Dr Aleksandar Mladenovi:

TIPOVI KNJIEVNOG EZIKA KOD SRBA U DRUGO POLOVINI XVIII I POETKOM XIX VEKA
Referati za VII meunarodni kongres slavista u Varavi Novi Sad, 1973.

I Da bi se jasnije shvatile pojave vezane za na knjievni jezik XVIII i poetka XIX veka, potrebno je ukratko zadrati se na knjievnojezikoj tradiciji koja je prethodila ovome vremenu. Poznato je da je na istoku, jugu i jugozapadu dananje teritorije srpskohrvatskog jezika od najstarijih vremena pismenosti u funkciji knjievnog jezika bio takozvani srpskoslovenski jezik. Ovo je zapravo staroslovenski jezik redigovan na pomenutom podruju srpskohrvatskog jezika, koje je od davnina bilo pod pravoslavnom crkvom, tj. pod istonim tipom hrianskog bogosluenja. Iako je po svome poreklu bio narodni jezik Slovena koji su u IX veku iveli u okolini Soluna, staroslovenski jezik je (u funkciji bogoslubenog jezika posle poznate moravske misije irila i Metodija) u raznim jezikim slovenskim sredinama (u ekoj, ruskoj, bugarskoj, srpskoj i dr.) morao pretrpeti odreene izmene koje predstavljaju, u osnovi, unoenje narodnih crta odgovarajueg slovenskog jezika u pisane staroslovenske tekstove. U naoj sredini ova adaptacija staroslovenskog jezika manifestovala se, naravno, na jezikom planu, uz izvesne izmene koje su pratile i pismo kojim je staroslovenski jezik bio reprezentovan. Kako je ve reeno, ovo prvo znai da su se u staroslovenske tekstove, prilikom njihovog prepisivanja, unosile od strane pisara osobine koje nisu inile odliku staroslovenskog ve srpskog, odnosno srpskohrvatskog jezika. Veina tih osobina razvila se u naem narodnom jeziku najkasnije do kraja XII veka, kao npr. zamena nazala prednjega reda vokalom e, a nazala zadnjega reda samoglasnikom u (meso, ruka , ), svoenje nekadanja dva poluglasnika (, ) na jedan koji se u naoj redakciji oznaava sa , prelazak u , prelazak odgovarajue reflekse naih narodnih govora (e, u i, ije-je), javljanje genitiva jednine tipa ene mesto starijeg , javljanje instrumentala jednine tipa enov / enom mesto starijeg i sl. Adaptacija , staroslovsnskog pisma u naoj sredini (i to u prvom redu irilice jer je upotreba staroslovenske glagoljice na istonom, junom i jugozapadnom podruju naeg jezika odsutna ili sasvim neznatna), javlja se kao rezultat unoenja u staroslovenske tekstove odreenih glasova naeg narodnog jezika, glasova kojih staroslovenski jezik nije imao i za koje, naravno, u staroslovenskoj irilici nije bilo odgovarajuih znakova. Radi se, kao to je poznato, o obeleavanju suglasnika i , koji se u

