II Svjetski Rat

II svjetski rat
AVJ:ONJ:
Chant
Gore: "B-17 B-17 je bio
okosnica bombarderskih snaga
SAD u Evropi no u irem obimu sluio
je i drugdje.
Slika uz korice: Srednji bombarderi "B26
Marauder iz sastava snaga SAD.
Avion na vrhu upravo je isputati
bombe.
II svjetski rat
Christopher Chant
Predgovor
dr Nikola K r i
Specijalne ilustracije:
County Studio, Coleorton, Leicester
ALFA-ZAGREB 1977.
S engelskog preveo: Mihajlo P a t a r e c
Redaktura: dr Nikola K r i
Naslov originala: WaLD WAR II - AIRCRAFT
Orbis Publishing Limited, London 1975.
Sadraj
Predgovor

Italija
. .
7
10
.38
Japan 44
Velika Britanija 64
Francuska. . . 96
Sovjetski Savez 100
Sjedinjene Drave 116
stranica: Bombarderi
za obruavanje Douglas SBD Dauntless,
jurino oruje mornarice
Sjedinjenih Drava u drugom svjetskom
ralU, u letu nad atolom
(Imperijalni ratni muzej).
Predgovor
Za mnoge ljude avion je neto vie od stroja.
Malo je onih koji ostaju ravnoduni dok promatraju te
metalne ptice, to veliko djelo ljudskog uma i ruku, kako
dostojanstveno plove nebeskim visinama ili se uz zagluu-
buku motora odvajaju od piste aerodroma. Mnogo
toga je napisano o vjekovnoj elji da dobije krila,
ali koje svi dok promatramo avione
ne moe se objasniti samo time to avion, eto, ispunjava
taj ljudski san. U svemu tome sigurno nisu nevane i ne-
Gsporne estetske kvalitete aviona, sigurno najljepeg stroja
sto je stvorio. Uz to taj stroj, to je svojevrsna
ironija, izaziva i asocijacije na strahote to ih je nanosio
I moe nanijeti kao ubojitih ratnih sredstava. Bilo
kako bilo, svojom ljepotom, svojom ratnom i mirnodop-
skom rjeenjima koja predstavljaju
vrhunac ljudske kreativnosti, ili kao prijevozno sredstvo
koje je smanjilo svijet, avion I-jude i broj onih
koji svoj poziv ili hobi vezuju za zrakoplovstvo iz dana u
dan raste, kod nas i u svijetu.
Drugi je svjetski rat osobito vano razdoblje u povijesti
zrakoplovst va, razdoblje kada je njegov uspon bio naj-
bri, kada su vrtoglavom brzinom nastajale nove, sve sa-
vrenije kon trukcije aviona sa sve naoruanjem.
Taj razvoj je doveo do dva velika kvalitativna skoka koji
su prekretnicu u zrakoplovstvu i njegovoj ratnoj
primjeni. a konstrukcije aviona to je bilo uvo-
mlaznih motora i prvo sagledavanje i rjeavanje
problema lO ih aerodinamika velikih brzina, a
na polju naoruanja to je bila upotreba prvog nuklearnog
oruja - atom ke bombe. Uz to ne treba zaboraviti na
velik napredak na pol ju avionske opreme, uvjetovan br-
im razvojem elektronike, u prvom redu radara
koji je u ratu bio naao vestranu primjenu, uglavnom
onu koju ima i dana. Moe se slobodno da su u
drugom vjet kom ,ratu udareni temelji dananjeg moder-
nog zrakoplovstva, i vojnog i civilnog. Zato je to razdob
Ije u povijesti zrakoplovstva ne samo veoma zanimljivo
nego i veoma vano za svakoga tko eli upoznati razvojni
put suvremene nauke i tehnike. Ne treba posebno nagla-
avati da iskustva, realizacija postavlje-
nih teorija, uspjesi i zablude - a povije t zrakoplovstva u
drugom ratu prua za to bezbroj primjera -
mogu biti i vcoma korisna pouka za t.
Kad e ve to uzme u obzir, pomalo
nica da prvu istinski vrijednu, dokumentiranu i likovno
solidno oprcmljenu publikaci ju tipovima aviona
upotri iebl.jenih u drwwm svjetskom ratu dobivamo tek da-
nas. U svi jclu postoji ogroman izbor takve literature, od
minijaturnih do raskonih albuma u vie sve-
zaka i serija opsenih monografija pojedinim
(vanijim i manje vanim) tipovima aviona. Mislim da je
Alfa dobro kada je za DO-
odabralo upravo knjigu World War II Aircraft,
jer predstavlja djelo u kome je ostvaren potreban sklad
i popularQog aspekta tematike, s obzirom
na to da .ie knjiga namijenjena irem krugu Pri-
kazi razvoja i borbenog puta pojedinih tipova aviona dani
su pregledno i zanimljivo za kome zrakoplovstvo
ni ie struka, a dosta pojedino-
sti i podataka koji su, bar koliko je to bilo oro-
vjeriti, pouzdaniji nego u nekim publika-
cijama i popularnim na koje ponekart nailazimo
u ne ni nae. Ta pouzdanost izne-
senih podataka i osvrt na prednosti i nedostatke
pojedinih tipova aviona da knjiga biti dragocjen
svima koii se bave drugog vjetskog
rata. Njeno objavl jivanje sigurno osobito obradovati
modelare, mnogobroine sljedbenike hobi ja koji se u toku
proteklih desetak godina proirio na svi iet, jer su
uz ilustracije u boji goLovo uviiek dani i podaci o ratnim
bojama, oznakama iformaci jskoi pripadnosti prikazanih
aviona. to u dragoe jena saznan ja za svakog modelara.
Kao i slavni engleski pilot-lovac Robert Stanford-Tuck
koji je u predgovoru engle kom izdanju knjige napisao
6
kako je morao potisnuti elju da opiSima aviona doda svo-
ja osobna iskustva s tipovima na kojima je letio i koje
je sretao u borbi, i pisac ovog predgovora osjetio je elju
da tekst dopuni ponekim povijesnim ili teh-
detaljem koji bi mogao biti zanimljiv za naeg
taoca. Suzdrao se iz istog razloga zbog kojeg je to
nio i pisac knjige - da dani opseg knjige. Ostaje
mu nada da nakon ove, kod nas prve knjige, slijediti
druge, opsenije, u kojima se mjesta za sve to
je u ovoj moralo biti isputeno. '
U drugom svjetskom ratu strane raspolagale
su, prema gruboj procjeni, sa oko 250 osnovnih tipova avio-
na. Mnogobrojne varijante najuspjelijih tipova - a o nji-
ma se u ovoj knjizi dosta govori - viestruko
tu brojku. Ova knjiga sadri osnovne o sedam-
deset tri tipa aviona, tipovima koji su odigrali vaniju
ulogu u ratu ili koji su znatnije utjecali na
napredak zrakoplovstva. da vri otru selekciju,
autor je morao izostaviti iz knjige i tako poznat avion
kao to je bombarder Vickers Wellington, koji se prosla-
vio u prvim napadima na Berlin, avion kao
to je Fiesler Storch, popularna roda, kao to je tali-
janski avion Macchi MC 200... i jo mnoge, da
ne nabrajamo. Izostali su, to je donekle shvatljivo, avioni
malih zemalja kojih moda nije bilo mnogo i nisu znat-
nije utjecali na ishod borbi ali na kojima su se njihovi
piloti hrabro suprotstavljali Luftwaffe - u pr-
vom redu avioni poljskog, nizozemskog i jugoslavenskog
zrakoplovstva. Od saveznika u ratu koji su imali
zrakcplovnu industriju izostali su avioni Finske i Rumunj-
ske, kao i avioni marionetske tvorevine koja je
upotrebljavala nekoliko tipova aviona kon-
strukcije i proizvodnje.
Za naeg koji moda poel jeti da usporedi
avione na kojima su letjeli i borili se nai piloti s avioni-
ma kojima je raspolagao neprijatel i. bit korisno dati
kratak pregled karakteristika naih aviona. Ju-
go lavija' je u razdoblju dva svjetska rata poste-
peno svoju zrakoplovnu industriju koja je,
prvenstveno kvalificiranom i veoma sposob-
nom i inenjerskom kadru, proizvela nekoliko
tipova aviona koji po performansama nisu nimalo zaosta-
jali iza aviona to su ih proizvodile razvijene industrijske
zemlje. Ta industrija, dijelom u privatnim a dijelom u
dravnim rukama, bila je posobna da proizvodi suvre-
mene avione po inozemnim licencama i realizira prototi-
pove - pa i serijsku proizvodnju - vlastitih konstruk-
cija, ali u koja nije bila dovoljna za podmirenje
potreba ratnog zrakoplovstva, pa se ono dobrim dijelom
moralo oslanjati na uvoz.
U Beogradu je 1923. godine osnovana tvornica Rogo-
arski (Prva rpska fabrika aeroplana ivojin Rogoarski
i do drugog svjetskog rata proizvela, u manjim serijama.
veliki broj tipova i modifikacija borbenih i kolskih aviona
i hidroaviona. njima, kao najvanije, treba spome-
nuti trenani dvosjed visokokrilac sa trelastim krilom
PVT, niegovu jednosjedu varijantu R-iOO te dvomotorni
hidroavion SiM XIV H. Tvornica je 1938. godine
izradila prototip niskokrilca IK-3, a serijsku pro-
izvodnju 1940. godine. Od 1940. godine do nje-
napada na Jugoslaviju 6. aprila 1941. tvornica je
u licenciji proizvodila avion Hawker Hurricane Mk
I. eposredno pred rat po projektu S. iz-
je prototip lakog R-3J3, trosjeda
sa dva motora Walter Sagitta-I SR od po 500 KS, sposobnog
da u horizontalnom letu razvija brzinu od 460 km/h.
Iste godine kad i' tvornica Rogoarski u Beogradu.
1923, u Novom Sadu je s radom tvornica aviona
Ikarus A. D., a 1927. godine o novana ie podrunica tvor-
nice u Zemunu koia je odmah s proizvodnjom
aviona Potez XXV, po francuskoj licenci ii. Go-
dine 1932. tvornica Ikarus,( kompletna prelazi u Zemun
gdje u novopodignutim radionicama s proizvod-
niom vie tipova aviona konstrukcije i po stranim
ijama. Od najvanijih konstrukcija treba
enuti hidroavion IM i jednosjed IK-2.
redno pred rat tvornica je izradila prototip sred-
ombardera Orkan, konstrukcije S. i D.
trosjed sa dva motora Fiat A.74-RC-38 od po
. Taj avion elegantnih linija razvijao je u horizon-
m letu brzinu od 450 km/h. Do napada
go laviju su, samo dva aviona
__ 'Ipa. Od 1933. do 1937. godine tvornica Ikarus je po
'oj licenciji proizvodila jednosjed Hawker
a pred rat je proizvodila, po engleskoj li-
laki bombarder Bri tol Blenheim Mk l. Prvi u Ika-
proizvedeni Blenheim poletio je u martu 1939. go-
amo de et mjeseci nakon to je tvornica primila
svemu je proizvedeno oko Blenheima.
ornica flviona Zmaj U Zemunu je s radom
",odine i prvi avioni u toj tvornici bili su
t avioni i hidroavioni tipa Hanriol. Nakon toga tvor-
> prela na proiz odnju aviona Gourdou-Le-
i De\\'olline, po francuskoj licenciji, a od 1932. go-
je i proizvodnja 'kolskih i trena-
iona FN i FP-2, koje je konstruirao Rudolf Fizir. Od
o 1939. godine u tvornici Zmaj" je serija
.. Hawker Fury u specijalnoj modifikaciji za Jugo-
eposredno pred rat u tvornici je pro-
akog bombardera Zmaj l konstruktora D. Stankova
D Bio je to trosjed sa dva motora Hispano Suiza
- KS, posoban da razvije brzinu od 450 km/h.
rza\'na tvornica aviona u Kraljevu o novana je 1939.
pro 'irivanjem prijanjeg Vazduhoplovno-tehnic;kog
koji jc s radom 1929. godine. Proizvodila je
iie otkupljenoj fracuskoj licenciji dvokrilce za izvi-
\"ooperaciju s trupama Breguet 19 A2 i B2, a zatim
licenciji dvomotorni laki bombarder i izvi,
mia Do 17.
napad na Jugo laviju 6. aprila 1941.
la\'(:nsko ratno zrakoplovstvo sa oko 300 uglav-
\ rClllcnih aviona prve borbepe lini.ie (podaci o bro-
na koji 'e navode u raznim povijesnim izvorima
e, jer stanovit broi aviona nije bio kompletiran
...... neki avioni bili su neispravni ili na opravci
Glavnu udarnu snagu bombarderskog zrakoplovstva
__..-" .. ,alo ie 40 sn:dnjih trornotornih bombardera Savoia
ti" SM 79-1 Soarviero, 60 lakih dvornotornih bom-
Dornier Du 17 i oko 60 lakih bombardera Bristol
III M k l. zrakoplovstvo imalo je u svom
oko 60 lovaca Messerschmitt Bf 109, 35 lovaca
r HIlrricune Mk l, 6 lovaca l K-3, 8 lovaca l K-2, a
alna eskadrila pilotske kole uputila
borbe i dva zastarjela dvokrilna lovca Avia
isko zrakoplovstvo bilo je opremljeno uglav,
tarielim avionima Breguet 19 (u vie modifikaciia)
- XXII. Pomorsko zrakoplovstvo 'imalo ie
vrne hidroavione konstrukciie SIM XIV H
fide 'et komada) i u inozem tvu nabavljene jedno-
\ i 'okokrilce sa dva plovka Dornier Do 22 (iugo-
a oZllaka Do-H), te stanovit broj dvornotornih 'hi-
na za bombardiranje Dornier Wal. Za obu-
opneno i pomorsko zrakoplovstvo imalo nekoliko
\ iona konst rukci ie i oroizvodnje (R-1000,
kopnenoj i hidro-varijanti, SIM-X Fizir FN, Fizir
z tarlO\ it broj uglavnom za tarjelih stranih tipova.'
JI da 'e nepo redno pred izbi ianie rata nabave io
\femcniji tipovi aviona u Britaniji (bombarderi Vi-
el/inglOn lovci Spitfire- i HL/rricane) ni u uspjeli
-..z::=:.fj'icno ie samo dvadeset bombardera Blenheim na-
ih RAF-u, od koiih su neki bili modificirani u lov-
ruani sa dva topa kalibra 20 mm). a lovci Fiat
:'ll u Italiji su tek nakon okupacije
nakonlovstvu tzv. I ezavisne Dravp. Hrvatske. kao
"0 lakih bombardera CaDroni CA 3U. Desetak sla-
'ona, Caproni CA 310 Libeccio, nije jo bilo ra-
o u operativne ip.dinice.
eno napadu daleko i ta-
zrakoplovnih snaga, bez veze s knmandom u ko,
brzo zavladao ka'os. Qretrpivi velike gubitke na
. prvog dana rata. jugoslavensko ratno zrakoplov-
- 'e Druilo neori iatel iu otoor kakav ie po svojoi OD-
i i moralu kadra moglo nrt1iti. Neke
akcije izvr ilo ie uglavnn1"T1 na inir.iiativu samih
anatfl eskadrila i pukova. Od tih akcija vriiedi ista-
ranu Beoj!rada od str'lne lovaca 6. puka,
otpor nilota 5. nuka koii su na zastarie-
im;! Ha'vker Fury branili aerodrom kod Kuma-
zrarne borbe <; Messerschmittima,
-. napad Blenheima 8. bombarrlp.rs1<og puka na doh-
'ene n aerodrome u te napade
dera na kolone u Makedoniji i talijanske
baze u Albaniji. Nakon raspada i kapitulacije jugoslaven-
ske vojske, jedan dio pilota povukao se sa svojim avionima
u i dalje na Srednji istok, a neki su preletjeli i II
SSSR. Organizirano se povukla i nastavila s borbenim dje-
lovanjima na strani Saveznika samo sjedinjena Jugoslaven-
ska hidroeskadrila s deset hidroaviona Do-H i jednim SIM
XIV H.
Neki od aviona prve linije kojima je raspolagalo jugo-
slavensko zrakoplovstvo opisani su u ovoj knjizi, i tom
opisu valja dodati samo nekoliko pojedinosti.
Jugoslovenski Blenheimi, bilo oni nabavljeni u Engleskoj,
ili oni proizvedeni u "Ikarusu, u potpunosti su odgovarali
modelu Mark l. epos redno pred rat avioni u operativnim
jedinicama prebojeni su maskirnim bojama - kod nekih
su gornje povrine bile prebojene maslinastozelenom a
donje svetloplavom bojom, dok su kod drugih gornje po-
vrine bile prebojene maslinastozelenom i bojom.
Oznake nacionalne pripadnosti (crveno,bijelo-plava rondela
s bijelim tzv. takovskim kriem) na krilima nalazile su se
amo na gornjim plohama a na vertikalnom stabilizatoru
bila je naslikana tanka plavo-bijelo-crvena trobojnica. Od
oznaka, aviooi su no ili samo redni broj aviona u eska-
drili nanesen na stranama trupa crnom bojom, a
ponekad ni to. Dvomotorni laki bombarderi Dornier Do 17,
nabavljeni u i u Dravnoj fabrici avio-
na u Kraljevu, bili su eksportni, 'dugonosi' model, ali
sa zvjezdastim motorima Bramo Fafnir, po performansama
najblii modelu E-l. Bili su obojeni s gornje
strane maslinastozelenom a s donje svijetloplavom bojom
i nosili oznake nacionalne pripadnosti i na gornjoj i na
donjoj strani krila, a stanovit broj aviona u jedinicama
nije imao nikakvu kamuflau i na vertikalnim kormilima
imali su mirnodopsku, iroku trobojnicu. avioni
Messerschll1itt Bf 109 bili su model E-2 naoruan sa dva
too.a kalibra 20 mm, je opis dan u ovoi knjizi, a ma-
skirno bojenje i bilo im je i.sto kao kod lo-
aVIOna IK-J. Isto vai za avione Hawker
Hurricane Mk l, s tim to je dio tih aviona u jedinicama
na dan napada bio srebrnaste metalne boje s
mirnodop hm irokim trobojnicama na vertikalnom kor-
milu i rondelama na gornjoj i donjoj strani krila. Tromo
torni bombarderi Savoia Marchetti SM 79-1 Sparviero bili
su s gornje strane obojeni maslinastozelenom a s donje
svijetloplavom bojom.
Jugoslavenskim avionima prve linije koji nisu opisani
u ovoj knjizi potrebno je posvetiti neto vie prostora, jer
to svakako zasluuju. U odnosu na dvokrilne avio-
ne koji su dominirali u snagama zemalja
u godinama kada je poletio prvi prototip prvog jugosla-
venskog aviona IK-2 (22. aprila 1935), na je avion
imao nekoliko izrazitih prednosti. Bio je to visokokrilac
s galebovim krilom, izvanredno lijepo ob-
likovan. Imao je redni motor Hispano Suiza 12 Ycrs s
kompresorom od 810/860 KS s hladnjakom is-
pod trupa, nogu stajnog trapa. Razvijao je 'za ono
vrijeme dosta veliku brLinu od 435 km/h. a konstruktorima,
Ljubomiru i Kosti uspjelo je da ostvare i
veoma dobru pokretljivost i penjanje aviona (5000 m za
S' 25"). Osobito je dobro bilo rijeeno naoruani e - top
kalibra 20 mm koii je kroz osovinu elise i dva mi-
traljeza kalibra 7,9 mm u trupu. Usvajanje novog aviona
u ratno zrakoplovstvo nije, ilo bez koje
su uglavnom bile rezultat nepovjerenja u kon-
strukciju i cijelu koncepci ju aviona, pa je prva serija od
12 aviona zavrena tek 1939. godine. U to vrijeme avion
se mogao smatrati zastarjelim. U vrijeme
napada na Jugoslaviju lovce l K-2 imala je jedna eskadrila
4. puka i u borbama se pokazalo da se zahva,
svojoj pokretliivosti i naoruanju avion moe us-
pjeno boriti i s najsuvremeni iim lovcima. Poslije kapi-
tulacije jugoslavenske voiske, Nijemci su nekoliko preosta-
lih aviona predali zrakoplovstvu tzv. NDH. Avioni l K-2 bili
su obojeni srebrnastosivom bojom, s normalnim oznakama
nncionalne pripadnosti na gornioj i donjoi povrini krila i
nlavo-bijelo-crvenom trobojnicom na vertikalnom kormilu.
Preko troboinice bili su crnim slovima ispisani oodaci o
I ipu iseri iskom broiu aviona, motoru i teini avior''l.. to
ie bila redovna praksa u ratnom zrakoplovstvu Kraljevine
Jugoslaviie. po ugledu na praksu u Francuskoj.
Jo oriie nego to ip. serijska nroizvodnh
aviona IK-2 konstruktorska gruDa i koini
se sad pridruio i je rild na konstrukciji
novog lovca, niskokrilca stainim trapom. Pro-
totio, u tvornici Rogoarski, noletio ie u maju
1938. godine i posliie uspjenog ispitivanja je pro-
izvodnia prve seriie novih lovaca s oznakom IK-3. Prvih
dvanaest aviona ie jedinicama, ali ih ie u vri-
jeme napada na Jugoslaviju samo est bilo spo-
7
sobnih za borbene zadatke. U borbama nad Beogradom
lovci I K-3 oborili su deset aviona, ali kraj ap-
rilskog rata nije niti jedan na lovac - uglavnom
su uniteni na zemlji. Poslije rata na osnovi IK-J razvi-
jen je <,_vion 5-49.
I K-3 je bio jednomotorni niskokrilac mjeovite kon-
strukcije (metalni trup, drvena krila i oplata). Odlikovao
se dobrom i penjanjem, a maksimalna br-
zina bila mu je 521 km/h. Imao je redni motor Avia HS
12 Ycrs s kompresorom, snage 910/980 KS. aoruanje se
sastojalo od jednog topa kalibra 20 mm koji je
kroz osovinu elise i dva mitraljeza kalibra 7,9 mm u trupu.
Ostale performanse bile su: dolet 785 km, brzine krsta-
renja 400 km/h, na 5000 metara penjao se za 7 minuta.
Razmah krila bio je 10,3 m, duina trupa 8 m, visina
3,25 m, povrina krila 16,5 m', teina. praznog aviona 2068
kg, teina u polijetanju 2.630 kg.
-Prototip IK-3 bio je obojen srebrnom bojom, oznake
nacionalne pripadnosti nosio je na gornjim i donjim po-
vrinama krwa, a vertikalno kormilo bilo je obojeno kao
trobojnica, s podacima nanesenim crnom bo-
jom. Kod aviona serijske proizvodnje gornje povrine bile
su obojene maskirnom maslinastozelenom i bo-
jom a donje povrine svijetloplavom bojom. Oznake nacio-
nalne pripadnosti nosili su samo na gornjoj povrini krila,
a preko vertikalnog kormila bila je na likana uska plavo-
-bijelo-crvena trobojnica. Od oznaka avioni su no ili samo
redni broj aviona u eskadrili ispisan na trupu bijelom
bojom.
Dvomotorni bombarder i Dornier Do 17.
Eksportna varijanta s produenim zastakljenim nosom,
sa zvjezdastim motorima i bez gondole za strijelca
ispod trupa u licenci u Dravnoj tvornici
aviona u Kraljevu.
hidroavion, osposobljen za borbu protiv
podmornica, SIM XIV H konstruirao je 1938. godine in.
Sima Prve avione serijske proizvodnje ispo-
je pomorskom zrakoplovstvu tvornic aRogoarski"
1939. godine. SIM XIV H bio je niskokrilac sa dva plovka,
mjeovite konstrukcije, trosjed, sa dva redna zrakom hla-
motora Argus od po 270 KS_ aoruanje se sastojalo
od jednog mitraljeza u zadnjem dijelu zastakljene kabine
kojim je rukovao strijelac-radist i 400 kg bombi ili protu-
dubinskih bombi. Avion je razvijao maksi-
malnu brzinu od 243 km/h, imao je operacioni plafon od
4.340 m i dolet od 840 km. Teina prazne letjelice bila je
2.175 kg, teina u polijetanju 3.355 kg, razmah krila 15,20
metara, duina 11,20 m, visina 4,48 m, povrina krila
37,56 m'. Hidroavioni SIM XIV H bili su obojeni srebrna-
stosivom bojom, s oznakama nacionalne pri-
padnosti na gornjoj i donjoj povrini krila i vertikalnom
kormilu. Iako s relativno slabim motorima, hidroavioni
SIM XIV. H imali su za svoju namjenu
performanse i bili su moderno oblikovani, pouzdane i ot-
porne letjelice. Gotovo svi su uniteni u bazama u toku ap-
rilskog rata, a jedan je koriten u operacijama Jugosla-
venske eskadrile koja se borila na strani Saveznika iz baze
Abukir u Egiptu do 22. aprila 1942, kada su njeni pre-
ostali hidroavioni Do-H rashodovani.
Neposredan prethodnik aviona Hurricane,
avion Hawker Fury - a osobito posljednja, tzv. jugosla
venska modifikacija Yugoslav Fury, koju je Sidney Camm
razvio po specifikacijama jugoslavenskog zrakoplovstva -
bio je kulminacija razvo.ia dvokriIca.
Avion izvanredno lijepih linija, i pokretljiv, bio je,
8
jednosjed - dvokrilac Hawker Fury,
posljednja -varijanta lovca sa slobodno
nogama stajnog trapa u licenci u naim
tvornicama.
na alost, u vrijeme napada na Jugo laviju vec
beznadno zastario i borbe to su ih nai piloti na
tim avionima vodili s Messerschmillima bili
su pravi pothvati. zbog
tike tih borbi Fury je zauzeo mjesto u povIjesti na
5eg zrakoplovstva. Posljednja modifikacija tog aviona, gra
u naim tvornicama od 1937. do 1939. godine, imala
je redni motor Rolls Royce Kestrel XVI, maksimalnu brzi-
nu od 402 km/h i operacioni plafon od 8.650 m. Na 60Ot'
m avion je penjao za 8 min i 20 s. Naoruanje se
jalo od dva mitraljeza kalibra 7,9 mm u trupu. Tema
praznog aviona bila je 1.325 kg, 1.760 kg, raz-
mah krila bio je 9,15 m, duina 8,35 m i visina 2,97 m.
Bili su obojeni srebrnastosivom bOjom, a oznake nacio-
nalne pripadnosti na gornjoj strani gornjeg i donjoj strani
donjeg krila bile su a trupu su bili
rednim brojevima crnom bojom.
Pilotske kole jugoslavenskog ratnog zrakoplovstva
imale su 1941. godine io i dvokrilce
proizvodnje Avia BH 33. Bio je to avion, dvokri-
lac s gornjim krilom manjim od donjega, koji je od vre-
mena kada je prvi put poletio 1929. godine odnio mnogo-
bro.ine pobjede na u akro-
bacijama, i moe se da je bio jedan od najboljih ikad
akrobatskih aviona. prva serija tih aviona
s motorima Gn6me Rhone Jupiter je panju po-
i velikom sredniom brzinom penjanja (ll m/s),
kao i za ono vrijeme velikom brzinom u horizontalnom
letu (276 km/h na 4000 m). Jugoslavensko zrakoplov!'tv0
kupilo je 1931. godine dvadeset lovaca Avia BH 33 u Ce
i licenciju za proizvodnju, pa su ti avioni os
tali u prvoj liniji sve do nabavke lovaca Fury, kada su
predani pilotskim kolama. Dva lovca Avia BH 33 iz a
stava Samostalne eskadrile pilotske kole u
Mostaru napala su prvog dana rata talijanske bombardere
iznad Podgorice i uspielo im je da obore (svojim .jednim
mitraljezom!) aviona prije nego to su i sami oboreni.
Kako ie spomenuto, poslije kapitulacije jugosla-
venske vo.iske operacije na strani Saveznika nastavila je
samo tzv. Jugoslavenska hidroeskadrila s osam
Do-H (Domier Do 22). Bili su to jednomotorni visokoknIcI
sa dva plovka namijenjeni za i bombardiranje.
mjeovite metalno-platnene konstrukcije, sa tri po-
sade. Pomorsko zrakoplovstvo Kraljevine Jugoslavije na-
bavilo je 1938-1939. godine u dvanaest hidro-
aviona tog tipa, bez motora, elise i naoruanja koji su po-
sebno nabavljeni u Francuskoj. Hidroavion je razvijao mak-
simalnu brzinu od 355 km/h na 4.000 m, imao je dolet
od 1.200 km i operacioni plafon od 9.500 m. Motor je bio
redni. Hispano Suiza 12Y-21 od 860 K
na 4.000 m. Imao je jedan fiksan mitraljez kalibra 7,9 mm
koji je kroz polje elise, i dva pokretna mitral ieza
istog kalibra za obranu zadn.ie gornie i donje polusfere.
Teina praznog hidroaviona bila .ie 2.545 kg, a normalna
teina u polijetaniu 4.000 kg. U toku operacija na Jadranu
hidroavioni su bili oboieni svijetlosivom bojom, cijelo ver-
tikalno kormilo bilo je ob'ojeno kao dravna zastava, a
na krilima su nosili standardne crveno-biielo-plave rondele
s bijelim kriem. S obje strane trupa bili su crnom bo-
.iom naneseni redni brojevi. Kasnije. dok su operirali iz
Abukira, avioni su obojeni maskirnim bojama propisanim
Jezgro za formiranje zrakoplovnih jedinica NOVJ bila
je Prva vazduhoplovna baza !'lOVJ osnovana naredbom
Vrhovnog taba 14. oktobra 1943. godine. Zadatak baze
bio je da pronalazi pogodne terene za aerodrome i ure-
ih, okuplja zrakoplovce iz redova OVJ,
one koji su prelazili i prelijetali na stranu OVJ, organi-
zira i izvodi obuku i osoblja. Baza je
raspolagala jednim avionom tipa FL-J, a 13. no-
vembra 1943. doletio je jedan dvomotorni bombarder tipa
Dornier Do 17, onaj .isti kraj kojega pred polijetanje
s delegacijom Vrhovnog taba za Italiju, pogi-
nuti 28. novembra 1943. narodni heroj Ivo Lola Ribar. Pe-
tog januara 1944. godine ljudstvo Prve vazduhoplovne baze
je u Italiju, a zatim dalje za Afriku, gdje je
22. aprila 1944. na aerodromu Benina kod Benghazija u Li
biji formirana Prva eskadrila NOVJ. Piloti su najprije za-
vrili obuku na kolskim avionima Nort American Har-
ward, zatim na lovcima-bombarderima HL/rricane i
no lovcima Spi/fire. Druga eskadrila OVJ formirana je
l. jula 1944. godine i njeni piloti su zavrili obuku
na avionima Harward i Hurricane. Prvi ratni zadatak iz-
vrila je Prva eskadrila 18. augusta 1944. godine, a Druga
eskadrila 14. oktobra 1944. godine. Obje su sudjelovale u
borbama do kraja rata.
Prva eskadrila imala je avione Spitfire Mk V je
opis dan u ovoj knjizi. Kao i svi avioni toga tipa koji su
upotrebljavani u sjevernoj Africi, imali su ispred usisni ka
zraka vokes-filter. Bili su obojeni prema
standardnoj britanskoj shemi za to razdoblje rata i zonu
operacija, tj. imali su tamnozelene i tamnosive gornje po-
vrine, donje povrine obojene svijetloplavom bojom, svi-
jetloplavu traku oko trupa ispred vertikalnog stabilizatora,
svijetloplavu kapu elise i ute napadne ivice krila od to-
pova prema krajevima. Preko standardnih britanskih oz-
naka bile su nacrtane petokrake crvene zvijezde, pa je
tako oznaka na gornjim povrinama krila bila crvena zvi-
jezda na plavoj rondeli, na trupu crvena zvijezda u plavo-
-bijeloj rondeli sa utim rubom, a na donjoj strani krila
crvena zvijezda u plavo-bijeloj rondeli. Na vertikalno po-
stavljenoj engleskoj trobojnici bila je na bijelom polju
ucrtana mala crvena petokraka zvijezda. Iako je Prva
eskadrila nominalno bila 352. Yugoslav Squadron RAF,
avioni na trupu nisu nosili kodna slova eskadrile nego
samo slovo kao oznaku aviona iza rondele na
trupu.
Druga eskadrila imala je avione Hawker Hurricane Mk
IV naoruane sa topa kalibra 20 mm i osam raket-
nih projektila, je opis dan u ovoj knjizi. I ti avioni
bili su opremljeni vokes-filterima ispred usisnjka zraka.
Bili su oboieni u skladu sa shemom za maskirno bojenje
aviona na Bliskom istoku, tj. gornje povrine bile su im
obojene i
vom bojom, a donie povrine. traka oko trupa i kapa eli-
se bili su svi jetloplave boje. Iako nominalno 351. Yugoslav
Squadron RAF, avioni nisu nosili kodna slova eskadrile
nego samo individualno slovo aviona iza rondele na truou.
Sto se oznaka nacionalne pripadnosti. one su bile
iste kao na avionima Spitfire Prve eskadrile.
Osim Prve i Druge eskadrile, formiranih u Africi, na
Visu je formirana Eskadrila za vezu Vrhovnog taba, a
V korpus NOVJ je imao svoju eskadrilu od ne-
koliko aviona raznih tipova kojima je bio i jedan
avion Morane Saulnier MS 406) koje je zaplijenio
od neprijatelja prilikom napada na aerodrom Zaluani kod
Banja Luke. S tim materijalom eskadrila V korpusa us-
pjeno je operirala vie od sedam mjeseci u uvjetima
partizanskog ratovanja, to predstavlja podvig kome nema
ravna u povijesti zrakoplovstva.
Stvaranje krupnih jedinica ratnog zrakoplovstva NOVJ
je u decembru 1944. godine. akon izvrenih ka-
drovskih i materijalnih priprema, fonniran ie 29. oktobra
1944. godine Stab vazduhoplovstva i do 29. decembra 1944.
godine formirane su dvi je vazduhoplovne divizije - II.
i 42. jurina vazduhoplovna divizjja - sa est pu-
kova, kao i Oblasna vazduhoplovna komanda za _snabdjeva-
nje jedinica. druga jurina ctivizija imala je .122
aviona tipa Iljuin 11-2 i tri aviona za obuku UIl-2, a Je-
danaesta vazduhoplovna divizija avione ti
pa Jakovljev Jak-l, Jak-3, Jak-? i Jak-9. Avioni su u po-
letjeli sa sovjetskim oznakama, da bi pred kraj rata
dobili nove, jugoslavenske oznake. Jedanaesta i
druga vazduhoplovna divizija aktivno su sudje-
lovale u zavri;nim operacijama za zemlje, iz-
vrivi velik broj borbenih letova.
za britanske avione namijenjene za operacije nad morem
- trup, plovci i gornje povrIne krila i stabilizatora tam-
nosivom i tamnozelenom bojom, dok su donje povrinc
krila, stabilizatora i plovaka o tale svijetlosive. Zanimljivo
je da su po odluci pripadnika JugoslavensKe hIdroeska-
LIrik oznake na krilima zamijenjene plavo-bijelo-crvenim
rondelama bez kriia. acionaIna trobojnica premjetena
je na vertikalni tabilizator, a crni brojevi na trupu su
zadrani.
rat, koji se 1941. godine ra plam-
ao 'irom Jugo lavije, ubrzo je po razmjerama daleko nad-
maio sve ostale pokretc otpora u porobijenoj Evropi. To,
uz ostalo, ilustrira i da su jugoslavenski parti-
lani II maju 1942. godine imali svoje zrakoplovstvo -
dva aviona na kojima su letjeli narodni heroji Franjo
Kluz i Rudi S voj-
ke i irenjem teritorija postepeno su stvarani
u\'jeti za urganiziranje i zrakoplovnih jedinica,
pukova, pa i zrakoplovnih divizija koje
..:e 1945. godine ud.Jelovati u zavrnim operacijama za o lo
zemlje.
Franjo Kluz prelctio je na teritorij kod Pri-
jedora 23. maja 1942. avionom Potez XXV iz sastava zra
oplovstva tzv. NDH. ]stog dana, na i ti improvizirani par-
tizanski aerodrom sletio .Je i Rudi avionom dre-
19. Pn'i borbeni let izvrili u 4. juna Rudi
Milutin Jazbec avionom Bregue/ 19, napavi bombama
mitraljeskom vatrom neprijateljski aerodrom Zaluane.
Tum prilikom je ranjen tako da je morao pri
nudnu sletjeti kod Kadinjana, u blizini Banja Luke. Da
bi pao neprijatelju u ruke, je izvrio samo-
ubojstvu, a Jazbeca su zarobili i predali ustaama,
uji su ga i ubili.
hlog dana poletio je na borbeni zadatak i Franjo
"luz sa strijelcem Ivicom i napao bombama
Orahovo i ustake kolone. Jo' borbena leta izvrili
u Klui'. i 7. juna, 14. juna, l. jula i 4. jula. e
uku priprema za nuvi burbeni let 6. jula 1942. pojavio
e avion i unitio partizan ki Potez XxV na
hmlji.
B rtl,!!, II l' I 19 Rudija bio je avion za
uranju s "upnenim jedinicama kojim je bilo opremljeno
I.rakopluvstvo Kraljevine .Jugoslavije, a proizvo-
Jile su ga u licenciji nae tvornice. Zaplijenjene avione
'ijemci su pusli je ukupacije Jugoslavije predali zrako-
plovst \ u tzv. DH. Bregllc/ 19 jc konstruirao fran-
u ki kunstruktur i pionir zrakoplovstva Louis Breguet
922. godine i za svoje vrijeme bio je to izvanredan avion
oji sc proslaviu ubaranjem nekuliko svjetskih rekorda u
31jini leta. U gudinama dva rata avione Bregue/
. u raznim modifikacijama imale su mnoge evropske
unije, a u 'panjolskum ratu na njima su
pjeno Ictjeli republikanski piloti. je veoma veo
. bruj raznih modela tug aviona, s raznim motorima,
d "ojih je pusljednji bio sa zvjezdastim motorom Wright
(\'c1unc i mctalnum elisom. Kud tog su modela originalna.
a kra jevima trapezastu podrezana krila, zamijenjena no-
ima, sa zaubljenim krajevima. Breguet 19 na kome je
etio Rudi bio je netu stariji mudel s rednim
mutorum Gnume Rhune Jupiter, naoruan jednim pokret-
lIm mi traljezoll1 i opremljen za est bombi po
_ kg. Maksimalna brzina bila mu je 260 kmIh a brzina
rtarenja netu ispud 200 kmIh. Breguet 19, iako u vri-
me drugog svjet 'kug rata beznadno zastario kao bor
ni avion, biu je i pouzdana letjelica mjeovite
on t rukeije (metalni trup i drvena krila, plat
om). Avioni Armijskog zrakoplovstva bili su obojeni ma-
!inaswzelenom bujom koju ie zadralo i zrakoplovstvo
DH, s tim da su vrhuvi krila bili obojeni uto. akon
ijetan ia na teritorij, preko oznaka DH bile
u na likane crvene petokrake zvijezde.
Aviuni Potez XXV bili su 1941. godine u sa-
tavu Armi iskug zrakoplov:itva. Ti avioni, je prototip
poletio u Francuskoj 1925. godine. bili su u naoruaniu
nogih zemalj:l kao avioni za suradnju s kop
enom vojskom, kurirsku slubu i vezII. Odlikovali su se
edno konstrukcije, i
alim krila, to im ie poliie-
an ie kratkih i tere'1a. je mnogo
odela tog aviona s raznim motorima. Performanse su mu
ile neto slabije od performansa aviona Bregue/ 19 (m'\k-
Jm,oIna brzina 240 km/h), a i nosivost neto manja (do
-OO kR tereta). Avion kojim ie Franio Kluz doletio na slo-
bOdan teritorij nije biu 'naoruan i 'nije imao bom-
i. pa ie '1a niega montiran pieadijski mitra-
ie7 ;> ielac ie bombe - u partizanc;koj
,adio"ici - bacao ft11<om. Boienie i bilo je
i o kao kod aviona Bregue/ 19 Rudija . Zagreb, oktobra 1977.
Dr Nikola
9
Dolje: Postroj aviona.
i ostalo osoblje Luft\Vaffe
pregledava skupinu aviona
"Messerschmitt Bf J09E-J prije smotre.
Avion s podoznakom E-J bio je jedan
od glavnih oslonaca Luftwaffe u vrijeme
bil ke za Britaniju i pokazao se dostojnim
protivnikom avionima komande
"Spitfire i "Hurricane.
operacioni nedostatak toga tipa bio je
akcioni radijus, zbog
I1lJe mogao pratiti bombardere duboko
u junu polovinu Engleske.

snage, ili Luftwaffe
(luftvafe - doslovno: oruje).
slubeno su formirane istom u martu
1935, nakon to je Hitler odbacio uvjete
Versajskog mirovnog ugovora.
povijest zrakoplovstva
nje u godinama neposredno poslije prvog
svjetskog rata. Versajskim mirovnim
ugovorom je bila zabranjena
proizvodnja aviona u vojne svrhe, kao i
subvencioniranje izgradnje civilnih tipo-
va. Iz tog su razloga mnogi
konstruktori naputati zemlju i
raditi u inozemstvu. Ali su voj
ni vrhovi, po-
novnog naoruanja zemlje. ostajali s nji-
ma u bliskom dodiru i potajno poma
gali njihov razvoj.
Saveznici su 1926. godine ukinuli ogra
izgradnje nevojnih tipova aviona
i je odmah stvarat.
tajnu vojnu silu. Obilno subven
cionirana dravna avionska kompanija
Deutsche Lufthansa lufthanza.
izobraavala je pod krinkom civilnih po-
sada velik broj pilota i navigatora, a na-
cionalni klubovi za motorno letenje i
pridono ili su svoj udio
Operativnu djelatnost Luttwatle reme-
tila je i osebujna vrhuka
Visoke
su vrile svoj utjecaj i na
u koja se smjele mi-
j'ati, pa su operativne potrebe
ovisile o ili hi-
ru, dok su se odluke skQro u pravilu do-
nosile pod utjecajem osobnih veza unu-
tar vrhovne komande, a ne
na zdravoj osnovi vojnih potreba, To je.
dodue, ponekad imalo i stanovitih pred-
nosti i ljudima poput Wi-
Ilija Messerschmitta (Vili Mesermit) da
rcimo generala Lutt\Valte dopru do
Speera (Sper) i Hitlera, ali je u
takva praksa bila loa i njome se uspo-
ravala izgradnja mnogih prijeko potreb-
nih tipova aviona.
I organizacija LuttlVatte bila je loe
_. a da bi se osigurala kon-
trola, i namjerno loe - postavlje-
na, sa strogo centraliziranom struktu-
rom, ali sasvim si-
stemom veza grana. Ta-
ko je lanac komandiranja funkcionirao
glatko i dobro u vertikalnom smislu, ali
je:: jedna grana rijetko znala se ba-
vi druga. To je uveliko oteavalo koordi-
naciju djelatnosti, s posljedicom da su
Sl' istraivanja ili bi usli-
jed zapreka u nekom projektu - koje
Sl! se moda mogle otkloniti istraiva
njima u kojem drugom sektoru - do
lazila do naputanja projekta.
Svi ti problemi su se
u drugoj polo\'ini rata. Uprkos mnogim
,prednostima aviona
i izvrsnim individualnim kvalitetama pi-
lota, je da je
S\'oj rat sa bazom pre-
u!':kom da podnese su-
kuba. Dosljedno tome, njena je LlIff-
wa/fe polako ali igurno bila kljatrena.
da bi je na kraju uguila nestaica gu
ri\a 1945. godine.
(Ukoliku c nc navodi navc-
dene. broj proizvodnje aviona odnose
se na !'azdobi ie ud I. septembra 1932.
cl,) 8. maja 19r. godine).
koro osigurali u zraku. Vri-
jedna borbena iskustva u smislu provje-
ravanja osobina aviona i u pogledu tak-
tike su s avionima Bt 109, Ju 87,
Do 17 i He l1l. Ta su iskustva utrla put
P.litzkrieg pohodima (blickrig - munje-
viti rat) od 1939. do 1941. godine.
Spanjolska iskustvo, u kraj-
njoj je liniji i nakodilo Lutt-
Ivaffe. jeno pouzdanje u drugu genera-
ciju vlastitih aviona bilo je tako potpu-
nu da su ijemci propustili uloiti po-
treban napor kako bi to prije stvorili
generaciju, to je u drugom svjet-
skom ratu urodilo katastrofalnim poslje
dlcama: u vrijeme kad su 1943. godine
Saveznici dolaziti do daha, ijem-
ci su bili i crpljeni. Samo je jedan tip
aviona generacije, Fw 190, bio u
broju u borbu za vrijeme
rata. Drugi su tipovi pristizali u neznat-
nim i preka no da bi zna-
mogli utjecati na tok zbivanja.
Bili su to He 177, Me 262 i He 219.
Drugo isku tvo koje su ijemci po-
greno shvatili bilo je davanje prednosti
snagama. Iako je
ItJ39. godine Luttwatle predstavljala od-
oruje i kao takvo posti-
zala skoro neprekidne uspjehe sve do
kraja 1941. godine, kako je rat napre-
dovao, je sve vie
potrebu za strategij kim snaga-
ma. One u joj kobno nedostajale u bi-
ci za Britaniju, a i u Sovjetskom Save-
zu u moda mogle 1942. godine pre-
okrenuti ratnu u njihovu korist.
glavni je pobornik takvih
nih snaga, general Wever (Vefer), pogi-
nuo 1936. godine i poslije njega je rad
n;l razvoju tekih bombardera bio znat-
no usporen.
brazbom nune osnovice polukvalifici-
log i zemaljskog osoblja i
da se veliko oduevljenje lete-
odri ivim. Ujedno su se i kon-
. tori iz inozemstva, pa
e uskoro na nebu
- 'adjivati zameci vojnih
ona kao brzi linijski avioni, po-
_11 ki avioni za velike udaljenosti i
;JOvi sportskih jednosjeda.
laskom na vlast Adolfa Hitlera 1933.
=_""ine, te su pripreme znatno pospjee-
Hitlerov bliski prijatelj Hermann
ring, a iz prvog svjetskog rata,
uuen je za program razvoja novog
'nog oruja, zadatak koji je ispunja-
a znatnom energijom i vjetinom.
_e en je bio ambiciozan plan razvoja,
ek po to budu potrebna
rodrom ka i proizvodna postrojenja te
",rutiran i izobraen dovoljan broj
-nog osoblja. Tako je 1935. godine,
je pred svijetom skinut veo Luft-
e to bila nairoko za novana, dobro
mljena i oruana snaga. '
0\ snage ule su prvi put u
u 1936. godine na trani nacionali
-ih naga generala Franca u panjol-
m ratu. Ovdje je prva
racija aviona Luft\'vaffe doivjela
\'atreno krtenje, ali se nije poka-
_ ni 'ta boljom od drugih sna-
tom ratu. 1937. godi-
;;eli su pri tizati avioni druge ge-
_ ije i snagama kQ.ntrarevolucije u .
Arado 234 Blitz
Arado Ar 234 bio je po svretku drugog
s\'jetskog rata jedan od naj sa-
\Tenijih i najrevolucionarnijih aviona u
LlIt/watte, a prvi
-bombarder s turbomlaznim pogonom u
operativnoj slubi ijednih sna-
ga u svijetu kad je ujesen 1944. poletio
na prve borbene letove.
Krajem 1940. ispitivale su tvrtke Jun-
kers i BMW prve primjerke svojih eks-
perimentalnih turbomlaznih motora i
profesor Walter Blume od Arada zatra-
io je od Emila Ecksteina (Ektajn) da
s radom na projektiranju avia-
na kojega pokretati motor novoga ti-
pa. Iako je Eckstein 1941. na-
pustio tvrtku, ostavio je za sobom pro-
jekt po privatnoj inicijativi avio-
na s oznakom E 370. Bio je to konven-
cionalan avion ljuskaste konstrukcije
trupa, visokokrilac sa stajnim trapom
na tri i po jednim turbomlaznim
motorom ispod svakog krila.
Rad na projektu nastavljen je poslije
Etksteinova odlaska, a jedina iz-
mjena u njegovoj koncenpciji sastojala
se u tome to je glomazan, teak stajni
trap zamijenjen za
prizemljenje smjetenom ispod trupa, s
ispod oba
motora. Za polijetanje je Ar 234, kako
jc ovaj tip aviona sada bio
morao biti postavljen na niska teretna
kolica s tri koja su se odvajala
i ostajala na zemlji kad bi avion pole-
tio. Reichslutttahrtminis/erillm (RLM,
rajhsluftfartministerium - Ministarstvo
I<eicha za promet) zainteresiralo
1'C sada za taj avion kao zamjenu za sta-
rije tipove visinskih aviona u
sastavu Lut/watte, poput dvomotorca
Junkers Ju B6P.
Izgradnja prototipova je u
1941. i krajem godine bili su
duvreni VJ i V2, osim motora. (v je
bila standardna kratica za Versuchs -
fo.:::rzuhs, tj. pokusni, eksperimentalni.) Na
dva Junkersova motora Jumo
004A se, do februara
1943. Cim su bili vrene su in-
tenzivne probe rulanja po zemlji, pri
su se kolica za polijetanje poka-
zala vrlo nespretnima. Poslije zavrenih
i. pitivanja, su provjereni i za
let sposobni motori i Ar 234 VJ poletio
jl: prvi put IS. juna 1943. Uskoro su mu
se pridruili i V2, 3, 4 i 5. V3 je uzet
kao pretproizvodni prototip serije 234A.
koja je imala sjedalo za izbacivanje pi-
lota u nude, pilotsku kabinu
pod pritiskom i Rauchgera/e (rauhgere-
te - raketni motori za uzlije-
tanje) pod krilima. Uskoro zatim,
tim, erija A je naputena, jer se ma-
nevriranje avionom na zemlji bez pra-
voga stajnog trapa pokazalo suvie
tdkim.
Seriju A zamijenila je serija B sa staj-
nim trapom na tri Prvi prototip
te serije, V9, poletio je u martu 1944.
Pretproizvodni model 234B-0, s
za noenje bombi ispod trupa, poletio
jc 8. juna 1944. i uskoro bio razvijen u
definitivni model 234B-2. Taj e tip po-
kazao u pjenim u operacijama, a naj-
mana bilo mu je nedovoljno ubr-
zanje pri malim brzinama, to ga je
nilo ranjivim prilikom lijetanja.
Bilo je da bi tip 234 mogao pod-
nijeti pogon snage i a V6 i VB isku-
avane su kombinacije manja
turbomlazna motora za projektiranu e-
riju C. VB je imao po dva motora Jumo
u jednom ispod s akog kri-
la, a V6 ista motora u od-
vojena Jo nekoliko drugih \'a-
rijanti bilo je u razvoju kad je zavren
nit, a pune tog aviona tek
SL: e o t\'ari\'ati. Ukupno je bilo
214 aviona Ar 234.
12
Core: "Arado Ar 234B-2 rula na starr.
OL'ra/ite panju na bombe ispod obje
gondole m%ra i ispod trupa,
na raketne motore
"Rauchgera/e ispod oba krila,
ZlA. uzle/anje s maksill1ahlim

V sredini: Kadar iz nastavnog filma
t"rtke Arado o rukovanju avionima
serije "B. Fotografija prikazuje
osoblje kako pomae jednom
pro/i/ipu serije "B" (vjerojatno "V9"
ili "JO,,) da iz Jwnf.{ara.
Dolje: pr%tip serije "A" (vjerojatllo
,,1'3 penje se poslije uzlijetanja
u:, svojih "R-gerate". Nazire se
skija za slijetanje ispod trupa
i oslonci ispod gondola motora.
Arado Ar 234B-2 Blitz (munja)
Slika prikazuje prvi Ar 234, model B-2,
to je pao u ruke Saveznicima. Bio je
to avion iz sastava 9. S/affela
(tafel-eskadrila), Kampfgesch\\'ader 76
(kampfgevader - bombarderska
divizija), a oborili su ga lovci USAAF-a
Thunderbolt 24. februara 1945. iznad
Segelsdorfa. Kamuflaa je potpuno
konvencionalna. Ovaj avion nosi oznaku
M iz astava 9. Slaffela, boja je bila
uta, a kodna slovo T. .
Tip - jednosjed
Motor - dva turbo-mlazna Junkersa
Jumo 109-004B-1 Orkan, svaki sa 900 kp
potiska na razini mora, koji
je na 9.000 m padao na 667 kp, plus
dva neobavezna raketna motora Walter
Ri 202b (109-500) pod svaki
sa 500 kp potiska u polijetanju
Naoruanje - defanzivna:
ugradnje dvaju topova MG 151
od 15,1 mm ili MG 121/20 od 20 mm
sa 250, odnosno 200 metaka po topu,
u. mjerenih unazad ispod trupa
ofanzivno: 1000 kg bombi; 1500 kg
uz koritenje raketnih
motora za polijetanje.
Maksimalne brzine - 742 km/h
na 6.000 m; 705 km/h na razini mora
Penjanje - 8.000 m za 26 min 54 sekunde
s maksimalnom teinom u polijetanju
Operativni plafon - 10.000 m, 8.800 m
s maksimalnom teinom u polijetanju
Dolet - 1.630 km; 1.100 km
s maksimalnom teinom II polijetanju
Teine - 5.200 kg prazan; 8.677 kg
10.010 kg bruto
Razmah krila - 14,10 m
Duina - 12,64 m
Visina - 4,30 m
Povrina krila - 26,40 m'
13
I
Dornier 17
Dornier Do 17, s nadimkom olov-
ka" u zemljama engleskog govornog pod-
bio je jedan od tri bombardera
to su glavni oslonac
bombarderskih snaga Luftwaffe u toku
rata. Ali je u Do 17 bio
komercijalni tip - Dornierov odgovor
na zahtjev kompanije Deutsche Lufthan-
sa iz 1934. godine za brzim potansko-
avionom za njene evropske
linije. Do kraja 1934. godine su Do
17 Vl, 2 i 3 bili ispitani u zraku. Bili
su te avioni linija, vitki jednokril-
ci, pokretani dva redna moto-
ra BMW VI, duga nosa i sa
po jednom horizontalnom i vertikalnom
repnom povrinom. Iako su njegove per-
formanse (skup karakteristika
aviona, op. prev.) bile izvanredne, po
miljenju Lufthanse je prostor za samo
est putnika bio sasvim nedovoljan i
ona je odustala od projekta.
na RLM su osobine aviona ostavile sna-
lan dojam i ono je bombarder-
verziju. Ova je uskoro konstatirana
kao Do 17 V4, koji je umjesto ranijeg
odjela za putnike imao prostor za rao
i unutarnji smjetaj za bom
be, te dvostruku vertikalnu repnu povr-
inu, umjesto samo jedne kod ranijeg
tipa.
Slijedili su daljnji avioni V serije, s
pogonom, nosom u staklu i
ugradnje defanzivnog oru-
ja. Kod V9 velik dio nosa bio je stak-
lena kupola, i to je zapravo bio prototip
za model serijske proizvodnje, Do 17E-J.
Ove su maine silaziti s proizvod-
nih traka potkraj 1936. i sli-
godine bile u naoru-
anje. Istovr:emeno je proizveden i mo-
del F-I, varijanta daljinskog
bez za noenje bombe od 500 kg.
kakav je imao E-l. I EJ iF-J operativ
no su iskuani u panjolskom
skom ratu s velikim uspjehom, s obzi-
rom na to da ih nijedan republikanski
lovac nije mogao Ali je pojava
lovca Polikarpov JJ6 nad $panjolskom
1938. godine kraj danima kad je
Do 17 ostajao nekanjen.
verzije serijske proizvodnje
tile su Do 17M i 17P, prva od njih mo-
del bombardera, druga daljinskog izvi-
Kako su prednost u koritenju red-
nih motora Daimler-Benz DB 600 (Daj-
mJer-bene) dobili avioni, Dornier
jc. svoje maine opremio drugim motori-
ma, zvjezdastim Bramo 323 Fafnir (za
model 17M-17) i BMW 132 (za model
npl). BMW motor, manje snage, iza
bran je za model 17P, jer je bio laki i
s istom goriva postizao
dolet. Motor Bramo je ver-
ziji J7M da ponese teret bombi od 1000
kg. Ta su dva modela mode-
lima E i F u naoruanju 1938. godine.
Do 17L bio je modelu 17M, ali
jc imao posade i bio na
mijenjen za slubu
l':arudba je, izostala. 17R je
bio eksperimentalni model.
varijanta aviona Do 17 bio je
Do 17Z, s performansama koje
14
su znatno nadmaivale performanse nje
govih prethodnika. Novi je model bio
rezultat panjolskog borbenog iskustva
iz 1938. godine, kad je mana Do
17 da je slabo od napada odoz
cio, jer uslijed polja
njegov jedini dolje postavljeni mitraljez
nije bio dovoljno efikasan. Stoga je kon-
struiran nov prednji dio trupa, s rav-
nim umjesto zaobljenim plohama na vr-
hu zastakljenog nosa, pilotskom kabi-
nom podignutom i potpuno u staklu, te
donjim dijelom nosa dubljim i produ-
Lnim unazad sve do poloaja ispod na-
padne ivice krila.. U njemu je smjeten
mitraljez s poljem nego
to je to bilo prije.
ovi je trup prvi put 113. tri
trza 17S-o i na petnaest pred-
17U-O i U-l iz 1938. go
dine. Potom je ujesen 1938. serija 17Z
putena u proizvodnju. Bila je mo-
celima J7S i 17U, ali sa zvjezdastim mo-
torima Bramo Fafnir umjesto rednih
Daimler Benz DB 600. Proizvedene su
razne podvarijante 17Z, za bombardira-
nje, i obuku. osnovni
je Do 17 stigao do krajnjeg dometa svo-
jill kao bombarder, pa je'
u prvoj polovini 1940. godine proizvod-
nja prekinuta. Vrijedno je zabiljeiti da
jc za eksportnu verziju 17Z bila zainte
resirana i Jugoslavija. To je bila izmije
njena verzija s oznakom Do 215, od ko
jih je nekoliko bilo Luftwaffe
i prije nego to je osnovni nacrt pre
u znatno bolji model Do 217. Zado
nje varijante tipa Do 17 bili su
lovci 17Z-6 i ZJO, kod kojih je stakleni
nus zamijenjen naoruanim jed
nim topom i mitraljezima. U tako ranoj
fazi rata nije se radar, a u
1942. lovci Do 17 Kauz (kaue
- su iz naoruanja.
Avion Do 17 je vrlo iroko sluio u
sastavu LuftIVaffe, ali je do kraja 1942.
godine postepeno iz prve lini je
bombarderske slube i potom koriten
za obuku i jedrilica. Do 17 su kori-
stile i snage Jugoslavije, tzv. NDH
i Finske. U svojim verzijama je Do 17
titI posluan i za svoju
Gore: Do 215B-} u letu. Serija avioIla
Do 215" bila je u osnovi jednaka modelu
Vo 17Z" i Ilajprije je bila
za izvoz. na izvoz je stavljelI
embargo i Luftwaffe je u J9-lf
preuzela te avione s motorima DB 60J
kao
Dolje: Avion za strateko
Do 17D-}" sa zvjezdastim motorill1a
FMW 132N. Gomja fotografija je 1'1'10
vjerojatno snimljena iz istog takvog
aviona, po dvjema isputenilll
cijevima u donjem desnom uglu slike.
pokretljiv' avion, a njegove zadnje ,er
zije vrlo pouzdane i lake za odravanje
Njegove su performanse zadovolja"ale
za prve godine rata, ali mu je nosivo
bombi uvijek bila manja od nosi,'o II
He I1J, a brzina nia od brzine lu
F!viona koji su uz Do 17 bili bombarder.
pl ve borbene linije. je bil
506 aviona tipa Do 17.
Dornier Do 17PI
Prikazani avion je Dornier Do 17P-J
s individualnom oznakom G iz sastava
3. Statfela (kodno lovo L, boja uta)
iz Au{kliirLlI1gsgruppe 123
(aulklerungsgrupe - pukl.
Grb ispod pilotske kabine ie znak
3. Fernau{kli:irul/gssra{{el/123
(rernaufklerung - daljinsko
- uti tit s to udara
po nakovnju. Kamuflaa je standardna
za razdoblje rata, sa svijetlo
plavim donjim povrinama i crno-zelenim
gornjim povrin:lma. Obratite panju
na vertikalna kormila, obojena utom
hojom Staffela. .
Tip - daljinski avion, trosjed
Motori - dva zrakom
zvjezdasta BMW 132 N sa po devet
cilindara, svaki snage 865 KS
u polijetanju i 665 KS na 4.500 m
Naoruanje - tri pokretljiva
mitraljeza MG IS, po jedan na nosnom,
i trbunom poloaju
Brzina kretanja - 332 km/h na 2.787 m
Penjanje - nepoznato
Operativni plafon - 6.200 m
Dolet - 2.200 km bez vojnog tereta;
1.460 km s maksimalnim vojnim teretom

