Sie sind auf Seite 1von 656

CNJ

i^

*^^-

'^'L^C^I.X

<K^ V\'^^Xy*'i

D.

rtiu

EutljcrQ

Dcutfd^c ^ibcl
I522-I54<^

Dritter V>anb
iycnljn6i5c Jiufjcicbnunycu Sutl^crs in fein pfaItcll^^^^.TC)nplar
ilcrt 5cc Ixcrifion^protofoIIc

von 1528.

jum

pfaltcr

\5^.

^cft 5cr Bibolrcrifionsvrolotollc


Cutljcrs in fein

^559 1541 un

Ijanfdjriftlidjc

Cintragungcn

^anbcrcmplar

ba

2tltcn

Ccftamcnts non \539/l558.

^^

^^^^

35

r Ui

t.

,cr

()iev

erfcf)cincnbe britte

S3nnb imfcvcv 33ibclaitgabc tnivb

imu un bcv CffcntUdjfcit mit tcfonbercv @cmigtiiunt\ Oov=


gelegt,

benn

fein

:^sn()att

fiifn't

auf ein

iicucS,

ber M(teI=
'Utit

foricf;ung Bif)cr

md)

iiirfjt

eijctjlojfenc JeDict.

bem
bev

oiiiegcnben

S3anbc

beginnt

ninlic^

bie icbcvgabc

noc^ faft ig unbetannten Sibclrcifiouaprotofonc, bcvcn


tioftnbigcr itbbnirt

and)

norf)

bcn

t'icvtcn

5anb bcv S3i6eIanSgabe fllen

mirb.

Tiefe

t)icr

nun jum

crftcn lliale in bie Cffcntlirfyf'eit gebvad)tcn 23ibel=

reifionspvotofoUe finb bie on 9fret gcfdjvicbenen Originatprtotone bev S>cv=


f)anblungen,
bie Sutt)cr

immer

luieber

mit bcn Devfdjicbenften feiner greunbc,


Sfi'-'- (-H'uciger, 'Jlniogatln n. a.,
--Bcfud)

Doran ^Jielani^tbon, bann 5Bugenbagen, 3-

unter gelegentlicher Seilnatjme aud; auvlurtiger, jn


logen
(^^iegler,

anloefenbcr !Il)CO=

^oi-'ftemin-B

u.

a.)

in

nuermitblidjent

treben
l)at.

nad)

fteter

Sefferung feineS 2?ibelteste

jum

Seil jaljrelang gefhrt

iitjrenb Jnir,

feitbem ^.Uatf)efin in feiner brci,^el)nten 5prebigt ber Sntl)er Sebcn


berichtet
fjatte,

nn balum

bi

or fur.jem nur on einer foldjeu iibelreifionitagung


5prebigtt)er3eid;ni

luufiten,

Ijat

{rcr

un

jeljt

gclcljrt,

ha^ brei

fold)cv

greren Sagungen ftattgefunbcn l)aben.


tion

(DJt)ere gl.
i^\al)rc

unten in ber (Einleitung


fid)

C. 9{eid^ert.)

3;ie erftc gel)ijrt

bem

1531 au unb befdjrnfte

auf

bie erneute Surc^fic^t be 5t?faltcr.

^sbrc yjefultatc

finb in bie 9tenl)eran-jgabe

be ^Pfalter l)on 1531

aufgenommen.
I^iic.

Tiefe Spfalterrelnfion, Don Suvcrintcnbent


fllt

D.
ber

offmane unb

).

9teid;ert gcmcinfam t)erau-jgcgebcn,

unter

S3e3eid}nnng '?utl)er3 5!ad)beffernngen

an

ber beutfc^en S^ibcl'

bie erftcu

lO'o 33ogen unfere Sanbel.

&n

^meiteo ^^votofoU an
ift

bem

^^al)re

1534, bem

Grfd)einungsia!^r ber erften 2utl)crfd}en efamtbibel,


fo bfe hjir nid^t tniffen,

leiber crloven gegangen,


fic^

auf

tneldje Seile ber JlMbel

biefe

jlncitc SKcifion

VI

SotWort.

cvftvecEt I)Qt.

@vit bie brtttc 9{cinontagiuig, biejenige, toel(^e aud) 5JlQtI)efiu


^4>voto!olIcn er'^lten.

fennt,

ift,

fr ba A. T. oUftnbig obgcfdjloficn, tuicbev in

Sic
I)tn.

ift

jugleic^ bie umfnglic^ftc,


lion

beim

fic .jiefit fid)

6er

V2 3al)rc,

bon 153941,

ic lirb unten,

Lic 0. JReidjevt
fo

bearbeitet, bis 3 ben ^^fnlmeu

einfdilicjjlid)

3um

^IBbrucf ge6rad;t,

bafi biefer

Sanb

bie

auf

bie

^pfalmen

bejglidje
9icft

33efferungttig!eit

SuttjerS

in

t^rer (Scfamtt)eit

toiebcrgibt.

Ser

bcr 5proto!oCe tirb

bann iunc^ft

in Sibel 23anb 4 oerffentlidjt mcrben,

unb bort, nad) ^oUenbung unb


bcrfidjt
e

be ''^lbbrude3, inirb and) bie fpejice Einleitung


if)re

6er
fic^

bie

^prototoKljanbfc^riften

gegebene

teile

finbcn,

luf)reub

^ier

at

natrlich

ergab,

fc^on

bie

efaniteinlcitung ber

bie 'l^foImenprototoEe

3U bringen

(ebenfalls

on O. hic^ert).
fid)

Sie
^lltc

5Jieber=

jd)riften

bcr ^H-ototoe t}on

1539-41

bcjiclien

auf

haS>

ganjc

2efta=

nicnt,

Dom

5ieucn finb Iciber jur 3eit

nur

erft

geringe 9icfte aufgcfunbcn; biefe

loerben

nac^ bcr Secnbigung be 5lbbru bei 5roto!oEe

Dom

3llten 3:cfta=

ntent ebenfalls

im

ierten 2?anbe tieroffcntlidit nerbcn.


,3unt

Q-i

befteljt

aber nod)

Hoffnung, ba^ on ben ^protofoHen


ber anberc cil ^utage

5Jeuen 2cftament boc^ noc^ ein ober

fommt.

Dieben

biefcn

mit ben |}reunben bnrd;gefl)rten a^cffcrungSHerfudjen

am

beutfd)cn 3?ibeltej;te fjaben luir nod) ticreinjclte eigene 93erfud)c Suttjer-J, fo jene

tHntragungen

in feinen beutfd}cn

^J-'fnlter

1528 (Wunljeim),

bie ^ier

aU

"^Inliang 'Jlnbcrcy

3ur Einleitung in bie ^pfaltcrprotoEoUe abgebrudt crben . Llllff.


fpter
ligl.

(18.

Sa^r^)
bem

al 'Sic^t

im

id}t' bcrffentlid^t

f.

im

inerten 23anbc;

ber
Sl^on

biefe

@tcfe bie allgemeinen SSorbemerlungcn auf .


2}ort)anbenfcin
ber
''^3rotofolll)anbid)riften

XIII f.

3tiiar

t)atte

man

fd;on

fvljer gelunfjt,

aber ben ^nbalt ber ^JJinnuffriptbdnbe nid}t eingcbenber


l)atte

geprft.

9iod)

1894
fie

@. Suc^lnalb im allgemeinen

bie ?lnfid)t

a\i-i-

geiproc^en, bafi
(lt)CDl.
erft
fid^

luol)!

fr bie iMbcIiiberfcluiug in 2?etrad)t


f.

!ommen tonnten
.
f.03),

Stub.

u. ftrit.

1894 S. 391; ^tfdjr.


ba ganse
biefer

..=.

Sb.

XIV

aber

fcitbcm D. icic^ert
bie
lt)al)re

^JJiatcrial

fi)ftematifc^

unterfucte,
fein,

ergab
it)rc

SSebeutung

2eyte.

Jirb

taum mglid)

oufjcrorbcntlid^e S3ebeutung ]n

itberfdjiiljen.

'tngefertigt

in tioUftcr Unmittcl=

barteit tobrenb bcr oft rec^t leb()aften Ner()anblungen felbft,

3eigcn

fic

ntd)t

nur

lieber anf neue

bo uncnblid)c

'DJiljcn

l'ntlierS

unb

feiner ^^reunbc

um

bie 3utrcffenbftc Sicbergabe jeber ein3clnen Stelle,

fonbcrn laffcn un in ber


be5

iibcrfid)tlid)ften

SBcife

and)

ha?^

allml)lid)c

aiVrben

bcrfcljungStcyteS

erfenncn.

iir brfen ben jpracljfdjpfcrifdjcn Weniu l'utt)cr in ber gan3cn


feiner

llnmittclbarteit

.S^rorbringungcn belaiifd)cn, mir

luerben tief I)incin=

gefbrt in ba bamalige Scben unfercr beutfd;en Spradjc, bie frudjtbarftcn unb


iDcrtoUften rrterungen fpielen
fid;

nor nuv ab,

Unr tucrbcn uinnittelborc

SSorlBOtt.

Vir

3eugen
fid;

ncucx'

aBoit^rgungen,

bic

fcinftcit

Sebeutiing-3untci)c[)icbc

cridtjefecn

un,

h)ir fcf)cn

mir lernen ba SolE-Stmtid^e Oom emeinfpradjlidjcn unterfdjeiben, linc in bicfcn i'ertjanblungen un ]ti}t a,<MV^ Qctufic^cn unb cr=
,

breiteten JlBortcn ber o"tvitt in ben ,Hrei bcr ()f)crcn

5prad)c

erft erteilt

mirb

unb ertennen, ha%

bicie *l>rotofolle,

an) a%'iet)en on il)rem auf bie


unget)euer
njid)tige

a?i6el--

Berfe^ung gerichteten ^'oede,


fr
bie

aud) nod^ eine

gunbgruOe
^s^\l)x-

beutic^e

Spradjfcnntnis unb Spradjforfdjnng im fcd^^chnten


Splaftifd)

^unbert bilben.

treten aud) bic 2eilnc[)incr biefcr 33crQtnng uor

un
bcr

^in, Dor ollem Sutljer jelbft, ber

mit ftarfer

.sjanb bic

Jrnen unb Siftclu

einjelnen 6erie^ungc'id)iiH:igfeiten ausjureiBen tei; neben il)m ben jortcren


5)lelQnd^t^on, ber burc^ feine oft reid)cre Sctailfcnntni gelegcntlid) Stellen, bie
Sntt)er
njot)l
nl-3

einanber n^iberfpredjenb cmpfinbct, mit feiner pl)ilologifd)cr


iniftonbc
ift

.stunft als

jufammenftimmenb nadijuineifcn bann in Weiteren *2l6ftufungeu


in bie Debatte gelegcntlid}

(ogl.

unten S. 179 3- '-Mf-)jWeiten 9{ange


6i

Unb
mal

l)crunter

bie eiftcr

ju ben gelegentlichen aucWrtigcn 23cfurf)crn; Pon iljnen


ein gute-3

allen ruft jeber ein=

unb forbcrnbc Bort.


gcl)iJren

befonbcre 6r=

3u
gnjung

biefcn
jltiei

'^^rotofocn

Pon
bic

153941

nun aU

toeitere

CucEen:
unb
be

Eintragungen 8utl)er in ein Ajanbejemplar


Ieftament-3 (1540).

be ^illten (1539 38)

^JJcuen

Eine ajcrglcidjung

ber nod) ben ^^Protofoen

jetocitC'

bcfdjloffcncu jvaffungcn mit ber erften banodj


baf] bic ^protofoHe fr

erfdjienencn >oIlbibct Pon


eine
eine

1541 ^atte nmlid) ergeben,


bod^

ganje

SJei'^e

Iridjtiger teilen

nod)

Perfagten,

unb

baf;

man

nod)

loeitcrc

rgnjungftufe 3>Difd)cn ben

5y^roto!olIeu unb ber Sibel 1541


fid)

fuc^en mffc.
beiben

Unb

biefe gefud)te

rgnjung fanb
bei
biefer

gldlid)crmcifc in icnen

-^anbercmplarcn.

Um

nun

2ad)lage

ben

Gljaraftcr

bcr

inneren 3ufin"nen9cl)iJrigiett jlrifc^en ^^rotofoen unb .sanbejemplar mijglid)ft


beutlic^
bie

unb

berfic^ttic^

in 6rf(^einnng treten ^u laffen,


*4>nvallcltej;t

finb
bie

im folgenbcn
fac^lic^

Eintragungen im ,'nbcrcmplare in
in

neben

ent=
fid)

fprcc^enben Stellen

ben ^|!rotfolloerI)anblungen

gefegt.

(Srft

fo

lfst
ff.

ba

Serben

bes

2;ej;tea

im einjelnen
bi
.^ur

Pon

ben

5Proto!ollen
ufp).

1539

ber

ba .Sanberemplar ^inau6
berfc^auen.
58ei

S^ibel

1541

in

ooller

5)eutlic^feit

ber

5leu^eit

be

ganjen

^JJtaterialeS

unb

bei ben jat)lreic^en

^xo=

blemen, bie e ber ^ibclf orf^ung folnol)! toic bcr beutfd)en Sprad)forfd)nng ber=
Ijaupt
,ju

ftcEcn geeignet

ift,

tonnte

I)ier

natrlid)

uon einer 2!urd)arbeitnng


^JJii3glid)teiten

bca ebotenen

unb

bcr

.crauljebung

aEer

liffenfd)aftlid)cn

nic^t bie 9{ebe fein.

3"

einer frjlic^ crfd)ienencn

Sonberfd^rift ber i'utl)erS


5Jl.

beutfd)e

Sibet (5Religiongef(^id)tlid^c Solf-3bd)er, t)eraugegeben oon


13. eft,

Sd)iclc,

IV.

9{eif)c,

Sbingen 1910)

()ot

Lio.

!C.

9{eid^crt

als

erftcr

ben

Vni
^ntjalt bcr gejogen:
51.H-oto!oIIe

ffiothjott.

fr bie efd^ic^te ber S8t6cl6eife^ung eingefienb

l()evan=

mir ^offen,

ba^

feine 2hiff)viingen

haa ^ntereffe fr

bie

jctit

fot=

gcnben iHnffentltc^ungen befnbcr angeregt ^nden.


iiid;t

enn mir
'itoterial

allein l'nnen
luir

beabfid^tigcn

all

bie

fii^

je^t

crgebcnben fragen ju beantlDortcn,

U'oUeu
bie

ijundjft in

jenen ^protoloUcn

nnr bas neue


fd)Dpfc.

orlegen, bamit

5orfd;ung barau neue Slnregungeu

2Bir locn bnrd) bie folgenbc

5iu'rffent(td]nng nid^tS a6fi^lic|jen, uielmefjr erft anffdliefeen, lie ja t)crl)anpt


llnfre

eimarer

-JluSgabc, fo uinfaffenb fie aud) angelegt


je^t

unb

um

fo Diel

reidjer

ba gebotene
fonbern

'J3iatcrial

geluorbeu

ift,

bod)

ni(^t

etla

-bldjUcficubea,

iclntetjr

in il)rer efamtlKit

nur cttoa

niglic^ft

erf^pfenb runb=

(egenbe fein foK, auf ba-3 lomnicnbe Otiten in ilivcr eigenen gorfdjung
luicber jurdgreifcn

immer

mgen.

finb ja nidjt

Wdt
fe^r
oft

auf;erorbentlic^ groen Sdjtuierigteiten tuar bie berfidjtlid)e ieber=


ert'n|)ft.

gbe ber Sterte


^.

immer fortlaufenbe
'?Uteu

Slertc,

fonbern

^3.

in

ben .sjanbejemplaren be

unb dienen 2cftament

erfc^einen bie Invarianten jufammentjang-jlo-j ber ben Xejt Uerftreut, oft jluei,
brei,

ja aud)

me^r

:l'earteu

ii6er=

unb burdjcinanbcr

gcfc^rieben,

Qugcftrid)en,

iicberl)ergefteUt,
fud)c,

unb

fo

fort.

(S beburfte

umfangreidjer tljpograpljifdjer Ser=


,^u

unter fold)en

llmftuben ben einfad)fteu Wiohu-i fr ben '^Ibbrud

finben.

Unb

bie

Sdjluierigfeitcn

Unuben nodj baburdj

uermeljrt, bafj

fidj,

luic

fdpn oben bemertt, fr


tnenbig l)ernuftellte.

^-prototoUe

unb .'anbei-emplar 5ParaEelbrud als not=


fid)

fters ergab es

oud), bafe in

hm

S^H-ototoKen eine
!eine

teile bcljanbclt inar, bie, loeil befiuitin evlebigt, in

bem .'nnberemplar
benen

^iuflje meljr auftoicS, il)renb aud) uuigeM)rt baS ,s>anbei-emplar nlS ,,>nige
fpiiter

aufgetaud}tcr il^ebenfen .Uorreltureu

geigte
^ilnlafs

an Steeu,

bei

man

in ben aiet)ifionSOerl)anblungen nod)


t)atte.

Mneu

jn ^efpred;ungen gefnuben

3o

mufiten benn auf ber einen ober anberen Spalte fters tl)pograpl)ifd)e
rftredten
fid;

,\inden cntftel)en.

biefe

ber grfjere l'lnobeljnungen,

luie

etlua

S.

6l)ronica, 6-Sra 447ff., U)o bie 5Proto!ollaufjeid)nungen (linfc palte) fr


5Jcl)emia
fel)len,

unb

fo

fonnle

ba^n bergegangen

luerbeu,

ben

l^)\}alt

ber

anberen

(rcdjtcn)

Spalte unter yAenuljuug ber gan.^en Seite oeiter^ubriiden.


3.

UmgcEcl)vt
Uiefentlid;
biefer

nel)men

^3.

S. nSo

ff.

bie

iH'nievtiingeu

bor

rcdjten

Spalte

ab, aber bod; nidjt in


redjtfertigen.

bem

''JJIafie,

um
biefe

eine

',eittcilige ^.JluSfd;altniig

Spalte gu

Gs mufjte

baljer

im

Sntcreffc bcr Sentlidjfeit,


l)ier

menn

aud) unter grfjcrem 'Kaumuerbraud),

Spalte

ungefr^t bei=
bie

bet)aitcn loerbcu.

Hub einmal nirben


(.S^iob
ff.),

loir

fogar gentigt,

ba

'^^rotofoUc

ber einjelne Seile (S. 5 12 ff. unb 521


fpaltig
311

unb

^^Ifalm

127)

boppelte Viijaublnngcn brad^teu


fr^eve Strerfe fogar bvci-

geftalten.

ben Sertabbrnd fr eine

aotlcort.

IX
bic

6ine

@cf)lincngfcit
bie

iih

firf)

kicitcte

bciitdjc

.s^crborTictnuic^
beii

bcv

jehjciligen loffcn,

auf (Siunb bcr ^lielnfionSlieiljanblungen fr


lJiv ticibcn, tuo

neuen

%nt
fett

gelonnen toerbcn.

im

.QnbcjfcmpIar

(li^jUi.

im

''lU'otlon)

ber oittnut einer neuen Oiloffc crmerft mirb, ben Vlnfang bicfcv Wlofic mit

gebiucftem [r.V.]

fenntlidj

gcmadjt;
(Stoffe

\vo aber in ben l'ianujtripten


fid}

nur
'}Uu

ber

ngemeine (Sebanfengang ber

fanb,

^aben

iuir

in

ben

merfungen

bie fertige Srurfgloffe gegeben

unb bog sur rflrung

^JJotlenbigc

jebemol bnju bermerft.

Um
ejemplare,

ferner
bie

bic

bieten

nberungen

in

ber

^orlogc,

yimnt ber

.'anb:

fdjlnierigen,

burd;cinanbergef)enbcn Aiorrelturen,
bie

Streidjungen,

Grfe^ungen einer S5ariantc burd)

nnbere uflu. mglidjft

beutlirf} t)erDortreten

ju laffen, muten befonberc tl)pograpI)ifd;e Jycftfcijungeii getroffen merben.


tag

6y
ber

am

ndiften,

ba glcidjc Sijftcm

lueiter

anjuluenben,

ias fd)on
1

bei

Siebergabe Hon Sutfjcr 5iieberfd)riftcn ^uv 5i6el (Unfre 3lug. S9b.

unb

2)
1,

bon

5prof. !:pietfd^

berlnenbct

Inorben

lor,
ift.

unb bn Unfre ?lug. 93tM

XXI XXIII
5(u(f|

cinget)enb erlutert toorbeii

Sd;luierigfcitcu, bie in pcrfonlidjen ierljttniffen


t)atten, ber^iigerten

bei?

3carbeiter

{^ten

@runb

anfugtid) ben f^ortgang ber 'arbeit.


l'ic.

5ln feinem

3Bof)nfi^c ierborf bei l'ijloenberg (Sdjlcf.) loar fr 'l^farrer

'Jfeid^ert bie

SBenulunig ber
fo

.soc'Mc^J'-'ifte

nuiugela einer ffentlidjcn

33it)tiotf)c! nidjt

mglid;,

mute

bie

i-'rftcung

be

rnrfmiinu)fripte ,5und]ft immer

erft

burd;

jcitraubenbe ^Reifen erlongt Serben.


fittvbibtiottie! in "^\ma,

Snnu

aber

t)at

ber S)ire!tor ber Uniber=

crr Dr. ^Branbi,


ha-i

beffen Cb[)ut bic f)ier beri.iffeut=

lidjtcn Sc^olie unterftef)en,

JbcitgeT)enbfte

Gntgegentommen
naf)e

Inaltcn laffen,

um
unb

.Soanbfdjrift

unb S^carbeiter rnmlid; mglidjft


lefentlirf^e

jnfammcnjufiUjrcn,
l)icr

es fei if)m fr biefe fo

Grleid)terung unferer ?lrbeit au-j


ber ,yutt)crauygabe auSgcfprodjcn.

miebernm
berna()m
Speter=

ber

mrmftc San! im 5}amcn

6-3

bie 3tuftieloal)rung ber .'anbfdjriften Uieitcrljin


'4>auIfii'(iK i"

ber S9i6liotf)cfar ber

unb

Sicgni^,

.s^err

^Pfarrer Dr. Safjtoio,


f)cr3lid)fte

bem fr

fein

un=

unterbrod;ene 58emf}en ebcnfattg auf

gebantt

fei.

benfo Jrmfter

San!

fei

bei biefer G)etegenl)cit an)

bem Sirettor

ber ii>reIaucr Stabtbibliotfje!,

.^errn 5profeffor Dr. .'gippc gcjoHt, ber,


lidjcn ;^ntereffe
bie Stigfeit

feit 3"l)^'e" i"'t "^cni Icbtjafteftcn

perfn=

ber '^tuSgabc bcgleitenb,

in ber liebcnlrbigften
bie

eife

un

ftet feine .ilfe

angebeitjen ISfjt

unb ben fr

3lugabe ununter=

brod^en in 58relau eingef)enben, oft rcd;t ^ntjlreid^en 3)ruc!= unb '"JJianuf!ript=

bnben

ftct

unermblidj

bie crfreulid)ften il^cuut;nngumg(id)!citcn fdinfft.


fei

''.lind;

ber Jyirma .sermann y.^t)tau 5iad)fotger


fclbftlofe

luieberum
ftet

fjcr^Iidjft

gebantt fr bie

unb berftnbniboUe nnb un ber

?lrt,

mit ber

fic

unferc 5pine unb a.Bnfdjc

iinterft|t

bie tedjnifrf;en Sc^lnievigteiten t)inUicg,5irf)elfen fudjt.

ovltmrt.

bni

cigciitticfjcn
iiarf;

Scjtcn

tjat
{)icr

bnnn

and)

bicviiial

Uiicbcv

'4-H'ofcfjov

. aSrenner

l'ogc

bcr S)inge

beionbcvS oidjtige fprac^Iid^c @rlutc=


beigefgt.
'.'luSgabe
1).

lungcii iinb gevraaniftifc^c S^cmevfiingcn


bnv|elbe,

2luc^ fv

biefe
fie

aber gilt
nitfit

1do

okn

tion uiiirer
erft

gnnjen
b.

gefagt

ift:

uoEen

a6)d}Iic^en,

fonbcvn

gninblegen,

bie

govfdjung
folrie
bie

nuf baS neue,

in

bcn 5proto!oIIen
oifieitnng
J^cife
f)nt

entfjoUenc

fpvnd^lic^e ^JJaterial
,^nndjft

mit

befjen S)uvrf)-

nerbnnbeneu Probleme
ferner 'IH'ofeffor
(?.

tjintoeifen.

^n

lieficnSlnrbigev
einer

^Jeftte^llinulbronn

nllc .^^'orreftnrbogen

cingeljenben 'DJiitbnrdjfidjt unterzogen.

@ mag
luie

auffallen,

ba^ ber 'Jtbbrnd be Xfunt)eimp1altev


liiurbc,

nidjt

in

bie

lanfcnbe Scrtpaginierung cinbejogen


bie

fonbern
gcfcljit

in
ift.

rijmifdjcr -Paginierung

Pinleitnng

tior

bcn eigentlid)en Seit

'Mier e

Umren

biefe

,Unn()eimcintragungcn

,^ucrft

gar nid}t fr unfern, fonbern fr ben folgenben

(ierten) S^ibclbanb bcftiinmt, toofclbft nac^ bcn groen 5proto!oen bie fleineren

auf

bie

^ibelberfcljnug
luerbcn

bejglid)en

StcEc

bcj.

'.^Uif^eid^unngen

,yifannnen=

gcftellt

foten.

Unter ber 5trbeit


ber
naf)e

aber

ergab

fii^

beui .s^eraugcber

bicfeS

Seiles

(.offmanc)

^nfannnenljang

,^nnfd)en

bem

Munt)cini=

pfaltcr utib ben fibclprototoEcn

1531 (Spfalterprotoblle), unb

biefeui

inneren

irunbc gegenber fonnte


beS 23carbciterij,

bie

Seitung nid)t umT)in, ben oubrct(id)cn SBunfrf)


nod)
in 33nnb
.'?

ben ,SiunI)einipfaIter
nii^t

"^erbcrzunebnicn,

]n

erfEen,

nenn

aucf)

ganj freubigen

.'cr^en-j;

bcnn ba ber brige

Trud
6in=

be SSanbe
rei()ung

injinifc^en

fc^ou crfjeblid^
bie

orgefd^ritten

mar,

lic|

fid)

bie

nur noc^ auf

oben angcbentetc Seife

l^oU^ietjen.

Za
fo
ift

ber nortiegeube 23anb ba ''|>falterproto'EolI

lum

15.^1
(tigl.

gan,^ entblt,

aud) bie

umfaffeube (vinleitung
ju
bcn

t)ier,]u

fd}on beigegeben

oben 6. VI),

bie efatntcinicitung

^rototocn Unrb bann im bicrteu iBanbc


fid)

am

Sdjlnffe

ber

gefaniteu

^publifation

anfd^liefjen.

cn

tcji-tUd)eu

^.'subnlt

bcy liierten 3?anbey iuirb

bann

ber Sdjinfj ber ^H-ototoIIe

be>5 \'lltcn,

foKiie bie

Dcrfprengten ^^rototolrmmer an

bem ^ieucu Seftamentc .yifammcn mit ben


iicr=

(Sintragungeu

aus bem .'anberemplar be 9}eucn Scftament 1510 nnb

fdjiebencu anbcren flcincren

tden

bilben.

ierlin, Oltober 1911,


Slnrl
3)icftl)er.

3
Sorwort.

(j

1
cite

Jon

J?.

S)rc(d)i'v
i'oii

V
W. oflmcinc imb 0. 'Ucicljevt
'ium
XIII

5IIfgfnicine Ibrtcmcvtiiiigcn.
9lIIgciiicinc

inteituiig

,^u

bi-n

Sjibi'IpvototoKni.

C. ^Kncljcvt

XV
XVIII
IL
LI

SBefonbcvc Ci-inleituug ,yim ^4s)QlmcnpvotPtII (1531).


!L'iiU}ei-i

ion D. ;)fcid)cvt

C^Qiibci-cnHjtav

be bcutfdjcu

^:^!fnltcv

(fiiinljcim,

1528)

(inlcitiing

on C. 9leirf;cvt

Sejtabbnut u @. .offniaiie imb C. 9{eid)evt


ItTct

....
utm

I.lil

be

9teifionprototon

jum

^^Sfacr

15;(1,

t)cvnitgcgctH>u

. offniane mib C. 9teid)ert


2ejt ber SibetretoifioiiSprototoflc

153911

iiub

l)niibfd)vift(id)c

(^hu

Iragiingcn Sutfjcv in fein ?llte leftnmcnt,


(.ianbcremptar).
I.

Xvuef

tion

1539 38

Seit:

1.

5J}ofc

bi

%^nUn

150,

I;evnugcgf6cu

Ddii

C. 9{cid}Ci;t
9iad)tvnge inib
2?crid)tiguiigcn

107

578

Einleitung.
^:utt)er JJtjcu
t)i5

um

43evbeffevinig jciiiev bcutfd)cn 33ibel


23ei

baucvtcn oii
e
ficfj

1522

in

feine

testen

Setenjaf)re.
bafj
U'iv

einigen SliiSgnben

tjanbclt

um
nur

Iiebeutenbc

^ortfci^ritte,

eine

burdjgteifenbe 2cj-trcbifion,

nicf)t

ein

o 6ci bem Se^embex^ 1522' gegenber bem Septembertcftament^; bei bem '9Jcm beutfd) ^pfnlter'-' tcftament 1528 in l'ergicid) mit bem 5pfalmtej-t be 3aT)re 1525*; bei ber i^bibct 15:i4.-' Seiber 1)at bie Sibliogroptjie nucf) unfrer lUuggabe (58ibel 2, 201 ff.) bei iBefc^rcibnng
ge(cgcntlid]eS (Jintvageu in ovvetturbogen onnerjnicn muffen,

ber einje(ncn ^hi^gobe nidjt ermerft, ob


eine

[ie

ben bil)crigen 2ejt gibt ober ob


ift.

fie

Umarbeitung bringt nnb fr

bie

fotgenben 9(ugnbcn 53tufter


ff.)

3'" Slbbrud
'ftjrenben'

ber Suf^crtcitbibet (Unfre ?(ng. 58ibct 6

tnirb

bie

inleitung

biefe

3lugQben barum f)erorljcben.


Sd^riftftde,
bie

ber lteren 3eit nic^t erijalten.

un biee 9Jad)bcffcrn utbers erfcnnen (offen, fiub un nu !qux tonnen mir nur au bem Slbftanbe ,^teier
i*crbeutfd)ung,
ftoffen

5(uigabcu

in regefe,

uufere Siclfdjlffe auf ba^tinfdjeu^


fid)

liegenbc 9trbcitcu

am

beutfdjen Se^^te mod)en.


in

3tud) l^aben

einige ernicinttic^e

Sanbbemertungen 2ut^er
nidjt tion ^*utt;er5 ^ani)

83ibeln,

bie

33erbefferungeu

barfteHen

fotcn,

at

ftammenb
tion

cvmiefeu.

3lber

au ben Sa'^rcu

fpteften

1530 an

finben

fid)

i^riftftdEc,

bie
teit

on ben fortgefe^ten Strbciten Oon l'luSfdjffeu unter Sutt^er

am

beutfdjen Sibettci't teil on fiuttjer aUein,


3ci'giii geben.

SSorfitj,

2ir bringen
3-o(gc,

fie

in biefem

unb bem folgenben Sanbe


irjrer

nidjt

in

ftrenger
bie

^eitlidjer

fonbern

mcljr

nod)

33ebeutung,

it)rer

Sirtnng auf

bcrbefferteu 3lugaben.

1530
58b.

f)at

t'utf)er

ani

lUntofe

feiner d)rift

de iuslificalionu

(f.

Uufre SluSg.
bie

302, 653) ba 5leuc xeftameut mit

^o^lreictjen floffcn

tierfcfjcn,

ber

'.Itus^

gbe nr. *34 on 1530 (Unfre 3tug. Sibet 2, 483) pgute gefommcn finb.
geben
fie

9Bir
unfrer

aug breifadier bertieferung im

tiierten

33anbe

biefer 3tbteilung

Slugabe.

Sgl. Unfre usg.


2tiiag.

Sibct
2, 2,

2,

206. *2.
)

-)

Sgt.

Unfre

9lii-5g.

ibcl

2,

201. *1.

') )

Sgl. Unfte

Sibet

438. *29.
545. *50.

ajgl.

Unfte

9Uiig.

iOct

2, .344.

*17 unb *17x.

Sgl. Unftc tug. ibcl

XIV 2cn
fdjftigung
l'lufentt)Qlt

(.Einleitung.

auf bei otrnvg (1530) bentite


Spfadiien.
9.>ov

S.^utl;cr

ju intcnfiucvcv a3c=
legte
er

mit

ben

l'eit

5Eictricf}5

Ct)vcu

bic

erftcii

25 ^fatnicn au,
9tcffet)v

eine Slrbeit,
itjveu

bic

crft

in 2Bittcn6evg
faiib.

im Januar 1531 na)


Unfve 3lug.
23b.

bcr

on bei obuvg

?lbfrf)IuB

(5>gl.

31 unb

unten S. XXIII.)
Siefe ci-cgcti)cf) = prnttifci)e 5l3crtiefung in eine ^Injcif)! uon ipfalmcn im 3flt)ve 1530 brngte nun aber l'utfjer barauf I;in, au ber beutfd;en Gieftalt be altera on 1528 biefen neu gemonnenen rfenntniffcu gemB 3u befferu; er ff)lte fic^
i}.^f

baju

jetjt

ijllig

gerftet.

Um

biefc

3cit

mufetc

(f.

u.

S. XXll u. .

XXV

SInm. 4)

ber ipfatter
ii.'ut()cr

fr ber

eine 9JeuaufIage

jum Sruct
1528

gebradjt merben.

6o

tonnte olle^,

mag
'

feit

legten ?(ugabe

erarbeitet [)atte,

fr beu neuen jBrucE

1531

nupar

geniad)t

werben.

3n
5pfoIter5

feine
l^otte

Jpa"^cP'"pl<ive

bee

beutfc^cn (1528)
perfnlid)en

unb bee

tateinifdjcn

(1520)

Sut^er
f.

bic
u.

iRefuttate

Semiil)en3

fr

eineu

9}eubrud

uiebcrgelegt (babon
Sielteirfjt

tvax
bic

noc^

. LI ff.). nac^ beginn ber Srudlegung be


Icjtreifion auf

'ipf^'"^

bon

1531

Suf^ere ipton,
fclbft

tiefgreifenbe

rnnb
fr

feiner eigenen

23orarbeiten

3u

beforgen,

balb

aber

ermiefen
fo fa'^
.^litfe

fid)

biefc

ba borfd)toebenbe :^id at

bod) uid)t umfaffcnb genug,

unb

Sut^er aui biefem unb mancherlei anbercn


feiner fr bie

rnben'^

fid)

balb gentigt, bie

Sadie erprobten greunbe unb


bic >crbefferungarbcit

-JJJitarbeitcr

an3urufen.
fr ben 'ipfalter,
fpter

traten 3und)ft

fr

an

bcr ganjen 33ibel

ommiffionen
jur eite.
9}jQtIjefiul

ber Sittcnbcrger

unb aueuirtigcn

geleljrtcu O^rcunbc
Ijat

aU

Scirat

i'utl^er
crft

S)a 'San'^ebrim'
(f.

ober 'i?onfiftoriunt'

l'utljer

ober bielleic^t

u.

. XV)

bicfeS

collegium biblicum genannt.


[(3.

. u. O.

SR.]

')

Sgl. Unfte 9(u?g. itcl


fctjon

-2,

502. *37.

')

Jian bcbcnfc
3)ruc

j. *P.,

bofe l'niljct

in jenen

Saljtcn
niufete

(um 1530)

ein frontet 3)?Qnu toar;

ba6 ber

fcl)t

fd)neE

gcfrbctt luerben

unb aud) hjurbe.

Seit (Qiigem

fc[)Dn tini^te

tnan aus bev Xlll. ^pvcbigt bcS So'^aiin lllattjcfius


feinen

',

boB Sut^ev in enieiuft^aft


SSibel
2cutfcf)e 2?ibet

mit

aBittcntevgcv ^reunbeu

eine

StcUifion

bei

ovgenommen 1)0.^1. ^Jlaf^efiuS fagt bntbcv. 3II nun crftlidj bie gantje Qu^gangcn war, unnb ein tcig (cret immer neten bev onfcd^tung ben anbevn, nimmet D. i'ut^ev bie 58iblicn on anfang luibev fiiv fidj, mit groffem cinft, flci^ unb gebete, unb uberlit)et fic bnrdjnufj, unnb U'cit ficf) ber onc fflrtte ticr= fprodjen l^atte, er tolle barbei) fein, wo ix etlictie inn feinem namen .^nfammcii fommcn unb umb feinen Seift bitten, evorbnet D. M. Sutljer gteid) ein eljgcn 'Ban^l)ebrim

ton ben

bcften (euten,

fo

befemal brrfjanben, uield)e


.ftloftcr

njijd)lic()

etlictie

ftunbcu

uor

bem

?lbenbeffen in

Soctorg

,^ufammcn

famen,

Slemlic^,

D. ^oljnnu

Sugenfiogen,

D.SuftumSonam,
ju bifem
'^ofien

D. reuiger, M. *pt)itipvum, 5]]Qttt)eum 3lurogHmn,

Sorbet) M. eorg 9i5rer,

ber (^orrettor,
Serrf,

nuc^ tnnr, offtnmlg tnmen frembbe Softorn


t*-

unnb

G)cter-te

als D. 3?crnf)arb BifQlci'.

5orftemin.
bei)

SBenn nun D.

[?ut()er| ,^uDor bie

ouf.gangen U3ibet ubcrfe'^en unb barnebcn


erlernet
ctlid)

3(beu unb frembbcn fpvod)tiinbigen

fid^

unb

fic^

bei)

alten cutfd)en
lie|,

bon
it)n

guten torten erfraget

l)ntte,

SBie

er

im

Sd)i)pl

abftcc^en

bamit

ein Seutfd^er Jyteifdjer beridjtet, tuie

man

ein jebeS

am i^of

ncnnete,

am

D. ^Jlartin

Suf^er inn ba ^onfiftorinm mit feiner alten l'ateinifd)cn unb nctcen eutfd)en 33ib=
lien;
ftd)

barbe^
ben

er

aud) ftettigs ben .Cc^reifc^en Ztxt ^atte.


