Prof. As. Dr.

Lush SUSAJ

VRESHTARIA
(Tekst msimor pr studentt e Fakultetit t Bujqsis)

Tiran, 2012

Autor: Prof. As. Dr. Lush SUSAJ Titulli: VRESHTARIA (Tekst msimor pr studentt e Fakultetit t Bujqsis) Redaktore letrare: Dr. Elisabeta Susaj Reesent: Prof. Dr. Fadil THOMAJ Prof. Dr. Astrit BALLIU Paraqitja grafike dhe koperitna: Liljana Alibali

ISBN 978-9928-120-48-9

Autori

Shtpia Botuese dhe Shtypshkronja MORAVA

Vreshtaria

PRMBAJTJA

I. Objekti dhe historiku i zhvillimit t vreshtaris

1. Objekti i vreshtaris.............................................................................................11 2. Mendime mbi prejardhjen dhe prhapjen e kultivarve......................................12 3. Familja Vitaceae dhe ndarjet eko-gjeografike t hardhis...................................13 3. 1. Grupi i hardhive t Azis Lindore................................................................14 3. 2. Grupi i hardhive Amerikane........................................................................14 3. 3. Grupi i hardhive Euroaziatike......................................................................15 I. Proles pontica (Kultivart e Gadishullit Ilirik).........................................16 II. Proles occidentalis (kultivart e vndeve t Europes Perndimore)...........16 III. Proles orientalis (kultivart e Lindjes)...................................................16 4. Klasifikimi ekonomik i hardhis..........................................................................17 5. Vreshtaria n bot................................................................................................18 5. 1. Prirje t zhvillimit t vreshtaris n bot...................................................18 5. 2. Ecuria e siprfaqes s mbjell me vreshta n bot.....................................18 5. 3. Ecuria e prodhimit t prgjithshm t rrushit n bot.................................19 5. 4. Destinacioni i prodhimit t rrushit n Evrop dhe n bot.........................19 5. 5. Ecuria e prodhimit dhe konsumit t vers n bot......................................19 5. 6. Ecuria e prodhimit t rrushit pr konsum t freskt (tavolin)..................20 5. 7. Import-eksporti i rrushit t tavolins...........................................................20 6. Dshmi mbi lashtsin e kultivimit t hardhis n Iliri.......................................21 7. Problemet dhe perspektivat e zhvillimit t vreshtaris n Shqipri.....................23

II. Njohuri mbi biomorfologjin e hardhis

1. Organet e hardhis..............................................................................................25 1. 1. Sistemi rrnjor i hardhis...........................................................................25 1. 2. Sistemi mbitoksor i hardhis.....................................................................25 2. Zhvillimi individual i hardhis...........................................................................34 2. 1. Njohuri mbi ciklin jetsor...........................................................................34 2. 2. Njohuri mbi ciklin vjetor............................................................................35

Vreshtaria III. Rajonizimi i vreshtave

1. Faktort q prcaktojn rajonizimin e kultivarve dhe vreshtave......................42 1.1. Klima..........................................................................................................42 1.2. Lagshtira.....................................................................................................47 1.3. Ndikimi i drits............................................................................................49 1. 4. Ndikimi i gazit karbonik dhe oksigjenit......................................................50 1. 5. Ndikimi i lartsis mbi nivelin e detit.........................................................51 1. 6. Ndikimi i relievit dhe kundrejtimit...............................................................51 2. Ndikimi i cilsis s toks..................................................................................52 2. 1. Ndikimi i strukturs dhe prbrjes mekanike t toks................................52 2. 2 Ndikimi i ngjyrs s toks............................................................................53 2. 3. Ndikimi i regjimit ujor t toks...................................................................54 2. 4. Ndikimi i prbrjes kimike t toks............................................................54 2. 5. Prmbajtja e kriprave t dmshme n tok................................................55 2. 6. Reaksioni i toks........................................................................................55 3. Vreshtaria sipas njsive administrative t Shqipris.........................................55 3. 1. Vreshtaria sipas prefekturave......................................................................55

IV. Shumimi i hardhis

1. Mnyrat e shumimit............................................................................................65 1. 1. Shumimi me far.........................................................................................65 1. 2. Shumimi vegjetativ......................................................................................66 1. 3. Shumimi nprmjet shartimit.....................................................................72 2. Mbjellja e vreshtit antifilokserik.........................................................................85 2. 1. Format e mbajtjes s vreshtit antifilokserik................................................85 2. 2. Mbjellja e nnshartesave, mnyrat dhe afatet e mbjelljes.........................86 3. Shrbimet teknologjike n vreshtin antifilokserik..............................................86 3. 1. Kontrolli pr pastrtin varietore................................................................86 3. 2. Operacionet e gjelbra.................................................................................86 3. 3. Pjekja e sharmendave dhe treguesit e pjekjes............................................87 3. 4. Prerja dhe ruajtja e sharmendave pr nnshartesa......................................88 4. Shartimi n tavolin............................................................................................88 4. 1. Mnyra e kryerjes s shartimit n tavolin.................................................88 4. 2. Kalitja.........................................................................................................91 4. 3. Koha e kryerjes s shartimit n tavolin.....................................................91 4. 4. Prgatitja e toks pr mbjelljen e shartesave..............................................91 4. 5. Prgatitja e shartesave pr mbjellje............................................................92

Vreshtaria
4. 6. Mnyrat e mbjelljes...................................................................................92 4. 7. Shrbimet pas mbjelljes n shartesore........................................................93 4. 8. Shkulja e fidanve.......................................................................................93 Shartimi n vend i hardhis (shartimet e thata)..................................................94 5.1. Shartimi me afrim........................................................................................94 5.2. Shartimi me arje........................................................................................95 5. 3. Shartimi me syth........................................................................................95 Shartimet e gjelbra..............................................................................................95 Shumimi i hardhis me metodat in vitro............................................................96 Njohuri mbi historin e fillimit t seleksionimit klonal t drejtuar......................98 8. 1. Etapat e seleksionimit klonal....................................................................99 Metodat e przgjedhjes gjat seleksionimit klonal.............................................102

5.

6. 7. 8. 9.

V. Krijimi i vreshtave t reja

1. Problemet q duhen zgjidhur...............................................................................104 1. 1. Prcaktimi i ngastrs (vendit) pr mbjelljen e vreshtit t ri........................104 1. 2. Prdorimi i fidanve t ertifikuar dhe kontrolluar nga organet shtetrore.............................................................................105 1. 3. Kryerja e analizave kimike t toks.........................................................105 1. 4. Organizimi i territorit.............................................................................. 113 1. 5. Vendosja e rrjetit rrugor dhe ujits...........................................................114 1. 6. Prcaktimi i strukturs varietore..............................................................115 2. Punimet prgatitore n ngastrat e caktuara pr vresht......................................116 2. 1. Shpyllzimi, pastrimi i territorit dhe nivelimi siprfaqsor........................ 116 2. 2. Punimi i thell (qilizm)...........................................................................116 3. Plehrimi baz (prpara mbjelljes s vreshtit)..................................................118 4. Mbjellja e vreshtit.............................................................................................119 4. 1. Distancat e mbjelljes................................................................................119 4. 2. Mnyra e mbjelljes s fidanit....................................................................120 5. Shrbimet pas mbjelljes....................................................................................121 6. Shmangia e praktiks s mbjelljes vresht pas vreshti...........................................122

VI. Punimet e prvitshme t toks.

1. Rndsia e punimeve t prvitshme.................................................................124 1. 1. Mnyrat e mbajtjes s toks......................................................................124 1. 2. Punimet e thella........................................................................................125

Vreshtaria
1. 3. Punimet e cekta (frezimet dhe prashitjet)...............................................125 2. Punimet n varsi t kohs s kryerjes s tyre.................................................126

VII. Plehrimi i vreshtave

1. Plehrimi i toks s vreshtave..........................................................................127 1. 1. Plehrimi i toks s vreshtave t reja.......................................................127 1. 2. Plehrimi i toks s vreshtave n prodhim...............................................127 2. Plehrim plotsues i vreshtave.........................................................................128 2. 1. Plehrimi plotsues rrnjor.......................................................................128 2. 2. Plehrimi gjethor.......................................................................................128 3. Trajtimi i vreshtave me fitorregullator............................................................131 3. 1. Qllimi i prdorimit t fitorregullatorven vreshtari..............................131 3. 2. Fitorregullatort m t prdorur...............................................................132 3. 3 Trajtimet pr prshpejtimin e fillimit t vegjetacionit...............................135 3. 4. Prdorimi i fitorregullatorve pr zgjimin e sythave................................136 3. 5. Koha dhe mnyra e trajtimit me cianamid..............................................138 4. Disa nga efektet e prdorimit t cianamids (CH2N2) tek kultivart e tavolins........................................................................................................ 139

VIII. Ujitja e vreshtave

1. Domosdoshmria e ujitjes s vreshtave............................................................140 2. Koha e ujitjes....................................................................................................143 2. 1. Koncepti i ujitjes fiziologjike...................................................................144 3. Pasojat e mungess dhe teprics s ujit n tok...............................................144 4. Mnyrat e ujitjes...............................................................................................145 4. 1. Ujitja me rrshqitje siprfaqsore t ujit....................................................145 4. 2. Ujitja me brazda.......................................................................................145 4. 3. Ujitja me shpore (tava)............................................................................146 4. 4. Mikroujitja................................................................................................146 5. Ujitja e shoqruar me plehrim........................................................................150 6. Automatizimi i impianteve t ujitjes................................................................. 151 7. Filtrimi i ujrave q prdoren pr ujitjen e vreshtave........................................ 153 8. Pajisjet plehruese.............................................................................................154 9. Ndikimi i uitjes mbi treguesit e prodhimit t rrushit.......................................156

Vreshtaria IX. Ngritja e sistemit mbshtets

1. Sistemet e mbshtetjes s hardhis...................................................................163 1. 1. Pjergullat...................................................................................................164 1. 2. Erekt.......................................................................................................165 1. 3. Mbshtetja mbi nj dru t drejt (individual)..........................................165 1. 4. Mbshtetja mbi spaliera...........................................................................166 2. Rritja e shkalls s mekanizimit n vreshta.....................................................169 2. 1. Rregullimi i pjerrsis dhe orientimi i rreshtave......................................169 2. 2. Lvizja e lir e mjeteve mekanike n vresht.............................................170 2. 3. Ngritja e sistemit mbshtets n funksion t rritjes s mekanizimit..........171

X. Krasitja e hardhis
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Qllimi dhe detyrat e krasitjes.........................................................................174 Gjatsia e sharmendave n krasitjen dimrore...................................................175 Bazat teorike t krasitjes s hardhis.................................................................175 Polariteti (dominimi i majs)............................................................................178 Hallka e prodhimit............................................................................................178 Teknikat dhe rregullat e prerjes.........................................................................179 Krasitja..............................................................................................................179 7. 1. Krasitja dimrore......................................................................................179 8. Lartsia e trupit t hardhis..............................................................................182 8. 1. Faktort q ndikojn n lartsin e trupit t hardhis...................................182 8. 2. Format me trup t ult..............................................................................183 8. 3. Format me trup mesatar.............................................................................185 8. 4. Format me trup t lart................................................................................189 9. Krasitja e gjelbr................................................................................................192

XI. Vjelja e prodhimit

1. Prcaktimi i kohs optimale t vjeljes..............................................................198 1. 1. Analiza pr pH, prmbajtjen e sheqerit dhe aciditetin n musht..............198 1. 2. Matja e pH t lngut t rrushit..................................................................199 1. 3. Matja e prmbajtjes s sheqerit................................................................199 1. 4. Prcaktimi i aciditetit n musht................................................................204 2. Ndrtimi i grafikut q prcakton kohn e fillimit t vjeljes s rrushit pr ver..............................................................................................................205

Vreshtaria
3. Teknika e vjeljes s rrushit...............................................................................206 4. Specifika q lidhen me destinacionin e prodhimit............................................207 4. 1. Vjelja e rrushit pr konsum t freskt (tavolin)......................................207 4. 2. Vjelja e rrushit pr tharje..........................................................................209 4. 3. Vjelja e rrushit t destinuar pr prodhimin e vers..................................210

XII. Mnyrat e prodhimit alternativ t rrushit

Burimet e prodhimit t rrushit..........................................................................212 Vreshtat konvencionale dhe prirja e shndrrimit t tyre..................................212 Disa nga pasojat e praktikave t vreshtaris konvencionale............................216 Prodhimi i rrushit nga fusha e mbrojtur...........................................................217 4. 1. Historiku i fillimit t prodhimit t rrushit nga fusha e mbrojtur...............217 4. 2. Zgjedhja e toks pr ndrtimin e serrave pr prodhimin e rrushit t tavolins...............................................................................................218 4. 3. Vlersimi i klims s prshtatshme pr serrat e prodhimit t rrushit.................................................................................................. 218 4. 4. Shrbimet teknologjike n serra................................................................219 4. 5.Tradita e prodhimit t rrushit t tavolins n Shqipri..............................220 4. 6. Prodhimi i sforcuar (duke prshpejtuar pjekjen e rrushit) n serra..........220 4. 7. Zgjatja e periudhs s pjekjes (pr vjelje t von nga serra).....................221 4. 8. Karakteristikat kryesore t kultivarve t tavolins...................................221 5. Prodhimi i rrushit nga Vreshtat organike..........................................................224 5. 1. Vreshtaria organike n Kaliforni, nj prvoj e mir pr kushtet e Shqipris...............................................................................................224 5. 2. Parimet e vreshtaris organike..................................................................227 5. 3. Regjistrimi i t dhnave q garantojn standartet e produktit..................228 5. 4. Shndrrimi i vreshtave intensive n vreshta organike..............................228 5. 5. Administrimi i toks tek vreshtat organike...............................................229 5. 6. Prdorimi dhe administrimi i plehrave.....................................................229 5. 7. Menaxhimi i barrave t kqija................................................................232 5. 8. Menaxhimi i dmtuesve............................................................................232 6. Prodhimi nga vreshtat Biodinamike.................................................................233 6. 1. Parimet e vreshtaris biodinamike..............................................................233 6. 2. Vreshtaria biodinamike dhe shenjat zodiakale.........................................235 6. 3. Biodinamikja e planeteve dhe e hens......................................................237 6. 4. Preparatet biodinamike.............................................................................238 7. Prodhimi nga vreshtaria e integruar..................................................................239 7. 1. Objektivat e Prodhimit t Integruar..........................................................239 1. 2. 3. 4.

Vreshtaria
7. 2. Direktivat (udhzimet) pr Prodhimin e Integruar...................................240 7. 3. Praktikat e rekomanduara pr Prodhimin e Integruar t Rrushit...............240 7. 4. Implementimi i Prodhimit t Integruar.........................................................241 8. Vreshtaria tradicionale (pjergullat, erekt dhe hardhia e egr)........................242 8. 1.Pjergullat, ant pozitive t tyre..................................................................242 8. 2.Vendet ku kultivohen pjergullat....................................................................243 8. 3.Njohuri mbi disa nga kultivart m t prdorur tek pjergullat...................245 8. 4. Erekt........................................................................................................247 8. 5. Prodhimi i rrushit nga hardhia e egr e pyllit...........................................248 Literatura...............................................................................................................249

Vreshtaria

I. OBJEKTI DHE HISTORIKU I ZHVILLIMIT T VRESHTARIS

1. Objekti i vreshtaris
Vreshtaria sht shkenca q studjon dhe prpunon ligjet e zhvillimit dhe t kultivimit t hardhis n kushte t caktuara t ambjentit me qllim q nga kjo bim t merren prodhime t larta , t qndrueshme, me cilsi t mir dhe kosto sa m t ult (P. Sotiri, 1972). Pr lehtsi studimi, shkenca e vreshtaris trajtohet n disa disiplina shkencore vazhduese dhe komplementare t njra tjetres, ato jan: 1. Biologjia dhe fiziologjia e hardhis, kjo disiplin studjon veorit biomorfologjike, stadet dhe fenofazat e zhvillimit t hardhis. Krijon bazn teorike e shkencore pr krejt sistemin e masave agroteknike q trajtohen n pjesn mbi teknologjin e kultivimit t hardhis dhe q synojn rritjen e rendimenteve, prmirsimin e cilsis dhe uljen e kostos (F Thomaj, 2005). 2. Teknologjia e kultivimit, kjo disiplin studjon dhe prpunon n mnyr t detajuar praktikat m efikase t shumimit t hardhis, ujitjes, plehrimit, punimit t toks, trajtimeve fitosanitare, krasitjes dhe vjeljes s vreshtave. Nj vmendje e veant i kushtohet kritereve dhe praktikes s ndrtimit t vreshtave t reja pr prodhimin e rrushit, vreshtave pr nnshartesa antifillokserike dhe vreshtave mm pr mbishartesa (vreshtave elit) 3. Vreshtaria alternative, kjo disiplin studjon dhe prpunon praktikat alternative t prodhimit t rrushit, bazuar n parimet e bujqsis s qndrueshme dhe rrespektimin e ligjeve natyrore q rregullojn nivelin e produktivitetit t bimve bujqsore (F Gjoka, 1998). N kt pjes jepn praktikat e prodhimit alternativ t rrushit nga vreshtat organike, vreshtat e integruara dhe vreshtat biodinamike (L Susaj, 2011) 4. Ampelografia q studjon dhe prpunon t dhenat mbi emrtimin shkncor, origjinn, prhapjen, karakteret dhe rajonizimin e kultivarve t hardhis s rrushit dhe nnshartesave (L Susaj, 2008) Vreshtaria sht shkenc e sintezs, ajo nuk mund t zhvillohet, t prsoset dhe t jap prfundime t mira pa njohjen dhe bashkveprimin me shkencat e tjera si biologjin, gjenetiken, biokimin, enologjin, bioteknologjin, botanikn, fiziologjin e bimve, ekologjin, mbrojtjen e bimve, pedologjin, agrokimin, mekanizimin, matematikn etj.

11

Vreshtaria

2. Mendime mbi prejardhjen dhe prhapjen e kultivarve

Mendimet e autorve t ndryshm mbi prejardhjn e kultivarve t hardhis jan t ndryshme, m kryesoret jan: De Condolle (1883) dhe autor t tjer jan prfaqsues t teoris s emigracionit. Ata mendojn se hardhia e ka prejardhjn nga jugu i Detit Kaspik prej nga kaloi n Europ sikurse historia e Bots nga lindja n perendim. M Yapoi (1929-1935) mendon se hardhia sht fut nn kultur nga ato vende ku bima e hardhis s egr me lule hermafrodite rritet spontanisht. N Vavilov (1926-1949) ka ndihmuar n prcaktimin e qendrave t prejardhjes s bimve bujqsore t kultivuara prfshi edhe hardhin. Teoria e Vavilovit sht prkrah edhe nga autor t tjer pr shkak se ka n themel krkimin mbi format e egra t hardhis t cilat jan pararendse t hardhis s but. G Dalmaso (1931) e kundershton prejardhjn Aziatike t hardhis duke argumentuar se hardhia e ka prejardhjn nga Europa. Dalmaso argumenton se hardhia sht shfaqur n periudhn e neolitit dhe bronxit duke u larguar teoris sipas s ciles hardhia ka ekzistuar q nga periudha e terciarit, Dalmaso sht i mendimit se Vitis vinifera pr her t par sht shfaqur n Itali. A Negerul (1938, 1946, 1957, 1959, 1960) sht m i besuari dhe m i arriri n drejtim t prfundimeve mbi origjinn dhe evolucionin e hardhis dhe formave t tjera t saj. Ky autor ka marr n konsiderat t dhenat mbi analizat e fosileve dhe gjetjet arkeologjike q flasin pr ekzistencn e hardhis s egr q nga periudha e akullit n Europ, Afrik dhe Azin Perendimore. N studimin me titull Paleontologjia e hardhis, (1946), Negeruli e ndan hardhin n dy nnlloje: 1- Hardhia e egr e malit (Vitis vinifera ssp sylvestris) 2- Hardhia e kultivuar (Vitis vinifera ssp sativa) Sipas Negerulit, t gjitha varietetet e kultivuara n Europ dhe n Azin Perendimore e kan prejardhjen nga hardhia e egr e malit Vitis vinifera ssp sylvestris. Sipas Negerulit, gjinia Vitis ka kaluar nepr tri etapa t gjata. N etapn e par, hardhia ka patur nj pasardhs t prbashkt, sht fjala pr hardhin e egr (V.v. ssp sylvestris). N kt periudh (sht fjala pr periudhn prpara ndarjes s kontinenteve), hardhia e egr ka patur areal t prbashkt. Negeruli ka br edhe prshkrimin e ksaj forme baz duke cilsuar disa tipare themelore si kokrrat e zeza t embla e t rrumbullakta. Madje shkon m tej kur thot se frutat e tyre shfrytzoheshin pr ushqim nga zogjt dhe kafshet e pyllit t cilat kan ndihmuar n ruajtjen dhe prhapjn e hardhis s egr.

12

Vreshtaria
Etapa e dyt lidhet me ndarjn dhe formimin e kontinenteve me kushte specifike klimatike e toksore. Dihet ndikimi i faktorve klimatik dhe toksor n krijimin e formave t reja. Ndarja e hardhis s egr n rajone me kushte klimatike e toksore t ndryshme i dha shkas formimit t grupeve t medha eko-gjeografike t cilat dallohn pr nga tiparet e tyre prodhuese, qndrueshmria ndaj fillokseres, smundjeve, t ftohtit etj. Etapa e tret, prfshin periudhn e formimit t varieteteve nga kryqzimi artificial. sht periudha kur njeriu ka filluar t punoj me skema t rregullta pr krijimin e varieteteve t reja. Mendimet mbi prejardhjn e hardhis jan t ndryshme, pikpamja e Negerulit sipas t cilit hardhia e but e ka prejardhjen nga hardhia e egr Euro-Aziatike (Vitis vinifera ssp. sylvestris) sht m i argumentuar.

3. Familja Vitaceae dhe ndarjet eko-gjeografike t hardhis

Hardhia bn pjes n familjen Vitaceae. Familja Vitaceae ben pjes n rendin Rhamnales, s bashku me familjet Rhamnaceae dhe Leaceae. (A. Negerul 1968; G Konstantinesku, 1971). Familja Vitaceae prfshin specie t egra dhe specie t vna nn kultur, njohja e sistematiks s ksaj familje ndihmon n zgjidhjen e drejt t disa problemeve si: Prmirsimi gjenetik i kultivarve ekzistues dhe krijimi i kultivarve t rinj. Prhapja e hardhis n rajone t reja, spostimi i saj n zonat e thata dhe t ftohta ku aktualisht rriten vetm specie t egra t familjes Vitaceae. Prhapja e hardhis n toka t kripura. Krijimi i formave t qndrueshme ndaj patogjenve, etj. N Familjen Vitaceae bjn pjes 14 gjini, nga kto, objekt i studimit t vreshtaris sh vetm gjinia Vitis. Gjinia Vitis sht nga t parat gjini q u studiua nga K. Lineu (1753). Gjinia Vitis sht ndar n dy nngjini: 1. Muscadinia. 2. Euvitis. N nngjinin Muscadinia bejn pjes llojet amerikane t prhapura n zonat e ngrohta t Ameriks Veriore. Ndrsa n nngjinin Euvitis, bejn pjes llojet Amerikane, Aziatike dhe lloji i vetm Europian, Vitis vinifera. Tek llojet e nngjinis Muscadinia, lvorja e vjetr ndahet leht pr s gjati njlloj si tek brthamoret, lastart jan t mbushur me lentza, n nyje nuk ka diafragm, ka prdredhse t thjeshta, sharmenda prmban pak palc, kokrrat e rrushit nuk piqen njhersh, ka n=20 kromozome. N nngjinin Muscadinia bjn pjes dy lloje:

13

Vreshtaria
1. Vitis rotundifolia. 2. Vitis munsioniana. Kto lloje dallohen pr qndrueshmri t lart ndaj t ftohtit. Ndrsa tek nngjinia Euvitis, lvorja ndahet n rripa t gjat, lastari ka diafragm n nyje, prdredhset jan t degzuara, druri sht i but e m palc t bollshme, ka n=19 kromozome. M praktik sht klasifikimi q bazohet n teorin e Nrgerulit mbi prejardhjn dhe prhapjen e hardhis. Ky klasififikim i grupon llojet e nngjinis Euvitis n 3 grupe t medha ekogjeografike: 1. Grupi i hardhive t Azis Lindore. 2. Grupi i hardhive Amerikane. 3. Grupi i hardhive Euroaziatike. 3. 1. Grupi i hardhive t Azis Lindore N kt grup prfshihen rreth 40 lloje. Rritn n gjendje t egr n rajonet e Azis lindore n Kore, Japoni, Kin, Indokin, Indi, etj. Paraqesin interes n punn prmirsuese gjenetike t hardhis. Speciet m kryesore t ktij grupi jan: Vitis Amurensis (hardhia e Amurit), Vitis Balansiana, Vitis Romaneti, Vitis Davidi, Vitis Retordi, Vitis Tomentosa, etj. Vitis Amurensis sht prdorur nga Miurini si komponent prindror baz gjat hibridizimit pr nxjerrjen e kultivarve t rinj t prshtatshm pr rajonet e ftohta veriore, kshtu jan krijuar kultivaret Konkordi Rus, Metalik, Arktik, etj. 3. 2. Grupi i hardhive Amerikane N kt grup prfshihen speciet e kontinentit Amerikan q rriten n rajonet q shtrihn nga Meksika deri n Kanada. Jan identifikuar rreth 34 lloje q rriten npr pyjet masive t kontinentit Amerikan. Jan specie dioike me aftsi t lart pjalmuese, kryqzohen leht ndrmjet tyre, japin bistak t vegjl me kokrra mesatare n brendsi t t cilave ka 3- 4 fara me aftsi t lart mbirse. N do koh, paraqesin nj larmi t madhe formash dhe individsh duke u br shkak pr lindjen dhe prhapjen e mjaft kultivarve t rinj. Jan t qndrueshm ndaj filoksers, shrbyen dhe vazhdojn t shrbejn si nnshartesa pr hardhin Europiane. Speciet kryesore q prdoren pr nnshartesa antifillokserike jan: Vitis Riparia, Vitis Rupestris, Vitis Berlandieri, Vitis Solonis, Vitis Monticola, etj dhe hibridet e marra nga kryqzimet ndrmjet tyre. Studimi dhe prdorimi i tyre mundson zgjerimin e arealit t prhapjes s hardhis dhe vreshtave edhe n rajonet e ftohta veriore dhe lindore, n lugina me

14

Vreshtaria
klim dhe mikroklim t lagsht, n tipe t ndryshme tokash ku kultivaret e hardhis Europiane t pashartuar nuk mund t kultivohen. 3. 3. Grupi i hardhive Euroaziatike Hardhit e grupit Euroaziatik bjn pjes n llojin Vitis vinifera i cili ndahet n dy nnlloje (nnspecie): 3. 3. 1. Vitis vinifera ssp Silvestris (hardhia e egr) Hardhia e egr n Europ dhe n Shqipri, gjendet n dy forma fenotipike. Vitis V. ssp silvestris typica Quhet ndryshe Grezd e zez, lastari i ri dhe gjethet e reja jan t mbuluara me push t dendur. Vitis vinifera ssp sylvester (typica), gjendet e prhapur n pyjet dhe luginat e vendit ton n dy forma fenotipike: 1. V.v. ssp typica me kokerr t bardh, cipa e kokrres merr nuanc bronxi kur piqet. 2. V.v. ssp typica me kokerr t zez metalizato Nga kto dy forma fenotipike jan krijuar kultivaret e vers s bardh dhe vers s kuqe. Vitis silvestris typica dallohet nga forma tjetr aberrans edhe nga veshulet e vegjel n form konike, t rrall ose gjysm t ngjeshur me kokrra t vogla e uniforme pr nga madhsia dhe koha e pjekjes, ndrsa cipa e kokrrs ka ngjyr t zez metalizato. Vitis V. ssp silvestris aberrans Quhet ndryshe larushk, lastari i ri dhe gjethet e reja jan t lmuara, t shndritshme dhe pa push. Bima formon veshul t gjat e t shkrift me kokrra jo uniform e q piqen duarduar. Kokrra ka ngjyr t kuqe n t zez. sht prdor dhe mund t prdoret vetm si nnshartes pr kultivart lokal. Hardhia e egr sht bim q rritet n vendet me klim t moderuar dhe subtropikale, plqen vendet me klim t but e t lagsht, pelqen tokat gurishtore ans lumejve dhe ujmbledhsave t vegjel. 3. 3. 2. Hardhia e but, Vitis vinifera ssp. Sativa Kultivart e hardhis s kultivuar, Vitis vinifera ssp. Sativa, kan lule dyseksore ose lule funksionale femrore, me numr kromozomesh 2n=38, 57 dhe 76. Hardhia e but ka nj larmi formash fenotipike, kjo ka ardh si pasoj e veprimtaris przgjedhse t njeriut. Kultivaret kan ndryshime t theksuara pr nga forma e veshulve, forma dhe madhsia e frutit, ngjyra dhe shija e tulit, prania ose jo t puhizs mbi cipn e kokrrs, prania e aroms, prania e farave, ndryshime n numrin e kromozomeve etj.

15

Vreshtaria
Sipas Cristopher Foss (2008), n bot numrohn rreth 8000 kultivar t hardhis s but. Kultivaret e hardhis s but Euroaziatike ndahn n tre vatra. I. Proles pontica (Kultivart e Gadishullit Ilirik) Proles pontica ndahet n dy vatra: Subproles Georgica, bjn pjes kultivart e rajoneve t Azis s vogl (Turqi, Siri, Gjeorgji, etj.), kultivar t till si: inuri, Rikaciteli, Saperavi, Aleksandrouli, etj. Subproles Balcanica, bjn pjes kultivart e rajonit t Gadishullit Ilirik (Ballkanit) kultivar t till si: aush, Dimjat, Zarin, Mavrud, Furmint, etj. N kt grup bjn pjes edhe kultivart tan autokton, si: Sheshi (i Zi, i Bardh ), Kallmeti, Cruja, Debinat (e Bardh dhe e Zez), Kryqes, Kotek, Puls, Vranaci (rrushi i Balshs) etj. Jan kultivar q diferncojn 1,6-2 luleri/lastar frutor. Prdorn pr prodhimin e vers dhe pjesrisht pr konsum t freskt. Kan veshul gjysm t ngjeshur e me madhsi mesatare, kokrr me madhsi mesatare, prmbajtje mesatare t sheqerit 18-21 % etj. II. Proles occidentalis (kultivart e vndeve t Europes Perndimore). N kt grup bjn pjes kultivart e Spanjs, Francs, Austris, Gjermanis, Italis etj. E kan prejardhjen nga subspecia V. v. ssp sylvestris typica. Prdoren pr prodhimin e verrave t cilsis s lart Kan veshul t vogl, t ngjeshur, me kokrra t vogla, rrall her mesatare, t mbla dhe t lngshme, me ngjyr t zez ose rrall her t bardh. Dallohen pr prodhueshmri t lart biologjike, pjekje t hershme dhe t mesme, japin rendiment t kufizuar pr shkak t peshs s vogl t veshulit. N kt grup bjn pjes kultivart e grupit Pino, Kabernet, Shardone, Merlot, Riezling, Aligote, Muskatet, Verdikio, Primitivo etj. III. Proles orientalis (kultivart e Lindjes). Pjesa m e madhe e ktyre kultivarve e kan prejardhjen nga V. v. ssp.sylvestris aberrans. Proles orientalis prbhet nga dy vatra: Subproles Caspica, prmbledh kultivart me gjethe t ashpr dhe shum t pushzuar, veshul gjysm t shkrift, kokrra t rrumbullakta, jan kultivar t destinuar m shum pr ver sesa pr ngrnie. T till jan kultivart Shasella Dore, Terbash, Bajan-Shirei, etj.

16

Vreshtaria
Subproles Antasiatica, prmbledh kultivart q kan gjethe t lmuar dhe pa push, veshul t mdhenj dhe t shkrift me kokrra t mdha n form eliptike t zgjatur, zhvillojn kokrra dhe veshul me pamje elegante, tul t fort, shpesh her krcits. Kan periudh pjekje t von, qndrueshmri t ult ndaj t ftohti. qndrueshmri t lart n transport dhe ndaj vonesave n vjelje. N kt grup bjn pjes kultivart Afusali, Sulltanina (e Bardh dhe e Zez), Nimrang, etj. Nj ndarje e till e kultivarve europian krijon mundsi dhe lehtsi t mdha pr rajonizimin e nj kultivari, destinacionin e prodhimit, agroteknologjin dhe impaktin q mund t shkaktoj introduktimi dhe prhapja e tij n nj rajon tjetr eko-gjeografik.

4. Klasifikimi e konomik i hardhis

Ndryshimet n mes kultivarve nuk jan thjesht morfologjike dhe biologjike. Ndryshimet ndrmjet kultivarve, n radh t par prekin veorit kimikoteknologjike t rrushit, prekin veorit q prcaktojn destinacionin apo qllimin kryesor t kultivimit Klasifikimi ekonomik bazohet n qllimin themelor t kultivimit. Sipas ktij klasifikimi, kultivart nn kultur grupohen n: 1. Kultivar pr konsum n gjndje t freskt, t till jan kultivaret Viktoria, Matilda, Bllack Magic, Rexhina, Cardinal, Afuzali etj. 2. Kultivar t destinuar pr prpunim industrial (prodhimin e verrave t kuqe, verrave t bardha, prodhimin e rakis, konjakut etj) t till jan kultivaret Merlot, Shardone, Trebuano, Verdikio, Shesh i Bardh, Shesh i Zi, Barbara, Riesling, Muskatet, Pamidi, Debinat, Kallmeti, Primitivo, Syrah, Sanxhoveze, Montepulciano etj 3. Kultivar pr prodhimin e rrushit t that, jan kultivart pa fara, t till jan Sulltanina, Beogradsja pa fara, Kings Rubi, Big Perlon, Crimson, Nevada, Sublima, Sugraone etj . 4. Kultivar pr prodhimin e nnshartesave, kta bjn pjes n grupin e hardhive Amerikane, mund t jen: - t qndrueshme ndaj filoksers; - t qndrueshme ndaj t ftohtit; - t qndrueshme ndaj kripzimit; - t qndrueshme ndaj nematodave; - t qndrueshme ndaj prmbajtjes s lart t glqeres aktive; - t qndrueshme ndaj thatsirs s teprt; - t qndrueshme ndaj lagshtirs s teprt; - t qndrueshme ndaj smundjeve krpudhore dhe virusale; etj. T till jan Vitis Riparia, Vitis Rupestris, Vitis Monticola, Vitis Labrisca etj dhe klonet e krijuar nga hibridizimi ndrmjet tyre, m t prdorura n kushtet e Shqipris jan 779P, 1103P, 140 Ru, SO4, Kober 5BB etj.

17

Vreshtaria
Kultivar pr qllime dekorative, jan lloje q prdoren n arkitekturn mjedisore, e till sht hardhia Kanadeze (Vitis Partenocisis). Drejtimi i shfrytzimit ekonomik t nj kultivari prcaktohet nga rezultatet praktike t nxjerra gjat kultivimit dhe prdorimit t kultivarit pr nj koh t gjat n nj rajon t caktuar. 5.

5. Vreshtaria n bot
5. 1. Prirje t zhvillimit t vreshtaris n bot Gjat tre dekadave t fundit, kan ndodhur ndryshime t thella n panoramn e prodhimit dhe eksportin e rrushit dhe nnprodukteve t tij. Q nga viti 1980, n nivel botror ka patur dhe vazhdon t ket nj tendenc n rnie t siprfaqes s mbjell me vreshta, ndrsa prodhimi ka patur nj rritje t leht, shoqruar me nj tepric t nnprodukteve t rrushit n treg. Kjo rnie n nivelin e mbjelljes s vreshtave t reja ka ardhur pr shkak t mungess s stabilitetit dhe ndryshimeve t thella shoqrore dhe politike q kan ndodhur n disa vende t Evrops Lindore dhe t Mesdheut. Aktualisht, ka nj paksim t donacioneve t vendeve t Bashkimit Evropian pr krijimin e vreshtave t reja, ka nj prirje pr t reduktuar prodhimin e vers. N shkall botrore ka nj prirje pr t ulur siprfaqen e mbjell me vreshta n tokat e pjerrta t zonave kodrinore ku sht zhvilluar tradicionalisht vreshtaria, vihet re nj rnie e konsumit t prgjithshm i cili sht shoqruar me nj gjendje stoku dhe me ulje t ndjeshme t t ardhurave nga sektori i vreshtaris dhe vertaris. Por, nga ana tjetr, kjo dukuri sht shoqruar me nj rritje t vmendjes ndaj krkimit shkencor pr marka t reja t vers, pr njohjen e shijeve t konsumatorit, pr gjetjen e tregjeve dhe konsumatorve t rinj n rajone me tradit dhe vreshtari m pak t zhvilluar, etj. N traditn e prodhimit, konsumit dhe eksportit t rrushit dhe nnprodukteve t tij, jan shfaqur aktor t rinj t cilt kan ndryshuar disi traditn e mparshme. N dekadat e fundit, n tregun ndrkombtar, jan shfaqur prodhues t rndsishm me cilsi dhe marka t reja q po rriten dita-dits. Kshtu ka ndodhur me produktet q vijn nga vendet e Azis, si Japonia, Kina, Hong Kongu, Taivani, etj, si dhe me prodhuesit potencial t vers nga Kalifornia, Afrika e Jugut dhe Australia, produktet e t cilve po krkohen gjithnj e m shum nga tregu dhe konsumatori. 5. 2. Ecuria e siprfaqes s mbjell me vreshta n bot N mesin e viteve 1990, n shkall botrore ka patur 10 213 000 ha me vreshta, ndrsa gjat 2 dekadave t fundit kjo siprfaqe sht reduktuar n 7 814 000 ha ose me 23.5% m pak

18

Vreshtaria
Rreth 2/3 e vreshtaris botrore sht prqndruar n Evrop, kryesisht n Spanj (1 155 000 ha), Franc (914 000 ha) dhe Itali (914 000 ha), etj. Spanja, Franca dhe Italia jan tre vendet me vreshtarin m t zhvilluar, kan s bashku rreth 38% t siprfaqes botrore me vreshta. Pjesa tjetr e siprfaqes s kultivuar me vreshta ndodhet ne Azi 18.5%, Amerik 10.2% dhe Australi 1.3% Pavarsisht nga reduktimi i siprfaqes me vreshta (n shkall botrore), ka edhe vende q gjat dekadave t fundit e kan shtuar ndjeshm siprfaqen e mbjell me vreshta. T tilla jan Australia (+ 18000 ha), Irani (+ 18 000 ha), Kina (+ 9 000 ha), Afrika e Jugut (+ 5000 ha) dhe Peruja (+ 4000 ha). 5. 3. Ecuria e prodhimit t prgjithshm t rrushit n bot Prodhimi i rrushit n bot nga viti 1980 deri n vitin 1997 ka psuar nj rnie prej 10%, nga 628 milion kv n 563 milion kv, dhe nga viti 1997 n vitin 2007, prodhimi i rrushit n shkall botrore sht rritur nga 563 milion kv n 592 milion kv. Rritja e sasis s prodhimit nga 563 milion kv (1997) n 592 milion kv (2007) ka ndodhur pr shkak t prmirsimit t teknologjis s kultivimit, prmirsimit t strukturs varietore dhe rajonizimit m t mir. N Evrop, nga viti 1980 deri n vitin 2007, ka patur nj rnie t dukshme t prodhimit, ndrkoh q n Azi, Amerik, Afrik dhe Australi, krahas rritjes s siprfaqes s kultivuar me vreshta, sht rritur edhe prodhimi i rrushit, ky zhvillim e bn m pak t dukshm rnien e prodhimit botror t rrushit gjat periudhs 1980-1997. Rritja e rendimentit t vreshtave n vendet e Bashkimit Evropian dhe n vendet e Evrops Lindore si dhe rritja e siprfaqes s mbjell n Azi, n Amerik, n Afrikn e Jugut dhe n Australi ka kontribuar n rritjen e prodhimit botror me rreth 59 206 700 kv, kjo rritje ka ndodh gjat 10 viteve t fundit, 1997-2007. 5. 4. Destinacioni i prodhimit t rrushit n Evrop dhe n bot T dhnat mbi destinacionin e prodhimit, dshmojn se jan prodhuar 264.4 milion hektolitra ver nga prpunimi i 456562 mij kv rrush, ndrsa pr konsum t freskt sht prdorur 24584 mij kv. Pjesa tjetr e prodhimit, 10921 mij kv, sht prdorur pr prodhimin e rrushit t that. N mnyr t prmbledhur, 77% e prodhimit botror t rrushit shkon pr prpunim (prodhimin e vers, alkolit etj), 21% e prodhimit shkon pr konsum t freskt tavoline dhe nj sasi e vogl, 1.8-2%, shkon pr tharje. 5. 5. Ecuria e prodhimit dhe konsumit t vers n bot Prodhimi i prgjithshm botror i vers ka ndryshuar n vite e dekada. Nga viti 1980 deri n vitin 1997 ka patur nj ulje t prodhimit dhe konsumit t vers n

19

Vreshtaria
shkall botrore. Pas vitit 1997, prodhimi n vite ka qen m i stabilizuar. Vetm n vitet 1991-1995, prodhimi i prgjithshm i vers n Evrop sht paksuar me rreth 63.5 milion hl ver/vit. Periudha 1981-1985 ka qen periudha kur Evropa ka patur sasin m t lart t prodhimit t vers. N vitin 1997, Europa prodhoi 72.9% t totalit, Amerika 18.5%, Afrika 3.8%, Oqeania (Australia) 2.5% dhe Azia 2.3%. Mbi 50% e prodhimit botror t vers sht prodhuar nga tre vende: Franca me 53 612 000 hl, Italia me 50 847 000 hl dhe Spanja me 33 887 000 hl, ndrsa nj prodhues tjetr i rndsishm i vers n bot sht Amerika q prodhon rreth 25 000 000 hl/vit. N Evrop, rreth 84% e vers s prodhuar konsumohet. Vende t ndryshme kan nivle t ndryshm konsumi t vers pr frym t popullsis. Kshtu, Luksenburgu konsumon 63.4 litra/frym, Franca 60 litra/frym, Italia 58.8 litra/frym, Portugalia 56.4 litra/frym, Zvicra 41.2 litra/frym, Spanja 38 litra/frym, ndrsa n Amerikn e Jugut, Argjentina konsumon 41 litra/frym, Uruguaj 31 litra/frym, etj. 5. 6. Ecuria e prodhimit t rrushit pr konsum t freskt Prodhimi i rrushit pr tavolin n vitet e fundit ka psuar rritje. Kshtu prodhimi i prgjithshm botror ka arritur n 124 584 000 kv, rreth 1.6 milion kv m shum se n vitin 1996 ose 6 milion kv m shum se n vitin 1995. Azia prodhon 44.5% t prodhimit t prgjithshm botror krahasuar me Evropn me 30%, Amerikn me 19%, Afrikn me 6% dhe Oqeanin me 0.5%. Prodhimi m madh vjen nga Irani me 15 506 000 kv, ndiqet nga Italia me 15 300 000 kv, Kina me 14 102 000 kv, Turqia me 12 757 000 kv, Kili me 8 647 000 kv dhe SHBA me 8 523 000 kv. Rritje t ndjeshme t prodhimit t rrushit t tavolins ka patur Kina me mbi 300%, Afrika e Jugut me 128%, Kili me 85%, Brazili me 70%, Afganistani me 67%, Maroku me 55%, ShBA me 53%, Australia me 46% dhe Irani me 36%, ndrsa n Europ jan shnuar sasi m t ulta prodhimi. Ka patur rnie t prodhimit nga vendet e ish-Bashkimit Sovjetik (-67%), Spanja (-33%), Franca (-36%) Greqia (-20%), Rumania (-25%) dhe Bullgaria (-30%). Vendet jasht Europs q kan psuar rnie t prodhimit, jan Algjeria (-34%) dhe Siria (-26%). Prodhimi i prgjithshm i rrushit pr tharje (stafidhe) sht n rreth 10 milion kv/vit dhe sht prqndruar n pak vende. Konkretisht, SHBA prodhon 3 752 000 kv/vit, Turqia prodhon 3 600 000 kv/vit, Irani 900 000 kv/vit, Greqia 860 000 kv/vit, Afrika e Jugut 390 000 kv/vit, Australia 295 000 kv/vit, Kili 285 000 kv/vit dhe Afganistani 281 000 kv/vit. 5. 7. Import-eksporti i rrushit t tavolins Sasia e prodhimit t eksportuar sht 18 937 000 kv e barabart me 15.2% t totalit t prodhimit.

20

Vreshtaria
Nga kjo rreth 45.8% e sasis s prgjithshme sht eksportuar nga vendet e Ameriks n drejtim t tregut europian. N total, sasia e rrushit t tavolins e eksportuar n vite dhe dekada sht rritur nga 14 n mbi 18 milion kv/vit. N mnyr m t detajuar, Kili vazhdon t mbetet eksportuesi m i madh i rrushit t tavolins me 5 191 000 - 5 700 000 kv/vit, i ndjekur nga Italia me 4 185 000 kv/vit, SHBA me 2 688 000 kv/vit, Afrika e Jugut, Greqia, Spanja, etj t cilat eksportojn mesatarisht nga nj milion kv/vit. Vendet q importojn m shum rrush tavoline jan, SHBA dhe Gjermania (rreth 3.6 milion kv secili), ndiqen nga Franca, Kanadaja, Britania, Hollanda, Hong Kongu, etj, t cilt importojn afrsisht nga nj milion kuintal secili. Ndrsa n lidhje me eksportin e rrushit t that kemi nj pamje tjetr. N nivel botror, eksportuesi m i madh sht Turqia me 1 809 000 kv/vit, m pas vjen SHBA me 1 178 000 kv/vit dhe Greqia me 597 000 kv/vit.

6. Dshmi mbi lashtsin e kultivimit t hardhis n Iliri

Gjeografi i Antikitetit, Straboni (63 p.e.r - 20 e.r), pasi viziton Ilirin, shkruan I ngroht dhe frutdhns sht ky vend, se sht plot me ullishta e me vreshta t mira, prve n disa vende t pakta ku toka sht fare e ashpr (Geographica, libri VII, 8). Kta t fundit (Ilirt) eksportojn ver q e mbajn n en druri t cilat i transportojn me qerre (Gegraphica, libri V, 8). Poeti Romak Virgjili shkruan pr Ilirt: N mes t salls, rreth tryezave, zbraznin kupat pr nder t Bahut, pinin me en t arta dhe bnin flijime (Libri III, f. 354-355). Heroditi (shek. V p.e.r) shkruan: Pellazgt arritn ti njohin emrat e perndive kur i solln nga Egjipti. Emrin e Dionisit e msuan pasi msuan emrat e perndive t tjera. Q prej ksaj kohe, i kan prdorur n flijimet e tyre perndit, dhe m pas. Helent i morn kta emra nga Pellazgt (Ilirt)... Kamur, n Enciklopedin e Madhe Greke (Vll XVIII) shkruan: ...Pellazgt jan shfaqur n Mesdhe q nga mijvjeari i VI-t p.e.r, shum koh prpara ardhjes s Helenve, n shek. e V-t p.e.r. Ata njihnin dhe prdornin gjersisht vern... N librin me titull Odiseja e Pabesueshme e nj Populli Parahelen (Mathieu Aref, f. 11) shkruhet: ...Pellazgt jan banort e par t bots ballkano-danubiane dhe Egjeut. Ata ishin aty prpara mbrritjes s grekve Straboni theksonte se ..verrat e Istrias moheshin shum. Ilirt krijonin vreshta t ulta n veri t Sirmit, duke u ndihmuar nga nj perandor vendas me emrin Probi... (shek. III). Johan ilkes (2005) (Ilirt, f. 235), shkruan se ...Bots helene, Ilirt i dukeshin pijetar t mdhenj, duke u nisur q nga garat e Ardianve kush e kush mund t pinte m shum, dhe nga fakti se burrat e dehur prcilleshin n shtpi nga

21

Vreshtaria
grat, t cilat gjithashtu merrnin pjes n gar, deri tek dhnia me tepri e mbretrve t tyre, Agron dhe Gent, pas pijes... Johan ilkes (Ilirt, f. 235) shkruan edhe pr nj fakt tjetr interesant, se ... Helent msuan nga Taulantt nj recet t shklqyer pr hidromelin, e br nga tharmimi i mjaltit, vers dhe ujit, pije q prdorej nga ilirt e Panonis n kohn e Atils.... Kjo recet sht ruajtur dhe prsosur nga Kantina BELISARIO n Metallika t Italis, e cila prodhon vern e fermentuar me mjalt, t emrtuar MELITITES. Edhe tek legjenda e Gjergj Elez Alis thuhet: ...Ven 3 vjee tue pi/ edhe atin e ka mbajtun/ tagji nstrajc tue i qitun/ ven me pi pr uj tue i dhanun.... Rregulli i trajtimit t puntorit, sipas tradits s vjetr shqiptare, parashikonte dhe lejonte q puntori i bujqsis t konsumonte sasi t ndryshme vere pr koh t ndryshme. Historiani italian, Kato (234-149 p.e.r), n veprn e tij De agricoltura shkruan: ...Prgjat korrjeve dhe vjeljes s rrushit, n rajonet e Iliris, bujqve ju jepet do dit litra me ver t holluar me uj. Nga vjelja e rrushit deri n fillim t dimrit, bujqit mund t pinin sa t donin, ndrsa nga dhjetori deri n fund t marsit, bujqve u jepej litra ver n dit. Gjat pranvers dhe vers, deri n periudhn e korrjeve dhe vjeljeve, u jepej litra ver n dit. sht i njohur zakoni i vjetr shqiptar (i ruajtur deri n shek. XVII-XVIII-t) ku burrat mbanin me vete calikt me ver dhe i kmbenin kur takoheshin n rrug njlloj si ndrrojn sot cigaren e duhanit. Nivelin e lart t vlersimit dhe zhvillimit t vreshtaris e dshmon edhe specializimi i zonave dhe kultivarve. Sipas Prof. A. Osjes (Vreshtaria dhe vertaria shqiptare, 2004), familjet feudale vendase kishin territoret dhe kultivarin e tyre karakteristik. Kshtu, n Kalan e Krujs dhe Petrels konsumohej ver e prodhuar nga kultivart e Sheshit, n Kalan e Lezhs konsumohej ver nga kultivari Kallmet, n Kalan e Shkodrs konsumohej ver nga kultivari Vranac, n Kalan e Beratit konsumohej ver nga kultivari Puls, n Kalan e Kanins konsumohej ver nga kultivari Vlosh, n Kalan e Ohrit konsumohej ver nga kultivart Pamid dhe Katroshe, etj. Johan Georg Van Hahn (1867) shkruan se ...Shqiptart e sotm jan pasardhs t banorve t hershm parasllav t ktij rajoni. Ata kan br jet t ngulur dhe jo shtegtare... Prof. G. Dalmaso (1962) shkruan se fiset etruske (fise ilire) q emigruan n Itali, kan dhn nj kontribut t madh n prhapjen e artit t prgatitjes s vers n Italin qendrore dhe veriore. Zhan Klod Faverial (Histori e vjetr e Shqipris, f 286) shkruan: ...Shum Ilir kaluan n Itali. Fise t tilla si Picentt, Daunt, Japigt, q emigruan n Itali, kultivonin m par vreshta me fam n Iliri.... N Dhiatn e Vjetr, pr vern sht prdorur fjala Yayain, q shqiptohet Vain, e prkthyer nga gjuht origjinale t Bibls si lng i shtrydhur nga rrushi, q sht njlloj si n gjuhn shqipe ven.

22

Vreshtaria
N Muzeun e Lufrit n Franc ruhet nj tarragot bronxi me emrin Scodrin q sht nusja antike ilire e cila mban nj shtamb uji n njrin krah dhe tasin me ver n dorn tjetr (A. Luka, 2009). Plini (shkrimtar romak) shkruan pr vern e preferuar t romakve e cila njihej me emrin Sapa dhe vinte nga brigjet e Iliris. Kt fakt e prmend edhe Frang Bardhi n relacionet e vitit 1637-1638 drejtuar Vatikanit ku informon: ...Kemi ndar vreshtat pr t prodhuar ver pr Papn (nnkupto vern Sapa). N vitin 1637, Frang Bardhi shkruan: ...Ipeshkvia e Saps, q n gjuhn popullore quhet Zadrim, prbhet nga 5 gjymtyr (rrethe) q fillojn nga Pulti deri n Lezh. Amerin (1967) shkruan se ...Shqipria ka nj vreshtari q i takon periudhs para romake.... Plini (Plaku, 23-79 e.r.) dshmon pr 100 kultivar rrushi, madje thekson se banort e Dyrrahut lavdrojn Baliskun e bardh. Nga prshkrimi i dhn, mendojm se sht fjala pr kultivarin Shesh i bardh q kultivohet edhe sot n kodrat e Tirans, Durrsit dhe Kavajs. Romakt nxitn kultivimin e vreshtave n Iliri, morn dhe i prhapn kultivart tan autokton edhe n vendet e pushtuara nga perandoria romake e asaj kohe. Kshtu, kultivari Kallmet u prhap n Hungari, Kroaci, Serbi, Mali i Zi, etj, me emra t ndryshm, si Kadarka, Skadarka, Skutariner, Tokai nero di Skutari, etj. N Kodhel t Shkodrs sht nj vend q vazhdon t quhet Kodra e Vens, ky emr dshmon pr vendin ku grumbullohej vera nga tregtart vendas dhe venedikas, e cila m pas eksportohej n Itali.

7. Problemet dhe perspektivat e zhvillimit t vreshtaris n Shqipri

Bujqsia dhe turizmi jan baza e zhvillimit ekonomik e shoqror t vendit ton. N kt kontest, vreshtaria e cilsuar si aristokracia e bujqsis, sht dhe do t mbetet nj fush prioritare dhe nj mundsi reale pr zhvillimin ekonomik e shoqror t vendit. Prodhimi dhe prpunimi i rrushit n kushtet e vendit ton paraqet interes pr shum arsye, si: sht rritur krkesa e tregut t brendshm dhe t jashtm pr rrush t freskt, ver, raki, stafidhe e nnprodukte t tjera. Hardhia sht nj kultur e njohur n shekuj, bashkudhtare e rndsishme e historis, tradits dhe kulturs son kombtare. Hardhia shfrytzon tokat e pjerrta e relativisht t thata, ku, n kushtet e vendit ton, nuk shkojn kulturat e tjera bujqsore. Zhvillimi i vreshtaris dhe industris prpunuese t rrushit sht faktor i rndsishm zhvillimi dhe punsimi pr zonat rurale, sht nj zgjidhje e mir pr mjaft probleme sociale, ekonomike dhe demografike. Kultivar t shumt t hardhis gjejn kushte shum t prshtatshme

23

Vreshtaria
klimatike e toksore n pjesn m t madhe t territorit t vendit ton. Ka ndodhur prmirsimi dhe prhapja me ritme t shpejta i teknologjive t reja t prodhimit, prpunimit dhe ruajtjes s rrushit dhe vers. Vendi yn ka hartuar dhe vepron mbi bazn e strategjis kombtare t zhvillimit t vreshtaris dhe vertaris. Pr zhvillimin e metejshm t vreshtaris dhe vertaris shqiptare, krkohet: Mbshtetje m e madhe financiare pr krijimin dhe zbatimin e teknologjive t reja, krkimin shkencor dhe informacionin mbi strukturat varietore, tregjet etj. Specializimi dhe rajonizimi i kultivarve sipas zonave vreshtare. Ngritja dhe funksionimi i sistemit kombtar t prodhimit, kontrollit dhe ertifikimit t fidanve dhe nnshartesave antifilokserike. Ngritja e vreshtave t reja mbi bazn e projekteve shkencore q duhet t hartohen dhe t realizohen nn mbikqyrjen e specialistve t vreshtaris. Rivlersim dhe rritje e siprfaqes s mbjell me kultivart autokton Ngritja e fabrikave rajonale t vers, etj. Hartimi, miratimi dhe zbatimi i ligjeve kundr falsifikimit dhe abuzimit me cilsin e fidanave, vers, parandalimin e konkurencs abuzive ndaj fermerve dhe prodhuesve vendas, etj.

24

Vreshtaria

II. NJOHURI MBI BIOMORFOLOgJIN E HARDHIS

1. Organet e hardhis
Hardhia sht bim shumvjeare trupi i s cils prbhet nga: 1) Sistemi nntoksor (rrnjt) 2) Sistemi mbitoksor (trupi, kraht, sharmendat, sythat, lastart, gjethet etj). 1. 1. Sistemi rrnjor i hardhis 1.1.1. Sipas origjins s tyre, rrnjt e hardhis ndahen n: a- Rrnj embrionale e kan origjinn nga embrioni i fars. Jan rrnj t fuqishme q futen thell n tok. Gjenden tek hardhia e egr dhe hardhit e tjera t dala nga fara. b- Rrnjt mitake. Rrnjt mitake dalin n tufa nga pjesa e rrezeve palcore, kryesisht n zonn e nyjeve. 1.1.2. Sipas moshs, rrnjt e hardhis ndahen n: a- Rrnj t reja. Jan rrnj xhufkore, mjaft delikate, t trasha, t buta dhe me ngjyr t bardh. Kto rrnj thithin ujin dhe lndt minerale. Tek nnshartesat, jan rrnj t holla me ngjyr kafe, ndrsa tek hardhia evropiane jan m t trasha e me ngjyr t bardh. b- Rrnj shumvjeare skeletore e t drunjzuara. Kan ngjyr kafe t errt, shrbejn pr fiksimin e hardhis n tok dhe prcjelljen e elementve ushqyes nga rrnjt thithse tek pjest e tjera t bims. 1.1.3. N varsi t pozicionit t daljes s rrnjve n gjatsi t cops vegjetative, rrnjt ndahen n rrnj siprfaqsore, rrnj t mesit dhe rrnj fundore. Pr bimn e hardhis, sidomos n tokat e thata, kan rndsi rrnjt e zhvilluara n pjesn fundore t cops vegjetative. 1. 2. Sistemi mbitoksor i hardhis Pjesa q lidh sistemin rrnjor me trupin (cungun), quhet qafa e rrnjs s hardhis. Pika e shartimit sht pjesa ku sht br bashkimi i nnshartess me mbishartesn. Pika e shartimit duhet t jet jo m pak se 7 cm mbi siprfaqen e toks.

25

Vreshtaria
Ajo dallohet nga nj fryrje e leht, n disa raste e theksuar, pr shkak t mungeses s afinitetit ndrmjet komponentve t shartimit.

Figura 1. Sistemi mbitoksor i hardhis (F Voci) Trungu sht pjesa q fillon nga siprfaqja e toks deri tek fillimi i krahve (degve shumvjeare) q shtrihen mbi telin e spaliers. Ndertimi i posam dhe format karakteristike t trupit t hardhis e bjn at t dallueshm nga trungu i pemve frutore, prandaj n vitikultur ky quhet cung. Funksionet kryesore t cungut jan mbajtja e krahve, sharmendave, lastarve, gjetheve, dhe prodhimit, prcjellja e lndve ushqyese prej rrnjve tek gjethet dhe anasjelltas; n t njjtn koh cungu sherben edhe si depo pr grumbullimin e lndve t prpunuara dhe sht vatra ku kryhen ndryshime t rendsishme fiziologjike dhe biokimike. Mbi cung krijohen nj numr i ndryshm degsh ose krahsh, mbi t cilt vendosen sharmendat, q jan n vetvete lastar njvjear t drunjzuar. Mbi sharmendat ndodhen sythat dimror. N pranver, prej sythave dimrore zhvillohen lastart kryesor. Lastari prbhet nga: nyjet, ndrnyjet, sythat, lulerit, gjethja dhe prdredhset. N sqetullat e gjetheve formohen sythat nga t cilt brenda vers, zhvillohen lastar t radhs s dyt e q quhen sqetullor. N sqtulln e gjethes s bazs s lastarit sqetullor, lind dhe formohet sythi i ardhshm dimror, prej t cilit n pranveren e ardhshme do t elin lastart kryesor. Tek lastart e rinj, pas nyjeve 4-5 dhe prkundrejt gjetheve dalin lulerit, dhe n munges t tyre, prdredhset. (P Sotiri; T Gjermani; T Nini, 1972) Zakonisht lulerit zhvillohen n nyjet 3-6, tek nyjet m sipr dalin prdredhset.

26

Vreshtaria
Sasia e lulerive t zhvilluara mbi nj lastar sht e ndryshme n vartsi t kultivarit dhe kushteve t ambjentit, pjesa m e madhe e kultivarve euroaziatik, zhvillojn 1-2 luleri/lastar frutor. Lastart e rinj q prmbajn lulri quhen lastar frutor, kurse ata q prmbajn vetm gjethe (nuk prmbajn lulri) quhen lastar jofrutor. Numri mesatar i lulerive t zhvilluara pr do lastar kryesor t dal prej sythave dimror quhet koeficienti i prodhimtaris relative (Kpr). Ndrsa numri mesatar i lulerive t zhvilluara pr do lastar frutor quhet koeficient i prodhimtaris absolute (Kpa). N praktikn e gjer t prodhimit prdoren edhe dy tregues t tjer t prodhimtaris, ata jan indeksi i prodhimtaris relative (Ipr) dhe indeksi i prodhimtaris absolute (Ipa). Indeksi i prodhimtaris relative (Ipr), shpreh peshn mesatare t prodhimit t marr pr do lastar kryesor t zhvilluar nga sythat dimror. Ipr = Kpr x peshn mesatare t veshulit. Indeksi i prodhimtaris absolute (Ipa), shpreh peshn mesatare t prodhimit t marr pr do lastar frutor. Ipa = Kpa x peshn mesatare t veshulit (t shprehur n gram). Lastari i hardhis ka ndertim asimetrik, tek prerja trthore e tij, dallohen me lehtsi ana barkore, ana kurrizore, ana e shesht dhe ana e thelluar. Ana barkore e lastarit gjithmon sht m e but, m pak e ngjyrosur dhe m e fryr. Ana kurrizore sht m e fort, m e ngjyrosur, m e lmuar dhe e shndritshme. Lastari sht i prkulur nga ana kurrizore si pasoj e rritjes m t shpejt t ksaj ane.

Figura 2. Ndrtimi asimetrik i lastarit t hardhis (A Cartechini)

27

Vreshtaria
N ann e thelluar vendosen gjethet, n sqetulln e t cilave zhvillohen sythat. Sythat mund t zhvillohen brenda t njjtit vit vegjetativ duke dhn lastar sqetullor ose vitin e ardhshm duke dhn lastar t zakonshm (burojn nga sythat dimror) q n vjesht shndrrohen n sharmenda. N ann e shesht t lastarit zhvillohen lulrit dhe prdredhset. Zakonisht, lulrit shfaqen n nyjet 3-6 t lastarit frutor. Lastari q zhvillohet nga sythi dimror n pranvern e hershme quhet lastar kryesor. Lastari q zhvillohet m von (1-1.5 muaj) nga sythat veror t lastarit kryesor quhet sqetullor, n raste t veanta, nga lastart sqetullor merret prodhim i dyt rrushi. Tek lastart sqetullor, diferencohen sytha dimror prodhues, prandaj sharmenda q rrjedh prej tyre mund t lihet si element prodhues. Sythat e bazs s lastarit jan shum afr njri-tjetrit, nuk zhvillohen mir, si rezultat gjat krasitjes nuk llogariten n ngarkesn e bims. 1. 2. 1. Sythi dimror Sythi dimror vendoset mbi nj shtrat q lidhet drejtprdrejt me diafragmn (diafragma sht pjesa ku fillon ana e thelluar e lastarit apo sharmends). N procesin e formimit, sythi dimror vendos boshtin e vet nga sqetullori n drejtim t ans barkore t lastarit kryesor. N vjesht, ndrtimi i sythit dimror sht i till: mbulesat e forta n form luspash e mbshtjellin sythin nga jasht; posht ktyre mbulesave gjndet nj push i but q shrben pr mbrojtjen e indeve t gjalla nga ngricat dhe goditjet. Sythi dimror n vetvete sht nj kompleks i prbr prej nj grupi sythash. N qendr t sythit t prbr gjndet sythi qndror ose kryesor, rreth tij gjnden edhe 3-6 t tjer q quhen sytha zevendsues ose ansor t cilt kan prmasa m t vogla. Sythi qndror paraqet nj lastar embrional n miniatur me gjethe, luleri dhe prdredhse. N vartsi t shkalls s zhvillimit t sythit dimror, numri i gjetheve fillestare n lastarin e ri mund t jet 10-12 ose m shum. Sythat me fillesa lulerish quhen sytha frutore, ndrsa ata q kan vetm gjethe dhe prdredhse quhen sytha jo frutor. Sythat dimror quhen t przier pr shkak se prej tyre zhvillohen (dalin) s bashku edhe lastart, gjethet edhe lulerit. Sa m pak i zhvilluar t jet sythi, aq m pak luleri ka t vendosura n t. Kur sythi kryesor pson dmtime, ather marrin zhvillim sythat ansor, t cilt jan m pak t diferencuar. Tek sythat e hardhis, dallohen prodhimtaria potenciale, embrionale (biologjike) dhe faktike. Prodhimtaria potenciale e sythave shprehet me faktin se cilido syth q gjndet mbi lastarin njvjear, nga natyra e tij biologjike, sht gjenerative dhe i ka premisat pr t kaluar n syth frutor. Prodhimtaria embrionale e sythave, shprehet me sasin e sythave q kan dhn fillime lulrish dhe kan hyr n rrugn e diferencimit t mtejshm. Prodhimtaria faktike e sythave shprehet me sasin e lulrive t vendosura mbi

28

Vreshtaria
lastart frutor dhe mbi numrin real t lastarve frutor t zhvilluar (P Sotiri; T Gjermani; T Nini, 1972).

Figura 3. Pamje e sythit dimror (A Cartechini)

Kthimi i prodhimtaris potenciale n prodhimtari faktike varet nga faktor t brndshm dhe t jashtm, m kryesoret jan uji dhe elementt ushqyes (mikro dhe makroelementt), temperatura dhe drita.

Figura 4. Ndrtimi i sythit dimror, jan sytha t prbr dhe t przier (P. Sotiri)

29

Vreshtaria
Sipas kohs s eljes, sythat klasifikohen n tre grupe: 1) Sytha me zgjim normal (jan sythat dimror), jan sythat q elin n pranvern e vitit pasardhs duke dhn lastarin me gjethe, lulri, etj, lastari i ri zhvillohet mbi sharmend. 2) Sythat me zgjim t parakohshm (jan sythat veror) formohen n sqetullat e gjetheve t lastarve t ri. Kta sytha elin brenda vitit duke dhn lastar t rinj q quhen sqetullor. N kt rast lastari i ri (sqetullori), formohet mbi lastarin e zhvilluar nga sythat me zgjim normal. 3) Sytha t fjetur, formohen nga sythat ansor t sythit dimror t cilt nuk elin n pranver. Sythat ansor (sekondar dhe terciar) q nuk arrijn t elin, reduktohn, mbshtilln nga idet e lvors dhe mbetn n gjendje t fjetur. Nga kta sytha, n rastet e dmtimeve t renda mekanike dhe gjat periudhs s plakjes, zhvillohen lastar t fuqishem t cilet quhen thithak. Kta lastar, meqense rrjedhin nga sytha me diferencim t dobt jan pak prodhues ose aspak prodhues n varsi t moshes s sythit. Me rritjen e moshes, ulet prodhimtaria. Ndrsa sythat dimror q formohen mbi thithak, jan t aft t diferencojn prodhimin pr vitin e ardhshm. Thithakt shrbejn pr t zvendsuar pjest e dmtuara (kraht, cungun, etj) dhe n praktikn e krijimit t prpanjave. Mbi lastart, dalin gjethet t cilat prbhen nga llapa dhe bishti. Llapa e gjethes s hardhis prbhet nga nervaturat kryesore, t cilat fillojn nga pika ku bashkohet bishti me llapn dhe prfundojn n majn e dhmbve kryesor. Nervatura m e gjat (nervatura, N1), konsiderohet si gjatsia e gjethes, dhe krahasohet me gjatsin e bishtit.

Figura 5. Gjethja e rritur dhe ndrtimi anatomik i saj (L Susaj)

Nga nervaturat kryesore dalin nervaturat e dyta t cilat prfundojn me nga nj dhmbz n an t gjethes. Llapa e gjethes ka disa t thelluara q formohen ndrmjet nervaturave kryesore q quhen sinuset ansore dhe sinusi i bishtit.

30

Vreshtaria
1. 2. 2. Lulria, lulja dhe prdredhsja Lulria sht nj vil e prber q ka lidhje t ngusht gjenetike me prdredhsen. Shkalla e zhvillimit t lulris, varet nga karakteri i rritjes embrionale. Pas diferencimit t sythit, lulria ka formn e nj gunge t vogl gjysm sferike; m pas ajo diferencohet n boshtin me gungza t tjera ansore, mbi t cilat lindin degzimet e lulris. Nga fundi i vjeshts, n nj pamje mikroskopike, lulria embrionale ka pamjen e nj boshti me gunga ansore. N pranver, n fillim t rritjes s lastarve, lulrit qndrojn t mbuluara nga gjethet e vendosura m posht. Kur lastari arrin gjatsin 10-12 cm, lulrit embrionale dalin jasht mbuleses s gjetheve. N kt faz, luleria ka pamjen e topthi t ngjeshur me gungza. Secila gungz paraqet n vetvete nj grup lulesh embrionale t mbshtjella nga sipr me gjethza, t cilat pas rritjes dhe zgjatjes s lulris, hapn dhe thahen. Kto gungza diferencohen me shpejtsi duke zbuluar boshtet e degzimit t dyt dhe m pas t degzimit t tret. Mbi kto boshte, zakonisht zhvillohen grupe lulesh nga 2-3 s bashku. Kur lulrit marrin zhvillim t fuqishm (fundi i prillit-fillimi i majit), mund t vrehet edhe formimi i degzimeve t katrta dhe t pesta. Zakonisht, n bazn e lulris, sasia e degzimeve sht m e madhe se sa n maj, kjo sht arsyeja q veshult e rrushit n t shumtn e rasteve, kan form konike (P Sotiri; etj, 1972). Lulja, morfogjeneza e luleris mbaron me formimin e luleve t veanta. Zakonisht, n rendin e fundit t degzimit t frenjs s luleris vendosen nga tre lule; lulja e mesit, mbaron zhvillimin e vet m heret se dy lulet e tjera. Lulja e hardhis prbhet nga bishti i lules i cili sht i holl, i gjelbr, ndrsa pr nga ndertimi anatomik ngjason me at t kercellit. Kupa e lules prbhet nga pes dhmbza t shprehur dobt. N sqetullen e kups formohet nj rreth i vogl i cili m von jep jastekun e kokrrs (sht pjesa e fryr e bishtit t kokrrs, pjesa ku bishti ngjitet me kokrrn). Kurora e lules s hardhis formohet prej petlave t ngjitura me njra tjetrn n formn e nj ksule. Zakonisht, lulja ka pes petla, shum rrall ndodh t ket katr, gjasht apo shtat petla. Petlat mbshteten posht mbi shtratin e lules dhe kmbehen me nnpetlat q vendosen m posht. Lulja e hardhis ka pes thek, rrall gjasht ose tet. Thekt vendosen prkundrejt petlave. Tek lulet dyseksore (hermafrodite), theket prbhen nga fija shum t gjata ose t barabarta me gjatsin e pistilit. N majn e thekve jan t vendosura trastat pjalmore. Kur lulja sht e pa hapur, trastat pjalmore qndrojn t mbshtetura rreth pistilit dhe pas rrzimit t ksuls, ato kthehen n drejtim t kundrt, nga jasht. Brenda trastave pjalmore, jan kokrrat e pjalmit me madhsi rreth 25 mikron,kokrrat e pjalmit kan ngjyr t verdh. Pistili i lules s hardhis ka form dardhe me shtyllz zakonisht t shkurtr e me ngjyr t gjelbr e cila mbulohet nga nj krerz me ngjyr t gjelbrt e rrudhosur e me buz t ngritura nga sipr n formn e pjats. Ndrsa vezorja ka dy fole me nga dy vezza tek sejcila.

31

Vreshtaria
Lulja e shumics s kultivarve t rrushit t species V vinifera kan lule biseksuale. Ndrsa hardhia e egr V vinifera ssp sylvestris sht bim dioike, poligame, ndrsa formimi i luleve biseksuale sht fenomen i rrall. N popullatat e hardhis s egr, mbizotrojn individt me lule funksionale mashkullore dhe funksionale femrore. Evolucioni i lules tek familja vitaceae tregon se lulja hermafrodite e ka origjinn e saj nga format njseksuale.

Figura 6. Prcaktimi i tipit t lules (IPGRI)

Nga pikpamja morfologjike, lulet e hardhis grupohen n kt mnyr: 1. Lule hermafrodite me funksionim normal t organit mashkullor dhe femror. 2. Lule hermafrodite, funksionale, me funksion t organit femror dhe n kt rast quhen lule funksionale femrore, ndrsa kur funksionon vetm organi mashkullor, quhen funksionale mashkullore. 3. Lule morfologjikisht njseksuale. Jan tipike femrore kur tek lulja mungojn thekt (organi mashkullor), dhe tipike mashkullore kur tek lulja mungon pistili (organi femror). Tek hardhia, rrall her haset edhe poligamia, jan rastet kur mbi t njjtn bim gjnden lule dyseksore dhe lule njseksore. Poligamia sht m prezente tek individt mashkullor se sa tek individt femror. Fakti se shumica e kultivarve nn kultur kan lule dyseksore (hermafrodite), i dedikohet seleksionimit t gjat artificial q kultivuesit e hardhis kan kryer gjat shekujve. Hardhia sht bim me pjalmim t kryqzuar, kokrrat e pjalmit mbarten mbi krerzn e pistilit nprmjet ers (anemofile) dhe shum pak neprmjet insekteve (entomofile). Prdredhsja i shrben hardhis pr tu kapur, fiksuar, kacavjerr pas objekteve t ndryshme si deg, tela, tenda, etj. Tek specia V vinifera, prdredhset dalin sipas nj rregulli t caktuar: n mes t dy nyjeve me prdredhse vendoset nj nyje pa prdredhse. Ndrsa dalja e prdredhseve n do nyje t lastarit sht karakteristik e species V. labrusca. Prdredhset n shumicn e specieve t gjinis vitis, jan t degzuara. Tek nngjinia Muscadinia ato jan t thjeshta, pa degzime. Pas eljes

32

Vreshtaria
s lastarit, prdredhsja m t takuar mbi objeket e rastit, mbshtillet rreth tyre dhe drunjzohet. Tek gjinia Parthenocissus (prdoret si bim zbukuruese), prdredhset zhvillojn ventuza n fundet e tyre, kto e ndihmojn t fiksohet mbi faqe t lmuara t mureve dhe objekteve t tjera. Ka raste kur prdredhset, pas nj zhvillimi t fuqishm shndrrohen n lastar. Mbi lastar t till mund t formohen lulri dhe prdredhse t reja. Lastart q zhvillohen n vendin e prdredhses, quhen lastar jashtsqetullor. Gjethet, prdredhset dhe lulrit jan t vendosura sipas t njtave parime sikurse tek lastari kryesor. Ky fakt dshmon pr origjinn e njjt t prdredhses me lastarin kryesor Pas pjalmimit dhe pllenimit, luleria shndrrohet n veshul, ndrsa vezorja shndrrohet n frut (kokrr), dhe vezzat n fara. Nga zhvillimi normal i procesit t pllenimit formohen kokrrat me nga 1-4 fara. N prgjithsi, n nj kokrr rrushi gjenden 2-3 fara t zhvilluara mir dhe nj e mbetur si rudiment, rrjedh nga veza e papllenuar. M shum fara n kokrr (nga 2-3 fara), kan kultivaret e vatrs Proles occidentalis, ndrsa me pak (nga 1-2 fara), kan kultivart e vatrs Proles orientalis. Tek kultivaret evropian, siprfaqja e fars sht gjithmon e lmuar, ndrsa tek disa kultivar amerikan sht e rrudhosur. Veshuli, forma dhe madhsia e veshulit jan veori varietore. Vrojtohen dhe maten pr t gjykuar m mir mbi destinacionin dhe vlern agronomike t kultivarit.

Figura 7 . Lulria dhe shndrrimi i saj n veshul (L Susaj)

Sipas forms, veshulet mund t jen n form cilindrike (Cruja, Trebiano, etj), konike (Kabernet, Sangiveze, Riesling, Pino, Merlot, etj), konike e zgjatur me krah apo pa krah (Shesh i zi, Tajga e Kuqe dhe Tajga e Bardh, Kallmet, etj). Shkalla e ngjeshjes s veshulit sht veori varietore dhe varet nga gjatsia e bishtit t kokrrs, dhe shkalla e degzimit t frenjs. Zakonisht, kultivaret e vers

33

Vreshtaria
zhvillojn veshul t ngjeshur, ndrsa kultivaret e tavolins zhvillojn veshul gjysm t ngjeshur dhe t shkrift. Kokrrat ndryshojn nga njri kultivar tek tjetri, ndryshimet lidhen me madhsin e kokrrs, formn e kokrrs, ngjyrn e cips s kokrrs dhe tulit t kokrrs, konsistencn dhe prmbajtjen kimike t tulit t kokrrs, numrin e farave, formn dhe madhsin e tyre. N kushtet e nj pllenimi normal dhe zhvillimi normal t katr vezzave, do t kishim nga katr fara pr do kokrr, zakonisht nj deri n dy vezza nuk pllenohen dhe nuk arrijn t shendrrohn n fara, prpasoj tek shumica e kultivarve me far, gjindn nga 2-3 fara/kokrr. Sa m shum fara t ket kokrra aq m pak sheqer prmban mushti, ndrsa kokrrat e milcuara (pa fara) prmbajn m shum sheqer dhe arom. N kohen e pjekjes, cipa e kokrrs merr ngjyrn karakteristike t kultivarit, ndrsa fara merr ngjyr kafe t elur.