najstarijim spomenicima takozvane rake redakcije [Rakom redakcijom staroslovenskog jezika pisani su stari irilski spomenici nastali u odreenim pisarskim kolama i centrima (ili pisani po ugledu na njih) drave Rake.] oznaavaju sa (= ) i (= ), a u spomenicima sa terena nekadanje Zete i Huma jednim znakom, ervom": koji je kasnije evolurao u slovo . Slovo erv" je prvobitno imalo vrednost samo glasa a ubrzo je primilo na sebe slubu oznaavanja i konsonaita , pa je sa tom dvojakom vrednou upotrebljavano u naoj rukopisnoj i tampanoj irilici sve do kraja prve decenije XIX veka, odnosno do vremena poslednjih reformi srpske irilice. Srpskoslovenskim jezikom pisane su u prvom redu bogoslubene knjige, tekstovi crkvenog karaktera, a takoe i naa srednjevekovna knjievnost svetovnog tipa. [Up. najnoviji rad o srpskoj srednjovekovnoj literaturi, koji unosi dosta novog svetla u nae dosadanje poznavanje ove knjievnosti, a iji je autor Dimitrije Bogdanovi: Stara srpska biblioteka. Letopis Matice srpske, Novi Sad, knj. 408, sv. 5, 405432 i sv. 6, 588620 (citirano prema separatu koji ima paginaciju od 1 59).] Ovaj jezik bio je u upotrebi vrlo dugo kod nas: od kraja XII (a svakako i ranije) do sredine XVIII veka. Njime su tampane i prve nae crkvene knjige i to poev od kraja XV veka (u Crnoj Gori za vreme ura Crnojevia). Iako je u svojoj osnovnoj strukturi ostao na nivou naeg ranog srednjeg veka, srpskoslovenski je jezik razvio i izvesne svoje specifinosti, naroito u vezi sa vokalizacijom poluglasnika u slabom poloaju gde se, inae, poluglasnik po pravilu gubi u narodnom jeziku. Tako se u srpskoslovenskim tekstovima sreu fonetski likovi: vazdii (uzdii), vazradovati se (uzradovati se),vaznositi se (uznositi se), vanuk (unuk), vanutar (unutar), vasak (svak), vasa (sva), samrt (smrt), bogatas tvo (bogatstvo), mnoastvo (mnotvo) i sl. Egzotinost ovih primera i njihova neuobiajenost sa stanovita naeg dananjeg knjievnog jezika (a to u ovom sluaju znai i naeg narodnog jezika) nesumnjiva je. [Postanak pomenutih primera tumai se uticajem vokalizacije poluglasnika u jakom poloaju, koja je u naim narodnim govorima izvrena od XIV veka, s jedne, i prisustvom tradicionalnog pravopisa u srpskoslovenskim tekstovima gde se podjednako pisao i poluglasnik u jakom i poluglasnik u slabom poloaju, s druge strane. Pisac ili pisar srpskoslovenskog teksta, znajui iz svog maternjeg (narodnog) jezika za izgovor sa -a- npr. imenice dan, i isto tako znajui iz srpskoslovenske ortografske norme da se ta imenica mora pisati tradncionalno: , forsirao je izgovor poluglasnika sa a i u pozicijama gde se poluglasnik nije u narodnom jeziku izgovarao (od ovoga se izuzima kraj rei). Tako je dolo do toga da se poluglasnik u slabom poloaju, u veini sluajeva gde se pisao (znai ne uvek), poeo i izgovarati sa a, isto onako kao to se izgovarao u jakom poloaju. Ovaj izgovor slabog poluglasnika vai samo, naravno, za srpskoslovenski jezik, za knjiki jezik, u kome su i slab i jak poluglasnik ravnopravno egzistirali na ortorafskom planu. Samo se tako moe razumeti nastanak oblika bogatastvo, tj. izgovaranje (sa a) poluglasnika u pisanoj formi (up. primere ovog tipa i kod P. oria: Istorija srpske irilice. Paleografsko-filoloki prilozi Beograd (Zavod za izdavanje udbenika