Duina - 16,10 m
Visina - 4,55 m
Povrina krila - 55.00 m'
15
Focke-Wulf 190
Focke-Wulf Fw 190 bio je drugi veliki
avion u drugom svjet-
skom ratu i dijelom osobina nad-
svom suborcu iz prve borbene
linije i suparniku za naslov najboljeg
aviona Reicha, Bf 109.
Iako su miljenja u RLM-u, da li je
lovcu Messerschmitt Bf 109 potreban na-
sljednik, bila podijeljena, tvrtka Focke-
-Wulf je 1938. godine dobila dozvolu da
nastavi s radom na izradi detaljnog pro-
jekta novog lovca. Uprkos tome to su
kod evropskih konstruktora
a\"iona bili u modi redni motori s malim
presjekom, Kurt Tank, koji
jc bio nosilac novog projekta, uspio je
privoljeti RLM da mu dozvoli koristiti
z\jezdasti BMW 139, jer je taj imao
snagu od bilo kojeg rednog motora
to su se tada proizvodili, a njegovim
koritenjem ne bi se znatnije opteretila
proizvodnja rednih motora.
Kad je rad na Fw 190 Vl uzna-
predovao, ustanovljeno je da se BMW
139 pregrijava i Focke-Wulf je u svom
nacrtu modela aviona serijske proizvod-
Il.ie zamijenio stariji motor s novim BMW
801, koji je vie Ali su prvi
prototipovi bili predaleko odmakli
da bi ih se moglo mijenjati. 190 Vl po-
letio je prvi put 1. juna 1939. i odmah
sc pokazao izvrsnim avionom, s
nom brzinom i osjetljivim, ali dobro
uravnoteenim komandama.
prijanja bojazan u pogledu BMW 139
uskoro se pokazala iako se to
moglo pripisati da
jo nije bio uveden ventilator za
nje motora. Rashladni ventilator bio je
na 190 V2, ali se motor jo uvi-
jek pregrij avao. a proizvodnim mode-
lima je ventilator sa 10 krila zamijenjen
takvim sa 12 krila.
190 VS, koji je poletio aprila 1940, bio
je prva verzija Wurgera (virger - svra-
nadimak koji je Focke-Wulf dao
svojim lovcima, pokretana motorom
BMW 801. Taj je motor bio osjetno tei
od svojih prethodnika i Focke-Wulf je
za proizvodni model aviona projektirao
krila kako bi opte-
Poslije jednog udesa, ta su ve-
krila i na VS. To mu je
donekle smanjilo brzinu, ali je brzina
penjanja znatno poboljana, a karakte-
ristike upravljanja opet su dosegle pre
ci700St prvih prototipova. VS je po veo
svojih osobina bio modelima
serijske proizvodnje a od Vl i V2 razli-
kovao se prvenstveno time to je imao
neto krila i horizontalnu repnu
povrinu, te nekoliko centimetara dulji
trup. Da bi se izbalansirala teina
novog motora, pilotska je kabina pomak-
nuta neto unazad. Uprkos tome, svojim
izgledom Fw 190 je ostao vrlo dopadljiv
avion, krasnih linija, s
trupom uskim koliko je to doputao ne-
zgrapan zvjezdasti motor. Jedna od naj
izrazitijih prednosti novoga lovca nad
Ef 109 bio je stajni trap koji se
prema unutra i davao mu stabil
nost od stajnog trapa kod Bf 109, koji
se prema van.
JG 26, jedinica LufllVaffe da
operativno ispita i pomogne u dotjeri-
vanju tog tipa, proivljavala je teke da-
ne 1941: neprekidno je imala
nevolje s motorom, njegovim
i s elisom. Ti su problemi na kraju bili
rijeeni i septembra 1941. Geschwader
(gevader) je krenuo u akciju. ovi se
luvac pokazao vrlo uspjenim i nadma-
iu RAF-ove Spil fire V (spitfajer) u go-
tovo svakoj osobini.
Serija Fw 190 A imala je mnogo mode-
la, s motorom snage, s boljim na
oruanjem i s bombi ispod tru-
pe.. S tom posljednjom modifikacijom
FIV 190 su izvrili mnoge iznenadne pre
pade na ciljeve u Britaniji. Nisu nano-
sili mnogo stvarne tete, ali su natjerali
RAF (Royal Air Force - rojal er fors,
Kraljevsko ratno zrakoplovstvo Velike
Britanije, op. prev.) da pribjegne nepre-
kidnom patroliranju, s popratnim po-
sljedicama na zalihe goriva i dodatne
napore u opsluivanju aviona.
Dva modela A-serije bili su
190A-3 i 190A-B. Prvi je bio lovac s
topa kalibra 20 mm i brzinom od
673 km na sat, drugi lovac-bombarder
koji je nosio jednu bombu od 250 kg i
dostizao brzinu od 657 km na sat. Seri-
ja 190F bila je izvedena iz serije A, a za-
miljena kao serija za neposrednu po-
drku u borbi, s 500 kg bombi ili naoru-
anjem od dva topa MK 108 kalibra 30
mm pod krilima, pored standardnog na-
oruanja mitraljezima smjetenim u tru-
ru i krilima. Serija 190G se raz-
vila iz serije A i bila zamiljena kao
varijanta lovca-bombardera s velikim
doletom.
Serije 190B i 190C nikad nisu bile rea-
lizirane, osim kao prototipovi, iako su
bile vrlo vane u cjelokupnom razvoju
tipa 190: borbeni nedostatak ra-
nih proizvodnih serija bile su
ne performanse na visinama zbog
zvjezdastog motora BMW, a serija B i
e bile su konstruirane s rednim Daimler-
-Benz DB 603. Ispitivanja s tim motorom,
posebno ubrizgavanjem me-
tanola (MW-SO) i suboksida
'20, (GMI). uglavnom su zadovoljila, i
to je iskustvo koriteno u seriji 190D,
jedinoj seriji aviona tipa 190 s rednim
motorom koja je ula u naoruanje na
irokoj osnovi. Glavna karakteristika po
kojoj se raspoznavala Dora nadimak
koji je ovoj seriji dala LU1lwaffe, bio je
njen produeni trup u odnosu na pret-
hodne modele. Redni motor bio je vrlo
vjeto uklopljen u nos aviona, koji je
zadrao oblik zvjezdastog motora svojih
nrethodnika tako to je dobio prstenast
hladnjak umjesto tipa u obliku
kade. Radi uravnoteenja duljeg nosa
(serija D je poznata kao du-
gonosa serija), stranji dio trupa ta-
je morao biti produen.
n:odel serije D bio je 190D-9, lovacbom
bader s topom srednjeg kalibra i mitra
ljeskim naoruanjem, ali s br-
zinom od 686 km/h i doletom od 837
km s gorivom koie je nosio u
rezervoari ma. Svi modeli D serije imali
S\l motore Junkers Jumo.
U cijeloj svojoj karijeri Fw 190 se po-
kazao kao vrlo uspjela konstrukcija, s
na najtee
zadatke (kao to je torpedno bombardi-
ranje). Bio je brz, imao dobar akcioni
radijus, bio je vrlo pokretljiv i vrlo iz-
drljiv. Proizvedeno je ukupno 20.001 avi-
on tog tipa.
Zadnje verzije Fw 190 ideje bili su iz-
dunci D serije Ta IS2C i IS2H (Ta kao
kratica za Kurt Tank), prvi od njih lo-
avion za srednje, a drugi za velike
visine. Model IS2H-I je dostizao 760 km
nu sat i visinu od 14.800 metara.
16
evo: Prvi avion tipa Ta 152
su ga zarobili Saveznici Ta 152HQo
ekao je od dugonose serije Fw
Dfl s rednim motorom, a bio zamWjen
visinski s vrlo
akim performansama.
FockeWulf Fw 190D9
Prikazani avion je Fw 190D-9
sa standardnom kamuflaom
za razdoblje 1944-45: svjet10sivi trup
s tamnozelenim mrljama. Gornje
povrine krila i horizontalnih repnih
povrina bile su obojene po nepravilnoj
tamnozeleno i crno-zeleno.
Tip - lovac i lovac-bombarder, jednosjed
Motor - jedan redni
Junkers Jumo 213A-1 s dvanaest
cilindara, 1.776 KS u polijetanju
a 1.600 KS na 5.500 m; 2.240 KS
u polijetanju a 2.000 KS na 3.400 m
s ubrizgavanjem mjeavine MW50
(metanol-voda)
Naoruanje - dva topa MG 151/20
od 20 mm sa 250 metaka po topu
1\ kori ienima krila i dva mitraljeza
MG 131 od 13,1 mm sa 475 metaka
po mitraljezu u trupu, plus jedna bomba
od 500 kg
Brzinp. krstarenje. - nepoznata
brzina penjanja - 950 m/min
Penjanle - 6.000 m za 7' 6"
Dolet - 840' km 5.639 m s gorivom
noenim u avionu
Dolet - 840 k[l na 5.639 m s gorivom
4.840 kg bruto .
Ra'l.mah kriJa - 10,50 m
Duina - 10.20 m
Visina - 3,36 m
Povrina krila - 18,30 ml
17
\
Focke-Wulf 200
Samo stjecajem okolnosti do
i.ao je Focke-Wulf Fw 200 u priliku da
se pokae tako orujem u po-
hodu protiv bro-
dovlja, jer je taj avion bio konstruiran
kao komercijalni transporter. Condor
(kondor) je bio rezultat diskusija izme-
kompanije Deutsche Lufthansa i dra
Kurta Tanka iz Focke-Wulfa. Fw 200V1
je prvi put poletio jula 1937. i uskoro
su slijedila jo dva prototipa. pro-
totip postao je Hitlerovim osobnim avio-
nom. Fw 200A serija koristila
Sf: preteno u eksperimentalne svrhe i
u toku 1938. godine izvreno je nekoliko
zapaenih daljinskih letova s mainama
tc serije. Ujesen 1938. pojavila se serija
Fw 2008 s karakteristikama nosi-
vosti i motorom BMW 132 umjesto Pratt
& Whitney Hornet motora (pret end vit-
ni hornit) kod ranijih serija. U vrijeme
rata je B seriju preuzela Luftwaffe.
U toku 1938. godine pokazala je Car-
ska japanska mornarica zanimanje za
jednu verziju Fw 200 za daljinska po-
morska i Fw 200 VIO bio je
po japanskim specifikacijama,
ali nikada puten u proizvodnju. Kad
e 1939. izbio rat, Luftwaffe se obrela
bez aviona te kategorije, jer Heinkel He
777 (hajnkel) jo nije bio ispitan. Stoga
Je Focke-Wulf predloio varijantu Fw 200
V10 koja bi odgovarala toj ulozi. Luft-
watte se .vrlo zainteresirala za tu zami-
sao, koja je dobila oznaku Fw 200C. Po-
put japanske verzije aviona, seriju C je
karakterizirala gondola ispod
trupa za potrebnu opremu, a
imala je i poboljana motora i
noge glavnog stajnog trapa sa po dva
Prvih nekoliko maina serije C
bili su avioni serije B, koja
st: proizvodila, a dovreni su bez
naoruanja, kao transporteri. Kasniji
avioni bili su i s lakim dt:
fanzivnim naoruanjem i bom-
bi za osrednji ofanzivni tovar. Maine
18
su se za 1 Gruppe, Kampf-
gcschwader 40 (kampfgevader). jedini-
cu koja postati glavni korisnik avio-
na Condor u 1940. Augusta i sep-
tembra 1940. ta je jedinica potopila vie
od 90.:100 tona brodovlja.
Pretproizvodna serija Fw 200C-O zami-
jenjena je u proizvodnom procesu sa Fw
200C-1, koji je za razliku od ranijih ma-
ina imao trbunu gondolu. Ona je nosi-
la jedan top i jedan mitraljez te cement-
illi bombu unutar gondole koja je slui-
b za provjeravanje bombarder-
ske nianske sprave prije nego to se
upotrijebiti razorne bombe noene
izvana. je i prednji tor-
zamijenjen uzdignutom kupolom,
jo uvijek opremljenom istim lakim mi-
traljezom.
model Condora bio je Fw
200 C-2, s poboljanim motora
kako bi se smanjio otpor pri noenju
tovara bombi pod krilima, kao i s bo-
ljim bombi. Fw 200 C-2 bio je
samo za nudu, do isporuke pr-
\'ih Fw 200 C-3 aviona, koji je bio za-
miljen kao model.
Fw 200 C-3 imao je znatno trup
i krila, jer su se ti dijelovi pokazali da-
leko preslabim za ratne operacije. Po-
je i tovar bombi, te pOJacano de-
tanzivno naoruanje: prednji tor-
s topom (kod Fl\' 200 C-3, kasnije za-
mijenjen bolje oblikova-
nom kupolom s jednim mitraljezom ka-
hbra 13,1 mm (kod Fili 200C-3jU3), po-
red dva fiksno mitraljeza i bo-
ljeg naoruanja u gondoli.
Fw 200C-4 bio je proizveden u mnogo
broju od bilo kojeg drugog mo-
dela, a razlikovao se od C-3 time to je
bio opremljen jednom varijantom radar-
skog za pronalaenje ciljeva na
vodi. Zadnji model Condora bio je F\\'
20GC-8, konstruiran za noenje dirigira-
nog projektila Hel1schel Hs 293A. pru-
gim Condorima, adaptiranim za noenje
tog oruja, oznaka je bila promijenjena
u Fw 200C-6.
Sve u svemu, Condor se pokazao vrlo
u5pjenim. Ovo je to to je
maina izvorno bila konstruirana za la-
ke civilne zadatke. Slabost trupa i krila
nikad nije bila potpuno uklonjena i, bu-
da osnovna namjena tog tipa nisu
bile intenzivne ratne operacije, njegova
je operativna spremnost uvijek bila ni-
ska, dobrano ispod 50
J
/o u uspo-
redbi s avionima bilo koje druge je-
dinice.
--.
-
-- ---.
Focke-Wulf Fw 200-2 Condor
Prikazani avion je Fw 200C-2, avion
'raftel kapiral7a (tatelkapi ten
k()mandir eskadrile) 1. Staf{ela,
r Gruppe, Kamptgeschwader 40,
jedinice je amblem bio zemaljski
globus okruen utim prstenom,
r.nslikan ispod pilotske kabine.
Kamuflaa su standardne schwarzgriil7
( varcgrin - crno-zelene) i dUl7kelgriil7
(dunkelgrin - tamnozelene) gornje
povrine i hellbau (helbau - svjetloplave)
donje povrine
Tip - za daljinsku
pomorsko sa pet do sedam
'lanova posade
:'.1otbri - zrakom
zvjezdasta BMW 132H sa po devet
ilindara, svaki snage 1.000 KS
polijetanju
_-aoruanje - defanzivnu: jedan
pokretljiv top MG FF od 20 mm
II m dijelu trbune gondole i tri
pokretljiva mitraljeza MG 15, po jedan
poloajima u stranjem dijelu
gondole, prednjem gornjem istraenjem
poloaju
fanzivno: do 1.250 kg bombi
_.!aksimalna brzina - 425 km/h
_a 2.635 m
Brzina krstarenja - 380 km/h
Penjanje - 1.000 m za 2' 18"
Dolet - 4.440 km
leine - 12.950 kg prazan; nepoznato
22.700 kg bruto
Razmak krila - 32,85 m
uina - 23,46 m
i ina - 6,30 m
evo gore: Fw 200C-3/U2 COl7dor",
IOn K iz sastava 8. Staffela, III Gruppe,
o del7tifikoval7og Geschwadera". Modeli
C imali su trup
:.onstrukcijll krila, sl7anije l11otore
rednju kupolu.
J modifikacije U2" dodana
u nosu t rbul7e gondole bombarderska
anska sprava Lotfernrohr lD",
, bombardiranja
reda 3000 metara. Zbog
_ nove nianske sprave
rao se u trbunoj gondoli smjetel7i
od 20 mm zamijeniti mitraljezol1l
. 13,1 mm.
em dolje: Zemaljsko osoblje puni
_ rn'om Condor p" iz sastava 1. Statfela,
Gruppe, Kampfgeschwadera 40,
.. uspjenije jedinice s avionima
r:- \' 200".
19
Heinkel 111
Iako se nekoliko drugih bom-
bardera iz razdoblja drugog svjetskog
rata u pojavilo prerueno u ci-
vilne tipove, Heinkel II J je zamjetljivo
od samog bio konstruiran isto-
vremeno kao bombarder i avi
ClI. Projektiran od Siegfrieda i
Vvaltera Glinthera (Zigfrid i Valter Gin-
ter) 1934. god. prema specifikacijama
kompanije Deutsche Lufthansa za potre-
be transporta kao nadopuna
He 70, koji -je bio premalen za neke ru-
te, He JJJ je od imao ukompo-
nirane elemente namijenjene vojnim po-
trebama. U stvari su prva tri proti tipa,
dovrena 1935. godine, bili u biti vojni
modeli i pruali ugradnje
ofanzivnog i defanzivnog naoruanja. Ta
su se tri tipa razlikovala
prvenstveno po obliku svojih u osnovi
krila. Prvi civilni prototip, He
j11 V4, poletio je prvi put potkraj 1935.
fod. i bio zamiljen kao prethodnik se-
rije linijskih aviona He JllC. Jednako
kao i rani vojni modeli, V4 je imao du-
lijepo oblikovan
nos, sasvim od potpuno stakle-
nog nosa kasnijih vojnih serija. Glavna
\Jnjska razlika vojnih i civilnih
\"arijanti bila je poloaj bombardera-
-strijelca u krajnjem vrhu staklenog no
sa i otvoreni poloaj mitraljesea
kod vojnih modela.
Prva vojna serija bila je He JJJA, od
koje je samo 10 komada bilo
1(135. godine. Postignuti s punom
vojnom opremom je, osobito
to se trbunog poloaja
strijelaca, nazvanog kanta za i
rednih motora male snage BMW VI 6.
az. Nedostatak snage ispravljen je kod
modela, koji je bio opremljen
s dva motora Daimler Benz DB 600.
Vojne isporuke tog uvelike poboljanog
aviona su u zimi 1936. He 11 lB
je bio jedan od prvih tipova
sto u uli u borbu u Spanjolskoj, gdje
ga je njegova velika brzina (370 km na
sat) skoro neranjivim za republi-
kanske lovce. Njegova nosivost bombi
20
od 1.361 kg bila je velika za ono
vrijeme. Istovremeno je Heinkel isporu-
civilne maine serije He Jll C i G
kompaniji Deutsche Lufthansa, koja je
da taj tip nije za
eksploataciju.
1937. god. Heinkel je zaklju-
da bi s najnovijim motorom s ozna-
kom DB 600 He llJ mogle
biti znatno pa se pristupilo preina-
kama isterna kako bi se sma-
njio otpor zraka. To je dalo seriju He
J!lD u kojoj je povrinski rashladni si-
stem zamijenjen pod motor,
i koja je imala poboljane ispune cijevi
i bolji oblik. Performanse
su radikalno poboljane (Brzina za 40
km na satl, ali se nije prilo serijskoj
proizvodnji jer nije bilo dovoljno moto-
ra DB 600, a lovci Messerschmitt Bf J09
i JJO su imali prednost. Heinkel je, me-
([utim, predvidio tu nestaicu i inicirao
ispitivanja da se serija opre-
mi Junkersovim motorima Jumo 210 ili
211. Prvi motor pokazao se nedovoljno
slIanim i proizvedene avione He Jll E,
hoji su se pojavljivati 1938. god.
pokretala su dva motora Jumo 211.
Avioni E serije uskoro su poslani u
panjolsku gdje su imali isti uspieh kao
i prethodni model B. Jedan od najve-
nedostataka tih ranih modela bjla
SIl krila, komplicirana za pro-
i/.vodnju i stoga skupa. Nova krila, rav-
m: napadne i izlazne ivice, bila su stoga
lI\edena kod serije He JllF i ostala na
s\'im kasnijim serijama. He lJ1.T bio .ie
TJJ"Ojektiran u drugoj polovini 1938. god.
kao torpedni bombarder, bez unutarnjeg
smjetaja za bombe, ali kako Luftwaffe
nije imala interesa za taj model, trupo-
vi nekoliko proizvedenih primjeraka na-
knadno su tako da su dobili
nrGstor za bombe. J o jedan nedostatak
He II J, koji su otklonile borbene posade,
hio je nedovoljno vidno polje. U poku
aju da to ispravi, Heinkel je 1937. god.
rekonstruirao nos aviona, zamijenivi ra-
niji fino svedeni potpuno zastak-
ljenim, koji se bez ikakvih
glatko slijevao s obrisima trupa. Kako
bi se dalje vidno polje pilota,
premjeten je poloaj strijelca u nosu
neto udesno, kasnijim serijama
Hc Jll njiJhov osebujan iz-
gled. Prva serija s novim nosom bila je
He llJP, koja je ulaziti u naoru-
anje 1939. godine. Kod te se-
rije, pokretane motorima DB 601, uve-
dena je i trbuna gondola s jednim mi-
traljezorn umjesto ranije kan-
te za koja je stvarala prevelik
otpor. U vrijeme kad je proizvod-
nja serije He Jll P bila zavrena,
iskustvo iz borbi s Britancima i Francu
:zima pokazalo je da je defanzivno na-
oruanje od tri mitraljeza kalibra 7,92
mm sasvim nedovoljno i daljnja tri do
mitraljeza istog kalibra dodana su
serijama od modela He JJJP-4 nadalje.
Dodana je i neka vrst oklopa za zatitu
pilota.
Najbrojnija serija He Jll bila je mo-
del H koji se vratio Junkersovim Jumo
motorima i bio proizveden u zapanjuju-
velikom broju varijanti i podvarii:lllti
nrije nego to proizvodnja H e JJJ de-
finitivno biti obustavljena 1944. godine.
U toku ratnih godina znatno je
defanzivno naoruanje, a bili su
i modeli za noenje padobranskih jedi-
nica, torpeda, dirigiranih bombi, pa
i za lansiranje bombe V-J iz zra-
ka. Postojala je i namjera da se osnovni
He Jll razvije II visinskog bombardera,
ali model tog He JJJR ni ie uspio. U ma-
lom broju bio je He 11JZ za
jedrilica, koji se sastojao od dva trupa
H(, JJJH-6 zajedno s repnim povrinama,
tc po jednog liievog i desnog krila spo-
jenih novim krilom paralelnih ivica s pe-
tim motorom. Sto je taj se
tip pokazao sasvim uspjelim.
U toku svog p')stojania, He llJ
bio je posluan avion, lak za letenje, ali
je patio od nekoliko velikih nedostataka:
glavni je bio u tome to je He Jll pre-
dugo ostao u slubi, jer se njegov na-
sljednik nikako nije pojavljivao. Iako
su njegov dolet i nosivost zadovoljavali
zahtjeve koii su se od n iega tra-
ili, taj je tip uvijek imao preslabu ob-
ranu i stoga trpio velike gubitke kad .ie
obrana bila dobra. Jpak, He J11
ic bio lako upravljiv avion i vrlo obljub-
I jen kao torpedni bombarder. Na kraju
svoie karijere koriten je i kao avion za
padobrance. Ukupno .ie bilo
5.656 aviona tipa He .l11.
Lijevo: Zemaljsko osoblje privrema
utovar drugog Lufttorpeda F5b'"
kolskog torpeda za lansiranje iz zraka,
na desni u kori;enu krila
bombardera He 11lH-6. Avion
je vjerojatno iz sastava l/KG 26, Loven
(;eschwader, koji je u drugoj polovini
Y7anio teke Rubitke
konvojima Saveznika, iz baza
tl sjevernoj Norvekoj. Avioni tipa
He 111" s nodoznakom H-6" bili su
najvie' koritena varijanta osnovnog
tipa i pokazali se izvanrednim torpednim
bombarderima, uz svoie osnovne
bombardiranja iz horizontalnog leta.
Hcinkel He 1l1H-20/R3
Prikazani avion je iz sastava
G,lIppel1staba (grupentab - tab puka)
[ Gruppe, Kall1pfgeschwader 27, koja
je zimi 1943-44. vrira operacije
na frontu. Kamuflaa
'u standardne hell blau donje povrine,
i dlll1kelgriil1 gornje
povrine krila i horizontalnih repnih
povrina, te kamuflaa u vidu
\'jetlosivih i tamnosivih mrlja
na hell hall osnovi gornjeg dijela trupa
Tip - bombarder sa pet
sade
lotori - dva redna
unkers Jumo 211F-2 s dvanaest
llindra, svaki snage 1.350 KS
polijetanju i 1.060 KS na 5.300 m
-aoruanje - defanzivno: tri pokretljiva
litraljeza MG 131 od 13,1 mm, po jedan
_ :l nosnom, trbunom i poloaju,
po dva pokretljiva mitraljeza
lG 81z od 7,92 mm na dva poloaja
7a obranu
anzivno: do 2.000 kg bombi
Iaksimaine brzine - 435 km/h
a 6.000 m; 365 km/h na razini mora
Brzina krstarenja - nepoznata
Penjanje - 6.000 m za 23' 30"
maksimalnom teinom u polijetanju
Operativni plafon - 8.500 m; 6.700 m
_ maksimalnom teinom u polijetanju
Dolet - 2.060 km pri brzini od 385 km/h
-.000 m s maksimalnom teinom
... polijetan ju
Teine - 8.680 kg prazan;
poznato, 14.000 kg bruto
Duina -- 16,40 m
'j ina - 4,00 m
P Hina krila - 86,50 m'
21
Junkers 52j3m
l!za svu svoju uglatu serija tro-
motornih bombardera i transportnih
aviona Ju 52/3 bila je jedan od najob-
ljubljenijih i najkorisnijih tipova u sa-
stavu Luftwaffe, ga je osoblje zvalo
lli 52/3 Tante lU ili teta Ju. Avion
Ju 52/3, ili Ju 52/3m, konstrui-
rao je Erns't Zindel (Ernst Cindel) 1932.
god. kao snaniju verziju jednomotornog
J;! 52 iz 1930. god. koji je Deutsche Luft-
hansi sluio kao transportni avion. Od
samog se novi avion pokazao
vrlo uspjelim i Junkers je prestao pro-
izvoditi Ju 52 da bi nastavio s tom tro-
motornom (3m) verzijom. Namijenjen u
samo civilnom transportu, Ju
52/3111 je uskoro uvrten u slubu ilegal-
m' Luftwaffe kao privremeni teki bom-
barder, dok ne bude Dornier Do
11. Bro je to Ju 52/3m, ali kad su pro-
blemi s Do 11 iru upotre-
bl; tog aviona, dobio je Ju 5213111 opse-
nije zadatke kao Ju 52/3m g3e s pobolj-
anom napravom za bacanje bombi i
Nosio je do
1.500 kg bombi. Odbrambeno naoruanje
sastojalo se od samo dva mitraljeza ka-
libra 7,92 mm, jednog na otvorenom hrp-
tenom poloaju i jednog u voj trbu-
noj kanti za
Ju 52/3m krenuo je u rat augusta 1936,
najprije Francove (Franko)
trupe iz Maroka u Spanjoisku,
a potom razne bombarder-
ske zadatke. Modelu Ju 52/3m R3e usko-
ro se u Spanjolskoj pridruio Ju 52/3m
p4e, koji je u osnovi bio jednak, osim
to je umjesto imao na
rcpu. S dolaskom modernijih bombarde-
ra, avioni Ju 52/3m spali su opet na svo-
ju izvornu ulogu transportera. U !'1je-
su u avione za tran-
sport ili obuku pilota i navigatora na
viemotornim avionima. model
koji se pojavio bio je Ju 52/3m g5e, bo-
lje opremljen za letenje i s
izmjene plovka, skija ili ko-
na stajnom trapu. U osnovi jednak
bio je i model Ju 52/3m g6e, namijenjen
samo operacijama na kopnu, s jednostav-
nim
Ju 52/3m bio je namijenjen i slubi za
potrebe desantnih trupa i upotrebljen je
u takvim operacijama, te kao je-
drilica, u Danskoj, Norvekoj, Nizozem-.
skoj i Belgiji. Gubici su bili ogromni ..
ali je proizvodnja bila u punom zamahu
i svi su gubici do kraja
1940. godine. Jo jedan zadatak Ju 52/3111
bilo je minskih polja. U tu
svrhu avion je bio opremljen velikim
od durala ispod trupa i krila,
koji je dobivao struju od po-
motora u trupu i aktivirao mag-
netske mine.
Ju 52/3m g5e i g6e oslobodili su se
>,kante ze u zamjenu za dva
na mitraljeza od 7.92 mm, a tom je na-
oruanju kod Ju 52/3m g7e dodan jo
jtdan mitraljez kalibra 7,92 mm (neob-
vezatan) na prednjem poloaju.
su proirena i vrata za utovar
na lijevoj strani. Kod Ju 52/3m g8e do-
dan je i otvor za utovar na krovitu tru-
pa, a imao je i stranji mitraljez
kalibra 13,! mm umjesto ranijeg mode-
la od 7,92 mm. model Ju 52/3m
bio je gge, a pojavio se 1942. godine.
Imao je stalno dodatak za
jl'drilica i poboljan stajni trap za poli-
jl.tanje s Zadnj i
model, JII 52/3m gl4e, pojavio se 1943.
godine, opremljen zatitnim oklopom i
s boljim defanzivnim naoruanjem. Pro-
izvodnja je prestala sredinom 1944. go-
dine, poto je bilo 3.225 aviona
Ju 52/3111, od toga 2.804 za vrijeme rata.
Korist koju je imala od Ju
52/3111 nikada se ne moe precijeniti.
Taj je tip sluio kao bombarder u Spa-
njolskoj, transportni avion i avion za
prijezov desantnih trupa u Danskoj, Nor-
Vl'koj, Nizozemskoj, Francuskoj,
koj, na Kreti i u SSSR-u, te na nebroje-
nim zadacima transporta, obuke i veze
'.1 samoj Na po Nje-
kad god bi se pojavila izvanred-
na potreba za takvim avionom, kao pri-
likom invazije Krete ili za mo-
stove za Demjansk i Staljingrad, po-
trebni Tanle JII sa svojim iskusnim
posadama odvajani su od svojih nastav-
nih dunosti i koriteni za borbu. Nji-
hovo unitavanje nije samo gu-
bitak aviona i ljudi je i tetilo izob-
razbi posada.
Dulje: nered na
IIzletilu u sjevernoj Africi prilikom
istovara tereta goriva s tral1sportl1i17
al'iona Ju 52/3m poslije leta
iz. Italije. UprednjelIl planIl
Sll dva lovca Messerschmitt Bf 110.
22
Ju 52/3nn g7e
Prikazani avion je iz sastava
Kampfgeschwader zur besonderen
Verwendung 1 (zrakoplovna divizij a
za posebne zadatke) u invaziji na Kretu
Tip - transportni avion sa tri
posade
Motori - tri zrakom zvjezdasta
BMW 132T-2 sa po devet cil\ndara, svaki
snage 830 KS u polijetanju
Naoruanje - jedan pokretljiv
mitraljez MG 131 od 13,1 mm ili MG 15
od 7,92 mm na poloaju, jedan
pokretljiv mitraljez MG 15 od 7,92 mm
na gornjem prednjem poloaju i dva
pokretljiva mitraljeza MG 15 od 7,92 mm,
po jedan na svakom poloaju za
obranu
Koristan teret - 17 naoruanih
vojnika ili teina tovara
pa 1.400 m; 272 km/h na razini mora
Brzina krstarenia - 253 km/h na 1.400 m
Penjan.le - 3.000 m za 17' 30"
Dolet - 1.100 km s gorivom noenim
u avionu; 1.300 km s dodatnim
rezervoarirrna
Teina - 6.500 kg prazan; 10.500 kg
11.000 kg bruto
Duina - 18.90 m
Visina - 5,55 m
23
Junkers 87
pravom ili ne, Junkers Ju 87 postao je
sinonim za Blitzkrieg,
ratovanja pod svojim nadimkom Stu-
ka (tuka). To je kratica
izraza za avione za obruavanje, Sturz-
kampfflugzeug turckampfflugcojg.
A zao glas tuke bio je takav da je
oko samog aviona nastala gomila legendi
koje ponekad oteavaju da se tuka
pravilno ocijeni. Avion je, na primjer,
opisan kao nezgrapan, jer su ga sa-
lovci razmjerno lako obarali.
To, jedva jer
tuka nije bila kao
avion, kao veliki jednomotorni bom-
barder. Krivnja sadrana u pridjevu ne-
zgrapan ne pripada avionu, koji je bio
lak i dobar za upravljanje i imao vrline
akrobatske maine, pogrenoj takti-
doktrini kom<\ndanata
koji su te bombardere za obruavanje
slali protiv ciljeva dobro branjenih dob-
rim lovcima, a da im nisu davali odgo-
zatitnu pratnju.
Ju 87 potekao je izravno iz posjete
Ernsta Udeta Sjedinjenim Dravama,
gdje je vidio rezultate demon-
stracije bombardiranja iz obruavanja.
Konstruiran od Hermanna Pohlmanna
(Herman P0Iman), Ju 87 V1 prvi put je
poletio 1935. godine. Taj proto-
tip se dosta bitno razlikovao od
svojih nasljednika u nekoliko vidova:
imao je Rolls-Royce Kestrel motor (rols-
-rojs kestrel), dvostruku vertikalnu povr-
inu na krajevima repne horizontale i
stajni trap obloen irokom
kom oplatom koja je na hla-
Model V2 imao je samo jednu verti-
kalnu repnu povrinu.
Ju 87 je skoro doivio prerani kraj
juna 1936. godine, kad je rukovodilac
odjela Reichsluftministeriuma
da se prekine rad na razvoju tog
tipa. Povijest drugog svjetskog rata mog-
la je lako imati drugi tok da taj polo-
aj nije zauzeo Ernst Udet
dana poto je nalog bio izdan i opozvao
ga. Potom je rad na razvoju brzo napre-
dovao. Ju 87 V3, koji je u to vrijeme
letio, imao je motor Junkers Jumo
koji je trebao pokretati cijelu seriju.
Sredinom 1936. godine je osnov-
ni nacrt Ju 87, samo to je kasnije aero-
oplata stajnog trapa promi
jenila osnovni obris.
Prva proizvodna serija Ju 87A ula je
u naoruanje prvih mjeseci 1937. god. a
nekoliko tih novih bombardera za obru-
avanje poslano je u panjolsku kako
bi se avion operativno ispitao.
Kad se 1937. god. pojavio snaniji mo-
tor Jumo 211, Junkers je iskoristio pri-
liku da pobolja Ju 87 novi
motor umjesto prethodnog Jumo 210. To
je uvjetovalo promjene u obliku
trupa i vertikalnih repnih povrina, s
posljedicom da su nos, predio pilotske
kabine i stranji dio trupa dobili manje
oblik nego to je to bilo
kod serije Ju 87A. Stajni trap je
promijenjen i za trup zategama
noge s zamijenjene slo-
bodno nogama s
kom oplatom koje je bilo mnogo lake
odravati. Oktobra 1938. poslano je ne-
koliko ranih modela Ju 87B-1 u panjol-
sku gdje su imali uspjehe.
Maksimalna nosivost bila je 1000 kg
bombi, dva puta . nego kod Ju 87A.
Ju 87B-2 je imao vie poboljanja u
opremi.
U godinama prije rata je
graditi aviona Graf Zeppe-
lin (graf Cepelin) i namjera je bila da
nekoliko bombardera za obruavanje Ju
81 za operacije na moru
budu dio njegova sastava. U tu svrhu
je od Ju 87B izveden 87C, s okovima za
katapultiranje, opremljen za plutanje,
sa sklopivim krilima i odbacivim staj-
nim trapom. Samo nekoliko aviona se-
rijske proizvodnje je prije ne-
go to je projekt Graf Zeppelin naputen.
Jo jedan suvremenik serije Ju 87B Dila
je serija R u osnovi ali sa sma-
njenim ofanzivnim teretom i
zalihom benzina radi daljinskih napada
na brodove.
se pojavio Ju 87D, s namje-
rom da se iskoristi najnoviji model mo-
tora Jumo 211, model 211J. Linija nosa
je znatno a prozirni pokrov
pilotske kabine dobio efi-
kasniji profil. naoruanje osta-
lo je na dva mitraljeza od 7,92 mm, ali
je strijelac sada dobio dva oruja isto-
ga kalibra umjesto prijanjega jednog.
Nosivost bombi je do maksi-
muma od 1.814 kg. Ju 87D-1 je ula-
ziti u naoruanje u 1942. Serija
1lL 87D je u velikom broju
i u vie subvarijanti.
Dolje: Kelle (kete - odjeljenje) aviona
Ju 87B Stuka u letu. Cini se da svaki
mion nosi samo po bombe
od 50 kg, po dvije ispod svakog krila.
Nositi su mogli i po jednu bombu
od 500 kg na ispod trupa.
24
Ju 87F i Ju 187 bile su verzije osnov-
f10g nacrta nastale s namjerom da ga
{)!>uvremene, ali ni jedan primjerak bilo
oje od njih nije bio Uspored-
no sa serijom Ju 87D Junkers -je proiz-
vodio i Ju 87H, trenani avion s dvostru-
-'m komandama, kako bi se pilotima
lovcima i bombarderima os-
posobljavanje za "tuku. ver-
zija "tuke bila je serija Ju 87G, od ko-
'-, je proizveden samo Ju 87G-1. Bio je
o specijalizirani "tamanitelj tenkova s
dva topa BK 3,7 kalibra 3,7 cm, ovje-
-ena u konteinerima pod krilima zajedno
municijom. To se oruje
pokazalo vrlo uspjenim, osobito u ru-
kama asova "tuke poput Hans-Ulricha
Rudela. Proizvodnja Ju 87 prestala je u
ljeto 1944. godine, poto ih je bilo izgra-
5.700, od toga 4.881 za vrijeme rata.
,.Stuka je bila vrlo oruje kad
koristila protiv trupa u
o olnostima slabog otpora u zraku. Te
u okolnosti bile prisutne prilikom po-
_oda na Poljsku, Belgiju, Ni-
zozemsku i Francusku 1939-40. godine
i protiv SSSR-a 1941-43. suo-
o ena sa sposobnom obranom
: tuka je bila smrtna zamka. Sve u
\'emu, "tuka je ipak dobro sluila ci-
ievima
Junkers Ju 87B-l
Prikazan je avion e iz sastava 1. Staffela,
I Gruppe, Stukageschwader 77. Amblem
Staffela bila je svinja koja
sc strmoglavljuje ulijevo nadoije,
na utom titu s bijelim
vrhom. Kamuflaa su standardne
hellbau donje povrine i schwarzgrun
gornje povrine.
Tip - bombarder za obruavanje,
dvosjed
Motor - jedan redni
Junkers Jumo 211 Da s dvanaest
i 1.000 KS na 1.500 m
Naon1anje - defanzivno: dva fiksna
mitraljeza MG 17 od 7,92 mm u krilima
i. jedan pokretljJv MG 17 od 7,92 mm
u stranjem dijelu kabine
ofanzivno: do jedne bombe od 500 kg
i po 50
Brzina kretania - 332 km/h na 3.700 m
Penjan.le - 3.700 m za 12'
Dolet - 790 km bez tereta bombi;
595 km 500 kg bombi
4.336 kg bruto
Duina - 11.10 m
Visina - 4,00 m
25
Junkers 88
Junkers Ju 88 bio je najsvestraniji avion
drugog svjetskog rata, Luflwaffe
kao bombarder iz horizontalnog leta,
bombarder za obruavanje,
maina, jurini avion, trenani avion,
dnevni i lovac, mina i tor
pedni bombarder.
Usprkos da je Ju 88 operativ
no koriten za mnogobrojne zadatke,
konstruiran je bio prema specifikaciji
hoja je traila Schnellbomber (nelbom
ber), odnosno brzi bombarder, kao to
jc bio de Havilland Mosquilo (de havi
lend moskito), britanski pandan izvan
rednom Ju 88. Specifikacija je izdana u
1935. god. a Ju 88 je prvi put
poletio u decembru 1936. Prva dva pro
totipa a svojim DB 600 motorima nisu
odgovarali specifikaciji, ali ju je Ju 88
Vj s dva DB 601 motora dobrano nad
maio. Organi vlasti bili su u ali
su ipak Junkersu da konstruk-
ciju treba mijenjati, kako bi maina bi
la sposobna za zadatke bombardiranja
II obruavanju. Tako je nastao Ju 88 VS,
konstrukcijom, nosom pot
puno u taklu umje to konvencionalnog
nosa kod ranijeg prototipa i trbunom
gt.nd.olom s jo jednim mitraljezom,
Ille Je defanzivno naorua
n jc tog tipa. ILI 88 VS je postigao neko
liko svjetskih rekorda, a dotle je Reich
.'!II/lfahr117inisleriIl117 da lu 88
tll;ba postati srednji bombar
tier Ll/flll'af/e.
Proizvodnja je krenula 1939.
god. i taj je tip u'ao u naoruanje augu
sta iste godine. lu 88A ie bio
da postane glavna bombarderska vari
j,lI1ta i serija ie proizvedena u velikom
broju podvarijanti. dru
gim borbenim avionima bilo mu ie ne
rrekidni porat teine kao posljedica
SH' tereta bombi i sve oran
zj\ nog naoruanja, zajedno s potrebom
Zi' sve sna7.ni jim motorima i sve
p.oriva. Prvotni mo-
101' zamijenjen je kod III 88 VS . Jun
kcrsovim Jumo 211, koii ic pokretao I
bumbardere tn su slijedili. sve do lli
l'f:X. kuji je imau zvijezdaste muture
BMW 801. Najvanije podvarijante seri
jt: Ju 88A s rasponom krila
za 1,63 m, kombiniranim defanzivnim
naoruanjem top/mitraljez i skoro dvo
strukim ofanzivnim teretom od 2.000 kg;
;\.JJ jurina varijanta s prednjim vatre
nim naoruanjem od 16 mitraljeza kalib
ra 7,92 mm; AJ4 adaptirana verzija A-4
s boljom zatitom i ma ua
di obrambenih balona, te torpedni born
barder A/7 s dva ispod aviona
torpeda.
Modeli lu 88B i 88E konstruirani su
paralelno sa serijom Ju 88A, s motorima
Jumo 213 i ali bolje profiliranim
llosom u staklu, nisu uli u erijsku
proizvodnju. Od samog Ju 88
programa, RLM je
tog tipa kao tekog aviona i za
te potrebe je posebna
verzija, Ju 88C. kako je iz
gradnja bombardera dobila prednost
pred proizvodnjom aviona, tek
u 1943. god. su na front stizati
lovci Ju 88 u iole spomena vrijednom
broju.
Prve od tih modela, Ju 88CI, pokreta
li su zvjezdasti BMW 801 motori, ali
kako je taj motor prvenstveno dodije
ljen FockeWulfu za FW 190, JLI 88CI
ic naputen u korist JLI 88C-2 s motorima
JtolnO 211. Prvi model to je uao
II proizvodnju na irokom planu od sre-
uine 1942. god. bio je Ju 88C-6. Kao i
s\ j C modeli, imao je masivan nos i na
oruanje od tri topa kalibra 20
mm, te tri mitraljeza od 7,92
mm. JLI 88 C-6b bio je prvi JLI 88 model
opremljen radarom za borbu, a
ui:ao je u proizvodnju krajem 1942. go
dine. model, lu 88C-6c, imao je
osebujnu, ali vrlo uspjenu schrage Mu
('rege muzik) H instalaciju: dva to
P;) od 20 mm u trupu, tako da
prema naprijed i ukoso prema go-
n.'. a trbuh bombardera iznad sebe. Se
rija lu 88R bila je verzija lovca
.Il/ 88C s motorima BMW 801.
se pojavio III 88D, vrlo uspjela maina za
d,djinska
Avioni serije lovaca lu 88C,
proizili su iz prethodne lu 88R, bili su
od nje brojniji. Prvi model nove serije,
Ju 88C-I, pojavio se u 1944. go
eline, a uskoro su mu slijedile pobolj
1;ane verzije, od kojih je najbolja bila
JLI 88C-7b s topa od 20 mm u no
su, dva od 20 mm kao schrage Musik",
i s maksimalnom brzinpm od preko 644
km/h. Serija Ju 88H uvedena je 1942. god.
kao serija daljinskih s produe
nim trupom za smjetaj dodatnog gori
\'a. joj je dolet bio 5.150 km.
Serija lu 88P, koja iz
1')42. godine bila je zamiljena kao pro
tutea golemoj ruskoj i ten
kovima snanog aviona tama
nitelja tenkova. Modeli te serije imali
su veliku trbunu gondolu s jednim ili
vise protutenkovskih topova: dva takva
oruja kalibra 3,7 cm kod ILI 88p-2 i P-3,
Jedino kalibra 5 cm kod P-4 i jedno od
7.5 cm kod PI. bombarderska
\'arijanta osnovnog nacrta bila je lu 88S,
pokretana zvjezdastim motorima BMW
801, po tizala je brzinu od 610 km na
S<l t i nosila ofanzivni teret od 2.000 kg.
Sc:rija lu 88T bila je u istom odno u
prema seriji S, kao D prema A.
avioni Jll 88 bili su oni
to su sudjelovali u operacijama Mi
stel (imela). U njima je pilot
aviona, podignut na hrbat jednog lu
oS i za njegovo krovite me
talnom konstrukcijom, vodio taj avion
natovaren eksplozivom do cilja. Kad bi
se eksplozivom natovareni Ju 88 obrua
vao ravno na cilj, pilot je voj
avion i ostavljao Ju 88 da se
u cilj. Izvedeno je samo nekoliko
akcija potkraj rata, ali su se one poka
zale uspjenima.
Dol;e: "Mislel" (imela) "Schulung 1
(.'Lllung - za obuku), kombinacija
ul'iona "Ill 88A-4 i "Bf 109F". Operativ/7Q
Vt'rzija ovog orLlja, /1aZVaI7a
"Reelhovell, nosila ;e kumulalivl1ll
bojnu glavu letille 3.800 kg na mjeSIll
odeljka za posadu lu 88" kojega
jc na cilj Ilavodio avioIl
IO ga je Ilosio Ila a koji
SL II zadIljem odvajao.
26
Ju 88 je bio izvanredan avion, vrlo
svestran, ali i vrlo dobar u svim svojim
brojnim namjenama. Osnovni je nacrt
bio veoma solidan i pruao goleme m<r
razvoja, kako su to pokazali
uspjeni Ju 188 i 288, koji su,
bili u broju u us-
poredbi s 15.000 aviona Ju 88.
Naoruanje - defanzivno: jedan fiksni
ili pokretljiv mitraljez MG 15 od 7,92 mm
u nosu i tri pokretljiva mitraljeza
1\lG 15 od 7,92 mm, dva na
i jedan na trbunom poloaju, plus dva
neobavezna pokretljiva mitraljeza
MG 15 od 7,92 mm na dva poloaja
ofanzivno: do 2.500 kg bombi
Brzina krstarenja - 350 km/h na 5.500 m
Penjanje - 1.000 m za 4'
s maksimalnom teinom u polijetanju;
apsolutni plafon 9.800 m
Dolet - maksimalni 1.700 km; 1.000 km
pri brzini od 350 km/h na 5.500 m
Tdine - 7.700 kg prazan;
nepoznato 10.360 kg bruto
Duina - 14.36 m
Visina - 5,33 m
Junkers Ju 88A-l
Prikazan je avion H ;jz sastava
9. Staffela, III Gruppe, Kampfgeschwader
-1 Edelweiss (edelvajs - runolist).
Amblem Geschwadera, koji se crtao
nu trupu, ispod pilotske kabine, bio
je bijeli runolist na plavom titu
crvenim obrubom. Kamuflaa je posve
tandardna: hellblau donje povrine,
e schwarzgrun i dunke19run gornje
povrine. Obratite panju na boju
raffela, u ovom i boju Gruppe,
ojom su obojene obje kape elisa.
Bijela traka oko trupa neposredno
pred repnih povrina
operacija
tip - bombarder iz horizontalnog leta
za obruavanje,
otori - dva redna
Junkers lumo 211B-1 ili G-l
po dvanaest cilindara, svaki snage
.200 KS u polijetanju i 1.210 KS
a 250 m
27
Messerschmitt 109
Messerschmitt Bf 109 bio je najvie hva-
ljeni avion u drugom
ratu i u naoruanju Luftwaffe
koriten je u sve razvijenijim oblicima
od prvih mjeseci 1937. god. do zavretka
neprijateljstva. U vrijeme kad se prvi
put pojavio predstavljao je vrhunac do-
u kategoriji jednosje-
da, a da se nije razvio iz dugog niza
maina, kao to je bio s mnogim
avionima te klase. Vrijedi ovdje zabilje-
iti da, iako se taj lovac obilje-
ava kao Me 109. to nije ispravno. Mada
je Willi Messerschmitt kupio bankroti-
ranu tvrtku Bayerische Flugzeugwerke
(BFW, bajerie f1ugcojgverke), odnosno
Bavarsku avionsku industriju jo 1932.
dvije godine prije nego to je
rad na projektiranju Bf 109 oz-
naka Bf bila je koritena do nacrta
broj 162.
Luftwaffe je 1934. god. izdala specifi-
kaciju i sklopila vie ugovora o kon-
strukciji prototipa novog lovca jednosje-
da s raznim tvrtkama, ali ne s Messer-
schmittom. To je bila poslje-
dica osobnog neprijateljstva Me-
sserschmitta i Erharda MiIcha (Erhard
Milh), dravnog sekretara za
zrakoplovstvo. us-
pjesi postignuti sa Bf 108 krajem 1943.
god. su da se vlasti vie ne mogu
ne obazirati na Messerschmittov pogon
kad se radi .0 ugovaranju brzog aviona.
pa je bavarski koncern dodan listi kon-
kurenata za novi projekt.
Prvi je prototip prikazan u augustu
godine. Novi je lovac bio sa-
svim izuzetan za svoje vrijeme, potpuno
metalne konstrukcije, sa zatvorenom pi-
lotskom kabinom, stajnim tra-
pom, monoplan-niskokrilac sa slobodno-
konstrukcijom krila. Cijela se-
rija prototipova je prije nego
to Luftwaffe da prihvati vr-
hunski Bf 109 kao svoj
avion, poslije testiranja u natjecanju s
Heinkelovim kandidatom He 112 krajem
1936. godine.
Prva proizvodna verzija bila je serija
Bf 109B s Junkersovim motorom Jumo
210. Prvi lovci Bf 109B-1 su u
februaru 1937. i odmah poslani u Spa-
njolsku na operativno provjeravanje pro-
tiv lovaca Polikarpov US i 1-16, kojima
jc bila naoruana republikanska armija.
Messerschrnit je uskoro pokazao svoju
nad oba tipa. Bf 109B-1 je u pro-
izvodnji uskoro zamijenjen sa B-2, koji
je imao metalnu elisu s promjenljivim
korakom. Tim ranim tipovima uskoro se
pridruila serija Bf 109C, s poboljanim
motorom i rashladnim sistemom, te bo-
ljim naoruanjem. Proizvodni modeli C
serije su pristizati u Luftwaffe u
1938.
se pojavila serija Bf 109D s
motorom DB 600 i jednim topom od
2U mm. Novi motor je maksi-
malnu brzinu za 113 km na sat, a top,
montiran cilindara tako da ga-
kroz osovinu elise, znatno je
vatrenu aviona. Isporuka novog mo-
dela je 1938. godine,
18
ali su uskoro nevolje s nepouzda-
nim motorom. Stoga je malo aviona tog
tipa bilo prije nego to ih je
zamijenila serija Bf 109E s pouzdanijim
i snanijim DB 601. Novi tip je
pristizati u Luftwaffe 1938. go-
dine. Bilo mu je da postane os-
loncem snaga zra-
koplovstva do dolaska Bf 109F krajem
1940. godine. Tako je Bf 109E bio
ki avion kojega su lovci RAF-a preteno
susretali ,11 bici za Britaniju. Za razliku
od Bf 109D, serija E je imala naorua-
nje od dva ili tri topa kalibra 20 mm,
to joj je u nekim situacijama davalo
nedvojbenu prednost pred tadanjim lov-
cima RAF-a, koji su bili naoruani samo
mitraljezima.
Serija Bf 109F, koja je ula u naoru-
anje 1941. god. bila je najbolja od cijele
Bf 109 obitelji u pogledu
osobina, time to joj je obris nosa znat- .
no a rep prekonstruiran da
bi se odstranile kose upornice horizon-
talnog stabilizatora, za
ranije varijante. Vrijedno je ovdje spo-
menuti da je zadnji tip supornicama
horizontalnog stabilizator". bio Bf 109T
(T za Trager, odnosno serija
Bj 109E za potrebe morna-
rice. Taj je tip bio u vrlo ogra-
broju za projektirani
aviona. Naoruanje serije Bf 109F
bilo je, to je za avion ratne
produkcije, lake nego kod njegova pret-
hodnika: jedan top od 15 ili 20 mm i dva
mitraljeza od 7,92 mm. Karakteristike
upravljanja, bile su sjajne, a
brzina 612 km/h.
Ali piloti Luftwaffe bili su nezadovolj-
pi sa smanjenim naoruanjem nove se-
rije i model koji se pojavio,
Bf 109G, imao je mnogo vatrenu
Promijenjen je i motor i
najnoviji Dajmler Benz DB 605. Iako su
time vatrena i brzina bi-
lo je to na utrb kvaliteta upravljanja
avionom, koja je opadala od pojave se-
rije G. Tom je padu dalje pridonijela
potreba za jo teim naoruanjem, to
je dovelo do zamjene u trup
mitraljeza od 7,92 mm parom tog oru-
ja kalibra 13,1 mm od varijante Bf 109G-S
nadalje. Da bi se ta dva deblja mitralje-
za mogla smjestiti, morale su se na sva-
koj strani trupa ispred pilotske kabine
montirati grbave koje su po-
krivale stranji dio oruja. Kod serije G
postavljeni su i za noenje mno-
gobrojne i raznovrsne opreme i kontej-
nera pod krilima i trupom. Bili su to
odbacivi dodatni rezervoari, bombe, ra-
kete, kontejneri s vatrenim orujem itd.
Serija Bf 109H trebala se razviti iz F
storije kao visinski lovac, s
rasponom krila i motorom DB 601 po-
deenim za rad na velikim visinama. Za-
pravo je za Bf 109H-1 koritena kon-
strukcija aviona tipa G-S, s motorom
DB 605. Nije se prilo proizvodnji u ve-
Zadnja proizvodna vari-
janta Bf 109 serijske proizvodnje bila je
Bt 109K, koja se pojavljivati u
septembru 1944. Namjera je bila da to
postane model koji elimini-
rati potrebu za velikim bro-
jem podvarijanti, to je stvaralo teko
administraciji i odjelu za snabdijeva-
nje Luftwaffe. Upotrijebljen je motor DB
605, na preko 2.000 KS, s kojim
je Bf 109K-4 postigao brzinu od 724 km
na sat. Naoruan je bio jednim topom
od 30 i dva od 15 mm. Glavne karakteri-
stike po kojima se ta serija raspoznava-
la bile su promijenjeni pokrov pilotske
kabine s manje ploha kako bi se pobolj-
ala vidljivost, te ua i via vertikalna
repna povrina. Nije bilo mno-
go aviona s tom oznakom. Ratna proiz-
vodnja tipa, Bf 109 dosegla je golemu
brojku od 30.480 aviona.
Bf 109 je s pravom jedan od najslav-
nijih aviona drugog svjetskog rata. Nje-
gova je vanost bila velika imao je, iako
su osobine morale od 1942. god.
nadalje ustupiti mjesto brzini i naoru-
anju, svoje nepokolebive zagovornike.
Bf 109, uprkos svom velikom
krila, uvijek je bio pokretan, sposoban
da podnese velika u borbi i
uvijek u stanju da ponese jo na-
oruanje. Jedina stvarna slabost tog ti-
pa bio je stajni trap, koji se
prema van, bio sklon lomu i oteavao
rulanje na zemlji.
Lijevo: Bf 109E-4B Jabo, odnOSilO
,,Jagdbomber (lovac-bombarder),
varijanta osnovnog tipa Bf l09E. Taj
avion, koriten u toku 1940. godine
za razradu
taktike, nosi bombu od 250 kg
Messerschmitt Bf 109E-3
Prikazan je avion broj 9 iz sastava
9. Staffela, III Gruppe, Jagdgesehwader
26 Sehlageter (2. divizija
)$lageter). uta boja da avion
pripada 3, 6. ili 9. Staffelu tog
Gesehwadera, a vertikalna pruga
iza Balkenkreutza (crni kri sa bijelim
unutranjim rubovima) da pripada
III Gruppe
Tip - lovac, Jednosjed
Motor - jedan
linijski Daimler-Benz DB 601 Aa
s dvanaest cilindra, 1.175 KS
II polijetanju i 1.000 KS na 3.700 m
Naoruanje - dva topa MG FF od 20 mm
sa 60 metaka po topu u krilima i dva
mitraljeza MG 17 od 7,92 mm s 1.000
metaka po mitraljezu (odnosno 500
metaka po topu kad su bili
MG FF/M) u gornjem dijelu nosa, plus
neobavezni jedan top MG FF/M
od 20 mm sa 200 metaka i vatrom kroz
osovinu elise
brzina krstarenja -
483 km/h na 4.000 m
brzina penjanja - 1.000 m/min
Penjanie - na 6.000 m za 7' 45"
Operativni plafon - 10.500 111
Dolet - 66a km

