P PR RA AC CT TI IC CA A 5 5

PERDIDA POR FRICCIN EN FLUJO DE FLUIDOS EN TUBERAS

O OB BJ JE ET TI IV VO O: : D De et te er rm mi in na ar r e ex xp pe er ri im me en nt ta al lm me en nt te e l la as s p p r rd di id da as s p po or r f fr ri ic cc ci i n n e en n
T Tu ub be er r a as s y y a ac cc ce es so or ri io os s, , y y c co om mp pa ar ra ar r l lo os s r re es su ul lt ta ad do os s o ob bt te en ni id do os s, ,
c co on n l lo os s q qu ue e s se e o ob bt te en nd dr r a an n p po or r m me ed di io o d de el l a an n l li is si is s t te e r ri ic co o

Laborat ori o de Mecni ca de Fl ui dos
U UN NI IV VE ER RS SI ID DA AD D A AU UT TO ON NO OM MA A M ME ET TR RO OP PO OL LI IT TA AN NA A
U UN NI ID DA AD D I IZ ZT TA AP PA AL LA AP PA A
DIVISION DE CIENCIAS BASICAS E INGENIERIA
I IN NG GE EN NI IE ER RI IA A Q QU UI IM MI IC CA A
A AU UT TO OR R: :
R RI I C CH HA AR RD D S S. . R RU UI I Z Z M MA AR RT TI I N NE EZ Z




I IN NT TR RO OD DU UC CC CI IO ON N. .

M Mu uc ch ho os s p pr ro ob bl le em ma as s i in ng ge en ni ie er ri il le es s s se e r re el la ac ci io on na an n c co on n f fl lu uj jo os s e en n c co on nd du uc ct to os s c co om mo o e ej je em mp pl lo os s t te en ne em mo os s l lo os s
s si ig gu ui ie en nt te es s: : b bo om mb be eo o d de e p pe et tr r l le eo o p po or r t tu ub be er r a as s, , f fl lu uj jo o d de e a ag gu ua a e en n c ca an na al le es s a ab bi ie er rt to os s, , e ex xt tr ru us si i n n d de e p pl l s st ti ic co os s y y
f fl lu uj jo o d de e u un n f fl lu ui id do o a a t tr ra av v s s d de e u un n f fi il lt tr ro o. . E En n l lo os s p pr ro ob bl le em ma as s d de e f fl lu uj jo o e en n c co on nd du uc cc ci io on ne es s s se e t tr ra at ta a g ge en ne er ra al lm me en nt te e
d de e o ob bt te en ne er r l la a r re el la ac ci i n n e ex xi is st te en nt te e e en nt tr re e l la a c ca a d da a d de e p pr re es si i n n y y l la a v ve el lo oc ci id da ad d v vo ol lu um m t tr ri ic ca a d de e f fl lu uj jo o, , a as s t te en ne em mo os s
q qu ue e s si i s se e c co on no oc ce en n l la as s d di is st tr ri ib bu uc ci io on ne es s d de e v ve el lo oc ci id da ad d y y p pr re es si i n n e en n e el l s si is st te em ma a, , s se e p pu ue ed de en n e en nc co on nt tr ra ar r l la as s
r re el la ac ci io on ne es s q qu ue e s se e d de es se ea an n. .

D De eb bi id do o a a q qu ue e p pa ar ra a m mu uc ch ho os s s si is st te em ma as s q qu ue e p pr re es se en nt ta an n g gr ra an n i in nt te er r s s e en n i in ng ge en ni ie er r a a n no o e es s p po os si ib bl le e c ca al lc cu ul la ar r l lo os s
p pe er rf fi il le es s d de e v ve el lo oc ci id da ad d y y p pr re es si i n n, , h ha ay y q qu ue e r re ec cu ur rr ri ir r a a o ot tr ro os s m m t to od do os s p pa ar ra a e en nc co on nt tr ra ar r l la a c ca a d da a d de e p pr re es si i n n e en n
f fu un nc ci i n n d de el l c ca au ud da al l y y l la a f fu ue er rz za a r re es si is st te en nt te e e en n f fu un nc ci i n n d de e l la a v ve el lo oc ci id da ad d. . P Pa ar ra a e el ll lo o s se e u ut ti il li iz za an n a al lg gu un no os s d da at to os s
e ex xp pe er ri im me en nt ta al le es s d de e e es st ta as s v va ar ri ia ab bl le es s c co on n e el l f fi in n d de e c co on ns st tr ru ui ir r g gr r f fi ic ca as s o o c co or rr re el la ac ci io on ne es s q qu ue e p pe er rm mi it ta an n e es st ti im ma ar r e el l
c co om mp po or rt ta am mi ie en nt to o d de e f fl lu uj jo o d de e s si is st te em ma as s g ge eo om m t tr ri ic ca am me en nt te e s se em me ej ja an nt te es s. . P Pa ar ra a e el l e es st ta ab bl le ec ci im mi ie en nt to o d de e e es st ta as s
c co or rr re el la ac ci io on ne es s c co on nv vi ie en ne e u ut ti il li iz za ar r v va ar ri ia ab bl le es s a ad di im me en ns si io on na al le es s. .