Socijalistike Republike Srbije), 1971, 204210). Treba istai i injenicu da druge promene koje su zahvatile na narodni jezik od kraja XIV veka pa naovamo, kao npr. prelazak -l(-) u -o(-), novo jotovanje (XVI v.), jekavsko jotovanje (XVI v.), gubljenje suglasnika h (XVII v.) ne nalaze, po pravilu, odraza u srpskoslovenskom jeziku.] Srpskoslovenska jezika tradicija nije se lako gasila ni posle polovine XVIII veka. Crte ovoga jezika sreu se i u jeziku pisaca XVIII i XIX stolea odnosno u njihovim delima na narodnom jeziku. [Up. npr. u jezikuovana Rajia primere kao satvoriti, savriti, vazviava se, i sl. (A. Mladenovi, O narodnom jeziku ovana Rajia. Novi Sad (Matica srpska, 1964, 52, 53, 55; D. Vuovi, Prilozi prouavanju Njegoeva jezika. unoslovenski filolog, Beograd, 1930, knj. IX, 105).] Uticaj srpskoslovenskog jezika osea se i danas u savremenom srpskohrvatskom knjievnom jeziku prisustvom formi: opti, optina, svetenik, nuda, na samrti i sl. Narodni jezik bio je u upotrebi na istoku, jugu i jugozapadu srpskohrvatskog jezikog podruja jo od najstarijih vremena nae pismenosti. Poznate su iz XIII i XIV veka povelje i pisma naih srednjevekovnih vladara. [Up. ove povelje u poznatom izdanju Ljub. Stojanovia: Stare srpske povelje i pisma, Knjiga I. Prvi deo. Beograd Sr. Karlovci, 1929, str. 644 i Stare srpske povelje i pisma. Knjiga I. Drugi deo. Beograd Sr. Karlovci, 1934, str. 557. Inae, up. i moje radove: Grafijske, pravopisne i jezike odlike povelje kralja Radoslava, pisane u Dubrovniku 1243. godine Prilozi za knjievnost, jezik, istoriju i folklor, Beograd, 1971, knj. XXXVII, sv. 34, 190207 i ezik u poveljama kralja Vladislava (prva polovina XIII veka). Zbornik za filologiju i lingvistiku, Novi Sad (Matica srpska), 1972, knj. XV/1.] Sva prepiska pomenutih vladara, kao i razni meudravni ugovori, voena je u najveoj meri na narodnom jeziku. I posle propasti srpske srednjevekovne drave narodni jezik nije prestao da se upotrebljava u pisanim tekstovima iako, na primer u XVI i XVII veku, vie nije bilo vladarskih pisama i povelja. Ovaj jezik je prisutan i u raznim poslovnim i imovinskim dokumentima, trgovakim ugovorima, priznanicama, pomenicima, zapisima i natpisima [Up. poznato izdanje ovih tekstova od Ljub. Stojanovia: Stari srpski zapisi i natpisi. Beograd, 1902, knj. I, str. 480; knj. II, 1903, str. 482; knj. III, 1905, str. 487; knj. IV, 1923, str. 227; knj. V, 1925, str. 334; knj. VI, 1926, str. 347.], putopisima [Tako, na primer, s kraja XVII i poetkom XVIII veka imamo putopise eroteja Raanina i Patrijarha Arsenija III Crnojevia, od kojih je prvi pisan u veoj meri narodnim jezikom negoli drugi (up. B. Marinkovi, Odlomci traganja za Raanima i tratradicijom o aroteju Raaninu. Godinjak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, Novi Sad, 1969, knj. XII/1, 263300 + 42 priloga; A. Mladenovi, Osobine grafije i jezika putopisa Arsenija III Crnojevia iz 1682. godine. Zbornik za filologiju i lingvistiku, Novi Sad (Matica srpska), 1965, knj. VIII, 133146 + 4 priloga).] i sl. Naravno, u svim ovim tekstovima narodni jezik u punoj meri preovlauje, mada se u mnogim od tih spomenika mogu sresti i srpskoslovenske osobine, to je i prirodno jer je niz pisara dobro poznavao i jezik pismenosti vremena u kojem je iveo pored, svakako, svoga maternjeg, narodnog jezika. Prva polovina XVIII veka belei kod ugarskih Srba znaajnu pojavu Gavrila

Stefanovia Venclovia, pisca ija su sva dela ostala u rukopisu a od kojih su neka pisana srpskoslovenskim a neka narodnim jezikom (za ovaj poslednji up. npr. Ma duhovni iz 1736. g.). [Up. Vladan S. ovanovi, Gavrilo Stefanovi, Venclovi. Srpski dijalektoloki zbornik, Beograd, 1911, knj. II, 105-306. Up. takoe i izbor tekstova iz Venclovievih dela, koji je priredio M. Pavi (Gavril Stefanovi Venclovi, Crni bivo u srcu. Legende, besede, pesme. Izbor, predgovor i redakcija: Milorad Pavi. Beograd (Prosveta, Brazde" 6), 1966, str. 543. Na alost, ovo nekritiko izdanje moe posluiti jedino u informativne svrhe, dok je za filoloka istraivanja neupotrebljivo.] Dok se s ovim autorom, s jedne strane, zavrava vekovna praksa pisanja srpskoslovenskim jezikom, dotle se, s druge strane, u njegovim delima na narodnom jeziku ogleda nastavak ovakve jezike tradicije u naoj pismenosti. Ovo drugo ukazuje, isto tako, i na neprekidnost upotrebe narodnog jezika u starim spomenicima, jer su, kao to emo nie videti, na istonom podruju naeg jezika narodnim jezikom pisana mnoga dela i tekstovi u XVIII i poetkom XIX veka.