D. Kreutjiger neben
bei)
fid)
it)re

.^err *p)ilippu

bra^t mit
ein

ffiredifcf)en 2ert,

bem

.f)ebreifd)en

bie (5f)albeifd)e 33ibel,


l)atte

S)ie

5profeffore5

'Ratten
fic^,

3iabinen;

D.

*pommer
toar.

aud)

Satei=

nifd^cn Scft fr

barine er
ein jeber

fcl^r

wol befannbt

3ul)Dr
reclifd)e

"^at

fid^

auff ben ejt gerft,

baon
lie^

man
bie

rattjfdilageu foltc,

unnb

2ateinifd)c,

neben ben 3bifd)en au^legern^ ubcrfcl)en.


5preftbent ein Xcjt

Srauff proponirt

bifer

unb

ftimm

t)erunib get)en

unnb

'^ret,

mag

ein jeber bar.ju

ju rebcn

t)ette

nad) eigenfd^afft ber prad)e ober

nad) ber alten Doftorn au^legung.

')

^ifloticn, S3on

be? ff^rtoitbigcn in

ott

feiigen

tl)cutcn aJtonnS ottel,

D. *D(nttin

ut^et, Slnfong, ere, ebcn, tQnbt)Qfft bcfentnuB fcincl laiilien, unnb tctben, Dtbcnlic^
her Sarjal

nod^,

tnie ftc^

fo[c^c

alle

^abe jugetragcn, 3<ef(^tibcn SLurd) ettu M. 3ot)nnn


(f.

2Jitf)cfium ben (Sltrai.

5(tnbcrg 15(55; 3lugabe . l'f^e, *4]tag 1898


5Jr.

e.813ff.); SluSgnbe

. SBud^lDQlb

bei

9leclam

25112514;

ic^ jiticte

iincf)

ber Slusgobc: 9Jrnbcrg butd) fiQtl)a=

tinom erlod^in, unb 3ol)Qnn toom Sctg Gtbcn. M. D.


Sluleger finb bie eben genannten iHabbinen
b. ^.

LXXX

2J[.

151.

'-)

2)ie

jbifc^fu

SBibeltummcntote jbift^et tejegetcn.

XVI
Biiubcr fdjnc imb
Setcfjev

ivinlcitimg.

Idjrijafftigc
etlidje

rebcn

foeu

bei)

bifer

nvbdt

gefallen

fein,

M. 6corg ['Hrer]
auff ben

aufigcjcidjuet

imnb

bie (jerimc^

at tieinc glfeteiu

uunb aii6(cgung
9(iif

raub ,?um lert gebrucft


iiub
an^^iel)cnbcn

fein."
5]latf)cftu
ruf)te

biefer lebenbigeii

Sdilberung bee

aljo
bic

hi^'ijex

unfer queHenmn^ige 2Biffcii mit biefe Singe; boroiif fu^cn and)

immer
fic^

mand)evlei ditblidien Sarfteuitgen, bie un i!ut^er jeigen, im Greife feiner i^reunbe


bie
bic

23ibel erbeutfdjenb,

wie eg jumeift irrtmiid]

Ijei^t,

als Ijaubelte es

um

erfte

berfe^ung
bic

ber Sifiel, toniirenb bod) bic 3ieifionarbeit


ift.
,

am

beutfd;cu

dirifttcrt

auS fptercn Satjreu gemeint


unten
abgebrucftcn

2Bic
DJatfjcfiu

Urtnnben 5eigcn
aber

wirb

bie

Sarfteung bcs

ben Q'^aratter, 3uf)alt unb


rid)tig

?(rbeittt)eife einer S^ibelreifion

im Sanljebrim
mefentlidjcn

im allgemeinen
fnften
1.

barftellen,

fad^tid;

f)at

er

fic^

in

,5tt)ci

in feiner (Erinnerung

gctnufdjt. in

5Jtat^efiu5 fe^t bns 33ibc[fo{Iegim

ba

3[al)r

1540;

eS

nimmt

jeboc^

bereits

im Suli 1539 feinen 3(nfnng. 2. 3Jlatt)efiu rebct offenbar nur ou einer iHeifion; mir miffen aber
Sicfe 6rlociternng unferev enutnig Hon

je^t

Uoii brcien.
X!utl)er'i

unb

feines gelcljrtcn

greunbe^
toiv

bcirati

9Jl^en

um

bie

Serbefferung be beutfdjen
ber

SibcUeftc fdjbpfen
nad)gefd3riebcnen

au

bem

3(nf)ang

bei

33er,^eid|niffc

Don eorg

SRiJrer

l'utf)cr=
ift.-

prebigtenS bae

um 1552

entftanben unb auf M. Soljann Stol 3urrf.5nfiUjren

Sort
I.

l^ci^t e:

Annotationes ber ae pfatmen, ba


l^oben
getoftct

bic .(pcrren D.
etc.
fie'^ct

M[nrtinus L|uthonis,

Phil[ippus M[elanclit!ion, C|asi)ar Creuziger

,5um anbern

fnrgcnommcn
arbeit

ju

botme^f($en.

Sa

mal ben pfalter man, mie ic mut)e unb


Spradje
,|u

ie e
libello

l^at,

ben

pfalter

in Scntfdj

bringen:

in

parvo
II.

signato litera P.
24. ^anuarij Traben
gebadjtc
t)eren

Anno domini 34 am
unb
,yi

bie

ganlje bibcTl

burd) qu furgenomen ju corrigiren,


flercr

biefelbige

bon neuem ann PieKenn


fpradje
reri)t

ortern beuttic^er
Ijobcn

in Seutfd) gebrad)t ben juor.

Sonbcrlid) aber

Sic

iell

tl)un

gcl)abt

mit
3U

ben
enbe

propljetcn

in beutfd)e

3U

bringen
finbt

bon Scrcmia an bi
etlid)e

ber

prop^ten.
gut

Sen gfaias unb


3iefu

Sauicl
Ijatt

2iC)ar

jubor bcutfdj iun brud au^gangcn.


mul)c
ift

Sprad)
luie

ie fonberlid)
in
bic

Pie

gefoftet,

ba
Li

er

!(ar

bcutfdj

rebet,

fol($e
III.

lengc 3ufel)cn

im bud)

signalo in quarto.
einft

Anno domini 39
loie

t)abcn

auf bie apocripha ubcrlauffen


S)eutfd)en gebenn,
felbigc

ie nod^ nnb etlidje


,iufel}enn
ift,

bic

5J3ibel

oon

anfaug bi6

loorter

unb
fol.

fprncljc

beutlid)er
bic

im
ber=

im bud) man anno 41 unb 42

barinneu

bic prebigtenn,

getl)an

IjOtt,

quere

71.

')

.^oiibfc^tift yft.

XXXIII
')

ber 9{at^|d)ulbiblipll)e ju ^loicfau; bfid)tieben Unfre

9lii-j(i.

b. 10 .
inagistcr;
.5)nnbf^tift
bcrgciii.s
lc(d)ticbcii

IX Xm.
om
lios.
cj.

3ol)ninic

Stol^ Wittenbcrgensis:
al-i

am
-

IS.

eeptcmbct
in

15:!'J

21. September 1.539

oibinictt
ir)2!i)
niif

X^a^iox

on

Scffcii.

fSai
I.

ber

Jenaer

24"

(^rfbifltcii
SlitSfl.

!!.

201'' mit ber


ftcTjt,

'.i^cifiifliiiig

Stolis

W|iUon-

(abgebnicfl

Unftc

Jb.

27 . XI)

oitb

itmHd)

im

*|lvcbic3tucvjcid)iiia

unb inaiiUK mea",

olfo bc tols, l)inugefiigt.

Sie ik(prototone.

XVII

93}itl^iii: 1. 3:rci

SJcifionStnpiigfn Ijahm ftattgcfuiibon


finb

1531

';

1534; 1539ff.
gciuofcn.

2.

>on alten
S)ie

bvei

i^ommiffioiiii^iiugcn

iprotoftU'

ortjanbcii

^pvotofolle Ijot bev treue Stvev

ttifjvenb

bev ^erljanblungen fclbft nuf=

gcnomnicn.

Wu

ev

feit

1523

iiDvlcfinigcn,
-

"^Nrcbigteii,

ipiitatiiien

i'iitf)ev5

mit
fr

iiueimblid)f"i Fvlei nndjfdjrieb


iin
bte

uiib

foinit

feine

litevQvifdje .'^lintevloffonfdjaft

borneI)mlid)fte
fo

DueUe

fr

bie

tjanbfd^riftlidje

OerUefernng uou cvfcn


icllcid}!
*J3iatI)cfin3-'

Sntt)er barftellt,
5l?ilieltorreftov

inod)te

i()n

i'ntT)er

gern jugelnffen,
Ijabcn.

fugnr

aU

ben

ber
SJBie

i'nfftfdE)en

Sviicferei
ic(

berufen
tijftdjes

bejeugt

ouc^
9iat()=

QU5brct[i($,
fdjtegen
fleiig

M. @eorg OJver
loa
bei)

Dinge on Sd)rifften unb


33ibc(

unb

fonberlidj,

ber

Sotmctfdiung ber
brei

gevebt

mar,

fc^r

jufanimenbradjt bat".*
l^on

ben

orbanbcn

geluofencn

5protofoIIen

finb

nur

jluei

auf

uni

getommen.
bt

Siefev 23aub enttjlt auf . 1


^prtofoll
1
aii

166
1539

ber

577 tiom 1. Wofc

ben 3at;ren

1541
31.

ba

'4-sfalincnprotofoIl(;

auf S. 160

junnd^ft bie ScrfianbUmgcu


(janbfdjriftlidjcn

bi^ t^nbe ber 'j^falmen mit ben bn,^ugcbi.'vigen

iu=

trogungen Sutf)er5 au feinem .^lanberemplar be


2)a wix in biefem

X.

(f.

barbev baS iWoriuort).

Sanbc nod)
fr

nidjt
bie

ba ganje 9Jlateriat orlegen tinnen,


93ibcheDifton

[teilen toir

aud^ bie efamtcinlcitung

1539

41

bi

auf

Sibet ^b. 4

jurct, teli^er ben 3tbfd)hifj fintlid)or Uorbereilenben 3Ivbeiten Sut^cr .jnr bentfdjen

3?ibet abfc^lic^enb barbictcn inirb.

Unter biefem @efidjtVunft fi"^ ^ic *33tittcilungen

auf . 169

577

.yinddjft

an,\ufd)auen.
Ujeite ^pvotofolt tion

3Bir l^aben uns in biefem Staube auj nod) nt($t ber ba

1534
ha^

(tig(.

oben . XVI,

II.)

be nfjeren geuert.
luerbe,

';]wax

ift

bie .s^ioffnung

gering,

ei

no^

einmal aufgefunben

bodj

ift

es ja

nid;t

augefd)lDffcn,
@efcl)id6te

ba^ in
U3er=

SBanb 4 nacb erneutem 6ud)cn unb

gorfd^en

lenigfteni

bie

beS

fdjtuinbeni bicfev Urfunbe nod) beffer aufgebcKt iuerben tnnn,

al^ e bibei' mgtid)

War;

gt. Jei^ert in .Hoffmane t)anbfd)rifttid)er berlieferung a. a.

O.

<B.

114

118.
gl.
,?foff=

')

Safe bie
^)

erftc

laguiig
bie

iii-j

Saljr

l')?.!

fnEt, luirb

initeii

itoctj

beluicfcii

hierbeii;

. XXIIIff.
nmiic
*)
11.

ajgl.

l)aiibfc()vift(id)c

bctlicfetung
')

uon

Wcxkn
o. q.

3)!. fiuKjet-

imn

a.

1907,

icgintj,

SBb.

. XXIf.
(f.

fd)c

D.

*;!icbigt

XII

m.
al
fe()r

131b.
al

ie|e mic aud) bie tioibin jiticrte


blojj

oben . XVf.) ^iufjctuiig madjt biirdjaiia ben

(SiitbnidE,

^obe 3Jlat^cfiu^ nid)t


er

im allgemeinen

um

biefe

SBiktveifion

gcluufet,

foiiberit
ift

fjabc
tcoljl

Quc^ ben

Sanb,
1

bet bas 5!totofott

enttjicU,

^a @cfid)t befommcn,

Xai
.

nud)

mijglid),

benn 1540 finbcu

tir 5J!ntf)cfiii juetft

nn Sut^etd Sifd) im
bod)
erfteii

(ugl.

Sfd)c, 'JJIatfjffiu-?,

ot()a 1895, S8b.

S.

92ff.):

ju ber

^^,cit

lunr bie 3!el)ifiou


er

Dodcii
UDrl)cr

iniige.

in

Safe er ou
SiftenOerg

ben frf)eren Mebifiuncn


fid)

nic^to

melbet,
bafs
I

obglcid)

fdjoii

jtueimal

nuff)ieU,

liegt

li)ul)l

baran,

er bei

feinem

3(ufentt)nlt

in iffiittcnOerg

1529 nod)
fein

Stubcnt luar
?luft)cben

(Ugl. l'fdje a. a.

D.

39ff.),

unb

man

mad)tc

in

ber Cffciitlid)feit gnr

on ben lagenben Sleifion-Mommiffionen, unb

aU
mar

er

1540

in iitl)erl .)au3gcnoffcn5

fdjofl eintrat, lag bie ^Pfalmenreifion fd)on Uieit ^urcf,

in iljrer SBirtung auf bie eftats

tung bco

!pfaltertexte lngft au?ge|d)pft,

im Sotbergrunb bei

Sntcreffe?.

*t)nlid)

unb ba grere SWert uon 153941 ftanb fr olle mag-3 aud) mit ber ;i!eliifion Don 1534 gegangen fein.

!Dut5er Scrte.

SBilietterfeljimg 3.

11

^rotofoU bcr jpjalmcutapug 1531*


In parvo libello signato litera
bie

P foEcn
fein.

und)

bcm

'^^'vcbigtcvjeid)!!!?
Ijot

(f.

o.

S. XVI)

93eiT)anb[migcu

Qufge,^ctdjnel

ic)cn libellus
iinb

D. covg MidjWQtb-

Seipjig

im

Saljvc

1894

liiicbevaiifgciuitbcn,
bie

jmav

ift

c in bcv
o.

Jenaer Uniev=
trgt.i

fittSbibtiotfief
Sl.
1="

eine

Cftnbfianbfdjvift,

bie

Signatur Bos.

17
?lrt

?luf

big 112'' (in neuer '^niginicnnig) ent^cilt bci je^t gebunbene 5protcifott()eft
eingeljenbe ^lufbrungen
.ju

me^r ober Weniger


S;er
nid)t

praltiid)--crcgcti)d)er
,ur,ifd)rift

,^u

faft

allen

^pjatmen in ber betonntcn, fd)lm-r

ent,iiifernben

Srorg

Sirer.
(Sg
ift

obej

fe|t

mit ?Iuf3eid)nungen
liiBt
fid)

fogteid)

ju 5pfatm 4 ein.

aber

btoB niglic^, fonbern


ju ^pfalm
2,

faft

mit Sid)crT}cit fogcn,


finb;

baB nud) 33cmer=


lucift

fuiigen

13

Dortjnnben

gclDcfen

beim

einmal

ber '|>inlter

on 1531

fr bejfen 33erbeffcrnng, icie unten nod) gejeigt wirb, bie gan.jc ^KeDifion eranftaltet nnirbe, aud) in bicfen brci erftcn ^pfalmen ftarte tertlidje 3lnberuiigcn

anf gegenber
ilvfolmen
eine

bem
in

-^ifatter

uon 1528

3,

iuncinbcrnngen,
erarbeitet

tic

wir

fic

bei

ben brigen
aber
ftjrt
,^u

otS

ben

'JJeifionfituingen
91rt,

inabrncbmen;
Stnfang

bann

SBcobadjtung unmittelbarer

nmlid; an ben Sogenlagen ber Urfunbc,

bem nottnenbigcn Sd^i^, ba^


Sl^lttcr

bie .fianbfdjrift

am

urfprnglid)

um

fnf

reicher

mar.
,yi

Siorer fdjrieb auf 5>>genlagcn blid) mit


i)ied)ncn

je

8 CUabblttcrn Strfe,

be^eidjnet loie

A, B, C,

bi P.

i'. entfprd;e unfercm jetzigen djlnfeblatt 112^' +

mir om gd)ln| an

rdiriirte,

fo

cnt)prid)t nnfer ie|ige


231.

2.^1.

1-'+''

nid)t
bie

ber nriprnglidjen Sage


SlHtter
beftiitigt

1,

fonbern ielmebr bem

AG;

e3

feljlcn

foniit

bi

5.

5)iefe

immcrtjin nod) unfidjerc ilied^nung U'ivb aber burdjau


felbft.

burd)

.Ciinhieifc

bcr .fxinbfdjrift
bei ^Sfalm

Unten auf . 67
bamit
fo
ift ift

Gl 3U 3. 34
331.

loirb

am

DJanbc bemerft: Siipra


ift

EG;
33,

urdoerluiefen auf unfcr


1 =-=

33 ' + '
1

(^^l 44/45);

aber

KG

Sl.

5B(.

G;

olfo toieberum:

A
ift

bi

fel)len.

aSciter;

Unten auf . 140


K. anle 82.

bei 5f.

supra
fd)on

in

litera

5)hni

tatfcblid)

110 mcrft SUher am lltanbe Our (f. n. . 103 f.)


l.itera

nn:

Vide

^jfnlm

82
alfo
''

einmal turj $fatm 110 bel)anbelt oorben.


331. 74''.

entfpricljt

.^undjft

unfercm

SSI. 33" + man nun Don bcm eben feftgetcgten E G 74'>-l Litera K 7; unb nad) aufrortg, fo !ommt nmn auf bie dHetdjung: 2^. S8l. l" unferev loieberum ergibt fiel) bann, bon K 7 rdauirt'i ge.itjlt, bafj A G .&anbfd)rift ift. 9llfo: 5 IBliitter, AI bis A 5, feljleu unfercm iiobcr.

9{ed)net

''

= =

"'

')

Sgl. ll)coIogiid)e hibicu mib tititeii 1894, S.

374-391;

Sciiaer 2ul()ctfiiiibc

Don

Dr.

S8iid)lt)Qlb;

bnjclbe ftjct in ^citfdjrift fr fiitdjcngcirijidjtc 14, 601.


')

Uiifvc 9luSg.

Sibcl 2,

002 f. *37.

Utiftc Sliiag. Jibd 2, 438. *2i).

^totofoH bet Ipfolinentagimg 1531.

XIX
ift

So

bQ 5proto!olt buvd) bie Sal^rTjunbcrte I)tnburdj iingetunbcu lonr,


leicfit

ja

ein SScvIuft gcvobe hex evftcn S3Ittcv

etflavlid^;
evftc

ber 33crtuft nni aber niid)

fd)ou vcdjt jcitig cingetvcteii


i'^ren

fein,

bcnn bie

(Seite

im
tjnt

jcijigen

Jcftanbe

ift

in

Sc^rift^gen

erl;eti[idj

DevWat, nnb bov aftem

offenbar

fdjon Mver in

feinen fptercn 3aT)ven bicfe iHttei; nic^t ntel^v or

firf)

geljabt.
1).

Son

biefem testen

*punfte toirb unten nod) ge^anbeU

(f.

S.

XXIX

9tnm.

@(eid) ju Seginu

bc-J

5protofoIII ft einige llnovbnung in bcv 9}eif)enfoIge

ber beljonbelten 5|3fa(nien auf.


einige *pfal"ic" boppelt,

Sie

ift

baburd; entftanben, bafe etwa bis ^^'falm 20


anbere au&erfjalb

unb

jhjav aud^ ju berfdjiebeneu Seiten,


;

ber regulren 9Jeil^enfo(ge bet)Qnbe(t toorbcu finb

fteincrc S5er|d)iebungen in einzelnen

Spfatmen, nadjtrglic^c

3"iiii>fti"i'-f)en

unb Grgnjungcn, SBormegnal^ineu unb gering=

fgigere aBiebert^otungcn foninien audj noci^

om

20. i^flm on bi
tt)ic

jum S^(n$

or.

SJeim Stbbrud

ber

CncIIe

finb

bicfe

im

i^ontert

(yrembtrpcr tuirtcnbe ^eite

immer in ben Funoten Unorbnung am 9lnfang

fenntlid) gcmodjt
jeljt

unb

d)aratterificrt
fid)

werben.

on

ber elften
3.

abgcfel^en,
5ff.
33(.

finben

foldje

Unregetmigfciten

93.

. .
<S.

. . . .

35 86 68 76 103 140 145

3.
S-

S3. 3.
3.

27 ^f. 38 11 ff- 33t. 28^' *j3f. 39 36-. 69 3. 2 St. 51> $Sf. 64 57=' 33ff. SBt. 5pf. 68 24-. 104 3. 3 aSt. 74'' 5pf. 110 5ff. 331. 97^ $f. 110
581. 100=*

3. 5

$f. 115.

0
5pfalmcn
Pf.

ergibt fid^ je^t,

auf an3e gefe|en, folgcnbe OJejenfotge ber bcl^anbelten


In 2.i psialiuum.

4. 5. 13. 12. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

4. 5.

6. 7. 8. 9. 10. 11.

22. 23. 24. 25. 26. 27 unb


bleibt

fo in

regelmiger Sotge fort big ju


jlnei

ipfalm 150; fein

^ipfatrn

gauj unberfjrt; 5pfalm 100 wirb an


5f-Iatje

tecn

befprodjen; an feinem gcwiefcncu


331.

ausfl^rlid;

unb idjon

tr^er auf

. 103,104
Ur=

74\
6inc anbere
3lrt

bon tbrungen be laufenben prototoHtejtcg

Ijat

ifjren

fprung in ber Sefc^affenljeit be erinenbeten 5Jionuftviptpapier.


Ii(^

9iver faltete

nm=

al ^Protofofl^cft fr ben Scbraud) bei ben iijungcn Guarlbltter ^ufammen, bon bencn einzelne fd)on ju einem 2eit mit 9toti,jeii uon i'^m befdjrieben Waren. Siefe lefen wir jc^t, ha bie frheren Curfrtbttter ju ben Cttabogcnlagcn (f. oben

S. XYIII) geworben
3cdcn,

finb,

natrlich fcntredjt 3U ben mit DieifionSnoti^cn gefllten


Ultandje bicfer frheren a5emer=

biefc gelegentlii^

einengenb unb bcgren^enb.

lungcn, bie felbfterftnbtic^ mit bem fonftigen ^n^jalt ber Seite nid)t ju tun Ijaben,
(ffen fi^

noc^ ibentifi^ieren o(i lifc^reben ober

bgf.,

fr anbere

fe'^lt

un bi(ang

nod^ jcbe Deutung.

')

SlBit fe^cn

alfo,

^Jfalm 2
fiivjen

ifl

bcfptod)eii hjotbcn;
btct

dbn Wix
f>"

lefen je^t

nur ber
ju
i

tiefen
5f f. 2,

fc^hjierigcn
33.

unb
!. 11.

nidjt

gonj

5pflm ouf
ift

^i^'lf"

Poor

SBeiiietfitngen
Uiic bei
%''\.

iiiib

2cr

9liiQlogicid)(u6

erlaubt, bo loit jc^t

nur nod)

ober 5

gleid)iam eine

jtucilc,

nac^ttglidjc 'Jicjciifion uon ^\. 2 Ijnbcn;

aiilfIjtUd)

nntb eben auf ben

unl

fefjlenben

Slttetn

A 1 A5

bet *4Jfa(m 2 (unb

5pj.

unb 3)

gerebct iBotben fein.

II*

XX
2Biv ffivcu
3(rt fid)fv fdjfinen;
aiifnicvft'ani;
,5.

eiiileitimg.

ein

paax

SBeifpietc

an,

bie

uns

in

bicfer

eben if)nratterifievten

ouf anbcvc-S^ nini^en bie 9Innun'fnngen unb bcv inniontcnQVpnvnt


7-1 . 89 311 3. 15. 3i"t 2iid)rebe gt. inbfeil ;1, 50. 80 <B. 102 ju 3- 20/21. lifc^vcbe? 102 . 12G 25. Sae Stiicf ift 8uf6ev gntiuuri ,yir Stoffe anf

33.

m. m.
33[.

(35" 4>t.

73'' 5pf.

89^

%\i.

bne Devmcinte

faifei-Iidje G^bift
(f.

1531,"
n.

bcn
f.)

iHLirev fid) nbfd)vicb.

S^a bn *|*rDtotnt)eit

um

ben 15. ^oniiav 1531

. XXII

in

ebvaudj genommen univbc, voxijn aber


eine SBeiic

fdjon auf 331.


lUitte

89* bcv ntunuf" bavin Januar 1531 cvfa|t Ijabcn. So

ftanb, mufe it)n Sutt)cr fd)on

bor

gctuinncn Uiir Don

Iiiev

au einen ungcf()ven

yinfa^ fr bie yibfaijung be ntrourf jur 'lofie', bereu -Jlnjnge bi5l)cr im Siunfcl
lagen.
231.

107

^'

5Pi.

131, . 157

,5U

S- 25/27.

Sft

luoljl

eine etvobetjdjc

2ifd)=

lebe.

Sal 'Obiectum
180

sapienlia' 3iett lDoI)l auf bie


ff.

Urform ^u gDrftemann=83inbfeit,
Dloti^en^ettet

lifdjrebcn IV .

So
0U5

unb bort mag unb

fic^

aber Jorcr,

ieetdit uor ber giljung,


I;aben,
loie

gtigere Sefi^ in

fein *|>i'otofoIIf)eft abgefdjriebeu

er

bod) alle au
S)iefe

SutljcrS *)J!unb

jyeber auf

cmfigfle

fammelte unb

abfdjrifttid)

beuialirte.

l'hifjeidjnungen unterbredjcn

bonn bcn
3.

^iontert ober finbeu fid; als Oiaubbemerfungen.

Saljin gcijren Stellen


581.

luie

23.

22

="

$Pf.
if.

231. 44=

231. 69=' 5Pf.

35 . 28 ju 3. 2/3 9{umerung 2 56 S. 58 3. 26-28 77 S. 95 ,p 3. 33. 3ft ba bcr Einfang

einer ^ifdjrebe ober folf


tjaben'^

nur gefagt
231.

loerben,

ba^

bie aufgefhrten SJinncr

ber biejcn '|t(alm gcfdjricbcn Colloquia


2.^eit

73*

Pf.

80 . 101 au 3. 19-22.
2;ifd)rcbcn 9Ir.

2>gl.

2)ietrid)S23t.

118*

unb Sc^Ioginl^aufcn,
231.

263.

231.

80 S. 102 3. 18 ff. 94 . 1 20 ^u 3- 19/20. 3ft n?of)t Xifc^rcbc; aber loo finbct fie fid; ? 2n. 92*i!f. 105 S. 131 ^u 3. 30 93'' ^!f. 107 . 134 3. 32/33 Stnmerfung 1 231. 94" *pf. 107 S. 136 ju 3. 5/6 231. <Eic StcHe ftel;t ond; 23t. 111 5pf. 144 S. 163 ^u 3. 27/29 Vlnmerhing 3.
73'' 'f^l
5pf.

84*

unter 5J}cIanc^tf)Dn5 fcbrebcn, aber mit anbcrer 23eaief)ung.-'


5ioc^ anbcre Uurb fpter in* ^4-'rotuton(;eft eingefd)ricben fein.

So

gicid; 231.

1*

oben unb

am

9Janbe bie

fet;r

bcrbla^tcn 2i3orte:

neces|sario peius inveniantur

quam

olin

in

hun postuhuido Cluisani nostri an PapLalu, ([uia tum in speciem sancto

vixerunt iuxta doctrinam papao.

Et deindo aliquo
accidit,

modo

liab|^ucrinit

(louLscicntiam
Xifdjrebc^
311

bonam, sed
) 3. unb 3. 23.
9it.

nihil

K.
311

lam vero
3.

quod abusi gracia


,511

dei

u'.

58.

. 10

21- 11,
Sliiig.

5; S.

.TJ

3.

1-3; S.
ff.

77
'')

,yi

3. 1/10; S. 102

3. 20

) igt.

Uufre

*b. 30',

5.S3.

321

iligl. i']d)t,

Aiuilocta S. 150

184:

Pactum

dicitui-

a pacis,
in

cor, pax,

pagus a

.t;;'/.

Cum

liientius, D. Maitinus,
.g)cinirfife l'on

siander et ego faceremus iter


. . .

Hassia

(seil.

Cttobtr 1529, auf ber

iDtorbutg;

certabamus etymologiis, unde es.set nomeii '5S)Dtff'. Oslander dicebat esso nomen a 'SJutff' (bcbtfcn;, quia ibi tautum est agricultura, igitur muHis rebus indigeri. Brcntius dicebat a '2()or off'. Cllfo uid)t Siilljct; bniind) ift . 163 3lniii. 3 rirfjtigjiiflflteii.) Lutberus
dicebat esse, quod mihi
tatcm.

maxime
"iide'

placel)at a 'Uovljuff,

qud

e.sset ein

livljff

ante civi-

Koedns dicuut a

grammatici.

331.

XXII

(Einleitung.

Sntum
bev Sitiung.

5Ptolotoa bot SPioImentogung 1531.

XXIII

Berichtet

an tepfjan

Sfotl^

im

cum
Xjabm

diligentia recognoscilur.

unb Uvfad)cn bc 3)o(mctfd)cng

Psalteriuni germanicum summa f^cbritor 1531': Unb im Eingang ju: ummarien ber bic ^4*faf"if" (1531-33) Unfrc MuSg. 335. 38,9 fagt Sintficv: iix
^l'faltcvtin

umb

bicfc

Cftcvn bc 1531. jat unfcv Scnbfd)


gebefievt,

luibbcrumb

nlicv=

luffm unb jum testen mal


8utt)er blicft
iv

S)a

bei) luiv

geboncfcn binfuvt jn bleiben lajfen."

ati"o Cftevn 1531 (^ 9. aipiil) juref auf bas yDcnbetc SBert. nun bebcnfen, ba^ fiutberl ^Irbeit an bcn S'obuvgpfolmcn'* ficf) bis in bcn Sinnuav 1531 {)in,^ief)t, bajj ^]1iitte ^^annav beveit bic ^pfalnu'ntngnngen anheben unb glcidj^citig bie Svucflegung bes vcibieiten ^|5faltcv'j (f. n. . XXV), bajj

aScnn

fd}on or*
fid)

unb noc^ meTjr

n?t)venb

ber Sicifion
fo ergibt fid)

ber febante

an

bie

'ummavicn'
ba iitb
'l'iatter

i^m ju

feftcv feftalt crbid)tete,

un

in ldenlofcr 3{ci()e

organiid)ei- 3ufQnimengeI}5vigfeit

oon

a)

\.'utf)ev

33emcvfnngen im bcut)djcn

un^eim

(f.

u.

Lllff.),

b) Sutf)er

^^Matnicnarbcit be Sat^veg

1530, bcfonbcvJ

j?obuvgpfaimcn, c) *4>fa'nicnrcifion, d) Spfalterneubvncf unb c) 'ummavien\

3a, c war offenbar Sut^erS ebanfe, feinem neuen ^pfalter on 1531 bic '6ummarien unb Ur)ad)cn bcS Sotmetfdjcns" al ;)ted)enfd;aftgbcvid)t fr feine bariu befolgte cregctifdje 53ietI)obe unb bie Dorgenomnicnen l'lnberungen anjutingen.* Sie
3eit
reict)te

iljm

ortufig aber

nur noc^ fr ein fur^eS


Slaon

9Jad)njort:

Cb
luill)

jemanb
in

tlgcln iDoIlte",

on

bcffcn

(d)hi er fagt:

ucitcr

(ob ott
er

ben

umniarien."
cEirtft

Summavien unb

Urfadjen be S)olmetfd)cn lie

al befonbeve

nachfolgen.
ftofien

aSir

an) an 3aT)lreid)en tccn bc *4>v'oto!on

auf IBejietjungen ju

bcn Summarien, auf gleid;artige 65cbanfcn in bciben 3Berfen, auf cbanfcnanfije

im

^l'i'DtotoU,

bic erft in

ben

ummorien

augef(jrt

unb ^u 6nbc gebradjt toerbcn


ben

'',

anbererfciti

entnimmt ?utber

fein 33croeiatnaterial

in

Summarien

luoljl

burd)=

meg bem Stoff bei


aiir

^^^i'^tofoKn.'''

Ijaben bic bil)crigcn 'i?lusfT)rungen


2!atjr

fdjon fortuuitjrenb au ber \'lnnal)me


ift,

bcrau gema(^t, ha% 1531 ba

ber

''4-'f'it''''-'i'fyi|ion

unb

bereite

aus bcm

beigebrad)ten SJfaterial bifte ber a3clt>eil fr bie 9iid)t;gfeit biefcr 9lnnal)me folgen.
tcid)iDD[)l

muffen

luir
erfte

auf bicfen $unft nod) incitcr eingc[)en,


iertei bes Saures
bic

med

^ndjuialb' baS
iliermutlid)
tjat

iprotofoll
ilju

in bas
biefer

15^5"

gctoiefen l}at.

3U

Datierung beinogen

9ianbnoti.i

am

9lnfang

bes

^5. ^^falms.
bcnn
iiodj
niii

toetben
15.

toir

mit bem Stnfang ber Si^ungcii jeboc^ nid^t jutrfgeVt


fc^teibt Sutl^ct

btfcii;

3nnuar 1531 operaiu, nou ut

an Sind: 'Dabimus

(alfo ifdiral, ftommiifioti, ober (^utiinim!)

luelior sit

David quam ante, sed ut

jjurius

Germanum

sonel'; gl. 25e

SJette,

SBticftoed^fel 4,
')

214.

atrdiio fr ef^id^te bei beutfd^en aBudfifjaiibcl, 9?ciie


5^ud)ltialb:

^olgc XVI, Sfipiig 189^!;


in
-)

bnriit

.6246
)

Stabtfdjrcibcr

M. Stephan

IKotl)

in 3tDirt'aii

(einer

litcrariid):t)iic^:
^liiSg. ib. ."1, l.
')

Ijnbicrifdjcn SBebeiitung fr bie Sieformation-r-jcit, 51r. 33(3

S. 121.

Unfrc

Unfre ?lug. JBb.

:38, 1.

Sgl. fioffmanc in

lliifrcr

9lii?g. 33b. 38, 2.

mix

Ijabcn

beim Slbbrud bc?

*.protofoItS eine Slnjal)! fold)cr

Stellen {jctliorgcljobcn unb angcmcrtt,

tigl. j. S3.

. 23 3U 3. IG; , 61 9(nm.2; . 74 3lnm. 1; . 107 9lnm. 2; . 116 9lnm. 1 (2); . 130 ) lic literorifdjen unb iuhalt= Snm. 1; . 1:34 9lnm. 1; @. 146 9lnm. 1; . 148 9lnm. 1.
lidjen

i^eiictjungen

jloiidjcn

^protofoll

unb Snmnmricn muffen nod) einmol .ynn Scgcuflanb


gcinadjt
lucrbcn.
')

einer

fpejirUen,
a. a.

ciubriugciibeu

Unlcrfudjung

tubicn

unb

rititcn

1894

D.

XX IV
331.

iiilcitiing.

141' <B.

17 ju 3. 31 bi
te

<B.

18

,].

4: '.25. Vide

Anno M.
\i)

L.

in

eundem
ganj

Et reniovit

anima

iere in

fine.'

Scboc^

(oft

biefc 93einevFung

anberg auf, irenn


fpted)ung
bcjicfit

&er

*4-^f.

man 25

bebeiitt,

ba^ mit bcr .25.


tcivb;
uiib

am Sanbe

bcr SScginn hev 33c=


in
b.

angezeigt

ba Vide

fid^

auf Anno[tationes M|aitini LLUtlieri in


bei-

Anno M. L. eundem psalmuni,

eundem jum ().

24. !Pfolm,

iianbtuiig ber
l'lber

ps.' (. S. 17, 3.32) fogleic^ am SInfoug ber i!ci-25 fierangcjogcu tnivb.^ au^erbem juiiiigt bcr 3nt)alt bcs 'jirototos an ungc3()lten Stellen

mit 'Vide 24.

*4^f.

ba,5n,

ber bai ^ai)x 1525 l^inau^r unb bi# in ^a^r 1531 ben 9lai$toei bereits anbertnrtS
331.
'^

l^incin.^ngetien.
ic)

^d)

Ijabe

Sefnfirt;

einiget trage
teuffei,
fal)e

l^iev

nod) wad).

''

e. 6 3. 20:

'SBic

\d)

fabc

mein

fHeTjen

ber

walbe
*

3U foburg.'

Sutl^er ben!t ,^urtf

an

feine ienftteerfdjeinung auf ber


3.

^obnrg 1530.

S)er Slugburger 3ieid)ta{i irb aud) fonft ermhnt,

35.

SI. 9''

331.30" S. 39,28;
I.
berg
erft

S3(.

37 g. 48 3. 2; 331.44" S. 58 3Inm. 3;
"'ti't'

331.

S. 11 3. 29,'30; 49" S. 66,6.

9=^

.11

3- 6/'

ff"

'sudor anglicus' gcfprodjen, ber in 3Bittcn=

1529 nadjiccisbar ift.* 33(. 15 S. 18 3- -1 ift bcr ^lieb auf ^abcr andj erft uad) 1528 ju er= [teilen, benn erft 1528 h?urbe fyaber oabjutor bc 33ifd)of5 oon SBienerifdj^lUeuftabt. 3.!gl. 33r. 49" S. 66, 16.
St. 21-' @. 26 3. 19.
in
biefer 3eit,

'&i)tt contra ZwLiccavienses, Bnceruin'.

3Bie

!i'ntl;ev

22. 1. unb

1. 2.

1531, ber Sucer bockte,


er
fef)r

gl. (Snber 8,

349 unb
9iat

6rt.

SluSg.

54, 212;
fieljt

unb ba^

gereift

mar

in

jenen

lagen gegen ben

on 3H'idau,
33t. 25-'

man aus

C^nber? 8,

370. 372.

6. 32 3- 3

tt)irb

Dcrftnnblid)

I)alten

ber tattl^alterin ber Dtieberlanbe, 5J{argarete Ijon Saot)en,


331.

aus bem ct)angcliumfeinblid)en 33er= im 3al)re 1530.'


gebenft i'uttjer an ba-i 'fd^ne

46" 6. 61 3. 30;
(Pf.

33t.

52" e. 70 3. 11

Contitemini'

118),

ba

er

feiner 5tuIegung bicfem Spfaltn


331.