A As s t te en ne em mo os s q qu ue e u ut ti il li iz za an nd do o e el l a an n l li is si is s d di im me en ns si io on na al l p pa ar ra a e el l t tr ra at ta am mi ie en nt to o d de el l f fl lu uj jo o a a t tr ra av v s s d de e c co on nd du uc ct to os s s se e
o ob bt ti ie en ne en n l lo os s p pa ar r m me et tr ro os s i im mp po or rt ta an nt te es s d de el l f fl lu uj jo o d de e u un n f fl lu ui id do o i in nc co om mp pr re es si ib bl le e e en n u un n t tu ub bo o c ci ir rc cu ul la ar r y y d de e s se ec cc ci i n n
t tr ra an ns sv ve er rs sa al l c co on ns st ta an nt te e. .

P Pa ar ra a u un n s si is st te em ma a c co om mo o e el l r re ep pr re es se en nt ta ad do o e en n l la a f fi ig gu ur ra a 1 1, , t te en ne em mo os s q qu ue e l la as s v va ar ri ia ab bl le es s i im mp po or rt ta an nt te es s, , a as s c co om mo o
s su us s e ex xp pr re es si io on ne es s d di im me en ns si io on na al le es s, , a ap pa ar re ec ce en n e en n l la a t ta ab bl la a 1 1. .


V Va ar ri ia ab bl le e S S m mb bo ol lo o D Di im me en ns si i n n
C Ca a d da a d de e p pr re es si i n n p p M M/ /L Lt t
22

V Ve el lo oc ci id da ad d L L/ /t t
D Di i m me et tr ro o d de el l t tu ub bo o D D L L
L Lo on ng gi it tu ud d d de el l t tu ub bo o L L L L
R Ru ug go os si id da ad d d de el l t tu ub bo o e e e e
V Vi is sc co os si id da ad d d de el l f fl lu ui id do o M M/ /L Lt t
D De en ns si id da ad d d de el l f fl lu ui id do o M M/ /L L
33

T Ta ab bl la a 1 1



F Fi ig gu ur ra a 1 1 . .- - S Se ec cc ci i n n d de e t tu ub be er r a a. .


L La as s d di if fe er re en nt te es s v va ar ri ia ab bl le es s s se e c co om mb bi in na an n p pa ar ra a o ob bt te en ne er r n n m me er ro os s a ad di im me en ns si io on na al le es s i in nd de ep pe en nd di ie en nt te es s y y d de e n n m me er ro o
d de e a ac cu ue er rd do o c co on n e el l t te eo or re em ma a d de e B Bu uc ck ki in ng gh ha am m. . D De e e es st ta a m ma an ne er ra a l la a c ca a d da a d de e p pr re es si i n n e en n u un na a t tu ub be er r a a p pu ue ed de e
c ca ar ra ac ct te er ri iz za ar rs se e m me ed di ia an nt te e l la a e ec cu ua ac ci i n n: :



p

2
= =

D L
D
e
D
, ,

1
]
1
( (1 1) )


D Do on nd de e

p

2
= = N N m me er ro o d de e E Eu ul le er r


C Co om mo o l la a c ca a d da a d de e p pr re es si i n n s se e d de eb be e a a l la a f fr ri ic cc ci i n n d de el l f fl lu ui id do o, , e es st te e p pa ar r m me et tr ro o s se e e es sc cr ri ib be e, , a a m me en nu ud do o
r re ee em mp pl la az za an nd do o a a
p

p po or r
h
g
L
d do on nd de e h
L
e es s l la a p p r rd di id da a d de e c ca ar rg ga a , , a as s t te en ne em mo os s: :

h
v g
L
2
/
, ,

vD
= = R Re e

e
D
= = l la a r ra az z n n d de e l la a r ru ug go os si id da ad d d de el l t tu ub bo o a al l d di i m me et tr ro o d de el l m mi is sm mo o y y s se e l le e c co on no oc ce e c co om mo o l la a r ru ug go os si id da ad d r re el la at ti iv va a. .