II U prvoj polovini XVIII stolea, odnosno u treoj deceniji ovog veka, dolo je do zvaninog naputanja srpskoslovenskog jezika od strane srpske pravoslavne crkve. Ovaj tradicionalni knjievni i crkveni jezik na istoku, jugu i jugozapadu dananje srpskohrvatske jezike oblasti prestao je da bude ono to je vekovima bio. Njegovo mesto zauzeo je ruskoslovenski jezik, tj. staroslovenski jezik ruske redakcije koji je kod Rusa bio u crkvenoliterarnoj upotrebi jo od davnina, od vremena stabilizovanja staroslovenskog na terenu ruskog jezika. Naravno, treba sa sigurnou uzeti u obzir i izvesnu evoluciju samog ruskoslovenskog jezika u toku niza vekova: od najstarijih spomenika ruske pismenosti do prve polovine XVIII veka kada je preuzet kod nas, odnosno kada je postao zvanini crkveni i knjievni jezik na podruju koje je pod sobom imala srpska pravoslavna crkva. Pomenuta jezika zamena bila je uslovljena i odreenim politiko-nacionalnim razlozima koji su doprineli jednom intenzivnijem duhovnom vezivanju ugarskih Srba za Rusiju, to se naroito manifestovalo 1726. g. otvaranjem kole u Sremskim Karlovcima u kojoj je radio ruski uitelj Maksim Suvorov. Od tada ruski duhovni uticaj postaje sve jai tako da se ne samo sveteniki kadar ve uopte svako obrazovanje kod nas nije moglo zamisliti bez odreene ruskoslovenske komponente. Crkvene knjige donoene su iz Rusije i pre 1726. godine ili su u naoj sredini ruskoslovenskim jezikom bile tampane ili pretampavane. Takav je sluaj bio sa Bukvarom i Katihizisom T. Prokopovia (Pervoje uenije otrokom), koji je 1726. pretampan u Rimniku na molbu mitropolita beogradskog Mojsija Petrovia" [Up. dr G. Mihajlovi,Srpska bibliografija XVIII veka. Beograd (Narodna biblioteka SR Srbije), 1964, 15. ], a koji je doiveo kasnije jo dva izdanja: 1727. i 1734. [Dr G. Mihajlovi, n. d., 17, 19. Inae, ova knjiga tampana je u Rusiji u vie izdanja: 1720, 1721. i 1722 (dr G. Mihajlovi, n. d., 15).] Na ruskoslovenskom jeziku

tampana je u Beu 1741. i uvena Stematografija Hristifora efarovia [Moe se raditi i o prezimenu sa poetnim d-: Defarovi, kao to uzima P. Kolendi(Defarovi i njegovi bakrorezi. Glasnik Istoriskog drutva u Novom Sadu, Novi Sad, 1931, knj. IV, 3539), jer se slovom oznaavao i suglasnik d u naoj staroj irilici (up. dr A. Mladenovi, Prilog prouavanju porekla slova d. Anali Filolokog fakulteta. Vukov zbornik II, Beograd, 1965, knj. V, 146).], koja je posle pomenute godine jo dva puta izdavana [Up. dr G. Mihajlovi, n. d., 22, 28, 29.], a isto tako i njegovo Pouenije svjatiteljskoje k novopostavljenomu jereju (Be, 1742). [Up. dr G. Mihajlovi, n. d., 3132.] Krajem prve polovine XVIII i poetkom druge polovine ovoga veka tampani su na ruskoslovenskom jeziku i sledei tekstovi i dela: 1) Privilegiji rez blaenija imperatori (Be, 1745; preveo na ruskoslovenski P. Nenadovi), 2) Opisanije svjatago boija grada erusalima Simeona Simonovia (Be, 1748), koje je kasnije jo dva puta izdavano (1771, 1781), 3) Gramatika Meletija Smotrickog (Rimnik, 1755) i dr. [Up. dr G. Mihajlovi, n. d , 3537, 3941, 44. ] Ova Gramatika pretampana je sa treeg moskovskog izdanja od 1721. i sluila je, naravno, kao obrazac uenja ruskoslovenskog jezika. Pre njenog pretampavanja, ruskoslovenski jezik se uio ne samo direktno od ruskih uitelja ve i iz pomenutog Bukvara T. Prokopovia, kao i, svakako, iz ranijih ruskih izdanja Gramatike M. Smotrickog. Polovina XVIII veka moe se uzeti kao vreme kada je ruskoslovenski jezik u punoj meri preovladao i kada je srpskoslovenski jezik bio konano za uvek naputen kao dotadanji tradicionalni crkveni jezik. Od toga vremena do danas ruskoslovenski jezik je neprekidno prisutan u pravoslavnoj crkvi. U poetku svog javljanja na naem terenu ruskoslovenski jezik je, prirodno, bio najvie u upotrebi uglavnom na podruju dananje Vojvodine a i ue Srbije. U drugoj polovini XVIII veka, zahvaljujui unutranjem ustrojstvu pravoslavne crkve, ruskoslovenski kao crkveni jezik zauzima svoje mesto i van pomenute oblasti: u Crnoj Gori i Hercegovini. [Up. ruskoslovenski uticaj i u pismu pisanom narodnim jezikom u Ceklinu (Crna Gora) 1772. godine (A. Mladenovi, ezik triju ceklinskih pisama iz druge polovine XVIII veka. Zbornik za jezik i knjievnost, Titograd (Drutvo za srpskohrvatski jezik i knjievnost SR Crne Gore), 1972, knj. I, 57).] Na ovaj jezik odnosi se termin, koji neki upotrebljavaju, novocrkvenoslovenski jezik. Iako je ruskoslovenski za Ruse zapravo stari crkveni jezik (kao to je kod nas to bio srpskoslovenski do polovine XVIII veka), na naem podruju ovaj ruski crkveni jezik jeste novi crkveni jezik jer nema jo ni tri veka kako se ovde upotrebljava. Ovim jezikom pisana su i tampana ispoetka ne samo dela duhovne, crkvene sadrine, ve i tekstovi sa literarnom, istorijskom ili naunom tematikom. Primeri ruskoslovenskog jezika 1) Zaharija Orfelin: , 1762.