1530 auelegte, rft 1530 aber l^at 2i\)tx in 118 ben 'Jiamcu 'bog fc^ijne Confitcraini* gegeben.**

fefte

65 . 89 3. 15/16 ift bie buerliche ^^arobie jum Sut(;erliebe: '(Sin erft nac^ 1528 Uerftnblid). 331. 91--' . 130 3. 16 unrb bic 5lnjgabe be 118. *4>falm5 augcjogen, bie Eobanus Hessus 1530 !^erau5gab.' Sl. 94 . 135 3. 28/29 9lnm. 4. 33t. 98" . 142 3. 32/33 rcbct l'utt;er Don feinem commentaiius ^u *|3f. 111 im .^erbft 1530 al Don etn?a in bcr 33ergangen'^eit li^iegenbcm.''
33uTg' aud)
')

emeint

ift

Dicileidjt 5PJ.

24 unb jluat (fere in

fine) 93.
ift

13 (nad) 3f)I"i'a ^et


SPftjniibtiiiit;

a3iit=

gota):

Anima
S.
Don
f)9ff.

eins in bonis deniorubitur.


jurcfgcliiicfcii.

SCabridjciiiticI)
=)
ift

auf bie

bfv teile
n. n.

im 24. bcr ftoburgpfolmen


!8b. 1
fclbft
^)

Sgl.

bie t)niibfd)viftlid)c etlicfctniig

0.

3"tetcifaiit

unb neu
lunl)rciib
4.

an

bicfcr

biogrn^ibijdjeu

*Jcutij,

bnfj

l'utfjcr

Ijior

bicjet

(^tfc^einung rcbct,

Inir

bi5l)cr bic

Snd)c uur auo ciucni

abriefe iScit

5Dictrid)

3uni 1530 uiib aus bcu CoUoquia. . Jlftliii:,ftalDcrau II 203 unb 9Inm. S. 650. ^) ajgl. Siic^lDalb, aBittcubtrgcr ) a3gl. unten . 11 'tuui. 1. tnbt= unb lluiD.=G)cic^i^tc . 87. ' ) llufrc Stug. b. 31 ', 35. a3gl. C*nber-3 7, 202. ) aigl. (Sri. Slusg. 40, 192; 'Sub prelo ps. CXT am 17. Oftober 1530. f. S. 142 ?lum. 2. fflgl. 93ud)lDaIb, etabt= uub lluiDcriitt5 = (SScfd)id]tc; SBudjlunlb, 9Ird)iD a.a.O. 9(r. 308; bic
)

an 9(gricolo tnniitcu Dom

Sibmung

2ult)ni an ifapar

d. ftefcritj

ift

Dom

28. 9JoDcmI)cr 1530,

f.

ber?- 8, 324.

$roto(oa bot SPfolnientngung 1531.


Sc^licfelic^ loivb
l^ingeteicfcn,

XXV
(raof)l

am 9ianbe
3.

ju ltebcr^oltcn 51{alcn ouf einen obcr

IKvcre)

ber *Prebigtcn bei Sol^rcg


2,
2?.
231. S8t.

1531

cntl^ielt:

Tom[iis 31.

I'ol^io

117, ogt.

unten

<B.

140 9(nm.

Tb

(5.

9 ju ^. 15

581.

55 6. 74 3u3. 20 97^' S. 140 ,^u 8- 4.1


^Beobachtungen
allgemeiner 9lrt Ijinju,
(f.

lefimcn

tir

3U

biefeii

roa luir au
l^aben,

beftimmten 2atfact)en aus Sgrieien unb Sd^riften


ferner

ob.

S. XXIlf.) mitgeteilt

ba gottum,

5|JfaIter

on einer Sieifton bes eben erft (^1524) - erid)icnencn im ^al^re 1525 gar nidjtS befannt ift unb ba bie 2ertnberungen be
bofe

^pfaller?

1528

in feinem

^Sufammcnfjong
3ttiEifelIo5,

ftcl^cn

mit ben Slusffjrungcn bc


nicfit

^4-*roto=

foH?,

)o

folgt je^t fd^on

bafe

bae ^.ifalterfoHegium
l^at.

1525-', fonbern

im

erften Siertel

be Sal^re

1531
gan?

getagt

Siefei
erfolgt, Spflteri
bie

Mefultat

mirb

unumft|tid)

fcft,

ftienn

man

bie

2ir!ungcn

Don ber

"^pialmenretiiliou

auf bie 2frt= (unb lojfenO cftaltung bc5


junc^ft jeigen,
bafe

1531

augel)en.
^^falter

l^t

fic^

man

bie Stcifion Dor=


,f^ani)

na'^m

fr

biefen

1531,

ja

ba DJcubrucf unb 9icOifion 6anb in

arbeiteten,

unb bann, ba

ber neue lert bei 5pfalteri

1531
engfte

f(f)Iec^t^in
';}.*fnlter

ben Ertrag
geljbren

ber Oieifionearbeit barftellt.

^^^falmenrctfionitommiffion unb

1531

in il^rcr SBec^fetbejie^ung .^eitlid)

unb

in^ltlid) auf

^ufantmen ali Urfac^e

unb SBirtung, i'orausfe^ung unb Solge.


*Pfaltcri
bie

5r bie 1531

erfte

ber

beiben 3?e'^auptungen

muffen

roir

bie

rucfgcfd}id)te bei
tuar
alfo

foroeit

wie

mglich
fc^on

aufhellen.

9lm

15.

SanuQi 1531
6in

mu|te 5{oc^ im Januar l^ren oir, ba^ ber uner^glic^ in 9lngriff genommen toerben. Sd)on am S)rucf begonnen f)at: 'Recudimus iam Psalteriiim Gerinanicum'.^ 3. gebruor I)atte Spengler ben neuen ipfalter ertoartet.* Sebod^ wirb uni erft am
Sluflage

bei

^fatteri

einige

3"*

ergriffen.*

5JeubrudE

6.

'il^ixil

bie

i'oenbung gemclbet.
'ediluin
est
el

Gruciger fc^reibt':

psalterium iam de novo

summa

fide

et

quo equidem nos* puto utilissimum librum coepisse.' 3'n biefetbe 3"t tocift ein 9?rief Urban Salbuljni": '. uff eur fc^reiben fd)irf ^) md) 3(m 24. 3uli 1531 bebanft fic^ Spengler fr einen Slbjug \)ubex) c^n pfalter.' bei 3ugef(^irften unb mit bei 2o!tori .^anbfd)rift tocrjeid^neten ^pferleini".^* 9llfo bie i^oUenbung bei Srucfei unb ber 523cginn ber l'erauigabe ht^ ''f>']alkx^ fllt nid^t erp in ben 3uni 1531 ", fonbern fc)on in ben 9lnfang be^ 3Ipril 1531.
cura recognitum,
in
.

')

Siefe legten Oianbnotcn fnntcit fteilid)


SSJcife
;

qu^ Slnmctfungen

fptetet S'^i fein, lote


in feinen

fie

fid^

in

fjiilit^ct

DJter

(lufig

madjt ju feinet

eigenen Ortcntietung

uielcii
'Sud)--

^anbfc^rif tenbnben
ftoben.
)

bie l-rcbigtbnbe jitiett et gemtjnlid) nad)


2,

ben Sotjtcn, nic^t nac^

Unftc ausg. SSibcl

278. *11.

^)

3n

biejeni

gaUe

totbc bod) aud) ganj

bePimrat bet (rtrag

bct Sebifioniniticn
fein.

Sibfl 3, 438. *29) ^u fpren


Ijat

an bcm 'JJcm beubfdj ^pjatter. 1528' (Unfte 9lu5g. ie iertnbetungen Don 1528 gegenber 5PfaItct 1524
burc^gcfljtt
(gl. fiftlin:fiorcetou
II

utf)ct

flUcin,

o^nc

bie

gteunbc,

155. 245;
')

aud) ffoffmane oben . VI).

SBgl.

oben S.

XXII: nulla exstabant


')

exetnplaria.

Sgl.
78.

enbct?
')

8, 349.

Sgl.

JJaljct,

:<pengleriana 80.
(f.

Sgl. firaufe,

Melanthoniana S.
">)

a? DOS

bofumcntiert

iDoljt bie niic^ jonft


i

unten @.

XLV)

belegte 2)}itatbcitevfd)aft 6ruciget


^tr.

im

ateoirtonbeitnt.

14.

Spril 1531; gl. Suc^iDolb, attd^io

342 . 121.
3.

Sgl.

enbew 8,346;

3Jtai)er a.

a.D. 80.

")

Crl. aulg. 37,

106 sub

XXVI
3ur genaueren
felbft 93t. 42'
<B.

einleitmig.

{?citrcgiing

be SScgtnn bcv SnicEtcgung gibt bie .^onbfcfivift

einen fvinger^eig.

55

ift

cvtjanbclt tnovben

,^1 5pf.

53,5 ber

bie troffenbfte iebcr=


'ISfaltcr

gbe bon

?;--.

@ie

tnirb gcfunbcn

in

bcn SSorten, bie bann in ben


ni($t
fic^

1531
5Jnn

fommen: 'motten benn


benicrft Sutf)er,
ift.

bie Ubettf^ettcr
1-1, -4

l)f)n

(=

fii^ nic^t-jj

fagm

laffen'.

i)a%

5J.^f.

baefelbe -"i;

finbet,

ober lucniger gut berfe^t

r hirbe gern biefen beffercn 2ert nocf) in 5pf. 14,4 l^oben uioHen (reddenclLiiii psahnus 14), aber e ift nid^t incfir nti^glid), iccil ,ju bcr 3eit, ba man ba ift nac^ ber SabcUe (f. d. . XXII) 6. bi 8. 2. ber iPf. 53, 5 \pxaii) ber Sogen, ber *^f. 14. enf^ielt, im S)rucE fc^on ttig abgcfcfiloffcu ttJor (sed iam excusum !). Semnnd^ tirb mein mit bcm Anfang be SrncfS ctli'o bi auf ben 20. Januar
erat supra

Ijerabgel^en

muffen.
biefer 3fit tagte

5u
9tlfo

aber f($on ber Meifionsbeirat

(f.

o.

Sabctte . XXII).
;

Srudlegung unb
fr
bie

Oiebifion liefen

am

Einfang minbeften? parattcl

bo erarbeitete
ijtrcr,

9{efultat

neue iertgeftalt

imirbe
'^^falm

immer
1

fofort,

wot)!

on

in

bie

Srucfbogcn
ber

eingetragen,
'^a,

benn
tjatte

on
3iot,

an fprt
rafd^

man

bcutlicf)

bie

Sirfung
gleichen
(f.

^itfcDifion.

man

mit

ben
fidj

arbcitcnben
felbft

Srudern

Sd^ritt

ju l^alten;

besl)alb

fd)ente

man

auc^ ni($t,

am Sonntag

o.

Sabce . XXII) jur 9(rbcit jufammenjutommen, unb man fa^ fid) um ber fd}ncll arbeitenben Se^er Witten genijtigt, bie M^en aucfi an aUcn biefcm Sonntog
folgenben
S^agen, toenigftenS bi ffllittiood),
l)on

ununterbrochen fort^nfe^cn.!

S-a
93Htl;e

SutT)er

bebaucrte 93liBgcfd)icf,

ba^ in
bleibt

^^'f.

14,4

bie

(?:rute

feiner

uid)t me'^r eingcbrad)t

werben tonnte,

glrflidjerwcifc ein injclfatt.

3m

brigen

bc

unb

baniit

fommen Wir jn
al

unferer 5Weiten il?cljan}.itung


in

gelangt

ber rtrag

angeftrengten 9JeBifioncifcr
^^

berrafc^enbem 9ieicbtum ju bem


-^sfalter

beabfidjtigten

3ifl;

^i^b

neuer Sert in ben

1531 aufgenommen.
wie er
in

ber

jebe

Gfinjelfjcit

ber 9}eu= ober

9(nberswcrbung bc

^^^iil'i'f'iliioi'ttantg,

aug

ber

9Jeifion

on

1531 erwud).
ff.)

Wirb

freilid)

crft

bie

Unjrcr 'JluSgabe

(2;eutfd)e 33ibel

Sb. 6

fd)on in i'orbereitung befinblid^e Sejtbibcl-

unb beren

JBariantenapparat 3tuffd)tu^ geben tonnen.

')

9lui bicjcr burd)


bie

bie Scrtjltniffc gebotenen

iSiU
in

ber

9ltbcit

um
ber
be-J

SPcginn

lfet

fic^

Diellcidjt

Dben (. XlXf.) gejc^ilbcvte lliiorbining


aJInn
arbeitete jiniiidjft

bcr ;HeiI)cnfolgc

ctftcn '20 bcipto=

d)encn ^^ifntmen ctfltcii.

vnfdj

juv (Stlcbigung

fd)n

Wiuticgcnbeii

ortefturbogcn-3,
hjiebet nndj.

bnnn mtrftc man, bn man ju


SBicllcii^l
fllt

fldjtig liorgcgangcn fei

unb

l)olte

mnndjc

Don
5
(|.

\)itx

aai

niid)

noc& ein lie|oubcrc


=)

i;id)t

auf bcn SBevIuft


Sd;tierig=

bcr crften 5 SBItter


feit

1 bi

oben . XVIII).
(S<ibc(

e? mirb

biclleidjt qI

bei

bct

SPen^ung unfctcr ^protofoIIbStibe


nic^t

3 unb 4) cm^ifunbon Uicrbcn, bnf; unfcrc


bie

Jcrtbibcl

nod)

orlicgt.

STa

im

nrigcmciiicit

c^vonolDgifrijc

3K'i()ciiiolgc

bei

bct

.f)erau-3gobc bcr aBctfe SuttjerS fotoo^t


Ijnlb
ift,

im Wvofjcu

feines [itcrariid)cn '.'!ad)(offci luic


feine-?

nudj inner:

cinc-3

bcftimmteu in

fid)

nbgcfd)loficncn
luitb,

Inli

Chbc, nnc ci

].

S.

bie bcutfcljc SBibcl

in unftcr Stusgnbe cingcf)n(tcn

tonnte fiiglid)
loic

bicfc-:j.

i^rinjip nid)t bnrd)bvod)cn luctbcn.


bcr bcutfd)cn

S>ic 5protofoIle

unb h)a bnmit jufammcubiingt, cbcnfo unb


unb Hon bcn nncrmcjjlidjcn
bie firone

23. bie crflc ^Jiicbctfdjrift

gjibcl (ogl. Unftc ?lu.3g. 3?ibel 1

2) finb, locun nnd)

if)t

Wert
fic
ift

fr unfcre tiefere t^rtcnntni-


nniicl)cner grofj
ift,

Dom

21'ctbcn bcr Sibct

5)J!n()cn

um

bod) a]ot=

bercitungcn, SBotftufcn;
bibcl.
gfrcilid)
ift

auf

aflc?

SJotnugcgnugcnc

bnnn eben
nu bcr

bie

bcutfrijc

Ic^t:

e nidjt mglid), bie iPrototoUe ju ftubicrcu ctlun

.^innb einer inobcrnen

5J3rotofoIt bet

^Pialmenlagung 1531.

XXVII
uBeiiirf)
aiid)

aSir fiQben,

um

ben Gvtvag bet :]{ei)ionQibcit


Juellcii

jidjtbav ju
bie

mad^en,

im

fotgenben SIbbrutf ber


^piotofott in

bicienigcu SSortc
bevgc'^cn,

uub Sljc,

aU
on

neuer Sejt aui bem

ben *4>|ncv 15:J1


bic

geipciit; bngegen

finb bie SSovte bc o|t

aU

runblage fv

!eiprcrf)ung jiticvtcn ^IMaltcvS

1528

in

"
ftd^

gefefet.

5Jlan tann
leiflung
tpfolter

eine ISovftcUung

fotol)!

on ber adjlnnggcbietenbcn
ber Sertuerbofferungen

Strbeiti=

ber onunilTion

mie

on bem
Bebenft,

Umfang

mad^en,

teenn

man
alfo

gefperrt

werben muten,

boB im ^prototollabbrncf ettra neuer Sert fr 1531 geworben finb.


finb
bic

im neuen 1150 SteQen


fo

33erglic^en mit

bem 2ort(aut on 1528


bic fr'^ere

Jinberungen I)ufig

ein=

fd^neibcnb,
ift

bafe

man

^orm nid)t mel^r miebercrtennt;


ireldjc

aber anbrerfeit

bic

neue 2ertgcftatt on 1531 jumeift bic,


ift.

un

l^eutc

an ben iplQ^uif

uevtraut
lid^en

Sllfo bie

Spvadje unfercr iieutigcn

iJ.'fQ(tnen ift

ju einem nid)t unmefcnt=

leite
S8i

jurctufl^ren auf bic 'l'fQlniciucifion

1531.
l^at,

man

aber bie

bce goimu'ierung be 2ejtc gefunben


l^in

wirb ber

fpiete

ebanfe ber Stelle unter ^Prfung ber Urfprad;e mannigfadjfter 3lrt, biblifd)e ^'avaaelen unb

unb
(f.

T)er

gewenbct, burd) S8ei=


beteudjtet.

bergt,

u.

. XLlVff.)

Siiefc i'er'^anbtungcn

umgeben

jctjt

im

^.protofoll

ben ern ber ai^e wie ein bic^te


alle

unb, ba ber ^protofollfl^rer natrlid) nidjt aUc,


l^ftnge

bergnge unb 3iifai"i"e"=


SeStjatb
ift

u. bgt.

fdjvifttid)

firiercn

tonnte,

oft

Perwirrenbe OJanfenwert.

eS felbftDerftnblid],

ba wir
|)elligteit

nid)t bevoll in bic

(c|ten ?]lotie biefe eigenartigen

5Pfa(mentommentar
attfet

unb

Liigc, unwibcrfprc(^tid)c if (arbeit bringen tonnten,

geben bie SprototoHe oft auf; mandje werben pieUeid)t niemals gclft werben. 2Bir 1)aben,

um

ben breiten, oft fdjwer iiberfefjbaren Stoff ju gtiebern unb

bie

Scnu^ung

be iproto!o ju erleidjtcrn, bie einjctnen 9tbfd)nitte ben bcftimmtcn

33erfcn be 5})falm,
jQl^Ien

ber bie gefprodjen wirb, jugewiefen unb bie betvcffcnben U}erSiefe Pallien
l^ier

am

9{anbe ermertt.

muffen in jerbinbung mit ben gu|=


unter

noten unb ben Sluf'^rnngen


2ir tonnten unb woUten

in ber Einleitung oft einen


nic^t

bem 2ejt rtlrung, Dcrbinbenbe grgnung unb


ju

fad)lic^e

Kommentar crfe^en. bem Strid) eine fortlaufcnbe Deutung bei 3nl^alt unb feiner

bcutft^cn SBibelaulgabe

ober bei reBibictten Sutlievlejlc.

OTan muf;

frfjon

mif bie iibcl

bc-5

16. 3a^rf)unbertl jurtfge^en.

2tc!e bietet

fid^

in immetfjiit red^t btaut^bnrer cflalt bar in:


lelttcn

Dr. 9J!artin Sutfjerl Sibelberfcfeiing nnd) bet


SBinbfcit

Original = 9lu?gal)c,

ftttift^

bearbeitet

6on

unb

3!temet)cr.

3n

fieben 2ei(en, alle,

aiifteiiifc^e Sibelaiiftatt

1845

18-')->.

Set

beigegebene Sariantenappatat, bet bie SeSartcn foft ollet 9tugaben ber Sibel ober
Seile Bon (1517)
et

if)tei eiiictiicii

1.5221545

(leibet

ni^t 151G,
ift

nie h)ir es

tun hjctbcn),

entt)Q[t, reicht,

au)

nicf)t

betoU gonj juBetlffig

bei 5PiotofoHe 3uud)ft BUig aul.


Siteratuttoerte bes

unb fr

bie Sibelgtoffeu

gauj

fcf)[t,

boc^

menn jum Stubium

gpcjietl

ft ben

1^]aUn

loitb fi bic "9teubrucfc beutjc^er

XVI. unb XVII.

^atittjunbertj', atte bei 9tiemci)ct, eine

genau

alle l'otiantcit

batbietcnbe Jejtousgabe bet Sfalmen bereits Botbereitet

unb tonn

in abict)baiet Seit ju etfc^einen

beginnen.
')

aber

el

ift

bod^ teo^l ju Biet behauptet, lenn

'Sti]d)

(2BeIcf)e tilufgobc fletit bic

Sut^et:

bibcl

bet

tiffenfdiafllic^en

Sotfc^uMg?
roitb faft

in 5teuc Siixd)l. 3citfc[)tift


Silfel ftcHen al lfen.

1911 .

71t)

)d)tcibt:

2ic

^eraulgabe bet !Protofoe

mebt

SJotfic^t

ift

bei bet

Scnuijung

ber SPtotofoIte bringenb geboten."

XXVIII

ginteifung.

,'^iifQmniciif)uge fdjvcibcn, meil iinfve '.HuSgabe

im

Ircfcnttidicu eine h-itifd)c Oiicrinu


ift.

QUagae,

id)t

ein

fritifdficr

Kommentar
gvitubftiticf;

bcv Serfe i*ut()cv

Siv (jnbcu bei

ber igenart biefev ipvotofotlc

bnrouf

evjicfitet,

ielleidjt

ha iinb bort
imtjcticgcube,
u. bgl.
311

nottuenbige
bitueilen

2cjterbcf}erungen
felbftterftanblii^e

bei

biefev

.rievaugabe
(3.

OorjuncI)incn;

Sejicmcnbotioncn

S. Quigetaffene non
niii'

ergnzen; Sittograp'^ien ju bcfeitigen ufm.) beijufgen;


liv

in 'i'lmiicvtuiigcit

macben

auf folc^e Singe, mic

,v

33.

and) auf geling nid)t fciteue nub bei einem

'^.'rotofotl^

fhret Ieid)t unterlanfenbe

."pbr-

nub

d)reibfet)tev aufmcrtfam.

SBie
tejt

fid)

u^ertid)

unb

in'^alUiel}

bo ^lU-otofo evblt

,^u

heni

letUcn '|!faltev-

(1528) unb ^u bem ncid)ftfotgenben (1531), b^be id) an Cvtei an einer 9tcif)e on Scifpielen aufgctriefen; bag 33ciT)Itni ergibt
Dorl^er

nnbcvem
fid)

andj

o^ne weiteres au unfercr je^igen ^4-'rototollQngabe.

@
biefer

ift

alfo fidjerlic^ gan^ vid)tig,

wenn

;)iifd}-

fagt:

bie ige (5-rfd)liefjung


fo

Quelle wrbe einen


felbft."

Kommentar

erforbern,

ber

DierfQ($

gro^

ift
ift,

al ber

2ejt

Soweit

mit bem

Pbciratter unfcrer
gcbrad)t.

Sluegabe Vereinbar

baben
gld=

wir ba
Ii($,

^^^'-'^'''fo

bem 'erftnbnis nber


SJiJrerS

9hni aber fgt


'^-^'-'''tofoIlS

fid)

ba^ wir ton


li'ie

S^anh
e
fid)

fclbft

ein

td

unfere

befi^en nngefntjr

in

ber S'Ot'it,

man

,5urcd)ttegen

ni^te,

um

feinen

Sinn

lcid)ter

,5U

evfdjlie|en.

3n ber Cnartfjonbfdjrift ber Renner llnioerfittSbibliotbet, Mos. (|. 24'', finben wir nmlid) auf $1. 112" bis 120" einen Iciber nur alljuwenig umfiinglicbcn 'Hh=
fc^nitt unfcre ^^-'rotofoKS

Wiebcr.
in

ie bic Sdjviftjge

.jcigen,

finb

bie

Seiten on

Srer

in feinen fpteren
bie

Snbrf"

gut Icferlicbcr ;iieinfd)rift ubne rnci iierbcffcrnng


oft

unb

ol^ne

beim

unmittelbaren 5^hototoioreu notwenbigcn,

all,inftarfcn

91b=

lr^ungen niebergefd)rieicn.
SProtofoHs in Bos.
ber
o.

SaS Std
unb
ift

fief)t

3und)ft ou8 wie eine


blofee

9lbfcbrift

be

17",

bod)

feine

91bfd)rift,

wie ein iiergteid)

beiben

Jcytre^enfionen

oljne Weiteres

bartut;

oielmebr

fprt

nmn Mrer

bnS

Jemben on, boS


urtcyteS

9lpboriftifd)e, ?(bgeriffene,

mandjmal

Unerftiinblidjc bc ''|NrototoIt=

(1531) jn milbern unb ,5Wor ,v '-1^. burd) (^^rgiinjung nub SBeiterffjrung ber nur angefangenen ebanfcn; burd) finngcmfje icrbinbnngen ^Wifdjen jwci fcbroff
aufcinanbcr fto^cnben (Mebnnlenfettcn; burcb .^icrftcllung Oon erflrenbcn biblifd)en
ilU'rbiiltniffe

ober ,5eitgeid)id)ttid)eu Schiebungen, wobei er gon^ unbcforgt oud)


trgt,
in bie

cin=

1531

nocf)

gar nid)t in ietrad)t


einen
flieficnben,
'iJlnnd)C

fommen

tonnten.^
faft

^nrj, wir erijaltcn


burd)loeg
Pevftnb=

biefer

Sfeiufcbvift

U'otjlobgerunbeten,

ltd)en

unb

burd)fid)tigen lert.

Scbwicrigteit
in
biefer

Werben, wenn 9fbrer baS gauje


fid)tig

-^-kotofoll

im Urprototoll Wrbe cvfirtrt leifc fommentiereubcn unb lior=

evguenben SBcife bearbeitet btte.


')

Sgl. floffmaiic

0. q.

D. b.

S.

10:!

-111;

j.

au)
(5.

'Jteidjctt,

D.

m.

iltl)ev.3
i)ieif)c

3!ciilfd)c
.fieft

SBibel; 9ieligion-5gLic()id)tlid)e iolfsbdjcr,

Tbingen, 3.
bringt ex
,v
'.!\

<. l'foljt

liMO, IV.
bcii

13

. 33 ff.
iiiilct
!l'utf)ct

^)

a. a.

D. S. 80.
=

')

nii

mc()rcteii tctlcit

fietiog

.fii'iii;

ti^ Won 5<raunjd)lt)eig

iIBolfenbiittcl,

bcii

bofoiibcrcii

J^ciiib

Viitl)^

aui bni

iiict,iigft

;\iil)ti'ii,

bnn

*J(ttnien

flcrjog Jiorbfiiib
tuic

in feine ^.ptotfotlrfiiifrtjtift

l)iiu'iii

an SifUcii,

nii

bcncn

,5tt)cijcUog,

ex c

nud) fters

im llrprotufll

tut,

nnf

.)crjcig

Wcorg

l>oii

ad)fcii,

feilten

fpcjietlen SHJiberfoc^ct ber breifeigct

3o^rc, cjcmplifijiett

Ijobcii

wrbe.

^rotofo bct

*13ifllmctitngiiiifl

l.Ol.

XXIX
fcf)cint

9t6er bnl
bte gcmefen

lieolifiiiitigtc

gcluifj

gar nidjt.
bc

ein 3'tt

idmct)v allein
(f.

ju fein,
befeitigcn
,

bie

oni l'lnfang

"^'i-otofori

lirftctjcnbc

Unovbniing

o.

. XIX) ju

burc^

.ffoinbination

bcr

Don ein3e(ncn ^pfalmcn

bcfteljenbeii

S)oppcIre3cnfion

burtf}

d)affnng

bcr

vcgulrcn

Cvbnung
er

in

ber

'4'iQl""'nfo(gc.
3i'einfd)rift;
fie

3)enn mit *}.!fa(m4i beginnt nnb mit ipfatnt 18 id)lict

feine

umfat

alfo

gerabe jene anfiinglidje Unorbnung.


fclbft

2Bir laffcn nnn bie 9tbjd)rift


blo^c SertfoHation

im otlftnbigen Slbbrud
bei IhprotofoE

folgen.

6ine

an ben

bejgtidjen teilen

ober eine Unter

bringnng ber

SIeinfdjrift
tiioljl

etum im i'ariantenapparal mar bei ber gan.icn 5ht biefer

Urtunbc
noten;

nidjt

angiingig.

tnir

SBae

fad)lid)

ju bcmerfen

ift,

Jagen mir in
luic

5n6=

im brigen betjanbetn

ben Stbbrncf bcr iUcinfdjrift ebenfo

ben bes

Urprotofo.

')

Sllfo

iiidfit

mit

5Pf.

1 beginnt et; bieltcidjt bntf innn I)icvnii8 fc^IicBen, bnfe bie cvficn
1

SSlttcr

Don Bos.

o.

17n (A

bt?

5 mit

Pf.

13)

fdjon

,yi

bct 3int,

aU

atbter

firf)

an

bie

9tcinf(^ttft mad)te,

ni^t mefjr Uoi^aiiben iBoten.

Bos. q. 24r

112^'
7'

-120"
251.

(gjciufdjiift)

[= Bos.

<i.

17"

5BI.

i^-m.

8-l. 12"

(HrVrtof)!.

[iU.
[. 1.]

112--']

rSALMUS

IUI.
ober t^aiitov bic Gpiftcl

'SSorjufingcit': Sic bcr

''^^vicftcr

ober einen

3.Hn- tiorjinget, ober, loic

11 nb ber (vf)or I)in na) branff ober 5lmen.^ [. 5.J '^urnet ir.' i^eluegt [nij] etioaS jn unluft, non faciatis irae concnpiisccntiain. [. 7.] 'Lumen vultns.' 'leticia': fnvdi',

man im Sapi'tum I)eiljt: intonirt, finget, ein Responsorium, Haleha


s

cxpo.sitio, [b. 8.]^ bu moc^ft mein Ijcrlj froltd;, bu mir ein frotii^ l^er| [ba 'in iif) jufricbcn]. 'A fructu fi-ULinonti.' ipsi contompta letioia cordis in fide et vcrbo et conscientiac bonae in gratia

consolatio, 'das Ictieiam'.


gifeft

(piacnint grnndes esse ventris gaiidio.


et potentiani
fluffig Ijaten.
btiS
fie
I)ocI)

Non
,

(luacrnnt gloriani dei, scd opcs

lo

empor fdjiue'en ,yi frcffen unb jn fanffcn n6er= Haue versum detorserunt ad Mi.ssani [papisticam], non inepte,
indo saturl facti sunt.
[t>.

qiiia ventreni (juae.sieruut et

9.]

Tu

sohis facis nie

liabitare secure

i.

e.

alis

[me], tucris,

omnia
|li.

tribuis.

Nou

de persona tantnni,
supi^er nos:
trofte m'\d),

sed de occonoraia et politia intelligatur.


bie

7.]'

Osteude

Shinljc
fpridj

is

ftirn nic^t,
freiinblidj

sed ostende te faventeni. JU


(ut

2a) midf} Qn,


serenissimi). es
loticia

mir
[. 8.]

Reges

vocantur

Scquitur
niei.

cxpositio.

'Das leticiam e[ordis

ni|ei.'

Tu

cordis
Tjerij

Non habeo
bn allein

aliain leticiam,

quam

(e.

S)u aUciu
frolidj

6ift,

ber

mein

erfretnet,

lanft ba

t)erlj

[931. 112'']

madjen.

Solus

dcus

letiiicat corda.

onft

'">

2 SBorjufingcn imt

5 S""^'"'
sieht r:

il^

""'
fllcicf)

''

I^nmcii
K.
llt,

vnUus iml
sit

7 eins leticiam tmt

8
]il

A
ct.

bis Iru:

tmt

zu 8
(fio

Qb
<?.

iciic
'Jli

coiiccdutis Advorsativa, aiig-

luoiitativa particula.
Ijis

vnrd unten

/
jc.

facti

.sunt

rh

JSJM Tu
iixorilj^us

bin

secnre nnt

mich particula fr pertocta zu lesen sein.) zu II uteht r: Wit linfcv JC. 3)nS ic^

mein

aiijtomcit tjntic

cum

liberia

do < aus bc(v)

7.V

Das

bis

m|ei mit

')

Die in Z. 2
;

.';

f/cspcrrten
(ir,->S)

Worte werden mZl nh neue Glosse dem


fiiiflct,

V. 1

und

V. 5

heigeyehe
nilbctll
>)ll

die alle
ber
tjljfje.

Glosse
-)

lautete: leid) luic inoil jtuo flimmcit

eine ber ber

Nach
l

fruinenti."

')

Unten

S.

Vulg. noch V. 7; V. H in Vuly. biyinnt erst mit'J\. i'ructu Z. > ist also V. 2 zu Icorrifficren in V. 7.

5ptotcfoQ bct "^^jatmcnfagung 1531.

XXXI
Antithesis coiisideranda
2pr.

]^cifft:

5Jad^ freitb,

lompt

Ictb:

i>io[verbionim .14.

n,i3

est:

Ipsi

a'ectant

habere

raultuni

frumeuti et

vini.

Gaudia cordis uou


reddis

curant,

gaudia ventris quaeruiit.

Tu

cor

letificas,

et

bonam

coii-

scientiam,
5

verum

illa

contcinnunt.

'A fructu frumenti.' Tapiuosice*

[teuuitcr]

loquitur et siraplicibns verbis utitur.


JBopft fein, ierog

Xos
tjetten

diicimus:

D[oct(ir GdE toolt

gcm

Worbfinbtucren,

loolt flcrn tcifei-

unb

2iircfifd)ei- L'iiKi; fein,

Unb tucnn
iDcin,
ftc
10

fie

fc^oit

Idq

fie

m'^er babou,

beim Bvob unb


fie

t)ultc

unb

flle,

umti unb an, ba mit baon.

Sunnna:
opibius,

fud^en, boS

ol

auff jufreffen
jc.

unb fauffen

Tjaben,

poteutia,

dignitate alios

excellant

ArgLumentum psalmi:

Pii patiuntur
[o]

inopiam, Inipii florent et


illi

abundaut omuib[us bonis.

Consolaris,

Deus. corda nostra; Contra:


[. 9.]

liabent fiduciaiii in res praesentes, et colunt et creduut in Mamnio?i.

Tu

solus: a3on bir, |)(Srr, [alleine] 1)ab

i),

had

i) fidler

toone

i.

e.

Tu

facis,

ut habeani utritionem
15

[-(-],

defensionem, gubernationera.

Ex

deute[rouoiiiio5-9ro(i|c33,i2

[et

proplietLs]: habitabit confidenter.

Complectitur ergo ps[almus doctrinam

et consolatiouem.''

Psalnius V.
[. 1.]

Pro hereditatib^ns.
alias.

[. 2.]

Est usitata phrasis

in scripturis,
lieroditatis

ut

In Pliob et
20

Haec

est portio

eorum.
,

Dominus pars

meae.

Carmen

est contra

pseudoprophetas
[331.

qui

sauciant et vulnerant

Ecclesiain,

iuxta illorum sententiam,

113^]

(pii

tituluin (pro hereditatib[us) interprae-

tantur pro vulnerib[us.

Ego pro
ista

licrcditatibLus
et

lego,

et

puto esse dualis


iinpiae

numeri.
doctrinae
25

Kecitat psahuus
et

comraoda

fructus

piae et

incommoda
illa

orat,

ut

conservetur et confirmetur, et
[. 1

damnetur k.
significat

Arno hunc psLalraum


bitur oraiitis afFectus.
4
12ll3

et

saepe recito.

3.]

3 priuiis vcrsib[us descri-

[. 4.]

'mane': fr ollen bingcn.


viiii

Ebrea vox

frucfu durch

Sirich zu

Z. 2 gezogen

5 simplicibus c aus simpllciter

Tu

solus unt

14 zu ntiitioneui sieht r: -f Htung

IS ut r

2 Arno

bis

recito unt

26 mane unt

')

Der

J,3.5/,

Urprotokolls:

philippice et

nach dem ugsburger Reichstag, sehr beseichmnde Ausdruck des Tapinosice, hinweisend auf Melanchthons von Luther so
Lcisetreterei , bleibt also jetzt,
iceil

schmerzlich
beiseite.

empfundene
')

nicht

mehr

recht verstndlich,

7m

Urprotokoll sind gar keine bestimmten Personen genannt; Luther wrde

^etjog eorg gesagt Itaben. Bei ^etjog TOotbfiiib (t-ielleidit eine Erinnerung Kn.6,32, wo Elisa den Knig Israels ein 'Mordkind' nennt) ist doch wohl an Heim von Brautischweig zu denken. Der Name 'SJJorbfiub' ist mir sonst fr ihn nicht bekannt,
tvohl siclier

an

2.

aber z. B. OJJotbbvcnnet inrd er hufig genannt, vgl. Krokcr, Tischreden Nr. 276. .30.'). 430; in der Schrift "ibct .glan SBotft' (lU) dichtet Luther das Judaslied (vgl. unten S. 126

Anm.
tOQ

1)

auf den
bu getan,

'SBIut^unb unb Jforbbreiuicr' ton Braunschiceig uju: ?(c^!

bii

arger ^cin,(f,
Vgl.

l^nft

oB bu

biet

frommer
')

Jienjrfjen

burd)? geucr

I)aft

morbcn Ion? usw.


unb
ktjrct er and),

Kstlin-Kaicerau II, 558 ff.


vielleicht
er letjret

Dieser Schlugedanke fehlt dem Urprotokoll; er stammt


ein

aus den uminaricn: 3ft

Jroftpjnlm unb bancbcn

betet

beun

auf ott trauen, lueuu ubcl gc^ct.

XXXII
instriiere,

einteilung.

ordiuare.

ac freciucns eins usus est in sacris literis,

ut lstruere

Sir. 18,23

nieusamS panem ^ propositiouis, candelabrum ' K. Ita liic iustruam nie ad orandum. Stufffd^OlDen" observaie, speculaii. Q^uasi d^icat: Nou frigide scd serio ardenter et ex corde et rceta fide aut in ventum [murniurabo] orabo. In eandem sentcntiam scriptura alibi loquitur: Ante oratiouem praepara cor tuum, ne videaris tentare dem, ut certe bypocritae'^ orantes deum
:
,

teutant.
evnft
fet).

(^tden, bfouff iitevcfen,

od;t brauff

'i^aim,

aU
in

ctncv,

bcm

Impii quidera orant


fide.
[. 5.]

et colunt dcura,

sed non observaut nee praefit

})araut

corda

Ideo

oratio

ipsonim

Ulis

peceatura
nihil

JC.
10

Holdim: Insipientes, imo in speciem sapientissimi, sed lactant sapieutiam, facinnt, quod corara deo cousistere possit.
[o.g.]

stabile

iusticiaui,

ut

Eecius, faber, Zinglius, Thrasones, d^rctec a iactaudo, 9Jarren [Cuculi]': bie


~ ""' oif^^ feiger rumen.
depicti
lii

Priucipium sermouis sui fatuitas.


