beinogen
9ianbnoti.i
am
9lnfang
bes
^5. ^^falms.
bcnn
iiodj
niii
toetben
15.
toir
btfcii;
an Sind: 'Dabimus
luelior sit
jjurius
Germanum
SJette,
SBticftoed^fel 4,
')
214.
bnriit
.6246
)
Stabtfdjrcibcr
M. Stephan
IKotl)
in 3tDirt'aii
(einer
litcrariid):t)iic^:
^liiSg. ib. ."1, l.
')
S. 121.
Unfrc
:38, 1.
Sgl. fioffmanc in
lliifrcr
mix
Ijabcn
tigl. j. S3.
. 23 3U 3. IG; , 61 9(nm.2; . 74 3lnm. 1; . 107 9lnm. 2; . 116 9lnm. 1 (2); . 130 ) lic literorifdjen unb iuhalt= Snm. 1; . 1:34 9lnm. 1; @. 146 9lnm. 1; . 148 9lnm. 1.
lidjen
i^eiictjungen
jloiidjcn
^protofoll
einer
fpejirUen,
a. a.
ciubriugciibeu
Unlcrfudjung
tubicn
unb
rititcn
1894
D.
XX IV
331.
iiilcitiing.
141' <B.
17 ju 3. 31 bi
te
<B.
18
,].
4: '.25. Vide
Anno M.
\i)
L.
in
eundem
ganj
Et reniovit
anima
iere in
fine.'
Scboc^
(oft
biefc 93einevFung
&er
*4-^f.
man 25
bebeiitt,
am Sanbe
angezeigt
ba Vide
fid^
24. !Pfolm,
iianbtuiig ber
l'lber
ps.' (. S. 17, 3.32) fogleic^ am SInfoug ber i!ci-25 fierangcjogcu tnivb.^ au^erbem juiiiigt bcr 3nt)alt bcs 'jirototos an ungc3()lten Stellen
*4^f.
ba,5n,
ber bai ^ai)x 1525 l^inau^r unb bi# in ^a^r 1531 ben 9lai$toei bereits anbertnrtS
331.
'^
l^incin.^ngetien.
ic)
^d)
Ijabe
Sefnfirt;
einiget trage
teuffei,
fal)e
l^iev
nod) wad).
''
e. 6 3. 20:
'SBic
\d)
fabc
mein
fHeTjen
ber
walbe
*
3U foburg.'
an
^obnrg 1530.
35.
SI. 9''
331.30" S. 39,28;
I.
berg
erft
S3(.
37 g. 48 3. 2; 331.44" S. 58 3Inm. 3;
"'ti't'
331.
9=^
.11
3- 6/'
ff"
1529 nadjiccisbar ift.* 33(. 15 S. 18 3- -1 ift bcr ^lieb auf ^abcr andj erft uad) 1528 ju er= [teilen, benn erft 1528 h?urbe fyaber oabjutor bc 33ifd)of5 oon SBienerifdj^lUeuftabt. 3.!gl. 33r. 49" S. 66, 16.
St. 21-' @. 26 3. 19.
in
biefer 3eit,
3Bie
!i'ntl;ev
22. 1. unb
1. 2.
gl. (Snber 8,
349 unb
9iat
6rt.
SluSg.
54, 212;
fieljt
unb ba^
gereift
mar
in
jenen
on 3H'idau,
33t. 25-'
man aus
C^nber? 8,
370. 372.
6. 32 3- 3
tt)irb
Dcrftnnblid)
I)alten
46" 6. 61 3. 30;
(Pf.
33t.
52" e. 70 3. 11
Contitemini'
118),
ba
er
1530 auelegte, rft 1530 aber l^at 2i\)tx in 118 ben 'Jiamcu 'bog fc^ijne Confitcraini* gegeben.**
fefte
65 . 89 3. 15/16 ift bie buerliche ^^arobie jum Sut(;erliebe: '(Sin erft nac^ 1528 Uerftnblid). 331. 91--' . 130 3. 16 unrb bic 5lnjgabe be 118. *4>falm5 augcjogen, bie Eobanus Hessus 1530 !^erau5gab.' Sl. 94 . 135 3. 28/29 9lnm. 4. 33t. 98" . 142 3. 32/33 rcbct l'utt;er Don feinem commentaiius ^u *|3f. 111 im .^erbft 1530 al Don etn?a in bcr 33ergangen'^eit li^iegenbcm.''
33uTg' aud)
')
emeint
ift
Dicileidjt 5PJ.
fine) 93.
ift
a3iit=
gota):
Anima
S.
Don
f)9ff.
SCabridjciiiticI)
=)
ift
auf bie
bfv teile
n. n.
Sgl.
0.
3"tetcifaiit
unb neu
lunl)rciib
4.
an
bicfcr
biogrn^ibijdjeu
*Jcutij,
bnfj
l'utfjcr
Ijior
bicjet
(^tfc^einung rcbct,
Inir
bi5l)cr bic
abriefe iScit
5Dictrid)
3uni 1530 uiib aus bcu CoUoquia. . Jlftliii:,ftalDcrau II 203 unb 9Inm. S. 650. ^) ajgl. Siic^lDalb, aBittcubtrgcr ) a3gl. unten . 11 'tuui. 1. tnbt= unb lluiD.=G)cic^i^tc . 87. ' ) llufrc Stug. b. 31 ', 35. a3gl. C*nber-3 7, 202. ) aigl. (Sri. Slusg. 40, 192; 'Sub prelo ps. CXT am 17. Oftober 1530. f. S. 142 ?lum. 2. fflgl. 93ud)lDaIb, etabt= uub lluiDcriitt5 = (SScfd)id]tc; SBudjlunlb, 9Ird)iD a.a.O. 9(r. 308; bic
)
Sibmung
2ult)ni an ifapar
d. ftefcritj
ift
Dom
f.
ber?- 8, 324.
XXV
(raof)l
am 9ianbe
3.
IKvcre)
1531
cntl^ielt:
Tom[iis 31.
I'ol^io
117, ogt.
unten
<B.
140 9(nm.
Tb
(5.
9 ju ^. 15
581.
lefimcn
tir
3U
biefeii
roa luir au
l^aben,
ob.
S. XXIlf.) mitgeteilt
ba gottum,
5|JfaIter
on einer Sieifton bes eben erft (^1524) - erid)icnencn im ^al^re 1525 gar nidjtS befannt ift unb ba bie 2ertnberungen be
bofe
^pfaller?
1528
in feinem
^Sufammcnfjong
3ttiEifelIo5,
ftcl^cn
^4-*roto=
foH?,
)o
bafe
bae ^.ifalterfoHegium
l^at.
1525-', fonbern
im
erften Siertel
be Sal^re
1531
gan?
getagt
Siefei
erfolgt, Spflteri
bie
Mefultat
mirb
unumft|tid)
fcft,
ftienn
man
bie
2ir!ungcn
Don ber
"^pialmenretiiliou
1531
augel)en.
^^falter
l^t
fic^
man
na'^m
fr
biefen
1531,
ja
arbeiteten,
unb bann, ba
1531
engfte
f(f)Iec^t^in
';}.*fnlter
ben Ertrag
geljbren
^^^falmenrctfionitommiffion unb
1531
unb
in^ltlid) auf
5r bie 1531
erfte
ber
beiben 3?e'^auptungen
muffen
roir
bie
rucfgcfd}id)te bei
tuar
alfo
foroeit
wie
mglich
fc^on
aufhellen.
9lm
15.
SanuQi 1531
6in
mu|te 5{oc^ im Januar l^ren oir, ba^ ber uner^glic^ in 9lngriff genommen toerben. Sd)on am S)rucf begonnen f)at: 'Recudimus iam Psalteriiim Gerinanicum'.^ 3. gebruor I)atte Spengler ben neuen ipfalter ertoartet.* Sebod^ wirb uni erft am
Sluflage
bei
^fatteri
einige
3"*
ergriffen.*
5JeubrudE
6.
'il^ixil
bie
i'oenbung gemclbet.
'ediluin
est
el
Gruciger fc^reibt':
summa
fide
et
quo equidem nos* puto utilissimum librum coepisse.' 3'n biefetbe 3"t tocift ein 9?rief Urban Salbuljni": '. uff eur fc^reiben fd)irf ^) md) 3(m 24. 3uli 1531 bebanft fic^ Spengler fr einen Slbjug \)ubex) c^n pfalter.' bei 3ugef(^irften unb mit bei 2o!tori .^anbfd)rift tocrjeid^neten ^pferleini".^* 9llfo bie i^oUenbung bei Srucfei unb ber 523cginn ber l'erauigabe ht^ ''f>']alkx^ fllt nid^t erp in ben 3uni 1531 ", fonbern fc)on in ben 9lnfang be^ 3Ipril 1531.
cura recognitum,
in
.
')
qu^ Slnmctfungen
fie
fid^
in
fjiilit^ct
DJter
(lufig
madjt ju feinet
eigenen Ortcntietung
uielcii
'Sud)--
^anbfc^rif tenbnben
ftoben.
)
278. *11.
^)
3n
biejeni
gaUe
bct Sebifioniniticn
fein.
an bcm 'JJcm beubfdj ^pjatter. 1528' (Unfte 9lu5g. ie iertnbetungen Don 1528 gegenber 5PfaItct 1524
burc^gcfljtt
(gl. fiftlin:fiorcetou
II
utf)ct
flUcin,
o^nc
bie
gteunbc,
155. 245;
')
SBgl.
oben S.
exetnplaria.
Sgl.
78.
enbct?
')
8, 349.
Sgl.
JJaljct,
:<pengleriana 80.
(f.
Sgl. firaufe,
Melanthoniana S.
">)
a? DOS
bofumcntiert
unten @.
XLV)
im
ateoirtonbeitnt.
14.
342 . 121.
3.
Sgl.
enbew 8,346;
3Jtai)er a.
a.D. 80.
")
106 sub
XXVI
3ur genaueren
felbft 93t. 42'
<B.
einleitmig.
{?citrcgiing
einen fvinger^eig.
55
ift
cvtjanbclt tnovben
,^1 5pf.
53,5 ber
gbe bon
?;--.
@ie
tnirb gcfunbcn
in
1531
5Jnn
bie Ubettf^ettcr
1-1, -4
l)f)n
(=
fii^ nic^t-jj
fagm
laffen'.
i)a%
5J.^f.
baefelbe -"i;
finbet,
r hirbe gern biefen beffercn 2ert nocf) in 5pf. 14,4 l^oben uioHen (reddenclLiiii psahnus 14), aber e ift nid^t incfir nti^glid), iccil ,ju bcr 3eit, ba man ba ift nac^ ber SabcUe (f. d. . XXII) 6. bi 8. 2. ber iPf. 53, 5 \pxaii) ber Sogen, ber *^f. 14. enf^ielt, im S)rucE fc^on ttig abgcfcfiloffcu ttJor (sed iam excusum !). Semnnd^ tirb mein mit bcm Anfang be SrncfS ctli'o bi auf ben 20. Januar
erat supra
Ijerabgel^en
muffen.
biefer 3fit tagte
5u
9tlfo
(f.
o.
Sabctte . XXII).
;
Srudlegung unb
fr
bie
Oiebifion liefen
am
bo erarbeitete
ijtrcr,
9{efultat
neue iertgeftalt
imirbe
'^^falm
immer
1
fofort,
wot)!
on
in
bie
Srucfbogcn
ber
eingetragen,
'^a,
benn
tjatte
on
3iot,
an fprt
rafd^
man
bcutlicf)
bie
Sirfung
gleichen
(f.
^itfcDifion.
man
mit
ben
fidj
arbcitcnben
felbft
Srudern
Sd^ritt
ju l^alten;
besl)alb
fd)ente
man
auc^ ni($t,
am Sonntag
o.
Sabce . XXII) jur 9(rbcit jufammenjutommen, unb man fa^ fid) um ber fd}ncll arbeitenben Se^er Witten genijtigt, bie M^en aucfi an aUcn biefcm Sonntog
folgenben
S^agen, toenigftenS bi ffllittiood),
l)on
ununterbrochen fort^nfe^cn.!
S-a
93Htl;e
SutT)er
bebaucrte 93liBgcfd)icf,
ba^ in
bleibt
^^'f.
14,4
bie
(?:rute
feiner
werben tonnte,
3m
brigen
bc
unb
baniit
fommen Wir jn
al
gelangt
ber rtrag
angeftrengten 9JeBifioncifcr
^^
beabfidjtigten
3ifl;
^i^b
1531 aufgenommen.
wie er
in
ber
jebe
Gfinjelfjcit
9(nberswcrbung bc
^^^iil'i'f'iliioi'ttantg,
aug
ber
9Jeifion
on
1531 erwud).
ff.)
Wirb
freilid)
crft
bie
Unjrcr 'JluSgabe
(2;eutfd)e 33ibel
Sb. 6
unb beren
')
iSiU
in
ber
9ltbcit
um
ber
be-J
SPcginn
lfet
fic^
Diellcidjt
bcr ;HeiI)cnfolgc
vnfdj
juv (Stlcbigung
fd)n
Wiuticgcnbeii
ortefturbogcn-3,
hjiebet nndj.
unb
l)olte
mnndjc
Don
5
(|.
\)itx
aai
niid)
i;id)t
1 bi
oben . XVIII).
(S<ibc(
e? mirb
biclleidjt qI
bei
bct
Jcrtbibcl
nod)
orlicgt.
STa
im
nrigcmciiicit
c^vonolDgifrijc
3K'i()ciiiolgc
bei
bct
im Wvofjcu
nudj inner:
cinc-3
bcftimmteu in
fid)
nbgcfd)loficncn
luitb,
Inli
Chbc, nnc ci
].
S.
tonnte fiiglid)
loic
bicfc-:j.
S>ic 5protofoIle
if)t
Wert
fic
ift
Dom
5)J!n()cn
um
bod) a]ot=
bercitungcn, SBotftufcn;
bibcl.
gfrcilid)
ift
auf
aflc?
SJotnugcgnugcnc
bnnn eben
nu bcr
bie
bcutfrijc
Ic^t:
5J3rotofoIt bet
^Pialmenlagung 1531.
XXVII
uBeiiirf)
aiid)
aSir fiQben,
um
jidjtbav ju
bie
mad^en,
im
bicienigcu SSortc
bevgc'^cn,
uub Sljc,
aU
on
geipciit; bngegen
aU
runblage fv
1528
in
"
ftd^
gefefet.
5Jlan tann
leiflung
tpfolter
eine ISovftcUung
fotol)!
on ber adjlnnggcbietenbcn
ber Sertuerbofferungen
Strbeiti=
ber onunilTion
mie
on bem
Bebenft,
Umfang
mad^en,
teenn
man
alfo
gefperrt
werben muten,
33erglic^en mit
Jinberungen I)ufig
ein=
fd^neibcnb,
ift
bafe
man
aber anbrerfeit
bic
un
l^eutc
an ben iplQ^uif
uevtraut
lid^en
Sllfo bie
iJ.'fQ(tnen ift
leite
S8i
1531.
l^at,
man
aber bie
wirb ber
fpiete
ebanfe ber Stelle unter ^Prfung ber Urfprad;e mannigfadjfter 3lrt, biblifd)e ^'avaaelen unb
unb
(f.
T)er
bergt,
u.
. XLlVff.)
Siiefc i'er'^anbtungcn
umgeben
jctjt
im
^.protofoll
u. bgt.
fdjvifttid)
firiercn
tonnte,
oft
Perwirrenbe OJanfenwert.
eS felbftDerftnblid],
ba wir
|)elligteit
5Pfa(mentommentar
attfet
unb
geben bie SprototoHe oft auf; mandje werben pieUeid)t niemals gclft werben. 2Bir 1)aben,
um
bie
Scnu^ung
33erfcn be 5})falm,
jQl^Ien
ber bie gefprodjen wirb, jugewiefen unb bie betvcffcnben U}erSiefe Pallien
l^ier
am
9{anbe ermertt.
fad)lic^e
Kommentar crfe^en. bem Strid) eine fortlaufcnbe Deutung bei 3nl^alt unb feiner
bcutft^cn SBibelaulgabe
OTan muf;
frfjon
bc-5
2tc!e bietet
fid^
Original = 9lu?gal)c,
ftttift^
bearbeitet
6on
unb
3!temet)cr.
3n
aiifteiiifc^e Sibelaiiftatt
1845
18-')->.
Set
beigegebene Sariantenappatat, bet bie SeSartcn foft ollet 9tugaben ber Sibel ober
Seile Bon (1517)
et
if)tei eiiictiicii
1.5221545
(leibet
ni^t 151G,
ift
nie h)ir es
tun hjctbcn),
entt)Q[t, reicht,
au)
nicf)t
unb fr
bie Sibelgtoffeu
gauj
fcf)[t,
boc^
gpcjietl
ft ben
1^]aUn
genau
alle l'otiantcit
unb tonn
beginnen.
')
aber
el
ift
'Sti]d)
Sut^et:
bibcl
bet
tiffenfdiafllic^en
Sotfc^uMg?
roitb faft
1911 .
71t)
)d)tcibt:
2ic
mebt
SJotfic^t
ift
bei bet
Scnuijung
XXVIII
ginteifung.
im
QUagae,
id)t
ein
fritifdficr
Kommentar
gvitubftiticf;
bnrouf
evjicfitet,
ielleidjt
ha iinb bort
imtjcticgcube,
u. bgl.
311
nottuenbige
bitueilen
2cjterbcf}erungen
felbftterftanblii^e
bei
biefev
.rievaugabe
(3.
OorjuncI)incn;
Sejicmcnbotioncn
S. Quigetaffene non
niii'
in 'i'lmiicvtuiigcit
macben
,v
33.
'^.'rotofotl^
."pbr-
nub
d)reibfet)tev aufmcrtfam.
SBie
tejt
fid)
u^ertid)
unb
in'^alUiel}
bo ^lU-otofo evblt
,^u
heni
letUcn '|!faltev-
(1528) unb ^u bem ncid)ftfotgenben (1531), b^be id) an Cvtei an einer 9tcif)e on Scifpielen aufgctriefen; bag 33ciT)Itni ergibt
Dorl^er
nnbcvem
fid)
andj
@
biefer
ift
wenn
;)iifd}-
fagt:
Kommentar
erforbern,
ber
DierfQ($
gro^
ift
ift,
al ber
2ejt
Soweit
mit bem
Pbciratter unfcrer
gcbrad)t.
Sluegabe Vereinbar
baben
gld=
wir ba
Ii($,
^^^'-'^'''fo
fid)
S^anh
e
fid)
fclbft
ein
td
unfere
befi^en nngefntjr
in
ber S'Ot'it,
man
,5urcd)ttegen
ni^te,
um
feinen
Sinn
lcid)ter
,5U
evfdjlie|en.
3n ber Cnartfjonbfdjrift ber Renner llnioerfittSbibliotbet, Mos. (|. 24'', finben wir nmlid) auf $1. 112" bis 120" einen Iciber nur alljuwenig umfiinglicbcn 'Hh=
fc^nitt unfcre ^^-'rotofoKS
Wiebcr.
in
ie bic Sdjviftjge
.jcigen,
finb
bie
Seiten on
Srer
in feinen fpteren
bie
Snbrf"
unb
ol^ne
beim
all,inftarfcn
91b=
lr^ungen niebergefd)rieicn.
SProtofoHs in Bos.
ber
o.
SaS Std
unb
ift
fief)t
9lbfcbrift
be
17",
bod)
feine
91bfd)rift,
beiben
Jcytre^enfionen
oljne Weiteres
bartut;
oielmebr
fprt
nmn Mrer
bnS
9lpboriftifd)e, ?(bgeriffene,
mandjmal
Unerftiinblidjc bc ''|NrototoIt=
(1531) jn milbern unb ,5Wor ,v '-1^. burd) (^^rgiinjung nub SBeiterffjrung ber nur angefangenen ebanfcn; burd) finngcmfje icrbinbnngen ^Wifdjen jwci fcbroff
aufcinanbcr fto^cnben (Mebnnlenfettcn; burcb .^icrftcllung Oon erflrenbcn biblifd)en
ilU'rbiiltniffe
cin=
1531
nocf)
fommen
tonnten.^
faft
biefer
Sfeiufcbvift
U'otjlobgerunbeten,
ltd)en
unb
burd)fid)tigen lert.
Scbwicrigteit
in
biefer
-^-kotofoll
Sgl. floffmaiic
0. q.
D. b.
S.
10:!
-111;
j.
au)
(5.
'Jteidjctt,
D.
m.
iltl)ev.3
i)ieif)c
3!ciilfd)c
.fieft
Tbingen, 3.
bringt ex
,v
'.!\
<. l'foljt
liMO, IV.
bcii
13
. 33 ff.
iiiilct
!l'utf)ct
^)
a. a.