(1) ; ' , , 2. (2) ! , , : , 2 ... itd. str. 2) [Pesma je tampana u Veneciji 1762. g. (up. dr G. Mihajlovi, n. d., 59). O jeziku ove pesme up. rad S. Stijovia: O meusobnom odnosu nekih ruskoslovenskih i srpskohrvat-skih osobina u Orfelinovim pesmama. Prilozi prouavanju jezika, Novi Sad (Katedra za junoslovenske jezike Filozofskog fakulteta u Novom Sadu), 1970, knj. 6, 2027.]

2) Pavle ulinac: I ... ...1. , , , , , , , , , . 2. I , , , , , ..." (str. 53 54). [Ovo delo je tampano u Veneciji 1756. godine. Naravno, i u ovakvim tekstovima moe se sresti poneka osobina koja ne pripada ruskoslovenskom jeziku, kao npr. gen. jedn. Neman, dat.

jedn. Nemani, mada je oigledno da ruskoslovenski jezik u gornjem tekstu potpuno preovlauje (up. i izvesne osobine naeg jezika u ovoj istoriji P. ulinca kod mene: Odnos izmeu domaih i ruskoslovenskih elemenata u knjievnom jeziku kod Srba pre njegove vukovske standardizacije. Zbornik za filologiju i lingvistiku, Novi Sad (Matica srpska), 1969, knj. XII, 4445, 4850).] 3) ovan Raji: ... . ... , . , , , , . , , ..." (str. 4456) [Ova Istorija je tampana u Beu 1794.] Poev uglavnom od druge polovine XVIII veka, kada su i pismenost i obrazovanje kod ekonomski ojaane graanske klase u Vojvodini dostigli odreen stepen, javila se potreba za pisanjem dela svetovne sadrine, ali ne na istom ruskoslovenskom jeziku. Ovaj jezik svojim veim delom pokazao se kao nerazumljiv iroj publici kojoj su autori svoja dela namenjivali. U tenji da se priblie narodu i njegovom prosveivanju, pojedini pisci piu svoja dela jednim tipom jezika u kojem pored ruskoslovenskih osobina sreemo i crte narodnog jezika, odnosno onog lokalnog govora iz kojeg je odreeni autor poticao. Tako je stvoren poseban tip knjievnog jezika kod Srba poznat u nauci pod imenom slavenosrpski jezik. Tim jezikom je niz autora druge polovine XVIII i prvih decenija XIX veka pisao svoja dela. Krajem XVIII i poetkom XIX stolea ovaj jezik je dostigao svoju kulminaciju u upotrebi. Predstavljajui jednu jeziku meavinu, gde meusobni odnos prisustva ruskoslovenskih i narodnih crta nije bio uvek isti ne samo kod pojedinih pisaca nego i u pojedinim delima jednoga te istoga autora slavenosrpski jezik je egzistirao bez odreenih gramatnkih pravila i normi. Za ruskoslovenski jezik postojali su, videli smo, tampani bukvari [Up. do kraja XVIII veka i: Orfelinov Bukvar (Venecija, 1767, 1792), kao i druge bukvare izdate u Beu (1770, 1774, 1780, 1781, 1782, 1785, 1786, 1787, 1788, 1789, 1792, 1793, 1798) i Veneciji (1775, 1792); up. o tome dr G. Mihajlovi, n. d., 85, 90, 92, 121, 126, 151, 153, 170, 174, 181, 194, 206, 225, 232, 243, 311). ] i gramatike (prva M. Smotrickog a zatim krajem XVIII veka S. Vujanovskog i A. Mrazovia), [Up.