2. Zhvillimi individual i hardhis

Tek hardhia dallohen 2 cikle zhvillimi: cikli i madh (cikli jetsor) dhe cikli i vogl (cikli vjetor). 2. 1. Njohuri mbi ciklin jetsor t zhvillimit Gjat ciklit jetsor, hardhia kalon periudhat e mposhtme: Periudha e rritjes. Fillon me mbirjen e fars dhe mbaron me frutifikimin e hardhis. Gjat ksaj periudhe formohen organet e hardhis. Kjo periudh zgjat 2-4 vjet. Periudha e rritjes dhe frutifikimit. sht periudha nga fillimi i frutifikimit, shfaqjes s lulrive dhe veshulve t par, deri n futjen e bims n prodhim t plot. Vreshtat e reja e fillojn prodhimin (japin pak lulri dhe veshul) q n vitin e 2-3-t, ndrsa hyjn n prodhim t plot n vitin e 5-6-t pas mbjelljes. Periudha e frutifikimit. sht periudha kur hardhia prodhon rregullisht. Kjo periudh zgjat 20-25 vjet tek vreshtat, dhe 30-50 vjet tek pjergullat. Periudha e plakjes. Karakterizohet nga ulja e ritmeve t rritjes vegjetative vjetore, ulja e sasis dhe cilsis s prodhimit. Shenjat e fillimit t kesaj periudhe jan dobsimi i ritmeve t rritjes, tharja e krahve dhe hallkave t prodhimit si dhe zhvillimi i vrullshm i thithakve mbi cung, krah. Cikli jetsor i hardhive me origjin gjenerative (t shtuar me far) zgjat 60100 vjet, madje n fshatrat e thella si Prisht (Skrapar), Bog (Malsi e Madhe), Bukmir (Mirdit), Lis (Mat), Ndrzhush (Tropoj), gjenden pjergulla me mosh mbi 100 vjeare, zakonisht jan pjergullat e vjetra tek t cilat trungu ka formuar zgavr t thell (L Susaj, 2003) Pr kultivuesit e vreshtave, rndsi ka zgjatja e periudhs s prodhimtaris.

34

Vreshtaria
2. 2. Njohuri mbi ciklin vjetor t hardhis Cikli vjetor i hardhis prbhet nga trsia e dukurive periodike q shfaq hardhia gjat nj viti. Kto dukuri vijn sipas nj radhe t caktuar, plotsojn njratjetrn dhe shpesh her zhvillohen n t njjtn koh. Gjat ciklit vjetor, plotsohen tri detyrat e jets s hardhis : rritja vegjetative, grumbullimi i lnds rezerv dhe riprodhimi. N varsi t funksionit, cikli vjetor ndahet n dy cikle : cikli i rritjes dhe cikli i riprodhimit (P Sotiri, 1995). 2. 2. 1. Cikli i rritjes Cikli i vjetor i rritjes, ndahet n dy periudha: a. Periudha e qetsis dimrore. b. Periudha e vegjetacionit a. Periudha e qetsis dimrore N dukje, periudha e qetsis dimrore fillon n vjesht me rrzimin natyror t gjetheve dhe vazhdon deri n kohn kur fillon bymimi i sythave n pranvern e hershme t vitit t ardhshm. Periudha e qetsis dimrore ndahet n dy faza: Qetsia fiziologjike, e cila karakterizohet nga fakti q sythat nuk elin pavarsisht nga kushtet e ambjentit. Qetsia e detyruar, sythat nuk elin pr shkak t kushteve t paprshtatshme t ambjentit. Rolin kryesor n qetsin e detyruar e luan temperatura. Ndrsa nga pikpamja biologjike, periudha e qetsis dimrore fillon m hert, q n muajin gusht kur sythat dimror jan formuar plotsisht dhe futen n t ashtuquajturn qetsi fiziologjike q zakonisht zgjat nga gushti deri n janar. Quhet qetsi fiziologjike sepse sythat nuk elin edhe nse sharmendat vihen n kushte t favorshme t temperaturs, drits, lagshtirs, ushqimit, etj. Sa m e gjat t jet periudha e qetsis fiziologjike, aq m e qndrueshme sht hardhia ndaj temperaturave t ulta. Qetsia fiziologjike quhet e prfunduar kur sythat e vendosur n ambjente t ndriuara dhe n kushte t favorshme t temperaturs 15-17oC, fillojn t elin brenda nj kohe t shkurtr, prej 5-6 ditsh. Gjat ksaj periudhe duhet t kryhen punimet e toks, plehrimi me plehra organike, krasitjet dhe lidhjet e thata dimrore t sharmendave dhe krahve t hardhis, duhet t ken prfunduar mbjelljet e reja, plotsimi i boshllqeve n vreshtat e reja, shartimi me kalem, ngritja dhe riparimet e sistemit mbshtets, trajtimet dimrore, etj. b. Periudha e vegjetacionit N dukje, kjo periudh fillon hert n pranver me fillimin e lvizjes s lngjeve dhe mbaron von n vjesht me rnien natyrore t gjetheve.

35

Vreshtaria
Gjat ksaj periudhe, hardhia kalon kto faza rritjeje: Lvizja e lngjeve (tek kultivart e hardhis europiane V. vinifera ssp. sativa), fillon hert n pranver kur temperatura e toks n thellsin e shtrirjes s mass kryesore t rrnjve arrin n 7-80C. Tek disa specie t tjera t hardhis aziatike dhe amerikane si Vitis Amurensis, V. Riparia, V. Labrusca, etj, lvizja e lngjeve fillon kur temperature mesatare e ajrit arrin n 5-6oC. Nse hardhia pritet apo dmtohet mekanikisht, n vendin e prer (dmtuar) rrjedh limfa, kjo dukuri quhet lotimi i hardhis. Sasia e limfs q hardhia humbet gjat lotimit arrin n 0.2-0.5 litra/rrnj sht e rendsishme q krasitja dimrore e vreshtit, lidhja e telave dhe fiksimi i sharmendave, duhet t prfundojn prpara fillimit t ksaj faze. N fund t ksaj faze, prshpejtohen ritmet e rritjes s rrnjve dhe bymimit t sythave, kjo ndodh pr shkak t rritjes s thithjes s ujit dhe kriprave minerale dhe presionit q shkakton kjo thithje, bima bhet m delikate ndaj ngricave, bryms dhe infeksioneve. Gjat ksaj faze duhet t kryhen shrbimet agroteknike t mposhtme: - Lidhja e sharmendave menjher pas krasitjes dimrore, prpara se t filloj lvizja intensive e lngjeve dhe fryrja e sythave. - Duhet t prfundoj punimi dhe plehrimi baz i toks. - T prfundoj vendosja e prpajnave atje ku duhet t bhen plotsime. - Duhet t ndrpreriten trajtimet dimrore me pesticide. - Duhet t ket prfunduar lidhja e telave t spaliers, drejtimi i shtyllave, etj. Zakonisht, lvizja e lngjeve n zonn bregdetare, fillon q n mesin e muajit shkurt, ndrsa n zonn e lart t vreshtaris fillon nj muaj me vones. elja e sythave dhe rritja e lastarve, fillon me bymimin e sythave si pasoj e shumzimit t qelizave t kambiumit q ndodhet posht luspave. elja e sythave fillon me zgjatjen e boshtit qendror t sythit. Kjo dukuri ndodh pr shkak t: a) Shumzimit t qelizave si pasoj e ndarjeve t njpasnjshme mitotike. b) Zmadhimit dhe zgjatjes s qelizave t formuara nga ndarja. Ritmet e eljes s sythave varen nga faktor t brendshem e t jashtm, ku m kryesoret jan: - Nevoja pr drit dhe ngrohtsi sht e ndryshme n kultivar t ndryshm. Sipas disa studiuesve t hardhis (Huglin, Negerul, etj), koha e eljes s sythave sht karakteristik me baz gjenetike dhe si e till nuk ka shum ndikime dhe ndryshime pr shkaqe ambientale. - Shumica e autorve jan t mendimit se elja e sythave fillon n pranver kur temperatura mesatare e ajrit stabilizohet n 10oC. Rritja e temperatures s ajrit prshpejton eljen e sythave. sht vrtetuar se ndrmjet kohs s eljes s sythave dhe kohs s pjekjes s rrushit nuk ka lidhje. - Nse lvizja e limfs dhe lotimi varen nga temperatura e toks, elja e sythave varet me shum nga ecuria e temperaturs s ajrit.

36

Vreshtaria
- Shkalla e diferencimit t sythit ndikon n kohen e eljes s latarve t rinj. Sa m i zhvilluar t jet sythi, aq m heret do t shprthej. - Gjersia gjeografike. Kultivart me origjin nga vendet me gjersi m t madhe gjeografike elin sythat n temperatura m t ulta, 4-5 oC. Ndrsa kultivart me origjin nga vendet e Mesdheut i elin sythat kur temperatura arrin 9-10oC. - Koha e eljes s sythave varet edhe nga kundrejtimi i vreshtit. Hardhit e mbjella n toka me kundrejtim jugor e fillojn vegjetacionin m shpejt. - Koha e kryerjes s krasitjes dimrore. Sa m shpejt t kryhet krasitja dimrore, aq m shpejt elin sythat dhe anasjelltas. - Polariteti ndikon n kohn dhe sasin e sythave t elur. Kshtu tek nj sharmend e vendosur n pozicion vertikal do t elin m shpejt sythat e majs s sharmends dhe do t ket m shum sytha (nga baza e sharmends) q nuk do t arrijn q t elin e t zhvillojn lastar

Figura 8. Ecuria e zhvillimit t hardhis gjat periudhs Janar-Tetor (P Sotiri)

Rritja fillestare e lastarve t rinj dhe gjetheve sht e ngadalt, ndrsa me rritjen e aktivitetit fotosintetik dhe kushteve t prshtatshme t temperaturs dhe lagshtirs, ritmet e rritjes vegjetative t lastarve t rinj arrijn deri n 3 cm/dit. Gjat ksaj faze duhen kryer shrbimet agroteknike, si: - Rrallimi i par i lastarve (thithakve). Kur lastart kan arritur gjatsin 10-15 cm dhe dallohen qart lastart frutor nga lastart jofrutor, bhet rrallimi i par i lastarve (thithakve) t dal mbi pjest shumvjeare, hiqen lastart e teprt joprodhues, aty ku kan dal dy lastar nga nj nyje, hiqet lastari m i dobt, etj. - Lidhja e gjelbr e lastarve. Kur lastart arrijn n telin e dyt (40-50 cm), bhet lidhja e gjelbr e tyre. Lastart lvizen leht dhe shprndahen me qllim q t sigurohet nj dritzim m i mir. - Prerja apo pincimi i majave t rritjes s lastarve. Nse prpara fillimit

37

Vreshtaria
t lulzimit ndodh degjenerimi i lulrive n prdredhse dhe rrzimi i luleve t paelura, ather duhet ndrhyr me prerjen apo pincimin e majave t rritjes s lastarve. - Trajtimet fitosanitare. Gjat ksaj faze merren masa pr parandalimin dhe luftimin e hirit, vrugut dhe nekrozs n gjethe, lulri dhe lastar. - Bhet nj prashitje apo frezim pr t shkrifruar tokn dhe luftuar barrat e kqia. Ritmet e rritjes s lastarve varen m shum nga faktort e ambientit t jashtm: temperatura, drita dhe lagshtira, se sa nga faktort gjenetik. Rritja intensive e lastarve ndodh n kushtet e temperaturs 25-30oC. Rritja intensive e lastarve vazhdon deri n fazn e lulzimit. N fundin e ksaj faze, gjatsia e lastarve tek vreshtat e rrushit arrin deri n 1,5-2 m gjatsi. Ndrsa gjatsia e lastarve tek vreshtat antifillokserike, arrin n mbi 3-4 m. Pjekja e lastarve vrehet n ndryshimin e ngjyrs n bazn e tyre nga e gjelbr n kafe t kuqrremt, e m pas n ngjyr gshtenj. N fund t ksaj faze, pjesa m e madhe e lastarit drunjzohet. Sa m i pjekur t jet lastari dhe sa m e gjat t jet pjesa e drunjzuar, aq m e e lart sht rezistenca e bims ndaj ngricave. Nga fundi i ksaj faze, pjesa m e madhe e lendve ushqyese t gatshme lvizin nga gjethet drejt bazs s lastarit dhe nga lastari drejt krahve, trupit dhe rrnjve. Normaliteti i fazs s pjekjes s lastarve ka rndsi t veant pr vreshtat mm antifillokserike nga ku merren copat pr nnshartesa. Sa m t pjekura t jen ato, aq m e lart sht prqindja e zenies dhe aftsia rrnjzuese e nnshartesave. Sherbimet teknologjike q kryhen gjat ksaj faze duhet t synojn n drtzimin dhe ajrimin sa m t mir t brendsis s kurors, luftimin e smundjeve dhe dmtuesve t lastarve, mbrojtje e kurors nga dmtimet mekanike, ushqim i balancuar me plehra fosforike dhe potasike dhe trajtime gjethore me mikroplehra n rastet e shfaqjes s simptomave t mungess s mikroelemnetve, n mnyr t veant ndaj mungeses s borit, manganit dhe magnezit. Rrzimi natyral i gjetheve, pas vjeljes s rrushit, gjethet vazhdojn fotosintezn dhe grumbullimin e lnds organike. Si sht theksuar edhe m lart, lndt organike t formuara mbarten n drejtim t pjesve shumvjeare t krahve, trupit dhe rrnjve. Koha nga vjelja e rrushit deri n rnien natyrore t gjetheve konsiderohet si faz rezerv e vegjetacionit. Gjat ksaj faze, aktiviteti fotosintetik ndihmon n prgatitjen e bims pr dimrim. Kohzgjatja e ksaj faze sht e kushtzuar, kryesisht nga rnia e temperaturave nn 10oC dhe shkurtimi gradual i gjatsis s dits. Gjat ksaj faze, tek lastart e drunjzuar shtohet sasia e amidonit dhe paksohet sasia e ujit, trashen dhe drunjzohen paretet qelizore t ksilems, floems dhe t rrezeve palcore duke e br bimn m t qndrueshme ndaj temperaturave t ulta. Amidoni depozitohet n zonn e rrezeve palcore dhe n qelizat rreth

38

Vreshtaria
tyre. Depozitimi i amidonit sht m i madh n bazn e lastarve, n nyje dhe n pjesn ku sht ngjitur bishti i gjethes. Depozitimi i amidonit sht nj proces q vazhdon deri n momentin e rnies s gjetheve. Pr t prcaktuar shkalln e drunjzimit t lastarve prdoren disa mnyra. Mnyra m e thjesht sht ajo q quhet testi i jodit. Pr t kryer kt test, merren 100 ml alkool (75%) ku tretet 1 gr jod (kristale jodi) dhe zhytet n t pjesa e sapo prer e lastarit. Lastart e drunjzuar mir, marrin ngjyr violet t thell jo vetm n zonn e nyjeve, por edhe n pjesn e drurit t ndrnyjes. sht e rendsishme q n kt faz (pas vjeljes s prodhimit), t ruhet e padmtuar siprfaqja gjethore. Kujdesi pr shndetin e gjetheve (pas vjeljes s rrushit) i shrben prgatitjes s mir t bims pr periudhn e dimrit. 2. 2. 2. Cikli i riprodhimit Cikli i riprodhimit sht trsia e dukurive q nga diferencimi i sythave gjat muajve t vers, deri n pjekjen e plot t rrushit n vitin pasardhs. Cikli i riprodhimit shtrihet n dy vite kalendarike dhe prbhet nga dukurit e mposhtme: Diferencimi i sythave, prodhimi i nj viti, prcaktohet q n fazn e formimit t sythave nj vit m par. Sythi dimror, n fazen e rritjes s lastarit, gjat periudhes maj-gusht, krahas formimit t indeve fillestare t lastarit (t nyjave, ndrnyjave dhe gjetheve), formon edhe fillesat lulore, diferencon prodhimin e vitit pasardhs. Sherbimet agroteknike q kryhen gjat ksaj faze, synojn kushte optimale pr nj zhvillim normal t procesit t diferencimit t lulerive t para tek sythat kryesor. Diferencimi i luleris s par, ndodh gjat periudhs maj-qershor. Shfaqja dhe zhvillimi i lulrive. Disa dit pas eljes s sythave, kur lastari i ri arrin n 8-10 cm gjatsi, mbi t dallohen art 5-6 gjethe t vogla dhe lulerit n trajt topthi e me ngjyr t gjelbr. Ndodh q lulerit t shndrrohen n prdredhse, kjo shkaktohet nga pamjaftueshmria e lndve ushqyese dhe nga mangsi t trashguara nga koha e diferencimit t sythave q nga viti i kaluar. Gjat ksaj faze, vreshti krkon sherbime t tilla si plehrim t balancuar, punime t toks, luftimin e barnojave, tharrjet e lastarve joprodhues, mbrojtjen nga hiri, nekroza, vrugu, etj. Lulzimi fillon me hapjen e petlave t lules dhe mbaron me prfundimin e pllenimit, proces q shoqrohet me fillimin e rritjes s mureve t vezores e cila shndrrohet n frut. Fillimi i fazs s lulzimit konsiderohet momenti kur n mbi 25% t bimve t nj kultivari, kan elur m shum se 5 % e luleve. Lulzimi karakterizohet nga dy procese fiziologjike t njpasnjshme: a) Pjalmimi, q sht rnia e kokrrave t pjalmit mbi krezn e pistilit. b) Pllenimi, ndodh mbirja e kokrrs s pjalmit, deprtimi i gypit pjalmik nprmjet mikropilit n trastn embrionale dhe bashkimi i brthams gjenerative t gypit pjalmik me vezzat e vezores. Koha e lulzimit sht e ndryshme n kultivar t ndryshm, sht e ndryshme brenda bimve t njjtit kultivar, po kshtu, sht e ndryshme edhe pr lulrit e s njjts bim n varsi t pozicionit t lulris, etj.

39

Vreshtaria
Faza e lulzimit sht shum e shkurtr, n varsi t temperatures s ajrit ajo zgjat 4-10 dit, rrall m shum. N temperatur 25-30oC, lulzimi kryhet me shpejtsi. Rnia e temperaturs n kohn e lulzimit shoqrohet me anomali n pjalmim dhe pllenim sepse formohet pjalm me fertilitet t ult, prpasoj lidhin m pak kokrra, veshulet kan pjekje jo uniforme dhe shqetsime t tjera q ndikojn negativisht n sasin dhe cilsin e prodhimit. Edhe errat e ngrohta dhe lagshtira e ult e ajrit prishin shtratin fiziologjik t mbirjes s pjalmit, ppasoj pengojn pllenimin dhe lidhjen e frutave. Moti me shira dhe lagshtir t lart ajrore sjell shplarjen e krezs s pistilit dhe uljen e prqndrimit t enzimave q ndikojn n mbirjen e pjalmit dhe rritjen e mtejshme t gypit pjalmik, prpasoj nuk kryhet pllenimi. Jo n t gjitha lulet e lulris ndodh pjalmimi dhe pllenimi i rregullt, prkundrazi, rreth 40-90 % e luleve (n varsi t kultivarit), nuk arrijn t pllenohen, prpasoj bien menjher pas lulzimit. Dominojn kultivaret q rrzojn rreth 65-75 % t luleve. Kjo dukuri sht normale, prandaj quhet rrzimi i zakonshm i luleve. Rrzimi normal i luleve nuk duhet ngatrruar me dukurin e fijezimit, dihet q fenomeni i fijezimit ndodh pr shkaqe t tjera (t trajtuara m sipr), ndodh pas shfaqjes s lulrive n form topthi t gjelbr, shum koh prpara fillimit t lulzimit. Hardhit amerikane (Vitis labrusca, Vitis riparia etj) dhe hardhia e egr (Vitis vinifera ssp sylvestris) lulzojn 10-14 dit m hert se kultivart e hardhis s but europiane.

Figura 9. Ecuria e formimit dhe rritjes t kokrrs nga pllenimi deri n pjekje (F Voci)

Rritja e kokrrave. Pas pllenimit, fillon rritja e vezores e cila shndrrohet n kokrr, ndrsa vezzat e pllenuara shndrrohen n fara. Rritja e kokrrave zgjat nga momenti i mbarimit t pllenimit deri n zbutjen e kokrrave ose shfaqjen e ngjyrs (n rastin e kultivarve me ngjyr). Kur kokrrat arrijn madhsin 3-4 mm, pr

40

Vreshtaria
shkak t mungess s lndve ushqyese, ndodh nj val e re e rrzimit t tyre. Nj fenomen i till duhet parandaluar nprmjet plehrimit baz me pleh organik dhe nprmjet plehrimit plotsues me plehra t ballancuara (NPK). N fazat fillestare t rritjes, cipa e kokrrs sht e pasur me klorofil dhe ka shum m pak gojza se sa gjethet. Lndt organike t prpunuara nga kokrrat, mbulojn vetm 1/5 e nevojave pr rritjen e tyre, pjesn tjetr kokrrat e marrin nga aktiviteti fotosintetik i gjethes. Rreth nj muaj nga prfundimi i pllenimit, kokrrat kan arritur madhsin 6-7 mm (diametri i kokrrave), n kt koh, gojzat mbyllen gradualisht duke u shndrruar n pika me ngjyr kafe t leht t cilat duken me lehtsi mbi cipn e kokrrs. Pas shfaqjes s pikave mbi cipn e kokrrs, rritja vazhdon pr shkak t zmadhimit t qelizave nga mbushja e tyre me lng qelizor. N kt faz, muret qelizore zbuten, tendosen dhe bhen m elastike, ndodh zbutja e kokrrave. Ecuria normale e rritjes dhe zbutjes s kokrrave varet nga t ushqyerit e bims, lagshtira, temperatura dhe gjendja fitosanitare, ndrsa kohzgjatja sht n varsi t kultivarit. Pjekja, fillon me shfaqjen e ngjyrs tek kultivart q prmbajn antociane (tek kultivart e zi) n cipn e kokrrs ose me zbutjen e kokrrs tek kultivart q prmbajn flavone (tek kultivart e bardh). Faza e pjekjes zgjat 30-70 dit (n varsi t kultivarit, kundrejtimit dhe zons s kultivimit). Pjekja karakterizohet nga ndryshime t thella biokimike q ndodhin n prmbajtjen e kokrrs, t tilla jan: Rritja graduale e prmbajtjes s sheqerit dhe zvoglimi i prmbajtjes s acideve. Farat marrin ngjyr kafe. Rritet intensiteti i ngjyrs s cips s kokrrs, shfaqet puhiza dhe aroma karakteristike e kultivarit (arom muskati, rieslingu, etj), Reduktohet shkalla e lidhjes s kokrrs me frenjn, etj. Gjat periudhes s pjekjes, duhn kryer ato sherbime teknologjike q synojn krijimin e kushteve optimale t drits, lagshtirs, ushqimit, mbrojtje nga kalbzimi etj.

41

Vreshtaria

III. RAJONIZIMI I VRESHTAVE

1. Faktort q prcaktojn rajonizimin e kultivarve dhe vreshtave
N vendet me klim t ftoht, nga hardhia merren prodhime t paqndrueshme dhe me prmbajtje t ult sheqeri. N zonat me klim mesatare t but, merren prodhime t qndrueshme dhe me prmbajtje t mir t sheqerit, aciditetit, ngjyrs dhe aroms. N rajonet e ngrohta dhe t thata, nga hardhia merren prodhime me prmbajtje t lart sheqeri q shrbejn pr prgatitjen e verrave mjaft t krkuara, si Malaga, Marsala, Vranac, Madera, Rancios, Chardoney, etj. N zonat substropikale t nxehta e t lagta, nga hardhia merren 2 deri n 3 prodhime n vit, kokrrat kan prmbajtje t lart uji, aciditet t ult dhe pjekje jouniforme. Hardhia gjen kushte m t prshtatshme n hemisfern veriore t globit. N hapsirn 23o-34o t hemisfers veriore, hardhia rritet dhe prodhon mir n rajonet q shtrihen n lartsit mbi 1000 m mbi nivelin e detit. Ndrsa rezultatet m t mira merren nga vreshtat e kultivuara n rajonet me gjersi gjeografike veriore 35-45o. Vendi yn ndodhet n hemisfern e veriut, n gjersin gjeografike 39o38 dhe o 42 39, kshtu q prfshihet n nj zon me kushte t prshtatshme pr kultivimin e vreshtave. Ekstremet e kultivimit t hardhis jan Moska n 56o gjersi gjeografike veriore dhe Petrburgu n 59o t gjersis gjeografike veriore. Pr rajonizimin e vreshtave merren n konsiderat faktort e mposhtm: 1. klimatik (temperatura, lagshtira, ndriimi diellor, etj). 2. toksor (prbrja fiziko-mekanike, kimike, etj). 3. jetsor (biotik), ndikimi i njeriut mbi bimn dhe ambjentin, kryesisht nprmjet mnyrs s zbatimit t hallkave t teknologjis. Nga t gjith faktort e msiprm, rolin kryesor e luajn faktort klimatik, n mnyr t veant temperatura. 1.1. Klima Klima prcakton mundsin e kultivimit t vreshtave apo t nj kultivari n nj zon t caktuar ekologjike. Klima vepron nprmjet faktorve klimatik, si temperatura, lagshtira, drita, shpejtsia e errave, etj.

42

Vreshtaria
Prpara ngritjes s vreshtave n nj zon t caktuar, duhet t kryhet studimi mbi ecurin i faktorve klimatik pr nj periudh mbi 30 vjeare, psh. 1960-1990; 1990-2020 etj. Faktort klimatik ndikojn mbi organizmin e bims, ndikojn mbi nivelin e shfaqjes s karaktereve vegjetative e prodhuese t hardhis. Shkalla dhe mnyra e ndikimit t tyre sht e ndryshme, n varsi t periudhave q kalon bima e hardhis gjat ciklit t saj vjetor (Simeone, V., 2009). Gjat nj viti, bima e hardhis kalon n katr periudha. Ato jan: janar-mars, sht periudha e qetsis prill-qershor, sht periudha q prfshin kohn nga dalja e lastarve deri n fillimin e ngjyrimit t kokrrave. korrik-shtator prfshin kohn gjat s cils ndodh ngjyrimi dhe pjekja e rrushit tetor-dhjetor prfshin periudhn kur bima fillon rrzimin natyral t gjetheve dhe bie n prgjumjen dimrore. Vlersimi i treguesve klimatik t nj zone t caktuar bhet n tre nivele (Simeone, V., 2009) : Shklqyer Mir Dobt Vreshtat ndrtohen n ato zona ku treguesit klimatik vlersohen me nivelet shklqyer ose mir. 1.1.1. Temperatura - ndikimi i temperaturs s ult n rajonizimin e vreshtave Qndrueshmria e hardhis ndaj ngricave sht e lidhur me proceset fizike dhe biologjike q ndodhin n qelizat dhe indet e saj. Shkaku i dmtimit nga ngrica jan ndryshimet q ndodhin gjat koagulimit t protoplazms dhe lngut n qelizn bimore. Sa m e ult t jet temperatura, aq m shum ndodh shndrrimi i ujit t protoplazms n kristale akulli. Shkalla e qndrueshmris ndaj temperaturave t ulta sht e ndryshme n bim t ndryshme dhe akoma m e ndryshme n kultivar t ndryshm. Ka nj rregull q lidhet me faktin se sa m pak uj t prmbajn qelizat bimore, aq m e madhe sht rezistenca ndaj ngricave t dimrit dhe pranvers s hershme. Prmbajtja e ujit tek kultivart e hardhis sht m e vogl n sytha se sa n lastar. Studimet e kryera ne Bullgari (Radullov, L., 1967) kan vrtetuar se ekziston nj lidhje e fort korrelative ndrmjet prmbajtjes s disaharideve n sharmendat nj vjeare dhe rezistencs s tyre ndaj ngricave t dimrit. Sipas Prof. Stojev, dmtimi i hardhis nga temperaturat e ulta fillon n kufijt -15 deri -16oC. N rajonet ku temperatura nuk zbret nn -15oC, kultivohen me sukses pjesa m e madhe e kultivarve t hardhis europiane.

43

Vreshtaria
Stojev (1956) duke eksperimentuar disa kultivar t hardhis n nj rajon ku temperatura zbret n -15 deri -25oC, n baz t shkalls s rezistencs, kultivaret e mposhtm i ndan ata n 4 grupe. Tabela 7. Shkalla e rezistencs s kultivarve ndaj temperaturave t ulta
Nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 1 2 3 4 5 6 7 8 Afuzali Muskat i Aleksandris Beauty Seedless aushi Muskati i Kuq Cardinal Italia Regina e Bardh Tajga e Kuqe dhe e Bardh Muskat Otonel Muskat Adda Muskat Italia Muskat i Hamburgut Perleta Sulltanina e Bardh Shasella e Kuqe Black Magic Kultivar pr ver Alikant Bushe Barbera Pino (i Bardh, i Zi, Gri) Riesling Italian Cabernet Souvignon Malvazia e Bardh Merlot Muskatet ++ +++ +++ ++ ++ +++ +++ ++++ + + ++ ++ + + ++ ++ + +++ + +++ + ++ Kultivari Kultivar tavoline + + ++ E dobt E mir Shum e mir E shklqyer

44

Vreshtaria
9 10 11 12 13 14 15 16 Vranac Rieslingu i Bardh Syrah Saperavi Kallmet Tokai i Friulit Prokupka Sangiovese + ++ ++ ++ ++++ + ++ ++++

Sa m gjat t vazhdojn temperaturat e ulta, aq m i madh sht dmtimi i sythave dhe sharmendave. Kultivar me rezistenc t dobt jan ata kultivar q dmtohen n temperatur -12 deri n -14oC. Vlersohen si kultivar me qndrueshmri t mir ata kultivar sythat e t cilve fillojn t dmtohen n -16 deri n -17oC. Vlersohen si kultivar me qndrueshmri shum t mir ata kultivar q dmtohen nga -18 deri n -20oC. Vlersohen shklqyeshm kultivart q dmtohen nga temperaturat m t ulta se -21oC. Temperaturat m t ulta se -20oC dmtojn sharmendat dhe pjest shumvjeare. N temperaturn -24oC, pr 12 or, jan thar rreth 90% e sythave tek kultivari Aligote, ndrsa n temperaturn -26oC, sht thar e gjith pjesa mbitoksore e hardhis. Sistemi rrnjor sht m pak i qndrueshm ndaj temperaturave t ulta. Rrnjt e kultivarve europian, dmtohen kur temperatura n zonn e rrnjve zbret n kufijte -6 deri -8oC. Rrnjt e kultivarve t hardhis amerikane jan m t qndrueshme, ato dmtohen kur temperatura e toks zbret n -10 deri -13oC . Lastart e rinj durojn zbritjen e temperaturs deri n + 3oC. Nga temperaturat e ulta dmtohen m leht: Bimt shum t reja dhe bimt shum t vjetra Bimt e plehruara me doza t larta azoti dhe bimt me shkall t ult t ngjyrimit t sharmends dhe pjekjes s drurit Dmtohen m shum kultivart e ndjeshm ndaj temperaturave t ulta, si psh Victoria, Barbera, Lacrima, Sangiovese, Trebiano toscano, etj (Simeone, V., 2009). Pr t parandaluar dhe minimizuar dmet nga temperaturat e ulta, duhet t fokusohemi n zgjidhje t tilla, si: Prdorimi i kultivarve me lastarizim t von. Prdorimin e nnshartesave me vegjetacion t von.

45

Vreshtaria
Mbajtja e bimve me trup t lart 120-200 cm mbi siprfaqen e toks Krasitje e von. Sprkatja, vaditja me sprucator gjat ditve me ngrica pr t rritur temperaturn e ajrit. Ngrohja e ajrit t parcels me zjarre q krijojn mjegull tymi. Bimt e hardhis dmtohen edhe n rastet e temperaturs s lart. N kushtet e drits direkte t diellit dhe temperaturs 40-45oC, organet vegjetative t bims (gjethet, kokrrat, lastart e rinj) durojn pa u dmtuar pr 2-4 or. Pas 4-6 orsh, kokrrat fillojn t rrudhosen. Nga rritja e temperaturs, dmtohet aparati fotosintetik pr shkak t inaktivizimit t enzimave dhe dmtimit t membranave, kjo dukuri ndodh n pikn e denatyrimit t proteinave ((Ficher G, 1978). N kushte t tilla nuk rekomandohet heqja e gjetheve t bazs s lastarve, n kto raste prezenca e gjetheve sjell efekte pozitive n rregullimin e raportit karbon/ oksigjen (C2/O2) n ekosistemet natyrore dhe n zvoglimin e efektit negativ t energjis nprmjet thithjes s saj (Harizaj, P., 2009). N kushtet e rrezikut nga temperaturat e larta duhet t fokusohemi n drejtim t masave t tilla, si: Ndrhyrje e pakt nprmjet operacioneve t gjelbra, nuk kryhet rrallimi i gjetheve. Prdorimi i kultivarve me rezistenc t lart ndaj temperaturave t larta, si Malvasia e Zez e Brindisit, Montepulciano, Mantonico bianco, Ottavianello, Pampanuto, Treminer aromatico, Aglianico, etj (Simeone, V., 2009). Ruajtja e pyllit dhe bimsis natyrore n afrsi t vreshtave, bimt ndikojn n uljen e temperaturs s ambjentit pr shkak t thithjes s ozonit dhe energjis s dmshme. Kto dhe masa t tjera duhn marr duke u bazuar mbi analiza t sakta t nivelit t treguesve klimatik dhe ndikimit t tyre mbi hardhin. Niveli i temperaturave optimale sipas fazave t zhvillimit Niveli i temperaturave optimale, sipas fazave t zhvillimit, sht e ndryshme n kultivar t ndryshm. Kultivari Granazh e ka zeron vegjetative 10.9oC, Pino e Zez 9oC, Perla Ksaba 5.6oC, Merlot 9.4oC, etj. Esht pranuar (n mnyr konvencionale) se zeroja vegjetative pr hardhin sht 10oC. Kjo do t thot se periudha e vegjetacionit aktiv n nj rajon t caktuar duhet t llogaritet duke u bazuar n ditt q kan temperaturn mesatare mbi 10oC. Vegjetacioni optimal fillon me eljen e sythave n pranver, ather kur ndodh ngritja e temperaturs mbi 10oC, dhe mbaron me rrzimin natyral t gjetheve n vjesht, kjo ndodh kur temperatura bie nn 10oC. Rritja normale e lastarve ndodh n temperaturat 25-30oC. N 35-40oC, bima

46

Vreshtaria
krkon shum ujitje, ndrsa n temperaturat mbi 40oC ndodh ngadalsimi i rritjes vegjetative dhe djegia e leht e lastarve dhe cipave t kokrrave. Gjat fazs s pjekjes, niveli i temperaturs ndikon n sasin dhe cilsin e prodhimit. Ruajtja e temperaturs n nivelin 25-30oC bn q fotosinteza, frymmarrja dhe proceset e tjera fiziologjike t zhvillohen n normalitet, ndodh grumbullimi normal i sheqerit dhe lndve ngjyruese dhe aromatike, krahas uljes s aciditetit. Rnia e temperaturs gjat ksaj periudhe, vonon pjekjen, ul cilsin e rrushit dhe sjell anomali n drunjzimin e lastarve. Prshtatja e teknologjis s kultivimit n zonat me temperatura t ulta Nj nga masat m t rndsishme sht prcaktimi i drejt i lists s kultivarve q do t mbillen n nj zon me temperatura t ulta. Pr rajonet e ftohta, zgjidhen kultivar t qndrueshm, kultivar q elin von si dhe aplikohen teknologji q frenojn eljen e hershme t sythave, psh krasitja e von dimrore (n rajonet e ftohta) vonon eljen e sythave deri n 20 dit; aplikimi i formave t mbajtjes s hardhive me cung t lart vonon eljen e sythave pr 10-15 dit. Nivelimi i mir i siprfaqeve s vreshtave dhe plehrimi me pleh organik e rritin temperaturn me 2-3oC, etj. Pr minimizimin e efektit t dmshm t ngricave q mund t ndodhin gjat periudhs mars-prill, ndrhyhet nprmjet ndezjes s zjarreve, duke krijuar perde tymi pr 1-2 or, kjo arrihet duke ndezur nga 60 zjarre/ha n pika t ndryshme t parcels. Krasitja duhet t filloj me varietetet m rezistent, t vazhdoj tek ata m pak rezistent dhe t prfundoj tek ata me rezistenc m t ult. Kultivart q e fillojn vegjetacionin m hert duhet t krasiten t part me qllim q t shmanget procesi i padshirueshm i lotimit. N fillim duhet t krasiten kultivart ku zbatohet sistemi i krasitjes s shkurtr, pastaj kultivart ku zbatohet sistemi i krasitjes s gjat dhe t przier. N fillim krasiten vreshtat e reja (2-3 vjeare), m pas vreshtat e prodhimit. 1. 2. Lagshtira Uji sht prbrsi kryesor i qelizs dhe substrati baz pr fotosintezn, uji merr pjes n t gjitha proceset e metabolizmit. Mungesa e ujit ndikon, shkakton tharjen e plazmave dhe mbylljen e gojzave, penngohet depertimi i CO2 dhe lendve ushqyese (Ficher G, 1978). Hardhia ka krkesa t veanta ndaj lagshtirs ajrore dhe lagshtirs toksore. Niveli optimal i lagshtirs relative t ajrit pr hardhin sht 70%. Niveli optimal i lagshtirs toksore pr hardhin sht 60-70% e kapacitetit ujor. Si ndikon lagshtira n faza t ndryshme t zhvillimit? Lagshtira e teprt ajrore gjat kohs s lulzimit sjell vshtirsi n pjalmim

47

Vreshtaria
dhe pllenim, prpasoj ndodh krijimi i veshulve t shkrift e me pak kokrra. Prania e lagshtirs ajrore n nivele optimale gjat fazs s rritjes s kokrrave dhe pjekjes, sjell rritjen e rendimentit, shoqrohet me nj pamje m t mir organo-leptike t rrushit, prmbajtje t lart t sheqerit, ngjyrs, puhizs dhe aromave t veanta. N sythat dimror e me lagshtir fiziologjike optimale, zhvillohet m mir procesi i diferencimit t lulrive, kshtu rriten vlerat e treguesve t prodhimtaris biologjike. Krkesat pr lagshtir varen nga faza e zhvillimit, krkesat m t mdha pr uj hardhia i ka gjat rritjes intensive t lastarve, gjat rritjes s kokrrave dhe n perudhen e pjekjes. Esht provuar q hardhia deri n prfundim t lulzimit konsumon 1.5% t nevojave totale pr uj, nga lulzimi deri n lidhjen e kokrrave 10%, gjat rritjes s kokrrave rreth 43.5%, ndrsa nga fillimi i zbutjes s kokrrs deri n pjekjen e plot konsumon rreth 45%. N kushtet e vendit ton, bima e hardhis ka krkesa m t mdha pr uj gjat muajve qershor, korrik, gusht. Gjat ksaj periudhe kohore, reshjet jan shum t pakta, prpasoj bilanci negativ i lagshtirs duhet t rregullohet nprmjet ujitjes. Pr do 1 kg lnd t that, hardhia shpenzon 250 litra uj, prandaj ka rndsi planifikimi dhe zgjidhja e problemit t ujitjes s vreshtave q n fazn e hartimit t projektit. Ujitjet tek hardhia bhen sipas bilancit t ujit n sistemin tok-bim-atmosfer. Qndrueshmria e nnshartesave dhe kultivarve nuk sht e mjaftueshme pr t menjanuar ujitjet. Sasia e ult e reshjeve, shkakton rritje t ult vegjetative, kokrra t vogla, ver t thart dhe me grad t ult alkoolike, etj. Edhe sasia e lart e reshjeve sht e dmshme sepse favorizon zhvillimin dhe prhapjen e smundjeve dhe dmtuesve, ndikon n reduktimin e prmbajtjes s sheqerit dhe ngjyrs. Lagshtira e teprt n periudhn e pjekjes shkakton plasaritje t kokrrave dhe infeksionin e tyre nga kalbzimi dhe hiri. Disa nga masat agroteknike pr t ulur efektin e dmshm t thatsirs jan: Prdorimi i nnshartesave t qndrueshme, si 140 Ru; 1103P, 110R, 779P, etj. Prdorimi i fidanve me nnshartesa t gjata dhe mbjellja e thell e tyre. Punimi i thell i toks prpara mbjelljes s vreshtit. Planifikimi i drejt i ngarkess me sytha. Luftimi sistematik i barrave t kqija, mulirimi i toks, etj. Ujitjet me pika me ann e sistemeve (impjanteve) shumvjeare t ujitjes, etj. Ndrsa ndaj lagshtirs s teprt mund t ndikojm pozitivisht neprmjet masave t mposhtme:

48

Vreshtaria
Mbjellja e vreshtave n toka t pjerrta e t kulluara. Kullimi i blloqeve me kanale t thella kulluese dhe i parcelave me an t drenazhimit dhe rrjetit t kanaleve siprfaqsore. Prdorimi i nnshartesave me qndrueshmri t lart ndaj lagshtirs toksore, t tilla jan: 225R, 3306C dhe SO4. Kryesore sht menjanimi i krijimit t vreshtave n toka t renda e me lagshtir t lart toksore. 1. 3. Ndikimi i drits Hardhia sht bim dritdashse, sht bim e dits s gjat. Drita vepron nprmjet kohzgjatjes s drits (fotoperioda) dhe intensitetit t drits. N kushtet e dits s gjat ndodh lulzimi, grumbullimi m i lart i lnds s that, lndve ngjyruese dhe aromatike. Ndrsa dita e shkurtr ndikon m shum n zhvillimin e sistemit rrnjor, pjekjen e lastarve, formimin e sythave dimror dhe futjen e tyre n periudhn e qetsis. Gjat vegjetacionit, hardhia krkon nj gjatsi dite 10-15 or, konkretisht: Gjatsia e dits gjat muajit maj, duhet t jet 14 or. Gjat muajve qershor-korrik, duhet t jet 15 or. Gjat muajit shtator, duhet t jet 13 or. Gjat muajit tetor, duhet t jet 10 or. Ndrsa ndikimi i sasis s ndriimit sht specifik pr rajone t ndryshme. Konkretisht: Intensiteti 20000 60000 lux dhe temperatura 25-30oC, konsiderohen si kushte ideale pr procesin e fotosintezs N kushtet e intensitetit t drits mbi 100000 lux dhe temperatur mbi 30oC, gojzat e gjetheve mbyllen, bima fillon t dmtohet, dmtohet cipa e kokrrave (Simeone, V., 2009). Diferencimi i sythave bhet m mir tek lastart e ndriuar. Sasia e sheqerit n kokrr sht m e madhe n kushtet e nj ndriimi t mir. Edhe tregues t tjer q lidhen me pamjen, shijen, prmbajtjen e aciditetit dhe ngjyres prmirsohen n kushtet e nj ndriimi optimal. Sasia e orve me ndriim diellor sht e ndryshme n zona dhe rajone t ndryshme t vendit ton. Konkretisht, Saranda ka mesatarisht 2730 or/vit, Fieri 2792, Durresi 2606, Tirana 2560, Kora 2456, Shkodra 2520, Kuksi 2035, etj. N kushtet e vendit ton, ndriimi diellor i plotson kushtet pr kultivimin e hardhis n mbi 2/3 e territorit t vendit duke filluar nga Saranda deri n Kuks. Rajonet m t prshtatshme jan ato q kan mbi 2300 or ndriim diellor n vit. Mungesa e drits optimale n kohn e pjekjes sjell pasoja negative tek ngjyrimi, prmbajtja e sheqerit, uniformiteti i pjekjes, etj.

49

Vreshtaria
Mungesa e drits optimale sjell zgjatjen e lastarve, drunjzimin e dobt t tyre dhe pr pasoj tharjen e sharmendave gjat periudhs s dimrit. Pr prmirsimin e kushteve t ndriimit duhet t merren masat e mposhtme: - Prcaktimi i drejt i distancave t mbjelljes dhe drejtimit t rreshtave. - Krijimi i sistemit mbshtets dhe shprndarja e mir e vegjetacionit mbi spalier. - Krasitjet e gjelbra duke i dhn prparsi rrallimit t lastareve dhe gjetheve. - Forma efikase t mbajtjes duke zgjidhur drejt lartsin e cungut, ngarkesn, etj. - T shmanget mbjellja n vende t hijezuara, n vende me pak ndriim diellor. - T evitohet mbjellja e pemve frutore brenda vreshtave dhe n periferin e tyre, etj. 1. 4. Ndikimi i gazit karbonik dhe oksigjenit Prqendrimi natyral i gazit karbonik n atmosfer sht afrsisht 0.03%, sht njri nga komponentt kryesore t fotosintezs. Burimi kryesor i gazit karbonik jan proceset mikrobiologjike q zhvillohen n tokn e vreshtit, kto procese jan t lidhura ngusht me bimsin barishtore si dhe prmbajtjen dhe ritmet e zbrthimit t lnds organike. Prania e bimve barishtore tokmbuluese (Festuka sp, Poa sp, Trifolium sp, etj) n afrsi t siprfaqs s toks, ndikon n rritjen e aktivitetit biologjik, prpasoj prmbajtja e gazit karbonik n tok dhe n siprfaqn e saj sht m e lart se sa prmbajtja n atmosfer. Levizja dhe shkembimi i gazit karbonik n sistemin tok-bim-atmosfer, kryhet mbi bazn e parimit t difuzionit, difuzioni i CO2 dhe O2 n ajr sht rreth 104 her m i shpejt se n uj, gazi karbonik mbahet n hapsirat ndrqelizore dhe levizja e tij n bim dhe atmosfer favorizohet, nxitet nga nj gradient i lart i prqendrimit. Deprtimi i CO2 dhe O2 neprmjet difuzimit varet edhe nga rezistenca kutikulare, gojzore dhe rezistenca ndrqelizore e mezofilit t gjeths. Hardhia e mban konstant (me an t vetrregullimit t mbrendshm) prqendrimin e CO2 n hapsirat ndrqelizore me an t ndryshimit t rezistencs gojzore t difuzionit pr aq koh sa kjo rezistenc nuk dmtohet nga mungesa e ujit, smundjet krpurdhore, mungesa e mikroelementve, etj (Ficher G, 1978). Punimi i mir i toks, ujitja, plehrimi i gjelbr dhe ai me plehra organike, shtojn prmbajtjen e dyoksidit t karbonit. Intensiteti i fotosintezs rritet krahas rritjes s prqndrimit t CO2 deri n 0,3%. Rritja e mtejshme e prqndrimit t CO2 ul ritmin e fotosintezs, ndrsa rritja e prqndrimit n 3-4 % shkakton efekte toksike pr bimn. Oksigjeni (O2) sht komponent kryesor n frymmarrjen dhe fotosintezn e bimve. Krkesat maksimale pr oksigjen jan n periudhn e rritjes intensive t lastarve.

50

Vreshtaria
Sasia e oksigjenit n ajr sht 21 %, oksigjeni i atmosferes sht i mjaftueshem pr plotsimin e nevojave t hardhis. Mungesa t oksigjenit mund t vrehet vetm n serra, n dhomat e shtratifikimit dhe kallusimit, etj. Nse bjm ajrimin dhe ventilimin e ktyre ambjenteve, kjo munges apo dukuri e prkohshme nuk prbn problem. Oksigjeni ka ndikim t drejtprdrejt mbi sistemin rrnjor. Tokat e ngjeshura dhe t prmbytura me uj prmbajn pak oksigjen. N toka t tilla rritet intensiteti i proceseve anaerobike, kjo dukuri shkakton grumbullimin e produkteve t paoksiduara. N toka t tilla nuk zhvillohen qimet thithse dhe nuk ndodh degzimi i sistemit rrnjor. Mungesa e oksigjenit n tokat e rnda e t prmbytura nga uji mund t shkaktoj tharjen e sistemit rrnjor dhe t gjith bims. 1. 5. Ndikimi i lartsis mbi nivelin e detit Lartsia mbi nivelin e detit sht nj nga faktort kryesor q prcakton karakteristikat e klims dhe pr pasoj edhe zonn e prhapjes dhe kultivimit t hardhis. Me rritjen e lartsis mbi nivelin e detit, ulet temperatura e ajrit, vonohet pjekja e rrushit, ulet prmbajtja e sheqerit dhe ngjyrs, ulet numri i kultivarve q mund t kultivohen n at zon. Pr do 170 m lartsi mbi nivelin e detit, temperatura mesatare e ajrit ulet me 1oC. N gjersi gjeografike t ndryshme, kufiri i lartsis s kultivimit t vreshtave sht e ndryshme. N vendin ton, kufiri i rritjes s hardhis shkon deri n 1300 m n zonat jugore, ndrsa n luginat e Alpeve t Veriut deri n 700 m mbi nivelin e detit. Ekziston nj lidhje e ngusht ndrmjet lartsis mbi nivelin e detit dhe cilsis s rrushit. Pr kushtet e vendit ton, rritja e lartsis nga 0 deri n 200 m mbi nivelin e detit nuk sjell ulje t prmbajtjes s sheqerit, paksim t ngjyrs dhe ndryshime t thella n kohn e pjekjes, ndrsa me ngjitjen e mtejshme, pr do 100 m lartsi mbidetare, ndodh ulja e prmbajtjes s sheqerit me 0.6-1%, ndrsa vonohet pjekja me 3-4 dit. 1. 6. Ndikimi i relievit dhe kundrejtimit Relievi dhe kundrejtimi ndikojn shum n sasin dhe cilsin e rrushit. Q n lashtsi sht konstatuar se prodhimi nga vreshtat e mbjella n kodra sht m i vogl, por i nj cilsie m t lart, ndrsa vreshtat n siprfaqe t rrafshta e n lugina japin prodhim m t madh dhe me nj cilsi m t ult. Kjo ndodh se n faqet e pjerrta t kodrave, ndriimi diellor sht m i madh dhe treguesit e toks q lidhen me kullimin dhe ajrimin jan n nivele m t mira. Matjet kan dshmuar se sa m ult t jet dielli n horizont, aq m e ult sht vlera e energjis. Kjo sht arsyeja se prse n mngjes dhe n mbrmje rrezet e

51

Vreshtaria
diellit jan m t dobta, ndrsa n mesdit jan m t forta e m t nxehta. Nse sasia e energjis s rn n nj siprfaqe horizontale sht 100%, ajo q bie n nj siprfaqe me pjerrsi t leht e me kundrejtim verior sht 75-77%, ndrsa ajo q bie n nj siprfaqe tjetr t njjt por me kundrejtim jugor sht 117% (Mandili, T. dhe I. Tili, 1980). Kultivart e ndryshm t hardhis, kan krkesa t ndryshme ndaj energjis diellore. Ky fenomen duhet marr parasysh n mikrorajonizimin e kultivarve t hardhis. Nj dukuri tjetr q duhet t merret parasysh sht edhe fakti i ndryshimit t energjis n varsi t mass s pjerrsis s terrenit ku sht ndrtuar vreshti. Kshtu n nj tok me pjerrsi 20% e me kundrejtim verior, sasia e energjis q bie sht 52%, ndrsa n faqen tjetr t kodres me pjerrsi 20% dhe kundrejtim jugor, sasia e energjis q bie sht 132%. Sasia dhe cilsia e rrushit ndryshon pr shkak t ndikimit t kundrejtimit, sht provuar se diferenca e temperaturs ndrmjet siprfaqeve me kundrejtim jugor dhe atyre me kundrejtim verior lviz me 4.4oC gjat vers dhe 2.6oC gjat dimrit. N zonat ekstreme t kultivimit t vreshtaris (Kor, Tropoj, Mat, Dibr, Kuks, etj), duhen shfrytzuar me kujdes siprfaqet me kundrejtim jugor dhe jugperndimor pr shkak se jan toka m t ngrohta dhe m t ndriuara.

2. Ndikimi i cilsis s toks

2. 1. Ndikimi i strukturs dhe prbrjes mekanike t toks Toka, me veorit e saj, ndikon mbi prodhimin, vegjetacionin dhe fuqin e rritjes s hardhis. I njjti kultivar, i mbjell n tipe t ndryshme toke, shfaq nivele t ndryshme prodhimi n sasi dhe cilsi. Pr ngritjen e nj vreshti t ri duhen marr n konsiderat vlerat e treguesve agropedologjik t toks n thellsin 50-120 cm ku shtrihet pjesa m e madhe e rrnjve. Sheshi i Zi, i mbjell n toka skeletore, karbonatike, mesatarisht t pasura, jep verra me grad t lart alkoolike dhe me ngjyr intensive. I njjti kultivar (Sheshi i Zi) i mbjell n toka argjilore, t ftohta e t rnda, jep verra me aciditet t lart e t paqndrueshme. Ndonse hardhia rritet dhe zhvillohet n tipe t ndryshme tokash, nuk duhet t arrihet n prfundimin e gabuar se hardhia mund t mbillet kudo. Tokat m t prshtatshme pr vreshta jan: Tokat gurishtore skeletike. Jan toka me prmbajtje t lart t gurve dhe zhavorrit. Ndonjher prmbajtja e tyre shkon deri n 60-70% t volumit t prgjithshm. Jan toka t prshkueshme nga uji dhe ajri, t ngrohta dhe t lehta pr tu punuar. N tokat gurishtore skeletike, pjekja sht e hershme, prodhimi prmban m shum sheqer, m shum ngjyr dhe arom. Prania e madhe e fraksionit t rrs,

52

Vreshtaria
ndikon n thithjen e leht t ngrohtsis gjat dits dhe lshimin e saj gradual dhe m ngadal gjat nats. Toka t tilla jan shfrytzuar pr ndrtimin e vreshtave n Leskovik, Kor, Shkodr, etj. Tokat ranore. Jan toka q prmbajn 60-90% rr, ndrsa pjesa tjetr, 10-40%, sht argjil dhe lym. Jan toka t shkrifta, prmbajn pak lagshtir, kan regjim t prshtatshm ngrohtsie dhe ajrimi. Tokat ranore prmbajn pak lnd organike, nuk e mbajn ujin, prpasoj bimt vuajn nga thatsira. Kto tipe tokash gjenden n luginat dhe grykderdhjet e lumenjve t Vjoss, Matit, n ranishtet e bregdetit t Durrsit, Velipojs, etj. N tokat ranore mund t kultivohen me sukses kultivart pr tavolin (konsum t freskt) dhe kultivart pr prodhimin e vers. Kto tipe tokash duan m shum pleh organik dhe ujitje. Tokat rano-argjilore. Jan toka me prmbajtje t lart t grimcave t argjils dhe lymit. Gjenden n fundet e kodrave dhe n ant e lumenjve. Jan toka t thella, t freskta me regjim t prshtatshm t ngrohtsis dhe lagshtirs. N toka t tilla hardhia jep prodhim t lart e me cilsi t mir. N kto toka mund t mbillen kultivart e tavolins dhe kultivart pr prodhimin e verrave. Tokat argjilore. Jan toka q prmbajn rreth 50% grimca t argjils me prmasa < 0.01 mm. Jan toka t rnda, t vshtira pr tu punuar, t ngjeshura, t ftohta e pak t prshkueshme. N kto toka, hardhia jep prodhime t larta vetm nse shoqrohet me masa t tilla agroteknike si: punimet, plehrimi organik, prashitjet, kullimi dhe ujitjet. 2. 2. Ndikimi i ngjyrs s toks Temperatura e toks sht faktor me rndsi pr zhvillimin e sistemit rrnjor t bims dhe aktivitetin jetsor t mikroorganizmave. Toka e merr ngrohtsin nga rrezet e diellit ku nj pjes e tyre thithet nga toka duke rritur kshtu temperaturn e saj, ndrsa pjesa tjetr reflektohet duke rritur temperaturn e ajrit. Pjesa e ngrohtsis q thith dhe rrezaton toka varet para s gjithash nga ngjyra e toks. Tokat me ngjyr t errt i thithin m shum rrezet e diellit dhe jan shum m t ngrohta. Tokat me ngjyr t elt thithin m pak ngrohtsi, pr pasoj, jan m t freskta. Aftsia pr ta prcjell ngrohtsin n shtresat m t thella t toks varet nga prmbajtja e gurve. Prezenca e gurve me madhsin e zhavorrit bn q ngrohtsia t thithet dhe t prcillet m mir. Temperatura e toks sht m e lart n tokat me ngjyr t zez. Tokat e zeza ndikojn n rritjen e shpejt vegjetative e cila shpesh shoqrohet me pasoja t tilla si rrzimi i teprt i luleve gjat fazs s lulzimit etj. N tokat m ngjyr t errt, prmbajtja e lagshtirs sht m e ult, si pasoj e avullimit t ujit, ndrsa pjekja sht m e hershme si rezultat i regjimit t mir t temperaturs.

53

Vreshtaria
Tokat e punuara kan temperatur m t ult se tokat e papunuara. Kjo sht arsyeja q punimi i toks n vreshtat e zons veriore kshillohet t bhet n pranvern e hershme (mars-prill), kur ka kaluar rreziku i ngricave t forta. 2. 3. Ndikimi i regjimit ujor t toks Uji n shtresn e rrnjve vjen kryesisht nga reshjet, ujitjet q i behen vreshtit dhe ngjitja e ujrave nntoksore. Reshjet, prej 700-800 mm shi n vit e t shprndara n mnyr t rregullt, jan t mjaftueshme pr t kultivuar vreshta pa ujitje. Ujrat freaktike kan rol t rndsishm n plotsimin e nevojave t hardhis pr uj. Megjithat, afrsia e ujrave freatike me sistemin rrnjor, sjell vonesa n pjekje, ulje t ngjyrs, prmbajtjes s sheqerit etj. Niveli i ujrave freaktike n siprfaqet e vreshtave duhet t jet mbi 1 m thellsi. 2. 4. Ndikimi i prbrjes kimike t toks Bima e hardhis ka nevoja t mdha pr prezencn e 10 makroelemntve, ata jan C; O; H; N; S; P; K; Ca; Mg dhe Fe. Nga kta, karbonin, oksigjenin dhe hidrogjenin, bima i siguron nga dyoksidi i karbonit, ajri dhe uji, ndrsa 7 elemntt e tjer i siguron nga toka. Nevojat e bims pr elementin hekur (Fe), krahasuar me nevojat q bima ka pr elementt e tjer jan shum m t vogla, pr kt arsye ky element ushqyes sht quajtur dhe trajtuar si mikroelemnt. N grupin e mikroelementve bjn pjes Mn; Zn; B; Cu; Mo dhe Cl. Kta mikroelemnet, ndonse n sasi shum t vogla, jan shum t domosdoshm pr t gjith aktivitetin jetsor t bims. N natyr, elementt mineral merren n format e mposhtme: N; S; P; Cl; B dhe Mo, si anione (nitrat, sulfat, fosfat, klorid, borat dhe molibdat) Ndrsa t gjith elementt e tjer merrn si katjone (K+; Mg2+; Ca2+; Fe2+&3+; Mn2+ dhe Zn2+. Elementt mineral, bima i merr kryesisht nga tretsira toksore neprmjet rrnjve, ndrsa nj pjes shum t vogl e merr edhe neprmjet gjetheve (nga plehrimet gjethore, atmosfera, etj). Zakonisht, n tokat e mbjella me vreshta, vrehet mungesa e elementve N dhe P si dhe prmbajtje e lart e elementve K, Ca dhe Mg. Kjo vjen nga fakti se tokat e vendit ton jan toka relativisht t varfra me humus, pr pasoj jan t varfra edhe me elementin N. Njohja e rolit dhe krkesave specifike t bims ndaj prmbajtjes s elementve ushqyes n tok ka rndsi t madhe pr tu orientuar m mir n praktikn e plehrimit t ballancuar t vreshtave me kripra q prmbajn makro dhe mikroelemnt.

54

Vreshtaria
2. 5. Prmbajtja e kriprave t dmshme n tok Hardhia sht bim mjaft e qndrueshme ndaj prmbajtjes s lart t kriprave n tok. Hardhia sht e krcnuar seriozisht n tokat q kan prmbajtje t lart t kriprave t hekurit, klorit, sulfatet e natriumit dhe sulfatit t magnezit. Hardhit shfaqin simptoma t tilla si vyshkje, tharje, etj, kur n tok ka mbi 0.1% NaCl, 0.4 Na2SO4, MgSO4, etj. 2. 6. Reaksioni i toks Prshtatshmria e hardhis n toka me pH t ndryshm ka sjell zgjerimin e arealit t prhapjes dhe kultivimit t hardhis, sidomos pas prdorimit t nnshartesave antifilokserike q mundsojn kultivimin e vreshtave edhe n tokat me prmbajtje t lart t glqeres. Hardhia kultivohet me sukses n tokat me reaksion lehtsisht acid deri lehtsisht bazik (pH = 6-7.8). N tokat me pH < 4.8, hardhia nuk zhvillohet, zverdhet dhe thahet. Nprmjet prdorimit t nnshartesave me qndrueshmri t lart ndaj glqeres sht arritur kultivimi edhe n tokat bazike, me pH = 8-9. Aciditeti nuk ndikon drejtprdrejt n jetgjatsin e hardhis. N tokat acide ndodh lidhja e fosforit me aluminin dhe hekurin duke krijuar kshtu fosfatet e patretshme t hekurit dhe aluminit, kjo dukuri e bn fosforin t paasimilueshm pr bimn.

3.Vreshtaria sipas njsive administrative t Shqipris

3. 1. Vreshtaria sipas prefekturave. Pr tu orientuar m mir pr rajonizimin e vreshtave dhe kultivarve t hardhis n Shqipri, duhen njohur mir edhe faktor t tjer q lidhen me: Ndarjen administrative n prefektura (qarqe), rrethe dhe komuna. Njohja e kushteve specifike t klims, tradites s kultivimit t vreshtave si dhe kultivart m t prhapur n do prefektur, rreth, komun apo fshat. Duhen njohur krkimet dhe rekomandimet shkencore mbi kultivart m t prshtatshm q duhet t prdoren pr krijimin e vreshtave t reja, n prputhje me destinacionin, kushtet e tregut dhe prpunimit t do zone.. N kt material, rajonet e zhvillimit t vreshtaris dhe struktura varietore sipas tyre jan trajtuar n prputhje me ndarjen administrative t vendit (prefektur, rreth, komun, fshat). Strategjia e zhvillimit t vreshtaris shqiptare, hartuar nga Ministria e Bujqsis, Ushqimit dhe Mbrojtjes s Konsumatorit dhe Fondacioni drejt s ardhmes parashikon q deri n vitin 2015 Shqipria do t ket 20000 ha me vreshta, shifr e prafrt me siprfaqen e prgjithshme t vreshtave q vendi yn ka patur n vitet 1985-1990.

55

Vreshtaria
Siprfaqen m t madhe me vreshta, sht planifikuar ta ken prefekturat e Fierit, Shkodrs, Elbasanit dhe Beratit. Tabela 8. Siprfaqja me vreshta (e planifikuar) sipas rajoneve dhe destinacionit
Nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Rajoni (Prefektura) Berati Dibra Durrsi Elbasani Fieri Gjirokastra Kora Kuksi Lezha Shkodra Tirana Vlora Shqipria N % Siprfaqja totale (ha) 2240 200 1570 2250 3100 1570 1500 110 1500 2610 1890 1460 20 000 100 Pr konsum t freskt 315 15 350 335 540 150 155 11 180 355 490 260 3156 15.8% Pr ver t kuqe 1495 95 980 1605 2240 1160 795 59 1060 1765 1080 990 13 324 66.8% Pr ver t bardh 430 90 240 310 320 260 550 40 260 490 320 210 3520 17.6%

T dhenat e paraqitura n vijim mbi siprfaqn e vreshtave, kultivarve t introduktuar dhe ekotipeve lokale t hardhis, strukturat e prshtatshme varietore, etj, jan marr nga studimi me titull Rajonizimi i Vreshtaris n Republikn e Shqipris (MBUMK, 2004), vjetari statistikor (INSTAT, 2010) si dhe nga informacionet dhe publikimet e kryera nga Drejtorit Rajonale t Bujqsis dhe Ushqimit nepr rrethe. Vreshtaria n prefekturen e Beratit (rrethet Berat, Kuov, Skrapar) Prefektura e Beratit shtrihet n pjesn jugore t vendit, kufizohet n veri me rrethet Elbasan e Lushnje, n perndim me rrethet Fier e Mallakastr, n jug me rrethet Tepelen e Prmet dhe n lindje me rrethet Kor e Gramsh. N territoritorin e ksaj prefekture dallohen zona fushore e Beratit dhe Kuovs si dhe malet e Tomorrit, Shpiragut, lugina e Osumit dhe Tomorrics q bjn pjes n zonen malore-jugore t vendit. Karakterizohet nga klim me dimr t ftoht dhe t lagsht dhe me ver t nxeht dhe t that. Muajt m t nxeht t vitit jan korriku dhe gushti, me nj

56

Vreshtaria
temperatur mesatare 26-28oC, ndrsa muaji m i ftoht sht muaji shkurt, me nj temperatur 5-6oC. Reshjet jan t shumta, bien mbi 1020 mm, t shprndara n mnyr t rregullt. N periudhn tetormars bien mbi 70% e reshjeve vjetore. Nga format autoktone t rrushit, prmendim: Puls, kultivohet n form ereksh dhe pjergullash dhe shum pak n vreshta klasike. Debin, sht i prhapur n zonn paramalore dhe malore n pjergulla dhe erek. Serin e Bardh dhe e Zez, kultivohen n Berat dhe Skrapar, me destinacion prodhimin e vers dhe rakis. Vlosh, sht nj kultivar tjetr mjaft i njohur pr prodhimin e vers me ngjyr roz. Ndrsa pr konsum tavoline prdoren disa kultivar t tjer lokal q banoret dhe vreshtaret e atyre zonave i quajn me emrat : Rrushi i Karkanjozit, Zhullapi, Korinthi i Kuq dhe Dimraku. Referuar t dhnave statistikore, 67% e siprfaqes totale t vreshtave ndodhen n rrethin e Beratit, rreth 20% n rrethin e Skraparit dhe 13% n rrethin e Kuovs, kurse pjergullat jan t shprndara 56% n Berat, 33% n Skrapar dhe 11% n Kuov. Kultivart q rekomandohen pr mbjelljen e vreshtave t reja Nisur nga kushtet klimatike, toksore, veorive agrobiologjike, kimikoteknologjike dhe organoleptike t kultivarve, rekomandohen t prdoren strukturat e mposhtme: Pr konsum t freskt rekomandohen kultivart Regina di vigneti, Cardinal, Victoria, Black magic, Matilde, Muskat Hamburg, Michele Palieri, Sublima, Alfons Lavale, Red Globe dhe Tajgat (e kuqe dhe e bardh). Pr ver t kuqe duhet t prdoren kultivart Merlot, Cabernet, Sangioveze, Montepulciano, Primitivo, Barbera, Tempranilo Syrah dhe Negro amaro. Pr ver t bardh duhet t prdoren kultivart Chardoney, Riesling, Muskat, Tokai, Trebiano, Malvasia, Muskat i bardh dhe Pino. M shum kujdes duhet treguar ndaj rritjes s siprfaqs s mbjell me kultivar autokton me vlera t larta vinifikuese, si Serin e zez, Shesh i Zi, Kallmet dhe Vlosh, pr ver t kuqe, dhe Serin e bardh, Debin, Shesh i bardh dhe Puls, pr ver t bardh. Vreshtaria n prefekturn e Durrsit (rrethet Durrs dhe Kruj) Prefektura e Durrsit shtrihet n pjesn bregdetare dhe qendrore t vendit, duke u kufizuar nga perndimi me detin Adriatik, n lindje me rrethin e Tirans, n veri me rrethin e Kurbinit, n verilindje me rrethin e Matit dhe n jug me rrethin e Kavajs. Prezenca e detit influencon dukshm n zbutjen e klims, gj q krijon kushte t favorshme pr zhvillimin e t gjitha kulturave bujqsore, e n veanti, t nj numri

57

Vreshtaria
mjaft t madh t kultivarve t rrushit, nga ata me pjekje t hershme deri tek ata me pjekje t von. Nga t dhnat shumvjeare t klims (IH, 1987), rezulton se n prefekturn e Durrsit bien 1200-1800 mm reshje shi n vit, nga kto, rreth e sasis s tyre bien n periudhn vjesht-pranver. Temperatura mesatare vjetore arrin nga 14-16oC, temperatura minimale 0-3oC dhe temperatura maksimale 35-38oC (n muajt korrik-gusht). Aktualisht (tetor, 2011), n prefekturn e Durrsit, vreshtaria z 1.2% t siprfaqes s toks bujqsore. Pjesa m e madhe e siprfaqes s vreshtave shtrihet n rrethin e Durrsit, me rreth 88% e siprfaqes totale, nga ku sigurohet mbi 93% e prodhimit t prgjithshm t rrushit. Rreth 80% e siprfaqes sht mbjell me kultivar pr prpunim (ver, raki, etj), si : Shesh i bardh e Shesh i zi (rreth 50%), Merlot (10%), Caberne souvignon (8%), Sangioveze dhe Montepulciano (30%), etj, dhe rreth 20% sht e mbjell me kultivar pr konsum t freskt, si Italia, Matilde, Black Magic dhe Victoria. Ka nj rritje t interesit pr mbjelljen e vreshtave me kultivar t vers si : Merlot, Caberne souvignon, Sangioveze dhe Montepulciano, ndrsa per konsum t freskt po prdorn gjithnj e m shum kultivart Italia, Matilde, Black Magic, Victoria, etj. Rekomandohen pr tu prdorur : Pr konsum t freskt rekomandohen kultivart Primus, Regina di vigneti, Conegliano precoce, Cardinal, Victoria, Black magic, Matilde, Muskat Hamburg, Michele Palieri, Sublima, Alfons lavale, Italia dhe Red Globe. N strukturat mbjellse t kultivarve me destinacion prodhimin e vers s kuqe duhet tju jepet prparsi kultivarve Merlot, Cabernet souvignon, Shesh i zi, Sangioveze, Montepulciano, Tempranilo, Primitivo, Syrah, Barbera dhe Negro amaro. Pr prodhimin e vers s bardh duhet tju jepet prparsi kultivarve Chardoney, Trebbiano, Tokai, Malvasia, Shesh i bardh dhe Muskat i bardh. Vreshtaria n prefekturn e Elbasanit (Elbasan, Librazhd, gramsh dhe Peqin) Prefektura e Elbasanit kufizohet nga nnt rrethe, si Tirana, Kavaja, Lushnja, Kuova, Berati, Skrapari, Kora, Pogradeci dhe Bulqiza, dhe prshkohet nga lumenjt Shkumbin dhe Osum. Klima n kt rajon sht e larmishme, ka disa tipe klimash dhe mikroklimash q prshihen nga brezi i klims mesdhetare e deri n at kontinentale. N zonat mbi 700-800 m mbi nivelin e detit, gjat dimrit, bien sasi t konsiderueshme reshjesh dbore. Sasia vjetore e reshjeve luhatet nga 1800 mm n

58

Vreshtaria
Elbasan, 1360 mm n Librazhd dhe 1128 mm n Gramsh. Temperatura mesatare minimale e muajve t ftoht t vitit sht rreth 1-3C, ndrsa temperatura mesatare maksimale e muajve m t nxeht t vitit sht 3031C. Rekomandohen kultivart e mposhtm: Pr konsum t freskt, Perla Ksaba, Primus, Regina di vigneti, Conegliano precoce, Shasella Dore, Cardinal, Victoria, Black magic, Matilde, Muskat Hamburg, Michele Palieri, Sublima, Alfons Lavale, Red Globe, Tajg, etj. Pr ver t kuqe rekomandohet mbjellja e kultivarve Merlot, Cabernet, Shesh i zi, Sangiovese, Montepulciano, Tempranilo, Primitivo, Syrah, Debin e zez, Barbera, etj. Pr prodhimin e vers s bardh rekomandohet mbjellja e kultivarve Shesh i bardh, Riesling, Puls, Chardonay, Pino gri, Tokai, Trebbiano, Muskat i bardh, Cruja, etj. Vreshtaria n prefekturn e Fierit (rrethet Fier, Lushnje, Mallakastr) Rajoni i Fierit shtrihet n Ultsirn Perndimore bregdetare t vendit dhe kufizohet n veri me rrethet Kavaj dhe Peqin, n lindje me rrethet Elbasan, Berat dhe Kuov, n jug me rrethet Vlor dhe Tepelen, dhe n perndim me detin Adriatik. Muajt m t nxeht jan korriku dhe gushti, me nj temperatur mesatare 2930oC, muaji m i ftoht sht shkurti, me temperatur mesatare 3-5oC. Bien mesatarisht 1000 mm reshje n vit rreth 70% e t cilave bien gjat periudhs tetor-mars. Nga dorshkrimet dhe zbulimet arkeologjike t gjetura ne Apolloni dhe Bylis dshmohet pr traditn e lasht t kultivimit t vreshtave n kodrat e Fierit dhe Mallakastrs, prodhimit dhe eksportimit t verrave cilsore t Iliris s lasht drejt Italis dhe vendeve t tjera t Europs Perndimore. N rrethin e Fierit, pjesa m e madhe e vreshtave ndodhen n komunat Levan, Frakull, Cakran, Kurjan, Dermenas, etj. N rrethin e Lushnjs, vreshtaria sht prqndruar n komunat Dushk, Divjak, Ballagat, Hysgjokaj, Gradisht, Karbunar, Kolonj, etj. N rrethin e Mallakastrs, vreshtaria sht e prhapur kryesisht n komunat Dukas, Greshic, Aranitas, Hekal, Fratar, etj. Fieri mbetet rrethi me vreshtarin m t zhvilluar dhe me kushtet m t mira ekologjike (temperatur, ndriimi diellor, etj) pr zhvillimin e vreshtaris. Rekomandohen kultivart e mposhtm: Pr konsum t freskt, kultivart Primus, Regina di vigneti, Conegliano precoce, Shassella Dore, Cardinal, Victoria, Black magic, Matilde, Muskat Hamburg, Michele Palieri, Sublima, Alfons Lavale, Italia, Red Globe, Tajg, etj.

59

Vreshtaria
Pr ver t kuqe, kultivart Merlot, Cabernet, Shesh i zi, Sangiovese, Montepulciano, Vlosh, Tempranilo, Primitivo, Syrah, Serin e zez, Debin e zez, Barbera, Negro amaro, etj. Pr ver t bardh, kultivart Shesh i bardh, Riesling, Puls, Serin i bardh, Chardonay, Pino gri, Tokai, Trebbiano, Cabernet Sauvignon, Malvasia, Muskat i bardh, etj. Vreshtaria n prefekturn e gjirokastrs (gjirokastr, Prmet, Tepelen) Prefektura e Gjirokastrs shtrihet n pjesn jug-lindore t vendit dhe kufizohet nga rrethet e Fierit, Beratit, Kors dhe Vlors dhe me Greqin n pjesn lindore dhe juglindore t tij. Bn pjes n brezin e klims mesdhetare, influencuar nga klima kontinentale n zonat e thella t rajonit. Muajt m t nxeht t vitit jan muajt korrik-gusht, ku temperatura maksimale arrin 30-32oC, ndrsa muaji m i ftoht sht shkurti, ku temperatura mesatare sht 5-6oC. N kt rajon bien mesatarisht 1020 mm reshje n vit. Temperatura mesatare mujore e janarit sht 3-4oC dhe e muajit m t nxeht, gushtit, 25oC. Rastisjet shumvjeare t temperaturave m t ulta, minimalja absolute ka arritur n -10 deri n -13oC, q tregon se vreshtaria n kt rajon nuk rrezikohet nga temperatura e ult, ndrsa temperatura maksimale absolute arrin deri 39-40oC. Rreth 52% e siprfaqes totale me vreshta jan mbjell n rrethin e Gjirokastrs, 31% n rrethin e Prmetit dhe 17% n rrethin e Tepelens. N rrethin e Gjirokastrs, vreshtaria sht prqndruar n komunat Pogon, Cepo, Dropull i Siprm dhe i Poshtm, Lunxhri dhe Libohov, ndrsa m pak siprfaqe me vreshta kan komunat Antigone, Lazarat, Odrie, Picar, Zagorie, etj. N rrethin e Prmetit, vreshtaria sht prqndruar n komunat arshov, Piskov, Dshnic, Petran dhe Ballaban, ndrsa m pak siprfaqe jan mbjell n rrethinat e bashkis Klcyr, Frashr, Suk, etj. N rrethin e Tepelens, vreshtaria sht prqndruar n komunat Qendr, Qesarat, Krahs, Luftinj, Memaliaj, ndrsa m pak siprfaqe me vreshta jan mbjell n komunat Buz, Lopes dhe Kurvelesh. Rekomandohen kultivart e mposhtm: Pr konsum t freskt, kultivart Primus, Regina di vigneti, Conegliano Precoce, Shassella Dore, Cardinal, Victoria, Black Magic, Matilde, Muskat Hamburg, Michele Palieri, Alfons Lavale, Italia, Red globe, Tajg e kuqe, etj. Pr ver t kuqe, kultivart Merlot, Cabernet, Shesh i zi, Sangiovese, Montepulciano, Vlosh, Tempranillo, Primitivo, Serin e zez, Debin e zez, Barbera, Negro amaro, etj.

60

Vreshtaria
Pr ver t bardh, kultivart Shesh i bardh, Riesling, Puls, Serin e bardh, Chardonay, Pino gri, Tokai, Trebbiano, Muskat i bardh, etj. Vreshtaria n prefekturn e Kors (rrethet Kor, Pogradec, Devoll, Kolonj) Prefektura e Kors shtrihet n pjesn juglindore t Shqipris dhe prfshin rrethet Kor, Pogradec, Kolonj dhe Devoll. N veri kufizohet me rrethin e Librazhdit dhe Maqedonin, n jug me rrethin e Prmetit dhe me Greqin, n lindje me Greqin dhe n perndim me rrethet Gramsh, Skrapar dhe Prmet. Relievi sht shum i larmishm, me pikn m t lart 2523 m mbi nivelin e detit, mali i Gramozit, dhe me pjesn m t ult, bregun e Liqenit t Pogradecit, 690 m mbi nivelin e detit. Rrethi i Kors ka siprfaqen m t madhe me vreshta, rreth 53% t totalit, Pogradeci rreth 26%, Kolonja rreth 11% dhe Devolli rreth 10%. Rekomandohen kultivart e mposhtm: Pr konsum t freskt, kultivart Primus, Regina di vigneti, Cardinal, Black magic etj. Pr ver t kuqe, kultivart Cabernet, Gemza, Mavrud, Tempranillo, Primitivo, Serin e zez, Barbera, Pino i zi, Debin e zez, etj. Pr ver t bardh, kultivart Riesling, Serin e bardh, Muller Thurgau, Chardonay, Tokai, Muskat i bardh, etj. Vreshtaria n prefekturn e Lezhs (Lezh, Mirdit, Kurbin) Prefektura e Lezhs shtrihet n zonn veri-perndimore dhe qendrore t Shqipris. Kufizohet nga rrethit i Shkodrs dhe i Puks, n lindje nga rrethi i Kuksit dhe Dibrs, n jug kufizohet me rrethin e Matit dhe n perndim me detin Adriatik. Temperatura mesatare vjetore varion nga 14-15C, ndrsa shuma e temperaturave aktive arrin nga 3500-4000C, me nj amplitud nga 35-36C gjat muajve korrik gusht, deri n minus 4-5C n muajit janar-shkurt. Rrethi i Lezhs ka rreth 43% t siprfaqes totale t mbjell me vreshta, Mirdita rreth 23% dhe Kurbini rreth 34%. Rekomandohen kultivart e mposhtm: Pr konsum t freskt, kultivart Regina di vigneti, Shassella Dore, Cardinal, Victoria, Black magic, Matilde, Muskat Hamburg, Mikele Palieri, Italia, Sublima, Alfons Lavale, Red globe, Tajg e kuqe, etj. Pr ver t kuqe, kultivart Merlot, Cabernet, Shesh i zi, Game, Sangiovese, Montepulciano, Tempranillo, Primitivo, Barbera, Kallmet, Pino i zi, Vranac, etj. Pr ver t bardh, kultivart Shesh i bardh, Riesling, Chardonay, Tokai, Muskat i bardh, Cruja, Pino i bardh, Trebiano, Verdichio, etj.