[l).

In EccleLsiaste
Ipsi

lllic

iactatores.

8.]

'In

timore tue'

Antithesis:

non

tinient
15

deum, contemuunt 'misericordiam', inflantur operib^us.


facientes, sed econtra.
[St. 113'']

Interim nemini beue-

gius.
facit,
^(. 51,12

[b. 10.]

Mirnm. Molosus', ein 'fiiljc^er' 5JlenfiJ). D[ux G[eorUnguis blandiuntur: Sua doctriua iucertas et vagas couscientias
[. 7.]

Econtra sana dootrina


.51.

efficit

sjiiritum

rectum firmum, qui non dubitat


2u

ps^almus

Hm'oth proprie:

r)Cl'^Ieib, unglutf, significat

tam jtoonam,

(juain cul-

pam
nL

simul,

psialmus

.91.

Yulgo dicimus: S)er Itiirb [ein tamer"], unglurf" anvii^ten. Et a verbo aspero Esa[iap: Inducam super vos calamitatoni 3C.
dicit

3fi-<''"Qi,aiido
i[t

mater

de

filia:

S)u

lifft

ein

!^er|lcib

uBer

bicf)

Quridjtcn,

malicia

passiva,

graece

xaxola,

[Eb[raicc]

hnvoih.

Certe

magna

e.st

25

miseria, nihil certi ex doetrina habere.


tio

Incertam eonscientiam sequitur vexabenn ^er|letb unb fc^aben baon ^at. Ratio, quod non liabent
fic*
glcicfjlol,

et

desperatio,

S)a

einer

nic^t

Q[uasi d[icat: Conscientia eorum est pcrterrefaeta,

certam doctriuam,
bing
^eiffen.
[b.

5Io(f)

fcfjutucfcn

fie

inu

gut

unb

foftlidj
so

11.]

Reos

fac cos:

fac eos habere roatuni, bil ntd^t gut

fet),

sed
in

peceatura, quidquid faciunt.

Non
te,

loquitur de

adulteris

homicidis,

sed

speciem sanctis

3C.

E.xacerbant, amaricant

etjume

bicf;,

finb bic luiberfpenftig, ilugcf)OV=

fam".
4

2i6er e

ift

ettuog m^cr.
rh

Rebellcs sunt, amaro corde sunl.


liabit.aro

Ezech[iel:
zu Vi slcld r: zu IS
steht r:

35

et reeta fide

zu OjlO steht r: (Inr:

ut

.nlveiia.

fatnus in loqnela

14 In timore tuo unt


est

IS Unguis blandiuntur r 19 dubit.it c aus dul)ita(n)t

Nechona lu ore eorum non


31 Reos fac eos unt
')

rectum
c

'Jl

Ifauoth itnt

32 quidquid

aus quidijuam

34 Exacerbant, amaricant unt


s.

Gemeint

ist v^5-^'nr|x

von

"'nj'

= zurcchlletje, ordnen, zurichtoi:


13,

B.

1.

Mose

22, 9;

Jer. 46, 3;
')

Hioh

32, 14; Jes. 44, T;

Hiob

IS; 23,
fie

4.
ficfj.

*)

Urprotokoll hat sncriiiculi.

Vgl. Thiele, Sprichwrter Nr. 210.

qjtotolotl bet Piadnciifagiiiifl 1531.

XXXIII
[. 13.]

Vado ad
ab

geutein exasperatricem.

Iiupii

odeniiit iiomcii dci.

'Scuti)':
tH'i.?,3;24,3

acuiniiif.

Sil fvoiteft

fie

mit

flimft,

giuibcit, vclut scuto.

Psalnius VI.
[tt.

1.]

NcKjan:

ift

ein Seitcnfpiel gelueft,

f)at

a nimicro 'Sldjter' geljlicii,


iristnmipiita
hu'ljc
ift jc.

'

Nagmi:
beim ein

iiistninieiituni
iemcriitf},

generale [SI. 114"]


3C.
.

uil

omnia

[O. 3.1

'tfjlDac^',

etenb

[P. M.] Sie


icf)

(jcrljlid;

mir, hjcnti folg


vitl^i'ift

ciibe
fiiib,

tinbcn?

[. 7]

Sie %ab
'^)

mid) ^'^uplaget,

,3iiiff)i-'U'"'

mit

belli

phrasis germanica:

^otie

mid; fo mbc ^ufeuffljet.


f($H)ei-3

'otf)
10

fd)luemmc mein
[. 8.]

bette.'
-

'^^

^ah im

gelegen' fnr
ba er fnv
fide erlgltur.

angft, hal)e() siuloreni

anglicum

riuidum.

Ista tentatio testatur,


[. 9.]

bem ne|e

gelreft.

hjtrb einer groto baon.^

Jam

'Disceditc a me.'

Psal(inus Vir.
[.
'*

1.]

Siniei* appellat
[. 5.]

David

'filium

leniini',

noliiit

dicere:

Ex

tribn a.Snm.ics

Ben lamin.
qiiia

'Si

reddidi':

Non

loquitur de amicis et qui uulla injuria

euni aiFecerunt, sed ininiicis rebellib[us, de quibns poterat supplicimn snniere,

Rex

erat, .spoliavi

S)Q

ire

gcnomen,

fie

geplunbert, Bcfdjebiget.

20

[. 8.] S)a fie' bie fientc: >t)it causaiitor [)tc ncmen. 'Gmpor', ^n non tantum super bie o]^e, uBer aEe ^older, lanb leutc, ber olle loelt, ludeam. [. 9.] 'ludica me': Sonat apud nos in malani partein, apud ipsos in

bonam
meiner
[. 11.]

accipitur

i.

e.

geredjtigteit.

abfolir midj, laffe mir ba urteil luiberforen nad) Ebrei in utramque partera, bonam et raalani, accipiunt.

Scutum
hie

i.e.

unfer troft

ift

bei)

ex
as

.1.

praccep[to.'' faciens misericordiani in

unferm l)crr ^5ott. fromen l)erljen, multa milia JC. [b. 14. 83reiUlCll"
|

significat
gerieft',

devastare,

perdere.
fie

V[ult d[icere:
fd^nben

'@r

f)at

feine

pfeil

3n=

[gemad}t],

Wi

follcn

t^un,

crberben,

biirdjbringen
aiWjict 12,1

mib

nid)t feilen.

lud[icum
i.

.12. dicit U-Ibus


e.

P'pliraim ad Iepb[a3(. 114''] thali:

Incendemus domuni tuam


loquitur
30

vastabimus totam familiam [genus] tuam.

Non

de

ignitis

sagittis,

quae ipsac essent persecutrices.


his verbis.
jc.
[t).

Videtur mihi

velle acuere

comminationem
gerebt

Aceusat

et

minatur euim adversariis,

Contra
3ift

pio.s

non dirigat sagittas


ftol|

15.] 'parturit':

l)at bofe

md)t ju

[unb gu

biel]

contra Car[o]uni

.V.

et

im finn, Augustaua

2 Scuto unt
Si reddidi

3 .VI. r

6 Sc^tDac^ unt

<)

^) bis Bette r

14 .VII. r

15

[. 5.]

unl

17 spoliavi unt

18 35a hk Seute unt

Gmpot unt

SU 21

steht r: ludicare

23 Scutum unt

27 lud. 12 r wiederholt

20 ludica me unt SO Aceusat c aus

accusatur
')

31 parturit unt

')

S. unten S. 11

<)

ftd^.

Die gesperrten Worte tverden Glosse su V. 7. ') So auch in den ummarien; Anm. 2. ') Vgl. Unsre Ausg. Bd. 38, 1.
SBetle.
fflibclbctje^iing

')

S. unten.

S. 11

Anm.

1. 1.

vgl.

auch Unsre Attsg. Bd. 38,

Sut^et

III

XXXIV
Comitia
leiben
t)at

einteitung.

et contra
bicfe

iiostrum ^[evjog SRi^orbnb.


simpliciter auittjitn.[21

'

Sie Irerben
Ki.] 'Bor'':

getuiflid) nid)t

unb

tierS

[D.

ein

grub.

'6r

ein

gruben gemad)t

unb onfgetuvt

[l].

Untieln fc^legt iren eigen [jcrrn.^

Psalimis VIII.

^
geben,

[b. 1.]

Carmen
liic

est uovi
|t).

Testameuti; pSLalmi 81 et 84 liabent euudeiu


terra'].
[D.

TituUim quem

.8.

2.]

sub universo coelo ['omni


^^i)

3.] 'de-

striias': I)inri(^ten,

cessare, sabbatisare facias:


[.

teil bir
i.

ben Ijeiligen abenb


e.

d^icinnis.

5] 'imhatV:

Stellet

f)ie

in

boum

enra-s [-]-] euin,

nini})|t bic^ fein an.

Item officium habere p?[almns


est prophetia

.69.

Episcopatum eins

accipiet

alter.

Totus ps[almus

de Christo.

Non

est generalis

lo

sententia de Creatione,

ut ludei nugantur,
:

sed de Euangelio loquitur et de


est.

obiecto sen subiecto Euaugelii


30^54,7^*^
2, 6 Sllild) U>, 23

Christus passus et resuscitatus


aliegat.

Ep[istoh\

EbLreos prorsus de Christo


iis.
L

'Minoratus corde'

i.

c.

stnltns.

^n

tubr

Proverbi

f.
I

0.1 J

svuirt)c6.3.it)erlaiien

fein.

S)n tuirft in eine einc 3ctt lafien nnqctvoft unb \J M ' 61; loiib, eine Heine ^txi, fein ott I)aben.
I

DI

Psalmus IX.
[D. 1.]

Sugent.
ita
2.

Quid

Loquitur de iuveutute Christiauoruin. Hon bcr i(^oncn jinngen]'' si proprium nomen esset psalnii, ut MkhtamY ])S[ahinis .16.,
et

hie Juventus,

tum
.1.

hie titulus

significaret
filios

argumentum

ps|^alrai,
i.

Ut
20

Siim. 1.18

'Arcus'. *

2. SaniLuelis

Ut

docereut

Inda 'Arcum'

e.

Carmen,

quod vocatur Arcus.


^ax.
Sit

Sie ^uSf^nt ift i^ot unb lt)ci, Ijat fd^lnarlje ougen, geel ergo nomen proprium psalmi [SEI. 115"]: on ber fc^o neu blanden

^itgent, per autiphrasin,


[0. 7.]

Inimici cessaruut.

qua mnndns longe aliis oculis martyres aspexit. Quidam [Icgavit], vastationes cessaverunt, scilLicet,
'ted^t tickten'.

quas fecerunt inimici.


Intclligo active:

[. 9.]

Alibi, faciet iudicinm in terra.

25

livb auff erben ba 9ied)t Qnvicf)ten, bie Sente front


[. 8.J

mad)en

ober bas

fie

front Incrbcn.

pracparat ad iudicium sedem suam.

Genepios

ndis sententia est,


liberat, ut testatnr

utrumq[ue complecteus membrum.


sequens promissio.
[b. 10.]

Impios punit,

Dominus

protoctio est pau30

pcruni.

[. 9.]

ludicabit orbem terrae in aequitate.


teutonica.

Kectitudo vel rectitudine.


(jiiod

Nos non habemus vocabnia


fu'tnm
et

Rectitudo id appelhitnr,

non
boa

falsum

est,

sed factum in veritate simplici et candido corde,

red) tfrf;affen gugctiet.

Vcraccs. red^tfc^affcn,
meinet (honestus
dcstruas
bis
iint

treln,

sinccrus, incormptu.,

candidus, ber e bon


4
!>

f)erlien

reblirf)).

Paul[ns

2.

CorLintl-

.VIII. r loiedcrhoU

lljT

7 f.icics] facias iTs


1(1

S pakad unl

nini^jft

bU an rh
<

ISjU Minoratus
liuiit

Proverb, r

.IX. r
bis

l ^UQtnt r wiederholt

25 fecerunt

ans

Tcdt tid^ten

tmt

27 praeparat

snam nnt

30 ludicabit

bis

aequitjite unt
')

Rectitudo vel steht r


S.
')

rectitudine mit
3.
')

34 candidus c mts candidi

S.

oben
4.

XXVIII Anm.
Vgl.

S.
1.

rprotokoll S.
)

Z. U/f.

Vgl unten

S. II

Anm.

tmten S. 12 Antn.

Bas

sog. 'Bogenlicd'.

$totooft bct qjlatmentgung 1531.

XXX 7
in

oruni

.1.

vocat simplicitatem.
[sinceri]tate';

'Versati sunt,
ift

iuquit,

hoc mundo

in sim-2.sot.

i,

i>
le

plicitate et
siinplices',

bB

rectitudo.

Ciiristus:
i.

Matth^aei .10. 'P^stote


facit

iUiattii. lo,

'on

falfd^'.

ludicabit in rectitiidine

e.

houiines sinceros,

candidos, Contra: impia doctrina facit iivpocritas.


5

Contrarium apparet esse


tlt
tft

[verum], fide
ber
iier
fol

tarnen verum
iin

est.

[o.

10]

@tn fc^u|
'^r fu

ber not.
gefangen':

^)

I)Offe,

auij
auj,

^clffen.
e()e

[O. 16.]

toirb

6[er3og 2)t|0rbftnb'

er fii^

er)if)et,

ftiiberfaven.

[0.20] Yidetur

iactare
10

Deus ad tempus dormire, non curare gemitus pauperum, sinit impios florere, sperbe jc. sed taudem utruuique palam fit. So erlerntet tnon, ut
non
h3er
sit

personalis

co^nitic,
31(f),

|)ulchcrrimae

et

firmissimae promissiones sunt,


3C.

nur gleuben funb.

bu

leibiger

unglaub!

[. 17.]

Deus

perdit iiupios, et nulla re utitur, uisi ministerio verbi,

S)ur($ Inort. non vi iiumana,

non armis.

Antithesis observetur,

quae

siguificat,

qua

via,

quomodo deus

impios perdat, nempe per verbum destruit eos, sicut muri hiericho deciderunt
15

solo souitu tubarum, Sic impii per meditationem,

-\-

praedicationeni, orationem,

gratiarum actionum

[.1.]

tolluutur (Sicut Midianitae sola vociferatione mutuis

vulneribLUs corruerunt)

de

oratione

[2]

tantum

niniis

particulariter

sonat.

Sur^i
20

jufainmen, 3ft f^i" illustre im S)eutfd;en. Adversariis non rcsistitur virib[us, potentia luimana, .sed per verbum. [. 21.] 'Legis-

hjort

fajft ollc

latorem': ^ft au)


fie

3"

nial ein feiner S)er.

@ib inen einen


posse regere totuni

^Heifter, ber

mores
in

leret.
celis.

Non
Da.

solura arbitrantur
ut
et

.se

mundum,

sed

deum

ipsi

habeant niagistrum,

ne extoUant se su])ra

dominum.

Decimus Psalnms.
25

.9.

psalmus

est

de martyribus

in

primitiva Ecclesia

10.

de per-

secutione Ecclesiae^ sub Antichristo.


Initio contiuet querelam.
est,
[b. 2.]

Victis tyrannis, saevior adest tentatio,


Y.a

Ebi^reus habet: 'Incenditur pauper'.


.7.

vox
'1;|;

de

qua

dixi

supra

ps[almus

Cap[ut

.12.

ludicnm.
ift,

'Incendemus^iul)crl)anb"

30

domum tuam' 3c. OerberBcn. 2Beil fjat, mul fid ber frome leiben,
Isafen
ire onfii^lege,

ber ottIo im regiment


conspirant.

Impii complectuntm- invicem


fid),

consilia sua, coniungunt sese et conferent sua cousilia, ie faffen, ruften

quib|us opprimant pios.

c^en mit ttfen unb


in .summa:
ftf)ieffen

I)etm=

Itd^en practifen

umB,

fie

Ijolten

alte

3U famen,

ber

2 (veri) [sinceriltate
his not

4 Contrarium durch Strich zu rectitudine Z. 3


11 %uxi)l hjort unt
l
-{-

5 in

unt

ejT

3x

fu fns ibcrfaten unl

praedicationeni

atelu

rh

zu IdJlT
toort
uitt

sieht r:

Iud[icum

.7.

IS Surd^s Itott r

im

Seutjc^Elt

durch

iStrich

zu Zx)S

32
331

ipsi] episcopi

mglich
fie

24

.X. r

27 Incenditur panper unt

30 conspirant
')

XXX VII, 1 +

galten bin ^auffeit rh

Es

hat berdies

Das UrprotokoU (unten an dieser Stelle

S. 13 Z. 4) hat:

qs

toitb 6(f
')

ouc^ einmal Inibbctfaten.

reichere Ausfhrungen,

rprotoJcoU sagt
III*

viel

per-

snlicher (S. 13 Z. 19): 'bct X. [seil,

psalmus/ de nobis.'

XXXYI
s.i'ioicis, 17

(Sintdtung.

einen Ijauffcn.

Graece.

panurgia.

'Ehiraice:

Simma.^
(jat

C'uius vocis frequens


betoeifet,

usus est iu Mose. ipsum, qiiod

3)er feinem Bvuber


j. o.]

eine ti\t
(juasi fre]

huic

fiat

hoc

cou'itavit.

gloriatiir,

bene [gesta]

feoerit.

Senn
et
s

man

befm] Sapft gleid^ bretoet iram dei, damnationem,

l)lasi)liemat
[b. G.] ^sd)

dominum, coiitemuit
iiJ^rcdct

et

fegenet er inidet commiuationes diviuas.

jidj,

|<[.116^|

lil

proprie nemcn nnb

rel>cn.

GS

t)nt,

inqnit, nic^t not.


fid}
i.

SBenn
verhuin.

man
(t).

ijon lang

unb
ac

breloet,

fcgcnet
et

er

e.

putat se esse

iDiiocentem, sperat optima,


4.]

doeeudo

vivendo pugnat

contra

Laudat
jorn.

se et bencdietioues sibi

poilicotur prae superbia irae

[gestum

siguificat]:
^ot)ert

Sivfft

maul

auff

unb fragt
atroeissimo

uidjty barnod) fuv gvoffcm, ftol|ien

Lo<piitur
nacf)

de

odio
(yr

pharisaico.

3(IIe
fjellcr

feine

tutfe
iott.

finb,
2.2i,icii.2,

ha3
ein
3c.

er

C)ott ni(^t3 fraget,

geBe nidjt einen


.2.

umt

4(5

ift

feer
[. 5.1

tjarter

pfalm.

2.

Thes^salonieeuses

'Extollitur
an,

supra

denm'

6r

feret

fort,

ein bing
treibt er

ligt

im

Ijefftig

tret6t"
IS

engftlid)

unb

f)efftiglii$,

ut nmliei- in partu anxie laborat, Uiifer "^err 5ott^

fad) lefft er

im Srecf
t()un,

ligcn,
lefft

Seine
nid^t

imerbar unb ^eUt an, feret fort


.SjanS

mit feinem
^inbnrc^.i.Sov.9,2i;enni

im

fagcn nod) hitjcren,

mit bem

fopff

5Rein fat^ bie notigft.


1.

Ebraiee
((()oni::(>

ift

fein gerebt, grapiiiee de[)in.\it


fidjt,

Paulus

Cor|iutliiorum
tobet
fic^

9:

reddit (^r

ftrebct,

ringet, t^ut
et

fc[;euflid)

unb
lefft

mit

feinem bing imerbar


.

unb

gcl)ctu

t)inburrf),

hoc

semper,
-\-

md;t ftenren

pertinaciam inipoenitentis
trolilid)

cordis

deseribit

Omnes

inimicos suos i)rosteinit confidenter


t)anbelt iuiber fie fcd,
ftolluglid;

er

ad^t irer gering, io

5.iWici9,i6gar nid^ty,
dielt,

unb tro^ig
^

Ut

lex de falso teste

Lo(piitur confidenter

Ut

["Hierjog

MLorbnb]

D^octor Eck, ^L^^'^S


25

leorg [nepos].* [. 6.J 'Non movebor": Canipegius= dixit Nequaquani permittendum, ut Papatus, qui est jiulclierrima monarchia, dissipetur. [. 7.] 'Os
eins

plenum
gelt

est':

Non

docet Euangeliuni, sed excommnnicat.

1.

@r !an

nidjtS

bcnn

bannen

nnb

Oerf(urf)cn
[.2.
|

etiam reges
er
et

jc.

.-5.

[frans]
ift

bie

toclt

befdjciffcn

umby
bannen
gut
.4.

[unb gutj

nnb Ja

rebet,

(erct,

alleS erlogen
.1.

nnb

cr=
:io

[St. ll<i''|ftnnc!en.
[.2.]

'sub

Hngua' laedit

sedueit eonscientias
.!.

flud;en mit
gelt

biegen mit lgen prebigen

Sricgen befdjciffeu
gcfejjcn
nnl.

nmb

nnb

ipiagcn,
glori.Htiir
Ai's

mit
)((!<

fd;lucren,
7 bc(r)[ntl II

untreglid^cn
."'

ha-i

gcUiiffeu

martern unb
'""'

3
]:!

prao Ais irae

JOjtl fuv !irofii

Jorn

7t

CS ift

t)fa(m nnt
trolilitf)

t
2'>

bis fort unt

161 17 fcrct fort lux lljiin r 2(ll27

22

+ Omnes
30

4/

confidenter rh

Non

nioveljor nnt

Os

bin est

nnt

fhidjcn nnt

31 Siegen unf

Sticgcii nnt

32

*4>tagcu

unt

') Kmma] Hehr. ni531";3 ro nala (c-Sl) (bbfet) ebailtc; Luther schcinl daa Wort ^) S. unten rontkm sinn- und sliiinmrerwainlttn nti" = SI3or[)Qbcil, Scljdlibtat hcr:nli:itcn. ) JJas II. M. kann man vielleicht auch unfhtscn mit LCVjg Mietzentiiis; S. II Anm. 1. *) A'.s ist wohl auch auf Heinrich von liraunxchwcitj f/ehend; s. unten S. 470 Anm. 4.

also ein anderer


')

Herzog

Campegius ist also der die Anm. 2 richtigzustellen.

Georg gemeint, ah der im Urprotokoll S. 11 iste des Urprotokolls S. 14 Z. 10; dcmgemii

'/,.

II

genannte.
also S. 14

lerc

5ProtototI bet ipfnlmciitagiing 1531.

XXXVII
eins.

cngftcii*;

Subest mysterinm 'Siib

lingiia'

[i.e.]

sub ministerio
eitel

Aiuliimt

quidem
[. 8.]

eins lingiiara sed doctrina eins

rid}t

mu'ifc

unb

ailBeit an.
propatulo,

In

atriis

habet stios coiifessores, in

Eoclesia,

foris seu in
allicit
jc.

^auffe, ha bie l'eutc furgcljcn, (juonim nuiltcs capit et intus in corde eos occidit, iit supra 'Os eins plenum^
ift

spocio religionis,

Atria: ha icl tjold


incvtfen,

Utxb

ftel)et

Lii|cae

.1.

Obscrvat
(in

paujicres

scil[icet
fie|

dam,

lauten
|)r<)pno
elabi.

8"'-

i.

lo

(in

niaitini),

ad)t l)alicu"

bonum) [auff
'trahit'

Ijaltcn,

insidiari,

auff ben f)a.t reiten,

[. 9.]

[rapit]

in rete, et sie ut
f. 10.
|

non possit

Q|uasi d[icat: gr
1"

fpielt

mit im

bie paffion.

6r

3iifrfjte^ct, 3ii=3)!i5

IrumBt",

linrftt,

ftov^ts ober ftofftd


[.

ju boben mit getualt.


est

Pauperes

cadunt

potentia

eins.
fti.

11.]

'Oblitns
fi^eft
est,

deus',

@ott

bcnctt nidjt bran,

6r
bie

fi^ctv nic^t".

14.J

'Xu

ia' ?cil[ieet

bie trulifal,

'ben iamcr', fo
5l6er bie

--rmcn leiben.
fadjc

Ambignnm
et

an

lioc
in

dieat de piis an impiis.

gan^e
'*

piornm

accipis, sonat in

liabent auxiiiiim
[traft

manu dei. .Si tantum de imiiiis mabnii ut ps[alraus .17. commendat paup[cres. Non aliud praeter quod tibi commcndent 3C. [. 15.] furf) boS bofe,
impiornm
ftel)et
[b. 17.]
of)r'

^a

u^iel.

parat sc cor.
bafur,
'ba bein

'^r

f)erl/ fc^icfet rirfjtct"


ijorct

firf)

unb

ift

getDi,

^ettti

ir

fifjreien

S)a bu inen
20

^clffcn

[9?t. IIT^']

Uierbcft,

seiliicet

in

tola

unb brauff mcrrte", causa. 18.| Cou[1).


mutlDiUcn
treibe, jc.

stitue

illis,

ha^ ber 5)tenfc^ nid;t

nif)cr troljc, bodjc,

P.salnms XI.
[.

2.] 'In obscnro': ^eimlic^.

[b. 3.]

'@runb': verbum.

lustus quid?
(bie

Mimesis
clenbcn
25

impiorum, lustus

nihil

potcst facere.

3Ba
!an

fol ber gere(^t"


ift':

armen
ft)ir;

[Icutc]

2?cttler)
loir

aufricfjten.

[. 4]

'Ser ,69f9{
er;

2)em

befel^eu
[. 6.]

a
ftral,

nid)t

tonnen,

ba

sie

sc

consolatur.
luirb tu

Carbones:
,3U

bli|, bonncr,

t)agel;
I)ie'

'fi^lucfcr,

[)ellifrf)

feucr

gegeben unb

lof)n Jcerben.
fie

@r

ftudjet

getroft;

Est descriptio fulminis,

S)a Joetter lirb

erfif;lagen.

'Calix'^ [significat] portionem, cuilibct desti-

natam
30

et
[b.

donatam.
1.] 'In

'Eorum': iustoruni
confido'.

^
'quare
vestri
fide
[b. 2.]

domino

Confitetur fidem et accusat opera.

dicitis

animae': docere vultis,


iucerta
et instabili

ut

amissa

vagetur
'teudunt

in

montib[us

cultus,

eonscientia.

areum\

parati

ad

35

nocendum tam corpori quam animae. [b. 3.J Idee sequitur Crux, 'OJrunb': Causam piorum obscurant tanquain hercticam et danuiaiidam. Studium impiorum est, inita facere mandata dei ut sua statuant. Ko[manorum .9. VeliHm.9,31.33
ea opera, quae iustus [iactat et] facit, quid sunt uisi heretica.
[b. 4.]

'DoLniinus

6 Observat pauperes unt


24

traliit in

rete unt
26'

IS piis c aus (ini)piis

:il

.XI. r

In

SSR9l
')

ift

unt

26

bontiet]

bomet //

CALIX

r wiederholt

Vgl.

ummntien zu

Ps. 10 Erl. Ausg. ST, 272; Unsre

Amg. Bd.

38.

*)

Vulg.:

pars calicis eorum.

XXXVIII
iu

einleittmg.

Tcmplo^

["hl-

^'^''

verbum
cor

eins est,

ille,

scil|icet 'eins

sedes est in

celo'.

CoDsolatur
[. 6.]

se

et

erigit

suum

contra

securitateni' et

vim impiorum.

'pliiet';

Tempestate perdet sicut aegyptios


Psaliniis Xll.

et Sodornitas.^

[. 2.j

'.^tlff

@rr

bie

.'ciligen'

finb

bl)itii.

Tinmimitus est uumerus


iinb gcfiret^lidj,

Sanctorum, Alias Iaut

bie ipciliflcu finb

iitibci"

tum sonat
(luaui
iv toenig

imminutionem
eloquentia

virtutis.
i.

Neutralitor

loerS

fein,

Maior

est

sapiontia

[SI. 117^]

e.

ie

Incrbcit crljuinpclt iiiib ncrftuinpclt,


|o.
;>.J

bn

bleiben, 'leuBigen': S)te red}tfd)affen.


et corde'
i.

"llnnulje bing',
(Sitel

Icvc.

'Ex corde
signi.16.
lo

e.

loquuiitur dolose ex duplici corde.

fiilfifjc

Ijcr^cn,

ficantiir sectae et dissidia.


[. 4.]

'Labia' adiila[trieia Eulogias.


fb. 5.]

Rom[anoruin
lustus, (juid

'iinguam magnilo[(]uani' C^hristologias.


es os nostrum,

'Quis noster do[minus':


taciat?

Tu non

sed apnd nos est os nostruui.


[. 4.]

+
^'

Quis osteudet nob[is bonuni?


quae
:

S)ev i")6vr lolt aufrotten nric


i''

Ijcudjclprebigt vel I)^!!})!^),

secpiitur impiaiii doctrinani, llnb bie ftol^cn


id)
<|ui

jungen,

[. 6.]

[Promissio]

'ill

auff

de doetrina loqnitur.
fiducia praedicabunt,

verbum
"b"* isi.'"' ff^)clO

et doctores virtute

multa,

cum
testis

Ego dabo puah: m\


Yirtute
so

reben,

Ut

in

deut^eronomio falsus
pvebtgen

confidenter lo(|uitur i.e. 5[)tan


.4.

'^'""fiM,'a3 fol

fretbig

on

\)Z\V

Ut de
^''i^

Apostolis seribitur Actiorum


6'" ^elffcprebigt
,

multa K.
[tiften

V[ult
ein
|tj.

di^icere:

3c

I^elffelere

ober ^eillnort

ober

^ulffe

fdjaffeu,

bie

getroft
lere,

Icrcn

fol.

Pulchcr|rima
ttl

promissio.

7.]

'Eloquia': 'bie rebc'

ober

efcgct,

gcreiniget,
[O. 9.]

nid)t t()un, S:!auter melius,

per cinMiitum.

Est argimienhmi psalmi-

L'o

lofe Seutc

regieren,

oben anfiijcn, fjerrfi^en, ItJtrb allentljntben Hol


29

gottlofen.
1

Cessante prophetia dissi])atnr populus.


verbum
celo rk

ubi

bis in

7;S

Maior

bis

eloquenlia mit
14 Quis bis

Unnu^C
''21

bis tctc

unt

lOjll significantur durch Strich zu loquuntur Z, 10

bonum rh
sm

Scr 6tX"
In vase

durch Strich zu Labia adula[trioia Z.


terreno
[i.

17 puuh]

n'^S"'

steht r:

e.l

in

nobis

inlirniis clarescit virtus verbi.

')

Die Aiiafiihrungcn von


Brer von
sich

S.

XXXVII,

30

bis S.

XXXVIII,
Es

3 sind
ist

gam wn;

sie

stellen eine fast vollstndige, sioeite

Besprcclmny

i^on Ps. II dar.

nicht anzimehmeii,

da

sie

aus

sollte

hinzngetn haben.

I'hilieeder hat

fr Ps. 4
greifen,

und

eine

sioeite

lievision stattgefunden

und das Manuskript


5,

Urprotolcoll verschwunden, %oic die Bltter

1 bis

auch fr Ps. 11 ivie ist aus dem oder wir mssen zu da- Annahme

uns unbekannte Quellen zugnglich learen; etwa ein Handexemplar, in das er sich gelegentliche uerungen und Auslegungen Luthers eintrug. In der Tat findet sich in einer Jenaer Oktavhandschrift von liiiivrs Hand die Randbemerkung: Wir haben sonst keine Nachricht ber diesen lateinischen Viele Psaltorium Latinum. Psalter. Beachtenswert ist es, da die obige neue Ausfhrung zu Ps. 11 bis auf ein Wort lateinisch ist. Vielleicht stand sie in jenem verlorenen lateinischen Handpsalter Hrers. Ob etwa dieses I'salterium Biers mit dem Psaltcrium Luthers 1520 (Kunhtim siehe

da Hrer noch

andere,

unten

8. I^If-) identisch ist,

wird am gewiesenen Ort untcrstwht tvcrden (Unsre Ausg. Bibel

4).

^ProtofoII bct SPfotmcntagung 1531.

XXXIX

Psiiliniis
f. 3.]

XIII.
SSel)

'In anima':
ticmulien

Germanicc diicimus:
imb mnrtcvii,
flic-3,

m\X

felb.
()in

Sic lang fol


iinb
I)cr,

mein \tde
iif)

fid)

ciu^ftcn.
gcljet-J

3cf)

beiicfe

\x>mn
Sjic

fc^un ein fa ins anbcv


hitjerea,
hciS
id)

fo

bod) ba l)in au, Patientia.


loolt.

lang jol

mir gern taten


Ijulffe

In voce 'anima' exprimitur,


[. 5.]

ha^ er gern tpolt rat fncf}cn" unb

fcf}affcn.

'feinb':

Spiritus
Ijer|en,

Satanac
dolore

est

tri.sticiae

autor.

ngften,
:

leib tragen"

ff)a'6cn]

im

affici

k[o. 3.]

[181.118'']
lu

'(5r'^c'6cn'

tro|en,

{.loltern,

fdiarren.

Ros|)ice nie ])rae-

catio
[ft.

Reddc mihi 5.] S)a i)


bift.

serenaui faciem,
ni(^t

ma) mir meine


vel,

ugen loader praovaini.


nidjt

barniber lige
{^oc'
S5el)

ba

mit

mir
fo

au3
gtig

fei).

[.

6.]'Cor

nieum exuitat': '^c^


ps[alnuis

barauff,
finbct

hai^

bu

uub

guebig
gerne.

bem 6rrn

man

f)ultfe,

Xer

.S)Srr :^ilfft

'Caut[abo': Epiph[nenia.

,5

Psaliuus XII
Aliud est psalmos
aliis

II.

intelligere

et

aliud

perspicuis

vcrbis

cum

tradi

posse.
[b. 1.]

Xie

rcc^cn, rot)Cn, contemptores verbi,

Scd volunt
.3.

vldcri sapieutes
[b. 2.]

et pii.
20

gin

Ireifcr

man

tf)ut fein

geringe tor^eit.^

Tit[um

Ad

onnic

itt. s,

8.

tvi

bonuin opus reprobi prospexit.

Kbraica vox niagis gestum videndi,

quam
im

ipsam visionem
frage,
[. 4.]

signifioat.

fing
5tid}t

berftenbig".
gefjen,

ott meine,
fd;(af)en,

ndjtc,

nad}

['UMtf)cter'l

in fidj

nid;t fing loerbcn,

nic^t erftel^en, nid)t bebenden,

nid;t branff

m er den,

hoc tntum complectitur,


coclis prospicere,
|ic

quod dcus
25

sit eis

otiosus, [eis]
ali(juis

irascatur,

quia nou credant e

nee videre,

num

sit

intelligens.
fic^

'Qui edunt populuiu nieuin': h^

nur

freifcn

!^aBen

unb
ber

treiben.

Noiunt

in

fide

vivere,

sed

deum

Mammon
praeter
30

colunt [ps[almo
inen
al

.4.]

ut

abundcnt opib[us
3i'i'inc
fa{)r
:c.

3C.

tjerfc^mac^te

unb

3Jtammon
gut,
e'^r,
[. 5.]

inc"allein

|-

Sie forgen, ber Band) '">] Qnidvis timent


fie

Deum

band),

Sott furchten

nic^t.

[.

6.]

Do[minus
et facto.
et

fiducia eins:
[t3.

Ott

ift

mit ben gereiften,


leftert,

bie

burffen

fic^

nid^t furdjten.

6.]

"StaV vel lere, fd;enbct,


[b. 7.]

fd)mel)et scil[icet

verbo

Epipho|nema.

Utinam

Salus ex Sion promissa veniret.

De

Christo

regno eins loquitur, qui venit, ut destruat opcra diaboli.

[m. 118"]
3r,

Psalmus XV.
SBer niemanb
leftert.

[b. 3.]

Lingua non

detrahit.

In faciem publice
occulte,

coQvitiari, affterreben, detrabere, difiamare, convitiari,


1 .XIII. r, darunter:

berleumbben
aus SBit

Contra tiisticiam Spiritus

i SBic c

21 flug unt

zu 24 steht r: Midi.

..3.

degliibunt

zu 27 sieht r: Videtur hie versus mutilatus

34 am[oberen
'J

Blattrande steht: Nedibim principes Kedabos


')

[= nians]

voluntaria.

Siehe tinlen S.

Anm.

2.

Siehe unten S. 3

Anm.

1.

XL
in
beti riicfeii ftet^eu,

ginlcitung.

frf^me^cn,

fjcifft geleftert.

[o. 4.]

fein evlldjeii, ber bic grofjeii gottloieii liypocrita8

Qu! despicit: ^ft ein feev unb Epicureos nidjt ntfitct,


3C.

sed

3C.

Xon

curat exempla midtitudinis sapientum, doetormii iusto ruiu


et liypoc[ritanitu.

Epicureorum

Psalinns XVT.

Michtam: uomen est luiius psalnii. Alcchn: propter te, a<l te. Bonitas mea nnlla est. 'Ihnf) bcincu ^^d) Ocrmncj unb Bin ni(f|t coram tc. liHen' Icibe id}, 6 gefjet mir nid^t )Dol umB beineu tuillcu, Du licBcr ott mac^t-S, ba mir uidjt tnol g'^et, @ gefc^idjt umb beineu tricu, Unb t^ut ho) gleidjtol propter Sanctos, qui in terris sunt et per verbum convertiiutiir.
fO. 1'2.]

10

fr bie ^ittU)en, ertoetcten, auffiunbigen, Contra bie i(^ ertoelet '^aBe, ha i) luft unb aE mein gefallen an "^afie. cultum et invocationem Sanctonim. j. 4.] *il6cr iene: ^) 'ijobt ein gut
[. 3.]

Adirini:

ps^almus

.8.

gefallen

alieuos

i.

an meinen ^eiligen, ^Ibcr an ieneu l)ah ic^ t)er|teib, qnia sequuntur e. idola. Hie valedieit Synagogae et repndiat eam. Ipsi nie
quaerunt
alios

15

deserunt et

dcos,

ba

I)aten

fie

3U

Io[)U f.l]

[.3.]
[.2.]

ba
2)a

fie fie
JC.

muffen

icl

ungtudS

unb

groffe

augft,

lierpeib fjafieu,

anbern nadjlauffen.

Signifieat (juod maiore studio, Zelo k. colant sua idola

Non

curabo libamiua eorum

cum
ift

sanguiue.
feer

Reprobatio sacrificiorum. Christus

facit sc hie pontificem.


otferre.
[. 6.]
'

ftard gerebt,

Non

vult sacrificia
[b.

eorum
7.]

20

lueunda:

mir

ift

ein fdjon erbteil lorben.


[D. 9.]

er

mein 9{atge6

ift,

'Reues'-.

per experientiam didicit.