Gramatiku S. Vujanovskog (1793) i A. Mrazovia (1794, 1797, 1800) kod dr G. Mihajlovia: n. d., 244, 245, 280, 308, 350, 351, 342.] u ije je normativne okvire trebalo smestiti svaki autor po svom nahoenju odreene slavenosrpske jezike osobine. Samim tim, u delima pojedinih pisaca, koji su stvarali slavenosrpskim jezikom, mogu se sresti, pored ruskoslovenskih i odgovarajuih narodnih crta, i osobine za koje ne postoje nikakva posebna gramatika pravila ni odreene norme, osobine koje ne predstavljaju odliku ni jednog od ova dva pomenuta jezika, ve su one plod izvesnog autorovog samostalnog gramatiziranja. Protiv ovog, slavenosrpskog, a ne protiv ruskoslovenskog, Vuk Karadi se postavio kada je u drugoj deceniji XIX veka poeo svoju knjievnojeziku reformu.

Primeri slavenosrpskog jezika 1) Zaharija Orfelin: - , , . , . , I ( 1768). ... , ; , , , ; , ? . , , , , , . ! ... (str. 8) [O karakteru jezika u ovom Orfelinovom delu up. moj rad: O nekim ruskoslovenskim i srpskohrvatskim jezikim osobinama u Orfelinovom "Magazinu". Zbornik za filologiju i lingvistiku, Novi Sad (Matica srpska), 1970, knj. XIII/1, 103118. ] 2) Atanasnje Stojkovi: (Budim, 1800)

... , , , . , , , . : , . , . . , , , , : ; ..." (str. 2021) Paralelno sa postojanjem ruskoslovenskog i slavenosrpskog jezika u XVIII veku, u znaajnoj upotrebi bio je i narodni jezik kojim je niz autora pisao i tampao svoja dela, i to u istoj toj sredini gde su pomenuta dva jezika (ruskoslovenski i slavenosrpski) bila vrlo aktuelna (npr. u Vojvodini). Novija prouavanja jezika tampanih tekstova i dela pojedinih pisaca predvukovskog perioda, XVIII i poetka XIX veka [Up. bibliografske podatke o nekom od tih radova kod mene:Stanje i problemi u prouavanju knjievnog jezika vojvoanskih Srba u predvukovskoj eposi. Knjievnost i jezik, Beograd, XVI/1969, br. 3, 228235.], koji su pisani narodnim jezikom, pokazuju da je ovaj jezik u velikoj meri bio u funkciji knjievnog jezika, da je i narodni jezik u to vreme inio poseban tip literarnog jezika naporedo sa ruskoslovenskim i slavenosrpskim. Pored Dositeja Obradovia, koji se trudio da pie narodnim jezikom i koji je smatrao da se za narod mora stvarati na jeziku koji je tom narodu razumljiv [Up. najnoviju monografiju o jeziku D. Obradovia, koju je napisala Herta Kuna: ezike karakteristike knjievnih djela Dositeja Obradovia. Sarajevo) Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine. Djela, knj. XXXVI. Odjeljenje drutvenih nauka, knj. 21), 1970, str. 287.], novija pomenuta istraivanja pokazala su da je bilo i drugih pisaca koji su pisali dobrim narodnim jezikom svoga kraja odakle su poticali i svoga vremena kada su iveli. Da napomenemo neke od njih.
1. 2.

3. 4.

5.

Zaharija Orfelin: Pla Serbiji (pesma, Venecija, 17621763), Setovanije nauenoga mladago elovjeka (pesma, Venecija, 1764). ovan Raji: Slovo o grenom elovjeku (Venecnja, 1764), Katihizis mali (Be, 1776), Boj zmaja sa orlovi (stihovi, Be, 1791), Svjaenaja istorija radi maloletne deice (Be, 1793), Sobranije (Be, 1793). Vasilije Damjanovi: Novaja serpskaja aritmetika (Venecija, 1767). Emanuil ankovi: Tergovci (Lajpcig, 1787), Fizieskoje soinjenije (Lajpcig, 1787), Blagodarni sin (Lajpcig, 1789), Zao otac i nevaljao sin (Be, 1789). Avram Mrazovi: Pouiteljni magazin za decu (Be, 1787).