Duina - 8.65 m
Visina - 2,50 m
29
Messerschmitt Bf 109F-4
Prikazani avion je maina
komandanta iz Il Gruppe,
Jogdgescl1l\'oder 54 "Grul/herz. "Sirit
i \'ertikalna pruga ispred Balkenkreuza
su oznake a horizontalna pruga
Il Gruppe. Amblem Il/JG 54
bio je lav koji na utom titu
" bijelim kriem na crvenom polju u dnu,
sve uokvireno crnim rubom. Kamuflaa
.ie standardna
Tip - lovac, jednosjed
Motor - jedan redni
Daimler-Benz DB 601 E-I s dvanaest
i 1.300 KS na 5.500 m
Naoruanje - jedan top MG 151/20
od 20 mm sa 150 metaka koji
kroz osovinu elise, te dva mitraljeza
MG. 17 od 7,92 mm sa 500 metaka
po mitraljezu u gornjem dijelu nosa
Penjanje - 3.000 m za 2' 36"
Dolet - 850 km pri brzini od 480 km/h
na razini mora s odbacivim rezervoarom
3.117 kg bruto
Duina - 8,85 m
Visina - 2,59 m
30
Gore: Usporedba Davida iGolijala -
lovac "Bf 107F-4/R1 posIavljen ispred
ol;orena "Shorl Slirlinga, prvog
tekog bombardera
Velike Britanije. Dodatak Rl oznaci
lovca ukazuje na dva lopa
MG 151/20 od 20 mm sa po 120 metaka,
montirana u gondolama ispod krila.
Ova "Riislsalz, tj. oprema za frontovsku
adaptaciju aviona, uvedena je zbog
TJ' itubi iz prvih borbenih linija
tla preslabu vatrenu "Bf 109,
aF je nepovoljno utjecala
na karakteristike upravljanja
i performanse log lavea.
lBf
Prikazani avion je maina iz sastava
4. Staffela, II Gruppe, Jagdgeschwader
52. Crveno-bijela spirala na kapi elis;.
Staffel i Gruppe, a krilati
na crno-crvenom titu Geschwader.
Kamuflaa je standardna, sa zelenim
mrliama na gornjem dijelu trupa.
Motor - jedan redni
Daimler Benz DB 605AM s dvanaest
cilindara, 1.475 KS u polijetanju,
tc 1.700 KS na 4.115 m s ubrizgavanjem
MW 50 metanol-voda
Naoruanje - jedan top MK 108
od 30 mm sa 60 metaka ili top
MG 151/20 od 20 mm sa 150 metaka,
postavljen da kroz osovinu elise,
i dva mitraljeza MG 131 od 13,1 mm
sa 300 metaka po mitraljezu u gornjem
dijelu nosa
na 5.800 m s gorivom noenim u avionu;
1.000 km s odbacivim rezervoarom
3.398 bruto
Duina - 8.85 m
Visina - 2,50 m
31
Messerschmitt 110
Poput Ju 87, i oko Bf 110 splela se pri-
gomila legendi na utrb ocjene vri-
jednosti stvarnog aviona i njegovih mo-
Iz razloga to je Bf 110 u os-
novi bio avion, je
s jednomotornim lovcima i
tako je ocjena tog tipa aviona uvijek
bila nepovoljna.
Svoje podrijetlo Bf 110 iz zahtje-
va u 1934. godini za konstruiranjem dvo-
motornog Kampfzerstorera (kampfcer-
terer), odnosno bojnog koji bi
ispunjavao osnovnu pro-
laza bombarderima kroz neprijateljsku
obranu, a istovremeno bio spo-
soban za izvravanje raznih drugih zada-
taka. Poslije dosta otrih i
osobnih prepirki u visokoj komandi Luft-
waffe, narudbu da konstruira prototip
dobio je Messerschmitt. S dva DB 600
motora, prvi je prototip poletio u maju
1936, a krajem godine pridruila su mu
se daljnja dva prototipa. su
planovi za proizvodnju definitivne serije
Bf 110A, ali su s motorom DB
600 dovele do naputanja te zamisli.
Umjesto toga, Bf 110 je dobio dva novi-
ja i pouzdanija motora DB 601. Novi mo-
del, serija 110B, prikazan je s tim po-
gonom.
Glavne vanjske razlike modeli-
ma A i B bile su bolje
profiliran nos i potpuno zatvoren
ni stajni trap potonjeg modela. Ali, pro-
izvodnja motora DB 601 je kasnila i B
serija je morala biti opremljena Junker-
sovim Jumo 210 motorima. Prva maina
s novim pogonom poletjela je u aprilu
1938. Tako su problemi s motorom li-
Luftwaffe da novog lov-
ca operativno ispita u Spanjolskoj. U
stvari su rezultati s motorom Jumo bi-
li tako slabi da serija B nikad nije sma-
trana lovcem prve borbene linije i po-
drugog svjetskog rata svedena
je na ulogu trenanog aviona.
Krajem 1938. godine prestali su pro-
blemi s proizvodnjom DB 601 i uvede-
na je nova serija, Bf 110C, koja je kori-
stila snagu to su je razvijali Daim-
ler-Benzovi motori. Isporuka novog mo-
dela, koji je bio 80 km na sat bri od
svog prethodnika, je u januaru
1939. Bf 110 uao je prvi put u borbu
prilikom napada na Poljsku, gdje je sa
sebe skinuo ljagu se protiv sla-
bijih aviona poljskog zrakoplovstva.
Dobro se pokazao i u dnevnim akcijama
protiv britanskih bombardera nad Sje-
vernim morem.
Povjerenje Luftwaffe u Bf 110 bilo je
sada veliko i u 1940. go-
dine zatraeno je od Messerschmitta da
repertoar tipa 110 razradi tako da bude
sposoban obavljati zadatke lakog bom-
bardera. Kao rezultat toga adaptirani su
daljnji avioni C serije za bor-
bene letove. Iza kako su ih lovci RAF-a
dobrano u bitci za Britaniju,
avioni C serije pretvoreni su u presre-
bombardera i avione za je-
drilica. Serija Bf 110D bila je model avio-
na za daljinske letove, pa su mu pove-
zalihe goriva dodavanjem odbaci-
vih ili fiksnih rezervoara ispod trupa, ali
model nije uspio i proizvodnja je uskoro
prestala.
Luftwaffe je prije bila pokazala
zanimanje za Bf kao bombarder, kao to
to pokazuje Bf 110C-4/B, ali tada se po-
javila serija Bf 110E, koja je bila nami-
jenjena zadovoljenju potrebe za tekim
lovcem-bombarderom. Serija je ula u
naoruanje u ljeto 1941. i varijanta
E-l / R2 tipa Bf 110 mogla je ponijeti te-
ret bombi od 2.000 kg. je bio i
model daljinskog
U isto vrijeme uvedena je i serija Bf
l/OF. Ona se od serije E razlikovala pr-
venstveno time to je imala snanije mo-
tore i bolju zatitu posade. Osim tih
razlika, Bf 110 F-1 do F-3 bili su
modelima E-l do E-3. kasniji
modeli serije E imali su naorua-
nje za svoju ulogu lovaca. Prvi
Bf 110 model opremljen radarskim ure-
za zadatke lovca bio je
Bf 110 F-4a. Proizvodnja Bf 110 smanji-
vana je do kasnog ljeta 1941. u
nju dolaska u velikim novije
serije Me 210, ali je s neuspjehom te
serije 1942. obnovljena iroka
proizvodnja Bf 110 sa serijom Bf 110G.
Ova je imala snanije motore DB 605.
a prvi modeli imali su namjenu tekih
lovaca-bombardera i bombardera-razara-
Za potonju namjenu iskuano je raz-
no oruje, od viestrukih raketnih lan-
sera pod krilima do tekih topova ugra-
u gondolama ispod trupa. Od Bf
110G-4 dalje, je da se
napori na Bf 110 kao
lovac. Redali su se brojni modeli s ra-
darskim i raznovrsnim naoru-
7anjem. Ratna proizvodnja Bf 110 imo-
sila je ukupno 5.762 aviona.
Greka sa Bf 110 nije leala u samom
avionu, u namjenama za koje je bio
van. Nije potrebno ni spominjati
da se pokazalo proizvesti lo-
avion koji bi s ikakvim izgledima
u uspjeh mogao vriti nekoliko
borbu s prvorazrednim jedno-
motornim lovcima. Nakon to su lovci
RAF-a u bici za Britaniju vie nego
uvjerljivo dokazali varljivost te ideje,
naputena je zamisao vienamjenske ra-
uloge serija Bf 110 i on se sada
pojavio kao vrlo uspjean bombarder-ra-
S dobrom nosivosti, tekim naoru-
anjem i vie nego zado per-
formansama, lovci i teki bombar-
za dnevne borbe Bf 110 po-
kazali se kao jedina prava opasnost za
bombardere koji su u zad-
njim godinama rata razdirali
!Iko zbog drugog, Bf 110 treba
zapamtiti iz toga razloga. U usporedbi s
drugim dvomotornim lovcima
nim prema pomodnom zanimanju za
takve avione krajem tridesetih godina.
Bf 110 je bio vrlo uspio. Nizozemski Fok-
ker G-l bio je dobar avion, ali
u broju; britanski West-
land Whirlwind (vestlend virlvind - vi-
hor, vrtlog) su s
motorom; talijanski Ro 57
Industrie Meccaniche e Aeronautiche
Meridionali (Industrie mekanike e aero-
nautike meridionali - Juna ihdustrija
strojeva i aviona) nije uspio jer nije bi-
lo pogodnih snanih motora, a
francuski Hanriot NC 600 (anrio) letio
je samo kao prototip. Jedino je avion
namjene francuske serije Potez 63
postigao uspjehe.
32
Messerschmltt Bf 1l0C4
Prikazani avion je maina A iz sastava
3. S.taffela, I Gruppe,
Zerstorergeschwader 26 Horst Wessel
(26. zrakoplovna jurina divizija, Horst
Vesel. Oznaka &ruppe, koja bi se
nalazila na nosu aviona da on iz
posebnih razloga nije bio obojen bijelo,
bio je crveni avion
s razjapljenim raljama umjesto nosa,
koji u lupingu proganja britanski avion
u bijegu. Amblem Geschwadera, nacrtan
h,pod pilotske kabine, bio je stilizirano
slovo H kombinirano sa stiliziranim
slovom W na crveno-crnom titu
s bijelo-crvenim rubom podijeljenom
u polja. Kamuflaa je
varijanta dviju nijansi plavih
mrlja na hellblau osnovi
Tip - teki lovac, dvo- ili trosjed
- dva redna
Daimler-Benz DB 601A-I sa po
dvanaest cilindara, svaki snage 1.050 KS
u polijetanju i 1.100 KS na 3.700 m
aOfUanje - dva fiksna topa MG FF
i fiksna mitraljeza MG 17
od 7,92 mm s 1.000 metaka po mitraljezu
u nosu, te jedan pokretljiv mitraljez
MG IS od 7,92 mm sa 750 metaka
II stranjem dijelu kabine
Brzina krstarenja - 485 km/h na 7.000 m;
423 km/h na razini mora
Penjanje - 6.000 m za ID' 12"
na 7.000 m
6.972 kg bruto
Duina - 12.07 m
Visina - 4,13 m
Li jevo: Teki lovac Bf 110" na
uzletitu. Pokrete
(.viona na takvim uzletitima moglo
sc otkriti s udaljenosti
zbog velikih oblaka 'uzvitlane praine.
Tc. se praina pokazala i velikim
problemom za 'trajnost motora: ukoliko
nisu bili opremljeni posebnim filterima,
motori ne bi izdrali vie od 30 sati rada.
33
Messerschmitt 163 Komet
Mcsserschmilt Me 163 bio je moda naj-
originalniji vojni avion od sviju to su
sudjelovali u borbama u prvom i dru-
gom svjetskom ratu. Osobit po svojim
minijaturnim dimenzijama, fenomenaI-
noj brzini' i silno velikoj brzini penja-
nja, Me 163 bio je ujedno i vrlo opasan
avion za letenje i prizemljivanje. U toku
potonje operacije mogao je i najmanji
potres eksploziju svake koli-
goriva to bi ostala u rezervoarima
i u vatrenoj kugli baciti u zrak i avion
i pilota.
Podrijetlo Me 163 moe se pratiti una-
trag do vremena davno prije rata, do
rada profesora Alexandera Lippischa
(Aleksander Lipi), jednog od velikih
imena u povijesti aerodinamike, na ma-
lom avionu s delta-krilima i bez repa.
Godine 1938. rodila se ideja da se avion
Lippischova tipa kombinira s novim ra-
ketnim motorom na gorivo, to je
pronaao Hellmuth Walter (Helmut Val-
ter), kao Heinkelov projekt X". Taj je
motor imao veliki odnos snage i teine,
ali njegovom potisnom silom od samo
454 kp bitno je bilo malen, la-
gan avion. 1939. god. Lippisch
.ie pristupio Messerschmittovu koncernu.
jer je uvidio da vie nije
to nastaviti radom u vladinom institutu
DFS i da je Heinkelov projekt neizvedivo
Poslije razdoblja krize, sredinom 1939.
godine, uspjeh raketnog motora DFS 194
pobudio je novo zanimanje slubenih
krugova i rad na Me 163, kako je taj tip
sada bio pourivan je to je
Ilaj vie pa je prvi prototip iz-
vrio pokusna planiranja (klizanje zra-
kom bez motora, op. prev.) u
1941. Sada su bili na raspolaganju
Walterovi motori sa 726 kg potiska
i pokusni letovi s motorom izvreni su
krajem ljeta 1941. Pokazali su se vrlo
uspjenima i uskoro je zabiljeena brzi-
na od 805 km na sat.
Taj se tip proizvoditi, s nekim
promjenama da bi se poboljale osobine
upravljanja avionom pri malim brzina-
ma, kao Me 163A. Ono malo
aviona koriteno je uglavnom za ispitiva-
nje naoruanja i uvjebavanje pilota za
definitivni Me 163B. Bio je to zapravo
znatno prekonstruiran avion s mnogo
snanijim raketnim motorom od 1.701 kg
potiska. Do ljeta 1942. letjela su dva
prototipa Me 163B, da taj
tip postie spektakularne rezultate.
Prvi model serijske proizvodnje Me
163 B-la poletio je u februaru 1944. i taj
je tip uao u borbu krajem jula iste
godine. Iako se pokazao uspjenim u
svojoj ulozi bombardera, pli-
ma rata je toliko narasla u korist
Suveznika da je Me 163 mogao malo
da je zaustavi, to vie to je sa-
bombardiranje ozbiljno ometa-
lo proizvodnju aviona i goriva koje je
troio, a bilo je i premalo dovoljno izo-
braenih pilota koji bi letjeli ono malo
Me 163 to je ostalo. Izgra-
je bio trenani dvosjed (Me 1635) i
planovi za opsenu proizvodnju
mnogo poboljane serije Me 163C, ali je
rat zavrio prije nego to se moglo
mnogo dalje od toga.
je Me 163 bio zapanju-
ali uspjean kuriozitet. Za borbene
operacije, taj je tip patio od
dva velika nedostatka. Prvo, rad moto-
ra je vrlo kratkotrajan uslijed velike po-
tronje goriva raketnog motora, i drugo,
nije imao stajni trap. Ovaj je Uklonjen
da bi se utjedelo na i teini
k.onstrukcije, pa je avion slijetao na uvla-
skiju. To je, da je
prizemljenje bilo dovoljno tvrdo
da eksplodira vrlo nestabilno gorivo to
je ostalo u rezervoari ma.
Dolje: Jedan od prototipova serije "B",
"Me 163 VB", drugi pretproizvodni model
Me 163B-n". Od 70
pl-et proizvodnih aviona serije "B" nekih
30 bilo je koriteno u eksperimentalne
svrhe. Ispod trupa se jasno vide
odvojiva kolica za polijetanje koja bi
sc odbacila dok se avion penjao poslije
uzlijetanja, te metalna skija za slijetanje.
34
-----
Messerschmitt Me 163B-la Komet
2. Stattela, Jagdgeschwader 400,
jI..' amblem bila buha na raketni pogon
k.oja se penje preko crnog tita s bijelim
obrubom. Kamuflaa je standardna
Tip - jednosjed
Motor - jedan raketni motor Walter
HWK s09A-2, 1.700 kp potiska
Naoruanje - dva topa MK 108 od 30 mm
sa 60 metaka po topu ili dva topa
l\lG 151/20 od 20 mm sa 100 metaka
P(l topu u korijenima krila
3.000 i 9.000 m; 830 km/h na razini mora
Penjanje - 9.000 m za 2' 36"
Trajanje rada motora - 7' 30"
maksimalno; 2' 30" poslije penjanja
s 800 km/h
nepoznato; 4.310 kg bruto
Duina - S,85 m
Visina - 2,75 m
----------,-
35
Messerschmitt 262 Schwalbe
Messerschmitt Me 262 bio je prvi turber
mlazni avion na svijetu koriten za bor-
bene zadatke. Iako su Saveznici imali
mlazne avione krajem drugog svjetskog
rata, ni jedan od ili projek-
tiranih nije u poj?;ledu
bio tako usavren kao prvorazredni
Messerschmittov lovac sa svojim rever
lucionarnim strelastim krilima. Ovo je
jo zbog da je rad
na projektiranju Messerschmittova pr-
vog mlaznog aviona prije izbi-
janja rata i godinama ranije nego to
su Saveznici imali ita
U jesen 1938. napredak u razvoju re-
volucionarnih novih mlaznih motora ker
je je pripremao BMW bio je dovoljno
da bi opravdao konstruira-
nje aviona koji ih koristiti. Stoga je
od Messerschmittova koncerna zatrae-
no da projektira avion kojega pokre-
tati dva motora novog tipa, s uvjere-
njem da novi motor biti dovren do
kraja 1939. godine. Messerschmitt je
shvatio da bi ti motori bili idealni za tip
lovca koji korak dalje u razvoju
i bacio se na posao u elji da iskoristi
!Ova najnovija na polju aerer
c,iinamike.
Projektiranje je teklo glatko, ali ne-
s BMW motorom dovele su najpri-
je do promjene plana da se motori smje-
ste u korijenu krila i rjeenja da se ugra-
de u sama krila, da bi se na kraju mer
rala uzeti dva motora Junkers Jumo 004,
jer je BMW 003 vrlo sporo napredovao.
u vrijeme kad je prvi prototip
Me 262 bio spreman za let, i program
Jumo 004 upao je il pa
nikakav motor nije bio na raspolaganju.
Stoga je taj tip najprije letio s jednim
Junkersovim Jumo 210 klipnim motorom
u nos aviona. Prvi probni le-
tovi s tim motorom su zadovoljili. U
novembru 1941. bili su dovreni
BMW motori i montirani ispod krila. U
je zadran i klipni motor kao
dodatni pogon. BMW motori pokazali su
se potpuno neuspjelima na prvom letu
marta 1942. god. jer su se kod oba mer
tora otkinule lopatice kompresora. BMW
003 trebalo je potpuno preraditi. Uskoro
poslije neuspjeha BMW 003 dovren je
Jumo 004. Bio je od BMW motora
i smjeten ispod krila uprostranijim
Sada je uklonjen i klipni-mer
tor, pa je Me 262 V3 postao prvi proter
tip aviona 262 koji je letio na
mlazni pogon u julu 1942. Poslije dalj-
njeg iskuavanja toga i drugih prototi-
pova, od kojih zbog raznih problema
prirode i s motorima ni-
su svi bili uspjeni, je u junu
1943. da se taj proizvodi kao avi
on u broju.
Jedan od problema kod prer
totipova bio je kako odlijepiti rep od
zemlje prilikom zaleta u polijetanju, ali
je on rijeen sa V5, koji je imao fiksni
stajni trap s tri i V6
trapom iste konfiguracije. Hitlerovo in-
sistiranje na to nosivosti bombi
i daljnje s mlaznim motorima
odgodili su isporuku pretproizvodnih ma-
ina Luttwatte do aprila 1944, dok je tip
aviona serijske proizvodnje stigao u ju-
lu 1944. Bili su to avioni serije Me 262A
u verziji lovca i lovca-bombarde-
ra, kao i niz verzija srazner
vrsnim naoruanjem, i jednu s
topom od 5 cm.
Serija 262B bila je avion-dvosjed, s
glavnim varijantama modela traenog
aviona i lovca. Serija 262C kon-
struirana je kao
a brzinu penjanja su mu ra-
kete. Me 262C-la, na primjer, s Walterer
vim raketnim motorom na gorivo
u repu, dosizao je visinu od 11.583 m za
4' 30". nijedan model serije
262C nije uao u iru proizvodnju.
Iako izvrstan i vrlo napredan tip avier
na Me 262 nije utjecao na tok
rata. U vrijeme njegova debuta (debi) u
operacijama, poraz bio je ne-
izbjean. Me 262 je ipak vrlo uspjeno
izvravao svoju Njegova velika
horizontalna brzina, dobra brzina penja-
nja i ogromna vatrena su ga
protivnikom bom-
barderima. Mnogo se spominjao Hitlerov
zahtjev da avion mora biti u stanju ner
siti teret od 1000 kg bombi, ali je posao
kojim je maini da nosi
bombe bio izvren ranije i do sva-
kog zakanjenja koje je proizlazilo iz
Hitlerova naloga dolazilo je stoga to su
se i i korisnici' skanjivali da
nalog izvre, a ne zbog nekih
koje bi stvarao sam posao. Glavni razlog
sporom Me 262 u naorua-
nje bile su u proizvodnji turber
mlaznog motora Jumo 004. Te
nikad nisu bile potpuno i
smetale su operativnim avionima u bor-
bi. Cjelokupna proizvodnja Me 262 izner
sila je 1.294 aviona.
Velika mana ovog tipa u pogledu nje-
gove borbene spremnosti bilo je slabo
ubrzanje koje su mu mlaz-
ni motori. aviona koje su oborili
lovci je u ma-
nevra slijetanja, u vrijeme kad su se s
priguenim motorom sporo pribliavali
slijetnoj stazi. Pri takvom slijetanju
mogli su se na njih patrolira-
lovci. Sve to je pilot Me
262 mogao bilo je da pokua uma-
neprijatelju, a pri tome se susretao
s dva problema: ako bi prenaglo dodao
gas, motor bi se zaguio, a kad bi ga ger
davao polako, ubrzanje je bilo tako sper
1'0 da je neko vrijeme predstavljao sta-
cilj lovcu. Uzeto u
cjelini, Me 262 je' bio
avion, i Saveznici su ga doivjeli kao
grubi ok, jer im je pokazao kako su
daleko Nijemci odmakli u savladavanju
problema vezanih s velikim brzinama
l<::tenja.
Zanimljiviji od ratne karijere Me 262,
koliko god je ona bila moda
,ic velik utjecaj to ga je taj tip (i istra-
ivanja na polju aerodinamike koja su
konstruiranje tako uspjela
aviona) izvrio na poslijeratni raz-
miljanja Rusa i Amerikanaca. Me 262
je po svojoj koncepciji bio tako izrazito
progresivni,ii tip od aviona Gloster Me-
teor i Bell P-59 Airacomet da su bili
uloeni veliki napori kako bi se shvatilo,
usvojilo i dalje razvilo isku-
stvo na polju aerodinamike velikih brzi-
na i na taj utro put do suvreme-
nog Hpa mlaznih aviona.
DoTje: Me 262A to su ga Saveznici
zarobili i ispitivali krajem rata. Dobro
krasno,
cblikovanie aviona, osobito trupa.
36
Messerschmitt Me 262A-la Schwalbe
(lastavica)
3. Staffela, Jagdgeschwader 7 Novotny.
Amblem JG je crna lisica na dijagonainoj
tamnoplavoj traci preko svjetloplavog
tita s bijelim obrubom. Kamuflaa
je standardna. luta traka oko trupa
je oznaka ratita, a u raznim razdobljima
je srednji i sjeverni Sovjetski
Savez, Skandinaviju, sjevernu obalu
Francuske i obranu Reicha. Ovaj Me 262
koristi je u zadnjespomenutom smislu.
Motori - dva turbomlazna Junkers
Jumo 004B1, 2 ili 3, svaki sa 898 kp
potiska
NaofU8llje - topa MK 108
za gornji i 80 metaka po topu za donji
par, II nosu trupa
Maksimalne bn:ine - 870 km/h na 6.000
m; 827 km/h na razini mora
Bn:ina krstarenja - nepoznata
bn:ina penjanja - 1.200 m/min
Penjanje - 6.000 m za 6' 48"
Dolet - 1.050 km na 9.000 m
Telne - 4.420 kg prazan; 6.400 kg
7.130 kg bruto
Duina - 10,60 m
Visina - 3,84 m
PovriIna krlla - 21,74 m'
37
ITALIJA
Zajedno s drugim zemljama to su su-
djelovale u prvom svjetskom ratu, Ita-
lija je od 1919. godine prolazila kroz raz-
doblje slabljenja svog financijskog po-
loaja u svijetu. To, povezano s
jem da je prvi svjetski rat bio rat koji
sve ratove, navela je ta-
lijansku vladu da dozvoli da opseg i ka-
njenih vojnih snaga alo-
sno opadnu dvadesetih godina.
Kao i druge zemlje, Italija je sa stano-
vitim uspjehom pokuavala drati korak
s najnovijim na polju aero
nautike. velik dio svog vojnog
budeta na avione za natjecanja i oba-
ranje rekorda. To je tali-
janskim avionima da u tehnololikom
smislu ostanu u prvim redovima. Malo
S<:-, mi Iilo na revoluciju u teo-
riji ratovanja koja je zaokuplja-
la panju ostalog svijeta krajem dvade-
setih i tridesetih godina, a na
teorije generala Douheta (Due), jednog
od velikih proroka tadaVnjeg oduVevIje-
nja stratekim bombardiranjem, u prak-
si se nije osvrtalo.
Krajem dvadesetih i tride-
set ih godina dovele su aspiracije
kog reima Benita Mussolinija do prera-
talijanskih snaga, Regia
AerollalIlica Aeronautika), u dob-
ro opremljen i srednje jak rod oruja.
One su uskoro iskuane u borbi prilikom
talijanske invazije na Etiopiju, koja je
1935. godine i u panjolskom
ratu, koji je izbio naredne
godine. U prvospomenutom ratnom po-
roadu Regia AerollatIl ica naila je na slab
ili nikakav otpor i po tigla sasvim dobre
rezul tate. osobi to u zadacima transpor-
ta i opskrbe. U drugom ratu,
iako je bila znatno brojnija od republi-
kanskih naga, Regia AerollClul ica, o im
sc nije dala potpuno potisnuti, jed-
va da je to drugo. ajgori as-
pekt panjolskog rata za Ta-
lijane bio je to je njihova vrhovna ko-
manda izvukla pogrene iz spa-
njolskog iskustva. Tako u se, dok su
druge zemlje razvijale avione s
korisnim teretom, brzinama, po-
brzinom penjanja i do-
letom, Talijani zadovoljavali lovcima s
otvorenim pilotskim sjeditem i velikim
manevarskim sposobnostima koje je
dvokrilna konstrukcija, te
s razmjerno sporim bombarderima sred-
nje
Posljedice tih u osnovi pogrenih pro-
cjena bile su za Italiju katastrofalne u
drugom svjetskom ratu. Cak i kad su
uvedeni jednokrilni avioni, oni
nisu imali zatvorena pilotska jedi ta,
odgovarajucu zatitu niti osobi-
m' i teko naoruanje sve do generacije
koja se pojavila krajem 1941. godine s
avionima Macelli C 202 (maki) i C-20S
<,vionima. Samo na polju torpednog
bombardiranja, s avionima Savoia Mar-
cltelti SM 79 (savoja marketi), pokazala
je Italija put drugim zemlja-
ma u drugom svjetskom ratu.
U toku rata dala je Italija nekolil<o
i7\ rsnih i originalnih projekata. ali su
zemIji nedostajala osnovna indu trijska
postrojenja koia bi velike i napredne
snage
promaaj proizvodnje i projek-
tiranja bio k -to nij I\'oren 'naan
redni inotor, pa sc stoga moralo oslanja
ti na i/\'Or.
St varni proble . tali jan kih I.ra nih
snaga u drugom \ jeh 'om ralU. osim
da se u zemIji b temeljne in-
dustri"e proinede ydik broj modernih
non. bili 'u nedo'tatak: a "ko idnosti
i kontrole od strane \ las'. Potreba za
0\ im tipo\ ima aviona nije bila
do ol.1no rano, to je doydo do toga. da
je Italija l VIa II rat protl\' neprijatelja
ko'i je raspolagao a\ionima bolje kon-
strukcik. pa bk i kad je ta potreba i
la i pc ifi 11 n prayi lip U\ i >-
nn, proi!.v se do/vol im alb da hel
ikakva reda konkuriraJU jedan drugom',
'ijek ic bilo kori. no imali
Gore: "Savoia-Marchetti SM 79
Sparviero j bac), srednji bombarder
Regiae Aeronauticae, oanosno Talijanskih
5naga. Iako su te snage igrale
razm rno malu ulogu u ratu, talijanska
z oplovna industrija prpizvela
te P1ekoliko vrlo zanimljivih i dernih
lIpova, SM 79, najbolji
torpedm blm1barder u drugom svjetskom
ratu.
Dolje: "Fiat CR 32quater, zadnja
varijanta osnovnog modela
prije nego to Fiat
s proizvodnjom tipa "CR 42 Falco.
Motor - jedan redni
Fiat A 30 RA bis s dvanaest cilindara,
600 KS na 3.000 m
Naoruanje - dva mitraljeza Breda-
-SAFAT od 12,7 mm sa 375 metaka po
mitraljezu u gornjem dijelu nosa, plus
dvanaest bombi za ive ciljeve po 2,00 kg
Maksimalne brzine - 335 km/h na 3.000
m; 322 km/h na razini mora
Penjanje - 4.800 m za 14' 25"
na 6.000 m

Duina - 7,40 m
Visina - 2,63 m
Fiat CR 32quater
Prikazan je avion iz sastava
95. Squadrigliae (95. eskadrila), CIJI su
amblem tri bijele strijele preko plavog
liktorskog snopa na utoj osnovi. Bijeli
kri na vertikalnom kormilu je grb
Savoia, talijanske kraljevske
a amblem ispred pilotskog sjedita
predstavlja liktorski snop
i dio je oznake dravne pripadnosti.
Kamuflaa je iz vremena panjolskog
rata, a zadrana je za
sjevernu Afriku: srednjozelena osnova
sa mrljama na gornjim
povrinama i srednjosiva boje kamena
na donjim povrinama
i dalje se proizvodio, i onda kad se
moglo da u borbi susretati
lovce s preko 160 km
brzinom i barem esterostruko snani-
jom vatrenom
Avioni serije CR 32 bili su glavni oslonac
talijanskih snaga tride-
setih godina i po mnogim osobinama
predstavljali jedan od vrhunaca u raz-
voju dvokrilnih lovaca u tradiciji
ke teorije iz prvog svjetskog rata. Tip
CR 32 je proiziao 1933. god. izravno od
CR 30 konstruktora Celestina Rosatellija
(Celestino Rozateli) iz 1932. i bio zami-
ljen kao ti tip
CR 32 je imao Warrenove (Voren)
upornice Wtipa krilima umjesto
zatega, ali je bio konstrui-
ran konvenci9nalno: kompaktan
dvokrilni avion s .rednim moto-
rom i naoruanjem od lh'a mitraljeza
kalibra 12,7 mm. Ko tur metalne kon-
strukcije s platnenom prevlakom bio je
sasvim u skladu s gradnje tri-
desetih godina, ali je naoruanje bilo
razmjerno teko, jer je ondanjih
lovaca bila naoruana s dva mitraljeza
od 7,7 mm.
Uprkos tomu, 1935. god. pojavio st'
CR 32 bis naoruan s dva mitraljeza oci
7,7 mm u donjim krilima, s unutarnje
sIrane u odnosu na upornice, pored dva
mitraljeza od 12,7 mm. Bio je opremljen
i za noenje dviju bombi od 50 ili jed
IlU od 100 kg na ispod trupa.
A\'ioni tog tipa bili su prvi talijanski
lovci to su stigli uSpanjolsku 1936.
godine.
PO prilici u isto vrijeme dale su mo-
difikacije stajnog trapa CR 32ter, izgra
ekn samo u broju. Ali taj
je tip izvezen u Paragvaj, Venezuelu, Ki
IlU i u svojim bis i ter vari-
jantama.
talijanska proizvodna verzija
bila je CR 32quater, koja e pojavila kra-
jem 1936. godine. joj je naoru-
anje izvorne verzije, ali su brojni avio-
ni CR 32quater bili opremljeni rudimen-
tarnim sredstvima za
borbu, iako - naravno - ne radarom
Fiat CR 32
Proizvodnja CR 32 prestala je neto pri
je izbijanja rata 1939. godine, nakon to
jI? bilo 1200 aviona. Ipak se
CR 32 borio i u Evropi i sjevernoj Africi
protiv daleko
lovaca. Zadnji u razvoju ideje dvokrilca
na Rosatellija bio je CR 42, pro-
verzija CR 32 sa zvjezdastim mo
torom od 840 KS, ali jo uvijek naoru-
anim s dva mitraljeza od 12,7 mm. Uao
je u naoruanje 1940. godine i
proizvodio se do 1942. godine.
CR 32 je bio model talijanskog
lovca i njegova neprekidna proizvodnja
sve do 1939. godine daje pravu sliku ta
lijanskog odnosa prema projektiranju
aviona. Kako se CR 32 sa svo-
jim izvanrednim manevarskim sposob-
nostima dobro nosio sa slabijim protiv-
Ilkima (poput ruskog 1-15) u Spanjolskoj,
40
Tip - lovac i lovac-bombarder, jedno 'jed
Motor - jedan redni
Fiat RA 1050 RC 58 TitoIle (tajfun)
. dvanaest cilindara, 1.475 KS
u polijetanju i 1.355 KS na -.700 m
Naoruanje - jedan top MG 151/20
od 20 mm 250 metaka po tavljen
da kroz o ovinu elise, dva topa
MG 151/20 od 20 mm s 200 metaka
no topu u krilima i d\'a mitraljeza
Breda-SAFAT od 12,7 mm sa 300 melak:1
Pt, mi tral jezu u gornjem di jelu no a
Maksimalna brzina - 620 km/h
na 7.000 m
brzina penjania - nepoznata
Penianje - 6.030 m 7' 12"
Dolet - 1.200 km s gori\'om no'enim
u avionu: 1.650 km odbach'im
Il:zervoariTJ1a

Duina - 9,37 m
Visina -, 3.13 m
Fiat G 55 Centauro (kentaur)
Prikazan je avion iz sastava Aviaziol1e
della Repubblica SoclQle
Obratite panju na promijenjene oznake
dravne pripadnosti na krilif!la, ..
kvadratnog oblika dva umje. to ramja
tri liktorska svenja na svakOJ. Oznake
na trupu i repu su
na predratne zeleno-bijel?:cr,:,ene
'oje su u junu 1940. zamijenjene bijelim
riem da bi se izbjegla zamjena
francuskim oznakama.
,,(!jbolji talijanski QI/toll l/ ratl/.
Kako se, situacija snaga Oso-
vine pogoravala, isporuke motora bik
su vrlo spore, pa je bilo proiZ\'edeno
105 aviona tipa Cel1lal/ro.
iJoije: "Fiat G 55 Cen/Quro,
su biti nastavljene. Bilo je to zrako-
plovstvo nove drave progla-
ene u dijelu Italije okupiranom od i-
jemaca poslije Mussolinija.
nat G 55 Centauro - kentaur)
bio je, bez sumnje, najbolji avion
Italije u vrijeme rata i u mnogo
primjer svega to je bilo dobro u osnov-
nom stavu talijanske avionske industrije
na polju projektiranja. Kao to je
n0 u uvodu, talijanski avioni bili su uvi-
jek izvrsni u smislu, a
glavni im je nedostatak bio to nisu ima-
li vlastito naoruanje i snane motore.
Avion G 55 svoje podrijetlo od
modela G 50 Freccia (strijela), koji je
u naoruanju Regia Aeronautica uao
1938. godine. Bio je to prvi jednokrilac
metalne konstrukcije koji je letio u Ita-
liji i u vrijeme kad su avioni
drugih zapadnih sila bili naoruani mje
'ovitim orujem mitraljez/top, ili s vi
e mitraljeza, i bili sposobni za brzine
oko 560 km, talijanski lovac je imao dva
mitraljeza i letio 483 km na sat sa svo-
jim zvjezdastim motorom od 840 KS
upravo nevjerojatno, ali nakon to
jt> bilo 45 maina, na zahtjev
pilota operativnih jedinica uklonjen je
pokrov pilotskog sjedita. Jedina pred-
nost lovca Freccia bila je njegova izvan-
n'dna pokretljivost.
ratno je iskustvo ubrzo po-
_kazalo talijanskim pilotima-lovcima sve
zablude njihovih navika, pa su se usko-
ro zahtjevi za boljim performansa-
ma i efikasnijom zatitom. U
rm'voja lovca Freccia rezultat tih zah
jeva iz redova operativnog osoblja bio
ie Centauro. Iako znatno kori-
t io je mnoge sa tavne dijelove Freccie
imao iste kvalitete. Per-
lormanse su poboljane ugradnjom mo-
LOra Daimler-Benz DB 605 talijanske pro-
i7\'odnje u nqv, fino oblikovan trup, d
uan je zatitnl oklop i poboljano naor
anje ugradnjom topov
Kombinacija pogona I
anja talijanskim smislom sa aerodi-
namiku dala je prvorazredan avi-
un. Prvi model, G 55/0, bio je noruan
jednim topom od 20 mm i s mi-
traljeza od 12,7 mm, ali je drugi model,
e; SS/l, imao tri topa i dva mitraljeza.
O tale verzije, koje nisu ule u naoru-
U!lje, bile su G SS/ll s pet topova od
22 mm i G 55/5 torpedom. Kod ovog
o ljednjeg modela morao je bit.i uklo-
njen rashladni radijator ispod trupa i
'\'a manja stavljena su ispod svakog
krila.
Prvi Centauro poletio je aprila 1942,
ali je proizvodnja bila pora i isporuke
uperativnim jedinicama su tek
u augustu 1943. Italija je kapitulirala
pred Saveznicima 9. septembra, ali kako
e Celltauro proizvodio na sjeveru Itali-
L. i poruke lovca za Aviazione della Re-
r'libblica Sociale Italiana (Aviacione dela
rl publika italiana - Zrakoplov-
\\'0 talijanske socijalne republike) mo-
Fiat G55 Centaur
41
Savoia Marchetti SM 79
Savoia-Marchetti bio je najbolji srednji
bombarder Italije u razdoblju drugog
svjetskog rata i po miljenju
nije nadmaen kao torpedni
bombarder s bazama na kopnu za
vo vrijeme svoje operativne slube. Iako
na izgled nezgrapan, zapravo je bio bez
greke u smislu, s od-
obrambenim naoruanjem i
dobrim pogonom.
SM 79 je vukao svoje podrijetlo od
komercijalnog linijskog aviona i tran-
sportera SM 73 iz tridesetih go-
dina. Iz ovoga se razvio SM 81 Pipistrello
(Simi), tromotorni bombarder jedno-
kril ac s fiksnim stajnim trapom. Pipi-
strello je bio dobar avion za svoje vri-
jeme i s uspjehom sluio u Etiopiji i
Spanjolskoj. Nekoliko ih je jo bilo u
upotrebi kao bombarderi kad je Italija
ula u rat juna 1940, ali su uskoro pre-
na zadatke transporta i bacanja
padobranskih trupa, jer nisu bili dorasli
lovcima. Uprkos svom ni
em rednom broju, SM 79 se zapravo
razvio od SM 81, a pojavio se 1934. god.
kao civilni transportni avion. Imao je
skoro upola slabiji pogon od SM 81 i,
sa svojim stajnim trapom, po-
tovanja vrijedne performanse. Regia
Aeronautica je uskoro pokazala zanima-
nje za taj novi tip u ulozi bombardera.
Prva proizvodna verzija za vojnu upo-
trebu bila je SM 79-1, s na-
mjenom kao srednji bombarder. Za po-
gon su mu sluila tri zvjezdasta motora
Alfa Romeo 126, svaki snage od 780 KS.
a tovar bombi od 1250 kg mogao je pre-
nijeti na daljiJ;1u od 1899 km. Novi bom-
barder je operativno ispitan u panjol-
skom ratu i pokazao se vr-
lo uspjenim. S maksimalnom brzinom
od 435 km na sat, mnogim republikan-
skim lovcima bilo je teko da ga stig-
nu. Stovie, lovci Fiat CR 32 nisu bili
tako brzi, a lovci G 50 tek neto bri.
Talijanske snage uvijek su se za-
nimale za koritenja torpeda
lansiranih iz zraka na brodove u Sre-
dozemlju i vodile u svijetu na polju raz-
voja takvog oruja, aviona za lansiranje
i teorija koritenja, u cijelom
razdoblju od kraja prvog do kraja dru-
gog svjetskog rata. Vreni su pokusi
1937. god. sa SM 79 kao avionom za lan-
siranje torpeda i do ljeta 1939. bio je
SM 79-/1 u proizvodnji kao torpedni
bombarder. Nosio je dva torpeda i po-
kazao se silno efikasnim orujem u dru-
gom svejtskom ratu.
Poslije kapitulacije Italije je
nekoliko SM 79-/1/ za Aviazione della Re-
pubblica Sociale Italiana. Taj je model
bio verzija SM 79-/1, s kojeg
je uklonjena trbuna gondola, a prednji
mitraljez zamijenjen topom od 20 mm.
Jo jedna verzija SM 79B, proizvedena je
prije rata za izvoz. Taj je model imao
samo dva motora, a umjesto mo-
tora prednji dio trupa bio je izveden u
obliku zastakljene kabine za bombarde-
ra-strijelca. Modificirane su i vertikalna
i horizontalna repna povrina. Ta je va
rijanta postigla stanovit komercijalni
uspjeh prodajom u balkanske zemlje.
Proizvedeno je ukupno 1.330 ovih aviona.
Lijevo: osoblie pomno
razgledava jedan SM 79 kojim
jt! talijanski nastavnik sa est
preletio na Siciliju poslije kapitulacije
Italije u septembru 1943. Obratite vanju
na mitraljez od 12,7 mm za stran;u
odbranu, postavljen odmah iza pilotske
kabine.
Dolie: Dva bombardera SM 76 (ova;
j(. tip iz razlo[!a dobio nadimak
il [!obbo. [!rbavac) iz sastava
10. Squadrigliae (skvadrilja - eskadrila)
tl letu.
42
Savoia-Marchetti SM 79-11 Sparvlero
(kobac)
192. Squadrigliae. Obratite panju
na trostruki liktorski snop na krilnim
oznakama i bijeli kri na vertikalnom
kormilu. Oznaka na vrhu kria je grb
Savoia, talijanske kraljevske
obitelji. Obratite panju i na liktorski
snop u plavom krugu na prstenu
centralnog motora. To je bila standardna
oznaka na trupu za Regia Aeronautica.
Kamuflaa je na polupustinjske uvjete
Tip - srednji i torpedni bombarder,
.
Motori - tri zrakom zvjezdasta
Piaggio P XI RC 40 'sa po dvanaest .
cilindara, svaki snage 1.000 KS
II polijetanju
Naoruanje - defanzivna: jedan fiksni
mitraljez Breda-SAFAT od 12,7 mm
sa 350 metaka na prednjem dijelu trupa,
jedan pokretljiv mitraljez Breda-SAFAT
od 12,7 mm sa 500 metaka na
poloaju, jedan mitraljez Breda-SAFAT
od 12,7 mm sa 500 metaka na trbunom
poloaju i jedan mitraljez Lewis
od 7,7 mm za obranu
ofanzivno: do 1.250 kg bombi ili dva
torpeda od 45 cm
Mak$lmalne brzine - 430 km/h mi
4.000 m; 360 km/h na razini mora
na 6.000 m
PenJante'- 5.000 m za 19' 45"
Operativni olafon - 7.000 m
Dellet - 2.000 km

Duina - J6.20 m
Visina - 4,10 m
43
JAPAN
J&ko je Japan imao vojnu avijaciju jo
od 1909. godine, uvelike je ovisio o uvo-
lU aviona zapadnog podrijetla sve do
kraja dvadesetih godina. Japanci su, me-
pomno usvajali projektira-
nja i proizvodne tehnike koritene u ino-
zemstvu i dvadesetih godina iz-
svoju vlastitu avionsku
industriju. Skloni da od svojih ino-
zemnih su... remenika, a bio je to velik
broj zemalja zapadnog svijeta, Japanci
su nastavili i s uvozom stranih tipova
aviona, kako bi drali korak s najnovi-
jim razvojem proizvodnih ideja. Ironija
je da su taj stalan uvoz zapadnih mo-
dela i naknadna pojava karakte-
ri!>tika u konstrukcijama japanskih avio-
na naveli zapadni svijet na ali
sasvim pogrenu pretpostavku da Japan-
ci jesu i samo mogu biti izvrsni imita-
tori naprednijih zapadnih ideja.
Pa ipak su Japanci sredinom tridesetih
godina, posebno za svoje kopnene snage
i posebno za mornaricu, proizvodili ne-
koliko dobrih modela po
h.vanrednoj pokretljivosti i velikom ak-
Clonom radijusu. Ti su tipovi operativno
ispitani u Kini, ali .uprkos zloslutnim
nagovjetajima ljudi popus Clairea Chen-
nauIta (Kler Seno). Zapad je tvrdoglavo
odbijao povjerovati da su
njaci u stanju stvoriti vlastite modele
koji bi se mogli mjeriti s najboljim to
moe dati Zapad. Taj pogrean
Saveznika, koji to postati u drugom
svjetskom ratu, bio je iz temelja polju-
ljan u toku prvih nekoliko mjeseci ja-
panskog napada na Pacifiku i u jugo-
Aziji. Japanski bombarderi u
pratnji lovaca kretali su se na daljinama
koje suparnici nisu mogli do-
stizati sve do 1944. godine i svojim le-
osobinama potpuno nadmaili sa-
lovce detairane na tom pros-
toru. Cak i kad su u borbu Ja-
panaca poslani najbolji britanski i ame-
lovci, japanski su avioni sve
dc 1943. god. pokazivali stanovi-
te prednosti.
poput Talijana, i Japanci su
svojih operativnih iskustava prije dru-
gog svjetskog rata izvukli pogrene za-
Pretpostavili su da avioni
koje imaju, konstruirani za rat u Ki-
nj i tamo ispitani, biti dovoljno dobri
da bi se nadvladalo Saveznike. Japan je
sve stavljao na kartu munjevita rata, i
kad je zabluda te procjene izila na vi-
djelo protuofanzivom Saveznika od 1943.
god. nadalje, nije im se imao su-
protstaviti. U prirodnom toku aeronau-
razvoja iako su se pojavili novi ti-
povi aviona, nije im bio dan neJ(.i
prioritet kako bi to prije uli u naoru-
anje. Japanci su reagirali brzo. ali da
bl novi avion operativno djelova-
ti, treba vremena, a vrijeme je bilo ono
Japanci nisu imali. A i proizvodnju
jc ometala nuda da se ivotno vane
sirovine, osobito nafta. uvoze iz inozem-
stva, a kako su podmornice
potapale sve broj bro-
dova, japanska industrija oruja bila je
zaguena.
Opet kao i Talijani, Japanci nisu do-
voljno brzo shvatili da novi tipovi aviona
nc moraju imati samo bolje oso-
bine i naoruanje. Tako su ja-
panski avioni u letu mogli nad-
maiti i krajem rata, aJi
nisu mogli nanijeti niti podnijeti istu
mjeru u borbi. Vatra koja bi
samo otetila avion, skoro si-
gurno bi unitila iste japanske avione,
jer u nastojanju da se utedom u tcim
i kvalitete pokretljivo-
sti. nisu imali zatite za pilota i gorivo.
Samo zadnja generacija japanskih avio-
na bila je dorastao protivnik
kim tipovima, a oni su doli prekasno i
bilo ih je premalo da bi se Saveznici za-

Japanski lovci nisu od 1943. godine vie
mogli zadrati bombardere,
niti napredovanje Saveznika na
kopnu i moru. Da bi se s razmjerno ma-
hm avionima mogao potreban ak-
cioni radijus za djelovanje na Pacifiku,
rtvovana je zatita i korisni teret za ve-
zalihe goriva, pa su tipovi koje su
Japanci matrali tekim bombarderima
po svojim bili slabiji od
rednjih bombardera Saveznika.
Japan je isto tako oskudijevao piloti-
ma, kao i avionima. Iako su njegovi pi-
loti bili ravni bilo kojima na svijetu
godine, neprestane borbe prorijc-
dile su njihove redove, a novi nisu imali
nl izobrazbu, ni vjetinu svojih preda-
snika. Japan je svojim napadom na in-
dustrijalizirane demokracije Zapada ha-
zardirao, ali je izgubio igru. Cijena koju
je morao platiti za svoje pogrene pro-
cjene bili su njegovi skoro sasvim raz-
rueni gradovi i tvornice napadima ame-
bombardera, koji su japanskim
mbom krstarili skoro bez ikakva otpo-
ra, jer je ono malo lovaca to je jo
ostalo, zajedno sa svojim slabim piloti-
ma bilo prikovano za zemlju nedostat-
kom goriva.
(Ime II navodnim znakovima iza nekih
japanskih naziva ili oznaka aviona pred-
stavlja ifrirani naziv za taj
tip. pri su avioni dobili
muka imena, a ostali tipovi, osim tre-
nanih, e:lska.)
Lijevo: LeI nad planinom Fuii
bombardera Zoa obruavaIlje
,,1'okosuka D4Y Suisei (kometa),
kojemu su Saveznici dali kodno ime
"judy (dudi). "Suisei je masovllo
proizveden sa zvjezdastim i rednim
nwtorom i bio najbr.i ratni avion
za obmavanje u slu.bi na
adona. s maksimalnom brzinom
od kojih 580 km/h na 5.250 metara visine.
Aichi D3A 'Val'
Serija Aichi D3A (AlCI "Val,,) bila je
najglasovitiji japanski bom-
barder za obruavanje u ratu i najus-
pjeniji avion Osovine u borbi s ratnim
brodovima Saveznika u drugom
svjetskom ratu. Taj je tip bio zadnji
japanski avion iz naoruanja brodova-
s fiksnim stajnim trapom, ali je
uprkos svojoj prividnoj zastarjelosti po-
stizao uspjehe u prvoj go-
dini rata. Do stanovite mjere moe se
D3A mornarice smatrati jed-
nako vrijednim kao Fairey Swordtish iz
sastava britanske mornarice.
Zahtjev da se konstruira jednokrilni
bombarder za obruavanje koji zami-
jeniti dvokrilca Aichi DJA postavljen je
1936. godine i svoje su projekte ponudi-
le kompanije Aichi, Mitsubishi (Micubi-
i) i Nakajima. Ali samo su Aichi i Na-
kajima .dobili ugovore za izgradnju pro-
totipova. Avion kompanije Aichi, kojega
je projektirao Tokuhishiro Goake (Toku-
hiiro), uzeo je mnoge svoje karakteri-
stike, i krila, od tada-
njih Heinkelovih konstrukcija. posebno
od brzog jednokrilca He 70. Zadran je
fiksni stajni trap, jer se smatralo da
njegova jednostavnost i mala teina kom-
penzirati otpor zraka. pro-
totip sNakajima Kikari motorom od
710 KS bio je zavren krajem. 1937.
godine i ispitivanja su
kom 1938. Iako se avion pokazao vr-
lo imao je suvie slab pogon
i bio teak za upravljanje. Uz to se po-
kazalo da i za obruavanje stva-
raju posebne Ti su problemi ve-
likim dijelom rijeeni kod drugog pro-
totipa, koji je imao Mitsubishi Kinsei
zvjezdasti motor od 840 KS, ver-
tikalnu i horizontalnu repnu povrinu i
za obruavanje. I krila
su za 2 m' da bi se smanjio ra-
dijus zaokreta. D3A je bio bo
Iji od Nakajimina D3N i decembra 1939.
godine ie za proizvodnju kao
tip 99 bombarder za brodo-
model 11", s oznakom kompa-
niie D3AJ.
Dok je taj tip pripreman za proizvod-
nju, izvrena su detaljnja poboljanja.
to je njihovu teinu i uvieto-
valo ugradniu qlotora Kinsei od 1000 KS.
Krila su bila neto manja od onih kod
drugog prototipa, a zadnji ostaci pro-
blema s upravljaniem, kakve ie imao
prvi prototip, rijeeni su proirenjem
vertikalne repne povrine na hrptenom
dijelu. Iako je D3AJ dobro izdrao testi-
ranie na aviona AkalZi i Kaga
1940. godine, taj .ie tip neto kasnije ist,e
godine prvi put krenuo u borbu protiv
Kineza s kopnenih baza.
U napadu na Pearl Harbor (Perl Har-
bor) sudjelovalo je 126 aviona D3AJ, a
kasni ie je taj tip imao spektakularne
'uspjehe na i Indijskom ocea-
nu. gubici prilikom nanada na
Solomonsko krajem 1942. i po-
tetkom 1943. godine bili su vrlo teki i
D3AJ je sve vie stavljen na raspolaga-
n ie kopnenim bazama Carskih pomor-
skih snaga Japana.
46
da taj tip zastarijeva, Aichi je u junu
1942. izgradio snaniji model D3A2. Imao
je zvjezdasti motor Kinsei 54 od 1.300
KS, s kojim se maksimalna brzina pove-
za skoro 48 km/h, pa je dostigla
430 km/h. Novi je model u
naoruanju kao tip 99 bom-
bardera za model 22".
Izvana se taj kasniji model razlikovao
po svom izmijenjenom pokrovu pilotske
kabine, a imao je i kapu elise.
D3A, je bio zastario i na brodovima-
sve vie ga je zamjenjivao Yo-
I-osuka D4Y Zuisei. Jedinice s bazama na
kopnu i dalje su koristile D3A, ali su gu-
bici bili vrlo teki, usprkos znatnoj po-
kretljivosti tog tipa, koja mu je omo-
da se upusti u borbu s
kim lovcima. Armijski model D3A zuvr-
je kao kamikaze avion (boji vjetar"
- piloti-samoubojice, op. prev.). U
su ulozi njegovi gubici bili stra.hov!to
teki, nesrazmjerno nego u ko-
joj to ih je mogao Izvra:
vati. Proizvodnja je dosegla ukupan brOJ
od 1.495 aviona.
Gore: Aichi D3AJ Val", bombarder
za obruavanje u slubi na
aviona, tip koji se pokazaC! tako
uspjenim tl iznenadnom /apal1Skom
napadu na .Pearl Harbor. .
Dolje: Poboljani model D3A2", ko/ega.
se od D3AJ" moglo raspoznati po. kap! .
elise, pojavio se u junu J942. Obratlte
pC/nju na bombu od 250 kg na pokre,.tnom
ispod trupa. se spustao
da bi se bomba mogla odbaciti izvan
kI uga elise dok je avion obruavao
lia cilj.
Aichi D3Al Val
Prikazan je avion iz sastava 1.
aviona (Soryu) 2. Koku sentai
f/otile). Kamuflaa je standardna
za razdoblje od kraja 1941. do sredine
1942, cijeli avion nebeski sive boje
s nosem mutno crne boje bez odsjaja
i crnim repnim oznakama, te crvenim
hinomaru (znakovima nacionalne
pripadnosti, koje su Amerikanci zvali
i crvenom prugom na
oplati
Tip - bombarder
za obruavanje, dvosjed
Motor - jedan zrakom
zvjezdasti Mitsubishi Kinsei 44
s dvanaest cilindara, 1.070 KS
Naoruanje - defanzivno: dva fiksna
mitraljeza tip 97 od 7,7 mm u gornjem
dijelu nosa i jedan pokretljiv mitraljez
tip 92 od 7,7 mm u stranjem dijelu
kabline
ofanzivno: jedna bomba od 250 kg
i dvije po 60 kg
na 3.000 m
Brzinska krstarenja - 296 km/h
na 3.000 m
Penjanje - 3.000 m za 6' 27"
Operativni plafon - 9.300. m
Dolet - 1.470 km

Duina - 10,20 m
Visina - 3,85 m
47
Kawasaki Ki-45 Toryu
Kawasaki Ki-45 bio je jedan od najboljih
lovaca snaga Carske ar-
mije Japana u drugom svjetskom ratu,
ali je njegovo u borbu ozbiljno
kasnilo zbog prirode.
zahtjev armije da se konstruira teki
dvomotorni avion s velikim do-
letom, postavljen 1937. godine, bio je iz-
ravan odraz evropskih ideja o takvom
avionu. Iako su s izradom projekata za-
tri kompanije, samo je Kawasaki
Ki-38 dospio do stadija atrape. Ali budu-
da armija nije bila sigurna kakvi bi
morali biti parametri performansi tak-
vog aviona, daljnji rad je odloen dok
se ne bude u stanju formulirati prava
specifikacija.
Specifikacija je izdana kra-
jem godine i Kawasaki je rad
na konstruiranju Ki-45, kojemu je osno-
va bio Ki-38, kako bi odgovorio uvjetima
specifikacije. Prototip je zavren u ja-
nuaru 1939, ali su sa zvjezdastim
motorom Bristol Mercury (bristol mer-
kjuri) po licenciji, kao i preve-
lik otpor njegovih gondola, smanjili per-
formanse aviona ispod zahtjeva
specifikacije. Na drugom prototipu iz-
vrena su poboljanja, ali ni to nije bi-
lo dovoljno da brzinu na vie
od 483 km/h, dok se specifikacijom tra-
ilo S39 km/h. Kao posljedica tih pro-
blema, daljnji rad za razvoju prekinut
je krajem 1939. godine. U nastojanju da
se rijei problem motora za Ki-45, Ka-
wasakiju je savjetovano da neuspjele
motore Nakajima Ha-20b zamijeni mo-
torima Nakajima Ha-2S. Iako za 160 KS
Ha-2S je imao manji promjer od
Ha-20b i za poboljani prototip mogle su
se koristiti manje gondole, to je sma-
njilo otpor i maksimalnu b.rzi-
nu za 40 km na sat. Istovremeno je pro-
jektantska ekipa Takeo Doija nanovo
preispitala avion sa stanovita jednostav-
nosti proizvodnje i prototip tog Ki-45 po-
kazao se tako uspjelim da je krajem
1941. god. proizvodnja toga ti-
pa s armijskom oznakom armijski tip
2 lovac dvosjed model A i oznakom kom-
panije Ki-45 KAla.
Isporuke operativnim jedinicama zapo-
su u augustu 1942, a prve jedinice
koje su uvele novi avion u bor-
bu bile su one u Burmi i Kini. Avion
je odmah vrlo dobro primljen, osobito
zbog svog zatitnog oklopa i tekog na-
oruanja: dva prednja mitraljeza od 12,7
mm kod modela A. Kod modela B, ili
Kl-45 KAl b, ono je na jedan
top od 37 mm i jedan od 20 mm,
je Toryu postao vrlo protivni-
kom u napadima na torpedne i
bombardere.
Uspje)l jedne improvizirane modifika-
cije kod koje su dva mitraljeza kalibra
12,7 mm neposredno iza pilot-
ske kabine s poljem prema na-
prijed i ukoso prema gore, na
schrage Musik, ponukao je
armiju da tu zamisao na
dalje razvija. Tako je Ki-45 KAle
imao bolji top kalibra 37 mm i dva na-
vie usmjerena topa od 20 mm. Nikakvo
drugo oruje nije bilo jer
je prostor bio rezerviran za radar, pred-
da popuni opremu tog lov-
ca. razvoj radara stigao je sa-
mo do prototipa, pa su se posade ja-
panskih lovaca morale oslanjati
na nianske sprave pri napadu
na bombardere B-29 koji su ra-
razarali Japan.
Predlagani su bili razni drugi modeli,
s pogonom i rasporedom na-
oruanja, i avion za napad na
brodove s topom od 7S mm, ali nisu bi-
li Bilo je, dosta mo-
ditikacija naoruanja koje je
vano potrebama bojita. Daljnj.i razvoj
osnovnog projekta dao je vrlo perspek-
tivan teki avion jednosjed Ki-96.
Tip Ki-45 se pokazao vrlo korisnim i sve-
stranim avionom, i za Japance je bila
to su problemi s motorom ta-
ko dugo odlagali njegovo u na-
oruanje i to je nedostatak pogodnog
radara njegovu karijeru
nog lovca. Ukupno je bilo 1.370
aviona Ki-45.
Dolje: Kawasaki Ki-45 Toryu (ubojica
zmajeva), kojemu su Saveznici dali
kabine. Nije montirano defanzivno
panju na usta cijevi dvaju topova Ho-5
oc 20 mm, koji u schriige musik
illstalaciji vire kroz lednu oplatu trupa
ispod stupa radio-antene, iza pilotske'
kabine. Nije montirano defanzivno
oruje s poljem gadanja unazad;
je to bio mitraljez tip 98 od 7,92 mm.
Na dnu stranice: Armijski tip 2
lovac-dvosjed model A, s
uznakom Ki-45 KAla, na japanskom
uzletitu. Bio je to prvi model serijske
proizvodnje, a u akciju su na njemu
prvi put poletjeli piloti 21. Sentai (grupa)
u Burmi oktobra 1942. i 16. Sentai u Kini
novembra iste Taj tip je bio
izuzetak medu Japanskim avionima
tog razdoblja po svom tekom
naoruanju s prednjim poljem
jednom topu od 20 mm i jednom
mitraljezu od 12,7 mm, kasnije topovima
od 37 i 20 mm.
48
Kawasaki Ki-45 KAle Toryu
(ubojica zmajeva) ili Nick"
Prikazan je avion iz sastava 2. Jurine
ehutai - eskadrila), 4. Sentai
(grupa) s bazom u Usukiju, prefektura
Oila na otoku Kyushu (Kjuu) marta
1945. Oznaka na vertikalnom
tabilizatoru ehutai. Kamuflaa
je standardna - maslinasto zelene mrlje
na blijedosivoj podlozi. Bijela traka oko
trupa borbeni avion, a ute
napadne ivice krila da se radi
o razdoblju poslije septembra 1943. Kad
jc avion bio kamufliran, hinomaru
II se ucrtavali na bijelu traku
Tip - teki lovac. lovac i jurini
<,vion, dvosjed
:\Iotori - dva zrakom a zviezdasta
armijski tip l" Mitsubishi Ha-102
cilindara, svaki snage
1.080 KS u polijetanju i 1.050 KS
na 2.800 m
Naoruanje - jedan fiksni top Ho-203
od 37 mm sa 16 metaka u nosu. dva
fiksna topa Ho-S od 20 mm. sa 100
metaka po topu koso montirana
u trupu iza pilotske kabine i jedan
pokretljiv mitraljez tiP.9?" od ?92 mm
sa 1.05:) metaka u straznjem dijelu
kabine (nije u avione kasnije
proizvodnje) plus dvije bombe po
250 kg
na 6.500 m
Dolet - 2.000 km
Teine - 4.000 kg prazan; 5.500 kg.