'liegen':

frf|Iaffen.

|S9L li9''|

Psalmus XVII.
Unb mein
letie^a

3)i

ift

ein fein pfelmidicn,

gebetliu.
[. 2.]

|. 1.]

Piinna: gefc^rcl),
fifi

in

et moesticia.

prid): Tu
Q[uasi

25

iudica,

non tantum audi,


S)ie Seute tl)UU ia

ein

urteil ber

meiner

fac^,

prid) bu in
ift.

meiner
d[ieat:

fod^, c^alt) auff red)t, ha^j rcd)t 3ugel)e, Xoai red)t


uid)t.
|. 3.]

exiilorasti:

Non de

privata causa,

sed de niinisterio verbLi et dei causa loquitur.

fiubeft nid)t.
Siui.

Volo
7.]

patienter ferre, uec

fal.sa

docerc nee niuruiin-are.


(Sl)
|t).

30

i,46[b. 4.J
ift

bc morberS: Sic etiam Christus speiuncam Jatronum vocat.


|t).

e
9.J

ein fein gebet.

'aSelucife':
t)a6eu.

S)u pflcgft Uninbcrli($ 3U


[O. 11. J

l)elffcu

'Seeleu':

ie Collen mid) tob

['fetten']:

ie

ftel)cu

fefte

bet)=

fomen

et insidiantur nobis.
zu 3
steht

r: propheta loquitur in personam Christi per


Iot)n]

totuiii

psalmum
311

.">

rsaliiius
/i.

fehlt

16 ju

juto^n

Ih
mit

17

[.2.]

S)a

fie

durch Strich zu
itit

lo^n

[.!.]

J6

gezogen
lin

21 (gefallen) ItDotbcn]

zu 22

steht r:

cr mir tat

24 Unb mein Betet=


31132 61)

unt

27 Sc^aW
'mt

aiiff rcc^t

28 explorasti unt

30

finbeft ni[I)t U7it

e ift bis SBeWeifc


')

33 Seelen unt

"iRatgcl)',

nichl Stntgebcr, ist die genuin fMlhcrschi;

Form; auch

Jiin. 11,

34 stand

ursprnglich 'rnbgcbc'.

iJJtototoII ber !PfaIincnlaguii3

1531.

XLI
lo.] 'uBcrluclLbic^c in',

[o. ll.|

in

imievm gmige,
[.

nie

luir aninfjcn.

[.

benfelben Setuen.
fie

14.]

'Manus

tuae':

bift

imer

6cl)

inen, gtbft inen,

\m^

{)a'6cn

cogitant
s

Nos de commodis
lUoKcn,

descris, iuxta iudiciuni rationi,s biefer lelt, qiii tantuni

vitae praesentis, et qiiae


in

iniiiidi

sunt, vcl

-j-

'Manns
est.'jicfcr. io,3i

tuae' in maluni,

quos
est,

malum
eos de

reservasti, dextera tua inveniet eos, qui te

oderunt.

Nemo

qui

manu
tan

tua possit eiuere.


i.

horrendum
a6ev

ineidere in inanus dei viventis.


(S

Est ebraismus
nidf)t

e.

obnosiis vindiotao

ttiao.

finb fold^e l'cute,

bic

man

ftvoffen,

ollen
Iini)ii

fie

geftrafft

toetben, fo
10

mu manus
et
[1]

dei tI)Un.

'^i"

tJ-'^lt

leben':
se

non possunt pereoelis.


P.'ialini

suaderi,

lianc
[2]

sententiam
scriptura

horribilem
tribiiit

contra

latam

in

passim
vitae

inipiis,

qui

tantum quaernnt

prae.senlis

lit. i, 12

commoda, ventres
[581.119'']
[t).

pigri

sunt.

15.]

'Evigiiaudo',
evigilavero.
.2.

excitando siniilitudiuem

tuam,
.1.

hoc de
[?]

reguo
15

fidei

sonat.

Cum
tibi

Coniplectitur utrumque

privor

verbo,

quo reddor
ei

simiiis.

'Scinnis,
i.

quod erimus
excitatus

ei similes' inio

iain

1.

3oi). 3,

sunuis

similes.
icf}

Simih^tudo
jei;,

tua

e.

cum

fucro,

Ia

icf)

mir
1.

gengen, ba

gleidj
jc.

et

iioc

non obiective sed

formaliter, ex Gen[esi

faciamus liomines

plana et perspicua est haec sententia.

i.'Woki.sg

Psalnius XVIII.
20

[.2.|

'Diligani':
U)ie

paternabo,
i)

maternabo,

filiabo te.

^^
in

tjobe

bid)

r)er|Itd^ lieb,

bin

bir fo '^olb",
loie

6r

meinet viscera,
Si esset

muttertjei^.

^)
fo
h)ie

f\abe ein

fjerli

jn bem, 3e,

^ertic

i)

hid),

verbum

adfeetus,
Jfe,

h)er
t)er|e

feer
tc^

loftlic^,
bidf).

sed significat tantum

illum

gestnm

vocativo',

!^ilfft.

[d. 3.]

Cornu

vietoriae

ift

ein lonter allcgoria,

meae, mein .^clffc^om, mein l^oin, ba mir Vincula mortis !omen jnoor, |b. 5/6.] Im-

petus nialorum, invidia nocentium, offendicula mortis.


[b. 8.]

['Terra tremuit']: 2)a ge^et er


er
loil

nu fpocirn

in 2tegl)pten
in

l^in

ein,

unb
">

toirb
9.]

tnngfain

au fomen.
id)

'Conmiota':
(luia

viLdelicet

monte Sina.
illo':

|0.

S)ie

'nafen'

()aben,

[nasus] .sequitur,

'Ab

scil[icet

4gne; descriptio poetica tempestatis


berbedt
ftc^

[letter].

Poema iudaicum

est,

|0. 12.]

6r
figu-

mit finfterni"
nubib|us.

i.

e.

[F. M.] fecit sibi tabernaculum tenebricsuni


interpraetatio
prioris.

ex

illis

obsciu'is

Posterius est

primo

rate loquitur, deinde simpliciter,


35

Ut

res obscura est, ita et verba.


finftere

De rebus
looltfen.
[.

obscuris

loquitur

obsoure.

Unb

ftf}larlje

bie

Inaffcr

'e^elt': militare

vocabulum.

Gerte nobis tentatis est absconditus.

13.

1 in 61s

gonge unt

4l

Manus

tuae rk

zu lOjll steht r: 3t

teil,

to^n, gut

]9 XVllI c au.i

XIX

33 primo] (Dein) piinio

Ih

zu 33

steht r:

Histeron protlieron

zu 34135
')

steht

rh: Nubes densissimae

Magnae

caliginis

36

C'erte bis

absconditus unt

Danach

mrd

unten S.

6,

Z. 5 in vocattivo statt in vocaibulo zu entzifj'crn sein.

XLII

Einleitung.

'Prae

fiilgore':

'glan^',

bli^, describit
G5[0tt

fSI. 120*]

ruptioncm nubiiim, quLando


lol

fulgurat.
dLieat:

Unfer

Lerr

tan

finftere

inoMen

eiicuc^ten.

Q[uasi
sunt.

Manserunt quidem teuebrosae mibes, quae tarnen Densissima caligo est et tameu lux est in ea. S)icjeI6en
lolden t)erf($>tmnben,
)linr.

illustiatae

f($lX)Or|en bitfen

jcrgiengen
[o.

",

trcntteten

]i) liom glan|, ber fr

im

'Carbones

ignis':

14.] 'f)ager, [. 15.] ftral.

Igncni ardcntoni. non

sohim fnlgentem
5leuffcl fliegen

intelligo.

^Nlateriam ignitain significat. .3Bte


'Sc^rctft
fie':

i^

fcltjc

meinen

uBein lnlbe ju fofiurg.


nionte Syna,

QnemadLmodnm
3C.

populnni

Israel

perterrefecit in

nt retrocederent

[. 16.]

)a veget,

alB goffe e,

Ijctffcn

an) torreutes,

ba3

bie tnaffer

finb

Tjev

gcingcn

fom

'o

tegen (j^uasi d^icat: ie fat)cn

am

om
quod
24,

pla|iregen.
illico

V[ult d[icere,

bevg inni bic kc^e I)in unb tjcr flieffen qnod novi rivi veuerint, miraculnra fuit,
'fundaLnienta':
])uto

creverimt aquae ex plnvia.

eum

appellare

fuudamenta ipsas aquas [q[uasi


l'l.

d[icat]:

luundatioues vcnerunt aquae cou.24.

2gregabantur [aquae], quae sunt fundameuta terrae pSLalnius


praeparavit eum.'

'Super flumina

Terremotus non revelat fundameuta terrae Revelata, uudata


lompt.

ba in conspectum
i. e.

Non

revelabis

turpitudiueni

jc.

Levi[tici .18.

)a fa|e
6
zti

man

ein mol, Ino ba-i erbretd^ ftunbe.


8 Sc^redft
iint

ignis steht rh: lapil ardenles

fie

5[!lit

bicfen SBortcn

6vicE)t

bic

9}dnftf)vift

aiis

Bos. q. 24'' gaiij tiiicrinittctt

cA;

im UrprototoE nehmen
aSic wir (oben
<B.

bie

iDcitcvcn
(f.

UJevt^anbtuiigcn

ber %]. 18

iiocf)

foft

2 Seiten ber Cftnto^aiibidjxift ein

u.

. 7 3. 10
ftfjon

. 8 3. 14).
tnffcn
fic^
bc-3

XIX, 9(nm.
cinc
Seinfi^rift

1)

anbeiiteten,
fteincii

aUc 5''ngcn,
UrprrtctoII-S

bie

bicfe

fr

ba

ikrftnnbni

freitief)

nur

Stcfc
nicfjt

intereffante

unb wertOoKe
(SetuiffeS

un
i'[)re

aufgibt,
jcitlidje
o.

nodf)

lofcn.

SBir fnnen
iT)re

nichts

tjiftorifc^

fogen
fie

ber

&itftebung;
barbictet;

ber

DncHeu

fr bos Sonbergut,

bn
fie

gegenber Bos.
n.'!)rcnb

17"
.zeitige

ber 3frcr llJotie,

au benen t)erau
lid^

er

begann,
ftellt.

ba

9luff)ren mitten

mieber ein neuc iWtfct


bie

Sid)er

ift

eigeutlicf)

nur, bafj Hos.

o.

im 18. *p|atm 17" inbalt=

^^miptquelte

ift,

Don ber Bos.

q. 24''

bi ju ftretfemueife lbrttirfjcr ber-

cinftimmnng abt)ngig

ift.

nun wod)
ber
einige liicfeutlicbe 3''8C
,iiiv

3ufammenfoffenb
riftil

niffcn luir

(5()arafte=

ber

5pfatnienrcifionarbeit

nac^

formalen

mie

int)alttic[)en

eite

3U=

fammcntrogcn.

gr ben

'^>foIter

1531

>,

bem, unc gqcigt futbc, bie aicbifion

flufd)lic|lici;

jugute fam, fd)rieb vti^tx folgenbci (Sci)(uBiort

Ob Siemnnb
ferne
SPfatter

ftgetn uiofttc,
ge.^ogcn,

unb frgeben, mir


fei

T)tteu

ben
taffe

'^sfatter

,^u

bon ben Sortcn


ungetabett.

ber

bei fid) ielbft

ftug

unb

uns

biefen

Qe SBorte nnf
)

Senn luir baben cS miffentlid; getban, unb freitid) ber OJolbUmge gcbattcn unb mit allem (^Icifj'unb Irene

llnfte

aug.

SBibel 2, *37.

SPtotofoH bct ^Pfolmcniagiing 1531.

XMII
gniig
unc

berbeutfd^et.

Hub

finb

and)

getcljvtcv

l'ciitc

batu-i

geiocft.

S)ocO laufen oir unfern bovigcn beutfdjcii


fo

^4>fflltcr

and) Mciben,

um

bcvcr luiflcn,

bn begc'^vm ]n fo^n

unfi-v Crrouipct uiib JT-uBtapfcn,

man
ift

mit 3}u(mctfcf)en

nfjer

unb

ufjer

fommt.

S)cnn bcv

Dviflc bontfrfjc 'l'iaUcv

nn Dicton Cvtcn

bem brifc^en
nl^er
9Ufo ein

nl)cx

unb bem

SDcutfcfien ferner.

S)iefcr

ift

beut

Scutfc^cn
aubri'niUdje

unb bem
beutfcfjcr

P-tirif djcu
^^^'fatter

ferner."'
e toar bie

foKte erarbeitet U'crbeu;


Iiebvaifiercnbcn
bie
'.^falter

Jenbcnj ber SKcifion^arbeit, bcn


SicfcS abfic^ttidje 33emlif)cn
metf)obifc^e
(f.

Don 1528 ^u bermiuben.


bie

fj)icgelt

Sutfjerfdjrift

uicbcr,

aU

ft)ftematifd)=

grudjt

unmittelbar

auf
u. G),

bem
S5or

53oben

bei

^protofoHi

ermadjfcn
'|>fntinen

ift

oben S. XXIli; auc^ lUnm. 5

nmlid): 'Summarien ber bie


allem barf
c

unb

Urfac^en be Solmetfc^en"- (1531).

fprotofolt

bie

ganj

allgemeine formet prgen:


f

jebeimat

bcften, tref fenbftcn,

aber U'oljl fr ba ba 9Jingen um ben inngemfjeftcn beutfd)cn ^(nbrnd ber

man

ift

gcrabe ortiegcubcn 5jjialmftcl(e, mobei nidjt mortgctrcue Xcjtgcnuifjfjcit

aU

l;d)ftc

berfe^nnggibeal

gilt,

fonbern bie forgfamfte nnb


6c,^ieT]enben

peintidjfte
icfei^e

33eobad)tung ber auf


ber bcutfdjen Sprad^e

9(ubriid unb O^orm

fid}

nngcfdjrie'benen
?lIfo

unb
mit

5tuor

aU
ein

tioltstmlidjcr cmeinfpradjc.

uidjt

metjr

blo^

ber

^|*fatter

beutfdjen

Sorteu war

ba<3

innerlid)t,

an bem eift

^ul, fonbern, bie 5(ufgabe bertieft unb er= unb ber SBefenart gcborcucS bcutfd)e *pfalmcnbud)
feinen

foUte Werben.

3n

biefem

Sinn

fprid^t ut(;er

mettjobifdjcn

ruubfa^ fr

bie IHrbeit

mit ben SBorten aui:


Aliud est

psalmum

intelligere ol allLid est euin


*

loqi posse^;

ober noc^ beutlic^er in ber 3Jeinfd}rift

Aliud est psalnios intelligere

et

aliud

perspicuis verhis
ein.^elne f)cbrifd)e

eum

tradi aliis i)OSse.


tnirtlid) bentfd;

So
b.
f).

brdt er feine 3(nftrengung, ba

9Bort

ju crfaffcn, mit
id}

bem

fel}v

bejcidjnenben unb prgnanten SBort au: 'sie obscrvavi'-'

l^abe

alle Stellen,

Wo bai
^egriff

SBort Porfam,
(;ofteu

geprft,

unteinauber crglid)en,
fonbern

um

nid)t

an ber

jnfttigcn

Ciujelbentung
bc-S

ju bleiben,
.ydreffenbc
5JJitt)in

an bem

allgemeinen,

bominiercnben

SBortc
,yi

bie

unb ber beutfdjen


l'lrbeit

Spradje

biillig

entfprec^enbe berfe^ung

fd)bpfen.

fd)Webt Sutljer eine


feiner

tongeniale bcntfdje *]tad)fii)Opfung be l)cbrifd)en

'4>falter

bei

Por.

SBai

er

fo,

gleidjfam

ariomatifdj,

aU
fo

feinen

Uberfet^ertoillen fcftlegt,
il)n

um

beffen 3)urd)fl^rnng

unb

ottcnbete 3lugeftaltung feljen toir


lange,

bei ber

bertragung

jeber ein.^elnen

Stelle

fmpfeu nnb ,5War

bi er felbft wirtlid) .^nfriebeu


1)1

unb
feine

fein

fdjier

unfet)lbare
in Polte

Sprad)= unb Stil gef

mit bem gefunbencn fprad)=


ift.

lid)en

bereinftimmung getommen 33efriebigung mit einem:


ober: 'ba wer'

9lubruc!

3)auu

fonftatiert er luol)!

'So wirb unfcr fcnten^ am beften fein' . 5 3-31; (= wre e) 6. 48 3. 30; S. 60 3. 29; ober: 'mihi placet' . 83 3. 3; ober: 'sie reddidi prius et maneat' S. 127 3- 13.
')

tl. Stulg. 37, 105;


)

Ugl. oiid) bie ricfnoti,}


)

oben , XXII,
lf-

um.
")

10.

"-)

Uiijtc

SluJg. SBb. 38, Iff.

. 3 3. 32.

Oben . XXIX, S-

99,

1.

XLIV
9}?an(J)mal
f)at;

Piiitcitiing.

mu
3.

er

)id)

ahcx fvcici^ cingcfteljcn, ba^ cv fein oiel uid)t cncidjt

bann

fngt ev

93.:

'Nos non liabemns vocabiila theiitonica' . 12 3- 28;


ober: '(t($) tDolt gern l^aben ein
ober:
)in

'bo

ift

ta sentenlia,
er
ifini

sed
of)!

Icft

Instrumentum bellicum' S. 26 3- 23 '.Hunt. 3; ftcJ) nidE)t geticn \)m beubfd^' S. 69 3- 25.


bcn nad) feinem
311

nnb mieber ^at


ober
er

(^efiif)(

treffcnbcn

Slu^brutf
nni
iljn

gcfnnben,
cinjnfc|en.
'fo

fc^eint

brdj torlufig nodj


er
ifjn

fl)n,
j.

jn gclragt,

Wit
'tner

3?ebaucrn
tofic^'
tnrc)

liiBt

fndcn, fagt ober

93.:

UJcerl

feer

6 g. 5

ober:

(=

bcnbfd)'

ober; 'bas n^er beubfdj"

. 53 3. 25; . 76 ju 3. 16.

S!a 3ntcrcffc nni bQ re^te 2!eutfd)

nimmt

i'^n

alfo Hr altem in '.?(nfprni^.

Um

bcinjien

ift

fnft

bei

jebem

9.H'r

crft

ba cntfdjcibcnbc ort bcr l)cbrifd)cn

((atcinifdien

ober gricd)ifc()cn)

Urfprac^e genannt,

wirb bie

'plirasis

Ebraica'" ober

'Ebi-aicae lingiiae' ober bcr 'Ebraisiniis' l)U\

unb

bei'

gemcnbet,
feine

nad) oen mglidjen

eiten

f)in

bcleu(^tet;

um

bcSwiUen ergcbt

ooljt

Seite,

anf bcr er bicfc


,5.

Sntereffe nicbt nod) Qubriirflid) betont; ju ungc^tjltcn

Walen

fagt er
fct)r

93.

(iicimus

germauice, teiitonice ober diciinus nos, germanicetiicitiir ober


'sed lingiia

d)araftcriftifd)

germanica non
feinen
uftD.

leibt'.

9hif

biefem

ftrcng mctbDbifd)en Sege tonmit


loic
Spf.

Suf^er ju
46.
90.

befannten freien i'erbcntfcfjnngcn bcr ^^ialmen


S!a
^protofoU
fic

23. 24.

103

lfet

nn

(Jinblict

gcminnen,

nntcr welchen

Wfien, nad)
3(ber

toicOiet

(iid)en

entftanbcn.

!i'utt)er

iljm getreulid)

mar ja ju biefcr 9(rbcit nid)t allein. Scr f5?rcunbcbcirat ftanb l^clfenb nnb nnermbtid) mitratenb jnr Seite. 3" Icbcnbigcr 9Bcd)fel=
beibcr nnb
bie
t)'"ii^fi'-

rcbe
bic

flog

bal efprd)

-Krer Ijot

an

fcl^r

tjielcn

Stellen

Flamen bcr Mnner crmerft,


bie S)ebatte=

in bcr Sii3nng ba 9Bort ergriffen, in

mcift mit

bcn 9lnfang5bud)ftnbcn ber bcr 3ei(e,


ift

ber

if)vc

Shieffjrungen begannen.
,5.

So
58.

ober Sialogform

ber igiingen

ba unb bort gan^ beutlid)

tpf.

$f. 22 S. 16, '^^f. 38 . 35, 5)]f. 52 S. 54, ^M- '^8 S. 60 f., $f. 68 e. 76 f., 5pf. 74 . 88 f., $f. 89 . 112, ^!f. 94 S. 120, '^M- HS . 148 ff., an Uicicn anbcrcn Stellen fnnte man fic unfd;toer 5pf. 140 . 161 u. a. m.

18 .

7,

rcfonftruieren,

3.

93.:

S. 3 $f. 18 bg(. 9{nm. 2 S. 21 *pf. 29 3. 7 9lnm. 1 . 24 jjf. 32 3. 8 S. 43 5pf. 45 3. 1 ff . 44 3. . 69 5Pf. 65 3. 20 ff.


;

ff.

. 75

311

3- 4.
ift

Suf^er

fd^licfjt

eine

(ange thintcrung ber

'|*f.

68 mit bcn

aUorten ah: 'gi

tra3

(=

Svatfd},

etrtfd^)

gnug gerebfli
Ogl. ainm.
1.

. 109 '^l 87 bgt. 9lnm. 1. . 150 5f. 119 3. 14 ff.; . 152 3. 5 . 159 5pf. 137 u. a. m.
')

0(i^

fic()c

bic 'Jfndjtrfiflc

bebcuteiib mit 'meine id), beljaupte

hol.!'; . 578f. jut Stcttc: 'tml; id)'. "Jev Sinn ber Stelle Hiebe im

nlfu l)irv ctiim gicid):


uieientlid)en bet flleid)e.

PtototoU

in ffatmcntagmig
in

1531.

XLV
eine tiHig eiiituanb=

(Se(6fticbenb irb
freie

man nur

gaiij Devciiijcltcii (Vtlen

Slufteidiiig

bc

oiliegenbcn,

ungcgliebcvti'ii

Stoffe

unter

bie

leilnetjmcr

ornefinieu tonnen,
finb,

aber
bic

bo^ S?ut^er beraQ


bcv wirbelt

ha,

Wo

feine S^ebotterebner crmer!t


ift

ganj oftein mirb

Soften

fodtc bcftrittcn Ijoben,

augefd)liiiicn;

freilief)

ja :K'rer befonbere auf !i*utf)er JH'cbe


ift

nnb beren

(jeftl)altung geadjtet {)aben.


ja

.^auptfcUd)

natrtid^ $t|ilipp 53telQnd)tf)on beteiligt,


l1-*t-

an einer Stelle
1 f.)

wirb

fein

iiorfdjtag fogar neuer *4>in'i"tfjt-'


''J3leIand)t[)on

64, 7

<B.

09 ^.

Slu|er

(|t

fid)

bie

nietjr

ober weniger rege{ni|ige Vlntuefenbeit

be bainaligcn 9Bittcnberger (Vrennbestreife bei ben

Tagungen

fid)er

belegen

3.

58.

apar 6ruciger (im ^protofoK: C. C.) beteiligt fid) 6. 7 3- 16, <B. 35 S- H, 61 3- 2, <B. il2 3.
9lurogaIIu

naditueislid^

nm

Wefprd)

17,

. 135 3. 18.
3. SB.

(Aiirig: ober

Aurog: im
[?],

'^Uototoll)
5,

nac^meislid)

3. 14, 6. 62 3. 12, . 66 3. 13 . 105 3. 4, . 113 3. 19.


58ieIIeid)t

. 76 3.

S. 89 3. 21,

<B.

S. 59 98 3. 22,

nur

bei
i.
3.

einzelnen
<B. <B.

Si^ungcn Waren jugegen:

3fuftu
3.!eit

3ona

Sietrid)

. .

66 SInm. 1, . 114 3. 2 3tnm. 1 43 3. 3 unb f. u. S, 11 9lnm. 4.

clcgcnllic wirb aud;, wie bas Mat^efiuS fr

1539 41

melbct,

^Bernljarb

Siegler^ au

X-'eivjig

Ijerbcrgetomnien fein; gl. S. 3 ju 3- 25.


ber

Sie Userteitung
bei,

MoHen

bei

ber Slrbeit
(f. o.

wirb

bann etwa
beridjtet;

in

ber Seife

ftattgefunben l^aben, wie ba 93Jat^efiui

S. XVf.)

jeber ftenerte

ba#

wal il)m nad) ber 9lrt feiner Kommentaren am ertrauteftcn war.


mit feinen enntniffcn,
mit
feinen

Spejialtenntniffe

in

ben

prgen, au ben
Seben^erfa'^rungen,

Sut^er waltete ber altem in gleidjer 2Bcife


prattifdjen

unb

religifcn

mit feinem cniu.


S)cn Stugangepunft
ftarter

ber 33efpred)ung bietet

jcljt

nid)t

met)r bie

Vulgala in

Scorjugung wie
fcnnt
il)n

fvl;er,

fonbern ganj bcrWicgenb ber l^ebrifdje runbtejt.

2utf)er
fie

berrafc^enb gut ('ludei sunt hibliotheea nostra;

bamit bienen
tjcbriiifdjen

quod conservant bibliam' S. 63 3- 13/14) unb ift in ber prad)e' 1531 iel mct)r bewanbcrt als man gcwo^nlid) annimmt-',
Sott,
')

er

wagt

hiitb,

ircnn

cift

ntle iptototorie abgeidjloijeii vorliegen (Uiific SliiSg. SBibcl

3 unb 4),

noi^

einet bcfonbetcn Untcrfudjung bcbrfen,


in
bie

ob uiib in lDcld)cm Umfang


tejipiert

Q](cIiid)tl)Oiio

(unb

bet nnbetcu J^eitte) Icrtotjdjlgc


in

SBibelbrurfc

luetben

bo 'Hcfultat luirb

moudjcr ^infidjt berraidjcn

mcnu

ci freilie

im nKgemcincu oud)
SiBcvt

rid)tig fein toivb,

bn^

(\o iRijd) 0. a.

C. S. 81) bot

Slntcil
qI-S

ber Reifer

am

ber

bcutidjtn *8ibcl

mc()r

auf bcm

Sebictc bc? icj:tUetftubnifif3

ber SBibelBetbeutjdjuiig liege.


')

Selbftuetftublid) hjar l'utl)et


(gcft. 1-556);

Stimme immer
untcrfudjen
ift

bie bominietcnbe.

^cbrnift unb ^umanift in Seipjig


')

gl.

tofcr, JifditEbcu 5iv. 144 . 120; 9!r. 594 S. 299.


c?
.

3utereffQnt, nber uodj eiugcf)enb ju

,V

man au? bem il]totofoU I)5ren {nun, h)ie i;ull)ct hai .gcbrifd)c fpvidjt, blofe nm 5JBottj(^luf5 mie ba? cnglifc^e th aVi leije angebtrtteg s: ri-abi;; .52 3. 32: Nnlaros ..34 3.22: Havos = r->n; .45 S- 36: Alamos aaJos T\'h's;a iiym., fonbern auc& in n"5i; .154 3-26: r-an:; .57 3-29: Raos n-rri?. Siele anbete S3c= bet anittc om ilbeni(^luB: j.S?. @!33 3. 16 91nm. 1: Mimre
bafj

S.

iprid)t

et

nic^t

= =

obad^tungen bicjct Sltt werben


bingS
fi. 91. aJtcijfingct,

bic ^totofotte

bcm ptac^rorfdjct

ctffuen.

*)

i>gl.

neuet=

8utl)eig ejegefe in bet gtt),jcit, Scipjig 1911,

.54ff.

XLVI
iogar
^ievljev

Einleitung.

an

einigen

Stellen

eine

%xt leythitit
luie

Dgt.

3.

S. S. 59 3- 12
(.

9tntn. 5;

117 3. 7 SInm. 1, <B. 127 3. 17,18 9lnm. 1, . 121 3. 30/31: 'Ibi voliimus fortiler pugnare cum grammaticis et noviim vcrsum incipere' (gf. an(^(S. 121 f. ^. 31 9Inm. 5);
gef)rcn

and)

iemevfungen

auf 6. 42 3- 17 3(nm. 2,

natrlich ivvt
fein

er,

am

niobevnen 53lQBfta'6 gemciten oft genug;


9JtangeI

wie

fllte

e? anberg

bei

bem bamatigen
nngctjeuve

(ober nic^t iJUigcm gellten!) an anreidjenben

leritograp^ifdjen

unb gvammatitalifcf)en Cilfmittetnl'eiftung


.C'nt{)ers

Sa

ift

5U fccbrnfcn,
aucfj

toenn
rein

man

bie

mit
foll.

feiner "ipfierbevtragung

in

ej;e9etifc^--fprac^(ic^er .^infidjt

mrbigen

lUbev

tuo5

bantats

.yigngtid)

\vax,

mirb

tjerbeigejogen.

Suf^er

eigene

5pfalmenerE(rungen (gl. S. 146 3lnm. 2; 147 3- 33: 'Vide Commentarium') unb bie unter bem Setfnamen Ai-etius Felinus on 93ncer (gl. <B. 29 2lnm. 2, g. 30

3. 28) unb Eubanus Hessus (f. 0. S. XXIV) erijffentlicfjtcn &erfeljnngen unb ommcntore; bie Septuaginta, .^ieronl)mu, 9Iugnftin unb bie mittetaltcrlid^en
,ftird)engelc()rten
(f.

o.

'Siabbinen'
2jie

(f.

o.

<B.

XV f.) unb

. XX) mie iKeudjlin '6eptene' unb rammatitev.

bie ieniffenben jbifc^en

liioljunng

tam
ift

ommiiiionfi|ungcn trugen ertraulid^eu 6t;ara!ter; in 2utt)er tofter= ber Svennbestreis ^jur ^Beratung ufammen, rffcnbar gan,3 ^manglo^.
baruni and) bie Spradje, bie gcrebet n;irb.

3t:)ang(o
9icbcuici)e,

ift

nid)t bie offizielle

unb Sortefung, in SiSpntation unb enbfd)rciben nutmcnbig ift, fonbern au3 Satein unb Scntfd) bunt gcmifd;t, bie gemttidje unb gcmiittioKe i^au^= unb 3;ifd)= unb l'llltagefpradje bcS t'ut(;crfd)en
tt)ie fie

im

nnit(id)cn Sdjrciben,

in *4>vebigt

unb

ber bcfrennbetcn
^,

Kcle^rtenljnfer; tuir fennen


^

fie

and) fonft au ben 2ifd)reben=


Jyamitienbricf.-'
3.

fQtnmIungcn
Siefer
in

prid)tiirtern
Pt)araftcr ber

unb mand)cni nertrautcn

bcu

fetjr

,5at)lreid;en

lagungen crl)lt feine freunbtid)e 5:c(cud)tung bie man 5Siminuti= unb nfcforinen, aniucnbet.
33.:

^.

'JJian

ipric^t

mit 5ortiebc
5f.
5pf.
^;!f.

S.

om pfelndjen" ', 3. 103. 32: 'Slufbcrmaffen


ift

ein

fein

pfelmidjen';
ein fein pfelmid)en';

17 S. 4 3u3- 32: 'ba

mein

gebellin,

ipf.

5pf.

*Pf.

114 . 1453. 1: '3ft ein tcid)t pielmid)cn ba^; 127 .157 3-9: '6in redjt Galomonifd) pfelmidjen'; 140 .161 3. 31 f.: 'gS ift ein (rang pfelmidjen in ben 3 141 . 162 3. 25: 'S)ie lllpfelmidjen, bo man bie altar Uniffdjt,

perfid)en';

finb tvau5\

')

Sgl. Uiifre

aii-3g.

S8b.

1,

I.5.-.

(litfl).

=)

Sgl. Uiijrc
*)

9liiSg.
5.

Siidjrcbcn !b.

1 ff.

')

Sgl.

Sl)iclc, 2iitl)cv-3

3:i|d)tcbcninmmlung, Ucimnc 1900.


f.;

Sgl.

S. an
fic

fein 'Sl)nict)en
o. n,

Jginricljcn' (15;!0),

Se

SBcttc 4, 41
")

ond)

"bei Itjiclf,

2iitl)cv3
ift

fabeln, ^hubtiicfc

0. ^fr. 70,
Sdjtiften

2, 9lnfl.

1911 . 36f.

Sie SiminuliDcnbnng
. . .

bei

l'nlljcr,

wo

et

fonfl

in

bon

offi.jiellcr

' anicnbct,

lein

ober

lin.

(Sgl.
j^vanfe,
f.

?1.

ycljuinitn,

yutljcv

Spradje

in feiner bctfclinng bei dienen Seftamcntl S.


utt)era

4-'>.

rnnbjgc

bct

djriftiptadjc
. . .

S.
in.

128.)

iSx

fagl:

'^fnltctlin'

ober

'i'cntlin"

9lpg. 28, 2.

Sic gitbnng
3.

djcn

fomint
5. aJlofe

SB.

in

ber

gongen 8iil()erbibcl nidjt bot; bal 'Qninidjcn'


Spriidje 30,
2(3
ift

S.

:f.

SUiDJe

11,.');

14, 7;

^\. 104, 18;

eben

nidjt

biminutib

cnipfnnbcn
in
feiner

(filuge,
.^iqu--

Gtl)mulogiid)c Sbrtctbud)

ficl)t

jcbd) 'ffanindjcn' als SiininntiV) cm);


.
. .

ober

fpradjc tuenbet er boo nieberbcntfd)c

c^cn gern

unb

l)ufig

im.

<Protofo(I

in

5pfalmentagiin9 1531.

XLVIt
3. 5.
.

9ln %Ui<i) ober atjutid^ gcbilbeten Scrtformen


Steglicfjcii;
f.

fommcu bov

58eiicvtein; gebettein; lev[id)en


2ej;ticl)eu;
tljieiidfien;

S. 47 3- 2 3
(f. <B.

(Iietid)Cii

gebctidicn
ftiit)i=

<B.

54 ju SII.

2);

clcuiid)cn

c^en

a.;

auc^ bie SoppeleiKeinerung: 'liblid^cn'


fic^

64 3. 29 2lnm. 3); - 147 3-26 Slnm. 2.

2)lon fd^eut
Pf.

qu($ nidjt ov berb bolfstinlidicr 9Jebe


baud;,
|cl}

SPf.
5i?f.

23 S. 17 3.8,9: '3luf eim lVIIcii 31 . 223.9,10: 'p'iu, bei- tcuffcl 140 .161 3-21,22: 'Sic ciicinuis
(f. o.

[teilet

ein

fvoUd^ tjeubf;

ein

(v^t';

Dun
ba

bie evbe fd^Ioge'; g(. Qud) ben 'ixa^'


'fpeietlic^'

iios: ba fie bev bonnev neun cUcn . XLIV; bod) f. 'JJac)tvgc S. 578 f.); . 133 3.4; ben 'onft imprccf)f S. 133 9Inm. 4 u. f. f.i
Sutf)ev-3

3u
gel^brt

ben llJerfmaten bteiev .Conipiad)e

im
5.

geic^foffenen fvveunbesfieife

au^,

wenn

er,

ofyK

biet

nad)
beften

ber

fprnc^lic^en l'tijglicl)teit
j.

^u fvcigcn,

ollerlei

etl)mologifd^e J?unftllcfc

jnm
<S.

gibt

'Bavari pauern on bauen'

70 ju 3- 32

'Boged (conteniptor

. 62 3. 3) ein SJoge^at' S. 100 3. 4; bom ^cbreifd)cn hoha' (1. gjtofe 14,15) .105 3.18; '^of tigl. 'Sorff quasi t^or offen, bor anff' (f. 0. . XX 9(nm 3) . 163 ju 3. 27/29; Wenn er ber boS anje ben Dteidjtum feine prid)Wortfd)Q|e au5f(^ttct^; 'mca fetc memoriter novit' bie Sebntte jietjt: toenn er fein te in
j.

. 23 3- 14 15 3Inm. 2) ebenfo Icie (Erinnerungen nu feinem perfLinIid)en Grieben Qmpf= unb griebenjcen, au bewegten Sogen ber ;)Jeformationi3eit unb S3e= nierfungen ber (Jigcnfc^aften unb 33er't)ltniffe feiner gveunbe unb SSeFannten, bid
(f.

in

f)in

ju 5JUifter
5JQtrIi(f)

*|5eter

halbier (33estenborfi

f.

. 125 3. 14 15 3(nm.

1.

fargt er in biefem 'Sonfiftorium' auc^ nidjt mit frftiger *4>o(emif


'^'apft,

gegen

Si'om

unb

I^Qpiften

unb
(Jrinffe:

bie

2Biberfad)er

feiner JieforniQtion:
et

@r

pcrfifliert

ben Slmtsftd ppftlicf)er

'Ante oiniiia mamianius


'

praecipimus

angelis' (.

86 3- 5) unb Witt 'feinen 5pQpiften' ben 64. ^pfalm ju Valele fingen' unb l^offt, 'fle follen bQ 3Imcn brauff l^culen, ba gebe (Sott 'Jtmen'' (. 28 3. 3/4 unb . 28 3- 25(26), aber e fommen alle an bie iReibc: Grasmu unb Sucer unb 3in9ti; ^oifer Siaxl unb 'i'fji'ipp bon .'peffen; lUrid) ou SBrttembcrg unb |)er3og corg; f^aber unb od)Iau; ampegiu unb (frf; bie 3lDirfflUcr unb bie Sectarii; ber i)>Qpft unb bie ^ijnige bon Sronheid) unb Sncmarf wie ilJargarete
bon abol)en.
Sffiir

)abcn biefe

testen '4-'unttc jur int)olt(icen (i^arafteriftit be iprototoU beut

nur
bicfer

eben berhrt

unb jwar au3

runbe,
erft

Weit eine umfaffenbc SarftcIIung


ift.

^crborragenb

wcrtoEen Momente
borlicgen

tnbglid)

Wenn aud) ba
.\".

.^wcite,

umfnglichere 'prototo ber bas ganje A. T. unb trfe beS


in

T.

(15391541)

Unfrer Slug. 23ibel 4

wirb;

anfeerbem

erfjeifc^t

ja jebcr einjetne

')

oI(i)e Stulbrcfe

bringt

i.'utt)et

gcloiij
faft

t)in

uiib

Ijct

aud) fonfl in Sc()tiflcn, fogat

^Piebigtcn;
fpredjen;
fpejififdjc
fie

aber im ^protofoE fann


ttjirb

man

on

einer

gefliffetitlidjen

mit einem miBertennt'oren icijagen gebroiidit


-/

unb

tjilft

Cufung fotc^cr bem 5ProtofoII

"Jtcbe

feine

fjrbung geben.