61

Vreshtaria
Vreshtaria n prefekturn e Shkodrs (rrethet Shkodr, Puk, Malsi e Madhe) Prefektura e Shkodrs kufizohet n veri me Malin e Zi, n lindje me rrethin e Tropojs dhe Kuksit, n jug me rrethet Lezh dhe Mirdit dhe n perndim me detin Adriatik. Shuma e temperaturave aktive sht 4500-4600oC, e prshtatshme pr zhvillimin e shum kulturave bujqsore dhe vreshtaris, n veanti. Malsia e Madhe, me qendr Koplikun, ka siprfaqen m t madhe me vreshta, ka rreth 57% e siprfaqes totale, Shkodra ka 39% dhe Puka (me klim tipike malore) ka rreth 4%. Rekomandohen kultivart e mposhtm: Pr konsum t freskt, kultivart Perla Ksaba, Regina de vigneti, Conegliano Precoce, Cardinal, Victoria, Black magic, Matilde, Muskat Hamburg, Mikele Palieri, Tajg e kuqe, Tajg e bardh, etj. Pr ver t kuqe, kultivart Merlot, Cabernet, Shesh i zi, Game, Sangiovese, Montepulciano, Tempranillo, Primitivo, Barbera, Kallmet, Pino i zi, Syrah, Vranac, etj. Pr ver t bardh, kultivart Shesh i bardh, Riesling, Chardonay, Tokai, Muskat i bardh, Cruja, Pino i bardh, Trebbiano, Verdichio, etj. Vreshtaria n prefekturn e Tirans (rrethet Tiran, Kavaj) Rajoni i Tirans prfshin dy rrethe, Tirann dhe Kavajn. Kufizohet nga perndimi me rrethin e Durrsit dhe Detin Adriatik, n veri me rrethet Kruj dhe Mat, n lindje me rrethet Elbasan dhe Librazhd dhe n jug me rrethet Lushnj dhe Peqin. Rrethi i Tirans ka siprfaqen m t madhe me vreshta, rreth 58%, ndrsa Kavaja ka rreth 42% t siprfaqes totale. Vreshtaria ka njohur nj zhvillim t dukshm n zonat e Farks, Vors, Ndroqit, Golemit, Kryevidhit, Helmsit dhe Rrogozhins. Rekomandohen kultivart e mposhtm: Pr konsum t freskt, kultivart Primus, Regina di vigneti, Cardinal, Victoria, Black magic, Matilde, Muskat Hamburg Mikele Palieri, Italia, Sublima, Alfons Lavale, Tajg e kuqe, Tajg e bardh, etj. Pr ver t kuqe, kultivart Merlot, Cabernet, Shesh i zi, Sangiovese, Montepulciano, Tempranillo, Primitivo, Barbera, Kallmet, Negro Amaro, Vranac, etj. Pr ver t bardh, kultivart Shesh i bardh, Riesling, Chardonay, Serin i bardh, Debin e bardh, Tokai, Muskat i bardh, Cruja, Sauvignon, Trebbiano, Puls, etj.

62

Vreshtaria
Vreshtaria n prefekturn e Vlors (Vlor, Delvin dhe Sarand) Prefektura e Vlors shtrihet n pjesn jugperndimore t Shqipris. Kufizohet n veri me rrethin e Fierit, n lindje me rrethet Mallakastr, Tepelen dhe Gjirokastr, n jug me Greqin dhe n perndim me detet Adriatik dhe Jon. Temperatura mesatare e muajit korrik-gusht sht 24-26oC, ndrsa e muajve janar, shkurt sht 5-6oC. Temperatura maksimale absolute shkon 36-39oC, ndrsa temperatura minimale absolute zbret deri n 7oC. Zona e Narts njihet pr traditn e lasht t kultivimit t vreshtave me trup t shkurtr. Rreth 68% e siprfaqes me vreshta kultivohet n rrethin e Vlors, 18% n rrethin e Delvins dhe 14% n rrethin e Sarands. Aliko, Livadhja dhe n rrethinat e bashkis s Konispolit. Rekomandohen kultivart e mposhtm: Pr konsum t freskt, kultivart Regina dei vigneti, Cardinal, Victoria, Black Magic, Matilde, Muskat Hamburg, Michele Palieri, Sublima, Alfons Lavale, Italia, Red Globe, Tajg e kuqe, Tajg e bardh. Pr ver t kuqe, kultivart Merlot, Cabernet, Vlosh, Montepulciano, Primitivo, Barbera, Syrah, Negro Amaro, etj. Pr ver t bardh, kultivart Chardonay, Serin e bardh, Tokai, Muskat i bardh, Riesling, Trebbiano, Puls, etj. Vreshtaria n prefekturn e Dibrs dhe Kuksit (prfshihn rrethet Dibr, Bulqiz, Mat, Kuks, Tropoj dhe Has) Prefekturat e Kuksit dhe Dibrs shtrihen n pjesn veriore dhe verilindore t Shqipris. Nga ana klimatike, bjn pjes n nnzonat mesdhetare malore veriore dhe lindore. Jan zonat m t ftohta t vendit ku bien reshje t shumta n formn e shiut dhe bors. Temperatura mesatare vjetore pr pjesn e ult varion nga 7-11C, ndrsa pr pjest e larta nga 4-6oC (Korabi, Jezerca, etj). Temperatura mesatare n muajin m t ftoht t vitit sht: n zonat e ulta nga 0-2C, ndrsa n pjes t larta shkon nga -7 deri n -8C. Rreth 45% e siprfaqes me vreshta ndodhet n rrethin e Kuksit, 28% n rrethin e Hasit dhe 27% n rrethin e Tropojs. Ndrsa n prefekturn e Dibrs, rreth 65% e siprfaqes totale t vreshtave, ndodhen n rrethin e Matit. Mati ka kushte shum t mira klimatike e toksore pr zhvillimin e vreshtaris duke e prhapur dhe prqndruar at n fshatrat q shtrihen n t dyja ant e lumit Mat, n lartsin 200-600 m mbi nivelin e detit. Mati konsiderohet si vendorigjina e kultivarit autokton Cruja dhe ekotipeve t njohura Tajg e kuqe e Burrelit dhe Tajg e bardh e Burrelit.

63

Vreshtaria
Rekomandohen kultivart e mposhtm: Pr konsum t freskt, kultivar me pjekje shum t hershme dhe t hershme, si Black Magic , Regina, Conegliano, Cardinal, Victoria, Matilda, Tajgat etj. Pr ver t kuqe, kultivart me pjekje t hershme e t mesme, si Merlot, Pino i Zi, Syrah, Tempranilo, Primitivo, Prokupac, etj. N fshatrat dhe komunat q shtrihn prgjat lugins s Matit (nga Skurajt deri n Klos), prgjat pjess s poshtme t lugins s Drinit (nga Karma deri n Fierz) dhe prgjat pjess s poshtme t lugins s Valbons (nga Dushajt deri n Margegaj), jan zonat m t ngrohta t ktyre prefekturave ku mund t prdoren edhe kultivart Shesh i zi, Cabernet, Kallmet, Barbera, etj. Pr ver t bardh, kultivar me pjekje t hershme e t mesme, si Riesling, Chardonay, Pino gri, Cruja, Tokai, Verdichio dhe Muller Turgau.

64

Vreshtaria

IV. SHUMIMI I HARDHIS

1. Mnyrat e shumimit
Hardhia shumohet nprmjet dy mnyrave: 1. Gjenerative (me far). 2. Vegjetative (me copa). 1. 1. Shumimi me far Prdoret pr t krijuar kultivar t rinj nga farat e prfitura nprmejt hibridizimit seksual. Hardhia sht bim me pllenim t kryqzuar. Embrioni i fars s hardhis ka prejardhje gametike, nuk trashgohen tiparet nga bima ku sht marr fara tek pasardhsit (bimt e reja). Gjat shtimit me far duhen mbajtur parasysh specifikat e mposhtme: - Fuqia mbirse e farave t marra nga kultivart lokal sht m e lart se e farave t marra nga kultivart e introduktuar. - Farat duhet t merren nga kokrra t pjekura mire e t marra nga mesi i veshulit. - Farat e hardhis e ruajn fuqin mbirse pr 2-3 vjet. - Farat duhet t merren nga bim t pashartuara dhe me mosh t re, 5-6 vjeare. - Farat duhen pastruar me kujdes nga tuli i kokrrs sepse tuli e ul prqindjen e mbirjes. Farat e pastruara me kujdes hidhen n nj en me uj t pastr. Farat e formuara plotsisht dhe t shndosha bien n fundin e ens, ndrsa pjesa e farave me difekte dhe embrione t paformuara mir qndrojn n siprfaqe. Pr mbjellje duhet t prdoret pjesa e farave q bie n fundin e ens, jan fara me embrione t formuara mir. M pas, farat e plota nxirren nga ena, thahen n ambjente t hijezuara, futen n qeska dhe ruhen n frigorifer n temperatur 1-3oC pr 3-4 muaj, deri n momentin e mbjelljes. Fara e hardhis mbillet n pranver, kur temperatura mesatare e ajrit sht mbi 15oC, q pr kushtet e vendit ton prkon me muajt prill-maj. Mbjellja e fars bhet n disa mnyra: 1. Mbjellja e fars n shtretr t nxeht, e cila bhet n periudhn shkurt-mars. Me kt mnyr bhet e mundur dalja e fidanit t rritur n fush n fund t muajit prill deri nga mesi i muajit maj

65

Vreshtaria
2. Mbjellja e fars n serra. Mbjellja bhet n module me diametr 5-7 cm ose qeska plastmasi n periudhn shkurt-mars. Fara mbin pr 3-4 jav. Nxirret n fush t hapur n fillim t muajit maj, kur fidani ka arritur 8-10 cm gjatsi (lartsi). 3. Mbjellja e fars direkt n fush bhet n periudhn 20 prill-10 maj, me rreshta n distanc 1 m larg njri-tjetrit, dhe 25-30 cm bima nga bima. Pr t shpejtuar mbirjen e fars ka disa mnyra si: - Mbjellja e fars q n periudhn shkurt-mars n nj tok t prgatitur me pleh organik n raportin 1:1. Foleja ku mbillen farat, mbulohet me nj plastmas n form ombrelle n nj siprfaqe me diametr 1 m. Kshtu bhet e mundur rritja m e shpejt e fidanit t mbir. - Pr t shpejtuar mbirjen e fars, aplikohet parambirja duke e vendosur farn n rr t lagur n temperaturn 15oC, pr 20-30 dit prpara mbjelljes. Fara mbillet pasi t ket plasur mbulesa e saj del sqepthi i fars. Prgatitja e toks duhet t bhet me shum kujdes, ka shum rndsi shkrifrimi i mir i saj, kullimi dhe luftimi i barrave t kqija. Thellsia e mbjelljes s fars duhet t jet 1-2 cm. N kushte optimale fara mbin pr 20-25 dit. Fidant e rinj duan shrbime t vazhdueshme, si prashitje, luftimi i smundjeve dhe dmtuesve, vendosja e nj huri mbshtets (q n muajin qershor), heqja e sqetullorve (gjat muajit qershor), heqja e gjetheve t fundit (gjat muajve korrik-gusht), etj. N kushte normale, filizat n fund t vitit t par arrijn deri n 1-2 m gjatsi dhe shpeshher arrijn t diferencojn edhe sytha frutor, por, pavarsisht nga kjo, nuk duhen ln t zhvillohen lulri dhe veshul deri n vitin e tret, lnia e veshulve e dobson rritjen vegjetative t bims. Pas vitit t tret, tek bimt e dala nga fara, duhet t filloj studimi i individve (bimve) duke u fokusuar n objektivat q n t shumtn e rasteve jan tiparet e prodhimtaris dhe qndrueshmris. 1. 2. Shumimi vegjetativ sht mnyra kryesore e shumimit t hardhis, n themel t s cils qndron ndarja mitotike e qelizave, prandaj bimt e reja trashgojn tiparet e bims mm nga jan marr pjest vegjetative, si copat, sythat, etj. Objekti i shumimit vegjetativ jan bimt q shquhen pr tipare t mira prodhuese. Nprmjet shumimit vegjetativ, brenda nj kohe t shkurtr, arrijm q t kemi shum bim t cilat kan origjin dhe tipare prafrsisht t njjta (themi prafrsisht pasi uniformitet absolut t tipareve nuk ka). Trsia e individve t kultivuar q kan origjin dhe tipare t njjta prmblidhet n termin kultivar. Baza trashguese e bimve sht nn ndikimin e vazhdueshm t faktorve t brendshm dhe t jashtm. Qndrueshmria e bazs trashguese ka gjithmon karakter relativ.

66

Vreshtaria
Ndryshimet e vazhdueshme mbi tipare t veanta t individve sjellin at q quhet variacion gjenetik i kultivarit. Ndryshimet n tiparet e individve mund t jen progresive, por edhe regresive nse lindin individ me tipare t padshirueshme. Kjo sht arsyeja q specialistt dhe kultivuesit e hardhis prdorin shprehjen degjenerim varietor, forma t padshiruara, etj. Shumimi vegjetativ i kultivarit sjell shtimin e mtejshm t ktyre formave t degjeneruara, kshtu q rritet nga brezi n brez ndryshueshmria ndrmjet individve dhe grupeve. Kultivaret e shtuar pr nj koh t gjat n mnyr vegjetative, larg praktikave t seleksionimit klonal, formojn nj numr t madh individsh me ndryshueshmri t madhe ndrmjet individve. Trsia e individve, me origjin t njjt dhe me ndryshime fenotipike sasiore, prmblidhen n termin popullat. Nprmjet praktiks s seleksionimi klonal, ruhet kultivari nga degjenerimi varietor, largohen format e padshiruara t nj popullate hardhie, duke sjell n fokus t shumimit individt dhe klonet me tiparet m t mira. Nprmjet mnyrave t shumimit vegjetativ garantohet trashgimia e tipareve pozitive nga bima nga jan marr sythat apo copat tek pasardhsit. Hardhia nuk shumohet me rrnj dhe copa rrnjore pasi aty mungojn sythat vegjetativ. Bishtat e gjetheve, lulrive dhe kokrrave, n kushte t kulturave in-vitro, mund t formojn rrnj, por jo lastar. Pr shumimin vegjetativ t hardhis prdoren copat vegjetative nga pjesa mbitoksore, si cungu, kraht, sharmendat, lastart dhe sythat. Mnyrat kryesore t shumimit vegjetativ t hardhis jan: - Shumimi me copa - Shumimi me prpanja - Shumimi me shartim. 1. 2. 1. Shumimi me copa Llojet e copave dhe koha e prerjes s tyre Shumimi me copa sht mnyra m e vjetr dhe m e leht pr tu realizuar. Prtritja, formimi dhe rritja e mtejshme e organeve t bims bhet sipas ligjeve t polaritetit, konkretisht n fundet e copave, n rrezet palcore t nyjes formohen rrnjt, ndrsa nga sythat n pjesn e siprme zhvillohen lastart. Copat q prdoren pr shumim, n varsi t moshs dhe zhvillimit anatomik, mund t jen: - Copa t gjelbra. - Copa gjysm t drunjzuara - Copa t drunjzuara. N praktik, metoda m e prdorur sht metoda e shumimit me copa t drunjzuara, n kt rast prdoren sharmenda t pjekura me mosh nj vjeare.

67

Vreshtaria
N varsi t gjatsis s cops, numrit t sythave, moshs, mnyrs s prerjes, etj, copat ndahen n: - Copa t shkurtra (copat priten me nj syth). - Copa t gjata e me shum sytha (copat priten me gjatsi 60-120 cm). Pr kushtet e vendit ton, n zonn e ult bregdetare, prdoren copa me gjatsi 6080 cm, ndrsa pr zonn e lart t vreshtaris prdoren copa me gjatsi 40-50 cm. N varsi t mnyrs s ndarjes s copave nga pjesa shumvjeare, copat jan: - Copa t zakonshme, q jan copa sharmendash nj vjeare t prera pa pjes t drurit shumvjear. - Copa me shpatull, kur copa njvjeare ka n fundin e saj nj pjes shumvjeare n formn e shpatulls. Kto copa prfitohen nga prerja e menjhershme e sharmends bashk me nj pjes t bazs s saj. - Copa me krrab, jan copa njvjeare q kan edhe nj pjes t drurit dy vjear n formn e krrabs. Copat me shpatull dhe krrab prdoren m shum pr shumimin e pjergullave dhe erekve. N varsi t qllimit t shfrytzimit, copat mund t jen: - Pr mbjellje t drejtprdrejt n vresht, aplikohet n tokat ranore n rastin e shumimit t kultivarve t hardhis europiane atje ku nuk ka probleme me filoksern. - Pr nnshartesa antifilokserike. - Pr mbishartesa.

Figura 10. Shumimi me copa, sharmenda nj vjeare (P. Sotiri)

Deri n kohn e shfaqjes s smundjes s filoksers n Europ, shumimi me copa ka qen mnyra kryesore e shumimit t hardhis. Pas ksaj periudhe, shumimi me copa prdoret vetm pr shumimin e hardhive pr nnshartesa antifillokserike.

68

Vreshtaria
Suksesi i puns varet nga aftsia rrnjzuese, veori q prcaktohen nga mosha dhe pjesa e bims nga sht marr copa. Copat m t mira jan copat njvjeare t marra n zonn e mesit t sharmends. Copat e hardhis europiane rrnjzojn dhe kallusojn m mir se copat e hardhsi amerikane. Koha e prerjes s copave sht: - periudha janar-shkurt pr zonn e ult, - 2-3 jav pas rnies natyrore t gjetheve, n vjesht, pr zonat e larta. Copat lidhen n tufa me 100-200 cop. N do tuf vendoset nj etiket ku shnohet kultivari, numri i copave, koha e prerjes dhe m pas drgohen pr ruajtje. Ruajtja e copave bhet n dy mnyra: - Ruajtja n frigorifer n temperatur 1-3oC, sht mnyra m e mir dhe m e sigurt pr ruajtjen e copave; dhe - Ruajtja n shtratifikim n transhe. Kjo sht nj mnyr tjetr mjaft e prdorur. N fundin e transhes shtrohet nj shtres 10-15 cm rr, nj shtres me tufat e copave, prsri 10-15 cm rr, e kshtu me radh, deri sa t arrij nj lartsi 1-1.5 m. Shtresa e siprme e rrs duhet t jet m e trash se shtresat e tjera mes tufave me copa. Copat q prdoren pr shumimin e hardhis duhet t jen t pjekura, t ken ngjyrn karakteristike t kultivarit, t ken trashsi 6-12 mm dhe gjatsi 80-120 cm dhe t jen t shndosha nga ana fitosanitare. Prpara shtratifikimit, copat duhet t pastrohen mir nga prdredhset, bishtat e veshulve dhe pjest e tjera t bims. Kur prdoren sharmendat njvjeare s bashku me nj pjes t bazs s tyre (n praktik quhet shumim neprmjet prdorimit t copave me shpatull), rrnjt zhvillohen n zonn ku sharmenda ngjitet me pjesn dyvjeare. Ndrsa n rastin e prdorimit t sharmendave njvjeare, rrnjt zhvillohen n zonn e nyjeve t sharmends. 1. 2. 2. Shumimi me prpajna Prpanja realizohet me pjes t trupit t hardhis (lastar, sharmend, krah), t cilat vendosen pr rrnjzim pa u shkuputur nga bima mm. Prpajnat prdorn: - pr shumimin e disa kultivarve me aftsi t ult rrnjzuese. - pr plotsimin e boshllqeve q shkaktohen nga tharja apo dmtimi i bimve n drejtim t rreshtave te vreshtit. - pr shumimin e pjergullave dhe erekve n gjatsi t ledheve, praktik e njohur n rajonet e thata malore ku toka bujqsore sht e pakt dhe mbi uj. Pr zonat mbi uj, n rastin e shumimit t pjergullave, prpajnat nuk ndahen, ato pasojn njra- tjetrn duke u shtrir prgjat gjith fundit t parcelave apo ledheve t krijuara. Prpajnat mund t realizohen duke prdorur sharmenda njvjeare ose edhe lastar njvjear.

69

Vreshtaria
Prpajnat mund t jen: a) Prpajna t thjeshta Nga prpajnat e thjeshta prfitohet vetm nj bim dhe praktika e krijimit t tyre zgjat dy vjet. N vitin e par zgjidhet lastari i dal mundsisht nga pjesa e poshtme e cungut. Lastari i caktuar nuk pincohet, por pastrohet nga sqetullort dhe lidhet duke e vendosur, ekspozuar n pjeset m t ndriuara t spaliers me qllim q t drunjzohet dhe t piqet sa m mir. Gjat krasitjes dimrore pritet vetm pjesa e thar e majs s lastarit. N pranvern e vitit t dyt, n drejtim t rreshtit hapet nj kanal me thellsi 60-80 cm dhe gjersi 40-50 cm. Kanali i hapur mbushet me dhe t przier me pleh organik deri n gjysmn e thellsis. Prpara vendosjes n kanal, sharmends i hiqen t gjith sythat prve 2-3 sythave t pjess q do t mbetet jasht. Sharmenda shtrihet me kujdes duke ln jasht majn ku do formohet hardhia e re. M pas, kanali mbushet me dhe t shkrift. Krahas mbulimit, bhet ngjeshja e dheut dhe vendosja e nj huri mbshtets tek maja e lastarit. Tek prpajna (bima e re), ndodh q t formohen lulri dhe veshul q n vitin e par, por interesi i vreshtarit sht krijimi i nj bime t re e t shndetshme, prandaj lulrit dhe veshult duhet t hiqen plotsisht. Prpajna asnjher nuk duhet t shkputet nga bima mm q n vitin e par. Shkputja duhet t bhet vitin e dyt pasi bima e re te jet fuqizur e t ket krijuar sistemin rrnjor t saj.

Figura 11. Mnyra e krijimit t prpajnave t thjeshta

Pr t nxitur formimin e prpajnave t shndetshme, mund t aplikohet vendosja e nj unaze (teli) afr cungut t bims mm. Gjat rritjes graduale, teli e shtrngon

70

Vreshtaria
dhe m von e pret lvoren. Rrethi i telit (unaza) pengon apo frenon kalimin e lndve t prpunuara nga prpajna tek bima mm, ndrkoh q lejon kalimin e ujit dhe t lndve t paprpunuara nga bima mm tek prpajna. b) Prpajna shumfishe Prpajnat shumfishe prdoren pr t rritur koeficientin e shumimit. Kshtu, n kt mnyr nga nj sharmend prfitohen disa bim t reja. Pr kt qllim, n vitin e par prgatitet lastari q do t shtrihet n kanal. Vitin e dyt, n drejtim t rreshtit, hapet nj kanal me thellesi 30-40 cm dhe gjatsi 1-1.5 m, sipas gjatsis s sharmends q do t shtrihet n kanal.

Figura 12. Mnyra e krijimit t prpajnave t shumfishta (P. Sotiri)

Nga do syth i mbuluar me dhe, zhvillohet nj lastar. do lastari, q n fazn e 6-8 gjetheve, i vendoset nj kallam mbshtets. Krahas rritjes s lastarve shtohet lartsia e dheut n kanal deri sa t mbyllet e gjith thellsia e kanalit. N pranvern e vitit t ardhshm, nxirret sharmenda bashk me bimt e reja dhe bhet ndarja e bimve t reja, duke e prer sharmendn n mesin e do ndrnyje. Prpajnat e gjelbra Pr t prfituar bimn e re, prdoren lastart e rinj t vitit n vazhdim. N kt rast rrnjzimi sht m i mir dhe m i shpejt, kshtu shkurtohet me nj vit afati i prftimit t bimve t reja. Lastart e gjelbr shtrihen pr rrnjzim q n muajin qershor. Pr t rritur cilsin e prpajns s gjelbr, rekomandohet unazimi i lastarit t shtrir. N pranvern e vitit pasardhs, fidant jan gati pr tu shkputur nga bima mm.

71

Vreshtaria
1. 3. Shumimi nprmjet shartimit 1. 3. 1. Mnyrat e shartimit Shumimi nprmjet shartimit sht mnyra kryesore e prodhimit t fidanve t hardhis. Shartimi sht bashkjetes, ndrvartsi ndrmjet komponentve t shartimit, mbishartess dhe nnshartess. Mbishartesa merret nga kultivari q duam t shumzojm dhe shrben pr zhvillimin e organeve mbitoksore, si cungu, kraht, sharmendat, lastart dhe sythat. Nnshartesa merret nga kultivar t provuar pr qndrueshmri ndaj filoksers, nematodave, kriprave, glqeres, etj. Nga nnshartesa zhvillohet sistemi rrnjor i bims. Pas shfaqjes s filoksers n Europ, rreth vitit 1863, shartimi luajti nj rol vendimtar n zhvillimin e vreshtaris europiane. Mnyrat kryesore t shartimit t hardhis jan: - Shartimi n tavolin (shartimi me gjuhz n tavolin) - Shartimi n vend i hardhis - Shartimet e gjelbra. Pavarsisht nga mnyra e shartimit, gjithnj duhet t merren n konsiderat faktort dhe rregullat q ndikojn n prqindjen e znies dhe n cilsin e fidanit. 1. 3. 2. Faktort q ndikojn n rezultatin e shartimit Rezultati i shartimit varet nga faktor t jashtm, faktor t brendshm, si dhe nga zbatimi i rregullave teknike gjat shartimit. N faktort e jashtm hyjn: - Temperatura - Lagshtira - Koha e kryerjes s shartimit. N faktort e brendshm hyjn: - Afiniteti anatomik dhe fiziologjik ndrmjet komponentve - Prputhja e shtresave t kambiumit - Mosha e copave - Cilsia e ruajtjes s copave Ndrsa aspektin e zbatimit t teknologjis s shartimit, duhen theksuar: 1. Prgatitja e mir e komponentve pr procesin e shartimit Gjat ruajtjes n shtratifikim, lagshtira fiziologjike e copave ulet me 8-10%, prandaj prpara se t kalojn n procesin e shartimit, copat duhet t njomen duke i zhytur paraprakisht n uj. Aftsia pr t rimarr gjendjen fillestare t lagshtirs sht m e shpejt tek mbishartesa se sa tek nnshartesa. Kjo sht arsyeja pse copat e nnshartesave mbahen n uj pr 2-3 dit, ndrsa copat e mbishartesave vetm pr 16-24 or prpara shartimit. 2. Realizimi i prerjeve t freskta dhe t pastra Prerja duhet t bhet n momentin kur bhet shartimi.

72

Vreshtaria
Nse prerja e mbishartess lihet gjat pa u bashkuar me prerjen e nnshartess, ndodh oksidimi dhe nxirja e qelizave dhe indeve. 3. Realizimi i prerjeve t njhershme (prerje t drejta e t lmuara) Prerja e njhershme dhe e drejt e siprfaqes s gjuhzave mundson puthitjen e mir t indeve gjat bashkimit, kjo sjell kallusim dhe znie m t mir dhe m t shpejt se n rastin e prerjeve t valzuara e t prsritura. Pr t mnjanuar sa m shum qelizat e vdekura n siprfaqet e prera, brisku i shartimit duhet t jet i mprehur mir. Nse nga prerja e par realizohet prerje e valzuar, nuk sht mir t bhet prerje e dyt duke lmuar ant e prerjes s par, por duhet t bhet nj prerje tjetr 2-3 mm m posht nga prerja e par. 4. Shtrngimi dhe puthitja e mir e komponentve t shartimit Hapja e gjuhzave, shtyrja fort drejt njra-tjetrs, dhe puthitja e siprfaqes s tyre, ndikon n kallusimin dhe rritjen e prqindjes s znies. 5. Pozicioni i prerjes s mbishartess n raport me sythin Jan provuar dy mnyra prerje: prerja n ann e kundrt t sythit dhe prerja n ann e sythit, ngjitur me fundin e tij. Prerja n ann e sythit, ngjitur me fundin e tij, sht me rezultative. Kjo mnyr prerje prdoret m shum nga prodhuesit e fidanve. 6. Largsia nga prerja deri tek baza e sythit Largsia nga prerja deri tek baza e sythit ndikon n prqindjen e znies. Znia m e mir realizohet kur prerja bhet duke filluar 3-5 mm posht bazs s sythit. Prerjet 1-3 cm larg sythit ulin aftsin pr kallusim, si rezultat ulet edhe prqindja e znies. 1. 3. 3. Nnshartesat antifilokserike dhe specifikat e prdorimit t tyre N mesin e shek. XIX-t, n vreshtat e Europs u shfaq nj dmtues i panjohur me par i cili zhduku me mijra hektar me vreshta. Ky dmtues e shkatrronte bimn duke i dmtuar plotsisht sistemin rrnjor dhe gjethet. Ky dmtues i rrezikshme u konstatua pr her t par n vitin 1865 n Angli. N vitin 1868 konstatohet edhe n Franc ku studiohet, prshkruhet dhe emrtohet Filoxera vastatrix. Pr t ndaluar kt katastrof, institucionet studimore dhe shkencore u fokusuan n: 1) Gjetjen e mnyrs pr t shptuar hardhin europiane nga shfarosja 2) Gjetjen e mnyrave pr ruajtjen e llojeve europiane q ishin n prag t zhdukjes

73

Vreshtaria
3) Gjetjen e rrugs pr t ringritur vreshtarin europiane n kushtet e filoksers. N kuadr t ktyre prpjekjeve, n vitin 1869, u zbulua se hardhia amerikane, ndryshe nga ajo europiane, nuk prekej nga ky dmtues i rrezikshm i rrnjve dhe gjetheve, filoksera, dhe u arrit n konkluzionin e drejt dhe t rndsishm se shkatrrimi masiv i vreshtave n Europ mund t ndalohej nprmjet shartimit t hardhis europiane mbi at amerikane. Veorit e nnshartesave kryesore Shfaqja e fillokseres dhe fillimi i kultivimit t vreshtave me fidana t shartuar mbi nnshartesa antifillokserike shenoi nj kthes t rendsishme n historin e vreshtaris botrore. Vreshtaria kaloj nga praktikat klasike t kultivimit n ato m moderne, sht nj periudh mbi 130 vjeare e mbushur me eksperienc dhe ndryshime t thella n lidhje me prodhimin e rrushit, nnprodukteve, rajonizimin e vreshtave, kultivarve, ndryshime n lidhje me tregjet, market e vers etj. N vreshtarin klasike, tradicionale fidani prodhohej neprmjet rrenjzimit t thjesht t copave vegjetative, fidani sigurohej nga nj cop sharmende e rrenjzuar n fidanishte apo n vendin e prhershm Ndrsa n vreshtarin modern, fidani krijohet nga bashkimi i nnsharteses me mbishartesn sipas nj teknologjie t mir prcaktuar Nnshartesa dhe mbishartesa kan origjin dhe funksione t ndryshme, ndrsa bashkjetojn duke plotsuar krkesat jetsore t njra tjetres gjat gjith jets s tyre Nnshartesa antifillokserike me origjin amerikane ose euro-amerikane formon sistemin rrnjor q sherben pr thithjn e ujit dhe lendve ushqyese, lidh bimn me tokn duke prshtatur dhe mundsuar zhvillimin e bims s hardhis dhe vreshtave edhe n ato toka dhe zona ku me praktikat klasike, kultivimi i vreshtave sht i pamundur. Ndrsa mbishartesa sht kultivari i hardhis s but Vitis vinifera ssp sativa, zakonisht sht nj syth me shum pak sharmend nga i cili zhvillohet e gjith pjesa mbitoksore e hardhis, trupi, krahet, sharmendat, lastart, prodhimi, etj. Praktika e prodhimit t nnshartesave dhe mbishartesave me 100 % pastrti varietore dhe sanitare nga vreshtat mma (elit) kalon prmes nj teknologjie t mirprcaktuar dhe t kontrolluar n do hallk t saj Ecuria e prdorimit dhe evolimit t nnshartesave Praktika e shartimit mbi nnshartesa antifillokserike ka filluar q n fund t shekullit t 19-t. N fillim jan prdorur specie e hardhis amerikane V Jacques, V Riparia, V Solonis, V Rupestris dhe m von u kalua n prdorimin e hibrideve t

74

Vreshtaria
rrjedha nga kryqzimi ndrmjet tyre e q shquheshin pr qndrueshmri dhe prshtatshmri m t lart N themel t puns pr krijimin e vreshtit t ri sht edhe prcaktimi i drejt i nnsharteses q do t prdoret, nnshartesa sht faktori q lidh bimn me tokn pr gjat gjith jets Speciet e hardhis amerikane dhe hibridet e dala nga kryqzimi ndrmjet tyre si dhe ato t prfituara nga kryqzimi i specieve amerikane me hardhin europiane v vinifera, bjn pjes n nngjinin Euvitis Specie t pastra dhe m t prdorura t hardhis amerikane jan V Berlandieri, V Riparia dhe V Rupestris Ndrsa jan krijuar nnshartesa t tjera me prshtatshmri dhe qndrueshmri m t mir nga kryqzimet ndrmjet V Riparia x V Rupestris; V Berlandieri x V Riparia; V Berlandieri x V Rupestris; V Solonis x V Riparia apo dhe V Labrusca x V Riparia x V vinifera. Nnshartesa t tjera hibride jan krijuar edhe nga kryqzimet V Vinifera x V Berlandieri; V Vinifera x V Rupestris; V Vinifera x V Rotundifolia etj Krijimi dhe przgjedhja e nnshartesave sht bazuar n nevojat praktike pr t krijuar vreshtat n toka t ndryshme, n kt kontekst nnshartesa duhet t ket prshtatshmri t lart ndaj kushteve toksore si dhe prputhshmri dhe ndikim pozitiv mbi mbishartesn. Bazuar n origjinn e nnshartesave sht krijuar tabela e mposhtme:
Tabela 9. Origjina e nnshartesave m t prdorura (hibridet amerikano-amerikane) Riparia x Rupestris 3306 3309 101-14 Scharzman 16-108 16-113 2A Berlandieri x Riparia 420 A Kober 5BB SO4 Binova 157-11 Teleki 5C 125AA 161-49 Berlandieri x Rupestris 17-37 99Ru 110Ri 140Ru 775P 779P 1103P Hibride t tjera Riparia-CordifoliaxRupestris 44-53 Malague Riparia-Vinifera-rupestris 40-10 Castel Vinifera-Rupestris-Riparia 196-17 Castel Riparia-Cordifolia-Rupestris 106-8 Riparia-Rupestris-Solonis 216-3 Castel Solonis x Riparia 16.16 Solonis x Otello 16.13 Harmony (Champin x 16.13)

N rajone t ndryshme t bots jan krijuar dhe prdoren edhe nnshartesa t tjera q jan hibride euro-amerikane

75

Vreshtaria
Tabela 10. Origjina e nnshartesave t tjera (hibridet euro-amerikane) Vinifera x Rupestris Vinifera x Berlandieri Aramon x Rupestris Ganzin 1 (G ose A x RG1) Mourvedre x Rupestris 1202 Chasselas x Berlandieri 41 B Cabernet Sauvignon x Berlandieri 333 EM Berlandieri x Colombard1 (BC) Fercal (333EM x BC) Vinifera x Riparia Vinifera x Rotundifolia Trollinger x Riparia 26G Almeria x Rotundifolia 39-16 Hunisiax x Rotundifolia 43-43 Hunisiax x Rotundifolia 44-4 Rufotomentosa x Vinifera Rufotomentosa x Franch Colombard 171-6

Shkalla e rezistencs s nnshartesave t krijuara ndaj fillokseres sht e ndryshme, ajo pasqyrohet n tabeln e mposhtme duke i renditur nnshartesat nga shkalla 1 (me qndrueshmri t ult) deri n shkallen 10 (me qndrueshmri shum t lart)
Tabela 11. Renditja sipas shkalles s rezistencs ndaj fillokseres (shkalla 1-10) Shkalla (1-10) 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 V Rotundifolia V Riparia; V Berlandieri; V Cordifolia Disa varietete t V Rupestris (Rupestris Martini); 779P; 420A; 57R V Rupestris du Lot; 1103P; 140 Ru; 41B; 17-37; 1447P Golia; 3306; 225Ru; SO4; 161-49C; 157-11; 1045P; 44-53M V Solonis; disa prodhues, Baco1; Seibel 1000; 1506; 8745; 15-151 AramonxV rupestris Gonzin1; disa prodhues, 6740; 12-309; 12-390 Disa varietete V Vinifera Tonnat; Oliveta; Sangiovese, Barbera, Sauvignon; Gracanico; Trebiano dorato etj Disa prodhues, Couderc 7120; Seibel 10096; 11803 V Vinifera x V Labrusca Sipas Pastena (1966)

Nnshartesat e vlersuara me shkallt 7-10 jan nshrtesa me qndrueshmri shum t lart ndaj fillokseres dhe kushteve t tjera t mjedisit

76

Vreshtaria
Nnshartesat e vlersuara me shkallt 4-7 kan qndrueshmri mesatare (P. Sotiri & L. Frangaj, 2006). Ndrsa nnshartesat e grupuara n shkallet 1-3 jan nshartesa me qndrueshmri t dobt Si prfundim mund t themi se nnshartesat me qndrueshmri t lart ndaj fillokseres jan: V rotundifolia; V Riparia; V rupestris; V cordifolia; V monticola; V arizonica; V lincecumi; Riparia x Rupestres (101-14); Berlandieri x Rupestres (99R; 110R; 140Ru; 775P; 1103P); Berlandieri x Riparia (Kober 5BB; 420A; SO4). Nnshartesa t qndrueshme ndaj nematodave N dekadat e fundit jan krijuar hibride t qndrueshme ndaj Xiphinema index dhe X. Italiae (J Tedeschini & H Pae, 2006), t tilla jan hibridet e prfituara nga V Vinifera x V Rotundifolia; V Rufotomentosa x V Vinifera. Pr kushtet e vreshtaris europiane nnshartesat tradicionale si: SO4; Kober 5BB; 99R; 1103P; 1447P, konsiderohen nnshartesa me qndrueshmri t lart ndaj nematodave dhe filloksers. Nnshartesa t qndrueshme ndaj kancerit bacterial Nnshartesat 775P; Kober 5BB; 101-14; 125AA, jan nnshartesa t qndrueshme ndaj kancerit bacterial Agrobacterium tumefaciens. Qndrueshmria e nnshartesave gelqeres aktive Nnshartesat e qndrueshme ndaj gelqeres aktive n tok, grupohen si m posht:
Tabela 12. Nnshartesat n varsi t qndrueshmris ndaj gelqeres active dhe IPC Nnshartesat Fercal Berlandieri Resseguier Nr 2 Dod Ridge 140 Ru Shasela x Berlandieri 41B 333 EM Kober 5BB 420A SO4 110 Richter 99 Richter 1103P 40 40 40 40 40 40 40 20 20 17 17 17 % e gelqeres aktive

77

Vreshtaria
Kur flitet pr rrolin e gelqeres active n tok, duhet t kemi parasysh rrolin q ka kalciumi n shfaqjen e klorozes s hekurit tek hardhia Kloroza e hekurit shkaktohet nga mungesa e hekurit t disponueshm pr tu thither nga sistemi rrnjor i hardhis. Kjo ndodh pr shkak t oksidimit dhe kthimit t ktij elementi n forma t pa tretshme pr shkak t pH t lart t tretsires toksore, kjo dukuri ndodh pr shkak t prmbajtjes s lart t karbonateve t kalciumit, magnezit dhe natriumit (P Sotiri & L Frangaj, 2004) Kjo simptom shfaqet tek bim t veanta dhe nsiprfaqe t mdha Kriprat karbonatike q ndikojn m shum n kt dukuri negative jan Ca CO3 dhe Mg CO3 Prdorimi i indeksit t fuqis klorizuese (IPC) mundson ndertimin e nj skeme m praktike ku nnshartesat vendosen sipas shkalls s qndrueshmris ndaj gelqeres, prpasoj edhe ndaj klorozes s hekurit N prgjithsi me rritjen e pehashit nga 6 n 9, paksohet prmbajtja e hekurit dhe magnezit t asimilueshm, pr raste t tilla krkohen nnshartesa me qndrueshmri t lart ndaj prmbajtjes s gelqeres aktive dhe pH t lart t toks. Kur prmbajtja e gelqeres totale sht 20 %, paraqiten dy situate: Nse mendohet t mbilln nnshartesa me prejardhje nga V Riparia ose Riparia x Rupestris, n kt rast lind nevoja e analizs s prmbajtjes s gelqeres aktive n tok Nse nuk do t prdoren nnshartesat me prejardhje V Riparia ose Riparia x Rupestris. N kt rast nuk lind nevoja pr analiza t tjera mbi prmbajtjen e gelqeres active n tok, mjafton t jet tok e that e fresket dhe me lagshtir t mjaftueshme (P Sotiri, etj, 2004) Sipas rasteve t msiprme pr zgjedhjen e nnshartess rekomandohet: 1. Kur toka sht e that, kshillohen nnshartesat 110R dhe 140 Ru. 2. Kur toka sht e freskt, pr kultivaret q kan shkall t lart t rrzimit t luleve, kshillohen nnshartesat Berlandieri x Riparia Kober 5BB; SO4; 420A; 161-49C; ose Vinifera x Berlandieri 41B; 333EM; Fercal etj Ndrsa kur prmbajtja e gelqeres totale sht mbi 20 %, n kt rast sht e domosdoshme analiza e prmbajtjes s gelqeres active dhe prcaktimi i indeksit t fuqis klorike (IPC), sipas gjendjes dallojm: Toka me thatsi t mundshme n t cilat prdorim: 110R (15-16 % gelqere active dhe IPC=25-30) 140R ose 41B, ose Fercal (IPC arrin n 120) Toka n t cilat nuk ka thatsir Pr kultivar q rrzojn lulet, Riparia x Berlandieri, Kober 5BB; SO4; 420A; 161-49C; ose Vinifera x Berlandieri 41B; 333EM; Fercal Pr kultivaret q nuk rrzojn lulet prdoren Rupestris du Lot1103P; 99R; Riparia x Berlandieri; Vinifera x Berlandieri

78

Vreshtaria
Pr kushtet e vendit ton me toka t pjerrta dhe t thata (pranver dhe ver t that), n plan t par dalin nnshartesat me qendrueshmri t lart ndaj thatsires Nnshartesat ndaj thatsires Speciet m t qndrueshme ndaj thatsirs jan V Monticola; V Berlandieri dhe hibridet e tyre, prfshir edhe ato t prfituara nga kryqzimi I tyre me hardhin europiane V vinifera. Provat kan treguar q sipas qndrueshmris ndaj thatsirs, nnshartesat ndahen n:
Tabela 13. Nnshartesat n varsi t qndrueshmris ndaj thatsirs T lart 140Ru 1103P 779P 110R 44-53M 17-37 775P 41B 333EM 99R 31R 1045P 216-3 16-16 T mesme T dobt Kober 5BB 161-49 SO4 101-14 Riparia 34EM 1202C Shum t dobt 3309 3306 Scharzmann

Qndrueshmria e nnshartesave ndaj lagshtirs s teprt n tok Lagshtira e teprt sht problem pr zonn fushore dhe tokat n rrz t kodrave (Vlor; Fier, Lushnje; Kavaj, Durrs; Kurbin; Lezh etj) N raste t tilla, prve masave pr kullimin duhet br kujdes me zgjedhjen e nnshartess me qndrueshmri t lart ndaj lagshtirs s teprt. Nnshartesat 1103P; 779P; Kober 5BB, jan t qndrueshme ndaj thatsires dhe lagshtirs s teprt. Ndrsa jan delicate, nuk e durojn lagshtiren e teprt nnshartesat 41B; 10114; 99R; 110R; 140Ru dhe Rupestris du Lot. Qndrueshmria e nnshartesave ndaj tokave t ngjeshura Tokat e renda argjilore e t ngjeshura, jan toka q deprtohen me veshtrsi nga sisitemi rrnjor, toka t tilla sht mir t mos kultivohen me vreshta Megjithat, prdorimi i nnshartesave t qndrueshme e mundson kultivimin e vreshtave edhe n kto toka. Sipas qndrueshmris ndaj ngjeshjes s toks, nnshartesat ndahen n tre grupe

79

Vreshtaria
Tabela 14. Nnshartesat sipas qndrueshmris ndaj ngjeshjes s toks Qndrueshmri t mir 779P 106-8 Rupestris du Lot 31 Richter (R) 41B 99R 110R 216-3C Qndrueshmri mesatare SO4 Kober 5BB Teleki 8B 140Ru 161-49 420A 1045P 1202C Qndrueshmri t dobt Riparia Gloir 34EM 101-14 3306 Couderc 3309 Couderc 4010 Castel

Qndrueshmria e nnshartesave ndaj kripzimit t toks Hardhia sht e ndjeshme ndaj teprics s kriprave t klorureve, sulfateve, karbonateve n tok dhe prmbajtjes s tyre n ujin e ujitjes. Kripzimi sht problem shqetsues n tokat e ultsirs perndimore dhe n tokat e bregdetit. M t ndjeshme jan specie amerikane, ndrsa m t qndrueshme jan llojet europiane t hardhis V Vinifera
Tabela 15. Qndrueshmria e nnshartesave ndaj kripzimit t toks Nnshartesat 3309; SO4 Rupestris du Lot, 41B; 420A; 110R 31R; 196-17; 1201; 93-5 1103P; 216-3 Harmony; Freedom Vitis vinifera (hardhia e pashartuar) 04 05 08-1 1 1.2 1.4-1.5 Niveli maksimal i qndrueshmris (gr/l NaCl)

Nshartesa 1103P duron 0.9-1 gr/l, ndrsa hardhia europiane reziston edhe n tokat me prmbajtje 1.4-1.5 gr/l Na Cl

80

Vreshtaria
Qndrueshmria e nnshartesave ndaj aciditetit Vlerat e ulta t pH t toks shkaktojn rritjn e nivelit t tretshmris s kriprave t mikroelemntve n tretsirn toksore, niveli i lart i tyre ka pasoja helmuese Kriprat m t dmshme pr sistemin rrnjor (n kushtet e pH acid), jan kriprat e aluminit, magnezit dhe bakrit. Prqendrimet e larta t ktyre mikroementve mund t shkaktojn edhe tharjen e plot t bims Masa e par agroteknike sht rregullimi i pH t toks me an t ndrhyrjeve teknologjike si gelqerizimi, kullimi, etj Ndrsa ka shum rendsi zgjedhja e nnsharteses me qndrueshmri t lart. Sipas qndrueshmris ndaj aciditetit, nnshartesat grupohen n:
Tabela 16. Nnshartesat n varsi t qndrueshmris ndaj aciditetit TShum t qndrueshme Gravesac (161-41 x 3309C) 196-17 7542 (V ripariaxVvinifera) Mesatarisht t qndrueshme 140Ru G1 110R Me qndrueshmri t dobt 99R 44-53

Qndrueshmria ndaj mungess s elemnetve mineral Duhet dalluar mungesa reale e elemntve mineral (ushqyes) dhe mungesa e ketyre elemnetve kur prania e tyre n tok sht n forma t pa asimilueshme nga bima Nnshartesa t ndryshme kan sjellje dhe preference t ndryshme ndaj elementve t ndryshem mineral q ndodhen n tretsiren tsore a) Qndrueshmria e nnshartesave ndaj mungeses s potasit n tok Pamjaftueshmeria e potasit sjell rregullime n rritjen vegjetative t lastarve si dhe n sasin dhe cilsin e prodhimit t rrushit. sht i njohur fakti se qndrueshmria e hardhis ndaj thatsires sht e lidhur ngusht me prqendrimin e potasit n gjethe Ndrmjet qndrueshmris ndaj mungess s potasit dhe nivelit t prmbajtjes s potasit n gjethe t fort korrelative, nnshartesat me prmbajtje t lart t potasit n gjethe kan qndrueshmri m t lart ndaj thatsirs. Bazuar n prmbajtjen e potasit n gjethe (%) dhe n qndrueshmrin e ndaj thatsires, nnshartesat grupohen n:

81

Vreshtaria
Tabela 17. Qndrueshmria ndaj thatsires dhe prmbajtja e potasit n gjethe Shkalla e rezistencs Shum e ult E ult Mesatare E lart Shum e lart Nnshartesat 3309; 420A Rupestris du Lot So4; 41B; 161-49 99R 110R; 1103P; 44-53 Prmbajtja e potasit n gjethe N lulzim 0,89 1,11 1,18 1,17 1,47 N pjekje 0,53 0,82 0,94 0,95 1,22 Mesatarja 0,70 0,96 1,06 1,06 1,34

Qndrueshmria e nnshartesave ndaj mungeses s magnezit Problemi i mungeses s magnezit shkaktohet nga antagonizmi q ka magnezi me potasin e kjo ndodh sidomos n tokat ranore, gurishtore e skeletore dhe n tokat karbonatike N kushte t tilla prdoren nnshartesa q kan aftsi specifike pr t thither magnezin nga format m pak t tretshme q prmban toka bujqsore (P Sotiri, etj, 2006). Pr shkak t mungeses s magnezit dhe kalciumit, tek hardhit ndodh tharja e frenjs dhe m pas vyshkja e kokrrave duke filluar nga maja e veshulit. Sipas qndrueshmris s nnshartesave ndaj mungeses s magnezit, nnshartesat grupohen n:
Tabela 18. Qndrueshmria e nnshartesave ndaj mungeses s magnezit T ndjeshme ndaj mungeses s Mg SO4 44-53 Fercal Kober 5BB Mesatarisht t ndjeshme 125AA 101-14 3309 110R; 99R T qndrueshme ndaj mungeses s Mg Rupestris du Lot 1103P

Aftsia rrnjzuese e nnshartesave Kjo veori ka rendsi n praktiken e krijimit t vreshtave t reja antifillokserike Nj nga problemet m shqetsuese pr prodhuesit e fidanave sht rrenjzimi i shartesave n fidanishte dhe rrenjzimi i nnshartesave n rastin e krijimit t vreshtave antifillokserike Aftsia rrenjzuese e nnshartesave ndikon drejtprsdrejti mbi koston e prodhimit t fidanit dhe hallkat e tjera t teknologjis s kultivimit. Mbi bazn e studimeve t kryera n kt drejtim, sht arritur n nj renditje t till t nnshartesave (tabela e mposhtme).

82

Vreshtaria
Tabela 19. Grupimi i nnshartesave bazuar n aftsin rrenjzuese t tyre Shum e mir Rip Gloire Rup du Lot RipxRup 3306; 3309 E mir Berl x Rip 5BB; SO4; 8B Rip x Rup 1103P; 99R; 110R; Fercal; 333EM etj. E dobt 140Ru 420A 41B Shum e dobt Hibridet e V Rotundifolia (VR 03916; VR 4343

Pr rritjen e aftsis rrenjzuese prdoren stimulantt e rrenjzimit si acidi Indolbutirik (IBA) q sht shum helmues, Acidi Naftalenacetik (NAA), etj. Afiniteti ndrmjet nshartesave dhe mbishartesave Nnshartesat kan afinitet t mir me kultivaret europian t hardhis, kjo dshmohet n kallusimin dhe prqindjen e zenjs s shartimit dhe n cilsin e shkembimit dhe bashkjeteses s mvonshme n vreshtat e prodhimit. Nga studimet e kryera n kt drejtim sht arritur n nj vlersim t afinitetit t nnshartesave me kultivart e hardhis europiane (tabela e mposhtme).
Tabela 20. Vlersimi i shkalles s afinitetit t nnshartesave me mbishartesat Nnshartesat Riparia Gloire; Rupestris du Lot RipariaxRupestris (3309) BerlandierixRiparia (161-49; 34EM; SO4) BerlandierixRupestris (1103P; 99R; 110R) Vinifera x Berlandieri (333EM; 41B, Fercal) 420A 3306C; Teleki 8B; Kober 5BB 140R Shkalla e afinitetit E mir E mir E mir E mir E mir Shum e mir Jo e mir, e dobt E rregullt

Zgjedhja e nnshartesave, bazuar n fuqin e rritjes vegjetative sht provuar se cilsia e rrushit varet nga fuqia e rritjes vegjetative, rritja e bujshme vegjetative shoqrohet me uljen e cilsis s prodhimit t rrushit. Nga ky kendveshtrim, nnshartesat me rritje t kufizuar dhe mesatare shihen si nj mundsi pr rregullimin e raporteve m t drejta ndrmjet sasis dhe cilsis s prodhimit t vreshtave.

83

Vreshtaria
Prodhime me cilsi t lart merren nga vreshta t shartuara mbi nnshartesat me rritje t ult dhe mesatare Praktika e mbjelljeve t dendura mundsohet nga prdorimi i nnshartesave me rritje t kufizuar Studimet e kryera n kt drejtim kan vertetuar se nnshartesat ndikojn mbi pjellorin e sythave, madhsin e frutit, kohn e pjekjes, prmbajtjen e sheqerit, aciditetit, ngjyrs etj. Sipas fuqis s rritjes, nnshartesat grupohen si m posht
Tabela 21. Grupimi i nnshartesave sipas fuqis s rritjes vegjetative Me rritje t fuqishme 1103P 99R 110R 140Ru 779P 196-17 Mesatare 333EM Fercal Kober 5BB Teleki 8B SO4 T dobt 3309C 34EM 41B 420A Riparia Gloire

Hardhit e shartuara mbi nnshartesat 41B; 161-9C dhe 333EM, n vitet e para pas mbjelljes kan zhvillim t ngadalt. Ndrsa tek hardhit e shartuara mbi nnshartesat Rupestris du Lot dhe mbi hibridet e prfituara nga Berlandieri x Rupestris vonohet pjekja e rrushit. Nnshartesat e prfituara nga Riparia x Rupestris dhe Riparia x Berlandieri ndikojn duke prshpejtuar pjekjen e rrushit. Prirja e sotme e zhvillimit t vreshtaris sht prhapja e nnshartesave hibride t prfituara nga V Vinifera x V Berlandieri, kto nnshartesa kan afinitet t lart biologjik dhe ndikim pozitiv mbi treguesit e prodhimit (P Sotiri, etj, 2006). Mbi prdorimin e nnshartesave n kushtet e tokave t Shqipris Pr toka dhe rajone t ndryshme duhen prdorur nnshartesa t ndryshme, konkretisht: Pr tokat e ngjeshura argjilore: duhet prdorur 106-8 (Riparia - Cordifolia Rupestris) dhe 779P (Berlandieri x Rupestris). N tokat e thella, t fresketa, pjellore, me ngjeshje mesatare dhe me mundsi ujitje: duhet prdorur Kober 5BB (Berlandieri x Riparia) ose 225Ru (Berlandieri x Riparia). N toka me prmbajtje t ult t gelqers mund t prdorn edhe nnshartesat 3309 (Riparia x Rupestris), 101-14 (Riparia x Rupestris) dhe Scharzmann (Riparia x Rupestris). Kto nnshartesa, pr kushtet e zonave kodrinore japin prodhime me cilsi m t lart.

84

Vreshtaria
N toka t thata argjilore-gelqerore me prmbajtje t moderuar t gelqeres, kshillohet prdorimi i nnshartess 1103P (Berlandieri x Rupestris). N tokat kodrinore me taban t shkrift dhe n tokat aluvionale t fushs, rekomandohet nnshartesa 775 P (Berlandieri x Rupestris). N tokat e thata kodrinore dhe fushore me prmbajtje gelqereje, rekomandohet nnshartesa 420A (Berlandieri x Riparia). N toka argjilore dhe me prmbajtje t lart gelqereje, rekomandohet 140Ru (Berlandieri x Rupestris). N tokat ranishte bregdetare dhe aluvionale t lumenjeve mund t prdoren fidana t prfituar nga rrenjzimi i thjesht i copave, fidana pa nnshartesa. Kjo praktik mund t prdoret pa rrezikuar vetm n tokat q prmbajn < 2 % argjil. N rastin e kultivimit t hardhive mbi pjergulla dhe tenda, kshillohen nnshartesat me rritje t fuqishme vegjetative, ndrsa tek format e ulta e t mesme kupore, kordon etj, kshillohen nnshartesa me rritje vegjetative t kufizuar.

2. Mbjellja e vreshtit antifilokserik

Mbjellja bhet me fidan t paraprgatitur (njlloj si pr vreshtat e prodhimit t rrushit), ose nprmjet rrnjzimit direkt n vendin e prhershm t copave t hardhis amerikane. Pr mbjellje prdoret material i prfituar nga seleksionimi klonal, me 100% pastrti varietore. Para mbjelljes duhet t bhet punimi qilizm i toks, t paktn n 80 cm thellsi. Punimi i toks shoqrohet me plehrim baz, zakonisht hidhen 400-500 kv/ha pleh organik, 10-12 kv/ha superfosfat, 4-5 kv/ha sulfat potasi. Mbjelljet bhen n distancat 3 m rreshti nga rreshti dhe 1.5 m bima nga bima, me synim q t sigurohen 200-250 mij copa me gjatsi 38-42 cm dhe diametr 6-12 mm. Copat m t holla se 6 mm nuk mund t prdoren pr nnshartesa. Copat me diametr >12 mm mund t prdoren vetm pr tu mbjell n vreshtin mm antifilokserik. 2. 1. Format e mbajtjes s vreshtit antifilokserik Ka disa mnyra t mbajtjes s vreshtit antifilokserik, ato jan: 1. Mbajtja e bimve t shtrira mbi siprfaqen e toks. N kt rast, copat nuk piqen mir, ka rendiment t ult, nuk rekomandohet pr tu prdorur. 2. Mbajtja n form piramide. Kjo form nuk ndriohet mir n pjesn e brendshme t kurors, si rezultat jep sharmenda t papjekura, t deformuara e me shum sqetullor, prandaj nuk rekomandohet pr tu prdorur.

85

Vreshtaria
3. Forma e mbajtjes n spalier vertikale me 3 tela sht forma m e mir. Mbajtja n spalier lehtson deprtimin e drits dhe kryerjen e shrbimeve t tilla si sqetullimet, lidhjet e gjelbra, punimin e toks me mjete mekanike, etj.

a) b) Figura 13. Mnyra e mbajtjes s nnshartesave a) spalier dhe b) t shtrira (L Susaj)

Pr spaliern vertikale prdoren bandiera betoni me gjatsi 2-2.2 m. Bandierat vendosen 5-7 m larg njri-tjetrit, n varsi t relievit. Telat vendosen 50 cm larg njri-tjetrit. Lastart e dal nga cungu mblidhen n tufa duke i lidhur n do 40-50 cm. Lastart e hardhis s par lidhen mbi telin e par, hardhia e dyt mbi telin e dyt, e treta mbi telin e tret, e katrta mbi telin e par e kshtu me radh. 2. 2. Mbjellja e nnshartesave, mnyrat dhe afatet e mbjelljes Mbjellja e nnshartesave bhet n dy mnyra: - Me copa t rrnjzuara paraprakisht (nnshartesat q rrnjzojn me vshtirsi). - Me copa t parrnjzuara. Vendosja e copave n vendin e prhershm, bhet n periudhn mars-prill, sipas zonave klimatike dhe ecuris s temperaturs. Copat e rrnjzuara vendosn n gropa 40 x 40 cm duke ndjekur t njjten praktik si pr vreshtat e prodhimit. Mbjellja me copa t parrnjzuara sht m e thjesht, bhet duke hapur paraprakisht vrimat ku m pas vendosn copat.

3. Shrbimet teknologjike n vreshtin antifilokserik

3. 1. Kontrolli pr pastrtin varietore N muajin gusht, bhet kontrolli rigoroz pr pastrtin varietore. Bimt q nuk i prkasin varietetit t duhur, shkulen dhe asgjsohen. Marrja e sharmendave bhet do vit duke i prer ato pothuajse rrafsh me koken e cungut. 3. 2. Operacionet e gjelbra Gjat vegjetacionit, vreshtari duhet t ndrhyj n dy drejtime:

86

Vreshtaria
- N rregullimin e numrit t prshtatshm t lastarve q lihen pr tu rritur n do bim. - N heqjen e sqetullorve dhe prdredhseve, pa shkatuar plag mbi lastart. Rrallimi i lastarve mbi cungun e hardhis antifilokserike Sa m e pasur t jet toka, aq m e fuqishme sht bima, aq m shum lastar duhet t lm pr do bim. Rrallimi i par i lastarve bhet kur ata jan akoma t padrunjzuar q prkon me fillimin e muajit maj, kur lastart kan gjatsin 20-25 cm, duke ln 8-10 lastar/cung. Rrallimi i dyt bhet nj muaj m von, kur ka filluar drunjzimi i lastarve dhe duket qart fuqia e bims. Gjat rrallimit t dyt, sipas gjendjes dhe fuqis s rritjes, lihen 4-8 lastar/bim. Heqja e sqetullorve dhe prdredhseve Sharmendat q priten pr nnshartesa duhet t jen t gjata dhe pa plag n zonn e nyjeve. Heqja e sqetullorve dhe prdredhseve bhet me mjete t mprehta, grshr t destinuara vetm pr heqje sqetullorsh dhe prdredhsesh. Shfaqja e sqetullorve ndodh kur lastart arrijn 50-60 cm gjatsi. Sqetullort dhe prdredhset hiqen sa jan t gjelbr e t padrunjzuar. Kshtu nuk shkaktohen plag t thella dhe plagt e lehta mbyllen shum shpejt nga bima. Heqja e sqetullorve prsritet do jav. Gjat nj vegjetacioni bhen 10-12 sqetullime, n varsi t llojit t nnshartess. Disa nnshartesa, psh Rupestris du Lot, etj, zhvillojn shum sqetullor, krkohen edhe 13-15 sqetullime gjat nj vegjetacioni. 3. 3. Pjekja e sharmendave dhe treguesit e pjekjes N fund t vegjetacionit, lastart rrzojn gjethet dhe ndrrojn ngjyrn nga e gjelbr n kafe t errt. Procesi i ndrrimit t ngjyrs fillon q hert duke filluar nga nyjet dhe ndrnyjet e bazs drejt majs. Shkalla e pjekjes sht treguesi kryesor nga varet rezultati dhe cilsia e materialit pr nnshartesa. Pr shkalln e pjekjes merren n konsiderat treguesit e mposhtm: Intensiteti i ngjyrs tek nyjet dhe ndrnyjet Madhsia e palcs dhe thellsia e diafragms. Fortsia e drurit t sharmends. Prmbajtja e ujit dhe lndve organike rezerv. Nga pikpamja biokimike, n sharmend paralelisht me pjekjen, ulet prmbajtja e ujit nga 80-90% n 50-60% dhe shtohet prmbajtja e amidonit. Nj sharmend e drunjzuar mir dhe e pasur me amidon ka dru t fort, kalluson dhe rrnjzon m mir.

87

Vreshtaria
3. 4. Prerja dhe ruajtja e sharmendave pr nnshartesa Prerja e sharmendave bhet n periudhn dhjetor-janar (15 dhjetor-15 janar). Priten aq cungje sa sht e mundur lidhja dhe shtratifikimi brenda dits. Copat lidhen n tufa dhe drgohen pr ruajtje n ambientet e shtratifikimit, ku temperatura mbahet 2-3oC.

Figura 14. Mnyra e ruajtjes s copave n ambjente t ftohta (M. Colapietra)

Ruajtja e copave mund t bhet n transhe ose n frigorifer. Mnyra m e mir e ruajtjes s nnshartesave (dhe mbishartesave) sht ruajtja e tyre n kushte frigoriferike, n temperatur 1-3oC dhe n lagshtir ajrore 90-95%.

4. Shartimi n tavolin
N kt proces marrin pjes dy komponent: nnshartesa antifilokserike, dhe mbishartesa e prbr nga nj syth, marr nga kultivari q duam t prhapim. Shartimi n tavolin kryhet nga njerz apo subjekte t specializuara e t pajisura me infrastrukturn e nevojshme, si vreshtin mm pr mbishartesa, vreshtin antifilokserik pr nnshartesa, frigorifer pr ruajtjen e materialit ose transhet pr shtratifikim, dhomat e kallusimit, parcelat e toks pr rrnjzim, etj. 4. 1. Mnyra e kryerjes s shartimit n tavolin Nisur nga mjetet q prdoren, shartimi realizohet me dy mnyra: 1. Me dor, duke prdorur brisqe shartimi. 2. Me makineri t specializuara pr shartim (makina tip OMEGA etj). N rastin e par (shartimi me dor, me brisk), copa pritet me gjuhz n nj knd 42-45o. N 2/3 e diametrit t prerjes nga lart, hapet gjuhza duke shtyr thikn nga brenda n nj drejtim pothuajse paralel me siprfaqen e prer. Njlloj bhet prerja dhe hapja e gjuhzs edhe tek mbishartesa. Komponentt bashkohen duke i puthitur e m pas drgohen pr parafinim. Komponentt e shartimit, nnshartesa dhe mbishartesa, duhet t puthiten plotsisht, sidomos majat e gjuhzs duhet t puthiten mir sepse aty formohet m shum kallus. N rast se komponentt kan trashsi jo t barabart, puthitja duhet t bhet t paktn nga njra an.

88

Vreshtaria

Figura 15. Shartimi me gjuhz n tavolin (M Colapietra)

Shartimi me makin t tipit OMEGA sht m i shpejt dhe m i mir.

Figura 16. Prgatitja e komponentve gjat shartimit me makinn tip OMEGA

N kt rast bhet puthitja m e mir e komponentve t shartimit, ka kallusim m t shpejt dhe prqindje m t lart n znie.

dhe shartesave t parafinuara (M Colapietra)

Figura 17. Pamje e piks s shartimit

89

Vreshtaria
Pas bashkimit t komponentve t shartimit ata kalohen n parafin pr izolimin e piks s shartimit nga ambjenti i jashtm. Parafina mbahet e shkrir n temperatur 68-72oC. Pas parafinimit, shartesat duhet t vendosen n ambjentet e kallusimit. N dhomat e kallusimit, lagshtira relative e ajrit duhet t mbahet n kufijt optimal, 85-90%. Zgjatja e periudhs s kallusimit varet nga temperatura e ambjentit n dhomat e kallusimit. N 15oC1, kallusimi zgjat 30 dit, n 22oC1, kallusimi zgjat 20 dit, n o 30 C1, zgjat 2-15 dit dhe n 35oC1, nuk zhvillohet kallus. Rezultatet m t mira arrihen n temperatur 22-24oC (Colapietra, M., 2004).

Figura 18. Pamje nga kallusimi dhe kalitja (M Colapietra)

Tallashi duhet t mbahet i shkrift dhe me lagshtir normale n brendsi. Nuk duhet lejuar rnia e temperaturs sepse pengohet kallusimi, luhatjet e temperaturs krijojn nj unaz t dobt kallusi n pikn e shartimit. Nse vihet re shfaqje myku ndrmjet shartesave, aplikohet pluhurosja me squfur.

Figura 19. Prfundimi i procesit t kallusimit (M Colapietra)

Nnshartesat me aftsi t lart kallusimi dalin m shpejt nga serra. Tek ato duket qart unaza e kallusimit me nga 2-3 rrnj t bardha e t buta.

90

Vreshtaria
4. 2. Kalitja Prpara nxjerrjes n fush, arkat me shartesa t kallusuara nxirren nga dhomat e kallusimit, hapen dhe lihen pr disa dit n streh ose ambjente t tjera t hapura. Kjo bhet pr t prshtatur shartesat me kushtet e ambjentit t jashtm, prandaj quhet kalitje e shartesave. Kur kallusimi sht br n dhoma apo serra kallusimi me ngrohje elektrike, shartesat nxirren nga arkat e kallusimit, pastrohen nga tallashi dhe mbeturinat e tjera dhe sistemohen n vaska me uj duke i vendosur fundet e tyre n nj thellsi uji 3-5 cm. N ujin e vasks hidhen copa thngjilli druri (qymyr druri). Temperatura e ambjenteve t kalitjes duhet t jet 14-15oC, kalitja zgjat 7-8 dit. N fund t periudhs s kalitjes, tek shartesat vihet re nj zmadhim i leht i sythit (sythi bhet sa nj kokrr bizele) dhe nj numr gungash (fillesat e rrnjve) n unazn e kallusit t bazs s shartess. Pas prfundimit t kalitjes, bhet seleksionimi i shartesave duke eleminuar ato me kallusim t dobt, ato me difekte n pikn e shartimit dhe ato me sytha t dmtuar, ndrsa shartesat e rregullta drgohen pr rrnjzim n fidanishte. 4. 3. Koha e kryerjes s shartimit n tavolin N zonn e ult bregdetare, shartimi mund t filloj n periudhn shkurt-mars dhe t vazhdoj deri n mesin e muajit prill. N vitin 2011, n fidanishtet e Lushnjes shartimi ka filluar me 5 mars, n fidanishtet e Durrsit ka filluar me datn 8 mars, n fidanishtet e Lezhes ka filluar me 13 mars, n fidanishtet e Shkodres ka filluar me 16 mars, n fidanishten e Bukmirs shartimi filloj me 24 mars Shartimet vazhdojn pr nj periudh sa m t shkurtr, punohet duke mobilizuar shum puntor q ato t prfundojn brenda pak ditsh. Kjo mundson mbjelljen e shartesave n fidanishte duke filluar q nga fundi i marsit deri n fund t muajit prill. Kur shartesat kallusohen n shtretr t ftoht, shartimi duhet t filloj 10-15 dit m von, n gjysmn e dyt t muajit mars. N zonn kodrinore dhe malore, shartimi kryhet rreth nj muaj m von nga zona e ult bregdetare. Mbjellja e shartesave n parceln e rrnjzimit, duhet t bhet kur temperatura e toks n thellsi 15-20 cm t jet 10-12oC. Toka e shartesores duhet t jet e ngroht, e shkrift, e thell dhe e kulluar mir, me mundsi ujitje, t jet sa m afr me ambjentet e shartimit, shtratifikimit dhe kallusimit, afr rrugve nacionale dhe me mundsi pr qarkullimin bujqsor t kulturave. Nuk duhet lejuar rrnjzimi i shartesave pr m shum se 3 vjet radhazi n t njjtin vend, n t njjten parcel. 4. 4. Prgatitja e toks pr mbjelljen e shartesave Toka e caktuar pr shartesore punohet 40-50 cm thell, n vjesht von ose hert n pranver. Bhet plehrimi baz me 400-500 kv/ha pleh organik t kalbur mir, 6-8 kv/ha superfosfat dhe 3-4 kv/ha pleh potasik.

91

Vreshtaria
Prpara mbjelljes, toka nivelohet, diskohet dhe m pas bhet piketimi i rreshtave ku do mbillen shartesat. Shartesat mbillen me makin mbjellse ose me krah. Drejtimi i rreshtave, pr zonn e ult bregdetare duhet t jet lindje-perndim, ndrsa pr zonn e larta veri-jug. 4. 5. Prgatitja e shartesave pr mbjellje Pas kalitjes, shartesat i nnshtrohen nj przgjedhje pr t mnjanuar shartesat q shfaqin: - Munges kallusi n pikn e shartimit. - Defekte t tjera n pikn e shartimit, si fryrje, kalbzim, nxirje, etj. - Sytha t dmtuar, t nxir, jo t shndetshm, etj. Shartess duhet ti hiqen bisqet q mund t ken dal nga nnshartesa, rrnjt e dala nga mbishartesa si dhe duhet pastruar leht dhe me kujdes pjesa n afrsi t piks s shartimit. 4. 6. Mnyrat e mbjelljes N varsi t kushteve, shartesat mbillen me ledhe ose me lenta. a) Mbjellja me ledhe. Ledhet ndrtohen n do 80 cm, shartesat vendosen 5-6 cm larg njra-tjetrs n mnyr t till q pika e shartimit (pjesa e parafinuar) t jet mbi tok. N kt mnyr shartesa ruan mir lagshtirn fiziologjike n pikn e shartimit.

Figura 20. Mbjellja e shartesave t kallusuara me ledhe (L Susaj)

b) Mbjellja me lenta t mbuluara me plastmas t zi N kt rast, ledhet ndrtohen n form trapeze, me bazn e poshtme rreth 90 cm, bazn e siprme 60 cm dhe 25-30 cm t larta dhe mbulohen me plastmas t zi. N do lente mbillen dy rreshta me shartesa, me distanc mes rreshtave 40-50 cm dhe mes shartesave 5-6 cm. Mbjellja bhet duke shpuar plasmasin me kunja hekuri.

92

Vreshtaria
Jasht plasmasit lihet pjesa e parafinuar e shartess ose rreth 1/3 e gjatsis s saj. 4. 7. Shrbimet pas mbjelljes n shartesore Ujitjet. Menjher pas mbjelljes bhet ujitja e cila ndihmon n rritjen e kontaktit t shartess me tokn. Ujitja duhet t bhet me sasi t vogla uji, me kujdes q t mos laget pika e shartimit. Gjat vegjetacionit, sipas kushteve t motit, bhen 4-6 ujitje. Problemi i ujitjes zgjidhet duke ngritur impjantin e ujitjes me pika. Kshtu, tubat me diametr 12 mm (12) shtrihet n drejtim t rreshtit me shartesa. Tubat jan t paisur me pikalshues n do 33 cm, kshtu sigurohet mbulimi, ujitja e gjith gjatsis s rreshtit. Pr kushtet e zons s ngroht, ujitjet ndrpriten nga fundi i muajit gusht, ndrsa n zonn e ftoht, ujitjet duhet t ndrpriten m heret, q n fillim t gushtit. Kjo bhet pr t rritur shkalln e pjekjes s lastarve nga e cila varet qndrueshmria ndaj ngricave t dimrit. Prashitjet. Zakonisht kryhen 2 prashitje, t shoqruara me hedhjen e plehrave plotsuese kryesisht azotike. Prashtja e par bhet kur lastari ka 6-8 gjethe, prashitja e dyt bhet nj muaj m von. Trajtimet fitosanitare. Gjat vegjetacionit bhen disa trajtime kimike sipas nevojs kundr barrave t kqija, vrugut, hirit, etj. 4. 8. Shkulja e fidanve N zonn e ult bregdetare, shkulja e fidanve fillon q n muajin nntor dhe mund t vazhdoj gjat gjith dimrit, duke shmangur punn n ditt me reshje, ngrica dhe er t ftoht. N zonn e lart t vreshtaris, shkulja fillon n fund muajit tetor dhe mund t vazhdoj gjat gjith nntorit. Nse vjeshta vjen e ngroht dhe me lagshtir, vonohet rnia natyrale e gjetheve, prandaj, n raste t tilla, pr t shpejtuar rnien e gjetheve, mund t aplikohet sprkatja me klorat magnezi 1.5%. Fidant shkulen me krah duke hapur nj kanal 40 cm t thell nga njra an e rreshtit, dhe, m pas, me belin apo lopatn, i shtyjm fidant pr ti hequr pa iu dmtuar sistemin rrnjor. Shkulja kryhet edhe me mjete mekanike. Makinat shkulse i pastrojn fidant nga dherat dhe i lidhin n tufa duke i ln n drejtim t rreshtave. Pas shkuljes, fidant grupohen n dy klasa: N klasn e par hyjn fidant q plotsojn kto kushte: - Pastrtia varietore 100%. - Ngjitje e plot dhe e qndrueshme n pikn e shartimit. - N nyjen e fundit (baz) jan zhvilluar 2-3 rrnj t shndosha me trashsi mbi 2 mm dhe gjatsi mbi 15 cm.

93

Vreshtaria
Fidanat e klass s par lidhen n tufa me nga 25 bim, ngjitet etiketa ku shkruhet emri i kultivarit, nnshartesa e prdorur, prodhuesi, etj. N klasn e dyt futen fidant q plotsojn kto kushte: - Pastrtia varietore 100% - Ngjitje e mir n pikn e shartimit - Kan 1-2 rrnj kryesore t zhvilluara mir - Lastar t zhvilluar me gjatsi 10-15 cm.

Figura 21. Shkulja e fidanave dhe pastrimi i tyre (M Colapietra)

Fidant q nuk plotsojn treguesit e msiprm, asgjsohen. Tufat me fidan pastrohen nga dherat dhe mbshtillen me qeska apo thas polietileni pr ti mbrojtur nga kushtet e ambjentit. Nse fidant do t qndrojn pr nj koh t gjat pa mbjell, ather duhet t bhet shtratifikimi i menjhershm n tok.

5. Shartimi n vend i hardhis (shartimet e thata)

Me kt mnyr shartohen kultivart e hardhis s but mbi hardhin e egr t dal nga fara. Mnyrat kryesore t shartimit n vend, jan: - Shartimi me afrim - Shartimi me arje - Shartimi me syth 5.1. Shartimi me afrim Realizohet n ato raste kur duam t prtrijm nj vresht pa e ndrprer prodhimin. Realizohet duke mbjell n mesin e rreshtave t vreshtit nj rresht me nnshartesa antifilokserike dhe n vitin e dyt apo t tret, bhet shartimi me afrim. Pr t siguruar nj bashkim sa m t mire tek t dy komponentt e shartimit, bhet prerje n formn e gjuhzs. Komponentt bashkohen duke i shtyr gjuhzat drejt njra-tjetrs dhe m pas bjm lidhjen.