Duina - 11,00 m
Visina - 3,70 m
Kawasaki Ki61 Hien
Kawasaki Ki-6J bio je jedini ja-
panski borbeni avion u drugom svjet-
skom ratu s rednim motorom. Bio je to
izvrstan Daimler-Benz DB 601,
i pojednostavljen za svrhe japanske pro-
izvodnje kao Kawasaki Ha-40. Iako jed-
nake nage kao i original, ja-
panski je motor bio mnogo manje po-
uzdan i predstavljao pravu pokoru u
operativnoj karijeri Ki-6J.
Kawasaki se je zanimati za red-
ne motore u dvadesetim godinama kad
jc u firmi dr Richard Vogt
(Rikard Fogt), kasniji glavni projektant
3viona ),Bbhm und Voss (blom und fos).
btovremeno s tim zanimanjem za redne
motore pro.iektiran je i avion koji bi ih
koristio. Tako je Kawasaki ponudio ar-
miji projekt onima to
su imali toliko lIspjeha u Evropi. Fe-
bruara 1940, dok je rod na izradi novo!!
motora Ha-40 io bio u toku. armija je
Kawasakiju dala nalog da istrai
nost izgradnje jednog tekog i jednog
lakog aviona koji bi kori<;tili
Ha-40. Tako su nastali modeli K;-60 i
il.i-61. Prvi od njih sasvim je uspio, ali
se od tog tipa odustalo krajem 1941. go-
dine.
Ki-61, kojep su proiektirali Takeo Dui
i Shin Owada (Sin Ovada), poletio je
prvi put u decembru 1941. i u koro sc
pukazao izvrsnim projektom. Iako su ka-
rakteristike upravl.ianja bile loije nc!!o
kud drugih tadanjih japanskih avion3,
novi je lovac dobio mnogo pohvala zbog
svoie velike brzine - osobito u obrua-
- zatitnog oklopa za pilota i go-
rivo, te tekog naoruanja. aoruanje
je iznosilo do mitraljeza kalibra
12,7 mm, to je dva puta
vatrenu od drugih armijskih lova-
ca. Krajem 1942. god. ispitivan ie Ki-61
u usooredbi s lovcima Curtiss P-40E (ker-
tis) i Messerschmit Rf 109 E i mi\.ienje
je bilo d:l ie bcrlji od oba zapadna avio-
na. Poput dru!!ih japanskih aviona, brzi-
nom je nadmaivao ta dva zapadna tipa,
a to je moda jo vanije, bio im je
i u onim vidovima koji su
uvi jek bili jaka strana zapadnih aviona
- brzini. zatiti i
Armija je prihvatila Ki-6J u naorua-
n ju kao armi j ki tio 3 aviona
rrJOdel 1 kraiem 1942. godine. Isporuke
. proizvodnog tipa lovca su u fe-
bruaru 1943, od koiih u prvi primjerci
bili varijanta model IB (s mi-
traljeza od 12,7 mm). Novi je lovac prvi
put uao u borbu nad Novom Gvinejom
aprila 1943. i odmah pokazao svoiu nad-
nad tioom Naka;ima Ki-43 i savez-
lovcim::l na tom Jedina
slaba Ki-6J, gledano u cjelini, bio
je njegov nepouzdan motor.
Prve maine proizvodne serije nosile
su oznaku kompanije Ki-6J-la i lb. a da
bi im se vatrena 388 avio-
na tog modela bilo je izmi ien ieno u to-
ku proizvodnog procesa kako bi se mog-
'la ugraditi dva topa od 20 mm Mauser
MG 121/20 (mauzer), po jedan u svako
krilo. Kad su se poiavili topovi iapan-
;ke konstrukcije Ho-s od 20 mm, Kawa-
50
s,dd jc konstruirao model Ki-61-1 KAIe
s dva topa Ho-s umjesto dva mitraljeza
uo 12,7 mm u trupu, neto duim tru-
pom i krilima, kako bi se
pod njih mogao objesiti teret i omogu-
brzina u obruavanju. Zadnja
\arijanta Ki-6J-l bio je Ki-f>l-l KAld, na-
oruan s dva Ho-lOS topa od 30 mm u
krilima i dva mitraljeza od 12.7 mm u
I rupu. Serija Ki-f>l-1 proizvodila se od
januar2 1944. do januara 1945. i prvi
avion koji je nadmaio taj tip
lovca bio je North Americall P-Sl mu-
SIQl1g ( ort emeriken masteng),
L: operacije nad Japanom tek u kasno
1945. godine.
Prilikom motora Ha-40 u
proizvodnju, Kawasaki se prihvatio za-
da razvije verziju koja postizati
bolji na velikim visinama. Re-
zultat je bio motor Ha-140 i, da bi se
do kraja iskoristile nOVO!!
motora. Takeo Doi je preradio avion
Ki-6J. Prvi novi tip, kojega je
Ki-f>l-II, imao je dulja krila i
bolje profiliran pokrov pilotske kabine.
Probni letovi, koji su u decem-
bni 1943, nisu dali rezul-
tate na visini, pa je samo osam lovaca
K i-f>l-1I bilo prije nego to se
pojavila druga verzija, Ki-f>l-l I KAI.
Imao je dulji trup i krila originalnog Ki-
-f>1-l modela i pokazao se izvrsnim lov
ccm kad bi se njegov motor uspjelo
sklonuti na dobar rad. Taj je tip izra-
u broju kao armijski
tip 3 avion model 2 u dvi ie ver-
zije: model 2A (s dva topa od 20 mm
u trupu i dva mitraljeza od 12.7 mm u
krilima) i model 2B (s topa od
20 mm).
No vrhu stranice: aviall ,)Ki-61-1
LL letu. Jasno se vide lill ije oplale
rednog motora.
Gore: Tri Amerikanca razgledaju trbuh
zurabl;ena aviona Kawasaki Ki-f>l-l
KAlc. Hien (lastavica), ili Tony,
kako su ga zvali Saveznici, bio je jedini
japanski lovac s rednim motora,??
io je II velikom broju uao u operativnu
slubu i Saveznici su ga u
smatrali verzijom Messerschmilla
Bf 109 po licenci. U stvari
Sll prvi pokuaji da se vatrena
doveli do koritenja
topa MG 151 u krilima 388 aviona
),Ki-f>l-I.
Ki-f>l-II KAI pokazao se efikasnim pro-
tiv formacija aviona B-29 koji su bom-
bardir:lli Japan, ali samo kad se motor
ponaao kako valja, to se nije
Problemi s motorom postajali su
!>\ie gori kako je sve vie rad-
nika pozivano li armiju, a na kraju je
tvornica koja je proizvodila motore Ha-
;40 razorena bombardira-
njem u januaru 1945. Prije toga su pro-
blemi s motorom doveli do razvoja tipa
Kawasaki Ki-100, koii .ie nastao spaja-
njem zmaia aviona Ki-f>l sa zviezdastim
motorom Mitsubishi Ha-ll2-II. Bio je to
u svakom pogledu vrhunski avi-
on. je bilo samo 3.078 lovaca
Kl-f>l, a zanimljivo je kako bi
taj tip ut jecao na tok rata da ie
motora bio jednak kon-
strukcije aviona i da je proizvodnja tek-
la glatko i u broju.
Kawasaki K1-61Ib Hten (lastavica)
ili Tony
Prikazan je avion iz sastava 18. Sentai
snaga Carske armije Japana,
koje su Ki-oJ koristile od rebruara 1944.
do avgusta 1945. na domovinskim
japanskim otocima, Filipinskom
1 na kraju u Tokija
na domovinskim otocima. Maina
je dovrena u prirodnom metalu
s crvenim hinomaru znakovima
nacionalne pripadnosti i oznakom
s ntaija, te mutnocrnom povrinom
protiv blijetanja na gornjem dijelu
nosa i kapom elise
totor - jedan redni
armijski tip 2" (Kawasaki Ha-40)
. dvanaest cilindara, 1.175 KS
'aoruanje - dva mitraljeza tip 1
Ho-103) od 12,7 mm u gornjem dijelu
nosa i dva mitraljeza tip l" (Ho-3)
od 12,7 mm u krilima .
laksimaina brzina - 592 km/h
na 4.860 m
na 4.000 m
Penjanje - 5.000 m za 5' 31"
Dolet - 600 km s gorivom noenim
u avionu; 1.100 km s odbacivim
r zervoarima
3.250 kg bruto
Duina - 8,75 m
Yisina - 3,70 m
Sl
Mitsubishi A6M Reisen
avion Mitsubishi A6M zaslueno
je najslavniji avion japanskih oruanih
snaga u drugom svjetskom ratu. U vri-
jeme kad su ostali avioni mor-
narice bili spore, nezgrapne maine, u
svakom pogledu slabije od onih u ba-
zama kopnenih snaga, A6M je brzinom
leta nadmaivao skoro sve lovce iz kop-
nenih baza, imao ogroman akcioni radi-
jus i bio teko naoruan. Taj je tip ope-
rirao iz baza na kopnu, kao i s
aviona, a koriten je u gotovo svim ve-
likim akcijama u kojima je sudjelovala
Carska mornarica Japana.
A6M ima svoje podrijetlo u zahtjevu
iz 1937. god. da se projektira
avion u zamjenu za tip A5M, koji je tek
uao u naoruanje. A5M je bio jednokril-
ni avion, ali s otvorenim pilotskim sje-
ditem i fiksnim kapotiranim stajnim
trapom. Revidirani zahtjev to ga je ne-
to kasnije 1937. god. izdala mornarica,
a u kome su bila sadrana borbena isku-
stva u Kini, je da kon-
strukcija novog aviona morati biti mno-
go naprednijih ideja. Ekipa Mitsubishija
pod vodstvom Jiro Horikoshija (Hori ko-
i) projektirala je mainu pot-
puno metalne .. konstrukcije, pomno aero-
oblikovanu i s potpuno za-
srakljenim pokrovom pilotske kabine s
na sve strane. Ovo posljed-
n.ie bilo je sasvim iznimno za 1938. godi-
nu. Prvi prototip, sa zvjezdastim moto
rom Mitsubishi Zuisei od 780 KS, poletio
je prvi put u aprilu 1939. god. i pokazao
sc sjainim avionom koii ispunjava. pa i
premauje, sve zahtjeve specifi kaci ie
osim brzine. Da bi se ispravio ta i nedo-
statak, od Mitsubishija je zatraio da
motor Zuisei zamijeni motorom Naka
jima Sakae od 940 KS. Novim motorom
bio je opremljen prototip i time
se oznaka tog tipa promijenila od A6Ml
Ll A6M2. S novim pogonom ujedno se po-
brzina znatno iznad
minimuma. Mitsubishi A6M2 puten je u
proizvodnju kao tip O (nula)
avion za model
ll", u julu 1940. Pretproizvodni modeli
su bili u operaciie u Kini,
p.dje su svojim uspjesima ostavili najbo-
lji dojam.
Proizvodni model aviona pretrpio je
neke manje izmjene, ali je samo zbog
preklopnih kra ieva krila u svrhu kori-
tenja na aviona dobio
ju oznaku, model 21". Japanska morna-
rica imala je u decembru 1941. godine
328 operativnih lovaca A6M2 i oni su do
sredine 1942. god. bili udarn<- pesnica
ncvjerovatnog niza japanskih uspjeha na
Pacafiku i u i Aziji. U to vrijeme
u operativne jedinice je stizati naj-
noviji model A6M3, kao model 32". Imao
je motor Sakae 21 od 1130 KS, za-
lihe topovske municije i, kod kasnijih
aviona, krila uklanjanjem pre-
klopnih vrhova. Raspon krila iznosio
je sada II m. S tim promjenama brzina
je za II km/h na visini, ali su
se karakteristike upravljanja neto po-
gorale.
52
Model A6M3 bio je prvi avion serije
A6M koji je pretrpio teke gubitke od
Amerikanaca. Dogodilo se to u bici nad
Guadalcanalom. Motor Sakae 21 bio je
od Sakae 12, to je imalo za poslje-
dicu manji kapacitet rezervoara u trupu,
a i potronju goriva, tako da je
ruaksimalni dolet smanjen na 2.377 km.
Kako je A6M3 operirao s uzletita uda-
ljenih 885 km od Guadalcanala, raspolo-
ivo vrijeme za borbu bilo je vrlo ogra-
a maine imale su dug
put do baza, to je znatno po-
broj udesa. U nastojanju da se
opet dostigne raniji dolet, Mitsubishi je
uveo model 22" odnosno 22A" , ovisno o
topovima. Imao je
noenja odbacivih rezervoara ispod kri-
la, kao i dulja krila od modela 21". Do-
met je ponovno na 3.106 km, ali
su sada lovci dosti-
zati A6M, pa je, kako je no-
viji model bio na putu, proizvodnja
modela 22" bila vrlo
se pojavio model koji je tre-
bao zadrati prednost pred
lovcima na srednjim i velikim visinama.
Bio je to A6M4 sa motorom Sakae op-
remljenim turbokompresorom, ali se po-
kazao promaenim uslijed problema s
kompresorom. Tako se mornarica mora-
la snalaziti sa modelom, A6M5,
dok se ne zamjena.
A6M5, ili model 52", imao je opet
krila zaobljenih vrhova i poiednu
ispunu cijev za svaku stublinu motora,
to je davalo dodatnu potisnu silu i br
zina aviona podigla se na 565 km na
sat. Krila su isto tako imala deblju op-
latu, to je brzine u
obruavanju. Prije toga su
lovci svojom brzinom u obrua-
,anju mogli A6M. Sada im je to.
uglavnom, bilo
slabost A6M5 nije leala u njegovim le-
osobinama, u zatiti, jer ga
ic i rafal iz est mitraljeza
12,7 mm mogao raznijeti. Stoga se u
martu s isporukom modela
A6M5a. Imao je jo deblju oplatu krila
i redenike umjesto bubnjeva za topove
u krilima. Taj model 52A", us-
kuro je zamijenjen modelom 52B" , ili
/i6M5b, s vjetrobranom od neprobojna
stakla i za gaenje poara uz
svaki rezervoar. je i jedan od
mitraljeza od 7,7 mm u trupu zamije-
njen orujem od 13,2 mm. Ali je serija
A6M sada bila zastarjela, pa su
i najnoviji lovci A6M5 bili skoro potpu-
no uniteni .u velikom marijanskom lo-
vu na purane" u bici za Filipine juna
1944. godine.
Napori oko projektiranja aviona koji
bi zamijenio A6M jo nisu bili dali ni-
kakve rezultate, pa je tip A6M trebalo
dalje usavravati. Iako su konstruktori
eljeli zamijeniti, motor Sakae s Mitsu-
bishi Kinsei, mornarica je to zabranila.
Do dolaska motora Sakae 3I s ubrizga-
vanjem metanola, A6M5c, model 520".
zadrao je Sakae 21. Imao je dodatne re-
zervoare za gorivo, zatitni oklop za pi-
lota i dodatni par mitraljeza tip 3" od
13,2 mm u krilima, koja su imala jo
deblju oplatu. Borbene jedinice bi
umjesto odbacivog rezervoara pod tru-
pom ugradile improvizirani bom-
be od 250 kg. Daljnji slubeni razvoj ide-
jo:: da se konstruira bombarder za obrua- l
vanje za potrebe lakih aviona
dao je A6M7, odnosno model 63".
Mornarica je na kraju uvidjela da je
jedini da se postignu potrebne
performanse ako se dozvoli koriten je
motora Kinsei kod aviona A6M. Ta je
potreba poslije neuspjeha
A6M6c (model 530,,), koji ie imao mak-
brzinu od samo 557 km/h, upr-
kos metanolom Sakae 31. Da
bi se smjestio Kinsei 62 od 1.560 KS, tre-
balo je trup A6M rekonstruirati i prd
model novog tipa, .46M8, poja-
"io se u aprilu 1945. Performanse su
mncgo ali ni jedan seri jski
primjerak lovca model 64" ni ie bio iz-
prije zavretka rata. -
Iako je A6M 1941. god. bio
svim avionima mornarice, 1943.
je bio zastario. Iako su mu perfor-
manse jo uvi iek bile tek neto slabi-
je od najnovijih lovaca, ma-
ne su mu bile zatita pilota i goriva.
Osim toga. njegova je konstrukcija bila
suvie laba da bi mogla podnijeti ote-
u borbi koja u u zadnjim fazama
rata bili u staniu nanijeti 10\'-
ci. Ali neuspjeli pokuaji mornarice da
na vrijeme proizvede avion koji bi ga
zamijenio su da se do kraja rata
moralo nastaviti s proizvodnjom A6M.
od kojega je ukupno bio 11.291
a\'ion. Mnogi od ranijih modela bili su
izgubljeni kao kamikaze avioni u borba
ma za Filipinsko Iwo Jimu (Ajvo
Dima) i Okinawu.
Vanost A6M u rata bila je
jednako tako psiholoka kao i
.Zero (Zirou - nula) je okirao Sa-
\'eznike koji su da Japanci
imati samo drugorazredni ratni materi-
jal, kopiran od Zapada.
:\1itsubishi A6M2 model 21 Reisen
("Zero ili "Zeke)
Prikazani avion nosi standardne oznake
aviona Carskih pomorskih snaga
J Irana za godine rata. Ci tava
povrina je dovrena u prirodnom
metalu, bez ikakve kamuflae.
\Iutnocrna boja oplate motora bila je
u prvim godinama rata
!\totor - jedan zrakom zvjezdasti
akajima NKIC Sakae 12 s
cilindara, 940 KS u polijetanju i 950 KS
na 4.200 m
Naoruanje - dva topa "tip 99
u krilima i dva mitraljeza "tip 97
od 7,7 mm sa 500 metaka po mitraljezu
u trupu, plus dvije bombe od 30
ili 60 kg
na 4.500 m
Penjanje - 6.000 m za 7' 27"
rezervoarom
2.796 kg bruto
Duina - 9,06 m
Visina - 3,05 m
..
',;J
Lijevo: Jedna od niza
futografija za raspoznavanje aviona
Mitsubishi A6M5 Reisen (lovac "Zero),
kojega je Carska mornarir<a Japana
nazivala tip O lovac
;:a aviona model 52, a Saveznici
Zeke 52. Obratite panju na krat ko
podrezane cijevi
-a izbacivanje ispunih plinova,
koje su davale izvjestan potisak,
se u odnosu na model "A6M3 brzina
za 21 km'h.
53
Mitsubishi G4M

I Yokosuka MXY7
Bombarder Mitsubishi G4M bio je najbo-
lji i najpoznatiji tip jurinog bombarde-
ra to je u sastavu snaga Car-
ske mornarice .Japana letio iz njihovih
kopnenih baza irom ratnog
u drugom svjetskom ratu. Iako
mu je korisni teret bio malen, a zatita
posade i goriva izrazito loa, njegove su
osobine, osobito dolet, bile spektakular-
ne. Zajedno s lovcem A6M iste kompani-
je, G4M je bio na iznenadnih, na
daleke ciJjeve izvrenih udara
koji su otvorili 'put japanskom napredo-
vanju na Pacifiku i u Aziji
1941. i 1942. godine.
Projektiranje G4M je 1937.
godine, kad je mornarica postavila za-
htjev da se izgradi jurini bombarder za
napade na moru koji zamijeniti Mit-
G3M, koji je tada uao u naoru-
anje jedinica u Kini. ovi tip trebala
Sll pokretati dva motora po 1.000 KS, do-
I t je trebalo da bude 4.828 km, a brzina
4(12 km/h. Ekipa Mitsubishija pod vod-
sn'om Kiro Honjoa uskoro je shvatil:l
da se zahtjev za takvim performansama
ispuniti s tako malom pogon-
skom snagom i umje to toga usredoto-
svoje napore na jednokrilni avi-
on s dva zvjezdasta motora Mitsubishi
Kasei po 1500 KS. .Jedan od glavnih ne-
dostataka G3M bilo je nedovoljno defan-
zivno naoruanje, pa je to kod tipa G4M
ugradnjom pet mitraljeza od
7,7 i jednog topa od 20 mm. Iako je
avion nosio goriva, eki-
pa Mitsubi hija je da napusti
svaku pomisao na zatitu goriva i rezer-
voara kako bi se utedjelo na teini. To
u borbi imati kat3strofalne posl jedice.
Prvi je prototip poletio oktobra 1939.
i ubrzo pokazao svoje izvrsne performan-
se, znatno iznad traenih. Taj je tip sko-
ro odmah puten u proizvodnju, ali sa-
mo kao Mitsubishi G6MI lovac za prat-
nju, a ne bombarder, za koju je ulogu
bio namijenjen. Do toga je dolo zbog
gubitka koje je G3M pretrpio u Kini. To
je bio razlog zbog kojega se G4M mo-
ralo preraditi u avion s oznakom
G6Mi. Zadrani su mitraljezi u nosil. i u
repu, uklonjen mitraljez. dva ugra-
mitraljeza zamijenjena su topovi-
ma od 20 mm, a umjesto prostora za
bombe s vratima postavljena je trbuna
gondola s jo iednim parom topova od
20 mm. proizvedeno je samo
Gore: Jedan od prvih modelu aviolw
tio I jurini bombarder,
l110del II", koji je proizveden
oznakom G4MI". Taj je rip
II proizvodnju 1940. godine.
54
30 aviona ovoga tipa, a ni oni se nisu
pokazali uspjelima.
Proizvodnja G4Mi, odnosno
kog tipa 1 bombardera za napad model
ll", je 1940, a isporu-
ka za naoruanje aprila 1941. godine.
Uskoro je G4Mi prenio napade duboko
u Kinu, gdje je nepostojanje za-
tite japanskom bombarderu
velike uspjehe. borbene operaci-
je u drugom svjetskom ratu bile su ta-
uspjene, njima su: glavna
uloga u potapanju bojnog broda Prince
01 Wales (Prins ov Vels) i teke krsta
rice RepuIse (Ripals). kao i osvajanje Fi-
lipina. Operacije u Novoj Gvineji, me-
pratili su teki gubici, jer su Sa-
veznici tu raspolagali lo-
obranom. U nastojanju da te gu-
bitke smanji, Mitsubishi ie razvio mo-
del 12" (jo uvijek s oznakom kompani.
je G4Ml) s motorima snage, stano.
vitom zatitom rezervoara za gorivo i
za gaenje poara. Na alost,
delet je smanjen za oko 320 km.
Daljnjim modifikacijama dobiven je
model. Bio je to G4M2, ili
) model 22" s motorima od 1800 KS Ka-
sei 21 s ubrizgavanjem metanol a, bol jim
naoruanjem i osobina-
ma. zalihama goriva i s vratima
iznad prostora za bombe. Novi .ie model
uao u proizvodnju jula 1943. Modeli 22A
i 22B bili su i bolje naoruani.
Iako je taj tip sada zastarijevao, ne-
uspjesi u projektiranju aviona koji bi
ga mogli zamijeniti su da ga tre-
ba dalje usavravati. To je dovelo do
G4M2a, odnosno model 24". su
bolji motori, s manjom potronjom go-
riva, a naoruanje rezultiralo je
raznim podoznakama tog modela. Zad-
nji modeli serijske proizvodnje imali su
radar za pronalaenje ciljeva u zraku i
na moru, instaliran u nosu aviona. e
suvie brojna, ali ipak mnogo hvaljena
varijanta model 24" bio je G4M2e mo-
del 24J" , koji je nosio MXY7 Okha avion
posebno za napade kamikaza. Ve-
aviona model 24J" bili su prera-
bombarderi model 24B" i model
24C". Do oktobra 1944. je G4M2 zamije-
nio sve avione G4MI koji su sada raspo-
na manje odgovorne zadatke. Me-
gubici sviju tipova u borbi bili
II vrlo teki, pa se pripremao nov
model.
Bio je to G4M3, ili model 34", s no-
vim krmma i gumenim
rezervoari ma za gorivo, zatitnim oklo-
pom za posadu, repnom ku-
polom i s horizontalnim repnim povri-
nama blago povinutim prema gore. Pro-
izvodnja malog broja ovih aviona zapo-
je u oktobru 1944. I time je G4M
zavrio svoju ratnu karijeru. Pokazao se
uspjenim tamo gdje nije bilo mnogo
djelotvorne obrane, ali su njego-
vi gubici bili ogromni kad je ob-
rana Saveznika postala efikasnijom. Zad-
nji ratni zadatak aviona G4M bio je pri-
jevoz japanske delegacije koja potpi
sati predaju na le Shimi (le Sima) kod
Okinawe 19. augusta 1945. Ukupno je bi-
lo 2.146 aviona G4M i G6M.
Izgradnja aviona Yoko-
suka MXY7 pokazuje u kako tekom
kripcu se Japan naao u drugoj polovi-
ni 1944. godine. Osnovnu ideju aviona iz
koje nastati MXY7 dao je Mitsuo
Ohta, a razradili su je Masao Yakama,
Rohuro Hattori i Tadanao Mitsugi u ok-
viru programa koji je donesen augusta
1944.
Koncepcija je bila avion na raketni po-
gon s velikom bojnom glavom. kojega
nositi avion do nekih 32 km
prije cilja, gdje ga i ostaviti
da se sam obruava na cilj. Rad na kon-
strukciji tog tipa brzo je napredovao i
w.p.ieni pokusi planiranja izvreni su
u oktobru 1944. Letovi s po-
gonom izvreni su u novembru. a u pro-
izvodnju je ta i tip puten u eptembru
kao iurini
avion model II". da bi do marta 1945.
bilo 755 komada. Samo neko-
liko ih .ie bilo operativno koriteno, ali
s vrlo slabim uspjehom, jer se pokazalo
da je avion G4M2e vr-
lo ranjiv..
Konstruirana je i manja verzija, ozna-
kao model 22", a nositi ga je tre-
bao bombarder Yokosuka PiYi Ginga,
ali do prestanka neprijateljstva samo je
nekoliko bilo dovreno.
nim projektima bio je i model 33" na
mlazni pogon, kojega je trebao nositi
bombarder Nakajima G8Ni Renzan, i
modeli 43A i 43B, koji su trebali biti
lansirani katapulta na podmornicama
za vrijeme plovidbe na povrini ili iz
ukopanih poloaja na obalama Japana.
Yokosuka MXY7 Model 11 Okha
(trenjev cvijet) ili Baka
Prikazan manji bijeli avion
je na uzletitu Yontan na otoku Okinawa
Tip - avion, jednosjed
Motor - tri raketna motora na kruto
gorivo tip 4 Mark l model 20,
sa ukupno 800 kp potiska
Naoruanje - bojeva glava od 1.200 kg
na 3.505 m
Krajnja brzina obruavanja - 925 km/h
Dolet - 37 km
Teine - 440 kg prazan; 2.140 kg

Duina - 6,07 m
Visina - 1,16 m
Povrina krila - 6,00 m
Model 24B Betty
PrIkazan Je aVIOn IZ sastava 763. Kokutai
korpus) 2. Koku
kantai flota), u je sastavu
G4M bio od 10. oktobra 1944. do
5. februara 1945. Kamuflaa je
sta':!dardna. I.ako. avion nije
nosIo aVIOn MXY7 naslikan
je s tim orujem da bi se pokazalo kako
je minijaturni jurini avion bio noen
u borbi. Samo 721. i 722. kokutai nosili
su MXY7 operativno
Tip - bombarder, transportni avion
i aviona sa sedam
posade
Motori - dva zrakom zvjezdasta
Mitsubisl:i MK4T Kasei 25 sa po
II poli ietanju i 1.680 KS na 2.100 m
Naoruanje - defanzivno: dva
pokretljiva mitraljeza tip 92 od 7,7 mm
s 582 metka svaki u nosu, jedan
pokretljiv top tip 99 model 2 od 20 mm
s 270 metaka u i kupoli, dva
pokretljiva topa tip 99 model 2
na poloajima po sredini trupa i jedan
pokretljiv top tip 99 model 2
od 20 mm sa 270 metaka u repnoj
kupoli
ofanzivno: do 1.000 kg bombi ili jedan
torpedo od 800 kg
na 4.600 m
na 4.000 m
Pen.janie - 8.000 m z'\ .,0' 24"
Operativni olafon - 8.950 m
Dolet - 6 fl60 m

Razmah - 25,50 m
Duina - 20.00 m
Visina - 6,00 m
(Navedene nerforman<;e i tp7ine
su na osnovi tipa G4M2 model Cl)
')5
Mitsubishi Ki-46 'Dinah'
Mitsubishi Ki-46 bio je moda najbolji
avion u drugom svjetskom ra-
tu, u svakom jedan od onih to
su pruali najvie u estetskom i aerodi-
smislu. Taj tip pokazuje ujed-
no kakvu je vanost stratekim avioni-
ma za daljinska pridavala vr-
hovna komanda Carske armije Japana,
koja je jo tridesetih godina
shvatila da njene snage djelovati na
velikim udaljenostima od centralizirane
komande i stoga imati potrebu za uslu-
gama pouzdane slube. I tako,
dok su se zapadne sile zadovoljavale raz-
vijanjem varijanti bombarde-
ra i lovaca u sastavu svog naoruanja,
Japanci su avion ab
initio..
Standardni japanski avion
1937. god. bio je Mitsubishi Ki-15, ali je
te godine armija postavila zahtjev da se
projektiranju zamjene.
Specificirane performanse postavljale su
vrlo visoke uvjete i armija je postupila
mudro to je prepustila
da sami o karakteristikama avio-
na koji tim zahtjevima udovoljiti.
Maksimalna brzina trebala je biti 600
km/h, a dolet neto od 2.400 km.
Ekipa Mitsubishija pod vodstvom To-
mio Kuboa imala je iskustva s dvo-
motornim jednokriIcima visokih perfor-
mansi i stoga izabrala takvu konfigura-
ciju. Veliku dobio je Mitsubishi
suradnjom Instituta za is-
traivanja Tokijskog univerziteta u pro-
jektiranju stajnog trapa i
krasno oblikovanih gondola motora, ali
je uslijed potrebnog opsenog ispitivanja
u tunelu prototip sporo
napredovao.
Prototip, sa dva zvjezdasta motora Mit-
subishi Ha-26 po 900 KS, poletio je u
novembru 1939. Iako su, perfor-
manse bile dobre, maksimalna brzina je
jo uvijek bila 64 km/h ispod specifici-
rane. Kako je i ta brzina bila
nego to su postizali najnoviji 10-
avioni armije i mornarice, Naka-
jima Ki-43 i Mitsubishi A6M2, armija je
bila oduevljena. Ovaj je tip za
proizvodnju kao armijski tip 100 izvi-
avion za potrebe komandiranja
model 1, s oznakom kompanije Ki-46-1.
Iako je model 1 uglavnom zadovolja-
vao, operativne jedinice su uskoro ot-
krile da je stajni trap slab i sklon lomu
pri prizemljenju, te da eleroni
nisu dovoljno efikasni. U cjelini,
tim, Ki-46. je dobro primljen.
jo u vrijeme dok je prototip testiran,
Mitsubishi je dobio pristanak armije da
motore Ha-26 zamijeni zvjezdastim Mit-
subishi Ha-l02, koji se je razvio od ra-
nijeg tipa tog motora i bio jednakih di-
menzija, ali sa snagom u polijetanju od
1.080 KS.
Prva od novih maina,. Ki-46-
-Il, poletjela je marta 1941. i postigla
maksimalnu brzinu od 604 km na sat.
Novi tip je odmah uao u proizvodnju i
uskoro pokazao svoju vrijednost Ll po-
hodima na Filipine, Malaju, Nizozemsku,
Indiju i Novu Gvineju.
po dolasku najnovijih lova-
ca u Australiju i na Solomonsko
>'model 2 (Ki-46-1l) je trpjeti sve
tce gubitke: Japanci su to predvidjeli i
u maju 1942. verziju Ki-46 s dva
7.vjezdasta motora Ha-l12-II po 1.500 KS.
Novi su motori troili vie goriva od ra-
nijih Ha-l02, pa su u trupu
dodatni rezervoari. Istovremeno je poja-
i stajni trap, a nos aviona
u cjelovitu, obilno zastakljenu kabinu
be;z lomljenja konture ispred pilota.
Novi je model uao u proizvodnju de-
cembra 1942. kao Ki-46-IIl, ili model 3,
s brzinom od 628 km/h i do-
brim performansama na velikoj visini,
model 3 su sa zadovoljstvom
operativni piloti. Kako je broj aviona
model 3 koji su stizali u prednju bor-
benu liniju rastao, model 2 je postepe-
no prebacivan u trenanu slubu, pone-
k:::d sa dodatnom kabinom iza kabine
pilota, kao trosjedni trenani avion za
radio-navigaciju. U tom svojstvu postao
ie model 2 armijski tip 100 operacio-
ni trenani avion ili Ki-46-1l KA/.
Performanse modela 3 bile su takve
da je armija pokazala zanimanje za os-
novnu mainu kao visinski Re-
mltat je bio ne osobito uspjeli Ki-46-IIl
KA/, ili armijski tip 100 avion
obrane. Imao je nos sa
uplatom naoruan jednim parom topova
Ho-S od 20 mm, a rezervoar za gorivo
pilota i uklonjen je da
bi se dobio prostor za top Ho-203 od 37
mm s poljem prema naprijed
i ukoso prema gore. Taj je tip uao u
naoruanje u novembru 1944, ali je razo-
jer za lovca nije imao dovoljnu
brzinu penjanja. Daljnji razvoj dao je
Ki-46-IIIc, ili armijski tip 100 jurini,
avion, samo u vrlo
nom broju.
Zadn ia varijanta aviona bi-
la ie Ki-46-IV, ili model 4, s dva zvje-
zdasta motora Ha-l12-II Ru. od kojih je
svaki razvijao snagu od 1.100 KS na visi-
nama preko 10.000 metara. su
prototipa, ali problemi s turbokom-
presorima s pogonom na ispune plinove
bili su uzrokom to ni Ki-46-IVa,
ni njegov pandan lovac Ki-46-IVb, nisu
uli u naoruanje. Ukupno su
1.742 aviona Dinah.
Dolje: model aviona Dinah,
Ki-46-Il1. Obratite panju
nf t promijenjeni obris nosa, to je
pridonijelo da taj model postane jednim
od estetski najuspelijih aviona II cijeloj
povijesti zrakoplovstva.
6
Ki-46-II Dinah
neidentificirane jedinice koja je u toku
1945. godine djelovala s uzletita Don
luang u Sijamu. Kamuflaa
je standardna, a tamnouta boja
ml napadnim ivicama krila da je
avion vrio operativnu slubu poslije
augusta 1943. Obratite panju da samo
hil10maru na trupu imaju bijeli obrub
Tip - avion, dvosjed
Motori - dva zrakom
z\'jezdasta armijski tip I" (Mitsubishi
Ha-102) sa po cilindara, svaki
nage 1.080 KS u polijetanju i 1.055 KS
na 2.800 m
_'aoruanje - jedan pokretljiv
mitraljez tip 89" od 7,7 mm s 216
metaka u stranjem dijelu pilotske
kabine
brzina - 604 km/h
na 5.800 m
BrzIna krstarenja - 400 km/h
Ila 4.000 m
Penjanje - 8.000 m za 17' 58"
Dolet - 2.474 km
5.800 kg bruto
Raspon krila - 14,70 m
Duina -- 11,00 m
Visina - 3,88 m
57
Mitsubishi Ki-67 Hiryu
Mitsubishi snaga Carske
armije Japana bio je pandan avionu
snaga Mornarice G4M i, mada
su ga Japanci klasificirali kao teki bom-
barder, po zapadnim standardima jedva
neto vie od lakog do srednjeg bombar-
dera. No, bez obzira na to kako je klasi-
ficiran, je bio izvrsna maina i po
svoj prilici najbolji bombarder u slubi
japanske armije u drugom svjetskom ra-
tu. Kad je drugom polovinom 1940. Na-
kajima Ki-49 ulazio u naoruanje, armija
je pokrenula proces stvaranja nasljedni-
ka tom bombarderu. U tu svrhu podnije-
ta je lista visokih zahtjeva Mitsubishiju,
cija je ekipa, pod vodstvom inenjera
Ozawe, dobila zadatak da projektira bom-
barderski avion s dva zvjezdasta motora
od 1.450, 1.870 ili 1.900 KS, s
bombi od 800 kg, brzinom od 550 km na
sat i doletom od 1.130 km.
Ozawa se za najsnanije odob-
rene motore, zvjezdaste Mitsubishi Ha-
-104 od 1.900 KS i projektirao jednokril-
ni avion vrlo linija, donekle sli-
bombarderu mornarice G4M iste
kompanije. za japanske
odmah od bili su pred-
zatitni oklopi za rezervoare s au-
tomatskim brtvljenjem mjesta.
Tri prototipa, prilikom izdava-
nja liste zahtjeva, zavrena su krajem
1c.'42. i 1943. godine. Ti su avio-
ni bili opremljeni defanzivnim naorua-
njem od dva mitraljeza kalibra 12.7 i tri
od 7,92 mm. Probni letovi su u
decembru 1942. i, mada je bilo nekih
problema s uzdunom i s
komandi, performanse su
odgovarale zahtjevima, osim u pogledu
brzine. prototip i pretproizvod-
ni avion imao je zapreminu rezer-
voara za gorivo, a naoruanje mu je po-
boljano na jedan top od 20 mm, dva
mitraljeza od 12,7 i dva od 7,92 mm. Svi
rani tipovi aviona imali su
karakteristike upravljanja i, bez bombi,
taj je avion mogao izvesti i petlju.
Zanimanje za pokazale su i Zra-
koplovne snage Carske mornarice Japa-
na i 1943. je Mitsu
bishiju da na 100 aviona serijske proiz-
vodnje montira torpeda. Pokusi
su tako dobro uspjeli da je Mitsubishiju
bilo da torpeda monti-
ra na sve proizvodne avione od 160-og
nadalje. Armija je pristala da
broj tih aviona ustupi na koritenje mor-
narici. Kako god se to paradoksal-
nim, uspjeh prvih modela skoro je
doveo do njegove propasti. Razlog je bio
jednostavan: armija je eljela iskuati
taliko raznih varijanti opreme tog sve-
strano upotrebljivog aviona da se nije
mogla ustaliti proizvodnja jednog odre-
ck-neg modela. Poslije mnogih protesta,
armija se za
projekt i decembra 1943. izdala nalog
Mitsubishiju da s proizvodnjom
armijskog tipa 4 tekog bombardera
model 1, s oznakom kompanije KiN-I.
Imao je jo bolje naoruanje s jednim
topom kalibra 20 mm i mitraljeza
ot! 12,7 mm.
58
Novi je bombarder prvi put uao u
borbu oktobra 1944. i potom vri-
jeme do kraja rata imao vanu ulogu u
svim operacijama armije i mornarice ko-
jima se pokuavalo snage Sje-
dinjenih Drava da potpuno zagospoda-
re Japanom. U tu su svrhu avioni
koriteni kao torpedni bombar-
deri, ali su vrili i brojne napade na
Marijanske otoke poto su ih osvojili
Amerikanci, u nastojanju da se unite
teki bombarderi i njihove baze koje su
tamo radi napada na Japan.
U pokuaju da se nadoknadi nedovo-
ljan broj aviona uslijed propusta da se
na vrijeme izabere tip za pro-
izvodnju, snage Carske mornari-
ce Japana pokuavale su se ustezati od
zahtjeva da se u proizvodnom procesu
vre bilo kakve modifikacije. Ipak je jed-
na iznimka bio zahtjev da se u repnu
kupolu montiraju dva mitraljeza od 12,7
mm umjesto ranijeg jednog. Bilo je ta-
planirano da se od 751-og proiz-
vodnog aviona nadalje nosivost bombi
na 1.250 kg.
bombardiranje je smanjilo
proizvodnju, koju je usporio i zemljo-
tres potkraj 1944. godine, tako da je do
kraja rata bilo samo 698 tih
vrlo efikasnih i mnogostruko upotreblji-
vih aviona.
projektiranim modelima koji 'ni-
su uli u proizvodnju bilo je nekoliko
zanimljivih projekata: trebala su
pokretati dva zvjezdasta motora Mitsubi-
shi Ha-204 po 2.400 KS, to bi avionu
dalo spektakularne performanse;,
avion s eksplo-
zivnim punjenjem od 2.900 kg i teki lo-
vac Ki-I09. Ovaj poslednji bio je teki
dvosjedi naoruan s dva
topa od 75 mm u nosu aviona i s mak-
simalnom brzinom od 550 km na sat. Do
kraja rata bila su samo 32
aviona te varijante.
Na vrhu stranice: Mitsubisl1i Ki-67
Ilc.. japanskom uzletitu. Iako
su ga Japanci klasificirali kao teki
1Jombarder, po standardima
bio je tek neto vie od lakog
bombardera. I pak je raspolagao
potovanja vrijednim performansama
i bio bi igrao ulogu u ratu
deL su Japanci standardizirali varijantu
koju su htjeli i bre je pustili
II proizvodnju.
Gore: Avion Ki-67-lb Peggy u letu.
Pod trupom se naziru torpeda.
Daljnjim razvojem pretvoren je .Ki-67"
lt tekog lovca Ki-J09 sa znatno
zatvorenim" nosom u kom
je bio montiran top od 75 mm tip 88.
Mitsubishi K1-67 Hiryu zmaj)
ili Peggy
Prikazani avion kamufliran je
standardnim bojama, s tamnozelenim
gornjim povrinama i sivim donjim
povrinama
Tip - teki bombarder sa est do osam
posade
Motori - dva zrakom
zvjezdasta armijski tip 4" (Mitsubishi
Ha-104), svaki snage 1.900 KS
u poliietanju i 1.610 KS na 6.100 m
aonianje - defanzivno: jedan
pokretljiv top Ho-S od 20 -mm u
, kupoli i pokretljiva mitraljeza
.. tip 1 od 12,7 mm, po jedan na nosnom
irepnom poloa iu, te dva ukapljastim
kupolama za obranu
ofanzivno: do 840 kg bombi ili torpedo
od 800 ili 1.070 kg
na 6.090 m
na 8.000 m
Penjanje - '6.000 m za 14' 30"
Dolet - 2.800 km normalan; 3.800 km
maksimalan

Duina - 18,70 m
Visina - 7,70 m
59
Nakajima B5N 'Kate'
Iako samo u relativno ograni-
cenom broju, Nakajima B5N imao je og-
roman utjecaj na tok drugog svjetskog
rata, osobito zbog svog udjela u izne-
nadnom japanskom napadu na
Pearl Harbor, napad koji je
uvukao Sjedinjene Drave u rat. B5N je
i na druge karakterizirao snagu
i slabosti japanskih snaga u dru-
gom svjetskom ratu. .
Podrijetlo aviona B5N lei u zahtjevu
iL 1932. god. za torpednim bombarderom
visokih performansi koji bi zamijenio tip
Yckosuka B3Y, jer je ovaj zastar-
je\'ao. Kako nije bio dobiven ni jedem
projekt, mornarica je dvi-
jl godine kasnije izdala jo jednu speci-
fikaciju. Da bi se udovoljilo tom zahtje-
vu, stavljen je u proizvodnju
Yokosuka B4Y, ali s namjerom da taj
tip bude samo privremeno koriten kao
torpedni bombarder.
Mornarica je 1935. god. ponovno izda-
la zahtjev za jurinim bombarderom,
kako je Carska mornarica Japana ozna-
torpedne bomb3.rdere, vrlo vi-
sokim performansama. akajima je na
taj zahtjev odgovorio napredno koncipi-
ranim jednokrilnim avionom koji je pro-
jektirala ekipa pod vodstvom Katsuija
Nakamure. Prototip, kao B5Ni,
poletio je prvi put u januaru 1937. i po-
kazao izvrsne performanse. Mornaricu
.u. brinule neke napredne ide-
je u konceptu pro.iekta. jer se bojala da
bi odravanje moglo biti preteko. pa je
te elemente Naka jima izostavio. Istovre-
meno je zvjezdasti motor Hikari 2 zami-
il'nio s Hikari 3 i s novim pogonom je
E5Ni smatran suneriornim
Milsubishi B5Mi. Taj je tip puten u pro-
izvodnju kao tip 97 jurini
avion za brodove model 1, u no-
vembru 1937.
Novi avion je uao u naoruanje 1938.
god. i odmah bio dodijeljen jedinicama
na japanskim aviona i jedini-
cama za podrku kopnenim snagama u
Kini. U potonjem svojstvu B5Ni je kori-
ten kao laki bombarder iz horizontal-
nog leta i se pokazao uspjenim
kad ie djelovao u pratnji avio-
roa. U toku 1938. promijenjena je oznaka
model 1 u model 11.
kacije vrene u to vrijeme sastojale su
se umijenianju unutarnie opreme, uz
primjenu iskustava u Kini. Me-
borbena iskustva iz Kine navela
su iapansku mornaricu da shvati kako
B5N trebati znatno osuvremeniti ako
eli uspjeh u operacijama na
jima gdje postoji da
n:\ jak otpor aviona. Tako se
1939. god. poiavio nov model.
Bio ie to B5N2, ili model 12. pokre-
lap zviezdastim motorom od 1.000 KS Na-
kaiima Sakae umjesto ranijeg Hikari od
770 KS. ovi je motor bio tjeYnje obu-
gondolom od prethod-
nika i imao kapu elise. i po-
red snanijeg pogona. maksimalna brzi-
na porasla .ie samo za JO km/h. Uorkos
tome mornarica je da novi mo-
del stavi II proizvodniu. jer ie Sakae bio
mnogo nouzdaniii motor od Hikariia. Do
kraia 1941. je B5N2 zamijenio B5NI u
svim jedinicama prve borbene lini ie. rlok
if' stariii model na zadatke obl'-
kf' i ven. Godine 1941. bio ie B5N2 naj-
moderniji u sviietu torpedni bombarder
7a slubu na aviona. kako se
to moe ocijeniti po uspjehu 144 takva
aviona koji su sudjelovali u napadu na
Pearl Harbor, kao i onih to su kasnije
imali udjela u potapanju triju
aviona, Lexingtona (Ieksington),
Yorktowna (jorktaun) iHorneta (honit)
1942. godine. Avioni B5N2 operirali su
i kao bombarderi za podruku
japanskim amfibijskim napadima na pocl.-
Pacifika i Azije
kom 1942. godine.
1944. god. avion B5N2 bio je, f\le-
zastario i eskadrile tih bombar-
dera pretrpjele su strahovite gubitke
II borbama za Filipine. Kako je iste go-
dine uveden u naoruanje torpedni bom-
barder Nakajima B6Ni Tenzan, avioni
B5N2 su na zadatke druge
linije, od kojih je najvaniji bio prat-
nja japanskih konvoja. U tom su se svoj-
stvu njegova sposobno t da se dugo za-
dri u zraku i dobra vidljivost za pOS3.-
dll pokazali vrlo korisnima u otkrivanju
podmornica. Vizuelno osma-
iranje ubrzo ie zamijen ieno radarskim,
kad je avion bio opremi ien radarom za
otkrivanje ciljeva u zraku i na moru.
Taj se model moglo razaznati po ante-
nama du obaju strana trUDa i napadnih
ivica krila. a kraiu je B5N2 zamijenio
model B5Nl-K. jednu modifikaciju stan-
darnog B5Ni, kao avion za trenau, teg
Iien je meta i jedrilica. Cjelokupna
p.-oizvodnja iznosila je 1.149 aviona.
Dnije' Nakoiima B5N uzima zaleI
Ila /Jlalformi japanskog aviona,
na o/Jernfivni zadaInk. U pn'im
n: ieseril11a rala Kale se /Jokazao
i7Trsnim lorrJednim bombarderol11, .
ST10S0!J'1il11 do vrecizno i sigurno odbaCI
sl"oj ofanzivni leret.
60
'akajima BS 2 Kate
Prikazani avion je dovren u prirodnom
metalu, to je bilo standardno kod
aviona Car kih pomorskih snaga
u prvoj godini rata. Obratite panju
na mutnocrnu oplatu motora
i tamnozelene mrlje kojima u
prekrivena krila aviona to su vrili
0peracije iz kopnenih baza
Tip - torpedni bombarder,
trosjed
totor - jedan zrakom zvjezdasti
nkaiima KIB Sakae II
lindara. 1.000 KS u polijetanju i 970
na 3.000 m
'aoruanje - defanzivno: jedan
okreti ji\' mitraljez tip 92 od 7,7 mm
..J slran jem di ielu kabine
anzivno: do 800 kg bombi ili jedan
lrpedo od 800 kg
na 3.600 m
na 3.000 m
Penjan.ie - 3.000 m za 7' 40"
Dolet - 979 km normalan; 1.990 km
mak imalan
4.100 kg bruto
Duina - 10,30 m
Visina - 3,70 m
61
Nakajima Ki-43 Hayabusa
akajima Oscar" bio je standardni
ki avion snaga Carske armije
Japana u toku cijelog drugog svjetskog
rata i, mada ih je samo broj
bio na raspolaganju u vrijeme prvih ja-
panskih napredovanja u Malaji, Nizozem-
skoj, I Indiji i Burrni, njegove su
sposobnosti bile grubi ok za Saveznike.
L\ jereni, uprkos jasnim upozorenjima,
da Japanci imaju samo inferiorne tipove
a iona, Saveznici su u to upu-
tili drugorazredne avio-
ne, sasvim nedorasle da se nose sa Ki-43.
Projektiranje Ki-43, kojima je rukovo-
dio Kideo Itakawa, je u decem-
bru 1937. na osnovi zahtjeva armije da
sc konstruira nasljednik aviona Nakaji-
ma Ki-27. Iako je ovaj imao zatvorenu
pilotsku kabinu i bio niskokrilac potpu-
no metalne konstrukcije, imao je fiksni
k8potirani stajni trap. Specifikacije za
avion koji ga nasljediti, po-
stavljale su neke vrlo visoke zahtjeve u
pogledu njegovih osobina, to je
da je stajni trap neizbjean. Is-
tovremeno su se od novog aviona traile
vi oke manevarske sposobnosti, jednake
onima kod Ki-27, koje bi se bolje mogle
s lakim, fiksnim stajnim trapom.
Ekipa Nakajime se za
trap i prvi je prototip novog lovca pole-
tio u -januaru 1939. Sa zvjezdastim mo-
torom Ha-2S od 92S KS i naoruan s pro-
pisana dva mitraljeza od 7,7 mm, Ki-43
je ubrzo pokazao da ispunjava zahtjeve
u pogledu performansi. Manevarske spo-
sobnosti, bile su mu dosta sla-
bije od Ki-27 i neko je vrijeme sudbina
Ki-43 bila na vagi. armija je
ipak da odobri daljnji rad na
razvoju, pa je niz pokusnih
aviona s raznim modifikacijama u pogle-
du motora i naoruanja, dok je iz' pro-
grama poboljanja manevarskih sposob-
nosti proizaao vitkiji trup i ugradnja
takozvanih leptir" zakrilaca za borbene
akcije u donji, trupu blii dio krila. To
jc znatno manevarske sposob-
nosti Ki-43, a osobito mu smanjilo ra-
dijus zaokreta, pa su sada vojne vlasti
bile potpuno zadovoljne njegovim per-
formansama i
Armija je proizvodnju Ki-43
sa zvjezdastim motorom armijski tip
99", verzijom motora Ha-2S, u
aprilu 1941. i isporuke su u
oktobru iste godine. Prva varijanta se-
rijske proizvodnje bila je armijski tip
1 avion model lA", ili Ki-43-Ia,
ali su uskoro slijedili model lB" i mo-
del IC" (Ki-43-Ib i Ki-43-Ic). Glavne raz-
like ta tri modela bile su u na-
oruanju, poimence dva mitraljeza od 7,7
mm, jedan mitraljez od 12,7 i jedan od
7,7 mm, te dva mitraljeza od 12,7 mm.
Dvokraka elisa je promijenjena
__ o drvena s fiksnim korakom zamijenje-
na je metalnom s dvojnim korakom.
U februaru 1942. pojavio se Ki-43-II sa
zvjezdastim motorom armijski tip l"
(Naka.iima Ha-llS), poboljanom verzijom
"tipa 99", koji je razvijao snagu od l.lS0
KS. Novi je tip aviona s mnogo boljim
performansama, uao u proizvodnju no-
vembra 1942. kao model 2A" ili Ki-43-IIa.
Razlikovao se od modela 1 time to se
otvor za dovod zraka u kompresor na-
lazio na gornjem dijelu motora
(ranije je bio na donjem), to je za sko-
ro 60 cm imao manji razmak krila da
bi se brzina, te donji dio
krila za noenje bombi. Borbeno isku-
stvo pokazalo je da je potrebna
zatita, pa su rezervoari za gorivo dobili
primitivan sistem automatskog brtvlje-
nja, a pilot oklopljen naslon sjedala. Mo-
del :lB", ili Ki-43-IIb, bio je u osnovi je-
dnak, ali s raznim modifikacijama op-
reme, osobito to se dovoda zraka u
i ulja. Te su modi-
fikacije postale standardnima kod mo-
dela koji se pojaviti, Ki-43-
-KAI. Imao je jednu trokraku elisu kao
i raniji Ki-43-II model, ali posebne is-
pune cijevi za svaku stublinu motora,
to mu je uslijed dodatnog potiska dava-
lo brzinu.
Zadnja varijanta Ki-43 pojavila se u
maju 1944. Bio je to Ki-43-IIIa sa zvjez-
dastim motorom od 1.230 KS Ha-ll S-II.
Serijski model aviona je kao
,'model 3A". Do kraja rata su
samo dva prototipa modela Ki-43-IIIb,
ili modela 3B". Ta zadnja varijanta ima-
l:i je namjenu visinskog sa
zvjezdastim motorom Mitsubishi (Ha-33)
42 (Ha-1l2) od 1.2S0 KS i naoruanjem
od dva topa Ho-S kalibra 20 mm.
Krajem 1944. godine Ki-43 je za-
stario i postepeno su ga u .iedinicama pr-
ve borbene linije zamijenili novi tipovi.
Zavrio je svoj vijek kao trenani avion
i kao kamikaze oruje. U svemu je bilo
S.919 aviona Ki-43 na.ivie od
svih aviona u slubi sna-
Carske armije Japana. Mada je taj tip
aviona postigao nekoliko us-
pjeha u ranim stadijima rata, bio je to
prvenstveno rezultat njegovih manevar-
skih sposobnosti i slabe kvalitete savez-
lovaca. U stvari, performanse Ki-
-43 nikad nisu bile iznad a
njegovo naoruanje uvijek slabo.
Dolje: Dva aviona Nakajima
Ki-43-Ia "Oscar"".
62
-akajima Ki-43IIb Hayabusa (sokol)