L Lo os s d da at to os s e ex xp pe er ri im me en nt ta al le es s h ha an n d de em mo os st tr ra ad do o q qu ue e l la a p p r rd di id da a d de e c ca ar rg ga a e en n f fl lu uj jo os s t to ot ta al lm me en nt te e d de es sa ar rr ro ol ll la ad do os s e es s
d di ir re ec ct ta am me en nt te e p pr ro op po or rc ci io on na al l a a l la a r re el la ac ci i n n L L/ /D D. . E En nt to on nc ce es s, , e es st ta a r re el la ac ci i n n p pu ue ed de e o om mi it ti ir rs se e e en n l la a e ex xp pr re es si i n n
f fu un nc ci io on na al l, , d da an nd do o c co om mo o r re es su ul lt ta ad do o: :

h
v g
L
2
/
= =
L
D
e
D
, Re

_
,


L La a f fu un nc ci i n n , , q qu ue e v va ar r a a c co on n l la a r ru ug go os si id da ad d r re el la at ti iv va a y y c co on n e el l n n m me er ro o d de e R Re ey yn no ol ld ds s, , s se e d de es si ig gn na a p po or r m me ed di io o d de e
f , , e el l f fa ac ct to or r d de e f fr ri ic cc ci i n n. . E Ex xp pr re es sa an nd do o l la a p p r rd di id da a d de e c ca ar rg ga a e en n t t r rm mi in no os s d de e f , , s se e t ti ie en ne e: :

h f
L
D
v
g
L
2
2


C Co on n e el l f fa ac ct to or r 2 2 d de el l l la ad do o d de er re ec ch ho o, , l la a e ec cu ua ac ci i n n a an nt te er ri io or r e es s l la a r re el la ac ci i n n q qu ue e d de ef fi in ne e a al l f , , o o s se ea a a al l f fa ac ct to or r d de e
f fr ri ic cc ci i n n d de e F Fa an nn ni in ng g. .

N No o e ex xi is st te e u un na a s so ol la a e ex xp pr re es si i n n q qu ue e p pr re ed di ig ga a l lo os s v va al lo or re es s d de e f p pa ar ra a t to od do os s l lo os s p pa at tr ro on ne es s d de e f fl lu uj jo o, , s se e h ha an n
e en nc co on nt tr ra ad do o ( (e ex xp pe er ri im me en nt ta al lm me en nt te e) ) l la as s s si ig gu ui ie en nt te es s e ex xp pr re es si io on ne es s p pa ar ra a d de et te er rm mi in na ar r e es st te e f fa ac ct to or r: :

P Pa ar ra a f fl lu uj jo o l la am mi in na ar r: : R Re e < < 2 21 10 00 0 f = = ( )
gD
Lf
hL
2
12

1
]
1
+
/


P Pa ar ra a f fl lu uj jo o t tu ur rb bu ul le en nt to o R Re e > > 1 10 00 00 00 0

T Tu ub bo os s l li is so os s f = = 0 0. .3 31 16 6 R Re e
--00..2255


T Tu ub bo os s r ru ug go os so os s
1
f
= = 4 06 216 . ln .
D
e

_
,

+

P Pa ar ra a f fl lu uj jo o e en n t tr ra an ns si ic ci i n n 2 21 10 00 0 < < R Re e < < 1 10 00 00 00 0



1
4 2 28 4 4 67 1
f
D
e
D
e
f

_
,
+

_
,

_
,

ln . ln .
Re

L La a r re el la ac ci i n n L L/ /D D, , r re ep pr re es se en nt ta a l la a l lo on ng gi it tu ud d e eq qu ui iv va al le en nt te e r re el la at ti iv va a y y, , e es s c ca ar ra ac ct te er r s st ti ic ca a d de e c ca ad da a a ac cc ce es so or ri io o, , e en n l la a
t ta ab bl la a 2 2, , s se e p pr re es se en nt ta an n a al lg gu un no os s v va al lo or re es s d de e L L/ /D D e en n a ac cc ce es so or ri io os s. .