D. S. 80.
=
')
nii
mc()rcteii tctlcit
fietiog
.fii'iii;
iIBolfenbiittcl,
bcii
bofoiibcrcii
J^ciiib
Viitl)^
aui bni
iiict,iigft
;\iil)ti'ii,
bnn
*J(ttnien
flcrjog Jiorbfiiib
tuic
in feine ^.ptotfotlrfiiifrtjtift
l)iiu'iii
an SifUcii,
nii
bcncn
,5tt)cijcUog,
ex c
nud) fters
im llrprotufll
tut,
nnf
.)crjcig
Wcorg
l>oii
ad)fcii,
feilten
3o^rc, cjcmplifijiett
Ijobcii
wrbe.
^rotofo bct
*13ifllmctitngiiiifl
l.Ol.
XXIX
fcf)cint
9t6er bnl
bte gcmefen
lieolifiiiitigtc
gcluifj
gar nidjt.
bc
ein 3'tt
idmct)v allein
(f.
ju fein,
befeitigcn
,
bie
oni l'lnfang
"^'i-otofori
lirftctjcnbc
Unovbniing
o.
. XIX) ju
burc^
.ffoinbination
bcr
bcfteljenbeii
S)oppcIre3cnfion
burtf}
d)affnng
bcr
vcgulrcn
Cvbnung
er
in
ber
'4'iQl""'nfo(gc.
3i'einfd)rift;
fie
feine
umfat
alfo
im otlftnbigen Slbbrud
bei IhprotofoE
folgen.
6ine
an ben
bejgtidjen teilen
bringnng ber
SIeinfdjrift
tiioljl
Urtunbc
noten;
nidjt
angiingig.
tnir
SBae
fad)lid)
ju bcmerfen
ift,
Jagen mir in
luic
5n6=
im brigen betjanbetn
ben bes
Urprotofo.
')
Sllfo
iiidfit
mit
5Pf.
1 beginnt et; bieltcidjt bntf innn I)icvnii8 fc^IicBen, bnfe bie cvficn
1
SSlttcr
Don Bos.
o.
17n (A
bt?
5 mit
Pf.
13)
fdjon
,yi
bct 3int,
aU
atbter
firf)
an
bie
9tcinf(^ttft mad)te,
Bos. q. 24r
112^'
7'
-120"
251.
(gjciufdjiift)
[= Bos.
<i.
17"
5BI.
i^-m.
8-l. 12"
(HrVrtof)!.
[iU.
[. 1.]
112--']
rSALMUS
IUI.
ober t^aiitov bic Gpiftcl
''^^vicftcr
ober einen
11 nb ber (vf)or I)in na) branff ober 5lmen.^ [. 5.J '^urnet ir.' i^eluegt [nij] etioaS jn unluft, non faciatis irae concnpiisccntiain. [. 7.] 'Lumen vultns.' 'leticia': fnvdi',
cxpo.sitio, [b. 8.]^ bu moc^ft mein Ijcrlj froltd;, bu mir ein frotii^ l^er| [ba 'in iif) jufricbcn]. 'A fructu fi-ULinonti.' ipsi contompta letioia cordis in fide et vcrbo et conscientiac bonae in gratia
Non
,
lo
empor fdjiue'en ,yi frcffen unb jn fanffcn n6er= Haue versum detorserunt ad Mi.ssani [papisticam], non inepte,
indo saturl facti sunt.
[t>.
9.]
Tu
liabitare secure
i.
e.
alis
[me], tucris,
omnia
|li.
tribuis.
Nou
de persona tantnni,
supi^er nos:
trofte m'\d),
7.]'
Osteude
Shinljc
fpridj
is
ftirn nic^t,
freiinblidj
mir
[. 8.]
Reges
vocantur
Scquitur
niei.
cxpositio.
ni|ei.'
Tu
cordis
Tjerij
Non habeo
bn allein
aliain leticiam,
quam
(e.
S)u aUciu
frolidj
6ift,
ber
mein
erfretnet,
lanft ba
t)erlj
[931. 112'']
madjen.
Solus
dcus
letiiicat corda.
onft
'">
2 SBorjufingcn imt
5 S""^'"'
sieht r:
il^
""'
fllcicf)
''
I^nmcii
K.
llt,
vnUus iml
sit
8
]il
A
ct.
bis Iru:
tmt
zu 8
(fio
Qb
<?.
iciic
'Jli
luoiitativa particula.
Ijis
vnrd unten
/
jc.
facti
.sunt
rh
JSJM Tu
iixorilj^us
bin
secnre nnt
mich particula fr pertocta zu lesen sein.) zu II uteht r: Wit linfcv JC. 3)nS ic^
mein
aiijtomcit tjntic
cum
liberia
7.V
Das
bis
m|ei mit
')
Die in Z. 2
;
.';
f/cspcrrten
(ir,->S)
V. 1
und
V. 5
heigeyehe
nilbctll
>)ll
die alle
ber
tjljfje.
Glosse
-)
Nach
l
fruinenti."
')
Unten
S.
Vulg. noch V. 7; V. H in Vuly. biyinnt erst mit'J\. i'ructu Z. > ist also V. 2 zu Icorrifficren in V. 7.
XXXI
Antithesis coiisideranda
2pr.
]^cifft:
5Jad^ freitb,
lompt
Ictb:
i>io[verbionim .14.
n,i3
est:
Ipsi
a'ectant
habere
raultuni
frumeuti et
vini.
curant,
Tu
cor
letificas,
et
bonam
coii-
scientiam,
5
verum
illa
contcinnunt.
[teuuitcr]
Xos
tjetten
diicimus:
gcm
Worbfinbtucren,
unb
Unb tucnn
iDcin,
ftc
10
fie
fc^oit
Idq
fie
m'^er babou,
t)ultc
unb
flle,
Sunnna:
opibius,
fud^en, boS
ol
auff jufreffen
jc.
unb fauffen
Tjaben,
poteutia,
dignitate alios
excellant
ArgLumentum psalmi:
Pii patiuntur
[o]
Consolaris,
Tu
i),
had
i) fidler
toone
i.
e.
Tu
facis,
ut habeani utritionem
15
[-(-],
defensionem, gubernationera.
Ex
deute[rouoiiiio5-9ro(i|c33,i2
[et
et consolatiouem.''
Psalnius V.
[. 1.]
Pro hereditatib^ns.
alias.
[. 2.]
in scripturis,
lieroditatis
ut
In Pliob et
20
Haec
est portio
eorum.
,
Dominus pars
meae.
Carmen
est contra
pseudoprophetas
[331.
qui
sauciant et vulnerant
Ecclesiain,
113^]
(pii
Ego pro
ista
licrcditatibLus
et
lego,
et
numeri.
doctrinae
25
Kecitat psahuus
et
comraoda
fructus
piae et
incommoda
illa
orat,
ut
conservetur et confirmetur, et
[. 1
damnetur k.
significat
et
saepe recito.
3.]
[. 4.]
Ebrea vox
frucfu durch
Sirich zu
Z. 2 gezogen
Tu
solus unt
IS ut r
2 Arno
bis
recito unt
26 mane unt
')
Der
J,3.5/,
Urprotokolls:
philippice et
nach dem ugsburger Reichstag, sehr beseichmnde Ausdruck des Tapinosice, hinweisend auf Melanchthons von Luther so
Lcisetreterei , bleibt also jetzt,
iceil
schmerzlich
beiseite.
empfundene
')
nicht
mehr
recht verstndlich,
7m
^etjog eorg gesagt Itaben. Bei ^etjog TOotbfiiib (t-ielleidit eine Erinnerung Kn.6,32, wo Elisa den Knig Israels ein 'Mordkind' nennt) ist doch wohl an Heim von Brautischweig zu denken. Der Name 'SJJorbfiub' ist mir sonst fr ihn nicht bekannt,
tvohl siclier
an
2.
aber z. B. OJJotbbvcnnet inrd er hufig genannt, vgl. Krokcr, Tischreden Nr. 276. .30.'). 430; in der Schrift "ibct .glan SBotft' (lU) dichtet Luther das Judaslied (vgl. unten S. 126
Anm.
tOQ
1)
auf den
bu getan,
bii
arger ^cin,(f,
Vgl.
l^nft
oB bu
biet
frommer
')
Jienjrfjen
burd)? geucr
I)aft
betet
beun
XXXII
instriiere,
einteilung.
ordiuare.
ut lstruere
Sir. 18,23
nieusamS panem ^ propositiouis, candelabrum ' K. Ita liic iustruam nie ad orandum. Stufffd^OlDen" observaie, speculaii. Q^uasi d^icat: Nou frigide scd serio ardenter et ex corde et rceta fide aut in ventum [murniurabo] orabo. In eandem sentcntiam scriptura alibi loquitur: Ante oratiouem praepara cor tuum, ne videaris tentare dem, ut certe bypocritae'^ orantes deum
:
,
teutant.
evnft
fet).
od;t brauff
'i^aim,
aU
in
ctncv,
bcm
et colunt dcura,
})araut
corda
Ideo
oratio
ipsonim
Ulis
peceatura
nihil
JC.
10
Holdim: Insipientes, imo in speciem sapientissimi, sed lactant sapieutiam, facinnt, quod corara deo cousistere possit.
[o.g.]
stabile
iusticiaui,
ut
In EccleLsiaste
Ipsi
lllic
iactatores.
8.]
'In
timore tue'
Antithesis:
non
tinient
15
gius.
facit,
^(. 51,12
[b. 10.]
Mirnm. Molosus', ein 'fiiljc^er' 5JlenfiJ). D[ux G[eorUnguis blandiuntur: Sua doctriua iucertas et vagas couscientias
[. 7.]
efficit
sjiiritum
ps^almus
Hm'oth proprie:
tam jtoonam,
(juain cul-
pam
nL
simul,
psialmus
.91.
Yulgo dicimus: S)er Itiirb [ein tamer"], unglurf" anvii^ten. Et a verbo aspero Esa[iap: Inducam super vos calamitatoni 3C.
dicit
3fi-<''"Qi,aiido
i[t
mater
de
filia:
S)u
lifft
ein
!^er|lcib
uBer
bicf)
Quridjtcn,
malicia
passiva,
graece
xaxola,
[Eb[raicc]
hnvoih.
Certe
magna
e.st
25
Incertam eonscientiam sequitur vexabenn ^er|letb unb fc^aben baon ^at. Ratio, quod non liabent
fic*
glcicfjlol,
et
desperatio,
S)a
einer
nic^t
certam doctriuam,
bing
^eiffen.
[b.
5Io(f)
fcfjutucfcn
fie
inu
gut
unb
foftlidj
so
11.]
Reos
fac cos:
fet),
sed
in
Non
te,
loquitur de
adulteris
homicidis,
sed
speciem sanctis
3C.
E.xacerbant, amaricant
etjume
bicf;,
fam".
4
2i6er e
ift
ettuog m^cr.
rh
Ezech[iel:
zu Vi slcld r: zu IS
steht r:
35
et reeta fide
ut
.nlveiia.
fatnus in loqnela
rectum
c
'Jl
Ifauoth itnt
32 quidquid
aus quidijuam
Gemeint
ist v^5-^'nr|x
von
"'nj'
B.
1.
Mose
22, 9;
Jer. 46, 3;
')
Hioh
Hiob
IS; 23,
fie
4.
ficfj.
*)
XXXIII
[. 13.]
Vado ad
ab
geutein exasperatricem.
Iiupii
'Scuti)':
tH'i.?,3;24,3
acuiniiif.
Sil fvoiteft
fie
mit
flimft,
Psalnius VI.
[tt.
1.]
NcKjan:
ift
f)at
'
Nagmi:
beim ein
iiistninieiituni
iemcriitf},
uil
omnia
[O. 3.1
'tfjlDac^',
etenb
(jcrljlid;
ciibe
fiiib,
tinbcn?
[. 7]
Sie %ab
'^)
mid) ^'^uplaget,
,3iiiff)i-'U'"'
mit
belli
phrasis germanica:
^otie
'otf)
10
fd)luemmc mein
[. 8.]
bette.'
-
'^^
^ah im
gelegen' fnr
ba er fnv
fide erlgltur.
anglicum
riuidum.
bem ne|e
gelreft.
Jam
'Disceditc a me.'
Psal(inus Vir.
[.
'*
1.]
Siniei* appellat
[. 5.]
David
'filium
leniini',
noliiit
dicere:
Ex
tribn a.Snm.ics
Ben lamin.
qiiia
'Si
reddidi':
Non
Rex
erat, .spoliavi
S)Q
ire
gcnomen,
fie
geplunbert, Bcfdjebiget.
20
[. 8.] S)a fie' bie fientc: >t)it causaiitor [)tc ncmen. 'Gmpor', ^n non tantum super bie o]^e, uBer aEe ^older, lanb leutc, ber olle loelt, ludeam. [. 9.] 'ludica me': Sonat apud nos in malani partein, apud ipsos in
bonam
meiner
[. 11.]
accipitur
i.
e.
geredjtigteit.
abfolir midj, laffe mir ba urteil luiberforen nad) Ebrei in utramque partera, bonam et raalani, accipiunt.
Scutum
hie
i.e.
unfer troft
ift
bei)
ex
as
.1.
unferm l)crr ^5ott. fromen l)erljen, multa milia JC. [b. 14. 83reiUlCll"
|
significat
gerieft',
devastare,
perdere.
fie
V[ult d[icere:
fd^nben
'@r
f)at
feine
pfeil
3n=
[gemad}t],
Wi
follcn
t^un,
crberben,
biirdjbringen
aiWjict 12,1
mib
nid)t feilen.
lud[icum
i.
Non
de
ignitis
sagittis,
Videtur mihi
velle acuere
comminationem
gerebt
Aceusat
et
Contra
3ift
pio.s
15.] 'parturit':
l)at bofe
md)t ju
[unb gu
biel]
contra Car[o]uni
.V.
et
im finn, Augustaua
2 Scuto unt
Si reddidi
3 .VI. r
6 Sc^tDac^ unt
<)
^) bis Bette r
14 .VII. r
15
[. 5.]
unl
17 spoliavi unt
Gmpot unt
SU 21
steht r: ludicare
23 Scutum unt
27 lud. 12 r wiederholt
accusatur
')
31 parturit unt
')
S. unten S. 11
<)
ftd^.
Die gesperrten Worte tverden Glosse su V. 7. ') So auch in den ummarien; Anm. 2. ') Vgl. Unsre Ausg. Bd. 38, 1.
SBetle.
fflibclbctje^iing
')
S. unten.
S. 11
Anm.
1. 1.
vgl.
Sut^et
III
XXXIV
Comitia
leiben
t)at
einteitung.
et contra
bicfe
'
Sie Irerben
Ki.] 'Bor'':
getuiflid) nid)t
unb
tierS
[D.
ein
grub.
'6r
ein
gruben gemad)t
unb onfgetuvt
[l].
Psalimis VIII.
^
geben,
[b. 1.]
Carmen
liic
est uovi
|t).
TituUim quem
.8.
2.]
3.] 'de-
striias': I)inri(^ten,
teil bir
i.
d^icinnis.
5] 'imhatV:
Stellet
f)ie
in
boum
.69.
Episcopatum eins
accipiet
alter.
Totus ps[almus
de Christo.
Non
est generalis
lo
sententia de Creatione,
ut ludei nugantur,
:
Ep[istoh\
'Minoratus corde'
i.
c.
stnltns.
^n
tubr
Proverbi
f.
I
0.1 J
svuirt)c6.3.it)erlaiien
fein.
S)n tuirft in eine einc 3ctt lafien nnqctvoft unb \J M ' 61; loiib, eine Heine ^txi, fein ott I)aben.
I
DI
Psalmus IX.
[D. 1.]
Sugent.
ita
2.
Quid
Loquitur de iuveutute Christiauoruin. Hon bcr i(^oncn jinngen]'' si proprium nomen esset psalnii, ut MkhtamY ])S[ahinis .16.,
et
hie Juventus,
tum
.1.
hie titulus
significaret
filios
argumentum
ps|^alrai,
i.
Ut
20
Siim. 1.18
'Arcus'. *
2. SaniLuelis
Ut
docereut
Inda 'Arcum'
e.
Carmen,
Sie ^uSf^nt ift i^ot unb lt)ci, Ijat fd^lnarlje ougen, geel ergo nomen proprium psalmi [SEI. 115"]: on ber fc^o neu blanden
Inimici cessaruut.
qua mnndns longe aliis oculis martyres aspexit. Quidam [Icgavit], vastationes cessaverunt, scilLicet,
'ted^t tickten'.
[. 9.]
25
mad)en
ober bas
fie
front Incrbcn.
Genepios
Impios punit,
Dominus
pcruni.
[. 9.]
Rectitudo id appelhitnr,
non
boa
falsum
est,
Vcraccs. red^tfc^affcn,
meinet (honestus
dcstruas
bis
iint
treln,
sinccrus, incormptu.,
f)erlien
reblirf)).
Paul[ns
2.
CorLintl-
.VIII. r loiedcrhoU
lljT
S pakad unl
nini^jft
bU an rh
<
ISjU Minoratus
liuiit
Proverb, r
.IX. r
bis
l ^UQtnt r wiederholt
25 fecerunt
ans
Tcdt tid^ten
tmt
27 praeparat
snam nnt
30 ludicabit
bis
aequitjite unt
')
rectitudine mit
3.
')
S.
oben
4.
XXVIII Anm.
Vgl.
S.
1.
rprotokoll S.
)
Z. U/f.
Vgl unten
S. II
Anm.
tmten S. 12 Antn.
Bas
sog. 'Bogenlicd'.
XXX 7
in
oruni
.1.
vocat simplicitatem.
[sinceri]tate';
'Versati sunt,
ift
iuquit,
hoc mundo
in sim-2.sot.
i,
i>
le
plicitate et
siinplices',
bB
rectitudo.
Ciiristus:
i.
iUiattii. lo,
'on
falfd^'.
ludicabit in rectitiidine
e.
houiines sinceros,
[verum], fide
ber
iier
fol
tarnen verum
iin
est.
[o.
10]
@tn fc^u|
'^r fu
ber not.
gefangen':
^)
I)Offe,
auij
auj,
^clffen.
e()e
[O. 16.]
toirb
6[er3og 2)t|0rbftnb'
er fii^
er)if)et,
ftiiberfaven.
[0.20] Yidetur
iactare
10
Deus ad tempus dormire, non curare gemitus pauperum, sinit impios florere, sperbe jc. sed taudem utruuique palam fit. So erlerntet tnon, ut
non
h3er
sit
personalis
co^nitic,
31(f),
|)ulchcrrimae
et
bu
leibiger
unglaub!
[. 17.]
Deus
non armis.
Antithesis observetur,
quae
siguificat,
qua
via,
quomodo deus
impios perdat, nempe per verbum destruit eos, sicut muri hiericho deciderunt
15
-\-
praedicationeni, orationem,
gratiarum actionum
[.1.]
vulneribLUs corruerunt)
de
oratione
[2]
tantum
niniis
particulariter
sonat.
Sur^i
20
jufainmen, 3ft f^i" illustre im S)eutfd;en. Adversariis non rcsistitur virib[us, potentia luimana, .sed per verbum. [. 21.] 'Legis-
hjort
fajft ollc
3"
^Heifter, ber
mores
in
leret.
celis.
Non
Da.
solura arbitrantur
ut
et
.se
mundum,
sed
deum
ipsi
habeant niagistrum,
ne extoUant se su])ra
dominum.
Decimus Psalnms.
25
.9.
psalmus
est
de martyribus
in
primitiva Ecclesia
10.
de per-
vox
'1;|;
de
qua
dixi
supra
ps[almus
Cap[ut
.12.
ludicnm.
ift,
'Incendemus^iul)crl)anb"
30
domum tuam' 3c. OerberBcn. 2Beil fjat, mul fid ber frome leiben,
Isafen
ire onfii^lege,
I)etm=
Itd^en practifen
umB,
fie
Ijolten
alte
3U famen,
ber
2 (veri) [sinceriltate
his not
5 in
unt
ejT
3x
praedicationeni
atelu
rh
zu IdJlT
toort
uitt
sieht r:
Iud[icum
.7.
IS Surd^s Itott r
im
Seutjc^Elt
durch
iStrich
zu Zx)S
32
331
ipsi] episcopi
mglich
fie
24
.X. r
30 conspirant
')
XXX VII, 1 +
Es
hat berdies
S. 13 Z. 4) hat:
qs
toitb 6(f
')
reichere Ausfhrungen,
rprotoJcoU sagt
III*
viel
per-
psalmus/ de nobis.'
XXXYI
s.i'ioicis, 17
(Sintdtung.
einen Ijauffcn.
Graece.
panurgia.
'Ehiraice:
Simma.^
(jat
eine ti\t
(juasi fre]
huic
fiat
hoc
cou'itavit.
gloriatiir,
bene [gesta]
feoerit.