ili Oscar
Prikazani avion je iz
neidentificirane jedinice. Kamuflaa
je standardna, sivo i tamnozeleno, kao
'to Sl.l i bijela traka borbenog aviona
na stranjem dijelu trupa, tamnoute
trake na napadnim ivicama krila i bijelo
obrubljeni hinomaru na gornjim
povrinama. Obratite panju na oznake
postignutih pobjeda u vidu
zastava ispod pilotske kabine. Praksa
pobjeda na japanskim
..\ionima bila je razmjerno rijetka, jer
.c morao uzimati u obzir rang ili
drutveni poloaj pojedinog pilota
unutar jedinice: za kapetana se,
na primjer, nije moglo otvoreno tvrditi
dc: je postigao pobjeda od majora
Tip - lovac i lovac-bombarder,
ednosjed
Motor - jedan zrakom
zvjezdasti armijski tip 1 (Naka.jima
Ha-lIS) s cilindara. 1.150 KS
u polijetanju i 980 KS na .5.600 ":1
Naoruanje - dva mitraljeza hp 1
(Ho-I03) od 12,7 mm s 250 metaka
po mitraljezu u gornjem dijelu nosa,
plus dvije bombe po 30 ili 250 kg
Makslmama brzina - 540 km/h
na 4.000 m
Brzina krstarenla - 440 km/h
Penjanie - 5.000 m za S' 49"
Operativnt plafon - 11.200 m
u avionu: 3.200 km s odbacivim
rezervoarima
2.925 kg bruto
J)uina - 8,92 m
Visina - 3.27 m
Povrina krila - 21.40 mZ
63
VELIKA
BRITANIJA
o Kraljevskim snagama
(Royal Air Force - rojal er fors, krati-
'ca RAF, op. prev.) u godinama
dva rata je dijelom o tu-
nom propadanju. Velika Britanija bila
je prva velesila koja je stvorila samostal-
ne snage formiranjem RAF-a I.
aprila 1918. i RAF je na kraju prvog
svjetskog rata mogao postrojiti 22.000
aviona, od kojih su 3.350 bili avioni prve
borbene linije. Ljudstva je bilo skoro
300.000.
Bilo je, neizbjeno da se po
slije rata opseg RAF-a smanji. Mirnodop-
ski uvjeti nisu opravdavali tako velik sa-
stav, a financijske poslijeratnog
svijeta nisu dozvoljavale da se na naoru-
anje troe velika sredstva. Ali umjesto
da se veliko drvo RAF-a obree na po-
godnu kako bi iz njega, kad i
ako to b.ude potrebno, mogli niknuti no-
t'i, zdravi. izdanci, poslijeratni planeri
su okljatrili RAF. Osoblje je
reducirano od 300.000 na 31.500, a broj
operativnih eskadrila od 18,8 na 12.
To kijatrenje RAF-a utjecalo je ne sa-
mo na njegovu i njegovu
prirodu: zauzet odravanjem vlastite eg-
zistencije, RAF se koncentrirao samo na
provjerene ideje i koncepcije,
kao i na avione kojima ih provoditi,
a na napretka operativnih teorija
i tehnologije. Zbog financijskih restrik-
cija, RAF je svoje u tehnolokom
razvoju morao svesti na mali broj natje-
cateljskih aviona, kao to su bili rani
hidroavioni firme Supermarine. .
Izgubivi korak s razvojem
avijacije, RAF je kao standardne
avione do sredine tridesetih godina kori-
stio samo dalje razvijene tipove dvokril-
nih lovaca iz prvog svjetskog rata. Jo
se uvijek pokretljivost smatrala vani-
jo od ubrzanja i brzine penjanja, a
d o se da zbog brzine sli-
je ja nije uputno maksi
n u brzinu aviona. I dok su druge
z e eksperimentirale s topovima, ve-
brojem mitraljeza i s mitraljezima
kalibara, britansko naoruanje bi-
la su jo uvijek dva mitraljeza Vickers
kalibra 7,7 mm koji su sasvim zadovo-
ljavali u prvom svjetskom ratu, sa zatva-
na dohvat ruke. pilotu, kako bi
mogao otkloniti kvar kad se zaglave.
Dolazak Adolfa Hitlera na vlast 'u ja-
nuaru 1933. doveo je Britancima u svijest
da rat koji sve ratove
moda to nije postigao. Snaga prve bor-
bene linije RAF-a bila je u to vrijeme
nekih 850 aviona, ali su 1934. godine do-
lleseni planovi da se taj broj za
jo 3.500, s daljnjih 6.000 u rezervi. Na-
pravljeni su i planovi da se snaga RAF-a
znatno u ljudstvu i aerodromskim
postrojenjima, a kapacitet proizvodnje
se 1936. godine siste-
ma tvornica u sjeni. Taj je plan za-
htijevao kapaciteta za pro-
izvodnju aviona. i motora u posebno gra-
novim tvornicama, kako bi,
i ako bi tvornica bila razorena
bombardiranjem, tvornica u sjeni mog-
la nastaviti s proizvodnjom..
U isto vrijeme su se stvarati i
planovi novih tipova aviona: brzih dvo-
motornih srednjih bombardera popu
Vickers Wellingtona (vikers velington
Bristol Blenheima (bristol blenhajm)
H<:tndley Page Hampdena (hendli oej
hcmden); brzi jedno;notorni lovac s uv
stajnim trapom i bat
jama mitraljeza kao Hawker Hurri
(!:oker hari ken) i Stipermarine Spi
(sjupermarin spitfajer) ;
tekih bombardera iz' kojih
Short Stirling (ort sterling) i Handley
Page Halifax (hendli pejd helifeks), te
Avro Lancaster (avro lenkester),
motorni potomak pod nesretnom zvijez-
dom Manchestera
II to vrijeme nastat i drugi tipovi,
kao Short Sunderland (ort sanderlend),
hidroavioni - lete-
Westland Lysander (vestlend
lisender), armijski avion za podrku,
Westland Whirlwind (vestIend verlvind),
dvomotorni lovac s velikim akcionim ra-
dijusom i Fairey Battle (feri betI), laki
jednomotorni bombarder.
Veliki koraci su u ra-
ta, septembra 1939. ali je snaga RAF-a'
jo uvijek bila nedovoljna u usporedbi s
regrutiranje i izo-
brazba ljudstva dobro su napredovali, a
kvaliteta osoblja bila je izvrsna na svim
razinama. RAF se nekako provukao kroz
dane' 1940. god. s gubitkom
Danske, Norveke, Belgije, Nizozemske i
Francuske, te kroz bitku za Britaniju. Sa
1941. god. su ofanzivne akcije
protiv operacijama lovaca i
srednjih bombardera nad okupiranom
Evropom, a bombarderska ofanziva pro-
tiv same je oprezno
krenula. Pojavili su se novi avioni kao
df' Havilland Mosqllito (de hevilend mo-
skito), Bristol Beallfighler (bristol bofaj-
ter) i Hawker on .
Lovci Supermarine Spitfire VB
iz sastava 81. eskadrile komande
RAF-a u letu. Avion ime predstavlja
sinonim za RAF u drugom svjetskom
ratu, Spitfire je bio divan avion,
obljubljen kod sviju koji su na njemu
letjeli. Imao je prekrasne linije, ali
i velike razvoja. Do kraja
tata taj u osnovi
adaptiran je u uspjena
lm'ca, avion, lovca-bombardera'
i trenanog lovca, a uz mitraljeze
kojima je bio naoruan od
r:.aoruanje mu je poraslo na topove,
bombe i rakete. je bilo preko
20.000 aviona tipa Spitfire,
je postao najbrojniji ikada
britanski avion.
vi, i nova oprema, kao to je radar za
borbu lovaca i navigaciju.
U toku 1942. godine je
ofanziva Bombarderske komande RAF-a
protiv industrijskih
a u drugoj polovini godine su
se i snage Armije SAD i svojski
se prihvatile preciznog dnevnog bombar-
diranja ciljeva. Istovremeno je u pusti
njama sjeverne Afrike RAF razvijao jo
jedno oruje u snaan instrument rata.
Bio je to lovac-bombarder je takti-
ka u sjevernoj Africi. dotjera-
na u Italiji u toku 1943. i usavrena u
borbama u sjeverozapadnoj Bvropi u. to-
ku 1944. i 1945. Tokom ovih poljednjih
dviju godina razvijena je vjettina
bombardiranja do visokOg stupnja, uz
.'
radara i za ozna-
ciljeva, i potpuno razoreni mno-
gi gradovi.
S prijetnjama V-l uspje-
no se izilo na kraj u zraku tokom 1944.
godine, a kad je 1945. rat bio pri kraju,
Velika Britanija je u borbu protiv Nje
upravo svoj
prvi mlazni avion, dok je nova
generacija lovaca bila spremna da
u naoruanje.
Godine 1939. RAF je bio mala, ali dje-
lotvorna snaga, s isto takvom
obranom, malim sastavom srednjih bom
bardera i s velikim idejama o strate-
kom bombardiranju. Do 194.,5. godine lo-
je obrana narasla do ogromnih
razmjera. i bila pretvorena u razorno tak-
ofanzivno oruje protiv neprijatelj-
skih oklopnih jedinica i uporita. Snage
srednjih bombardera narasle su u
no oruje za napad na manjim .udaljeno-
stima i paralizirale sposobnost Nijema-
ca da brzo i efikasno premjetaju svoje
tIupe i ratni materijal. A teki bombar-
deri su se od matanja razvili u brojnu
i snanu silu, sposobnu da nanesu veoma
teka razaranja. Treba, uzeti u
obzir da je ofanziva strategijskih bom-
bardera postizati zapaenije re
e 1944. godine razara
njem cestovne I
plovne mree te unitenjem po trojenja
za proizvodnju sintetskog pogonskog go-
riva i gume.
Avro Lancaster
Avro Lancaster je bio najuspjeliji bom-
barder Velike Britanije u drugom svjet-
skom ratu. Prva verzija bombardera
je tako uspjela da su se daljnje verzije
i modeli od nje znatnije razlikovali sa-
mo u naoruanju i opremi, dok se osnov-
ni avion nije mijenjao. Mogao
je ponijeti ofanzivni teret od bilo
kojeg aviona njegove klase i stoga je od
sredine 1942. god. do kraja rata nosio
glavni teret ofanzive Bombarder-
!oke komande RAF-a protiv
Lancaster se razvio od neuspjelog bom-
bardera Avro Manchester. Ovoga je eki-
pa pod Roya Chadwicka (Roj
Gedvik) projektirala po zahtjevu iz 1936.
god. kao dvomotorni srednji bombarder
s motorima Rolls-Royce Vulture (rols-
-rojs Prvi prototip Manchestera
poletio je u julu 1939. i njegove su se
performanse uskoro pokazale dobrima.
je za proizvodnju i u naoru-
anje je uao u novembru 1940. Ali bor-
bene operacije avionom Manchester ni-
Sll bile uspjene: motori su prebrzo bili
puteni u upotrebu i, mada snani, po-
kazali se nepouzdanim. je bi-
lo samo 209 Manchestera i u junu 1942.
taj je tip iz naoruanja.
Problemi s motorima Vulture naveli su
Ministarstvo zrakoplovstva 1940. god. da
razmotri verziju s motora manje
snage. Ovi su, zajedno s izvanrednom
konstrukcijom aviona Manchester, dava-
li nadu u dobar teki bombarder. Motor
odabran za novi avion, koji nositi na-
ziv Manchester III, bio je dobro provje-
reni i pouzdani Rolls-Royce Merlin. Pro-
totip novog aviona, s visokim sredinjim
vertikalnim stabilizatorom i malim ver-
tikalnim stabilizatorima s kormilom na
oba kraja horizontalnog stabilizatora (ko-
je je naslijedio od Manchestera I) pole-
tio je prvi put u januaru 1941. i uskoro
pokazao izvrsne osobine. Prvotni tip ver-
tikalnih repnih povrina uskoro je zami-
jenjen prostranim povrinama na
krajevima horizontalnog stabilizatora ve-
ceg razmaka, uzetog od Manchestera lA.
Srednji stabilizator je uklonjen. Prva dva
prototipa prola su veoma temeljita is-
pitivanja i taj je tip, sada prekrten u
Lancaster, za proizvodnju. Prvi
bombarderi serijske proizvodnje Lanca-
!>ler I, koji su se od prototipova razli
kovali time to su imali i trbunu
mitraljesku kupolu i motore Merlin XX
od 1.280 KS umjesto ranijih Merlin X s
1.145 KS, poletjeli su oktobra 1941, a es-
kadrile su svoj novi avion dobi-
vati 1942. godine. Na prvi bor-
beni zadatak poletio je marta iste godine
i od tog vremena postao glavnim oslon-
cem Bombarderske komande RAF-a. U
svemu je bilo 3.425 aviona Lan-
caster.
Rano u toku proizvodnje Lancastera
pojavio se strah da se proiz-
voditi dovoljno motora Merlin da bi se
zadovoljili zahtjevi, pa je tako nastao
model Lancaster B II. Razlikovao se od
verzije po tome to su ga po-
kretala Bristol Hercules II zvjezda;
sta motora po 1.650 KS. Performanse s
motorima Hercules malo su se razliko-
vale od onih kod modela B I s motorima
Merlin, ali kako na kraju ovih nije uz-
manjkalo, proizveden je samo 301 avion
modela B II.
Od augusta 1943. pojavio se Lancaster
B X. Bila je to verzija koju je proizvela
Victory Aircraft of Canada (Viktori er-
kraft ov Kanada) s motorima Merlin 28,
31' ili 224 u proizvodnji Packarda. Izgra-
je bilo ukupno 430 aviona s tom
oznakom. Istovremeno je u Velikoj Bri-
taniji nastavljena proizvodnja modela B I,
s tim da su kasniji avioni imali motore
Merlin 20 i 22 od 1.460 KS, ili Merlin 24
od 1.640 KS. britanski model
Lancastera bio je B III, koji se od B I
razlikovao samo po tome to je imao
motore Merlin proizvedene od Packarda.
Proizvodnja tog modela iznosila je u
svemu 3.099 aviona. Za sve namjene i
svrhe modeli B III i B X bili su iden-

model bio je B VI, proizveo
den u vrlo broju ljeti 1944.
godine. Imao je motore Merlin 87 s
tverokrakim elisama umjesto trokrakih
kod prethodnih modela. su uk-
lonjene prednja i kupola, otvori
prekriveni oplatom, te poseban
za paraliziranje rada-
ra. Zadnja oznaka bila je B VII, s no-
vom kupolom Martin smjete-
nom vie naprijed na trupu nego to je
bila ranija kupola Nash and Thompson
(ne end tomson). Zadnji Lancaster is-
je RAF-u u februaru 1946,
se ukupan broj popeo na 7.377 aviona.
Proizvedene su bile i dvije podoznake
modela B I vrijedne panje: B I (Spe-
cial) i B I (FE). Prvi je bio namijenjen
za noenje specijalnih tereta, kao to su
bile bombe za razaranje brana, probojna
bomba 'Tallboy' (tolboj) od 5.443 kg i
'Grand Slam' (grend slem), zemljotresna
bomba od 9.979 kg bomba upo-
trijebljena u ratu). Kod drugoga je bila
uklonjena kupola i na gornji dio
trupa, na potezu od izlazne ivice krila
do pilotske kabine, sedlasti re-
zervoar za gorivo. Sadravao je 5.455 li-
tara goriva, to je bombar-
dh-anje Japana iz velike udaljenosti. Me-
B I (FE) je zakasnio i nije jo
za rata bio u naoruanje. (FE
je kratica za 'Far East' - Daleki istok.)
razvoj Lancastera od modela B
IY i B V doveo je do zadnjeg RAF-ova
tekog bombardera s klipnim motorima,
Avro Lincoln.
U toku rata Lancaster je bio opreman
raznim radarskim
koji su bombardiranje u
uvjetima i magle, a rekord
to ga je taj avion postavio govori sam
za sebe: preko 150.000 borbenih zadataka
tl toku kojih je vie od 600.000
tona bombi. A i gubici su bili razmjerno
mali: u 1943. god. jedan avion na svake
132 tone bombi, s
56 tona na svaki izgubljeni Handley Pa-
ge Halifax i 41 tonom na svaki Short
Stirling.
66
Osnovni projekt sadravao je i
nosti razvoja: za bombe tipa 1814 kg
pobrinulo se 'kod prvog modela, ali
je u svojoj unutranjosti avion mogao
5mjestiti sve teret bombi, pa su sa-
mo 'Tallboy', 'Grand Slam' i bombe za
razaranje brana morale biti noene izva-
na. Za svoju avion je bio po-
kretljiv, a jedina mana, koju je di-
jelio s ostalim britanskim bombarderi-
ma, bila je nedostatak defanzivnog nao
lUanja velikog kalibra, osobito nakon
to je bila uklonjena trbuna kupola.
Avro Lancaster B I
Prikazan je avion G iz sastava
1-. eskadrile (kodna slova LS), serijski
roj LM IlO, je prvi pilot bio
zrakoplovni M. Johnston
Donston) iz Kraljevskih snaga
Australije. Avion je izgubljen
l '. septembra 1944. poslije 244 sata
orbenog letenja. Kamuflaa je
landardna, s mutno crnim donjim
povrinama, to se protezalo i uz dvijt:
bokova trupa, te tamnozelemm
i vi (zemljano
ornjim povrinama
Tip - teki bombarder sa sedam
ade
Dulje: Teki bombarderi Avro
I..t.llcaster razasuti po uzletitu
Bumbarderske komande.
Motori -
redna Rolls-Royce Merlin 22 sa po
dvanaest cilindara, svaki snage 1.460 KS
u polijetanju
pokretljiva mitraljeza Browning od
7,7 mm u nosnoj kupoli, dva pokretljiva
mitraljeza Browning od 7,7 mm u
kupoli i pokretljiva mitraljeza
Browning od 7,7 mm u repnoj kupoli
(neki avioni imali su i dva pokretljiva
mitraljeza Browning od 7,7 mm
II trbunoj kupoli)
ofanzivno: do 8.165 kg bombi (9,979 kg
kod modela BI Special)
na 4.572 m s maksimalnom teinom
u polijetanju; 394 km/h na razini mora
s maksimalnom teinom u polijetanju;
462 km/h maksimalna
na 4.572 m
Penjanje - 6.096 m za 41' 36"
Dolet - 4.072 km s teretom bombi
od 3.175 kg; 2.784 km s teretom bombi
od 5.443 kg
32.659 kg bruto
Duina - 21,18 m
Visina - 6,25 m
67
Bristol Beaufighter
Na prvi pogled Bristol Beaufighter dje-
luje kao nezgrapan i ruan avion. Ali po-
blie razgledanje otkriva i bolje strane
tog izvanrednog aviona: velika krila za
noenje velikih tereta, motore za
velike brzine i visoke performanse, de-
beo trup sposoban da smjesti opremu i
podnese zadobivena u borbi te
pilotsku kabinu na samom trupa,
to je pilotu prualo vidljivost
prema naprijed. U stvari je, uprkos pri-
vidnoj izgled Beaufightera bio
u redu i, ako prihvatimo
da je u 'tedu sve to izgleda da je u re-
du, bio je to prvorazredan avion.
Beaufighter je bio projektiran po pri-
vatnoj inicijativi 1938. god. kao
avion i u njegovoj je konstrukciji kori-
teno sve to se moglo iskoristiti od ne-
uspjela torpednog bombardera Bristol
Beaufort (bofort), krila, stranji
dio trupa, repne povrine i mnogi drugi
dijelovi. je nov srednji dio tru-
pa i snaniji motori. Neposredno prije
nego to poletjeti prvi prototip u ju-
lu 1939, Ministarstvo zrakoplovstva po-
kazalo je interes za novi tip aviona na-
300 komada izravno s da-
ske. Prvi probni letovi, veoma uspjeli,
pokazali su da nisu potrebne neke poseb-
ne modifikacije i u julu 1940. avion je
silaziti s proizvodne trake i stizati
u RAF-ove eskadrile u septembru.
Ti prvi avioni bili su po standardu
modela Mark IF, s topa od 20 mm
i est mitraljeza od 7,7 mm, to je po-
stalo redovnim naoruanjem lovaca
Beaufighter. Performanse novog tipa bile
su dobre, s maksimalnom brzinom od
520 km na sat, a bio je i novi
radar Mark IV za presretanje u zraku,
pa je spoj tih elemenata dao prvi zaista
uspjean avion - Blenheim
je bio samo prijelazni model bez potreb-
nih performansi da bi stvarno mogao us-
pjeti u toj ulozi. Radar AI Mark IV (AI
- kratica za Air Interception, presreta-
nje u zraku, op. prev.) moglo se prepoz-
nati po njegovim antenama: dvostruki
iljak na nosu aviona i vertikalne antene
na vanjskim dijelovima krila.
U 1941. Beaufighter je uao u
naoruanje jedinica u sjevernoi Africi
kao dnevni avion za velike uda-
ljenosti. Da bi mu se osigurao potreban
dolet, u trup su smjeteni dodatni rezer
voari za gorivo. Kasnije su premjeteni
u prostore vanjskih dijelova krila, zbog
je trebalo ukloniti est mitraljeza
Browning koji su prethodno tu bili smje-
teni. Po prilici u isto vrijeme, marta
1941, u slubu Obalne komande RAF-a
uao je nov model kao lovac velikog ak-
cionog radijusa. Bio je to Beaufighter IC
s posebnim radio i navignacionim
jima za dugo letenje iznad vodene po-
vrine.
Strah da proizvodnja zvjezdastih mo-
tora Bristol Hercules drati
korak s izgradnjom Beaufightera doveo
je do modela, Beaufighter llF.
Imao je dva redna motora Rolls-Royce
Merlin XX od po 1.280 KS umjesto zvjez
68
dastih Hercules III od 1.425 KS kod avio-
na Mark l. Motori Merlin izazivali su
manji otpor zraka, pa su se performanse
donekle poboljale, ali je nastalim kon-
strukcijskim promjenama stabilnost
Beaufightera po pravcu postala nedovolj-
na. Rjeenje je, poslije vrlo opsenih is-
pitivanja, u tome da je horizon-
talnim repnim povrinama dan izrazit
Voblik, pa je ta modifikacija primije-
njena kod toga i daljnjih modela. Izgra-
je bilo samo 450 aviona modela
Beaufighter IlF, jer se pokazalo da je
proizvodnja zvjezdastih motora Hercules
dovoljna da zadovolji sve potrebe proiz-
vodnje aviona.
eksperimentima izvrenim na
Beaufighteru bila su ispitivanja novog
radara valne duine u centimetarskom
s antenom u posebno oblikova-
nom nosu, naoruanja s dva topa od 40
mm, te specijalnih Ni-
ta od toga nije dospjelo do stadija pro-
izvodnje, u ranim fazama razvoja Beau-
flghtera i samo je radar obilno koriten.
U nastojanju da se pobolja vatrena
ovoga aviona za borbu,
je model Mark V, koji je imao ku-
polu s topa na poloaju iznad kri-
la. Ta modifikacija nije, uspje-
la, pa su samo dva aviona
Beaufighter V. obilno koriten
tip u naoruanju bio je avion Mark Vl,
proizveden kao VIF i VIC za i
Obaisku komandu. Pogon aviona Mark VI
bila su dva Hercules VI ili XVI zvjez
dasta motora po 1.650 KS. Prvi put je
uvedena i stranja obrana s jednim mi-
traljezom Vickers K kalibra 7,7 mm u
kabini Avion Mark VIC do-
bio je ofanzivno naoruanje i ugrad-
nJom raketa ili torpeda. Avion
Mark VI uao je u naoruanje u ljeto
1942. Ukupno ih je bilo 1.833.
Beaufighter II (koji je trebao imati
zvjezdaste motore Hercules VI) i Beau-
fip,hter IV (s rednim motorima Rolls-
-Royce Griffon) nisu bili kao
Dl Beaufighter VIl sa zvjezdastim mo-
torima Hercules VIII) i Beaufighter VIlI
i IX za proizvodnju u Austra-
liji). Avion Mark XIC, kojih je bilo iz-
163, bio je prijelazna verzija
modela VIC bez za bacanje
torpeda.
verzija bio je mo-
del torpedni lovac X, ili TF X (TF -
kratica za Torpedo Fighter, torpedni lo-
vac, op. prev.). ih je 2.026 ko-
mada. TF X se pojavio 1943. godine, a
imao je dva zvjezdasta motora Hercules
XVII s podrezanim krilcima kola kom-
pl'esora za male visine. TF X je bio naj-
bolji lovac za napad na brodove u ratu,
sposoban da ogromnu raketa,
bombi, torpeda i topovske vatre prenese
na vrlo velike udaljenosti i velikom br-
zinom. Glavni vanjski znaci raspoznava-
nja TF X bili su zatupljeni nos aviona u
kom je bio smjeten radar valne duine
u centimetarskom za pronala-
enje ciljeva u zraku i na vodi, te ver-
tikalni stabilizator produen du
dijela trupa je poboljana stabil-
nost aviona po pravcu. Ukupno 364
Beaufightera TF X je
u Australiji kao Beaufighter 21. Proiz-
vodnja Beaufightera u Velikoj Britaniji
prestala je u septembru 1945, nakon to
su bila 5.562 aviona tog tipa.
Iako prvi u svijetu zaista uspjean
lovac, dok ga nije zamijenio de
Havilland Mosquito, Beaufighter je svo-
je pravo mjesto naao kao jurini
ki avion velikog akcionog radijusa. U toj
je uloii ostao nenadmaan i obavljao ne-
procjenjivo korisnu slubu na svakom bo-
jitu gdje je sudjelovao RAF.
Bristol Beaufighter TF X
Prikazan je avion M iz sastava 404.
eskadrile (kodna slova EE). Kamuflaa
je standardne sheme za
more u zonama umjerene klime,
s tamnosivom bojom kriljevca (koja
djetuje skoro kao zelena) i morskom
srednje sivom (umjesto propisane
specijalne morske tamnosive). Donje
povrine su nebeski sive. Oznake
nacionalne pripadnosti su
Obratite panju na crno-bijele
invazione pruge, koje su u junu 1944.
dobili svi avioni
ekspedicionih snaga
Tip - jurini lovac za napad
na brodove, dvosjed
Bristol Hercules XVII sa po
u polijetanju
1'iaonuanje - topa Hispano
od 20 mm sa 283 metka po topu
II donjem dijelu nosa, plus jedan
torpedo od 748 ili 965 kg, ili osam raketa
po 41 kg i dvije bombe po 11 kg
Maksimalna brzina - 488 km/h na 396 m
Penjanje - 1.524 m za 3' 30"
na 1.524 m
nepoznata 11.431 kg bruto
Duina - 12,70 m
Visina - 4,83 m
Dolje: Bristol Beaufighter TF X,
c.1'ion T iz sastava 236. eskadrile
Ohalna komanda RAFa u zraku.
Obratite panju na prednji par
torpeda ispod pilotske kabine, osam - ....I!." _
raketa to ih nosi na lansirnim rampama
ispod vanjskih dijelova krila (zbog
sc moralo ukloniti est mitraljeza
od 7,7 mm koje je nosio u krilima),
defanzivno naoruanje
;:a drugog posade i izrazito prema
povijene horizontalne repne
Tovrine. Avioni kasnije proizvodnje
imali su hrpteni greben kojim se
vertikalni stabilizator produavao prema
ITL/PU kako bi se stabilnost
po pravcu. Vidi se i izvrstan poloaj
pilota u nosu velikog trupa,
_dje je imao nenadmano vidno polje.
l'rijedne panje su i jasno istaknute
invazione pruge kojim,a su bili
t.-biljeeni svi avioni
ekspedicijskih snaga u drugoj
olovini 1944. Njihov gornji dio
cesto je bio prebojen.
69
Bristol Blenheim
U vrijeme kad je .uao u naoruanje 1937.
godine, Bristol Blenheim je bio jedna od
velikih nada Kraljevskih snaga:
brzina inu je bila od brzine bilo ko-
jeg dvokrilnog aviona to su
tada bili u slubi RAF-a, a tek neto ma-
nja od najnovijih jednokrilaca u slubi
Ltlftwatte. Ali usprkos tim na-
dama, Blenheimu je bilo da igra
relativno malu i slabo populariziranu
ulogu u britanskim naporima u vrijeme
drugog svjetskog rata.
Svoje podrijetlo Blenheim od br-
zog civilnog transportnog aviona iz 1935.
godine Bristol tip 142 to ga je RAF-u
poklonio novinski magnat Lord Rother-
mere (Rotermir). Od toga je 1935. god.
potekao zahtjev za lakim bombarderom.
Prvi prototip poletio je u junu 1936. nos
mu je bio obilno zastakljen i strao je
tek neto ipred ravnine elise. Augusta
1936. je 150 ovih novih bombar-
nazvanih Blenheim I, a prvi se po-
javio u novembru 1936. Uao je u naoru-
anje marta 1937. i u '18 mje-
sf:ci. prije nego to je proizvod-
nja Blenheima IV, bila su 1.134
aviona toga modela..
Krajem 1938. godine RAF je osjetio
potrebu za specijaliziranim lov-
cem. a za tu su se ulogu visoke perfor-
manse Blenheima I vrlo priklad-
nima. lovac Blenheim IF uao je
. u naoruanje RAF-a u decembru 1938. -
tl lovca pretvoren je ugradnjom
trbunog kontejnera sa mitraljeza
Browning od 7,7 mm s
municijom. Bilo je proizvedeno oko 200
takvih kontejnera, kako bi se
jedinicama da svoje bombar-
dere Blenheim I pretvore u lov-
ce Blenheim IF. U junu 1940. prvi put
je u Blenheim IF bio i radar,
pa je to postao prvi u svijetu stvarni
lovac.
Prva borbena iskustva otkrila su glav-
m: nedostatke Blenheima I: preslabo de-
fanzivno naoruanje - samo dva mitra-
ljeza od 7,7 mm - i nedovoljan prostor
za navigatora. Ti su nedostaci otklonjeni
kod Blenheima IV, koji s pojavio krao
jem 1938. god. i uao u operativnu slu-
bu marta 1939. Imao je dulji nos, s vie
mjesta za navigatora, zapremi-
nu rezervoara za gorivo radi postizanja
doleta i snanije motore kako bi
st: poboljale performanse i no-
sh'ost bombi. Rezervoari zapremi-
ne su se tek nakon to
je prvih 80 aviona Blenheim IV bilo
i poboljani je model
kao Blenheim IVL. je bilo
ukupno 3.297 aviona modela Blenheim IV.
U toku rata izvreno je poboljanje do-
davanjem 1efanzivnog naoruanja, udvo-
je vatrena kupole na
dva mitraljeza i dodana turela s dva mi-
traljeza ispod nosa aviona. Jedna
ka verzija, Blenheim IVF, proizvedena
jc s kontejnerom na trbunom
dijelu onom kod Blenheima IF.
Iako je u Evropi Blenheim bio
iz prve borbene linije u augustu 1942,
oyaj je tip i poslije tog datuma ostao u
slubi u sjevernoj Africi i na Dalekom
istoku.
Blenheim je u pogledu bio
avion i sasvim zadovoljavao svo-
jim performansama, ali njegova nedo-
voljna i nosivost - to je bila
posljedica njegova razvoja iz civilnog
aviona - uvijek su mu ostale mane.
Ipak je Blenheim dobro obavljao svoje
zadatke sve dok ga nisu zamijenili de Ha-
villand Mosquito i Douglas Boston. Mo-
da je doprinos Blenheima rat-
nim naporima Saveznika bio u tome to
se iz njega razvio neuspjeli torpedni
bombarder Beaufort, koji je opet bio
osnova izvanrednom lovcu i lov-
cu za napad na brodove Bristol Beaufigh-
ter. Od Blenheima se razvio i Bristol
Blenheim V, prvobitno poznat pod ime-
nom Bristol Bisley (bizli). Uao je u
naoruanje kao laki bombarder u no-
vembru 1942, ali nije imao uspjeha i bio
u jesen 1943.
Dolje: Blenheim V zadnji model
porodice Blenheim. Taj je tip aviona
rezultat pokuaja da se
pt'rformance Blenheima poboljaju
u[;.radnjom snanijih motora,
a operativna efikasnost
zatitnog oklopa. Blenheim V
se u operativnoj slubi pojavio
novembra 1942. u sjevernoj Africi,
a zadnji od njih bio je
RAF-u u junu 1943. Obratite panju
na plamena montiran
na lijevu ispunu cijev lijevog motora
>:Mercury 30. I kupola predstavlja
znatno poboljanJe prema onoj
kakvu je imao Blenheim IV.
70
Bristol Blenheim IV
Prikazani avion je standardni
bombarder Mark IV, osim
filtera Vokes ispod gondola motora
i dodatnih otvora za usisavanje zraka
na desnoj strani gornjeg dijela obje
gondole motora. Oznake su standardne,
a donje povrine azurno plave
Tip - laki bombarder, trosjed .
tatari - dva zrakom zvjezdasta
Bristol Mercury XV sa po devet
u polijetanju i 995 KS na 2.819 m
-aoroanje - defanzivno: jedan fiksni
mitraljez Browning od 7,7 mm
u lijevom krilu, dva pokretljiva
u kupoli ispod nosa aviona i dva
pokretljiva mitraljeza Browning
od 7,7 mm u kupoli
ofanzivno: do 599 kg bombi
faksimaina brzizna - 428 km/h
na 4.572 m
Dolet - 2.350 km s maksimalnom
cinom u polijetanju
6.804 kg bruto
Duina - 12,98 m
\"isina - 3,00 m
,
71
de Havilland Mosquito
jegova mnogostranost i preteno drve-
na konstrukcija bili su dovoljni da osi-
guraju besmrtnost avionu de Havilland
Mosquito (moskito). A on isto tako za-
sluuje da ga se upamti i kao apsolutno
divan avion, lijep za oko i sjajan za le-
tenje. Iako je Mosquito prvotno bio pro-
jektiran kao nenaoruani brzi bombar-
der, koji se na to svojstvo oslanjao da bi
izbjegao neprijateljskim lovcima, taj je
avion na kraju djelovao u ulogama bom-
bardera, lovca, lovca-bombardera,
nog lovca, aviona za fotografsko
nje, mina, jurinog lovca, izvi-
transportnog i trena-
nog aviona.
Koncern de Havilland je s ra-
dom na projektiranju aviona koji se
pojaviti kao Mosquito u oktobru 1938,
po privat,noj inicijativi
bombarder velike brzine s rednim mo-
torima Rolls-Royce Merlin. Izabrana je
drvena konstrukcija jer je lagana i
sta, jer je de Havilland s njom imao
h.kustva i jer se taj rad mogao vriti u
kooperaciji s drugim firmama, kako se
njime ne bi jedna do
krajnjih granica svojih kapaciteta isko-
ritena avionska industrija. U decembru
1939. je Ministarstvo zrakoplov-
stva pokazivati interes za projekt de Ha
,-iJlanda i u martu godine na-
je 50 aviona Mosquito.
Uslijed potreba u periodu bit-
ke za Britaniju 1940. godine, izgradnji
prototipa Mosquita nije se mogla dati
neka posebna prednost. Ipak je prvi pro-
totip poletio u novembru 1940. Bio je to
avion vrlo linija koji je
cskoro pokazao osobine u
pogledu performansi i upravljanja. Uhr-
w je izvreno i ispitivanje njegove ope-
racione upotrebljivosti i ti su pokusi da-
li tako dobre rezultate da je avion pu-
ten u proizvodnju, a narudba spo-
menutih 50 komada podijeljena je na
10 aviona PR Mark 1, 10 aviona B Mark
4 i 30 aviona NF Mark II. Kako
aviona tipfl Mosquito spada u jednu od
ove tri kategorije (PR, photographic-re-
connaissance - avion za fotografiranje i
72
B, bomber - bombarder; F,
flghter - lovac), bit bolje da o Mo-
sfJuitu govorimo po tipovima, a ne stro-
go kronolokom redl\ oznaka.
Prvi avioni Mosquito, to su septem-
bra 1941. uli u slubu, bili su avioni za
fotografsko s oznakom PR I.
Nisu bili naoruani, ali su na zadacima
koji su ih vodili duboko u Evropu pod
okupacijom pokazali da br-
zinom nadmauju i najnovije
lovce. Kako bi se poboljale performan-
se na velikim visinama, konstruiran je
model PR VIII s pogonom od dva mo-
tora Merlin 61 opremljena dvostepenim
kompresorima, ali ih je bilo
samo pet. U maju 1943. pojavio se PR IX,
koji se razvio od visinskog bombardera
B IX, a' je bilo 90 komada.
Krajem 1943. pojavila se prva verzija
aviona Mosquito s kabinom pod priti-
skom za PR zadatke, PR XVI.
ih je bilo 432, pa je to bio najbrojniji
Mosquito s oznakom PR. Zadnja ratna
verzija, PR 34, bila je namijenjena za-
dacima na vrlo velikim udaljenostima i
imala dva odbaciva rezervoara pod kri-
lima i dodatne rezervoare za gorivo u
trbunom dijelu trupa.
Drugi tip aviona Mosquito, koji je u
1I0vembru 1941. uao u slubu, bila je
bombarderska varijanta, B IV. Nosio je
907 kg bombi i imao dva motora Mer-
lill XXI po 1.250 KS. Avioni B IV
lli su u dvije serije, a serija 2 razliko-
vala se od serije 1 time to su gondole
motora strale iza izlazne ivice krila. Po-
rut ranih PR aviona, nenaoruani B IV
pokazao se prebrzim za lov-
ce, pa su gubici bili neznatni. Bombar-
deri Mosquito su uskoro stekli zavidnu
reputaciju svojom da teret
bombi velikom na
\orIo' udaljene ciljeve. Sredinom 1943. go-
dine uveden je model B IX s no-
sivosti i Oboa radarom za pronalae-
nje ciljeva. Zadnja ratna vari-
janta, B XVI, imala je pilotsku kabinu
pod pritiskom, to je avionu
\'alo operativno djelovanje na visinama
iznad 12.190 metara, i maksimalnu brzi-
nu od 668 km na sat, prema 612 km kod
modela B IV. je bilo oko 1.2DO
aviona tog modela, a koriteni su
nom u samostalnim napa-
dima sa svrhom da se remeti mir

Performanse aviona Mosquito bile su
tako spektakularne da se vrlo rano
u toku njegova razvoja pomiljalo na
izgradnju verzije osnovnog tipa.
Projektanti su za to osigurali preduv-
jete ostavivi nos trupa praznim, kako
bi se u njega moglo smjestiti topovsko
i mitraljesko naoruanje. Prvi
Mosquito, model NF II, uao je u slubu
januara 1942. Bio je naoruan s
topa od 20 mm i mitraljeza od
7,7 mm u nosu, te opremljen radarom
"AI Mark 4 (kasnije Mark V). Ovaj je
tip odmah postigao zapaene uspjehe
nad sjevernom Evropom i na ratnom
Sredozemlja. 97 lo-
aviona NF XII bili su standardni
NF II opremljeni radarom valne duine
II centimetarskom AI Mark
VIII, ali bez mitraljeskog naoruanja,
to je osobina svih lovaca Mosqui-
to opremljenih radarom. Poslije NF XII
slijedilo je 100 aviona modela NF II s
radarom AI Mark X.
nim radarom opremljen je i NF XIII,
ali je u ovom 220 novih aviona
bilo kao NF' XIX. Posljednja
ratna varijanta lovca Mosquito
bio je NF 30. U osnovi je, osim motora,
bio modelu NF XIX.
Uspjeh prvog naoruanog aviona Mo-
sCjuito modela NF II, doveo je
kom 1943. god. do razvoja varijante lov-
ca-bombardera FB VI. Uao je u naoru-
anje u maju 1943. i bio najbrojnija va-
rijanta od sviju modela aviona Mosquito.
-\ ioni serije 1, kojih je bilo
imali su motore Merlin 21 ili 23 po
KS i nosili bombe po 133 kg,
red redovitog naoruanja od to-
kalibra 20 mm i mitraljeza od
- - mm. Avioni serije 2, kojih je bilo
oko 2.000, imali su motore Mer-
- 25 od 1.635 KS i nosili 227 kg bombi.
t;kupno 7.781 komad tih divnih britan-
- -ili aviona bilo je prije nego
:0 je u novembru 1950. proizvodnja pre-
o a.
Lijevo: Izvrstan snimak aviona
-de Havilland Mosquito FB VI" u letu,
na kome se vidi osam raketa na inama
ispod krila, usta cijevi mitraljeza
od 7 7 mm u vrhu nosa i otvori za
tupa' od 20 mm ispod nosa aviona.
de Havilland Mosquito FB VI serija 2
Prikazan je avion T iz sastava 58.
eskadrile (kodna slova GE). Kamuflaa
je standardna za razdoblje 1943. godine,
s tamnozelenim i morski srednje sivim
gornjim povrinama i nebeskoplavim
donjim povrinama. Oznake nacionalne
pripadnosti su normalne
Tip - lovac-bombarder, dvosjed
Motori - dva redna
Rolls-Royce Merlin 25 sa po dvanaest
u polijetanju
Naoruanje - defanzivno: fiksna
topa Hispano od 20 mm sa 150 metaka
po topu i fiksna mitraljeza
Rrowning od 7,7 mm sa 500 metaka
pc mitraljezu u nosu aviona
ofanzivno: 907 kg bombi ili 454 kg bombi
i osam raketa po 27 kg
na 3.962 m; 583 km/h na 1.890 m
Penjanje - 4.572 m za 9' 30"
Dolet - 2.044 km s bombe
po 227 kg; 2.656 km s dvije bombe
po 227 kg
10.115 kg bruto
Duina - 12,47 m
Visina - 4,66 m
73
Fairey Swordfish
Iako je drugog svjetskog ra-
ta zastarijevao, Fairey Swordfish
(sordfi - sabljarka) ostao je u proiz-
vodnji do pred kraj 1944. godine. Sluio
jc do kraja hrabro i korisno u prvim
linijama i bio u stvari posljednji dvo-
krilni avion to su ga koristile britanske
oruane snage. S nadimkom gomila i-
ca, to su mu dale njegove posade,
Swordfish je s pravom bio obljubljen
kao platforma za lansiranje tor-
peda i kao vrlo i pouzdan avion ko-
ji svoju posadu dovesti i s o-
koja bi oborila drugih
tipova aviona. Swordfish je bez sumnje
bio po mjerilima drugog svjetskog rata
spor, ali za svoju pokretan i vr-
lo stabilan avion; idealan za operacije
s malih koji su uli u
naoruanje u kasnijem razdoblju rata.
Nastao razvojem
aviona Fairey l, g po
privatnoj inicijativi 1933. godine, proto-
tip Swordfisha prvi put je poletio apri-
la 1943. Izvorna oznaka bila mu je TSR
Il, a konstruiran je bio kao odgovor na
zahtjev Ministarstva zrakoplovstva za
torpednim bombarderom za slubu na
aviona koji bi ujedno bio po-
godan za zadatke. Pokusi s no-
vim avionom bili su odmah uspjeni,
kako s tako i s plovcima, pa
je za proizvodnju.
Swordfish je uao u naoruanje
nih snaga Mornarice u julu 1936, a glav-
na vanjska razlika serijskog
aviona i prototipa bila je trokraka elisa
prvoga, za razliku od dvokrake kod pro-
totipa. Do rata je 13 eskadrila
imalo avione Swordfish u svom sastavu,
a za vrijeme rata formirano je daljnjih
13, zadnja od njih u junu 1943.
Swordfish l, kako je nazvan prvi se-
rijske proizvodnje, je sve do 1943.
godine, kad su se pojavile dvije pobolj-
ane varijante. Prva od njih, Swordfish
ll, imala je metalnu oplatu na donjoj
povrini donjih krila umjesto platnene
kod aviona Mark I. To je donja krila
nilo dovoljno da ponesu osam
l aketa po 27 kg, to se pokazalo vrlo
korisnim za napade na brodove i pod
mornice. Na prvim avionima Mark Il za-
dran je zvjezdasti motor Pegasus HIM
3 od 690 KS, ali su kasniji avioni se-
rije Mark H i svi daljnji tipovi imali
Pegasus 30.
avion s novom oznakom, ko-
ji se pojaviti 1943. godine, bio je
Swordfish Ill. Imao je jo i radar Mark
X za otkrivanje brodova montiran u ve-
hkoj i nezgrapnoj na donjem
dijelu trupa nogu stajnog trapa.
Taj je radar uvelike poboljao efikasnost
Swordfisha u napadima na brodove. Zad-
nja verzija Swordfisha to se pojavila
bio je model Mark IV. Imao je zatvore-
nu pilotsku kabinu i bio namijenjen ko-
ritenju u Kanadi. Ukupna proizvodnja
Swordfisha iznosila je 2.392 aviona, a zad-
nji je bio u augustu 1944.
U ratu se Swordfish pokazao izvan-
redno efikasnim, jer su ga mala brzina
i stabilnost izvrsnom platformom
74
za lansiranje torpeda. Swordfish je u
aprilu 1940. izvrio prvi torpedni napad
u ratu i nastavio unitavati i
talijansko brodovlje torpedima i kasnije
raketama sve do kraja neprijateljstava.
s na sred-
nJem Atlantiku, dokle avioni iz baza na
kopnu nisu dosezali sve do kraja rata,
Swordfish se pokazao orujem od ne-
procjenjive vrijednosti u po-
razu flote 1943.
Bio je vrlo efikasan i u borbi
s povrinskim brodovima Osovine: do-
kaz tome ne treba traiti dalje od one-
sposobljavanja talijanske ratne flote u
Tarantu novembra 1940. i na-
nesenih bojnom brodu Bis-
marck u maju 1940, to je
brodovima britanske mornarice da ga
opkole i potope topovskom vatrom i tor-
pediranjem. Moda je najodvanija ak-
cija aviona Swordfish bila uzaludan po-
kuaj est aviona Eskadrile 825 da one
sposobe bojne krstarice
Scharnhorst (Sarnhorst) iGneisenau
(Gnajzenau) i teku krstaricu Prinz Eu-
gen prilikom njihova proboja kroz Ka-
u februaru 1942. Svih est torped-
ml.! bombardera bilo je uniteno protiv-
aVlOnskom topovskom vatrom i neproboj-
zidom lovaca. I na kraju,
mozda nema ljepe pohvale kvaliteti
Swordfisha od da je kao avion
prve borbene linije nadivio svog pred-
nasljednika, Fairey Albacore
(A1bakor).
Fairey Swordfish I
Prikazani avion je dovren u standardnoj
kamuflai snaga flote, na osnovi
heme za more u zonama umjerene
ime Ministarstva za zrakoplovnu
proizvodnju. Obratite panju da su
rondele na krilima blizu vrhova mnogo
i e van nego kod
ednokrilaca. praksa za kodnu
Identifikaciju u snagama flote
ila je da se za avione koji su djelovali
brodova koristi samo jedno slovo,
za avione koji su djelovali s
a\iona slovo j broj, a slovo, broj i drugo
lova za avione koji su djelovali
iz obalnih baza
Gore lijevo: Swordfish III, na kome
sc izmedu nogu stajnog trapa vidi velika
za smjetaj radara ASV X.
Lijevo: Ova fotografija aviona,
Swordfish iz perspektive
pokazuje povrine
Dl'Og tipa i otvorenu kabinu sa tri
posade. Ovo posljednje bilo je za posadu
,,"10 neudobno pri duljim letovima
po loem vremenu. U Kanadi je
koriten Swordfish IV sa zatvorenom
pilotskom kabinom.
Tip - torpedni bombarder i
avion, dvo- ili trosjed
Motor - jedan zrakom zvjezdasti
Bristol Pegasus HIM 3 s devet cilindara,
690 KS u polijetanju
mitraljez Browning od 7,7 mm u nosu
i jedan pokretljiv mitraljez Vickers
ili Lewis od 7,7 mm u stranjem
sjeditu
ofanzivno: jedan torpedo od 730 kg ili
jedna mina od 680 kg ili do 680 kg
bombi
na 1.525 m
Penjanje - 3.048 m za 15' 2" .
Dolet - 879 km s maksimalnim
ofanzivnim teretom; 1.658 km maksimalan

Razmah krila. - 13,87 m
Duina - 10,87 m
Visina - 3,76 m
Gloster Gladiator
Gloster Gladiator bio je posljednji dvo-
krilni avion u slubi Kraljevskih
snaga i kao takav posljednji iz-
laz onog idejnog stava prema
avijaciH koji je dominirao u mi-
ljenja RAF-a od 1916. do 1935. godine.
Bez obzira na poboljanja, kao to su
zatvorena pilotska kabina, pojednostav-
lJeni stajni trap i mitraljeza, Gla-
dijator je odgovarao onoj ideji kojom
se traio relativno lako naoruan i po-
kretan avion s velikom brzinom penja-
nja. Ipak, uprkos njegovoj zastarjelosti
u vrijeme izbijanja drugog svjetskog ra-
ta, operativna karijera Gladijatora bila
je vrlo uspjena sve do 1942.
Gladijator je u sutini bio aerodina-
poboljana verzija avio-
na Gloster Gauntlet (gontlit) s gore spo-
menutim poboljanjima i krilima kon-
struiranim kao cjelina, umjesto iz dva
dijela. Ekipu projektanata koja je kon-
struirala ovaj vrlo
i mali dvokrilni avion predvo-
dio je H. P. l'olland (Folend) i prototip
je prvi put poletio u septembru 1934.
Iako je novi lovac bio po privat-
noj inicijativi, u osnovi je odgovarao za-
htjevu za avionom iz 1930. go-
dine. Stoga se Ministarstvo
stva zainteresiralo za tu mainu i 1935.
god. sastavljena je po njoj i specifikaci-
ja, pa je iste godine, poslije iscrpnih is-
pitivanja, Gladijator bio za RAF.
Prvih 70 aviona serijske proizvodnje
imalo je, poput prototipa, pod krilima
mitraljeze Lewis (luis) ili Vickers s mu-
nicijom u bubnjevima, ali su sve dalj-
nje maine bile naoruane mitraljezima
Browning (brauning) s redenicima. Mo-
del aviona serijske proizvodnje za razli-
ku od prototipa, imao je zatvorenu pi-
lotsku kabinu i drugi motor - Mercury
IXS (merkjuri) od 830 KS umjesto Mer-
cury VIS od 645 KS. Isporuka je zapo-
u julu 1936. i Gladijator je uao II
naoruanje eskadrila prve borbene linije
u januaru 1937. je 231
avion modela Gladijator l.
model bio je Gladijator II.
Bio je vrlo modelu Mark l, ali
je imao motor Mercury VIllA ili Mer-
cury VIIIAS, filter Vokers i tro-
kraku elisu umjesto dvokrake kod mo-
dela Mark l. Gladiator II bio je namije-
njen eskadrilama RAF-a na Srednjem Is-
toku i u sjevernoj Africi i uao u slubu
na tim u februaru 1938. U
osnovi Gladijatoru bio je Sea Gla-
dijator (sea - more). Ta
verzija aviona imala je kuku
za zaustavljanje, okove za katapultira-
nje i profiliranu na donjem di-
jelu trupa za smjetaj avionskog
za spasavanje. Proizvodnja Gladijatora
II iznosila je 252, a Sea Gladijatora 98
aviona. Prvih 38 Sea Gladijatora bilo je
adaptirano od standardnog tipa aviona
Mark II. Zadnji Gladijator Mark II bio
je u aprilu 1940.
I druge zemlje pokazale su dosta odu-
evljenja za Gladiator: model Mark l na-
su Latvija, Litva, Norveka, Sved-
slca, Belgija, Kina, Irska, i Irak,
a Mark II Svedska, Portugal, Norveka,
Finska, Egipat i Irak. Izvezeno
je ukupno 216 Gladiatora.
Gladiator je bio glavni bntanski lo-
avion prve borbene linije u perio-
du minihenske krize 1938. godine, ali je
u vrijeme izbijanja rata 1939. godine
glavna snaga komande RAF-a
bila u lovcima Hawker Hurricane i Su-
permarine Spitfire. Usprkos tome, u sep-
tembru 1939. bilo je u slubi 114 Gladia-
tora kao aviona prve borbene linije, pre-
ma 102 u vrijeme Mi.inchena godinu da-
na ranije. Gladiatori su s re-
zultatima letjeli u vrijeme borbi za Nor-
veku 1940. godine, s povr-
ine smrznutog jezera, ali se nisu mogli
suprotstaviti lovcima. Na
sredozemnom ratitu, situacija
je bila
U borbama s talijanskim dvokrilcima
i prvom generacijom jednokrilaca po-
kretljivost Gladiatora im je
da unite velik broj neprijateljskih avio-
na. Najslavnija epizoda u karijeri Gla-
diatora bila je 18-dnevna obrana Malte
s tri aviona Sea Gladiator u junu 1940.
Gladiatori su sluili i u sjevernoj
Mrici i u vrijeme invazije na
aprila 1941.
Naoruanje - dva mitraljeza Browning
od 7,7 mm sa 600 metaka II trupu i dva
sa 400 metaka po mitraljezu u krilima
Brzina krstarenja - 341 km/h na 4.572 ID
Penjanje - 6.096 m za 9' 3"
Operativni plafon - 9.998 ID
Dolet - 889 km

Razmah krila - 9,83 ID
Duina - 8,36 ID
Visina - 3,15 m
Gloster Gladiator I
Prikazani avion je vedski Gladiator I,
'oji je u ratnom zrakoplovstvu Svedske
nosio oznaku 18. S montiranim skijama
i sa finskim oznakama, na vedskim
Gladiatorima iz sastava eskadrile
Floetilj 19 letjeli su vedski dobrovoljci
u ovjetsko-finskom ratu 1940. godine,
iz baza u Kerni
a sjeveru Finske. Shema kamuflae
je operacijama nad
_nijegom pokrivenim jezerima i umama
_Iotor - jedan zrakom zvjezdasti
Bristol Mercury IXS s devet
ilindara, 830 KS na 4.420 m
Lijevo dolje: Gloster Gladiator Il
iz sastava 25. eskadrile komande
RAF-a. Obratite panju na po jedan
mitraljez pod svakim donjim krilom,
kao i da je klizni dio pokrova pilotske
kabine gurnut unazad. To pokazuje
kako su nepopularni bili ovi pokrovi
vojnim pilotima krajem tridesetih
godina.
77
Gloster Meteor
Gloster Meteor je bio prvi britanski avi-
on na turbomlazni pogon uvrten u ope-
rativnu slubu i jedini avion
s takvim pogonom koji je operativno
letio u drugom svjetskom ratu. Iako je
Meteor na taj postao svojevrsna
prekretnica u povijesti avijacije, treba
da je prije njega u operativnu slu-
bu bio uvrten 'Messerschmitt Me 262 i
da je, iako stariji avion, upravo Me 262
dananjih mlaznih aviona,
a ne Meteor. Razlog je sasvim jednosta-
van: Meteor je sa svojim ravnim krili-
ma po koncepciji bio klipni avion s
mlaznim motorima, dok je naprotiv Me
262, sa svojim strelastim krilima, kori
stio najnovija aerodinamike,
kao npr. na koji rijeiti probleme
koji nastaju zbog stiljivosti zraka pri
velikim brzinama, bliskim brzini zvuka.
Godine 1940. zanimanje za mlazne avio-
ne u Ministarstvu zrakoplovstva bilo je
dovoljno da ta ustanova izda specifika-
ciju za avion s tom novom vr-
stom motora. Kompanija Gloster, koja
je gradila prvi britanski mlazni avion
Gloster Whittle E 28/39, ula je u natje-
s avionom koji je projektirala ekipa
s W. G. Carterom na Kako su mo-
tori to su se tada proizvodili bili raz-
mjerno male potisne snage, Glosterov
avion je projektiran s dva mala mlazna
motora u krila. Prvi je proto
tip bio spreman za ispitivanje na zem-
lji u julu 1942, s motorima
Whittle 2B to ih je proizvela kompani-
ja Rover, i poto su ispitivanja u rula-
nju uspjeno zavrena, Meteor je
da isporuku za let
provjerenih i motora Whittle
2/500 koje je proizvodila kompanija Po-
wer Jets (pauer dets). Kako je s tim
motorom bilo velikih prototip
Meteora je izvrio svoj prvi let u julu
1943. s motorima Rover B 23. Slijedili
su daljnji prototipovi s motorima poput
Halford H l (helford), Metrovick F 3 i
Rolls-Royce W 2B da je kompa-
nija Rolls-Royce preuzela rad na razvo-
ju serije motora po projektu Whittlea,
to je prethodno vrio Rover).
Prvi nalog za proizvodnju novog lov
ca, nazvanog najprije Thunderbolt (tan-
derbolt - grom) da bi potom naziv bio
promijenjen u Meteor kako bi se iz
bjegla zamjena s lovcem Republic P-47
Thunderbolt, izdan u septembru 1941.
Za avion Meteor serijske proizvodnje iza
bran je motor Rolls-Royce W lB/23 Wel-
land I sa 771 kp potiska. Me-
tcor I je uao u slubu u julu 1944, upra-
vo na vrijeme da se najnovijim
lovcima s klipnim motorom
u naporima da se suzbije opasnost od
bombe V-l. Za taj za-
datak bila je maksimalna brzina Mete-
ora I (620 km na sat na razini mora)
jedva nedovoljna. je bila sa-
mo 20 aviona modela' Meteor I, a prvi
od njih ustupljen je Sjedinjenim Dra-
vama u zamjenu za mlazni avion
Bell YP-59A.
Rad na drugom planiranom modelu.
Meteor II, koji je trebao koristiti moto-
re de Havilland Goblin I (goblin - vi-
lenjak) sa 1.225 kp potiska, bio
je obustavljen, pa je model ko-
ji u naoruanje bio Meteor III.
Prvilh 16 aviona s tom oznakom razli-
kovao se od modela s oznakom I samo
time 'to su imali dodatne rezervoare za
gorivo, klizni umjesto preklopni pokrov
pilotske kabine i jo neka manja pobolj-
Clnja. od 17-og aviona Mark
IIi nadalje taj je model imao motore
Rolls-Royce W 2B/37 Derwent I sa po
907 kp potiska. Time su znat-
no poboljane performanse aviona, pa
se maksimalna brzina popela od 660 na
793 km na sat na visini od 9.144 metra.
Nakon to su bile dobro uvjebane u
Velikoj Britaniji, jedinice s novim lo-
avionom u svom sastavu kre-
nule su u 1945. na svjeveroza
pad Evrope nestrpljivo susret
u borbi sa Me 262. stanje je
u Luttwaffe bivalo sve gore, pa do tog
sudara nikad nije dolo, a raspoloivi
Meteori su koriteni u zadaci-
ma napada na zemaljske ciljeve. U sve-
mu je bilo oko 280 aviona mo-
dela Meteor III prije nego to je taj tip
1945.. godine u proizvodnji naslijedio Me-
teor IV. Imao je snanije motore Der-
went V s poboljanim motorskim gon-
dolama i postao putokazom za razvoj
avijacije s kraja
gudina.
Meteor zasluuje svoje mjesto u po-
vijesti, ali svaka objektivna analiza mo-
ra do da nije bio ravan
avionu Me 262 iz dva osnovna razloga:
njegovi motori s centrifugalnim kompre-
bili su glomazniji i manje snage
od motora s aksijalnim kompresorom
koritenih kod aviona, a nje-
gova rjeenja bila su -da-
leko manje rafinirana,
problemima stiljivosti zraka.
Dolje: Tri aviona Gloster
Meteor F4 iz sastava 124. eskadrile.
Dl'aj model Meteora u osnovi
je modelu F3 iz doba rata, osim
to ima motore Derwent s neto
izlaznom cijevi. Usporedba
izmedu dotjeranih linija Me 262"
i relativno jednostavnih oblika
Meteora daje zanimljiv kontrast
u idejnom pristupu projektiranju
izmedu dviju zemalja u zavrnom
sladiju rata. Usprkos tome, Meteor
jc bio koristan avion.
78
Gloster Meteor III
Prikazan je avion Q iz sastava 616.
eskadrile (kodna slova YQ), prve
eskadrile koja je u svom sastavu imala
i Meteor I i Meteor III. 616.
eskadrila vrila je operacije s lovcima
Meteor III u sastavu 2.
snaga iz baze u Nijmegenu
od aprila 1945. Kamuflaa je standardna
za kasniju fazu rata, po uzroku br. 1
Ministarstva za zrakoplovnu proizvodnju,
za primjenu nad kopnom u
umjerene klime. Uzorak je propisivao
tamnozelene. i oceanski sive gornje
povrine i nebeskoplave (tipa S) donje
povrine. Oznake nacionalne pripadnosti
su normalne, osim pruga na vertikalnom
stabilizatoru, to je bilo uvjetovano
oblikom vertikalnog stabilizatora
i poloajem horizontalnih repnih
povrina na sredini njegova gornjeg
dijela. Ostali panje vrijedni znaci
raspoznavanja su ute napadne ivice
krila, uvedene od septembra 1941. za sve
avione, te 45 cm iroka plava
traka neposredno ispred vertikalnog
tabilizatora, uvedena na svim dnevnim
lovcima od decembra 1940. Trebala
. biti nebeskoplave boje tipa "S, ali
, te boje kojom su bojene donje
\Tine aviona, ali oko to?,i. koja bi
'jansa trebalo da bude nebesko plava
pa 'S' bilo je toliko miljenja
je ona opisivana- kao zelena boja
jajeta, plava boja
"ajeta i sivozelena koja na

Motori - dva turbomlazna Rolls-Royce
Derwent l, svaki sa 907 kp
potiska na razini mora
Naoruanje - topa Hispano Model
III sa 195 metaka po topu
Penjanje - 9.144 m za 15 min
na 9.144 m