A Ac cc ce es so or ri io o L L/ /D D
V V l lv vu ul la a d de e g gl lo ob bo o, , t to ot ta al lm me en nt te e a ab bi ie er rt ta a 3 35 50 0
V V l lv vu ul la a d de e c cu u a a, , t to ot ta al lm me en nt te e a ab bi ie er rt ta a 1 17 70 0
V V l lv vu ul la a d de e c co om mp pu ue er rt ta a; ; t to ot ta al lm me en nt te e a ab bi ie er rt ta a 7 7
V V l lv vu ul la a d de e c co om mp pu ue er rt ta a; ; a ab bi ie er rt ta a 3 3/ /4 4 4 40 0
V V l lv vu ul la a d de e c co om mp pu ue er rt ta a; ; a ab bi ie er rt ta a 1 1/ /2 2 2 20 00 0
V V l lv vu ul la a d de e c co om mp pu ue er rt ta a; ; a ab bi ie er rt ta a 1 1/ /4 4 9 90 00 0
C Co od do o a a 9 90 0 , , e es st t n nd da ar r 3 32 2
C Co od do o a a 9 90 0 , , d de e r ra ad di io o c co or rt to o 4 41 1
C Co od do o a a 9 90 0 , , d de e r ra ad di io o l la ar rg go o 2 20 0
C Co od do o a a 4 45 5 , , e es st t n nd da ar r 1 15 5
T Tu ub bo o e en n T T, , c co on nd du uc ct to o c co on n s sa al li id da a l la at te er ra al l 6 67 7
T Tu ub bo o e en n T T, , c co on nd du uc ct to o r re ec ct to o 2 20 0
T Ta ab bl la a 2 2. . L L/ / D D

D De e a ac cu ue er rd do o c co on n e el l p pr ri in nc ci ip pi io o d de e c co on ns se er rv va ac ci i n n d de e e en ne er rg g a a; ; l la a e en ne er rg g a a t to ot ta al l q qu ue e e en nt tr ra a a al l s si is st te em ma a d de eb be e s se er r
i ig gu ua al l a a l la a e en ne er rg g a a t to ot ta al l q qu ue e s sa al le e d de el l s si is st te em ma a. . L La a e ec cu ua ac ci i n n d de e B Be er rn no ou ul ll li i , , e es s u un n m me ed di io o d de e e ex xp pr re es sa ar r l la a
a ap pl li ic ca ac ci i n n d de e l la a L Le ey y d de e C Co on ns se er rv va ac ci i n n d de e e en ne er rg g a a a al l f fl lu uj jo o d de e f fl lu ui id do os s i in nc co om mp pr re es si ib bl le es s e en n t tu ub be er r a as s, ,
r re ea al li iz za an nd do o u un n b ba al la an nc ce e e en nt tr re e l lo os s p pu un nt to os s 1 1 y y 2 2 d de e l la a f fi ig gu ur ra a 1 1 s se e o ob bt ti ie en ne e: :

p p
Z Z
g
g g
h
c c
L
2 1
2 1
2
2
1
2
2

+ +

( ) ( (2 2) )

h
L
p pu ue ed de e d de es sp pr re ec ci ia ar rs se e s si ie em mp pr re e y y c cu ua an nd do o e el l s si is st te em ma a n no o p pr re es se en nt te e c ca am mb bi io os s d de e e en ne er rg g a a i in nt te er rn na a. . E En n
c co on nc co or rd da an nc ci ia a c co on n l lo o a an nt te er ri io or r, , e el l c ca am mb bi io o d de e e en ne er rg g a a i in nt te er rn na a e en n u un n f fl lu uj jo o p pe er rm ma an ne en nt te e, , a ad di ia ab b t ti ic co o e e
i in nc co om mp pr re es si ib bl le e s se e c co on no oc ce e t ta am mb bi i n n c co om mo o l la a p p r rd di id da a d de e l la a c ca ar rg ga a. .

M MA AT TE ER RI IA AL LE ES S Y Y R RE EA AC CT TI IV VO OS S

1 1 C Cr ro on n m me et tr ro o
1 1 F Fl le ex x m me et tr ro o
1 1 V Ve er rn ni ie er r
1 1 R Re ec ci ip pi ie en nt te e d de e 4 4 l li it tr ro os s
1 1 R Re ed de es s d de e t tu ub be er r a as s c co on n a ac cc ce es so or ri io os s. .

P PR RO OC CE ED DI IM MI IE EN NT TO O E EX XP PE ER RI IM ME EN NT TA AL L P PR RO OP PU UE ES ST TO O

P Pa ar ra a l la as s d di if fe er re en nt te es s r re ed de es s d de e t tu ub be er r a as s. .