ovan Mukatirovi: Prite ili po prostomu poslovice (Be, 1787), Kratkaja razmiljenija (Budim, 1805). 7. Anonim: Nastavljenije za sejatelje duvana (Be, 1790). 8. Mihailo Maksimovi: Mali bukvar za veliku decu (Be, 1792); 9. Stefan Raji: Slovo na torestveni prazdnik Narodnje oseke kole (Be, 1792), Satir ili divji ovek (Be, 1793, prevod na prostoserpski jezik", istoimenog dela M. A. Relkovia), Vertogradi ili prostoserpska baica (Be, 1800). 10. Nikola Stamatovi: istoje ogledalce (pesma, Be, 1793), Pesn pohvalnaja (Be, 1793). 11. Pavle Markov Stojadinovi: Srpski nemecki razgovori (Be, 1793). 12. Vikentije Raki: Pesn istorieskaja o itiji svjatago i pravednago Aleksija, elovjeka boja (Be, 1798), ertva Avramova (pesma, Budim, 1799), Cvet dobrodetelji (Budim, 1800); itije svjatago i pravednago osifa prekrasnago (pesma, Venecija, 1804, 743; Katihizis, 4562; Istorija o razoreniji poslednjem svjatago grada erusalima, stihovi, 165; Istorija vtoraja o plenjeniji slavnago carja grada, stihovi, 74108), udesa presvjatija bogorodici(Budim, 1808), Propovedi (Venecnja, 1809). 13. Sava Tekelija: Naertanije osnovanija za obuenije serpske dece (Budim, 1798), Rimljani u paniji (Budim, 1805). 14. Nikola Lazarevi: ivot ... Robinsona Kruse ot orka (Budim, 1799). 15. Stevan Stratimirovi: Ljubosava i Radovan (pesma, Budim, 1800). 16. Anonim: Pridatak k runoj knjigi za selskaja uila (Be, 1787). 17. Gavrilo Kovaevi: Pesn o sluajnom vozmueniji v Serbiji (Budim, 1804), Stihi o povedeniji i namereniji serpskago velikago knjaza Lazarja protiv turskago opolenija (Budim, 1805), Proletije ili letorasl elovjeeskago veka (Budim, 1809). 18. Gavrilo Hranislav: Povarnaja knjiga (Budim, 1804). 19. oakim Vuji: Ljubovnaja zavist rez jedne cipele (Budim, 1805). 20. Mihail Bojadi: Umnaja nastavljenija (Budim, 1809). 21. ovan Doenovi: Lirieskaja penija (Budim, 1809). 22. Pavle Solari: Miroljubac indijski (Venecija, 1809), O samosti (Venecnja, 1809)
6.

i dr. [Naravno, bilo bi sasvim nenauno i metodoloki pogreno ako bi se na osnovu naslova pojedinih navedenih dela zakljuivalo o tipu jezika kojim su ona pisana. Dobro je poznato da su u predvukovskoj eposi naslovi pojedinih dela, posvete, predgovori i prve reenice u tim tekstovima najee pisani jezikom koji nije narodni, za razliku od same sadrine dela gde je dolazio do izraaja piev narodni jezik (up. i kod mene: Stanje i problemi knjievnog jezika kod vojvoanskih Srba u predvukovskoj eposi, 232).]

Primeri narodnog jezika

[asno je da se ne moe govoriti o stoprocentno istom narodnom jeziku, o takvom jeznku u kojem nema nijedne npr. ruskoslovenske crte. Sva ova dela na narodnom jeziku imaju i poneku nenarodnu" osobinu. Meutim, procenat prisustva crta narodnog jezika u tim delima jeste takav da te osobine ine osnovni tip jezika kojim je odgovarajue delo pisano. Uporedi npr. u Trgovcima E. ankovia zastupljenost narodnog jezika sa 80% dok 7% (6,67%) otpada na ruskoslovenski jezik a 13% na crte koje se javljaju u duhu i jednog i drugog pomenutog jezika (up. A. Mladenovi, Odnos izmeu domaih i ruskoslovenskih elemenata u knjievnom jeziku kod Srba pre njegove vukovske standardizacije, 49).]

1) ... , , , , , , , , , ' ' , , , ' , , , ' ..." (str. 2425) [Ovaj Regulament tampan je u Blau 1748. g. O jeziku ovoga teksta up. rad A. Albina: Narodne jezike crte u Regulamentu od 1748. g. Zbornik za filologiju i lingvistiku. Novi Sad (Matica srpska), 1971, knj. XIV/1, 6177.] 2) Zaharija Orfelin: (1) , , , . , . ! (2)

 , , , ' , . ! itd. (str. 3) [Ova pesma je tampana u Veneciji 17641765. g.] 3) Emanuil ankovi: (Lajpcig, 1789) ... . ' ; . , ; , ' , ' ; , , ' 50 . , , . . . ? , . , ..."