94

Vreshtaria
5.2. Shartimi me arje Trungu i nnshartess pritet rrafsh, lmohet me thik dhe lihet t lotoj pr 4-5 dit. Kur ka mbaruar lotimi, nnshartesa ahet n thellsi 4-5 cm dhe vendoset kalemi i mbishartess q sht nj cop sharmend me mosh nj vjeare dhe me nj syth. Shtresat e kambiumit t nnshartess dhe mbishartess duhet t puthiten mir n pjesn ansore. Sythi i mbishartess duhet t lihet nga ana e jashtme e nnshartess. Pas bashkimit t komponentve t shartimit duhet br izolimi dhe lidhja e mir e piks s shartimit. 5. 3. Shartimi me syth Bhet me syth t zakonshm ose me syth t prer s bashku me nj pjes t indit drunor (prerje pllak).

Figura 22. Mnyra e prgatitjes dhe vendosjes s sythit n shartimin me syth (P Sotiri)

Prdoret nga amator dhe nuk ka ndonj rndsi praktike pr prodhimin e gjer t fidanve.

6. Shartimet e gjelbra
Prdoret kryesisht nga amatort e shartimit. Mnyrat e shartimit t gjelbr jan: me gjuhz t thjesht; me unaz dhe me syth. Mnyra m e prdorur sht ajo e shartimit me gjuhz t thjesht. Realizohet drejtprdrejt mbi lastarin e nnshartess duke br prerje n form pile, 2.5 her m t gjata se diametri i lastarit. Mbishartesa sht lastar me t njjtn trashsi e cila pritet n form pile njlloj si nnshartesa. Pas prerjes, bhet bashkimi dhe puthitja e mir ndrmjet komponentve t shartimit dhe lidhja me kujdes e piks s shartimit.

95

Vreshtaria
Znia mund t vrojtohet pas 2-3 javsh. Koha m e prshtatshme pr kt mnyr shartimi sht periudha maj-qershor. N vreshtat me mundsi ujitje, shartimi me gjuhz t thjesht mund t bhet edhe m von.

Figura 23. Mnyra e prerjes dhe bashkimit gjat shartimit t gjelbr (P Sotiri)

7. Shumimi i hardhis me metodat in vitro

Me kt mnyr shumimi, prfitohen shum bim brenda nj kohe t shkurtr, sigurohet material i pastr nga ana fitosanitare, arrihet shndoshja e kloneve nga virozat, etj. Komponentt e shumimit in vitro jan terreni ushqyes dhe eksplanti bimor. T gjitha hallkat e shumimit in-vitro kryhen n ambjente moderne dhe t mbikqyrura nga nj staf shum i specializuar.

Figura 24. Skema e shtimit t hardhis me metodn in vitro

N vreshtari, pr shtimin e shpejt t kloneve dhe nnshartesave prdoret kryesisht kultura e sythit, ndrsa pr prfitimin e materialit t pastr nga viruset prdoret meristema e majs.

96

Vreshtaria

Figura 25. Skema e shtimit in vitro duke prdorur eksplante t ndryshme bimore

N fazn e par, shumohn eksplantet bimore (sythat) t vendosura n terren ushqyes artificial. N fazn e dyt, stimulohet rritja dhe zhvillimi i bimzave t reja n dhomat e shumzimit. N fazn e tret, bimzat q kan arritur t formojn 3-4 gjethe t vogla, kalohen me kujdes n serrn e trapjantimit pr tu prshtatur gradualisht me kushtet e jashtme t ambjentit.

Figura 26. Dhoma e shumzimit dhe serra e trapjantimit n shtimin invitro (M Colapietra)

Bimzat qndrojn n serrn e trapjantimit pr nj periudh 30-35 dit.

97

Vreshtaria

Figura 27. Bim t gatshme pr tu mbjell n fush t hapur (M Colapietra)

N fazn e katrt, bimzat q kan formuar sistemin rrnjor dhe krcellin me 7-8 gjethe t shndosha, kalojn pr tu mbjellur n vendin e prhershm.

8. Njohuri mbi historin e fillimit t seleksionimit klonal t drejtuar

Mbishartesat merren nga vreshtat mm t cilat krijohen nga shtimi i kloneve t prmirsuar nprmjet seleksionimit klonal t drejtuar. Skema e par e nj seleksionimi klonal t mirfillt konsiderohet ajo q sht prdorur nga Froehlich (1896) i cili arriti t krijoj kultivarin Sylvaner. M pas jan prsosur element t skemes dhe etapave t seleksionimit klonal nga institucionet shkencore t krijuara n Franc si ENTAY (Etablissement National pour IAmelioration de la Viticoltura) dhe INRA (Institut National de la Recherche Agricola). Skema m e sakt dhe m e kompletuar konsiderohet ajo q sht prdorur nga I. Balthazar (1976) pr seleksionimin e kultivarit Kabernet Savinjon me ngjyr t zez (C. Foss, 2008) N mnyr t prmbledhur, Baltozar n vitin 1976 ka ndjekur skemn e mposhtme. Nga 1700 bim t vreshtit ka identifikuar 230 bimt m t mira. Studimi dhe identifikimi i tyre ka zgjatur nj vit dhe ka patur pr baz tiparet e prodhimtaris dhe ngjyren e kokrrs. M pas, 230 bimt jan studjuar pr tre vite t tjera. N prfundim t ksaj faze kan rezultuar 26 bim me tipare t mira t prodhimtaris dhe qndrueshmris Studimi mbi 26 bimt e identifikuara nga faza e dyt ka zgjatur edhe pr 2 vite t tjera. Nga ky studim u identifikuan 10 bim t cilat ju nnshtruan testimit t metejshm pr virozat dhe cilsit vinifikuese. N prfundim t testimit, rezultuan katr bim (klone) t cilat jan shartuar mbi nnshartesn Kober 5 BB. Kto bim (klone) prbejn materialin para-parabaz (SSE),

98

Vreshtaria
nga shumimi i tyre krijohet materiali parabaz (SE), nga ky material merren mbishartesat pr t krijuar vreshtat mma (materialin baz, prndryshe quhet vreshti Elit). Materiali para-parabaz (SSE) mund t krijohet edhe neprmjet seleksionimit t pasardhsve t prfituar nga nj proces i drejtuar i hibridizimit seksual. Pr her t par kjo praktik sht prdorur nga Bouschet (1824-1845) kur kryqzoj Aramon X Teintur dhe prfitoj kultivarin e njohur Alicant Bouschet. Hibridizimi ndrmjet specieve t hardhis ka filluar n SHBA, n skemat e kryqzimit jan prfshir speciet e hardhis Amerikane (V Riparia, V Rupestris dhe V Aestivalis) dhe speciet e hardhis Europiane (V Vinifera). Qllimi i ktyre kryqzimeve ka qen prmirsimi i cilsive vinifikuese t specieve Amerikane t hardhis. Rezultate t mira u morn nga kryqzimi i hardhis Aziatike (V Amurensis) me hardhin Europiane (V Vinfera), nga ky hibridizim u prfitua Concordi dhe Muscat Hamburgu. Kultivaret e prfituar nga hibridizimi interspecifik kryesisht nga V Riparia X V Vinifera, deri n vitin 1950, n Franc zinin rreth 400 000 ha ose 30 % t siprfaqs s mbjell me vreshta. Pas vitit 1950 u ndalua prdorimi dhe prhapja e tyre pr shkak t cilsive t ulta vinifikuese. Nj tjetr seleksioner i njohur sht Profesor Muller nga Thurgau i Zvicrrs. Nga kryqzimi i llojeve Riesling X Madeleine Royale u krijua kultivari Muller Thurgau i cili pati shum sukses n vreshtat e Gjermanis duke zen brenda nj kohe t shkurtr mbi 20 % t siprfaqes s prgjithshme me vreshta. 8. 1. Etapat e seleksionimit klonal Kultivart mbrohen nga format e padshirueshme vetm nprmjet seleksionimit klonal. Seleksionimi klonal konsiderohet si nj nga metodat m t rndsishme t prmirsimit gjenetik t hardhis q bazohet n przgjedhjen e kloneve dhe variacioneve sythore t nj kultivari, shoqruar me shtimin vegjetativ t tyre (Salillari, A. & S. Hoxha, 2001) . M an t seleksionimit klonal, arrihet t prmirsohen cilsit prodhuese dhe tregtare t kultivarve. Przgjedhja klonale krkon njohuri t mira mbi morfologjin, biologjin dhe ampelografin e hardhis, krkon prvoj n fushn e seleksionimit t individve me tiparet m t mira. Seleksionimi klonal krkon nj periudh t gjat kohe dhe kryhet sipas disa etapave: a) Przgjedhja masive n vresht Kjo etap zhvillohet n vreshtin apo n zonn e kultivimit t nj kultivari t caktuar, aty ku ka variacion t gjer t formave fenotipike (Sotiri, P., 1972). Przgjedhja masive paraprihet nga vrojtime dhe prshkrime ampelografike q kan si qllim:

99

Vreshtaria
Identifikimin e kultivarit Ndryshimet morfologjike dhe biologjike ndrmjet individve Simptomat pr viruset, smundjet apo dmtuesit Tiparet prodhuese, si prodhimi pr do bim, prmbajtja e sheqerit, aciditetit, etj. Vrojtimet kryhen gjat gjith periudhs s vegjetacionit aktiv. b) Kontrolli virusal i kloneve Kjo sht etapa e dyt e cila kryhet n institucione t specializuara dhe nga persona t specializuar. Konsiston n kontrollin pr pranin ose jo t ndonj smundje virusale n materialin bimor dhe prcaktimi nse ndonj veori fenotipike sht e natyrs gjenetike t klonit apo sht pasoj e ekzistencs s viruseve. Kohzgjatja e kontrollit virusal t kloneve sht 3 vjet (Zyko, L., 1988). Kontrolli prqndrohet tek: - Nyjeshkurtra (Court-noue, fanleaf) - Mozaiku i verdh (Yelloe mosaic) - Prdredhsja e gjetheve (Leafroll) - Njollat e gjetheve (Grapevine fleck) - Grryerja e trupit (Corky bark) - Mozaiku i nervaturave (Vein mosaic) - Nekroza e nervaturave (Vein nekrosis). Ndrhyrjet pr t shruar nj klon, pr ta liruar at nga viruset, jan t kushtueshme dhe mund t kryhen vetm nga kompani q kan laboratore dhe staf t specializuar pr kt qllim. Nj nga kto kompani sht RAUSHEDO- Itali e cila jep garanci pr pastrtin sanitare t kloneve q tregton pr t 7 virozat e trajtuara m lart. RAUSHEDO teston do vit rreth 360 klone pr pastrtin sanitare, vlerat agronomike dhe cilsit vinifikuese t tyre. Virozat ulin sasin dhe cilsin e prodhimit t rrushit dhe n mnyr graduale shkaktojn tharjen e bimve t prekura. Teknikat e shndoshjes s kloneve nga viruset, jan dy: - Terapia e ngroht (Thermotherapy) - Shtimi me metodn in vitro t meristems s majs s marr nga bima e infektuar. Nse virusi sht i qndrueshm ndaj temperaturs s lart, athere zbatohet teknika e dyt q sht kultivimi i meristems me metodn in vitro. c) Przgjedhja gjenetike e kloneve Przgjedhja gjenetike e kloneve sht etapa e tret e procesit t seleksionimit e cila zgjat 5-7 vjet. Vlersimi bhet n mnyr t till q pr nj sasi t caktuar prodhimi, cilsia e tij t jet n nivele t knaqshme. Pr vlersim merren n konsiderat tiparet e prodhimtaris, si prmbajtja e sheqerit, aciditeti, treguesit organoleptik, si ngjyra, madhsia, forma, shija, aroma, etj. Pr kultivart e vers nevojitet nj laborator pr analiza me pajisjet e duhura pr kontrollin e prbrsve dhe treguesve cilsor t mushtit dhe vers.

100

Vreshtaria
Gjat ksaj etape kryhet vlersimi individual i kloneve dhe renditja e tyre fillestare. Pr secilin klon mbahen shnime mbi kalimin e fenofazave, bhen matje biometrike, etj. N fund t k saj etape, bhet vlersimi i par (matematikor/ statistikor) i kloneve pr parametrat e matur. Pr klonet e przgjedhur, t cilt kan mesataren e treguesve m t lart se mesatarja e prgjithshme, vazhdon przgjedhja n etapat e tjera. N prfundim t kesaj etape, rezulton nj grup individsh apo klonesh m t mir. Klonet e przgjedhur shartohen mbi nnshartesat e prshtatshme dhe mbillen pr tu vlersuar dhe przgjedhur n etapat tjera. d) Vlersimi eksperimental i kloneve t przgjedhur Klonet q u przgjodhn n etapn e tret mbillen n kushte t njjta klimatike dhe toksore dhe trajtohen n mnyr t barabart sa i takon shrbimeve agroteknike (plehrim, ujitje, krasitje, etj). Klonet mbillen sipas skems bllok i randomizuar me 6-8 prsritje ku do klon duhet t prfaqsohet nga 100 bim. N rastin e kultivarve pr ver, nga do klon duhet t sigurohet jo m pak se 50 kg rrush i nevojshm pr analiza. Sistemi i krasitjes dhe shrbimet e tjera agroteknike duhet t jen n nivelin e shrbimeve q i kryhen kultivarit n kushtet e zakonshme t prodhimit t zons. Kontrolli i kloneve fillon pasi bimt jan futur n prodhim t plot. Gjat vlersimit duhet t fokusohemi n tregues t till, si: - Kalimi i fazave fenologjike - Pesha e prodhimit - Pesha mesatare e veshulit, kokrrs, etj - Numri i lulrive pr lastar frutor, numri i lastarve frutor, etj - Prmbajtja e sheqerit, acideve, antocianeve, etj - Treguesit e shijes, aroms, viskozitetit t vers - Fuqia e rritjes s bimve, gjendja shndetsore e tyre. N fund t vitit t tret, klonet ndahen n dy grupe: - N grupin e par futen klonet q lihen pr prodhim - N grupin e dyt futet kloni apo klonet m t mir q kan shprehur tregues m t lart se mesatarja e grupit nga u przgjodhn. Nga kta t fundit merret materiali pr shumzim pr etapn e pest dhe t fundit t seleksionimit klonal. e) Ruajtja, shumimi dhe vrtetimi i kloneve Klonet m t mir mblidhen pr tu ruajtur dhe shtuar n institucionet prkatse. Nse jan klone nnshartesash merren nga 5 bim dhe kur jan klone t kultivarve t prodhimit, jo m pak se 10 bim. Nga kta klone merren copat pr mbishartesa t cilat shartohen mbi nnshartesat e provuara dhe prcaktuara paraprakisht. Me fidant e marr nga ky material i zgjedhur ngrihet vreshti elit, vreshti mm nga duhet t merret materiali (sythat) pr mbishartesa.

101

Vreshtaria
Materiali q merret nga vreshti elit quhet i vrtetuar. Fidant e prodhuar nga ky material shrbejn pr ngritjen e vreshtave t prodhimit. sht e papranueshme dhe me pasoja t rnda ekonomike marrja e copave pr mbishartesa nga vreshtat e prodhimit t gjer.

9. Metodat e przgjedhjes gjat seleksionimit klonal

Seleksionimit klonal kryhet nprmjet dy metodave: Metoda e zgjedhjes n mas t kloneve Metoda e zgjedhjes individuale t kloneve. Nprmjet kombinimit t ktyre metodave arrihet przgjedhja e individve me treguesit m t mir t prodhimtaris dhe qndrueshmris. Nprmjet przgjedhjes s variacioneve sythore mund t arrihet deri n krijimin e nj kultivari t ri me tipare t ndryshme nga kultivari baz. Megjithat, seleksionimi klonal ka si qllim kryesor pastrtin varietore, uniformitetin dhe sjelljen e individve t nj popullate n nivelet standarte t kultivarit. N rastin kur individt e popullats apo kultivari jan t shprndara n pjergulla, erek dhe tenda, apo t degraduara dhe t harruara n ndonj cep t pyllit, athere krkohet nj inspektim i gjith zons s prhapjes, shoqruar me koleksionimin e individve me tiparet baz t kultivarit q do t prmirsohet. a) Seleksionimi klonal me an t zgjedhjes n mas Pr kultivarin q do t prmirsohet fillon zgjedhja dhe etiketimi i bimve m t mira. Zgjidhen individt, bimt q shquhen pr prodhimtari, qndrueshmri dhe shndet t mir. Bimt q destinohen pr seleksionim regjistrohen n fletore dhe iu vendoset nj etiket plastike. Pr seciln bim shnohen t dhnat pr treguesit kryesor, si ngarkesa me sytha, numri i lastarve frutore, numri i veshulve, koeficientt e prodhimtaris, rendimenti, etj. N varsi t pastrtis varietore t vreshtit, seleksionimi me ann e zgjedhjes n mas t kloneve bhet n dy drejtime: a) Me kahe negative, etiketohen bimt e padshiruara t cilat eleminohen (mund t jen 10-25% e bimve t vreshtit). b) Me shenja pozitive (me kahe pozitive), ku etiketohen bimt m t mira. Bimt e tjera, me tipare t padshiruara, hiqen nga parcela. Seleksionimi me kahe negative sht nj hallk e detyrueshme e teknologjis pr tu zbatuar n t gjitha vreshtat ku merret materiali pr mbishartesa. Seleksionimi n mas sht i domosdoshm t bhet n mnyr t vazhdueshme edhe n vreshtat e prodhimit pr t ruajtur nj nivel t mir t rendimentit n vite.

102

Vreshtaria
b) Seleksionimi klonal me an t zgjedhjes individuale Seleksionimi klonal individual sht metoda baz q siguron prfundimisht evidentimin e klonit apo kloneve m t mir nga do t merren copat pr prodhimin e fidanve. N procesin e seleksionimit klonal individual, n vitin e par shnohen me etiketa vetm ato hardhi me tipare t vlersuara. Seleksionimi klonal i nj kultivari sht rezultat i kombinimit t dy metodave t msiprme t seleksionimit klonal.

103

Vreshtaria

V. KRIJIMI I VRESHTAVE T REJA

1. Problemet q duhen zgjidhur
Hardhia sht bim shumvjeare q kultivohet n t njjtin vend pr 25-35 vjet. Ngritja e vreshtave t reja sht veprimtari e mirfillt teknike e shkencore. Si e till duhet t fillohet me hartimin e nj projekti t detajuar dhe t shoqrohet me zbatimin e prpikt t tij. Projekti duhet t hartohet t paktn 5-6 muaj prpara fillimit t mbjelljes s fidanve. Ndrtimi i vreshtave bazuar n nj projekt paraprak diktohet nga arsyet e mposhtme: - Gabimet teknike q mund t bhen n fazat fillestare jan t pandreqshme ose mund t ndreqen me nj kosto shum t lart. Gabimet q mund t bhen n lidhje me strukturn varietore, punimin qilizm, organizimin e territorit, distancat e mbjelljes, llojin e nnshartess, etj, jan gabime q nuk mund t riparohen dhe q mund t hedhin n er punn dhe investimin e kryer. - Hardhia ka krkesa specifike pr klimn, tokn, ujin, ndrkoh q do rajon ka specifikat e tij q lidhen me pozicionin gjeografik, industrin agroprpunuese, tregun, etj. T gjitha kto specifika duhen marr n konsiderat dhe duhen parashikuar dhe vlersuar q prpara mbjelljes s vreshtit. - Kostoja e ndrtimit t vreshtave t rinj sht shum e lart, krahasuar me koston e kultivimit t bimve t tjera bujqsore. Ngritja e vreshtave t rinj varet nga bashkrendimi i faktorve: - Investitori (vreshtar, pronar tokash, biznesmen, etj). - Burimi i furnizimit me fidan dhe pesticide. - Specialistt q hartojn dhe zbatojn projektin Projekti tekniko-shkencor duhet t hartohet dhe zbatohet nga specialist t vreshtaris. Ai duhet ruajtur deri n prfundim t jets s vreshtit. 1. 1. Prcaktimi i ngastrs (vendit) pr mbjelljen e vreshtit t ri Zgjedhja e vendit t prshtatshm pr ngritjen e vreshtit siguron shfrytzimin m t mir t elementve klimatik e toksor. Tokat e prshtatshme sigurojn shfaqjen n nj nivel t lart t tipareve prodhuese t kultivarve t hardhis.

104

Vreshtaria
Prcaktimi i vendit, bazohet n rezultatin e analizave agropedologjike t toks, relievit, lartsis mbi nivelin e detit, largsis nga tregu dhe qendrat e prpunimit, etj. Lidhur me zgjedhjen e vendit synohet q t prdoren: - Toka t pastra nga barrat e keqija, smundjet dhe dmtuesit. - Toka me pjerrsi t ult deri mesatare, me kundrejtim jugor ose jugperndimor - Toka t ngrohta, skeletike. - Toka t mbrojtura nga erozioni, rrshqitjet, prmbytjet, etj. - Toka me mundsi ujitje. - Toka t pasura me element ushqyes, pa kripzim dhe me pH 6.2 - 7. Siprfaqja e prcaktuar pr vresht i nnshtrohet vrojtimit, analizave, matjeve dhe fotografimit. Mbledhja e t dhnave nga terreni i hap rrugn projektimit dhe organizimit t territorit. Projekti hartohet n shkall zvoglimi 1:100; 1:500 ose 1:1000. N projekt prcaktohen n mnyr t detajuar ndarja e territorit n parcela, rrugt, kanalet, drejtimi i rreshtave, distancat e mbjelljes, etj. Projekti shoqrohet me nj pasqyr t shpenzimeve q nevojiten pr punimet, mbjelljen e vreshtit, ngritjen e sistemit mbshtets dhe impjantit t ujitjes dhe ndrtimin e mbuless (n rastin e kultivimit n fush t mbrojtur t kultivarve t tavolins pr prodhim t hershm apo t von). 1. 2. Prdorimi i fidanve t ertifikuar dhe kontrolluar nga organet shtetrore Ligjet e shtetit mbrojn kultivuesin n rast se dmet vijn si rezultat i fidanve t infektuar nga virozat dhe nse rezultojn kultivar apo nnshartesa t ndryshme nga ato q jan shnuar n ertifikatn e cilsis. Asnjher nuk duhen mbjell apo prdorur fidan t prodhuar dhe tregtuar jasht sistemit t kontrollit dhe ertifikimit shtetror. Pr mbjellje duhet t prdoren kultivart e prcaktuar n listn e strukturs varietore. 1. 3. Kryerja e analizave kimike t toks 1. 3. 1. Domosdoshmria e kryerjes s analizave kimike Analizat e toks jan nj mjet i rndsishm pr t prcaktuar drejtimin e puns pr prmirsimin e treguesve t pjelloris s toks nprmjet plehrimit, ujitjes, kullimit, glqerizimit, etj. T dhnat mbi prmbajtjen e fraksioneve t ndryshme si rra, argjila dhe lymi, sigurojn nj informacion t dobishm pr kohn, mnyren dhe numrin e punimeve q duhet t kryhen. Reaksioni i toks ndikon drejtprdrejt n sasin dhe shkalln e shfrytzimit t elementve ushqyes nga bima. Vlerat e pH = 6.5-7.5 rritin nivelin e shfrytzimit t elementve ushqyes nga bima.

105

Vreshtaria
Duke u larguar nga vlera 7.5 rritet sasia e elementve t pashfrytzueshm nga bima pr shkak se kta element bhen t patretshm. Humusi ndikon pozitivisht duke prmirsuar strukturn e toks. Prania dhe aktiviteti i mikroorganizmave prmirson duke rritur disponibilitetin e elementve ushqyes si dhe shkalln e shfrytzimit t tyre. Me ann e analizave kimike t toks testohet (bhet e njohur) sasia dhe gjendja e makroelementve N, P, K; mesoelementve Ca, Mg, Na dhe mikroelementve si Bo, Cu, Fe, Zn, etj. Analizat e toks duhet t bhen para mbjelljes s vreshtit dhe duhet t prsriten do 4 vjet. 1. 3. 2. Marrja e mostrs pr kryerjen e analizave agrokimike t toks Para marrjes s mostrs pr analiz, n vendin ku do t merret mostra, duhet t eleminohen barrat e t kqija. Mostra e toks merret me sonda t posame n t gjith thellsin ku do t shtrihet sistemi rrnjor i hardhis. Nse toka ka m shum element t fraksionit t rrs, sonda futet n mnyr diagonale, ndrsa kur toka sht e ngjeshur, kompakte ose ka m shum element skeletor (gur, etj), duhet t hapen profile nga ku merret kampioni n t gjith thellsin, pr t patur rezultate t sakta pr t gjitha horizontet e shtress ku do t shtrihet sistemi rrnjor n vite. Kampioni i toks vendoset n nj kov me qllim q t ruhet nga lagshtira e ambjentit dhe nga drita direkte e diellit, ruhet n ambjente t pastra e t hijezuara deri sa t ohet n laborator pr analiza.

Figura 28. Marrja e mostrs s toks pr analiz (A Cartechini) Kampioni i toks i marr me sond przihet mir dhe duke prdorur metodn e katrorve, merret 100 gr tok, e cila paketohet, etiketohet dhe prdoret pr analiza.

106

Vreshtaria
Brenda qeskave, futet kartela ku shnohet data e marrjes s mostres, vendi, parcela, siprfaqja, personat q e kan marr kampionin, etj. 1. 3. 3. Vlersimi dhe interpretimi i treguesve t analizave agrokimike t toks Prbrja mekanike e toks N tokat skeletike, prbrs t till t toks, si gurt, zhavorri dhe rra, favorizojn humbjet pjes-pjes t N dhe K, lnda organike degradon shpejt nga transporti dhe shplarja, gj q dikton nevojn pr plehrime m t shpeshta me plehra azotike, potasike dhe plehra organike. N baz t prmbajtjes s elementve baz t teksturs (argjils, lymit dhe rrs), tokat ndahen n 4 grupe t mdha. Tabela 22. Klasisfikimi i tokave sipas prmbajtjes s elementve t teksturs
Toka/Elementt Argjilore (A) Lymore (L) T mesme (L-R) Ranore Argjila (%) > 40 15-20 < 20 1-5 Lymi (%) 25-30 25-40 30-50 8-10 Rra (%) 35-40 40-60 30-50 85-91

Tabela 23. Klasifikimi i grimcave koloidale t toks sipas madhsis s tyre

Fraksioni Zhavorri Rra Lymi Argjila Diametri (n mm) 0.2-2 0.02-0.2 0.002-0.02 < 0.002

Reaksioni i toks (pH) Reaksioni i toks shpreh prqndrimin e joneve H+ n tretsirn toksore. pH matet me pehashmetr. Pr kt qllim merren 10 gr tok nga kampioni, treten n 25 ml uj dhe matet pH nprmjet sonds s pehashmetrit. Nse vlerat e pehashit jan n nivelin 6.5-7.5 (neutral lehtsisht bazik), themi q kemi t bjm me nj tok t prshtatshme pr kultivimin e vreshtave. Hardhia mund t kultivohet n tokat me pH = 4.8-8.2, ndrsa n toka me pH nn 4.8 nuk mund t kultivohet.

107

Vreshtaria
Tabela 24. Vlerat optimale t pH n t cilat ndodh asimilimi i mir i elementve ushqyes
Elementi ushqyes Azoti Fosfori Potasi (Kaliumi) Magnezi Kalciumi Hekuri Magnezi Zinku Molibdeni Bori Alumini pH (ndodh asimilimi) 6-8 6.5-7.5 6-8 6-8.5 7-9 3-6.5 3-6.5 3.5-7 6.5-9 5-7.2 3-5

Vlera e pH ndikon mbi shkalln e asimilimit t elementve ushqyes. N raste ekstreme, duhet t ndrhyhet pr t prmirsuar pH e toks nprmjet glqerizimit dhe gipsimit, shoqruar me rritjen e numrit t ujitjeve n 2-3 vitet e para pas ndrhyrjeve. N tokat acide duhet t ndrhyhet m shpesh me plehrime gjethore dhe plehra t magnezit, hekurit dhe aluminit, pr shkak t formimit t komponimeve t patretshme t ktyre elementve n tok dhe pamundsis s thithjes s tyre nga ana e bims. Prmbajtja e glqeres Karbonatet ndikojn n pasurimin e toks me Ca dhe n rritjen e shkalls s asimilimit t Mg, prmirsojn strukturn e toks dhe pengojn efektin negativ t acideve minerale dhe organike q jan t pranishme n tokat acide. Karbonatet gjithashtu provokojn edhe formimin e strukturs kokrrizore dhe ngritjen e vlerave t pH t toks. Pr tokat ku do t mbillen vreshta, ka rndsi njohja e prmbajtjes s kalciumit aktiv (t asimilueshm) n tok. Hardhia krkon toka me prmbajtje t kalciumit aktiv m t ult se 5%. Sipas prmbajtjes s kalciumit aktiv, tokat ndahen n 4 grupe.

108

Vreshtaria
Tabela 25. Klasifikimi i tokave sipas prmbajtjes s kalciumit aktiv
Emrtimi Toka t varfra Toka me prmbajtje normale Toka me prmbajtje t lart Toka me prmbajtje shum t lart Ca (%) <2% 25% 5-10 % > 10 %

Nse analizat tregojn pr nj tok me prmbajtje t lart t glqeres aktive, duhet t programojm prdorimin e nnshartesave t qndrueshme ndaj glqeres aktive, krahas masave t tjera pr uljen e pH. Pr t korrigjuar alkalinitetin prdoret sulfati i hekurit, sulfuri i kalciumit dhe kloruri i kalciumit. Lnda organike Sasia e lnds organike n tok (rezerva potenciale) lviz n kufijt 2-5%. Sa m e lart t jet prmbajtja e glqeres n tok, aq m e shfrytzueshme sht lnda organike. N tokat acide, lnda organike bhet m pak e shfrytzueshme nga bima. Pr kultivimin e hardhis gjykojm mbi prmbajtjen e lnds organike (t shprehur n %) dhe n vlern e raportit karbon/azot t lnds organike. Tabela 26. Prmbajtja e lnds organike sipas tipit t tokave
Tipi i toks Tokat ranore Tokat gurishtore skeletike Tokat subargjilore t lehta Tokat subargjilore t mesme Tokat subargjilore t rnda Tokat e rnda argjilore Prmbajtja e lnds organike (%) > 1.35 > 1.65 > 1.80 >2 > 2.25 > 2.50

Pr nj rritje dhe zhvillim normal t hardhis kjo vler duhet t jet 10, ndrsa n tokat ku ky raport merr vlera m t larta apo m t vogla se 10, shfaqen rregullime. Lnda organike prmirson strukturn e toks dhe shrben si burimi kryesor i azotit. Kapaciteti i kmbimit kationik (csc) Kapaciteti i kmbimit kationik shpreh aftsin q ka toka pr t mbajtur n kompleksin thiths kationet potas, magnez dhe hekur, duke evituar humbjet dhe duke lejuar kmbimin, thithjen e tyre nga rrnjt e bims. Kapaciteti i kmbimit kationik varet nga prmbajtja e lnds organike dhe argjils n tok. Tokat me

109

Vreshtaria
prmbajtje t lart t argjils dhe lnds organike, kan csc t lart. Kapaciteti i kmbimit kationik matet me miliekuivalent (mek) pr 100 gr tok. Tokat q prmbajn 20 mek/100 gr konsiderohen toka t mira pr vreshta. Tabela 27. Kapaciteti i kmbimit kationik (mek/100 gr tok) dhe klasifikimi i tokave
CSC Klasifikimi
Shum e pasur E pasur Mesatare, normale E varfr, e ult Shum e varfr, ult Shum e pasur E pasur Mesatare, normale E varfr, e ult Shum e varfr, ult Shum e pasur E pasur Mesatare, normale E varfr, ult Shum e varfr, ult

K2O ppm
>120 70-120 35-70 18-35 <18 >360 210-360 120-210 60-120 < 60 > 600 360-600 180-360 90-180 < 80

Mg ppm
>60 25-60 10-25 5-10 <8 >180 80-180 40-80 20-40 <20 >300 120-300 60-120 30-60 <30

MgO ppm
>100 42-100 17-42 8-17 <8 >300 133-300 66-133 33-66 <33 >498 200-498 100-200 50-100 <50

Ca ppm
>800 500-800 200-500 100-200 <100 >2400 1600-2400 1000-1600 500-1000 <500 >4000 3000-4000 2000-3000 1000-2000 <1000

CaO ppm
>1100 700-1100 280-700 140-280 <140 >3350 2200-3350 1400-2200 700-1400 <700 >5600 4200-5600 2800-4200 1400-2800 <1400

E ult 0-10

Mesatare 10-20

E lart >20

Tokat me csc m t ult se 20 jan toka me humbje t mdha t elementve ushqyes dhe quhen toka me deficit t lart ushqimor, krkohet plehrim me sasi t mdha t plehut organik. Raporti magnez/potas (Mg/K) Analizat kimike t toks mundsojn llogaritjen e vlers s raportit Mg:K. Pr nj ekuilibr m t mir n favor t zhvillimit t bims, ky raport duhet t jet 2-5. Vlerat m t ulta se 2 tregojn pr munges magnezi, ndrsa vlerat m t larta se 5 tregojn pr munges t elementit potas. Ky raport duhet t mbahet n nivele optimale pr shkak se tek kultivart e hardhis, veanrisht tek kultivart e tavolins, nga prishja e ktij ekuilibri fillon tharja e rrnjve, frenjave dhe e veshulve. Raporti karbon/azot (C/N) Raporti karbon/azot sht nj tregues mjaft i rndsishm dhe i dobishm q nxirret nga analizat e toks, vlera optimale e t cilit duhet t jet rreth 10.

110

Vreshtaria
Nse ky raport sht m i ult se 10, tregon pr tendenc mineralizimi t lnds organike, shprbrje t shpejt dhe humbje t saj. Nse ky raport ka vlera m t larta se 10, tregon pr nj shprbrje t ngadalt t lnds organike. Prmbajtja e azotit total n tok Azoti sht elemnti ushqyes m i rndsishm, shpesh deficitar pr shkak t shplarjes dhe humbjes s leht t tij. Burimi kryesor i azotit sht lnda organike e toks e cila shprbhet nga mikroorganizmat e toks q e shndrrojn at nga forma organike n inorganike. Azoti i asimilueshm gjendet n format inorganike, jonet NH4+, NO3-, dhe shum pak n formn NO2-. N tokat bujqsore, prmbajtja normale e azotit sht 1.5-2%. Meqense azoti sht element shum i lvizshm, nuk sht e mundur t hartohet nj bilanc plehrimi pr nj periudh t gjat, prandaj duhet plehruar shpesh me plehra azotike. Fosfori i asimilueshm n tok Tokat m t prshtatshme pr kultivimin e vreshtave jan ato me prmbajtje 3035 ppm P2O5. Pr interpretimin e sakt t rezultateve duhet t bhet dallimi i tokave acide nga ato neutrale dhe alkaline pasi efekti i prmbajtjes nuk sht i njjt. Pr tokat acide prdoret metoda Bray e Kurtz. N toka t tilla, fosfori sht i lidhur nga format e patretshme t fosfatit t aluminit dhe fosfatit t hekurit dhe, ndonse nga analiza dalin vlera t larta, n t vrtet bimt vuajn nga mungesa e fosforit. Tabela 28. Klasifikimi i tokave sipas prmbajtjes s fosforit t asimilueshm
Klasifikimi Toka me prmbajtje shum t ult Toka me prmbajtje t ult Toka me prmbajtje mesatare Toka me prmbajtje prmbajtje t lart Toka me prmbajtje shum t lart (toka shum t pasura) mg/kg (fosfor) 0-10 10-20 20-30 30-40 >40

Tabela 29. Korrigjimi me metodn Olsen pr tokat alkaline

Emrtimi Toka me prmbajtje shum t ult Toka me prmbajtje t ult Toka me prmbajtje mesatare mg/kg (pakorrigjuar) 0-10 10-20 20-30 mg/kg E korrigjuar 0-5 5-10 10-15

111

Vreshtaria
Toka me prmbajtje prmbajtje t lart Toka me prmbajtje shum t lart (toka shum t pasura) 30-40 >40 15-20 >20

N tokat alkaline, fosfori sht i padisponueshm pr shkak t forms s patretshme t fosfatit t kalciumit. Treguesit e analizs korrigjohen me metodn Olsen dhe kjo bhet pr t prcaktuar nivelin e fosforit t asimilueshm. Potasi Tokat paraqiten t ndryshme pr sa i takon prmbajtjes s potasit. N tokat bujqsore, prmbajtja e potasit varion nga 1.5-3%, ndrsa n tokat e pakultivuara prmbajtja e potasit varion nga 0.15-4%. Ndryshe nga fosfori dhe azoti, potasi gjendet kryesisht n forma minerale, inorganike. Potasi i asimilueshm nga bimt nuk sht m shum se 1-1.2% e rezervs potenciale t toks (potasit total). Themi se toka sht e varfr me potas kur ka < 2% K, e mesme kur ka 2-5% dhe e pasur kur ka >5 % (% c.s.c) Pr t ndrhyr n rregullimin e bilancit t potasit, bazohemi n prmbajtjen e magnezit dhe m pas n vlerat e raportit Mg/K. Konsiderohen si toka t mira pr mbjelljen e vreshtave ato toka ku vlerat e raportit Mg/K sht 2-5. Kur kjo vler sht <2, duhet korrigjuar prmbajtja e magnezit. Kur vlera e ketij raporti sht >5, kemi nj prmbajtje t lart t magnezit n tok, n kt rast duhet ndrhyr me plehra pr t rritur shkalln e prvetsimit t potasit. Mikroelementt n tok Ndonse ndodhen n sasi shum t vogla n tok, mikroelementt jan njlloj t rndsishm si dhe makroelementt. Mikroelementt formohen nga alterimi fizikokimik i shkmbit tokformues. Mikroelementt mund t vijn gjithashtu edhe nga prdorimi i pesticideve, ujrat industriale, plehrat kimike dhe mbeturinat urbane. Prmbajtja e lnds organike dhe niveli i pH ndikojn n gjendjen dhe n shkalln e asimilimit t mikroelementve. Lnda organike e toks ndikon duke rritur sasin dhe shkalln e shfrytzimit t mikroelementve. Pehashi acid dhe alkalin, ndikon negativisht n thithjen e mikroelementve nga bima pr shkak t krijimit t komponimeve t patretshme Prmbajtja e kriprave n tok, dmtimi nga teprica e kriprave n tok Teprica e kriprave n tok shkakton dmtimin e organeve vegjetative t hardhis. Nga prqndrimi i lart i kriprave n tok shkaktohen ndryshime t thella tek ngjyra dhe treguesit e tjer t gjethes. Ngjyra e gjetheve ndryshon nga e gjelbr

112

Vreshtaria
n blu, gjethja rrudhoset dhe fillon nekroza e buzve, majs s nervaturave dhe pjesa ansore e lobeve t gjethes. Shtimi i prqndrimit shkakton rritjen e presionit osmotik mbi kufijt optimal, si rrjedhim bimt nuk jan m n gjendje t thithin ujin dhe kshtu fillojn t hfaqin shenja vyshkje. sht provuar q prmbajtja e lart e natriumit pengon thithjen e kalciumit, magnezit dhe potasit. Grumbullimi i lart i borit, natriumit dhe joneve t tjera n shtresn e rizosfers shkaktojn toksicitet pr sistemin rrnjor dhe bimn. Toksiciteti i kriprave mbi bimn vjen nga dmtimi i qndrueshmris s membranave qelizore si rezultat i prqndrimit t lart t kriprave. Toleranca e hardhis ndaj kriprave varet nga lloji i krips, kultivari dhe nnshartesa. Nnshartesa m tolerante sht 1103P dhe m pak e qndrueshme sht SO4. M t ndjeshme ndaj prqndrimit t lart t kriprave jan speciet amerikane, ndrsa m rezistente jan hardhit e species Vitis vinifera. Tabela 30. Rezistenca e llojeve ndaj prqndrimit t klorureve
Emrtimi SO4 Rupestris du lot 779 dhe 140Ru 1103P dhe Vitis vinifera Prmbajtja e klorureve (%) 0.4 0.5 1 1.5

Kloruret dhe sulfatet, kur gjenden n prqndrime t larta n tok, konsiderohen si kripra t dmshme. Hardhit e rritura durojn prmbajtjen e tyre deri n 0.006% NaCl, deri n 0.1% MgSO4 dhe 0.005-0.001 Na2CO3. 1. 4. Organizimi i territorit Ndarja e territorit n njsi m t vogla bhet duke u nisur nga kufiri rrethues, pjerrsia, relievi, kundrejtimi dhe mbi t gjitha nga rrjeti rrugor i cili duhet t jet sa m funksional. Ndarja e siprfaqes (parcelizimi) synon t krijoj kushte afrsisht t njjta brenda nj parcele. Kjo ndihmon q t mbillet n do parcel nj kultivar i caktuar, q t zbatohen me efikasitet dhe n t njjtn koh proceset teknologjike si dhe vjelja, sipas destinacionit t caktuar. Krijimi i ngastrave duhet t ul dhe t mnjanoj rrezikun nga grryerjet dhe shplarjet. Po kshtu, krijohen njsi m t vogla duke filluar nga masivi, q mund t jet nj siprfaqe e madhe, blloqet q zakonisht jan 10 her m t vogla, dhe parcelat q jan akoma edhe m t vogla.

113

Vreshtaria
T gjitha kto njsi hidhen n letr milimetrike (plan vendosje) duke krijuar kshtu skicn me format e parcelave sipas figurave gjeometrike t krijuara (drejtkndsh, paralelopiped, trekndsh etj) ku gjatsia e tyre duhet t jet 3-5 her m e madhe se gjersia. 1. 5. Vendosja e rrjetit rrugor dhe ujits Rrjeti rrugor duhet t bashkrendohet me rrjetin e kanaleve antierozive, njkohsisht dhe me kanalet ujits dhe kullues. Rrugt duhet t ndrtohen n mnyr t atill q t lejojn gjat gjith vitit futjen pa problem t mjeteve mekanike dhe mjeteve t transportit. Siprfaqja e prgjithshme e rrugve duhet t zr jo m shum se 5-6% t siprfaqes. Rrugt nuk duhet t ken m shum se 8% pjerrsi. Rrugt kryesore duhet t jen 8-10 m t gjera dhe ndrtohen ndrmjet blloqeve. Rrugt dytsore jan 6-8 m t gjera dhe projektohen dhe ndrtohen ndrmjet parcelave. Rrugt e brendshme duhet t ken gjersi deri n 3 m, projektohen dhe ndrtohen brenda parcels, n varsi t relievit. Kto rrug lehtsojn qarkullimin e mjeteve, kryerjen e punimeve, transportin e brendshm, etj. Rrjeti ujits dhe kullues duhet t projektohet dhe t realizohet duke i vendosur kanalet paralel me rrugt. Tubat e shkarkimit dhe urat e vogla duhet t vendosen para ndrtimit t rrugve. Pr siprfaqet me pjerrsi deri n 5%, akset e kanaleve vendosen n prputhje me akset e rrugve. N siprfaqet me pjerrsi 5-14%, kanalet kullues dhe ujits vendosen sipas izoipseve, me nj pjerrsi horizontale 1-3%, e cila lehtson largimin e ujrave. N siprfaqet me pjerrsi mbi 15% merren masa pr sistemimin e terrenit n brezare. Brezaret (tarracat) ndrtohen sipas izoipseve me pjerrsi 1-2%, skarpatat ndrtohen jo m t larta se 1-1.5 m, gjersia e brezareve duhet t jet sa shumfishi i distancs midis rreshtave. N siprfaqet me pjerrsi mbi 25% nuk duhen ndrtuar brezare sepse ka humbje t madhe t siprfaqes s toks nga skarpata si dhe krkohet shum pun pr grryerjen dhe lvizjen e dherave. N siprfaqet e pjerrta duhet t ndrtohen kanale antierozive dhe breza pyjor mbrojts duke i vendosur ato pingul me drejtimin e pjerrsis dhe drejtimin e errave kryesore. 1. 6. Prcaktimi i strukturs varietore Zgjedhja e kultivarve duhet t bhet n varsi t kushteve ekologjike, veorive biologjike t kultivarve, drejtimit t prodhimit, kushteve t agroprpunimit, tregut, etj. N zonat e larta t vreshtaris zgjidhen kultivar me periudh t shkurtr vegjetacioni dhe qndrueshmri t lart ndaj t ftohtit. N t njjtn zon, kultivart e hershm vendosen n faqe me kundrejtim verior (sepse jan siprfaqe m t freskta), ndrsa kultivart me pjekje t von duhet t mbillen n faqet me kundrejtim nga jugu dhe perndimi. N tokat e shndosha e t thella vendosen kultivart e tavolins dhe ata pr prodhimin e vers pr konsum t brendshm. N siprfaqet e pjerrta dhe t ndriuara

114

Vreshtaria
mir vendosen kultivar me rendiment m t ult dhe q grumbullojn m shum sheqer e q prdoren pr prodhimin e verrave pr eksport. Zgjedhja e gabuar e nj kultivari, vendosja e tij n nj parcel t gabuar prsa i prket mikroklims, cilsive t toks, ekspozicionit, lartsis mbi nivelin e detit, sjell dshtimin e investimit dhe puns s kryer. Parcela sht njsia m e vogl e vreshtit. N do parcel vendoset nj ose dy kultivar t ngjashm lidhur me krkesat ndaj toks dhe teknologjis, me periudh lulzimi dhe pjekje t njjt, destinacion t njjt, etj. Brenda blloqeve duhet t vendosen kultivar t prafrt sa i takon krkesave t tyre ndaj klims, toks dhe teknologjis s kultivimit. Po kshtu, duhen vlersuar me kujdes faktort q ndikojn n strukturn varietore t vreshtave me destinacion prodhimin e rrushit pr konsum t freskt (tavolin), duke synuar vargzimin e prodhimit, bazuar n biologjin e kultivarit, kohn e vjeljes, ruajtjes dhe tregtimit. N tabeln e mposhtme sht dhn mundsia e sigurimit t prodhimit t freskt nga fusha e hapur dhe serrat e mbuluara me plasmas gjat periudhs qershor-dhjetor. Tabela 31. Pjekja dhe furnizimi i tregut sipas kultivarve (n 10 ditor)
Kultivari Cardinal Matilde Victoria * Black Mag * Incrocio 1 * Sub. Seedl * Centenial S. Big Perlon Mchele Pal * Sugraone S * Regina Bia. Dan Seed. VCR 16 Seed Italia * Red Globe * Thomp. S * Grims. Seedl
Qershor

Korrik

gusht

Shtator

Tetor

Nntor

Dhjetor

1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +

115

Vreshtaria
Ruby Seedl Black Pearl * + + + + + + + + + +

N Itali dhe vende t tjera t Europs po punohet pr t futur n prdorim kultivar t rinj dhe mnyra t reja kultivimi q sigurojn prodhim t hershm q n muajin maj pr t zvendsuar prodhimin e hershm q vjen nga Izraeli, Egjipti, Tunizia dhe Spanja (Colapietra, M., 2004).

2. Punimet prgatitore n ngastrat e caktuara pr vresht

Toka e caktuar pr krijimin e vreshtit t ri, i nnshtrohet nj sr ndrhyrjesh q kan si qllim krijimin e nj shtrati t prshtatshm pr znien, rritjen dhe zhvillimin e mtejshm t hardhis. Vreshtat e rinj krijohen n toka t pjerrta q shpesh jan t mbuluara me shkurre e bim t larta t cilat krkojn nj sr ndrhyrjesh, ku m kryesoret jan: 2. 1. Shpyllzimi, pastrimi i territorit dhe nivelimi siprfaqsor Prpara se toka t punohet qilizm, e gjith siprfaqja duhet t shpyllzohet dhe t pastrohet nga rrnjt, shkurret, trungjet, gurt dhe mbeturinat e tjera t dmshme pr sistemin rrnjor t hardhis. Pas pastrimit t gurve dhe mbeturinave, bhet nivelimi i gjith siprfaqes. Siprfaqja e shpyllzuar, pastruar dhe niveluar, duhet t mbillet pr 2-3 vjet radhazi me kultura bujqsore prashitese ose leguminoze, para se t mbillet vreshti. 2. 2. Punimi i thell (qilizm) Punimi i thell (qilizm) sht nj nga hallkat m t rndsishme t teknologjis s kultivimit t vreshtave. Punimi qilizm mund t kryhet me traktor t fuqishm ose me krah. Nprmjet punimit qilizm przihen horizontet siprfaqsore t toks n thellsi 80-100 cm. Ky punim prmirson strukturn dhe vetit fiziko-kimike t toks, rrit prshkueshmrin dhe kapacitetin ujmbajts, prmirson kushtet e ajrimit dhe t ngrohjes n shtresat e thella (Sotiri, P., etj, 1972). Gjat punimit qilizm, farat dhe rizomat e barrave t kqija bien n thellsi t toks duke humbur mundsin pr t mbir n vitin pasardhs. a) Mnyra e realizimit t punimit qilizm Toka krkon nj punim qilizm t plot e t thell n t gjith siprfaqen. Pavarsisht nga lloji i toks, duhet hequr dor nga punimi qlizm i pjesshm, q shpesh sht prdorur n tokat ranore, gurishtore dhe skeletike.

116

Vreshtaria
Punimi qilizm i plot sht punimi i gjith siprfaqes dhe, n kt rast, shtresat e toks bhen m uniforme dhe krijohen kushte pr nj qarkullim optimal t ujit dhe elementve ushqyes. Kjo praktik ka efektivitet dhe siguri m t lart pr prodhimtarin dhe jetgjatsin e vreshtit. Punimi qilizm me krah sht shum i kushtueshm, nse marrim n konsiderat faktin q nj puntor mund t realizoj vetm 4-5 m2/dit.

Figura 28. Kryerja e punimit qilizm me traktor (F Voci)

Punimi me mjete mekanike realizohet me traktor t fuqishm n thellsin 80-100 cm. b) Koha kryerjes s punimit qilizm Punimi qilizm mund t realizohet n do koh t vitit, mjafton q t prfundoj 2 muaj prpara mbjelljes s fidanve. Mbjellja e fidanve kryhet n vjesht dhe/ose n pranver, n varsi t klims s zons dhe tipit t toks. Nse mbjelljet do t bhen n pranver, punimi qilizm duhet t bhet n vjesht. c) Thellsia e punimit qilizm Punimi qilizm duhet t bhet n thellsi m t madhe se thellsia e shtrirjes s mass kryesore t rrnjve t hardhis. N vreshtat me mosh 10-15 vjeare, masa kryesore e sistemit rrnjor shtrihet n thellsi 20-60 cm, nj pjes e madhe shtrihet deri n 80 cm, ndrsa rrnj t veanta shkojn deri n 1.5 m, n varsi edhe t tipit t toks. N prgjithsi, masa kryesore e sistemit rrnjor zhvillohet n thellsin 20- 80 cm. Thellsia e punimit qilizm varet edhe nga kushtet e lagshtirs toksore. N zona t thata, me qllim q t rritet kapaciteti ujmbajts dhe q sistemi rrnjor t stimulohet q t shkoj n drejtim t ushqimit dhe rezervave ujore m n thellsi t toks, bhen punime m t thella. N zona e rajone me kushte t mira lagshtire toksore, me reshje dhe mundsi t mira ujitje, thellsia e punimit qilizm mund t jet m e vogl (60-80 cm).

117

Vreshtaria
Mbjellja e vreshtit n nj tok q nuk sht br punimi qilizm shfaq probleme serioze q n vitet e para (vitet 4-5) pas mbjelljes. Me kalimin e viteve kto shqetsime vijn duke u shtuar deri n dshtimin e plot t vreshtit.

3. Plehrimi baz (prpara mbjelljes s vreshtit)

N siprfaqen e toks s punuar dhe niveluar, shprndahet plehu organik, plehrat minerale fosfatike dhe potasike, si dhe nj sasi e plehut azotik n formn e ures.

Figura 29. Shprndarja e plehut organik n tokn e punuar qilizm (F Voci)

Toka e caktuar pr ngritjen e vreshtit t ri duhet t plehrohet me 400-500 kv/ ha pleh organik t kalbur mir, 15-18 kv/ha pleh fosfatik n form superfosfati, 8-10 kv/ha pleh potasik n form sulfat potasi, 3-4 kv/ha pleh azotik n form ureje. Pas punimit qilizm kryhet nivelimi dhe shkrifrimi siprfaqsor i toks

Figura 38. Pamje nga plugimi i dyt dhe lesimi i toks s caktuar pr vresht (F Voci)

118

Vreshtaria
M pas, shprndahet plehu organik, suprfosfati dhe ureja dhe prmbysn me an t plugimit t dyt n thellsin 25-30 cm. Pas plugimit t dyt, kryhen 1-2 lesime q kan pr qllim shkrifrimin siprfaqsor, nivelimin m t mir dhe mbrojtjen nga barrat e kqija. Asnj lloj ndrhyrje tjetr e mvonshme nuk e zvendson efektin dhe rolin q ka plehrimi baz mbi jetgjatsin dhe prodhimtarin e vreshtit n vite.

4. Mbjellja e vreshtit
4. 1. Distancat e mbjelljes N tokat e sheshta dhe tokat pak t pjerrta t zons fushore, rreshtat vendosen n largsi 2-2.4 m, ndrsa bimt vendosen n largsi 1-1.2 m, duke siguruar kshtu 3500-5000 bim/ha. N zonn kodrinore dhe paramalore me pjerrsi relativisht t madhe, rreshtat mund t vendosen n largsi 1.6-1.8 m, ndrsa bimt 0.8-1 m. Kultivart e rrushit pr tavolin nuk duhen kultivuar n spalier vertikale, rendimenti dhe cilsia e duhur arrihet nse kta kultivar mbahen n form tende me cung t lart Mbillen duke prdorur distancat 3x3, kshtu sigurohen 1100-1300 bim/ha dhe synohet pr nj rendiment mesatar 250-300 kv/ha Para mbjelljes, duhet t bhet piketimi sipas drejtimit t rreshtave. Rekomandohet q: - N zonat fushore, n toka t sheshta, rreshtat t vendosen n drejtimin veri-jug. - N tokat e pjerrta, rreshtat vendosen sipas izoipseve, me nj pjerrsi 1-3% .

Figura 30. Piketimi i ngastrs, vendosja e rreshtave dhe bimve (A Cartechini)

Distancat ndrmjet rreshtave dhe bimve varen nga kultivari, toka, relieve, nnshartesa dhe destinacioni i prodhimit.

119

Vreshtaria
4. 2. Mnyra e mbjelljes s fidanit N tokn e vreshtit t paraprgaritur dhe t piketuar hapen gropat pr mbjelljen e fidanve Gropat hapn me prmasa 50 x 50 x 50 cm. Para mbjelljes, fidanve ju hiqen rrnjt e dmtuara, krasitet sharmnda e mbishartess duke e ln vetm me dy tre sytha dhe vendosen n uj pr 12-24 or q fidanat t fitojn turgorin e humbur. Pr t realizuar vendosjen m t shpejt t kontaktit t rrnjve me tokn, bhet banjzimi i fidanve duke i zhytur n tretsir pleh organik + argjil n raport 1:1. N grop hidhet pleh organik, potasik dhe fosforik (quhet plehrimi shoqrues). Zakonisht, prdoren 10-15 kg/grop pleh organik, 200-250 gr superfosfat dhe 80-100 gr pleh potasik, t cilt przihen me dheun e fundit t grops. Afati optimal i mbjelljes pr zonat e ftohta veriore dhe verilindore sht periudha shkurt-mars, por jo m von se 15 prill. Pr zonn e ult e t ngroht, mbjellja duhet t bhet n periudhn dhjetorjanar, jo m von se 15 mars. Mbjellja e fidanit bhet n mnyr q pika e shartimit t jet 5-7 cm mbi siprfaqen e toks. Kontakti i piks s shartimit me tokn sjell daljen e rrnjve nga mbishartesa. Pr t realizuar nj kontakt sa m t mir t fidanit me tokn, gjat mbushjes s grops, dheu duhet t ngjishet leht me kmb. Mbjellja prfundon duke e sistemuar dheun mbi siprfaqen e grops n form t nj gjysmharku.

Figura 31. Mnyra e mbjelljes s fidanit t hardhis (P Sotiri)

Gjat dy muajve t par pas mbjelljes, siprfaqja e toks s grops pson nj ulje t leht, dhe bashk me tokn ulet edhe fidani. Nse e lm dheun rrafsh me

120

Vreshtaria
tokn, pas uljes s siprfaqes s grops do t krijohet nj grop e vogl (n form gjysmharku nga posht), e cila mbushet dhe qndron si nj pellg me uj gjat gjith dimrit dhe pranvers, duke br q nga lagshtira e teprt t asfiksohet sistemi rrnjor dhe t ndodh shplarja e toks n zonn e sistemit rrnjor. Duhet t evitohet mbjellja e fidanve n dit me ngrica dhe reshje shiu. Menjher pas mbjelljes, duhet t bhet ujitja me nga 3-4 litra uj/rrnj. Pas mbjelljes, paralelisht me rritjen e bimve, kryhen shrbimet agroteknike si prashitje t shoqruara me plehrim plotsues, luftimi i barrave t kqija, trajtime kimike kundr vrugut dhe hirit, vendosja e sistemit mbshtets, krasitjet e gjelbra, etj.

5. Shrbimet pas mbjelljes

Vreshti hyn n prodhim 3-4 vjet pas mbjelljes. Gjat ksaj periudhe duhet t kryhen shrbimet agroteknologjike t mposhtme: 1. Kontrolli i znieve bhet 2-3 jav pas mbjelljes. Bimt q kan dshtuar duhet t zvendsohen q n fillim t vegjetacionit. Kontrolli i dyt bhet nj muaj m von (prill-maj). 2. Zvjerdhjet kryhen dy her gjat vitit t par. Zvjerdhja e par bhet kur lastart kan nxjerr 5-6 gjethe, ndrsa e dyta nga fundi i muajit gusht. Qllimi final i tyre sht eleminimi i rrnjve t zhvilluara nga mbishartesa dhe i lastarve q mund t zhvillohen nga nnshartesa. 3. Plehrimet dhe ujitjet. Gjat vitit t par bhen 2 plehrime plotsuese t shoqruara me prashitje. Plehrimi i par bhet kur lastart kan zhvilluar 6-8 gjethe dhe i dyti nj muaj m von. Ujitja e vreshtit n kushtet e klims dhe toks s Shqipris sht e domosdoshme, pasi n periudhn maj-tetor bien mesatarisht 140-240 mm shi, sasi kjo e pamjaftueshme pr nevojat biologjike t bims s hardhis. 4. Plotsimi i boshllqeve bhet duke prdorur fidant rezerv t cilt mbahen n fidanishte nn shrbime intensive. 5. Kontrolli pr pastrtin varietore bhet gjat muajve korrik-gusht, ku hiqen bimt q nuk kan tiparet e kultivarit baz. 6. Krasitjet e gjelbra konsistojn n heqjen e sqetulloreve (qershor-korrik) dhe pincimin e majave t lastarve n fund t muajit gusht. Kto masa synojn n drunjzimin m t mir t lastarve, formimin e shpejt t cungut, rritjen e qndrueshmris s sharmendave ndaj t fohtit (ngricave), etj. 7. Vendosja e sitemit mbshtets t prhershm. Lloji i sitemit mbshtets, mnyra e ndrtimit dhe materialet q prdoren varen nga skema e mbjelljes, sistemi i krasitjes, forma e mbajtjes s vreshtit, relievi, tipi i toks, etj. Mnyra m e prhapur e mbajtjes s vreshtave sht spaliera vertikale ku teli i par shtrihet n lartsin e trupit t bims, ndrsa telat e tjer 40-50 cm larg nga njri-tjetri.

121

Vreshtaria

Figura 32. Vendosja e bandierave tek spaliera vertikale (A Colapietra)

Teli i dyt dhe i tret mund t vendosen nga t dyja ant e bandierit, paralel me njri-tjetrin me qllim futjen e lastarve t rinj ndrmjet tyre. Kjo lehtson edhe prdorimin i mjeteve mekanike, prmirson ndriimin dhe zvoglon punn pr lidhjen e lastarve.

Figura 33. Vresht i vitit t par me spalier t prfunduar (L Susaj)

6. Shmangia e praktiks s mbjelljes vresht pas vreshti

Mbjellja vresht pas vreshti sjell lodhjen e toks pr shkak t shfrytzimit t njanshm t elementve ushqyes n tok, infeksioneve, mbetjeve toksike q nxjerrin rrnjt e nnshartesave t vjetra, etj. Rrnjt e nnshartesave q mbeten n tok pas shkuljes apo dmtimit nga ngricat bhen penges serioze pr rimbjelljen e ksaj toke me hardhi pr shkak t toksinave t ndryshme t cilat krkojn nj koh relativisht t gjat pr tu tretur. Duhet t kalojn t paktn 6-7 vjet sa pr t prmirsuar cilsit dhe strukturn e toks nprmjet mbjelljes s kulturave prashitse njvjeare apo shumvjeare dhe m pas mund t mbillet vreshti i ri.

122

Vreshtaria
Nse duhet t mbjellim patjetr vresht pas vreshti (jemi n nj situat pa alternativ tjetr), ather duhen respektuar rregullat e mposhtme : 1. T bhet punimi i qilizm i toks, grumbullimi, largimi dhe djegia me kujdes e mbeturinave t rrnjve dhe bimve t vjetra. 2. T prdoret nnshartes e ndryshme nga ajo e prdorur m par. 3. Rreshtat duhet t vendosen n mesin e rreshtave t vreshtit t mparshm. Duhet t zgjidhet me kujdes nnshartesa m rezistenc m t lart se sa nnshartesa paraardhse (sht fjala pr rezistencn ndaj nematodave dhe filoksers).

123

Vreshtaria

VI. PUNIMET E PRVITSHME T TOKS S VRESHTAVE

1. Rndsia e punimeve t prvitshme
Punimet e prvitshme t toks s vreshtit kan t bjn me disa ndrhyrje t domosdoshme q realizohen me forma dhe mjete t ndryshme n varsi t kohs, relievit, qllimit t kultivimit dhe kushteve t ambjentit. Nprmjet punimeve t prvitshme t toks s vreshtit sigurohet: - Prmbysja dhe zhdukja e farrave dhe rizomave t barrave t kqija t cilat thithin sasi t konsiderueshme uji dhe lndsh ushqyese, rrisin koeficientin e evapotranspirimit t ujit si dhe jan strehuese dhe bim ndrmjetse pr mjaft smundje dhe dmtues t hardhis. - Sigurohet grumbullimi dhe ruajtja m e mir e lagshtirs n tok. Punimet e toks gjat periudhs s dimrit dhe pranvers rritin rezervat ujore n tok dhe shkalln e shfrytzimit t elementve ushqyes q ndodhen t tretura n tretsirn toksore. - Sigurohet ajrim m i mir, qarkullimi dhe kmbim m i mir i oksigjenit dhe gazit karbonik. Ajrimi i mir i toks ka rndsi n normalizimin e proceseve t nitrifikimit t lnds organike t cilt ndikojn n rritjen e sasis s azotit n forma lehtsisht t asimilueshme nga rrnjt - Ndihmojn n zhdukjen e mjaft smundjeve dhe dmtuesve nprmjet prmbysjes n thellsi t formave t tyre dimruese dhe infektive. Punimi i toks n vreshta ndryshon nga punimi i toks s mbjell me kultura t tjera bujqsore pr shkak se shtresa siprfaqsore q punohet do vit prmban shum pak rrnj sepse hardhia i shtrin rrnjt m n thellsi dhe jeton pr 25-30 vjet n t njjtin vend. 1. 1. Mnyrat e mbajtjes s toks N varsi t rajonit gjeografik, kushteve ekonomike, tipit t toks, siprfaqja e toks s vreshtit mund t mbahet n tre t ashtuquajtura sisteme t mbajtjes s toks. 1. Sistemi i lndins, q zbatohet kyesisht n tokat e pjerrta dhe n tokat humusore. N kt rast, shtresa e barit lihet t zhvillohet pr t frenuar fenomenin e erozionit. N vendin ton zbatohet vetm n rastin e pjergullave afr baness, pjergullat e bahes.

124

Vreshtaria

a) b) Figura 34 . a) mbjellja e mesrreshtave me graminor; b) mbajtja ugar (L Susaj)

2. 3. 4.

Sistemi i mulirimit, prfshin mbulimin e toks me bar t kositur, mbulimin me kasht ose me plasmas t zi. N kt mnyr ruhet lagshtira, kursehen punimet pr luftimin e barrave t kqija, etj. Sistemi i ugarit, toka mbahet gjithnj e punuar nprmjet plugimit, kultivimit, frezimit, etj. Mbjellja e mesit t rreshtave me bim tokmbuluese, graminor dhe bishtajor (Festuka sp, Poa sp, Lolium sp, Trifolium sp, etj).

1. 2. Punimet e thella Punimet q kryhen periodikisht n vresht jan t shumta q nga punimi i thell i toks, prashitjet, punimet mes rreshtave, etj. Punimi i thell i toks s vreshtit bhet n thellsin 30-35 cm. Para punimit hidhen plehrat organike, fosfatike dhe potasike t cilat prmbysen n thellsin e punimit, sa m afr shtrirjes s sistemit rrnjor. Plugimi i zakonshem i toks ndrmjet rreshtave bhet me mjete mekanike. Toka plugohet ndrmjet rreshtave n periudhn e vjeshts s von ose n pranvern e hershme. Thellsia e plugimit ndrmjet rreshtave n pranvere sht 15-20 cm, ndrsa n vjesht 20-25 cm. Punimi qilizm ndrmjet rreshtave zbatohet n tokat e rnda t cilat duan nj shkrifrim m t mir t toks n n thellsi 40-60 cm. Ky punim bhet nj her n 3 vjet, duke prdorur pr trheqje traktor t fuqishm me goma. Zakonisht, n mesin e rreshtave, plugohet nj rrip toke me gjersi 1-1.2 m. 1. 3. Punimet e cekta (frezimet dhe prashitjet) N punimet e cekta t toks s vreshtit futen prashitjet, kultivimet dhe diskimet q kan si qllim kryesor luftimin e barrave t kqija, prishjen e kapilaritetit, uljen e avullimit t ujit, prmbysjen e mir t plehrave kimike q prdoren n plehrimin plotsues, etj.

125

Vreshtaria
Prashitja me krah n drejtim t rreshtit kryhet gjat vegjetacionit dhe prfshin vetm zonn e rreshtit n t dyja ant e bims, n nj rrip toke me gjersi t prbashkt 80-100 cm ( 40-50 cm n do an t bims). Zakonisht bhen dy-tre prashitje, nj n vjesht dhe 1-2 n pranver-ver. Prashitjet bhen me krah, me shat ose cap. Prashitjet bhen n thellsi 10-12 cm. N prashitjen e pranvers, dheu trhiqet nga rreshti i bimve n drejtim t mesit t rreshtave, ndrsa n prashitjen e vjeshts, dheu trhiqet n drejtim t rreshtit t bimve. Duhet t shmangen prashitjet n koh me shi dhe me lagshtir t teprt. Prashitja mes rreshtave me mjete mekanike. Zakonisht mesi i rreshtave mbahet gjithnj i punuar. Kjo realizohet duke kryer 3-4 frezime n thellsi 8-10 cm. Prashitja e mesit t rreshtave mund t bhet edhe nprmjet diskut duke rritur gjersin n mnyr q punimi t kryhet me nj kalim. Prdoren mjete (disqe dhe freza) me tirante ansor t cilt shmangin cungun e hardhis dhe bjn t mundur punimin e toks edhe ndrmjet bimve n rresht pa rrezikuar damtimin e cungut t hardhis.

2. Punimet n varsi t kohs s kryerjes s tyre

Sipas kohs kur kryhen punimet n vresht, mund t ndahen n punime t vjeshts, pranvers dhe vers. Punimi i vjeshts kryhet pas vjeljes s rrushit, gjithnj para fillimit t reshjeve t gjata q karakterizojn periudhn vjesht-dimr. Punimi i vjeshts ka shum rndsi pr vreshtat mbi uj dhe pr ato me mundsi t kufizuara ujitje. Ky punim bn t mundur shkrifrimin dhe ajrimin e mir t toks dhe ndihmon n grumbullimin dhe ruajtjen e rezervave ujore gjat periudhs s dimrit (Harizaj, P., 2009). Nprmjet punimit t vjeshts realizohet edhe prmbysja e larvave dhe sporeve t mjaft dmtuesve dhe smundjeve, prmbysja e farave t barrave t kqija, etj. Punimi i toks n vjesht rekomandohet vetm pr tokat e sheshta dhe pak t pjerrta. Punimi i pranvers bhet pasi kan prfunduar t gjitha punimet e tjera t periudhs, si krasitja dimrore, lidhjet e sharmendave, tendosja e telave, trajtimet dimrore, etj. Koha m e prshtatshme pr kryerjen e punimit t pranvers n zonat fushore sht periudha janar-shkurt, ndrsa n zonn malore kryhet n shkurt-mars, dhe duhet t prfundoj 1-2 jav para fillimit t fryrjes s sythave. Punimet shkrifruese kryhen gjat periudhs s vers. N pranvern e von dhe gjat gjith vers, toka e vreshtave mbahet n gjendje t shkrifrur dhe e pastr nga barrat e kqija. Pr kt qllim, sipas nevojs, gjat vegjetacionit bhen shkrifrime t toks. Prashitjet luftojn barrat e kqija, sidomos gramin, talln dhe manaferrn. Punimet gjat vegjetacionit kryhen me freza t pajisura me sensor ansor elastik q mbrojn cungun e hardhis nga dmtimi dhe ndihmojn q t punohet edhe pjesa e toks q ndodhet ndrmjet bimve (toka n drejtim t rreshtit).

126

Vreshtaria

VII. PLEHRIMI I VRESHTAVE

1. Plehrimi i toks s vreshtave
Hardhia kultivohet pr disa vjet rresht n t njjtn tok dhe gjat ksaj periudhe ajo shfrytzon n mnyr intensive dhe t njanshme elementt ushqyes t toks. Hardhia, njlloj si dhe kulturat e tjera drufrutore, ka krkesa t veanta ndaj prmbajtjes s lndve ushqyese n tok. sht llogaritur se 1 ha vresht me zhvillim dhe rendiment mesatar merr (largon) nga toka do vit 90-120 kg azot, 40-50 kg fosfor dhe 100-150 kg potas (Sotiri, P., 1972). Largimi i prvitshm dhe i njanshm i sasive t konsiderueshme t elementve ushqyes shkakton varfrimin e toks dhe t ashtuquajturn lodhjen e toks nga kultivimi monokultur. Plehrimi bhet pr t rregulluar kt deficit t krijuar dhe pr t mbajtur n nivelet e nevojshme prmbajtjen e lnds organike dhe kriprave minerale n shtresn ku shtrihet pjesa m e madhe e sistemit rrnjor. 1. 1. Plehrimi i toks s vreshtave t reja Hardhia, n 1-2 vitet e para pas mbjelljes shfrytezon elementt ushqyes nga plehrat e prdorur n plehrimin baz dhe plehun e przierjes s grops (plehrimi shoqrues apo i lokalizuar). Megjithat sht i domosdoshm edhe plehrimi i prvitshm i vreshtave t reja me sasi t limituara plehu. Deri kur vreshti t hyj n prodhim, duhet t plehrohet me plehra kimike, duke prdorur kto doza orientuese. Pleh azotik (nitrat amoni) 150-200 kg/ha. Pleh fosforik (superfosfat) 250-300 kg/ha. Pleh potasik (sulfat potasi) 150-200 kg/ha. 1. 2. Plehrimi i toks s vreshtave n prodhim Plehrimi baz. N vreshtat e ngritura n tokat subargjilore prdoren 350-400 kv/ha pleh organik. N tokat gurishtore, skeletike, subranore, prdoren doza m t larta, 400-500 kv/ha. Plehu organik, fosfatik dhe azotik (n formn e ures) hidhen n siprfaqen midis rreshtave dhe prmbysen nprmjet plugimit n thellsin 20-25 cm. Plugimi duhet t kryhet n pranvern e hershme. Plehrat shprndahen n nj siprfaq q ka formn e rripit t toks n gjatsi t rreshtit, n distanc 35-40 cm larg nga bima.

127

Vreshtaria
Plehrimi me plehra azotike bhet do vit duke prdorur 90-100 kg/ha lnd aktive N, n vreshtat pa mundsi ujitje, dhe 120-130 kg/ha lnd aktive N, n vreshtat e ujitshme Plehrimi me plehra fosfatike bhet do vit duke prdorur 80100 kg/ha lnd aktive P2O5, n vreshtat pa mundsi ujitje, dhe 130-140 kg/ha lnd aktive P2O5, n vreshtat e ujitshme Plehrimi me plehra potasike bhet do vit duke prdorur 50-60 kg/ha lnd aktive K2O, n vreshtat pa mundsi ujitje, dhe 100-110 kg/ha lnd aktive K2O, n vreshtat e ujitshme (dozat e lartprmendura jan orientuese).

Figura 34. Skema e shprndarjes s plehut n plehrimin baz (F Voci)

2. Plehrim plotsues i vreshtave

2. 1. Plehrimi plotsues rrnjor Plehrimi i par duhet t kryhet pak prpara fillimit t lulzimit, n kt periudh bima ka nevojat maksimale pr azot. Prdoret 1,5 kv/ha nitrat amoni, nuk duhet prdorur ureja. Prdoret edhe plehu kompleks NPK-15:15:15 n dozn 3 kv/ha Plehrimi i dyt duhet t kryhet n prfundim t rritjes intensive t kokrres, fillimi pjekjes Duhet t hidhen 50 kg/ha lend aktive fosfor dhe 20-25 kg/ha lend aktive potas 2. 2. Plehrimi gjethor Bhet me bioplehera t pasuruar me mikro dhe makroelement q stimulojn fotosintezen dhe trashjen e kutikulave t gjethes, rrit prodhimin dhe rezistencn e bims ndaj smundjeve

128

Vreshtaria
N rastin e mungeses s borit Bori thithet nga tretsira toksore dhe fiksohet n indet e bims nga ku leviz shum ngadal. Mungesa e tij shoqrohet me zverdhje t gjetheve dhe rritje t kufizuar dhe t deformuar t ndernyjeve t lastarve. N raste t tilla duhet t ndalohet plehrimi me doza t larta azoti dhe t ndrpriten krasitjet e renda. Ndrhyrjet kimike konsistojn n trajtimin gjethor me tretsir t SOLUBOR (B2O3, 67 % duke prdorur tretsirn 0,25 % (250 gr/100 litra uj) Trajtimet kryhen prpara dhe pas lulzimit, prdoren 6-7 kg/ha. Kripa e borit SOLUBOR sht kompatibel me preparatet e tjera kimike, ajo tretet leht n uj. N rast se simtomat e mungeses s borit jan t renda, ather trajtohet toka me BORAKS (B2O3, 34 %) duke prdorur 40-60 kg/ha ose me SOLUBOR 20-25 kg/ha, ose duke prdorur FERTIBOR (B2O3, 48 %) n dozn 30-50 kg/ha. N rastin e mungeses s potasit Mungesa e potasit ndeshet m rrall n vreshtat e vendit ton Pleherimi i njanshem me azot pengon thithjen e K nga tretsira toksore N rast mungese, ndrhyhet duke br sperkatje gjethore me klorur potasi n prqendrimin 1-2 % N rastin e mungeses s hekurit Mungesa e hekurit shkakton klorozn karakteristike t mezofilit t gjetheve, ndrsa nervaturat e gjethes ngelen t gjelbra Kjo ndodh tek tokat me pehash t lart ku teprica e kalciumit pengon thithjen e hekurit pr shkak t gjendjes s tij n forma (komponime) t pa tretshme Edhe n tokat me lagshtir t teprt, hekuri gjendet n forma t pa tretshme, prpasoj ka munges t ktij elementi q shoqrohet me kloroz t gjetheve dhe shkatrrim t bims. N rastet e mungeses s ktij elementi, bhet plehrimi i tokes me vatra me kripra t hekurit (Kelate t hekurit) duke prdorur 20-22 kg/ha Me klatet e hekurit kryhen edhe 2-3 sperkatje gjethore n intervale kohore nga 10-15 dit trajtimi nga trajtimi. Pr sperkatje prdoret prqendrimi 0,2 % (200 gr/100 l uj) N rastin e mungeses s magnezit Mungesa e magnezit takohet m shpesh n tokat e lehta, tokat acide dhe tokat e varfra n lend organike.

129

Vreshtaria
Mungesa e magnezit shoqrohet edhe me mungesen e kalciumit. Kjo dukuri favorizohet nga lagshtira e teprt dhe plehrimi i tepruar me plehra potasike (K). Raporti potas/magnez n gjethet e hardhive q vuajn nga mungesa e magnezit sht nj vler >15, ndrsa vlera e ktij raporti n gjethet e hardhive n kushte normale ka vlerat 6-8. Pr t korrigjuar kt anomali, nderhyhet duke korrigjuar pehashin e toks nprmjet gelqerizimit Sprkatja gjethore kryhet duke prdorur sulfat magnezi n dozn0,5% (500 gr/100 l uj). N rast se pr mbrojtjen kimike ndaj vrugut dhe hirit, prpara lulzimit prdorim preparation Acrobat 0,3% (300 gr/100 l uj), magnezi i preparatit ndikon pozitivisht n shtimin e klorofiles dhe prmirsimin e ngjyres dhe shndetit t gjetheve dhe t krejt bims N rastin e mungeses s azotit Mungesa e azotit shoqrohet me zbehje t ngjyres s gjetheve dhe renje t rendimentit t fotosintezes. Shpesh jemi t detyruar t ndrhyjm me sprkatje gjethore pr nj korrigjim dhe veprim m t shpejt t azotit. Sprkatja gjethore kryhet me tretsir ureje duke prdorur dozn 0,8-1% (0,81kg/100 l uj). N rastin e mungeses s kalciumit Korrigjohet duke kryer gelqerizimin e tokes me rreth 30-40 kv/ha gelqere t shuar. Ndrsa sprkatja gjethore mund t kryhet duke prdorur nitratin e kalciumit n dozn 0,8-1% (0,8-1 kg/100 l uj). N rastin e mungeses s fosforit Korrigjohet duke kryer plehrimin e toks me plehra fosforike (suprfosfat, DAP etj). Ndrsa krrigjimi i shpejt neprmjet sperkatjeve gjethore mund t kryhet duke prdorur fosfatet (jan kripra monoamoniake me pH t ult, = 2-3) n dozn 05-06% N rastin e mungeses s zinkut Mungesa e zinkut shkakton simptoma t tilla si lastar me ndrnyje t shkurtra, gjethe t vogla dhe me ndertim asimetrik, gjethet kan dhembzim t theksuar anash.