Senn
et
s
man
l)lasi)liemat
[b. G.] ^sd)
dominum, coiitemuit
iiJ^rcdct
et
jidj,
|<[.116^|
lil
rel>cn.
GS
t)nt,
SBenn
verhuin.
man
(t).
ijon lang
unb
ac
breloet,
fcgcnet
et
er
e.
putat se esse
doeeudo
vivendo pugnat
contra
Laudat
jorn.
se et bencdietioues sibi
[gestum
siguificat]:
^ot)ert
Sivfft
maul
auff
unb fragt
atroeissimo
Lo<piitur
nacf)
de
odio
(yr
pharisaico.
3(IIe
fjellcr
feine
tutfe
iott.
finb,
2.2i,icii.2,
ha3
ein
3c.
er
umt
4(5
ift
feer
[. 5.1
tjarter
pfalm.
2.
Thes^salonieeuses
'Extollitur
an,
supra
denm'
6r
feret
fort,
ein bing
treibt er
ligt
im
Ijefftig
tret6t"
IS
engftlid)
unb
f)efftiglii$,
fad) lefft er
im Srecf
t()un,
ligcn,
lefft
Seine
nid^t
mit feinem
^inbnrc^.i.Sov.9,2i;enni
im
mit bem
fopff
Ebraiee
((()oni::(>
ift
Paulus
Cor|iutliiorum
tobet
fic^
9:
reddit (^r
ftrebct,
ringet, t^ut
et
fc[;euflid)
unb
lefft
mit
unb
gcl)ctu
t)inburrf),
hoc
semper,
-\-
md;t ftenren
pertinaciam inipoenitentis
trolilid)
cordis
deseribit
Omnes
er
5.iWici9,i6gar nid^ty,
dielt,
unb tro^ig
^
Ut
Lo(piitur confidenter
Ut
["Hierjog
MLorbnb]
leorg [nepos].* [. 6.J 'Non movebor": Canipegius= dixit Nequaquani permittendum, ut Papatus, qui est jiulclierrima monarchia, dissipetur. [. 7.] 'Os
eins
plenum
gelt
est':
Non
1.
@r !an
nidjtS
bcnn
bannen
nnb
Oerf(urf)cn
[.2.
|
etiam reges
er
et
jc.
.-5.
[frans]
ift
bie
toclt
befdjciffcn
umby
bannen
gut
.4.
[unb gutj
nnb Ja
rebet,
(erct,
alleS erlogen
.1.
nnb
cr=
:io
[St. ll<i''|ftnnc!en.
[.2.]
'sub
Hngua' laedit
sedueit eonscientias
.!.
flud;en mit
gelt
Sricgen befdjciffeu
gcfejjcn
nnl.
nmb
nnb
ipiagcn,
glori.Htiir
Ai's
mit
)((!<
fd;lucren,
7 bc(r)[ntl II
untreglid^cn
."'
ha-i
gcUiiffeu
martern unb
'""'
3
]:!
Jorn
7t
CS ift
t)fa(m nnt
trolilitf)
t
2'>
22
+ Omnes
30
4/
confidenter rh
Non
nioveljor nnt
Os
bin est
nnt
fhidjcn nnt
31 Siegen unf
Sticgcii nnt
32
*4>tagcu
unt
') Kmma] Hehr. ni531";3 ro nala (c-Sl) (bbfet) ebailtc; Luther schcinl daa Wort ^) S. unten rontkm sinn- und sliiinmrerwainlttn nti" = SI3or[)Qbcil, Scljdlibtat hcr:nli:itcn. ) JJas II. M. kann man vielleicht auch unfhtscn mit LCVjg Mietzentiiis; S. II Anm. 1. *) A'.s ist wohl auch auf Heinrich von liraunxchwcitj f/ehend; s. unten S. 470 Anm. 4.
Herzog
'/,.
II
genannte.
also S. 14
lerc
XXXVII
eins.
cngftcii*;
lingiia'
[i.e.]
sub ministerio
eitel
Aiuliimt
quidem
[. 8.]
rid}t
mu'ifc
unb
ailBeit an.
propatulo,
In
atriis
Eoclesia,
foris seu in
allicit
jc.
^auffe, ha bie l'eutc furgcljcn, (juonim nuiltcs capit et intus in corde eos occidit, iit supra 'Os eins plenum^
ift
spocio religionis,
Utxb
ftel)et
Lii|cae
.1.
Obscrvat
(in
paujicres
scil[icet
fie|
dam,
lauten
|)r<)pno
elabi.
8"'-
i.
lo
(in
niaitini),
ad)t l)alicu"
bonum) [auff
'trahit'
Ijaltcn,
insidiari,
[. 9.]
[rapit]
in rete, et sie ut
f. 10.
|
non possit
Q|uasi d[icat: gr
1"
fpielt
mit im
bie paffion.
6r
3iifrfjte^ct, 3ii=3)!i5
IrumBt",
linrftt,
Pauperes
cadunt
potentia
eins.
fti.
11.]
'Oblitns
fi^eft
est,
deus',
@ott
6r
bie
fi^ctv nic^t".
14.J
'Xu
ia' ?cil[ieet
bie trulifal,
'ben iamcr', fo
5l6er bie
--rmcn leiben.
fadjc
Ambignnm
et
an
lioc
in
gan^e
'*
piornm
accipis, sonat in
liabent auxiiiiim
[traft
manu dei. .Si tantum de imiiiis mabnii ut ps[alraus .17. commendat paup[cres. Non aliud praeter quod tibi commcndent 3C. [. 15.] furf) boS bofe,
impiornm
ftel)et
[b. 17.]
of)r'
^a
u^iel.
parat sc cor.
bafur,
'ba bein
'^r
firf)
unb
ift
getDi,
^ettti
ir
fifjreien
S)a bu inen
20
^clffcn
[9?t. IIT^']
Uierbcft,
seiliicet
in
tola
stitue
illis,
P.salnms XI.
[.
[b. 3.]
'@runb': verbum.
lustus quid?
(bie
Mimesis
clenbcn
25
impiorum, lustus
nihil
potcst facere.
3Ba
!an
armen
ft)ir;
[Icutc]
2?cttler)
loir
aufricfjten.
[. 4]
'Ser ,69f9{
er;
2)em
befel^eu
[. 6.]
a
ftral,
nid)t
tonnen,
ba
sie
sc
consolatur.
luirb tu
Carbones:
,3U
bli|, bonncr,
t)agel;
I)ie'
'fi^lucfcr,
[)ellifrf)
feucr
gegeben unb
lof)n Jcerben.
fie
@r
ftudjet
getroft;
erfif;lagen.
natam
30
et
[b.
donatam.
1.] 'In
'Eorum': iustoruni
confido'.
^
'quare
vestri
fide
[b. 2.]
domino
dicitis
ut
amissa
vagetur
'teudunt
in
montib[us
cultus,
eonscientia.
areum\
parati
ad
35
nocendum tam corpori quam animae. [b. 3.J Idee sequitur Crux, 'OJrunb': Causam piorum obscurant tanquain hercticam et danuiaiidam. Studium impiorum est, inita facere mandata dei ut sua statuant. Ko[manorum .9. VeliHm.9,31.33
ea opera, quae iustus [iactat et] facit, quid sunt uisi heretica.
[b. 4.]
'DoLniinus
traliit in
rete unt
26'
:il
.XI. r
In
SSR9l
')
ift
unt
26
bontiet]
bomet //
CALIX
r wiederholt
Vgl.
ummntien zu
Amg. Bd.
38.
*)
Vulg.:
XXXVIII
iu
einleittmg.
Tcmplo^
["hl-
^'^''
verbum
cor
eins est,
ille,
scil|icet 'eins
sedes est in
celo'.
CoDsolatur
[. 6.]
se
et
erigit
suum
contra
securitateni' et
vim impiorum.
'pliiet';
et Sodornitas.^
[. 2.j
'.^tlff
@rr
bie
.'ciligen'
finb
bl)itii.
iitibci"
tum sonat
(luaui
iv toenig
imminutionem
eloquentia
virtutis.
i.
Neutralitor
loerS
fein,
Maior
est
sapiontia
[SI. 117^]
e.
ie
bn
"llnnulje bing',
(Sitel
Icvc.
'Ex corde
signi.16.
lo
e.
fiilfifjc
Ijcr^cn,
Rom[anoruin
lustus, (juid
Tu non
+
^'
jungen,
[. 6.]
[Promissio]
'ill
auff
de doetrina loqnitur.
fiducia praedicabunt,
verbum
"b"* isi.'"' ff^)clO
et doctores virtute
multa,
cum
testis
reben,
Ut
in
deut^eronomio falsus
pvebtgen
'^'""fiM,'a3 fol
fretbig
on
\)Z\V
Ut de
^''i^
multa K.
[tiften
V[ult
ein
|tj.
di^icere:
3c
I^elffelere
ober ^eillnort
ober
^ulffe
fdjaffeu,
bie
getroft
lere,
Icrcn
fol.
Pulchcr|rima
ttl
promissio.
7.]
ober
efcgct,
gcreiniget,
[O. 9.]
per cinMiitum.
L'o
lofe Seutc
regieren,
gottlofen.
1
ubi
bis in
7;S
Maior
bis
eloquenlia mit
14 Quis bis
Unnu^C
''21
bis tctc
unt
bonum rh
sm
Scr 6tX"
In vase
17 puuh]
n'^S"'
steht r:
e.l
in
nobis
')
S.
XXXVII,
30
bis S.
XXXVIII,
Es
3 sind
ist
gam wn;
sie
Besprcclmny
nicht anzimehmeii,
da
sie
aus
sollte
hinzngetn haben.
I'hilieeder hat
fr Ps. 4
greifen,
und
eine
sioeite
lievision stattgefunden
1 bis
auch fr Ps. 11 ivie ist aus dem oder wir mssen zu da- Annahme
uns unbekannte Quellen zugnglich learen; etwa ein Handexemplar, in das er sich gelegentliche uerungen und Auslegungen Luthers eintrug. In der Tat findet sich in einer Jenaer Oktavhandschrift von liiiivrs Hand die Randbemerkung: Wir haben sonst keine Nachricht ber diesen lateinischen Viele Psaltorium Latinum. Psalter. Beachtenswert ist es, da die obige neue Ausfhrung zu Ps. 11 bis auf ein Wort lateinisch ist. Vielleicht stand sie in jenem verlorenen lateinischen Handpsalter Hrers. Ob etwa dieses I'salterium Biers mit dem Psaltcrium Luthers 1520 (Kunhtim siehe
da Hrer noch
andere,
unten
4).
XXXIX
Psiiliniis
f. 3.]
XIII.
SSel)
'In anima':
ticmulien
Germanicc diicimus:
imb mnrtcvii,
flic-3,
m\X
felb.
()in
mein \tde
iif)
fid)
ciu^ftcn.
gcljet-J
3cf)
beiicfe
\x>mn
Sjic
fo
lang jol
fcf}affcn.
'feinb':
Spiritus
Ijer|en,
Satanac
dolore
est
tri.sticiae
autor.
ngften,
:
leib tragen"
ff)a'6cn]
im
affici
k[o. 3.]
[181.118'']
lu
'(5r'^c'6cn'
tro|en,
{.loltern,
fdiarren.
catio
[ft.
serenaui faciem,
ni(^t
barniber lige
{^oc'
S5el)
ba
mit
mir
fo
au3
gtig
fei).
[.
6.]'Cor
barauff,
finbct
hai^
bu
uub
guebig
gerne.
bem 6rrn
man
f)ultfe,
Xer
.S)Srr :^ilfft
'Caut[abo': Epiph[nenia.
,5
Psaliuus XII
Aliud est psalmos
aliis
II.
intelligere
et
aliud
perspicuis
vcrbis
cum
tradi
posse.
[b. 1.]
Xie
Scd volunt
.3.
vldcri sapieutes
[b. 2.]
et pii.
20
gin
Ireifcr
man
tf)ut fein
geringe tor^eit.^
Tit[um
Ad
onnic
itt. s,
8.
tvi
quam
im
ipsam visionem
frage,
[. 4.]
signifioat.
fing
5tid}t
berftenbig".
gefjen,
ott meine,
fd;(af)en,
ndjtc,
nad}
['UMtf)cter'l
in fidj
nid;t branff
m er den,
quod dcus
25
sit eis
otiosus, [eis]
ali(juis
irascatur,
nee videre,
num
sit
intelligens.
fic^
nur
freifcn
!^aBen
unb
ber
treiben.
Noiunt
in
fide
vivere,
sed
deum
Mammon
praeter
30
colunt [ps[almo
inen
al
.4.]
ut
abundcnt opib[us
3i'i'inc
fa{)r
:c.
3C.
tjerfc^mac^te
unb
3Jtammon
gut,
e'^r,
[. 5.]
inc"allein
|-
Deum
band),
Sott furchten
nic^t.
[.
6.]
Do[minus
et facto.
et
fiducia eins:
[t3.
Ott
ift
bie
burffen
fic^
nid^t furdjten.
6.]
fd)mel)et scil[icet
verbo
Epipho|nema.
Utinam
De
Christo
[m. 118"]
3r,
Psalmus XV.
SBer niemanb
leftert.
[b. 3.]
Lingua non
detrahit.
In faciem publice
occulte,
berleumbben
aus SBit
i SBic c
21 flug unt
zu 24 steht r: Midi.
..3.
degliibunt
34 am[oberen
'J
[= nians]
voluntaria.
Siehe tinlen S.
Anm.
2.
Siehe unten S. 3
Anm.
1.
XL
in
beti riicfeii ftet^eu,
ginlcitung.
frf^me^cn,
fjcifft geleftert.
[o. 4.]
sed
3C.
Xon
Epicureorum
Psalinns XVT.
Michtam: uomen est luiius psalnii. Alcchn: propter te, a<l te. Bonitas mea nnlla est. 'Ihnf) bcincu ^^d) Ocrmncj unb Bin ni(f|t coram tc. liHen' Icibe id}, 6 gefjet mir nid^t )Dol umB beineu tuillcu, Du licBcr ott mac^t-S, ba mir uidjt tnol g'^et, @ gefc^idjt umb beineu tricu, Unb t^ut ho) gleidjtol propter Sanctos, qui in terris sunt et per verbum convertiiutiir.
fO. 1'2.]
10
fr bie ^ittU)en, ertoetcten, auffiunbigen, Contra bie i(^ ertoelet '^aBe, ha i) luft unb aE mein gefallen an "^afie. cultum et invocationem Sanctonim. j. 4.] *il6cr iene: ^) 'ijobt ein gut
[. 3.]
Adirini:
ps^almus
.8.
gefallen
alieuos
i.
an meinen ^eiligen, ^Ibcr an ieneu l)ah ic^ t)er|teib, qnia sequuntur e. idola. Hie valedieit Synagogae et repndiat eam. Ipsi nie
quaerunt
alios
15
deserunt et
dcos,
ba
I)aten
fie
3U
Io[)U f.l]
[.3.]
[.2.]
ba
2)a
fie fie
JC.
muffen
icl
ungtudS
unb
groffe
augft,
lierpeib fjafieu,
anbern nadjlauffen.
Non
cum
ift
sanguiue.
feer
ftard gerebt,
Non
vult sacrificia
[b.
eorum
7.]
20
lueunda:
mir
ift
er
mein 9{atge6
ift,
'Reues'-.
'liegen':
frf|Iaffen.
|S9L li9''|
Psalmus XVII.
Unb mein
letie^a
3)i
ift
gebetliu.
[. 2.]
|. 1.]
Piinna: gefc^rcl),
fifi
in
et moesticia.
prid): Tu
Q[uasi
25
iudica,
ein
urteil ber
meiner
fac^,
prid) bu in
ift.
meiner
d[ieat:
exiilorasti:
Non de
privata causa,
fiubeft nid)t.
Siui.
Volo
7.]
fal.sa
30
i,46[b. 4.J
ift
e
9.J
'aSelucife':
t)a6eu.
l)elffcu
'Seeleu':
['fetten']:
ie
ftel)cu
fefte
bet)=
fomen
et insidiantur nobis.
zu 3
steht
totuiii
psalmum
311
.">
rsaliiius
/i.
fehlt
16 ju
juto^n
Ih
mit
17
[.2.]
S)a
fie
durch Strich zu
itit
lo^n
[.!.]
J6
gezogen
lin
21 (gefallen) ItDotbcn]
zu 22
steht r:
cr mir tat
unt
27 Sc^aW
'mt
aiiff rcc^t
28 explorasti unt
30
33 Seelen unt
"iRatgcl)',
Form; auch
Jiin. 11,
34 stand
ursprnglich 'rnbgcbc'.
1531.
XLI
lo.] 'uBcrluclLbic^c in',
[o. ll.|
in
imievm gmige,
[.
nie
luir aninfjcn.
[.
benfelben Setuen.
fie
14.]
'Manus
tuae':
bift
imer
6cl)
\m^
{)a'6cn
cogitant
s
Nos de commodis
lUoKcn,
iniiiidi
sunt, vcl
-j-
'Manns
est.'jicfcr. io,3i
tuae' in maluni,
quos
est,
malum
eos de
oderunt.
Nemo
qui
manu
tan
horrendum
a6ev
Est ebraismus
nidf)t
e.
obnosiis vindiotao
ttiao.
bic
man
ftvoffen,
ollen
Iini)ii
fie
geftrafft
toetben, fo
10
mu manus
et
[1]
dei tI)Un.
'^i"
tJ-'^lt
leben':
se
suaderi,
lianc
[2]
sententiam
scriptura
horribilem
tribiiit
contra
latam
in
passim
vitae
inipiis,
qui
tantum quaernnt
prae.senlis
lit. i, 12
commoda, ventres
[581.119'']
[t).
pigri
sunt.
15.]
'Evigiiaudo',
evigilavero.
.2.
excitando siniilitudiuem
tuam,
.1.
hoc de
[?]
reguo
15
fidei
sonat.
Cum
tibi
Coniplectitur utrumque
privor
verbo,
quo reddor
ei
simiiis.
'Scinnis,
i.
quod erimus
excitatus
ei similes' inio
iain
1.
3oi). 3,
sunuis
similes.
icf}
Simih^tudo
jei;,
tua
e.
cum
fucro,
Ia
icf)
mir
1.
gengen, ba
gleidj
jc.
et
iioc
formaliter, ex Gen[esi
faciamus liomines
i.'Woki.sg
Psalnius XVIII.
20
[.2.|
'Diligani':
U)ie
paternabo,
i)
maternabo,
filiabo te.
^^
in
tjobe
bid)
r)er|Itd^ lieb,
bin
bir fo '^olb",
loie
6r
meinet viscera,
Si esset
muttertjei^.
^)
fo
h)ie
f\abe ein
fjerli
jn bem, 3e,
^ertic
i)
hid),
verbum
adfeetus,
Jfe,
h)er
t)er|e
feer
tc^
loftlic^,
bidf).
illum
gestnm
vocativo',
!^ilfft.
[d. 3.]
Cornu
vietoriae
ift
meae, mein .^clffc^om, mein l^oin, ba mir Vincula mortis !omen jnoor, |b. 5/6.] Im-
nu fpocirn
in 2tegl)pten
in
l^in
ein,
unb
">
toirb
9.]
tnngfain
au fomen.
id)
'Conmiota':
(luia
viLdelicet
monte Sina.
illo':
|0.
S)ie
'nafen'
()aben,
[nasus] .sequitur,
'Ab
scil[icet
[letter].
Poema iudaicum
est,
|0. 12.]
6r
figu-
mit finfterni"
nubib|us.
i.
e.
ex
illis
obsciu'is
Posterius est
primo
Ut
De rebus
looltfen.
[.
obscuris
loquitur
obsoure.
Unb
ftf}larlje
bie
Inaffcr
'e^elt': militare
vocabulum.
13.
1 in 61s
gonge unt
4l
Manus
tuae rk
zu lOjll steht r: 3t
teil,
to^n, gut
]9 XVllI c au.i
XIX
Ih
zu 33
steht r:
Histeron protlieron
zu 34135
')
steht
Magnae
caliginis
36
C'erte bis
absconditus unt
Danach
mrd
unten S.
6,
XLII
Einleitung.
'Prae
fiilgore':
'glan^',
bli^, describit
G5[0tt
fSI. 120*]
fulgurat.
dLieat:
Unfer
Lerr
tan
finftere
inoMen
eiicuc^ten.
Q[uasi
sunt.
Manserunt quidem teuebrosae mibes, quae tarnen Densissima caligo est et tameu lux est in ea. S)icjeI6en
lolden t)erf($>tmnben,
)linr.
illustiatae
f($lX)Or|en bitfen
jcrgiengen
[o.