S Se e p pr ro oc ce ed da a a a m me ed di ir r l lo on ng gi it tu ud d, , d di if fe er re en nc ci ia a d de e a al lt tu ur ra a ( (s si i l la as s h ha ay y) ) y y d di i m me et tr ro os s d de e l la a t tu ub be er r a as s, , a a c co on nt ti in nu ua ac ci i n n
s se e e en nc ci ie en nd de e l la a b bo om mb ba a y y s se e e es sp pe er ra a a ap pr ro ox xi im ma ad da am me en nt te e d de e 2 2 a a 3 3 m mi in nu ut to os s p pa ar ra a e es st ta ab bi il li iz za ar r e el l f fl lu uj jo o y y p pr ro oc ce ed de er r
a a r re ea al li iz za ar r l la as s s si ig gu ui ie en nt te es s m me ed di ic ci io on ne es s: :

L La a c ca a d da a d de e p pr re es si i n n g ge en ne er ra ad da a e en n c ca ad da a u un no o d de e l lo os s a ac cc ce es so or ri io os s ( ( V V l lv vu ul la as s) ). .
E El l f fl lu uj jo o d de e d de es sc ca ar rg ga a ( ( c co on n u un n r re ec ci ip pi ie en nt te e y y c cr ro on n m me et tr ro o ) ) e en n l la a p pa ar rt te e f fi in na al l d de e l la a r re ed d. .

A Ad de em m s s: :

V Va ar ri ia ar r l la a c ca ap pa ac ci id da ad d d de e l la a b bo om mb ba a, , y y r re ea al li iz za ar r t to od da as s l la as s m me ed di ic ci io on ne es s a an nt te er ri io or re es s. .

A An no ot ta a e en n l la a t ta ab bl la a l lo os s d da at to os s o ob bt te en ni id do os s. .

C Ca ap pa ac ci id da ad d d de e l la a b bo om mb ba a
D Di i m me et tr ro o
L Lo on ng gi it tu ud d
F Fl lu uj jo o d de e d de es sc ca ar rg ga a
C Ca a d da a d de e p pr re es si i n n
D Di if fe er re en nc ci ia a d de e a al lt tu ur ra a

V Vo o. .B Bo o. .( (P Pr ro of fe es so or r) )_ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ _f fe ec ch ha a_ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ __ _












R RE ES SU UL LT TA AD DO OS S A A R RE EP PO OR RT TA AR R Y Y D DI IS SC CU UT TI IR R

1 1. .- - C Co on n l lo os s d da at to os s o ob bt te en ni id do os s: :

2 2. .- - C Ca al lc cu ul la ar r l la as s p p r rd di id da as s p po or r f fr ri ic cc ci i n n e en n l la as s s se ec cc ci io on ne es s a an na al li iz za ad da as s. .

I In nc cl lu ui ir r e en n u un na a t ta ab bl la a l lo os s r re es su ul lt ta ad do os s e ex xp pe er ri im me en nt ta al le es s y y l lo os s t te e r ri ic co os s. .

A Ad de em m s s : :

1 1. .- - I In nc cl lu ui ir r d di ia ag gr ra am ma a d de e t tu ub be er r a as s

2 2. .- - D De ed du uz zc ca a l la as s e ec cu ua ac ci io on ne es s ( (1 1) ) y y ( (2 2) ). .

B BI IB BL LI IO OG GR RA AF FI IA A


qq G GE EA AN NK KO OP PL LI IS S, , P Pr ro oc ce es so os s d de e T Tr ra an ns sp po or rt te e y y O Op pe er ra ac ci io on ne es s U Un ni it ta ar ri ia as s , ,
C Co o. . E Ed d. . C Co on nt ti in ne en nt ta al l 1 19 98 82 2. .

qq W WE EL LT TY Y, , T Tr ra an ns sf fe er re en nc ci ia a d de e m mo om me en nt to o, , c ca al lo or r y y m ma as sa a , , E Ed d. . L Li im mu us sa a. .

qq P PE ER RR RY Y & & C CH HI IL LT TO ON N, , M Ma an nu ua al l d de e I In ng ge en ni ie er ro o Q Qu u m mi ic co o , ,
Q Qu ui in nt ta a d de e. . S Se eg gu un nd da a e ed di ic ci i n n e en n e es sp pa a o ol l. .

qq B BI IR RD D, , F Fe en n m me en no os s d de e t tr ra an ns sp po or rt te e , , P Pr ri im me er ra a e ed di ic ci i n n. . E Ed d R Re ev ve er rt t . .