130

Vreshtaria
Evitohet duke kryer sperkatje gjethore me Sulfat zinku 0,8-1% (0,8-1 kg/100 litra uj). Kryhen dy sperkatje, e para dy jav prpara lulzimit, kshtu favorizohet normaliteti i pjalmimit dhe pllenimit dhe lidhjes s kokrrave. Ndrsa sperkatja e dyt kryhet, prseritet nj jav pas lulzimit. Nse simptomat jan me vatra, kryhet plehrimi i toks me sulfat zinku duke prdorur 400-500 gr sulfat pr do bim. N rastin e mungeses s manganit Mungesa e manganit shkakton rritje t ngadalt, formimin e gjetheve t vogla e t zbehta. Kjo ndodh sepse n prani t manganit dy valent aktivizohet enzimen AIA-oksidaz e cila vepron duke mundsuar sintezen e auksines (AIA) duke filluar nga aminoacidi triptofan. Kjo ndikon n normalitetin e rritjes vegjetative t lastarve, gjetheve dhe rrenjve. Mungesa e e ktij elementi n vreshta, rregullohet duke kryer 2 trajtime kimike me preparatin Acrobat (para dhe pas lulzimit), krahas mbrojtjes s bimve nga vrugu, preparati acrobat (Dimetomorf) prmban edhe elementet mangan dhe magnez t cilet ndikojn n rritjn e sasis s klorofiles dhe n prmirsimin e shndetit t bims.

3. Trajtimi i vreshtave me fitorregullator

3. 1. Qllimi i prdorimit t fitorregullatorven vreshtari Fitohormonet (hormonet bimore) jan substanca q bima i prodhon n sasi tepr t vogla, ndrsa veprojn si enzima duke modifikuar, prshpejtuar apo ngadalsuar procese t veanta fiziologjike, veprojn dhe reagojn larg majave t rritjes ku ato formohen. Fitohormonet jan prbrje organike me origjin endogjene, ndrsa ato q prdoren n praktik pr stimulimin e rrnjzimit, etj, jan fitohormone sintetike (me origjin ekzogjene). Prdorimi i fitorregullatorve n vreshtari dhe pemtari sht mundsuar fal studimit t prbrjes dhe natyrs s veprimit t tyre n qelizat dhe indet e bimve. Prdorimi i fitorregullatorve sintetik, si auksin, giberelin,citokinin, acidi absicik, etileni, etj, kan dhn efekte t dobishme, njlloj sikur dhe prdorimi i fitorregullatorve endogjen natyror. Efekti i fitorregullatorve nuk sht i lidhur ekskluzivisht me masn e prdorimit, por varet nga periudha n t ciln prdoret. Kshtu q nga i njjti produkt mund t prfitohen efekte t ndyshme n varsi me fazn fiziologjike n t ciln fitorregullatori prdoret. sht mir t propagandohet efekti pozitiv i prdorimit t fitorregullatorve n drejtim t prmirsimit t treguesve t prodhimtaris dhe cilsis s prodhimit.

131

Vreshtaria
Prdorimi i fitorregullatorve ka dhn rezultate t dukshme n disa drejtime, si: N zvoglimin e rnies (rrzimit) t frutave Tek kultivart e tavolins, rrzimi i kokrrave sjell efekte mjaft negative n drejtim t sasis se prodhimit dhe pamjes tregtare. Fitorregullatort ndikojn n frenimin e rrzimit t kokrrave duke vonuar formimin e nj shtrese qelizash q shkaktojn ndarjen, rnien e luleve t pllenuara, si rrjedhim bishti i lules forcohet dhe krijohen veshul me m shum kokrra. Pr t shkaktuar partenokarpin (rrush pa fara) Aplikimet e para t fitorregullatorve pr t provokuar formimin dhe zhvillimin e kokrrave t rrushit n munges t fekondimit kan filluar q n vitet 19361938. Nga prdorimi i tyre, prfitohen fruta pa fara meq fitorregullatori stimulon zhvillimin e frutit edhe n rastin kur nuk kryhet fekondimi. Pr t rregulluar numrin e kokrrave pr veshul Tek kultivart e tavolins, jan prdorur fitorregullator pr t ulur numrin e kokrrave n nivelet e pranuara me 70-100 kokra/veshul. Kjo ndihmon dhe lehtson punn pr rrallimin e kokrrave me dor. Rrallimi i frutave ndikon n prmirsimin e ngjyrs, prmasave dhe cilsin e kokrrs. Fitorregullatori m i prdorur pr rrallimin e frutave sht acidi alfa-naftalen acetik. Pr fitorregullatort tolerohet mbetje deri n 0.2 ppm. 3. 2. Fitorregullatort m t prdorur Auxinat Kan natyr acide, nxitin ndarjen e shpejt t qelizave dhe rritjen e organeve. Auxinat jan nga t parat substanca q jan prdorur n vreshtari dhe pemtari pr t stimuluar kallusimin, rrnjzimin, etj. Giberilinat Jan substanca t identifikuara tek krpudhat Giberella fujikuroi dhe Sphaceloma manihoticola. Giberilinat luajn nj rol t rndsishm n zgjatjen e qelizave dhe indeve bimore, q ndikojn pozitivisht n vegjetacionin e bims. Rritja dhe zhvillimi i frutave, madhsia e tyre ndikohet nga prania e farave pr t cilat mendohet se jan qendra e sintezs s giberilinave, por edhe trajtimi me fitohormone sintetike jep t njjtin efekt q japin fitohormonet e sintetizuara nga farat. Kjo sht provuar nga prdorimi i rreth 50 tipeve t giberelins sintetike. Ekonomikisht sht m i prdorur acidi giberilik GA_3. Koht e fundit po prdoren edhe giberilinat e tipit GA_4 dhe GA_7, t veanta ose n przierje. Prdorimi i giberelins GA_3 n fazn e lulzimit shkakton tharjen kimike dhe rrallimin e tepruar t lulris, pr pasoj zhvillohen veshul t deformuar e me pak kokrra. Faza m e prshtatshme pr trajtimin e hardhis me acid giberilik, me

132

Vreshtaria
prqndrim 40-60 ppm, sht periudha 2 jav pas rnies s petlave t lules, ather kur kokrrat kan arritur diametrin 3-5 mm.

Figura 35. Trajtimi me acid giberelik, 2 jav pas pllenimit (M Colapietra)

a) b) Figura 36. Dallimi ndrmjet bims s trajtuar(1) dhe patrajtuar(2) (M Colapietra)

Trajtimet me giberelina jo vetm rregullojn numrin e kokrrave/veshul dhe prmirsojn prmasat dhe pamjen tregtare t veshulit, ndikojn fuqimisht edhe n prmirsimin e treguesve kimik, psh rritet prmbajtja e sheqerit n kokrr. Citokininat Jan substanca t pranishme n bim q stimulojn ndarjen e qelizave, forcimin dhe rritjen e frutave, vonojn degradimin e indeve t shtratit t lules si

133

Vreshtaria
dhe prmirsojn ruajtjen e frutave pasi ulin ndjeshm intensitetin e frymmarrjes. Shum citokinina endogjene dhe egzogjene derivojn m shum nga adenina. Midis citokininave sintetike m e njohura sht 6-benziladenina. T pakta jan citokininat q aktualisht kan prdorim praktik n vreshtari dhe pemtari. Citokininat prdoren duke i przier me rregullator t tjer. Citokinina 6-BA, e vetme ose e przier me giberilin GA_4 dhe GA_7, ka dhn rezultate t dukshme n rritjen e kokrrs dhe n rritjen e sintezs s klorofilit q pasohet me nj siprfaqe gjethore m t madhe dhe me ngjyr m intensive krahasuar me variantet e patrajtuara. Intervali i kohs nga nj trajtim n tjetrin duhet t jet 20 dit, ndrsa trajtimi i par mund t kryhet nga momenti i fillimit t rritjes s vezores s pllenuar. Cianamida e hidrogjenit N vendet tropikale sht e njohur praktika e prdorimit t cianamids s hidrogjenit e cila ka efekt t drejtprdrejt n ndrprerjen e periudhs s gjumit t hardhis dhe nxitjen e fillimit t vegjetacionit. Kjo pasohet me prshpejtim t fazs s lulzimit dhe pjekje t parakohshme t rrushit t tavolins. N studimet e kryera n Itali, ka rezultuar se trajtimi i vreshtit (kultivari Matilde), me cianamid hidrogjeni n prqndrim 4% ka rezultuar n prshpejtimin e pjekjes me 22 dit. Inhibitort Inibitort jan nj grup substancash q formohen n mnyr natyrale tek lulet dhe frutat. Shum prej tyre jan identifikuar dhe studiuar duke i veuar nga lulet dhe frutat. Nj nga inhibitort natyral m t studiuar sht acidi absisik (ABA). Inhibitort nuk prdoren n vinokulturn e rrushit t tavolins. Madje edhe etileni q favorizon rritjen dhe pjekjen e frutave, n vreshtari ka prdorim t kufizuar. Biostimuluesit Biostimuluesit jan substanca t prbra nga przierje t hormoneve, mikroelementve, aminoacideve, peptideve, polisakarideve, vitaminave dhe prdoren n sprkatjen gjethore prpara dhe pas lulzimit. Prdorimi i biostimulantve nprmjet trajtimit gjethor ndihmon q lulja t kaloj me sukses stresin ambjental n rastet e t ftohtit dhe kjo ndodh pr shkak t ndikimit t biostimulantve n rritjen e metabolizmit t lules dhe t krejt bims. T tjera substanca si aminoacidet dhe peptidet, ekstaktet vegjetale, etj, luajn nj rol t rndsishm n rritjen dhe qndrueshmrin e bimve duke favorizuar trashjen e krcellit, perikarpit t frutave, rritjen e prmbajtjes s sheqerit, rritjes s kokrrave si dhe prshpejtimin e pjekjes dhe vjeljes s prodhimit.

134

Vreshtaria
3. 3 Trajtimet pr prshpejtimin e fillimit t vegjetacionit Qetsia dimrore e sythave tek hardhia i dedikohet prezencs s inibitorve t rritjes (ABA, acid absicik) t cilt provokojn ngadalsimin, uljen e ritmeve t aktivitetit metabolik (Fregoni, 1998). Nga fillimi i shtatorit deri n fund t tetorit, sythat jan n gjendje gjumi pr shkak t sasive t mdha t ABA q ndodhet n sytha. Nga fundi tetorit deri n fund t nntorit, temperaturat fillojn t ulen, njkohsisht ulet edhe sasia e ABA endogjen n sytha. Nga java e fundit e nntorit deri n mes t janarit kemi fazn e fundit t gjumit natyror q kontrollohet nga faktor t brendshm. Pas ksaj periudhe, elja e sythave nuk pengohet m nga faktor t brendshm (acidi absikik-ABA), por nga temperatura e ult e ambjentit t jashtm (Fregoni, 1998). Sythet q t mund t elin, kan nevoj t gjenden n nj periudh t caktuar nn ndikimin e temperaturave t ulta. Metoda pr t vlersuar evoluimin e gjendjes s gjumit sht ai i propozuar nga einberger, bazuar mbi numrimin e orve q bima ka kaluar me temperatura m t ulta se +7C n periudhn kohore 15 tetor deri me 15 janar. Jan br vrojtime pr shumn e orve me temperatur nn +7C, t vrojtuara sipas metods einberger n periudhn 1997-2000. Nga vrojtimi ka rezultuar se koha, periudha e trajtimit me temperatur t ult sht e ndryshme n vite t ndryshme, dhe kjo ka rndsi m t madhe pr rastin e kultivimit n kushtet e fushs s mbrojtur. Jan vrejtur gjithashtu ndryshime ndrmjet muajve t studiuar tetor, nntor, dhjetor dhe janar, njkohsisht jan vrejtur ndryshime edhe ndrmjet viteve. Kohzgjatja e periudhs s t ftohtit ka variuar nga 860 or, n 1998-1999, n 478 or n vitin 2000 q rezultoi dhe viti m i ngroht. Studimi mbi muajt tregon se numri m i madh i orve me t ftoht sht n muajin dhjetor. Shpesh n ambientet shum t nxehta ku kultivohen vreshtat pr rrush tavoline, koha e duhur me t ftoht nuk sht n nivelin e duhur, pr pasoj zgjatet qetsia dimrore. Kjo pasohet me rnie t numrit t sythave t elur n pranvern e ardhshme gj q ndikon n uljen e sasis s prodhimit. N rajone t tilla nevojitet q t bhet stimulimi i zgjimit t sythave n mnyr artificiale nga faza e gjendjes s gjumit duke prdorur substanca q favorizojn mobilizimin e substancave rezerv dhe fillimin e ndarjes mitotike t qelizave. Jan provuar dhe vlersuar efektet e cianamids s hidrogjenit mbi zgjimin e sythave, eljen e parakohshme t tyre, zvoglimin e numrit t sythave q nuk elin apo atyre sythave q elin duke dhn lastar jofrutor. Kalimi i fazave dhe periudhave tek bimt sht e kushtzuar nga ambienti n t cilin ato jetojn dhe kultivohen. Bimt jan prshtatur pr tu zhvilluar n at periudh kur kushtet jan t favorshme, ndrsa ulin aktivitetin metabolik, futen n gjendjen e qetsis n at periudh kur kushtet klimatike bhen jo t favorshme.

135

Vreshtaria
Gjendja e gjumit (qetsia dimrore e hardhis) mund t quhet si pezullim i prkohshm i aktivitetit vegjetativ dhe prodhues pr shkaqe gjenetike dhe natyrore. Shkaqet apo faktort q influencojn mbi gjendjen aktive t sytheve jan temperatura, fotoperioda (kohzgjatja e ndriimit diellor, mnyra e reagimit t bims ndaj gjatsi s dits), intensiteti i ndriimit diellor, gjendja e elementve ushqyes n tok dhe faktor t tjer t brendshm t bims. Nj ndikim t lart n zgjimin e sythave ka dhn prdorimi i acidit absisik i cili ndikon n shtimin e aktivitetit t promotorve prgjegjes pr zgjimin. Fitorregullatori ndihmon duke normalizuar dhe rritur aktivitetin e sistemit t enzimave mbi pjes t ndryshme t ADN dhe ARN t cilat ndikojn n prshpejtimin e ndarjes s membranave qelizore dhe n rritjen e aktivitetit hidrik dhe metabolik t qelizave. Fitorregullatort (giberelinat) stimulojn enzimat hidrolitike, psh stimulojn krijimin dhe veprimin e enzims a-amilaz, duke prcaktuar nj rritje t mobilizimit t rezervave ushqyese dhe mbi t gjitha nj gatishmri m t madhe t sheqernave t thjeshta pr tu shndrruar n energji pr frymmarrjen dhe gjith aktivitetin metabolik t bims. 3. 4. Prdorimi i fitorregullatorve pr zgjimin e sythave Nj nga rrugt pr t shpejtuar zgjimin e sythave tek hardhia sht shtimi i orve me temperatur nn +7C . Kjo sht provuar n rajonin vreshtar t Turit n Bari t Italis. N fillimin e shprbrjes dhe shndrrimit t sheqernave q shrbejn si burim energjie pr frymmarrjen, citokininat ndrhyjn si stimulues t proceseve t ndarjes s membranave qelizore. Auksinat, edhe pse shtohen n periudhat e mvonshme, nuk marrin pjes direkt n zgjimin e sythave, n ndrprerjen e gjendjes s qetsis, por ndikojn n zgjerimin e luspave dhe hapjen e sythave vegjetativ dhe frutor. Kur sythat ndodhen n gjendjen e qetsis, q prkon me periudhn korrikgusht, gjendja e qetsis i dedikohet prezencs s vogl (n nivele tepr t ulta) t fitorregullatorve n sytha dhe bim. sht vrtetuar q n kt periudh tek sythat gjendet nj sasi shum e ult e giberelins, citokinins dhe auksins. Gjat dimrit, prmbajtja e ktyre fitorregullatorve n sytha ndryshon. sht konstatuar se pas 15 janarit fillon shtimi gradual i prmbajtjes s giberelinave dhe citokininave q ndikojn fuqimisht tek shtimi i aktivitetit metabolik. Gjat qetsis dimrore (gjendjes s gjumit), aktiviteti i frymmarrjes s sythave ndjek nj nivel, ka nj ritm n ulje deri n nj minimum q korrespondon me gjendjen m t ngadalt t aktivitetit qelizor dhe m pas shoqrohet nga nj etap tjetr n t ciln ndodh rritja e aktivitetit metabolik t qelizave deri n eljen e sythave. Nga pikpamja biokimike, sht konstatuar se hyrja e bims n gjendjen e qetsis, shoqrohet me nj akumulim, shtim, t disa lloj enzimave si celulaza, pektinaza dhe amilaza.

136

Vreshtaria
Fundi i gjendjes s gjumit karakterizohet nga nj zvoglim i prqindjes s amidonit i cili shprbhet nga ndikimi i enzims amilaz, hidrolizohet duke u shndrruar n karbohidrate t lngshme q shrbejn si burim energjie pr proceset metabolike. Edhe lndt e azotuara, aminoacidet dhe peptidet i nnshtrohen fillimit dhe fundit t gjendjes s gjumit, proceseve t akumulimit dhe rimobilizimit. N prfundim t dimrit n sytha ndodh paksimi n maksimum t inhibitorve, krahas prodhimit dhe shtimit n bim t giberelins, citokinins dhe auxins. Periudha e t ftohtit sht nj faz gjat s cils vihen n dukje ato procese metabolike q lejojn sythat q t rimarrin fiziologjikisht kapacitetin pr t rifilluar rritjen. Dalja e sythave nga gjendja e gjumit bhet pas ekspozimit t tyre pr nj perjudh kohe t caktuar n kushtet e temperaturave t ulta, pra, pasi plotsohet nevoja e tyre pr nj periudh me t ftoht. Periudha e qetsis, mbyllja e aktivitetit t e sythave, sht ajo far ndodh dhe i dallon kultivart dhe speciet q adoptohen me kushtet e reja t ambjenteve t kultivimit apo provat e introduktimit pr ato rajone dhe raste kur dimri nuk sht aq i gjat dhe i ftoht sa pr t lejuar nj kompletim normal t bims me kushtet e temperaturs s ult. N kushtet e bimve t patrajtuara me ndrprers t qetsis, rritet numri i sythave t pa elur, prkundrejt bimve t tjera t trajtuara ku ka m shum sytha t elur, e pr pasoj ka m shum lastar dhe gjethe. Tek bimt dhe vreshti i trajtuar me ndrprers t gjendjes s gjumit, formohen m shum lastar dhe lulri. N kto bim zvoglohet kohzgjatja e gjendjes s gjumit, arrihet nj uniformitet m i mir n ritmet e rritjes s lastarve duke e limituar prirjen pr nj zhvillim t pabarabart t sythave dhe lastarve n gjatsi t sharmends.

a) b) Figura 37. Pamje e vreshtit t trajtuar gjat qetsis dimrore (M Colapietra)

137

Vreshtaria
N t djatht t figurs 39 a, nj rresht sht i patrajtuar dhe duket qart vonesa e zhvillimit t sythave dhe daljes s lastarve t rinj. Zgjatja e gjendjes s gjumit t sytheve shoqrohet me vonesa n eljen e sythave dhe zhvillimin e lastarve, rritje jo uniforme t lastarve mbi sharmend dhe anomali t tjera mbi lulzimin dhe frutifikimin, ndodh nj diferencim m i dobt i sythave, pr pasoj do t ket m pak prodhim n vitin pasardhs, duke formuar kshtu m shum sytha vegjetativ se sytha frutor. Kjo situat shoqrohet edhe me anomali n procesin e lulzimit, anomali q konsistojn n formimin e dobt t thekve, abortimin e vezoreve, formimin e lulrive t vogla, prodhim t reduktuar i pjalmit (krijohet pjalm me fertilitet t ult), pr pasoj krijohen veshul me m pak kokrra, dukuri q shoqrohet me uljen e rendimentit dhe cilsis s prodhimit. Mostrajtimi ndikon edhe n kohzgjatjen e kohs s lulzimit q shoqrohet me pjekje t shkallzuar dhe t vonuar t prodhimit, madje n shum raste, rrushi ka pjekje laramane. 3. 5. Koha dhe mnyra e trajtimit me cianamid Nga trajtimi, indet n majn e rritjes s sythave n gjendje gjumi prfitojn nga rritja e prmbajtjes s auksins fal shtimit t molekulave hormonike natyrale dhe prekursorve t triptofanit dhe indolestrakteve q aktivizohen. Po ashtu, edhe marrja e giberlins dhe citokinins natyrale dhe t perkursorve terpenoide lejon nj shumim t dukshm t fuqis hormonike t rritjes s numrit t qelizave. Kjo fuqi sht promotore e thyerjes s gjendjes s gjumit duke lejuar reduktimin e prmbajtjes s hormonit inibitor. Kompania DEGUSA AG ka n treg prej disa vitesh nj prodhim t veant q quhet DORMEX q prdoret n t gjitha vendet e bots me klim t nxeht ku nuk arrihet numri i duhur i orve me temperatura t ulta q mundsojn eljen e sythave. Kjo substanc prmban 25% lnd aktive cianamid hidrogjeni q sht nj aktivizues i zhvillimit vegjetativ t bims duke mundsuar ndrprerjen e gjendjes s gjumit dhe duke favorizuar zgjimin vegjetativ t vreshtave t kultivuara n krahinat vreshtare me dimr t but (rajone me t ftoht t pamjaftueshm).

Figura 38. Trajtimi pr ndrprerjen e qetsis dimrore (M Colapietra)

138

Vreshtaria
Cianamida thithet me lehtsi nga bima dhe shprbhet n pak or n ure dhe amoniak, si rrjedhoj nuk l mbetje dhe ndotje n fruta, bim dhe tok. Trajtimi me cianamid kryhet n periudhn 15 dhjetor - 15 janar. Trajtimi sht provuar me sukses tek kultivart pr prodhim t hershm n serra duke arritur nj prshpejtim apo vones n pjekje prej 20-30 ditsh. Mnyra e kryerjes s trajtimit sht dhn n dy figurat e mposhtme.

Figura 39. Mnyrat e trajtimit me atomizator dhe nebulizator (M Colapietra)

Trajtimi me cianamid duhet t kryhet me solucion 4%, duke synuar lagien e t gjith sythave n mnyr q preparati t deprtoj tek t gjith sythat e bims. Trajtimi bhet kryhet me atomizator ose nebulizator menjher pas krasitjes.

4. Disa nga efektet e prdorimit t cianamids (CH2N2) tek kultivart e tavolins

Shum autor kan arritur n konkluzione t rndsishme mbi efektet pozitive t cianamids s hidrogjenit (CH2N2) mbi prshpejtimin e lulzimit t vreshtit dhe mbi afatin e pjekjes s rrushit n serra (fush t mbrojtur). Krkimet e kryera n vitin 1998 dhe n vazhdim kan evidentuar nj prshpejtim t kalimit t fazave t para fenologjike, si elja e sythave, lulzimi dhe pjekja e rrushit n vreshtat e trajtuara me cianamid, prkundrejt atyre t pa trajtuara (Colapietra, M., 2004). Provat e kryera me kultivarin Black Magic kan dshmuar se cianamida ndikon edhe n intensitetin dhe uniformitetin e ngjyrs s zez t kokrrs, prkundrejt ngjyrs jo uniforme dhe pjekjes m t von t prodhimit tek hardhit e patrajtuara (Arrigoni, O., 1994). Njkohsisht sht rritur edhe prqindja e sheqerit. Kshtu, tek bimt e trajtuara u mor prodhim me 14.8% sheqer prkundrejt 12.6% sheqer q prmbanin kokrrat e bimve t patrajtuara.

139

Vreshtaria

VIII. UJITJA E VRESHTAVE

1. Domosdoshmria e ujitjes s vreshtave
Tradicionalisht, hardhia dhe vreshtat nuk jan ujitur. Shum persona besojn se ujitja keqson cilsin e vers, ndrsa krkimet shkencore n kt drejtim kan vrtetuar t kundrtn. Studiuesit e vreshtaris kan arritur n prfundimin se vreshtat duhet t ujiten t pakten deri n momentin kur fillon pjekja (fillimi i ngjyrimit apo zbutjes s kokrrave tek kultivart me ngjyr t bardh). N vendet ku tradicionalisht jan prodhuar dhe prodhohen verrat m t mira, si Franca, Italia, Spanja, Portugalia, Afrika e Jugut, Kalifornia, Australia, etj, gjithnj e m shum po rritet siprfaqja e vreshtave q ujiten (Lacirignola, C. & M. Digiaro, 2004). Nevojat maksimale pr lagshtir tek hardhia jan gjat periudhs s vegjetacionit, veanrisht, q nga fillimi i rritjes s kokrrave deri n fillim t pjekjes. Numri i ujitjeve, afatet e ujitjes dhe mnyrat e ujitjes jan n varsi t lagshtirs s toks n thellsin e shtrirjes s rrnjve, lagshtirs ajrore, thellsis s ujrave nntoksore, sasis s reshjeve, temperaturs s ajrit, fazs s zhvillimit, etj. Pr nj zhvillim normal t bims s hardhis, lagshtira e toks n thellsin e shtrirjes s mass kryesore t sistemit rrnjor, nuk duhet t jet m e vogl se 70% e kapacitetit t plot fushor (Colapietra, M., 2004). Gjat vegjetacionit, vreshtit duhet ti bhen 2-3 ujitje, sipas rastit (Thomai, F., 2007). sht provuar q edhe ujitja e kryer pas vjeljes s prodhimit, aplikuar tek kultivart e hershm t tavolins, ndikon n shndetin dhe qndrueshmrin ndaj faktorve biotik dhe abiotik, si dhe n diferencimin e mir t sythave pr vitin pasardhs. Pr ti garantuar vreshtit nevojat pr uj, duhet t bazohemi n bilancin e ujit n sistemin tok-bim-atmosfer dhe n faktort q ndikojn n hallkat e ktij cikli. N prcaktimin e norms s ujitjes nevojitet vlera e koeficientit t kulturs (Kc) cili prfaqson lidhjen ekzistuese midis transpirimit maksimal t avullit (ETP) dhe pjelloris s toks. Nevojat e hardhis pr uj varen nga faza fenologjike, nevojat maksimale jan gjat rritjes intensive t lastarve dhe kokrrave. Pr t patur nj ide m t qart, do ta ilustrojm me nj shembull t ujitjes s tendave.

140

Vreshtaria
Bazuar n vlerat e koeficientit t kulturs (Kc) t matur me lizimeter, llogaritim nevojn pr uj Tabela 32. Koeficientt e kulturs s hardhis sipas muajve
Nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Muajt e vitit Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nntor Dhjetor Koeficienti i kulturs (Kc) 0.2 0.2 0.2 0.3 0.4 0.5 0.7 0.8 0.8 0.6 0.2 0.2

Tabela 33. Bilanci i lagshtirs pr ujitjen e vreshtit (Cv. Italia)

Nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Muaji Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nntor Dhjetor Totali ETP (mm) 45 55 95 130 180 230 270 230 160 100 60 45 1600 Kc 0.2 0.2 0.2 0.3 0.4 0.5 0.7 0.8 0.8 0.6 0.2 0.2 ETR (mm) 9 11 19 32.5 72 125 189 184 128 60 12 9 850.5 Reshjet (mm) 52.4 43.6 50.4 33.0 31.9 22.4 18.6 22.4 34.0 61.1 67.1 61.2 498.1 Bilanci (mm) + 43.4 + 32.6 + 31.4 + 0.5 - 40.1 - 102.6 - 170.4 - 161.6 - 94.0 + 1.1 + 55.1 + 52.2 - 352.4

141

Vreshtaria
Nga tabela e msiprme rezulton se rajoni nga jan marr t dhenat e msiprme ka bilanc negativ pr muajt maj, qershor, korrik, gusht dhe shtator. Ky bilanc hidrik dshmon se nevoja hidrike sht rreth 352.4 mm uj vadits, q do t thot 3524 m3/ha, teorikisht, kjo sasi uji duhet t kompensohet n mnyr q kultivari t shpreh sa m mir potencialin e tij prodhues. Meqense sasia m e madhe e reshjeve bien gjat muajve t dimrit, ku nj sasi e konsiderueshme e tyre nuk prdoret sepse humbet nga rrjedhja siprfaqsore, praktikisht, duhet menduar pr t siguruar nj sasi m t madhe t ujit sipas nevojave n muajt dhe fazn q bima ka nevojat maksimale pr uj. Sasia e ujit q do t prdoret pr ujitje sht e lidhur ngusht me gjendjen vegjetative t bims, prmbajtjen e lagshtirs dhe prbrjen mekanike t toks n shtresn ku shtrihet pjesa m e madhe e sistemit rrnjor t hardhis (q zakonisht shkon n thellsi 80-120 cm). do kultivues vreshtash duhet t njoh aftsin ujmbajtse t terrenit (toks), e cila tregohet nga treguesit e analizs agropedologjike t toks q kryhet n laborator. N laborator analizohen treguesit q ndikojn drejtprdrejt n gjendjen e ujit n tok, si: - Kapaciteti ujmbajts (hidrik) i fushs (CIC) - Koeficienti minimal i prmbajtjes s lagshtirs, pika e vyshkjes (PA) - Uji n dispozicion t bims (AD = CIC - PA), ku AD sht poroziteti. - Pesha specifike, densiteti i toks (C) Duke njohur kta tregues mund t prcaktohet sasia e ujit q nevojitet dhe momenti i prshtatshm pr ujitjen e vreshtit. N nj tok subargjilore e mesme, ku kan rezultuar tregues t till, si CIC = 40%, PA = 20%, AD = 20% dhe C = 1.2 , llogaritet q t prdoret nj vllim uji i till q t lag nj shtres toke prej 60 cm, duke e sjell at n nivelin e kapacitetit hidrik t fushs.

Figura 40. Marrja e mostrs pr analizn e lagshtirs s toks (M Colapietra)

142

Vreshtaria
Norma e ujit t prdorur llogaritet sipas nj formule shum e thjesht (Colpapietra, M., 2004): V= (CIC U) x H x C, ku: V = vllimi i ujit q nevojitet CIC = kapaciteti hidrik i fushs U = lagshtia toksore n momentin e ndrhyrjes H = shtresa e terrenit q duhet lagur (n rastin ton 60 cm) C = pesha specifike e toks. Pr rastin q trajtojm, thjesht duke zbatuar formuln, na rezulton sasia e mposhtme: V = (40-30) x 60 x 1.2 = 720 m3/ha.

2. Koha e ujitjes
Ujitjet e hershme japin efekte negative n rritjen dhe zhvillimin e bimve t hardhis, pasi ato e dembelosin bimn n prpjekjet e saj pr t thithur ujin nga shtresat e thella t toks. Nprmjet ujitjeve t hershme e t vazhdueshme nxitim zhvillimin siprfaqsor t sistemit rrnjor, si rrjedhim ulet rezistenca e bimve ndaj thatsirs. Ujitjet n periudhn 10-15 dit para pjekjes jan t dmshme dhe ndikojn negativisht n treguesit e prodhimit (Sotiri, P., 1977; Susaj, L., 2009). Pr kultivart e tavolins bhen m shum ujitje se sa pr kultivart e vers (Colapietra, M., 2004). Pr t prcaktuar kohn m t prshtatshme pr ujitje, prdoren t dhnat nga analiza pr prmbajtjen e ujit n tok dhe matja e prqndrimit t ujit n lngun qelizor. Matja e prqndrimit t ujit n lngun qelizor bhet mbi gjethet e zhvilluara mir, prball veshulit t fundit. Nse prqndrimi i lngut qelizor sht i lart, psh 16-17%, do t thot se fuqia thithse sht 17-19 atmosfer, n kto kushte bima ka nevoj urgjente pr uj (Sotiri, P., 1972). Numri i ujitjeve dhe sasia e ujit t prdorur varet edhe nga tipi i toks s vreshtit. N tokat e lehta skeletike bhen m shum ujitje se n tokat e rnda, n tokat e pjerrta bhen m shum ujitje se n tokat e sheshta, etj. Ujitja bhet n mnyr t till q toka t ngopet deri n thellsi 20-60 cm dhe nuk duhet t kaloj mbi 120 cm. N rastet e ujitjes me sasira t mdha, uji i cili deprton n thellsi >120 cm, ndodh largimi i ujit n ujrat e thella nntoksore dhe shprlarja e elementve ushqyes, kryesisht azotit (i cili shprlahet me lehtsi), duke shkaktuar varfrimin e toks dhe ndotjen e burimeve t ujit.

143

Vreshtaria
2. 1. Koncepti i ujitjes fiziologjike Koha e ujitjes varet para s gjithash nga nevojat specifike t hardhis n faza t ndryshme t rritjes dhe zhvillimit. Koncepti i ujitjes fiziologjike, lidhet me varsin e drejprdrejt q ka koha e ujitjes dhe norma e ujitjes, me fazn fenologjike n t ciln ndodhet bima. Prcaktimi i kohs optimale t ujitjes varet nga e sasia e reshjeve (nga ku llogaritet edhe deficiti hidrik i zons ku jan mbjell vreshtat) dhe faza fenologjike e zhvillimit t hardhis. Ecuria e fazave fiziologjike dhe nevojat e bims pr uj gjat ktyre fazave, sht prcaktuese pr kohn e ujitjes s vreshtave. Fazat e rritjes intensive t kokrrs dhe pjekjes s saj, zhvillohen n periudha me reshje t pamjaftueshme, prandaj duhet t ndrhyhet me ujitje. N kushte normale, pasi ka kaluar faza e lidhjes s kokrrave, proceset fiziologjike zhvillohen normalisht, sipas specifikave t tyre. Fillimi i rritjes s kokrrs prputhet me zhvillimin e vezores si pasoj e fekondimit. Pas nj periudhe t shkurtr kohe n t ciln zhvillimi i vezores rezulton minimal (4-5 dit pas pllenimit), qelizat fillojn t shumzohen me shpejtsi dhe vllimi i vezores rritet dukshm. Gjat ksaj faze, krkesa pr uj sht e lart. Gjat ksaj faze, niveli optimal i lagshtirs toksore, lejon formimin e nj numri t madh qelizash dhe rritje normale t kokrrs. N kt periudh, prmbajtja e ujit n tokn e vreshtit nuk duhet t zbres nn 50% t kapacitetit hidrik t fushs. Pr kushtet e vendit ton prkon me fundin e muajit maj - fillimi i muajit qershor dhe nuk prbn shqetsim. M pas vjen nj faz tjetr gjat s cils ndodh nj zvoglim i prkohshm i shpejtsis s rritjes s kokrrs pr shkak t nj ngadalsimi t fort t shumimit dhe ndarjes s qelizave. Kjo periudh zgjat 1-2 jav, kshtu prfundon edhe faza e rritjes intensive t kokrrs. Q nga ky moment fillon faza m delikate e vegjetacionit q ka rndsi vendimtare pr sasin dhe cilsin e prodhimit, kjo faz zgjat 4-8 jav (sipas kultivarve) dhe shoqrohet me ndryshime t thella biokimike n kokrr, si jan reduktimi i aciditetit, rritja e prmbajtjes s sheqerit, aromave, etj. Gjat ksaj faze, qelizat e formuara n fazn e mparshme zgjaten dhe rriten n vllim pr shkak t shtimit t prmbatjes s sheqernave dhe shtimit t prmbajtjes s ujit n vakuola. N periudhn fillestare t ksaj faze, duhet t kryhen ujitje t mjaftueshme pr t ruajtur nj nivel optimal t lagshtirs n tok n mnyr q t mos shkaktohen rregullime.

3. Pasojat e mungess dhe teprics s ujit n tok

Pjesa m e madhe e efekteve negative q vijn nga mungesa hidrike lidhet me ecurin e proceseve fiziologjike t vegjetacionit dhe akoma m shum me frutifikimin. Prsa i prket ciklit vegjetativ, nj stres hidrik para eljes s sythave mund t provokoj vonesa n fillimin e vegjetacionit.

144

Vreshtaria
Duke vazhduar gjendjen e mungess s lagshtirs, zhvillimi i filizave vazhdon n mnyre t sforcuar duke u shoqruar me ndrnyje m t shkurtra, gjethe m t vogla dhe t keqformuara se n kushte normale. Pasojat ndihen edhe n fazat e mvonshme, kshtu, lulzimi zhvillohet n mnyr anormale, krijohen lulri t rralla q pasohet me veshul t dobt e me pak kokrra. N rastet me t rnda t streseve hidrike t papritura dhe t zgjatura n koh, prve dmeve sasiore mund t vrehen edhe dme n cilsin e prodhimit. Kjo shfaqet n formn e ndalimit t pjekjes s plot t rrushit, mungesn e ngjyrs n kokrr, vyshkjen e majs s veshulit dhe kokrrave, etj. Efektet e mungess hidrike jan t rnda dhe ndodhin m shum gjat periudhs s vegjetacionit, n fillim mbi organet vegjetative, ndrsa pas pllenimit, efektet negative ndikojn mbi rrzimin e kokrrave t formuara Mungesa e ujit gjat periudhs s qetsis dimrore, edhe nse zgjat n koh, nuk provokon efekte negative mbi fillimin e vegjetacionit dhe mbi rritjen e mvonshme. E kundrta ndodh n kushtet e nj amullie hidrike (rregullimi) para daljes s sythave, edhe nse kjo ndodh pr nj koh t shkurtr (4-5 dit). Kjo ngadalson aktivitetin e rrnjve, ndalon rritjen vegjetative dhe mund t provokoj tharjen e bims. Edhe teprica e lagshtirs redukton nivelin e oksigjenit n tok, dobson frymmarrjen e rrnjve dhe shkalln e asimilimit t elementve ushqyes n tok, duke provokuar edhe tharjen e krejt bims. Pas periudhs s lulzimit, ndrhyrjet nprmjet ujitjes duhet t jen n varsi t fazs s zhvillimit dhe kushteve t temperaturs dhe lagshtirs s ambjentit. Duhen evituar ujitjet n kohn e pjekjes. N kt faz, elasticiteti i cips s kokrrs tenton t zvoglohet dhe sht e dukshme rritja e presionit ozmotik t qelizave. Nj temperim i papritur, i menjhershm, shkakton plasaritjen e cips s kokrrs, gj q shoqrohet me infeksionet ndryshme krpudhore (kryesisht kalbzim) dhe me uljen e cilsive teknologjike dhe tregtare t prodhimit.

4. Mnyrat e ujitjes
Ujitja e vreshtave mund t kryhet n disa mnyra: 4. 1. Ujitja me rrshqitje siprfaqsore t ujit sht mnyra tradicionale e ujitjes q prdoret n vreshta, pjergulla dhe erek q ndodhen afr burimeve natyrore me uj t bollshm. Kjo mnyr krkon sasi t mdha uji dhe fuqi puntore (pr t degzuar dhe shprndar ujin n t gjith siprfaqen. Kjo mnyr shkakton ngjeshjen e leht t toks n tokat e sheshta dhe nj erozion t leht n tokat e pjerrta. 4. 2. Ujitja me brazda sht nj nga mnyrat m t vjetra q prdoret n vendet me burime t bollshme uji pr ujitje. Kryhet duke hapur me plugje apo me krah brazda 25-30 cm t thella

145

Vreshtaria
n t dyja ant e rreshtit t hardhive. Uji kalon me rrjedhje t lir e t ngadalt nga kanali furnizues n brazda, uji lihet q t ec ngadal me qllim q t ket koh pr tu infiltruar n shtresat e thella t toks. Puntori i ujitjes bn thyrje t leht t brazds n drejtim t do bime me qllim q uji t deprtoje m mir n drejtim t sistemit rrnjor. 4. 3. Ujitja me shpore (tava) Prdoret pr ujitjen e pjergullave dhe tendave. Krkon sasi t madhe uji. Tek do bim krijohet nj grop me diametr 1-1.5 m dhe thellsi 20-30 cm. Nga kanali apo tubi i ujitjes q kalon n mesin e rreshtave, hapen vija t cekta t cilat furnizojn gropn (tavn) e hapur rreth bims. Edhe kjo mnyr krkon shpenzime t larta pr fuqi puntore dhe sasi t larta uji. 4. 4. Mikroujitja N vreshtari sht e zakonshme drgimi i ujit me pika direkt tek bima nprmjet sistemit t quajtur ndryshe mikroujitje. Kjo realizohet nprmjet teknikave t reja t ujitjes t cilat konsistojn n ujitjen e lokalizuar t bims duke prdorur sasi t reduktuara t ujit. Mikroujitja ka disa avantazhe: Ujitet direkt bima duke ln t that pjesn m t madhe t toks s vreshtit, kshtu kursehet uji dhe ulet infeksioni nga barrat e kqia. Paksohet humbja e ujit nprmjet avullimit dhe rrjedhjes nntoksore. Ka nj shprndarje uniforme t sasis s ujit n koh dhe pr njsi t siprfaqes. Ulet kostoja e fuqis puntore n procesin e ujitjes Krijohet mundsia e prdorimit t sistemit t ujitjes edhe pr plehrimin e lngshm (Thomaj, F., 2007). Sistemi i mikroujitjes realizon furnizimin e bims me sasi t vogla, por me ndrhyrje m t shpeshta, do 7 - 15 dit ujitja nga ujitja. Sistemet m t prdorura t mikroujitjes jan: Ujitja me pika Ujitja me sprucator N projektimin e nj impianti mikroujitje n vreshtari mbahen parasysh prmasat e vreshtit, mnyra e kultivimit, prbrja mekanike e toks ku sht ndrtuar vreshti, forma e mbajtjes, lartsia e trupit, kultivari, etj. Sistemi i ujitjes prbhet nga tre element kryesor: 1. Burimi i ujit. Burimi i ujit ka rndsi vendimtare pr pastrtin dhe cilsin e ujit dhe ndikimin e tij mbi strukturn dhe pjellorin e toks. Duhet t prdoret uj i pastr nga prbrsit kimik dhe organik, duhet t ket prmbajtje t ult kriprash t dmshme si dhe prmbajtje t ult bakteresh e algash q bllokojn pikalshuesit. Pr t ditur nivelin e prmbajtjes s kriprave dhe shkalln e formimit

146

Vreshtaria
t komponimeve t patretshme duhet t bhen analizat kimike t ujit. Pr ujitjen e vreshtave duhet t prdoren ujra me kripzim t ult. Ujrat e forta (me prmbajtje t lart t kriprave) shkaktojn tepric t kationeve t Ca, Mg dhe Fe n tok t cilat ndikojn n krijimin e formave t patretshme t fosfateve dhe oksidit t hekurit. Pikalshuesit mund t bllokohen leht nga precipitimi i kriprave t kalciumit dhe oksidit t hekurit. Zakonisht, uji i puseve prmban shum bikarbonat kalciumi n formn e Ca(HCO3)2. Nse tretim plehra amoniakale (psh, ujin amoniakal NH4OH), nga bashkveprimi i tyre formohet CaCO3 n form petzash e grimcash t bardha i cili shkakton bllokimin e pikalshuesve. Pr ujitje preferohet uji i burimeve t hapura me prmbajtje t ult t kriprave t kalciumit. 2. Qendra e thithjes dhe komandimit. Qendra e thithjes dhe komandimit sht vendi ku montohen aparaturat q thithin dhe rregullojn funksionimin e impiantit duke lejuar kontrollin e sasis s ujit, plehrave dhe presionit t sakt t ujit q deprton n sistemin e tubave shprndars. Funksioni tjetr i rndsishm sht filtrimi i ujit q drgohet pr tek sistemi i tubave shprndars e q prfundon me pikalshuesit. Qendra e thithjes dhe komandimit prbhet nga pompa e thithjes dhe e shtytjes s ujit, filtri i ujit, valvola e daljes, manometri q mat presionin, plehruesi ku przihen plehrat, saraineska q rregullon sasin e ujit dhe nj filtr i dyt pr pastrimin prfundimtar t ujit prpara se t kaloj n sistemin e tubave dhe pikalshuesve. Uji pr ujitje mund t vij nga puset, nga lumenjt, liqenet dhe rezrevuart artificial. Uji nga puset artizanale ka m pak mbetje mekanike, ndrsa n rastet e tjera (ujrat siprfaqsore) krkohet nj pastrim dhe filtrim m i mir. Filtrimi kryhet me an t separatorve hidrociklone dhe filtrave prej granili dhe/ ose rrjete. Hidrociklonet realizojn ndarjen e grimcave ranore, etj, duke prdorur efektin e forcs centrifugale t lvizjes s ujit. Filtrat prej granili pengojn gurt dhe rrn, ndrsa filtrat me rrjet kan nj trup filtrues t prbr nga rrjeta metalike t paoksidueshme ose plastike, ose fleta me vrima me seksion t vogl. Kto pajisje jan t lidhura me rrjetin e tubacioneve nga ku uji i filtruar dhe i pasuruar me plehra drgohet pr tek pikalshuesi. 3. Rrjeti i tubacioneve. Tubat e prdorur n impiantet e ujitjes jan prej polietileni t zi dhe me dimensione sipas llojit dhe pajisjeve t impiantit. Tubat jan fleksibl dhe manovrohen me lehtsi. Ata montohen mbi telin e par ose mbi strukturn e tends. Tubat n drejtim t rreshtit kan nj diametr prej 12-20 mm n sistemin me pika dhe 20-32 mm n sistemin me sprucator (ky sistem prdoret m rrall n tendat e kultivarve pr tavolin). N fundin e tyre, tubat mbyllen duke e prkulur apo thyer tubin mbi vetveten dhe duke e lidhur me nj unaz prej tubi polietileni me diametr pak m t madh e cila n fund t stins hiqet duke lehtsuar larjen dhe pastrimin e tubacionit. Veprimet e mbylljes dhe hapjes s impiantit t ujitjes mund t jen t automatizuara me an t valvolave volumetrike me funksionim ciklik. Nj

147

Vreshtaria
automatizim i plot mund t fitohet duke prdorur programuesit elektronik q jan n gjendje t ndjekin automatikisht (pas programimit dhe regjistrimit t veprimeve) fillimin dhe prfundimin e ujitjes, siprfaqen q do t ujitet, sasin e ujit dhe t plehut q do t prdoret, etj (Colapietra, M., 2004) Tek impiantet e ujitjes ekziston rreziku i bllokimit t pikalshuesve. Shkaqet e bllokimit jan me origjin fizike (nga grimcat e toks ose nga mbetjet bimore), kimike (nga precipitimet e karbonatit t kalciumit dhe magnezit, sulfatit t kalciumit, hidroksideve t hekurit, etj), grimcat e plehrave n rastin e vreshtave t integruara, etj. Pr t eleminuar kto pengesa duhet t bhet filtrim i sakt i ujit, shprlarja e rrjetit t tubacioneve me uj duke prdorur presion t lart, trajtime kimike pr t evituar precipitimin e karbonateve, gjithnj pa shkaktuar ndotje t ujrave dhe toks Substanca m e prdorur pr shprlarjen e sistemit t tubacioneve sht hipokloriti i natriumit i cili e ul pH duke ndihmuar edhe n paksimin e precipitatit t karbonateve, ndrsa pr t parandaluar bllokimin nga algat, bhet trajtimi i sistemit me sulfat bakri. N fund t stins s ujitjes shprlahet i gjith sistemi pr 4-6 minuta duke prdorur tretsir ujore acid klorhidrik 0.5%. Mikroujitja mund t jet me pika ose me sprucator. a) Ujitja me pika Karakterizohet nga prdorimi i pikalshuesve prej t cilve uji del me nj presion dhe shpejtsi shum t reduktuar. Dhnia e ngadalt e sasis s ujit lejon nj infiltrim gradual e t mir t ujit n tok, duke prrmirsuar kshtu efikasitetin e ujitjes, evitohen humbjet e ujit nga rrjedhjet nntoksore apo siprfaqsore. N sistemin e ujitjes me pika prdoren disa lloje pikatoresh (pikalshuesish), si: - pikatore me labirinth ku uji bn nj rrug t trthort pr t reduktuar presionin. - pikatore me gryk ku uji prshkon nj rrug t shkurtr prmes nj vrime t vogl duke e ulur shpejtsin n nj dhom m t qet. - pikatore me rrug t gjat e t ngusht ku uji bn nj rrug t gjat e t ngusht - pikatore me fug ku uji kryen lvizje rrotulluese deri sa t arrij tek dalja me nj shpejtsi e presion t reduktuar. Tubat ujsjells dhe pikalshuesit vendosen n mnyr t atill q t laget mir pjesa ku shtrihet sistemi rrnjor i bims. Pikalshuesit montohen mbi nj tub 12-20 dhe shrbejn pr t lshuar ujin n mnyr t programuar e n form pikash afr secils bim. Diametri i siprfaqes s njomur nga do pikalshues sht n varsi t tipit t toks. Kshtu, i njjti pikalshues q lshon t njjtn sasi uji, tek toka e leht gurishtore lag nj siprfaqe t vogl me diametr 25 cm, n tokat e mesme 60 cm, ndrsa tek toka e rnd 110 cm (Thomaj, F., 2007)

148

Vreshtaria
Numri i pikalshuesve q lshojn ujin afr bims varet nga distanca e mbjelljes. N mbjelljet e shpeshta, kur distanca mes bimve sht 0.8-1.3 m, lihet vetm nj pikalshues pr bim. Nse distancat e mbjelljes do t ishin 2 m x 2 m apo 2.5 m x 2.5 m, pr do bim duhet t lihen nga dy pikalshues, nga nj n do an, duke i montuar 0.8-1.2 m larg njri-tjetrit. Nprmjet sistemit t ujitjes me pika bhet edhe plehrimi plotsues. Kjo realizohet duke tretur n uj plehra kristalor t prqndruar me elementt N, P, K n raportet 150-20-150 ppm, etj. Plehrimi i par bhet gjat lulzimit, kur bima ka krkesat maksimale pr azot. N periudhn e mvonshme, pak para fillimit t pjekjes, bima ka m shum nevoj pr elementt fosfor dhe kalium t cilt treten n uj dhe shprndahen n plehrimin e dyt plotsues nprmjet sistemit t ujitjes. Fillimi dhe mbarimi i ujitjes programohen n varsi t nevojs q ka vreshti pr uj dhe sasis q lshon pikalshuesi pr njsin e kohs. Nse nevojat e bims jan pr 44 litra uj/bim, n do bim kemi nga dy pikalshues (t vendosur majtas dhe djathtas cungut) 1.2 m larg njri-tjetrit, nse secili prej pikalshuesve hedh ose jep nga 2.2 litra uj n or, ather sistemi i ujitjes duhet t punoj 10 or (2.2 x 2 = 4.4; 44 : 4.4 = 10. Nse pikalshuesit hedhin 3.8 litra n or, ather sistemi i ujitjes duhet t punoj 5.7 or (Susaj, L., 2009). Nevojat pr uj nuk jan njlloj pr t gjith kultivaret, kjo varet nga veorit biologjike t secilit. Eshte provuar q pr 1 kv prodhim shpenzohet 27 m3 uj nga kultivari Aligote, 37 m3 uj nga kultivari Saperavi, 44 m3 uj nga kultivari Muskat (Sotiri, P., 1972). Mnyrat e instalimit t sistemit t ujitjes Ddallohen nga pozicioni se si dhe ku vendosen tubat e ujit n raport me siprfaqen e toks dhe cungun e bims. Mnyra e par: tubat shtrihen n lartsin e cungut duke i fiksuar n telin e par t spaliers, ndrsa tek tendat, fiksohet n nivelin e tends.

Figura 41. Tubat e ujitjes t fiksuar mbi telin e par t spaliers (L Susaj)

149

Vreshtaria
N vendin ku bien pikat e ujit, barrat e kqija zhvillohen me shpejtsi t madhe duke u br shqetsim pr bimn, prandaj duhet shoqruar me prashitje dhe harrje t barrave t kqija q dalin n drejtim t rreshtit. Mnyra e dyt: tubat shtrihen n drejtim t rreshtit mbi siprfaqen e toks. N kt rast jan problem shqetsues barrat e kqija, bllokimi i pikalshuesve nga grimcat e imta t toks dhe humbjet e ujit nprmjet avullimit. Mnyra e tret: tubat vendosen 30-60 cm nn tok, n t dyja ant e rreshtit t bimve. N kt rast ka vetem nj rrezik, bllokimi i pikalshuesve nga rrnjt e bimve, t cilat drejtohen n drejtim t burimit t ujit (tropizmi i rrnjs). Ky problem evitohet duke tretur n ujin e ujitjes herbicidin Treflan. Prdorimi i tij 2-3 her n vit sht i mjaftueshm pr t mbrojtur sistemin e ujitjes nn tok nga bllokimi prej rrnjve t hardhis apo nga rrnjt e barrave t kqija. b) Ujitja me sprucator Prdoret e n serrat e prodhimit t rrushit pr tavolin n kushtet e fushs s mbrojtur. N kte rast, uji del me shpejtsi nga tubi shprndars dhe lshohet nga nj valvul n formn e hedhjeve me sprucator q kan formn e nj ulluku. Ulluku me valvuln hedhse montohet n tubin e polietilenit t prgatitur me vrima me diametra t ndryshm (nga 0.6 deri n 2 mm) t cilit i korrespondojn kapacitete t ndryshme hedhje (nga 20 deri 230 litra/or). Me kt sistem, pr shkak t numrit t vogl t hedhsave pr njsin e siprfaqes, sigurohet uniformitet m i vogl shprndarje se sa n rastin e ujitjes me pika, prdoren nj deri dy sprucator/hardhi (Iacono, E., 1990). Kostoja e ndrtimit t impjantit me sprucator (ujitje me rrjedhje t njllojt si uji i burimit q del nga rubineti i esms) sht m e ult se kostoja e ndrtimit t impiantit t ujitjes me pika.

5. Ujitja e shoqruar me plehrim

Realizohet duke tretur plehrat kimike n ujin q prdoret pr ujitje, kshtu sigurohet n mnyr t njkohshme ushqimin hidrik dhe mineral t bims. Zgjedhja e plehrave q do t prdoren n plehrim, duhet t jet e kujdesshme pasi disa plehra me veti bazike duke vepruar me kriprat e kalciumit dhe magnezit t pranishm n uj, precipitojn duke depozituar karbonatet e kalciumit dhe magnezit n pikalshuesit dhe tubat e impiantit t ujitjes duke bllokuar sistemin.

Figura 42. Sprucator t varur n mesin e rreshtave nga lart (M Colapietra)

150

Vreshtaria
Plehrimi nprmjet sistemit t ujitjes bhet duke instaluar n impjant nj prziers t plehrave kimike. Nprmjet sistemit t ujitjes mund t realizohet edhe trajtimi kimik kundr dmtuesve t toks dhe rrnjve t hardhis. Kshtu, n muajin qershor mund t kryhen trajtime me 0.3% klorpirifos (salut) kundr zhuzhakut t majit (Melolantha melolantha) duke prdorur 500 litra solucion/ha sistemit t ujitjes (Thomaj, F., 2007). Para trajtimit kimik toka ujitet pr 7-8 or deri sa t njomet zona ku ndodhet sistemi rrnjor dhe, m pas, pas 24 orsh rivihet sistemi n pun pr 20 minuta, aq koh sa duhet pr t lshuar 500 litra solucion (0.3% salut). Menjher pas trajtimit, lshohet prsri uji n sistem pr 10-20 minuta, koh e nevojshme pr t shprlar sistemin dhe pikalshuesit nga preparati. E njjta praktik mund t ndiqet edhe pr tokat e rnda kur ka shqetsime nga nematodat. N kt rast (kundr nematodave) prdoren 600-700 litra solucion klorur metili. Theksojm se duhet treguar kujdes pr zhbllokimin e herpashershm t pikalshuesve nga rra e imt dhe precipitati i krijuar nga kriprat e kalciumit, magnezit, etj. Pr petzat dhe pluhurin e bardh q krijohet nga kriprat e kalciumit bhet shprlarja e sistemit me tretsir acid klorhidrik (HCl), ndrsa pr zhbllokimin nga algat dhe kolonit e baktereve prdoret hipoklorit sode i lngshm q prmban rreth 12.5% klor (zbardhuesi i zakonshm ACE).

6. Automatizimi i impianteve t ujitjes

N rrjedhn e shekujve jan hapur kanale t mdhenj vadits, me sasi t mdha uji t disponueshme pr ujitje me mnyrat e njohura tradicionale, si me prmbytje, me brazda, me infiltrim, mnyra q krkojn fuqi puntore dhe sasi t larta t uji t rrjedhshm. Me kalimin e kohs, nevojat pr ujitje jan rritur, burimet e ujit jan zvogluar, fuqia puntore po bhet gjithnj e m e kushtueshme, si rrjedhim jan prpunuar praktika dhe pajisje t reja q kursejn sasin e ujit t prdorur dhe fuqin puntore. Jan futur n prdorim pajisje teknologjike t ndrtuara nga produktet sintetike t PVC (kloruri i polivinilkloridit), PE (polietileni), PP (polipropileni) q jan produkte q mundsojn ndrtimin e tubacioneve dhe aksesorve t tjer pr ujitje duke zvendsuar pothuajse plotsisht tubat dhe paisjet e tjera prej metali (bronxi, hekuri, inoxi, etj). N kt mnyr sht mundsuar ulja e mtejshme e kostos t ndrtimit, jan krijuar lehtsi n drejtim t funksionimit dhe mirmbajtjes s sistemit, etj. Po kshtu, edhe impiantet ujitse publike jan dashur t modernizohen duke prdorur paisje t tilla plastike pr t furnizuar fermert me uj, tashm jo me kanale t vegjl ku humbjet jan t larta, por me tuba plastike q kushtojn fare pak dhe ku humbjet jan minimale.

151

Vreshtaria
Studimi, projektimi dhe instalimi i impianteve t ujitjes duhet t realizohet nga teknik t specializuar dhe me prvoj n montimin e impianteve. Automatizimi i sistemeve t ujitjes konsiston n montimin e paisjeve programuese dhe rregullatorve q sigurojn prshtatjen e mekanizmave q jan n gjendje pr t zvendsuar veprimet manuale t hapjes dhe mbylljes s valvolave (pr ujitje), pastrimin e filtrave, memorizimin e t dhnave dhe transmetimin e tyre n distanc n lidhje me sasin e ujit dhe plehut kimik q do t prdoret, kohzgjatjen e ujitjes, etj (Colapietra, M., 2004). Njihen tre nivele automatizimi: lokal, ciklik, me programues. a) Automatizimi lokal. Ky sht rasti m i thjesht i automatizimit me an t sistemit t programimit t ujitjes. Realizohet duke prshtatur valvolat me kohzuesin e ujitjes. Kshtu valvolat mbyllen pas nj kohzgjatje t caktuar ujitje ose, tek valvolat me kontaktor, pasi ka kaluar (sht lshuar) nj vllim i prcaktuar uji. Karakteristika kryesore e automatizimit lokal sht mungesa e transmetimit t sinjaleve. Jan sisteme t thjeshta automatizimi, me kohzues t vendosur n valvoln teke q prcakton hapjen dhe mbylljen pasuese n intervale t caktuara kohore. b) Automatizimi ciklik ka t bj me nj mekanizm q pasi t jet komanduar mbyllja e nj valvole, komandohet hapja e nj valvole tjetr q vjen pas n nj sekuenc progresive deri sa t prfundoj cikli i caktuar me t gjitha valvolat e programuara n mnyr ciklike. Mekanizmat e automatizimit ciklik diferencohen nga numri i komandave dhe transmetimit t sinjaleve t komandimit. Transmetimi i sinjaleve mund t kryhet nprmjet ndryshimeve t presionit hidraulik ose sinjaleve elektrike tek secila valvol. c) Automatizimi me programues. N komandimin nprmjet presionit hidraulik, lidhja ndrmjet mekanizmit t kontrollit dhe valvols bhet me tuba t vegjl e t holl q transmetojn sinjalin hidraulik t hapjes dhe mbylljes s valvols. Sistemi sht i besueshm dhe i leht n prdorim, por krkon disnivel ndrmjet burimit t ujit dhe valvols. Sistemi elektrik me shum kabllo sht nj sistem q lidh centralin e vogl t komandimit me valvolat teke me nj kabll elektrik bipolare me rrym 24V. Programuesi ka nj numr t madh valvolash dhe kabllosh t lidhura n form fashoje. Ky sistem krkon nj vmendje shum t madhe n momentin e montimit q t mos ngatrrohet rradha e vendosjes s tyre. Ky sistem sht i prshtatshem pr impiantet me pak komanda dhe distanca jo m shum se 200-300 metra. Vitet e fundit sht punuar n drejtim modifikimit dhe zhvillimit t sistemeve t ujitjes duke prdorur rrymat e modeluara me nj seri frekuencash q mund t transmetohen edhe n distanc t largt me an t nj kablli t vetm me dy fije (kabll i njjt me ata q prdoren n telefonin fikse). N praktik, bhet fjal t transmetohet nj sinjal shum i shkurtr, q konsumon shum pak, n nj sked t

152

Vreshtaria
posame dekodifikuese. N kt rast secila sked ka sinjalin e vet q funksionon njlloj si telefoni, ku secilit numr i korrespondon nj prdorim i vetm. Sistemi i programuar drejton komanda drejt valvolave, mund t marr m pas komanda dhe sinjale nga ato (valvolat) dhe mund t vendos automatikisht pr veprimin vijues q duhet t kryhet deri n bllokimin total t impiantit t ujitjes n rast se vijn sinjale pr avari dhe anomali t natyrave t ndryshme mekanike, hidrike, elektrike, etj. Natyrisht do sistem ka avantazhet dhe disavantazhet e tij, kan kosto dhe teknik t ndryshme prdorimi.

7. Filtrimi i ujrave q prdoren pr ujitje

Uji q prdoret pr ujitje n t shumtn e rasteve vjen nga puse artizanale ose nga lumenj dhe ujmbledhs natyror apo artificial dhe paraqet nj turbullir t shkaktuar nga grimcat e dheut n pezulli q e bjn t vshtir dhe problematik prdorimin e tij n sistemin e ujitjes me pika. Uji i lumenjve dhe ujmbledhsve prmban edhe substanca koloidale n pezulli, koloni bakteresh dhe algash t cilat gjejn ambjentin ideal pr tu shumuar dhe zhvilluar n kushtet e ngrohtsis, lagshtirs dhe mungess s drits n sistemin e tubave dhe pikalshuesve. Grimcat e dheut, precipitatet e shkaktuara nga karbonatet, bakteret, algat dhe substancat koloidale bllokojn pikalshuesit dhe pjes t tjera t sistemit t ujitjes me pika, duke i nxjerr jasht prdorimit, prandaj uji q prdoret pr ujitje duhet ti nnshtrohet kullimit dhe pastrimit nga mbetjet e tilla. Pastrimi dhe filtrimi kryhet me an t filtrave t cilt jan me rrjet, me ciklon dhe me granil (Colapietra, M., 2004). Filtrat me rrjet Filtrat me rrjet shrbejn pr t mbajtur rrn dhe grimcat e ngurta q jan t pranishme n uj. Kta filtra formohen nga nj kosh hekuri ose plastik n t cilin gjendet nj ose shum element filtrues n form rrjete ose n form cilindrike me nj numr shum t madh thurjesh (80 deri n 150 thurje/cm2). Uji kalon prmes shtratit filtrues, ku rra dhe grimcat e ngurta mbeten n thurjet e rrjets. Pas nj kohe t caktuar funksionimi, dhe n lidhje me sasin e rrs s pranishme n uj, filtrat duhet t pastrohen dhe t lahen pr t larguar rrn e depozituar n rrjet. Nse uji ka prmbajtje t lart t rrs dhe grimcave t dheut, filtri bllokohet brenda nj kohe t shkurtr, prandaj duhet t pastrohet m shpesh pasi pastrtia dhe kthjelltsia e ujit t ujitjes kan rndsi t madhe n mirmbajtjen e sistemit. Ekzistojn shum tipe filtrash me rrjet si filtrat me fur t inkorporuar q pastrojn automatikisht deri n nj far mase bllokimin e rrjets, filtrat me element dopio filtrues, filtrat me rrjet vetpastruese q lejojn t kryhet pastrimi nprmjet devijimit t ujit prgjat boshtit gjatsor t filtrit q del m pas nprmjet nj valvole t vendosur n nj nga ekstremet e filtrit.

153

Vreshtaria
Filtrat me hidrociklon Filtrat me hidrociklon kan form hinke me nj depozit t vogl n cepin e poshtm. Hyrja e ujit t papastr (me rr dhe grimca t ngurta) ndodh tangent me hinkn. N kt mnyr, uji kryen nj lvizje centrifugale n brendsi t filtrit. Grimcat e rrs, pr shkak t forcs centrifugale, shtyhen nga ana e jashtme e fluksit t ujit dhe rrshqasin mbi faqen e brendshme t filtrit me nj trajektore spirale e cila i grumbullon ato n depozit. Uji, duke u ndar nga rra dhe nga grimcat e ngurta, del jasht nga ana e siprme e filtrit. Larja e ens s grumbullimit vazhdon nprmjet hapjes s nj saraineske apo valvole shkarkuese t instaluar n pjesn e fundit t ens. Filtrat me granil Filtrat me granil shrbejn pr t mbajtur pezullit koloidale, fijet e algave dhe n prgjithsi t gjitha substancat e rnda t pranishme n ujin q merret nga liqenet, lumenjt dhe ujmbledhsit artificial. Filtri me granil ka formn e nj cilindri prej eliku t zinkuar me mbyllje hermetike. N brendsi prmban granil t prfituar nga coptimi nj shkmbi t fort glqeror, bazalt, etj. Uji hyn n filtr nga pjesa e siprme, kalon shtresn e granilit, ku n saj t ashprsis s copave t gurit mbahen substancat organike, dhe del jasht nga pjesa e poshtme. N dalje sht vendosur nj filtr tjetr metalik q pengon daljen e grimcave t granilit t cilat mund t depozitohen m pas n tubacione. Pastrimi i filtrit me granil bhet duke e kthyer prmbys enn ose duke ndryshuar fluksin e ujit me kundrlarje. Ky veprim mund t kryhet automatikisht ose me dor. Filtri me granil nuk arrin at shkall filtrimi si filtri me rrjet, megjithat dihet se prdorimi i njkohshm i dy filtrave siguron nj nivel t shklqyer filtrimi.

8. Pajisjet plehruese
Para se t prdoren plehrat kimike sht e nevojshme t kryhen analizat e ujit dhe t toks n mnyr q t parashikohet sasia dhe impakti i prdorimit t tyre. Teknika m e prhapur dhe m e kshillueshme pr plehrimin konsiston n prgatitjen e nj przierje solucioni plehrues e cila hollohet m pas n ujin q prdoret pr ujitje n sistem. N treg ekzistojn tipe t ndryshme aparaturash t pajisura me sisteme q shrbejn pr plehrim t lngshm nprmjet sistemit t mikroujitjes q klasifikohen n tre kategori: 1. Sisteme me presion diferencial 2. Sisteme me pomp injektimi 3. Sisteme me injektor Sistemi me presion diferencial. Sistemi me presion diferencial sht nj nga m t prhapurit. Prbhet nga nj en me presion, me kapacitet 100-300 litra n t ciln hidhet nga lart plehu i ngurt dhe i tretshm.

154

Vreshtaria
Ena instalohet mbi tubin kryesor t rrjetit ujits duke u paisur n hyrje dhe n dalje me saraineska rregullatore (VL). Duke rregulluar saraineskn rregullatore (VL) n mnyr q t lexohet nj presion diferencial ndrmjet manometrave M1 dhe M2 dhe n vijim duke rregulluar shkalln e hapjes s sarainesks V1 bhet e mundur t kaloj nj sasi e caktuar uji (Q1) n en. N kt mnyr rregullohet sasia e tretsirs s prgatitur t plehut e cila lexohet n fluksimetrin F (Mongelli, E. & M. Colapietra, 1991). Pas ens ku przihen plehrat, vendoset nj filtr rrjete q t pengoj kalimin e precipitimit dhe grimcave t patretura tek pikalshuesit. Pr prdorimin e ktij sistemi sht e nevojshme q prdoruesi t njoh me saktsi sasin e plehut q do t hidhet n en, sasin e ujit q do t prdoret pr tretjen dhe kohzgjatjen e ujitjes me tretsirn ushqyese. Prve ksaj duhet kontrollohet tretja e mir e plehut n kohn e caktuar. Pas prfundimit t hedhjes s sasis s caktuar t tretsirs s plehrave, sistemi i ujitjes duhet t punoj edhe 1020 minuta q t shprlahet nga mbeturinat e solucionit ushqyes. Sistemi me pomp injektimi. Teknika e plehrimit me pomp injektimi sht e sakt dhe lejon nj automatizim m t leht t procesit. Ky sistem prbhet nga: - Nj en polietileni me kapacitet t madh n t ciln prgatitet przierja e plehut dhe ujit n sasit e duhura. N Figura 43. Skema e vendosjes s rastin e prdorimit t plehrave kimike t prziersit t plehut kimik (M Colapietra) ngurt t tretshm, sht e nevojshme t instalohet n enn e przierjes, nj tunds elektrik pr t larguar grimcat e plehrave t depozituara n fundin e ens. - Nj elektropomp dozuese vllimetrike me piston ose rrotulluese me mundsin pr t ndryshuar sasin e pompuar, shoqruar me nj manometer n dalje pr t matur presionin. - Kuadri elektrik me komandim pr kontrollin e funksionimit t ektropomps dozuese dhe elektroprzierse. - Injektuesi q montohet mbi pajisjen kryesore t vaditjes. M kt sistem sht e mundur t ndryshohet przierja duke ndryshuar vllimet e injektuara edhe duke ndryshuar prqndrimin e tretsirs baz. Sistemi me injektor. Ky sistem sht m pak i prdorur pr shkak t humbjeve t mdha t ujit. sht i kshillueshm vetm kur ka uj me presion t lart dhe me kosto t ult. N kt rast, sht e preferueshme q pompa me injektor t instalohet n pjesn m t lart dhe gjithmon posht nj pompe centrifugale pr t shfrytzuar

155

Vreshtaria
sa m mir presionin. N rastin e transmetimit pa prdorimin e pompave t shtytjes, sht e kshillueshme t instalohet pompa me injektues prpara sarainesks. Vlersimi i sasis s przierjes s injektuar n rrjetin ujits, bhet duke rregulluar sasin e ujit q do t futet n hyrje t pomps me injektues. N treg ka injektor pr plehrimin me kapacitet nga disa litra pr minut deri n 400 litra/minut. Normalisht punohet me nj presion 3-4 atmosfer dhe nj presion diferencial n dalje rreth 20% m t ult.

9. Ndikimi i uitjes mbi treguesit e prodhimit t rrushit

Pr t dshmuar kt ndikim, iu jemi referuar t dhnave t nj eksperimenti t kryer tek kultivari Italia Eksperimenti sht ngritur n katr variante, ku secili variant prbhet nga nj rresht me 50 bim t moshs 13 vjeare. Vreshti sht ngritur n nj siprfaqe prej 6000 m2, sht mbajtur n tend 2 m t lart, ku distanca e mbjelljes dhe ajo e vendosjes s bandierave 3 x 3 m, duke siguruar rreth 1100 bim/ha. sht prdorur ujitje me sasit e mposhtme (sipas varianteve): V0 = Varianti pa ujitje V1 = 3 ujitje, 3x800 = 2400 m3/ha. V2 = 3 ujitje, 3 x 1500 = 4500 m3/ha. V3 = 3 ujitje, 3 x 2000 = 6000 m3/ha. Kshtu q gjat periudhs 20 qershor-20 korrik, jan br 3 ujitje duke prdorur sipas rastit normat 800 m3/ha (V1); 1500 m3/ha (V2) dhe 2000 m3/ha (V3) pr sejcilen ujitje. Rezultatet e eksperimentit Prodhimi i rezultuar nga variantet e ujitura me norma t ndryshme uji sht krahasuar me prodhimin e marr nga varianti i paujitur - kontrolli (V0) Krahasimi sht br pr treguesit kryesor t prodhimtaris, si: - Rendimenti kv/ha. - Pesha mesatare e veshulit dhe e kokrrs (n gr). - Prmasat e kokrrs, gjatsia dhe gjersia (n mm). - Rezistenca ndaj shtypjes (e shprehur n gram ose n gram/cm2). - Prmbajtja e sheqerit (Grad Brix). - Prmbajtja e aciditetit t shprehur n gr/l acid tartrik, etj. Rendimenti (kv/ha). Rendimenti pr V0 (pa ujitje) sht 64 kv/ha, pr V1 171 kv/ha ose 2.7 her m i lart se V0, pr V2 257 kv/ha ose 4 her m i lart se V0 dhe pr V2 272 kv/ha ose 4.25 her m i lart se V0. ndryshime vrehen edhe mes varianteve me ujitje me norma t ndryshme. T dhnat dshmojn pr ndikimin e sasis s ujit mbi treguesit e prodhimit.

156

Vreshtaria
Grafiku 1. Ndikimi i sasis s ujit t prdorur (m3/ha ) mbi rendimentin kv/ha

Prodhimi i marr nga variantet me ujitje sht disa her m i lart se prodhimi i marr tek varianti (V0), pa ujitj Pesha mesatare e veshulit. Sasia e ujit t prdorur pr ujitje ndikon fuqimisht edhe mbi peshn mesatare t veshulit. Konkretisht: V0 = 256 gr (varianti pa ujitje), V1 = 760 gr (ujitje me 2400 m3/ha), V2 = 870 gr (ujitje me 4500 m3/ha) dhe V3 = 1164 gr (ujitje me sasin 6000 m3/ha).
Grafiku 2. Ndikimi i sasis s ujit (m3/ha) n peshn mesatare t veshulit (gr)

Sasia e sharmendave t krasitura. Sasia e ujit t prdorur n ujitje ka ndikuar edhe n peshn e drurit. Konkretisht, sasia e sharmendave t krasitura sipas varianteve ka qen: V0 = 1640 gr/bim (varianti pa ujitje), V1 = 3830 gr/bim (varianti me ujitje me 2400 m3/ha), V2 = 4050 gr/bim (varianti me ujitje me 4500 m3/ha) dhe V3 = 4610 gr/bim (varianti me ujitje me 6000 m3/ha).

157

Vreshtaria
Grafiku 3. Ndikimi i sasis s ujit (m3/ha) n peshn e sharmendave t krasitura (gr)

Diametri i sharmendave. Diametri i sharmendave sht m i madh tek sharmendat e bimve t ujitura se sa tek sharmendat e bimve t paujitura ose t ujitura me sasi m t vogla uji. Ndikimi i sasis s ujit mbi peshn mesatare dhe prmasat e kokrrs. Sasia e ujit t prdorur pr ujitje ndikon n mnyr t dukshme edhe mbi peshn mesatare t kokrrs. Grafiku dshmon se tek varianti pa ujitje (V0) kemi peshn m t ult t kokrrs krahasuar me variantet e tjera me ujitje. Tek varianti V3, jan marr veshul me peshn m t lart t kokrrs n krahasim me variantet e tjera. Konkretisht, pesha mesatare e kokrrs sipas varianteve ka rezultuar: V0 = 7.2 gr (varianti pa ujitje), V1 = 9.4 gr (ujitje me 2400 m3/ha), V2 = 10.2gr (ujitje me 4500 m3/ha) dhe V3 = 11 gr (ujitje me 6000 m3/ha).
Grafiku 4. Ndikimi i sasis s ujit (m3/ha) mbi peshn mesatare t kokrrs (gr)

Ndikimi i sasis s ujit mbi prmasat e kokrrs. Grafiku i rritjes s kokrrs q bazohet mbi prmasat e kokrrs (gjatsi, gjersi, diametri polar dhe diametri ekuatorial) dshmon se ujitja ndikon ndjeshm n zgjatjen e boshtit polar dhe ekuatorial t kokrrs. Pr karakteret e kokrrs (gjatsi dhe gjersi) ka rezultuar nj diferenc prej 5-6 mm.

158

Vreshtaria
Ndryshimet ndrmjet varianteve me ujitje jan m t vogla, ndrsa ndryshimi ndrmjet V0 dhe V1 sht rreth 7 mm, ndryshimi ndrmjet V1 dhe V2 sht 0.1-1.5 mm, ndrsa ndrmjet V1 dhe V3 sht 1.6 mm.
Grafiku 5. Ndikimi i sasis s ujitjes (m3/ha) mbi gjatsin dhe gjersin e kokrrs

Ndikimi i sasis s ujit t ujitjes mbi fortsin e kokrrave. sht e rndsishme t theksojm q n kohn e vjeljes, kokrrat e variantit t ujitur me sasi m t madhe uji (V3) dukeshin n nj form m t zgjatur kundrejt kokrrave t vjela nga variantet e tjera. Interesant sht fakti q ndryshimi ndrmjet gjatsis dhe gjersis s kokrrs n variantet V1 dhe V2 sht shum i vogl (ndryshon me 0.1 mm). Kjo ndodh pr shkak se tek variantet me shum ujitje, V2 dhe V3, veshuli rritet m shum dhe karakterizohet nga nj shkall m e lart ngjeshje. Fortsia e kokrrs sht nj nga treguesit m t rndsishm tregtar q lidhet ngusht me ruajtjen, transportin dhe tregtimin e rrushit.
Grafiku 6. Ndikimi i sasis s ujitjes mbi fortsin e kokrrs

Fortsia tregon rezistencn e kokrrave ndaj peshs shtypse dhe matet duke gjetur ngarkesn totale (n gram) q kokrra e rrushit mund t mbaj sipr deri n pikn e arjes, plasjes s saj. sht konstatuar se krahas me avancimin e pjekjes s rrushit, ulet fortsia tek kokrrat e 4 varianteve t provuara.