Scr emiiin, ben


jttjar

um

bie !|Jrotofotte

an Sutberfpric^iuorten

bringen,

Wirb an anbercr Stelle unb

nn ber .^anb be

rtjeitfdiic^tigcren 3]tatetiald aller

5PtotofoUe jufammengcttageu fterben.

XLVIII
bcr
bcjeidjnctfn
fein

Ginleitiiitg.

SOf
bev

f"'-'

fitf)

f'n^ ciiibvingcube iiijcluntevfuc^iing.

Scmt bn
ein

gcfdljel^crt

ipivb,

cvft

bann
eine

wirb

flar

an

beii

2ag

{omiiieii,

luetc^

Si1;q^

QU
l^t

bem Staube
uns

5Bibliotl^cE

gehoben

Jourbe mit bcn bi


lol^ncnbcu

1894

erfd;oIlenen

2?ibelprotofoHcn.

SBeld)

(^lle

ou

^lufgabcn

evf(f|tie|t

nn unb

lfen fc^on bicjee je^t be)Vvoc^ene '^-'intievpvototoK.


^-liigcn

3(bge)ef)cn

Don einzelnen

neuen biogvaptjiicficn
5^!^l)|iognomie

im

33ilbe Dllavtin Sut{)cr5

ber iKcformation

luerbeu cvmaniften

unb in ber jeitgcfdjiiiitlidjcn unb Jfjfotogen fid; nun auf


tnie 3. 33.:
J^utfjfv

Wrnnb

bicfei i)JJatcrtal

an

bic Seavfaeitung
Ji'utljer;

on Jtjcnien begeben nifjen


Sut^cv
cregetifdfie

&ntreid(ung5geid)id)tc bev Spradje


als Sprad)fonncr;
i'utljev

Snlloidtung;
Urteiten

in

feinen

fttjetifi^en

unb

religiofen

ber bie

t^rift;

Sutfjcv

im

gelet)iten

(yvcunbesh-ei^;
^pvofeffov.

i'utfjev

al Satiiifcr

unb

5)>o(emifer;

Sut^erg .)umov; 2ut:^ev

aU

C.

SRctd)ert.

utljci^
cfi

Danbcvcniylaic
iatcinifdjLMi

bcutfdjcn

iinti

Pfattcro.

Cjl^faltcr

ItunlKint.)

25re5iau .^tabt^^^iliotljrlj

Ms. Rhed. 2387.

Siit^er? SBetlc.

Sifietiibctfcbung 3

IV

fyr

bic

beutf($en
in

imb

frembi^jrac^Iit^fn
.fiuben

eiroud^icreniptave

H'ut^crs

finb

reidtjlidjen gintvagnngen !ou bent mir (eiber immer nod) nur auf unfidjcre 5iad)ri($ten angemicfen. tteten eftanb ber ibtiot^et Sut^eri gibt to^t Un}re 9luSg. Sb. 3, 4 f.; Sb. 9, Iff. ein fefjr wertoKe .gjanberemptar Sut^er, ba beutfd)c 9lUe eine 3>orfteQung ^ 2eftament 153938, bringen icir in biefem iBanbe bon . 169 an; bie 6intra= gungen eine bcutfd^en 5icucn Xc[tamcnt on 1540 mcrben mir in SSanb 4 bicfer

geml mit

SBiBetn unb SSiBcIteife, bic nie imb on il)m feiner eirol^n'^cit oerfd)iebenftcn G^rattev Uevfcl^cn tuuvben,

icovcn

9Ibteitung unfrer 5(ugat)e oubcuten; ein

'^-lalter (beutid) unb lateinifd;; 1528 unb 1529) fommt I)ier nod) jur 5efpred)ung unb SBerlncrtung; aber immcrfiin mu^ an biefem 5puntte nod) ein cr'^eblic^eS, bi jctjt ungcnn^te Material burd) fritifi^e Sid)tung unb (*rforfd)ung fr bie 9hifr)ct(ung bes gcfd)id)t[id)en 3Bcrbcn ber Sutl)cr=

bibet

erft

nupar
loei

gemad^t tuerben.
bcttjaf^rt

Sie Stabt=33ib[iot)et SBrelau

unter

i'^rcn -tanuftTipten

(Ms. Relid.
fd)on nad^

2387/12)

in

einen S?anb gebuubene *|*fatincnaugaben auf,

bie

9tuWei ber ja'^treidjen I)anbfd)rift(id)en Semertungen onS l'ut^erS *-Bcfi^ ftammen. 3ubem I)at ber fpterc 58efi^er biefer Sd)er ansbrdlid) auf bie Xitelrdfeite bemer!t: 3)ie ift bc Lulheri I^salterium gelrefen, unb alles, fo barin gefcf)rieben,
ift

fein

aigne !)aubt, '^ab eS allein 9lnberi binbenn laffeu."


ber bie einfd)ricb,
ift

Unb

r'^art . un'^cim^,

in beffcn fjamilie

fidj

oud;

fonft rbftde

on uf^er finbeu.^

Unter ber eben zitierten (Sintragung fte^t bie ^loti^: 'Carolus du quesne alias de quercu. Doiio dedil niilii Ijiinc librum memoriae ergo Nobiliss. virgo lustina a Kunheim 28. Martii 1596.' Sann: 'A domini Caroli du quesne relicta vidua socru mea accepi hoc psalleriuni lacobus Scheffrichius Arcliidiacoiius Olsn. Anno 1629
11. lulii'; unb auf bem Sorberbedel bei 6inbanb ift eingepret: ANNO. 6r^rt on .unl^eim. 9Jlein 3iiDrfid)t aEcin ju gott [runb um ein Sappen.] 1558."
d.

9luf ben brei

Sorfaplttern

foioic

am Sd)tu|
.ftoff

bc ianbe

fte'^en
j.

jtcmlic^ umfangreidje 'tusffirungen, bic

mane * abgcbrudt unb

on 8utbcr .'panb 1. ibcntifijiert fjat.


in

Stoei 5pfa(tcraugaben au Sutf)eri 33efi| erfdjeineu atfo

{)ier

einem 58onbe.
alfo

un'^eim

mie er fetbft bemertt, erft binbcn taffen: in f^ab^aft geworbener Sede bctommcn.
l^at
fie,

er t)at fie

ieUcidit

') Sgl. oud) fiatl Slugufl SKeigingct, Suf^et? (S^egefc in bct St'^jeit. Scipjig. 3JI- ^icinfiii? ^) (SttiQtt (ionft aurfi 5eotgc genannt) B. R. t IB. Dftobct IGll; .^ctjogli^^ 1911, . 23ff. 5Preu6ifc{)er Sanbtat, SSattcnftcinfc()cr l'anbric^tct iinb fioftciiljetr, &tbf)err auf JJ^lljaiifcn; uer= ') Sgl. Stitfc^rift fr fiittf)Eiigcfd)id)tc III ml)lt mit Sut^etl lod^ter SJlntgarete t 1570.

:J05.

SJutljEt
<S4ff.

arbeiten nn bcn 5pfoImen in ber Seftfd^tift fr 3u[. ftftlin, Jotlja bei

?ertt)eS

1806, .

IV

LII

inlettung.

S)cr SBanb tieftest

au bem:

'9Jeto bcubfd^ gfatter.

SBittemtierg.

1528'' imb

bcm:

'PSALTERIUM,
Sd^on ufer

Translationls veteris, Correctum.

Vittembergae. 1529'-;

gcbnirft bei .anS Sufft.


brftc, lrof|( noc^

getan

(jabeii,

fonft '^tte

gewife

1529, biefe bcibcn 5].lfattcvaugalien jufninmeii^ unfieim aubtdtii^ bemerlt, bafe bo Sammeln

unb

Sert fei. lUeUciiiit ift bie il^evmutung (offmane ff^i" on bcr ^anh 31: meifen, ba loir in biefem Sammclbonbc ba 'Psalterium vetustum et laceratuin'" or un \)abm, ba Suf^er nid)t gegen
3ufani'i"^n'^in''"i
Q. a.

C)

nic^t ganj

ein

anbeveS cintaufdjen niod^te.^

njirb

es

bann al

fidjev

angenommen mevben

bihicn,

ba iiuf^er biefen

feinen |)onbpf alter

mit bev d)rift


btiertc,
ijat

auf bie Coburg mit fic^ nafjm; unb icenn cv fid^ bort befate* ober Seit Sictrid) bie '.obuvgpf atmen' in bie J^eber

an^

er

bie)e

ma^en

al in fein onjcpt

Sud) ov unb

fid)

gct)nbt

unb in

biefeg

tjinein

Di-ljev

gett)i!fev=

tul)i-enb

bcr lUrbeit befonbere tetlen

eingetragen.

S)ementfvred)enb fiiiben tuir je^t fomoljt im 'Psalterium' mie aud^ im '*3tew


beubfd) $falter'
,5U

bciben Seiten beg laufenbeu Xerte?\ oben unb unten


allerlei
frei,
,5U

am
,3.

SKanbe,
tierteitt.

fomie

ber bcn ,^eitcn

gtoffenartigci

^JJatcriat;

frcilid}

ungtcid)
fic^

in^elne '4>ffltmen finb gan,5


2ejtabfd}nittc berfid)tlid)cr

anbere berreidjlici^
gcftalten,

gloffiert.

@r mt)t

55. bie

mertt

fic^

in latcinifdjer
ift

lieberung unb Seutung bc 5}]falm an; Dor altem aber


einen befferen 2ert gleic^crtueife
3)ie

Spradje ^n^att, gteiB barauf Oertoanbt,


erft

im

bcutfd)en

unb

tatcinifdjen '|!falter I)er,5nfteIIen.

(Sintragungcn in bas 'Psalierinm'


4) nbbrudeu.
5.

1529 Werben mir

Sanbe (Sibel
einhielten

2i3ir

loerbcn ein,5elne biefer ^Jioti^en,

im folgcnben ^umal bie t)er=

beutfdjen mic

33.

bei ipf-

19;

^8;

beutfdjen ipfatter
bafj
fie
3.

1531 anfpre^en

brfen.

44 )c. aU 4>riiparatiDncn auf ben G mirb fid) aber barber l;inaug jeigen,

I. mit I^ineingelprcn in bie 23em{)iingen Sutfjcr um bcn Derbcfferten bie 1523 mit bem Deuleroiioiniuin begannen''; bielleidjt lueift lateiuifdjcn 'l'fnlt"' Don 1537: 'Statueram bie 33cmerfung Sutljer in ber isorrebe aliquoties Psalterium deinio latiiium raccic' oud) auf bicfeu latcinifrljen unTjcim
tateinifc^en Sibcltert,

pm

Don 1529
S)ie

jurcf.

au

crfdjiebenen

Otiten

ftammenben Eintragungen
()ier

in
bie

ben

beutfdjen

.ftuntjeim
ergibt'',

1528 bagegen bringen mir


bo|
bafe
Ijier

fdjou.

SDenn

liienn

33cobad)tung

erfdjeint,

Wtoffcn aug un'^cim im

mandje fptcrc (1531) U'crbeffcrung jum erftcn Wate angemertt *^>fatter bon 1531 *,Hufnat)me finbcn, baf^

on bcn 3inIjattangQben, Wie fie fid) unter ober ber ben 'j^fatmcn nieift latcinifd) (tjnfig aud) im l'salterium 1529) finbcn, einiges in ben 'Summarien' mieber=
jufinben
ift,

bie iljrerfeit micber

mie oben gezeigt (S.


bafj fd)ticfetid)

Will) mit
,<?unl)eim

ber^pfalmenreifion

1531 auf
(f.

engfte ,iufammenl)ngen,

im

an mel)reren Stellen

unten ben 9lbbrud) Don

i'ntljere .^lanb 'Jcoti,ien

eingetragen finb berart, bafj bcr

1531

gcbrurftc,

burd) bie HfeOifion gefrf)aiiene lert bcreit im Afuutjcim au ber betreffcnbcn


ift,

Stelle on finttjcr orgcnu-rtt


.ffuul)cim

fo luirb

man notmeubig

fd)lii'fKn

muffen, bafi uufcr

1528

fr bie t)auslid)e,

perfnlid)e iiorbereitung auf bie ;)Jeifionfij}ungen


ielbft
..

unb

iuoI)t

aud) als .'panbeyemptar bei ben Si^ungen

in

bcn .ipnbcn l'utl)cr


s.

eine nid&t geringe iKoHe gefpielt bat.

,,

i-\

<

')

S. 158'.
Siill)ct
")

') gl. Jlfl(in = iJnlt)ctnu II, S. G14 311 Sgl. Uiifve 9tugg. a3ibcl 2,4:38. *2'.l. *) ic *;)tprntioii 311 ^\. 111 trug ') Sgl. CoUoquia ed. Bindsoil II 214. ") gl. lliific *:!(ii.3g. b. 14, 494. l)icr ein; h)ir geben fie Unfrc 3liig. Sb. 31 .

3m

ciiijctncn

n)irb biefer ^Jndjloei^ noct) bcfoiibet geft)rl uetbeu muffen.

XHu Sut^cr^ .s?nubc^cm)jlrtr bc bcutjc^cn '^^jnltcr


(^nnijcim).
SBa
Sutl^er

152S

im 2efte

unterftvid^,

ift

gcfpcrrt gcbnicft.

I.
i>.

bei" ni(f)t

loonbclt: Quia verbum domini maiiet inQtemum

Oiuuia

alia peribnut.
f 5

potter: contemnentium
ilH

.2 l^at luft:

sua amant

rebet
0.3
.5
. 6

on feinem 9e|e|e: Et zelaut assidiie


si

bevlDeldfen nie^t: etiara


(fteljen)

estu et ardore vexetur

ijm geriefte'

zu

tneg

am Bande

oben

(SOcg)

doctrina, verbum,

propositiira

stu-

10

diuiii,

statutum
tide hie

SIber ber ottlofen leg:

opus

est,

Ke

aliud apparet.

n.
3

1 SBaruntB: q[uasi d[icat Ah, quam stulte et fi-ustra (ret^e) ro, dazu Herrn ro r ^ rab ro in rabt
.3

ib

Saffet

un jureiffen

Sententia impiorum

defiuita et

iudicata.
et proiici

Sic conantur, id espectandum ab eis et aliud nihil.

Dirumpi

nos oportet.
8 ]o

h)il ic^ btr: (S)tr)

uon Mcsi aut papae aut


est,

lege aut Servitute sed sub gratia,


20

sub libertate, sub

est.

Ergo Christus Dens

cui

Quia non .sub viveudum mundi, quod solius datur regnura


alteri,
filio

Dei est r
9

eifern je^iter:

Ergo omnes peccatores sunt coram Christo eos oportet

conteri et

solum Christum valere omnia.

Jrne ro:

Xon

tardat ira eius ro r

31Ber tool

tralcn: Ergo Christus est deus, ut cui

fidendum

est.

')

flc{)en

fllt 1531.

) ^ettn

toird Text,

LIV

Umleitung.

III.
juu.i
u.

stellt

1.

persequuutur
-^feJit

2. deficiuut

ro
i'o

SU

feele

3 blasphemie sequaiiLtiu'
contra
feinbe

v.i

ber fi^ilb

steht

tmd

coutra

ins urgentes,

cuutra

blas*

phemiam
31

r ro

IV.
ij'' unten Dens /Vanitatem
,
.

iusticiae
^
.

meae, sieut deus pacis, gaudii,


^.^.

solatii

doeet
uoii
,
'
.

<.

Meudatiura \ ,,
est,

vestram mstitiam tiuae

solatur
")

icbt. 11,2

Fides est

iustitia

sed tides, quia est nou apparentium, necessario

sub cruce
iit

idest

sub sensu peccatorum

et

sab conscientia peccati,

v.i

et pena affligat r lunbevlic^: Irascimiui: Ecee fidem uon feruut, quia turbantur rebus apparentibus, seil, vel peua vel peccato. Ideo peccant i. e. a fide
(et)

peccatum aecuset

disceduut, blasphemaut,

murmurant
spe et fide

r
gevei^tigtett,

is

Opffert

(reifte)

o^jffev

dardhcr ber

dazu: peuas voluut

sacrifics expiare,
dici

cum

deum

laudari oporteat.

Sed hoc

non

ferunt, (juia

uon bona videntur.


VII.

uD.4

Contra conscientiani de vocatione sui ad reguum Israel adbuc reguaulc


Saul ro r meiner gevecfjtideit nb fvomiett ro unt, dazu Qui constitutus est verbo Dei, rex vocandus ro

20

VIII.
.

eine mat^t

ro,

dazu Laudem

i.

c.

ein fdjoii bing,


et

seil,

reguum

pul-

25

clierrimum, quia

Hod

significat

gloriam

houorcni ro r

IX.
1.'.

bc feinb l^aben [gav ro rh] ein enbe

X.
i jeit
tribul[atione.

nob: contra cum illud supra 'adiutor in oportunitatibLus', in Hie tauta est tribulatio, ut vidoatur illud falsum Unten am Rande: Daniel uudcciuio dicit: Deuui papae forc
bei"

Maosim, quod

significat pracsidia,

munitiones, impcria,

regna quia

Deum pauperum, afflictorum, iufirmorum non curat Sed impcriis, vi Hie dcus autem est Diabolus, qui similiter et armis fidit et nititur.
vi
-

35

et potentia fpridjt:

omnia

tenet in

mundo.

(n

be S5apft fnft./-

4/5 blasphlemiam

Us

Sji)

ijuae bis solatur ru

33

significat)

vder

suiiat

cutfd)et 5PfQltct fiunt)eim 1528.

LV

. '

ftudjcu (1.) falidjca (2) trug (3)

mlje uiib exbt (4) \Dle Zi/f'crn

ber den Worten]: dazu

1.

ftuc^en

mit

prebigt 3. triegen Beid^eiffen


gefe^en, ha^ gctinffen
4
u. 8

umb

gelt

6aimen 2. liegen mit lgen unb gut 4. plagen mit fd^tocven

materen unb engften.'


i.e.
vi,

SU
et

fjeimlic^: l^eimlic^

mm

audita uec coguita causa ut est iuris

moris, publice et palam punire sontes. ro r

zu
B.
'j

l^auffen: t^ut Ij'^m lool not

zu

jcud^t: contra

papam

es locutus

ber feiner getoalt sieht valide et nimis


10 3 12

zu te^e auff: Oratio huius temporis Unten: i. e. Sanctificetur nonieii tuuin

i'.

14

ber geBen
zu ud^e:

toerbe

steht

piis

ttnd

am Manda

Cousolatur seipsum

fide suscitata.
u. l

visita euni

15
B. 17

xvin.
zti

6r

fd^idfet

Sic mihi quoque fecit coutra

omues

hostcs. ro

9.19

zu berluelbigeten: primus hostis Saul ro

zu Unb
jo

ber &9itR:

Quia accusabatur
ro

seditiosus

regui

iiivasor,

ideo maxinie urget hie


.30
.36

suam innocentiam

Senn mit Unb gifift

bt)r:

Secundus hostis Goliath

et gentes ro
civilis

ml)r: Tertius hostLs Absalom,

seditio ro

.4

SU j^bbrigen botd: Quartus hostis rebelles domestici iu regno ro

XIX.
6
25

toie ein

Breutgam: Similitudo.

XXXII.
.10

ober bis um6faf)en: Miscricordia domini, gratia, remissio peccatorum fovet in siuu complectitur confidentem iu Christum schwarz
SDer

XXXV.
.13
30

zu

gefiet

iDor

leret fid^ \)xm meine(n) [m ro] Bofen: Sedebat habitabat mir l)mer lim finn 6 lag mir on baS fielen ^cf) Ijielt an mit Beten

eine tiagenbe

mutter

c in

einer ber feine mutter Hagct

XXXVII.
5
zti SBefel"^:

SSefel^

bem ^errn

beine fad^e

addendo fidutiam.

XXXIX,
35

juD.

2
-'

ne vindictam loquar
bif
:

in

adversarium aut blasphemem dci maniim ro


(oB ool) darber Inenn

am Bande

ge[Bif
ift

gegen mir fte^t

dahinter libber midf)

ro

am Rande

Esa. 50

') Diese Aufzhlung findet sich icrtlich auch in der Protokollreinschrift 3u Ps. 10, 7 (vgl. oben S. f.); nur iiialtlich im Urjtrotokoll (s. unten S. 14); vgl. Surnntarien au, Ps. 10; Erl. Ausg. 37, 272; Unsre Ausg. Sd. 38.

XXXVI

LVI
v.-i

Gtnleitung.

be guten: bei frcubeu ro

id}nicrlie(t)ii

(midj)

iutf. 5

mein fc^mer|en Gen. 34 prover.


SU tDa nur
subito,

(luar) toavb fietvubt il ergcr vel tf)ct

mii

luclje,

jdjabcn

15. losue 7.
fet)lct:

Osee 2. VallLs Achor. quando desinam ego ro


liorain

Unten Noii optat

scii'e

vel

dieui

scd

petit,

ue rapiatiir
iiie

dum

niliil

de niorte cogitat ut ps. 101:


in

Ne

revoces

iu

dimidio dierum, pp. 28.

dimidio dieruni mea[ruui.


est,
(jula

c SU
sit

'ijanh

breit:

Exaudifa oratio

uunc

seutit,

ijuaiu

niliil

hLaee vita ro
bte

ha leiien: ba leben fud^en'


niorituri

itnb fid^ ^ie fe^en tuoUen iu seeuri-

lu

tte quasi luuiquani

10

lO(^ftu
jnc^tigeft

V. 12

dazu m[Qd^ftu dnsu mit jc^elten


felicitatis

ftraffe

rh ro
73.

scandalo

impiorura ut

\>s.

Unten Ps|almus agit de Mei peue moti sunt pedes,


sit

Sed ne lingua peccem murniurando contra deum cum impiorum felicitas Ipsi beue, ego male habeo.

coram

[eoj

is

XLII.
DO nact
fei" St^fflfl et

darber
eo ro

ift

ton

Ijljm dasii

noete est apud

me

cantus

de ipso, in quo

iL.
12

20

mb
,57

(Inirb lol nadj):

mau rumet

r i)l)rc(m)n

namcn
'oiii)

(gcneuuet) auff

erben
.13
B. 14
tt.

Jirb gteid)
fftiefcn]

bem
ift

tjiel):

ftcrben bdl^in ioie ha


[eitel]

(ti)un)

(ij^rc)

15

ber fi^affe steht occisiouis


'f)irfcf;eu

Unrb

fie

nagen

c in

noget

fie

zu

fie

-'s

steht

ie

loco et rebus ipsorum, ps. 36. r

IC

toirb

meine

feele

erlfen e in erlofet meine fcele

und Animam redimere

est:

fac totum, quid

prodest

homini,

si

totum

mundum

lucretur r

locnn er mid) annimmt c in benn er nimpt ntid) an


6.

20

uac^folgeft feiner cter gefdjle(f;t e in einl)er lebcft >uic feine Ucter

(Sa
aber
iu

so

man

nljmcr) mel)r !ein licdjt ( in Sic

1^|
i.

fein lkd)t mci}x.


e.

fifjct

nicht c in

das notwendige fe^en

dazu

qui luce

liac

i)riv:iti

sepulchris teiiebrosis iacent r

L.
juu.iB

Lex

iu

nionte Sinai data erunipit

i)er

circuluni in

omucs gcutes taunisi

35

quam

tonitru et fulgur.

Non cnim

hie

de Euangelio prophetat

allegorice r
2y eigentlich
')

011

mxi) ninipt aljcr Verseilen


1531,
s.

So auch im Ih-otokoll

unten S.

36, 17.

leiitfd&cr pfnltet

Jhmt)cim 1528.

LVII
seu fidiiciani
iiistitiac

ju.

Expositio prinii praecepti contra


nostrae r

opera

legis

IM Opffere bis gelBbe dazu elubbe:


(Sott ^aheu, ba Ijalt
.17
>

bas bu gelobet

fjoft,

l)()ii

311m

SH juc^t
leren >

fjaffeft

s('c'/('

Sljuft loa bidj gut binirft uiib loilt attc toct

.23

2Bcr i>^ ^cil t/a^i Hoc seiuper faciendum Maxime sub Euangelio. Hie est cultus verus ex primo praecepto r
LT.

i'.

IS

,r

luft

^etteft

c Zeichen r und am opffei', "So loolt


Sonbern

unten

am Rande:
l)erlj

Sic:

Senn
nu

to bl

luft

tc^ lool geben,

?t6er

gefeilt

bir

!ein

bronbopffei;

ein betrbt

unb

ein betrbt iamcrigcr luut

ba finb beine opffer bie bu nic^t eradjteft


.19

zu opffer gotte his oer achten Meld Gentes quod agnoscunt non

enim laudaut

deiiin,

LH.
1 S)oeg ber Sboniiter, dazu Doeg quod dicitur sollicitus uoceudum, quia Edoniita i. e. ruffus sanguiiiarius est >
B.7
seil,

ad

ilhcr

rot unterstrichenen

Wmien

stellen

Ziffern
1.

1.

abbrechen

ju^

fd^la'^en

reiffen

4 tour^el und

am Bande
ut

auftcret

i)otentiam et

aiitoritatem 2. conteret ut aihil sint 3. eiieiet de Ecclesia et politia ut

nemo

ei

subveniat

4. eradicabit

uuUae

reliquiae,

posteri,

liberi

memoria

eius supei-sit

.9 hinter fd^aben

t^un

steht quia in

Sule tidebat

LYI.
.8

SU ^Jion

l^ilfft:

Mutuas operas tradunt ad stabilieudam suam Accn.

LXIII.
.9

SU

entl)elt

mic^ steht

toeil td^ nid^t

!an babeij fein r

LXIIII.
.2
.3

ZU furd^t steht fc^retfen conatum fr bem graufatnen furnemcn zu famlung steht 9Jat r hcr "^auffen steht 3{otten und darunter
*

tumultu
B. 5

ps. 2.

zu
zu

l^eimlid^

steht

sine

censu

tarnen specie bona

ps.

In occultie

interficit
7

r
steht
/

l^olten ^eitnlic^

i.

e.

taie

scrntinium inventum

unter

fid)

felbl

dazu nanber

[also unter

nonber (jemcint\

21 politia] politica
')

uiut sdilug

Luther aucli in der Sitzung

vor,

unten S.

53, 4.

LVIIl

iiilcituiig.

B. 8

SU pl6|lid^em
^aijc

pfcil ^fcl

Couvertelur delictum

iu cajnit r

::u

tuuiib

sieht percussi r
V. 9
10

c in fi^et
erf(f}recEen

erici)rQ(fen c in

Cer!unbi9(et)en

mer(t)cn
liiiguas

hinier
s

toai

dald

tft

dazu Irruere acuere suas

super se ipsos

laqueus capit eos quem struunt r

LXV.
i\ lu

zu ftrom
cpiia

(5)0tte

stdd flumeu dei,


illud

est quodlibet fluiueii

dei iu terra,
/

Deus uon homo

fluere facit et pluviLs

uget

LXXII.
.3
SU
.'.7

10

her cr^efien steht bringen*


steht

Quia aute eum reguabat lex peccatuin

et ira

Nuuc autem
et

durat

gratia usque in finem

mundi etiam

si

uos peccemus

labamur tanieu

regnum

gi'atiae stat et perruanet r

LXXVII.
-.

15

ZU 5}teinc augcn tjelbeftu steht fan

ni(it

fdjlaffen fr angft

.15

zu ber Inunber ti^ut


mirabilis est
i.

steht Solutio, quia mirificat sauctos suos,

deus

e.

salvat

non

in

pace sed in angustia r

LXXXII.
ju
\i.

ift

rtd^ter steht Autoritatis ostensio.


iinred^t

Ministerium verbi est supra Deos


sfc/i^

20

u. 2

//e/-

sM<
vi r

contra pios

icr ^jerjon

pro impiis

dazu.X.r

iuo. 3 steht .2.


SUD. 4
>'

Ab

iniuria r

steht .3.

ncnten nidjt

Umr darber
steht

iustitiam

j)ii

ber ad^ten steht vim ber

pii
25

aber

loanbern

ratio

utriusque

Sa

bic

sieht

pena
ideo

utriusque
iu
t>.

dasu Contemptus r
ber
l)!^r

Occupatio r
dii

otter steht uon vos sed ego id

dixi,

contra nie nou


filii
i.

estis

zu finber
divinitate

steht

filii

Dei
hinter

i.

e.

Dii sicut

hominum
B. 7

e.

homines r
steht

ber

'mit
i.

min\)en
e.

spoliati

fiirftcn

steht

30

tyranni

Qtnptntan
sicut
loil t6)

non dominus tind weiter quoniani non sunt


sed
lote

durantes

non

doniini

sicut

principcs r
uiib

und zu

furftcn

gewiesen ^i)
\ia.^

abfegen
fei)

"^mh
nicfjt

anbcr [amptlcntc] nuff

\)^x feilet,

bie gelalt

mein

cnr

am Unleurande
35

Unter dem letzten Vers:


fonft nic^t gut,
3'2

unuiia .err fei) bu ridjter, (S tirb Mutari possunt tyranni, sed meliores quis dabit.

durantes verblat

')

So

aucli in der Sitzung,

s.

unten S. S2,

25.

eiitidjcr 5lSfaltcr

uii^cim 1528.

LIX

IXXXV.
K. 12

zu bom
coeloruin

f)tiuel

steht
et

Verbum

(quod

(et)

coel
et

venit
i.

et
e.

ieu;niiiii

facit)

fides

doceantur

fideliter

veritas

recta

et

seria vita in
5
u. 5

populo terrae conservetur r

LXXXVII.
btcfer

unb
liaj

hfiener^ ro

iint.

XC.

w
1
u. 5

(Snb)

fobbete

XCI.
bent grotcn

dazu
dazu
i.e.
i.

i.

e.

a terrore raaloruin r

bem
f
pcfttlenli

pfeil

i.

e.

ab edictis et
et

iudiciis daniiiautiinn

>

dazu

a consiliis
e.

practicis

dolosonim

ot iiisidianim

mtttage dazu
[loco?] regentiuni
15

a manilesta vi reguiu et iiiagistratuiim iu

liicc

>"

.7
1.

(Cb) taujenb [tcerbenl fallen

onbern

(?lber)

XCII.
.

u zu

begofjen

steht fieftrid^cn sicut

in

Exo[do: iageuae oleo

liniuiitur /2.aJ!oic2,2

XCIIl.
20
.
1

ZU mad^t

steht

mad)t Imperium r

CVII.
iu.
1

gnebig

frum 5aim^er|ig ber bo gerne


steht ben et
steht

^ilfft

nb

iooltr^ut

tv r

. 2
u.

SU feinbe "^anb zu (nibbergang)


abenb r

au notcn

Ijilfft

ro r

Jtitternac^t

tmd zu

(mittag)- sd-ht

unb tiom

Zum
Has
sex
30

Folgenden gehrt, was


paupertas, fames
captivitas, vis

am

Unterrande steht:

Egritudo, pestis
calamitates

uumerat

corporales

pericula maris

clades publica tempestates


seditio (et) simultas

juv.

zu

h)ege steht Sege]

Sic !onnen ni($t fr ncntcn, finb ju nrm,

ge'^en olfo
B. ?

l)nn ber i)rrc r

mat
c in
fjulffe

(toirb)

dazu

ift

I)abcn nit ju cffen

Sic bancEcn bem


gute steht
i.

.^OM
dem

2a Sie bem
)

6^51

banden

su

e.

@ute hjolf^at

JUS. 10 steht

zu
effeit

finfterni steht

^nn
ift

fert!ern

bnb tl)urmen r
zum
Vorher-

34 gehenden
')

l^a'ben bin

steht hinter

(wirb)

des Textes, rjehrt vielleicht

Die Verbessenmfj 1531

lautet: "oHerlO)'.

')

Offenbar

irrig, es sollte boin iiicct

angestrichen sein.

LX

II

ffiiilcititiig.

zn iingf'^infnm ^''hf bie


tcitidjetf,

fein

jcfjen
>

gcBot nic^t adjtcn, ftelcn, Bcrauen,

fo

gc'^et

l)I)n

bcnn alfo

u.

12

Unb
Lla

(ei;

bcmuttget) Xfyx '^er| [loivb gebemutigctj

mit

. 15

'-^'J

ie bem

.'peajgi^l

banden
fo

0.17

bie

(narven)

(/",:/'

tl^oven

f/-"

Untdimmh

5!arren| ba

>

ftnb roI)e leute, bie got nichts atzten lDen

l^'^ii

tool gcf)ct, Bis

ba ftvcd

bcin' !om)3t, ber luadjt


i\ -'o

fie

Hiig

zu i)^rcm

ticrberbcn sttht ba fie iiid^t crtocfeii miiften l)m grabe

21 a rh
u 22
1).

Unb

Sie bem .'G9J3J51 banden (o)3ffern) band opffer dazu geben


bie

lo

23
27

^
^H

rt*;-

mit

fdjiffen

1).

jDeif)cit

stellt

uiiffen

loibbcr lat nocC} ^ulffe r

.31
W.31

ie banden bem

.'(S9{9t5'l

um
bie,

in

Sa ie bem 69^9^91 banden


bie

zu gnte: mitben gute

.33

S)er

bie

6ed;e:

Item

toeldjcn

hcd)C

jur Juuften lucvbcn /

is

%
10

(3)^r hjirb aber

luenigev):

(3?nb)

bie,

fo geringcrt luefbcn
liiarb

(gr fc^ttet) [)a] ba berad^tnng auff bie furften gefd;uttct


S5nb (uxad;t)
fie

rh

l)tre

[luevbcnj auff

dazu

i.

e.

ubi nulla ratio politiac

ampliiis coustat r
B
1:!

zic

bnred^t:

.setlitio.si

rebelies

20

1.M3

bereit:
giitc:
ftHci-

5el)elt,
ift,

bran gcbendt unb


ociben

bamit umbgetjet
luie

tierfter)eu

bie

ba

fie

merdcn,

tuet

unb

groffe

luoltljat fot

toellt tcgli($

erzeigt, 2eld)g

benn gut

ift,

ben glauben ju fterden

tuibber ben ^'^ineifel

unb jagen fr ott

tueife

madjt r
2.S

CIX.
27

S)a

fie

Ijnnen hjcrbcu:
f'eci

Quod nou mea

temcritate,

scd tua voluntate

(locui et
.31

iiaec

omnia ro
legitirai

zu

rirf;tern:

Nota

ludiccs perseqiiuntur Cliristiiin

(jiii

(l('b('l)anL

dcfeiidere.

Hoc

uget dolorem.

Sic ps^almo

.2.

Reges terrae Christum


30

crucitigunt qui salvare debebaut

cx.
.

ber

rute

beiuer
est.

mad)t

^tcld

i,

e.

iutirmitatis

dazu Virga

virtutis

Euangelion

Virga regia r
(Spontauei sine lege
solo
spiritu) r

3 zu

loiHiglid):

dazu oben Tuus


35

populus, nou

Mosi, sacrificiis spontaneis te coleut, iuduti vere sauctis


matutiuus sine

sacerdotii vestibus, nati ex utero spirituali, sicut ros

manu
S
')

e celo venit.

tim talbc
S'o

spUr bla
s.

mirtlich im Frotolcolt,

unten S. 135, 30.

Sciitft^ct 5?(nltcr itiif)cim 1528.

LXl
i.

.?

tato

betner geBuvt:

Kos
}

nativitatis

e.

cclcstis

nativitas

et

tampii ex nuiliere in tempore


0.

zu tobtcr

(eicfjnniii:

omnia opera damnabit

CXI.
5
D. 1 B. a

(bt)x)

bandfen*
(in

zu ro finb sfc// quae fecit tuendo populo et regno r

Egyptiis) in

filiis

Israel pro insti-

Am

Rande unten Hie

psalnius videtur

pro die pasehali et super esu agni esse factus, iuxta Exo. 12. Celchrat
ergo facta, iustituta, praecepta et eorum obedientiani
10

in fido,
fecit.

Hoc

es(,

mirabilia,

quae

in

ipso populo in.stituen[do et regendo

Magnnin
niediit

enim
0.2

fuit

talem populuni talibus legibus constitui

et servari in

gentium.
.tu

Grfudjt steht quae coluntui' et requiruntur toto affcctn eorum.


fein

G
left

9ef)et
15
B.

nnb
ntrf;t

ftefjet

inol,
ift

locnn ein
r

igltcf;er

tljut,

luaS er ]ol inib

Ira it)m
3

6cfoIf)cn

.tu

Sob nb jd^mud
id;one
c.'^t

sieht
ift

Sa uuin f^nt
eine
clige

nacf)

@ottc gebot, ba ftub


sicut

feine

toa nb
utid

gcredjtigfeit,

ipsum
hoc

jirae-

ceptuni

pulchruni et sacrum sed non ai)parct in impiorum opera

opera
20
0. 4

talia vide
i.

am

andern liande Opera

fidei

est

scire.

steht

e.

statuit diera

phase
l'ibcr fnrcf)tcn steht iliis enim prodesi data Expulsis gentibus ostendit (|uani.

.5
t>.

nher

fpeife steht

agnum phase
jeigt

ber tnirb anjetgen steht

tum
.7
25

possit r
hjarfeeit sfc7i<

zu ba

er ^tjn gebe stcld

e.
'

dando r
,

6-

'11
%a%
ift

Epiphouema

(?5

Utrumque 1

>deilaudatr
iit

praeceptiim

ber beftcnbig dcht mauent dasu ipse in


diirent r
. 10

populo hoc servat,

mn

Jlmidr
\\i)

ein rerfjtev feiner

nger man, ber

fotdfje tncrc!

tl^nt

3>nb
3"

nicfjt

anff nicnfd^en Inerct gibt.

Am

Hunde nuten Exemplo


tralii

autem

istius

paschalis

officii

potest

ps.

generaliter

ad

omnia
in

praecepta dei et ad obedientiam ipsorum, (pna (|nodlibet


divinitus
latino ps.*

hornin est

institutum

et

sorvatum

sicut

ipsum pascha, ut supra

CXII.
35

Sicut ps[almus

prccendens de ritu Instituti per dciim phase,

Tta

hie in genere de aliis praccoptis laudat


u.

SU 2)e

faine: promissio r

diesetn
')

In seinem lateinisehcn Psatter xlrich Luther auch tibi. Die weiteren Notizen aus s. Jiand Bibel I (rijl. auch Unsre Ausf/. Bd. .?;' zu Ps. in). latein. HandpsaUer, tvo auch steht: feine flugt)eit, tuer folc^e loctcf t()ut.
')

lateinischen Psalter

LXTl

Pinlettiinfl.