",
trcntteten
im
'Carbones
ignis':
sohim fnlgentem
5leuffcl fliegen
intelligo.
i^
fcltjc
meinen
QnemadLmodnm
3C.
populnni
Israel
perterrefecit in
nt retrocederent
[. 16.]
)a veget,
alB goffe e,
Ijctffcn
an) torreutes,
ba3
bie tnaffer
finb
Tjev
gcingcn
fom
'o
am
om
quod
24,
pla|iregen.
illico
V[ult d[icere,
bevg inni bic kc^e I)in unb tjcr flieffen qnod novi rivi veuerint, miraculnra fuit,
'fundaLnienta':
])uto
eum
appellare
d[icat]:
'Super flumina
ba in conspectum
i. e.
Non
revelabis
turpitudiueni
jc.
Levi[tici .18.
)a fa|e
6
zti
man
fie
5[!lit
bicfen SBortcn
6vicE)t
bic
9}dnftf)vift
aiis
cA;
im UrprototoE nehmen
aSic wir (oben
<B.
bie
iDcitcvcn
(f.
UJevt^anbtuiigcn
ber %]. 18
iiocf)
foft
u.
. 7 3. 10
ftfjon
. 8 3. 14).
tnffcn
fic^
bc-3
XIX, 9(nm.
cinc
Seinfi^rift
1)
anbeiiteten,
fteincii
aUc 5''ngcn,
UrprrtctoII-S
bie
bicfe
fr
ba
ikrftnnbni
freitief)
nur
Stcfc
nicfjt
intereffante
unb wertOoKe
(SetuiffeS
un
i'[)re
aufgibt,
jcitlidje
o.
nodf)
lofcn.
SBir fnnen
iT)re
nichts
tjiftorifc^
fogen
fie
ber
&itftebung;
barbictet;
ber
DncHeu
fr bos Sonbergut,
bn
fie
gegenber Bos.
n.'!)rcnb
17"
.zeitige
au benen t)erau
lid^
er
begann,
ftellt.
ba
9luff)ren mitten
Sid)er
ift
eigeutlicf)
o.
^^miptquelte
ift,
q. 24''
cinftimmnng abt)ngig
ift.
nun wod)
ber
einige liicfeutlicbe 3''8C
,iiiv
3ufammenfoffenb
riftil
niffcn luir
(5()arafte=
ber
5pfatnienrcifionarbeit
nac^
formalen
mie
int)alttic[)en
eite
3U=
fammcntrogcn.
gr ben
'^>foIter
1531
>,
flufd)lic|lici;
Ob Siemnnb
ferne
SPfatter
ftgetn uiofttc,
ge.^ogcn,
T)tteu
ben
taffe
'^sfatter
,^u
ber
ftug
unb
uns
biefen
Qe SBorte nnf
)
Senn luir baben cS miffentlid; getban, unb freitid) ber OJolbUmge gcbattcn unb mit allem (^Icifj'unb Irene
llnfte
aug.
SBibel 2, *37.
XMII
gniig
unc
berbeutfd^et.
Hub
finb
and)
getcljvtcv
l'ciitc
batu-i
geiocft.
^4>fflltcr
and) Mciben,
um
bcvcr luiflcn,
bn begc'^vm ]n fo^n
man
ift
mit 3}u(mctfcf)en
nfjer
unb
ufjer
fommt.
S)cnn bcv
nn Dicton Cvtcn
bem brifc^en
nl^er
9Ufo ein
nl)cx
unb bem
SDcutfcfien ferner.
S)iefcr
ift
beut
Scutfc^cn
aubri'niUdje
unb bem
beutfcfjcr
P-tirif djcu
^^^'fatter
ferner."'
e toar bie
fj)icgelt
Sutfjerfdjrift
uicbcr,
aU
ft)ftematifd)=
grudjt
unmittelbar
auf
u. G),
bem
S5or
53oben
bei
^protofoHi
ermadjfcn
'|>fntinen
ift
unb
fprotofolt
bie
ganj
jebeimat
man
ift
aU
l;d)ftc
berfe^nnggibeal
gilt,
peintidjfte
icfei^e
fid}
nngcfdjrie'benen
?lIfo
unb
mit
5tuor
aU
ein
tioltstmlidjcr cmeinfpradjc.
uidjt
metjr
blo^
ber
^|*fatter
beutfdjen
Sorteu war
ba<3
innerlid)t,
an bem eift
^ul, fonbern, bie 5(ufgabe bertieft unb er= unb ber SBefenart gcborcucS bcutfd)e *pfalmcnbud)
feinen
foUte Werben.
3n
biefem
Sinn
fprid^t ut(;er
mettjobifdjcn
ruubfa^ fr
bie IHrbeit
psalmum
loqi posse^;
et
aliud
perspicuis verhis
ein.^elne f)cbrifd)e
eum
So
b.
f).
9Bort
ju crfaffcn, mit
id}
bem
fel}v
l^abe
alle Stellen,
Wo bai
^egriff
SBort Porfam,
(;ofteu
geprft,
unteinauber crglid)en,
fonbern
um
nid)t
an ber
jnfttigcn
Ciujelbentung
bc-S
ju bleiben,
.ydreffenbc
5JJitt)in
an bem
allgemeinen,
bominiercnben
SBortc
,yi
bie
Spradje
biillig
entfprec^enbe berfe^ung
fd)bpfen.
'4>falter
bei
Por.
SBai
er
fo,
gleidjfam
ariomatifdj,
aU
fo
feinen
Uberfet^ertoillen fcftlegt,
il)n
um
beffen 3)urd)fl^rnng
unb
bei ber
bertragung
jeber ein.^elnen
Stelle
unb
feine
fein
fdjier
unfet)lbare
in Polte
lid)en
9lubruc!
3)auu
fonftatiert er luol)!
'So wirb unfcr fcnten^ am beften fein' . 5 3-31; (= wre e) 6. 48 3. 30; S. 60 3. 29; ober: 'mihi placet' . 83 3. 3; ober: 'sie reddidi prius et maneat' S. 127 3- 13.
')
oben , XXII,
lf-
um.
")
10.
"-)
Uiijtc
. 3 3. 32.
Oben . XXIX, S-
99,
1.
XLIV
9}?an(J)mal
f)at;
Piiitcitiing.
mu
3.
er
)id)
bann
fngt ev
93.:
'bo
ift
ta sentenlia,
er
ifini
sed
of)!
Icft
(^efiif)(
treffcnbcn
Slu^brutf
nni
iljn
gcfnnben,
cinjnfc|en.
'fo
fc^eint
fl)n,
j.
jn gclragt,
Wit
'tner
3?ebaucrn
tofic^'
tnrc)
liiBt
93.:
UJcerl
feer
6 g. 5
ober:
(=
bcnbfd)'
. 53 3. 25; . 76 ju 3. 16.
nimmt
i'^n
Um
bcinjien
ift
fnft
bei
jebem
9.H'r
crft
((atcinifdien
ober gricd)ifc()cn)
Urfprac^e genannt,
wirb bie
'plirasis
Ebraica'" ober
unb
bei'
gemcnbet,
feine
eiten
f)in
bcleu(^tet;
um
bcSwiUen ergcbt
ooljt
Seite,
Walen
fagt er
fct)r
93.
(iicimus
d)araftcriftifd)
germanica non
feinen
uftD.
leibt'.
9hif
biefem
Suf^er ju
46.
90.
23. 24.
103
lfet
nn
(Jinblict
gcminnen,
nntcr welchen
Wfien, nad)
3(ber
toicOiet
(iid)en
entftanbcn.
!i'utt)er
iljm getreulid)
mar ja ju biefcr 9(rbcit nid)t allein. Scr f5?rcunbcbcirat ftanb l^clfenb nnb nnermbtid) mitratenb jnr Seite. 3" Icbcnbigcr 9Bcd)fel=
beibcr nnb
bie
t)'"ii^fi'-
rcbe
bic
flog
bal efprd)
-Krer Ijot
an
fcl^r
tjielcn
Stellen
mcift mit
ber
if)vc
Shieffjrungen begannen.
,5.
So
58.
ober Sialogform
ber igiingen
tpf.
$f. 22 S. 16, '^^f. 38 . 35, 5)]f. 52 S. 54, ^M- '^8 S. 60 f., $f. 68 e. 76 f., 5pf. 74 . 88 f., $f. 89 . 112, ^!f. 94 S. 120, '^M- HS . 148 ff., an Uicicn anbcrcn Stellen fnnte man fic unfd;toer 5pf. 140 . 161 u. a. m.
18 .
7,
rcfonftruieren,
3.
93.:
ff.
. 75
311
3- 4.
ift
Suf^er
fd^licfjt
eine
'|*f.
68 mit bcn
tra3
(=
Svatfd},
etrtfd^)
gnug gerebfli
Ogl. ainm.
1.
. 109 '^l 87 bgt. 9lnm. 1. . 150 5f. 119 3. 14 ff.; . 152 3. 5 . 159 5pf. 137 u. a. m.
')
0(i^
fic()c
bic 'Jfndjtrfiflc
hol.!'; . 578f. jut Stcttc: 'tml; id)'. "Jev Sinn ber Stelle Hiebe im
PtototoU
in ffatmcntagmig
in
1531.
XLV
eine tiHig eiiituanb=
(Se(6fticbenb irb
freie
man nur
Slufteidiiig
bc
oiliegenbcn,
ungcgliebcvti'ii
Stoffe
unter
bie
leilnetjmcr
ornefinieu tonnen,
finb,
aber
bic
ha,
Wo
Soften
augefd)liiiicn;
freilief)
nnb beren
.^auptfcUd)
an einer Stelle
1 f.)
wirb
fein
64, 7
<B.
09 ^.
Slu|er
(|t
fid)
bie
nietjr
Tagungen
fid)er
belegen
3.
58.
apar 6ruciger (im ^protofoK: C. C.) beteiligt fid) 6. 7 3- 16, <B. 35 S- H, 61 3- 2, <B. il2 3.
9lurogaIIu
naditueislid^
nm
Wefprd)
17,
. 135 3. 18.
3. SB.
(Aiirig: ober
Aurog: im
[?],
'^Uototoll)
5,
nac^meislid)
. 76 3.
S. 89 3. 21,
<B.
S. 59 98 3. 22,
nur
bei
i.
3.
einzelnen
<B. <B.
3fuftu
3.!eit
3ona
Sietrid)
. .
1539 41
melbct,
^Bernljarb
Siegler^ au
X-'eivjig
Sie Userteitung
bei,
MoHen
bei
ber Slrbeit
(f. o.
wirb
bann etwa
beridjtet;
in
ber Seife
S. XVf.)
jeber ftenerte
ba#
Spejialtenntniffe
in
ben
prgen, au ben
Seben^erfa'^rungen,
unb
religifcn
jcljt
nid)t
met)r bie
Vulgala in
Scorjugung wie
fcnnt
il)n
fvl;er,
2utf)er
fie
bamit bienen
tjcbriiifdjen
quod conservant bibliam' S. 63 3- 13/14) unb ift in ber prad)e' 1531 iel mct)r bewanbcrt als man gcwo^nlid) annimmt-',
Sott,
')
er
wagt
hiitb,
ircnn
cift
3 unb 4),
noi^
Q](cIiid)tl)Oiio
(unb
SBibelbrurfc
luetben
bo 'Hcfultat luirb
mcnu
ci freilie
im nKgemcincu oud)
SiBcvt
bn^
(\o iRijd) 0. a.
C. S. 81) bot
Slntcil
qI-S
ber Reifer
am
ber
bcutidjtn *8ibcl
mc()r
auf bcm
Stimme immer
untcrfudjen
ift
bie bominietcnbe.
gl.
,V
man au? bem il]totofoU I)5ren {nun, h)ie i;ull)ct hai .gcbrifd)c fpvidjt, blofe nm 5JBottj(^luf5 mie ba? cnglifc^e th aVi leije angebtrtteg s: ri-abi;; .52 3. 32: Nnlaros ..34 3.22: Havos = r->n; .45 S- 36: Alamos aaJos T\'h's;a iiym., fonbern auc& in n"5i; .154 3-26: r-an:; .57 3-29: Raos n-rri?. Siele anbete S3c= bet anittc om ilbeni(^luB: j.S?. @!33 3. 16 91nm. 1: Mimre
bafj
S.
iprid)t
et
nic^t
= =
bic ^totofotte
bcm ptac^rorfdjct
ctffuen.
*)
i>gl.
neuet=
.54ff.
XLVI
iogar
^ievljev
Einleitung.
an
einigen
Stellen
eine
%xt leythitit
luie
Dgt.
3.
S. S. 59 3- 12
(.
9tntn. 5;
117 3. 7 SInm. 1, <B. 127 3. 17,18 9lnm. 1, . 121 3. 30/31: 'Ibi voliimus fortiler pugnare cum grammaticis et noviim vcrsum incipere' (gf. an(^(S. 121 f. ^. 31 9Inm. 5);
gef)rcn
and)
iemevfungen
auf 6. 42 3- 17 3(nm. 2,
natrlich ivvt
fein
er,
am
wie
fllte
e? anberg
bei
bem bamatigen
nngctjeuve
leritograp^ifdjen
Sa
ift
5U fccbrnfcn,
aucfj
toenn
rein
man
bie
mit
foll.
feiner "ipfierbevtragung
in
ej;e9etifc^--fprac^(ic^er .^infidjt
mrbigen
lUbev
tuo5
bantats
.yigngtid)
\vax,
mirb
tjerbeigejogen.
Suf^er
eigene
5pfalmenerE(rungen (gl. S. 146 3lnm. 2; 147 3- 33: 'Vide Commentarium') unb bie unter bem Setfnamen Ai-etius Felinus on 93ncer (gl. <B. 29 2lnm. 2, g. 30
3. 28) unb Eubanus Hessus (f. 0. S. XXIV) erijffentlicfjtcn &erfeljnngen unb ommcntore; bie Septuaginta, .^ieronl)mu, 9Iugnftin unb bie mittetaltcrlid^en
,ftird)engelc()rten
(f.
o.
'Siabbinen'
2jie
(f.
o.
<B.
XV f.) unb
liioljunng
tam
ift
ommiiiionfi|ungcn trugen ertraulid^eu 6t;ara!ter; in 2utt)er tofter= ber Svennbestreis ^jur ^Beratung ufammen, rffcnbar gan,3 ^manglo^.
baruni and) bie Spradje, bie gcrebet n;irb.
3t:)ang(o
9icbcuici)e,
ift
unb Sortefung, in SiSpntation unb enbfd)rciben nutmcnbig ift, fonbern au3 Satein unb Scntfd) bunt gcmifd;t, bie gemttidje unb gcmiittioKe i^au^= unb 3;ifd)= unb l'llltagefpradje bcS t'ut(;crfd)en
tt)ie fie
im
nnit(id)cn Sdjrciben,
in *4>vebigt
unb
ber bcfrennbetcn
^,
fie
fQtnmIungcn
Siefer
in
prid)tiirtern
Pt)araftcr ber
bcu
fetjr
,5at)lreid;en
lagungen crl)lt feine freunbtid)e 5:c(cud)tung bie man 5Siminuti= unb nfcforinen, aniucnbet.
33.:
^.
'JJian
ipric^t
mit 5ortiebc
5f.
5pf.
^;!f.
S.
ein
fein
pfelmidjen';
ein fein pfelmid)en';
mein
gebellin,
ipf.
5pf.
*Pf.
114 . 1453. 1: '3ft ein tcid)t pielmid)cn ba^; 127 .157 3-9: '6in redjt Galomonifd) pfelmidjen'; 140 .161 3. 31 f.: 'gS ift ein (rang pfelmidjen in ben 3 141 . 162 3. 25: 'S)ie lllpfelmidjen, bo man bie altar Uniffdjt,
perfid)en';
finb tvau5\
')
Sgl. Uiifre
aii-3g.
S8b.
1,
I.5.-.
(litfl).
=)
Sgl. Uiijrc
*)
9liiSg.
5.
Siidjrcbcn !b.
1 ff.
')
Sgl.
Sl)iclc, 2iitl)cv-3
Sgl.
S. an
fic
fein 'Sl)nict)en
o. n,
Jginricljcn' (15;!0),
Se
SBcttc 4, 41
")
ond)
"bei Itjiclf,
2iitl)cv3
ift
fabeln, ^hubtiicfc
0. ^fr. 70,
Sdjtiften
2, 9lnfl.
1911 . 36f.
Sie SiminuliDcnbnng
. . .
bei
l'nlljcr,
wo
et
fonfl
in
bon
offi.jiellcr
' anicnbct,
lein
ober
lin.
(Sgl.
j^vanfe,
f.
?1.
ycljuinitn,
yutljcv
Spradje
4-'>.
rnnbjgc
bct
djriftiptadjc
. . .
S.
in.
128.)
iSx
fagl:
'^fnltctlin'
ober
'i'cntlin"
9lpg. 28, 2.
Sic gitbnng
3.
djcn
fomint
5. aJlofe
SB.
in
ber
S.
:f.
SUiDJe
11,.');
14, 7;
eben
nidjt
biminutib
cnipfnnbcn
in
feiner
(filuge,
.^iqu--
Gtl)mulogiid)c Sbrtctbud)
ficl)t
ober
c^cn gern
unb
l)ufig
im.
<Protofo(I
in
5pfalmentagiin9 1531.
XLVIt
3. 5.
.
fommcu bov
S. 47 3- 2 3
(f. <B.
(Iietid)Cii
gebctidicn
ftiit)i=
<B.
54 ju SII.
2);
clcuiid)cn
c^en
a.;
2)lon fd^eut
Pf.
SPf.
5i?f.
23 S. 17 3.8,9: '3luf eim lVIIcii 31 . 223.9,10: 'p'iu, bei- tcuffcl 140 .161 3-21,22: 'Sic ciicinuis
(f. o.
[teilet
ein
fvoUd^ tjeubf;
ein
(v^t';
Dun
ba
iios: ba fie bev bonnev neun cUcn . XLIV; bod) f. 'JJac)tvgc S. 578 f.); . 133 3.4; ben 'onft imprccf)f S. 133 9Inm. 4 u. f. f.i
Sutf)ev-3
3u
gel^brt
im
5.
geic^foffenen fvveunbesfieife
au^,
wenn
er,
ofyK
biet
nad)
beften
ber
fprnc^lic^en l'tijglicl)teit
j.
^u fvcigcn,
ollerlei
etl)mologifd^e J?unftllcfc
jnm
<S.
gibt
70 ju 3- 32
'Boged (conteniptor
. 62 3. 3) ein SJoge^at' S. 100 3. 4; bom ^cbreifd)cn hoha' (1. gjtofe 14,15) .105 3.18; '^of tigl. 'Sorff quasi t^or offen, bor anff' (f. 0. . XX 9(nm 3) . 163 ju 3. 27/29; Wenn er ber boS anje ben Dteidjtum feine prid)Wortfd)Q|e au5f(^ttct^; 'mca fetc memoriter novit' bie Sebntte jietjt: toenn er fein te in
j.
. 23 3- 14 15 3Inm. 2) ebenfo Icie (Erinnerungen nu feinem perfLinIid)en Grieben Qmpf= unb griebenjcen, au bewegten Sogen ber ;)Jeformationi3eit unb S3e= nierfungen ber (Jigcnfc^aften unb 33er't)ltniffe feiner gveunbe unb SSeFannten, bid
(f.
in
f)in
ju 5JUifter
5JQtrIi(f)
*|5eter
halbier (33estenborfi
f.
. 125 3. 14 15 3(nm.
1.
gegen
Si'om
unb
I^Qpiften
unb
(Jrinffe:
bie
2Biberfad)er
feiner JieforniQtion:
et
@r
pcrfifliert
praecipimus
angelis' (.
86 3- 5) unb Witt 'feinen 5pQpiften' ben 64. ^pfalm ju Valele fingen' unb l^offt, 'fle follen bQ 3Imcn brauff l^culen, ba gebe (Sott 'Jtmen'' (. 28 3. 3/4 unb . 28 3- 25(26), aber e fommen alle an bie iReibc: Grasmu unb Sucer unb 3in9ti; ^oifer Siaxl unb 'i'fji'ipp bon .'peffen; lUrid) ou SBrttembcrg unb |)er3og corg; f^aber unb od)Iau; ampegiu unb (frf; bie 3lDirfflUcr unb bie Sectarii; ber i)>Qpft unb bie ^ijnige bon Sronheid) unb Sncmarf wie ilJargarete
bon abol)en.
Sffiir
)abcn biefe
nur
bicfer
eben berhrt
runbe,
erft
^crborragenb
wcrtoEen Momente
borlicgen
tnbglid)
Wenn aud) ba
.\".
.^wcite,
T.