4) Jovan Raji: ... ... , : , , .

 , , . , , . , , , ' . , ..." (str. 3839) [Ova pesma je tampana u Beu 1791. g.]

5) Vikentije Raki: ... , . , , , . , , , . , , , . , . ,

I . , ! . , ..." (str. 2021) [Ova pesma je tampana u Budimu 1799. g.] 6) Stevan Stratimirovi: ... ... , , , , ; , , , . ! ! ' . , . , , , . , , ... (str. 1718) [Ova pesma je tampana u Budimu 1800. g. Up. o jeziku ove pesme moj rad: Narodni jezik u pesmi Ljubosava i Radovan" mitropolita Stevana Stratimirovia. Zbornik za filolofiju u lingvistiku, Novi Sad (Matica srpska), 1971, knj. XVI/2, 65115.] 7) Vikentije Raki: I

(Venecija, 1804) ... , . , . , . , . , . , . , . , . , . , . , . , ..." (str. 8081) Sva ova dela, pisana narodnim jezikom, vezana su ne samo za svetovnu tematiku ve neka od njih i za duhovnu u sluajevima kada je trebalo odreene tekstove crkvenog ili isto moralno-pounog tipa preneti iroj publici ili mladom narataju (npr. ve pomenuti Katihizis mali ili Svjaenaja istorija radi maloletne deice . Rajia). Prisustvo narodnog jezika u delima pojedinih pisaca sa istonog podruja u XVIII i poetkom XIX veka, dakle u vremenu pre pojave Vuka Karadia, predstavlja upravo nastavak one vekovne upotrebe onog jezika na pomenutom terenu, to datira od pojave najstarijih spomenika nae pismenosti. Moe s sasvim pouzdano rei da se upotreba narodnog jezika u pisanim tekstovima na istonom srpskohrvatskom podruju nikad nije gasila, iako je do polovin XVIII stolea narodni jezik imao za svog neravnopravnog partnera-konkurenta srpskoslovenski jezik, a od polovine ovog stolea pa do pojave Vuka Karadia u istom tom svojstvu prema narodnom jeziku, egzistirali su i ruskoslovenski i slavenosrpski jezik. Dakle, ovo prisustvo narodnog jezika u delima niza naih pisaca XVIII i poetka XIX veka nije ni malo sluajno niti je izazvano iskljuivo pojavom Dositeja Obradovia. avljanje ovoga naeg pisca, u drugoj polovini XVIII stolea,

naglasilo je, potenciralo a moda i forsiralo jedan vid pisanja koji je ve postojao u praksi: pisanje narodnim jeznkom. Spomenici na narodnom jeziku pre Dositeja, zatim njegova dela, kao i razni tekstovi drugih autora na istom tom jeziku posle pojave ovoga pisca, utirali su lagano put onome to e otpoeti u XIX veku. Drugim reima, Vukova borba za narodni knjievni jezik u drugoj deceniji XIX stolea mogla je biti zapoeta ne samo zato to je slavenosrpski jezik postao velika prepreka prosveivanju naroda, prodiranju do naroda pisanih i tampanih tekstova namenjenih njemu, ve i zato to su odreeni opti drutveni uslovi omoguavali borbu za ono to je narodno. Pored romantizma drutvenog pokreta koji je u sebi imao za ideoloku osnovu okretanje prema narodu, njegovoj tradiciji, istoriji i stvaralatvu, a koji je u Vukovo vreme bio aktuelan i kod nas mora se imati u vidu injenica da je dosta vremena pre pojave Vuka Karadia na istoku nae jezike teritorije postojao niz pisaca koji je stvarao svoja dela na narodnom jeziku. Ovaj jezik nije bio ni ujednaen ni zajedniki za te autore jer je zavisio od dijalekatske pripadnosti pojedinih pisaca. Zahvaljujui svome talentu i duhu, a razvivi svoju delatnost u vreme kada se opti drutveni uslovi njegovom radu nisu generalno suprotstavljali, Vuk Karadi je mogao da dugotrajnom borbom dovede do kraja proces uvoenja narodnog jezika u knjievnost, proces koji je zapoet mnogo pre pojave ovog velikog stvaraoca naeg dananjeg literarnog jezika.