Razmah krDa - 13,11 m
Duina - 12,57 m
Visina - 3,96 m
2
79
Handley Page Halifax
Iako tako uspio teki bombarder kao
Avro Lancaster, Handley Halifax ipak
zasluuje vie hvale nego to je
dobiva. Halifax je bio drugi teki bom-
barder Velike Britanije, a operativnim
avionom postao je samo mjesec dana
poslije ne osobito uspjelog Short Stirlin-
ga, i bio koriten i za razne druge za-
datke, transport, pomorsko iz-
i jedrilica. Ostao je u pro-
izvodnji i poslije zavretka rata.
Geneza Halifaxa u istom je zahtjevu
iz 1936. god. za srednje-tekim bombar-
derom s motorima Rolls-Royca Vulture
na osnovi kojega je nastao i pod nesret-
nom zvijezdom Avro Manchester.
Godine 1937, zatrailo je Mini-
starstvo zrakoplovstva od kompanije
Handley Page da preradi avion s kojim
je konkurirala na upotrebu motora Rolls-
-Royce jer se da pro-
izvodnja motora Vulture za-
dovoljiti potranju. Iako je Handley Pa-
ge udovoljio zahtjevu, firma s tom od-
lukom nije bila zadovoljna. Ali se di-
rektiva Ministarstva zrakoplovstva na
kraju pokazala opravdanom, jer Vulture
nije uspio a Manchester je bio promaen.
Prototip je poletio u oktobru 1939, a
prvi Halifax serijske proizvodnje godi-
nu dana kasnije. U naoruanje je uao
u novembru i na prvi operativni zadatak
poletio u martu 1941. Ovi prvi proizvod-
ni modeli aviona Halifax su, sa-
svim prirodno, po standardu Mark l,
ali u tri grupe, kao serija l, II i III.
Maksimalna brzina s motora Mer-
lin X po 1.280 KS bila je 426 km na sat,
a tri su se serije razlikovale
po tome to je serija l bila dimenzioni-
rana za poletnu teinu od 24.950 kg, se-
rija II za poletnu teinu od 27.220 kg,
a serija III je imala rezervoare za
gorivo.
Iskustva u operacijama pri-
mijenjena su na model Hali-
faxa, avion Mark ll. On je pro-
izveden u tri serije Halifax II serija l
(prototip je poletio u julu 1941, a prva
serijska proizvodnja maina u septem-
bru 1941) imao je motora Merlin
XX po 1.390 KS i zapreminu
rezervoara za gorivo. Radikalnije odstu-
panje od standarda modela Mark l, me-
sastojalo se od uklanjanja dvaju'
upravljanih mitraljeza za
obranu, smjetenih na sredinjem dije-
lu trupa, i ugradnje kupole Boulton Paul
(boulton pol) s dva mitraljeza na
ma aviona. Borbeno iskustvo s tom se-
rijom dovelo je do serije l (special). Ra
nije titnici za priguivanje
plamena na ispunim cijevima uklonje
ni su, jer su neprihvatljivo smanjili
nak motora; malo koritena prednja ku-
pola s dva mitraljeza uklopljena je i na-
stali otvor profiliran, a i
kupola je ponovno uklonjena, jer
je stvarala otpor koji je nepovoljno dje-
lovao na perfonnanse aviona.
Daljnja poboljanja izvrena su na mo-
delu Halifax II serija lA. Ta je serija
imala motore Merlin 22 od 1.460 KS s
poboljanim gondolama, preoblikovan
80
nos od perspexa (koItW'l"cijalni naziv za
masu metil-metakrilat, op.
prev.) s jednim mitraljezom za prednju
obranu, koji je produljio avion za 45,7
cm, ali stvarao mnogo manji otpor od
prethodnoga i joj je ku-
pola, ali sada model s mitraljeza
koji je stvarao relativno mali otpor. Tim
je poboljanjima brzina za 32
km/h prema avionu s oznakom l. Avio-
ni serije l A kasnije proizvodnje imali
su i pravokutne vertikalne repne povr-
ine, to je postalo znakom raspoznava-
nja Halifaxa kasnije proizvodnje. Nove
povrine eliminirale su tendenciju skre-
tanja Halifaxa s pravca pri otvaranju
vrata prostora za bombe, se sma-
njivala bombardiranja. S tim je
poboljanjima Halifax, sada proizveden
u velikom broju, bio jedan od najkori-
snijih tipova Bombarderske komande
RAFa. Efikasnost aviona Halifax pove-
je i ugradnjom radarskog
za slijepo bombardiranje i navigaciju
H2S, to su oni prvi koristili u operativ-
noj slubi.
Krajem 1942. godine sluili su avioni
Halifax II serija lA i u sastavu Obalne
komande, s oznakom Halifax GR ll. Svi
su bili naoruani' mitraljezom od 12,7
mm u nosu, umjesto oruja od 7,7 mm
kod aviona Bombarderske komande. Sli-
model Halifaxa bio je avion Mark
1/. Imao je stajni trap Dowty (dauti)
umjesto Messier (mesier) kod aviona rao
nijih modela - promjena do koje nije
dolo uslijed operativnih potreba,
zbog nedovoljnog broja trapova Messier
_. ali je bio s avionom
Mark II. Halifax V proizveden je u dvi-
je verzije: serija l (special) i serija lA,
koja je odgovarala seriji s istim znakom
kod modela Mark ll. Taj tip je
sluio u sastavu Obalne komande kao
Halifax GR V, s mitraljezom od 12;1
mm na trbunom poloaju, kad tu nije
bio smjeten H2S.
model je kao osnovni pogon
koristio zvjezdaste motore Bristol Her-
cules umjesto rednih Rolls-Royce Mer-
lin. Prvi primjerak moqela Mark Ill, ko-
ji je poletio u julu 1943, imao je
motora Hercules XVI po 1.615 KS. Po
prvi put se i repni a ra-
dar H2S ili trbuni mitraljez postali su
dijelom standardne opreme. Na kasrn-
jim primjercima serijske proizvodnje
produeni su i vrhovi krila, je raz-
mak na 31,76 metara. Usprkos
svim modifikacijama i pobolj-
anjima, Halifax je sada po-
kazivati svoju dob kao borbeni avion i
od septembra 1943. sve vie je prebaci-
van na zadatke napada na slabije bra-
njene ciljeve. u slubu velikog
broja aviona Halifax III od februara
1\144. bilo je, znak da se taj
t.ip u punom opsegu u slubu kao
avion prve borbene linije. U oktobru
1944. pojavio se Halifax IV. Bio je nami-
jenjen zavrnim operacijama protiv Ja-
pana i imao motore Hercules 100 od 1.800
KS. Zadnji bombarderski model aviona
Halifax nosio je oznaku VII, a bio u
osnovi jednak avionu Mark Vl, osim to
je imao motore Hercules XVI.
Valja spomenuti da je Halifax, za raz-
liku od Lancastera, bio i za
jedrilica (bio je to jedini avion spo-
soban da tegli golemu jedrilicu Gene
ral Aircraft HamiIcar), kao i na zadatke
bacanja padobranskih trupa i agenata.
I na kraju, ostalim ulogama koje
je vrio Halifax, treba spomenuti i vrlo
vaan posao koji je obavljao kao avion
za rada neprijateljskih
radio i radarskih U svemu je
bilo 6.176 aviona tipa Halifax.
---
Handley Page Halifax B II serija lA
Prikazan je .avion E iz sastava 80.
eskadrile (kodna slova EY). Kamuflaa
je standardna po "Uzorku br. 4
Ministarstva za zrakoplovnu proizvodnju
(za avione), s gornjim
povrinama tamnozelenim i

za: primjenu nad kopnom u
umjerene klime, a donjim povrinama
crnim bez odsjaja. U nastojanju da se
avion sakrije od kosih snopova
protuavionskih reflektora, ta je crna
boja donjih povrina postepeno
proirivana sve vie uz bokove trupa,
da bi u decembru 1940. dosegla tri
tih ploha i vertikalne repne
povrine. Znaci nacionalne pripadnosti
su standardni, ali abratite panju na to
da na donjim plohama krila nema
rondela.
Tip - teki bombarder sa sedam
posade
Motori - redna
Rolls-Royce Merlin 22 sa po dvanaest
II polijetanju
'aoruanje - defanzivno: jedan
mitraljez Vickers K od 7,7 mm u nosu,
II kupoli i mitraljeza
Browning od 7,7 mm u repnoj kupoli
.Maksimalna brzina - 459 km/h
na 5.334 m
na 6.096 m
Dolet - 2.933 km s teretom bombi
od 2.631 kg
27.216 kg bruto
Duina - 21,36 m
Visina - 6,32 m
Lijevo gore: Bombarder Halifax II serija
IA s vertikalnim repnim
ovrinama uvedenim kod kasnijih
modela serijske proizvodnje.
Lijel'o dolje: Izvrsna studija aviona
Halifax II serija IA s originalnim
,;ertikalnim repnim povrinama.
Obratite panju na [ednu kupolu s
itraljeza i za radar H2S
pod trupa.
Hawker Hurricane
Iako ne tako slavan kao Supermarine
Spitfire, Hawker Hurricane (hariken)
trebao bi nam isto toliko, ako ne i vi-
l', ostati u pilotilovci Hurri-
canea komande RAFa oborili su
u danima bitke za Britaniju
vie neprijateljskih aviona nego svi os-
tali avioni i protuavionska obrana zajed-
no. Osim toga, Hurricane je bio prvi lo-
avion s osam mitraljeza koji je
u naoruanje RAF-a i prvi avion
tih snaga sposoban da razvije brzinu
preko 480 km na sat u horizontalnom le-
tu. Hurricane je bio i izuzetno ma-
ina, sa gotovo savrenim karakteristi-
kama upravljanja i izvrsnom pokretlji
na srednjim visinama.
Podrijetlo Hurricanea moe se slijediti
unatrag do projekta Sydneya Camma
(Sidni Kem) iz 1933, god. za Fury Mono-
plane (jednokrilni avion Fjuri) s moto-
rom Rolls-Royce Goshawk (goshouk). Od
tog se projekta odustalo 1934.
god, u korist prepravljene verzije s mo-
torom Rolls-Royce PV 12 (kasnije Mer-
lin) s promijenjenim nazivom "Inter-
ceptor Monoplane (jednokrilni avion -
Ministarstvo zrakoplovstva
se uskoro zainteresiralo za novi tip avio-
na i prototip je 1935.
po dvjema specifikacijama iz '1934. go
dine.
Prototip novog aviona poletio je u no-
vembru 1935. i odmah pokazao izvrsne
performanse i karakteristike upravljanja.
U junu 1936. je 600 novih lo-
vaca, a u novembru 1938. narudba je
na 1.000. Najprije je Hurricane
trebao biti naoruan sa ali je u
julu 1935. to promijenjeno na est mi
traljeza. Eksperimenti i procjene Odsje-
ka za naoruanje Ministarstva zrakoplov
stva pokazali su da biti potrebna kon-
centriraria vatra takvog naoruanja da
se unite najnoviji avioni koji usli-
jed brzina, samo vrlo kratko os
tati u nianu lovca.
Isporuke aviona serijske pro-
izvodnje Hurricane I su u ok-
tobru 1937, a u slubu eskadrile uao
jc u decembru iste godine. Te prve ma-
ine imale su motor Merlin II, pobolj-
anu pilotsku kabinu i ispune cijevi, te
promijenjen oblik kapaka stajnoga tra-
pa. Kasnije je ispod stranjeg dijela tru-
pa montirana uzduna ploha da se olak-
a aviona iz kovita. Kao i kod
kasnijih Spitfirea, prvobitna dvokraka
drvena elisa konstantnog koraka zamije-
njena je najprije trokrakom metalnom
elisom s dvojnim korakom a na kraju
trokrakom s konstantnom brzinom ok-
retanja ih je bilo nabaviti.
S tom je elisom znatno brzina
penjanja aviona.
U usporedbi s drugim jednokrilnim lo-
avionima iz vremena drugog
svjetskog rata, koji su svi bili potpuno
metalne konstrukcije s opla-
tom, konstrukcija Hurricanea bila je do-
nekle zastarjela. Osnovni elemen-
ti konstrukcije bile su metalne cijevi sa
stavljene u obliku reetke i
platnom. S takvom konstrukcijom pro
su imali veliko iskustvo, pa je
Hurricane bre i u broju mogao
stizati u operativne jedinice nego to bi
to, sve do faze rata, bilo
Zanimljivo je zabiljeiti da je
do izbijanja rata bilo 497
aviona Hurricane, prema 310 Spitfire. Do
augusta 1940. broj se popeo na 2.309, od-
nosno 1.400. Platnom trup za-
ddao je Hurricane za cijelo vrijeme
svog postojanja, ali su avioni kasnije
produkcije imaH metalnu oplatu krila,
to je ugradnju teeg na-
oruanja i postizanje brzina u ob
ruavanju.
Mnogo vrijednih borbenih iskustava
je u periodu smijenog rata
i Hurricane je bio glavni oslonac
kih jedinica RAF-a u Francuskoj
invazije u maiu 1940, dok je
Spitfire zadran u velikoi Britaniii za
obranu zemlje. U vrijeme bitke za Brita-
niju, glavni zadatak eskadrile Hurricanea
bio je unitavanje bombarde-
ra, dok su Spitfirei angairali
lovce. Hurricanei su nanosili neprijatelju
veoma teke gubitke, a ishod borbi je
redovito bio povoljan II niihovu korist.
U razvijen je
model aviona Hurricane,' Mark II. 'Imao
je motor Merlin XX sa 1.280 KS. umje-
sto Merlina II ili III od 1.030 KS kod
aviona Mark I, te dvostepeni kompresor
koji je osiguravao bolje performanse na
svim visinama. Izmijenjeno je i naorua-
nje. Prvi avioni Hurricane II serijske
proizvodnje, u septembru
1940, zadrali su naoruanje aviona Mark
I od osam mitraljeza, i bili Hur-
,icane IlA. U aprilu 1941. pojavio se
Hurricane IlB, koji je imao 12 mitralje-
za od 7,7 mm u krilima. U junu 1941.
slijedio je Hurricane IlC, naoruan s
tiri topa od 20 mm umjesto mitraljeza.
Druge modifikacije iz tog razdoblja sa
stojale su se od tropske opreme za bo-
jita na Bliskom istoku i Sredozemlju,
odbacivih rezervoara i osposobljavanja
za noenje bombi od 113 ili 227 kg pod
krilima. Naoruan bombama, Hurricane
jc postao Hurribomber i u tom svojstvu
uskoro se pokazao lovcembom
barderom.
U akcijama je prvi puta na Malti u
septembru 1941, u Velikoj Britaniji u
oktobru, a u sjevernoj Africi u novem-
bru, Naoruanje Hurricanea jo je po-
1942. godine, najprije dodavanjem
osam raketa po 27 kg na pod
krilima, a zatim topa od
40 mm. Raketama naoruani Hurricanei
uli su u slubu u jesen 1943, poslije
tenkova, modela Hurricane
IlD. Avion s tom oznakom bio je nao-
ruan s dva topa od 40 mm i uao je u
slubu u sjevernoj Africi u toku juna
1942. godine.
Nije bio ni jedan Hurricane
llI, koji je trebao koristiti motore Mer
lin u proizvodnji Packarda, pa je tako
model bio Mark IV. Imao je
krila universal, koja su mogla nositi
top od 40 mm, bombe i odbacive rezer-
voare ili rakete, a u je nosio
oznaku Hurricane IIF. Zadnja verzija
Hurricanea bila ie Mark V, a
su bila samo dva takva aviona. Hurrica-
ne je bio koriten i na moru, a prvi
takvi avioni bili su Hooked Hurricane
(!looked - s kukom), adaptirani od stan-
dardnih aviona Mark II montiranjem
kuke za zaustavljanje. Potpuno prilago-
potrebama mornarice dalo je
modele Sea Hurricane II i kasnije Sea
Hurricane XIIA, verziju za avio-
na kanadskog modela Hurricane XIlA.
Kanadska 'Car and Foundry Company'
i,gradila je 1.451 avion tipa Hurricane
po standardima osnovnog aviona Mark
. fl, kao Hurricane X, Xl, Xl i XIlA. Bri-
tanska proizvodnja Hurricanea prestala
jtl 1944. godine, nakon to je bilo izgra-
"eno ukupno 14.223 aviona.
Hawker Hurrlcane I
Prikazan je avion H iz sastava
32. eskadrile (kodna slova GZ), na kome
jtl letio kapetan-pilot J. Worrall, DFC,
il baze u Biggin Hillu u fazi
bitke za Britaniju jula 1940. Standardna
amuflaa gornjih povrina
jc tamnozeleno i svijetlo
zemljano prema "Uzorku br. 1
.1inistarstva za zrakoplovnu
proizvodnju za jednokrilce jednosjede
za primjenu nad kopnom
u umjerene klime). Donje
povrine su blijedo nebeskoplave.
Oznake nacionalne pripadnosti
u normalne. Obratite panju na zakrpe
od crvene tkanine preko mitraljeskih
otvora na napadnim ivicama krila.
tavljene su prije polijetanja kako
i se smanjio otpor i poboljala
penjanja na visinu borbene djelatnosti,
a prostrijelile prilikom ulaska u borbu
Lijevo: Avion Hurricane IlE, prethodnik
venog "Hurricane lV (oznaka je
p,-omijenjena poslije 270
I iona). IIE je bio prvi model s krilima
universal, koja su mogla nositi top
od 40 mm, bombe i odbacive rezervoare
i l rakete.
Motor - jedan redni
Rolls-Royce Merlin III s dvanaest
cilindara, 1.029 KS na 4.953 m
Naoruanje - osam mitraljeza
Browning od 7,7 mm sa 334 metka
po mitraljezu
na 6.096 m; 451 km/h na 'razini mora
Urzina krstarenja - nepoznata
Penjanje - 6.096 m za 8' 30"
rezervoarirna

Duina - 9,55 m
Visina - 4,00 m
Povrina kriJn - 23,97 ml
83
Dolje: Izvrsna studija aviona Hurricane IV, naoruanog s dva topa od 40 mm, u otrom lijevom nagibu.
Dolje u okviru: Hurricane IlC, naoruan s e t i r i topa od 20 mm i opremljen s fiksnim rezervoaT1ima za gorivo zapremine
200 l pod svakim krilom za let na v e e udaljenosti.
84
Hawker Hurrlcane lID
Prikazan je avion Z iz sastava
6. eskadrile (kodna slova JV). Kamuflaa
je standardna prema shemi za Srednji
istok", s svijetlo (zemljano
i srednje (boje
kamena) gornjim povrinama,
te nebeskoplavim donjim povrinama
Tip - lovac-bombarder i protutenkovski
jurini avion, jednosjed
1otor - jedan redni
Rolls-Royce Merlin ){X s dvanaest
cilindara, 1.280 KS u polijetanju i 1.160
KS na 6.235 m
aoruanje - dva topa Rolls-Royce BF"
od 40 mm sa 12 metaka po topu ili dva
tppa Vickers tip S sa 15 metaka
po topu ispod krila i dva mitraljeza
Browning od 7,7 mm sa 334 metka
po mitraljezu u krilima
r.a 6.235 m
Penjanje - 6.096m za 12' 24"
rezervoarima
3.674 kg bruto
Duina - 9,75 m
Visina - 4,00 m
85
Hawker Tempest
Hawker Tempest (tempist - oluja, bu-
ra) bio je rezultat pokuaja da se is-
prave nedostaci koji su se pokazali u
fazama razvoja tipa Typhootl
(tajfun). Ti nedostaci u performansama
ovog aviona, osobito na visinama,
velikim su dijelom bili posljedica pro-
blema stiljivosti zraka, jo
debelim, tupim profilom krila aviona.
Hawker je stoga predloio Typhoon Il
s krilima oblika ilaminarnim
aeroprofilom. Time bi se pomjerila ob-
last pojave efekata stiljivosti i zajedno
s koritenjem najnovijeg motora Napier
Sabre (sejbr) i elise, garan-
tirale mnogo bolje performanse na visi-
nama na kojima djeluje..
Ta je zamisao bila predloena Mini-
starstvu zrakoplovstva u augustu 1941.
Bila je pa i dalje razra-
ali je u bio ispi-
tan i Tornado, modificiran za ug-
radnju zvjezdastog motora Bristol Cen-
taurus, i pokazao vrlo re-
zultate. Nakon se odustalo od pro-
grama Tornado, nastavljen je rad na raz
vijanju tipa s motorom Centaurus i pro-
mijenjenim trupom koji je za njega iz-
veden, pod oznakom Typhoon lJ. Mini-
starstvo zrakoplovstva eljelo je istraiti
koritenja raznih vrsta mo-
tora za Typhoon I! s krilima
i, da bi se izbjegle zabune, iza-
brano je novo ime. Glasilo je Tempest,
a su bili prototipovi:
1'cmpest I s motorom Napier Sabre IV,
Tempest II s motorom Bristol Centau-
rus, Tempest II! i IV s motorom Rolls-
-Royce Griffon (grifon) i Tempest V s
motorom Napier Sabre II. Hawker se
po vlastitoj odluci koncentrirao na mo-
dele Tempest I, I! i V, su prototi-
povi poletjeli u februaru 1943, odnosno
junu 1943. i septembru 1942. Prvi je po-
letio Tempest V, jer je njegov motor bio
prije dostupan od drugih. U novim, tan-
kim krilima slaminarnim aeroprofilom
kod aviona Tempest, nije bilo mjesta za
rezervoare goriva kakvi su bili
u krila Typhoona, pa su dodatni rezer-
voari smjeteni u produen trup. Da bi
se kompenzirala povrina produe-
nog trupa, bio je potreban i verti-
kalni stabilizator, to je postignuto pro-
irivanjem stabilizatora blagim prelazom
u gornju konturu trupa.
Tempest I, kod kojega su hladnjaci
bili smjeteni u krilima a veliki hlad-
njak ispod nosa aviona
za Typhoon i Tempest V uklonjen, po-
kazao je izvrsne performanse, pa je na-
proizvodnja u velikoj seriji. Ka-
ko je motor Sabre IV kasnio,
narudba je od Tempesta I
na Tempest V. Prvi Tempest V serijske
proizvodnje poletio je u junu 1943, uao
u naoruanje eskadrila u aprilu 1944. i
pokazao se izvrsnim i lov-
cem-bombarderom za male i srednje vi-
sine. Kao i kod Typhoona bilo je, me-
potrebno rijeiti probleme s mo
torom Sabre II.
je bilo oko 805 avio-
na modela Tempest V, od toga prvih 100
kao avioni serije 1, a ostali serije 2.
Avioni serije 1 imali su neodvojiv stra-
nji dio trupa i topove koji su neto vi-
rili ispred napadne ivice krila, dok se
kod aviona serije 2 stranji dio tmpa
odvajao, topovi nisu strali ispred krila,
su bili manji a na kormilo i je-
dan od elerona postavljeni su trimeri,
radi pokretljivosti. Snaga mo-
tora koji su dosegla je na
kraju sa Sabre I1C 2.260 KS. Proizvodnja
je prestala u augustu 1945. Tempest VI
bio je dalje razvijeni avion Mark V, s
motorom Sabre V od 2.340 KS i otvori-
ma za usisavanje zraka premjetenim sa
hladnjaka na krila. Namijenjen je bio za
upotrebu u tropskim krajevima i od ju-
la 1945. do juna 1947. bila su
na 142 komada. Nijedan nije uao u
slubu za vrijeme drugog svjetskog rata.
Druga brojnija verzija Tempesta koja
je vrila operativnu slubu bio je avion
Mark I! sa zvjezdastim motorom. Raz-
"io se od prototipa Tornada s motorom
Bristol Centaurus i na kraju postao naj-
snanijim jednomotornim avio-
nom s klipnim motorom u slubi RAF-a.
Koristio je motor od 2.520 KS Centaurus
V ili VI. Sprega problema s vibracijama
to ih je izazivao motor Centaurus i pri-
oriteta to ga je u proizvodnji uivao
Tempest V odloila je isporuke proiz-
vodnih aviona te serije do oktobra 1944.
Tempest I! bio je prvenstveno namije-
njen operacijama na Dalekom istoku,
ali je prva eSkadrila u je sastavu
trebao biti ovaj tip aviona njime bila
opremljena tek u novembru 1945, nakon
je rat zavrio. S brzinom od 708
km/h i doletom od 2.736 km bio bi se
pokazao vrlo korisnim da su se nepri-
jateljstva s Japanom protegla i u 1946.
godinu. Posljednji izraz ideje projekta
Typhoon/Temvest bili su poslijeratni lo-
avioni Hawker Fury (i uri) i Sea
Fury, zapravo olakane verzije aviona
Tempest II.
86
Hawker Tempest V serija 1
Prikazan je avion N iz sastava
486. eskadrile Kraljevskih snaga
ovog Zelanda. Podaci o kamuflai
aviona Hawker Typhoon vrijede
i za ovaj avion. Obratite panju
da su invazione pruge na gornjem
dijelu trupa i krila prekrivene
kamuflaom
jednosjed
Motor - jedan redni
apier Sabre IlA, B ili e s dvadeset
cilindra, 2.180, 2.200 ili 2.260 KS
u polijetanju
Naoruanje - defanzivno: topa
Hispano Model II od 20 mm sa 200
metaka po topu
ofanzivno: do 907 kg bombi, dvije mine,
kontejneri s napaimom ili osam raketa
po 27 kg
na 5.730 m
Penjanje - 4.572 m za S'
rezervoarima
6.187 kg bruto
Duina - 10,26 m
"isin? - 4,90 m
Povrina krila - 28,08 mZ
Lijevo: Tri lovca-bombardera Hawker
Tempest V serija 2. Avioni serije 2
lC/spoznavali su se po kratkocjevnim
lOpovima od 20 mm Hispano Mark V,
'oji nisu virili ispred napadne ivice
rila. Obratite panju na tanka krila
I. usporedbi s mnogo debljim presjekom
"od tipa Typhoon.
87
Hawker Typhoon
Avion Typhoon (tajfun), kao i Hurricane,
projektirao je Sydney Camm, glavni pro-
jektant kompanije Hawker. Namijenjen
da kao zamijeni avion
Hurricane, Hawker Typhoon nije uspio
II toj ulozi i svoje pravo polje djelova-
nja naao je kao jurini avion za napad
na zemaljske ciljeve. U toj je ulozi bio
moda najbolji jurini lovac-bombarder
u drugom svjetskom ratu.
Projektiranje Typhoona je
1937. god. s namjerom da se proizvede
avion potpuno metalne konstruk-
cije s oplatom i novim moto-
rom Napier Sabre od 2.000 KS. Ministar-
stvo zrakoplovstva razmatralo je i' mo-
da avion koji zamijeniti Hur-
ricane ima bilo motor Sabre, bilo Rolls-
Royce Vulture, koji je trebao
razvijati iznad 2.000 KS. Tako je, kad
je Hawker predloio Ministarstvu zra-
koplovstva projekt, ono zatrailo da
firma izgradi prototipa, od kojih
ce po dva koristiti te nove motore. Tip
s motorom Vulture, nazvan Tornado,
imao je velikih problema s motorom,
pa je naputen poto su bila
samo tri aviona.
Tip s motorom Sabre, nazvan Typhoon,
prvi put je poletio u februaru 1940. Iako
se da novi lovac u na-
oruanje sredinom iste godine, isporuke
a\'iona serijske proizvodnje su
tek u maju 1941, dok je u slubu uao
u septembru te godine. Ti prvi avioni
bili su lovci Typhoon lA, naoruani s 12
mitraljeza Browning kalibra 7,7 mm u
krilima.
Ali uprkos tome to je kao prvi RAF-
-ov avion sposoban za brzine iz-
nad 644 km/h, Typhoon bio dobrodolo
snagama komande,
njegove operativne karijere nije
ni izdaleka proao bez neugodnosti. Raz
log tomu leao je velikim dijelom u
njenici da je novi tip aviona uao u
slubu prebrzo, prije nego to su bile
uklonjene s motorom i
zmajem aviona. Dva glavna problema bi-
la su nepouzdanost motora Sabre, to
je bilo posebno opasno prilikom polije-
tanja, i strukturalna slabost zadnjeg di
jela trupa, uslijed je postojala mo
da vibracije, s katastrofalnim
posljedicama, otkinu rep aviona. Posli-
je daljnjih ispitivanja, su bili
rijeeni problemi s motorom, a stranji
dio trupa je dodatnom oplatom,
ali tek poto je ozbiljno bilo raspravlja-
nu pitanje Typhoona.
kr, komanda bila je malom
brzinom penjanja aviona i njegovim sla-
bim performansama na velikim visina-
ma, pa su ga spasile samo njegove iz-
vanredne na malim visinama.
II to je vrijeme, krajem 1941. i
kom 1942. godine, u naoruanje Luftwaffe
Focke-Wulf 190 i bio koriten za
zadatke iznenadnih napada iz niskog le-
ta na ciljeve na jugu Engleske. Samo je
Typhoon mogao sustizati te nezvane go-
ste jer je i najnoviji model Spitfirea, .
M.ark V, bio prespor za to.
Typhoon l A uskoro je na proizvodnim
trakama zamijenjen avionom Mark lB,
koji je umjesto mitraljeza kao glavno
naoruanje imao topa kalibra 20
mm. Novi je model prvi puta poletio na
borbeni zadatak u augustu 1942. Krajem
te godine su u eskadrile stizati i
avioni osposobljeni za noenje dviju
bombi po 113 kg pod krilima. U toku
1943. je teret bombi od 227 na
907 kg, a naoruanju aviona dodane su
i rakete. S tim su se naoruanjem us-
koro uspjesi Typhoona kao br-
zog jurinog aviona za napad iz niskog
leta s velikom udarnom koji je
unitavao transportna sred
stva irom sjeverne Evrope. Svoje pra
vc pokazao je Typhoon pri-
likom invazije na Evropu u
junu 1944. Tada je u slubi bilo do-
voljno tih aviona da bi se mogle uvesti
stalne patrole nad frontom i pozadinom.
Kopnene snage mogle su ih pozvati u
potrebe da unite svaki
tenk, artiljerijski poloaj, mitraljesko
gnijezdo ili koju drugu zapreku koja bi
im se u napredovanju.
Prvi Typhooni serijske proizvodnje
imali su uokvirene segmentne pokrova
pilotske kabine i preklopna ulazna vrata,
ali je kod aviona kasnije proizvodnje taj
nespretni dio zamijenjen kliznim, mje-
hurastim pokrovom, je pilotu znat-
no vidljivost na sve strane.
Daljnje modifikacije sastojale su se u
zamijeni ranijeg stuba antene iza pilot-
ske kabine antenom i kori-
tenju umjesto trokrake eli-
se. Proizvodnja Typhoona prestala je no-
vembra 1945. isporukom 3.330-tog i po-
sljednjeg aviona. Typhoona u bor
bama 1944. i 1945. god. u sjeverozapad-
noj Evropi bio je izuzetno velik. Njego-
va debela krila su mu da,
osim svog topovskog naoruanja, nosi i
velik ofanzivni teret, a snaan motor da-
vao mu je izvrsne performanse na ma-
lim visinama. Typhoon nije bio pokora
samo za jedinice prve borbene linije,
i za njihove tabove korpusa i ar-
mijske tabove, koje je napadao savr-
enom
88
Hawker Typhoon lB
Prikazan je avion R iz sastava
486. eskadrile Kraljevskih snaga
ovog Zelanda (kodna slova SA), koja
je u toku 1943. letjela s uzletita
u North Wealdu i West Mallingu.
Kamuflaa je normalna po Uzorku br. h
. tinistarstva za zrakoplovnu proizvodnjti
1.<' razdoblje poslije 1941, za primjenu
l ad kopnom u zonama umjerene klime.
Obratite panju na crno-bijele pruge
.c: donjem dijelu krila, koje su
. razdoblju godine dobivali
a'iona tipa Typhoon iTempest
.a bi ih se lake razlikovalo od lovaca
FIl 190, te ostatke crno-bijelih pruga
ekspedicijskih snaga
i pod trupa. Nebeskoplavu 45 cm iroku
raku oko stranjeg dijela trupa
i nebeskoplavu kapu elise imali su svi
britanski lovci od decembra 1940,
a 15 cm iroka uta pruga na napadnoj
h'ici krila je britanske lovce
od decembra 1941.
Lijevo: Zemaljsko osoblje RAFa pri radu
r.a avionu Hawker Typhoon IB.
Obratite panju na cijevi topova
i lansirne ine za osam raketa po 27 kg.
Objekt u prvom planu to na bubanj
;e hladnjak golemog, ali ponekad
,lt'pouz.danog rednog motora Napier
abre.
Jednosjed
Motor - jedan redni
Napier Savre I1C s dvadeset
cilindra, 2.200 KS u polijetanju
Naoruanje - topa Hispano Model
I od 20 mm sa 140 metaka po topu,
plus do 907 kg bombi ili osam raketa
po 27 kg
Penjanje - 4.572 m za S' 50" ?
Dolet - 821 km s 454 kg bombi;
1.577 km s odbacivim rezervoarima
6.341 kg bruto
Duina - 9,74 m
Visina - 4,67 m
Short Sunderland
lako u usporedbi s drugim
borbenim avionima RAF-a proizveden u
razmjerno broju, Short
Sunderland (sanderlend) zauzima zavid-
no visoko mjesto u analima povijesti
zrakoplovnih snaga u drugom svjetskom
ratu. Jedini njegovi takmaci za naslov
najboljeg ratnog hidroaviona bili su ja-
panski Kawanishi HBK ,.Emily i
ki Consolidated PBY Catalina (katalina).
Sunderland je vie od Cataline pridonio
porazu podmornica na Atlan-
tiku, pa je stoga odigrao i vaniju ulo-
gu u pobjedi Saveznika.
Sunderland je bio vojna verzija pozna-
te klase civilnog hidroaviona
maca Short C iz ranih trideseth godina,
ci projektiran je prema specifikaciji za
jednokrilni "avion koji je trebao zamije-
niti zastarjelu flotu dvokril
nih pomorskih hidroaviona
Kraljevskih snaga. Specifikacija
je izdana 1933. godine, a prvi je prototip
poletio u oktobru 1937. Ministarstvo zra-
koplovstva je, prije toga na-
projektiranje novog aviona pre-
ma izmijenjenoj specifikaciji iz 1936. go-
dine. U naoruanje je Sunderland uao
sredinom 1938. godine. U vrijeme izbija-
lIja rata tri su eskadrile bile popunjene
novim tipom aviona i daljnje su slijedile
tempom koji je proiz-
vodnja.
Sunderland I se uskoro pokazao kori-
avionom i
snanim protivnikom u zraku. S dvije
mitraljeske kupole na pogon
prvi put montirane na jedan britanski
hidroavion, Sunderland je uspije-
vao oboriti ili odbiti po nekoliko nje-
lovaca. Najranjiviji dio bilo mu
jt' dno korita i da bi ga zatitili od na-
pada, piloti su letjeli to je bilo
blie povrini vode. Iako je re-
dovito vrio slubu patroliranja nad pre-
kooceanskim plovnim putovima, Sunder-
land je povremeno bio koriten i za za
datke spasavanja i transporta.' U prvom
svojstvu pruao je posadama tor-
pediranih brodova, u drugom sudjelovao
II evakuaciji Norveke i Krete. Cak je
bio koriten i za evakuaciju ranjenika i
bolesnih u drugoj operaciji Chindita u
Burmi, s povrine jezera
udaljenih od mora.
Proizvodnja Sunderlanda I dosegla je
brojku od 90 komada prije nego to se
u augustu 1941. pojavio avion sa novom
oznakom, Sunderland Il. Novi model, sa
zvjezdastim motorima Pegasus XVIII od
1.065 KS i kupolom na
pogon s dva mitraljeza umjesto dvaju
rukom upravljanih, uao je u na-
oruanje krajem 1941. godine. Poto su
bila 43 komada, model Mark
Il zamijenjen je modelom Mark Ill. Pr-
vi Sunderland III serijske proizvodnje po-
letio je u decembru 1941. Od modela
Mark Il razlikovao se time to mu je
promijenjeno dno korita smanjenjem vi-
sine prednje stepenice. U svemu je bilo'
456lhidroaviona Sunderland Ill,
pa. je to bila najbrojnija serija osnovnog
tipa.
verzija, Sunderland IV pQle
tio je prvi put u augustu 1944. Imao je
zvjezdaste motore od 1.700 KS Bristol
Hercules, a uskoro je ustanovljeno da
mu treba vertikalni stabilizator i
kormilo, kao i horizontalne repne povr-
ine. Kako se shvatilo da novi tip mo-
u punu proizvodnju tek kroz sta-
novito vrijeme, planiran je za koritenje
na Pacifiku.
Defanzivno naoruanje trebalo se sa-
stojati od dva topa kalibra 20 mm i osam
mitraljeza od 12,7 mm. per-
formanse su pa je za vojne
potrebe samo osam Seafordo-
va (siford), kako je Sunderland IV u no-
vo.i modifikaciji bio prekrten.
Zadnji model Sunderlanda nosio je oz-
naku V. Da bi avion Mark III postizao
potrebne performanse, njegovi su motori
Pegasus velik dio vremena u letu mo-
rali raditi punom snagom, su se
vrlo brzo troill Stoga su ratni piloti
predloili da se motori Pegasus zamije-
ne zvjezdastim motorima Pratt & Whit-
ney Twin Wasp (tvin vosp) od 1.200 KS.
Prvi model Mark V poletio je u martu
1944. i uao u naoruanje u februaru
1945. U svemu je bilo 150 le-
Sunderland V prije nego
1;10 je u junu 1946. proizvodnja prestala,
pa se sveukupan broj popeo na 739 ko-
mada.
Kako bi se ovaj tip po oljao kao iz-
avion Sunderlandi su od modela
Mark Il nadalje opremani radarom za
pronalaenje ciljeva zrak-more. Kod mo-
dela Mark Il bio je to ,.ASV Mark
1I, koji se odmah mogao prepoznati po
vertikalna antenska stuba postav
ljena na gornjem dijelu trupa i 16 tran-
smisionih u reda po
po dva sa svake strane trupa. Na mode-
lima Mark III kasnije proizvodnje taj
je radarski zamijenjen
ASV Mark VIC" i postao standardnom
opremom i modela Mark V. Raspoznavao
se po na donjem dijelu kri-
la, s vanjske strane ica za
plo\laka. U svakoj od tih bio je
smjeten po jedan skaner. Vrijedno je
spomenuti da je ofanzivno oruje Sun-
derland nosio na u trupu. Pri-
jt: odbacivanja bombi trebalo ih je
krkom pod krila.
Zadnji Sunderlandi su iz na-
oruanja RAF-a u maju 1959, poslije 17
godina slube. Pokazali su se izvrsnim
avionima i zasluili posebno poglavlje u
povijesti zrakoplovstva. Moda se Sun-
derland najbolje moe opisati epitetom
koji su mu dale posade to
su ga susretale u borbi: fliegende Sta
chelschwein - dikobraz - zbog
njegova naoruanja.
90
Short Sunderland I
Prikazani avion je dvanaesti Sunderland
serijske proizvodnje, avion B iz sastava
204. eskadrile Obalske komande (kodna
slova KG). Kamuflaa je standardna,
prema shemi za koritenje nad morem
u zonama umjerene klime za razdoblje
od 1941. do sredine 1942, stamnosivim
(boje kriljevca) i specijalno
tamnomorskosivim maslinastosivim
gornjim povrinama, te nebeskoplavim
!tipa "S) donjim povrinama. Oznake
nacionalne pripadnosti su normalne,
osim pruga na vertikalnom stabilizatoru,
oje su u to vrijeme trebale biti tri
jednake :pruge crveno-bijelo-plave
u bloku Irokom 60 i visokom 67,5 cm
Tip - patrolni i
sa deset posade
- zrakom
zvjezdasta Bri5tol Pegasus XXII
a po devet cilindara, svaki snage
1.010 KS u polijetanju
Dolje: Daljinski
hidroavion Sh9rt
Sunderland Mark V u zraku. Ovaj zadnji
model Short Sunderlanda serijske
proizvodnje raspoznavao se po skanerima
radarskog smjetenim u malim
kupolama ispod vanjskih dijelova krila,
i po zvjezdastim motorima Pratt
& Whitney Twin Wasp umjesto Bristol
Pegasus kod ranijih modela, koji
su bili neUo preslabi za .titi avion.
Naoruanje - defanzivno:
pokretljiva mitraljeza Browrung
od 77 mm u nosnoj kupoli,
mitraljeza Browning
od 7 7 mm u repnoj i dva
mitraljeza Viokers, po jedan
na svakom od dva poloaja za
obradu ofanzivno: do 907 kg bombi
na 1.981 m
na 1.753 m
Dolet - 4.667 km
22.725 kg bruto
Duina - 26,11 m
Visina - 10,02 m
Povrina krila - 138,15 ml
91
Supermarine Spitfire
Supermarine Spitfire (spitfajer) sigurno
jc najslavniji avion to su ga ikad ima-
Kraljevske snage i vjerojatno
najvie hvaljen avion drugog svjetskog
rata. Bio je to izvanredan lovac, ravan
bilo kojem svom protivniku na
drugog svjetskog rata i jo uvijek do-
rastao svakom lovcu s klipnim motorom
na kraju sukoba. Raspolagao je golemim
razvojnim i njegov je na-
sljednik Supermarine Spitefu[ (spajtful)
bio posljednja u razvoju
aviona s klipnim motorom. I na kraju,
Spitfirea kao borbenog avio-
na bile su .ravne njegovim estetskim kva-
litetima.
Projektant Spitfirea, R. J. Mitchell (Mi-
koji je umro neposredno nakon to
avion uao u proizvodnju, bavio se
jednokrilcima velikih brzina od sredine
dvadesetih godina, kad je bio zaduen
za projektiranje natjecateljskog hidro-
aviona Supermarine S 4. Poslije toga pro-
jektirao je hidroavione S 5, S 6 i S 6B,
koji su za Veliku Britaniju osvojili
Schneiderov trofej (Snajder). Po zahtje-
vu Ministarstva zrakoplovstva iz 1930.
godine projektirao je jednokrilni
jednosjed i radio na jo boljem projek-
tu, s motorom Rolls-Royce Goshwak, za-
t\"orenom pilotskom kabinom i
vim stajnim trapom, kad su ga dvije
okolnosti natjerale da sve iz-
nova. Te dvije okolnosti bile su zantjev
Ministarstva zrakoplovstva iz 1943. god.
za jednokrilnim avionom s na-
oruanjem od osam mitraljeza i pojava
novog motora od 1.000 KS Rolls-Royce
PV 12, kasnije nazvanog Merlin. Da bi
prilagodio svoj projekt novim faktori-
ma, Mitdhell je potpuno preradio pred-
hodni nacrt i rezultat toga prvi puta je
poletio u martu 1936.
Bio je to prototip Spitfirea, a njego-
ve performanse, zajedno s karakteristi-
kama upravljanja, dovele su do prve na-
rudbe za proizvodnju 310 -aviona u ju-
nu 1936. Do oktobra 1939. je
proizvodnja 4.000 aviona. Proizvodnja
Spitfirea I je 1937. godine, pr-
ve isporuke izvrene su u junu 1938, a
prve eskadrile opremljene su novim lo-
avionima u julu iste godine. Ti
prvi avioni, Mark I, imali su motor Mer-
lin II i drvenu elisu s fiksnim korakom,
ali su promjene elise bile iste kao i
one opisane kod tipa Hurricane. Pi-
vih nekoliko aviona, s oznakom Spitfire
l" imalo je, kao i prototip, samo
mitraljeza i pilotsku kabinu.
Kasniji avioni dobili su ovalni pokrov
pilotske kabine, a Spitfire lA prvi je na-
uruan s osam mitraljeza. Spitfire lB,
kojih je 30 bilo u augustu
1940, imao je dva topa od 20 mm i
tiri mitraljeza. Cjelokupna proizvodnja
Spitfirea I iznosila je 1.583 aviona prije
nego to se proizvoditi
model.
Bio je to Spitfire II s motorom Mer-
lin XX od 1.175 KS. Uao je u naoruanje
11 augustu 1940, a proizvedene su bile dvi-
je glavne verzije: 750 komada Mark IlA,
s osam mitraljeza, i 170 komada Mark
IlB, s dva topa od 20 mm i mi-
traljeza Browning od 7,7 mm. Oznaka
Spitfire IlC koritena je za varijantu
aviona Mark II u slubi eskadrila za spa-
savanje pilota sruenih u more. Osim u
ulozi lovca, Spitfire je koriten i kao
avion za fotografsko s ozna-
kama A, B, C, D, E, F, i G. Prvi spe-
cijalizirani Spitfire PR (PR - photogra-
phic reconnaissance, fotografsko
nje) bio je PR IV s motorom Merlin 46
od 1.100 KS. ih je bilo 229.
Spitfire III pokazao se korisnim dalj-
njim stupanjem u razvoju ovog tipa avio-
na, ali nije uao u proizvodnju. Kon-
strukcija mu je bila da bi mog-
la primiti motor Merlin XX od 1.480 KS,
a krila podrezana na razmak od 9,30 m.
S modelom Spitfire IV iskuan je mo
tor Rolls-Royce Griffon I1B.
PR IV, model Mark IV s motorom Grif-
fon postao je Mark XX. Prototip s ozna-
kom IVlXX imao je naoruanje od est
lakih topova u krilima.
Spitfire V, model
serijske proizvodnje, uao je u naorua-
n.ie februara 1941. Imao je motor serije
Merlin 45 od 1.440 KS i bio prvi model
s tropskom opremom za slubu na bo-
jitima Sredozemlja- i Srednjeg istoka,
te prvi koriten kao lovac-bombarder s
jednom bombom od 227, ili dvije po 113
kg. Ukupna proizvodnja modela Spitfire
V iznosila je 6.479 aviona u tri glavne
92
Supermarlne Spitfire lA
Prikazan je avion D iz sastava
603. eskadrile City of Edinburgh
(Siti of Edinbro) Kraljevskih
snaga. Eskadrila je u vrijeme
bitke za Britaniju imala baze u mjestima
Dyce (Dajs), Hornchurch
i Montrose Kamuflaa
je standardna po Uzorku br. 1
Ministarstva za zrakoplovnu proizvodnju
iz 1940. godine za primjenu nad kopnom
0 zonama umjerene klime
s tamnozelenim i
povrinama
i bijelo obojenim donjim
povrinama. Znaci nacionalne pripadnosti
su normalni
Motor - jedan redni
Rolls-Royce Merlin III s dvanaest
cilindara, 1.030 KS u .polijetanju
l'iaorufanje - osam mitraljeza
Browning od 7,7 mm s 300 metaka
po mitraljezu
na 5.791 m
na 6.096 m
brzlna penjanja - 771 m/min
Penjanje - 6.096 m za 9' 24"
Dolet - 636 km normalan; 925 kim
pri brzini od 338 km/h