3 ;}{et(^tumb bis t)nufe fein rounf, dazu pietas huins vitac et futurae vitae Habens promissionem Meyag yg lari Tiootaudc y evaeeia fiSTU
nvraoy.eiag r

maxi

13,7

zu fr Bofem f^evu^t: Audituri

estis praelia

jc.

Scd nolite

torrcri

rlt

CXIII.
.8 01
.9

S)Q er \fyn jDonen: politica r


S)cr bie unfruchtbare:

SU

Economica r

CXVI.
0.1

zu ^)

fjdb luft:

Stc fein

tft

ba unb

loie luol gefeEct

mir? r
10

CXVIII.
jiiD.is
p. 19

^
'

ift

ein ftljm: de Euangelio prophetat


:

r,

darunter: Hie est transitio


institiae \dunke1] o])tat

f^ore ber gerecfitigfeit

lustitiam,
r

.acrificia

esse in

novo testaiuento ro

CXIX.
3.1

1/2

%tx
ba

^oI)ift troft

ift

geluiS fein, ba bein t{)un (Sottcy befclf)

ift.

S)cnn

i^

unb bnrd) bringen Unb er lau enblid) bcftet)cn unb felb t)^m gelingen tniber nllc tcufel Uiet nnb alle bel fo er fcft brnn mu ^eUt SBaS aber ou @otte Uiort ift, ba uiu cnblid} ,5crget)cn nnb len? alle teufel unb Uiet mit eifen bergen unb fteblin bcnntcn brnn Ijieltcn r
bleiben
51111.17
11.21

muu

Grjcige bid) gut ro

20

zu ba

erfhic^t:

&3 !an

cnblic^ nic^t gebeien, (?

mn

Hcrborren Uc

ber feigen

bum, benn
fdjenc!

nnig mein bimlifdjer ater nid;t pflant^et,

mus

ausgerottet Jocrbcn r
.29
B. 107

zu gnne:

r
:

zu
c

3icl)

bin fecr gebemutiget

3a ba

folget,

tno

man

tnil

otte Inort
?lber

sr,

galten ba rid}t ber teuffei ba l)er|e leib unb altcS unglud an.

Wfft

l)t)n

bod) nid)t

otte 2Bort bleibt ctoig

(XLVIII.
f. 11

zu

9)l)r

fonige:

Mngistratn. est

creatnra Dei
[lolitia

in
et

Iniidem

eins oreata
a,.

siinilitcr e(

cives parentcs liberi lotaqnc

eeononiia ;" /

diifion^pvotacoll

511111

Pfaltcr

1531.

^ijnacv 1531.

-tniule

super
llliv

iios' lad)

iiiid)
511,

an,

[tvofte

iiiid)]

iiiib'j

fluid)

fieiinb(id)

ut

dicmitur

rco-cs "Sere-

nissimi', luilj bie

ftivil

llid)t,

ostemle
lliciii

te

faventem.
i.e. tin
fvciibc,

Sequens sententia:
es letieia
noii

ci'fvclu

mir
tnft
(jiiain

l)i'vl;

eordis

inei

bu

meiii-5 te.

ItcvljCil

iiabeo aliain
liev|

letieiam

bll

ift-j,

bcv

mein

exfxctnct,
ficiij

bu fauft
liabere iiiulta ioxn
riint.

bu qibft mir ein frolid) (jciij, ipsc Ictitieat eortla frolid) uiad)eu.
:

hui? UUlb, Kt tarnen est Antithesi.s

Ipsi alleetanl
(juae-

unb

vina, irandia cordi.s

non curant, gaudia ventris


putant,
et
niiiil

Tu

cor

letiticas

sed ipsi
^\v

({[uiequid

curant.

Si Eee|in.s

liaberet

Kpiscopatuin
gci'cbt,

\vnn.
'

Est consolatio
et

eruditis similis sententia.

Est tenuiter
15

philippiee
si

Tapinosice
\x>[im

(jevebt.

Ego: Sic
fnt

CflCVll,
l)nl

nl

cssent

Cesares, et

hal)|eut

tauien

unb
fic

b[robJ

unb

uuiLi

nnb

nn, ba mit ba.

TToc v|ult d|ieere: lucn

fc^on f)od; hnncu, niil iialicni

bo Don.
3l6eific

Uninffd^en, ba

fic

nur ju
bic
locit

fveffcn
fvcffcu

uub unb

fouffen.

])salnii:
20

lusti

patinntnr inopiam,
illi

f[miffenj

Arginnentmn Nds iinp.


SB.

consolatur iu cordibus,

auteui liabent tid[iiciani rerum.

'A

i'ruetu fVunienti'

bene traxeruut ad missam, quia inde saturi factae sunt.


l^attten

Sie [adjtcn dcgcrn]


ob

on

bicl

forn unb
a>3
fic

tion

l'icl

lociuS.
,

Sic tilcuOeu an bcn ^JJiammon


(jerlj,
[fiel

[Connnercium].
flleid)
25

L^cid}]

Ijabcn

bu cvtxeucft mein

!orn unb rtein


nt
sit

[bic fll] I}abcu.

|l. i"| 'Letiticas cor'

ba bin

idj .yi

fribcn,

concedeutis:

perteeta in editicium.
ba-j
id}

ob gleicf) il)enc. Adversarium. Angnientativa 'Tu solus' ift aud) pro argnnientc) psalnii: fd)affft mir,
proteetio: bcn

S. 9

gnug

ijah,

mein nanmg,
(^5

non

bii

i)(xx

ijab

id;,

ba-i i)
id)
.3.iickr,:),i.>

fielet tDOn.
lol
.10

Ex
l'l'flC

deute] ronomio, 'iiabitabit eoutidenter', ^i(fft mir, ba<'


filif'
t'll't

fil'

o"
et

nid)t aciu ad i)ersonani sed ad tolain oeeolil)[eros

inomiani,

politiani:

qnia Iiabeo u.\[orenij

nub mciu auftonien K.

o. ps.

Quod
portio

praestct pins
[jui.s]

et

inipins,

fompt

bev

phrasi

in

Tob

'liaec

ests.

eorum
11 curat

bereditatis nieae' uuli,


6
:.u

lol)n,

fiud}t.
2:i

i.'J

bvob sclncrzer ergnzt

lOf-JO lusti bis reniin iint

bu
liii

his i)tx^
()o6

am

unteren
3'J

Sande

mit Einweisiingnzeichen

4
ij'")

(ttiel) tovil

2C)j'2T jdjnffft

yint

inipius c aim

imyn

zu 33

stellt

[=

zweierlei] r

33

coiiiiu

(ilominus) (quis)
')

Luther meint wieder Philipp Melancktlwiis Leisetrerei.


Sfficrtc.

fiut^cvS

58i6clii6eric^iin9

:!

2
Psalimis

Sutt)cv5 'Jiadjbeiicriiitacu

nii

bi'v

bi'iitjc^i'n

Sjit'cL

cdiiqueritur,

agit-

causam

verhi.

S[uniina
et

s[nniniarnn):

est
iit

mens
i.sta

psalraus.

IJecitat ilanina
et

impiae doctrinae

conioda piae et orat,


([iii

confirmetur

altera ilamuetiir,

contra psieiidoproplietas,
s[aiictoniiii

saneiaiit

et vidLiierant ec|clesiam:

Pro

vuliieriljus

Pliil|ippiis.'

Specnlatio
5

mca,

(jiiod

sit

duali.s

uumeriis 'liereditatibus\

XIII. ps.
S.3
1.0. Bei)

mir
gte-5,

iet6, c-ermanice:
beiiuil)cii,

Wie lang
bnirfc
l)in

)oI i) forden, luie laug fnl

mein

fccl

fidj

nuutcrii,

^Jdj
l^tti

unb

l'jcr,

Idciui

idj

fd)tm ein

fa t)n anbeiItieven,

fo gf)et bod)

am

patientia.
i.

[[. 2^]

ic lange fol
raten iPoU,
leib

ba-j ic^

mir gern [anima exprimitnr


(eib

e.

lihenter velleiii]

rabt l'ndjen",

tragen" au.xietatem

dolorem iamer.

Rainer

Ijabcn

im
1.;;

^cr|cn, cttgftctt etc.


'(frf)cticn'

trotjen,

poltern, f(^arrcn.

Pedde mihi

i^erenam faciem, inad)


ift,

.^sHiir mein ugen tuader, bau ic^ barnibber liege, ba au mit mir
9s.

m,ein
ir,

efier^ freuet fid),


?,bu
[fo

ba bu [gern] ^ilfft, f^d}


'caiitabo

ipj.

gutig] gnebig Bift, siipra 8. ber ^crr Ijilfft


t)ilffc,

[finb

man]
t[)ut.

domino" baS er [iDot

barauff] ba gern [vel] bet) bcm l)crrn an mir gctlian, tljnl] mir
Ijoff
et .1.

gut

Epipliouematice.

Ps. XII.
SS.

^tlff, !^err, bie .^LCiligcn finb dimi[nuti,

Neutraliter loer fein: Imiuinutus


fiub funber
ijuain

20

c^t numerus S|anc(orum, alias laut


signiticat

bie .Soiciligen

nub

gcbrecf)lid),

iramimitiduem

virtutis.

Maior
-

est
l)l)r

saiiieiida

eloipienlia.

Sic
bie

lerben berl)nmpelt bnb berftnmpelt


iB.

bav

tueuig blcikn,

Wtenbigen:

arci^tfd^affen.

Unnulte

lere,

'corde

eordie''

uneinigen
et

lierljcu,

siouiflcantur
l)err

seetae, loquuntur dolose,


aj.

Tt significentur seetae
lere

dissidia,
bie

[bcr

tUOUc

r,

aufrotten

alle]

fjendjelprebigt,
nol)|is,

vel l)eudytei),

bnb

ftollu'u

iuugen, Quis
anff madjeu",

S5.

enoscet,

Quis ostendet

berftort inerbcn,

Uiill
ll''t

mid)

\ij\ toil ein tlilff [sed de doctrina] ftifftcu, 3d)

f)''lffcu,

Pjgo suscilabo

vcrbum quod dcbet cum


[9?t. 2''|

fiducia procedere.
fdjelV)

l'nnch: ou

loqui, falsus tcstis loquitur


i.

cum

fiducia,
f)elff

ba
lere,

30

man

frct)big

au

fdjelu
l^sd)

fol

prcbigen

c. id)

Uni ein

t)clffeprcbig

bnb

tjeioort

fdjaffcn,
1 SLUmm.-i

luil
/

eine tjilffc fd^affen, bie getroft leren fol,


2/.3

HU
/';

5. ps.

Iteuilal

/ns
]'.)

il.-niuietur
l's.

mit

11

(()evtjc)Uib
'JC

finbi'n

()Ovr

OK

t)crr(c)

zu 16 zu
ilcr

fis.

3.

r
.90

zu

Xll(ll)

zu r

Icvc

zu

[)Cll^e[

mit Strich
') Tiait s.

'27 ]>'. 4.

T'iiuch] n''S"' lirhr.

Phil,

lIiDiihchrift liil sich nicht sicher aufhisen.


au/tritt,

Wo

Pliil.

Mflniiditlion

nix Teilhaber

am

Gesprdch

tcird er :u'iir

der Xeile.

Sollte

man

iin

saucti l'hil^ippi
-)

auch mit Fliil. hezcichtict, aber meist iilier oder den/l. zu deiil.eii Itahen und an eine J,ektion
luiufipen
Ijiiin^'Icv
')

am Tage
Ijiuitpcht

dieses IIetli(/en?
ftumpclii.

/ftt
s.

dem
XI,

und

ftmiiplci:
ist

hier die Verben


als in cordr
(>t

und

Xur Sache
rijl.

Thiele, Nr. -JO.


-1:

corde, corde

corde

lociiti

; rerstclu'n;

Vnly. ps.

Iiiliia

dolosa iu corde et corde locuti viinl

q^icifv

1531.

3
nicfjt
tl)iiii,

bns
bie

ift

bie

promissio,
(i-i

gefeilt

iiiib

fli'icinigt

linl-J

Sic

[clixiiiia .seil.]
tciifiel.

8.7

rcbc,

Icve,

ift

in allen p^icbigtcn]

iinb

pvcbig Ituclcii eitel


ce.ss:ivorit

Est
ili.ssi-

argumentuu] ps
pabittir

.1.

too lo)e leut regiven,

cjuando
Iciit

pr(i|)lietia,

popiiliLs,

bciin

luo

foldjc

iofe

leqiveii

|l)erviirfjcii]

loivbc--9

nUentljalben imll

l^iottloieii,

ps.
S)te ro^en,
evinflc tovtieit
',

XII IL
lcifer

fvetfjcii,
fieifit

'^mit

contemptorcs vcrbi, Gin


fie

man

tf)iit

feine

ii

oonninpl,

finb fein

nuli

iinb greulid) Uiovben", fie

tagen
10

nitfjt

videndi

nnb jinb ein greuel iiiorben. Adohini fctjam mauis gcstimi quam ipsam visiouem significat eiftcnbig" fing, 6ott meine, nd)tc,
iinb nlleiaiutit

.2.3

9(6tviinnig a6gelDict)en,
arhiitrid.

nntiufjtig,
iniri)t

ne

umir; pro lil)|<To


bvoiiff
frifit,

^>oen3 benn

nidjt fing locrben


jvcifen eis

bebenden] evfttjen,

ntevdfen.
Gl"
1:.

nief)r ntuitraliter gerebt,

mein

uolcf loic
<jiiod

man
eis

brob

t)in

meint ba totum qiiod

deu.s

inutilis,

deus

irascatur.

iinn
i

credimt.

quod deus

e eelis vid[eat

[prosjiiciat]

et

nou vid|eat bonum k. qui*


tiakn",

cduot popiuliini meiJm

ba

fie

nur jn

fveffen

ha^

fie

fid)

itnv

cvnecren. [S3l. 3] )te fic^ nceren Addidit aBev, ift lif)n 311 t^un, ba
in fvibcu sed ben
20

[Ineiben] ba mit,
fie

ha^, fie

nur jn

fveffen

fjabcn.

mein otct freffen. Nolunt vivcrc


^Jiamnion.

band; not Ijaben.

'cn

.Sterin'

l)etten

uir ben

Sie ()aben fovg, bcr banc^ erfd)mad;te fid) flj^n] unb bev ^JJfammon juiinnc Quidvis timt'ut praeter deum, )ott fnvdjten fic nid;t, fnft nUC' mit=i'-s l)()n.
einanbei
at baitd^, gut,
el)v,

faljr,

Antitli|esis ut [ps.]
fic^
iiic^t

4.

'pleni

t'ru|iiieMto\t'i.4,

Ott
lere,
2.S

ift

mit ben gercditen,


fd;enbet,

bie

brffen

fuvd;ten.

[Cousilium] vnb.a-''
flieto.

(eftevt,

fd)mcf)ct.

Nou
h^

soiuui verbo sed etiam

-- 'aber'.'-'

Nou

j)uto seuteutiaui

(puie prius fuit K.

'Utiuaiu timueris'
l)ulffe

[alibi]

quis det,
5(c^

Germauice:
bie r)ilffe:

tolt Sott.

%^

Sfracl

femc au @l}on,

Utiuam

salus,

quae

est

promissa ex Sion Ventura, veniret.

bas.7 Loqui
est

eum puto de promissiouo


30

Christi

(volumus faccre copulatiouem).


bcin [gefangenen] >olcf
frolidj fein
rett.

Tmo
11

expositio ba [mit] bev [buvd)]


f)err
ift

I)elffcr

nb bcr

ein fein

Epiphoucma.
fidj.

So

luihbe '^acob
[est]

nnb

Sfi'fel fidi

freuen' vel auff bas

Aliud
zu

est

])sahuum
in .1.

iutelligere et aliud

euui locpii posse.''

2/.5

Argumentum

p.-;.

zu 4

oficn

nn

fitjCIt.
)

r 2

zu 9 Adokinj r
'JO

:ii.

IIJJ
r

IDoen benn
latus
is

bie bett^etet

Ijnn \ii) jctb getjfn, fc^lafjen

V.

M: VIdotur

csso inntisaliis

ps.ilmus r

zu 22
SDotdt

ps.

i r

zu 25 Ziglerus r

zu 2G Utinan)

29 [gefangenen] Oftaet),
')

32

est ber (esse)

Thiele,

iS'r.

440, wo

weitei-e

Nachweise.
ircist als

')

T =

ulier.

Frher

halle

bcnii

dfig<

standen.

Zief/ler spricht
')

vohl noch und

Ihbraisl auf die Bedentunt/ dieser

Piirtikel hin.

des Oi-iffinals

und

f?es,cn

Luther macht au/' den Unterschied zwischen exeyetischeiii Verstndnis Wiedergabe in deutscher Spraclie aufnwhsani.
1

ps.
3>.

XV
[Icftcvn
in

2Bcv
piil>Ii<'C']

Dil

umubel bt

|Si. o'']

trer nienianb

lacirm conviti;u'i
occultc in

<r,.:)

nfftcivebeil,
ftcdjcii,

'Iftralierc
ba-5

iliffamarr cdiivitiari,
l)cift

lU'l'lciimbiMl

bcn viicfon
5'. 4

filjuitidj:

mi

ftclcftcvt,

imn cahimiiiatnr i"d)mcl)cn.


bic

Socitunis

versus

[ift]

ein

fccv

jctn

iH'viidjeii,

bcr

@ot|lfoii

lievad)t

Uiib

'

cf)vct bic otfiirdjtigcii, bic bcr fdjclm


-"

iiidjt ad)t

[Ohitt|(ofcu complcctitiiibic

'etiain],

non curat exempla


k|"tcl)cn

UHiltituilinis,

Eiiiruracds,

^[voffcnj

()anfcil,

bei'

ipirb lool

[bleiben].

Ps.
'.1,2

XVI
Tu
bift
[Pll.
\\][)x

fififft

liclifam,

feilt

iiamcn [oius psalmi].


te.
<i|nio(|iii(l

vd

l)()a

bcr]
nihil

lo

[)CVr.

AJeclia: |iniptiT \v, ad

lieviltnc]

M.] iinb bin,


nulla est.

C'drani tc.

Umb
(J

beiuct Initlcn leib idj llbel".


gl)et

ISonitas

mea

(iuarcV
iiuib

Tu

Tiuid^t.

beincnt Uiilicn.
2'.:igleid)
(pii
id)

miv nidjt mol ninb beinet tiUen. imi? i""b beincntlillen (eiben. 3^)
lioc
fit

S)a

flefdjidjt

1:iVj t()ut er ben nod)


ir,

UuU

jiroptcr Sancto*,
terris.

pro sanctis

[per verhuni convertondis],

sunt in
crlucit

'In terris' t)crrlid;er,


\d)

fur bic crlucltcn, Qufbunbigcu, bic

\)a\>,

ha

luft"

3U \)b:

Cdutra Invocationcm Sanctorum, ba


l)abe.

ic^

nU mein
'\')f}ene.'

[ganlj]

gefeilten an

l'ropheta lotpiitnr in

])crsona

Cliristi
i'-4

per totum psalmuni.

Ego habeo b[onam] voluntatem an meinen


quia

Sanctis, au l)()cncn

I^abc

[id}]

l)ert!cn(eib,

sequuntur
et alios

sua

idola.

Contra

ludfaeos
fic

dielt:

y[auctos diligo, Uli nie nolunt


[a3(.4'']

quaerunt deos, ba l)bcu


liicl

jn lolju

%btx i^enc
folgen,

niiiffcn

[ungluct f)aben]
signilicat,

vcl

gvo-s

angft

Ijaben,

bic

eim anbcrn
nionstra

U0d;eilcn,
l)abcu
mit
beut

(piod
vcl

maiori studio eolanl sna


Ijerticnleib i.e. non
2:.

[lucvbeu
illoruni
(?
ift

mut)c]

hai

[uicl

groc']

cuiaho

libaniina
fcer

bhit,

lie|)rol)atio

sacrificioruni.

Facit se

])ot(.'ntern

ftarcf

grcbt,

non

\iilt

eoruni saerlfieia offerre 'lnennda\


ift,

.TUiir
s. s.'sgibt.

ift

ein fdjou cvbtcit loorben. experientiam didicit

Ter mein rab gcber


i.e.

bcr

mir rab=
liegen,
an

'Ivones' per

id)

lucrb

Uml bleiben,

s. iofrf)(offcn;

Tao

bein bcilig

neruicfc flennaniee.

Ps.
i;.

XVII
in lotitia et tristicia 'de vultu\ meine
tiuituni

[Rinna] gcfd)VCl), sed est


fad) exeat a
te I.e.

fd}rct)en

nt fu

iudiees

non

audias. fprid) [gib]


[brauff]

bn
ift,

[ein]

ai.-'

urteil ber
red;t
,]u

mein

fad)

nnb

fdjatu [auff rcd)t] bu,

\mi

redjt

bn
:.:.

get)e.

Pulelii-e significat antitiiesin:

bie Icnt tl)un>J nidjt,

bu [bc]fud)ft
;i(

zu 1

ps.

XV
'

2 uicmoiib
iiiiiiciiic!,

((cftcv)

.V

ucilcmntbcii

i:i

%t'\)\i]i{i)

7/7,)

am Hunde

quer

Ncdiliim
zu.
11;

Keduhos voluntaria' und unten


r bu(l)
xii

viedcriiidt In Jieiiwc/irifl

in (ttticn) In

'Adir

8. ]js.'

22
r.ii

I.acl.nrc

.a

verbo Latin r
bn Itnn nirinrv

-m
focf)

:i2

ba3

ift

nirin gcdcttiii ein fein >)fc(mici^rn


\a)
in'U

-'13

33

'Jl

ipiicf)

;" 31

'>(ri'k

-.11

liuliiMic /

';!jnllcv

l.Vjl.

5
dicil
iiec
-eil

lllid)

[itdjty]
iibi

bcC'
citcl

liadjt---.

N"ii
i.

i\<'

privata tau.-a
patienter (eibctl
[t)nn]

faii.-sa

dci

tla>.3

iiiiiii.-tcriu.

eitclfcit,

e. viilt

falsa doceiulo nee


sie

iniiniuirando

^^d)

belunr mid)

biird)

k.

'morbcv'
CV'l)

etiam Christus
fein
f^Cct.

i'.

4
4(;

vocavit ex Esapa 's]Hluiieain latroimiir


pflegft Uninbcilid)
311

|S81. 4''|

ift

citl
3C.

S)U

Sut. 10,

l)eLffen.

"JMiiilica

miseneordlas'
saevit,
iie

alihi

[Inimici] [iropters.
'yycttcn',

auiiiiam vitam,
((Li-offen

toUen ini(^ tob ifCibm.


bc
ciii-5

uxorein K.
fid)

bicio

iinb gclimltic^cu fiiib

Uun-bcii,

fic

haben

mit

i)()rcn fetten

Heveinigt",
l)atten
lu

vel piiiy,ues
i)f)rc

euumi
1.

(-(mfoederaiit, sed

iiie

ftl)et,

adipem
SlMe

sniiin:

fic

jufamcn,

gang.

Locpiitiir in

fetten persona

ftef)en

[galten]

fcft iet)

\iu\

famen.

y)iin nnferut
nnfal)eii,
11,12

siniinlariter

gov

I)in

nuv.

luil-;

iusidiantur nobis inimici, fteiijen, tvctten, et luibbcv ad singularein ninnc-.'-

rum.

'Sicut leo', iiBciluelbige

\}[}\\,

bcn fclGigen telDcn.

'A

viris

manus

fiuie'*-

qui sunt nianus tua vel mortuis,


'chelccV aetatis: qui est in
15

(pii

manu
tift

tua mortui.

Eritis paiiei nunicro.

hac

aetate, bicfcv loelt, qui

tantum
,

cog|itat
t)f}n

de

iiis,

quae niundi sunt.

'Mauus

tiiae'

bu

tjmer

bei)

\){)\\

gibft

luaS
JC.

fici'n
ser-

f)a6en lootlen, nos deseris,


vati.

2.

dein|dc in malam: qui in


te

malum
(|ui

siuit

Dext[era tua invcniet eos, qui


oripere
S**^
^^'^

odcrunt
dei

Nemo
tuae,

est,

cos de

manu
bic

tua
Sift
ju

potest.

Imidere
i.e.

in

manus

l)eift#.

S|unima s|uinnianuii:
fiiib
iiinc-

EbLi-aismus

olmoxiis
fie

vindictae

folrije

teilt,

rann nic^t fan ftraffen, foUeiiy

gefttafft
dei.
yjt)V

iuevben, fo

manur- dei tl)nn.


llltin

Horrendum
fo greulid)

est

iiicideie
l)l)nen

in

manufol.

Si

seirent

inipii,

baC'

l)Ut

l)iniet Oftn-

lu, 3i

uon

veben

tot)n"
et

teil,

gut

nm

leben
fie

[in

terra

viventium]
freffen
25

|^I. 5"|

'JtUcntliatben

i'p>aluu

seriptura]

tclffen
sit

ben

impiis
ne.
.
i.
i.'.

unb fouffen,

per tolum

psalt|erium:

Ujtrum deus

deus nee

'In

cvigilando'

excitando

evigilavero faffct bcibe]

erimus

ci

siiues.'
jc.

l'-t

tuam 'Senu' de rcgno lidei, ["cum excitari verbo, quo reddor tibi similis et 'scimus, quod iam sunuis ei similes i. e. qui ineidunt in manus tuas
s-innlitudinem
tua.

?Ii

0,

iiorrendum est
gefgte
:;u

Saturabor in evigilando similitudine


ta-j

(^uid est
id)
'

bo

cum

excitatus fuero, fo obieelive

t(^

mir gern gengen, ba

bir gleid)
l'aeiaiiuis
1.

fei),

bo^

nid^t

sed

formaliter.

Ex

(Jene.

Alleg|oriam

iUu'it 1.

hoininem',

fo loirb

iinjer fenteii^

am

beften fein.

zu 2 ministerici veibi r zu

ulii]

il)i

mvylich

(j

Servet oder Sqvit

76'

p^otust fehlt

Eb[iaismus r

22 am
2'>

leben mit Strich zu teil

23 [psalmi et scriptunil spater


ei

mit schwarzer Tinte

28enn] SBe
die
>Sil:.uni/

27 AacA den Worten

similes steht mit der

gleichen Tinte: (ps.

XVIU);

war

hiermit zu Jinde.

Jedoch hat

man

die neue

Sitzung, die auch durch das Einsetzen einer neuen Tinte erkennbar wird, zmicltst mit einem

Nachtrag zu Ps. 17 begonnen; demgem wird das schon stehende

(ps.

XVIU)

gestrichen

und

daneben fr die folgenden Xotizen vermerkt: ad psialiiuun 17; Grund fr dieses Zuriiclcgruifen mag das Gefhl der Un:.ufriedenheit mit dem erreichten Ergebnis der vorigen Sit:.ung
gewesen
sein.

So wird das

bereits

verlassene

Thema

wieder aufgenommen, der Ausdruck


\o

der Befriedigung ber das nun, in der neuen Sitzung, erarbeitete Ergebnis (Z. 31:
unfcr
icntciilj

tv'nb

om

6eftcn

feiiij

besttigt diese

Vermutung

zu 28 vor Satuiabor

steht (l^s. X\'lll)

und dazu ad

ps. 17.

Sutljcrs 3iad)bcjjcni!ii3cii oit bct bcutjdjcit

^ibcL

Ps.
s.

XVIIL
^)
f)afi

'Diligaiu' pateinabo, niaternabo, tiliabo te,


'ic tiiu
xj

bi) i)ex^i\) licB,

biv fo fiolb", nuiter i)nh vi^cera meinet cv, ^it^


herlje
id)

hai ein
affeetus

f)cvt!

jn

bein,

l)f}e

inic

bidj

[signiticat

illum gestum]

si e.'^sct

verlniin
s

fo lei fecr foftlicf;.


l)orn,
t)Cirn]

quia significat tantnm gestum, in voca|biilo.

5Jletn Ijelffe
()oc^flelo6tcu

mein mein

f)orn ba

mir

Iiiffft,

cornu victoriae moae [bcn

est ein lauter

allegoria.

Impetus [armatorum] inundatio morientiuui.

Loquitni- de vineulis

[ofiendieulo mortis]
iu

fomen

]u

miv [jiraeoccupaverunt]
langfam ernnS fomen.
Ipil
ic^

ha
35.

9cl)t

er

nu

fpacirit

Aegvptnm
in

t)in

ein

unb
bie

Inirb

'Commota', bo luor
sequitur nasus.
baf)er,
[SBL S*"]

monte Sinai,
ignc

nnfen

f)a(ten,

(piia

lo

'ab

illo' seil,

^ift

ein poet et bcjcribirt ein tcttcr

poema ludaicum,
i.

er uerbcifte fic^
illis

mit

finfternis).

Ipse

fecit

[Ph. M.]

sit)i

tabenia[culum [tenebricosum] ex
p[retatio praeeedentis
e.

obscuris uubibus.

Posterius est iuter-

tigurate,

deinde idem simpliciter loquitur.

Kes

est
is

obscura
btcfc
S5.

et

etiam verba, de rebus obscuris [obscure loquitur] 3>mb fein (Sin


tuetter hjolcfeii,

fd^Umrk

bisteron j)roteron>
i|"t

[(?rl

mad)t ein birfen

finfter

ii'fgrofie

idjlimrticl

Umficr looctcr. 'getjeU'

militare.
er

Unb
fein
\\]i}\n

er luar ein]

nerBorgen

|"i)nn l)f)n

jc],
()er

Unb

Derberft
er
ffi(^]

fid)"

Unb

[er

mad)t]
ein
20

gc|ielt

UmB

barinnen

verborgen,
et tarnen
in

limr

fdjlnarljC tiefe tolcfen,

Certe in tentatione est absconditus


te.

abseon-

dito tempestatis exaudivit

Sein

[militarius]

ge|clt

umb

t)t)n

l)er

inar
'i'rae

finfter
sj.

unb

[fc^Umrlie] bidfe U'otctcn,


[blicf]

bar l)nne erBorgen mar.

i:irulgiire'

fr feim gianlj

Describit illam ruptionem, [qnandi> fulgnrat]

nul)iuni ruptarum.
U)o( crteud^ten.

Est descriptio, quod U(nfer l^[err Ott finftere limlcfen fan Y[ult d[icere, qnod nianserint iliae uubes, tantum illustratae sint,
Iu.k

25

Similis:

ibi

densissima ealigo et tarnen est

brinncn,

Seine

felbige bicfe=
ift.

llcfen crfd)lunnben,
s.

[ergiengen", freuten]
ftrol,

om

glantj,

ber fr l)l)m

i:i'Carbo ignis', l)age(


in

unb
fa()c

Eb[raeo,

latiiic et

graece.

nos fturm ad forum iiostrnm. ()bscuris[siniuni Carlio ignis iueem ardentem non solnin fulgeiitem
tcuffel,
fatie

intelligo.
S!.

lUe

id)

tnein

fUet)en

ukr

limlbe
er

ju

fobnrg.bie
fcut,

30

15

Naturam ignitam
bas
fie

significat dissipare: ftral


[3?[. i!^|

vel

lidmines'.',

mcinf

ut sc(|uentia indicant.
aj.

2)ie

^\\\htn

Icret

er

crfd^recft

auffut

''.i>erg'

16

gern

geflogen Reffen.

2)a reget,

al goffc es, [s[ununa

s[ummarnm
iiiuiidutin]

mein
mundjitio

(^clffc^otn)

mein ^orn
16 (Gr)()

cornu r
fr]

!\rmnU>mm
dcv

be/-

(invidia)

milt/lk-h

IT Wodtev]

79 cviorgcn

(loot)

20/2i Certe ii te tmt


{iia|t\iralis finftctnil

absconditu tompeslate milych


bar

2 unb

f(BOt)I

Ifdjluot^cl

fiub bie)

24 Kst
loqiii

ans pst

27

Dorn ber

(buvd) btn)

Dom

SSfT,! simiiia bis


OJl'tt
')

terra,

ber (puto iam


')

eure de terraeinotu)

vazeoov nQoieov.

So redet also Litther selbst

der Coburg.
4.

Bisher Icannten
in

vAfnur

die lieriehle Veit Dietrichs

von der Erscheimmu auf im Briefe an Atfricola vom


II,

Juni 1530 und

den Colloqia;

r<jl.

KOstlin-Kawerun, Luther

203 und

Anm.

S. 650.

maltn

1531.

commota

est terra],

om
inen,
5

regen.

ifn ftieifen

f)eiiicu aud) torrenles, baC' bic luafjcv finb l}er ijaucii Haec est seutentia: @ic faf)cn am Berg Sitini bie bec^e l)in imb Don bcm pltucgcn. V^ult d|icere, quod novi rivi veuerint fuv
aqiiae ex pltivia.
cv

quod

illico c-reverint

'S)a far)c

man

laffcr guffc'
loafl'ei;

.seil.

pluvia

'Et fnud|ameuta' ^d) meine,


fitf)

meine

bic

fclbigen

Iiuin-s.

ig

dantes !onnen et aqiiae famleten

quae aqiiae
alibi.

.unt

fiindamenta terrae,
terrae

'super tluviuiu .separavit orbeiu terrarum'

Motiis

non rcvelat
conspectuin

fuudameuta
fompt:
'"
'

terrae.

Est

taiitologia.

l\eve[lare uiidare,

bua

iu

Non
ein

i-evelabis turpitudiuem.'

S)a

faf)e

man
l'on

ein mal, ino baE eibricf)

ftanb,
tiiiu

ift

[Immdaitio] bing.

[Et apparuenint] Et tantologia 'fiindaiiien<Sx

terrae",

meint

illas conciissioi)e.s.

icbt

cim

luettev:

eommoventiir,
f)at

terrae, montes, tebt

de

illo

tremore terrae, non de ruptione,


\isuiii
[seil.]

man
ben

etma

fr ugen
est
5

gefef)en

quod prius non


Ijeift

fundauientum terrae, quod


V[ult

aqua.

'TihiV

nid^t

erben
riff

sed
[tf)et]

ikumcni
\xd)

conspeetum
ha^
fie

fignificircn.

Phil
nnb

llnb bie erbe

auff,

tantae aqnae,
[C.

bie

erbe

auffrifien.

Aliter M. L.,
riffen

illa

esset

melier superiore.
alveo?,
bie

C] Xie
ijnn
bic

rtefier

tarnen

gvoife
ift

gruben, novo.s

trcpfen
fic^.

erbe rijfen.

alto' 'ab anlielitu


.'

n Appodra nieutiumas. lo furt m\d) [Eduxit] au ber angft, v[ult dicere: ber I)err t^ut tool an mir. . 20/21 Ketribue servo tuo veneua pro mej-itis. [331. 6'' 'ludicia eins' finb umbs. m
l'h.

Sie erbe

uon

ein anber gefaCen, fd^uttevt

'Misit exa.

spirantis irae tuae'

Vel

'naris' juerfic^t.

\vaxd)\,

\)ah \d)

gernianice

unb

fr mein ugen. @cfe^ T-P"!t)ute uiic^ fur funben, baS


berfert:

fitten, Ineife,
\d)
nicfjt

orbnung, gepot,

fnnbigc.
Ijenben.

Habent
bei

i;.

-.'4

semper prononiina dnpla Gar Eb[raeus nac^ meinen reinen


25

ben

s. 25
sc/a?

[(jeiligen]

fromen rein,

bift

from,
loie

rein

,'c.

V[nlt diicere: vertit s. Laete curram accinetus


aj.

[lueernam] tristiciara in gaudinni.

'Quoniaui

in te' jc.

29

atque eoutnndain.

^d) mil louffen

ein in

Irieger

unb

fpringen ber bie

mohjern, vel 'quoniam


nt
3u

in te' irrumpaiii

cuneum

militnni.
burcf)

'Gc(lu(r volo.
bie'
^fl^ff
i(i)i=. an

sit

aetus,

proptcr sequentem actum,


resistit

'meim^:

benn

onlauffen.

[Non

mihi]

neqiie armatus vir

neque murus.

^d)

jiel)

5U

feit

ober fur

ftcb, libberftet

mir nienmnb

sive t)aruifd} sive mauer.

Istum

versura canaui contra T[nrcam.

Pior est haec sententia.


nid^t et si

Alteram non.

Senn
bud^t

er fc^on ftrcl)t,

fo fnnbiget er

sanguinom eundit. mit

er ^eilig fein.
35

feer,

ber

Gr madjt, ha-j meine f uffc glcic^ finb ben Ijirffdjcn f uffeu. man. '5luff meine l)of)e' v[iilt dLicere, er tuil fagen, ba4 er
flief)en,

Gr
Ijnn

sj.

malt auff einen berg


1 (ex
finuameiitiini
.

ut

uon lnben im nad) fommen [super excelsum]


ignis, lapillos

.)

illico

zu 415 Caibones

ardentes r
ljlS

I!

fuiidanioiiU c aui
bie fd^uttcrt \\)

zu 9 10
/

Oiiinis terra et plenitudo eius r


vielleicht ist
d.

l'liil

rh aus

il ladiciu eius

23
fjat)

ber Scjctj <jemeint fiin


c

irn

23

l^utc

@d^ut3

25 (6t

V.

27 uitt

aus or

30 Non bU mihi ber (3c^

batff ein)

32 (dicam) caiiam
')

ber Prior est steht qui est excusus

bie

bi(,

wie so oft

fie

fid^.

8
iie(jue
illic

i.'utl)i'v-:-

'Jiiidjbcjiciiiiuicit

nit

bei

bi'iitfdjcii

33il'el.

rcsisti

ci

potcst iieijne

ctiain

;ip]>reliCD(li.

Qiiouiam
Et
in ps.

iiiiciuitatcs

iiieae,

l)ci)t-5

[ciiibviirfcii,

fpnnnen],

iiibbcrbnirfcu

Te docct
3c.
^\(f)

deiis k.
,511

V. 30

Optima
fi^iiiciflcii,
(f-3

seiitentia, foftlic^: 'ipiaudd


fic iniv iiid)t Uiibbei'ftf)cn

me

liiimiliar;,

anges'
fitl)

li( fie

bns

fniiuen,

foKcu

mir
cjcbcu

nidjt

cvliu'fu'ni.

ift

ein

liofft'rtincv tnilj.