(15391541)
wirb;
anfeerbem
erfjeifc^t
ja jebcr einjetne
')
oI(i)e Stulbrcfe
bringt
i.'utt)et
gcloiij
faft
t)in
uiib
Ijct
^Piebigtcn;
fpredjen;
fpejififdjc
fie
man
on
einer
gefliffetitlidjen
unb
tjilft
"Jtcbe
feine
fjrbung geben.
um
bie !|Jrotofotte
an Sutberfpric^iuorten
bringen,
nn ber .^anb be
XLVIII
bcr
bcjeidjnctfn
fein
Ginleitiiitg.
SOf
bev
f"'-'
fitf)
Scmt bn
ein
gcfdljel^crt
ipivb,
cvft
bann
eine
wirb
flar
an
beii
2ag
{omiiieii,
luetc^
Si1;q^
QU
l^t
bem Staube
uns
5Bibliotl^cE
gehoben
1894
erfd;oIlenen
2?ibelprotofoHcn.
SBeld)
(^lle
ou
^lufgabcn
evf(f|tie|t
nn unb
3(bge)ef)cn
Don einzelnen
neuen biogvaptjiicficn
5^!^l)|iognomie
im
ber iKcformation
luerbeu cvmaniften
Wrnnb
bicfei i)JJatcrtal
an
bic Seavfaeitung
Ji'utljer;
Snlloidtung;
Urteiten
in
feinen
fttjetifi^en
unb
religiofen
ber bie
t^rift;
Sutfjcv
im
gelet)iten
(yvcunbesh-ei^;
^pvofeffov.
i'utfjev
al Satiiifcr
unb
5)>o(emifer;
aU
C.
SRctd)ert.
utljci^
cfi
Danbcvcniylaic
iatcinifdjLMi
bcutfdjcn
iinti
Pfattcro.
Cjl^faltcr
ItunlKint.)
25re5iau .^tabt^^^iliotljrlj
Siit^er? SBetlc.
Sifietiibctfcbung 3
IV
fyr
bic
beutf($en
in
imb
frembi^jrac^Iit^fn
.fiuben
eiroud^icreniptave
H'ut^crs
finb
reidtjlidjen gintvagnngen !ou bent mir (eiber immer nod) nur auf unfidjcre 5iad)ri($ten angemicfen. tteten eftanb ber ibtiot^et Sut^eri gibt to^t Un}re 9luSg. Sb. 3, 4 f.; Sb. 9, Iff. ein fefjr wertoKe .gjanberemptar Sut^er, ba beutfd)c 9lUe eine 3>orfteQung ^ 2eftament 153938, bringen icir in biefem iBanbe bon . 169 an; bie 6intra= gungen eine bcutfd^en 5icucn Xc[tamcnt on 1540 mcrben mir in SSanb 4 bicfer
geml mit
SBiBetn unb SSiBcIteife, bic nie imb on il)m feiner eirol^n'^cit oerfd)iebenftcn G^rattev Uevfcl^cn tuuvben,
icovcn
'^-lalter (beutid) unb lateinifd;; 1528 unb 1529) fommt I)ier nod) jur 5efpred)ung unb SBerlncrtung; aber immcrfiin mu^ an biefem 5puntte nod) ein cr'^eblic^eS, bi jctjt ungcnn^te Material burd) fritifi^e Sid)tung unb (*rforfd)ung fr bie 9hifr)ct(ung bes gcfd)id)t[id)en 3Bcrbcn ber Sutl)cr=
bibet
erft
nupar
loei
gemad^t tuerben.
bcttjaf^rt
unter
i'^rcn -tanuftTipten
(Ms. Relid.
fd)on nad^
2387/12)
in
bie
9tuWei ber ja'^treidjen I)anbfd)rift(id)en Semertungen onS l'ut^erS *-Bcfi^ ftammen. 3ubem I)at ber fpterc 58efi^er biefer Sd)er ansbrdlid) auf bie Xitelrdfeite bemer!t: 3)ie ift bc Lulheri I^salterium gelrefen, unb alles, fo barin gefcf)rieben,
ift
fein
Unb
r'^art . un'^cim^,
in beffcn fjamilie
fidj
oud;
fonft rbftde
on uf^er finbeu.^
Unter ber eben zitierten (Sintragung fte^t bie ^loti^: 'Carolus du quesne alias de quercu. Doiio dedil niilii Ijiinc librum memoriae ergo Nobiliss. virgo lustina a Kunheim 28. Martii 1596.' Sann: 'A domini Caroli du quesne relicta vidua socru mea accepi hoc psalleriuni lacobus Scheffrichius Arcliidiacoiius Olsn. Anno 1629
11. lulii'; unb auf bem Sorberbedel bei 6inbanb ift eingepret: ANNO. 6r^rt on .unl^eim. 9Jlein 3iiDrfid)t aEcin ju gott [runb um ein Sappen.] 1558."
d.
Sorfaplttern
foioic
am Sd)tu|
.ftoff
bc ianbe
fte'^en
j.
{)ier
einem 58onbe.
alfo
un'^eim
mie er fetbft bemertt, erft binbcn taffen: in f^ab^aft geworbener Sede bctommcn.
l^at
fie,
er t)at fie
ieUcidit
') Sgl. oud) fiatl Slugufl SKeigingct, Suf^et? (S^egefc in bct St'^jeit. Scipjig. 3JI- ^icinfiii? ^) (SttiQtt (ionft aurfi 5eotgc genannt) B. R. t IB. Dftobct IGll; .^ctjogli^^ 1911, . 23ff. 5Preu6ifc{)er Sanbtat, SSattcnftcinfc()cr l'anbric^tct iinb fioftciiljetr, &tbf)err auf JJ^lljaiifcn; uer= ') Sgl. Stitfc^rift fr fiittf)Eiigcfd)id)tc III ml)lt mit Sut^etl lod^ter SJlntgarete t 1570.
:J05.
SJutljEt
<S4ff.
?ertt)eS
1806, .
IV
LII
inlettung.
au bem:
SBittemtierg.
1528'' imb
bcm:
'PSALTERIUM,
Sd^on ufer
Vittembergae. 1529'-;
getan
(jabeii,
fonft '^tte
gewife
1529, biefe bcibcn 5].lfattcvaugalien jufninmeii^ unfieim aubtdtii^ bemerlt, bafe bo Sammeln
unb
Sert fei. lUeUciiiit ift bie il^evmutung (offmane ff^i" on bcr ^anh 31: meifen, ba loir in biefem Sammclbonbc ba 'Psalterium vetustum et laceratuin'" or un \)abm, ba Suf^er nid)t gegen
3ufani'i"^n'^in''"i
Q. a.
C)
nic^t ganj
ein
njirb
es
bann al
fidjev
angenommen mevben
bihicn,
ba iiuf^er biefen
auf bie Coburg mit fic^ nafjm; unb icenn cv fid^ bort befate* ober Seit Sictrid) bie '.obuvgpf atmen' in bie J^eber
an^
er
bie)e
ma^en
al in fein onjcpt
Sud) ov unb
fid)
gct)nbt
unb in
biefeg
tjinein
Di-ljev
gett)i!fev=
tul)i-enb
eingetragen.
am
,3.
SKanbe,
tierteitt.
fomie
gtoffenartigci
^JJatcriat;
frcilid}
ungtcid)
fic^
anbere berreidjlici^
gcftalten,
gloffiert.
@r mt)t
55. bie
mertt
fic^
in latcinifdjer
ift
im
bcutfd)en
unb
Sanbe (Sibel
einhielten
2i3ir
beutfdjen mic
33.
bei ipf-
19;
^8;
beutfdjen ipfatter
bafj
fie
3.
1531 anfpre^en
brfen.
44 )c. aU 4>riiparatiDncn auf ben G mirb fid) aber barber l;inaug jeigen,
I. mit I^ineingelprcn in bie 23em{)iingen Sutfjcr um bcn Derbcfferten bie 1523 mit bem Deuleroiioiniuin begannen''; bielleidjt lueift lateiuifdjcn 'l'fnlt"' Don 1537: 'Statueram bie 33cmerfung Sutljer in ber isorrebe aliquoties Psalterium deinio latiiium raccic' oud) auf bicfeu latcinifrljen unTjcim
tateinifc^en Sibcltert,
pm
Don 1529
S)ie
jurcf.
au
crfdjiebenen
Otiten
ftammenben Eintragungen
()ier
in
bie
ben
beutfdjen
.ftuntjeim
ergibt'',
fdjou.
SDenn
liienn
33cobad)tung
erfdjeint,
mandje fptcrc (1531) U'crbeffcrung jum erftcn Wate angemertt *^>fatter bon 1531 *,Hufnat)me finbcn, baf^
on bcn 3inIjattangQben, Wie fie fid) unter ober ber ben 'j^fatmcn nieift latcinifd) (tjnfig aud) im l'salterium 1529) finbcn, einiges in ben 'Summarien' mieber=
jufinben
ift,
Will) mit
,<?unl)eim
ber^pfalmenreifion
1531 auf
(f.
engfte ,iufammenl)ngen,
im
an mel)reren Stellen
1531
gcbrurftc,
fo luirb
man notmeubig
fd)lii'fKn
1528
fr bie t)auslid)e,
unb
iuoI)t
in
,,
i-\
<
')
S. 158'.
Siill)ct
")
') gl. Jlfl(in = iJnlt)ctnu II, S. G14 311 Sgl. Uiifve 9tugg. a3ibcl 2,4:38. *2'.l. *) ic *;)tprntioii 311 ^\. 111 trug ') Sgl. CoUoquia ed. Bindsoil II 214. ") gl. lliific *:!(ii.3g. b. 14, 494. l)icr ein; h)ir geben fie Unfrc 3liig. Sb. 31 .
3m
ciiijctncn
152S
im 2efte
unterftvid^,
ift
gcfpcrrt gcbnicft.
I.
i>.
bei" ni(f)t
Oiuuia
alia peribnut.
f 5
potter: contemnentium
ilH
.2 l^at luft:
sua amant
rebet
0.3
.5
. 6
ijm geriefte'
zu
tneg
am Bande
oben
(SOcg)
doctrina, verbum,
propositiira
stu-
10
diuiii,
statutum
tide hie
opus
est,
Ke
aliud apparet.
n.
3
1 SBaruntB: q[uasi d[icat Ah, quam stulte et fi-ustra (ret^e) ro, dazu Herrn ro r ^ rab ro in rabt
.3
ib
Saffet
un jureiffen
Sententia impiorum
defiuita et
iudicata.
et proiici
Dirumpi
nos oportet.
8 ]o
est.
cui
Dei est r
9
eifern je^iter:
conteri et
Jrne ro:
Xon
31Ber tool
fidendum
est.
')
flc{)en
fllt 1531.
) ^ettn
toird Text,
LIV
Umleitung.
III.
juu.i
u.
stellt
1.
persequuutur
-^feJit
2. deficiuut
ro
i'o
SU
feele
3 blasphemie sequaiiLtiu'
contra
feinbe
v.i
ber fi^ilb
steht
tmd
coutra
ins urgentes,
cuutra
blas*
phemiam
31
r ro
IV.
ij'' unten Dens /Vanitatem
,
.
iusticiae
^
.
solatii
doeet
uoii
,
'
.
<.
Meudatiura \ ,,
est,
solatur
")
icbt. 11,2
Fides est
iustitia
sub cruce
iit
idest
et
v.i
et pena affligat r lunbevlic^: Irascimiui: Ecee fidem uon feruut, quia turbantur rebus apparentibus, seil, vel peua vel peccato. Ideo peccant i. e. a fide
(et)
peccatum aecuset
disceduut, blasphemaut,
murmurant
spe et fide
r
gevei^tigtett,
is
Opffert
(reifte)
o^jffev
dardhcr ber
sacrifics expiare,
dici
cum
deum
laudari oporteat.
Sed hoc
non
ferunt, (juia
uD.4
20
VIII.
.
eine mat^t
ro,
dazu Laudem
i.
c.
seil,
reguum
pul-
25
clierrimum, quia
Hod
significat
gloriam
houorcni ro r
IX.
1.'.
X.
i jeit
tribul[atione.
nob: contra cum illud supra 'adiutor in oportunitatibLus', in Hie tauta est tribulatio, ut vidoatur illud falsum Unten am Rande: Daniel uudcciuio dicit: Deuui papae forc
bei"
Maosim, quod
significat pracsidia,
munitiones, impcria,
regna quia
Deum pauperum, afflictorum, iufirmorum non curat Sed impcriis, vi Hie dcus autem est Diabolus, qui similiter et armis fidit et nititur.
vi
-
35
et potentia fpridjt:
omnia
tenet in
mundo.
(n
be S5apft fnft./-
4/5 blasphlemiam
Us
Sji)
33
significat)
vder
suiiat
LV
. '
1.
ftuc^en
mit
umb
gelt
SU
et
fjeimlic^: l^eimlic^
mm
zu
B.
'j
zu
jcud^t: contra
papam
es locutus
i'.
14
ber geBen
zu ud^e:
toerbe
steht
piis
ttnd
am Manda
Cousolatur seipsum
fide suscitata.
u. l
visita euni
15
B. 17
xvin.
zti
6r
fd^idfet
omues
hostcs. ro
9.19
zu Unb
jo
ber &9itR:
Quia accusabatur
ro
seditiosus
regui
iiivasor,
suam innocentiam
bt)r:
et gentes ro
civilis
seditio ro
.4
XIX.
6
25
toie ein
Breutgam: Similitudo.
XXXII.
.10
ober bis um6faf)en: Miscricordia domini, gratia, remissio peccatorum fovet in siuu complectitur confidentem iu Christum schwarz
SDer
XXXV.
.13
30
zu
gefiet
iDor
leret fid^ \)xm meine(n) [m ro] Bofen: Sedebat habitabat mir l)mer lim finn 6 lag mir on baS fielen ^cf) Ijielt an mit Beten
eine tiagenbe
mutter
c in
XXXVII.
5
zti SBefel"^:
SSefel^
bem ^errn
beine fad^e
addendo fidutiam.
XXXIX,
35
juD.
2
-'
ne vindictam loquar
bif
:
in
am Bande
ge[Bif
ift
ro
am Rande
Esa. 50
') Diese Aufzhlung findet sich icrtlich auch in der Protokollreinschrift 3u Ps. 10, 7 (vgl. oben S. f.); nur iiialtlich im Urjtrotokoll (s. unten S. 14); vgl. Surnntarien au, Ps. 10; Erl. Ausg. 37, 272; Unsre Ausg. Sd. 38.
XXXVI
LVI
v.-i
Gtnleitung.
id}nicrlie(t)ii
(midj)
iutf. 5
mii
luclje,
jdjabcn
15. losue 7.
fet)lct:
scii'e
vel
dieui
scd
petit,
ue rapiatiir
iiie
dum
niliil
Ne
revoces
iu
c SU
sit
'ijanh
breit:
Exaudifa oratio
uunc
seutit,
ijuaiu
niliil
hLaee vita ro
bte
lu
10
lO(^ftu
jnc^tigeft
V. 12
ftraffe
rh ro
73.
scandalo
impiorura ut
\>s.
Sed ne lingua peccem murniurando contra deum cum impiorum felicitas Ipsi beue, ego male habeo.
coram
[eoj
is
XLII.
DO nact
fei" St^fflfl et
darber
eo ro
ift
ton
Ijljm dasii
me
cantus
de ipso, in quo
iL.
12
20
mb
,57
mau rumet
r i)l)rc(m)n
namcn
'oiii)
(gcneuuet) auff
erben
.13
B. 14
tt.
Jirb gteid)
fftiefcn]
bem
ift
tjiel):
(ti)un)
(ij^rc)
15
Unrb
fie
nagen
c in
noget
fie
zu
fie
-'s
steht
ie
IC
toirb
meine
feele
est:
prodest
homini,
si
totum
mundum
lucretur r
20
(Sa
aber
iu
so
man
1^|
i.
fifjct
nicht c in
dazu
qui luce
liac
i)riv:iti
L.
juu.iB
Lex
iu
i)er
circuluni in
35
quam
tonitru et fulgur.
Non cnim
hie
de Euangelio prophetat
allegorice r
2y eigentlich
')
011
So auch im Ih-otokoll
unten S.
36, 17.
leiitfd&cr pfnltet
Jhmt)cim 1528.
LVII
seu fidiiciani
iiistitiac
ju.
opera
legis
bas bu gelobet
fjoft,
l)()ii
311m
SH juc^t
leren >
fjaffeft
s('c'/('
.23
2Bcr i>^ ^cil t/a^i Hoc seiuper faciendum Maxime sub Euangelio. Hie est cultus verus ex primo praecepto r
LT.
i'.
IS
,r
luft
^etteft
unten
am Rande:
l)erlj
Sic:
Senn
nu
to bl
luft
?t6er
gefeilt
bir
!ein
bronbopffei;
ein betrbt
unb
zu opffer gotte his oer achten Meld Gentes quod agnoscunt non
enim laudaut
deiiin,
LH.
1 S)oeg ber Sboniiter, dazu Doeg quod dicitur sollicitus uoceudum, quia Edoniita i. e. ruffus sanguiiiarius est >
B.7
seil,
ad
ilhcr
rot unterstrichenen
Wmien
stellen
Ziffern
1.
1.
abbrechen
ju^
fd^la'^en
reiffen
4 tour^el und
am Bande
ut
auftcret
i)otentiam et
nemo
ei
subveniat
4. eradicabit
uuUae
reliquiae,
posteri,
liberi
memoria
eius supei-sit
.9 hinter fd^aben
t^un
steht quia in
Sule tidebat
LYI.
.8
SU ^Jion
l^ilfft:
LXIII.
.9
SU
entl)elt
mic^ steht
LXIIII.
.2
.3
ZU furd^t steht fc^retfen conatum fr bem graufatnen furnemcn zu famlung steht 9Jat r hcr "^auffen steht 3{otten und darunter
*
tumultu
B. 5
ps. 2.
zu
zu
l^eimlid^
steht
sine
censu
ps.
In occultie
interficit
7
r
steht
/
l^olten ^eitnlic^
i.
e.
taie
scrntinium inventum
unter
fid)
felbl
dazu nanber
[also unter
nonber (jemcint\
21 politia] politica
')
uiut sdilug
vor,
unten S.
53, 4.
LVIIl
iiilcituiig.
B. 8
SU pl6|lid^em
^aijc
pfcil ^fcl
Couvertelur delictum
iu cajnit r
::u
tuuiib
sieht percussi r
V. 9
10
c in fi^et
erf(f}recEen
erici)rQ(fen c in
Cer!unbi9(et)en
mer(t)cn
liiiguas
hinier
s
toai
dald
tft
super se ipsos
LXV.
i\ lu
zu ftrom
cpiia
(5)0tte
dei iu terra,
/
uget
LXXII.
.3
SU
.'.7
10
et ira
Nuuc autem
et
durat
mundi etiam
si
uos peccemus
labamur tanieu
regnum
LXXVII.
-.
15
ni(it
fdjlaffen fr angft
.15
deus
e.
salvat
non
in
LXXXII.
ju
\i.
ift
20
u. 2
//e/-
sM<
vi r
contra pios
icr ^jerjon
pro impiis
dazu.X.r
Ab
iniuria r
steht .3.
ncnten nidjt
Umr darber
steht
iustitiam
j)ii
pii
25
aber
loanbern
ratio
utriusque
Sa
bic
sieht
pena
ideo
utriusque
iu
t>.
dasu Contemptus r
ber
l)!^r
Occupatio r
dii
dixi,
estis
zu finber
divinitate
steht
filii
Dei
hinter
i.
e.
Dii sicut
hominum
B. 7
e.
homines r
steht
ber
'mit
i.
min\)en
e.
spoliati
fiirftcn
steht
30
tyranni
Qtnptntan
sicut
loil t6)
durantes
non
doniini
sicut
principcs r
uiib
und zu
furftcn
gewiesen ^i)
\ia.^
abfegen
fei)
"^mh
nicfjt
\)^x feilet,
bie gelalt
mein
cnr
am Unleurande
35
unuiia .err fei) bu ridjter, (S tirb Mutari possunt tyranni, sed meliores quis dabit.
durantes verblat
')
So
s.
unten S. S2,
25.
eiitidjcr 5lSfaltcr
uii^cim 1528.
LIX
IXXXV.
K. 12
zu bom
coeloruin
f)tiuel
steht
et
Verbum
(quod
(et)
coel
et
venit
i.
et
e.
ieu;niiiii
facit)
fides
doceantur
fideliter
veritas
recta
et
seria vita in
5
u. 5
LXXXVII.
btcfer
unb
liaj
hfiener^ ro
iint.
XC.
w
1
u. 5
(Snb)
fobbete
XCI.
bent grotcn
dazu
dazu
i.e.
i.
i.
e.
a terrore raaloruin r
bem
f
pcfttlenli
pfeil
i.
e.
ab edictis et
et
iudiciis daniiiautiinn
>
dazu
a consiliis
e.
practicis
dolosonim
ot iiisidianim
mtttage dazu
[loco?] regentiuni
15
liicc
>"
.7
1.
onbern
(?lber)
XCII.