Duina - 9,12 m
Visina - 2,69 m
/
/
/
/
verzije: VA s osam mitraljeza, VB s dva

topa i mitraljeza, te VC s krilima
>-univerzal, koja su mogla primiti na-
oruanje verzije A ili B, ili topa.
Sa slabljenjem snaga, sila Oso-
vine, Spitfire V sve je vie koriten za
napade iz niskog leta. Za te je zadatke
bio opremljen motorom Merlin 45M, SOM
ili 55M, te podrezanim krilima razmaka
9,80 m. Druge varijante Spitfirea iz tog
razdoblja bile su proizvodne varijante F
i G modela PR, PR VI i PR VII.
Sve tei problem RAF-a od 1941. god.
nadalje bilo je presretanje vi-
sinskih bombardera i Da bi se
suprotstavilo toj opasnosti, razvijen je
model Spitfire VI s motorom Merlin 47
od 1.415 KS na visini od 4.267 m i pilot-
skom kabinom pod pritiskom. Proizvod-
rja aviona modela Spitfire VI, koji je
dosizli,o visinu od 12.192 m, iznosila je
Lijevo; Zemaljsko osoblje RAF-a pri radu
na tri lovca-bombardera Spitfire VC
iz sastava 253. eskadrile na ratitu
Srednjeg istoka. Obratite panju
na detalje instalacije motora, koja se
idi jer je motor Merlin skinut,
le na redenik municije za top od 20 mm
spreman za umetanje u arer
::11 municiju na desnom krilu. Ispod
t;osa srednjeg aviona vidi se filter
Vokes, neophodan za operacije
tl atmosferi punoj praine da bi se
prebrzo troenje motora.
93
ukupno 100 aviona. Imao je krila raz-
maka 12,24 m.
Spitfire Vl bio je u stvari privremeni
model, da je kao definitivni tip
visinskog bio zamiljen Spit-
fire VII. Prvi od 140 komada
poletio je prvi put u aprilu 1942. Avion
s oznakom V II imao je motor serije Mer-
lin 60 od 1.700 KS s dvostepenim kom-
presorom. Novom je motoru bio potre-
ban sistem pa su pod
krilima postavljena dva hlad-
njaka. Trebalo je i povrine
vertikalnog stabilizatora i kormila, kako
bi se kompenzirala povrina ispred
teita aviona, pa je konstruiran i
na vrhu otriji vertikalni stabilizator.
Model FR V II razvio se od
PR IV i imao motor Merlin 45 ili 46 i
naoruanje od osam mitraljeza. Sesna-
c!>t aviona FR VII pretvoreno je kasnije
u PR XllI s motorom Mer-
lin 32 od 1.645 KS.
Modifikacije koje su bile izvrene na
modelu Mark V ll, osim pilotske kabine
pod pritiskom, izvrene su i na modelu
Spitfire VIll. Imao je u osnovi
namjenu kao i model Mark V ll, ali je
djelovao na manjim visinama. Taj je tip
lI\'ecen u slubu augusta 1943, a
liU ih je bilo 1.658 u tri glavne verzije: F
jiIII sa standardnim krilima i motorom
Merlin 62 ili 63, HF VIlI s
razmakom krila i motorom Merlin 70,
te LF Vlli s podrezanim krilima i mo
torom Merlin 66.
S pojavom Focke-Wulfa 190 1941. go-
gine, Spitfire V je bio definitivno nad-
maen i firma Supermarine je
razmiljati o temeljito iZmijenjenoj i po-
boljanoj verziji Spitfirea. Jo dok su
sc modeli Mark V II i VIII
je bio na osnovi Spitfirea VC
privremeni model s motorom serije Mer-
lin 60. To je postao model Mark IX i,
uprkos da je bio zamiljen sa-
mo kao u nudi, proizvedeno ih
je bilo 5.665 komada, pa je to postao
najbrojniji model aviona Spitfire. Gra
t1en je bio u verzijama F, LF i HF, a te
se podoznake razlikovale samo po
motoru. Avion s oznakom IX bio. je po-
boljani model aviona Mark V, ali jo
uvijek ne sasvim dorastao avionu Fw 190.
II kasnijoj fazi proizvodnje modela Mark
IX, krila tipa e zamijenjena su krilima
tipa E, top premjeten s vanjske strane,
a mitraljeza od 7,7 mm zamijenje-
na sa dva od 12,7 mm. PR X i PR Xl -
prvi s pilotskom kabinom pod pritiskom,
a drugi bez nje - razvijeni su od mo-
dela Mark IX.
Zadnja verzija Spitfirea s motorom
Merlin bila .ie LF XVl. Imao je motor
Merlin 266 Packardove proizvodnje, ve-
vertikalne repne povrine i ovalan po-
94
krov pilotske kabine te stranji
dio trupa. Ovo posljednje znatno je po
boljalo vidno polje pilota. U svemu je
bilo 1.054 aviona s oznakom
XVI, s krilima tipa e i E.
Namjera je bila da se avioni Spitfire
s motorom Griffon brojevi-
ma od XX nadalje, ali je na kraju prva
verzija s Griffon motorom postala Spit-
fire XlI. Osnova joj je bio model Mark
F, a ih je bilo 100. Taj je tip
imao motor Griffon III ili IV podeen
Za rad na malim visinama i bio zami
ljen kao protuudarac avionima Fw 190
koji su se prikradali u niskom letu i na-
padali ciljeve na jugu Engleske. Spitfire
XlI uveden je u slubu od 1943.
Pokusi s modelom Mark VIlI, s moto-
rom Griffon, dali su tako
rezultate da je jo jedan. pri-
\remeni model, Spitfire XIV s motorom
Griffon 65, koji je uao u slubu janua
ra 1944. Imao je jo vertikalne rep-
ne povrine i krila tipa e ili E. Proiz
vodnja modela Mark XIV iznosila je 957
komada. Daljnji razvoj modela Mark
XIV doveo je do modela Mark XVlIl,
koji je imao trup i stajni trap
kako bi mogao nositi vie goriva. Do
kraja rata je bilo 100 aviona
F XVlIl i 200 FR XVllI. PR XIX s mo-
torom Griffon bio je zasnovan na Spit-
fire-u XIV, a imao tip krila modela
Mark Vc. .
S avi'onom Mark 21, Spitfire je pretr-
pio radikalne promjene, izgubivi elipti-
oblik krila u zamjenu za aerodina-
bolja krila koja su mu
\ala brzinu u obruavanju. U osno-
vi bio je model Mark 22, ali je
imao stranji dio trupa i ovalan
pokrov kabine. Model Mark 21 pojavio
se u februaru 1944. i uao u naoruanje
neposredno prije zavretka neprijatelj-
stava. Model Mark 22 pojavio se u mar
tu 1945, a je bilo 278 komada.
Zadnja verzija, Mark 24, pojavila se po-
slije rata, a su 54 aviona. Cje-
lokupna proizvodnja aviona Spitfire do
segla je brojku od 20.334 komada prije
nego to je prestala u oktobru 1947.
su bile i pomorske verzije
Spitfirea, ali je stajni trap, koji se uvla
cio prema van i imao malen razmak ko-
uvijek ostao njihova slabost. Sea-
fire lB (sifajer) je bio izveden od Spit-
firea VB, Seafire IIC od Spitfirea IIC,
Seafire III je bio prvi model sa sklo-
pivim krilima, Seafire XV je imao mo-
t01 Griffon, ali je bio mo-
delu Seafire Ill, a zadnji Seafire iz vre-
mena rata nosio je oznaku XVI l. U os-
novi bio je to Seafire XV s stra-
njim dijelom trupa i ovalnim pokrovom
pilotske kabine.
Supennarine LF VB
Prikazani avion je obojen po standarnom
"Uzorku br. 1 Ministarstva
za zrakoplovnu proizvodnju prema
. Shemi za Srednji istok, sa svijetlo
i srednje
(boje kamena) gornjim
povrinama, te nebeskoplavim donjim
povrinama. Traka irine 45 cm
nebeskoplave boje tipa "S oko
stranjeg dijela trupa nije koritena
na Srednjem istoku. Znaci nacionalne
pripadnosti su standardni
Tip - lovac i lovac-bombarder, jednosjed
Motor - jedan redni
Rolls-Royce Merlin SOM s dvanaest
1.585 KS na 838 m
Naoruanje - defanzivno: dva topa
Hispano-Suiza od 20 mm sa 60 ili 120
metaka po topu i mitraljeza
Browning od 7,7 mm sa 350 metaka
po mitraljezu
na 1.524 m
Dolet - 756 km s gorivom noeni m
rezervoarom
Supermarine Seafire III
Prikazani avion obojen je u skladu
sa shemom za primjenu nad morem
u zonama umjerene klime, stamnosivim
(boje kriljevca) i specijalno
tamnomorskosivim (maslinasto sivim)
gornjim povrinama, te bijelim donjim
povrinama. Znakovi nacionalne
pripadnosti su oni kakve je koristila
britanska flota, a oznake
smjetene kao kod aviona.
Obratite panju da rondele nemaju
crveno sredite, kako bi se izbjegla
zamjena s japanskim hinomaru
oznakama
Tip - lovac
i lovac-bombarder, jednosjed
Motor - jedan redni
Rolls-Royce Merlin 55 s dvanaest
Hispano od 20 mm sa 120 metaka
po topu u krilima i mitraljeza
Browning od 7,7 mm sa 350 metaka
po mitraljezu u krilima
Supermarine Spitfire XIVE
Prikazan je avion D iz sastava 130.
eskadrile (kodna slova A.P). Kamuflaa
i oznake su standardne za razdoblje
iskrcavanja u Normandiji
tl junu 1944. godine .
Tip - lovac i lovacbombarder,
jednosjed
Motor - jedan redni
Rolls-Royce Griffon 65 s dvanaest
Hispano Model II od 20 mm
SOl 120 metaka po topu u krilima i dva
!'la 250 metaka po mitraljezu u krilima
3.044 kg bruto
Duina - 9,12 m
. Visina - 3,02 m
PovrAIna krila - 21,46 m'
a 3.734 m
avionu; 1.167 km s odbacivim
rezervoarom
o 3.901 kg bruto
Duina - 9,21 m
-ISina - 3,40 m
ofanzivno: do 454 kg bombi ili jedna
bomba od 227 kg i osam raketa po 27 kg
na 6.096 m
s gorivom noenim u avionu; 1.368 km'
s .odbacivim rezervoarima
Teine 2.994 kg prazan; 3.856 kg
4.663 kg bruto
Duina - 9,96 m
Visina - 3,87 Dl
95
FRANCUSKA
['otez 631, avion-trosjed
iz sastava Armee de l'Air nad kanalom
La Manche u prvim mjesecima rata. Taj
adon, verzija osnovne serije
"Potez 63, bio je jedan od najuspenijih
francuskih aviona.
Povijest francuskih snaga, ili
Armee de l'Air (arme d'ler), je
za razdoblje od 20 godina dva
r ata; obiljeena nevjerojatnom kombina
cijom straha od obnavljanja
militarizma i samouvjerenosti da je
Franc;uska sposobna nositi se s tim pro-
blemom. Najbolji primjer straha bila je
izgradnja neprobojne Maginotove lini-
je (Maino), koja je Francusku trebala
7atititi od izravne invazije iz
a samouvjerenost se odraavala u
stom uvjerenju da jo
jedanput francusku obranu i pro-
kroz jednu ili vie neutralnih zemalja
du sjeverne granice Francuske. Samo-
lI\'jerenost, zajedno s ne-
civilnih vlada da rasipaju
novac na svoje oruane snage, je
ujedno i postepeno opadanje kvalitete
osoblja i ratnog materijala u toku dva
desetih i ranih tridesetih godina.
Francuske snage doivljavale
su jednako propadanje kao i sna-
ge ostalih ze
malja u razdoblju kad su se jo osje
posljedice prvog svjetskog rata -
nije bilo ni novaca, ni volje da se odr
96
avaju nekada druge po
snage u svijetu. Tipovi aviona koji su
se nali u naoruanju ili u toku svog
razvoja na kraju prvog svjetskog rata,
zadrani su u slubi do kasnih dvadese-
tih godina, dok su savreniji novi tipovi
u broju kao avio-
ni za obaranje rekorda i najecanje. Ta-
ko je tridesetih godina Fran-
cuska gubiti dodir s napretkom
vojne avijacije. Bombarderi na
osnovi skromnog programa ponovnog-
naoruanja iz tog razdoblja se ti-
me to spadaju u red najrunijih letje-
lica to su ikad s jedva osred-
njim performansama. Amiot 143 (amio).
na primjer bio je ruan dvo-
motorni avion s trupom ravnih. kao ote-
sanih bokova, kojem je bila namijenje
na trostruka uloga bombarderskog, jti-
rinog i aviona. Jednako ne-
vjerojatan kao borbeni tip bio je i Far
man F221, a s njim i modificirani Far-
man F222. Potez 540 dopunjavao je trio
runih francuskih bombardera iz ratnih
tridesetih godina.
avioni iz tog razdoblja bili su
neto bolji. Avioni serije Dewoitine D3?
bili su visokokrilci s krilom tipa para-
sol i maksimalnom brzinom reda 385
km na sat; svi modeli serije Dewoitine
D500 bili su niskokrilci s fiksnim stajnim
trapom i vrlo velikim razmakom
a postizali su brzine od 360-400 km/h;
Loire 46 (loar) bio je jednokrilac s ga
lebovim krilom, a mogao je 410
km/h; Morane-Saulnier MS 225 (moran-
-solnie), jo jedan visokokrilac sa para-
sol krilom, imao je brzinu od
320 km/h.
Ti su avioni bili francuskih
nih snaga u vrijeme kad je ev-
ropskih sila graditi rafiniranije
bombardere, najnovija dostig-
u tehnici aviona i primje-
bolje oblikovanje.
Na polju aviona druge su sile
iznosile na vidjelo brze niskokrilce sa
krilima, staj-
nim trapom i zatvorenom pilotskom ka-
binom. Jedina prednost francuskih lova-
ca iz tog razdoblja bilo je njihovo topov
naoruanje, francuskog in-
teresa za to oruje u naoruanju
kih i bombarderskih aviona u prvom
svjetskom ratu.
U godinama 1935. i 1936, kad je oko
posto francuske zrakoplovne industri-
e bilo nacionalizirano, Francuzi su shva-
ili .kako su daleko zaostali iza niza dru-
gih zemalja. Odmah je rad na
programu razvoja novih tipova i to je
do drugog svjetskog rata dalo nekoliko
uvremenih i vrlo aviona. Na-
<:alost, pomanjkanje stroge kontrole u
vrhovima ozbiljno je napore da
e odbrambeni potencijal Francuske re-
\ italizira novim ratnim materijalom.
l'mjesto da za svaki tip potrebnog avio-
na mali broj prototipova, ko-
ji bi se onda mogli brzo i temeljito is-
pitati, Francuzi su traili mnogo proto-
tipova, a njihovo se ispitivanje i ocjenji-
,anje provodilo sporo i tromo. Tako su
za vrijeme u kojem bi se u Velikoj Bri-
taniji i novi tip ispitao i sta-
,io u proizvodnju, Francuzi jo uvijek
zahtijevali brojne manje promjene na
prototipovima koji su se ispitivali. Iako
u, dodue, na taj snage
dobivale na kraju izvrsne avione, to je
- sasvim prirodno - dovodilo do pre-
kasnog serijske proizvodnje i
zrakoplovnoj industriji da
prije tekog poraza Francuske u maju i
junu 1940. iole znatniji broj no-
vih tipova. To je bio jedan od razloga
zato se Francuska morala obratiti Sje-
dinjenim Dravama s brojnim narudba-
ma borbenih aviona. Malo ih
se, moglo na vrije-
me, pa je potom dio bio poslan u
Veliku Britaniju.
Kao to je prije spomenuto, rezultat
ponovnog naoruanja Francuske bilo je
nekoliko prvorazrednih tipova aviona.
Najbolji od bombardera bili su dvomo-
torni laki bombarder Bloch 175 (bloh),
vrhunski dvomotorni srednji bombarder
Uore et Olivier 451 (liore et olivie) s
maksimalnom brzinom od 500 km na sat
na 5.486 metara visine, te dvomo-
torni laki bombarder, lovac i avion za
Potez 631. Od
aviona najbolji su bili serija niskokri-
laca Bloch 150 (prvenstveno 151, 152, 155
i na kraju Bloch 157, koji je bio izgra-
samo kao prototip, ali s performan-
sama to su za nekoliko godina bile is-
pred tadanjih aviona),
Dewoitine D 520, Morane-Saulnier MS 406,
kao i nekoliko drugih tipova aviona koji
su bili samo kao prototipovi.
Malo je ovih tipova, iz prije spomenu-
tih razloga, obilnije koriteno u slubi,
osim aviona Morane-Saulnier MS 406 i
Potez 631. Tako su francuski piloti i po-
sade, iako su se hrabro borili protiv Ni-
jemaca, imali malo ili nikakve
nosti da zadre Nijemce, koji su 1940.
godine uivali prednosti koje su im pru-
ale centralizirana zrakoplovna industri-
ja i posade koje su stjecale iskustvo u
borbama u Spanjolskoj, Poljskoj, Dan-
skoj i Norvekoj. Ali i bez obzira na nji
hov manji broj i siabiju opremljenost,
II usporjedbi s Nijemcima Francuzi su
se morali boriti i s velikim
neprekidnog nedostatka do-
bro uvjebanog osoblja i neizbjenog po-
manjkanja rezervnih dijelova za avione
i motore, to je bila posljedica spore pro-
izvodnje i prevelikog broja tipova bor-
benih aviona prve linije. Ovu posljednju
situaciju donekle su popravile
snage viijevske Francuske, koje su od
juna 1940. nastavile ivot u neokupira-
nim zonama Francuske i prekomorskim
francuskim kolonijama koje je kontroli-
rala vlada u Vichyju (Vii).
97
Dewoiline 520
Iako neto sporiji od Messerschmitta Bf
JV9E iSupermarine Spitfirea, lovac De-
Il'oirine 520 bio je neto ispred
kog lovca po manevarskim sposobnosti-
ma, dok je britanski avion po pokretlji-
vosti zaostajao iza Bf J09E. Usprkos toj
pokretljivosti i dobrom naoruanju, sud-
bina Dewoitinea 520 bila je da odigra
razmjerno malu ulogu u drugom svjet-
skom ratu. Razlog je jednostavan: raz-
voj novih tipova aviona je u
Francuskoj tako kasno da je malo avio-
na proizvodnih serija stiglo do jedinica
francuskih snaga prije kapitula-
cije Francuske u junu 1940.
Projektiranje D 520 je 1936.
godine ekipa koju je vodio Emile Dewoi-
tine (Emil .Devoaten). Iako francusko Mi-
nistarstvo zrakoplovstva nije prihvatilo
prvi nacrt, on je 1937. godine
da bi zadovoljio uvjetima zahtjeva za lo-
avionom izdanog u januaru te
godine. su bila tri prototipa
i prvi je poletio u oktobru 1938. Imao je
motor od 890 KS 12Y21, dvokraku drve-
nu elisu i hladnjake u krilima. U toku
ispitivanja ti su hladnjaci zamijenjeni
jednim u donjem dijelu trupa, a dvokra-
ka elisa trokrakom, je znatno po-
brzina. Radi bolje uzdune stabil-
nosti su i vertikalne repne po-
vrine. Ta i je tip uao u proizvodnju
marta 1939.
Planirano je bilo da se u serijskoj pro-
izvodnji aviona koristi motor 12Y51 od
1100 KS, ali kako nije bio na raspolaga-
nju, moralo se uzeti 12Y45 sa 910 KS.
Prvi avion serijske proizvodnje koji je
poletio u novembru 1939, razlikovao se
od ostalih aviona serije po tome to je
imao motor 12Y31, ovalni vjetrobran u
jednom komadu, umjesto repnog
i naoruanje od samo dva mitra-
ljeza u krilima. Druga maina serijske
proizvodnje bila je dovrena po svim
standardima za operativne avione. U vri-
jeme invazije na Zapad, u ma-
ju 1940, tempo proizvodnje avio-
na D 520 dosegao je brojku od 100 avio-
na ali je salDa jedna jedinica,
(;roupe de Chasse 1/3 (grup d sas - 10-
grupa) bila njime opremljena za
operacije. U ostale jedinice stizao je u
toku borbi, ali to nije bilo dovoljno da
se promijeni ishod bitke za Francusku.
l!prkos prebrzom u bor-
bene operacije, avioni D 520 francuskih
snaga dobro su se drali. U sve-
mu im je bilo priznato 108
i 39 vjerojatnih obaranja, dok su isto-
vremeno izgubili 54 aviona iz svojih re-
dova.
Do kapitulacije Francuske u junu 1940.
je bilo oko 437 avio-
na D 520 i planiran proizvodnje
D 521: Jedan model aviona D 520 bio je
opremljen i motorom' Merlin III od 1.030
KS, s kojim je postizao brzinu od 570
km/h na visini od 4.950 m, ali je u novem-
bru 1939. taj projekt bio naputen. Os-
tale verzije D 520 bile su: D 524 s mo-
torom 12Z89ter iz juna 1940, koji je po-
stizao 615 km/h; D 523 s motorom 12Y51
il maja-juna 1940; D 520 2 iz septem-
bra-decembra 1941, s dopunskim poti-
skom mlaza iz ispunih cijevi.
poboljanim stajnim trapom i razmjenji-
topline umjesto hladnjaka za ulje;
SE 5202 s motorom 12Z od 1.600 KS iz
februara 1943, koji nikad nije poletio;
avion za brzinska natjecanja D 550 s mo-
torom 124crs iz juna 1939 - februara
1940, koji je postizao 700 km/h, te D 551
iz 1940-1941, vojna verzija modela D 550.
Avion D 520 ostao je u naoruanju
nih snaga viijevske Francuske u Fran-
cuskoj i prekomorskim posjedima, pa
su ga avioni susretali u dalj-
njim borbama. Proizvodnja za Vichy na-
stavljena je u augustu 1941. i prije ne-
go to je u decembru 1943. prestala, bi-
lo je jo 349 aviona
LJ 520.
Dewoitine D S20
Prikazani avion je 275. avion
kako to pokazuju crno ispisane broj!<e
preko pruga na vertikalnom kormilu.
Kamuflaa su tamnozelene i
are na sivoj osnovi. Znakovi nacionalne
pripadnosti su standarni, a vrijedi
spomenuti da su rondele na bokovima
trupa francuskih aviona bile stavljene
tek od 1940. godine na britanski zahtjev.
Predmet u obliku kuke ispod trupa iza
pilotske kabine je
radio-antena
Motor - jedan redni
Hispano-Suiza 12Y)i5 s dvanaest
cilindara, 930 KS u polijetanju i 850 KS
na razini mora
Naoruanje - jedan top Hispano-Suiza
HS 404 od 20 mm sa 600 metaka
postavljen da kroz osovinu elise,
tc mitraljeza MAC 1934 M1939
u krilima
Penjanje - 6.000 m za 8' 59"
na 5.100 m normalan; 1.540 km pri brzini
od 370 km/h na 5.100 m maksimalan
2.787 kg bruto
Duina - 8,75 m
Visina. - 2,57 m
Dolje: Dewoitine 520" iz sastava
5. Escadrille, Groupe de Chasse III
grupa), na kome je u
i ljeta 194J. letio podoficir-
-pilot Pierre le Gloan u Aliru. Le Gloan
je u drugom svjetskom ratu postigao
22 pobjede.
98
Morane Saulnier 406
Po broju aviona bio je Mo-
rane-Saulnier MS 406 avion
Armee de fAair, odnosno fracuskih
nih snaga u drugom svjetskom ratu. Me-
iako jedan od najmodernijih avio-
na u vrijeme kad je bio u na-
oruanje, kad je uao u borbu s nje-
lovcima je pokazivati svo-
je godine.
Godine 1934. izdalo je francusko Mini-
starstvo zrakoplovstva zalhtjev za jedno-
motornim jednokrilcem koji
zamijeniti tri tipa aviona, to
su tada bila u slubi. Firma Morane-Saul-
nier ponudila je tip MS 405 s motorom
Hispano-Suiza 12Ygrs, koji je prvi put
poletio u augustu 1935. Usporedno ispi
tivanje s drugim tipovima iz-
ueno je u 1936. i MS 405 je po-
kazao dobre osobine postigavi brzinu
od 480 km na sat. Kasnije iste godine
MS 405" je bio opremljen poboljanim
motorom 12Ycrs i taj je model
no izabran za serijsku proizvodnju u ju-
lu 1937. Ali je jo u augustu 1936. od
. lorane-Saulniera bilo zatraeno da ispo-
partiju od 15 pretproizvodnih lova-
ca MS 405 i oni su bili od
februara do decembra 1939. Na toj su
partiji ispitani razni motori, oprema i
preinake u konstrukciji. Kod dvanaestog
i trinaestog modela odustalo se od polu
hladnjaka kakav su imali dru-
gi modeli i taj je tip, s novom oznakom
..tS 408, bio po licenci u Svi-
carskoj.
a kraju je dobiven model
s novom oznakom MS 406 i taj je u mar-
tu 1938. stavljen u proizvodnju. Prvi je
primjerak poletio u junu 1938. Proizvod-
nja se, zbog nacionalizacije francuske
zrakoplovne industrije u 1936. godini i
proizvodnih kapaciteta Mora-
neSaulniera u Puteauxu (Pito), uhodava-
la polako, pa su se osnovni sastavni di-
jelovi morali proizvoditi u kooperaciji s
drugim firmama i potom dr-
avnoj tvornici u Bouguenaisu (Bugne)
ili tvornici u Puteauxu za za-
unu montau. S dolaskom drugih no-
"ih tipova, kapaciteti Bouguenaisa pre-
puteni su krajem 1939. drugim projek-
tima, pa je proizvodnja jo vie uspore-
na. Ipak je do kraja ratnog pohoda na
Francusku njenoj Armee de fAir bilo is-
1.098 aviona MS 406.
Od drugih francuskih tipova, jedini je
Potez 63 proizveden u vie od 1.000 ko-
mada u tom razdoblju.
MS 406 je s promjenljivom su-
djelovao u operacijama od septembra
1939. do juna 1940. mu je mana
bila nedovoljna brzina, uslijed su
ga brzinom nadmaivali i mnogi
ki bombarderi. Manevarske sposobnosti
su mu, bile dobre, kako su to
na svoju tetu iskusili mnogi
piloti to su se pokuali upustiti u dvo-
boj s iskusnim pilotima MS 406. Sve u
svemu, od lovaca koji su u vrijeme bit-
ke za Francusku djelovali u sastavu Ar-
rr.ee de fAir (MS 406, Dewoitine D 520,
Bloch MB 152 i Curtiss H 75), avioni MS
406 imali su najmanje uspjeha. U bor-
bama je bilo izgubljeno 150 lovaca MS
406, dok je njegov skor iz-
nosio 191 i 89 vjerojatnih oba-
ranja - slab odnos gubitaka i pobjeda
za avion prve borbene linije.
Osim toga, visok odnos vjer9jatnih pre-
ma obaranjima pokazuje da
naoruanje MS 406 nije bilo odgovaraju-
Avioni MS 406 su poslije prekida ne-
prijateljstava nastavili letjeti u
snagama viijevske Francuske, ali su od
novembra 1942. upotrebljavani uglavnom
za obuku.
Vrijedno je zabiljeiti da najboiji i
najuspjeniji lovci MS 406 nisu bili fran-
cuski, oni Finskoj. Nekih
30 komada je Finskoj Francu-
ska u januaru 1940, a daljnjih 57 zarob-
ljeniIh aviona od augusta 1940.
S drugim motorom, ruskim rednim Kli-
mov M-105P od 1.100 KS u
dobro profiliranom ovi Super
Morane, kako su bili nazvani, bili su
45 km/h bri od franouskog modela i
imali brzinu penjanja i plafon
(1.500 m u minuti' i 12.000 m). Francuska
je izvezla lovce MS 406 i. u Svicarsku i
Tursku. Planirane isporuke Poljskoj, Lit-
vi, Jugoslaviji i Kini nisu zavrene.
Zadnji model u razvoju tipa MS 406
bio je MS 410, od kojih je 75 bilo izgra-
modifikacijom modela MS 406. Ovaj
kasniji model imao je mitraljeza
s redenicima u krilima, umjesto ranija
dva s municijom u bubnju. Svi osim jed-
noga bili su poslije pada Fran-
cuske, a nekoliko ih je tzv.
NDH.
MS 406 je bio avion,
osrednji po oblikovanju i konstrukciji.
Nedostajale su mu kvali-
tete suvremenih lovaca, nije imao do-
voljno snaan motor, a naoruanje mu
je bilo preslabo. Samo kao finski Super
Morane postao je ovaj tip zaista korisnim
borbenim avionom.
Morane-Saulnier MS 406
Prikazani avion je sto devedeset drugi
MS 406 Cl serijske proizvodnje, kako
to pokazuju crne brojke preko pruga
na vertikalnom kormilu. C1
da je to lovac (avion de chasse)
jednosjed. Oznake na dnu vertikalnog
kormila teine aviona
i oktansku vrijednost goriva koje treba
koristiti. Kamuflaa je standardna
7a sve avione MS 406, osim prvih 100
i tamnozelene
gornje povrine, te svjetlosivoplave
donje povrine. Znakovi nacionalne
pripadnosti su standardni. Rondele
na trupu dodane su u januaru 1940.
Poslije primirja, oko rondela na trupu
ocrtan je bijeli rub, kao i bijela linija
du obje strane trupa. Kasnije
su avioni snaga viijevske
Francuske bili utim i crvenim
horizontalnim prugama oko nosa i repa
i dobili upadljive trikolore na krilima
Motor - jedan redni
Hispano-Suiza 12Y31 s dvanaest
cilindara, 860 KS u polijetanju
i na 4.000 m
Naoruanje - jedan top HisP'lno-Suiza
HS 59 ili 400 od 20 mm sa 60 metaka
postavljen da kroz osovinu
te dva mitraljeza MAC 1934 od 7,5
sa 300 metaka po mitraliezu u krilima
Penjanje - 6.000 za 9' 3"
II avionu; 1.500 km s dopunskim
vanjskim rezervoarima
2.722 kg bruto
Duina - 8,08 m
ViSln9. - 2,84 m
Povrina krila - 16,00 m""
-
99
SOVJETSKI
SAVEZ
Kao to je to se od-
nosi na Sovje prirodu sov-
jetskih drugom svjet-
skom ratu, ili domovinskom
ratu kako ga sami Sovjeti,
snano je utjecala ucija u novembru
19l.7. Da nije bilo te revolucije i preuzi-
manja apsolutne vlasti od strane Komu-
partije, sovjetske snage
vjerojatno bi ostale osrednja sila kak-
vom ih je smatrala ljudi na za-
padu.
Zrakoplovni korpus Carske Rusije bio
je osnova na kojoj je izgradnja
sovjetskih snaga. Carsko ratno
zrakoplovstvo imalo je u svom sastavu
mjeavinu ruskih i inozemnih tipova u
priblino jednakom omjeru, a ta je poli-
tika nastavljena i u godinama neposred-
no poslije uspjenog zavretka borbi s
bijelim i armijama.
TC! je politika da
dre korak s tehnolokim napretkom na
Zapadu, dok su istovremeno
vlastite pmjektne i proizvodne kapaci-
tete. Motori su bili uvezeni iz Velike Bri-
tanije, Francuske i Sjedinjenih Drava i
u brojnim pogonima proizvedeni po li-
cencijama, s modifikacijama koje su od-
100
govarale sovjetskoj tehnologiji proizvod-
nje i klimatskim uvjetima. Taj je pro-
gram doveo do razvoja niza jeftinih, la-
ganih i vrlo pouzdanih zvjezdastih i red-
nih avionskih motora, od kojih je
dio bio neto snage od odgovaraj u-
rih zapadnih tipova.
Krajem dvadesetih i tride-
setih godina Sovjeti su, jednako kao i
Velika Britanija, Francuska, Italija i Sje-
dinjene Drave, pridavali veliku vrijed-
nost avionima za obaranje rekorda, jer
su se na njima iskuavala najnovija teh-
noloka a da se nije moralo
uputati u trokove serijske proizvodnje
borbenih aviona koji su ubrzo zastarije-
vali u tom razdoblju brzog napretka ae
rodinamike i tehnologije gradnje. Poseb-
nu panju su Sovjeti avioni-
ma s velikim doletom i visokim plafo-
nom, s posebnim naglaskom na pouzda-
nost motora i peformanse aviona. Isto-
vremeno je razvoj tekih bombardera -
koji je dosegao vrhunac s ogromnim Tu-
]Ioljev ANT-20 iz 1930. godine - doveo
do prve primjene teorija stra-
tekog bombardiranja koje su ule u mo-
du poslije prvog svjetskog rata. Ali na-
kon to je krajem tridesetih godina bi-
lo da se paznJa na
snage, naputen je raz-
voj tekih bombardera, s iznimkom bom-
bardera Petljakov Pe-8 u drugom svjet-
skom ratu.
Vrijedno je spomenuti u kakve su se
pustolovine Sovjeti uputali eksperimen-
s novim i smionim ide-
jama. S avionom ANT-6, na primjer is-
pitivan je tridesetih godina
projekt tekih bombardera koji bi za
zadatke na velikim udaljenostima nosili
avione za svoju obranu. Taj je
avion mogao nositi do pet lovaca, dva
na krilima i tri pod njima, ali je ova za-
misao bila naputena poslije uspjenih
ispitivanja, jer se pokazalo da samo vr-
hunski piloti-lovci mogu ponovno pristati
uz avion.
Istovremeno dok je eksperimentirao
sa zamisli flote tekih bombardera, Sov-
jetski Savez je prvi u svijetu uveo
ki jednosjed-niskokrilac, koncepciju ko-
ja postiti standardnom u vrijeme dru-
gog svjetskog rata. Taj pionirski korak
je Polikarpov s avionom 1-16, ali
je Zapad odmah pretpostavio
da je na osnovi najnovijeg ame-
projekta, P-26.
je avion, koji je uao u slubu dok je
ovjetski lovac jo bio u fazi ispitivanja,
bio je mnogo slabija maina, s fiksnim
stajnim trapom i loijim performansa-
ma. 1-17, koji se razvio od 1-16, s aero,
uklopljenim rednim mo-
torom, je vodio u svijetu u raz-
svog tipa. Ali usprkos naprednim
idejama na kojima su se osnivali nji-
hovi projekti, ruski su avioni do-
ivljavali samo ismijavanja na aeronau-
salonima u okviru kojih su bili
izlagani. Zapadni su s prezi-
rom govorili o slaboj kvaliteti izvedbe,
a proputali su napredne ideje o
njihovoj koncepciji, koje su bile za sva-
ku pohvalu, dok su sasvim zanemarivali
da je jednostavna, solidna kon-
strukcija sovjetskih aviona bila idealna
za potrebe brze proizvodnje s polukva-
lificiranim radnicima, kao i za korite-
nje na slabim uzletitima i u tekim kli-
matskim uvjetima. Razloga da se ale na
kompliciranost svojih aviona kad nastu-
pi ruska zima imat najvie Nijemci.
Za razliku od drugih zemalja, Sovjet-
Savez je u svom naoruanju nalazio
mjesta i za jednokrilne i dvokrilne lo-
avione, da se pokretan
dvokrilac moe pokazati vrlo korisnim
u obrani bliskog bojnog polja. Vrijed-
nost koncepcije dvokrilnog lovca bila je
dokazana u panjolskoIJ1 ra-
tu, gdje je nekoliko sovjetskih tipova,
njima 1-16 i dvokrilac 1-15, doiv-
jelo vatreno krtenje. U vrijeme prisil-
nog ulaska Sovjetskog Saveza u drugi
svjetski rat, dvokrilni avioni
bili su iz slube u prvoj
borbenoj liniji.
Ponovnim odnosa izme-
Crvene armije i ratnog zrakoplovstva
1930. god. bilo je da
snage trebaju biti u stanju pruiti brzu
i snanu podrku armiji. Lovci
moraju biti sposobni da kao laki bom-
barderi djeluju raketama i topovima, a
se istovremeno mogu oduprijeti ne-
prijatelju na srednjim i malim visinama,
pa je u tu svrhu potrebno razviti novu
generaciju srednjih bombardera i juri-
nih aviona. Pogodne avione Sov-
jt:ti su nali u serijama tipova
i Jakovljev, bombardere u Iljuinu DB-3,
Tupoljevu 5B-2 i Petljakovu Pe-2, a ju-
rini avion u Iljuinu Il-2.
Nakon to su u operacijama protiv iz-
nimno efikasne Luftwaffe bili
Gore: Odjeljenje najboljih sovjetskih
aviona za sve namjene
u drugom svjetskom ratu, Jakovljev
Jak-9D. Avioni na ovoj fotografiji
su iz sastava elitnog gardijskog
puka, snimljeni 1944. godine
riad 5evastopolom. Avion u prvom
planu ima na nosu znak svog puka,
a kraj njega oznaku Ordena Crvene
<:astave.
eliminirani zastarjeli avioni i oni to su
zastarjevati, ' i nakon to je
kroz borbeno .iskustvo pobolja-
n<l kvaliteta sovjetskih pilota, Crveno
zrakoplovstvo uskoro je postalo vjerojat-
no najboljim, a svakako najbrojnijim
snagama to su ikad
postojale. I dok su sovjetski ,avioni po
apsolutnim mjerilima moda pili slabiji
od zapadnih tipova iste kategorije, oni
su savreno odgovarali zahtjevima koje
su im Sovjeti namijenili i bili stoga jed-
nako korisni u borbi kao i bolji i skup-
lji avioni.
101
"
Iljuin 11-2 5turmovik
IlJuin Il-2 Sturmovik bio je najglasovi-
tiji, a vjerojatno i najbolji avion u sa-
stavu sovjetskog zrakoplovstva u drugom
svjetskom ratu. Taj je tip aviona bio
tako uspjean da je naziv Sturmovik,
!;to jurini avion, dobio samo avi-
on 11-2, po prilici jednako kao to je
naziv Stuka, to jest bombarder za ob-
ruavanje, dobio samo Junkers 87.
Projektiranje jur1inih aViiona
je u Sovjetskom Savezu u toku 1930. go-
dine, ali su uvjeti postavljenog zahtjeva
bili tako teki da lim nije odgovorio ni-
jedan projektirani aViion. Glavni razlog
bio je to se zahtjev za velikom brzinom
i manevarskim sposobnostima nije mo-
gao ispuniti sa slabim motorima koji su
u to vrijeme bili na raspolaganju, dok
problema sa zatitom i vatrenom
koja se traila nije bilo. Prvi avion koji
se pribliio traenim performansama bio
jc CKB-55 Sergeja V. Iljuina iz 1938.
godine (CKB je kratica za Centraljnoje
konstruktorskoje bjuro). Od tog je na-
crta projektantska ekipa razvila krajem
1939. godine CKB-57. Taj se tip aviona
moe smatrati stvarnim
11-2. Prve pokusi, razo-
su, jer je motor Mikulin AM 3S sa
1.370 KS bio preslab za tako teak avion.
Da1eko vie zadovoljile su performanse
postignute s motorom AM 38 od 1,.680 KS
II oktobru 1940.
Najzanimljivija osobina aviona CKB-57
bio je njegov zatitni oklop. On je za-
pravo konstrukciju prednjeg dije-
la trupa, a sastojao se od oklopne ka-
de debljine od 5 do 12 mm, koja je
dno i strane trupa od stra-
njeg dijela pilotske kabine do vrha mo-
tora. Naoruanje se sastojalo od dva mi-
traljeza kalibra 7.62 mm, osam raketa
od 82 mm i do 400 kg bombi. CKB-57
je puten u proizvodnju kao 11-2 u mar-
tu 1941. Do napada u junu
1941. bilo i'h je samo 249, ali
su se pokazali vrlo korisnima u
vanju napredovanja oklopnih
kolona. napredova
nja nije se moglo zaustaviti prije zime
1941-1942. godine, a za vrijeme evakua-
cije ruske industrije iz zapadne Rusije
u planinsko Urala bila je i pro-
izvodnja 11-2 prekinuta na dva mjeseca.
ljeta 1942. su i ne-
ki prigovori na 11-2. Dva najvani-
ja bila su nedostatak stranje obrane u
to vrijeme skoro potpune pre-
vlasti u zraku, te sve slabija efikasnost
topova od 20 mm protiv najnovijih nje-
oklopnih vozila. Prvi je nedosta-
tak otklonjen dodavanjem jo jednog
posade, stranjeg strijelca, s jed-
nim mitraljezorn BS ili VBT od 12,7 mm.
Strijelac je smjeten iza pilota, i da bi
st: zatitio, oklopna kada produena je
unatrag. Drugi nedostatak otklonjen je
zamjenom ranije ispitanom na mo-
dificiranom 11-2) topa od 20 mm topom
vJa od 23 mm s mnogo
brzinom zrna, pa stoga i proboj-
Kako se teina aviona
je i snaga motora na 1.750 KS
stupnja kompresije.
S tim je modifikacijama novi tip uao
u naoruanje augusta 1942. kao defini-
tivni 11-2m3 (m3 model 3). Ka-
ko je dodavanjem kabine strijelca pobolj-
an oblik trupa, maksi-
malna brzina porasla je na 405 km/h,
uprkos teine. Usporedo s
[[-2m3 proizveden je i kolski avion 11-2U
s komandama. i u stranjem dijelu pi-
lotske kabine.
Osnovno naoruanje trebalo je 1943.
god. nanovo promijeniti, kako bi se mog-
lo izlaziti na kraj sa sve boljim
kim oklopnim vozilima.. Stoga su topovi
VJa zamijenjeni parom topova N-37 ili
P37 velike proboj ne je
bio i kontejner s 200 malih protutenkov-
skih kumulativnih bombi od 2,5 kg, kao
i koji je pred avione-progonitelje
ispaljivao granate s malim padobranom.
Te su izmjene bile izvrene na modifici-
ranom 11-2m3, koji je uao u naoruanje
upravo na vrijeme da najnovije
tenkove PZKpfw V i VI posije
strahovitu pusto u bici kod Kurska u
julu 1943.
Istovremeno su izvrene i strukturalne
modifikacije osnovnog zmaja aviona. Iz-
vorni tip, koji je imao drvenu konstruk-
ciju stranjeg dijela trupa, je
sada kao tip.
Od 1944. god. dobio je modi-
ficirani 11-2m3 novu metalnu konstrukci-
ju. Taj je model imao i stranju pregra-
du oklopne kade umjesto prednje i
stranje oklopne za strijelca. U to-
ku 1944. god. osposobljen je i za noenje
raketa za napad na uporita od 132 umje-
sto 82 mm, te tereta od 600 kg
bombi u leajevima pod krilima. 11-2 je
koristilo i sovjetsko zrako-
plovstvo kao Il-2I. Taj je model nosio
torpedo od 55 cm ispod trupa. Razvoj
tipa 11-2 nastavljen je i poslije zavretka
rata.
U borbama se 11-2 Sturmovik pokazao
orujem velike razorne je
djelovao na vrlo malim visinama, tako
da je njegovih topovskih zrna i
raketa cilj horizontalno, na pot-
puno jedinica Osovine. Naj-
draa taktika pilota 11-2 bilo je kolo
smrti. Avioni bi preletjeli liniju fronte
i napadali cilj s prema liniji
fronte i se u krugu da bi ga
ponovo napali dok ne bi bio uniten, ili
sva municija. Tom se taktikom
cilj mogao drati pod neprekidnom vat-
rom i do 30 minuta. Za sovjetske pilote
ll-2 je bio Iljua, tenk,
pjeadinac ili grbavac. Nijemci su ga,
s punim pravom nazvali
Schwarze tod, tj. crna smrt ili kuga.
Dolje: Postroj vrhunskih aviona
sovjetskog zrakoplovstva Il-2mJ
na sovjetskom uzletitu.
102
SVAK od 20 mm i dva mitraljeza SKAS
od 7,62 mm u krilima
ofanzivno: osam raketa RS 82 od 82 mm
ili 400 kg bombi .
Operativni plafon - 7.500 m; visina
operativnog djelovanja bila je
ispod 1.980 m
Dolet - 755 km

Duina - 11.60 m
Visina - 3,39 ID
Iljuin 112
Prikazani avion kamufliran je za zimske
uvjete mat biielom bojom. Ljetna
amuflaa su bile sVjetloplave
donje povrine i tamnozelene ili
tamnozelene i gornje
povrine. Znakovi nacionalne pripadnosti
su normalni. Cesto su du trupa bile
i pisivane patriotske parole ili gesla,
ao i posvete organizacija koje su
poklonile avion. Na bokovima trupa
su slikana odlikovanja to su ih
dobili pilot ili jedinica, osobito u kasnijim
fazama rata
Tip - jurini avion za napad
na zemaljske ciljeve, jednosjed
. fotor - jedan redni
.1ikulin AM 38F, s dvanaest cilindara,
103

aVioni
La-? je primjer kako
se ivot osnovnog projekta moe produ-
iti spretnim dotjerivanjem
kih osobina i upotrebom snanijih mo-
tora. Ali dok se taj proces odvi-
ja na tetu prvobitnih karakteristika up-
ravljanja avionom, tipu La-? on je za
pravo samo koristio, tako da je kra-
ju postao jednim od najpokretljivijih
sovjetskih aviona u drugom
svjetskom ratu.
Podrijetlo serije aviona La
lei u zahtjevu iz 1938. god. za
jednokrilnim lovcem s visokim perfor
mansama koji u sastavu sovjetskog
zrakoplovstva zamijeniti dvokrilne i je-
dnokrilne lovce prve generacije. Nekoli-
ko dravnih projektnih biroa izradilo je
prototipove, od kojih je onaj to ga je
projektirala ekipa s na
lu nosio oznaku 1-22 i poletio u martu
1939. (Oznaka I istrebitelj, tj. lo-
"ac). Kad je oznaka I promijenjena u
kojim se ukazivalo na
projektante, 1-22 je postao LaGG-l, bu-
da su taj tip projektirali
Gordunov i Gudkov.
LaGG-l je bio, niskokrilni jednokrilac
stog profila, s rednim motorom M-105P,
u malom broju 1940. god. prije
nego to ga zamijeniti LaGG-3. Ovaj
jc uao u naoruanje krajem 1940. godi-
ne, ali je 1942. bio
na dunosti druge linije. sovjet-
skih lovaca tog razdoblja imala je
postotak drveta u svojoj od tada-
njih zapadriih modela. Kod avio-
na zapravo je dio kon-
strukcije aviona bio od drveta, s opla-
tom od posebno Pred-
nosti tog gradnje bile su to se
tako dobivao lagan, ali vrlo zmaj
104
aviona, bez utroka skupih strategijskih
sirovina, i to su taj rad mogli obavlja-
ti manje kvalificirani radnici.
U oktobru 1941. godine je
kin projektirati iz temelja poboljanu
varijantu LaGG-3, od zvjezda-
stog motora Svecov M-82 od 1.600 KS. 500
KS vie snage to ju je razvijao taj mo-
tor je performanse,
kad bi se motor mogao uklopiti u osnov-
ni zmaj aviona LaGG s rednim motorom.
otpor zvjezdastog motora mogao bi
se kompenzirati uklanjanjem rashladnog
sistema rednog motora i lakim nosa-
motora, lakom oplatom i jedno-
stavnijim uljnim sistemom. Ispitivanja
LaGG-3 s motorom M-82A u
lctu dala su vrlo dobre rezultate taj je
tip stavljen u proizvodnju
kao LaG-5 (ponekad i kao La-3),
kao privremena verzija do dolaska ko-
La-5. (Do prividne pomutnje u
nomenklaturi dolo je u tom razdoblju
- krajem 1941. i 1942. godine
- zbog toga to su u kratkom vremenu
jedan za drugim umrli Gordunov i
Gudkov.)
La-5, koji se od LaG-5 razlikovao time
to je imao motor M-82F (forsirovannij,
tj. stranji dio trupa, te
pilotsku kabinu s na sve stra-
ne, trijumfalno je proao kroz sva ispi-
tivanja i bio stavljen u proizvodnju i-
lOkih razmjera u julu' 1942. Do kraja
godine bilo je znatno preko
1.000 lovaca La-5. Shodno dok-
trini sovjetskog zrakoplovstva, La-5 je
brzinu postizao na vrlo malim
visinama, a mu je bila i brzina
penjanja na malim do srednjih visina
(625 km/h na 3.000 m visine i 4' 30" do
3.000 m). Ruski su piloti redovito ope-
rirali na visinama ispod 5.000 m.
U martu 1943. pojavio se mo-
del, La-5FN s motorom od 1.650 KS
M-82FN (forsirovannij neposredstveno,
izravno poboljanjima u grad-
nji, krilima neto razmaka i vie
povijenim prema gore, te s naoruanjem
od dva topa kalibra 20 mm i ra-
kete od 82 mm. La-5FN mogao se raspoz-
nati po velikom otvoru za usisavanje zra-
ka u gornjem dijelu oplate motora. Mak-
simalna brzina na 5.000 bila mu je 650
km/h, a brzina penjanja na 1.000 m iz-
vanrednih 18,5 sekundi - skoro dvo-
struko od zapadnih modela.
Istovremeno je proizveden i kolski avi-
on La-5UTl. Nosio je manje goriva, imao
samo jedan top i dodatnu pilotsku kabi-
nu za nastavnika.
je u radio na
modifikaciji konstrukcije kako bi ostva-
rio jo bolji avion. Taj se pojavio kra-
jem 1943. god. s oznakom La-?, a jedini-
ce prve borbene linije dobile su ga 1944.
godine. Imao je motor M-82FNU ili
M-82FNV i bio naoruan s tri topa od
20 ili 23 mm i est raketa od 82 mm.
La-? se izvana razlikovao od La-5FN time
to je imao oblik pilotske ka-
bine i hladnjak za ulje premjeten is-
pod trupa, iza izlazne ivice krila.
na je bila i serija kolskih i aviona za
vezu La-?UTI, kao i dva aviona
La-?R s raketnim motorom na
gorivo u repu. Ta posljednja varijanta
postizala je maksimalnu brzinu iznad
1\50 km/h na visini od 5.000 m. Nisu bili
dalje, jer su plinovi raketnog
goriva vrlo nepovoljno djelovali na drve-
ne dijelove u strukturi La-?
Zadnji model u razvoju lovca
kin u toku rata bio je La-9, koji je po
osnovnim obrisima La-?, ali je za-
pravo bio potpuno nov avion metalne gra-
Imao je motor M-82FNV od 1.870 KS,
brzinu od 690 km/h na malim visinama
i teko naoruanje od 4 topa po 20 mm.
Ipak, modeli lovca os-
tali su La-5NF i La-?, koji su u proizvod-
nji ostali sve do kraja rata. Bili su to
izvrsni avioni za male i srednje
visine, dobre brzine i naoruanja,
i sasvim sposobni da se uhvate u kotac
i s najnovijim lovcima, s ve-
likim izgledima u uspjeh na, za njih,
pogodnim visinama. Dva vrhunska sov-
jetska asa u drugom svjetskom ratu,
han Koedub (62 pobjede) i Aleksandar
Pokrikin (59 pobjeda) letjeli su na lo-
avionima u toku
dijela svoje karijere.
Lijevo: La-5 iz sastava Ceke
mjeovite zrakoplovne divizije prilazi
nu slijetanje u zavrnoj fazi rata 1945.
godine. Da bi se poboljalo upravljanje
avionom pri malim brzinama
i u manevriranju, na napadnim ivicama
krila su bili postavljeni automatski
slotovi (na fotografiji se vide otvoreni).
Aktivirali su se kad bi se odlijepio
sloj zraka to struji uz profil
krila, a pokazali se vrlo uspjenima.
Zdravu osnovu projekta
da je u taj avion,
iako je svoj ivot s rednim
motorom, radi kasnijih potreba bio
zvjezdasti motor.
to je ta izmjena zahtijevala relativno
male strukturalne promjene, a znatno
je poboljala performanse aviona. Uz
lovce Jakovljeva, serija
aviona pokazala se jednim
od najvanijih tipova u naoruanju
PI \le borbene linije sovjetskog
;:rakoplovstva u drugom svjetskom ratu.
La-'
Prikazani avion kamufliran je za ljetne
uvjete tamnozeleno i
na koji je preteno koriten
u junim operacija,
sa svijetlosivim donjim povrinama.
Znakovi nacionalne pripadnosti
su standardni, a neobavezne crvene
zvijezde na gornjim plohama krila nisu
koritene
.iednosjed . .
Motor - jedan zrakom zVjezdasti
Svecov M 82FNU s cilindara,
na 4.620 m -
Naoruanje - tri topa SVAK od 20 mm
ili NS od 23 mm u nosu i est raketa
RS od 82 mm ili do 150 kg bombi
na 6.400 m
na 5.000 m
brzina penjanja - nepoznata
Penjanje - 5.000 m za 4' 27"
Dolet - 640 km
Teine - 2.800 kg prazan; HOO kg

Duina - 8,33 m
Visina - 3,58 m
105

aVioni
Projektni biroi kojima su na staja-
li Semjon i Artem Mikojan pro-
jektirali su avione za sovjetsko zrako-
plovstvo i u vrijeme drugog svjetskog ra-
ta i u poslijeratnim godinama.
dok su ratne godine bile vrlo uspjene
za Mikojan je morao
vrijeme poslije 1945. da bi se njegovi pro-
jekti istakli u slubi domovine. Serija
aviona MiG bila je i u ratu, po-
stigavi proizvodnju i borbe-
ne uspjehe, ali put velikom nizu
poslijeratnih mlaznih aviona
MiG.
Prvi lovac po projektu ekipe MiG, to
dolazi od Mikojan i koji je do-
spio do stadija proizvodnje bio je MiG-l.
Iako je i sredinom tridesetih
godina Sovjetski Savez bio po snazi rat
nog zrakoplovstva prvima, s iz-
bijanjem rata u septembru 1939. otkrilo
se da oprema sovjetskog zrakoplovstva
zastarijevati u usporedbi s no-
vijim avionima kojima su raspolagale
Velika Britanija i Francuska.
Stoga je donesen forsirani plan razvoja
kojemu je jedna od glavnih bio
zahtjev za jednokrilnim lovcem s viso-
kim performansama, izdan u decembru
1939. Da bi udovoljila tom zahtjevu, eki-
pa MiG projektirala je svoj 1-200 i, za-
izuzetnim naporima u projek-
tiranju i izgradnji prototipa, prvi je avi-
on poletio u aprilu 1940, samo mje-
seca J;lakon to je zahtjev bio postavljen.
Iako karakteristike upravljanja novog
aviona nisu bile najbolje, performansl."
(::; maksimalnom brzinom reda 645 km
na sat) bile su i taj je tip od-
mah stavljen u serijsku proizvodnju kao
Kad je oznaka I zamijenjena inici-
jalima projektanta ili projektanata,
je postao MiG-l. Isporuke serijske proiz
vodnje aviona ratnom zrakoplovstvu za-
su 1941. godine, ali su
performanse tih aviona pale u
odnosu na prototip, tako da je zabilje-
ena brzina od samo 590 km na sat.
Razlog tome bilo je dodano naoruanje
municijom i zatitni oklop za pilota
tc nedovoljna radnika u pro-
izvodnji, za razliku od
radnika koji su gradili prototip. Zbog
razmjerno kratkog trupa, MiG-l je bio
vrlo pri polijetanju i slijetanju,
ali je uprkos tomu bilo oko
2.100 komada. Lovci MiG-l kasnije pro-
izvodnje imali su bolje performanse od
ranijih aviona, jer je radnika
u proizvodnji porasla.
Daljnji razvoj tog aviona doveo je u
jesen 1941. do modela MiG-3, prvobitno
1-200. Taj model je
imao motor AM-35A od 1.350 KS, kliznj
pokrov pilotske kabine i zapremi
nu rezervoara za gorivo. je bi-
lo nekoliko hiljada aviona MiG-3,
ali iako im je brzina (655 km/h na 7.000
m) bila manevarske su sposob-
nosti bile slabe, pa je taj tip
bio koriten za Iz
operativne slube je MiG-3 1943.
godine. Za MiG-S, koji se u toku 1943.
pojavio u malom broju, koriten je zmaj
modela MiG-3, ali sa zvjezdastim moto-
rom Svecov M-S2A od 1.600 KS. Zadnja
ratna varijanta na osnovi ,modela MiG-l
bio je MiG-7, ali je samo kao
prototip. Zamiljen je bio kao visinski
lovac i imao pilotsku kabinu pod priti-
skom. Za pogon mu je sluio redni mo-
tor Klimov M107A od 1.700 KS.
zbog slabljenja snaga
krajem 1944. god. projekt MiG-7 bio je
naputen.
Ratnu seriju aviona MiG karakterisa
lc su dobre performanse,
vatrena ali slabo reagiranje na ko-
mande. Teret borbi to ih je vodilo sov-
jetsko zrakoplovstvo nosili su stoga lo
avioni i Jakovljev.
Dolje: avioni
MiG-3 na sovjetskom uzletitu.
Usavrena verzija aviona Mig-l s
motorom AM-3SA, MiG-3 je uao
lt naoruanje potkraj 1941, kad je
Sovjetski Savez proivljavao najtee
dane svoje ratne sudbine, i u
se pokazao korisnim tipom.
kad avioni vie nisu bili tako
neophodno potrebni, MiG-3 je zbog
nedovoljne pokretljivosti iz jedinica
prve borbene linije bio
rw druge dunosti, prvenstveno brzog
aviona. Iz operativne slube
jc bio 1943. godine.
106
MiG-l
Prikazani avion je kamufliran za zimske
u\jete. Jasnocrvene gornje vanjske
plohe krila vjerojatno su trebale
ekipama za spasavanje da iz
zraka lake oborene avione,
a pokrivane su ceradama dok je avion
bio u bazi. Znaci nacionalne pripadnosti
standardni. Vrijedno je spomenuti
da sovjetski avioni nisu nosili oznake
za identifikaciju jedinice. samo
brojeve koji-ma su avioni
unutar svake pojedine jedinice
jednosjed
Motor - jedan redni
Mikulin AM-3sA s dvanaest cilindara,
Naoruanje - jedan mitraljez Beresin
RS od 12,7 mm sa 300 metaka i dva
mitraljeza SKAS od 7,62 mm sa 375
metaka po mitraljezu u nosu, plus
est raketa RS 82 od 82 mm, 200 kg
bombi ili kontejnera s kemikalijama
na 7.000 m
Brzlna - 450 km/h
brzina penjanja - nepoznato
Penjanje - 5.000 m za 5' 18"
3.307 kg bruto
Duina - 8,15 m
Visina - 2,60 m
107
Petljakov Pe-2
Pe-2 Vladimira Petljakova bio je bez
sumnje najbolji sovjetski laki bombar-
der u drugom svjetskom ratu. Stavie,
osnovna konstrukcija bila mu je tako so-
lidna i performanse toliko dobre da je
Pe-2 vjerojatno bio ravan
Junkersu Ju-88 i britanskom de Havilland
Mosquito i po brojnosti i raznovrsnosti
namjena koje je ispunjavao: laki bom-
barder, bombarder za obruavanje, dnev-
ni lovac, lovac, avion i
prijelazni trenani avion. Razlog to taj
tip aviona nije obavljao i druge zadatke
leao je vie u jednostavnosti operacija
sovjetskog zrakoplovstva nego u ograni-
samog aviona.
Podrijetlo Pe-2 lei u zahtjevu sovjet-
skog zrakoplovstva s kraja tri.desetih go-
dina za visinskim bombarderom-presre-
Da bi odgovorio tom zahtjevu,
Petljakov je konstruirao svoj VI-JOD (VI
prema visotnij istrebitelj, tj. visinski lo-
vac). Prototip VI-JOD bio je zavren u
1939, ali nikad nije letio, jer je
ratno zrakoplovstvo povuklo svoj zah-
tjev za takvim avionom i umjesto njega
izdalo zahtjev za visinskim bombarde-
rom. Petljakov je da na njega
odgovori projektom kojemu je osnova
bio VI-JOD, iste motore s turbo-
kompresorom, isti tip pilotske kabine
pod pritiskom, ali modificiran zmaj avio-
na kako bi mogao nositi bombe unutar
trupa, te i trbune odbrambene
mitraljeze s daljinskim upravljanjem.
prije nego to je prototip
bio ratno zrakoplovstvo je po-
novno promijenilo zahtjev zbog sumnji
u preciznosti visinskog bombardiranja.
Stoga je od Petljakova zatraeno da svoj
visinski bombarder modificira u bom-
barder za obruavanje, koji su svoju efi-
kasnost dokazali u panjolskom
skom ratu. Traene promjene performan-
si na velikim visinama su da
se ne koriste motori s turbokompreso-
rom, niti za stvaranje pritiska
u pilotskoj kabini. Time je u avionu do-
biveno vie prostora, pa je i defanziv-
nim orujem mogla rukovati posada iz-
ravno. Novi se avion pojavio u decembru
1939. kao PB-JOD (PB prema
bombarder za obrua-
vanje). Poslije operativnih ispitivanja, u
toku kojih su vertikalne repne povrine
za jednu PB-JOD je pro-
glaen izvanrednim avionom, s dobrim
karakteristikama u obruavanju s izvu-
rebrastim plohama
nica i dijapazonom br-
zina kad bi se one uvukle.
Pe-2, kako je PB-JOD sada bio
stavljen je u proizvodnju irokih raz-
mjera 1940. godine, a tempo
isporuka naglo se u 1941. Iako
su u 1940. god. bile samo
dvije maine, sveukupni broj iznosio je
na kraju 11.426 komada. naoru-
anje sastojalo se od mitraljeza
kalibra 7,62 mm, ali se ono kasnije usta-
lilo na tri mitraljeza od 12,7 i dva od
7,62 mm. I teret bombi je od
600 na 1.000 kg. Poboljane su i perfor-
manse kad je u februaru 1943. avion s
motorom Klimov VK-lOSRF zamijenjen
u proizvodnji modelom s motorom Kli-
rnov M-I0SR. Istovremeno je aerodina-
znatno i zmaj aviona,
pa su se vrata stajnog trapa bolje zatva-
rala, profil gondola motora je pobolj-
em, a zazori pokretnih i fiksnih
dijelova smanjeni. .Tim je modifikacija-
ma bila maksimalna brzina za
40 km/h.
Kao to je prije spomenuto, Pe-2 je
bio vrlo svestran avion i modifikacijama
osposobljen da osim bombardiranja vri
i nekoliko vrsta drugih Prvi mo-
dificirani model, koji se pojavio prvom
polovinom 1941. godine, bio je Pe-3. Po
srodan VI-JOD, bio je zamiljen kao
vienamjenski lovac. Ta je varijanta bila
proizvedena samo u broju,
jer je osnovni Pe-2 dobio visok prioritet.
Poput modela Pe-2 rane proizvodnje, Pe-3
je imao redne motore M-105R, ali je bio
naoruan s dva fiksna topa SVAK od 20
mm i dva fiksna mitraljeza DBK od
12,7 mm.
varijanta Pe-2 bio je Pe-2R
(R od avion). Taj je
avion imao tri kamere monti-
rane u prostoru za bombe i automatsko
pilotiranje po pravcu, kako bi za vrije-
me fbtografiranja avion strogo odravao
smjer leta. Zapremina rezervoara za go-
rivo je da bi se do-
let od 1.700 km. P-2R je bio namijenjen
za koritenje danju i Pe-2UT bila
jc varijanta prijelaznog trenanog avio-
na (UT od prijelaz-
ni trenani). Bio je namijenjen obuci za
prijelaz na operativno letenje, te je iza
originalne pilotske kabine imao drugu za
nastavnika, potpuno opremljenu svim ko-
mandama.
Za svoju je Pe-2 bio vrlo po-
kretljiv avion i pokazao se razornim oru-
jem kao bombarder za obruavanje ili
iz horizontalnog leta. Tri mane tog avio-
na, ako se tako moe bila su velika
brzina slijetanja, sklonost da pada u ko-
vit poslije gubitka brzine i krajnja osjet-
ljivost pri slijetanju. Pri tom bi
prizemljenje uzrokovalo da Pe-2
visoko u zrak, s katastrofalnim
posljedicama za sve, osim vrlo iskusnih
pilota.
108
Lijevo: Sovjetsko zemaljsko osoblje
priprema bombarder "Petljakov Pe-2
za borbeni zadatak u vrijeme otre
zime 1941-42. Poput drugih uspjenih
sovjetskih aviona, "Pe-2 je bio
tl velikom broju i s najmanje
modifikacija to je bilo jer bi
SI! time do neprihvatljive mjere
poremetila proizvodnja.
Petljakov Pe-2
Prikazani avion je kamufliran
standardno, sa zelenim gornjim
povrinama i svijetlosivim donjim
povrinama, a znaci nacionalne
pripadnosti su normalni
Tip - bombarder, jurini avion
za napad na zemaljske ciljeve i
avion, trosjed
Motori - dva redna
Klimav M-105R sa po dvanaest
cilindara, svaki snage 1.100 KS .
mitraljez Beresin UBS od 12,7 mm
i jedan fiksni mitraljez SKAS
od 7,62 mm u nosu, dva pokretljiva
mitraljeza Beresin UBT od. 12,7 mm,
po jedan na i trbunom
poloaju, te jedan pokretljiv mitraljez
SKAS od 7,62 mm za obranu
na 5.000 m
Dolet - 1.500 km
8.495 kg bruto
Duina - 12,66 m
Visina - 4,00 m
109
PolikarpoY 1-153
1-153, po projektu A. J. od-
likovao se time to je zajedno s avionom
Fiat CR 42 Falco, bio najbri dvo-
krilac u slubi bilo kojih snaga
u svijetu. Isto tako bio je jedinstven me-
serijskim tipovima aviona-
-dvokrilaca po svom stajnom
trapu.
1-153 je potekao od l-IS, kojega je u
ljetu 1932. projektirao Nikolaj Polikar-
pov. Ovaj potonji imao je gor-
nju povrinu u obliku
galebova krila, je centroplan bio
podijeljen na dva dijela koji su se sa
svake strane sputali pod kutom do tru-
pa, pilotu vidno po-
lje prema naprijed i prema gore. Prili
tan broj US bio je prije nego
to ga je u proizvodnji zamijenio 1-15bis.
Ovaj se pojavio 1934. god. s
gornjim krilom razmaha i normal-
nim centroplanom, podignutim iznad tru-
pa potpornih kosni-
ka. U novo velikog prom,iera
smjeten je zvjezdasti motor novijeg ti
pa, M-25. I l-IS i 1-15bis sudjelovali su
razmjerno uspjeno u panjolskom ratu.
Proizvodnja 1-15bis, poznatog i kao 1-152,
nije do 1936. god. zbog zakanje-
nja u proizvodnji motora.
Model 1-153 razvio je 1953. god.
bakov, jedan od Polikarpovu
projektanata sve ono to je
bilo najbolje kod l-IS i 1-15bis i pobolj-
avi performanse snanijim motorom i
smanjenim otporom zmaja aviona
njem stajnog trapa. Osnovni
zmaj bio je od 1-15bis, ali su krila uzeta
od ranijeg l-IS. Motor prototipa bio je
M-25B od modela l-15bis, ali su serijski
proizvedeni avioni, koji su bili isporu-
od 1936. godine, imali zvjezdasti
motor M-62R od 1.000 KS. Sa 250 KS vie
od modela 1-15bis, 1-153 re postizao pri
stojnu brzinu od 400 km/h. s
pojavom najnovijih jednokrilaca u sa-
stavima zapadnih i japanskih
snaga, Rusi su shvatili da performanse
1-153 treba dalje poboljati. Rezultat je
bio 1-153 sa zvjezdastim moto-
rom M-63R od 1.100 KS. Taj je model
postizao maksimalnu brzinu od 430 km
na sat i iznenadio Japance pri-
likom okraja na granici Mongolije u
ljeto 1939.
Eksperimentalne varijante u razvoju
1-153 bile su brojne i
ju: 1-153BS iz 1939, s jednim parom mi-
traljeza Berezin od 12,7 mm; 1-153GK
iz 1939. sa zvjezdastim motorom M-63TK
s turbokompresorom i zatvorenom pilot-
skom kabinom pod pritiskom za operaci-
je na velikim visinama; jedan prototip
s naboj no-mlaznim motorima Merkulov
DM-4 ispod oba donja krila, to je mak-
simalnu brzinu aviona za 25
km/h; 1-190 sa zvjezdastim motorom
M-88 od 1.000 KS, te visinski lovac
I-190GK, verzija 1-153GK s motorom M-88.
Zadnja varijanta 1-153 bio je 1-153P,
naoruan parom topova SVAK od 20 mm.
rP dolazi od ruske puka, tj. top.)
U svemu je bilo 6.578 lovaca
ove porodice, pri se taj broj di
110
ieli na 733 l-IS, 2.408 1-15bis i 3.437 l-IS.
Ova zadnja varijanta poleazala se vie
nego doraslom svemu to su imali Ja-
panci 1939. i Finci 1940. godine, ako je
tim malim dvokrilcem upravljao iskusan
pilot koji je znao iskoristiti prednosti
njegove fenomentaine pokretljivosti. 1-153
je jo uvijek bio obilno zastupljen u na
oruanju u vrijeme napada
u junu 1940. i se borio u rukama
najboljih pilota. Godine 1944. taj tip je
bio potpuno zastario, pa su preostali
primjerci koriteni kao kolski avioni.
Avion 1-153 koristili su i Finci protiv nje-
govih ranijih vlasnika jer su jedan dio
zarobljenih aviona Nijemci prodali Fin,
cima.
Dolje: Polikarpov 1-16 iz sastava
sovjetskog zrakoplovstva u letu.
Za faiste koji su se protiv njega
borili u panjolskom ratu
bio je Rata, ili takor, za Sovjete
"!ak, odnosno mali magarac, a za
Nijemce u drugom svjetskom ratu
tj. deurni lovac.
Na fotografiji se vrlo dobro vidi velika
ravna povrina nosa i vrlo kratak
trup od krila do repnih povrina, to
mu je davalo veliku pokretljivost,
aTi ga je njegova zbijenost i vrlo
nezgodnim za letenje.
Polikarpov 1-153
Prikazani avion kamufliran
je standardno, sa zelenim gornjim
povrinama i plavo-sivim donjim
jednosjed
Svecov M-63R s devet cilindara, 1.000
KS u polijetanju
Naoruanje - mitraljeza SKAS
od 7,62 mm sa 650 metaka po mitraljezu,
plus est raketa RS 82 od 82 mm
ili 150 kg bombi
na 5.000 m
Dolet - 480 km/h pri brzini od 300 km/h,
s gorivom noenim u avionu, 900 km/h
pri brzini od 280 km/h, sobacivim
rezervoarima
2.010 kg bruto
Duina - 6.18 m
Visina - 2.82 m
olikarpov 1-16
Polikarpov 1-16 jo je jedan pnmJer ka-
o je zapadni svijet krivo procjenjivao
'apanske i ruske avione sredinom tride-
setih godina, Kad se u prvim mjesecima
zime 1936-1937. avion 1-16 prvi put po-
javio u borbi na nebu Spanjolske, pro-
-irilo se naivno uvjerenje da je taj tip
sovjetska kopija lovca Boeing
P-26. Ali projekt Polikarpova je bio
, pitan prije nego to je prvi P-26 ispo-
Zrakoplovnom korpusu Armije
AD, a sa svojom zatvorenom pilotskom
abinom i krilima bio
je mnogo napredniji model od
ovca. 1-16 bio je prvi u svijetu
'ednosjed niskokrilac s staj-
nim trapom koji je uao u operativnu
lubu i tako najavio koncepciju
og aviona koja dominirati u drugom
vjetskom ratu.
1-16, kojega je projektirao Nikolaj Po-
. arpov, a pretihodno je nosio oznaku
(KB-12, stvoren je u ljeto 1932. Zahtjev
ojemu je novi avion trebao od-
govoriti bio je izdan 1932. god.
, njime je traen lovac koji se ta-
njim metodama i u tadanjim tvor-
'"'icama proizvoditi u velikom bro-
't.: a koji imati najbolje performanse
svijetu. Polikarpov, koji je upravo
'0 zavrio projekt konvencionalnog dvo
'Inog lovca l-IS, morao je iz tih raz-
oga odabrati jednostavnu konstrukciju
oristiti jeftine materijale za potpuno
\' projekt. Prvi prototip, sa zvjezdastim
otorom M-22 od 450 KS, poletio je u
ecembru 1933. Naoruan je bio s dva
'traljeza od 7,62 mm i imao stajni
!rap koji se Maksimalna
nina bila mu je 360 km/h. Iako se po
.karakteristikama upravljanja CKB-12 po-
kazao kao veoma avion, odmah
jc bio puten u proizvodnju kao 1-16 tip
l, s motorom M-22 od 480 KS
i dva mitraljeza SKAS od 7,62 mm, koji
su imali brzinu vatre od prethod
nog PV-1. Isporuke zrakoplovstvu zapo-
su u jesen 1934. godine.
U je u februaru 1934.
izvrio svoj prvi let najnoviji model. Bio
je to CKB-12bis, koji je sa 700 KS svog
novog zvjezdastog motora M:25 postigao
450 km/h. Taj je model stavljen u pro-
izvodnju u malom broju kao 1-16bis, a
u junu 1934. zamijenio ga je 1-16 tip 4 s
motorom M-25 i dva mitraljeza SKAS od
7,62 mm. Kod aviona 1-16 tip 5 izvrene
su manje modifikacije konstrukcije i do-
dan zatitni oklop za' pilota debljine
9 mm.
model, 1-16 tip 6, bio je prva
proizvodna varijanta. Imao je
zvjezdasti motor M-25A, a kako je bio
tei od svojih prethodnika, to je nepo-
voljno utjecalo na brzinu penjanja.. Tip
6 je bio zadnji model 1-16 sa zatvorenom
pilotskom kabinom, a u proizvodnji ga
ja 1937. godine zamijenio 1-16 tip 10.
Osim to je imao otvoreno pilotsko sje-
dite, tip 10 se od svojih prethodnika
razlikovao j po zvjezdastom motoru od
750 KS M-25B i mitraljeza od 7,62
mm. Istvremeno je i kolski avi-
on 1-16UTI s jo jednim pilotskim sje-
ditem ispred redovitog. Tip 10 bila je
prva varijanta 1-16 iskuana u borbi i
pokazala se u svoje karijere vr
lo uspjenom u panjolskom
ratu i protiv Japanaca u Mongoliji.
1937. godine naoruanje
1-16 je zaostajati za najnovijim
zapadnim modelima, pa je donesen pro-
gram poboljanja. Prvi rezultat tog pro-
grama bio je 1-16P. Bio je naoruan s dva
topa SVAK od 20 mm i dva mitraljeza od
7,62 mm. Taj je model neposredno na-
slijedio tip 10 u proizvodnji irokih raz-
mjera. CKB-18 je bio eksperimentalni ju-
rini lovac s dva mitraljeza od 7,62 mm
u krilima i mitraljeza PV-1 od 7,62
mm u trupu, kojima je vatra bila usmje-
rena prema naprijed i ukoso nadoIje.
Nosio je dvije bombe po 50 kg pod krio
lima, a imao i jaku zatitnu ok-
lopnu za motor i donji dio trupa.
umjesto CKB-18 uveden je u
naoruanje 1-16 tip 18. Taj je model pr-
vi koristio zvjezdasti motor od 1.000 KS
&vecov M-62, ali je bio naoruan samo
s mitraljeza. Taj nedosta.tak vat-
rene ispravljen je kod tipa 21, koji
je imao dva mitraljeza od 7,62 mm ugra-
u trupu i topa SVAK od 20
mm u krilima. Tip 24 bio je
u dvije seriie, prva od niih s mo-
torom M-62. model druge seri-
je, 1-16 tip 24B, imao je zvjezdasti mo-
Polikarpov 1-16 tip, 10
Prikazani avion kamufliran
je standardno, sa zelenim gornjim
povrinama i blijedoplavim donjim
povrinama. Znaci naCionalne pripadnosti
nalaze se kod prikazanog aviona
i na gornjim plohama krila
jt:dnosjed. . .
Motor - Jedan zrakom zvjezdastI
M-25B s devet cilindara, 750 KS
na 3.000 m
Naoruanje - dva mitraljeza SKAS
u nosu i dva mitraljeza SKAS
od 7,62 mm sa 750 metaka po mitralje:ro
u krilima, plus est raketa RS 82
od 82 mm
na 3.000 m
Penjanje - 5.000 m za 6' 30"
Operativni plafon - 8.990 xn
Dolet - 645 m

Duina - 6,12 m
Visina - 2,57 m
tor od 1.150 KS Svecov M-63, koji mu je
maksimalnu brzinu od 516
km na sat na razini mora. Jedna varijan-
ta tipa 24 bio je 1-16SPB. (SPB je kratica
za skorostnji bombardirov-
brzi bombarder za obruavanje.)
Imao je defanzivno naoruanje od samo
dva mitraljeza kalibra 7,62 mm, ali je na
pod krilima mogao podnijeti
dvije bombe po 250 kg.
Tip 24B bila je zadnja proizvodna va-
rijanta pravog 1-16, ali je osnovni zmaj
tog aviona bio koriten za dva druga mo-
dela. Prvi je bio 1-180, kao ek-
sperimentalni model 1938. Za pogon mu
je sluio zvjezdasti motor Svecov M-88
od 1.100 KS, a maksimalna brzina bila
mu je 550 km/h. Zadnji model koji je
potekao od 1-16 bio je CKB-15. Imao je
redni motor M-100 od 850 KS i postizao
je brzinu od 500 km/h. Naoruanje se
sastojalo od jednog topa SVAK kalibra
20 mm i mitraljeza SKAS od 7,62
mm. Samo proj tih aviona
uao je u naoruanje s oznakom 1-17. Taj
je tip prvi put poletio u septembru 1934.
1-16 je veliku prekretnicu u po-
,'ijesti avijacije i iak", odnosno maga-
rac, nadimak koji su Rusi nadjenuli tom
tipu aviona, relativno dobro se nosio s
Njemcima u toku prvih nekoliko mjese-
ei rata. iako su mu manevar-
ske sposobnosti bile zbijenost
niegove forme ga je vrlo nezgod-
nim za letenie, a manipuliranie
stajnim trapom uviiek je ostalo problem
za neiskusne pilote.
111
Tupoljev 58-2
Tupoljev SB-2 predstavljao je, poput to-
likih drugih ruskih aviona iz razdoblja
neposredno pred drugi svjetski rat, zna-
prekretnicu u povijesti avijacije:
je pojavu brzog dvomotornog
srednjeg bombardera, tipa koji u to-
ku rata svoj vrhunac s Junker-
sum 88, de Havilland Mosquitom, i Mar-
tin B-26 Marauderom (maroder). Jedna-
ko kao i nekoliko drugih ru-
skih tipova, SB-2 je svoje podrijetlo du-
govao drugom avionu.
tridesetih godina, pod vr-
hovnim nadzorom Andreja Tupoljeva,
ekipa s Arhangelskim na projektira-
la je ANT-29, dvomotorni teki
avion naoruan parom bestrzajnih topo-
va od 102 mm. Iako je projekt bio na-
puten 1936. god. kao zmaj
aviona se tokom ispitivanja pokazao do-
brim. Tako je, kad su VVS-RKKA (Vo-
jenno vozdunje sili
Krasnoi armii - Vojno zrakoplovne sna-
ge Crvene armije radnika i seljaka) iz-
dale zahtjev za novim srednjim bom-
barderom, Arhangelski mogao svoj pro-
jekt SB-I ili ANT-39 temeljiti na ANT-29.
(SB je kratica za skorostnij bombardi-
brzi bombarder.) Bio je to aero-
srednjokrilac s krilima
znatnog razmaka i povrine te dva zvjez-
dasta motora M-25 po 750 KS. Stajni
trap je namjerno bio konstruiran tako
da su se samo napola u
gondole motora, kako bi se u
prisilnog slijetanja izbjegla
nja. Defanzivno naoruanje SB-I sastoja-
lo se od tri mitraljeza kalibra 7,62 mm,
a ofanzivni teret od SOO kg bombi.
Daljnji razvoj ANT-39 doveo je do mo-
dela ANT-40, u operativnoj slubi ozna-
kao SB-2. Prototip, na
osnovi krajnje tekih zahtjeva, poletio ie
prvi put 1935. godine, a u proizvodnju
uao 1936. godine. Zmai avio
na je bio isti kao i kod SB-l,
ali s potpuno zatvorenim sjeditima po-
sade. Zadran je i nacrt stajnog trapa
kojemu je pola virilo iz gondole.
Za pogon su sluila dva redna motora
M-ISO. da se Ar-
hangelski hladnjake smjestiti u
motora, se gubila prednos ma-
le: povrine rednih motora. S uvo-
motora M-lOOAAU znatno su po-
bolj ane performanse i tim se motorima
SB-2, kad se u oktobru 1936. pojavio u
Spanjolskoj, pokazao protivni-
kom dvokrilnom lovcu Fiat
CR 32. Sovjetski je bombarder imao ve-
brzinu u horizontalnom letu, a poto
bi odbacio bombe, mogao se i bre pe-
njati od talijanskog lovca. Cak su i lovci
Messerschmitt Bt 109B imali
da sustignu SB-2.
Krajem 1936. poletio je prvi SB-2bis.
Bio je to znatno poboljan model s mo-
torima M-103 od 960 KS u gondolama
tipa. Hladnjaci su bili smje-
teni u trbunom dijelu gondola, ispod
motora. SB-2bis imao je vrlo solidnu
maksimalnu brzinu od 453 km/h i, s ve-
zapreminom rezervoara za gorivo od
5B-2, dolet od 2.300 km. Taj je tip uao
u proizvodnju 1937. godine, a je
bio u nekoliko varijanti. Bile su to ko-
mercijalni transporter PS-40 iz 1938. go-
dine, jedna kolska verzija s otvorenim
l>jeditem za ispred redovitog
pilotskog sjedita, te SB-PK, bombarder
za obruavanje. SB-PK je imao dva mo-
tora AM-105R, po 1.100 KS i zmaj
aviona kako bi mogao ponijeti te-
ret u polijetanju. Razmalh krila bio mu
je neto Maksimalna brzi
na SB-PK, koji je bio stavljen u ograni-
proizvodnju kao Ar-2, bila je neto
preko 485 km/h. Ar-2 je bio zadnja vari-
janta osnovnog SB-2, koji je bio
tl oko 6.600 komada.
U panjolskom ratu i u
zimskom ratu s Finskom 1940. godine
avion SB-2 pokazao se vrlo korisnim. Me-
s napadom na Rusiju
u junu 1940. dani SB-2 bili su odbrojani.
Obrana mu nije bila dovoljna da bi se
n2 srednjim visinama rnogao oduprijeti
lovcima, pa je morao operi
rati blie zemlji, a tu je trpio teke gu-
bitke od protuavionske vatre.
SB2 je i dalje, sve do 1943. god. bio
ohilno koriten u slubi prve borbene li-
nije, ali je od tada postepeno
da bi ih na kraju rata samo nekoliko
ostalo u toj slubi. Bombarderi SB-2 su
izvoeqi u Kinu, a trofejne avione kori-
stili su Finci.
Gore: model aviona SB-2bis
s rednim motorima u
gondolama.
Dolje: Avia S-79,
verzija aviona SB-2 po licenci.
Obratite panju na orzginalan tip
motorske gondole s hladnjacima ispred
motora postavljenim na da se
vizuelno dobiva izgled
Zl'jezdastim motorima.
112
Tupoljev 5B2 (ANT-40)
Prikazani avion je kamufliran
standardno, s tamnozelenim gornjim
povrinama i svijetloplavim donjim
Tip - srednji bombarder, trosjed
Motori - dva redna
Klimov M-100AAU sa po dvanaest
ll. polijetanju
pokretljiva mitraljeza SKAS
od 7,62 mm u nosnoj kupoli i dva
pokretljiva mitraljeza SKAS od 7,62 mm,
po jedan na i trbunom poloaju
na 5.000 m
Dolet - 1.200 km