(h

l)at

l)l)m

uiel 311

idjatfi'U

Paul,

(vr l)at

miis. 44331.

nor
7-''|

gctiolften,
l,d)

jol id}

au) na)

tl)iin,

toolt i) crft red)t brein fc^mciffcn.

til

fic

[iDccf'rcumcu]
'Sicnct"
ift

iiuffvinbcn

ut lutum,

iiind))"!

fo

vol

ic^

. 4.imic^

Caput

iiiter g[ente.<.

mir

uiitcrt()an,

gcf)orfam diceremu.s gerbift l)l)n

luauice.

'Meutientur' e iuirb
et

bell fciubcii

feilen, bu
iiod)
aiiff

ju

ftard'.

Opus
10

lyvac

quae

in

p.i.

J^d)

fjolt,

Cy

gelje

bie

^''^i^n Appellit cos


(F:?'

(juod 6iliic^ foUcn t()Uii,

obedirc,

seil

iievteugnen mi(^".

gtict

niiff

bic

"3u^cu
i!. 4t.

fein [vinculis legibus].

9]|ein eigen

old bn finb mir


iii

gelieite

buben.

'gvljnben' fprud),
[gittern,

t)od)gelobt fein.

(Pavebunt [trepidabunt]

suis vinculis),
vel

S.4S.

51

jappelnj.

'3linngt' popjulum, alius occidit k.

'WoV

gut?

t()ut.

ps.
2. ftor. 10,
1.1

XIX.
ad vos
noii
in aliena regula,
seil,

i^

*J)l)i"

cur.-u.--,

ftrid).

]\aulus:
Iste locus

j)ertingiiuii.'s

ii.Ginadjt

ein

regcl

branS.

nie uiovit.'
Iniiffen
tert.
fol.

Ilnb bie felbige,

fonne.

'3u tauffcu beu

loeg',

ben

fie

s
58.

S^a

ift

nufbernuiffen
'jirk/idu'.

ft^one

Unb mndjt
ein

bie

nibevn
ein

ioeife.
'^Iiein':
-'o

Maudata proprie
fein.

"?tgen':

utadjen

fiolid;

angcfidjt.
ift

aj-

10

<iui
bic

illa

scrvat
piia

habebit retribiitiouem
e.xerceut
eis,

maguani.

@
eis,

fctll

bing

nnib

gepot,

animos, suscitatur ab
}C.

si

velit

torpere

iuveutuni semper
cautus.

in

ut

excitetur

(Sl'manct

[evinnevt]

pracuionitus,
Innocentifica

'Errores' illustris

sententia et tanieu
t)crl3eif)e

dcost sapientia.
tiKiy

nie [ignosce mihi],

ne sim reus,

ntiv,
ift

tjevbovgen
pfaltn

ift.

'S)a bev=

25

borgen' ve! bie

berborgene

feile

(Js

ein

feiner

bij.

ps.

XX.
|i<1.7'']
f)eil

6r
a.

tBit

boS vcrbuni

ftctS bel)alten

Communis
feiner":

ot-atio

pro Rege.

Insiiltabimus [ovatio], (piia tu animas.

S^q

[i.e.]

feine red)tc
benediceie

7[()anb] l)ilfft gelualtiglid), [medjtiglid}].


ut Christus
in

'(ijebenctcn' pracdicare,

coena.

E]>ij)li()uema:

Kex

deiis,

tu bift bcr fonig.

XXI.
^'i

l'as bn
proiiibuit te
1 ber
lf)un c
feilt

l)f)m f)ilfft.

.'oinbcrtS:

nou prohibes.

Niiiu (|uid cgo deus,


nidjt
c

(pii

puerum ad Kachel:
iiii(4'''

^^ncb [tjinbevt]
:i

tt)el)ret

unb
tnt.i

()inbeittS nidjt

sieht (iibbcrbvuctcn)

iiibbcr

'

(J

gc^olffcii

gell)

....

an)

aus

toic

quid
iu

12

fein (bic v^ult d^icere peniianeiit in suis)


|

[vinculis legibus] oder


-|-

(bie V. d.

pereunt

suis)

vinculis lo^'iliusj

IT ber

foillic

ein

und mit demselben


weil eben

Zeichen
')

am
i.

liaiide sol
,

Iste locus nu; movit, d.h. mich vercodat

mit 'laufen'

sii iiberselien,

Faidus

Kor.

10, IS

an

diese Stelle (Ps.

l'j,

0) anspielt.

SUfaltcr

1531.

iiiuiib

U)a

fein

iiuiiib

bit

uiib

liUigft,

Was

fein

bat.

ll:ac
fein.

dv Clin?ti>

exposueriint diain
bcnedictiouibus.
[mit] freub: ba-3
s

vetcres luciiaei,

Et fan nid;t

ailbcvv
'^'^u

Obruis eum
ift

Rex
ift

Sal[onio liat nidjt gcfjabt.


ciii.
C^-v

fefleu'

bd

Cf)riftU'j*

'

au)

vcbt
(v

ba boii
luiib

in

mnhra,

luils

iiidjt

cvaua=
lucrbcn'*-

fd^utten.
v|iilt
re.x.

lu

coufiisuin

sciip.-eniiit.

ein feci l)cvlid)

fonig

d|icere. [vult] @v luiib fnv biv fein al !onig, uon erit tit uliiis 'Sein T)anb' ba ftl)ct bcv tcrt. SBcnn ba bvein fef)cn [nt clvl)aiuini]s./ia
i.

Ujtvft

e.

Pet[nis: 'in die

vi.sitatioiiis.'

'Pont'si'

proprio de Iiidcis dictum:


retro
folIcnS
l)elliidj

sunt perpetui sen-i et .subiecti oneribus, ante et


'"

fcuev

r)a6en, nihil haljebunt prosperi, premnntiir retro.


illi.s

Mose hoc

ctiani

jtraedixit
* i^

mit bcinev

ic()nen

Inirftu

gegen

i)f)r

antliij

'ielen.

In
Sc^
hjcife,
15

'i.

ps.
(lucifc)

tDtt
ift

bon einer folc^cn


bic

lucis prebigcn

bon einer netoen.


fou.

baa

neluc lere be (uangelij


i.

bon

(il)rifto

(iiott

'Xienet'i'u

feib

gel)orfam, unteitl)enig 'lu via'

e.

einer leife

unb mefen.

4. ps.
[581.

8"
I

'iBorfingen'

luie

ber

(Kantor

nnb

'4>>-icitcr

einen

Her

ber'

cpiftct

borfingt

nnb

ber lif)or

Ijernadj

brauff

finget

ein respousuriuai obbcr

iialeluia,

Amen.
^abt
i)tir

2 versus.

ie

ba

eitel

fo

lieb,

nnb

bie

lugen

fo

gerne,

^'-a

3ornet

t)^r',

bcloegt cnc^ ettoag jU unluft,

non

fociatis irae
l)erlj

concnpiscentiam. s
gibft

'I.nnicn vultus' favor, non tristis, bu mad)ft mein


frolic^
55
T

frolid},

mir ein*-

f)erl)

vel

bu tanft f|er|en erfreuen.


.

Ipsi '

autem eoutcmpta laeiticiav


esse,

/ Cordis in fide et ... \ conscientiae bona

\crbo
in
i;rati;i

Quaerunt grandes
trimlen.

vultus gaudio,
et

Reete

pro

sacranieuto

quod tanieu niil est uisi effen nnb Missa usi hoc versu, quia unctioueni
personani

quaesierunt.

S)u crfrchjeft mein

f)er|.

alis

Tu

solus iuhabiitas i.e.

^ \

tuerLs

sed oecononiiani
,

omnia

tribuis

tantum

...

et

politiam.

ps. .
dualis

35

Movebuutur fuudatueuta terrae, allegoriee pro [>rincipii)ns putu numerus [de hereditati|bns, nt siiruificelnr: in pietate] 'liuncliilos'.

e.sse,

Ego*'-'
^='

reddo simpliciter.
zu 12 i
luia
ps.

Senn
ui
l.i

ic^

tjab

etloa
l'ol.

ju bitten.
10 i ps. nnr r
J'J

Tum.
27

31

117 r
bcnil

(liale)

lialu

23 (laeLcia)

Lume

nisi c

aun

33

ps. .5. r iciederliuU

10
2?. 4

Sutljerd 9iad)bcf|L'riingfii nu bcr bcutidjcii ^ibcl.

Est affeetus
(jiieiis

oraiiti!^:
fic

fnic, fr allen

bintjcu.

Instriicro et urdiiiarf,

l're-

usus, tOQ

jutidjtcn, bcn tifc^, leiic^tcv.

Scfjicfcn

Jii

["seil,

orando]

gegen biv,

aufffiijalen", obseivare, siieculari.


et l)attolo[giani facere sed
|SB1. .S*"!

V|ult

rl|i(rre:

lil

ldjt fri-

gide

I)iii

murmeln

mit cvnft nnb Hon


[biiC'

lievljen

Betten

^2non

ut

iu veutuni.

'Audi
ut

oratioiieiu',
ilii

U'il

er

fngen] praepara cor


et tarnen oi'ant,

tuuiu, ne videaris tentare


fc^icfen

deum,

sacrificuli tcutaut

deum

iinb ad}t

bvnnff i^abm [merrfenl, al mir-3 ernft


iiC(iue prao[iaraul

fei.

Impii colunt

deuni

sed obseivaut

corda
lnil

fidc,

ut

sequitur:
e.K

"Quia uuu
Sunt
alii

[volens],

ut fic^ fdjirfe,
fidele

bn

er

6eten

et
fllV

oratio gct]e

fide.

sed

nihil

apud deum

faciuut,

bnS

ott

Bleibet.

Taetatores

de

sapieutia et iusticia ut Eecius [Faber, Zw|iccaviensesl, i'atuus iu loquela bic


a'.
1-.

fc^reier,

Thrasoues a laudando, narren,

bie fid)
fie

felber rl)nmen, Cuculi, Pu|bli-

caui sermonis sui fatuitas, ha fel63 ftcl)en


aj.

and} foldje gefellen.

In Ecelesiaste.

'In timore tui.^

Ibi oppouit se per Antithesiu.

Ipsi nou timent tarnen

deum,

contemnunt raiserieordiam,
. 10 facientes
'.^'i.

inflantur

operibus
ift

interim

nemini beucic^,

sed contra.

'Nechona' ba
gcift,

plerophoria:

ba ^Ohi

spiritum

51.

lacertum, rectum, gctoiffcn

qui uon dubitet, ps. 51. Et ccce nechona, loen


ift

bu

Ineift,

bo getui

ift.

'In comitate tua' (Hiiequid docent


ift

eitel

vaga cou-

scientia,
l)Crlje

machen incertas conscientias,

feer

timl befcribirt.

'Ilavos" proprie

leibe

nnb

ungl|lltf,

ut siguifieet tarn

iinglnd anrid)ten.

Et a vcrbo aspiro,
Unrft ein
Ijertileib

pcnam quam eulpam simul, Unrft Esaia: Indncam super vos fd;aben.
(niando sie mater dicit
[a^l.

calamitatem

bii

ber bi(^ richten,


liaros.

ad

filiam.

Malitia

passiva kaliia,

U"]

Et

dieitiu':

er

ricljt

ein

iamcr au.
('onseientia

Xill eertum habere est miseria.


ve.xatio,
ift

K\

inoerta eoiiseicntia secjuitui'


l)at

coiicu,ssio et

hab einer ba
ideo

Ijcrljelcib

ba lum

unb

fdjabcn.

3)l)r

])erturbata

quod nou
im, lie

liabcnt
fie

certam

doetrinam,

nod)

fd;mucfeu

fie

eS gleid; luol,

l)elffen

fuuncn,

mu
i>a

gut unb loftlid)

biug

Ijeiffen.

'Reos fae eos' fac cos habere reatum,

uid}t

gut

fei)

et

pfeccatum] q[uicquid faciuut, ha finb


s). 11

luerlid] fein adulteri.

(pioniam amarieant
ift

fe.vaccrbaut]

in

te,

crjurueu

btc^,

finb bir nngefiorfam",

loibberfbcnftig
ein
dci

etlO mel)r:

rebelles sunt,

amaro eorde
in

sunt.

Vade ad goutem exaspeiatam,


fein
inqiii

natiouem
bcinen:
. i;t'(i-in

frequeutis|sime

Ezech[icle.
Im]iii

'lufbermafifeu

pfelmidjen
iiialcdieli.

fdiligunt] gern

T)at'en^.

oderunt
fic

nomcn
guuft

fdjilb'

ab aeumine,

bii

Irouft

mit

Ignabel

U'ie

mit

cim fc^ilt germanicc


S corda
gius r
c

d|iciinus.

aus

cortlu

nacUlriiijticIi

n.

diinJder

zu

'.)

0er

li,'il)it;iie

iit

aclvfiia

12113 Cuculi (de battj^ologia), Pu^hlicini

zu 14 'Minna'

(lolo.sus,

faljtfjcc

ut il^ux (J|eur-

16 Nechora IIs
""'
)

iiIerii)lioria

Ih

zu IT

jjs.

51 r

liavos r

21

(c^abcu
[is.

(ft^c 3'Ul"'^)i

3<linct

daim Esaia

Imlucam
eitel tBitblDafjcr

aus liicimuui
et
ai|nac'.
ICst

zu 21

91 r

zu 2S kukia

zu 24

//,

.'>

imius ^'culiuiM sylvao


ift

coulirmatio iusticiae

et fiilel, (jui liabeut iusti sapientiani,

unb

lualt

c liande g^uer (jescliricbcu

von

IU.

y*

zu 31 Ezecli r

zu 33 saucigine r

34 bu

'

43ialtcr

1531.

U
ia

ps. VI.
Z\\i
fiii

fcitteii

ipicl

geleft,

l)nt

''d;ter'

mmuTd]

ficljcijjeu.

'Xajian's-i
clcilb*--'

iiistrumeutmii,

generale ad
tl)c
ift

(iinnia

instnmieiila.
ucnii

'tod)luad)',

icilU'Vlid),

[P. M.] Itie ()er|ltd)


5

miv,

foln beim ein enbc


.jiibiift

t)abeii?

Sie hah
luic^
fo

id)

micO

,5tl'(n!lt/

Ji'fd)!-!!!,

mit beut
id) []b

iibe.

^sd)

l)nb-7

mubc

gefeilfft dicitur gcrinaniee.

Jd

est,

im

idjluciy
,

i^ele(\eii

bor angft.

V^ult d|icere: liabeo sudorem aiiglieimi.'


ut El)]raeiis.
ncii

(Sficu neljeil
flll

fplillgeil

[timorc] fpvengen letransiliam


tentatio ^cigt
nti,

lnnb einer
ift.

ha

Imil.'-

Isla

ba ev fr bem

gelueft

lam

venit Hdes.

10

Psalinus
[SI. 9'']

7.
lliu lilius
uoii
.sibi
I

'S)c Seiijaiiteii'

ift

bev Simei.

Icmini dicit David,

-.s"!

uoluit voeare:

de tribu Saul.
Ijabcit

V[ult

significare

tantiiin
bie

amicos

et

(iiii

non

leib

gct[)an
co.s

sod

v[ult
(jiiia

signicare

hoc

im

ein leib
' JC.

t[)Qn

f)aBen,
if,

ut

reprebenderet.

Rcx

fiiit

jc.

Est pro

jiuitgravio

[Spo-

liare]

bau

\]i)xc

genommen, gepdiubcvt, befdjebiget,


ompt,
()ilff

llnb

5utrctte inen leben ai-s

ju boben.

'Iud|ica' ha

miv luibbei
.H'.
;!,^^rf)

l)nn ba'i

ampt, ba
f)ie

biiJ'

mir ficfolV"
fie
olcfcr,
20

^nft-

'f'ii't'nmdet' tc
irfj

lity causaliter

nemen, ba'--
llOer nlle

bie leiit, "gemein' mill

l)ie

nii-slaffen.

'(vmpor' in bie

l)l)e,

uBer oHc Inclt flanb iinb leut], non tautum super Inda.
Tpsi: ntifotoir mid), lou
'Ipsi' in utnuiKjue
e.

';){id)t

mid}'

in'^'-a

nudani partcni apnd nos.


nod) meiner gcred)ticfcit.
est

mir bn
I)err

nvtril luibberfaren

i)arteni accipie.

'Super

nie',

(juae

apnd
ift

nie.
1.

[Scutum]

i.

unfer troft

ift

tiel)

iiuferm

g|ot.

"i^on

Ijerljeu'

bai

ex

praecepto gettomen,
\'|nlt d[ieore:

i(uotidi('
()at

niinatur.
pfeif

'^rennen" signilicat bie


biia
fie

devastare perdere.
25

fein

gemad)t,

fd)nben tl)UU-H

[foltcn]
iiULS

Perterben, burd)bringcn. Sie Gideon: Ita(|ue ineendedomum, vastabimus totura tuum genns. Non dico de ignitis sagittis, uL
non
feilen:

ip.sae

sagittae

essent

perseqnutores

i.

e.

persequerentur.
advensarios,

Vidctnr
iain

niibi

velle
eis

aeuere

comininatiouem.

Ipse

iani

accnsat

nunc

de

loquitur, contra ])ios fc^t cra nid)t.


30
ift

[Parturit] er meint liiert gnt.


l)l)n

lici Per
auftljun.
l)at-"^

3U Piel contra Cesareni et coniitia Augjnstana, ipsi tuerben


geftd)en

6in gruben
ein

unb nnffgegrnbcn. |a^I. 10-'| 'Bor' [ein] gruben. '(Sr gruben gemad^t unb auffgefnrt.' Untrelo ft^tcgt fein eigen ()errn.''
7

ps

.)

jefc^rieeit]

jefcfjticbcn

JIn

jcduft
jic

oder

jctuft

mglich
ludicarc r
r
Hl)

gcfciifft()

zu 7 Huiduui r
(tljut getn, alter)

l teSen c

aas to6en

IS

==

^l)

za

li)

22

tjcttjcit

:m
:il

2r>

(Ephod) Gideon

Nota:

leplitlia lud. 12

auit^UU

ljcr

auj(9tttljen)

zu

Bor r

32

fcfjtct

aus

((^togc

) Der en/jKche Sdnvei halle l2'.) in Wittenbcr;/ and Umgeijeml ychermclit. Nheren darber hei Hchwald, Zur Witleiibenjer Univ.-Gesch. Nr. 71. 73. 74; vgl. Herzog: Chronik -) Sprickw.; ron Zirickau II, 2 IS. IJe Welle III, S. i'.iS ff'. KiislUn-Kawcfi-au II, S. 17(5f. ') Lulher denkl an die polnischen Schirierigkeiten doch nicht bei Thiele und Wunder. *) Vgl. Wander 4, /-iA'.j Philipps ron Hesnin und enls-chutdigt des Landgrafen Hilze. Nr. 22. Bei Agricola, Franck elc, doch nicld bei Thiele; Ijei Luther bisher noch nicht bekgt. Vgl. auch Operat. in Psalmos Unsre Ausg. 5, 245, 10 [K. D.j.

12

i^iittji't

''!d)hcfictiiiirti'ii

an bcv

bcutirijcii

4>ibcl.

Ps. VIII.
Carmen novi
4'.

te*ta[nieiiti et i

psalmiis liabeiulu? pro Eiiauelio:


'^)iin
i)
nttci"
Itielt'

Iiil)i-

i'late

ileo.

Ts

psalmns habet euuclem titulum.


Cessare facies:
Ijat

i.e.

^ub

iiniverso coelo.

sabbatizare facies,
aticnt
i.

]v\i

biv
atl

bell

l)cilicicit
l)iii=

nbcnt

gctcii.

Gr

betit

fjeiligcn

geben.
e. ciiras

(Destniere
enni.

morteni

rid^ten.l
i!. 5

Hie

ftt)et

in

bonum

'/xtkad'

OfHeiimi Christi et

6cpiscop[atuni eins accip[imus.


l)^n

Ott

tierlaffen lirb ein

2)a bu bic^ fein annimpt bu moc^ft, baS Totus psalrans de Christo, uon est ffeine ,3eit.
obiecto Enangelii vel

generalis sententia; loqiiitur de E[uangelio et de


iecto:
iii.

snb-

Christns passiis est et resuscitatns est

K.

^)

bleibe

bei"

Ep[istola
l)I)n

5cj.54,7ad Eb[raeos.

Minoratus corde
[[offen]

i.e. stultiis, in

Proverb|iis.

S)u ltvft

erlnffen fein, i.e. er Unib fein @ott nitfjt 'Inmenta campi' Sinb unfei-J f)eiv ott beuin nnb l)Q'6cn, ungetroft fein. Aqnae, qnae super eoelos sunt. f^iev, bie gon|e lufft ()etft lufft.
eine
fleine 3cit

Ps. Villi
s. 1

Loquitur
JBon
bei;

de

iuveutute

Clu-istianornm.
si

33on

bev

fdjonen
esset

ingent.

3>unS^n' ingent.
luventus, et

Quid,
ille

nomen [proprium]
[fc^lnarti

psplnnis, ut
'areus'.

i.^mu

\,\i

3[icJitam':'

tum

titiuhis significaret
t)av,
bei"

argumentum, ut
iiabet.

Sie 3u9etib ift rob unb luci, geet proprium psalmi ut Miclitam: Oon
3. 5

nugen]

Est nomen

fd)onen,

blanden ^uigcnt.
fad).

Xns

ift

per

Antiphrasiu.

[931.10'']

5"^'!^

mein

vcd)t

unb

Inimici eessaverunt.

Vastationes quidam exponuiit


SB.

[quam feeerunt

inimici].

Ut

ipsi

fiant

iusti,

sie iudicabit.

Ipse toirb rcgiicn mit geied)|ttdeit.


in

Xos
ved^t

intelligimus active:

sed ipse faciet iudicium

terra.

Gr

luirb

ba

anridjten

auff

erben

unb
bic
i.

parat ad

from mad)en, ba fie from luerben i. e. sedem suam. Xa gl)et ad generalem sententiam: Ijat impios geftrafft et pios k. Et bo ift <\n6) contra adversarios: dominus
bie leut

Instituet iuclicium, prae-

iudicium

10 ift

bc

arm

fl^uts.

Xos non habemus vocabula


factum
res, in

theutoniea.
simpliei
et

Rectitudo: bfl

nic^t
"ba

fictum et falsiim est,


rec^tfc^afifen

v()|kmtate

caudido corde,
syncerus, iucorTia'""" vocat
et

jn

g'^e.

Vera
in

rec^tft^i ffen

unb

trelo,
rcblic^.

nipitus, caudidus, bcr l'on


simi)licitateni:
Mnui). 10,16

r)ert,!cn

meint,

lioucstus,
in

sunuis

vcrsati

lioc

mundo

siinpl[icitate
falfc^'.

syncerit[atc.

2)a

ift

rectitudo.

Estote simpliee.s' Matth. 10. 'an


btiiij

Alii

omnes
aus
bcnil

(^tiirid^tcu)

Cessare

:")

bc

zu 7 /mhad r
zu JS miclitam r

12

i.

e.

13 (lunieiita <^impi) stellen nir wieder her

zu 23 ludicare r 2S
liectitudii
ps.
1
1 1

26 ber ahyeUrUem s^
zu 31 huiiestus
teblic^

uteht

uckwrzer

seclein
1.

2'

jc.

fehlt

zu.

zu 32 2 Cor.

zu 33 Mattli.

iiiiulLiites

ut serp; r

Alii

unsicher, vielleicht Slis^nenses oder Mis(ci'i


')

Die 'jum/e Tugend' kommt auch sonst

vor, z.

B.

in der Vorrede

zum Enehiridion

V.

1524, i'ieileidU mis P. 9

bernommen.

^Maltet 1531.

13
Antitliosi

reguntur,

ut

fiant

liypocritae,

lii,

ut

vcd)t)cf)affcn. 2\)
()otf,

gibts:
jol

Connud^.
ii

trarium est verum, fide tarnen est verum.


l^elfTen.

bcr Vn-i

uii

eU", ^ulffc

[Tarnen]
i

Sag

luirb C^dE

mid; einmal linbbcvfarcii.


ut

Tandem
(F

fit

mani--"'
nll-:-

festum.
flarde
niliil
)el},

60

[nu]

erteilt

man,
fic

non

sit

jier.<onalis

cogniiio.

finb

promissiones.

SBeii

utitiir nisi

niini.sterio

Dens perdit impium et nur lonve tocren. verbi, non vi, non armis, bal Antitliesis briniien
modis
perdat

nt

r-ignificet

qua

via

im|nos,

per

verhuui
.sie

destruatui-.
l'er inedi-

Sicnt muri Hierichiuntis cecid[erunt solo sonitu tubarum,


10

jc.

tationem
loqui
|!8l.

g|ratias ajgit orationem

impioruni.

^fedfitari
et

de lege doniini

est
.sola

IP]

bv

ift

jU

particuiare

de oratione
in

Sicut Madianitae

vociferatione. Betten, fingen et


foft all? 3U foincn
et

comprehenditur

praedicatione, buvc^ iDOlt


virib[U.
.eil.

illustre l)f)m bcubic^eu

non
ber
nt

resistitur

scd per
ift

verbum
ii
311

jc.

SBivb

ntcf)t

enblic^ oblivioni tradetur


[gib
i)f)n

a deo.

'Pone'
(eret.

au)

mai

ein feiner erc'

ein]

llieiftcr,

fic

mores
episeopi

Episropi
ne

volunt regere totum

mundum

discant se e.vtoliere su|ier

et deum, da, dominum.

et

liab|ebaut,

ps.
^0'5
-"o

X.

ift [9.]

de martyribus, bcr [X.] de nobis; Victis tyrannis saevioradest


Jneendinnis donnun tuam ad Gideon. Oer=
ift,

tentatio 11. versibus quaerulatur.

berBen.

3Beil [fo lang] er


culpaliter

ijni
l}ie

regiment
ftljen,

ubert)anb

f)at,

mnc< bcr
ipsi

ann

leiben".

35.

6 mu
fic^
2^

conqueritur
et

adhuc,

invicem com-

pleetuntnr sua consiiia.

Impii se eoniungunt

eonfernnt consilia, fie liengen

on ein[anberl,
fic^,

ftedjtcn

mit

t)t)ren

eonsiliis [an)ii)legcn],

Sie faffen

fid),

ruften

8ie l)aBen anfdjlcge, quib[us opprimant eos.


Iieimlic^en luactiten.
et

Sie ge^en mit turfen

umB unb
fie

madjen

consuntiunt in,

tude, Sie fd^ieffen uBer ein

feim B[ruber] ein tnrfc


so

l)at

Sie faffen unb nTiemen l)l)re tiide fr, bie .Summa: Sic l)alten oll ]ufamcn, I'auurgia, S)er ^auff, Sic faffen fid^, galten fi(^ infamen. In Mose: feci ei, nt eogitavit. Summa:. bctncift.
in

SBenn man bem !:pabft tum fcgnct fid;, contemnit, irridet niinas divinas. @ l^ot [dicit] nid^t not, ^) Wils proprie n^cmen. toen man fd^on lang f^redft unb branjct, fegnet e. putat se esse innoeenfid^

r^umbt

feine

mutloien
locrb

[quod bene
"^in

fecerit]

fc^on brauet,

quod diab[o]us

[l)[)n]

fren,

i.

tem, sperat
35

.sibi

bona

et

ita

docendo

et

veniendo pngnat eontra verbum,

laudat se et sibi benedictiones pollicetur.


[SB[. ll"-]

In altitndinem
significat]

ire,

n)cil fein

3orn

erf)oet, fort gfjct.

^er otIo8.
de piiarisaico

h)irfft

[gestum

maul

auff

unb fragt

nidjt bar nad;,


decidcrunt

9 Muri niericlio schwarz r

cecidi^erant c

am

zu 11 Madianitae r

ohne Korrelzu 20 Gideon r 19 X. f r 25 tude c aus Unit zu 27 Summa r zu 29 Pannrgia r .>'; (^in) toctb 33 brotoet c ans ttatoct zu 37 pharisaiciini odiuni ;
ist

zu IS In diesem Psalm
luren

hin

und her

die Schrift

Hrers

sjiter aufyefrisckt

14
(lUl tlio

Siit^et? 9ta(i)6c|jcvuiiacii lUi bcr bcutfc^cu

Stkl.

atrocis[.simo
ift

luiv

gvolfcm

[l)ocf)cn]

ftoic,

50vn.
iiac^

V|ult

siiinifu-iuv:

ber
''Mc

gotlog
feine

fo

ftolli

uub 3ornig,
er

ha^i

er

lULMiianb fragt.

tuden finb, ba

und) Giott nid)t fragt,

^nn
2.

allen feinen tiiden


(n- gebe

[fieUt er]
.

iii*

2, 4

nic^t ein

Ott [fr lontcri nid)ts. Extollitur geller umB ott.


treibt er"
ficfftig,

3ft ein fccr finrter pfolm.


2.

Thes.

. 5

gngftlid) treiben", niti ut mulicr in partii, e ligt l)t)m

tjcfftig

an,

fein

bing

ba'

engftlid).
left

llnferS liierr giottg fac^ left er Ijm trect


[f

liegen,

.'ellt

an, er treibt,

Ijm nidjt fagen, ineren, reift

er t]

mit

[fort]

unb fein t^^un Ijmcrbar:


fein,
greift.

.5)on mit'beni fopff t)inburd)^


\]\)n

mein

fad} bie nntigft,

Eh|rueus

liat

fein

befcribirt.

l'Lanlus vucat: 'Ikh- agoni/.n',

er fid)t, ftrebt,
g()et

ringet, er tt)nt fdjeuflid;, er tobet mit feim bing i)merbar, er


fert

mit feim bing l)inburc,

fort et lioc seuiper,


i.

left

fic^

nid;t

ftenren,

inipoenitous cor, pertinaciam


coutidentia

.^i.i,milicat

e.

er ad)t l)f)rer nic^t gro-J eiim smniiia

[man

feinl, ut: l)anbelt trotzig, ftoltjigflid) [ferf] ut d.

Eck, Gieorgius
i'

d[ux.
SB-cfaEen,

'Falsus testis loquitur confidentcrMu Mose,

^i^ Inerbe nl)mer mel)r


JC.

banibber liegen.
V|ult d[icerc:
er

Istam
|)rebigt

])ulcli|rani
[illo

[dixit iste] politiam dissipare-

vir]

nidjt
doloj^,
ift

niel

i^nangeliiim

sed

cxeitel

coiumunicat, er bannet,
seducit animas
>. 7

tan

nidjt-S

benn

meudacia doct|rinac,
al erlogen

lugen leren 3 [fraus] unb befdjciffen bie

toclt,

unb crftnnden,
|*1. r2''|

umb
mulje

gelt.

Sulj

lingua
(5y
(iiii

ledit conscieutias.

eine

-"

jungen
lingua
i.

leret
e.

unb

erbeit.

inirb ein mysterium ijrgenb l)aben sub

sub

uiini.sterio eins
ift

et

sub lingua eins sunt


[ric^t an]

i.

e.

audiuut eins
'In

linguani.
4'.

Seine prebig
fein
bie

eitel

[madjt]

mul)e unb erbeit.

satriis'
Ijeiffcn

tjat

conlkssores in ber tird)en.

Atria in pnipatiilo, postea intus


erlniffdjt
H'.

ba

teut fr gclieu et (juando

cum
[in

caplt eos specie et


tiolc!
ftl)et,

25

intus in corde occidit.


foris, ob.servat,

Popjulus stat circa atria, ba


clani
(i])servare

Diel

ift'i.

<'.

merd,
fjallt

nialuui]

lauern, tjalten,
in

insidiari,
et

proprie:

auf

bell

reiten,
fpilt

Traiiit

[rapit]

cum

rethe

suum

trahit

s,

.'.

'^"'"-

'^^l"^'^

d[icei-e:

er er

mit

Ijn

ber

paffio.
[ftortit]

Ur
,]u

,:(ufd)ledjt

quos nou
gcioalt.
beiftaub.
'm

sB.iopotest. er
.11,1

IrumbtS",

luirfft
er
fil)eti5

nnb

ftofft

boben mit
ia.

Ott bendt
hai

nic^t brau,

nid)t ml)er,

bu

filjcfty

.elffcr,
sit

trubnig Samer, ba^ bie


seil,

arm
ftet)e

leiben. in

Auib[iguuin, an de piis

vel impiis

bie
in

gon^e

fad)e

jnauu dei piorum et inipiorum.

Si taiuen
lialicut

de impiis,
.9

maluni ut

ps. 17
Ins

bie

armen

befelljen bir, nou aliud


Uli
t

Ott

(gilt)

4 3ft

Vfalm iml

Vido

I.ntli.

in

:!.

i'iaput
ein

ad

(J;il. rnji
i:i

2. Tlies. 2. rsp

zn 11 Prosperatur,
flatu prosternit)

oUc significatioiios tomcn uiev


3]

r
-'1

gto

(omnes anxios suos

19

kann auch deichen fr


sle/d SlcIjttjaBeu in
(if)cft

seil

sein

Atria

(t)ci|fe)

25126 capit bU occidit unt K 31 cadent pauperes per


')

zu 27 zu lauern
vini suani

bomim
seil,

39 quos] cognosici?

ft^ctS]

S3

od^r Sod

zu 34

ps. 17

Vgl sed

riilent

(l're.d.

Nachschr. Hrers)
in den Tischreden

und @l)cn [K. DJ.


s.

mit bcm .Ropff


'')

liiermil

ist

Un^rc Auacj. Bd. 27, 408, I vold die Geschichte, gemeint ireklic
Ijiiibiitd)
,

Luther

vom Brgermeister ron Erfurt


Lsche, Anal.
O-IO.

erzhlt,

,z.

B. Veit Dietrich

collofj.

Bl. 172'' Dissipai'e

rem

publicaiii,

^ialtet 1531.

15

aiixilinin

quam
iv

qiiod.
l)eilj

llnb

fiicf)C

bn5

tiofc
fiel),

unb
bo

ftraffc bn-5

likl.
;')f)v

Parat
i)ni}
ift

seas.

is

cor illonini,
Bereit,
ba-j
5

\)l)x

jdjicft,

lirijtct

bctn

o()r.

fos-n
is

ba
l)()n

f)ev^

ift

certum

[i)eu ba

fui],

iinotl am-ls tiui

bvaiiff lucvdt,

bii

()elffen
Oocfje,

Inirft.

Tntelliti;o:

In tota caii>sa: bac- ber meiifcl) nicf)ts

mljev tro^,
[1.12"']

mutluillcii ticibe.

lS.
bn-J
fic

XI.
'Xen
firiinb'
i.

3)m tuncteln",
'3Bq
fol':

l)eim(ic{j fd^ieffeit.
facit,

c. vci-l)iiin.is. s!

Miniesis, iustiis

niliil

loQa ful bcr cjered)!


\vix'i,

(bie

clenbcn

Iciit)

oiifvid)tcu?
in

'er

.'crr',

bem

Bcfclficn

Jim uiiv

iiidjt

foiuicn, bao tau

' *

ev.

Gr

tx'oft

fi^ felbS, tan nid;t mcljr ttjun.


l)t)u

Strid"

Cail)()iies [ftvcuc feiner] ?-

^eifc feiier [filij, fd)lcbcl Inirb er


jalen]

6v

flucht

erfd)lacjen.

lirb fte mit Uictter Est descriptio fulminis: ba njctter Uiirb fie GinfdjCllden" Calix significat portioncm cuililx't donatam [dp>;ti311

Ion geben,

gctroft

f)ie.

iiatani]

'Itectiim':

vident viiltus eorinn

i.

e.

iiistoruiu.

15

l)S.

32.
prodicus
tritt
in

'Ccrva
f)inben,
usinie ad
bie

matutina'

priino
iagt,

niano

rore.

Alludit
tjcrfur.

Quff

bie**-*

man

fruc

quia

fie

be

morgen
fic

meridio

medium

noctis quiescit,

am morgen

gl)et

crfur,

[morgens] jagt

man
20

all loeg.

2ie cerva, bie

ijnn ber

ffrne] getagt loirb.


e

Aliqui intcUigunt

stellam matutinam.
gctiotffcu,

Verba ^c^ Hage f^eule] unb


ift

luirb

mir

bod) nid^t-2
ba-S

mein

tjilff

nod) fern,
ift,

ift

fein
ift

t)nlff

ba.

'Ses tago'

manss-s

unbandbar fba fr] fo 'Tu sanctLUs:^ Tu es tamen deus


fd)enbiic
l^oft
25

unb
ia
(|ui

l)t)m bod; fo tjerl^Iic^

faner loorben.
1

tu! populi, liberabis nie, bli bift bod) ia f)etlig, s.

ia

aitbern
jc.

gefjolffen,
se.

b\i

bift

norfianben,
liabitas
in

ob

bn bu
es.

g(cid)

ferne

bift.
u'oi-iS-s

'Patres'
e.st

Exponit
qui

Sanctiis

l.siacl,

nbi
bift

laiiilaiis,

populus,

habet

etiamsi aliter apparcat,


"^eilog

Correctio: verbum, cultum. tamen adiuvabis, quia sauctus


fo

aber

f)eilig,

'@r ctag.'
|2>t. 13''|

6in2>3
feine
'S- >-'

bing,

iiah

man

einen

trofteu

fol

ijnn notten.

6in

Antitii[esis:
30

fei)

uidjt ferne

fl],

angft [2] naf)enb, finb au^einanber gebf)enet


Herfiget,
1.

v|ult

dic|ere.
ift

'Ossa' bertrodet,
Set)cn,

crborret,

melius.

lobe ftaub,i^'6

hah

figura.

()aben ba

maul

anff ober:

f)aben Inft
l)t)rc

brau
oder

lapi-^'i
l)l)r

thuni- advertere,

faoere.
-J

'luii' inteute videie,


bein

buffen

luft,
\io)<:

fnlen

3 bo mit Strich zu
9J10 loa

o^c (vorher)
rfi

"boii

icheini c aun

\mttjc
ftagel,
siiit

Hs

er rh

10
fic

6t

bis tljun

11 ft^iccBct c

in fc^iocfct

zu IJ Stir,

Soniier, ba tocltct tnirb


proplietac.
in visione

crfcfjtageu r

zu

1924

Miiiim, quuil taiitac res revelatie


est.
tlie

Ex Mose
!C.

11011

.icciperc potuit, quia


c

nnsquain tarn apertis verbis locutus


zu 26 Vermis
et

Forte

34

Bift (2.)

aus

Jiift

quasi

iiiliil

>

29

ZiferH

stehen ber ferne


')

und

ongft

32
i/dit

lari c

aux Sari

sanctus.

lAtOicr

von der Vulgata 'Tu autein in sancto liabitas' ab und


')

iilKr^t^ im folgenden: Sanctus qui liabitas in Israel, nbi laudaris.


ln1_;E^