.
u zu
begofjen
in
liniuiitur /2.aJ!oic2,2
XCIIl.
20
.
1
ZU mad^t
steht
mad)t Imperium r
CVII.
iu.
1
gnebig
^ilfft
nb
iooltr^ut
tv r
. 2
u.
au notcn
Ijilfft
ro r
Jtitternac^t
tmd zu
(mittag)- sd-ht
unb tiom
Zum
Has
sex
30
am
Unterrande steht:
Egritudo, pestis
calamitates
uumerat
corporales
pericula maris
juv.
zu
ge'^en olfo
B. ?
mat
c in
fjulffe
(toirb)
dazu
ift
.^OM
dem
2a Sie bem
)
6^51
banden
su
e.
@ute hjolf^at
JUS. 10 steht
zu
effeit
finfterni steht
^nn
ift
fert!ern
bnb tl)urmen r
zum
Vorher-
34 gehenden
')
l^a'ben bin
steht hinter
(wirb)
lautet: "oHerlO)'.
')
Offenbar
angestrichen sein.
LX
II
ffiiilcititiig.
fein
jcfjen
>
fo
gc'^et
l)I)n
bcnn alfo
u.
12
Unb
Lla
(ei;
mit
. 15
'-^'J
ie bem
.'peajgi^l
banden
fo
0.17
bie
(narven)
(/",:/'
tl^oven
f/-"
Untdimmh
5!arren| ba
>
l^'^ii
ba ftvcd
fie
Hiig
zu i)^rcm
21 a rh
u 22
1).
Unb
lo
23
27
^
^H
rt*;-
mit
fdjiffen
1).
jDeif)cit
stellt
uiiffen
.31
W.31
ie banden bem
.'(S9{9t5'l
um
bie,
in
.33
S)er
bie
6ed;e:
Item
toeldjcn
hcd)C
is
%
10
luenigev):
(3?nb)
bie,
fo geringcrt luefbcn
liiarb
rh
l)tre
[luevbcnj auff
dazu
i.
e.
ampliiis coustat r
B
1:!
zic
bnred^t:
.setlitio.si
rebelies
20
1.M3
bereit:
giitc:
ftHci-
5el)elt,
ift,
bamit umbgetjet
luie
tierfter)eu
bie
ba
fie
merdcn,
tuet
unb
groffe
luoltljat fot
toellt tcgli($
erzeigt, 2eld)g
benn gut
ift,
tueife
madjt r
2.S
CIX.
27
S)a
fie
Ijnnen hjcrbcu:
f'eci
temcritate,
(locui et
.31
iiaec
omnia ro
legitirai
zu
rirf;tern:
Nota
(jiii
(l('b('l)anL
dcfeiidere.
Hoc
uget dolorem.
Sic ps^almo
.2.
cx.
.
ber
rute
beiuer
est.
mad)t
^tcld
i,
e.
iutirmitatis
dazu Virga
virtutis
Euangelion
Virga regia r
(Spontauei sine lege
solo
spiritu) r
3 zu
loiHiglid):
populus, nou
manu
S
')
e celo venit.
tim talbc
S'o
spUr bla
s.
mirtlich im Frotolcolt,
LXl
i.
.?
tato
betner geBuvt:
Kos
}
nativitatis
e.
cclcstis
nativitas
et
zu tobtcr
(eicfjnniii:
CXI.
5
D. 1 B. a
(bt)x)
bandfen*
(in
Egyptiis) in
filiis
Am
psalnius videtur
pro die pasehali et super esu agni esse factus, iuxta Exo. 12. Celchrat
ergo facta, iustituta, praecepta et eorum obedientiani
10
in fido,
fecit.
Hoc
es(,
mirabilia,
quae
in
Magnnin
niediit
enim
0.2
fuit
et servari in
gentium.
.tu
G
left
9ef)et
15
B.
nnb
ntrf;t
ftefjet
inol,
ift
locnn ein
r
igltcf;er
tljut,
Ira it)m
3
6cfoIf)cn
.tu
Sob nb jd^mud
id;one
c.'^t
sieht
ift
Sa uuin f^nt
eine
clige
nacf)
feine
toa nb
utid
gcredjtigfeit,
ipsum
hoc
jirae-
ceptuni
opera
20
0. 4
talia vide
i.
am
fidei
est
scire.
steht
e.
statuit diera
phase
l'ibcr fnrcf)tcn steht iliis enim prodesi data Expulsis gentibus ostendit (|uani.
.5
t>.
nher
fpeife steht
agnum phase
jeigt
tum
.7
25
possit r
hjarfeeit sfc7i<
zu ba
e.
'
dando r
,
6-
'11
%a%
ift
Epiphouema
(?5
Utrumque 1
>deilaudatr
iit
praeceptiim
mn
Jlmidr
\\i)
fotdfje tncrc!
tl^nt
3>nb
3"
nicfjt
Am
autem
istius
paschalis
officii
potest
ps.
generaliter
ad
omnia
in
hornin est
institutum
et
sorvatum
sicut
CXII.
35
Sicut ps[almus
Tta
SU 2)e
faine: promissio r
diesetn
')
In seinem lateinisehcn Psatter xlrich Luther auch tibi. Die weiteren Notizen aus s. Jiand Bibel I (rijl. auch Unsre Ausf/. Bd. .?;' zu Ps. in). latein. HandpsaUer, tvo auch steht: feine flugt)eit, tuer folc^e loctcf t()ut.
')
lateinischen Psalter
LXTl
Pinlettiinfl.
3 ;}{et(^tumb bis t)nufe fein rounf, dazu pietas huins vitac et futurae vitae Habens promissionem Meyag yg lari Tiootaudc y evaeeia fiSTU
nvraoy.eiag r
maxi
13,7
estis praelia
jc.
Scd nolite
torrcri
rlt
CXIII.
.8 01
.9
SU
Economica r
CXVI.
0.1
zu ^)
fjdb luft:
Stc fein
tft
ba unb
mir? r
10
CXVIII.
jiiD.is
p. 19
^
'
ift
r,
lustitiam,
r
.acrificia
esse in
novo testaiuento ro
CXIX.
3.1
1/2
%tx
ba
^oI)ift troft
ift
ift.
S)cnn
i^
unb bnrd) bringen Unb er lau enblid) bcftet)cn unb felb t)^m gelingen tniber nllc tcufel Uiet nnb alle bel fo er fcft brnn mu ^eUt SBaS aber ou @otte Uiort ift, ba uiu cnblid} ,5crget)cn nnb len? alle teufel unb Uiet mit eifen bergen unb fteblin bcnntcn brnn Ijieltcn r
bleiben
51111.17
11.21
muu
20
zu ba
erfhic^t:
&3 !an
mn
Hcrborren Uc
ber feigen
bum, benn
fdjenc!
mus
ausgerottet Jocrbcn r
.29
B. 107
zu gnne:
r
:
zu
c
3icl)
3a ba
folget,
tno
man
tnil
otte Inort
?lber
sr,
galten ba rid}t ber teuffei ba l)er|e leib unb altcS unglud an.
Wfft
l)t)n
bod) nid)t
(XLVIII.
f. 11
zu
9)l)r
fonige:
Mngistratn. est
creatnra Dei
[lolitia
in
et
Iniidem
eins oreata
a,.
siinilitcr e(
eeononiia ;" /
diifion^pvotacoll
511111
Pfaltcr
1531.
^ijnacv 1531.
-tniule
super
llliv
iios' lad)
iiiid)
511,
an,
[tvofte
iiiid)]
iiiib'j
fluid)
fieiinb(id)
ut
dicmitur
rco-cs "Sere-
ftivil
llid)t,
ostemle
lliciii
te
faventem.
i.e. tin
fvciibc,
Sequens sententia:
es letieia
noii
ci'fvclu
mir
tnft
(jiiain
l)i'vl;
eordis
inei
bu
meiii-5 te.
ItcvljCil
iiabeo aliain
liev|
letieiam
bll
ift-j,
bcv
mein
exfxctnct,
ficiij
bu fauft
liabere iiiulta ioxn
riint.
bu qibft mir ein frolid) (jciij, ipsc Ictitieat eortla frolid) uiad)eu.
:
Ipsi alleetanl
(juae-
unb
Tu
cor
letiticas
sed ipsi
^\v
({[uiequid
curant.
Si Eee|in.s
liaberet
Kpiscopatuin
gci'cbt,
\vnn.
'
Est consolatio
et
Est tenuiter
15
philippiee
si
Tapinosice
\x>[im
(jevebt.
Ego: Sic
fnt
CflCVll,
l)nl
nl
cssent
Cesares, et
hal)|eut
tauien
unb
fic
b[robJ
unb
uuiLi
nnb
bo Don.
3l6eific
Uninffd^en, ba
fic
nur ju
bic
locit
fveffcn
fvcffcu
uub unb
fouffen.
])salnii:
20
lusti
patinntnr inopiam,
illi
f[miffenj
consolatur iu cordibus,
'A
i'ruetu fVunienti'
on
bicl
forn unb
a>3
fic
tion
l'icl
lociuS.
,
[Connnercium].
flleid)
25
L^cid}]
Ijabcn
bu cvtxeucft mein
ba bin
idj .yi
fribcn,
concedeutis:
perteeta in editicium.
ba-j
id}
ob gleicf) il)enc. Adversarium. Angnientativa 'Tu solus' ift aud) pro argnnientc) psalnii: fd)affft mir,
proteetio: bcn
S. 9
gnug
ijah,
mein nanmg,
(^5
non
bii
i)(xx
ijab
id;,
ba-i i)
id)
.3.iickr,:),i.>
fielet tDOn.
lol
.10
Ex
l'l'flC
fil'
o"
et
inomiani,
politiani:
o. ps.
Quod
portio
praestct pins
[jui.s]
et
inipins,
fompt
bev
phrasi
in
Tob
'liaec
ests.
eorum
11 curat
lol)n,
fiud}t.
2:i
i.'J
bu
liii
his i)tx^
()o6
am
unteren
3'J
Sande
mit Einweisiingnzeichen
4
ij'")
(ttiel) tovil
2C)j'2T jdjnffft
yint
inipius c aim
imyn
zu 33
stellt
[=
zweierlei] r
33
coiiiiu
(ilominus) (quis)
')
fiut^cvS
58i6clii6eric^iin9
:!
2
Psalimis
Sutt)cv5 'Jiadjbeiicriiitacu
nii
bi'v
bi'iitjc^i'n
Sjit'cL
cdiiqueritur,
agit-
causam
verhi.
S[uniina
et
s[nniniarnn):
est
iit
mens
i.sta
psalraus.
IJecitat ilanina
et
impiae doctrinae
confirmetur
altera ilamuetiir,
contra psieiidoproplietas,
s[aiictoniiii
saneiaiit
et vidLiierant ec|clesiam:
Pro
vuliieriljus
Pliil|ippiis.'
Specnlatio
5
mca,
(jiiod
sit
duali.s
uumeriis 'liereditatibus\
XIII. ps.
S.3
1.0. Bei)
mir
gte-5,
iet6, c-ermanice:
beiiuil)cii,
Wie lang
bnirfc
l)in
mein
fccl
fidj
nuutcrii,
^Jdj
l^tti
unb
l'jcr,
Idciui
idj
fd)tm ein
fa t)n anbeiItieven,
fo gf)et bod)
am
patientia.
i.
[[. 2^]
ic lange fol
raten iPoU,
leib
ba-j ic^
e.
lihenter velleiii]
rabt l'ndjen",
tragen" au.xietatem
dolorem iamer.
Rainer
Ijabcn
im
1.;;
trotjen,
poltern, f(^arrcn.
Pedde mihi
.^sHiir mein ugen tuader, bau ic^ barnibber liege, ba au mit mir
9s.
m,ein
ir,
ipj.
[finb
man]
t[)ut.
barauff] ba gern [vel] bet) bcm l)crrn an mir gctlian, tljnl] mir
Ijoff
et .1.
gut
Epipliouematice.
Ps. XII.
SS.
20
bie .Soiciligen
nub
gcbrecf)lid),
iramimitiduem
virtutis.
Maior
-
est
l)l)r
saiiieiida
eloipienlia.
Sic
bie
bav
tueuig blcikn,
Wtenbigen:
arci^tfd^affen.
Unnulte
lere,
'corde
eordie''
uneinigen
et
lierljcu,
siouiflcantur
l)err
Tt significentur seetae
lere
dissidia,
bie
[bcr
tUOUc
r,
aufrotten
alle]
fjendjelprebigt,
nol)|is,
vel l)eudytei),
bnb
ftollu'u
iuugen, Quis
anff madjeu",
S5.
enoscet,
Quis ostendet
berftort inerbcn,
Uiill
ll''t
mid)
f)''lffcu,
Pjgo suscilabo
fiducia procedere.
fdjelV)
l'nnch: ou
cum
fiducia,
f)elff
ba
lere,
30
man
frct)big
au
fdjelu
l^sd)
fol
prcbigen
c. id)
Uni ein
t)clffeprcbig
bnb
tjeioort
fdjaffcn,
1 SLUmm.-i
luil
/
HU
/';
5. ps.
Iteuilal
/ns
]'.)
il.-niuietur
l's.
mit
11
(()evtjc)Uib
'JC
finbi'n
()Ovr
OK
t)crr(c)
zu 16 zu
ilcr
fis.
3.
r
.90
zu
Xll(ll)
zu r
Icvc
zu
[)Cll^e[
mit Strich
') Tiait s.
'27 ]>'. 4.
Phil,
Wo
Pliil.
Mflniiditlion
nix Teilhaber
am
Gesprdch
tcird er :u'iir
der Xeile.
Sollte
man
iin
saucti l'hil^ippi
-)
auch mit Fliil. hezcichtict, aber meist iilier oder den/l. zu deiil.eii Itahen und an eine J,ektion
luiufipen
Ijiiin^'Icv
')
am Tage
Ijiuitpcht
dieses IIetli(/en?
ftumpclii.
/ftt
s.
dem
XI,
und
ftmiiplci:
ist
und
Xur Sache
rijl.
corde, corde
corde
lociiti
; rerstclu'n;
Vnly. ps.
Iiiliia
q^icifv
1531.
3
nicfjt
tl)iiii,
bns
bie
ift
bie
promissio,
(i-i
gefeilt
iiiib
fli'icinigt
linl-J
Sic
[clixiiiia .seil.]
tciifiel.
8.7
rcbc,
Icve,
ift
in allen p^icbigtcn]
iinb
Est
ili.ssi-
argumentuu] ps
pabittir
.1.
cjuando
Iciit
pr(i|)lietia,
popiiliLs,
bciin
luo
foldjc
iofe
leqiveii
|l)erviirfjcii]
loivbc--9
nUentljalben imll
l^iottloieii,
ps.
S)te ro^en,
evinflc tovtieit
',
XII IL
lcifer
fvetfjcii,
fieifit
'^mit
man
tf)iit
feine
ii
oonninpl,
finb fein
nuli
tagen
10
nitfjt
videndi
nnb jinb ein greuel iiiorben. Adohini fctjam mauis gcstimi quam ipsam visiouem significat eiftcnbig" fing, 6ott meine, nd)tc,
iinb nlleiaiutit
.2.3
9(6tviinnig a6gelDict)en,
arhiitrid.
nntiufjtig,
iniri)t
ne
^>oen3 benn
bebenden] evfttjen,
ntevdfen.
Gl"
1:.
mein
uolcf loic
<jiiod
man
eis
brob
t)in
deu.s
inutilis,
deus
irascatur.
iinn
i
credimt.
quod deus
e eelis vid[eat
[prosjiiciat]
et
ba
fie
nur jn
fveffen
ha^
fie
fid)
itnv
cvnecren. [S3l. 3] )te fic^ nceren Addidit aBev, ift lif)n 311 t^un, ba
in fvibcu sed ben
20
[Ineiben] ba mit,
fie
ha^, fie
nur jn
fveffen
fjabcn.
'cn
.Sterin'
l)etten
uir ben
Sie ()aben fovg, bcr banc^ erfd)mad;te fid) flj^n] unb bev ^JJfammon juiinnc Quidvis timt'ut praeter deum, )ott fnvdjten fic nid;t, fnft nUC' mit=i'-s l)()n.
einanbei
at baitd^, gut,
el)v,
faljr,
Antitli|esis ut [ps.]
fic^
iiic^t
4.
'pleni
t'ru|iiieMto\t'i.4,
Ott
lere,
2.S
ift
bie
brffen
fuvd;ten.
[Cousilium] vnb.a-''
flieto.
(eftevt,
fd)mcf)ct.
Nou
h^
-- 'aber'.'-'
Nou
j)uto seuteutiaui
'Utiuaiu timueris'
l)ulffe
[alibi]
quis det,
5(c^
Germauice:
bie r)ilffe:
tolt Sott.
%^
Sfracl
femc au @l}on,
Utiuam
salus,
quae
est
bas.7 Loqui
est
Christi
Tmo
11
I)elffcr
nb bcr
ein fein
Epiphoucma.
fidj.
So
luihbe '^acob
[est]
nnb
Sfi'fel fidi
Aliud
zu
est
])sahuum
in .1.
iutelligere et aliud
2/.5
Argumentum
p.-;.
zu 4
oficn
nn
fitjCIt.
)
r 2
zu 9 Adokinj r
'JO
:ii.
IIJJ
r
IDoen benn
latus
is
bie bett^etet
V.
M: VIdotur
csso inntisaliis
ps.ilmus r
zu 22
SDotdt
ps.
i r
zu 25 Ziglerus r
zu 2G Utinan)
29 [gefangenen] Oftaet),
')
32
Thiele,
iS'r.
440, wo
weitei-e
Nachweise.
ircist als
')
T =
ulier.
Frher
halle
bcnii
dfig<
standen.
Zief/ler spricht
')
Piirtikel hin.
des Oi-iffinals
und
f?es,cn
Luther macht au/' den Unterschied zwischen exeyetischeiii Verstndnis Wiedergabe in deutscher Spraclie aufnwhsani.
1
ps.
3>.
XV
[Icftcvn
in
2Bcv
piil>Ii<'C']
Dil
umubel bt
|Si. o'']
trer nienianb
lacirm conviti;u'i
occultc in
<r,.:)
nfftcivebeil,
ftcdjcii,
'Iftralierc
ba-5
iliffamarr cdiivitiari,
l)cift
lU'l'lciimbiMl
bcn viicfon
5'. 4
filjuitidj:
mi
ftclcftcvt,
Socitunis
versus
[ift]
ein
fccv
jctn
iH'viidjeii,
bcr
@ot|lfoii
lievad)t
Uiib
'
iiidjt ad)t
[Ohitt|(ofcu complcctitiiibic
'etiain],
UHiltituilinis,
Eiiiruracds,
^[voffcnj
()anfcil,
bei'
ipirb lool
[bleiben].
Ps.
'.1,2
XVI
Tu
bift
[Pll.
\\][)x
fififft
liclifam,
feilt
vd
l)()a
bcr]
nihil
lo
[)CVr.
lieviltnc]
C'drani tc.
Umb
(J
ISonitas
mea
(iuarcV
iiuib
Tu
Tiuid^t.
beincnt Uiilicn.
2'.:igleid)
(pii
id)
miv nidjt mol ninb beinet tiUen. imi? i""b beincntlillen (eiben. 3^)
lioc
fit
S)a
flefdjidjt
UuU
jiroptcr Sancto*,
terris.
pro sanctis
sunt in
crlucit
\)a\>,
ha
luft"
3U \)b:
ic^
nU mein
'\')f}ene.'
[ganlj]
gefeilten an
l'ropheta lotpiitnr in
])crsona
Cliristi
i'-4
Sanctis, au l)()cncn
I^abc
[id}]
l)ert!cn(eib,
sequuntur
et alios
sua
idola.
Contra
ludfaeos
fic
dielt:
jn lolju
%btx i^enc
folgen,
niiiffcn
[ungluct f)aben]
signilicat,
vcl
gvo-s
angft
Ijaben,
bic
eim anbcrn
nionstra
U0d;eilcn,
l)abcu
mit
beut
(piod
vcl
[lucvbeu
illoruni
(?
ift
mut)c]
hai
[uicl
groc']
cuiaho
libaniina
fcer
bhit,
lie|)rol)atio
sacrificioruni.
Facit se
])ot(.'ntern
ftarcf
grcbt,
non
\iilt
.TUiir
s. s.'sgibt.
ift
bcr
mir rab=
liegen,
an
'Ivones' per
id)
lucrb
Uml bleiben,
s. iofrf)(offcn;
Tao
bein bcilig
neruicfc flennaniee.