159

Vreshtaria
Gjith kjo vjen si rrjedhoj e veprimit t enzimave mbi pektinat t cilat kan funksion imentues mbi muret qelizore t shtresave t lkurs dhe tulit t kokrrs. Hidroliza e pektinave, shoqrohet me nj zbutje t kokrrave t rrushit, me nj qullzim i cips s kokrrs dhe me ulje e rezistencs ndaj shtypjes. Rrezistenca ndaj shtypjes dhe arjes s tulit mund t konsiderohet si nj njsi matse e sigurt q dshmon mbi vlern tregtare dhe qndrueshmrin n transport dhe tregtim. N momentin e vjeljes, fortsia sipas varianteve ka rezultuar: V0 = 1540 gr (varianti pa ujitje) V1 = 1585 gr (ujitje me 2400 m3/ha). V2 = 1654 gr (ujitje me 4500 m3/ha). V3 = 1710 gr (ujitje me 6000 m3/ha). Vihet re se kokrrat e veshulve t marr tek varianti V3, ku sht prdorur edhe sasia me e lart e ujit, jan m rezistente ndaj shtypjes. Kjo justifikohet me faktin se kokrrat e ktij varianti jan me t mdha, pr pasoj shtypja pr njsi t siprfaqes (gr/cm2) sht m e vogl. N variante t ndryshme kokrrat kan prmasa t ndryshme. Kjo na detyron q t llogaritim jo thjesht rezistencn e kokrrs ndaj shtypjes (e cila varet edhe nga prmasat), por dhe raportin ndrmjet peshs s shtypjes dhe siprfaqes s kokrrs. Ka nj lidhje ndrmjet prmbajtjes se ujit n kokrr dhe elasticitetit t saj. Rezulton q sa m e lart t jet prmbajtja e ujit n kokrr, aq m pak elastike jan dhe aq m leht shtypen ato. Ndikimi i ujitjes n prmbajtjen e sheqerit, aciditetin total dhe pH. Ndryshe nga treguesit e tjer, prmbajtja e sheqerit sht m e ult tek prodhimi i realizuar nga variantet e ujitura. T dhenat jan pasqyruar n tabelen e mposhtme Tabela 34. Ndikimi i ujitjes ndaj prmbajtjes s sheqerit, aciditetit dhe pH
Variantet V0 (-) V1 (2400) V2 (4500) V3 (6000) % e sheqerit 17.8 15.4 14.8 15.6 % e aciditetit 4.6 4.7 5 5.3 Raporti sheqer/aciditet 3.8 3.3 3 2.9 pH 3.64 3.57 3.66 3.55

Tek varianti i paujitur (V0), u sigurua rrush me prqindjen me t lart t sheqerit, 17.8 %. Kjo vjen pr shkak t prmbajtjes m t ult t ujit n kokrr, q shoqrohet me prmbajtje me t lart t sheqerit n musht. Tek variantet e ujitura, prmbajtja e sheqerit rezultoi si m posht: V1 = 15.4% (ujitje me 2400 m3/ha), V2 = 14.8% (ujitje me 4500 m3/ha) dhe V3 = 15.6 % (ujitje me sasin 6000 m3/ha). Ajo q bie ne sy sht fakti se tek variantet ku sht prdorur sasia m e lart

160

Vreshtaria
e ujit (V3), rezulton nj prmbajtje m e lart e sheqerit se n variantet V1 dhe V2. Ky zhvillim shpjegohet me faktin se sasia m e madhe e ujit lejon formimin e nj aparati vegjetativ m t madh q shoqrohet me rritjen e lnds organike t prodhuar nga procesi i fotosintezs.
Grafiku 7. Ndikimi i sasis s ujit mbi prmbajtjen e sheqerit

Grafiku 8. Ndikimi i sasis s ujit mbi prmbajtjen e aciditetit

Raporti sheqer/aciditet. sht llogaritur edhe vlera e raportit ndrmjet sheqerit dhe aciditetit. Ky raport sht nj tregues i mir pr t prcaktuar momentin optimal t vjeljes s rrushit. Tek variantet e ujitura, vlera e ktij raporti sht pothuajse e njjt gjat gjith periudhs s pjekjes. Rrushi me prqindjen m t lart t sheqerit (prodhuar nga varianti V3) ka edhe prmbajtjen me t lart t aciditetit, ndrsa vlern me t lart t ktij raporti e kemi tek varianti pa ujitje. pH i mushtit. T dhnat e eksperimentit dshmojn se vlera e pH t mushtit, nuk varet nga sasia e ujit t prdorur dhe varion nga 3.55-3.64. Konkretisht, V0 =

161

Vreshtaria
3.64 (varianti pa ujitje), V1 = 3.57 (ujitje me 2400 m3/ha), V2 = 3.66 (ujitje me 4500 m3/ha) dhe V3 = 3.55 (ujitje me sasin 6000 m3/ha). Ngjyra e kokrrs. Ujitja e vreshtave ndikon dhe mbi ngjyrn e kokrrs. Kshtu, tek variantI pa ujitje, kokrrat kan ngjyr t verdh n t art, ndrsa tek variantet me ujitje, ngjyra e kokrrs sht m e gjelbr, ndrsa ngjyra e verdh e art paksohet krahas me rritjen e sasis s ujit t prdorur. N mnyr t prmbledhur mund t themi se: Prodhimi i marr nga dshmuesi (vreshti i pa ujitur), nuk sht i rregullt, nuk i plotson standartet e cilsis pr shitje sepse ka veshul t vegjl (me pesh 258 gr/ veshul) dhe kokrra t vogla me pesh 7.1 gr/kokrr. Rendimenti (kv/ha) tek vreshti i paujitur sht 64 kv/ha, nj rendiment i ult dhe i pa mjaftueshm pr t mbuluar shpenzimet e prodhimit. Prdorimi i sasis 2400 m3/ha, rrezulton i pa mjaftueshm prderisa sht marr nj rendiment i ult, 171 kv/ha. N kushtet kur tek vreshtat e kultivarve t tavolins synohet t merret nj rendiment mbi 250 kv/ha, rendimenti m i pranueshm sht ai q sht marr nga variantet V2 = 257 kv/ha (ujitje me 4500 m3/ha) dhe V3 = 272 kv/ha (ujitje me 6000 m3/ha). Rendimenti i lart sht shoqruar edhe nga tregues t tjer t rndsishm q lidhen me vlerat tregtare dhe teknologjike, si prezenca e veshulve t mdhenj, prmbajtja e lart e sheqerit, rezistenca n transport, ruajtje dhe tregtim, etj. Ujitja ndikon edhe n shkalln e vegjetacionit dhe formimin e mir t lastarve dhe sharmendave. Zgjidhja e sasis s ujit q do t prdoret pr ujitje ndikohet edhe nga karakteristikat e toks bujqsore ku sht mbjell vreshti. Kur vreshtat jan kultivuar n tokat gurishtore skeletike ku ka humbje t konsiderueshme t ujit, duhet ujitur m shpesh dhe me norma ujitje t programuara n mnyr q t mos kemi humbje t ujit nga rrjedhjet nntoksore.

162

Vreshtaria

IX. NgRITJA E SISTEMIT MBSHTETS

1. Sistemet e mbshtetjes s hardhis
Hardhia nga natyra e saj sht bim kacavjerrse. N gjendje t egr ajo kapet pas drurve dhe shkurreve t pyllit (Sotiri, P., 1972). Praktika e lasht e mbajtjes s hardhis mbi lisa, plepa, arra, gshtenja, frashr, etj, sht quajtur mbajtje n pjergulla. N rajonet e ngrohta e t thata t vendit ton jan prdorur forma t tjera t mbajtjes s hardhis pa sistem mbshtets mnyra tradicionale e mbajtjes s Vloshit n Nart, Pino i Zi n Suharek, Sheshit n Tiran, etj. Mbajtja n formn cung pa sistem mbshtets, krijon mundsin pr mbjellje t dendura nga ku sigurohen prodhime me prmbajtje t lart sheqeri. N kushtet e nevojs s mekanizimit t proceseve dhe rritjes s cilsis s prodhimit krkohet prsosja e mnyrave t mbajtjes s hardhis duke prshtatur nj sistem mbshtets t qndrueshm, t prhershm, t leht dhe sa m pak t kushtueshm. Format m t njohura t mbshtetjes s hardhis jan: - Mbshtetja mbi drurt e pyllit apo mbi lloje t ndryshme pemsh frutore (pjergullat) - Mbshtetja mbi hunj ose mbi deg skeletore t thata (erekt) - Mbshtetje mbi kallama t drejt individual. - Mbshtetja mbi tela xingato t lidhur mbi shtylla betoni, hekuri apo druri (spaliera). N varsi t pjerrsis s planit t vndosjes s telave, spalierat quhen: - Spaliera vertikale, sht forma m e prdorur, mbi shtyllat e vendosura n gjatsi t rreshtit fiksohen 3-5 tela n pozicion vertikal me tokn. Teli i par fiksohet n lartsin e trupit t hardhis (60-120 cm), telat e tjer fiksohen n pozicion paralel me telin e par duke ruajtur nj largsi 40-50 cm larg nga njri tjetri. - Spaliera horizontale (tenda horizontale), n kt rast, telat kryesor fiksohn mbi majn e shtyllave. E par nga lart, krijohet nj rrjet teli horizontale me kuadrate 3x3 m (q sht distanca e vendosjes s shtyllave). Mbi telat kryesor, n do 50 cm largsi, fiksohn telat e tjer m t holl duke krijuar kshtu nj rrjet teli me kuadrate 50 x 50 cm t prshtatshme pr mbshtetjen e krahve, lastarve dhe prodhimit t hardhis.

163

Vreshtaria
- Spaliera t pjerrta (tenda t pjerrta), ndrtohen n terrene t pjerrta, oborre etj. Ndrtohen njlloj si tendat horizontale, ndryshimi qndron tek pjerrsia e planit t rrjets s formuar nga vendosja e telave, sipas rasteve, kjo pjerrsi mund t jet nga 25-45 %. Zgjedhja e sistemit t mbshtetjes varet nga kushtet dhe mundsit konkrete, klima, pjerrsia, niveli i mekanizimit, format e krasitjes, lloji i kultivarit, destinacioni i prodhimit, etj. Zakonisht, kultivart me destinacion prodhimin e vers mbahen mbi spaliera vertikale, ndrsa kultivaret me destinacion prodhimin e rrushit t frekt, mbahen mbi tenda. Ndrsa n zonat e pjerrta kodrinore e malore q kan siprfaq t pakt t toks bujqsore, hardhia kultivohet duke e mbajtur mbi pjergulla dhe erek. 1. 1. Pjergullat Jan mnyra m e leht dhe m e vjetr e mbajtjes s hardhis. N kushtet e Shqipris (viti 2009) rreth 74 000 ton rrush apo 41% e prodhimit t prgjithshm t rrushit ka ardhur nga pjergullat (MBUMK, 2009). N shumicn e rasteve, kurorat e drurve t pyllit apo pemve t egra jan t dendura e t ngushta, prandaj lind nevoja pr t ndrhyr dhe pr ti pmirsuar ato nprmjet krasitjeve. Mbi pjergulla mbahen kultivart lokal t hardhis n zonat e thella kodrinore e malore. Nprmjet ksaj mnyre mundsohet shfrytzimi i kapaciteteve prodhuese t zonave ku nuk mund t ngrihen vreshta industriale pr shkak t pjerrsis s madhe dhe siprfaqes s vogl (copzimit) t parcelave. Pjergullat mbillen n fundet e parcelave, n drejtim pingul me pjerrsin e terrenit. Kur pjerrsia sht e madhe, ndrtohen vetullore (tarraca me ulje t menjhershme t pjerrsis) me siprfaqe 6-30 m2, dhe, m pas, n mesin e siprfaqes s vetullores (tarracs) mbillet hardhia bashk me drurin apo pemn mbshtetse. Rendimenti dhe cilsia e prodhimit t rrushit nga pjergullat jan t lart. Prodhimi i pjergullave plotson nj pjes t konsiderueshme t nevojave t tregut dhe konsumit t brendshm t ekonomis rurale. Lisat apo pemt mbajtse krasiten rnd duke i ln ato vetm me degt skeletore q kan knd m t gjer hapje. Me qllim q t deprtoj sa m shum drit aplikohet edhe rrallimi i kurors n brendsi t pems mbshtetse. Druri mbshtets krasitet dy her n vit, njra n kohn e krasitjes s hardhis n periudhn shkurt-mars (krasitja e that) dhe tjetra n korrik-gusht (krasitja e njom) ku hiqen 2/3 e lastarve t zhvilluar. Kjo bhet pr t rritur ngjyrimin dhe pr t prshpejtuar pjekjen pr shkak t rritjes s ndriimit dhe ajrimit t veshulve dhe gjetheve t hardhis.

164

Vreshtaria
Pas krasitjes dimrore, sharmendat e hardhis hapen n t gjitha degt skeletore t drurit mbshtets, duke synuar periferin e kurors ku sigurohet m shum drit dhe ajr. Mbi hardhin e kultivuar n pjergulla zbatohet sistemi i krasitjes s gjat ose t przier, duke ln nj numr t konsiderueshm sharmendash dhe sythash. Siprfaqja e toks posht pjergulls duhet trajtuar me kujdes. Ajo duhet t pastrohet nga ferrat dhe gurt, punohet dhe plehrohet do vit pr shkak t rendimentit t lart. Bima e hardhis duhet mbjell afr trungut t drurit apo pems mbshtetse. N pjergullat e baheve tradicionale, zakonisht kultivohen kultivar rrushi pr tavolin. N kto raste, mbillen 1-2 rrnj hardhi/pem t cilat ngjiten n form spiraleje rreth trungut dhe degzohen pr tu shprndar mbi degt skeletore t bims mbshtetse. 1. 2. Erekt Erek quhet forma e mbajtjes s hardhis mbi drur t that e t degzuar (drurt e ngulur n tok, ndryshe quhen kreva, gaxharraj, etj) q jan deg skeletore t marra nga kurora e drurve t pyllit t cilat zhvishen nga lvorja, mprehen dhe ngulen vertikalisht n tok, m pas mbi trupin dhe degt e tyre mbshteten dhe lidhen sharmendat dhe lastart e hardhis. Erekt prdoren n siprfaqe t vogla n kushtet e ekonomis s vogl rurale. Japin prodhim t mir pasi nuk shkaktojn hijezim t hardhis. Kjo form lehtson kryerjen e shrbimeve t tilla, si krasitje, vjelje, sprkatje, etj. Erekt jan shum t prhapur n Librazhd, Mat, n Luginn e Drinit, n fshatrat e Shkodrs, etj. Jetgjatsia e drurit mbshtets (degs s that) varet nga lloji i drurit. M gjat rrojn druri i gshtenjs, akacies dhe frashrit. Pr t zgjatur jetn e erekve, pjesa e poshtme (pjesa q ngulet n tok) digjet leht dhe lyhet me naft ose vaj t djegur motori. Nj metod tjetr sht mbajtja e drurit q do t futet n tok n tretsir sulfat bakri (gurkali) 8-10% pr nj periudh 7-8 dit (Koronica, B.,1998). 1. 3. Mbshtetja mbi nj dru t drejt (individual) Kjo form mbshtetje prdoret tek disa kultivar q mbahen n forma t ulta, me cung 20-30 cm mbi siprfaqen e toks. N kt rast, mbi cugun e bims lihen 4-6 lastar t cilt japin nga 1-2 veshul/lastar. Lastart rriten vertikalisht duke u mbshtetur mbi nj hu t that e t ngulur vertikalisht n tok, afr cungut t bims. Druri duhet t jet 1.5-1.8 m i gjat dhe me diametr 6-7 cm. Druri zhvishet mir nga lvorja, mprehet mir n pjesn fundore, aplikohet nj djegie e leht ose trajtohet me tretsir gurkali ose vaj t djegur motori pr ti qndruar m mir ndaj lagshtirs dhe kalbzimit. Kjo form mbajtje sht prdorur n Nart, Leskovik, Ndroq, Koplik, Suharek, etj.

165

Vreshtaria
1. 4. Mbshtetja mbi spaliera 1. 4. 1. Mbshtetja mbi spalier vertikale Spaliera vertikale sht nj ndr format m t prhapura t mbshtetjes s hardhis n tela. Ky sistem mbshtetje krijon eprsi n lehtsimin e kryerjes s shrbimeve, rritet shkalla e mekanizimit t proceseve, rritet niveli i ajrimit dhe ndriimit t veshulve dhe gjetheve n brendsi t kurors dhe t rreshtit. Sistemi mbshtets spalier vertikale ngrihet n vitin e par ose t dyt pas mbjelljes. Pr kt qllim prdoren shtylla hekuri, druri ose betoni me gjatsi t ndryshme, n varsi t forms s mbajtjes dhe lartsis s cungut. Pr format e ulta e me rritje t kufizuar t hardhive prdoren spaliera t ulta t krijuara me bandiera betoni ose shtylla druri me gjatsi 1.8-2 m, pr format me lartsi mesatare prdoren bandiera me gjatsi 2.5-3 m, ndrsa pr format e larta t kultivimit prdoren bandiera me gjatsi 3.5-3.7 m. Bandierat vendosen 6-9 m larg njri-tjetrit, n varsi t relievit dhe pjerrsis. Bandierat ansor duhet t jen m t trash se sa bandierat n brendsi dhe rreth 50 cm m t gjat se bandierat e tjer n gjatsi t rreshtit.

Figura 44. Skema e vendosjes s shtyllave dhe telave: forma kordon me epa (F Voci)

Elementt kryesor t sistemit mbshtets spalier vertikale jan shtyllat, kundr-mbshtetset, telat xingato (me diametr nga 1.8-3 mm) dhe distanciert e vendosur pingul dhe vertilalisht me shtyllat pr t krijuar hapsirat e nevojshme ndrmjet kateve dhe telave. Zakonisht vendosen 3-5 tela mbshtets paralelisht me njri-tjetrin dhe n largsi 40 50 cm Lartsia e telit (katit) t par mbi siprfaqen e toks sht n varsi t lartsis s trupit t bims. Kostoja e ndrtimit t sistemit mbshtets sht relativisht e ult, 230-250 lek/bim.

166

Vreshtaria
Tabela 35. Kostoja e ndrtimit t sistemit mbshtets spalier vertikale me 3 kate
Nr I 1 2 3 4 5 6 7 Procesi Shpenzimet pr punn e krahut Piketim gropa pr bandert Shprndarje + fiksim t bandierve Vendosje kundrabandieri ansor dhe lidhje Kontroll drejtimi, ngjeshja e dheut Lidhje dhe fiksimi i telave Shtrngim dhe tendosje e telit T tjera, transport me krah, etj Shpenzime t drejtprdrejta Mbikqyrje, supervizion (3%) Sigurime shoqrore (30%) Totali pr punn e krahut II 1 2 3 4 5 Shpenzime pr baz materiale Bandier betoni (2.3-2.5 m t gjata) Beton pr fiksim t kundrabandierve Tel zingato Piketa T tjera, spango, ristela, etj Shuma shpenzime materiale (II) Sh Totali pr sistemin mbshtets cop m3 kg cop 800 2 700 1000 320 000 12 000 91 000 2000 10 000 435 000 755 530 gropa cop cop cop ml ml 800 800 80 800 14000 14000 4 000 160 000 24 000 8 000 28 000 7 000 10 000 241 000 7 230 72 300 320 530 Njsia Sasia Vlera lek

Pr t vendosur dhe fiksuar bandiert n gjatsi t rreshtit veprojm n kt mnyr: Fillimisht hapen gropat me thellsi 40-60 cm dhe m pas vendosen bandiert n vij t drejt, duke i prforcuar me gur dhe duke ngjeshur dheun rreth tyre. Mbi bandiera, vendosen 3-5 tela paralel me njri- tjetrin, me 4050 cm ndrmjet tyre.

167

Vreshtaria
Tabela 36. Kostoja pr ngritjen e 1 ha vresht (me sistem mbshtetje spalier vertikale, n tok t zakonshme, pa sistemin e ujitjes me pika)
Nr 1 2 3 Emrtimi Prgatitja e terrenit (punime, nivelime dhe plehrim baz) Mbjellja (piketim, hapje gropash, mbjelle fidansh) Ndrtim i sistemit mbshtets (spalier vertikale) Kostoja totale (punim + mbjellje + sistem mbshtets) Kostoja (lek) 909 000 1 039 525 755 530 2 704 055

N format me lartsi mesatare si kordon me epa, etj, vendosen 3 tela, duke e fiksuar bimn n telin e par t spaliers. N format e larta si kordon sylvoz vendosen 4-5 tela. N kt rast, krahu i hardhis fiksohet n telin e dyt t spaliers. Trashsia e telit pr format e ulta dhe t mesme duhet t jet 1.6-2 mm, ndrsa tek format e larta duhet t jet 2-3 mm. Kostoja e ndrtimit t spaliers vertikale z 27-28% t kostos s prgjithshme t ndertimit t nj vreshti. 1. 4. 2. Mbshtetja mbi tenda Tendat ndrtohen me lartsin 2-2.2 m mbi siprfaqn e toks, pr kt qllim prdoren bandier me gjatsi 2.5-2.7 m. Bimt mbillen n distancat 3 x 3 m, m pas bandierat vendosen pran do hardhie.

Figura 45. Skema e ndrtimit t tends (F Voci)

168

Vreshtaria
Procesi m i rndsishm i ndrtimit t speliers horizontale sht fiksimi i mir i bandierve ansor dhe vendosja e tyre n thellsi t njjt, duke kontrolluar lartsin e majave t shtyllave, telat lidhen n majn e shtyllave, duhet t jen n nj nivel e t formojn nga sipr kuadratet me prmasa 3 x 3 m. Nse nuk fiksohen mir bandiert ansor, e gjith puna mund t shkoj dm sepse shpesh ndodh q n periudhn e vegjetacionit apo t pjekjes, tenda prkulet pr shkak t peshes. Fiksimi i bandierve bhet me beton dhe tiranta ansor teli t trash apo kavoje me shum fije t cilt e lidhin bandierin ansor me nj objekt t palvizshm e t fiksuar n tok n thellsi 1 m. Gjat fiksimit t shtyllave duhet treguar kujdes q t ruhet drejtimi i rreshtave. Pas fiksimit t shtyllave, shtrihet teli kryesor, i cili fiksohet n majn e do shtylle. Nga sipr formohet skeleti i tends i cili prbhet nga katror t rregullt me brinj 3 x 3 m. Telat q fiksohen mbi shtylla duhet t jen m t trash, prdoren tela me trashsi 2.8-3 mm. Pasi lidhim telat kryesor, n do 50 cm, vendosen telat e tjer duke formuar kshtu nj rrjet t dendur teli me katror me prmasa 50 x 50 cm. Pr rrjetn prdoret tel m i holl me trashsi 1.8-2.2 mm. Telat e brendshm fiksohen dhe lidhen me nj cop teli t holl n piken e kryqzimit t tyre me telat kryesor. N kt rrjet teli t formuar mbshteten kraht, sharmendat dhe lastart e hardhis. Veshult e rrushit, nn ndikimin e peshs s tyre, varen posht nn tela, ndrsa gjethet e lastart qndrojn sipr duke krijuar edhe nj pamje mjaft t bukur.

2. Rritja e shkalls s mekanizimit n vreshta.

Mekanizimi i proceseve t tilla si vjelja e prodhimit, krasitja, trajtimet kimike, etj, mund t arrihet n ato vreshta q jan krijuar dhe mbajtur sipas skemave t sakta (distancat e mbjelljes, lartsia e bandierave, drejtimi i rreshtave, etj), e q prputhen me ann funksionale t sistemit t makinave bujqsore. Kto skema krkojn zgjidhje rracionale duke harmonizuar veorit e mjedisit, sistemin e mbajtjes, pjerrsin dhe relievin e terrenit, formn dhe madhsin e vreshtit, pozicionin e rrugve, kanaleve apo pengesave t tjera. N mnyr t veant, n shkalln e mekanizimit t e punimeve n vreshta, ndikojn sistemi mbshtets, lartsia e katit t par, distancat e mbjelljes, zona prodhuese, ngarkesa, pjerrsia e terrenit, drejtimi i rreshtave, etj. 2. 1. Rregullimi i pjerrsis dhe orientimi i rreshtave Vreshtat m t prshtatshme pr mekanizimin e proceseve teknologjike jan vreshtat e ngritura n siprfaqe t sheshta ose pak t pjerrta, me pjerrsi gjatsore jo

169

Vreshtaria
m shum se 10%. N kushtet e nj terreni pa thyerje, mund t mekanizohen edhe vreshtat e ngritura n siprfaqe me pjerrsi deri 20%. Kur toka sht me pjerrsi t madhe, duhet patjetr t ndahet n siprfaqe m t vogla me brezare (tarraca). N tokat me ulje dhe ngritje t lehta t terrenit, para mbjelljes duhet t bhet nj nivelim dhe rregullim i pjerrsis s siprfaqs s toks. N nj siprfaqe me pjerrsi t moderuar, drejtimi i rreshtave duhet t jet sipas pjerrsis maksimale, kshtu lehtsohet levizja e makinave bujqsore. Vendosja e rreshtave pingul me pjerrsin e pengon dhe e bn t pamundur mekanizimin. Rreshtat e vendosur sipas vijave rrushkulluese nuk mund t mekanizohen pr shkak t pjerrsis dhe disnivelit q krijohet ndrmjet gomave dhe aksit t makinave vjelse, krasitse, etj, ndodhin deformime t shtyllave mbshtetse, zona prodhuese dhe veshult ndodhen n lartsi t ndryshme n rreshta t ndryshm, etj. N fush, drejtimi i rreshtave preferohet t jet ai veri-jug n mnyr q bimt n rresht t prfitojn nga t dyja ant t njjtn sasi energjie pr procesin e fotosintezs. Distancat e mbjelljes duhen prshtatur me prmasat e makinave teknologjike. Pr t rritur rendimentin e puns s mekanizuar, synohet q rreshtat t jen sa m t gjat, n rast se rreshtat jan t shkurtr shtohet numri i kthesave t makinave gj q vonon kryerjen e proceseve. Shum her, kthesat e forta e vshtirsojn akoma m shum mekanizimin. Pr t lehtsuar punn e mjeteve mekanike (gjat transportit, gjat kthimit dhe futjes s makinave pr kryejren e punimeve ndrmjet rreshtave etj), rreth vreshtit duhet t lihet nj zon e shesht me gjersi 4-6 m. 2. 2. Lvizja e lir e mjeteve mekanike n vresht Organizimi i territorit dhe infrastruktura e vreshtit duhet t sigurojn nj lvizje t leht e t shpejt t mjeteve mekanike, sidomos t mjeteve t rnda (kombanjave). Rrugt duhet t ken gjersi t mjaftueshme, t prballojn peshn e mjeteve t rnda, t jen t niveluara mir dhe anash tyre t mos ket pem q pengojn lvizjen e makinave dhe agregatve t lart. N zonn fushore, kanalet prbjn nj lloj pengese pr lvizjen e leht t makinerive dhe kthimin e tyre pr n brendsi t rreshtave, kanalet duhet t jen t mbuluara pr t krijuar sa m pak pengesa. Regjimi ujor luan rol t rndsishm n punimet e mekanizuara. N tokat e punuara dhe me lagshtir, lvizja e makinerive vshtirsohet dhe pesha e madhe e tyre krijon deformime dhe prishjen e nivelimit t toks. N vreshtat e ngritura n zona me pjerrsi, ku vepron erozioni dhe grryerjet nga faktort atmosferik duke krijuar kanale t thella e t rregullta, lvizjet e makinerive vshtirsohen akoma m shum. Pr t parandaluar kt fenomen, duhet treguar kujdes pr mirmbajtjen e

170

Vreshtaria
kanaleve antierozive, veshjen e terrenit me bim tapekante dhe drenazhimin e mir t terrenit.

Figura 46. Mbjellja e mesit t rreshtave me gramonor (G Camilio)

Mbajtja e toks t mbuluar me tapet t gjelbr (ndrmjet rreshtave) sht mnyra m e mir e rekomanduar. Mbjellja e mesrreshtave me graminor trupshkurtr si Festuca arundinaceae, Festuca avena, Festuca rubra, Poa pratense, Lolium multiflorum, Dactylis glomerata, Lolium perene, etj, rrit mundsin e mekanizimit, cilsin e puns dhe rendimentin e makinave bujqsore. N zonat me klim t nxeht e t that rekomandohet mbjellja e mesrreshtave me Trifolium subterraneum i cili e kalon vern n gjendje qetsie dhe nuk e konkuron bimn e hardhis pr uj dhe lnd ushqyese, megjithse sht m pak rezistent ndaj shkeljes nga gomat e makinave. 2. 3. Ngritja e sistemit mbshtets n funksion t rritjes s mekanizimit Kushti baz dhe i prgjithshm pr mundsin e vjeljes dhe krasitjes s mekanizuar sht q forma e mbajtjes s vreshtit t jet e prputhshme me krkesat specifike t konstruktit dhe funksionimit t mjeteve mekanike q do t prdoren. Sot pr sot format m efikase jan kundraspaliera dopio (n formn e shkronjs T), forma kordon me cepa, forma gyjo, etj. Tek kundraspalierat klasike, lastart drejtohen lart dhe vegjetacioni formon nj mur q prputhet me drejtimin e bandierve. N kt rast vjelja realizohet duke provokuar shkputjen e veshulve t rrushit me shkundje horizontale nprmjet rrahseve (batitorve) t vendosur simetrikisht n t dyja ant e rreshtit t bimve prodhuese (brezit prodhues). Gjersia e brezit prodhues duhet t jet 100-130 cm. Nse gjersia sht m e madhe, nj pjes e veshulve i shpton hapsirs s veprimit t batitorve dhe shum veshul e kokrra mbeten pa u vjel.

171

Vreshtaria
N kundraspalierat klasike krkohet mbajtja e lastarve dhe trupit t hardhis n nj vij t drejt n t gjith gjatsin e rreshtit. Pr t mundsuar mbylljen e dyshemes s kombajns vjelse (nastros transportuese) ku grumbullohen kokrrat dhe veshult e shkundur nga t dyja ant e rreshtit, duhet q lartsia e cungut t jet mbi 50 cm dhe t mos lihen t zhvillohen veshul afr shtyllave sepse shtyllat ulin forcn dhe funksionimin e batitorve. Sistemi mbshtets duhet t jet i ndrtuar me shtylla metalike sa m t holla sepse cepat e dyshemes s kombanjes q mbyllin rreshtin nga posht, pasi kalojn shtylln, vonojn pr pak sekonda pr tu mbyllur duke lejuar q t bien n tok kokrra dhe veshul t vjelur. N asnj rast, shtyllat nuk duhet t jen mbi 220 cm mbi siprfaqen e toks, ndryshe ato takojn n shasin e makins vjelse. Shtyllat duhet t jen elastike q t prballojn shkundjen e batitorve dhe ndonj avari pr shkak t nivelimit t terrenit, prandaj zgjidhen, prdoren shtyllat e drurit ose t hekurit zingato (Morando, A., 2001). Gjithnj e m pak t prdorshme po bhen shtyllat e betonit t vibruar t cilat ciflosen me lehtsi. Ciflat e betonit mund t przihen me rrushin q shkon n kantin, ciflat e betonit dmtojn paisjet e filtrimit dhe ulin cilsin e mushtit dhe vers. M t mira jan shtyllat e drurit t pishs me diametr 8-10 cm t trajtuara me vaj t djegur, ndonse kan kosto t lart. Vitet e fundit, po prhapen shum shtyllat prej metali zingato. Vjelja mekanike krkon vendosjen e shtyllave n vij t drejt n mnyr q muri (rreshti) t jet bllok i drejt e pa deformime. Largsia ndrmjet shtyllave duhet t jet 6-8 m, n varsi t terrenit dhe distancs ndrmjet rreshtave. Telat duhet t jen 1.8-2 mm, sipas peshs q do t mbajn. Forma m e mir pr tu mekanizuar sht mbajtja e vreshtit n formn e dopio kordon. Kjo form sht prdorur n SHBA q n vitin 1960 n funksion t vjeljes mekanike me shkundje vertikale. Kjo form parashikon prdorimin e dy krahve t lvizshm t montuar n nj shtyll mbshtetse. N fundin e krahve fiksohen dy tela mbi t cilt lidhen sharmendat prodhuese t rinovueshme. N kt rast formohen dy kordona paralel n vend t nj muri vertikal q krijohet tek spaliera vertikale tradicionale. Forma dopio kordon u eksperimentua dhe u prsos m tej pas vitit 1970 n Itali. Kjo form krijon lehtsi n vjeljen dhe krasitjen e mekanizuar, krijon kushte m t mira pr diferencimin e sythave pasi lastart varen posht, frenohet dukuria e polaritetit dhe vegjetacionit t teprt, paksohen shpenzimet pr pune krahu dhe shpenzimet e tjera, rritet ngarkesa me sytha dhe potenciali prodhues. Forma dopio kordon formohet me bandiera me lartsi 180-200cm mbi tok. Bandierat vendosen n largsi 6-8 m. Bandierat ansor fiksohen me tiranta n nj bllok betoni t futur nj metr thell n tok. Distanca ndrmjet bllokut t betonit t futur n tok dhe bandierit duhet t jet rreth 2 m.

172

Vreshtaria

Figura 47. Pamje e vreshtit t mbajtur n formn Dopio Kordon (A Cartechini)

Pr do shtyll vendosen dy krah metalik t qndrueshm ndaj prkuljes, t lvizshm, krahet kan seksion n form rrethore ose katrore. do krah duhet t jet 1 m larg nga shtylla qendrore. Krahu mbshtetet mbi copa t tjera hekuri apo lidhet me 2-4 tela zingato 30 cm nga ana e krahut. Telat q forcojn krahun fiksohen n majn e shtylls. N fundin e krahve vendosen tela t trash 20-22 mm t pajisur me karikues pr tu tendosur me lehtsi gjat vegjetacionit, kohs s pjekjes dhe vjeljes. Vitet e fundit sht futur n prdorim teli tip suste i cili bn t mundur mbajtjen e telit t tendosur gjat gjith vitit duke lehtsuar punn pr tendosjen e telave dhe lidhjen e sharmendave dhe lastarve.

173

Vreshtaria

X. KRASITJA E HARDHIS
1. Qllimi dhe detyrat e krasitjes
Krasitja e prvitshme e hardhis prmirson treguesit e rritjes vegjetative dhe treguesit q lidhen me sasin dhe cilsin e prodhimit. Hardhia e pakrasitur zhvillon lastar t dobt, fruta t vegjl dhe pa cilsi, shpenzon pa efektivitet asimilatet dhe potencialin e saj prodhues. Hardhia e krasitur shfrytzon n drejtim t prodhimit rreth 35% t sasis s prgjithshme t asimilateve, ndrsa hardhia e pakrasitur vetm 14% (Sotiri, P., etj., 1972). Nj hardhi e pakrasitur, vitin pasardhs, jep pak ose aspak fruta. Gjat vitit q hardhia nuk krasitet apo sht krasitur keq, formon shum fruta t cilt nuk arrijn t piqen dhe t grumbullojn sasin optimale t sheqerit. Vera e prodhuar n kto raste sht e thart dhe me cilsi t dobt si rezulat i sasis s ult t sheqerit t grumbulluar n kokrr. Nga t gjitha kulturat drufrutore, vetm hardhia duron do vit nj humbje (largim) nprmjet krasitjes t 60-90% t rritjes vegjetative vjetore (Sotiri, P., 1977). Rndsia e krasitjes qndron n problemet q ajo zgjidh, si: - siguron sasin dhe cilsin e dshiruar t prodhimit. - siguron formn e mbajtjes, elementt e kurors dhe raportet midis tyre. - sigurohet nj rregullsi dhe nj skem e caktuar q zbatohet do vit. - sigurohet rritje e kontrolluar e lastarve, prodhim i balancuar dhe i prvitshm. - rregullohet ngarkesa optimale me sytha duke programuar q m par sasin dhe cilsin e rritjes vegjetative. - programohet siprfaqja gjethore dhe ndriimi n brendsi t kurors pr t siguruar nj proces normal t fotosintezs. - pr hardhit q kultivohen n pjergulla bhet rregullimi i pems mbajtse t hardhis (pems mbshtetse) sipas ngarkess dhe biologjis s hardhis. - nprmjet krasitjes ulet efekti i dukuris s polaritetit, elementt e prodhimit mbahen sa m afr bazs. - mundsohet riprtritja e pjesshme apo e plot e bims s dmtuar nga faktor t ndryshm si plakja, dmtimet mekanike, t ftohtit, etj. - mundsohet kalimi gradual nga nj sistem n nj sistem tjetr krasitje. Pr t arritur suksesin e duhur n procesin e krasitjes, duhen njohur disa aspekte

174

Vreshtaria
q lidhen drejtprdrejt me procesin e diferencimit t sythave, veanrisht problemet q lidhen me ndrtimin, rolin dhe funksionin e sythave dimror.

2. gjatsia e sharmendave n krasitjen dimrore

Krasitja kryhet gjat periudhs s qetsis dimrore t hardhis dhe konsiston ne prerjen e sharmendave me gjatsi dhe numr t ndryshm sythash. Nisur nga numri i sythave q lihen n do sharmend, sistemi i krasitjes mund t quhet: 1. Sistemi i krasitjes s shkurtr ose krasitje e shkurtr me epa, ku sharmendat priten me 1-2 sytha 2. Sistemi i krasitjes s gjat, ku lihen sharmenda t gjata me 8-12 sytha 3. Sistemi i krasitjes s przier, sht krasitja me hallk prodhimi n t cilen kombinohet sharmenda e gjat (element i krasitjes s gjat) me epin e shkurtr me1-2 sytha (element i krasitjes s shkurtr). Pr t realizuar nj sistem krasitje sa m efikas, duhet njohur mir aftsia prodhuese e sythave n varsi t vendndodhjes s tyre n gjatsi t sharmends. N pjesn m t madhe t kultivarve t tavolines, sythat e bazs s sharmends nuk japin lulri dhe veshul, por vetm lastar vegjetativ. Lulrit dhe veshult diferencohen zakonisht n sythat e 4-5 e m lart. Tek kta kultivar duhet zbatuar sistemi i krasitjes s gjat ose sistemi i krasitjes s przier. Ndrsa tek shumica e kultivarve t vers, nga sythat e bazs s sharmends zhvillohen lastar frutor me lulri dhe veshul. Tek kta kultivar zbatohet sistemi i krasitjes s shkurtr dhe sistemi i krasitjes s przier. Prodhimtaria e sythave rritet nga baza e lastarit deri n mesin e tij dhe m pas potenciali prodhues i sythave bie. Sythat e majs diferencojn pak ose aspak lulri. Nprmjet krasitjes synohet t sigurohen sa m shum lastar prodhues, synohet aktivizimi sa m i ult i sythave t padiferencuar t cilt japin gjithmon lastar vegjetativ, ndonse sht e pamundur q ky fenomen t eleminohet 100%. Nprmjet krasitjeve t shkurtra do vit shfrytzohet vetm nj pjes shum e vogl e potencialit prodhues t hardhis sepse pr prodhim shfrytzohen vetm 1-2 sythat e bazs q prbn rreth 8-10% t sythave t hardhis. Nga krasitja e shkurtr do vit eleminohet 90-92% e rritjes vjetore. Nprmjet krasitjeve t gjata dhe t prziera shfrytzohet m mir potenciali prodhues.

3. Bazat teorike t krasitjes s hardhis

Krasitja sht ndrhyrje kirurgjikale mbi bimn e hardhis, ajo duhet t kryhet nga njerz me prvoj dhe mundsisht do vit nga e njjta dor.

175

Vreshtaria
Kur hardhis i jepet forma prfundimtare, bazuar n nj skem t projektuar dhe provuar m par, krasitja e prvitshme bhet nj proces i leht pr tu kryer. Krasitsi duhet t njoh mir praktikn dhe teorin e prtritjes dhe zvendsimit t prvitshm t elementve prodhues. Kur aplikohet sistemi i krasitjes s przier ep-sharmend, sharmenda q ka prodhuar vitin q kaloi duhet t hiqet plotsisht. Nga dy sharmendat q jan zhvilluar n ish-epin e zvendsimit, sharmenda e siprme lihet me 6-8 sytha, ndrsa sharmenda e poshtme pritet si ep me 2 sytha. Kur prdoret sistemi i krasitjes s gjat zgjidhet sharmenda m e afrt me nyjen e prodhimit dhe pritet me 6-8 sytha si sharmend prodhimi, ndrsa pjesa tjetr hiqet plotsisht. N figurn e mposhtme sht paraqitur skema e hallkes s prodhimit dhe mnyra e riprtritjes s saj.

Figura 48. Hallka e prodhimit, mnyra e riprtritjes s saj (P Sotiri)

Krasitja e that kryhet gjat periudhs s qetsis dimrore dhe duhet t mbaroj 3-4 jav para fillimit t lvizjes s lngjeve. Orientohemi nga: a) Cilsia e sharmends Sythat dimror m prodhues diferencohen n sharmendat e shndosha dhe t pjekura mir. M mir diferencojn sythat tek sharmendat e zhvilluara nga sythat e ln n epin e zvendsimit. b) Ngarkesa me sytha Sasia dhe cilsia e prodhimit varen nga numri i sythave prodhues t ln gjat krasitjes. Ky numr duhet t jet n nj raport t caktuar me masn vegjetative, e cila shprehet me siprfaqen gjethore pr do kg rrush t prodhuar. Krasitsi duhet t vendos nj raport t prshtatshm ndrmjet prodhimit dhe mass vegjetative n shrbim t sasis dhe cilsis s prodhimit duke u bazuar n:

176

Vreshtaria
Bashkveprimi ndrmjet bims s hardhis dhe mjedisit ku jeton Kultivarve me rritje t fuqishme vegjetative dhe q kultivohen n toka t pasura me lnd ushqyese ju lihet nj ngarkes m e madhe me sytha. Ndryshe duhet vepruar n tokat pa mundsi ujitje dhe plehrimi. Kultivart e mbjell n toka t varfra dhe t thata krasiten duke ju ln m pak sytha. Uniteti i organeve brenda vet organizmit t bims s hardhis Tek bima e hardhis, organet dhe tiparet e shfaqura, jan n unitet, bashkveprim dhe lidhje t fort korelative, prandaj gjat krasitjes duhen marr n konsiderat raportet dhe lidhjet e mposhtme: Uniteti ndrmjet sistemit rrnjor dhe sistemit mbitoksor Zvoglimi (dmtimi) i sistemit rrnjor ka efekte t menjhershme mbi sistemin mbitoksor t hardhis, sidomos mbi lastart dhe gjethet. E kundrta, zvoglimi i mass vegjetative nuk ka ndikim shum t thell dhe t menjhershm n masn e sistemit rrnjor. Lidhja ndrmjet siprfaqes gjethore dhe fuqis s rritjes s hardhis Sa m e madhe t jet siprfaqja gjethore, aq m i madh sht produkti i fotosintezs, aq m e shndosh dhe e fuqishme sht bima e hardhis. sht provuar se pr do kg rrush t prodhuar nevojiten rreth 1.5 m2 siprfaqe gjethore. Lidhja ndrmjet fuqis s rritjes s hardhis dhe prodhimit Nprmjet krasitjes dimrore vendosim nj raport t drejt ndrmjet rritjes vegjetative dhe sasis s prodhimit. Kjo nuk arrihet plotsisht sepse ekzistojn edhe faktor t tjer ambiental dhe biologjik q ndikojn n rritjen vegjetative dhe sasin e prodhimit. Raporti prfundimtar vendoset dhe mbahet nn kontroll nprmjet krasitjeve t gjelbra t cilat fillojn pak para lulzimit dhe vazhdojn deri 2-3 jav prpara vjeljes. Rritja e bujshme vegjetative gjat muajit prill-maj duhet t frenohet sepse n t kundrt ndodh shndrrimi i lulrive n prdredhse, kjo shoqrohet me ulje t ndjeshme t prodhimit. Mosha e sythave dhe kapaciteti i tyre prodhues Sa m i vjetr t jete sythi, aq m i ult sht kapaciteti prodhues i tij. Sythat dimror t sharmends dhe lastart e dal prej tyre kan potencial t lart prodhues. Sasia dhe cilsia e prodhimit Ndrmjet sasis dhe cilsis s prodhimit ekziston nj raport i drejt korelativ. N varsi t kultivarit, ekziston nj kufi ku sasia e dmton cilsin e prodhimit n drejtim t prmbajtjes s sheqerit, ngjyrs, aroms, etj. Ravaz ka provuar se cilsia (Q) varet nga pesha e prodhimit t marr (F) dhe pesha e sharmendave dhe lastarve t hequr nprmjet krasitjes (V). Matematikisht sht paraqitur si nj vler e raportit Q = F / V. Ky tregues tek kultivart e vers sht 4-6, ndrsa tek kultivart e tavolins sht 2.5-5.

177

Vreshtaria

4. Polariteti (dominimi i majs)

Polariteti sht dukuria e zhvillinit t sythave t majs m shpejt se sythat q vijn m pas n sharmend. Si pasoj e dukuris s polaritetit, sythat e bazs s lastarit nuk arrijn t zhvillohen dhe zhvillimi i vegjetacionit vetm nga sythat e majs sjell zhveshjen e bims dhe daljen jasht funksionit t nyjeve prodhuese. Dukuria e polaritetit asnjher nuk mund ta ndalohet plotsisht, megjithat nprmjet krasitjes, zvendsimit t prvitshm t elementve prodhues, mund t mbajm zonn prodhuese dhe vegjetative m afr trupit t bims. Kjo sht arsyeja q gjat krasitjes, nga dy sharmendat e zhvilluara nga dy sythat e ln n epin e zevendsimit, sharmendn e siprme e heqim, ndrsa t poshtmen e krasitim prsri me 2-3 sytha. N krasitjen e przier, sharmenda e siprme lihet gjithmon si sharmend prodhuese, ndrsa sharmenda e poshtme pritet me 2 sytha si ep zvendsimi. N krasitjen e gjat sharmenda e zhvilluar nga sythi i par lihet si sharmend prodhimi, ndrsa pjesa tjetr bashk me sharmendat e tjera hiqet plotsisht. Mbajtja e hardhis n formn kordon me sharmenda t harkuara e minimizon efektin e polaritetit, rrit ndriimin n brendsi t kurores, ndikon pr nj shperndarje m t mir t asimilateve t formuara n drejtim t veshulve dhe kokrrave. Lastart q dalin nga sythat e epave jan m t fuqishm se lastart e zhvilluar nga sythat e sharmendave. Kjo i dedikohet forcs s polaritetit dhe faktit q sythat q ndodhen mbi epat e zevendsimit jan m afr cungut dhe sistemit rrnjor.

5. Hallka e prodhimit
Krasitja e przier aplikohet n shumicn e kultivarve dhe realizohet duke ln nj apo disa hallka prodhimi. Hallka e prodhimit zgjidh m s miri problemet e prodhimit dhe riprtritjes s hardhis. Hallka e prodhimit prbhet nga nj ep zvendsimi me 2-3 sytha dhe nj sharmend prodhimi me 6-8 sytha. Gjat vegjetacionit, lastart q dalin nga sythat e sharmends s prodhimit zhvillojn lulri dhe veshul. Gjat krasitjes dimrore, sharmenda hiqet plotsisht. Ndrsa nga sythat e epit t zvendsimit zhvillohen dy lastar t fuqishm t cilt diferencojn sytha dhe prbjn bazn e zvendsimit t elementve t hallks s prodhimit. Gjat krasitjes dimrore, nga dy sharmendat e zhvilluara nga 2 sythat e epit, sharmenda e poshtme pritet me dy sytha, dhe kshtu zvendsohet epi, ndrsa sharmenda e siprme pritet me 6-8 sytha dhe kshtu zvendsohet sharmenda e prodhimit dhe bashk me t e gjith hallka e prodhimit.

178

Vreshtaria

6. Teknikat dhe rregullat e prerjes

Krasitja krkon nj njohje t mir t rregullave t prerjes mbi organet e bims s gjall dhe mjeteve q prdoren pr t kryer prerjet. Gjat krasitjes duhet t ndiqen rregullat e mposhtme: - Prerja duhet t jet e menjhershme dhe e lmuar dhe t realizohet n ann e kundrt t sythit t siprm, 1.5-3 cm mbi syth. Kjo e mbron sythin nga lotimi dhe ngricat q ndodhin gjat pranvers s hershme. - Thithakt q dalin mbi trupin apo kraht e bims, duhet t priten sa m afr bazs s tyre. - Prerjet n pjest e trasha shumvjeare, trup dhe krah, duhet t bhen t rrafshta dhe pa shqyerje. - Duhet t synojm q t krijojm plag sa m t vogla pasi plagt me diametr >1.5 cm mbyllen me shum vshtirsi nga hardhia. - Prerjet duhet t bhen nga njra an e krahve, kryesisht nga ana e brendshme e bims. Kjo siguron lvizjen e lir t lndve ushqyese nga pjesa e padmtuar, ent pruese nga ana e jashtme jan t drejta, pa nyje e pengesa. - Plagt e shkaktuara nga prerjet e rnda mbi kraht dhe trupin e bims duhet t jen sa m larg njra-tjetrs. - N plagt me diametr mbi 1.5 cm formohet nj ind drunor i vdekur q bhet port dhe streh pr parazitt, prandaj plagt e prerjes duhen dezinfektuar. - Kur bhen krasitje riprtritse n krah apo pjes t tjera shumvjeare, prerja duhet t jet 3 cm sipr nyjes (apo degzimit). Kjo bhet me qllim q sythat e fjetur q ndodhen t depozituar n bazn e krahut apo sharmends t ken mundsi aktivizimi.

7. Krasitja
Tek hardhia kryhet krasitja dimrore (sht krasitja q kyhet gjat periudhes s qetsis dimrore) dhe krasitja e gjelbr (jan operacionet q kryhen gjat periudhs s vegjetacionitet) 7. 1. Krasitja dimrore Krasitja e prvitshme e hardhis prmirson treguesit e rritjes vegjetative dhe treguesit q lidhen me sasin dhe cilsin e prodhimit. Hardhia e pakrasitur zhvillon lastar t dobt, fruta t vegjl dhe pa cilsi, shpenzon pa efektivitet asimilatet dhe potencialin e saj prodhues. Hardhia e krasitur shfrytzon n drejtim t prodhimit rreth 35% t sasis s prgjithshme t asimilateve, ndrsa hardhia e pakrasitur vetm 14% (Sotiri, P., etj., 1972). Nj hardhi e pakrasitur, vitin pasardhs, jep pak ose aspak fruta.

179

Vreshtaria
Gjat vitit q hardhia nuk krasitet apo sht krasitur keq, formon shum fruta t cilt nuk arrijn t piqen dhe t grumbullojn sasin optimale t sheqerit. Vera e prodhuar n kto raste sht e thart dhe me cilsi t dobt si rezulat i sasis s ult t sheqerit t grumbulluar n kokrr. Nga t gjitha kulturat drufrutore, vetm hardhia duron do vit nj humbje (largim) nprmjet krasitjes t 60-90% t rritjes vegjetative vjetore (Sotiri, P., 1977). Rndsia e krasitjes qndron n detyrat q ajo zgjidh, si: - siguron sasin dhe cilsin e dshiruar t prodhimit. - siguron formn e mbajtjes, elementt e kurors dhe raportet midis tyre. - sigurohet nj rregullsi dhe nj skem e caktuar q zbatohet do vit. - sigurohet rritje e kontrolluar e lastarve, prodhim i balancuar dhe i prvitshm. - rregullohet ngarkesa optimale me sytha duke programuar q m par sasin dhe cilsin e rritjes vegjetative. - programohet siprfaqja gjethore dhe ndriimi n brendsi t kurors pr t siguruar nj proces normal t fotosintezs. - pr hardhit q kultivohen n pjergulla bhet rregullimi i pems mbajtse t hardhis (pems mbshtetse) sipas ngarkess dhe biologjis s hardhis. - nprmjet krasitjes ulet efekti i dukuris s polaritetit, elementt e prodhimit mbahen sa m afr bazs. - mundsohet riprtritja e pjesshme apo e plot e bims s dmtuar nga faktor t ndryshm si plakja, dmtimet mekanike, t ftohtit, etj. - mundsohet kalimi gradual nga nj sistem n nj sistem tjetr krasitje. gjatsia e sharmendave n krasitjen dimrore Krasitja dimrore kryhet gjat periudhs s qetsis dimrore t hardhis dhe konsiston n prerjen e sharmendave me gjatsi dhe numr t ndryshm sythash. Nisur nga numri i sythave q lihen n do sharmend, sistemi i krasitjes quhet: 4. Sistemi i krasitjes s shkurtr ose krasitje e shkurtr me epa, ku sharmendat priten me 1-2 sytha 5. Sistemi i krasitjes s gjat, ku lihen sharmenda t gjata me 8-12 sytha 6. Sistemi i krasitjes s przier, sht krasitja me hallk prodhimi n t cilen kombinohet sharmenda e gjat (element i krasitjes s gjat) me epin e shkurtr me1-2 sytha (element i krasitjes s shkurtr). Pr t realizuar nj sistem krasitje sa m efikas, duhet njohur mir aftsia prodhuese e sythave n varsi t vendndodhjes s tyre n gjatsi t sharmends. N pjesn m t madhe t kultivarve t tavolines, sythat e bazs s sharmends nuk japin lulri dhe veshul, por vetm lastar vegjetativ. Lulrit dhe veshult diferencohen zakonisht n sythat e 4-5 e m lart. N kta kultivar duhet zbatuar sistemi i krasitjes s gjat ose sistemi i krasitjes s przier. Ndrsa tek shumica e kultivarve t vers, nga sythat e bazs s sharmends zhvillohen lastar frutor me lulri dhe veshul. N kta kultivar zbatohet sistemi i krasitjes s shkurtr (krasitja me epa) dhe sistemi i krasitjes s przier (me hallk prodhimi).

180

Vreshtaria
Nprmjet krasitjes synohet t sigurohen sa m shum lastar prodhues, synohet aktivizimi sa m i ult i sythave t padiferencuar t cilt japin gjithmon lastar vegjetativ, ndonse sht e pamundur q ky fenomen t eleminohet 100%. Nprmjet krasitjeve t shkurtra do vit shfrytzohet vetm nj pjes shum e vogl e potencialit prodhues t hardhis, shfrytzohen vetm 1-2 sythat e bazs q prbn rreth 8-10% t sythave t hardhis. Nga krasitja e shkurtr do vit eleminohet 90-92% e rritjes vjetore. Rregullat e prerjes gjat krasitjes dimrore Krasitja krkon nj njohje t mir t rregullave t prerjes mbi organet e bims s gjall dhe njohje t mjeteve q prdoren pr t kryer prerjet. Gjat krasitjes duhet t ndiqen rregullat e mposhtme: - Prerja duhet t jet e menjhershme dhe e lmuar dhe t realizohet n ann e kundrt t sythit t siprm, 1.5-2 cm mbi syth. Kjo e mbron sythin nga lotimi dhe ngricat q ndodhin gjat pranvers s hershme. - Thithakt q dalin mbi trupin apo kraht e bims, duhet t priten sa m afr bazs s tyre. - Prerjet n pjest e trasha shumvjeare (trup dhe krah), duhet t bhen t rrafshta, t lmuara dhe pa shqyerje. - Duhet t synojm q t krijojm plag sa m t vogla pasi plagt me diametr >1.5 cm mbyllen me shum vshtirsi nga hardhia. - Prerjet duhet t bhen nga njra an e krahve, kryesisht nga ana e brendshme e bims. Kjo siguron lvizjen e lir t lndve ushqyese nga pjesa e padmtuar, ent pruese nga ana e jashtme jan t drejta, pa nyje e pengesa. - Plagt e shkaktuara nga prerjet e rnda mbi kraht dhe trupin e bims duhet t jen sa m larg njra-tjetrs. - N plagt me diametr mbi 1.5 cm formohet nj ind drunor i vdekur q bhet port dhe streh pr parazitt, prandaj plagt e prerjes duhen dezinfektuar. - Kur bhen krasitje riprtritse n krah apo pjes t tjera shumvjeare, prerja duhet t jet 3 cm sipr nyjes (apo degzimit). Kjo bhet me qllim q sythat e fjetur q ndodhn n bazn e krahut apo sharmends t ken mundsi aktivizimi. Faktort q ndikojn n kohn e krasitjes dimrore Studiues t ndryshm n vende t ndryshme kan arritur n prfundimin se krasitja e hershme vjeshtore dhe ajo e vonshme pranverore ndikojn negativisht n vegjetacionin dhe prodhimtarin e bims s hardhis dhe kjo ndodh pr shkak t humbjes s sasive t konsiderueshme t lndve ushqyese. Krasitja duhet t filloj n pikat m t larta t vreshtit dhe t vazhdoj n parcelat q ndodhen m posht n relievin e faqes s kodrs. M par duhet t krasiten kultivart rezistent dhe m pas kultivart m pak t qndrueshm ndaj temperaturave t ulta.

181

Vreshtaria
Koha e kryerjes s krasitjes pr zonn e ult t kultivimit t vreshtaris (n kushtet klimatike t vendit ton) sht periudha dhjetor-shkurt, ndrsa pr zonn paramalore dhe malore sht periudha shkurt-mars. Krasitja n rastet e dmtimit nga ngricat Nse pas kryerjes s krasitjes dimrore temperatura e ajrit bie nn -12oC, sht i domosdoshm t bhet kontrolli i shkalls s dmtimit t sythave dhe sharmendave t hardhis dhe nse shihet e nevojshme duhet t bhet rikrasitja ku hiqet pjesa e sharmends me sythat e dmtuar si dhe stimulohet elja e sythave dhe lastarve sqetullor. Temperaturat nga -12 deri n -15oC shkaktojn dmtim t pjesshm t sythave kryesor, ndrsa sythat ansor jan m rezistent dhe e ruajn aftsin pr t dhn lastar edhe kur temperatura zbret n -17oC. Kontrolli pr dmtimin e sythit bhet duke e prer sythin kryesor n mnyr gjatsore. Sythi normal ka ngjyr t gjelbr, ndrsa sythi i dmtuar merr ngjyr kafe n t zez. N disa kultivar, n rastin e dmtimit t sythave nga ngricat mund t nxitet dalja e sqetullorve nga ku mund t merret nj rendiment 30-40 kv/ha. Nse n fillim t prillit bie brym, ndodh tharja e lastarve kryesor, n kt rast duhet t punojm me lastaret e zhvilluar nga sythat sekondar e terciar, lihet nga nj lastar pr do nyje dhe synohet riprtritja e vegjetacionit dhe skemes s bims me qllim q t kemi prodhim t plot n vitin pasardhs Dmtimi i sythave dhe i sharmendave sht m i lart n katet e ulta se n katet e siprme. Dmtimi sht m i madh n lugina dhe rajone me lagshtir t lart se n vende t kulluara dhe t ndriuara mir. Krasitja n rastet e dmtimit nga breshri Reshjet n formn e breshrit, gjat periudhs s vegjetacionit aktiv, veanrisht n periudhn e lulzimit dhe gjat rritjes s kokrrave, shkaktojn dmtime t mdha tek bima e hardhis. Lastart e dmtuar duhet t shkurtohen deri n 3-5 sytha t bazs. Pjesa e dmtuar riprtrihet duke shfrytzuar lastart sqetullor dhe thithakt.

8. Lartsia e trupit t hardhis

8. 1. Faktort q ndikojn n lartsin e trupit t hardhis Lartsia e trupit t hardhis varet nga lloji i kultivarit, forma e kultivimit, sistemi mbshtets, qllimi i prdorimit, teknologjia e kultivimit, kushtet ekologjike, etj. Bazuar n lartsin e trupit, grupohen:

182

Vreshtaria
- Me trup t shkurtr, lartsia e trupit shkon deri n 30 cm lartsi. - Me trup mesatar, lartsia e trupit sht 40-70 cm. - Me trup t gjat, lartsia e trupit sht mbi 80 cm. Mbajtja e hardhis me trup t ulet dhe mesatar sht e rekomandueshme pr rajonet e ftohta veriore dhe veriperndimore. Mbajtja me trup t ult dhe mesatar bn q bima t shfrytzoj m mir regjimin e temperaturs dhe t lagshtirs n afrsi t siprfaqes s toks. Lartsia e trupit t bims duhet t prcaktohet q n fillim t hartimit t projektit, krahas elementve t tjer t projektit si struktura varietore, distancat e mbjelljes, etj. Lartsia e trupit t bims varet nga disa faktor, si : Veorit e toks N tokat e lehta e t thata, pa mundsi apo me mundsi t pakta ujitje, hardhia duhet t mbahet me trup t ult dhe t mesm dhe t shoqrohen me krasitje t shkurtr. N tokat e shndosha e me prbrje mekanike t mesme e t rnd, hardhia duhet t mbahet me trup t lart e t mesm dhe me nj ngarkes m t madhe me sytha. Nnshartesa Kultivart e shartuar mbi nnshartesa me rritje t dobt vegjetative, mbahen me trup t ult. Kultivart e shartuar mbi nnshartesa me rritje t fuqishme vegjetative, mbahen me trup t lart. Shkalla e mekanizimit Format me trup mesatar dhe t lart, kan prparsi krahasuar me format me trup t ult. 8. 2. Format me trup t ult 1. Forma kupore Quhet ndryshe forma cung me kok. Bimt kan nj trup t ult 10-30 cm mbi siprfaqen e toks, aplikohet sistemi i krasitjes s shkurtr, epat vendosen drejtprdrejt mbi kokn e cungut. Forma kupore ka qen dhe sht tipike pr kultivart Shesh dhe Vlosh, m pak prdoret tek kultivari Pino i Zi, Katroshe dhe Serin i Zi. Kjo form mbajtje sht nj tradit e njohur n Nart t Vlors (prandaj shpesh her quhet forma Nartjote), sht tradit e hershme e kultivimit t vreshtave n Shesh dhe n Ndroq t Tirans, n Dardhas t Pogradecit, n Prmet, n Kor, etj.

183

Vreshtaria

Figura 49. Forma me trup t ult cung me kok (L Susaj)

Zakonisht, distancat e mbjelljes n rastin e prdorimit t mjeteve mekanike (freza, etj), jan 1m larg bima nga bima dhe 2 m rreshti nga rreshti, duke siguruar rreth 5 000 bim/ha, ndrsa n mbjelljet e lira, numri i bimve arrin n 10 000-15 000 bim/ha. Si formohet dhe mbahet forma Nartjote cung me kok? Vitin e par, sharmenda pritet me 1-2 sytha mbi gjatsin e prcaktuar si gjatsi e trupit. Gjat vers, t gjith lastart q dalin nga pjesa e ln pr cung hiqen, prve 1-2 lastarve q dalin nga sythat mbi kt gjatsi. Vitin e dyt, 2-3 lastart e zhvilluar (q tani quhen sharmenda) priten me nga 2 sytha. Vitin e tret, prsri bhet prerja e 4-6 sharmendave me nga 2 sytha dhe kshtu krijohet koka e cungut me 4-6 epa me nga 2 sytha. Forma me trup t ult cung me kok duhet t prdoret tek kultivart q diferencojn lulri n sythat e bazs. Krasitja e rregullt dhe e prvitshme fillon q n vitin e 4-t e n vazhdim. Nga koka e cungut lihen 4-6 epa me nga 2 sytha. Nga do lastar i zhvilluar merren 2-3 veshul dhe do bim prodhon 8-10 veshul t shndosh. Forma me trup t ult cung me kok kufizon kapacitetet prodhuese dhe prdorimin e mekaniks bujqsore. Kjo form sht mir t prdoret n toka t thata e me mundsi t pakta ujitje. Avantazhe t tjera t ksaj forme jan numri i madh i bimve pr ha, nuk sht i nevojshm prdorimi i sistemit mbshtets, prodhimi i marr nga kto vreshta ka prmbajtje t lart sheqeri.

184

Vreshtaria
2. Kordoni me epa Forma kordon me epa n t shumtn e rasteve sht nj form me trup t ult, ndrsa n rastin e vreshtave t kultivuara n toka t pasura e me mundsi ujitje, kjo form mund t jet edhe me trup mesatar (60-80 cm t lart) dhe me trup t lart (deri n 120 cm). Zakonisht, tek kordoni me epa e trup t shkurtr, lartsia e trupit sht 40-60 cm. Krahu shtrihet mbi telin e par t spaliers. Mbi krah lihen 4-6 epa (sipas gjendjes s bims) me nga 2-3 sytha/ep.

Figura 50. Realizimi i forms kordon me epa (L Susaj)

Kjo form sht shum e prdorur n rrethin e Tirans, Fierit, Vlors, Lushnjs dhe Beratit pr kultivart Shesh i Zi, Syrah, Riesling, Kabernet, Vlosh, etj. 8. 3. Mbajtja e hardhive me trup mesatar 1. Forma Gyjo (e njanshme dhe e dyanshme) Kjo form e ka marr emrin nga nj vreshtar francez, Jules Gyot, q e krijoi n vreshtat e tij n vitin 1860. Gyot tregoi q kjo form mund t mbahet duke ln n mnyr t prvitshme 1-2 sharmenda prodhimi dhe 1-2 epa zvendsimi. Forma Gyjo aplikohet tek kultivart pr prodhimin e vers. N formn Gyjo (Gyot) e njanshme lihen nj sharmend prodhimi, me 6-8 sytha, dhe nj ep zvendsimi, me 2-3 sytha. N formn Gyjo e dyanshme lihen 2 sharmenda prodhimi, me 6-8 sytha, dhe 2 epa zvendsimi, me 2-3 sytha. Bimt mbillen n largsi 1-1.2 m, ndrsa rreshtat 2-2,5 m, sipas rastit Pr sistem mbshtets prdoret spaliera vertikale me 4 tela t vendosur 50-60 cm largsi. Shtyllat e spaliers vendosen 6-7 m larg njra-tjetrs, n varsi t relievit. Nga kjo form sigurohet 120-130 kv/ha prodhim i nj cilsie shum t mir.

185

Vreshtaria
Si krijohet forma Gyjo? Vitin e par, interesohemi q lastari i zhvilluar t rritet i shndetshm dhe t piqet mir deri n lartsin e caktuar t trupit. N muajin shkurt t vitit t dyt, sharmenda krasitet me 2-3 sytha mbi lartsin e trupit. Gjat vegjetacionit synohet q lastart t zhvillohen t shndetshm dhe t piqen mire. Vitin e tret, sharmenda e dal nga sythi i poshtm (sythi i par), pritet me 2 sytha, ndrsa sharmenda e dal nga sythi lart (sythi i dyt) pritet me 6-8 sytha dhe shtrihet mbi telin e par t spaliers.

Figura 51. Forma Gyjo e njanshme (R Kryeziu)

Pr realizimin e forms Gyjo e dyanshme, vitin e tret lihen 2 epa me nga 2 sytha dhe n muajin shkurt t vitit t katrt, sharmenda e sythit t poshtm krasitet me 2 sytha, ndrsa ajo q ka dal nga sythi i siprm pritet me 6-8 sytha. Ky veprim bhet nga t dy kraht e hardhis. Sharmendat shtrihen n krah t kundrt dhe lidhen mbi telin e par t spaliers.

Figura 52. Forma Gyjo e dyanshme (R Kryeziu)

186

Vreshtaria
Krasitjet e prziera tip Gyjo lehtsojn mekanizimin e proceseve agroteknologjike dhe ndriimin e bims n brendsi t saj. Krasitja Gyjo sht e thjesht, lehtsisht e ndryshueshme nga ku mund t kalohet n nj form tjetr krasitje, pa shkaktuar prishje t ekuilibrave t bims dhe vreshtit. 2. Forma Dalmatin i Splitit Kjo form sht shum e prhapur n Kroaci, n Bregdetin Adriatiko-Dalmat, kryesisht n rrethinat e Splitit nga ka marr dhe emrin. N Shqipri sht prdorur n siprfaqe t kufizuara, bimt mbahen me nj trup me lartsi 40-60 cm. Mbi kt gjatsi, lihet nj ep zvendsimi me 2-3 sytha dhe nj sharmend prodhimi me 6-8 sytha. Sharmenda lidhet pas nj mbshtetsje druri apo bandieri betoni ose, n munges t tij, sharmenda prkulet n form harku duke e ngulur majn e saj n tok. N vreshtat e mbajtura sipas ksaj mnyre, merren deri n 80 kv/ha rrush.

Figura 53. Forma Dalmatin i Splitit (R Kryeziu)

Si formohet dhe mbahet forma Dalmatin i Splitit? Gjat vitit t par pas mbjelljes synohet q lastari t rritet i shndetshm, i padegzuar, t ket ngjyrn karakteristike dhe nj trashsi normale. Vitin e dyt zbatohet sistemi i krasitjes s shkurtr duke ln 2 sytha nga t cilt zhvillohen 2 lastar q shrbejn pr t formuar elementt e hallks s prodhimit n vitin e tret. Vitin e tret, sharmenda q zhvillohet nga sythi i poshtm lihet me 2 sytha, ndrsa sharmenda q zhvillohet nga sythi i siprm lihet me 6-8 sytha. 3. Forma Kordon Kaznav (Kasenave) Forma Kordon Kaznav sht shum e prhapur n vreshtat e rjonit t Mesdheut. Ndryshe quhet kordon me hallka prodhimi.

187

Vreshtaria
Kjo form shfrytzon m mir kapacitetet prodhuese t hardhis, sht e leht pr tu realizuar dhe mbajtur, lehtson mekanizimin e proceseve t puns. Trupi i bims lihet 60-80 cm i lart, krahu shtrihet mbi telin e par t spaliers nga njra an. Mbi krah, n do 25-30 cm, zhvillohen 2-4 hallka prodhimi, n varsi t kultivarit dhe kushteve t kultivimit (kryesisht, toks dhe mundsis s ujitjes). Si krijohet dhe mbahet Kordoni Kaznav? Dy vitet e para, krasitja bhet njlloj si n format e trajtuara m lart. Vitin e tret, sharmenda m e zhvilluar prkulet duke e shtrir mbi telin e par t spaliers. Gjat vegjetacionit hiqen t gjith lastart q dalin nga harku (pjesa e prkulur) posht telit. Lastart e zhvilluar nga pjesa e sharmends s shtrir mbi tel rrallohen duke i hequr nj po nj jo. Rrallimi bhet gjat periudhs kur lastart jan akoma t brisht me gjatsi 6-8 cm. Kshtu sigurohen lastar t shndetshm e t vendosur 25-30 cm larg njri-tjetrit. Vitin e 4-t, sharmendat e zhvilluara krasiten me nga 2 sytha. Vitin e 5-t, sharmendat q dalin nga sythat e poshtm lihen me nga 2 sytha, ndrsa sharmendat e zhvilluara nga sythat e siprm lihen me nga 6-8 sytha. Krasitja e prvitshme bazohet n rregullin e riprtritjes s hallks s prodhimit. 4. Forma Kordon Bordo Forma Kordon Bordo sht nj form Gyjo e modifikuar dhe praktikuar nga fermert e rajonit t vreshtaris s Bordos (Bordaux) n Franc, prej nga ka marr dhe emrin. N Shqipri sht quajtur dhe vazhdon t quhet forma Gyjo me sharmenda t prkulura. Forma Kordon Bordo sht nj form q realizohet dhe mbahet neprmjet aplikimit t sistemit t krasitjes s przier. Format me sharmenda t prkulura japin prodhim me ngjyr dhe prmbajtje m t lart t sheqerit, preken m pak nga smundjet kerpurdhore pr shkak t ndriimit m t mir n brendsi t kurores Si krijohet dhe mbahet forma Kordon Bordo? Praktika e krijimit dhe mbajtjes s ksaj forme sht e njjt me praktikn q zbatohet tek forma Gyjo. Ndryshimi qndron n dy aspekte: S pari, degzimi i trupit dhe krijimi i dy krahve bhet afrsisht n mesin e dy telave t par t spaliers dhe lidhja e par e sharmends prodhuese bhet n telin e dyt t spaliers. S dyti, maja e sharmends s prodhimit q sht fiksuar mbi telin e dyt, prkulet leht dhe fiksohet n telin e par t spaliers. Kjo form mund t krijohet edhe duke e degzuar trupin pak mbi pikn e shartimit, 20-30 cm mbi siprfaqen e toks.

188

Vreshtaria

Figura 54. Fiksimi dhe prkulje t sharmendave (L Susaj)

N kt mnyr, dy degt e trupit t s njjts bim ngjitn dhe lidhen mbi telin e dyt t spaliers. Secila deg n vetvete, tashm duket si nj bim e mbajtur n formn Gyjo e njanshme. Krasitja dimrore e prvitshme bhet njlloj si tek forma Gyjo e dyanshme. 8. 4. Format me trup t lart 1. Kordoni kurriz peshku Pas mbjelljes s bimve t hardhis, ndrtohet spaliera e nj tipi t veant, ku n lartsin e trupit vendoset n mnyr trthore nj shtyll tjetr 1 m e gjat, 50 cm nga do an. N mnyr horizontale lidhen 3 tela, ku teli i par lidhet n drejtim t rreshtit, ndrsda dy telat ansor vendosen 50 cm larg njri-tjetrit, duke krijuar kshtu nj spalier horizontale. N pjesn tjetr t shtylls, pjesa vertikale, lidhen 2-3 tela t tjer n distanc 50-60 cm larg nga njri-tjetrit duke formuar kshtu spaliern vertikale. Distancat e mbjelljes jan 2.5-3 m rreshti nga rreshti dhe 1.2-1.5 m bima nga bima. N formn kurriz peshku krahu lidhet n telin i mesit t spaliers horizontale. Mbi krahun e hardhis lihen 2-6 hallka prodhimi. N do bim lihet nj ngarkes me 20-40 sytha. Hallkat e prodhimit lihen 24-30 cm larg njra-tjetrs. Sharmendat e prodhimit lidhen t alternuara, njra majtas, tjetra djathtas. Nga kjo form sigurohen rendimente t larta. Pr shkak t ndikimit negativ t forcs s polaritetit e cila shkakton tharjen e nyjeve dhe hallkave t prodhimit, Prof. Dr. L. Avramov bri nj modifikim t ksaj forme q konsiston n degzimin e trupit t bims 15-30 cm mbi pikn e shartimit.

189

Vreshtaria
Secila deg paraqitet si nj cung m vete q lidhet n telin e mesit duke i dhn m pas korores formn Gyjo t dyanshme. Sharmendat lidhen n telat ansor t spaliers horizontale, ndrsa lastart lidhen n telat e spaliers vertikale gjat vegjetacionit. Kjo mnyr mbajtje (sipas Avramovit) shmang efektin negativ t polaritetit, plakjes s parakohshme dhe dmtimit t nyjeve t prodhimit, efekte q ndeshen tek forma klasike e kordonit kurriz peshku i njanshm apo dyanshm. Si formohet dhe si mbahet forma kurriz peshku? Pr formimin e forms kurriz peshku ndiqet afrsisht e njjta rrug si pr formimin e kordonit Kaznav. N kt form mbajtje, bima ka dy krah, lidhja e sharmendave t prodhimit bhet n mnyr t alternuar, njra majtas, tjetra djathtas duke i lidhur kraht mbi telat ansor t spaliers horizontale. Pr formn e praktikuar nga Prof. Avramov, trupi degzohet pak mbi siprfaqen e toks (me dy-tre deg), ndiqet e njjta praktik si pr formimin e forms Gyjo e dyanshme. Ndryshimi qndron n faktin se fiksimi i degve t trupit t bims mbi telin e mesit t spalieres, bhet duke i fiksuar nga 50 cm larg njri-tjetrit, lidhja dhe fiksimi i metejshm i sharmendave n telat ansor sht e njjt si tek forma klasike 2. Kordoni Sylvoz Kt form e ka krijuar francezi Sharl Sylvoz n Savoy t Francs juglindore. sht e ngjashme me kordonin Kaznav, por ka dy ndryshime specifike: Bimt lihen me trup 100-120 cm t lart dhe krahu i hardhis shtrihet n telin e dyt t spaliers. Sharmenda e prodhimit lihet me 8-10 sytha, maja e saj prkulet dhe fiksohet mbi telin e par t spaliers. Mbi do kordon lihen 4-6 sharmenda prodhimi, 20-25 cm larg njra tjetres.

Figura 55. Forma Kordon Sylvoz i thjesht (P Sotiri)

190

Vreshtaria
Kordoni Sylvozzbatohet tek kultivart q paraplqejn sistemin e krasitjes s gjat. Gjat krasitjes dimrore t prvitshme, lihet sharmenda e par me 6-12 sytha, ndrsa pjesn tjetr e heqim plotsisht. Si krijohet dhe mbahet forma Kordon Sylvoz? Pr t krijuar formn kordon Sylvoz nevojiten 5-6 vjet. Rruga q ndiqet sht e njjt me rrugn e krijimit t kordonit Kaznav, duke prfshir specifikat e prmendura m lart. 3. Forma Kordon Istri Forma kordon Istri sht prdorur fillimisht n Istri t Kroacis nga ka marr edhe emrin, ndrsa tani sht shum e prhapur n Austri, Zvicer, Slloveni, Serbi, Mal t Zi, etj. Kjo form sht prdorur n vreshtat tona t ngritura gjat viteve 1975-1985 n rrethet Tiran, Elbasan, Peqin, Kruj, Lezh, Mat, etj. N praktikn ton, specialistt dhe kultivuesit e vreshtave n shqipri e quajn Perde Rekomandohet t aplikohet n siprfaqet e pjerrta me pak mundsi ujitje dhe tek ata kultivar q nuk arrijn t diferencojn mir sythat e bazs s lastarve. Distancat e mbjelljes jan 1.8-2 m rreshti nga rreshti dhe 0.8-1 m bima nga bima. Lartsia e trupit t bims lihet 100-120 cm dhe mbi kt lartsi lihet vetm nj sharmend. Spaliera prbhet vetm nga nj tel i lidhur n majn e bandierve t betonit. Sharmenda duhet t krasitet me 8-10 sytha dhe t lidhet pas telit. Gjat vegjetacionit, lastart dhe veshult q zhvillohen, varen posht n formn e perdes. Si krijohet dhe mbahet Kordoni Istrik Gjat vitit t par pas mbjelljes synohet krijimi i lartsis s trupit t ardhshm. Nuk duhet lejuar degzimi i lastarit deri n lartsin e telit t par, mbi kt lartsi kpusim majn e rritjes vegjetative 2-3 sytha mbi telin e spaliers. Vitin e dyt pas mbjelljes, nprmjet krasitjes s gjelbr heqim t gjith lastart q zhvillohen mbi trupin e bims deri n lartsin e telit. Mbi kt lartsi lm q t zhvillohen 1-2 lastar t shndetshm. Vitin e tret, sharmenda m e zhvilluar krasitet duke e len me 8-10 sytha, prkulet me kujdes dhe lidhet mbi telin e spaliers. Vitin e katrt, gjat krasitjes dimrore, hiqet i gjith krahu bashk me lastart e vitit t mparshm duke ln vetm sharmendn e par t ciln e krasitim me 8-10 sytha dhe e lidhim mbi telin e spaliers. Krasitja dimrore e prvitshme vazhdon do vit duke br zvendsimin e krahut me sharmendn e par, ndrsa pjesa tjetr hiqet plotsisht.