Ps.
i;.
XVII
in lotitia et tristicia 'de vultu\ meine
tiuituni
fd}rct)en
nt fu
iudiees
non
bn
ift,
[ein]
ai.-'
urteil ber
red;t
,]u
mein
fad)
nnb
\mi
redjt
bn
:.:.
get)e.
bu [bc]fud)ft
;i(
zu 1
ps.
XV
'
2 uicmoiib
iiiiiiciiic!,
((cftcv)
.V
ucilcmntbcii
i:i
%t'\)\i]i{i)
7/7,)
am Hunde
quer
Ncdiliim
zu.
11;
viedcriiidt In Jieiiwc/irifl
in (ttticn) In
'Adir
8. ]js.'
22
r.ii
I.acl.nrc
.a
verbo Latin r
bn Itnn nirinrv
-m
focf)
:i2
ba3
ift
-'13
33
'Jl
ipiicf)
;" 31
'>(ri'k
-.11
liuliiMic /
';!jnllcv
l.Vjl.
5
dicil
iiec
-eil
lllid)
[itdjty]
iibi
bcC'
citcl
liadjt---.
N"ii
i.
i\<'
privata tau.-a
patienter (eibctl
[t)nn]
faii.-sa
dci
tla>.3
iiiiiii.-tcriu.
eitclfcit,
e. viilt
iniiniuirando
^^d)
belunr mid)
biird)
k.
'morbcv'
CV'l)
etiam Christus
fein
f^Cct.
i'.
4
4(;
|S81. 4''|
ift
citl
3C.
S)U
Sut. 10,
l)eLffen.
"JMiiilica
miseneordlas'
saevit,
iie
alihi
[Inimici] [iropters.
'yycttcn',
auiiiiam vitam,
((Li-offen
uxorein K.
fid)
bicio
Uun-bcii,
fic
haben
mit
i)()rcn fetten
Heveinigt",
l)atten
lu
vel piiiy,ues
i)f)rc
euumi
1.
(-(mfoederaiit, sed
iiie
ftl)et,
adipem
SlMe
sniiin:
fic
jufamcn,
gang.
Locpiitiir in
fetten persona
ftef)en
[galten]
fcft iet)
\iu\
famen.
y)iin nnferut
nnfal)eii,
11,12
siniinlariter
gov
I)in
nuv.
luil-;
rum.
\}[}\\,
'A
viris
manus
fiuie'*-
(pii
manu
tift
tua mortui.
hac
tantum
,
cog|itat
t)f}n
de
iiis,
'Mauus
tiiae'
bu
tjmer
bei)
\){)\\
gibft
luaS
JC.
fici'n
ser-
2.
malum
(|ui
siuit
odcrunt
dei
Nemo
tuae,
est,
cos de
manu
bic
tua
Sift
ju
potest.
Imidere
i.e.
in
manus
l)eift#.
S|unima s|uinnianuii:
fiiib
iiinc-
EbLi-aismus
olmoxiis
fie
vindictae
folrije
teilt,
gefttafft
dei.
yjt)V
iuevben, fo
Horrendum
fo greulid)
est
iiicideie
l)l)nen
in
manufol.
Si
seirent
inipii,
baC'
l)Ut
l)iniet Oftn-
lu, 3i
uon
veben
tot)n"
et
teil,
gut
nm
leben
fie
[in
terra
viventium]
freffen
25
|^I. 5"|
'JtUcntliatben
i'p>aluu
seriptura]
tclffen
sit
ben
impiis
ne.
.
i.
i.'.
unb fouffen,
per tolum
psalt|erium:
Ujtrum deus
deus nee
'In
cvigilando'
excitando
erimus
ci
siiues.'
jc.
l'-t
tuam 'Senu' de rcgno lidei, ["cum excitari verbo, quo reddor tibi similis et 'scimus, quod iam sunuis ei similes i. e. qui ineidunt in manus tuas
s-innlitudinem
tua.
?Ii
0,
iiorrendum est
gefgte
:;u
(^uid est
id)
'
bo
cum
t(^
bir gleid)
l'aeiaiiuis
1.
fei),
bo^
nid^t
sed
formaliter.
Ex
(Jene.
Alleg|oriam
iUu'it 1.
hoininem',
fo loirb
iinjer fenteii^
am
beften fein.
zu 2 ministerici veibi r zu
ulii]
il)i
mvylich
(j
76'
p^otust fehlt
Eb[iaismus r
22 am
2'>
28enn] SBe
die
>Sil:.uni/
XVIU);
war
hiermit zu Jinde.
Jedoch hat
man
die neue
Sitzung, die auch durch das Einsetzen einer neuen Tinte erkennbar wird, zmicltst mit einem
(ps.
XVIU)
gestrichen
und
daneben fr die folgenden Xotizen vermerkt: ad psialiiuun 17; Grund fr dieses Zuriiclcgruifen mag das Gefhl der Un:.ufriedenheit mit dem erreichten Ergebnis der vorigen Sit:.ung
gewesen
sein.
So wird das
bereits
verlassene
Thema
der Befriedigung ber das nun, in der neuen Sitzung, erarbeitete Ergebnis (Z. 31:
unfcr
icntciilj
tv'nb
om
6eftcn
feiiij
besttigt diese
Vermutung
zu 28 vor Satuiabor
und dazu ad
ps. 17.
^ibcL
Ps.
s.
XVIIL
^)
f)afi
hai ein
affeetus
f)cvt!
jn
bein,
l)f}e
inic
bidj
[signiticat
illum gestum]
si e.'^sct
verlniin
s
5Jletn Ijelffe
()oc^flelo6tcu
mein mein
f)orn ba
mir
Iiiffft,
allegoria.
Loquitni- de vineulis
[ofiendieulo mortis]
iu
fomen
]u
miv [jiraeoccupaverunt]
langfam ernnS fomen.
Ipil
ic^
ha
35.
9cl)t
er
nu
fpacirit
Aegvptnm
in
t)in
ein
unb
bie
Inirb
'Commota', bo luor
sequitur nasus.
baf)er,
[SBL S*"]
monte Sinai,
ignc
nnfen
f)a(ten,
(piia
lo
'ab
illo' seil,
^ift
poema ludaicum,
i.
er uerbcifte fic^
illis
mit
finfternis).
Ipse
fecit
[Ph. M.]
sit)i
tabenia[culum [tenebricosum] ex
p[retatio praeeedentis
e.
obscuris uubibus.
tigurate,
Kes
est
is
obscura
btcfc
S5.
et
fd^Umrk
bisteron j)roteron>
i|"t
[(?rl
finfter
ii'fgrofie
idjlimrticl
militare.
er
Unb
fein
\\]i}\n
er luar ein]
nerBorgen
|"i)nn l)f)n
jc],
()er
Unb
Derberft
er
ffi(^]
fid)"
Unb
[er
mad)t]
ein
20
gc|ielt
UmB
barinnen
verborgen,
et tarnen
in
limr
abseon-
Sein
[militarius]
ge|clt
umb
t)t)n
l)er
inar
'i'rae
finfter
sj.
unb
i:irulgiire'
fr feim gianlj
nul)iuni ruptarum.
U)o( crteud^ten.
Est descriptio, quod U(nfer l^[err Ott finftere limlcfen fan Y[ult d[icere, qnod nianserint iliae uubes, tantum illustratae sint,
Iu.k
25
Similis:
ibi
brinncn,
Seine
felbige bicfe=
ift.
llcfen crfd)lunnben,
s.
[ergiengen", freuten]
ftrol,
om
glantj,
ber fr l)l)m
unb
fa()c
Eb[raeo,
latiiic et
graece.
nos fturm ad forum iiostrnm. ()bscuris[siniuni Carlio ignis iueem ardentem non solnin fulgeiitem
tcuffel,
fatie
intelligo.
S!.
lUe
id)
tnein
fUet)en
ukr
limlbe
er
ju
fobnrg.bie
fcut,
30
15
Naturam ignitam
bas
fie
vel
lidmines'.',
mcinf
ut sc(|uentia indicant.
aj.
2)ie
^\\\htn
Icret
er
crfd^recft
auffut
''.i>erg'
16
gern
geflogen Reffen.
2)a reget,
s[ummarnm
iiiuiidutin]
mein
mundjitio
(^clffc^otn)
mein ^orn
16 (Gr)()
cornu r
fr]
!\rmnU>mm
dcv
be/-
(invidia)
milt/lk-h
IT Wodtev]
79 cviorgcn
(loot)
2 unb
f(BOt)I
Ifdjluot^cl
fiub bie)
24 Kst
loqiii
ans pst
27
Dorn ber
(buvd) btn)
Dom
terra,
eure de terraeinotu)
vazeoov nQoieov.
der Coburg.
4.
Bisher Icannten
in
vAfnur
den Colloqia;
r<jl.
KOstlin-Kawerun, Luther
203 und
Anm.
S. 650.
maltn
1531.
commota
est terra],
om
inen,
5
regen.
ifn ftieifen
f)eiiicu aud) torrenles, baC' bic luafjcv finb l}er ijaucii Haec est seutentia: @ic faf)cn am Berg Sitini bie bec^e l)in imb Don bcm pltucgcn. V^ult d|icere, quod novi rivi veuerint fuv
aqiiae ex pltivia.
cv
quod
illico c-reverint
'S)a far)c
man
laffcr guffc'
loafl'ei;
.seil.
pluvia
meine
bic
fclbigen
Iiuin-s.
ig
quae aqiiae
alibi.
.unt
fiindamenta terrae,
terrae
Motiis
non rcvelat
conspectuin
fuudameuta
fompt:
'"
'
terrae.
Est
taiitologia.
l\eve[lare uiidare,
bua
iu
Non
ein
i-evelabis turpitudiuem.'
S)a
faf)e
man
l'on
ftanb,
tiiiu
ift
[Immdaitio] bing.
terrae",
meint
illas conciissioi)e.s.
icbt
cim
luettev:
eommoventiir,
f)at
de
illo
man
ben
etma
fr ugen
est
5
gefef)en
aqua.
'TihiV
nid^t
erben
riff
sed
[tf)et]
ikumcni
\xd)
conspeetum
ha^
fie
fignificircn.
Phil
nnb
auff,
tantae aqnae,
[C.
bie
erbe
auffrifien.
Aliter M. L.,
riffen
illa
esset
melier superiore.
alveo?,
bie
C] Xie
ijnn
bic
rtefier
tarnen
gvoife
ift
gruben, novo.s
trcpfen
fic^.
erbe rijfen.
n Appodra nieutiumas. lo furt m\d) [Eduxit] au ber angft, v[ult dicere: ber I)err t^ut tool an mir. . 20/21 Ketribue servo tuo veneua pro mej-itis. [331. 6'' 'ludicia eins' finb umbs. m
l'h.
Sie erbe
uon
'Misit exa.
Vel
'naris' juerfic^t.
\vaxd)\,
\)ah \d)
gernianice
unb
fitten, Ineife,
\d)
nicfjt
orbnung, gepot,
fnnbigc.
Ijenben.
Habent
bei
i;.
-.'4
ben
s. 25
sc/a?
[(jeiligen]
fromen rein,
bift
from,
loie
rein
,'c.
'Quoniaui
in te' jc.
29
atque eoutnndain.
ein in
Irieger
unb
in te' irrumpaiii
cuneum
militnni.
burcf)
'Gc(lu(r volo.
bie'
^fl^ff
i(i)i=. an
sit
aetus,
'meim^:
benn
onlauffen.
[Non
mihi]
neque murus.
^d)
jiel)
5U
feit
ober fur
ftcb, libberftet
mir nienmnb
Istum
Alteram non.
Senn
bud^t
er fc^on ftrcl)t,
fo fnnbiget er
er ^eilig fein.
35
feer,
ber
Gr madjt, ha-j meine f uffc glcic^ finb ben Ijirffdjcn f uffeu. man. '5luff meine l)of)e' v[iilt dLicere, er tuil fagen, ba4 er
flief)en,
Gr
Ijnn
sj.
ut
.)
illico
zu 415 Caibones
ardentes r
ljlS
I!
fuiidanioiiU c aui
bie fd^uttcrt \\)
zu 9 10
/
l'liil
rh aus
il ladiciu eius
23
fjat)
irn
23
l^utc
@d^ut3
25 (6t
V.
27 uitt
aus or
batff ein)
32 (dicam) caiiam
')
bie
bi(,
wie so oft
fie
fid^.
8
iie(jue
illic
i.'utl)i'v-:-
'Jiiidjbcjiciiiiuicit
nit
bei
bi'iitfdjcii
33il'el.
rcsisti
ci
potcst iieijne
ctiain
;ip]>reliCD(li.
Qiiouiam
Et
in ps.
iiiiciuitatcs
iiieae,
l)ci)t-5
[ciiibviirfcii,
fpnnnen],
iiibbcrbnirfcu
Te docct
3c.
^\(f)
deiis k.
,511
V. 30
Optima
fi^iiiciflcii,
(f-3
me
liiimiliar;,
anges'
fitl)
li( fie
bns
fniiuen,
foKcu
mir
cjcbcu
nidjt
cvliu'fu'ni.
ift
ein
liofft'rtincv tnilj.
(h
l)at
l)l)m
uiel 311
idjatfi'U
Paul,
(vr l)at
miis. 44331.
nor
7-''|
gctiolften,
l,d)
jol id}
au) na)
tl)iin,
til
fic
[iDccf'rcumcu]
'Sicnct"
ift
iiuffvinbcn
ut lutum,
iiind))"!
fo
vol
ic^
. 4.imic^
Caput
iiiter g[ente.<.
mir
uiitcrt()an,
luauice.
'Meutientur' e iuirb
et
bell fciubcii
feilen, bu
iiod)
aiiff
ju
ftard'.
Opus
10
lyvac
quae
in
p.i.
J^d)
fjolt,
Cy
gelje
bie
obedirc,
seil
iievteugnen mi(^".
gtict
niiff
bic
"3u^cu
i!. 4t.
9]|ein eigen
gelieite
buben.
'gvljnben' fprud),
[gittern,
t)od)gelobt fein.
(Pavebunt [trepidabunt]
suis vinculis),
vel
S.4S.
51
jappelnj.
'WoV
gut?
t()ut.
ps.
2. ftor. 10,
1.1
XIX.
ad vos
noii
in aliena regula,
seil,
i^
*J)l)i"
cur.-u.--,
ftrid).
]\aulus:
Iste locus
j)ertingiiuii.'s
ii.Ginadjt
ein
regcl
branS.
nie uiovit.'
Iniiffen
tert.
fol.
fonne.
loeg',
ben
fie
s
58.
S^a
ift
nufbernuiffen
'jirk/idu'.
ft^one
Unb mndjt
ein
bie
nibevn
ein
ioeife.
'^Iiein':
-'o
Maudata proprie
fein.
"?tgen':
utadjen
fiolid;
angcfidjt.
ift
aj-
10
<iui
bic
illa
scrvat
piia
habebit retribiitiouem
e.xerceut
eis,
maguani.
@
eis,
fctll
bing
nnib
gepot,
animos, suscitatur ab
}C.
si
velit
torpere
iuveutuni semper
cautus.
in
ut
excitetur
(Sl'manct
[evinnevt]
pracuionitus,
Innocentifica
'Errores' illustris
sententia et tanieu
t)crl3eif)e
dcost sapientia.
tiKiy
ne sim reus,
ntiv,
ift
tjevbovgen
pfaltn
ift.
'S)a bev=
25
berborgene
feile
(Js
ein
feiner
bij.
ps.
XX.
|i<1.7'']
f)eil
6r
a.
tBit
boS vcrbuni
ftctS bel)alten
Communis
feiner":
ot-atio
pro Rege.
S^q
[i.e.]
feine red)tc
benediceie
'(ijebenctcn' pracdicare,
coena.
E]>ij)li()uema:
Kex
deiis,
XXI.
^'i
l'as bn
proiiibuit te
1 ber
lf)un c
feilt
l)f)m f)ilfft.
.'oinbcrtS:
nou prohibes.
(pii
puerum ad Kachel:
iiii(4'''
^^ncb [tjinbevt]
:i
tt)el)ret
unb
tnt.i
()inbeittS nidjt
sieht (iibbcrbvuctcn)
iiibbcr
'
(J
gc^olffcii
gell)
....
an)
aus
toic
quid
iu
12
(bie V. d.
pereunt
suis)
vinculis lo^'iliusj
IT ber
foillic
ein
Zeichen
')
am
i.
liaiide sol
,
mit 'laufen'
sii iiberselien,
Faidus
Kor.
10, IS
an
l'j,
0) anspielt.
SUfaltcr
1531.
iiiuiib
U)a
fein
iiuiiib
bit
uiib
liUigft,
Was
fein
bat.
ll:ac
fein.
dv Clin?ti>
exposueriint diain
bcnedictiouibus.
[mit] freub: ba-3
s
vetcres luciiaei,
Et fan nid;t
ailbcvv
'^'^u
Obruis eum
ift
Rex
ift
fefleu'
bd
Cf)riftU'j*
'
au)
vcbt
(v
ba boii
luiib
in
mnhra,
luils
iiidjt
cvaua=
lucrbcn'*-
fd^utten.
v|iilt
re.x.
lu
coufiisuin
sciip.-eniiit.
fonig
d|icere. [vult] @v luiib fnv biv fein al !onig, uon erit tit uliiis 'Sein T)anb' ba ftl)ct bcv tcrt. SBcnn ba bvein fef)cn [nt clvl)aiuini]s./ia
i.
Ujtvft
e.
vi.sitatioiiis.'
'Pont'si'
fcuev
Mose hoc
ctiani
jtraedixit
* i^
mit bcinev
ic()nen
Inirftu
gegen
i)f)r
antliij
'ielen.
In
Sc^
hjcife,
15
'i.
ps.
(lucifc)
tDtt
ift
lucis prebigcn
baa
bon
(il)rifto
(iiott
'Xienet'i'u
feib
e.
einer leife
unb mefen.
4. ps.
[581.
8"
I
'iBorfingen'
luie
ber
(Kantor
nnb
'4>>-icitcr
einen
Her
ber'
cpiftct
borfingt
nnb
ber lif)or
Ijernadj
brauff
finget
iialeluia,
Amen.
^abt
i)tir
2 versus.
ie
ba
eitel
fo
lieb,
nnb
bie
lugen
fo
gerne,
^'-a
3ornet
t)^r',
non
fociatis irae
l)erlj
concnpiscentiam. s
gibft
frolid},
mir ein*-
f)erl)
vel
Ipsi '
\crbo
in
i;rati;i
Quaerunt grandes
trimlen.
vultus gaudio,
et
Reete
pro
sacranieuto
quod tanieu niil est uisi effen nnb Missa usi hoc versu, quia unctioueni
personani
quaesierunt.
f)er|.
alis
Tu
^ \
tuerLs
sed oecononiiani
,
omnia
tribuis
tantum
...
et
politiam.
ps. .
dualis
35
Movebuutur fuudatueuta terrae, allegoriee pro [>rincipii)ns putu numerus [de hereditati|bns, nt siiruificelnr: in pietate] 'liuncliilos'.
e.sse,
Ego*'-'
^='
reddo simpliciter.
zu 12 i
luia
ps.
Senn
ui
l.i
ic^
tjab
etloa
l'ol.
ju bitten.
10 i ps. nnr r
J'J
Tum.
27
31
117 r
bcnil
(liale)
lialu
23 (laeLcia)
Lume
nisi c
aun
33
10
2?. 4
Est affeetus
(jiieiis
oraiiti!^:
fic
fnic, fr allen
bintjcu.
Instriicro et urdiiiarf,
l're-
usus, tOQ
Scfjicfcn
Jii
["seil,
orando]
gegen biv,
V|ult
rl|i(rre:
lil
ldjt fri-
gide
I)iii
murmeln
lievljen
Betten
^2non
ut
iu veutuni.
'Audi
ut
oratioiieiu',
ilii
U'il
er
deum,
sacrificuli tcutaut
deum
iinb ad}t
fei.
Impii colunt
deuni
sed obseivaut
corda
lnil
fidc,
ut
sequitur:
e.K
"Quia uuu
Sunt
alii
[volens],
ut fic^ fdjirfe,
fidele
bn
er
6eten
et
fllV
oratio gct]e
fide.
sed
nihil
apud deum
faciuut,
bnS
ott
Bleibet.
Taetatores
de
fc^reier,
bie fid)
fie
In Ecelesiaste.
deum,
contemnunt raiserieordiam,
. 10 facientes
'.^'i.
inflantur
operibus
ift
interim
nemini beucic^,
sed contra.
'Nechona' ba
gcift,
plerophoria:
ba ^Ohi
spiritum
51.
bu
Ineift,
bo getui
ift.
eitel
vaga cou-
scientia,
l)Crlje
feer
timl befcribirt.
'Ilavos" proprie
leibe
nnb
ungl|lltf,
ut siguifieet tarn
iinglnd anrid)ten.
Et a vcrbo aspiro,
Unrft ein
Ijertileib
pcnam quam eulpam simul, Unrft Esaia: Indncam super vos fd;aben.
(niando sie mater dicit
[a^l.
calamitatem
bii
ad
filiam.
Malitia
passiva kaliia,
U"]
Et
dieitiu':
er
ricljt
ein
iamcr au.
('onseientia
K\
coiicu,ssio et
hab einer ba
ideo
Ijcrljelcib
ba lum
unb
fdjabcn.
3)l)r
])erturbata
quod nou
im, lie
liabcnt
fie
certam
doetrinam,
nod)
fd;mucfeu
fie
eS gleid; luol,
l)elffen
fuuncn,
mu
i>a
biug
Ijeiffen.
uid}t
gut
fei)
et
(pioniam amarieant
ift
fe.vaccrbaut]
in
te,
crjurueu
btc^,
loibberfbcnftig
ein
dci
etlO mel)r:
rebelles sunt,
amaro eorde
in
sunt.
natiouem
bcinen:
. i;t'(i-in
frequeutis|sime
Ezech[icle.
Im]iii
'lufbermafifeu
pfelmidjen
iiialcdieli.
fdiligunt] gern
T)at'en^.
oderunt
fic
nomcn
guuft
fdjilb'
ab aeumine,
bii
Irouft
mit
Ignabel
U'ie
mit
d|iciinus.
aus
cortlu
nacUlriiijticIi
n.
diinJder
zu
'.)
0er
li,'il)it;iie
iit
aclvfiia
zu 14 'Minna'
(lolo.sus,
faljtfjcc
ut il^ux (J|eur-
16 Nechora IIs
""'
)
iiIerii)lioria
Ih
zu IT
jjs.
51 r
liavos r
21
(c^abcu
[is.
(ft^c 3'Ul"'^)i
3<linct
daim Esaia
Imlucam
eitel tBitblDafjcr
aus liicimuui
et
ai|nac'.
ICst
zu 21
91 r
zu 2S kukia
zu 24
//,
.'>
coulirmatio iusticiae
unb
lualt
von
IU.
y*
zu 31 Ezecli r
zu 33 saucigine r
34 bu
'
43ialtcr
1531.
U
ia
ps. VI.
Z\\i
fiii
fcitteii
ipicl
geleft,
l)nt
''d;ter'
mmuTd]
ficljcijjeu.
'Xajian's-i
clcilb*--'
iiistrumeutmii,
generale ad
tl)c
ift
(iinnia
instnmieiila.
ucnii
'tod)luad)',
icilU'Vlid),
miv,
t)abeii?
Sie hah
luic^
fo
id)
micO
,5tl'(n!lt/
Ji'fd)!-!!!,
mit beut
id) []b
iibe.
^sd)
l)nb-7
mubc
Jd
est,
im
idjluciy
,
i^ele(\eii
bor angft.
(Sficu neljeil
flll
fplillgeil
lnnb einer
ift.
ha
Imil.'-
Isla
ba ev fr bem
gelueft
lam
venit Hdes.
10
Psalinus
[SI. 9'']
7.
lliu lilius
uoii
.sibi
I
'S)c Seiijaiiteii'
ift
bev Simei.
-.s"!
uoluit voeare:
de tribu Saul.
Ijabcit
V[ult
significare
tantiiin
bie
amicos
et
(iiii
non
leib
gct[)an
co.s
sod
v[ult
(jiiia
signicare
hoc
im
ein leib
' JC.
t[)Qn
f)aBen,
if,
ut
reprebenderet.
Rcx
fiiit
jc.
Est pro
jiuitgravio
[Spo-
liare]
bau
\]i)xc
llnb
ju boben.
'Iud|ica' ha
miv luibbei
.H'.
;!,^^rf)
l)nn ba'i
ampt, ba
f)ie
biiJ'
mir ficfolV"
fie
olcfcr,
20
^nft-
'f'ii't'nmdet' tc
irfj
lity causaliter
nemen, ba'--
llOer nlle
l)ie
nii-slaffen.
'(vmpor' in bie
l)l)e,
uBer oHc Inclt flanb iinb leut], non tautum super Inda.
Tpsi: ntifotoir mid), lou
'Ipsi' in utnuiKjue
e.
';){id)t
mid}'
in'^'-a
mir bn
I)err
nvtril luibberfaren
i)arteni accipie.
'Super
nie',
(juae
apnd
ift
nie.
1.
[Scutum]
i.
unfer troft
ift
tiel)
iiuferm
g|ot.
"i^on
Ijerljeu'
bai
ex
praecepto gettomen,
\'|nlt d[ieore:
i(uotidi('
()at
niinatur.
pfeif
devastare perdere.
25
fein
gemad)t,
fd)nben tl)UU-H
[foltcn]
iiULS
Perterben, burd)bringcn. Sie Gideon: Ita(|ue ineendedomum, vastabimus totura tuum genns. Non dico de ignitis sagittis, uL
non
feilen:
ip.sae
sagittae
essent
perseqnutores
i.
e.
persequerentur.
advensarios,
Vidctnr
iain
niibi
velle
eis
aeuere
comininatiouem.
Ipse
iani
accnsat
nunc
de
lici Per
auftljun.
l)at-"^
6in gruben
ein
unb nnffgegrnbcn. |a^I. 10-'| 'Bor' [ein] gruben. '(Sr gruben gemad^t unb auffgefnrt.' Untrelo ft^tcgt fein eigen ()errn.''
7
ps
.)
jefc^rieeit]
jefcfjticbcn
JIn
jcduft
jic
oder
jctuft
mglich
ludicarc r
r
Hl)
gcfciifft()
zu 7 Huiduui r
(tljut getn, alter)
l teSen c
aas to6en
IS
==
^l)
za
li)
22
tjcttjcit
:m
:il
2r>
(Ephod) Gideon
Nota:
leplitlia lud. 12
auit^UU
ljcr
auj(9tttljen)
zu
Bor r
32
fcfjtct
aus
((^togc
) Der en/jKche Sdnvei halle l2'.) in Wittenbcr;/ and Umgeijeml ychermclit. Nheren darber hei Hchwald, Zur Witleiibenjer Univ.-Gesch. Nr. 71. 73. 74; vgl. Herzog: Chronik -) Sprickw.; ron Zirickau II, 2 IS. IJe Welle III, S. i'.iS ff'. KiislUn-Kawcfi-au II, S. 17(5f. ') Lulher denkl an die polnischen Schirierigkeiten doch nicht bei Thiele und Wunder. *) Vgl. Wander 4, /-iA'.j Philipps ron Hesnin und enls-chutdigt des Landgrafen Hilze. Nr. 22. Bei Agricola, Franck elc, doch nicld bei Thiele; Ijei Luther bisher noch nicht bekgt. Vgl. auch Operat. in Psalmos Unsre Ausg. 5, 245, 10 [K. D.j.
12
i^iittji't
''!d)hcfictiiiirti'ii
an bcv
bcutirijcii
4>ibcl.
Ps. VIII.
Carmen novi
4'.
te*ta[nieiiti et i
Iiil)i-
i'late
ileo.
Ts
i.e.
^ub
iiniverso coelo.
sabbatizare facies,
aticnt
i.
]v\i
biv
atl
bell
l)cilicicit
l)iii=
nbcnt
gctcii.
Gr
betit
fjeiligcn
geben.
e. ciiras
(Destniere
enni.
morteni
rid^ten.l
i!. 5
Hie
ftt)et
in
bonum
'/xtkad'
OfHeiimi Christi et
Ott
2)a bu bic^ fein annimpt bu moc^ft, baS Totus psalrans de Christo, uon est ffeine ,3eit.
obiecto Enangelii vel
snb-
K.
^)
bleibe
bei"
Ep[istola
l)I)n
5cj.54,7ad Eb[raeos.
Minoratus corde
[[offen]
i.e. stultiis, in
Proverb|iis.
S)u ltvft
erlnffen fein, i.e. er Unib fein @ott nitfjt 'Inmenta campi' Sinb unfei-J f)eiv ott beuin nnb l)Q'6cn, ungetroft fein. Aqnae, qnae super eoelos sunt. f^iev, bie gon|e lufft ()etft lufft.
eine
fleine 3cit
Ps. Villi
s. 1
Loquitur
JBon
bei;
de
iuveutute
Clu-istianornm.
si
33on
bev
fdjonen
esset
ingent.
3>unS^n' ingent.
luventus, et
Quid,
ille
nomen [proprium]
[fc^lnarti
psplnnis, ut
'areus'.
i.^mu
\,\i
3[icJitam':'
tum
titiuhis significaret
t)av,
bei"
argumentum, ut
iiabet.
Sie 3u9etib ift rob unb luci, geet proprium psalmi ut Miclitam: Oon
3. 5
nugen]
Est nomen
fd)onen,
blanden ^uigcnt.
fad).
Xns
ift
per
Antiphrasiu.
[931.10'']
5"^'!^
mein
vcd)t
unb
Inimici eessaverunt.
[quam feeerunt
inimici].
Ut
ipsi
fiant
iusti,
sie iudicabit.
Xos
ved^t
intelligimus active:
terra.
Gr
luirb
ba
anridjten
auff
erben
unb
bic
i.
parat ad
from mad)en, ba fie from luerben i. e. sedem suam. Xa gl)et ad generalem sententiam: Ijat impios geftrafft et pios k. Et bo ift <\n6) contra adversarios: dominus
bie leut
iudicium
10 ift
bc
arm
fl^uts.
theutoniea.
simpliei
et
Rectitudo: bfl
nic^t
"ba
v()|kmtate
caudido corde,
syncerus, iucorTia'""" vocat
et
jn
g'^e.
Vera
in
rec^tft^i ffen
unb
trelo,
rcblic^.
r)ert,!cn
meint,
lioucstus,
in
sunuis
vcrsati
lioc
mundo
siinpl[icitate
falfc^'.
syncerit[atc.
2)a
ift
rectitudo.
Alii
omnes
aus
bcnil
(^tiirid^tcu)
Cessare
:")
bc
zu 7 /mhad r
zu JS miclitam r
12
i.
e.
zu 23 ludicare r 2S
liectitudii
ps.
1
1 1
26 ber ahyeUrUem s^
zu 31 huiiestus
teblic^
uteht
uckwrzer
seclein
1.
2'
jc.
fehlt
zu.
zu 32 2 Cor.
zu 33 Mattli.
iiiiulLiites
ut serp; r
Alii
vor, z.
B.
in der Vorrede
zum Enehiridion
V.
bernommen.
^Maltet 1531.
13
Antitliosi
reguntur,
ut
fiant
liypocritae,
lii,
ut
vcd)t)cf)affcn. 2\)
()otf,
gibts:
jol
Connud^.
ii
bcr Vn-i
uii
eU", ^ulffc
[Tarnen]
i
Sag
luirb C^dE
Tandem
(F
fit
mani--"'
nll-:-
festum.
flarde
niliil
)el},
60
[nu]
erteilt
man,
fic
non
sit
jier.<onalis
cogniiio.
finb
promissiones.
SBeii
utitiir nisi
niini.sterio
Dens perdit impium et nur lonve tocren. verbi, non vi, non armis, bal Antitliesis briniien
modis
perdat
nt
r-ignificet
qua
via
im|nos,
per
verhuui
.sie
destruatui-.
l'er inedi-
jc.
tationem
loqui
|!8l.
impioruni.
^fedfitari
et
de lege doniini
est
.sola
IP]
bv
ift
jU
particuiare
de oratione
in
Sicut Madianitae
comprehenditur
non
ber
nt
resistitur
scd per
ift
verbum
ii
311
jc.
SBivb
ntcf)t
a deo.
'Pone'
(eret.
au)
mai
ein]
llieiftcr,
fic
mores
episeopi
Episropi
ne
mundum
et
liab|ebaut,
ps.
^0'5
-"o
X.
ift [9.]
berBen.
ijni
l}ie
regiment
ftljen,
ubert)anb
f)at,
mnc< bcr
ipsi
ann
leiben".
35.
6 mu
fic^
2^
conqueritur
et
adhuc,
invicem com-
Impii se eoniungunt
on ein[anberl,
fic^,
ftedjtcn
mit
t)t)ren
eonsiliis [an)ii)legcn],
Sie faffen
fid),
ruften
umB unb
fie
madjen
consuntiunt in,
l)at
Sie faffen unb nTiemen l)l)re tiide fr, bie .Summa: Sic l)alten oll ]ufamcn, I'auurgia, S)er ^auff, Sic faffen fid^, galten fi(^ infamen. In Mose: feci ei, nt eogitavit. Summa:. bctncift.
in
SBenn man bem !:pabft tum fcgnct fid;, contemnit, irridet niinas divinas. @ l^ot [dicit] nid^t not, ^) Wils proprie n^cmen. toen man fd^on lang f^redft unb branjct, fegnet e. putat se esse innoeenfid^
r^umbt
feine
mutloien
locrb
[quod bene
"^in
fecerit]
fc^on brauet,
quod diab[o]us
[l)[)n]
fren,
i.
tem, sperat
35
.sibi
bona
et
ita
docendo
et
In altitndinem
significat]
ire,
n)cil fein
3orn
^er otIo8.
de piiarisaico
h)irfft
[gestum
maul
auff
unb fragt
cecidi^erant c
am
zu 11 Madianitae r
ohne Korrelzu 20 Gideon r 19 X. f r 25 tude c aus Unit zu 27 Summa r zu 29 Pannrgia r .>'; (^in) toctb 33 brotoet c ans ttatoct zu 37 pharisaiciini odiuni ;
ist
zu IS In diesem Psalm
luren
hin
und her
die Schrift
Hrers
sjiter aufyefrisckt
14
(lUl tlio
Stkl.
atrocis[.simo
ift
luiv
gvolfcm
[l)ocf)cn]
ftoic,
50vn.
iiac^
V|ult
siiinifu-iuv:
ber
''Mc
gotlog
feine
fo
ftolli
uub 3ornig,
er
ha^i
er
lULMiianb fragt.
tuden finb, ba
^nn
2.
[fieUt er]
.
iii*
2, 4
nic^t ein
Thes.
. 5
tjcfftig
an,
fein
bing
ba'
engftlid).
left
liegen,
.'ellt
an, er treibt,
er t]
mit
[fort]
mein
Eh|rueus
liat
fein
befcribirt.
er fid)t, ftrebt,
g()et
left
fic^
nid;t
ftenren,
.^i.i,milicat
e.
[man
Eck, Gieorgius
i'
d[ux.
SB-cfaEen,
banibber liegen.
V|ult d[icerc:
er
Istam
|)rebigt
])ulcli|rani
[illo
vir]
nidjt
doloj^,
ift
niel
i^nangeliiim
sed
cxeitel
coiumunicat, er bannet,
seducit animas
>. 7
tan
nidjt-S
benn
meudacia doct|rinac,
al erlogen
toclt,
unb crftnnden,
|*1. r2''|
umb
mulje
gelt.
Sulj
lingua
(5y
(iiii
ledit conscieutias.
eine
-"
jungen
lingua
i.
leret
e.
unb
erbeit.
sub
uiini.sterio eins
ift
et
i.
e.
audiuut eins
'In
linguani.
4'.
Seine prebig
fein
bie
eitel
[madjt]
satriis'
Ijeiffcn
tjat
ba
cum
[in
25
Diel
ift'i.
<'.
merd,
fjallt
nialuui]
lauern, tjalten,
in
insidiari,
et
proprie:
auf
bell
reiten,
fpilt
Traiiit
[rapit]
cum
rethe
suum
trahit
s,
.'.
'^"'"-
'^^l"^'^
d[icei-e:
er er
mit
Ijn
ber
paffio.
[ftortit]
Ur
,]u
,:(ufd)ledjt
quos nou
gcioalt.
beiftaub.
'm
sB.iopotest. er
.11,1
IrumbtS",
luirfft
er
fil)eti5
nnb
ftofft
boben mit
ia.
Ott bendt
hai
nic^t brau,
nid)t ml)er,
bu
filjcfty
.elffcr,
sit
arm
ftet)e
leiben. in
Auib[iguuin, an de piis
vel impiis
bie
in
gon^e
fad)e
Si taiuen
lialicut
de impiis,
.9
maluni ut
ps. 17
Ins
bie
armen
Ott
(gilt)
4 3ft
Vfalm iml
Vido
I.ntli.
in
:!.
i'iaput
ein
ad
(J;il. rnji
i:i
2. Tlies. 2. rsp
zn 11 Prosperatur,
flatu prosternit)
r
-'1
gto
19
seil
sein
Atria
(t)ci|fe)
zu 27 zu lauern
vini suani
bomim
seil,
39 quos] cognosici?
ft^ctS]
S3
od^r Sod
zu 34
ps. 17
Vgl sed
riilent
(l're.d.
Nachschr. Hrers)
in den Tischreden
liiermil
ist
Un^rc Auacj. Bd. 27, 408, I vold die Geschichte, gemeint ireklic
Ijiiibiitd)
,
Luther
erzhlt,
,z.
B. Veit Dietrich
collofj.
rem
publicaiii,
^ialtet 1531.
15
aiixilinin
quam
iv
qiiod.
l)eilj
llnb
fiicf)C
bn5
tiofc
fiel),
unb
bo
ftraffc bn-5
likl.
;')f)v
Parat
i)ni}
ift
seas.
is
cor illonini,
Bereit,
ba-j
5
\)l)x
jdjicft,
lirijtct
bctn
o()r.
fos-n
is
ba
l)()n
f)ev^
ift
certum
[i)eu ba
fui],
bvaiiff lucvdt,
bii
()elffen
Oocfje,
Inirft.
Tntelliti;o:
mljev tro^,
[1.12"']
mutluillcii ticibe.
lS.
bn-J
fic
XI.
'Xen
firiinb'
i.
3)m tuncteln",
'3Bq
fol':
l)eim(ic{j fd^ieffeit.
facit,
c. vci-l)iiin.is. s!
Miniesis, iustiis
niliil
(bie
clenbcn
Iciit)
oiifvid)tcu?
in
'er
.'crr',
bem
Bcfclficn
Jim uiiv
iiidjt
' *
ev.
Gr
tx'oft
Strid"
6v
flucht
erfd)lacjen.
lirb fte mit Uictter Est descriptio fulminis: ba njctter Uiirb fie GinfdjCllden" Calix significat portioncm cuililx't donatam [dp>;ti311
Ion geben,
gctroft
f)ie.
iiatani]
'Itectiim':
i.
e.
iiistoruiu.
15
l)S.
32.
prodicus
tritt
in
'Ccrva
f)inben,
usinie ad
bie
matutina'
priino
iagt,
niano
rore.
Alludit
tjcrfur.
Quff
bie**-*
man
fruc
quia
fie
be
morgen
fic
meridio
medium
noctis quiescit,
am morgen
gl)et
crfur,
[morgens] jagt
man
20
all loeg.
ijnn ber
Aliqui intcUigunt
stellam matutinam.
gctiotffcu,
luirb
mir
bod) nid^t-2
ba-S
mein
tjilff
nod) fern,
ift,
ift
fein
ift
t)nlff
ba.
'Ses tago'
manss-s
unb
ia
(|ui
faner loorben.
1
ia
aitbern
jc.
gefjolffen,
se.
b\i
bift
norfianben,
liabitas
in
ob
bn bu
es.
g(cid)
ferne
bift.
u'oi-iS-s
'Patres'
e.st
Exponit
qui
Sanctiis
l.siacl,
nbi
bift
laiiilaiis,
populus,
habet
aber
f)eilig,
'@r ctag.'
|2>t. 13''|
6in2>3
feine
'S- >-'
bing,
iiah
man
einen
trofteu
fol
ijnn notten.
6in
Antitii[esis:
30
fei)
uidjt ferne
fl],
v|ult
dic|ere.
ift
'Ossa' bertrodet,
Set)cn,
crborret,
melius.
lobe ftaub,i^'6
hah
figura.
()aben ba
maul
anff ober:
f)aben Inft
l)t)rc
brau
oder
lapi-^'i
l)l)r
thuni- advertere,
faoere.
-J
buffen
luft,
\io)<:
fnlen
3 bo mit Strich zu
9J10 loa
o^c (vorher)
rfi
"boii
icheini c aun
\mttjc
ftagel,
siiit
Hs
er rh
10
fic
6t
bis tljun
11 ft^iccBct c
in fc^iocfct
zu IJ Stir,
crfcfjtageu r
zu
1924
Ex Mose
!C.
11011
Forte
34
Bift (2.)
aus
Jiift
quasi
iiiliil
>
29
ZiferH
und
ongft
32
i/dit
lari c
aux Sari
sanctus.
lAtOicr