191

Vreshtaria
4. Forma kordon me kate Kjo form sht krijuar dhe modifikuar nga Prof. Dr. L. Avramov. N Shqipri quhet palmet ose gyjo e dyanshme me kate. Kjo form konsiston n krijimin kurores s hardhis me 2-3 kate, kati i par krijohet n lartsi 100 cm nga toka dhe katet e tjera 50-60 cm larg njri-tjetrit. Secili kat sht nj Gyjo e dyanshme. N kt form zbatohet sistemi i krasitjes s przier, njlloj si pr formn Gyjo e dyanshme. N ShBA sht quajtur Kordoni i Nifinit dhe prfaqson nj kordon me 3 kate, ku secili kat lihet me nga dy hallka prodhimi. Formimi i Kordonit t Nifinit zgjat 6 vjet. Kati i dyt dhe i tret realizohen duke shfrytzuar sharmendat q dalin mbi nyjen ku sht krijuar kati i par. Tek forma klasike e kordonit t Nifinit, katet jan n vazhdim t trupit kryesor. Kjo form lehtson prdorimin e mjeteve mekanike. Zakonisht, distancat e mbjelljes jan 3 m rreshti nga rreshti dhe 1.5 m bima nga bima. L. Avramov e ka modifikuar formn klasike t kordonit me tre kate. Ky modifikim konsiston n degzimin e trupit kryesor 15-30 cm mbi siprfaqen e toks, sejcili nga cungjet e krijuara ngjitet mbi spalier si nj bim e vetme

9. Krasitja e gjelbr
Roli i krasitjes s gjelbr Krasitja e gjelbr e hardhis realizohet gjat periudhs s vegjetacionit t bims. Nprmjet krasitjes s gjelbr synohet: Rritja e sasis dhe cilsis s prodhimit, pa dmtuar zhvillimin vegjetativ. Mbajtja e bims sipas nj forme t caktuar ku elementt e vegjetacionit zhvillohen normalisht dhe garantohet nj prodhimtari e qndrueshme n vite. Rregullimi i atyre raporteve dhe problemeve q nuk kan qen t kapshme dhe t dukshme gjat krasitjes dimrore (prandaj krasitja e gjelbr quhet krasitje plotsuese, korrigjuese e krasitjes dimrore). Rivendosja e ekuilibreve t duhura n strukturn e kurors s bims. hardhit e reja sigurohet nj zhvillim m i mir i lastarve dhe Tek sharmendave dhe nj formim m i mir dhe m i shpejt i krahve dhe elementve t tjer t kurors Krasitja e gjelbr prmbledh operacionet q kryhn mbi lastar, gjethe, luleri, veshul, kokrra, etj.

192

Vreshtaria
Heqja e lastarve t teprt Hiqen t gjith lastart e zhvilluar mbi cung, krah dhe pjest e tjera shumvjeare, me prjashtim t rasteve kur lastari planifikohet t prdoret pr ndonj zvendsim apo korrigjim t pjesve t dmtuara apo t keqformuara t kurors. N hardhit e reja, heqja e lastarve t teprt ndikon drejtprdrejt n formimin e nj trupi t trash e t shndetshm.

Figura 56. Pamje e rrallimit t lastarve, tek format kordon dhe kupore (L Susaj)

Kur nga nj syth jan zhvilluar njhersh 2-3 lastar, lihet vetm njri, lihet lastari q sht zhvilluar nga sythi kryesor, zakonisht ky sht lastari m i zhvilluar q prve gjetheve ka dhe lulri. Largohen nga bima lastart vegjetativ joprodhues q pengojn deprtimin e drits dhe ajrit n brendsi t kurors. Heqja e lastarve t teprt duhet t bhet sapo t shfaqen shenjat e lulerive, para se lastart t drunjzohen. Pincimi dhe prerja e majave t lastarve. Pincim quhet heqja e majs s lastarit t ri s bashku me 1-2 gjethe t vogla. Prerje e majave quhet heqja e majs s lastarit t ri, s bashku me 6-8 gjethe a m shum Pas ktyre operacioneve, rritja vegjetative ngadalsohet pr nj periudh dy javore, ndrkoh q rritet sasia e asimilateve q kalon nga gjethet tek kokrrat dhe veshult. Nse gjat lulzimit vrehet shndrrimi i lulerive n prdredhse, ather duhet ndrhyr br pincimi i majave t lastarve, kjo ndikon pozitivisht n t ushqyerit e lules dhe n procesin e formimit t gametave.

193

Vreshtaria

Figura 57. Pamje e hardhis n kohn e fillimit t lulzimit (L Susaj)

Nse maja e rritjes s lastarit kryesor nuk pincohet, nj sasi e konsiderueshme asimilatesh shkon pr rritjen vegjetative t lastarit dhe gjetheve t reja. Kputja e majave para lulzimit shoqrohet me rritjen e prqindjes s luleve t pllenuara, rritjen e numrit t kokrrave t formuara, formimin e veshulve m t ngjeshur, prodhim m t lart dhe pjekje m t von. Prerja e majave pas lulzimit ndikon fuqimisht n rritjen m t shpejt t kokrrave dhe veshulve. Shprndarja normale e asimilateve n lastar dhe bim prmirson t ushqyerit e sythave dhe siguron nj ecuri m normale t procesit t diferencimit t lulris s par q n fundin e muajit maj. Pincimi para lulzimit, ndonse sjell edhe nj zhvillim t bujshm t sqetullorve, shpejton diferencimin e sythave dhe mundson marrjen e prodhimeve t dyta t rrushit nga kultivart e hershm. Nse sqetullort shfrytzohen pr prodhim t dyt rrushi, lihen 1-2 veshul/ lastar, veshult e marr nga sqetullort jan m t vegjl dhe piqen rreth 2-3 jav pas pjekjes s prodhimit kryesor. Prerja e majave t lastarve kryesor nuk duhet t aplikohet n rastin e hardhive t dobta. N vite me thatsir dhe n kushtet e mungess s ujitjes, prerja e majave duhet t bhet m hert duke hequr 6-7 gjethe s bashku me majn e rritjes. Heqja e sqetullorve Pas kputjes s majs s lastarit kryesor, nga sythat q ndodhen n sqetullat e gjetheve zhvillohen lastart sqetullor t parakohshm, t cilt duhet t hiqen para drunjzimit t tyre, ndrsa sqetullori i siprm pincohet duke e ln me 6-7 gjethe, t cilat ndikojn n rritjen e sasis s asimilateve t prodhuara nga fotosinteza. Tek do lastar duhet t ket nga 10-15 jethe pr veshul, kjo siprfaqe gjethore

194

Vreshtaria
prballon nevojat e kokrres pr asimilate. N zonat e thata e t nxehta, mbi lastaret kryesor zhvillohen lastar sqetullor t dobt, t cilt nuk duhet t eleminohen, por duhet tu kputen majat duke i len me nga 4-5 gjethe. N rastet e dmtimit t lastarve nga breshri, lastart sqetullor shfrytzohen pr prodhim t dyt dhe pr t rikrijuar pjest e dmtuara. Unazimi i lastarve prodhues Unazimi i lastarve sherben pr t rritur cilsin e kokrrs tek kultivart e tavolins. Ky proces shpejton pjekjen me 10-12 dit si dhe rrit prodhimin me 25-30%. Unazimi realizohet duke eleminuar me kujdes lvoren deri n shtresn e jashtme t drurit, n formn e nj unaze me gjersi 3-4 mm.

Figura 58. Mnyra dhe koha e kryerjes s unazimit (M Colapietra)

Unaza e hapur, mbyllet pr nj periudh prej 10-12 ditsh. Gjat ksaj periudhe, asimilatet nuk shkojn n drejtim t cungut dhe rrnjve, por shkojn pr t furnizuar veshult dhe kokrrat q ndodhen sipr vendit t unazuar Heqja e gjetheve t fundit t lastarve Heqja e gjetheve fillon q nga 3 jav pas lulzimit dhe vazhdon deri n fillim t pjekjes s rrushit. Heqja e gjetheve t fundit tek lastart prodhues kryhet n tre nivele: Duke hequr 2-3 gjethet e fundit t latarve, hiqen gjethet deri tek veshuli i par Duke hequr gjethet deri tek veshuli i fundit, nuk hiqet gjethja e zhvilluar prball me veshulin e fundit.

195

Vreshtaria
Hiqet edhe gjethja prball veshulit t fundit s bashku me gjethen e par q sht zhvilluar mbi veshulin e fundit. N kto raste veshulet dhe kokrrat jan t ekspozuara ndaj drits direkte t diellit. Kjo mas e heqjes s gjetheve aplikohet n zonat e freskta ku intensiteti i ndrimit diellor nuk sht m i lart se 40 000-60 000 lux (V Simeone, 2009).

Figura 59. Defoliacion i rend (n zonat e freskta) dhe i leht (n zonat e ulta)

Heqja e gjetheve ndikon n rritjen e ndriimit, ajrosjen e veshulve, uljen e infeksionit nga smundjet, si rrjedhim, ndikon n rritjen e cilsis s rrushit t prodhuar. N zonat me intensitet t lart t ndrimit diellor, duhet t hiqen vetm 2-3 gjethet e fundit. Kushtet ideale t ndriimit dhe temperaturs konsiderohen nivelet me intensitet 20 000-60 000 lux dhe 25-30oC. Rrallimi i kokrrave dhe veshulve Procesi i rrallimit t kokrrave dhe veshulve aplikohet kryesisht tek kultivart pr tavolin.

Figura 60. Mungesa e rrallimit t kokrrave tek kultivaret me veshul t ngjeshur (L Susaj)

196

Vreshtaria
Ky proces ndikon n rritjen e madhsis s kokrrave, intensitetit t ngjyrs, mblsis dhe cilsive tregtare t prodhimit. Rrallimi i kokrrave dhe veshulve sht i panevojshm tek kultivart dhe bimt me potencial t ult prodhues. Rrallimi i kokrrave n veshul bhet kur ka prfunduar rnia natyrale e luleve, kokrrave t papllenuara dhe kokrrave t zhvilluara dobt. Rrallimi, zakonisht fillon 14-15 dit pas mbarimit t lulzimit. Gjat ktij procesi hiqen veshult e vegjl jokarakteristik, veshult q jan shum afr toks, veshult e prekur nga smundjet, veshult e hijezuar, etj. Gjat ktij procesi mund t largohet deri n 30% e veshulve. Rrallimi mund t realizohet edhe nprmjet sprkatjeve gjat fazs s lulzimit t plot me fitohormone q shkaktojn rrallimin e 30-40 % t luleve. Sprkatja me giberelin (acid giberelik), 15-20 dit pas pllenimit, shkakton rrallimin e kokrrave dhe rritjen e madhsis mesatare t kokrrave q mbeten n veshul.

197

Vreshtaria

XI. VJELJA E PRODHIMIT

1. Prcaktimi i kohs optimale t vjeljes
Vjelja e prodhimit sht kurorzimi i puns dhe investimit t br gjat gjith vitit, prandaj krkohet marrja e masave t plota tekniko-organizative. Duhet prvoj dhe disiplin shkencore n drejtim t prcaktimit t kohs optimale t vjeljes, transportit dhe prpunimit t prodhimit shpejt dhe pa humbje. Koha optimale e vjeljes prcaktohet duke u bazuar n: Vrojtimin e treguesve morfologjik, si ngjyra, madhsia, fortsia e kokrrs, etj. Matjen e treguesve kimik nprmjet analizave kimike. Marrja e mostrs dhe kryerja e analizave kimike pr treguesit kryesor sht nj proces delikat q duhet t organizohet dhe t kontrollohet nga specialisti i vreshtit, n bashkpunim me enologun q mbikqyr procesin e prpunimit t rrushit n kantin 1. 1. Analiza pr pH, prmbajtjen e sheqerit dhe aciditetin n musht Vrojtimi i ecuris s ktyre treguesve kimik fillon 7-10 dit para vjeljes. Mostra pr analizn e treguesve kimik prbhet nga rreth 200 kokrra rrushi pr do kultivar, t zgjedhura n mnyr rastsore n t gjith parceln. Kokrrat merren nga pjesa e mesit t veshulve. Kokrrat futen n qeska plastike, t shoqruara me etiketn prkatse ku shnohet kultivari dhe data e marrjes s mostrs. M pas, n laborator, bhet shtrydhja e kokrrave dhe hedhja e lngut t rrushit (mushtit) n gota plastike pr tju nnshtruar analizave.

Figura 61. Prgatitja e mushtit pr analizn e pH, sheqerit dhe aciditetin

198

Vreshtaria
1. 2. Matja e pH t lngut t rrushit Vlera e pH varet nga prqndrimi i joneve H+ n musht, acidet n musht dhe aftsia e shprbrjes s tyre. Vlera e pH rritet krahas avancimit t pjekjes s rrushit. N fillim t pjekjes pH merr vlerat 2.3 - 2.9, ndrsa n fazat e mvonshme t pjekjes pH merr vlerat 3.2-3.7. Matja e pH bhet me an t pH-metrit t dhen n figuren e mposhtme.

Figura 62. Pehashmetri pr matjen e pH n musht

Sonda e pH-metrit zhytet n gotn me musht duke e ln majn e sonds 5-8 mm sipr fundit t gots. Vlera e pH lexohet drejtprdrejt n aparat i cili tregon edhe temperaturn e mushtit n momentin e analizs. N figurn e msiprme sht dhn mnyra e matjes s pH pr kultivarin Merlot me dat 19.09.2008, ku vlera e pH = 3.32 dhe temperatura e mushtit sht 19.6oC. Pr vlern e pH nuk bhen korrigjime n varsi t temperaturs, si bhen pr densitetin n rastin e prcaktimit t prmbajtjes s sheqerit. 1. 3. Matja e prmbajtjes s sheqerit N momentin e pjekjes s plot, prmbajtja e sheqerit dhe aciditetit n musht pr pak koh mbeten t pandryshuar. Prmbajtja e sheqerit n fush dhe n laborator matet me refraktometr dhe me mushtometr. a) Matja e prmbajtjes s sheqerit me refraktometr Matja e prmbajtjes s sheqerit me refraktometr (dhen n figurat e mposhtme) bazohet n koeficientin e thyerjes s drits n musht.

199

Vreshtaria
N pasqyrn e refraktometrit, dshmohet prmbajtja e lnds s that q prfaqsohet nga sheqeri n musht. Leximi bhet n shkallzimin q sht vendosur n pasqyrn e refraktometrit, n rastin e figurs s dhn lexohet vlera 23 %. Pr t matur prmbajtjen e sheqerit me refraktometr hidhen 2-3 pika musht t cilat shprndahen n mnyr t njtrajtshme mbi siprfaqen e prizmit dhe m pas mbyllet me kujdes kapaku. Duke par n okular, prizmi drejtohet nga burimi i drits (drita e diellit, llampa elektrike, etj) dhe lexohet numri q ndodhet tek vija ndarse e kufirit t hijes me dritn (n rastin ton lexojm 23.

Figura 63. Leximi i refraktometrit gjat matjes s prmbajtjes s sheqerit

Pas do leximi, fusha e refraktometrit shprlahet me kujdes me uj t distiluar dhe fshihet me nj leck t pastr e t that. Vlera e lexuar n refraktometrin D-20 korrigjohet mbi bazn e koeficientve t tabels prkatse nga ku prcaktohet prmbajtja e sheqerit (n gr/litr). Tabela 38. Prcaktimi i treguesve nprmjet leximit t refraktometrit D-20 (Jaulmes)
Leximi i ideksit t refraktometrit (D-20) 1.35567 1.35599 1.35631 1.35664 1.35696 1.35728 Leximi n grad BRIX 15.0 15.2 15.4 15.6 15.8 16.0 Sheqer (gr/litr) 136.0 138.2 140.4 142.6 144.6 147.0 Alkool (%) 8.1 8.3 8.4 8.5 8.6 8.8

200

Vreshtaria
1.35760 1.35793 1.35825 1.35858 1.35890 1.35923 1.35955 1.35988 1.36020 1.36053 1.36086 1.36119 1.36152 1.36185 1.36218 1.36251 1.36284 1.36318 1.36351 1.36384 1.36417 1.36451 1.36484 1.36518 1.36551 1.36585 1.36618 1.36652 1.36685 1.36719 1.36753 1.36787 1.36820 16.2 16.4 16.6 16.8 17.0 17.2 17.4 17.6 17.8 18.0 18.2 18.4 18.6 18.8 19.0 19.2 19.4 19.6 19.8 20.0 20.2 20.4 20.6 20.8 21.0 21.2 21.4 21.6 21.8 22.0 22.2 22.4 22.6 149.2 151.5 153.7 155.9 158.1 160.4 162.6 164.8 167.0 169.3 171.3 173.8 176.0 178.3 180.5 182.8 185.1 187.4 189.7 191.9 194.2 195.5 198.8 201.1 203.3 205.7 207.9 210.2 212.5 214.8 217.2 219.5 221.7 8.9 9.0 9.2 9.3 9.4 9.6 9.7 9.8 10.0 10.1 10.2 10.4 10.5 10.6 10.8 10.9 11.0 11.2 11.3 11.4 11.6 11.7 11.8 12.0 12.1 12.2 12.4 12.5 12.6 12.8 12.9 13.0 13.2

201

Vreshtaria
T dhnat e marra nga analizat kimike t do dite, regjistrohen n fletoren e fushs dhe shrbejn pr ndrtimin e grafikut mbi ecurin e prmbajtjes s sheqerit, aciditetit dhe ngjyres s cips s kokrrs. b) Matja e prmbajtjes s sheqerit me mushtometr Me ann e mushtometrit prcaktohet pesha specifike e mushtit e cila shpreh raportin e peshs s mushtit ndaj peshs s ujit.

a) b) Figura 64. Vendosja e mushtometrit dhe mnyra e leximit t tij (G Camilio)

Ka disa lloje mushtometrash, si Dyzharden, Van Bado, Ekskle, etj, ata dallohen ndrmjet tyre nga mnyra e ndarjes s njsive, ndrsa parimi i puns sht i njjt. Pr kryerjen e analizs duhen rreth 250 ml musht, kjo sasi duhet t lihet t kulloj pr 25-30 minuta ose kullohet ,m shpejt duke e kaluar npr nj filtr pambuku. M pas lngu i kulluar hidhet n nj cilindr me vllim 250 ml duke e mbushur n 2/3 e vllimit t tij. Mbushja bhet me kujdes q lngu t mos krijoj shkum nga prplasja me faqet ansore t cilindrit. Nse krijohet shkum, ajo duhet t pastrohet me kujdes me letr thithse. M tej veprohet n kt mnyr: Matet temperatura e mushtit n cilindr dhe shnohet n fletore. Kontrollohet aerometri q t jet i that dhe i pastr. Lshohet aerometri me kujdes n qendr t cilindrit me musht duke mnjanuar lkundjet, ngjitjen dhe zbritjen e shpejt t tij. Presim sa t barazohet temperatura e aerometrit me at t mushtit dhe bjm leximin n pjesn e poshtme t harkut q krijon siprfaqja e lngut me cilindrin. N fund bhet korrigjimi mbi bazn e temperaturs s mushtit dhe koefiientve prkats sipas tabels s mposhtme.

202

Vreshtaria
Tabela 39. Prmbajtja e sheqerit dhe grada teorike e alkoolit n ver
Pesha specifike %e sheqerit Grada alkoolike Pesha specifike %e sheqerit Grada alkoolike Pesha specifike %e sheqerit Grada alkoolike

1035 1036 1037 1038 1039 1040 1041 1042 1043 1044 1045 1046 1047 1048 1049 1050 1051 1052 1053 1054 1055 1056 1057 1058 1059 1060 1061 1062 1063 1064

6.3 6.6 6.9 7.2 7.4 7.5 8.0 8.2 8.4 8.7 9.0 9.2 9.5 9.8 10.0 10.3 10.6 10.8 11.1 11.4 11.6 11.8 12.2 12.4 12.7 13.0 13.2 13.5 13.8 14.0

3.7 3.9 4.0 4.2 4.4 4.5 4.7 4.8 5.0 5.1 5.3 5.4 5.6 5.7 5.9 6.0 6.2 6.3 6.5 6.7 6.8 7.0 7.2 7.3 7.5 7.6 7.8 7.9 8.1 8.2

1065 1066 1067 1068 1069 1070 1071 1072 1073 1074 1075 1076 1077 1078 1079 1080 1081 1082 1083 1084 1085 1086 1087 1088 1089 1090 1091 1092 1093 -

14.3 14.6 14.8 15.1 15.4 15.6 15.9 16.2 16.4 16.7 17.0 17.2 17.3 17.8 18.0 18.3 18.6 18.8 19.1 19.4 19.6 19.9 20.2 20.4 20.7 21.0 21.2 21.8 21.9 -

8.4 8.6 8.7 8.9 9.0 9.2 9.3 9.5 9.6 9.8 10.0 10.1 10.3 10.5 10.6 10.8 10.9 11.0 11.2 11.4 11.5 11.7 11.9 12.0 12.2 12.3 12.3 12.6 12.8 -

1094 1095 1096 1097 1098 1099 1100 1101 1102 1103 1104 1105 1106 1107 1108 1109 1110 1111 1112 1113 1114 1115 1116 1117 1118 1119 1120 1121 1122 -

22.0 22.3 22.6 22.8 23.1 23.4 23.6 23.9 24.2 24.4 24.7 25.0 25.2 25.5 25.8 26.0 26.3 26.6 26.8 27.1 27.4 27.6 27.9 28.2 28.4 28.7 29.0 29.3 29.5 -

12.9 13.1 13.3 13.4 13.6 13.8 13.9 14.1 14.3 14.4 14.6 14.7 14.9 15.0 15.2 15.3 15.5 15.7 15.9 16.0 16.2 16.3 16.4 16.6 16.7 16.7 17.1 17.3 17.4 -

203

Vreshtaria
Kur temperatura e mushtit sht mbi 20oC, vlera e korrigjimit shtohet mbi vlern e lexuar n aerometr. Kur temperatura e mushtit sht m e ult se 20oC, vlera e korrigjimit zbritet nga vlera e lexuar n aerometr. Shembull 1: Aerometri i zhytur n musht jep leximin 1.075, ndrsa temperatura e mushtit sht 23oC (23>20oC). Pesha specifike e mushtit t korrigjuar n 20oC sht: 1.075 + (23 - 20) x 0.0002 = 1.0756 ose 1.076. N tabel lexojm vlern q korrespondon me leximin 1,076, kjo vler sht 17.2 %. Shembull 2: Kur temperatura e mushtit sht 16oC (16<20oC ) dhe vlera e lexuar n aerometr sht 1.086. Pesha specifike e mushtit, e korrigjuar n 20oC, sht: 1.086 (20 - 16) x 0.0002 = 1.0852 = 1.085. N tabel lexojm vlern q i korrespondon 1,085, ajo sht 19.6%. 1. 4. Prcaktimi i aciditetit n musht Prmbajtja e acideve n musht prcaktohet me ann e titrimit t mushtit me tretsir t bazs s hidroksidit t natriumit (NaOH). Aciditeti i prgjithshm shprehet n gr/litr acid tartrik. Pr prcaktimin e aciditetit t prgjithshm ndiqet kjo rrug: Merret me pipet 25 cm3 musht dhe hidhet n nj en qelqi t pastr. Mushti vihet t ziej deri sa t shfaqen flluskat e para (pa kaluar n vlim) me qllim q t largohet CO2, prania e t cilit pengon titrimin me NaOH. Titrimi i mushtit bhet kur ai sht akoma i nxeht. Me nj byret hidhet tretsir NaOH, pasi sht shnuar m par niveli fillestar. Tretsira e NaOH hidhet me pika-pika, ndrkoh q ena e qelqit tundet leht pr t siguruar nj przierje sa m t mir. N fillim tretsira e NaOH lshohet me pika (apo n sasi) t mdha, m pas veprohet me kujdes duke hedhur pika m t vogla. Me nj pipet qelqi merret nj pik nga mushti i przier me NaOH dhe hidhet mbi indikator (letr lakmues). N fillim t titrimit, letra e lakmuesit e ndryshon ngjyrn nga manushaqe n t kuqe-roz. Prfundimi i titrimit arrihet kur neutralizohet reaksioni i mushtit. Kjo dallohet nga ngjyra e errt n t murrme q merr mushti, letra e lakmuesit nuk e ndryshon m ngjyrn pavarsisht nga hedhja e tretsirs (musht + NaOH) mbi t.

204

Vreshtaria
Llogaritet sasia (cm3) e tretsirs s bazs (NaOH) t harxhuar pr neutralizimin e reaksionit. Sasia e bazs s harxhuar pr neutralizim sht e barabart me sasin e acidit tartrik (gr/ litr) q prmban mushti. Pr kryerjen e ksaj analize, prve mushtit, nevojiten byreta t graduara, pipeta, stativa me kapse, llamp me alkool, gota (en) qelqi, shufra qelqi, letr lakmuesi dhe tretsir NaOH (prgatitet duke tretur 13.3 gr NaOH n nj litr uj t distiluar).

Figura 65. Titrimi i mushtit me NaOH

2. Ndrtimi i grafikut q prcakton kohn e fillimit t vjeljes s rrushit pr ver

Pr ndrtimin e grafikut q prcakton kohn e fillimit t vjeljes s rrushit pr ver, fillimisht bhet vlersimi pr intensitetin e ngjyrimit, duke synuar vjeljen n momentin kur cipa e kokrrs ka maksimumin e ngjyrimit, aroms dhe puhizs.

Figura 66. Ngjyra e kokrrs tek kultivari Sangiovese dhe Kallmet

N figurn e mposhtme sht dhn arritja e ngjyrs intensive tek kultivari Sangiovese dhe momenti i prshtatshm i vjeljes. Me rezultatet e marra nga analizat kimike, ndrtohet grafikun q mundson prcaktimin e drejt t momentit t vjeljes. Nse marrim n konsiderat ecurin e prmbajtjes s sheqerit, aciditetit dhe intensitetin e ngjyres s cips s kokrrs, koha optimale e vjeljes korrespondon me afatin e dshmuar n pjesn e djatht t grafikut, aty ku autori i ktij grafiku e ka shenuar Maturita Ottimale (A. Mazoni, A., Ancona 2008).

205

Vreshtaria
Grafiku 9. Koha optimale e vjeljes bazuar n ndryshimin e ngjyrimit, prmbajtjen e sheqerit dhe aciditetin (G Camilio, 2008)

Momenti optimal pr t filluar vjeljen sht koha kur sheqeri dhe ngjyra arrijn vlerat maksimale dhe raporti sheqer/aciditet sht nj vler e qndrueshme pr nj koh t caktuar. Prcaktimi i kohs s vjeljes mbi bazn e treguesve kimik sht nj domosdoshmri pr t garantuar cilsin e vers.

3. Teknika e vjeljes s rrushit

Vjelja e rrushit bhet me dor ose me mjete mekanike. Rrushi vilet sipas varieteteve pr t shmangur przierjen, nuk duhet lejuar przierja e rrushit t bardh me at t kuq apo t zi. N vendin ton vjelja bhet me dor, duke prdorur grshr pr t shkputur bishtin e veshulit nga lastari. Vilet prodhimi i gjith bims, duke i marr rreshtat njri pas tjetrit. Nj puntor mund t vjel 400-500 kg rrush n dit. Pr ambalazh prdoren arka t lehta druri apo plastike. Vjelja e mekanizuar.Vjelja e rrushit me makina vjelse realizohet n vendet me vreshtari t zhvilluar ku skema e mbjelljes, forma e mbajtjes dhe sistemi i mbshtetjes jan prshtatur me konstruksionin dhe funksionimin e makinerive t tilla bujqsore. Vjelja e mekanizuar sht e shpejt, pa humbje dhe kursen fuqin puntore. Vjelja e mekanizuar duhet t shoqrohet nga vjelja me dor e veshulve t mbetur pas kalimit t makineris.

206

Vreshtaria

a) b) Figura 67. Vjelja e rrushit a) me dor dhe b) me kombajn (G Camilio) Pr vjeljen e rrushit, prdoren dy lloje makinerish: 1. Makineri pneumatike, t cilat funksionojn si nj pomp me vakuum, e cila thith veshult apo kokrrat dhe nprmjet transportierit i drgon lart n kontenier. N makineri e till vjel rreth 2 ha vresht n dit duke kryer punn e krahut t 60-70 puntorve. Para fillimit t vjeljes, n zonn e veshulve duhet t hiqen t gjitha gjethet. Kjo metod ka si an negative at q se bashku me veshult, thith edhe mbeturina gjethesh, frenjash dhe lvoresh t cilat ndikojn negativisht n cilsin e vers. 2. Makineri me shkundje mekanike (Autokombajna), t cilat prdoren gjersisht n Franc, Hungari, Rumani, Bullgari, etj. Jan m praktike e m t prshtatshme. Autokombanja kalon mbi rreshtin e bimve, ndrsa rrotat kalojn n mesin e rreshtave. Pjesa punuese (shkundse), n formn e shufrave vibruese, shkund kokrrat dhe veshult t cilt bien mbi platformn lvizse t kombajns dhe prcillen n rezervuarin prkats (kontenier).

4. Specifika q lidhen me destinacionin e prodhimit

4. 1. Vjelja e rrushit pr konsum t freskt (tavolin) Vjelja e kultivarve t hershm pr konsum t freskt, n kushtet e vendit ton, bhet kur prmbajtja e sheqerit n kokrr arrin mbi 14%. Pr kultivart me pjekje t mesme dhe t von, afati optimal i vjeljes sht kur prmbajtja e sheqerit sht 16-18%. Pr kultivart e tavolins dalin n plan t par treguesit tregtar, ngjyra, madhsia, forma, fortsia, uniformiteti i kokrrave, veshulve, etj.

207

Vreshtaria
Ky sht shkaku q kultivart e tavolins vilen n 2-3 duar, sipas shkalls s pjekjes, nevojave t tregut, etj. Vjelja e rrushit nuk duhet t bhet n koh me lagshtir, koh me ves apo me reshje. Vjelja fillon vetm pasi sht thar vesa e mngjesit. N rastet e reshjeve n periudhn e pjekjes, vjelja duhet t bhet 2-3 dit pas pushimit t shiut. Vjelja e rushit pr tavolin bhet duke i prer me grshr bishtat e veshulit. Veshult sistemohen n arka druri ose plastike me kapacitet jo m t madh se 10 kg. Veshult vendosen n arka me bishtat lart.

Figura 69. Ambalazhimi i rrushit t tavolins (G Camilio)

Gjat vjeljes dhe sistemimit n arka, kokrrat nuk duhet t preken me dor. Veshult duhet t kapen nga bishti pr t mos dmtuar puhizn dhe tulin. Nj gj e till duhet t kihet parasysh edhe gjat maganizimit, ruajtjes, ngarkimshkarkimit dhe transportit. Arkat e mbushura me rrush n vresht i nnshtrohen nj seleksionimi n magazin duke ndjekur veprimet e mposhtme: - Heqja e veshulve t vegjl e t demtuar t cilet vendosen n arka t veanta pr t mos prishur pamjen dhe cilsin e prodhimit kryesor. - Veshuli kapet nga maja, kthehet me bisht posht pr tu pastruar nga kokrrat e papjekura, t dmtuara, kokrrat e vogla, t kalbura, etj. - Veshult e pastruar n kt mnyr, vendosen m pas n arken e ambalazhit, duke i vendosur afr njri-tjetrit, pa ushtruar ndonj forc shtytse. - Menjher pas ambalazhimit, arkat e ambalazhit me 8-10 kg rrush transportohen pr n treg ose n ambjentet frigoriferike t ruajtjes. - Temperatura e prshtatshme n ambjentet e ruajtjes sht -1 deri ne +1oC, ndrsa lagshtira relative e ajrit duhet t jet n kufijt 90-95%. Rrushi q ruhet n ambjentet frigoriferike rrezikohet nga kalbzimi (Botrytis

208

Vreshtaria
Cinerea), krpurdhat Cladosporium dhe Alternaria t cilat veprojn mbi kokrrat e rrushit edhe n kushtet e temperaturave t ulta. Ky rrezik parandalohet ose evitohet nprmjet trajtimit me dyoksid squfuri (SO2) (squfurimin) q ngordh mikroorganizmat dhe ruan gjendjen e freskt t rrushit duke ngadalsuar frymmarrjen. Anhidriti sulfuror (SO2) prdoret n dozn 0.25% pr 20-30 minuta n 1 m3 ajr (hapsir). M von trajtimet prsriten me doza m t ulta (0.15%) do 8-10 dit. Pr amballazh prdoren arka druri me forma dhe madhsi t ndryshme, arka plastike, etj. Arkat e drurit jan m t prdorurat. Ato prgatiten nga material druri i leht si sht bredhi i bardh, dellinja, plepi, etj. N treg gjenden disa tipe arkash, si: - Arkat t ashtuquajtura Hollandeze q jan t cekta, me prmasa 45 x 28 x 9.5 cm, bosh peshojn 0.5 kg dhe kan nj vllim q z 5.5-6.5 kg rrush. - Arkat mesatare jan me prmasa 50 x 30 x 12 cm, peshojn 0.8 kg dhe kan nj vllim q z 8-10 kg rrush. 4. 2. Vjelja e rrushit pr tharje N zonn e ult t vendit ton, zona e par dhe nj pjes e zons s dyt t kultivimit t hardhis, si dhe disa rajone t vendeve fqinje, si Vardari n Maqedoni, bregdeti Dalmat n Mal t Zi dhe Kroaci, vendet bregdetare t Greqis, Italis dhe Turqis (Colapietra, M., 2004), prodhohet shum rrush pr tharje Pr prodhimin e rrushit t that prdoren kultivart pa far, si Big Perlon, Grimson, Sublima Seedless, Rubi, Sugraone, Sulltanina e Bardh (Thompson seedless), kloni VCR-16, Korinthi i Kuq, Sulltanina e Zez, Sulltanina Roz, Perlette, Beauty seedlees, Beogradsja pa far, etj. Pothuajse n t gjitha vendet e Ballkanit sht futur n strukturat prodhuese edhe nj kultivar i ri i ertifikuar nga Universiteti Bujqsor i Podgorics me emrin PIT-14, q sht nj kultivar i bardh dhe i hershm. N Kaliforni, njihen dhe prdoren shum kultivar t till, si Flem Seedless (i kuq), King-Rubi (i zi), Rubi Seedless (i zi), Super Seedless (i bardh), etj. Vjelja e rrushit pr tharje duhet t bhet n tejpjekje. Tejpjekja sht momenti kur kokrra ka grumbulluar maksimumin e sheqerit, vjelja vonohet pr 7-10 dit derisa t vihet re nj vyshkje apo rrudhosje e leht e cips s kokrrs. Gjat vjeljes pastrohen veshult e kalbur dhe t dmtuar, ndrsa veshult e mdhenj ndahen n m t vegjl pr t krijuar njfar uniformiteti. 4. 2. 1. Mnyrat e tharjes s rrushit Tharja e rrushit bhet n mnyr natyrale dhe artificiale. Tharja natyrale realizohet n kushte natyrale, ku rrushi i vjel vendoset n rreshta dhe thahet direkt nn dritn e diellit duke e rrotulluar sa nga njra an n tjetrn.

209

Vreshtaria
Pr ta mbrojtur nga vesa, rrushin e vjel gjat orve t nats e mbulojm me plasmas. Tharja e plot e rrushit n kt mnyr zgjat 10-15 dit. N Kaliforni pr procesin e tharjes prdoren arka t vogla e t cekta (arka kornize), ku veshult e rrushit rrotullohen vazhdimisht me qllim q kokrrat t thahen n mnyr uniforme, n t gjitha ant (Koronica, B., 1998). Pas prfundimit t plot t tharjes, ndahen kokrrat nga frenja, dhe m pas, nprmjet rryms s ajrit, largohen papastrtit. Gjat procesit, rrushi i nnshtrohet n mnyr t vazhdueshme analizave pr prmbajtjen e lagshtirs. Rrushi i that duhet t prmbaj 16% deri n 20% lagshtir, 60-65% sheqer, 0.15% tanin, 1.5% celuloz, etj. 4. 3. Vjelja e rrushit t destinuar pr prodhimin e vers Kultivart pr ver vilen n pjekjen teknologjike. Pjekja teknologjike konsiderohet momenti kur kokrra prmban sasin optimale t sheqerit, aciditetit dhe elementve t tjer t nevojshm pr nj proces normal t prodhimit t vers. Rrushi i destinuar per prodhimin e vers duhet t vilet dhe t prpunohet menjher. Lnia pr nj koh t gjat (mbi 2-3 or pa u drguar pr prpunim) e rrushit n dritn e diellit, shkakton humbjen e vlerave teknologjike, krahas fillimit dhe avancimit t proceseve t fermentimit dhe kalbjes. Prmbajtja optimale e sheqerit tek rrushi i destinuar pr prodhimin e vers sht 21-22%. Themi optimale pasi nj pjes e kultivarve arrijn t grumbullojn edhe mbi 24% sheqer. Prmbajtja e sheqerit mbi 24% pengon zhvillimin normal t procesit t fermentimit alkoolik pr shkak se pengohet zhvillimi normal i majave t fermentimit. Pr t krijuar nj ide se si ndikon cilsia e rrushit n cilsin e vers, m posht jan dhn shkurtimisht disa t dhna mbi prbrsit e veshulit dhe rolin e tyre n procesin e venifikimit. 4. 3. 1. Prbrsit kimik t kokrrs dhe roli i tyre n cilsin e vers a) Sheqernat dhe acidet Kokrra e rrushit prmban glukoz dhe fruktoz (fruktoza sht dy her m e mbl se glukoza) t cilt jan sheqerna t rndsishme reduktuese. Prve tyre, kokrra e rrushit prmban edhe sheqerna t tjera t pafermentueshme si metilpentoza, galaktoza, etj. Glukoza dhe fruktoza nn veprimin e majave t fermentimit (majat jan krpurdha njqelizore), shndrrohen n alkool. Prmbajtja e lart e glukozs dhe fruktozs rrit cilsin e vers sepse alkooli i jep vers fortsin, shijen dhe viskozitetin e plqyeshm nga konsumatori. Kokrra e rrushit prmban nj sasi t konsiderueshme acidesh, ku sasin m t madhe e prbjn acidi tartrik dhe malik (rreth 90% t sasis s prgjithshme t acideve) dhe acid citrik, 10%.

210

Vreshtaria
N temperatura >30oC, acidet zbrthehen me lehtsi, si rrjedhim ulet prmbajtja e tyre n kokrr, dhe rritet prmbajtja e sheqernave (kjo prkon me periudhn e pjekjes). Prmbajtja e acideve n kokrr fillimisht sht rreth 24 gr/l. Me rritjen e kokrrs dhe rritjen e temperaturs, acidet zbrthehen me lehtsi dhe prmbajtja e tyre zbret n 12 gr/l (n fillim t pjekjes) dhe m pas n 4-9 gr/l, sipas kultivarve. Kur rrushi ka prmbajtja t ult acidesh, prej tij prodhohen verra t shprlara, pa trup dhe pa viskozitet t plqyeshm. b) Polifenolet: flavonet dhe antocianet Bima e hardhis prodhon fenole prej t cilave sintetizohen polifenolet, kryesisht, antocianet dhe flavonet. Antocianet (antocianina) formohen tek kultivart e rrushit t zi q prdoren pr prodhimin e vers s kuqe. Flavonet kan ngjyr t verdh dhe krijohen tek kultivart e bardh q prdoren pr prodhimin e vers s bardh. Pavarsisht se rrushi i bardh nuk prmban antociane, shumica e ktyre kultivarve n pjekje dhe tejpjekje, marrin afrsisht ngjyr trndafili t hapur. N kushtet e temperaturs mbi 28-30oC, antocianet kalojn leht nga cipa e kokrrs n lng. N fazat e avancuara t pjekjes, krahas temperaturave t larta, ndodh edhe intensifikimi i ngjyrs s tulit deri n nj ngjyrim maksimal t tij. Kjo sht nj shenj e rndsishme q dshmon pjekjen teknologjike t rrushit. Antocianet i japin ngjyr t mir vers, pra, ngjyra sht e lidhur me cilsin e saj. Disa kultivar, si Merlot, Cabernet, Sheshi i Z,i etj, kan prmbajtje t lart t ngjyrs dhe vera e tyre prdoret pr t prmirsuar ngjyrn e vers s kultivarve t tjer. c) Taninat dhe lndt aromatike Taninat ndodhen n frenja, fara dhe n cipn e kokrrs. Taninat e fars dhe frenjs e prishin cilsin e vers, kurse taninat e cips s kokrrs jan element t shijes s vers. Ato bashkohen me proteinat e pshtyms n goj dhe japin ndjenjn e plqyer t nj rrudhosje t leht t mukozs s gojs. Lndt aromatike gjenden n qelizat e hipoderms s lkurs, ndrsa tek disa kultivar, sikurse jan Muskatet, ndodhen edhe n tulin e kokrrs. Lndt aromatike mund t jen vanilina (rrushi ka arom vanilje), izoamili (rrushi ka arom bananeje), prbrje terpenike (rrushi ka aromn karakteristike t Muskatit, Rieslingut,etj). Verrat aromatike jan produkte mjaft t krkuara nga tregu dhe konsumatori. Pra, cipa e kokrrs prmban element t rndsishm, si taninat, lndt aromatike, antocianet dhe flavonet t cilat prcaktojn cilsin e vers, prandaj mbrojtja e cips s kokrrs nga dmtimet mekanike, smundjet, dmtuesit, ndotja, etj, kan shum rndsi pr cilsin e vers.

211

Vreshtaria

XII. Mnyrat e prodhimit alternativ t rrushit

1. Burimet e prodhimit t rrushit
Prodhimi i prgjithshm i rrushit realizohet nprmjet dy praktikave t kultivimit. Kto mnyra dallojn nga njra-tjetra pr sa i prket objektivave t kultivimit t vreshtit, cilsis dhe sasis s prodhimit q synohet, kontrollit dhe garancis s produktit n lidhje me ndikimin mbi shndetin e konsumatorit dhe impaktit q kan kto praktika bujqsore mbi mjedisin, pjellorin e toks, diversitetin, etj.

Prodhuar nga: Vreshtaria konvencionale Vreshtaria e qndrueshme Integruar Pjergullat Erekt H. egr Organike Biodinamike Tradicionale

Vreshtat Spaliera vertikale Tendat Pj&H

Serat

Figura 70. Skema e prodhimit t rrushit

Praktikat alternative t prodhimit t rrushit jan t shumta dhe t rndsishme pr prmirsimin e cilsis s ushqimit, ruajtjen e ekuilibrave t ekosistemeve bujqsore dhe rritjen e t ardhurave ekonomike.

2. Vreshtat konvencionale dhe prirja e shndrrimit t tyre

Aktualisht Shqipria ka 9806 ha me vreshta (MBUMK, 2009). Teknologjia e ngritjes dhe e kultivimit t tyre, n radh t par synon prodhim

212

Vreshtaria
t lart pa u shqetsuar aq shum pr biodiversitetin, pjellorin e toks, cilsin ushqimore, shndetin e konsumatorit, ndotjen e ujrave, etj. N baz t praktiks dhe filozofis s kultivimit t vreshtave industriale jan zgjedhja e kultivarve me rendiment t lart, prdorimi i sasive t mdha t plehrave kimike, ujit t pa kontrolluar pr ujitje, pesticideve pr mbrojtjen e bimve, etj. Prdorimi i kimikateve shoqrohet me mbetje t dmshme pr tokn, ujrat nntoksore, mjedisin, shndetin, florn dhe faunn, pra, sht me rrezik pr biodiversitetin n prgjithsi. Zhvillimi i bujqsis konvencionale dhe mbajtja e praktikave t tilla n Shqipri pr mbi 50 vjet ka rezultuar me nj kosto t rnd ekologjike e cila nuk mund t neglizhohet m tej. Vazhdimi i praktikave t prodhimit t rrushit duke atakuar dhe prkeqsuar pjellorin e toks dhe gjendjen e diversitetit sht nj praktik e prirur q t dshtoj. Kjo pr faktin se prvoja e vreshtaris dhe bujqsis s vendeve t zhvilluara t Europs gjat viteve 1900-1970, dshmoi se praktikat q bazohen n prdorimin e kimikateve pr arritjen e rendimenteve t larta nuk sht zgjidhje e qndrueshme dhe afat gjat, nuk sht zgjidhja e duhur ekonomike, shndetsore dhe ekologjike. Pjesa m e madhe e prodhimit t rrushit n shkall botrore dhe n shkall vendi, vjen nga vreshtat industriale (konvencionale). Kjo praktik prmbledh dy mnyra apo praktika prodhimi, ato jan: Vreshtat industriale n fush t hapur Serrat (fusha e mbrojtur) Nga vreshtat, prodhohet rrushi me destinacion kryesor prpunimin industrial (ver, raki, konjak, likerna, etj) dhe nj prqindje e ult e siprfaqs prdoret pr t prodhuar rrush pr konsum t freskt tavoline dhe pr tharje. Ndrsa nga kultivimi i hardhis n fush t mbrojtur (serra), prodhohet rrush pr konsum t freskt gjithvjetor. Praktika e kultivimit t rrushit n kushtet e fushs s mbrojtur bazohet n prdorimin e grupit t kultivarve t tavolins, rregullimin e bilancit ushqimor nprmjet prdorimit t plehrave kimike dhe organike, ndrsa mbrojtja ndaj smundjeve dhe dmtuesve bazohet n prdorimin e pesticideve prkatse, pa u shqetsuar shum pr shndetin e konsumatorit dhe ndotjet e toks, ujrave, etj. N teknologjin e kultivimit t vreshtave dhe serrave industriale, praktikisht dominon prdorimi i plehrave kimike me nitrite dhe nitrate, sulfate, klorure, etj, t cilat nuk kalojn pa pasoja pr shndetin e konsumatorit, pjellorin e toks, biodiversitetin, ujrat nntoksore, florn dhe faunn. Mbrojtja e vreshtave industriale nga smundjet, dmtuesit dhe barrat e kqija dominohet nga metodat e mbrojtjes kimike me insekticide, fungicide dhe herbicide me ndikim ansor e t dmshme pr shndetin dhe ambjentin. Trajtimet kimike shoqrohen me mbetje t dmshme n tok e n ujra, n produktin dhe nnproduktin e prodhuar. Kto mbetje inorganike q burojn nga

213

Vreshtaria
prdorimi i preparateve fosfor organike, klor organike, karbomate, etj, jan shum t dmshme sidomos pr njeriun. Ujitja e vreshtave konvencionale realizohet me uj t marr nga burime t pa kontrolluara, cilsia e ujit nuk sht e garantuar dhe e kontrolluar Uji mund t merret nga t gjitha burimet, mjafton q t realizohet ujitja pa u shqetsuar pr mundsin e ndotjes s toks nga kriprat apo ndotjet e dmshme q mund t ket uji i prdorur pr ujitje. N praktikn e kultivimit t vreshtave industriale, kujdesi pr mjedisin, diversitetin dhe ekuilibrat e ekosistemit nuk sht n plan t par. N kushtet e praktiks s vreshtaris intensive, rekomandohet ndalimi i prdorimit t fitohormoneve, por etja pr t realizuar mime t larta, hershmri n prodhim, pamje t bukur t kokrrs, ngjyrim m t mir, etj, shtyn prodhuesit pr ti prdorur pa u shqetsuar shum pr shndetin e konsumatorit dhe pr pasojat mjedisore. Rekomandohet kontrolli dhe inspektimi i prodhimeve q vijn nga kjo praktik e prodhimit intensiv, ndrsa praktikisht prodhimet e realizuara jan prodhime pa identitet dhe gjeografi t prcaktuar. Konsumatori blen produktet dhe nnproduktet, i konsumon ato duke mos e ditur se jo do frut i bukur sht i shndetshm pr at dhe mjedisin Rezultate t tjera merren n rastin e aplikimit t praktikave t bujqsis s qndrueshme. Justus Von Liebing (1865), shpiks dhe praktikues i bujqsis kimikekonvencionale, kur analizon rezultatet dhe pasojat e shpikjes s tij shkruan Un kam mkatuar kundrejt urtsis s Krijuesit dhe me t drejt kam qen ndshkuar. Un desha t prmirsoja punn e tij sepse n verbrin time un besoja se nj hallk kishte qen harruar n zinxhirin e uditshm t ligjeve q rregullojn dhe riprtrijn jetn mbi siprfaqen e toks. M dukej q njeriu i dobt dhe i parndsishm kishte pr ta ndrequr kt mosvrejtje... Bujqsia e qndrueshme, si mjet dhe filozofi, siguron arritjen e objektivave t konsideruara si vlera themelore t zhvillimit rural t qndrueshm, ndryshon n mnyr esenciale nga bujqsia konvencionale q sht praktikuar edhe n Shqipri deri n vitet 1991-1994. Format alternative t prodhimit t rrushit q bazohen n teknologji q ruajn ekuilibrat natyrore t ekosistemeve bujqsore, jan prirja kryesore e zhvillimit t sotm t vreshtaris n Kaliforni, Argjentin dhe n shum vende t Europs. Nj ekolog (H. Rush) ka shkruar ...Asnj veprim q i kundrvihet ligjeve t natyrs nuk mbetet pa pasoja. Kurr nuk mund t shkatrrosh as nj parim t natyrs pa u ndshkuar. Kurr nuk mund t prishet pa rrezikuar vetveten as edhe nj rregull natyror. Prcaktimi i vendit t njeriut n sistemin e rruzullit toksor sht kusht i domosdoshm pr ekzistencn e tij... Praktikat e bujqsis s qndrueshme synojn dhe realizojn respektimin e ligjeve dhe ekuilibrave natyrore, kshtu krijohen dhe ruhen mjediset humane e t qndrueshme.

214

Vreshtaria
Praktikat e bujqsis s qndrueshme sigurojn: Mjedis cilsor, ekologjikisht t shndetshm Qndrueshmri social-ekonomike Produktivitet cilsor e t qndrueshm n vite. Kjo sht arsyeja q shndrrimi i agroekosistemeve konvencionale n agroekosisteme t qndrueshm sht synimi kryesor i praktiks dhe teoris s shkencave bujqsore (Gjoka, F., 1998). Ky shndrrim redukton dhe shpton tokn dhe mjedisin nga degradimi fizik, ruan dhe prmirson ushqimin dhe shndetin e konsumatorit, ruan stabilitetin demografik t popullsis s zonave rurale dhe prmirson cilsin e jets n trsi. Bujqsia e qndrueshme, bazohet n agroekosistemet e qndrueshme t cilat jan m produktive se sa ekosistemet natyrore, kjo pr shkak se nga ndrhyrja e njeriut nprmjet teknologjis s prodhimit sht modifikuar ajo pjes q nuk prek ekuilibrat themelore, bhen ndrhyrje t tilla q prmirsojn diversitetin, stabilitetin, elasticitetin, rinovimin e pjelloris si dhe burimeve t energjis dhe lnds organike. Prodhimi i rrushit nga praktika dhe teknologji n prputhje me mjedisin dhe shndetin e konsumatorit, sht nj realitet, sht nj domosdoshmri pr tu avancuar. N Shqipri, gjithnj e m shum po rritet siprfaqja e vreshtave q trajtohen sipas filozofis s bujqsis s qndrueshme e q n praktik quhen me termat: Vreshtaria e integruar Vreshtaria organike Vreshtaria biodinamike Vreshtaria tradicionale (prodhime nga pjergullat, erekt dhe hardhia e egr e pyllit) T gjitha praktikat e msiprme t zbatuara n kuadrin e parimeve t bujqsis s qndrueshme, ndryshojn nga njra-tjetra pr nga shkalla e prdorimit t plehrave kimike, pesticideve, ndrhyrjeve n cilsit e toks nprmjet punimeve, kontrollit t origjins dhe cilsis s imputeve, kontrollit dhe garancis dhe cilsis s produktit. Ndrsa t gjitha kto praktika prodhimi kan pr baz ruajtjen dhe rigjenerimin e pjelloris natyrale t toks, cilsis s ujrave, diversitetit dhe stabilitetit t prodhimit n vite. Zhvillimi i nj vreshtarie q bazohet n parimet e bujqsis dhe sistemeve t qndrueshme ka avantazhe t tilla, si: Sigurohen prodhime t shndetshme pa mbetje kimike nga pesticidet dhe plehrat kimike. Mbron mjedisin natyror nga degradimi, nuk ka nevoj pr investime n kt drejtim, dihet q korrigjimi i pasojave n mjedis sht i vshtir dhe i kushtueshm. Sjell mime dhe prfitime m t larta pr vreshtart, pasi produkti ka treg t sigurt.

215

Vreshtaria
Sjell stabilitet mjedisor, ekonomik, demografik, social e shoqror. Kjo sht arsyeja q gjithnj e m shum po i jepet rndsi prshtatjes s vreshtave dhe praktikave t vjetra intensive me teknologjin e kultivimit t bazuar n parimet dhe specifikat e sistemeve t qndrueshme. Kjo sht arsyeja e vlersimit n rritje t praktikave t prodhimit alternativ t vreshtaris organike, biodinamike, vreshtaris s integruar dhe asaj tradicionale. Rritja e sasis s prodhimit t rrushit nga kto burime alternative sht domosdoshmri. Kjo sht prirja themelore e zhvillimit aktual t bujqsis dhe vreshtaris europiane dhe asaj shqiptare.

3. Disa nga pasojat e praktikave t vreshtaris konvencionale

Praktikat konvencionale t vreshtaris bazohen n prdorimin e shumt t imputeve kryesisht plehrave kimike dhe pesticideve q kan efekte ansore mbi mjedisin, florn, faunn, tokn, ujrat dhe produktin e realizuar (rrushin, vern, etj). N ndotjen e toks, nitratet dhe fosfatet jan ndotsit m potencial pr shkak t dozave t larta t prdorimit t prvitshm t plehrave azotike dhe fosforike. Nitratet nuk shkaktojn dmtimin e strukturs s toks, por ato shprlahen leht duke shkaktuar ndotje dhe toksicitet t ujrave nntoksore, ndrsa fosfatet shkaktojn antagonizmin e elementve ushqyes duke penguar thithjen normale t hekurit, aluminit, kaliumit, kalciumit nga ana e rrnjve t bims. Dmi m i madh nga nitratet dhe nitritet lidhet me shndetin e njeriut dhe organizmave q mund t konsumojn ujin e kontaminuar me kto prmbajtje apo produktin e ngarkuar me mbetje inorganike nga prdorimi i pesticideve. Nitratet, nn veprimin e bakterieve t aparatit trets, shndrrohen n nitrite, t cilat lidhen me hemoglobinn e gjakut duke e transformuar at n methemoglobin e cila pengon transportin normal t oksigjenit n organet e tjera jetike duke shkaktuar probleme shndetsore deri dhe smundje t pashrueshme tek njeriu. Niveli kritik i prmbajtjes s nitrateve n ujin e pijshm sht konsideruar 45 mg/litr, ndrsa pr azotin amoniakal ky nivel sht 0,025 mg/litr. Fosfori vepron ndryshe me koloidet e toks. Ai fiksohet mir n sistemin koloidal dhe lidhet me Fe, Ca dhe Al duke formuar komponime pak t tretshme ose t pa tretshme. Krkimet shkencore kan vrtetuar se nj pjes e lidhjeve t fosforit kalojn n organizmin e njeriut nprmjet ushqimit (produktit), ndrsa nj pjes e lidhjeve t dobta shprlahen duke u br shkaktare pr ndotjen e ujrave nntoksore, prandaj plehrimi me plehra kimike fosfatike sht rrezik real sidomos pr tokat me ujra nntoksore t cekta dhe me prbrje mekanike t leht. Ndotja e ujrave nntoksore sht rrezik pr blegtorin dhe faunn ujore t lumenjve e liqeneve, etj.

216

Vreshtaria
N kushtet e zhvillimit t sistemeve dhe bujqsis s qndrueshme, fermat mikse jan mjeti dhe forma kryesore ku prdorimi i plehrave kimike dhe pesticideve t dmshme sht ndaluar me ligj dhe me an t nj inspektoriati t veant q kontrollon zbatimin e ligjeve dhe teknologjis, n prputhje me parimet e bujqsis s qndrueshme. Vreshtaria dhe bujqsia konvencionale shkaktojn dme t mdha edhe n drejtim t kompaktsimit t toks bujqsore pr shkak t ngjeshjes dhe prkeqsimit t strukturs dhe profilit t saj q vjen si rezultat i punimeve t thella t toks me mjete mekanike dhe ndrhyrjeve me punime t shpeshta e pa kriter. M i rrezikshm sht kompaktsimi i shtresave t thella, fenomen q shoqrohet me prkeqsim t cilsive fiziko-kimike, si ulje e porozitetit dhe ajrimit t toks n thellsi si dhe rritje t densitetit vllimor t saj. Kjo sht arsyeja q specialistt dhe vreshtart gjithnj e m shum po orientohen n drejtim t kryerjes s punimeve t cekta e t prvitshme. Psh, n Bavari (Gjermani) nuk bhet prmbysja e plot e plisave t toks, toka vetm sa grvishet vertikalisht, deri n thellsi 20-25 cm. Praktikat e bujqsis dhe vreshtaris s qndrueshme jan fokusuar n ruajtjen e pjelloris natyrale t toks dhe lnds organike. sht hequr dor nga termi shfrytzim i toks. Toka prdoret n mnyr natyrale duke ruajtur dhe prtrir lndn organike dhe strukturn e saj me praktika ekologjikisht t pastra q bazohen n riciklimin maksimal t gjetheve, degve, rrnjve, dhe produkteve t tjera si dhe nprmjet plehrimit t gjelbr, mulirimit, etj. Praktikat e vreshtaris s qndrueshme bazohen n rajonizimin e mir t vreshtave dhe kultivarve, prdorimin e kultivarve rajonal, menaxhimin e integruar t smundjeve dhe dmtuesve, kontrollin e treguesve t pjelloris dhe cilsive fizike t toks dhe biodiversitetit.

4. Prodhimi i rrushit nga fusha e mbrojtur

4. 1. Historiku i fillimit t prodhimit t rrushit nga fusha e mbrojtur Prodhimi i rrushit nga serrat fillimisht sht praktikuar n Siili dhe Laio t Italis si nevoj pr ta mbrojtur prodhimin nga breshri dhe pr ta shtyr apo prshpejtuar afatin e pjekjes dhe daljes s prodhimit n treg. Teknikat e mbulimit t bimve me plastmas u aplikuan m von n rajonin e Pulias duke e shtrir mbulimin n t gjith gjatsin e rreshtave. N vitin 1982 n vreshtat e Pulias u provua pr her t par mbulimi i rreshtave t hardhis me rrjeta t holla e t zeza pr ta mbrojtur prodhimin nga breshri. N fillim rezultatet nuk ishin t mira sepse rrjeta me ngjyr t zez pengonte deprtimin e drits s diellit. N kto kushte, pr shkak t hijezimit, pati zgjatje t ndrnyjeve me 30-40% dhe u morn prodhime skarco e t infektuara nga smundjet. N vitin 1987 u provuan rrjetat e polietilenit t bardh n vreshtat e Barezes, n

217

Vreshtaria
provincat e Tarantos. Rrjetat e provuara n vitin 1987 kishin prshkueshmri m t mir t drits, 50-65%, ndrsa aktualisht po punohet pr rritjen e prshkueshmeris deri n 80-85%. Kjo metod krkon nj sistem mbshtets t leht e t qndrueshm. Aktualisht punohet me tre tipe mbulesash, me rrjet (pr mbrojtje nga breshri), me plasmas (pr prshpejtimin e pjekjes) dhe me plastik t ngurtsuar (pr vonimin e pjekjes). Koston m t lart e kan serrat me mbules plastik e ngurtsuar, ndrsa aksesort e tjer si shtyllat, telat, puna pr ti montuar dhe trhequr, paisjet pr ti sistemuar n magazin n fund t vegjetacionit dhe vjeljes s rrushit, jan njlloj n t gjitha format e mbuless. Mbulesa e plastmasit n drejtim t rreshtit, gjithnj sht 50-60 cm mbi siprfaqen e gjetheve t rrushit, ndrsa fiksohet mir tek shinat q jan vendosur n mesin e rreshtave. 4. 2. Zgjedhja e toks pr ndrtimin e serrave pr prodhimin e rrushit t tavolins Para ndrtimit t serave pr prodhimin e rrushit t freskt (tavoline), duhet t kryhen analizat e toks, njlloj si n rastin e ndrtimit t vreshtave n fush t hapur Procedura e marrjes s mostrs s dheut dhe interpretimit t rezultateve t analizs sht e njjt Serrat pr prodhimin e rrushit duhet t ndrtohen n toka t sheshta, t kulluara, t mbrojtura nga errat, t pasura me lnd ushqyese, pa prmbajtje t kriprave t dmshme dhe sa m afr me rrugt e transportit dhe me tregjet. Zgjidhja e drejt e problemit t toks pr nj siprmarrs q krkon t mbjell vreshta pr rrush tavoline sht nj nga problemet themelore. Kjo vjen pr shkak t krkesave specifike q kan kultivart e tavolins ndaj cilsive fiziko-kimiko dhe mimit t lart t toks bujqsore q shkon nga 1500050000 euro/ha, n varsi nga kushtet klimatike, pozicioni i tregut, pjelloria, etj. Toka ku do t ndrtohet serra pr prodhim rrushi nga kultivar tavoline nuk duhet t ket mbetje biologjike nga parabima apo mbetje t tjera inerte q sjellin apo shkaktojn infeksione. Krkohen toka t pastra nga gurt dhe mbetjet e tjera s paku deri n thellsin e punimit, 60-80 cm, pr t saktsuar kt problem, hapen profile n disa pika t toks s caktuar pr ndertimin e vreshtit. N toka me shum gur nuk mund t ndrhyhet pa br m par pastrimin nga gurt dhe uniformizimin e siprfaqes dhe shtress s punueshme t toks. Gurt duhen hequr ose thyer n fragmente t vogla nga makina gurthyese. Pasi bhet pastrimi i mir i siprfaqes s toks, bhet punimi i thell (60-100 cm), i shoqruar me dy punime t tjera shkrifruese. 4. 3. Vlersimi i klims s prshtatshme pr serrat e prodhimit t rrushit Pr ndrtimin e serrave pr rrush tavoline, duhet t zgjidhen rajone me klim t ngroht, temperatura t larta dhe me sa m pak reshje gjat periudhs pranver-ver

218

Vreshtaria
Zonat me t prshtatshme jan zonat bregdetare pasi gjat dimrit temperatura nuk zbret posht zeros, ndrsa gjat vers efekti negativ i temperaturave t larta zbutet nga ajri i freskt e me lagshtir ajrore t lart q vjen nga deti. N rajone t tilla ka pak ndryshim ndrmjet temperaturs m t lart e m t ult dhe ajri ka lagshtir ajrore t prshtatshme pr periudhn e vegjetacionit dhe prodhimtaris. Errat e bregdetit jan erra t ngrohta, me shpejtsi jo t fort, pr pasoj nuk shkaktojn dme n kostruktin e serrave dhe kostoja e ngrohjes sht m e vogl. Prpara ndrtimit t serrave t rrushit n nj rajon t caktuar duhen marr n konsiderat tregues t till, si temperatura mesatare mujore, reshjet mesatare mujore dhe ndriimi mesatar mujor, t cilt jan tregues q na orientojn pr programimin e teknologjis dhe kostos s ngrohjes, dritzimit artificial, ujitjes, etj. Pr kushtet e vendit ton, prvoja m e mir mendojm se sht prvoja e kultivimit t serrave t rrushit n jug t Italis. Kjo prvoj na mundson nj pamje m t qart pr mundsin e prodhimit t rrushit nga fusha e mbrojtur n t gjith rajonin e ult jugor dhe perndimor t vendit, duke filluar nga Saranda deri n Koplik 4. 4. Shrbimet teknologjike n serra Pas rnies s gjetheve n vjesht, vreshtari fillon prgatitjen pr vitin pasardhs. N muajt dhjetor-janar fillon krasitja e that dimrore n t gjitha serrat e rrushit. N rastin e vreshtave t reja ku duhen formuar organet shumvjeare (kraht), n vitin e par t prodhimit, lihen 2 sharmenda me gjatsi nj metr (me nga 10-12 sytha/sharmend), duke siguruar kshtu rreth 2800-3000 sharmenda/ha ose 28 00030 000 lastar/ha. Ndrsa n vreshtat q jan futur n prodhim t plot (viti i 5-t), lihen nga 4 sharmenda duke siguruar kshtu 50 000-60 000 lastar/ha. Pr prshpejtimin e pjekjes s rrushit duhet t bhet njomja (sprkatja) e sharmendave me cianamid hidrogjeni (solucion) ose me hormone ushqyese t cilat ndikojn duke prshpejtuar zgjimin e sythave, zhvillimin e lastarve t rinj dhe lulzimin m t hershm. Duhet prshpejtuar vendosja e rrjets pr shkak t fillimit t mundshm t reshjeve n form breshri. Mbulimi i vreshtave me rrjet bhet mbi bazn e rriskut q ka zona nga reshjet n formn e breshrit. M par mbulohen zonat me rrisk t lart, gjithnj n varsi me t dhnat shumvjeare t ditve me breshr. Pas krasitjes, lidhjes dhe mbulimit, vazhdohet me plehrimin baz me plehra organike dhe kimike. Plehrimi bazohet n bilancin ushqimor dhe n ligjet t cilat ndalojn prdorimin dhe qarkullimin e pesticideve dhe plehrave t dmshme pr tokn, mjedisin dhe produktin e prodhuar. Pas shprndarjes s plehrave, bhet punimi i toks n thellsi 20-30 cm pr t realizuar prmbysjen e plehrave.

219

Vreshtaria
Nse gjat punimeve ndodh q t dmtohen lastart apo bimt, ndrhyhet pr t dezinfektuar plagt me solucion 1% klorur hekuri. Njkohsisht, bazuar n biologjine e dmtuesve dhe smundjeve dhe n t dhnat e marra nga prognoz-sinjalizimi me synim parandalimin e infeksionit dhe dmit t shkaktuar prej tyre, kryhen trajtime kimike ndaj smundjeve dhe dmtuesve. Nse gjat lulzimit nuk ka reshje, ather nuk duhet t bhen trajtime kimike. N fillim t fazs s rritjes s kokrrave ose 10-12 dit pas rrzimit t petlave, bhet sprkatje me fitorregullator (Giberelin 40-60 ppm) me qllim prshpejtimin e rritjes dhe pjekjes s rrushit si dhe prmirsimin e treguesve tregtar t kokrrs dhe veshulit. Gjat vegjetacionit, vazhdohet me heqjen e lastarve joprodhues, sqetullorve dhe me kputjen e majave, kryhet rrallimi i veshulve dhe i kokrrave n veshul. Pr t kryer proceset e msiprme teknologjike gjat nj viti, nevoja pr fuqi puntore sht rreth 230 dit pune/ha. 4. 5.Tradita e prodhimit t rrushit t tavolins n Shqipri N Shqipri, serrat pr prodhimin e rrushit jan nj praktik e re dhe e kufizuar n pak fermer n zonn e Vlors, Fierit, Kavajs dhe Durrsit. N kto zona jan ndrtuar serra me plastmas me siprfaqe 4-6 dynym sipas rasteve, ndrsa serra t mbuluara me plastik t ngurtsuar dhe rrjet akoma nuk ka. N vitin 2011, siprfaqja totale e serrave pr prodhimin e rrushit sht rreth 6 ha, me prirje pr tu rritur Kultivart m t prdorur jan Matilde, Victoria, Cardinal dhe Black Magic. Prodhimi i rrushit nga fusha e mbrojtur siguron t ardhura t larta ekonomike Kujtojm faktin q n bot, siprfaqen m t madhe me serra e kan Amerika dhe vendet e ish Bashkimit Sovjetik, m pas vijn Argjentina, Kili, Bullgaria, Japonia dhe Izraeli. Ndrsa n Europ, siprfaqen m t madhe me vreshta t kultivuara n fush t mbrojtur e ka Italia ku serrat e prodhimit t rrushit jan prqndruar n Italin e Jugut. 4. 6. Prodhimi i sforcuar (duke prshpejtuar pjekjen e rrushit) n serra Prodhimi i sforcuar sht praktik q realizohet duke prshpejtuar kalimin e fenofazave nprmjet manipulimit t temperaturs, ndriimit dhe neprmjet trajtimeve kimike apo hormonale q kryhen tek vreshtat e kultivuara n mjediset e mbrojtura. N fillim sht punuar me kultivart Regina dei vigneti, Primus dhe Cardinal. Aktualisht, rezultatet m t mira jan marr nga kultivart Victoria, Cardinal, Matilde, Sublima dhe Black Magic, tek t cilt sht arritur t prshpejtohet pjekja me 20 deri n 30 dit.

220

Vreshtaria
Konkretisht, nprmjet fushs s mbrojtur (serrave) sht arritur prshpejtimi i pjekjes dhe vjeljes s kultivarve Victoria me 20 dit, Cardinal me 30 dit. Pr prodhim t prshpejtuar serrat duhet t mbulohen q n fund t muajt dhjetor. Kshtu rrushi vilet dhe del n treg q n dhjetditshin e par t muajit qershor duke arritur n kt mnyr nj mim t lart shitjeje dhe rritje t t ardhurave t realizuara nga vreshti. T ardhurat e larta pr shkak t kohs s prshtatshne t daljes n treg dhe krkess s tregut, justifikojn shpenzimet pr mbulesn e serres dhe shrbimet e tjera shtes. 4. 7. Zgjatja e periudhs s pjekjes (pr vjelje t von nga serra) N shum raste jemi t detyruar q t veprojm pr t zgjatur periudhn e vegjetacionit dhe t pjekjes. Pr kt arsye, aplikohet mbulimi i vreshtave me plastik t ngurtsuar q n muajin gusht. Kjo realizohet duke respektuar periudhn e pjekjes s kultivarve t von, ndrsa nuk mund t manipulohet (vonohet) periudha e pjekjes s kultivarve t hershm. Kshtu, nuk mund t vonohet pjekja e kultivarit Victoria pasi i bie q t vilet prodhimi n t njjten koh me prodhimin e kultivarve Mikele Palieri dhe Sugraone, n kt mnyr bie mimi i shitjes dhe nuk arrihen rezultatet ekonomike t dshiruara. Kjo sht arsyeja q spostimi i afatit t pjekjes pr 20-30 dit, aplikohet vetm tek kultivart me pjekje t von. 4.8. Karakteristikat kryesore t kultivarve t tavolins Nprmjet kultivimit t hardhis n fush t hapur apo n mjedise t mbrojtura synohet q t plotsohen krkesat e tregut dhe shijet e konsumatorit. Pr tu orientuar m mir n lidhje me strukturn varietore, n vazhdim po japim disa nga karakteristikat kryesore t kultivarve t tavolins. 1. Victoria sht kultivar me kokrr t bardh me fara dhe shije neutrale. I trajtuar me cianamid dhe e mbuluar me plastik piqet q me 25 qershor, e mbuluar me plastike e pa trajtim me cianamid piqet me 10-20 korrik, ndrsa i kultivuar n fush t hapur piqet n periudhn 1-20 gusht. a. Black Magic sht kultivar me fara, kokrr t zez, me shije neutrale. I trajtuar me cianamid dhe e mbuluar me plastik piqet me 25 qershor-10 korrik, i kultivuar n fush t hapur piqet n periudhen 25-30 korrik. b. Cardinal sht kultivar me fara, ngjyr t zezdhe shije neutrale.

221

Vreshtaria
I trajtuar me cianamid dhe e mbuluar me plastik piqet me 10-25 qershor, i kultivuar n fush t hapur piqet n periudhn 30 korrik-15 gusht. c. Matilde sht kultivar me fara, me kokrra me ngjyr t bardh, me shije lehtsisht aromatike. N fush t mbrojtur piqet n periudhn 10-20 qershor (n kushtet e Siilis) dhe me 1-10 korrik (n kushtet e Pulias), ndrsa i kultivuar n fush t hapur, piqet me 1-15 gusht. d. Primus sht kultivar me fara, me kokrr me ngjyr t bardh dhe shije t mir. N fush t mbrojtur piqet n periudhn 1-10 korrik, ndrsa n fush t hapur, rreth nj muaj m von, 1-10 gusht. e. Incrocio Nr 1 sht kultivar me fara, me kokrr me ngjyr t kuqe n t zez dhe me shije neutrale. N fush t mbrojtur piqet n periudhn 1-10 korrik, ndrsa n fush t hapur vilet nj muaj m von (periudha 1-15 gusht). 7. Alphonse Lavalle sht kultivar me fara, me kokrr me ngjyr kafe n t zez dhe shije neutrale. N fush t mbrojtur piqet n periudhn 10-20 gusht, ndrsa n fush t hapur nj muaj m von, n periudhn 10-15 shtator. 8. Michele Palieri sht kultivar me fara, me kokrra me ngjyr t zez, me tul me shije neutrale. N kushtet e fushs s hapur piqet nga fundi i muajit gusht, ndrsa n kushtet e fushs s mbrojtur piqet 1 muaj m hert, n periudhn 20-30 korik. 9. Regina dei vigneti. sht kultivar i bardh me fara dhe shije neutrale t tulit. Deri tani sht kultivuar vetm n kushtet e fushs s hapur, piqet n mesin e muajit shtator. 10. Pizzutello. sht kultivar me ngjyr t bardh, me fara dhe shije neutrale. Piqet n fund t muajit shtator. 11. Perla e Zez (Black Pearl) sht kultivar i zi me fara dhe shije neutrale i krijuar n Kaliforni. Kultivohet pa mbules, n kushtet e fushs s hapur. Piqet n fund t shtatorit. Veshult qndrojn mir n bim duke e zgjatur kohn e vjeljes deri n fund t muajit dhjetor. 5. Italia sht kultivar i bardh me fara dhe me arom t leht muskati. N kushtet e fushs s mbrojtur dhe i trajtuar me cianamid, piqet n fund t muajit gusht, ndrsa n kushtet e fushs s hapur piqet n mesin e muajit shtator. Reziston mir ndaj vonesave n vjelje, kushteve t ruajtjes dhe transportit. 13. Red Globe sht kultivar me fara dhe shije neutrale, krijuar nga Prof. H.P. Olmo n

222

Vreshtaria
Universitetin Davis-Kaliforni, prhapur n t gjith botn ku kultivohet n vreshta pr tavolin. Piqet n mesin e muajit shtator, n serra me plastik (q vonojn pjekjen) pjekja dhe vjelja mund t arrihet deri n fund t dhjetorit. Jan br tentativa pr ta kultivuar n serra me plastmas me qllim prshpejtimin e pjekjes. Kjo ka dhn rezultate t mira duke e sjell n treg q nga java e tret e muajit gusht. 14. Centennial sht kultivar i bardh pa fara, krijuar n Kaliforni, nga kryqezimi i kultivarit Gold x Q25-6 (F1) (Emperor x Pirovano 75). sht prshtatur shum mir me teknikat e kultivimit n fush t mbrojtur t mbuluar me polietilen ku prshpejtohet pjekja pr afro 1 muaj. N kto kushte piqet n javn e par t muajit qershor, ndrsa n kushtet e fushs s hapur, piqet 1 muaj m von, n korrik. 15. Sublima sht kultivar pa fara dhe me nj arom specifike t leht, krijuar nga A. Gargiulo n Argjentin nprmjet kryqzimit (Almeria x Cardinal) x Carina. N kushtet e kultivimit n serr t mbuluar me plastmas, pjekja prshpejtohet duke e afruar prodhimin q n javn e par t qershorit, ndrsa n kushtet e fushs s hapur, piqet rreth 1 muaj m von. 16. Big Perlon sht kultivar me ngjyr t zez, me shije neutrale, krijuar n Argjentin nga A. Gargiulo duke kryqzuar (Almeria x Cardinal) x Perlon. N fush t mbrojtur piqet n fund t qershorit, ndrsa n fush t hapur piqet n fund t korrikut. 17. Sugraone sht kultivar i bardh pa fara me shije neutrale dhe me nj arom t leht, krijuar nga kryqzimi ndrmjet Cardinal x Semenzale Ignoto, me origjin nga Kalifornia, i veuar dhe ruajtur n Madera nga I.M. Garabedian n vitin 1963 dhe i prhapur n shum vende t bots pas vitit 1971. sht prshtatur pr tu kultivuar vetm n fush t mbrojtur ku prmirsohet shum shkalla e fertilitetit dhe pamja tregtare e kokrrave dhe veshulve. Piqet n periudhn 10-20 korrik. 18. Perlon sht kultivar pa fara, me ngjyr vjollc dhe shije neutrale, krijuar n Argjentin nga Prof. A Gargiulo nprmjet kryqzimit t Emperador x Perlette. N fush t mbrojtur piqet n fund t korrikut, ndrsa n fush t hapur piqet n fund t muajit gusht. 19. Sulltanina-Thompson sht kultivar i bardh, pa fara dhe me shije neutrale, nga Anadolli ku sht quajtur Sulltan-Sulltanich. Ndrsa n SHBA (Kaliforni) sht prhapur nj klon i Sulltanins i quajtur Thompson Seedless. Kultivohet n fush t hapur dhe piqet n periudhn gusht-shtator 20. VCR-16 sht kultivar me ngjyr roz dhe me arom intensive, krijuar n Moldavi (Instituti i Vreshtaris n Chisinua nprmjet kryqzimit t Pobeda x Kishmish rose.

223

Vreshtaria
Piqet n periudhn 20-30 gusht kur n treg ka pak prodhim nga kultivaret e tjer pa fara. 21. Nevado sht kultivar i bardh me shije neutrale, krijuar n Argjentin nga A. Gargiulo nprmjet kryqzimit, Dattier di Beyrouth x Sulltanina. Kultivohet n fush t hapur dhe piqet n periudhn 20-30 gusht. 22. Crimson sht kultivar me ngjyr roz dhe shije neutrale, krijuar n SHBA nga David Rumming nprmjet kryqzimit t Emperor x C33-199. Piqet n gjysmn e tetorit, ndrsa vjelja mund t zgjatet duar duar deri n dhjetor. 23. Rubi (Kings Ruby) sht kultivar me ngjyr vjollc dhe shije neutrale, krijuar n kaliforni nga Prof. Olmo nprmjet kryqzimit t Emperador x Sulltanina Moscata, pas vitit 1970 sht prhapur n t gjith botn. Piqet n mesin e muajit tetor.

5. Prodhimi i rrushit nga Vreshtat organike

5. 1. Vreshtaria organike n Kaliforni, nj prvoj e mir pr kushtet e Shqipris Kalifornia ka kushte klimatike e toksore t ngjashme me Shqiprin, ka siprfaqe t mdha me ullishte, vreshta dhe pemtore organike. Pr kt arsye po japim disa apekte mbi ngritjen dhe funksionimin e vreshtave dhe fermave organike n Kaliforni me qllim krijimin e nj perceptimi sa m t plot mbi domosdoshmrin e aplikimit t praktikave t vreshtaris s qndrueshme Monitorimi i smundjeve dhe dmtuesve, shoqruar me kufirin ekonomik t dmtimit, prdorimin e pesticideve m pak toksike, kontrolli biologjik i smundjeve dhe dmtuesve, prdorimi i kultivarve rezistent jan elementt me t rndsishm t prodhimit t produkteve me vlera t larta pr shndetin e njeriut, duke ruajtur edhe tokn dhe diversitetin. Pr zhvillimin e bujqsis n Kaliforni, shteti operon me programme t ndryshme. Fondet dhe projektet prkatse, menaxhohen nga universiteti dhe qendrat e ekstensionit n varsi t tij. Universiteti i Dejvisit ka prgjegjsin kryesore pr paraqitjen dhe zhvillimin e programeve n fushn e bujqsis. Drejtimet kryesore t puns n universitet jan: - Krkimi dhe marketingu (q realizohen nga agjensi t pavarura) - Bursat apo grantet q jep universiteti pr t kryer studime (bursat akordohen pr agjensi apo institucione q prgatisin apo implementojn projektet prkatse). Objektivat kryesore t krkimeve jan: Hartimi dhe zbatimi korrekt i teknologjive n prputhje me ekuilibrat e ambjentit Kontrolli i prdorimit t pesticideve. Procedura e regjistrimit pr futjen n prdorim t nj pesticidi t ri, krkon nj rrug t gjat, duhen deri n 10 vite prova dhe monitorime.

224

Vreshtaria
Pas ksaj periudhe, pesticidi lejohet q t prdoret n fermat e integruara duke u bazuar n kufizimet q parashikon ligji. Mjekt jan t detyruar me ligj q t raportojn rastet e helmimit nga pesticidet. Pr sprkatsit jepen liensa n do 2 vjet dhe kryhen trajnime vjetore periodike. N Kaliforni operojn dy tipe fermash t prodhimit organik: Ferma t ertifikuara Ferma t regjistruara Pr tu quajtur ferm organike, plotsohet nj formular tip me 100 krkesa, shndrrimi sht nj procedur q zgjat deri n 3 vjet. Kjo dhe t dhnat e shumta q duhet t mbahen shnim pr do operacion pune me bimn jan nj bezdi dhe lodhje pr fermert organik dhe kjo ndikon pr mos angazhimin e tyre n kto programe t shndrrimit t fermave t tyre n ferma organike. N shum raste ndodh edhe largimi i fermerve nga grupi i fermave dhe prodhuesve organik. Pr prodhimin organik ka standarte t mir prcaktuara. Prodhimi shitet i shoqruar me ertifikatn prkatse, kshtu rritet besueshmria nga konsumatori. Fermert organik i orientojn produktet e tyre drejt: Vlerave t larta ushqyese Vlerave t larta t tregut. Produktet e vreshtave dhe fermave organike jan me kosto m t lart. N legjislacionin dhe rregulloret e prodhimeve organike, parashikohen: Ndalimi i prdorimit t pesticideve n prgjithsi Lejohet prdorimi i sulfatit t bakrit (gurit t kalit - CuSO4) dhe i ndonj produkti tjetr me baz bakri. Shoqatat e fermerve kan prfaqsuesit e tyre pran sekretariatit t senatit t cilt ndrhyjn pr rregullimin e ligjeve dhe tregjeve n favorin e tyre. Grupi i ekspertve t bujqsis organike przgjedh pesticidet q duhet t prdoren n ferm si dhe harton mnyrn e prdorimit t tyre. Kontrolli dhe ertifikimi i produkteve organike kryhet nprmjet agjencive kontrolluese dhe ertifikuese. Kto agjenci jan shoqata jo qeveritare, q shteti ju njeh t drejtn e tyre profesionale. Agjensia e par ertifikuese n Kaliforni sht krijuar n vitin 1973 dhe misioni i saj ka qen regjistrimi dhe mbikqyrja e kalimit t fermave nga intensive n organike. N kto 10 vitet e fundit, nprmjet programeve t marketingut, q synojn shitjen e produkteve direkt pa ndrmjets tregtar, sht iniciuar programi i fermave organike. Ky program stimulon lidhjen direkte ndrmjet prodhuesit dhe konsumatorit. Fermat, shoqatat dhe kompanit organike t prodhim-tregtimit jan t regjistruara n Departamentin e Bujqsis s rajonit. Pr kontrollin dhe zbatimit e ligjeve me karakter bujqsor, shteti i Kalifornis ka organizuar policin bujqsore t prbr nga ekspert t fushs s bujqsis.

225

Vreshtaria
do prefektur apo rajon ka zyrn me ekspertt e vet. Kto zyra apo njsi kan pr detyr zbatimin e ligjeve q nxjerr qeveria qendrore, por qllimi kryesor sht nxitja e prodhimit dhe mbrojtja e prodhuesve. Roli i tyre sht inspektues dhe edukues. Kto njsi me stafet e tyre kontrollojn fermat n t cilat sht ndaluar me ligj prdorimi i pesticideve, inspektojn prodhimin e farave, fidanave, etj. Pr fermat e vogla (jan njsi me siprfaqe t toks bujqsore m t vogl se 5 ha) shteti i Kalifornis ka hartuar dhe zbaton nj program specifik stimulues (programi SFP). Programi pr fermat e vogla (SFP-Small Farms Programs) sht krijuar vitin 1979 me objektiv: Krijimin e sistemit t njohurive pr prodhimin organik dhe marketingun direkt n ferm duke shtuar nj drejtim t ri at t turizmit agrar. Kjo praktik e re ndryshon sjelljen e konsumatorit. Tashm sht konsumatori q do t udhtoj drejt ferms e cila punon me cikl t mbyllur, pa ndrmjetsimin e tregtarit. Kto njohuri dhe praktika, programi i shprndan pr ti br t njohura pr fermert. Me mbshtetjen e shtetit dhe programeve, fermat e vogla jan br m t besueshme pr konsumatorin, prandaj prodhimi organik u sht besuar ktyre fermave. Pr tju prgjigjur stadit t zhvillimit t bujqsis amerikane dhe pr t mbrojtur kt form prodhuese, n Kaliforni, sht krijuar Aleanca me Fermert e quajtur Community Alliance ith Family Farmers. Misioni i ksaj organizate sht organizimi i nj lvizje rurale dhe urbane pr nj zhvillim t qndrueshm t bujqsis duke u bazuar n nj llogjik q konvergon me at t grupeve ambjentaliste pr tokn dhe resurset e tjera natyrore. Kjo organizat e madhe, punon dhe stimulon nj bujqsi t qndrueshme duke menduar pr brezat q vijn. N qendr t vmendjes jan programet q ruajn tokn bujqsore, pasi dihet fakti se n kto 5-6 dekadat e fundit, toka bujqsore sht paksuar pr shkak t rritjes s siprfaqeve t asfaltuara dhe t betonuara. Harton dhe zbaton programe pr prdorimin racional t ujit, zhvillimin e zonave specifike pr produkte specifike q krkohen nga tregu, etj. Kalifornia dominohet nga nj klim suptropikale e ngroht q karakterizoht nga reshje t shprndara n mnyr t rregullt, klim e ngjashme me klimn ton mesdhetare. Ky shtet i Ameriks ka vreshta, pemtore, agrume dhe ullishte mjaft t zhvilluara. Pr nga sasia e t ardhurave nga degt e bujqsis, vreshtaria z vendin e dyt. Vendin e par e zn eksportet e mishit dhe produkteve t tjera nga fermat blegtorale. N kto dhjet vitet e fundit sht krijuar dhe konsoliduar marketingu industrial nprmjet kooperativave (bashkimit) t prodhuesve t vajit, rrushit, vers, etj. Kto organizma grumbullojn produktin e fermave t kooperativs si dhe blejn produkte nga t tjert, duke i kryer analizat kimiko-teknologjike n fabrik.

226

Vreshtaria
Karakteristik e ksaj periudhe sht krijimi i tregjeve t reja enkas pr fermert e vreshtave dhe ullishteve organike. Kto tregje shesin produktet organike, funksionojn sipas nj ligji shtetror, si dhe kan mbrojtje komunitare. 5. 2. Parimet e vreshtaris organike Vreshtaria organike synon: 1. T bashkjetoj duke ju prshtatur forms natyrale t agroekosistemit duke mos ndryshuar ciklin biologjik t specieve t tjera si dhe duke ruajtur diversitetin e llojeve dhe specieve t habitatit rreth parcelave t mbjella me vreshtat organike. 2. T ndihmoj n rritjen e pjelloris s toks, t mos shkaktoj prkeqsim t saj. Kjo arrihet nprmjet masave t tilla q kan t bjn me qarkullimin bujqsor t kulturave, prdorimit t plehrave dhe mbeturinave organike si dhe teknikave t prshtatshme t kultivimit. 3. T ruaj dhe t minimizoj dmet n mjedis nprmjet shmangies s prdorimit t kriprave t dmshme minerale dhe n mos prdorimin e pesticideve q dmtojn florn dhe faunn e agro-ekosistemit. 4. T minimizoj prdorimin dhe paksimin e resurseve natyrore t parinovueshme. Kto objektiva (ekulibrat e ekosistemit, pjelloria e toks, ruajtja nga ndotja dhe resurset e parinovueshme) prmbushen nprmjet nj sistemi t plot ligjor q hartohet dhe kontrollohet nga shteti nprmjet agjensive t monitorimit, shoqatave, departamenteve dhe policis bujqsore. Lvizja ndrkombtare e bujqsis organike (IFOAM - The International Federation of Organic Agriculture Movements), prpunon dhe shprndan udhzime dhe rregullore pr organizimin dhe funksionimin e fermave organike n vreshtari, pemtari, etj. do vend i Europs harton dhe zbaton rregulloret e veta specifike q kan pr baz rregullat dhe udhzimet e Bashkimit Europian t publikuara n Rregulloren 2092/91, dat 22 korrik 1991. Britania, pavarsisht se nuk sht vend i Unionit Europian, ka rregulloren e detyrueshme me listn e standarteve t produkteve t bujqsis organike. Njkohsisht, stafi i departamentit t ushqimit merr informacionin dhe njoftimet nga operatort, inspekton prodhuesit organik, mbikqyr dhe aprovon aktivitetin e grupeve dhe shoqatave t bujqsis organike, koordinon punn me shoqatat e toks dhe pjelloris s saj t cilat prcaktojn tokat dhe rajonet ku do t ndrtohen vreshtat organike. N Britani dhe vendet e tjera t Europs, kur fermeri i plotson t gjitha kriteret, duhet regjistruar n grupin e fermave organike duke paguar nj taks q shkon 300500 euro.

227

Vreshtaria
5. 3. Regjistrimi i t dhnave q garantojn standartet e produktit N praktikn e prodhimit t produkteve organike mbahen shnime t hollsishme gjat gjith procesit teknologjik dhe biologjik t prodhimit, konkretisht: Mbahen shnime mbi ecurin e treguesve fizik dhe kimik t toks. T dhna mbi shpenzimet dhe t ardhurat financiare e realizuara. Inputet e blera, origjina, llojet, sasia, mnyra dhe koha e prdorimit. Statusi i fidanave t prdorur, origjina, mosha, gjendja fitosanitare, trajtimet q jan kryer n fidanishte, etj Plehrimi baz q sht kryer bashk me shrbimet e tjera, lloji i plehut organik t prdorur, burimi nga sht marr plehu, plehrimi i gjelbr, koha dhe mnyra e prmbysjes n tok, etj. N fletoren e shrbimeve teknologjike shnohen t gjitha operacionet e kryera sipas datave, fazave fenologjike dhe mnyrs s kryerjes s tyre. Kto t dhna jan t detyrueshme pr t gjitha vreshtat organike dhe jan baza e besueshmris ndaj produkteve t prodhuara nga vreshtat organike. 5. 4. Shndrrimi i vreshtave intensive n vreshta organike Koha q nevojitet pr shndrrimin e vreshtave intensive n vreshta organike sht rreth tre vjet. Shndrrimi kryhet mbi bazn e nj programi t hartuar m par ku duhet t pasqyrohen hapat q duhen ndjekur gjat ksaj periudhe tre vjeare pr transformimin e sistemit dhe teknologjis s prodhimit, nga ajo e bujqsis intensive n at t bujqsis organike. Duhen pasqyruar hapat q do t ndrmerren pr konsolidimin dhe qndrueshmrin e pjelloris s toks nprmjet skemave t qarkullimit bujqsor t kulturave, riciklimin t mbetjeve organike, prdorimit t plehut organik, prdorimit t kultivarve t prshtatshm, teknologjis s prshtatshme t kultivimit, etj. Procedura e shndrrimit duhet t hartohet dhe zbatohet duke prfshir t gjith siprfaqen e vreshtit dhe jo pjes t vogla apo sektor t saj. N kt proces duhet t prfshihen vreshta t shndosha e t ngritura n toka q jan larg pluhurit t rrugve automobilistike dhe veprave industriale. Plehrat kimike dhe pesticidet e ndaluara nuk duhet t prdoren n asnj rast apo stad gjat tre viteve t shndrrimit t vreshts nga intensive n organike. Ky plan i shndrrimit duhet t paraqitet n komisionin e Departamentit t Bujqsis. Stafi i ktij komisioni e gjykon, sugjeron pr korrigjime t nvojshme, e aprovon dhe mbikqyr realizimin e tij gjat nj viti nga data e miratimit. Fermert q i shndrrojn vreshtat e tyre intensive n vreshta organike, regjistrohen n shoqatn e vreshtave organike. do antar i shoqats sht i detyruar t zbatoj me prpikmri statutin dhe standartet e prodhimit organik t rrushit.

228

Vreshtaria
5. 5. Administrimi i toks tek vreshtat organike Administrimi i toks s vreshtave organike synon ruajtjen dhe prmirsimin e strukturs optimale dhe pjelloris s toks si dhe ruajtjen e ekulibrave natyrore t ekosistemit brenda dhe rreth e rrotull parcels s vreshtit. Pr vreshtat organike, koncepti Struktur Optimale e Toks do t thot: Lagshtir optimale dhe e stabilizuar n koh. Pasurimi dhe shtimi i prmbajtjes s lnds organike t toks. Struktur e mir granulare q shoqrohet me nj ajrim optimal, kapacitet t lart t kmbimit kationik, deprtim t leht t rrnjve n tok, etj. Vetit e msiprme sigurohen apo arrihen nprmjet masave t tilla, si Punimet e toks gjat periudhs vjesht-dimr. Masat e kullimit siprfaqsor Riciklimi sa m i plot i mbeturinave organike, rritjes s cilsis s plehut organik. Inkurajimit t aktivitetit biologjik t toks, ruajtjes dhe shtimit t makro dhe mikro organizmave t toks. Prdorimit t praktiks s plehrimit t gjelbr dhe mulirimit t toks. Zgjedhja e nnshartesave dhe kultivarve t prshtatshm, duke u fokusuar tek prputhshmria (kompaktibiliteti) nnshartes-mbishartes, fuqia mesatare e rritjes dhe tek kultivart rezistent ndaj smundjeve e dmtuesve. N vreshtat organike nuk duhet t prdoren nnshartesa me rritje t fuqishme vegjetative pr shkak t ndrlikimeve q shkaktojn n drejtim t vegjetacionit, hijezimit dhe nevojave pr lagshtir t lart toksore. Plehrimi i gjelbr prmirson strukturn e toks, shton lndn organike dhe aktivitetin biologjik t toks, siguron lndt e nevojshme ushqyese dhe pengon humbjen e elementve ushqyes nga shprlarja, erozioni ,etj. Mulirimi minimizon humbjet e ujit dhe zhvillimin e barrave t kqija. Tek vreshtat organike nuk duhet t bhet drenazhimi i toks me tuba nntoksor si dhe nuk duhet br rrethimi i parcels s vreshtit me gardh apo mur. 5. 6. Prdorimi dhe administrimi i plehrave a) Plehrat organike N vreshtarin organike ka rndsi riciklimi maksimal i t gjitha mbetjeve bimore t formuara mbi siprfaqen e toks s vreshtit. Krkohet riciklimi i barishteve, gjetheve, sharmendave t grira, frenjave dhe mbeturinave t tjera, si t brsive t rrushit, mundsisht t mbetet pa u kthyer, pa u ricikluar vetm pjesa e tulit dhe mushtit t kokrrs. Parimi sht i thjesht: ti rikthejm toks nprmjet riciklimit t mbeturinave sa m shum nga ajo q i kemi marr, diferencn duhet ta kompensojm me masa t tjera. Burimet e plehut organik jan:

229

Vreshtaria
Kompostot q prgatiten nga mbeturinat bimore t cilat kompostohn me pleh lope duke i vendosur shtresa-shtresa dhe m pas mbulohen me nj shtres dhe pr tu dekompozuar. Kompostot duhet t prgatiten e t mbulohen me dhe t paktn tre muaj prpara prdorimit, koh e domosdoshme pr tu dekompozuar fibrat e drurit, lastarve, gjetheve, etj. N kompostot e prgatitura me mbeturina bimore, temperatura n brndsi t kavalets, shkon mbi 60oC, kjo sht e domosdoshme pr t shkatrruar farat e barrave t kqija, micelin e smundjeve krpudhore, format dimruese t dmtuesve, etj. sht e ndaluar sjellja e plehut organik nga ferma blegtorale apo burime t panjohura e t pakontrolluara m par. Duhet t jet nn kontroll niveli i lejuar i metaleve t rnda n plehun organik q prdorim. Duhet patur kujdes pr t evituar ndotjen dhe kontaminimin e ujrave mbitoksore dhe nntoksore gjat proceseve q lidhen me ruajtjen, transportin dhe prdorimin e plehrave organike. Pr hyrjet, llojet e plehut, sasin dhe burimet e plehut organik, mbahen shnime t shoqruara me t dhnat e marra nga analizat kimike t plehut. b) Plehrimi plotsues i vreshtave organike Plehrimi me plehra minerale duhet br duke u bazuar n disa parime baz ku m kryesoret jan: Plehrat minerale prdoren pr t plotsuar at defiit t vogl q mund t krijohet n lnd ushqyese dhe jo pr t zvendsuar lndt ushqyese defiitare. Prdoren plehra kimike q nuk shprbhen shpejt, plehra q ruajn efektin pr nj koh m t gjat. Ndrsa pr rastin e mungess s mikroelementve, si Mg, Zn, etj, duhet t prdorim bioplehra t pasuruara me kripra q treten mir dhe asimilohen sa m shpejt nga siprfaqja gjethore. N vreshtat organike, plehrimi mineral synon plotsimin e shpejt t disa prej elementve ushqyes c) Aspekte nga prgatitja dhe prdorimi i bioplehrave Bioplehrat mund t prgatiten n kushtet e ferms. Jan substanca inorganike q gjat fermentimit transformohen dhe bhen t asimilueshme dhe t padmshme pr florn dhe faunn. Bioplehrat shrbejn si ushqim gjethor dhe rrnjor, njkohsisht ndikojn n shtimin e mikroflors dhe makroflors s toks. Ata jan dy llojesh: 1. Bioplehrat e thjeshta, prgatiten nga plehu organik 2. Bioplehrat e pasuruara, prgatiten nga plehut organik duke shtuar hi zjarri, sulfat zinku, kobalti, molibdeni, etj.

230

Vreshtaria
Gjat prgatitjes s bioplehrave duhet patur kujdes n drejtimet e mposhtme: Duhet prdorur bajg lope e freskt Uj i freskt pa klorure dhe ndotje t tjera Bioplehu duhet t mbrohet nga shiu dhe dielli Pasuruesit inorganik duhen shtuar me kujdes, me pikatore dhe me kriter Bioplehu duhet prdoret s paku dy her radhazi, n nj afat tre ditor nga njri trajtim tek tjetri. Praktika e prgatitjes s bioplehrave baz Bioplehrat prgatiten duke przier: Bajga t freskta Qumsht t pazier Melas, brsi panxhari Pr prgatitjen e bioplehrave veprohet n kt mnyr: Merren 50 kg bajg lope dhe przihen me 100 litra uj n nj bidon. N nj bidon tjetr przihen 2 litra qumsht i pazier, 2 kg melas dhe 10 litra uj. N nj bidon tjetr przihen dy tretsirat e msiprme dhe shtohet uji deri sa t arrij masn e masn 200 litrave przierje. Mbyllet bidoni me tap nga kalon nj tub i holl plastik q shkarkon gazrat n nj en t vogl me uj. Fermentimi zgjat 30-90 dit, sipas temperaturs. Nse fermentimi zhvillohet mir, przierja e prfituar ka ern e zakonshme t silazhit. Pas prfundimit t fermentimit, bjm kullimin e przierjes. Nga kjo przierje marrim 5 litra nga kjo przierje dhe i tresim n 100 litra uj dhe me kt tretsir (5%) sprkatim tokn pr t stimuluar shtimin e mikroorganizmave. Praktika e prgatitjes s bioplehrave t pasuruar Veprohet duke krijuar nj przierje me komponentt dhe dozat e mposhtme: 200 litra uj 5 kg gur gelqeror 1 kg boraks 100 gram sulfat zinku 100 gram sulfat hekuri 100 gram sulfat mangani 700 gram hi zjarri 1.4 kg fosforit 40 kg bajg lope 16 litra qumsht i pazier 8 litra melas Przihen dhe lihen pr tu fermentuar 30-40 dit (sipas temperaturs).

231

Vreshtaria
Gjat fermentimit, kriprat e prdorura si pasurues kthehen n gjendje t asimilueshme dhe t padmshme pr tokn, bimn dhe organizmat e tjera. Pas fermentimit, kullohet dhe prgatitet tretsira duke tretur 4-5 litra n 100 litra uj. N rastin e simptomave t mungess s mikroelementve bor, mangan, zink, me tretsiren e prgatitur si m sipr kryhen trajtime gjethore. 5. 7. Menaxhimi i barrave t kqija Kontrolli i barrave t kqija (tek vreshtat organike) ka pr qllim t pengoj prhapjen dhe shtimin e tyre si dhe t eleminoj disa nga ato popullata q konkurojn hardhin, thithin m shum uj dhe lnd ushqyese si dhe bhen vatra infeksioni. Kjo arrihet nprmjet ndrhyrjeve t tilla, si: Qarkullimi i kulturave bujqsore. Administrimi i mir i plehrave organike, dekompozimi dhe prmbysja e mir e tyre. Prerja, shkulja e barrave t kqija dhe mulirimi i toks rreth bims. Plehrimi i gjelbrt duke e prmbysur bimsin thell me an t plugimit. Rruga m e sigurt sht praktika e mulirimit plastik. N asnj rast nuk duhet t prdoren herbicide. 5. 8. Menaxhimi i dmtuesve N vreshtat organike, rolin kryesor e kan masat parandaluese jo masat kuruese. Pr produktin e vreshtave organike, rndsin m t madhe e ka cilsia ushqyese e produktit dhe jo sasia apo pamja organo-leptike. N vreshtat organike punohet n drejtim t: Administrimit t mir t hapsirs me kushte sa m t mira higjenike. Prdorim t balancuar i lndve ushqyese. Shkulja e barrave t kqija q shrbejn si burim hijezimi dhe infeksioni. Prdorimi i kultivarve rezistent, me kutikul gjetheje dhe cip kokrre t trash. Inkurajimi i predatorve (insekteve t dobishme), mbshtetja e shoqatave q merren me identifikimin, studimin, shumimin dhe prhapjen e tyre n vreshtat organike. Kufizimi n maksimum prdorimi i preparateve me baz squfuri, ndrsa nuk duhen prdorur pesticidet e aprovuara pr tu prdorur tek vreshtat intensive. Mund t prdoren vetm disa preparate t prfituara nga ekstraktet bimore pesticide bimore ose biopreparate si lngu i hudhrs, lngu i bisht kalit, lngu i qeps, drurit t eukaliptit, duhanit, etj. Kto dhe t tjera ekstrakte bimore prdoren n sprkatjen e gjetheve dhe japin rezultate t mira kundr grerzave, kandrave dhe dmtuesve t tjer t gjethes, lastarve, veshulve dhe kokrrave.

232

Vreshtaria

6. Prodhimi nga vreshtat Biodinamike

6. 1. Parimet e vreshtaris biodinamike Q nga periudha 4000 vjet p.e.s, n t gjitha civilizimet q kan kaluar ferma bujqsore ka qen autosufiente n sensin q nuk blinte jasht plehra as antiparazitar. Prdorimi i toks bujqsore sht bazuar mbi nj maturi t thell n t ciln toka sht konsideruar si nj gj e shejt dhe q duhej rrespektuar Bujqsia (ndryshe sht quajtur arti i prdorimit t toks pr t marr prej saj produkte t dobishme pr njeriun) n kto 60 vitet e fundit sht br mbi t gjitha m pak art dhe m shum aktivitet dhe produkt industrial Vreshtaria biodinamike bazohet dhe zhvillohet n kuadrin e bujqsis organike Objektivi i bujqsis biodinamike sht ai i rivlersimit t ciklit t mbyllur. N fakt nj organizm funksionon me efikasitet kur t gjitha organet e tij punojn n harmoni dhe komplementaritet. Njlloj si organizmi i njeriut, nse njri nga organet e trupit si zemra, melqia, truri etj, nuk funksionon si duhet, menjeher bie funksionimi normal i organeve t tjera dhe i t gjith organizmit. Organet e ferms biodinamike jan pemet, lisat, pyjet, kafshet, kompostoja, qarkullimi bujqsor i kulturave, ujrat, etj, ndrsa drejtuesi i ktij ansamli harmonik sht njeriu q me maturi duhet t ruaj harmonin dhe ekuilibrat me qllim ruajtjen dhe ripertritjen e struktures humike dhe koloidale t toks Objektivi i bujqsis biodinamike sht krijimi n ferm i nj cikli t mbyllur, krijimi i nj organizmi t shndosh dhe autosuficient Bujqsia biodinamike nuk sht praktik e hobistve, prkundrazi sht veprimtari e mirfillt shkncore, veprimtari e guximshme n harmoni me ligjet e natyrs Kjo praktik aplikohet sot n Australi n mbi 1 600 000 ha tok bujqsore, aplikohet n Zvicrr, Germani, Amerik etj Nga kjo praktik jan t gjith t fituar, prfitojn fermeri, konsumatori dhe mjedisi. Ata q merrn me bujqsi biodinamike duhet t ken guxim, inteligjenc dhe profesionalizm Pr kt Ralph aldo Emerson shkruante Njeriu i par qe nj bujk dhe do fisnikri historike mbshtetet mbi bujqsin Ndrsa olfgang J Goethe n lidhje me guximin dhe inteligjencn q duhet pr tu orientuar sa m par n praktika t qndrueshme prodhimi shkruan se Injoranca vret ide t panumrta e plane t shklqyeshme. N momentin n t cilin njri kompromentohet prfundimisht, edhe e shumpritura vdes. do lloj gjje ndodh pr t ndihmuar gjera q ndryshe nuk do t ndodhnin kurr. Guximi ka n vetvete shpirtin, mundsin dhe magjin. T fillojm tani. Ndrsa ideatori i bujqsis biodinamike Rudolf Steiner (24. 06. 1924) duke folur mbi lidhjet e bims me planetet shkruan Shkenca e vrtet do t jet kur

233

Vreshtaria
t kontrollojm forcat q veprojn. Nuk mund t kuptojm kurr bimt, kafshet dhe parazitt t marr sejcilin m vete. N qoft se ne gjejm rrugn drejt makrokozmosit do t kuptojm serish natyrn dhe t tjera akoma Themelues i filozofis s bujqsis biodinamike sht Rudolf Stenier Filozofia dhe teoria e bujqsis biodinamike fillojn n Gjermani n vitin 1924 n nj konferenc shkncore t organizuar mbi problemet e bujqsis kimike q sapo kishte filluar me shfaqur anomalit e para n disa vende t Europs prfshi ktu edhe Gjermanin Rudolf Steiner ka lindur me 27 shkurt 1861 n Kraljevic (ather Austria, ndrsa sot sht Kroacia) Ka marr pjes n mbi 6000 konferenca shkncore duke botuar 28 libra me tem nga filozofia, matematika, kimia, mjeksia, bujqsia etj Bujqsia biodinamike bazohet n parime t thjeshta si. Zhvillim i individualitetit njerzor t pranishm n ferm Njohja e jets s gjall, organizmave, jets dhe habitatit t tyre Prdorim i preparative biodinamike me cilsi dhe korrektes t lart Prmbysje e kompostove biodinamike Punime korrekte t toks bujqsore Rivlersim t agroekosistemit q lejon kthimin e t gjitha llojeve t kafsheve dhe bimve q ishin zhdukur m par nga ndotja e toks apo e ujrave Rikuperim i struktures kimike, koloidale dhe organike t toks s damtuar nga erozioni, ndotja etj Shndet pr bujqit dhe konsumatoret Prodhime cilsore e t kushtueshme Rritje t produktivitetit Kosto t ult t prodhimit Prej 86 vjetesh, kjo filozofi dhe kto parime mbi t cilat bazoht prodhimi, sherbejn pr rritjen e pjelloris s toks dhe cilsis s prodhimeve bujqsore biodinamike Rudolf Steiner n nj cikl prej 8 konferencash t mbajtura n Kobervitz (Gjermani, 1924) formuloj tre parimet themelore t bujqsis dhe vreshtaris biodinamike, ato jan. 1. Bima sht nj pamje e forcave vepruese n kozmos 2. Plehrimi nnkupton sjelljen e jets n tok 3. Ferma bujqsore duhet t jet konceptuar e formuar si nj organizm i gjall e i mbyllur n vetvete Parimi i par nnvizon q cikli jetsor i bims t jet trsisht i lidhur me ritmet e levizjes s planeteve dhe me botn e yjeve fikse, nga ku vijn forca q rregullojn proceset e jets s vet bimve dhe organizmave t tjer Parimi i dyt, sjell n vemendje faktin se toka nuk sht nj matrial inert q sherben thjesht pr mbshtetjen e rrenjeve t bimve, prkundrazi toka ka jet t ciln bimt nuk e shterrojn me rritjen e tyre, prkundrazi ajo mund t prmirsohet e rritet.

234

Vreshtaria
Parimi i tret konsiston n faktin se ferma duhet t jet mikese, me shum ndarje dhe nnndarje, ferma si nj organizm i gjall e dinamik duhet t ket organe vitale, ajo duhet t prmbaj edhe pemtore, vreshta, bim arash, lule, pyje, kneta, stalla, zona grumbullimi etj. Vitaliteti, qndrueshmria dhe produktiviteti nuk burojn vetm nga komunikimi i mbrendshm por edhe nga mundsia e dialogut me kozmosin, faktoret dhe forcat kozmike. 6. 2. Vreshtaria biodinamike dhe shenjat zodiakale Vreshtaria biodinamike niset nga njohja globale e planetit dhe raportit t tij me kozmosin dhe faktoret kozmik q ndikojn mbi zhvillimin e t gjitha formave t jets mbi tok Sot, ka rreth 16 mij hektar vreshta biodinamike n Austri, rreth 15 mij hektar n Franc dhe rreth 200 ha n SHBA dhe m pak n Gjermani dhe Zvicrr. Nga pikpamja globale, nuk mjafton t kufizohemi vetm n njohjen e jets (biologj = bios-jet dhe logos-njohje) dhe karakteristikave t saj q jan jan levizja, ndrtimi, transformimi, vetrregullimi apo n njohjen e materies s vdekur dhe karakteristikave t saj si inercia, shkatrrimi, stabiliteti, mungesa e aftsis s vetrregullimit N vreshtarin biodinamike, toka dhe bimt e hardhis, shikohn si pjes t universit q i nnshtrohen ligjeve dhe ndikimeve kozmike Dihet se dielli me levizjen dhe pozicionin e tij prcakton ditn, natn, stint dhe nivelin e faktorve t tjer klimatik q ndikojn drejtprsdrejti mbi ciklin vjetor dhe jetsor t hardhis dhe bimve t tjera sht i njohur fakti se edhe sot, njlloj si prpara 5000 vjetve, shum fermer krasitin apo mbjellin duke u bazuar n pozicionin dhe levizjet e hens Edhe kalendari i mbjelljeve, krasitjes, shartimit etj, ka qen pr shekuj me radh nj praktik e mbshtetur n kalendarin hnor Maria Thun dhe grupi i saj i puns n Gjermani dhe Holland kan studjuar pr 25 vjet me radh mbi ndikimin e pozicionit t hens mbi efektin e sherbimeve teknologjike q kryhen ndaj kulturave bujqsore Maria Thun arriti n prfundimin se zhvillimi i organeve t ndryshme t bims, ndikohet duke zhvilluar m shum apo m pak (rrnj-gjethe-lule-fruta) n varsi t pozicionit t hns n kohn e mbjelljes Duke ndjekur kalimet e hns nprmjet zodiakut q rrethon sfern qiellore, Maria Thun ka vrejtur se bima zhvillon pjest rrnjore n.q.se mbjellja kryhet n kohn kur hna kalon n disa shenja, prkundrazi zhvillon lulet n.q.se hena kalon n t tjera shenja e kshtu me radh Shenjat zodiakale ndahn n katr grupe ku sejcila prej tyre i prket nj elementi 1. Dashi-Luani-Shigjetari i prkasin zjarrit (Frutit) 2. Demi-Virgjeresha-Bricjapi i prkasin toks (Rrnja) 3. Binjakt-Peshorja-Ujori i prkasin ajrit (Lulet)

235

Vreshtaria
4. Gaforrja-Akrepi-Peshqit i prkasin ujit (Gjethet) Kshtu t katr pjest kryesore t bims, korrespondojn si m posht: 1. Rrnj-Tok 2. Gjethe-Uj 3. Lule-Ajr 4. Frut-Zjarr Kjo do t thot se kur hna kalon n shenjn e zjarrit, mbjellim bim nga t cilat duam prodhim t madh frutash. Kur hna kalon n shenjn e ujit, mbjellim bim t cilat i duam pr gjethet dhe vegjetacionin e zgjatur e t fuqishm t tyre. Kur hna kalon n shenjn e toks, mbjellim frut rrnjoret dhe bimt e tjera q duam t ken nj system rrnjor t fuqishm. Ndrsa kur hna kalon n shenjn e ajrit, mbjellim bimt lulore. Ditt e rrenjve dhe frutave jan t prshtatshme pr mbjelljn e vreshtave t reja N cilsin e prodhimit ndikojn pozitivisht edhe kryerja e sherbimeve t tilla si krasitjet e gjelbrta, rrallimi i kokrrave etj n ditt frutave sipas shenjave zodiakale Maria Thun dhe grupi saj, do vit publikojn dhe shprndajn nj kalendar pr mbjelljet, bazuar n ditar t ndryshm nga ditaret astrologjik. Pr vreshtarin biodinamike kan rendsi edhe prfundimet e arritura (q n vitin 1920) nga Lily Kolisko e cila theksoj rrolin m pozitiv t hns s plot n krahasim me hnn e re, pr kt arsye L Kolisko, orientonte kryerjen e disa sherbimeve teknologjike n kohn e hns s plot. Ajo dshmonte se kalimi i hns n pozicionin m t afrt me tokn, ka efekt ngurtsues negative pr vegjetacionin, kjo ka qen arsyeja e krasitjes s vreshtave n kt periudh t shkaktuar nga ky pozicion i levizjes s hns. Ndrsa kalimi i hns n nj pozicion maksimal t largsis nga toka, ka efekt pozitiv pr vegjetacionin dhe mbirjn. Nyjet e hns jan pozicione kritike, ka shum stidime mbi ndikimin e fluksit t hens ngjitse dhe hns zbritse. N vitin 1973 n Universitetin e Kazan-it (URSS) u krijua nj katedr mbi ndikimin e fazave t hns mbi jetn dhe prodhimin e kulturave bujqsore. Studime t tjera vazhduan duke par ndikimin e pozicionit t hns mbi operacione t caktuara. Kto eksperimente u zhvilluan n Danimark, Zvicrr etj, bazohen n mbjelljen e farave apo operacione t caktuara q duhet t kryhen pr 365 ditt me radh e jo duke mbjell apo krasitur vetm n 12 afate apo 24 afate q korespondojn me fillimin apo mesin e muajve. Vreshtaria biodinamike, zhvillohet n kuadr t bujqsis organike dhe sht niveli m i lart i saj. N t gjitha vendet e bots (Demeter n Zvicrr etj), ekziston nj shoqat e bujqsis biodinamike q jep konsulenc dhe organizon kurse pr fermeret dhe specialistet.

236

Vreshtaria
Prodhuesit e ktyre fermave i shesin produktet e tyre t shndetshme me markn kolektive dhe ndrkombtare DEMETER, jan produkte t kontrolluara dhe t garantuara. Ferma bujqsore biodinamike sht nj organizm i gjall, bujqsia dhe vreshtaria biodinamike n vetvete jan evolim i metjshm i bujqsis dhe vreshtaris organike, kshtu me t drejt themi se produktet e bujqsis dhe vreshtaris biodinamike jan niveli m i lart i cilsis dhe garancis s tyre ushqimore Praktikat e vreshtaris organike ndjekin ritmet e zhvillimit t natyres q jan ritme t ngadalta (t riprodhimit, rikuperimit, riformatimit t cilsive dhe prbrsve organik dhe inorganik t toks etj). Ndrsa vreshtaria biodinamike prve asaj q parashikojn praktikat organike, bazohet edhe n kalendarin e levizjes s planeteve dhe n fluksin hnor, forcat dhe fenomenet kozmike t cilat kan ndikim t madh n jetn e bimve 6. 3. Biodinamikja e planeteve dhe e hens Planeti yn tok jeton dhe zhvillohet n nj kontekst planetar ku planetet dhe galaktikat e ndryshme shkembejn forca dhe energji ndrmjet tyre Pr fat t keq, jetojm n nj koh kur t gjith zhvillojn nj gar me njri tjetrin duke harruar ekuilibrat e sistemeve, planetit dhe universit, kjo gar shkakton pasoja t renda, kjo sjellje e ashpr ndaj ekuilibrave t ekosistemeve varros kreativitetin, ekzistencn dhe pjellorin e agroekosistemeve N kto 100 vjetet e fundit ka patur shum pak njerz q kan studjuar dhe kan orientuar sherbimet teknologjike n prputhje me ndikimet q ka kozmosi mbi bimt. N vreshtarin biodinamike vlersohet shtresa e toks e deprtueshme nga ana e sistemit rrnjor Gjith veprimtaria synon ruajtjn e struktures dhe pasurimin e ksaj shtrese Pr kt shtres, Franz Sakera, 1939 shkruante jo siprfaqja, m mir hapsira e toks e deprtuar nga rrnjt, jan themeli yn N kohn kur qarkullimet agronomike t kulturave u zevendsuan me plehrat kimike u pretendua se bujqsia u lirua nga skllaveria e qarkullimeve t ngadalta agronomike, pr shum koh ky opinion ka jetuar dhe ka qen shum i gabuar Qarkullimet bujqsore sipas skemes Frut-Lule-Gjethore- Rrnjore q i korespondon skems Ngrohtsi-Drit-Uj-Tok dhe prdorimi i plehrimit t gjelbrt jan mnyrat baz t ruajtjes dhe pasurimit t pjelloris dhe cilsive ujore dhe fiziko-kimike t toks, cilsi q nuk duhn harruar asnjher N pjellorin e toks, n sasin dhe cilsin e prodhimit, rrolin kryesor e luajn mikroorganizmat e toks N tokat e pasura me lend organike merren prodhime t mira e t larta pr shakk t prezencs s lart t mikroorganizmave sht provuar se n nj gram tok t gjall ka rreth 10 miljon baktere, ndrsa kur kjo tok mbushet me rrenj t bimve barishtore, sht e pasur me lend organike, prmbajtja e tyre shtohet n 100-200 miljon

237

Vreshtaria
Ata q provojn frutet e praktikave biodinamike dhe organike t prodhimit, nuk kthehen m pas edhe pr shkak se kostot e prodhimit dhe ato pr rikuperimin e cilsive t toks jan m t vogla se sa n rastin e praktikave t tjera konvencionale apo intensive 6. 4. Preparatet biodinamike N praktikn e vreshtaris bodinamike, prdorn 8 preparate, ato jan 1. Preparat 500, pleh brirsh 2. Preparat 501, silic brirsh 3. Preparat 502, bar pezmi (Achillea millefolium) 4. Preparat 503, kamomil (Matricaria chamomilla) 5. Preparat 504, hithra (Urtica dioica) 6. Preparat 505, dushku i kuq (Quercus ruber) 7. Preparat 506, luleverdha ose lulequmshtorja (Taraxacum officinalis) 8. Preparat 507, valerian (Valeriana officinalis) Preparatet e msiprme, pr nga origjina dhe rroli i tyre, ndahen n tre grupe (Chris Foss, 2008), ato jan: Grupi i par, kompostot e plehut, n kt grup bjn pjes preparatet 502-506. Kryesisht prbehn nga pleh lope, i pasuruar me silic (anhidrit silici), gur gelqeror dhe preparate t tjera me baz bimore si kamomil, hithr, radhiqe, lvore lisi etj. Prdorn pr t trajtuar tokn e vreshtit. Ndikojn n shumimin e mikroorganizmave dhe n dekompozimin e lends organike. Grupi i dyt (Preparati 500), bn pjes nj nprzierje e prgatitur nga mbushja e brirve me bajg lope. sht preparat i punuar nga vet Rudolf Steiner pr stimulimin e formimit t humusit t toks. M von, kjo praktik sht pasuruar nga Alex Podolinsky i cili provon duke i mbajtur brirt n kontenjer bakri e duke i pasuruar edhe m kt mikroelemnt. Zakonisht, brirt e mbushur n kt mnyr mbulohen me dhe dhe lihn gjat gjith dimrit pr tu dekompozuar dhe mbushur me mikroorganizma. Prdoret pr trajtimin e toks, ndikon fuqishm n shtimin e aktivitetit mikrobiologjik t toks, kjo siguron m shum lend ushqyese t asimilueshme nga rrnjt e bims. Ky preparat stimulon rritjn e rrenjve n thellsi, prpasoj rrit rezistencn e bimve ndaj thatsires toksore. Prdoret duke tretur 100 gram nga kjo mas n 30 litra uj, me to bjm sprkatjen e toks pr t stimuluar shumimin dhe aktivitetin biologjik t mikroorganizmave t toks.

238

Vreshtaria
Grupi i tret (Preparati, 501) sht preparat q prdoret me sprkapje, quhet ndryshe silic brirsh. Kuarci bluht mir dhe me t mbushn brirt e lopve n pranver Dihet se silici sht prbersi kryesor i kors s toks (rreth 60 %), bimt jan lakmuese t silicit. Kuarci i bardh sht minerali i silicit m i pasur dhe m i prshtatshmi pr tu prdorur n przierjn dhe prgatitjn e preparatit 501. Neprmjet ktij preparati, koncentrohen dhe fuqizohn aftsit ndriuese t vet silicit. Kjo ndikon n grumbullimin e drits, rritjn e sasis s drits (ndriimit), kjo ndikon n stimulimin e normalitetit t atyre proceseve jetsore q krkojn m shum drit. Prdoret pr t prmirsuar pamjen organo-leptike t kokrrave dhe veshulve t rrushit. Ky preparat ndikon n thithjen e drits dhe energjis diellore si dhe n asimilimin e mikroelementve q ndodhn n atmosfer. Prdoret duke tretur 4 gr preparat n 20-30 litra uj . Duhet t shprndahet rreth 20 dit pas preparatit 500. Kultivuesit e vreshtave biodinamike prdorin pr trajtime edhe przierje t tilla Bordeaux 3 kg ha dhe squfur 7 kg ha apo preparate t tjera me origjin bimore (biopreparatet) etj.

7. Prodhimi nga vreshtaria e integruar

7. 1. Objektivat e Prodhimit t Integruar Vreshtaria e integruar sht zhvilluar nga Organizata Ndrkombtare pr Kontrollin Biologjik (the International Organisation for Biological Control IOBC) pr m shum se 40 vjet dhe i ka fillesat e saj n menaxhimin e integruar t dmtuesve (Integrated Pest Management - IPM). Si teknologji kultivimi, sht themeluar n Zvicr (me rreth 7000 ha) dhe n Gjermani. Sot prdoret n siprfaqe t kufizuar edhe n vende t tjera t Evrops dhe bots. Prkufizim: Prodhimi i integruar sht nj sistem q prodhon ushqim dhe produkte t tjera t nj cilsie t lart duke prdorur resurset natyrore dhe mekanizma rregullues pr t zvendsuar inputet ndotse dhe pr t siguruar nj bujqsi t qndrueshme. Objektivat kryesore t prodhimit t integruar jan: a) Menaxhimi m i mir i resurseve natyrore - konsiderimi i gjith ferms si njsia baz e prodhimit - mbrojtja dhe prmirsimi i pjelloris s toks b) Mbrojtja e mjedisit

239

Vreshtaria
c) d) roli kryesor i agro-ekosistemeve mbajtja e nj mjedisi me biodiversitet. Prmirsimi i cilsis s prodhimit t bimve Efektiviteti ekonomik

7. 2. Direktivat (udhzimet) pr Prodhimin e Integruar Direktivat pr Prodhimin e Integruar t Rrushit (IOBC, 1999) jan: - T mbshtes vreshtarin q respekton mjedisin, sht ekonomikisht e suksesshme dhe mbshtet funksionet e shumfishta t bujqsis, n aspeket sociale, kulturale dhe rikrijuese. - T siguroj nj prodhim rrushi t pandrprer (n vazhdimsi), t shndetshm, me cilsi t lart dhe me nj rastisje minimale t mbetjeve t pesticideve. - T mbroj shndetin e fermerve gjat prdorimit t produkteve agrokimike. - T mbshtes dhe t mbaj nj diversitet t lart biologjik n ekosistemin e vreshtit dhe n zonn prreth tij. - Ti jap prioritet prdorimit t sistemeve rregulluese natyrale. - T mbroj dhe t mbshtes pjellorin e toks pr nj koh t gjat. - T minimizoj ndotjen e ujit, toks dhe ajrit. 7. 3. Praktikat e rekomanduara pr Prodhimin e Integruar t Rrushit Praktikat q jan mbshtetur pr t plotsuar parimet e msipme jan: - Reduktimi i prdorimit t inputeve kimike, sidomos i pesticideve me spektr t gjer veprimi, me qllim mbrojtjen dhe shtimin e mekanizmave rregulluese natyrore. - Ndrtimi i nj mbulese t gjelbr, t prhershme ose t prkohshme, n zonat dhe rajonet me mbi 700 mm reshje n vit, duke rritur kshtu biodiversitetin dhe stabilitetin ekologjik t sistemit dhe duke inkurajuar zhvillimin e insekteve predatore e parazitoide dhe kontrollin e dmtuesve. Kjo mbules ndikon n kontrollin e ciklit t azotit, redukton erozionin, prmirson strukturn e toks dhe zvoglon humbjet e lndve ushqyese nga toka. - Menaxhimi i prshtatshm i mbuless s gjelbr (nprmjet kositjeve t alternuara) pr t lejuar nj ushqim konstant t bimve me lule. - Kositja e bimve mbuluese me qllim sinkronizimin e azotit t disponueshm n tok me krkesat pr azot t bimve t hardhis. - Pr vreshtat e reja, zgjedhja dhe harmonizimi i vendit ku do t ngrihen me nnshartesn, kultivarin dhe sistemin e mbjelljeve dhe t mbajtjes, pr t prodhuar rrush t nj cilsie t lart, rregullisht (do vit) me nj prdorim minimal t lndve agro-kimike (plehrave dhe pesticideve) dhe praktikave t dmshme pr mjedisin.

240

Vreshtaria
Formimi dhe krasitja e hardhis pr t arritur nj balanc midis rritjes vegjetative dhe prodhimit t prvitshm dhe pr t lejuar nj prshkueshmri t mir t drits dhe sprkatjeve. Ajrimi i prshtatshm i zonave t vreshtit n zonat me lagshtir ajrore t lart. Ruajtja e cilsis dhe mikroorganizmave t toks nprmjet riciklimit t lndve ushqyese dhe kufizimit t sasive t plehrave t prdorur. Shmangia e ndotjes s ujrave toksore me plehra kimike, veanrisht me nitrate. Aplikimi i ujitjeve vetm sipas nevojave t bimve, duke monitoruar vazhdimisht prmbajtjen e ujit n bim dhe n tok. N mbrojtjen e bimve, tju jepet prioritet masave parandaluese indirekte, si psh, prdorimit t kultivarve rezistent, sistemeve t prshtatshme t mbajtjes, evitimi i prdorimit t sasive t larta t azotit, etj, dhe m pak masave direkte t kontrollit, nse sht e nevojshme, duke u bazuar n pragun e dmit ekonomik, vlersimin e rreziqeve dhe shrbimeve t parashikimit. Identifikimi ose introduktimi i t paktn dy predatorve ose parazitoidve kryesor t dmtuesve dhe mbrojtja dhe shtimi i tyre. Monitorimi dhe regjistrimi i rregullt i popullatave t smundjeve dhe dmtuesve n rajon, nprmjet prdorimit t metodave t prshtatshme shkencore. Trajtimet t bhen duke u bazuar n nivelet shkencore t pragut t dmit ekonomik dhe parashikimit shkencor t rrezikut t dmtuesit.

7. 4. Implementimi i Prodhimit t Integruar Pr t marr miratimin e IOBC (Organizats Ndrkombtare pr Kontrollin Biologjik), kultivuesit e vreshtave nga organizatat e prodhimit t integruar duhet t pranojn dhe respektojn statusin, udhzimet dhe protokollet prkatse, t cilat ndryshojn nga rajoni n rajon. Pr t realizuar certifikimin e prodhimit, kultivuesi duhet t mbaj shnime t rregullta pr plehrat e prdorura, pesticidet dhe t gjitha praktikat (shrbimet) kulturore. Vreshti sht subjekt i inspektimeve t paparalajmruara nga instancat prkatse pr t paktn nj vit. Prmbushja e detyrimeve nga vreshtari (kultivuesi) vlersohet do vit nprmjet nj sistemi piksh ose sistemit Bonus-Malus, si m posht: - Nuk jepen pik (nuk vlersohen) pr praktikat tradicionale q nuk prbjn alternative t buta. - Jepen pik bonus pr praktikat q jan n linj me direktivat e prodhimit t integruar. - do praktik q cnon objektivat e prodhimit t integruar vlersohet negativisht (Malus point) dhe on n prjashtimin e fermerit prkats si kultivues i Prodhimit t Integruar.

241

Vreshtaria
Q nj kultivues i hardhis t kualifikohet n shoqatat rajonale t Prodhimit t Integruar si kultivues i Prodhimit t Integruar, nevojitet t sigurohet nj nivel i caktuar piksh Bonus, psh, pr tu pranuar n shoqatn VINATURA n Zvicr duhet t plotsohen t paktn 50% e pikve.

8. Vreshtaria tradicionale (pjergullat, erekt dhe hardhia e egr)

8. 1. Pjergullat, ant pozitive t tyre Natyra kacavjerrse e hardhis, bn q kjo bim t mbshtetet dhe t kapet mjaft mir pas drurve t pyllit Kjo sht mnyra m e lasht e kultivimit t hardhis nga ana e njeriut Edhe sot, kjo form e kultivimit t hardhis mbi drurt e pyllit apo drurt frutor, shoqruar me ndrhyrje shkencore mbi hardhin dhe mbi sistemin mbshtets, vazhdon t tjet njra nga format kryesore t kultivimit t hardhis n zonat kodrinore e malore t vendit Hardhit e kultivuara mbi bim shumvjeare me trung dhe kuror t diferencuar (q mund t jen drur pyjor apo drur frutor), quhen pjergulla Pjergullat kultivohen n zonat kodrinore-malore, n kushtet e Shqipris, nga pjergullat dhe erekt sigurohet mbi 41 % e prodhimit t prgjithshm t rrushit (MBMK, 2009) Prdorimi i madh I pjergullave lidhet me lehtsit dhe avantazhet q ato kan, konkretisht: 1. Prodhimi i rrushit nga pjergullat sht mnyra e vetme e prodhimit t rrushit pr banoret e zonave malore ku toka bujqsore sht e pakt, ndrsa relievi sht i thyer dhe i pa prshtatshm pr kultivimin e vreshtave n parcela dhe blloqe 2. Kultivimi i pjergullave realizohet edhe n ato vende ku nuk mund t kultivohen kultura t tjera bujqsore. Pjergullat shfrytzojn vende t tilla si fundet e arave, t livadheve, brinjat, luginat e prrojeve, lumejve, tokat gurishtore, vende q praktikisht nuk prdoren pr kulturat e tjera t arave apo pemve frutore 3. Pjergullat e kultivuara n vetullor dhe brinjatt e pjerrta t vendit, ndihmojn n ruajtjn e toks nga erozioni siprfaqsor, shmbja, rrshqitja etj, njkohsisht zbukurojn vendet e veshura si dhe pasurojn biocenozn e ekosistemit 4. Pjergullat e kultivuara n fundet e arave, luajn rrol erthyes duke mbrojtur kulturat e bimve t arave (misrin, duhanin, grurin etj) t mbjella n parcelat prkatse 5. Kultivimi i pjergullave sht m i leht dhe m pak i kushtueshm se sa format e tjera t kultivimit t hardhis 6. Pjergullat jan t lehta n sherbime teknologjike pr faktin se ato prfitojn nga sherbimet q i kryhn bims s mbjell (misrit, perimeve, livadhit etj)

242

Vreshtaria
n parcel, prfitojn nga punimi i toks, ujitjet, plehrimi etj Prodhimi i marr nga pjergullat sht produkt i pastr organik q ka disa specifika q e bjn at mjaft t krkuar nga tregu dhe konsumatori. 8. Jan produkte me gjeografi dhe identitet t prcaktuar, rrushi vjen nga kultivar lokal pak t njohur nga tregu dhe konsumatori i qyteteve tona. Rrushi nga pjergullat vilet shum von n krahasim me kultivaret e tjer t introduktuar n vreshta, prpasoj sht produkti q furnizon tregun n nj periudh t varfr me prodhim vendi 9. Tek pjergullat, specialistet shohin mundsin e seleksionimit dhe krijimit t kloneve dhe kultivarve t ri n sherbim t shijeve t reja t konsumatorit dhe sistemeve t qndrueshme t bujqsis dhe vreshtaris n veanti 10. Pjergullat n t gjitha rastet kan prdorim t shumfisht ato luajn rrol t rendsishm si erthyes, si mbrojts nga erozioni, shembja dhe rrshqitja e toks, e mbi t gjitha edhe si prodhuese t frutave mjaft t mira si sht rasti i pjergullave mbi qershi, moll, dardh, arra, gshtenj, kumbull etj. Nga ky kndvshtrim, prdorimi i praktiks s pjergullave dhe prodhimit t marr prej tyre sht nj aktivitet i rendsishm prodhues, nj burim i madh t ardhurash pr familjet e zonave rurale, ndaj krkon vemendjen dhe trajtimin e duhur shkencor. 7. 8. 2.Vendet ku kultivohen pjergullat Kultivimi i hardhis duke e mbshtetur mbi drur pyjor, sht nj nga veprimtarit m t hershme t njeriut. Kjo form kultivimi ka filluar me kultivimin e hardhis s egr V. v. ssp sylvestris dhe sht prsosur deri n ditt e sotme ku bie n sy prmirsimi i teknologjis s kultivimit si prmirsimi i llojeve dhe ekotipeve q kultivohen mbi pjergulla. Pr nga vendi ku rriten dhe kultivohen, pjergullat ndahen n tre grupe. 1. Pjergullat e kultivuara afr baneses Quhen ndryshe pjergullat e bahes, jan pjergullat m t favorizuara pr nga kujdesi dhe sherbimet teknologjike. Pr mbshtetje shrbejn druret e pemve frutore t bahs. Prdoren pr prodhimin e rrushit t freskt pr tavolin dhe n shum pak raste pr prodhime me destinacion prpunimin n raki apo ver. N t gjitha rastet, hardhia duhet t mbillet afr trungut t pems dhe t ngjitet mbi kuror duke e prdredhur rreth trungut t pems (n form spiraleje). Krahet dhe sharmendat e hardhis duhet t shprmndahn mbi degt skeletore duke synuar periferin e kurors ku ka m shum hapsir dhe drit. Pr do pem duhet t mbilln 1-2 hardhi n varsi me siprfaqn e toks n dispozicion, madhsin e kurores s pems, ndriimin, ujitjen etj.

243

Vreshtaria
2. Pjergulla n fundet e arave N kt grup bjn pjes mbi 70 % e pjergullave n shkall vendi. Jan pjergullat q kultivohen n fundet e arave, japin rendiment t lart, prodhimi i tyre n t shumtn e rasteve ka pr destinacion prodhimin e vers dhe rakis. Pjergullat e fundit t arave apo stomit, ndikojn n mbrojtjen e toks nga erozioni dhe rrshqitja si dhe mbrojtjn e parcelave dhe kulturave bujqsore nga errat e forta. Lloji i bims s mbjell n parcel, ndikon n drejtim t jetgjatsis dhe prodhimtaris s pjergulles. Pr nga lloji i bims s mbjell n parcel, pjergullat i ndajm n dy nngrupe: a) Pjergulla t kultivuara n fundet e arave t mbjella me bim prashitse. Pjergullat e nngrupit t par jan pjergullat m t qndrueshme, hardhia dhe druri mbshtets prfitojn nga sherbimet teknologjike q i kryhen bims prashitse Nga kto pjergulla sigurohet prodhim me cilsi t lart Tek kto pjergulla, bima mbshtetse (pem apo dru pylli) mbillet 1,5-2 m posht nga bregu (stomi) i ars, ndrsa bima e hardhis mbillt n mnyr t atill q sistemi rrnjor i saj t jet n perimetrin e parceles s mbjell me kultura prashitse. Ndrsa cungu i hardhis orientohet n pjesn fundore t parceles atje ku nuk mund t preket apo damtohet nga plugu apo nga levizjet e puntorve Cungu i hardhis, drejtohet n mnyr diagonale pr tu fiksuar mbi kurorn e drurit mbshtets Mbjellim nj bim hardhie rrall dy bim pr do dru apo pem mbshtetse N nj fund parcele, sht mir t mbjellim disa kultivar (2-3) me qllim prmirsimin e pllenimit dhe mundsin e nj prodhimi t zgjatur e t prballueshm (nga familja rurale) n proceset e vjeljes, transportit, prpunimit, tregtimit etj N pjergullat e kultivuara n fundet e arave me bim prashitse sigurohet 30-50 kg/rr, n disa raste t vrojtuara na ka rezultuar edhe 134 kg/rr a) Pjergulla t kultivuara n fundet e arave t mbjella me bim jo prashitse Jan pjergulla q japin rendiment dhe prodhim m t vogl si dhe jetojn m pak. Nga studimi i kryer n vitin 2001 n njrin nga rrethet malore t Verilindjes s vendit, na rezultoi se n kt grup bnin pjes 7% e numrit t prgjithshm t pjergullave. Pjergullat e kultivuara n fundet e livadheve dhe arave t mbjella me grur, thekr etj duhet t krijohn duke prdorur kultivar t qndrueshm ndaj thatsires dhe bim t dala nga fara (bim me origjin gjenerative q kan sistem rrnjor boshtor). Pjergullat e mbjella n fundet e arave me grur, thekr etj, degradohn m shpejt dhe japin rendiment m t ult. Ndrsa pjergullat e mbjella n fundet e livadheve polifite jan m t shndetshme dhe m t qndrueshme.

244

Vreshtaria
Kto pjergulla krkojn ujitje t lehta gjat korrik-gushtit, pastrime nga guret dhe therrat, krasitje t pems mbshtetse, n kt mnyr ato japin rendiment t lart N nj studim 3 vjear, rendimenti mesatar i marr nga kto pjergulla na ka rezultuar 64 kg/rr Tek kto pjergulla, hardhia duhet t mbillet afr trupit t drurit mbshtets, 5060 cm posht bregut (fundit) t parcels Ngjitja mbi kuror bhet duke e mbshtjell cungun e hardhis (n form spiraleje) me trupin e pems apo drurit frashr, lis, plep, dushk etj 3. Pjergulla t mbjella n shpatina, brinja dhe vetullor Jan pjergullat e zonave t thella malore q kan reliev t thyer dhe pak tok bujqsore N kto zona nuk sht i mundur krijimi i kushteve dhe hapsirave pr forma t tjera kultivimi, n kto zona mund t veprohet duke prfituar nga relievi, pjerrsia dhe kundrejtimi i ngastrave dhe pjesve t vogla t terrenit N pjesn m t madhe t rasteve t toks me pjerrsi t lart, ndrtojm vetullor me siprfaqe 4-20 m2, n do vetullor mbilln 1-3 pjergulla. Pr kt qllim, shfrytzohen siprfaqet me kundrejtim Jugor dhe Jugperendimor si dhe siprfaqet e ndriuara gjat orve t para t mngjesit N toka t tilla arrihet pjekja m e mir, arrihet nj ngjyrim i mir i kokrres, arrihet edhe rendiment i lart Duhet shmangur mbjellja, krijimi i pjergullave n zona t hijezuara nga kreshtat e maleve apo kodrave t larta, n kto vende t hijezuara dhe t ftofta (n shum raste quhn mbrapshti), kokrra e rrushit nuk piqet mir, nuk e merr ngjyrn e plot, prmban pak shqer dhe shum aciditet. Pr pjergullat e zonave t thella malore, duhn prdorur kultivar me pjekje t hershme dhe t mesme, t qndrueshm ndaj temperaturave t ulta, kultivar me lastarizim dhe lulzim t von 8. 3. Njohuri mbi disa nga kultivart m t prdorur tek pjergullat Pr krijimin e pjergullave prdorn kultivaret lokal t hardhis, t till jan: 1. Katroshja e zez e Kastratit, kultivar q rritet n pjergullat e zons Shkodr-Malsi e Madhe, Puk, n Maqedoni etj. sht kultivar me kokrr me ngjyr t zez metalizato, veshul t ngjeshur, grumbullon 19-21 % sheqer. Piqet n fillim t tetorit. N rajonin e Puks quhet ndryshe Rrushi i zi i Dedajve 2. Kallmeti (i zi dhe i bardh), kultivar i prdorur n t gjith pjesn malore t Shqipris nga Shkodra, Tropoja, Puka, Mirdita, Lezha, Kurbini, Mati, Librazhdi dhe Skrapari. Piqet n fund t shtatorit. Grumbullon 18-20 % sheqer sipas zonave dhe 8-9 % aciditet. Ka lule funksionale femrore, prandaj ka nevoj t bashkshoqrohet me kultivar t tjer lokal q lulzojn n nj koh me t 3. Pulzi i bardh, kultiovohet n rajonet Berat, Skrapar, Librazhd, Elbasan etj. Kokrra sht e rrumbullakt dhe me madhsi mesatare, cipa e

245

Vreshtaria
kokrres ka ngjyrn e kashts, kokrra ka disa vija gjatsore q shquhn mjaft mir. N pjergullat e Beratit, n kohn e pjekjes, mushti prmban 21-22 % sheqer dhe 5,5-6 % aciditet. 4. Sheshi i bardh, kultivohet n pjergullat e pjeses s ult t vendit. Kokrra ka ngjyr t gjelbrt n t art kur piqet. N pjekje, mushti prmban 21-23 % shqer dhe 4-5 % aciditet, prdoret pr prodhimin e vers s bardh dhe pr konsum tavoline. 5. Sheshi i zi, kultivohet pothuajse n t gjith zonn e ult (deri 400 m mbi nivelin e detit) t vendit. N pjekje ka 16-20 % shqer sipas zonave, prmban shum aciditet ka e bn vern e ktij kultivari m t thart nga verrat e kultivarve t tjer. Prdoret pr t prodhuar ver, raki dhe pr tu konsumuar si rrush i freskt tavoline. 6. Mavrudi, shum i prhapur n rajonin Kor Pogradec Devoll. Cipa e kokrres ka ngjyr blu n violet. N pjekje grumbullon 19-21 % sheqer. Prdoret pr t prodhuar raki, ver dhe pr ta konsumuar si rrush tavoline. 7. Zarini, ekotip i prhapur n zonn Bulqiz, Dibr, Kosov, Maqedoni. Cipa e kokrres ka ngjyr t zez n violet. N pjekje grumbullon 17-20 % sheqer sipas zonave. N Kosov ky kultivar quhet ndryshe Prokupla dhe Prokupac. Piqet n mesin e shtatorit, prdort pr t prodhuar ver dhe raki. 8. Ujceku, quhet ndryshe edhe Brasten i Bardh. Prdoret n pjergullat e Mirdits, rajonet e Mbidrinit, Mjeds, Puks etj. Ka kokrr t gjelbrt n t prhimt, tuli sht shum i lengshm, piqet n fillim t tetorit. N kohn e pjekjes grumbullon 18-21 % sheqer (sipas zonave). Prdoret pr raki dhe pr konsum t freskt, vjelja e tij zgjat deri n fillim t nntorit. 9. Cruja, sht i prhapur n pjergullat e Matit, Puks, Mirdits, Librazhdit, Lugins s Drinit etj. Cipa e kokrres ka ngjyr kashte n t art, veshuli sht shum i ngjeshur. Piqet n periudhen 15-25 shtator. N kohn e pjekjes prmban 21-23 % sheqer, prdoret pr t prodhuar ver t bardh dhe raki. 10. Dimraku, shum i prhapur n rajonin Kor, Pogradec, Ersek. Ka kokrr t madhe e t rrumbullakt. Cipa e kokrres ka ngjyr t kuqe. Piqet n fillim t tetorit dhe vilet duar duar deri n nntor. N pjekje grumbullon 13-15 % sheqer. Prdoret pr konsum t freskt. 11. Tajgat (e kuqe dhe e bardh), tajgat bjn pjes n grupin e Rozakive. Quhen edhe me emra t tjer sipas zonave ku jan lokalizuar. Tajga e bardh, piqet 10-14 dit m prpara nga Tajga e kuqe. Jan t prhapura n tenda dhe pjergulla pothuajse n t gjith Shqiprin nga Gjirokastra deri n Tropoj. N kohn e pjekjes prmbajn 16-19 % sheqer, prdorn pr konsum t freskt. 12. Valteri, sht nj ekotip q kultivohet n zonn malore t mbrendsis s territorit. Cipa e kokrres ka ngjyr t zez metalizato. Kokrra sht e lengshme dhe piqet n fund t shatatorit. N pjekje grumbullon 17-19 % shqer. Ngjan me kultivarin Shsh i zi por ndryshon shum prej tij. Kultivohet n pjergulla, prdoret pr prodhim rakie dhe pr konsum t freskt. 13. Vloshi, prdoret n pjergullat e Mallakastres, Vlors, Fierit, Lushnjes etj.

246

Vreshtaria
Ka kokrr t kuqe n roz. Grumbullon 18-21 % shqer. Prdoret pr prodhimin e vers s kuqe dhe t rakis. 14. Serin (i zi dhe i bardh), prdorn n pjergullat e zons s Polens dhe zonave t tjera t Kors. Ka veshul t ngjeshur, kokrr mesatare ose t vogl, piqn n fund t shtatorit, grumbullojn 17-19 % sheqer, prdorn pr prodhimin e rakis dhe vers. 15. Debina (e zez dhe e bardh), kultivohet n pjergullat e Leskovikut, Pogradecit, Prmetit, Tepelenes etj. Piqn n fund t shtatorit, kan veshul t ngjeshur, kokrr mesatare, tul mesatarisht t lengshm. N kohn e pjekjes grumbullojn18-21 % sheqer sipas zons s kultivimit. Prdorn pr prodhimin e rakis, vers dhe pr konsum t freskt. 16. Pamidi, mjaft i prhapur n pjergullat e Pogradecit, Prrenjasit, Librazhdit, Ohrit, Strugs etj. Kokrra ka ngjyr t kuqe n kafe, piqet n fund t shtatorit, veshuli sht i shkrift. N kohn e pjekjes prmban 18-20 % shqer. Prdoret pr t prodhuar raki dhe ver t kuqe si dhe pr konsum t freskt. N zona t ndryshme t vendit prdorn edhe ekotipe t tjera nga t cilet sigurohet prodhimi pr vetkonsum i familjeve dhe banorve t zonave rurale t vendit. 8. 4. Erekt Erekt jan nj praktik m e avancuar nga pjergullat, praktik e njohur q prpara 3200 vitesh (dshmi t Homerit tek Iliada dhe Odiseja). Tek erekt, kemi uljn e distancs s mbjelljes s hardhive, ndrsa sistemi mbshtets nuk sht m nj bim pylli apo pem, prkundrazi sht nj deg skeletore e that e marr nga pemt apo drurt e pyllit e cila mprehet me kujdes dhe ngulet n tok vertikalisht. Ky dru i ngulur n tok quhet krev; Gaxharra etj, dhe sht deri n 3 m i lart. Kreva ngulet afr bims s hardhis, ndrsa cungu i hardhis fiksohet duke e lidhur pas trupit t krevs. Krahet, sharmendat dhe lastaret e hardhis fiksohen n degzimet e krevs. Nga erekt, merret prodhim dhe rendiment m i lart se sa nga pjergullat dhe vreshtat. Prodhimi ka cilsi m t lart pr shkak t dritzimit. Sherbimet teknologjike si krasitja, lidhja e sharmendave dhe lastarve, tharrjet, pincimet, vjelja etj, kryhen m leht se sa tek pjergullat. Kultivimi i rrushit n erek sht praktik q prdoret n Mirdit, Puk, Tropoj, Malsi e Madhe, Librazhd, Skrapar, n Mal t Zi, Maqedoni etj. Nga erekt merrt deri n 350 kv/ha rrush. N form ereksh kultivohen llojet lokale t hardhis, lloji i ilekut si dhe kultivart e introduktuar si Merloti, Kabrneti, Verdikio, Primitivo e deri dhe kultivaret e tavolins si Italia, Blleik Mexhiku etj.

247

Vreshtaria
Erekt kultivohen n siprfaqet me pjerrsi 20-40 %, n brinjat dhe ledhet e arave. Erekt duhen krasitur n janar-shkurt, vonesa n krasitje sht e dmshme. Erekt duan shum kujdes gjat procesit t lidhjes s sharmendave (kjo kryhet menjher pas krasitjes, gjithnj para bulzimit apo lastarizimit). Krasitjet e gjelbrta, duhet t kryhen prpara drunjzimit t lastarve. Kryhen 2-3 ujitje me pika, brazda ose me tava (gropa rreth bims), kjo sipas relievit. Vjelja e prodhimit sht shum me e leht se sa vjelja e pjergullave. 8. 5. Prodhimi i rrushit nga hardhia e egr e pyllit sht praktik e njohur q n antikitet. N disa zona t thella malore prdoret edhe sot. Banoret e zonave malore shfrytzojn hardhin e pyllit pr t prodhuar raki dhe ver me ngjyr t theksuar e cila prdoret pr t prmirsuar cilsin e vers s kultivarve lokal q n t shumtn e rasteve nuk arrijn ngjyrimin e mir t cips s kokrrs. Pr prodhim prdoren bimt e hardhis s egr me lule hermafrodite. Kjo praktik ka ndikuar n seleksionimin e formave t dobishme nga popullata e hardhis s egr. Fermeret, gjithnj kan synuar format fenotipike me veshul m t madh, kokrra me prmbajtje m t lart t mushtit (40-50 %), forma me lastarizim dhe lulzim m t von e q piqn gjat maujt shtator etj. Sherbimt teknologjike q kryhen n rastin e trajtimit t hardhis s egr, jan t njjta me trajtimet q kryhen n pjergulla dhe erek. Rendsi ka krasitja e hardhis s egr duke len sharmenda me 7-8 sytha. Krasitja e bims mbshtetse bhet n dy periudha. Krasitja e par e bims mbshtetse kryhet n t njtn koh me krasitjen dimrore t hardhis (shkurt-marsi), ndrsa krasitja e dyt e drurit mbshtets duhet t kryhet n fillim t shfaqjes s ngjyres mbi kokrr (gjat periudhes s shejimit i rrushit). Krasitja e dyt e bims mbshtetse, njlloj si pr pjergullat e kultivuara duhet t kryhet n qershor-korrik dhe konsiston n rrallimin e kurors pr t mundsuar deprtimin m t mir t drits si dhe pjekjen m t mir t prodhimit .

248

Vreshtaria

Literatura

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

Arrigoni, O. (1994). Ascorbate system in plant development. Antenore, P. (1984). I transporti ortofrutticoli e le vie di comunicazione Linformatore Agrario, 33. Bavaresco, L. (1998). Scelta del portinnesto in viticoltura. Boselli, M. (1988). Lassorbimento mineralo dei portinnesti di vite. Bartolacci, M. & P. Megale. (1984). Criteri per la progetazione della microirrigazione, Linformatore Agrario, 46. Borgato, P. & M. Petrelli. (1984). Aspetti economici della fertirrigazione Linformatore Agrario, 30. Caccamisi, D. (1991). Strategie di marketing per luva da tavola. Cartabellota, D. (1994). Ulteriori risultati sulluso H-cianamide in viticoltura da tavola. Cicala; A. & S. La Malfa. (2001). Acido giberellico e incisione anulare sulla cv apirena Sugraone Suplemento allinformatore Agrario, nr 49. Cartechini, A. (2006). Viticoltura. Colapietra, M. (2004). Luva da tavola. Colapietra, M. (1998). Uva da Tavola, la scelta del portennesto. Colapietra, M. & G. Tagliente. (1996). Analisi dei costi di investimento e di gestione per la produzione di uva da tavola, LInformatore Agrario, 24. Corazzina, I. (1997). La coltivazione della vite. Cosmo, I. (1979). Portinnesti della vite. akalli, D. & L. Susaj. (2004). Ampelografia. Dervishi (2004) Vreshtaria pr fermerin. Eynard, I. & G. Dalmasso. (2005). Viticoltura Moderna. Ferraj, B. (2001). Aspekte t bujqsis s qndrueshme dhe organike n shtetin e Kalifornis, mundsit e aplikimit t saj n Shqipri. Buletini i Shkencave Nr. 11, botim i Institutit t Pemtaris, Vlor. Foss, C. (2008) Principles of Vinegrowing. Fondacioni Drejt s Ardhmes. (2004). Rajonizimi i Vreshtaris Shqiptare. Ficher G (1978) Fiziologjia e bimve. Shqipruar nga Astrit Ibro (1986). Fregoni, M. (1998). Viticoltura di qualita. Gjoka, F. (1998) Bujqsia e qndrueshme dhe problemet e saj n Shqipri. Harizaj, P. (2009). Agronomia e prgjithshme.

249

Vreshtaria
26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. INTERREG III. (2005). Manual pr vreshtarin organike. Instituti Hidrometeorologjik. (1987) Klima e Shqipris. INSTAT (2010). Jackson, D. (1997). Pruning and Training. J Tedeschini & H Pae (2006) Menaxhimi i integruar n vreshtari. Jackson, D. & D. Schuster (1997) The production on grapes cool climates. Kopali A (2009) Bujqsia biodinamike (monografi). Koepf H.H. (1985) Il komposto. Che cosedi che cosa e fatto, a checosa serve-Ediz. 34. Koronica, B. (1998) Vreshtaria. 35. Kryeziu, R. (2002). Kitja e vreshts. 36. Lacirignola, C. & M. Digiaro. (2004). Grapevine Industry in the World. 37. Mandili,T. & I. Tili. (1980). Meterologjia Bujqsore, pjesa I. 38. MADA (2008) SIP-i i vreshtaris n prefekturat Gjirokastr, Kor, Lezh dhe Shkodr . 39. MBUMK. (2008). Vjetari statistikor. 40. MBUMK (2009). Vjetari statistikor. 41. MBUMK. (2010). Vjetari statistikor. 42. Mazzali, E. (1990) Limportanza delle analisi del terreno per la razionale concimazione del vigneto-Il corriere vinocolo. 43. Montanari, M. (1988) Analisi del terreno importanza in funzione della concimazione-Vignevini, 4 . 44. Mongelli, E. & M. Colapietra. (1991). Tecniche di distribuzione dei fertilizzanti tramite impianti di irrigazione a piccolo corpi loccalizati, Vignevini, 5. 45. Perrelli, M. (1987) Le analisi del terreno-Linformatore Agrario. 46. Pastena, B. (1990). Trattato di viticoltura italiana. 47. Salillari, A. & S. Hoxha. (2001). Gjenetika. 48. Stefano, P. (1985). Marketing dei prodotti agricoli. 49. Simeone, V. (IAM, Bari, 2009). Wine and table organic viticulture. 50. Sotiri, P. etj (1972) Vitikultura. 51. Sotiri P (1995) Kulturat frutore. 52. Sotiri, P. (2004). Strategjia e zhvillimit t bujqsis shqiptare. 53. Sotiri P & L Frangaj (2006) Teknologjia e prodhimit t fidanave t hardhive t shartuara antifilokserike. 54. Smart, R. & M. Robinson. (1991). Sunlight into Wine. 55. Susaj, L. & E. Susaj. (2003). Pjergullat. 56. Susaj, L. (2005) Seleksionimi klonal i kultivarit Cruja. 57. Susaj L & E Kukali (2008) Karakterizimi i kultivarve t hardhis. 58. Susaj, L. (2009). Kultivimi i vreshtave. 59. Susaj, L., A. akalli, E. Susaj. (2005). Resurset gjenetike t hardhis. 60. Steiner R (1999) Teosofia-Una indroduzione alla conoscenza soprasensible (1904)-Ediz. Antroposofica XI ediz.

250

Vreshtaria
61. Steiner R (1989) Lazione delle stelle e dei pianeti sulla vita terrestre 1924 (per gli operai del Goetheanum). Ediz. Antroposofica III ed. Italiana (340). 62. Shundi, A. & A Osja. (2004) Vreshtaria dhe Vertaria Shqiptare. 63. Shundi, A (2009) Prodhimi shtpiak i rrushit dhe i vers. 64. Shehi, P. (2008). Vera Bio. 65. Thomaj, F. (2005). Biologjia dhe Fiziologjia e hardhise. 66. Thomaj, F. (2007). Ujitja me pika e pemve frutore. 67. Thun M (1989) Apicoltura Ediz. Antroposofica. 68. Thun M (1999) Calendario delle costellazioni-Ediz. Antroposofica. 69. Voci, F. (2008) Vreshtaria Praktike. 70. Zigori, V. & R. Kongoli. (2004). Shkenca dhe teknika e prodhimit t vers. 71. Zyko, L. (1998) Vitikultura-cikl leksionesh

251