Duina - 12,27 m
Visina - 3,31 m
Povrina krila - nepoznata
113
avioni Jakovljev
avioni konstruktora Aleksandra
Jakovljeva bili su najvie koriteni sov-
jetski lovci u drugom svjetskom ratu, a
ndrani su u slubi sovjetskog zrako-
plovstva i zemalja bloka
dugo poslije prestanka neprijateljstva.
Iako je to, u usporedbi sa zapadnim tipo-
vima, avion relativno slabih performansi
i nedotjerane konstrukcije, Jak 9 je su-
vereno vladao u ulozi za koju je bio na-
mijenjen: lovac za male i sred-
nje visine. Ispod 5.000 m raspolagao je
kombinacijom performansi i pokretljivo-
sti kojoj nije bio ravan ni jedan
ki lovac.
Rad na projektiranju aviona
koji je dalje bio razvijan kroz seriju lo-
vaca Jakovljev, je 1938. god. na
osnovi zahtjeva sovjetskog zrakoplovstva
za avionom koji zamijeniti tip Potikar-
pov I-J6. Tri ekipe projektanata pripre
male su prototipove koji odgovoriti
toj potrebi i sva tri ula su u proizvod-
nju: 1-26 kao Jak-J, 1-22 kao LaGG-3 i 1-200
ili 1-61 kao MiG-J. Jak-J je prvi put po-
letio u martu 1939. i ubrzo privukao po-
zornost ruskih vlasti, i samog
Staljina. je to hitnija proiz-
vodnja tog tipa i prve jedinice s novim
lovcem u svom sastavu sudjelovale su u
prvomajskoj paradi 1940. godine.
Proizvodni model lovca Jak-J nosio je
j oznaku Jak lIP (lP je kratica za istre-
bitelj-puka, lovac naoruan topovi-
ma). Kad su jednom njegovi ne-
dostaci bili otklonjeni, u ljeto i jesen
1941, Jak-] se pokazao jednim od rijetkih
sovjetskih tipova sposobnih da se skoro
sasvim ravnopravno suprotstavi
kim lovcima Messerschmitt Bf J09F i
Focke-Wulf Fw J90A, te uskoro postao
jednim od najvie cijenjenih lovaca u
sastavu sovjetskog zrakoplovstva. U me-
je potreba za operativnim
trenanim avionom za novu generaciju
lovaca dovela do modela Jak-7V,
kasnije Jak-7U. Ta trenana
varijanta nosila je i oznaku UT/-26. a
imala motor Klimov M-105PF od 1.260
KS, pogon koji je bio uveden i kod ka-
serije modela Jak-J. S motorom
M-105PF, Jak-J je postao Jak-JM (M od
..modifikacija). Jak-JM se od svojih pret-
hodnika raspoznavao po stra-
"njem dijelu trupa, novom pokrovu pilot-
ske kabine s vidnim poljem na sve stra-
nt' i po tome to nije imao top u nosu
aviona. Proizvodnja je prestala 1942. go-
dine. Taj je tip kasnijim razvojem postao
Ja.k-3, paralelna verzija s modelom Jak-9.
U jesen 1941. formuliralo je sovjetsko
ratno zrakoplovstvo zahtjev za
lovcem-jednosjedom. Aleksandar Jakov-
ljev je na zahtjev odgovorio svojim mo-
delom Jak-7A, koji je u osnovi bio Jak-7U,
bez drugog pilotskog sjedita i s pobolj-
anim naoruanjem. S standardnim
motorom M-105PF i stranjim di-
jelom trupa, proizvodni model nosio je
tada oznaku Jak-7B. Dvije varijante mo-
dela Jak-7 bile su eksperimentalni Jak-
-VRD s naboj no-mlaznim motorom Mer-
kulov pod krilima, te Jak-7DI (DI kao
kratica za distancioni istrebitelj, da-
ljinski lovac). Samo je nekoliko primje-
raka modela Jak-7DI bilo pri-
je nego to je taj tip zamijenjen novijom
varijantom.
Nova varijanta nosila je oznaku Jak-9,
a osnova joj je bio Jak-7DI. Proizvodni
modeli su se pojavljivati u de-
cembru 1942. Motor mu je bio standard-
ni M-105PF, a naoruanje jedan top od
20 mm i jedan mitraljez od 12,7 mm. U
maju 1943. se osnovnom modelu Jak-9
Jak-9M s drugim mitraljezom
od 12,7 mm u nosu. Istovremeno je uve-
dena jo jedna varijanta, Jak-9B (B za
"bombovoi bombarderski). Taj je bom-
barderski model imao jednako mitralje-
sko naoruanje kao i osnovni Jak-9, ali
je za razliku od njega imao prostor za
smjetaj do 450 kg bombi u unutranjo-
sti aviona. I Jak-9M i Jak-9B bili su iz-
u velikom broju. Sre-
dinom 1943. god. broj aviona
Jakovljev u naoruanju je nad-
maio tipove i
Ruski lovci bili su konstrui-
rani za na vrlo malim udalje-
nostima, ali kad je 1943. god. Crvena ar-
mija napredovati, ozbiljno se os-
jetila potreba za modelima s ak-
cionim radijusom. Sada su u ko-
bile dostupne i lake legure, pa
je Jakovljev rekonstruirao krila svog
lovca i sagradio Jak-9D, s rezer-
voarima za gorivo u krilima i doletom
za 510 km od osnovnog Jak-9. (D
je kratica za distancionnij, s velikim ak-
cionim radijusom). Naoruanje je bilo
onome kod Jak-9, ali je top SVAK
zamijenjen topom MPS istoga kalibra.
Jak-9 bio je dalje modificiran dodava-
njem unutranjih rezervoara za gorivo i
za noenje rezervoara za odba-
civanje, je dolet modela Jak-9DD,
kako je novi tip bio
na 2.200 km. (DD je kratica za dalno-di-
stancionnij, za vrlo velike udaljenosti.)
Krajem 1943. zatrailo je sovjetsko
ratno zrakoplovstvo avion koji
biti sposoban na kraj s najno-
vijom generacijom tenkova.
Jakovljev je odgovorio modelom Jak-9T
(T za tankovoi, protutenkovski). Jak-9T
nastao je od modela Jak-9M, s topom od
37 mm NS-37 umjesto topa SVAK od 20
mm. Zadnja varijanta aviona
Jakovljev s dobro provjerenim motorom
M-105 bila je Jak-9L, a imala je motor s
turbokompresorom M-150PD od 1.050 KS
na 6.400 m visine. (L je kratica za ljog-
kij, laki).
model, Jak-9U, imao je motor
od 1.600 KS Klimov VK-107A (U je kra-
tica za poboljan). je
II osnovi bio avion jednak njegovim pret-
hodnicima, ali mu je konstrukcija bila
s potpuno metalnom no-
oplatom. je stizati u ope-
rativne jedinice u jesen 1944. i bio zad-
nja varijanta porodice lovaca
Jakovljev s klipnim motorom. Zadnja va-
rijanta tipa Jak-9 bio je Jak-9P (P za pe-
Razlikovao se od
modela Jak-9U samo time to mu je ra-
dio-goniomitraljeska kruna antena iza
pilotske kabine bila prekrivena prozir-
nim pokrovom.
114
Jakovljev Jak-}
Prikazani avion na slici desno
kamufliran je na alternativni
za ljetne uVj.ete, s
i gornjIm povrmama
i svijetlosivim donjim povrinama.
Znaci nacionalne pripadnosti

jednosjed
Motor - jedan redni
Klirnov VK-105PA s dvanaest
cilindara 1.100 KS u polijetanju
- jedan top SVAK od 20 mm
sa 120 metaka postavljen da kroz
osovinu elise, te dva mitraljeza SKAS
u nosu, plus est raketa RS 82 od 82 mm
n::. 5.000 m; 500 km/h na razini mora
Penjanje'- 5.000 m za 4' 30"
Dolet - -700 km pri brzini od 520 km/h

Duina - 8,48 m
Visina - 2,64 m
Povrina krUa -. 17,14 m'
Lijevo: Lovci velikog doleta Jakovljev
Jak-9DD na uzletitu u Jugoslaviji.
U rata za Sovjete su nq.jvanije
bile visoke performanse na malIm
udaljenostima, ali kad se ratna
okrenula protiv i soyjetska
armija naglo napredovatI,
sovjetsko zrakoplovstvo je sve vie
,potrebu,
aviOnima s veclm akCIOnim radI/usom.
Jakovljev Jak-9D
Prikazani avion ima sladardne oznake.
Za detalje vidi Jak-1
Tip - lovac, za pratnju, jednosjed .
Motor - jedan redm
Klimov VK-105PF s dvanaest cilindara,
na 2.700 m
Naoruanje - jedan top MPS od 20 mm
sa 120 metaka postavljen da kroz
osovinu elise, te jedan mitraljez
Beresin UBS od 12,7 mm sa 120
metaka u "nosu
brzina oenjanja - nepoznata
Penjanle - 5.000 m za 4' 54"
Dolet - 1.300 km

Duina - 8.52 m
Visina - 3.00 m
115
SJEDINJENE

Iako su neki sumnjali u SAD
prije drugog svjetskog rata, one su 1945.
god. bez svake sumnje bile
drl.ava na svijetu. To se u velikoj mje-
ri moe pripisati United States Army Air
Fc:rces - snagama Sjedinjenih
Drava - i snagama United Sta-
te!' Navy, ratne mornarice SAD, koja je
imala operativnu kontrolu i nad korpu
pjeadije (United States
Marine Corps). snage armije Sje-
dinjenih Drava formirane su 1941. go-
dine od ranijeg US Army 'Air Corps -
Zrakoplovnog korpusa armije Sjedinjenih
Drava - a posliie rata, u septembru
1947, postale su US Air Force -
snage Sjedinjenih Drava.
U prvi svjetski rat Sjedinjene Drave
ule u aprilu 1917. a eskadrila
njihovog zrakoplovstva bila je opremlje-
nn francuskim i britanskim tipovima
aviona. Pravljeni su bili veliki planovi
da se u 1918. i 1919. god. indu-
5trijski potencijali iskoriste za snabdije-
vanje snaga najnovijim oru-
jem, ali je uhodavanje proizvodnje tra-
jalo due nego to se i rat je
zavrio 1918. godine, prije nego to su
ZI1atnije ratne opreme
stigle u Evropu. industrijski
potencijal za proizvodnju oruja je os-
tao i pomogao da dvadesetih i tridesetih
116
godina Sjedinjene Drave nesumnjivo po-
stanu svjetskom silom.
Poslijeratna povijest operativnih
nih snaga armije i mornarice Sjedinjenih
Drava bila je onoj evropskih dr-
ava naslovljena financijskim
i javnosti, to je do-
velo do malih ali razmjerno dobro op-
remljenih snaga. Ulagani su bi-
li znatni napori da se zadri korak s
razvojem osobito od strane
mornarice, koja je - s obzirom na geo-
grafski poloaj Sjedinjenih Drava - tre-
balo da igra najvaniju ulogu u svakom
ratu. Stavie, ratna mornarica
Sjedinjenih Drava bila je jedna od ri-
.ietkih pomorskih snaga u svijetu koja
jc shvatila da kombinacija brodova-nosa-
i aviona s visokim performansama
igrati sporednu ulogu u
ratovima. Tako je ratna mornarica Sje-
dinjenih Drava prije bilo kojih
snaga uvela avione s stajnim
trapom i bombardere za obruavanje
kao svoje standardno oruje.
Niti USAAC (US Army Air Corps) nije
zaostajao za razvojem aviona za obaranje
Jekorda i natjecanja, a odravao je i
proizvodnju raznovrsnih za
nimljivih i naprednih modela, posebno
bombardera i jurinih aviona. Vrijedno
je spomenuti da su za pogon ame-
borbenih aviona, i u kasnijim
godinama drugog svjetskog rata, bili ko-
rgteni zvjezdasti motori, koje su Sjedi-
njene Drave pretpostavljale drugima
zbog njihova visokog odnosa snage pre-
ma teini, a i njihove jednostavnosti -
to dolazi otuda jer im nije potrebna
rashladna hladnjak i razvodni
sistem. Nepovoljni efekti davanja pred-
nosti toj vrsti motora bili su to zvjez-
dasti motor ima povrinu pa
u borbi predstavlja cilj i izaziva
otpor zraka od rednih motora. Zbog
toga je trebalo koristiti snanije motore,
s potronjom goriva. je
da je najbolji avion Sjedinjenih
Drava u ratu, Nort American P-Sl Mu-
slang (nort ameriken masteng), imao red-
ni motor, ali samo zato to je takav
motor bio specificiran u britanskom zah-
tjevu po kojemu je taj avion bio pro-
jektiran.
snage armije Sjedinjenih Dra-
va su od ranije bile zainteresirane
za strategijsko bombardiranje i u svije
tll su vodile s razvojem brzih jednokril-
nih bombardera sposobnih da veliki te-
ret prenesu na velike udaljenosti. Boe-
ning B-17 Flyig Fortress (flaj ing fortres -
se nairoko koristio
II operativnoj slubi u vrijeme kad je u
Evropi drugi svjetski rat i taj
Dolje: Boeing D-17F, avion to ga je
kompanija Douglas gradila u svom
pogonu u Long Beachu (Lon
maina M iz sastava neidentificirane
eskadrile, 305. bombarderske grupe,
40. borbenog zrakoplovnog puka,
1. zrakoplovne divizije zrakoplovne
8. armije Sjedinjenih Drava
na borbenom zadatku nad Evropom
iz baze na jugu Velike Britanije. Avioni
B17 su strategijskih
snaga Sjedinjenih Drava
na evropskOm ratitu.
117
istu klasu kao vrhunski Mitsubishi A6M.
Taj se odnos promijenio s pojavom lov-
ca Grumman F6F Hellcat (helket) i
\'ought F4U Corsair (korser). Ovaj po-
tonji bio je moda jedini rival Mustangu
za titulu najboljeg ratnog lovca.
Standardni torpedni bombarder na po-
rata bio je Douglas TBD Devasta-
ror (devestejtor), ali ga je ubrzo zamije-
nio Grumman TFB Avenger
Gok je standardni bombarder za obrua-
vanje kroz rat ostao Douglas SDB
Dauntless (dont1is), kO,iemu se od 1943,
prid io Curtiss SB2C Helldiver (hel-
).
'ed' 'ene D ve imale su jo dva
sjajna aviona: patrolni hi-
droavion Con l ated PBY Catalina (kon-
solidejtid ketelina) i bombarder Consoli-
dated B-24 Liberator (liberejtor) , kojega
su USAAF s dobrim' rezultatima koristile
i kao strateki bombarder. Jo mnogo
drugih tipova aviona koristile su Sjedi-
njene Drave, ali ih je vie napredno
da budu na irokom pla-
nu uvrteni u slubu kad je rat zavrio,
Oni bi jo vie bili poloaj
nih snaga Sjedinjenih Drava kao najve
na svijetu i najsnanijih sna-
ga sposobnih da izvre masovne napade
na svakom nivou, od napada
na bliske ciljeve do strategijskog bombar-
diranja na velikim udaljenostima.
tip, II raznim varijantama sluiti kroz sastavu britanskih Kraljevskih
vrij suk Zadnji izraz kon- snaga.
cepcije tek era u vrijeme Standardni avion Sjedinjenih
drugog svjetskog rata io je Boeing B-29 Drava rata bio je Curtiss P-40
Superfortress (superfortres - supertvr- (kertis), koji je sluio i u fran-
koji je bacanjem atomskih bombi cuskim i britanskim snagama s
na japanske gradove Hiroimu .i Naga- oznakom serije H-7S, odnosno Toma-
saki u augustu 1945, krajem drugog sv' - haw Kittyhawk (tomahok/kitihok). U
skog rata, eru istinskog trat ta, standardni lovci po-
gijskog bombardiranja, u Republic P-47 Thunderbolt
Sjedinjene ve s isticale i blik tanderbolt daljinski lovac), Lo-
polju srednjih a, proizvod- ckheed P-38 Lightning (lokid laj tning) i
njom tako izvrsnih lIpov "'kao to su bili svestrano upotrebljivi uzor-lovac North
Martin B-26 Marauder i Nort Am . an rican P-Sl Mustang. Ali kako se rat
n-2S Mitchell U toku rata Amerikanci su - jednako
tipovi bili opremani sve teim mitralje- i ritanci i Sovjeti - sve manje ima
skim naoruanjem i koriteni kao jurini potrebu za lovcem, pa su se ame-
avioni i avioni za napad na brodove. U lovci sve pojavljivati
istoj je klasi bio i Douglas A-20 Havoc naoruani bombama i raketama kao lov-
(daglas hevok), koji je svoju karijeru za- ci-bombarderi. Vrijedno je spomenuti
kao srednji bombarder a zavrio dc: su se Amerikanci radije oslanjali na
kao jurini avion s kom- mitraljeze nego na topove kao osnovno
hinacijom tereta bombi i mitraljeskog naoruanje aviona, iz-
naoruanja. Havoc je bio obilno vrstan mitraljez Browning (brauning) ka-
koriten i u slubi francuskih i britan- libra 12,7 mm. Kasnije u toku rata po-
skih snaga kao DB-7, odnosno stali su i rezervoari za odbacivanje re-
Boston, Amerikanci nisu mnogo trebali davita pojava kod aviona Sjedinjenih
lake bombardere, ali je razmjerno mali Drava.
broj aviona Martin Maryland (meriland) Standardni lovac ratne mornarice Sje-
Boston ispunjavao jaz lakih i dinjenih Drava bio je na rata
srednjih bombardera u sastavu snaga Grumman F4F Wildcat (vajldket), kori-
Sjedinjenih Drav au oju u stan lovac koji, nije spadao u
Boeing 8-17, Flying Fortress
Boeing B-17 Flying Fortress, koji je u
sastavu snaga Sjedinjenih Dra-
va sluio tokom drugog svjetskog
rata, moda je najglasovitiji avion Sje-
dinjenih Drava u ratu. Njegov razvoj u
prvoj polovini tridesetih godina pokazuje
s kakvim su se elanom Amerikanci ba-
\'ili pitanjima preciznog tekog bombar-
diranja u vrijeme kad se dio evrop-
skih projekata bombarderskih aviona od-
nosio na kategoriju srednjih bombardera.
B-17 je bio projektiran 1934. godine na
osnovi zahtjeva to ga je u maju izdao
Zrakoplovni korpus armije Sjedinjenih
Drava projekt vie!TIotornog
bombardera koji biti sposoban da te-
ret od najmanje 900 kg prenese na uda-
lJenost od najmanje 1.640 km brzinom od
322 ili vie kilometara na sat. Kako je
kompanija radila na jednom drugom
bombarderu, Modelu 294 ili XB-15,
odluka da sudjeluje i u za no-
vi avion bila je riskantna. Rad na na-
crtu i konstrukciji napredovao je brzo i
prototip Modela 299, kako je firma Boe-
ing novi avion, prvi put je po-
letio u julu 1935. Taj se prototip pone
to pogreno spominje kao XB-17. Za po-
gon su sluila zvjezdasta motora
Pratt & Whitney R-1690 Hornet po 750
KS, defanzivno naoruanje sastojalo se
od pet mitraljeza od 7,62
mm, a ponijeti je mogao teret od 2.177
kg bombi. Iako je taj prototip bio uni-
ten u udesu, njegove su performanse
toliko da je USAAC
pretproizvodnu partiju od 14 aviona
YB-17, koji je u decembru dobio novu
oznaku YIB-17. Prvi primjerak
jc u decembru 1936. sa zvjezdastim mo-
torima Wright GR-1820 (raj t) od 930
KS. Prvih 13 aviona YI B-17 bilo je dovr-
eno po tom standardu, dok je
kao jedini model YI B-17A u toj
partiji s motorima opskrbljenim turbo-
kompresorom. S takvim motorima pove-
je maksimalna brzina na 501 km
na sat, a operativni plafon na 9.144 me-
tara, pa su oni koriteni za sve daljnje
modele aviona B-17.
Poslije izvrenih ispitivanja, model
Y1B-17 dobio je novu oznaku B-17, a mo-
del YIB-17A oznaku B-17A. Kako je mor-
narica Sjedinjenih Drava stavila prigo
vor na avion kojim se pokuava prisvo-
jiti njeno .pravo da brani obale Amerike,
planiran veliki broj aviona B-17 koje je
USAAC namjeravao nabaviti morao je bi-
ti smanjen. Godine 1938. je prvi
stvarno proizvodni model, B-17B, koji je
imao vertikalno kormilo, flap-
sove i modificiran nos aviona. Model
B-17B je u 39 primjeraka. Pro-
izvodnja modela B-17C, kojih je bilo na-
38 komada, je 1939. go-
dine. Taj je model mogao ponijeti
teinu u polijetanju, poboljani su mu
motori i imao je bolje naoruanje. Po
slije B-17C slijedila su u 1941. godini 42
adona modela B-17D. Avion B-17D se sa-
mo neznatno razlikovao od svog prethod-
nika i bio je prva varijanta tvr-
koja je u sastavu USAAF-a ula u
borbu. broj tih aviona uniten je
118
Ila zemlji prilikom iznenadnog japanskog
napada na Havaje i Filipinskog u
decembru 1941.
model koji je uao u naoru
anje bio je B-17E, znatno modificiran
tip, pri su koritena iskustva to
su ih posade Kraljevskih snaga
stekle u borbi. Godine 1941. dobio je
RAF deset aviona B-17C, koji su u nje-
govu sastavu nosili naziv Fortress I, a
iskustva u borbi pokazala su da je de-
fanzivno naoruanje od jednog mitralje-
za kalibra 7,62 mm i est kalibra 12,7
mm sasvim nedovoljno. Prvi od 512 iz-
aviona B-17E je
USAAF-u u oktobru 1941, a karakterizi-
ralo ga je potpuno revidirano defanzivno
naoruanje i mnogo vertikalne rep-
ne povrine, je bolje up-
ravljanje avionom na velikim visinama.
Naoruanje tog novog modela sastojalo
se od kupola s po dva mitraljeza od
12,7 mm na repu aviona, i trbu-
nom dijelu, te dva mitraljeza od 12,7 mm
na bokovima trupa i dva od 7,62 mm u
nosu. Teret bombi, koji je kod modela
B-17 bio 4.761 kg, je na 7.983 kg
za male udaljenosti. to je
B-17E, iako mu je ukupno
poraslo za 2.880 kg (na ukupno 24.041 kg)
dok su mu za pogon jo uvijek sluili
zvjezdasti motori Wright R-1820-65 od
1.200 KS, kakve je imao i model B-17C,
postizao maksimalnu brzinu od 510
km na sat na visini od 7.620 metara, pre-
ma 468 km na sat prethodnog modela
na istoj visini. B-17E je u ope-
racije na ratitu u decembru
1941, a na evropskom u julu 1941. Ko-
!iten je bio i u prvom napadu Osme
zrakoplovne armije Sjedinjenih Drava
na Evropu 17. augusta 1942.
u maju 1942. pojavio se
B-J7F, na osnovi iskustava koja
su B-17D stekli na Pacifiku
u mjesecima neposredno poslije japan-
skog napada na Pearl Harbor. Imao je
nov, u jednom komadu odliven nos od
perspexa, poboljan motor R-1820-97, te
stajni trap, to mu je
valo da se u polijetanju od
24.494 na 29.484 kg, a na kraju i
na 32.659 kg. Daljnji elementi dodavani
su mu kasnije u toku proizvodnje, ili su
mu ih dodavale jedinice prve borbene
linije, a radilo se o zatitnom
oklopu, defanzivnom naoruanju i pove-
zapremine rezervoara za gorivo u
krilima. Na kraju je, ponovnom ugrad-
njom pod krilima,
tom modelu da ponese teret od 9.435 kg
bombi na vrlo kratke udaljenosti. Pro-
il.'.vodnja B-17F iznosila je u svemu 3.405
aviona. uprkos svim modifi-
kacijama, B-17F je jo uvijek trpio vrlo
teke gubitke nad Evropom, osobito od
strane lovaca, su piloti
CJtkrili da je nos aviona slaba .le-

U nastojanju da
frontal nim napadima, kojima je razlog
bilo slabo naoruanje u nosu aviona, fu-
ma Boeing je razvila model B-17G, koji
je prvi put poletio u julu 1943. Taj je
model imao kupolu ispod nosa aviona s
parom mitraljeza od 12,7 mm, kakva je
bila koritena i kod zadnjih aviona mo-
dela B-17F, a kasniji avioni serijske pro-
izvodnje imali su i pobol-jan tw:bokom-
presor, je i operativni pla-
fon za 1.524 m, tj. na 10.668. Jedinice
prve borbene linije izvrile su i mnoge
druge modifikacije. Proizvodnja B-17G,
119
Naoruanje - defanzivno.
pokretljiva mitraljeza Bro
od 12,7 mm u kupoli ispod
pokretljiva mitraljeza Brow
od 12,7 mm utrbunoj kupo l. dva
pokretljiva mitraljeza Browning M2
u kupoli, dva pokretljiva
mitraljeza Browning Ml od 12,7 mm
u repnoj kupoli i mitraljeza
Browning M2 od 12,7 mm, po Jedan
na dva poloaja s obje strane nosa i dv
poloaja s obje strane trupa
na 7.620 m s normalnim teretom bombi
na 7.620 m s 1.814 kg bombi
s 1.814 kg bombi; 5.472 km bez ratnog
tereta
28.421 bruto
Razmah krila - 31,64
Duina - 22,78 m
Visina - 5,82 m
Povrina krila - 131,92
Boeing B-17G Flying Fortress
Prikazan je avion D iz sastava 401.
bombarderske eskadrile (kodna slova LL),
91. bombarderske grupe (to
crno slovo A u bijelom trokutu
na vertikalnom stabilizatoru),
1. borpenog zrakoplovnog puka,
1. zrakoplovne divizije 8. zrakoplovne
armije. Razmak slova koje
avion i dvaju slova to
eskadrilu s jedne i druge
strane znaka nacionalne pripadnosti
na trupu pokazuje da se radi
o razdoblju prije kraja jula 1943,
a oznaka grupe da je to poslije juna
1943. Taj je avion izgradila kompanija
Douglas u Long Beachu (Long
u Kaliforniji, a rashodovan je bio nakon
to se razbio prilikom slijetanja
u Cambridgeu (Kejmbrid) 21. decembra
1943. Kamuflaa je standardna,
s maslinasto sivim gornjim povrinama
i svijetlosivim donjim povrinama.
Znaci nacionalne pripadnos " na gornjoj
strani lijevog krila, donjoj . desnog
krila i s obje strane trup n Ini
su za razdoblje poslije 1 s bra
1943, kad je uveden plav bijele
pruge umjesto ranijeg c o
Dalje: Bombarderi B-17G iz sastava
533. bombarderske eskadrile,
381. bombarderske grupe 1. borbenog
zrakoplovnog puka, 1. zrakoplovne
divizije 8. zrakoplovne armije
Sjedinjenih Drava polaze na zadatak
nad okupiranom Evropom iz svojih
baza u Velikoj Britaniji.
zadnje varijante osnovnog modela B-17,
iznosila je u svemu 8.680 aviona.
Sveukupna proizvodnja tipa B-17 do-
segla je brojku od 12.731 aviona i le-
je s velikim uspjehom s.lu-
ila kao standardni dnevni teki bom-
barder USAAF-a u Evropi,
Aziji i na sjeverozapadnom Pacifiku. Me-
1946. god. ostalo ih je samo jo
nekoliko stotina u slubi. Glavni nedo-
statak B-17 bio je to je po projektu
taj model bio srednji bombarder, pa iako
jc kasnije u ratu mogao ponijeti vrlo
velik teret bombi, bilo je to samo na
akcionog radijusa. Druga mana bi-
la mu je to se isuvie lako palio kad bi
bio neprijateljskom vatrom.
Tip - teki bombarder sa deset
posade
Motori - zrakom
zvijezdasta Wright R-1820-97 Cyclone 9
sa po devet cilindara, svaki snage
na 7.620 m
Boeing B-29, Superfortress
Ako ni iz kojega drugog razloga, Boeing
B-29 Super{ortress pamtit se uvijek
kao jedini avion koji je koristio atomsko
oruje u borbi kad su u augustu 1945,
u zavrnoj fazi rata s Japanom, bili bom-
bardirani gradovi Hiroima i Nagasaki.
B-29 je osim toga bio izvrstan avion, s
mnogim suvremenim rjeenjima,
ostalima, s daljinskim upravljanjem mi-
traljeskim kupolama i cjelokupnim pro-
f>torom za posadu pod pritiskom.
Zanimanje za bombarderski avion koji
znatan teret velikom brzinom
prenijeti na veliku daljinu pokazivale su
Sjedinjene Drave jo od modela kao to
je bio XB-15 iz 1933. godine. Iako se za-
nimanje slubenih krugova za takvo oru-
je tokom druge polovine sma-
njilo, firma Boeing je nastavila s radom
na osnovnom nacrtu nekoliko pro-
jekata, to je kulminiralo u Modelu 341,
za koji se smatralo da teret bombi od
1.016 kg moe prenijeti na daljinu od
11.266 km brinom od 644 km/h.
S izbijanjem drugog svjetskog rata, me-
i da Sjedinjene Dr-
ave budu umijeane, Zrakoplovni kor-
pus Armije Sjedinjenih Drava ponovo
se zainteresirao za svako oruje koje
Sjedinjenim Dravama da
bombardiraju neprijatelja na vrlo veli-
kim udaljenostima. Stoga je u februaru
1940. izdan zahtjev za "Oruje za obranu
naeg dijela svijeta. Njime se traio
bombarder koji teret bombi od 900
kg prenijeti na daljinu od 8.583 km
brzinom od 644 km/h. Taj je bombarder
trebalo da ima rezervoare
za gorivo, solidnu zatitu, teko defan-
zivno naoruanje i da ponese
7.260 kg bombi na udaljenosti.
Boeing je preradio nacrt svog Modela
341 u Model 345, koji je udovoljavao svim
zahtjevima, osim u pogledu brzine. Dva
prototipa, koji biti nazvani XB-29, na-
su u augustu 1940. Atrapa je pri-
u aprilu 1941. i odmah je zapo-
izrada prototipova. Uslijed sve go-
re svjetske situacije krajem 1941. i po-
1942. godine, program B-29 do-
bio je u 1942. prioritet.
Prvi XB-29 izvrio je svoj prvi let u
septembru 1942, ali je prije toga bi-
la partija od 14 pretproizvod-
nih modela i vie od 1.500 aviona serijske
proizvodnje. Linija aviona bila je izvan-
redno 'bez ikakvih u pre-
djelu nosa, a posebna panja bila je po-
gondolama motora. Svaki od
zvjezdastih motora Wrigjht R-3350 imao
je po dva turbokompresora. Prvi je pro-
totip bio bez defanzivnog naoruanja, ali
je drugi opremljen sistemom koji je bio
za model aviona serijske pro-
izvodnje. Sastojao se od kupola firme
Sperry s daljinskim upravljanjem i pe-
riskopskim nianskim spravama. Predvi-
(teno je bilo da kupole na avio-
nima serijske proizvodnje budu
Ye. prototip modela XB-29 imao je
!stem kupola firme General Electric,
kojima se upravljalo iz malih
nja za astronavigaciju nedaleko svake
120
kupole. Taj je sistem
ZCl avione serijske proizvodnje.
Isporuka 14 pretproizvodnih YB-29 za-
je u junu 1943. i jedinice su se
upoznavati s novim bombarde-
rom. Ispravke aviona serijske proizvod
nje su u jesen 1943. Krajem go-
dine bilo je da se B-29 ne ko-
risti za ciljeve II Evropi da se kon-
centriraju samo na japanske ciljeve, u
bombarderskim operacijama, za koje
vtlik dolet B-29 biti najprikladniji. Pret-
proizvodni avioni YB-29 imali su zvjezda
st<:- motore R-335Q-21, dok su B-29 serij-
ske proizvodnje bili sa zvjezda-
stim motorima R-335Q-23, 23A ili 41, a ope-
rativno letenje bilo im je dozvoljeno s
maksimalnom ukupnom teinom od
62.595 kg, prema 54.432 kg za XB-29. Pro-
jj'vodnja B-29 dosegla je brojku od 2.527
aviona prije nego to je uveden nov mo-
del, B-29A. Ovaj je imao za 30,5 cm
razmah krila, zvjezdaste motore R-335D-
-57 ili 59, manju zapreminu rezervoara
za gorivo i prednju lednu kupolu s
tiri mitraljeza umjesto ranija dva. Tom
su kupolom bili opremljeni i zadnji B-29
koji, nisu imali top od 20 mm
u repnoj kupoli. Prije nego to je u ma-
ju 1946. proizvodnja prestala,
je bilo 1.119 bombardera B-29A.
Prvu operaciju izvrio je B-29 u junu
1944, a zatim se tempo operacija iz baza
u Indiji i Kini, te s Marijanskog
kad je ono bilo osvojeno, naglo
vao. Poslije razmjerno slaba uspjeha s
razornim bombama, operacije sa zapalji-
vim bombama donijele su mnogo vie
uspjeha, velike povrine ja-
panskih gradova. S opadanjem snage ja-
panskog zrakoplovstva, sa B-29 se moglo
skinuti cjelokupno defanzivno naoruanje
i oprema, osim repne kupole.
Time se dobila noenja ve-
ofanzivnog tereta. Ta modifikacija s
bojnog polja pokazala se tako uspjelom
da je bila i kao model serij-
ske proizvodnje, B-29B. je bi-
lo 311 aviona tog modela.
Zadnja varijanta B-29 iz vremena rata
bio je F-13A, avion za fotografsko
nje, za kojim se ukazala potreba kako
bi se utvrdili rezultati bombarderskih na-
pada B-29 na Japan. Dodatno gorivo no-
eno je u prostoru za bombe. Varijante
koje su stigle samo do stadija prototipa
ili projekta bile su XB-39 s redna
motora Allison V-3420 (alison); XB-44 s
zvjezdasta motora Pratt & Whitney
R-4360, koji je postao prototip za seriju
B-50, te B-29C, koji je trebao dobiti bo-
lje motore. Razvoj je bio nastavljen i
poslije rata s varijantama transportnog
aviona, aviona za opskrbu gorivom u le-
tu, za spasavanje u zraku i na vodi, avio-
na bez pilota s daljinskim upravljanjem
i aviona. Do kraja neprijatelj-
st\'a USAAF-u je bilo oko 2.000
aviona tipa B-29. Daljnjih 5.000 bilo je
otkazano, ali je proizvodnja dosegla uku-
pan broj od 3.960 aviona tog tipa prije
nego to je II maju 1946. prestala.
B-29 je bio jedan od istaknutih ratnih
aviona i imao vrlo vanu ulogu u napo-
rima da se ubrza poraz Japana. Bio je
to izvanredno konstruiran i oblikovan,
avion, s dobrim per-
formansama i te de-
fanzivnim naoruanjem dok je ono bilo
potrebno.
Boeing B-29 Superfortress
Prikazan je avion iz sastava 499.
bombarderske grupe 20. zrakoplovne
armije Sjedinjenih Drava. Oznaka
grupe je crno slovo V iznad crnog
kvadratnog okvira, to je kasnije
promijenjeno samo u crno V. Avion
je dovren u prirodnom metalu,
jer se smatralo da je kamuflaa
nepotrebna nakon to je glavnina snaga
japanskih jedinica
bila eliminirana. Dorada u prirodnom
metalu ujedno je i poboljala maksimalnu
brzinu. Znaci nacionalne pripadnosti
su normalni
Tip - teki bombarder sa deset
posade
Motori - zrakom
zvjezdasta Wright R-3350-57 Cyclone
sa po osamnaest cilindara, svaki snage
Naoruanje - defanzivno:
u prednjoj gornjoj kupoli, dva
tl stranjoj gornjoj kupoli, dva
u prednjoj donjoj kupoli, dva
u stranjoj donjoj kupoli, te dva
mitraljeza Browning od 12,7 mm i top
Ma tip B od 20 mm u repnoj kupoli
121
Ila 7.620 m
Penjanje - 6.096 fi za 38'
Dolet - 5.231 km
62.596 kg bruto
Duina - 30,18 m
Visina - 9,02 m

t
Dolje: Teki bombarderi
B-29 Superfortress bacaju bombe
na japanski cilj. Superfortress
je nosila glavni teret daljinske
ofanzive Sjedinjenih Drava protiv
Japana i razaranja postizala
kad je zapaljive bombe bacala s male
visine u grozdovima. Japanski gradovi,
dijelom od drveta, bili su
slabo ili nikako od takvih
/;apada.
Consolidated 8-24 liberator
Iako manje slavan od drugog tekog bom-
bardera iste kategorije, Boeing B-J7 Fly-
ing Fortress, Consolidated B-24 Libera-
tor bio je po mnogo bolji avion.
Nije mogao nositi teret bombi
ali je imao sasvim
prednosti: stajni trap na
tri i razmjerno vrlo velika krila.
Stajni trap je uvelike olakavao polije-
tanje i slijetanje, a krila su stvarala veo
lik uzgon uz minimalan otpor, to je avio
nu davalo dobre performanse. Li-
berator je bio opremljen i automatskim
pilotom, pa iako se ovaj ponekad po-
naao nestano, je da se do
kraja iskoriste prednosti velikog akcio-
nog radijusa Liberatora u ulozi pomor-
skog
povrine koje su bile osnova
nacrta Liberatora pojavile su se najpri-
je kod hidroaviona Consolidated P4Y, a
kako je Zrakoplovni korpus armije Sje-
dinjenih Drava bio zainteresiran za te-
ke bombardere s velikim akcionim ra-
dijusom i performansama na
velikim visinama, inenjeri firme Conso-
lidated mogli su do januara 1939. izraditi
atrapu i projekte za bombarderski avion
s visokim performansama,
krila i repne povrine modela P4Y s no-
vim trupom. Tokom februara zahtijevao
je USAAC nekoliko izmjena, ali je u
martu bio prvi prototip modela
koji postati B-24.
Konstrukcija prototipa napredovala je
brzo i glatko, pa je XB-24 prvi put po-
letio u decembru 1939. Mogao je nositi
do 3.629 kg bombi u svom prostranom
trupu i imao naoruan.ie od est
upravlianih mitraljeza Browning od 7,62
mm. Dok je konstrukcija prototipa jo
bila u toku, USAAC je sedam
pretproiz.vodnih aviona YB-24 radi ispi-
tivanja u uvjetima operativne slube i
ti su avioni bili u toku 1941.
godine. Jedina razlika ta
dva modela bila je teina u polije-
tanju i oprema za krila i rep-
nih povrina kod YB-24.
U toku 1940. godine .ie USAAC
i svoje prve Liberatore serijske proiz-
vodnje s oznakom B-24A. Samo devet
aviona tog modela bilo .ie jer
se pripremao poboliani model. Ovai ie
imao tee naoruanje i bolje motore. Mo-
tori su bili ispitani na XB-24, koji je
dobio novu oznaku XB-24B kad su pri
jasnji Pratt & Whitney R-183D-33 Twin
Wasp motori s kompresorom na meha-
pogon zamijenjeni motorima R-183D-
-41 s turbokompresorom pokretanim is-
punim plinovima. Istovremeno su i
hladnjaci za ulje premjeteni s prija-
njeg poloaja ispod motora na obje stra-
ne motora, to je Liberatoro-
vih motora dalo, gledano sprijeda, nji-
hov oblik. S tim
se modifikacijama pojavilo 1941. god. sve-
ga devet aviona serijske proizvodnje kao
Liberator B-24C.
je u operativnu slubu ula
prva verzija koja je serijski proizvedena
u velikom broju, B-24D. Njegova teina
u polijetanju je na 25.401 kg,
a motori R-1830-43 davali su tom mo-
delu maksimalnu brzinu od 487 km/h na
visini od 7.620 m, prema 469 km/h na
4.572 m visine kod modela B-24A. Dolet
je bio na 4.856 km, dak-
le za 1.046. Proizvodnja B-24D je
krajem 1940. i do kraja je bilo
2.738 aviona.
Liberator je upravo trebao postati ope-
. rativni m kad je Japan u decembru 1941.
izvrio napad na Pearl Harbor. Sjedinje-
ne: Drave su odmah zaustavile isporuku
I.iberatora koje je Velika Bri-
tanija i to je bre bilo
le taj tip u operativnu slubu. Prvi bor-
beni let B-24 izvren je u januaru 1942.
s Jave, britanski Liberatori su
ranije, u 1941. godini, vrili opera-
tivne letove. Sredinom 1942. bio je B-U
koriten u operacijama USAAF-a na
Pacifiku, Aljasci, u Indiji i na Srednjem
istoku. Te je godine bilo da se
dielovanje Liberatora koncentrira na
Pacifik, gdje se njegov velik dolet,
upravljanja automatskim pi-
lotom i pouzdanost pokazati od' nepro-
cjenjive vrijednosti. taj je tip
i dalje nastavio vriti slubu i drugdje,
osobito II Evropi.
Model B-24E bio je u osnovi isti kao
P.-24D, samo to su mu bile poboljane
elise. Gradile su ga firme Consolidated,
Douglas i Ford. model, B-24G,
gradila .je u firma North Ameri-
can. Prvih 25 bilo je u svakom pogledu
jednako modelu B-24D, ali je daljnjih'
430 primjeraka imalo nosnu
kupolu s dva od 12,7 mm u
trupu. Ta se modifikacija
pokazala nunom u toku borbi nad Ev
ropom, jer su lovci otkrili da
je u frontalnom napadu nos aviona naj
ranjiviji dio i Liberatora i tVI'-

Model B-24H bio je B-24G, ali
su ga gradili Douglas, Ford i Consolida-
ted. je bilo ukupno 3.100 avio-
na ovog modela. B-24l 'bio je, opet, sko-
ro B-24G i B-24H i ujedno naj-
brojniji tip modela B-24 - proizvedeno
jc bilo 6.678 tih aviona. Umjesto nosne
kupole firmi Consolidated ili Emerson,
kakvu su imala prethodna dva modela,
B-24l je imao kupolu firme Motor pro-
ducts (motor prodakts), a poboljan je
bio i automatskog pilota i born-
barderska nianska sprava. U stvari su
novu oznaku B-24l dobili i brojni ovim
modifikacijama naknadno opremljeni
avioni B-24G i B-24H. Avion B-24L bio je
po repnoj kupoli firme
Consolidated s dva upravljana mi-
traljeza od 12,7 mm, dok je B-24M imao
repnu kupolu firme Motor products s
dva mitraljeza od 12,7 mm. Proizvodnja
tih dvaju modela iznosila je u svemu
1.667, odnosno 2.593 aviona. Bile su to
zadnje varijante bombardera Liberator
serijske proizvodnje, iako je bilo
no i nekoliko drugih eksperimentalnih
modela.
Liberator je koristila i ratna mornari-
ca Sjedinjenih Drava, i to dva modela
patrolnih bombardera i tri modela tran-
sportnih aviona. Bombarderske varijan-
te bile su PB4Y-l, u osnovi B-24D,
s naoruanjem od osam mitraljeza ka-
libra 12,7 mm i teretom bombi od 3.628
kg; te PB4Y-2 Privateer (prajvatir)' sa
samo iednim vertikalnim stabilizatorom
i kormilom, te naoruanjem.
Tako Liberator, uprkos tome to
mu je ofanzivni teret bio manji od dru-
gih tekih bombardera. do-
bro sluio snagama armije i
mornarici Sjedinjenih Drava u raznim
verzijama, a glavne su mu prednosti bi-
le izvanredno veliki dolet, velika brzina
i izvrsne performanse na velikim visina-
ma. Proizvodnja Liberatora. koji je bio
obilno koriten i u slubi Kraljevskih
122
snaga Velike Britanije, premai-
la je brojku od 18.000, pa je to bio naj-
brojniji tip aviona Sjedinjenih Drava u
drugom svjetskom ratu.
Consolidated B241 Liberator
Prikazani avion je jedan od 2.792
bombardera B-241 to ih je kompanija
Consolidated izgradila u San Diegu
od augusta 1945. do augusta 1944.
Oznake na vertikalnim repnim
povrinama i na krilu pokazuju da je
o\'aj avion iz sastava 448. bombarderske
grupe (tekih bombardera) 8. zrakoplovne
armije Sjedinjenih Drava, koja je 1944.
godine vrila operacije iz Velike
Britanije. Kamuflaa je standardna,
s maslinastosivim gornjim povrinama
i neutralno sivim donjim povrinama,
a i znaci nacionalne pripadnosti su
standardni
Dolje: "Consolidated B-24l Liberator
iz sastava 565. bombarderske
eskadrile, 2. borbenog zrakoplovnog
plika, 2. zrakoplovne divizije,
8. zrakoTJlovne armije Sjedinjenih
Drava. lasno se vide visoko
krila i gondole motora oblika.
Tip - teki bombarder sa dvanaest
posade
Motori - zrakom
zvjezdasta Pratt & Whitney R-1830-65
Twin Wasp sa po cilindara,
svaki snage 1.200 KS u polijetanju
od 12,7 mm u nosnoj kupoli, dva
od 12,7 mm u kupoli, dva
od 12,7 mm u trbunoj kupoli, dva
od 12,7 mm u repnoj kupoli i dva
od 12,7 mm, po jedan na svakom od dva
poloaja
na 9.144 m
na 7.620 m
na 7.620 m sa 2.268 kg bombi
65.000 bruto
Duina - 20,47 m
Visina - 5,49 m
Consolidated PBY Catalina
Hidroavion Consolidated PBY, kojega su
Kraljevske snage nazvale Catali-
11C<, bio je, zajedno s britanskim hidro-
avionom Short Sunderland i japanskim
Kawanishi HBK Emily, jedan od naj
boljih aviona svoje kategorije u vrijeme
drugog svjetskog rata. Kako je,
bio manji i stoga laki od druga dva ti-
pa, PBY je bio prikladan i za adapti-
ranje u amfibiju, pa je kao takav i da
nas u slubi nekih kompanija i po svo-
joj dostojan partner sve-
prisutnom Douglas DC-3 Dakota.
Podrijetlo Cataline lei u zahtjevu to
ga je 1933. god. izdala ratna mornarica
5jedinjenih Drava zamjenu za
prvu generaciju svojih jednokrilnih i jed-
noipokriInih Novi je
hidroavion trebalo do kraja da koristi
najnovija tehnoloka i ima
visoke performanse. I Consolidated .i
Douglas sagradili su prototipove, ali je
samo tip firme Consolidated uao u i-
roku upotrebu u operativnoj slubi.
S originalnom oznakom XP3Y-J po
projektu Isaaca Laddona (Ajsek Ledon),
kasnije glavnog projektanta bombardera
B-24 Liberator, novi na
je u oktobru 1933. i prvi put pole-
tio u martu 1935. Bio je to lijep avion,
s krilom na stupu iznad tru-
pa i vezanim kose uporni-
ce, te
plovcima na vrhovima krila. Time je
znatno smanjen otpor, to je pogodovalo
performansama. Za pogon su slu..
zila dva zvjezdasta motora Pratt & Whit-
ney R-1830-58 Twin Wasp, svaki sa po
fl25 KS, a naoruanje se sastojalo od
tiri pokretna mitraljeza Browning od
7,62 mm i tereta do 900 kg bombi.
Ispitivanje prototipa u letu dalo je ta-
ko rezultate da je u junu
1935. serijska proizvodnja ovo-
ga tipa, s oznakom PBY-l. Dok se io
pripremala nova proizvodna tra'ka,
XP3}'-J je modificiran po boljem stan-
dardu II "ie zaobljenim vertikalnim sta-
bilizatorom _ '-ormilom te snanijim mo-
torima R-1830-64, svaki sa po 900 KS.
Revidirani prototip poletio je u maju
1936, a mornarici je predan u oktobru,
po prilici u isto vrijeme kad je PBY-J
serijske proizvodnje ulaziti u ope-
rativnu slubu. Proizvodnja PBY-J' izno-
sila je u svemu 60 aviona, a slijedili su
mu PBY-2 (50 PBY-3 (66 iz-
i PBY-4 (33 kon-
struirani u toku 1937. i 1938. Ti su mo-
deli PBY-J u svakom pogledu, osim
motora - zvjezdasti!h R-1830-66 od 1.000
KS kod PBY-3 izvjezdastih R-1830-72 od
1.050 KS kod PBY-4.
Model PBY-5 imao je dva zvjezdasta
motora R-1830-92 po 1.200 KS i promije-
njen oblik vertikalnih repnih povrina.
Mnogo promjena bila je u to-
me to su klizni pokrovi za mitraljeze u
sredinjem dijelu trupa zamijenjeni iz-
kupolama s obje strane korita
trupa, na sredini krila irepnih
povrina. Te su se kupole prvi put po-
javile kod PBY-4, od kojih su svi osim
jednoga imali taj novi poloaj za strijel-
ce. Isporuka PBY-4 je u sep-
tembru 1940.
Prije nego to .ie prestao proizvoditi
PBY-5 Consolidated je otkrio svoju naj-
noviju verziju te serije, amfibij ski mo-
dei s stajnim trapom tipa tri-
cikl, kod kojega su se dva glavna kota-
u bokove korita trupa a pred-
nji u odjeljak na donjem dijelu pramca.
Cijeli je bio vrlo skladan, pa iako
je neznatno utjecao na smanjenje per-
formansi, to se vie nego
koju je njime avion do-
bio. Mornarica Sjedinjenih Drava je
svoiu narudbu za PBY-5 odmah promi-
jenila na PBY-5A, koiu je oznaku dobio
novi tip, i u novembru 1940, samo tri
dana poslije prvog leta prototipa, naru-
daljnja -134 amfibijska aviona
PBY-5A.
Daljnje narudbe toga tipa aviona, ko-
ji je prema Britancima sada dobio ime
Catalina uslijedile su 1941. i 1942. go-
dine: 586 aviona modela PBY-5, 627 avio-
na modela PBY-5A i 225 aviona modela
PBY-5B koji se po Zakonu o zajmu i
najmu Velikoj Britaniji.
Ofanzivno naoruanje je do tada bi-
lo od 900 kg bombi kod' PBY-l
na 1.814 kg bombi, dubinskih bombi ili
torpeda kod PBY-5A, koji je imao i po-
defanzivna naoruanje na dva mi-
traljeza kalibra 12,7 mm i tri od 7,62 mm.
U Kanadi su taj tip aviona proizvodile
firme Vickers i Boeing. Prva od njih
izgradila je za pSAAF 230 amfibij skih
aviona Catalina, -s oznakom DA-JOA, te
149 aviona s oznakom Canso za Kraljev-
snage Kanade (RCAF - Royal
Canadian Air Force). Boeing je izgradio
362 aviona Catalina i Canso, kako je tai
tip nazivan u RCAF. U u
Sjedinjenim Dravama tvornica Naval
Aircraft Factory (nejval erkraft fektori)
pristupila je realizaciji programa pobolj-
anja ovoga tipa, pa je 1941. god. uveden
nov model PBN-J Nomad. Odlikovao se
boljim oblikom korita trupa i plovaka,
te viim horizontalnim stabilizatorom i
kormilom, a jedan mitral.iez od 7,62 mm
na pramcu zamijenjen je orujem od
12,7 mm. Isporuke, 138 aviona
za Sovjetski Savez, su u fe-
bruaru 1943. Taj je model gradila firma
r.unsolidated kao PBY-6A, s dva mitra-
ljeza od 12,7 mm na pramcu i radarskim
10katorom u kapljastom iznad
pilotske ka.bine.
Ugovori o proizvodnji Cataline otkaza-
ni su kad je rat u Evropi zavren, na-
kon to je bilo 3.290 aviona u
Kanadi i Sjedinjenim Dravama. to
je Catalinu najbrojnijim hidroavio
nom tipa svih vremena,
124
a jo ih je mnogo bilo po li-
cenci u Sovjetskom Savezu. Catalina se
pokazala izvrsnim avionom, s
akcionim radijusom, put-
nom brzinom za krstarenje i
cfanzivnim orujem.
Consolidated PBY5 Catalina
Prikazani avion je obojen
svjetlosivom bojom. Obratite panju
na to da su znakovi nacionalne
pripadnosti stavljeni na pramac, a ne
iza krila - karakteristika
svim patrolnim ratne
mornarice Sjedinjenih Drava
Tip - Patrolno-bombarderski
sa sedam do deset posade
Motori - dva zrako:n a
zvjezdasta Pratt & Whitney R-1830-92
Twin Wasp sa po cilindara,
svaki snage 1.200 KS u polijetanju
od 12,7 mm, po .iedan na svakom od dva
poloaja po sredini trupa, jedan
pokretljiv mitraljez Browning
od 7,62 mm u kupoli na pramcu i jedan
od 7.62 mm u tunelu na trbunom
poloaju
ofanzivno: do 1.814 kg bombi, dva torpeda
ili dubinske bombe po 147 kg
Dolje: Patrolni hidroavion "PBN-l
Nomad u Naval Aircraft
Factory. Ta verzija "Cataline
imala je poboljano naoruanje i vie
vertikalne repne povrine. Isto takvu
verz;;u, s oznakom "PBY-6A, t<radila
je i komvanija Consolidated. Bio je to
amfibijski model. a imao je i radar
za otkrivanje cil;eva na vodi, sm;eten
tl maloj kupoli iznad pilotske kabine.
nu 2.134 m
Dolet - 4.812 km
15.422 kg bruto
Duina - 19,46 m
Visina - 6,15 m
125
Curtiss P-40 Kittyhawk
Serija aviona Curtiss P-40
nila je na drugog svjetskog rata
osnovu (ili - po tadanjoj ame-
terminologiji - potjernih, goni-
eskadrila i u operativnoj slubi
bila koritena u broju od bilo ko-
jeg lovca Sjedinjenih Drava, osim avio-
na Nort American P-Sl Mustang i Repub-
lic P-47 Thunderbolt. I i japan-
ski lovci bili su nadmaili
model P-40 Warhawk (vorhok), iako je
to bio solidan avion, pa je on svo-
je pravo polje djelovanja naao u ulozi
lovca-bombardera na junom Pacifiku, u
sjevernoj Africi i u Italiji.
Tip P-40 u osnovi je bio ra-
niji P-36 kod kojeg je, na desetom iz-
avionu zvjezdasti motor Pratt
& Whitney R-1830 zamijenjen rednim Alli-
son V-1710, je dobiven model XP-40.
Kod prototipa, koji je prvi put poletio
u oktobru 1938, hladnjak je u
bio smjeten ispod stranjeg dijela tru-
pa, da bi uskoro bio premjeten na uobi-
mjesto ispod nosa aviona. Slu-
bena ispitivanja u maju 1939. pokazala
su da je taj tip najbolji od sviju to
su konkurirali, pa' su odmah
524 aviona P-40 serijske proizvodnje. Na-
rudba ovog prvog tipa, ko-
jega je karakterizirao motor od 1.040 KS
V-171O-33, stajni trap bez poklopca i do-
vod zraka za na gornjem di-
jelu nOlia,. smanjena je kasnije, s raz-
vojem boljih modela, na 200 aviona. I
snage Francuske su P-40,
ali su poslije pada Francuske oni bili
RAF-u kao Tomahawk I.
U martu 1941. je model, P-40B
(Britanci su ga nazvali Tomahawk II),
izvrio svoj prvi let. Imao je zatitni ok-
lop za pilota, a dva mitraljeza od 7,62
mm u krilima zamijenjena su s dva od
12,7 u gornjem dijelu trupa, iznad mo-
tora. Proizvodnja P-40B dosegla je broj-
ku od 131 avion prije nego to je uveden
P-40C. Taj je tip prvi put poletio u ap-
rilu 1941, a razlikovao se od prethodnih
po rezervoarima za gori-
vo i jo jednom paru mitraljeza od 7,62
mmu krilima. su bila 193 lov-
ca P-40C. Avioni serija B i C bili su
prvi avioni toga tipa koje su USAAF ko-
ristile u borbi kod Pearl Harbora i u
Aziji. P-40 je trpio velike
gubitke od iskusnih japanskih pilota, ko-
ji su letieli na nevjerovatno pokretnim
'Mitsubishi A6M. uspjehe avioni P-40
su postigli u operacijama grupe
kih pilota-dobrovoljaca u Kini.
Kasnije u 1941. godini pojavio se P-40D
s neto izmijenjenim izgledom. Razlog
je bio motora V-171O-39,
me je da se trup skrati za
petnaest centimetara a njegov
presjek smilnji. Uklonjeni su bili i mitra-
ljezi u nosu, a onima u krilima
je kalibar na 12,7 mm. vidljiva
razlika bila je u hladnjaku, koji je po-
i pomaknut ispod nosa
aviona.
model, P-40E, bio .ie po broiu
aviona drugi, iza P-40N, a iz-
ih je bilo 2.320. Taj je model,
sa svojih est mitraljeza od 12,7 mm u
krilima, bio neto tei od prethodnih i
za 10 km na sat sporiji, s brzinom od
570 km na sat. P-40E je zadrao
za bombe i odbacive rezervoare, koji su
bili uvedeni kod modela P-40D, i bio je
prvi model P-40 koji su USAAF koristile
u borbi protiv Nijemaca. Kao i za mno-
ge druge avione, sugerirano je bilo da
e ugrade motori Rolls-Royce Merlin,
me bi se performanse znatno poboljale.
Rezultat je bio P-40F, uveden krajem
1941. godine, s motorom Rolls-Royce Mer-
lin 28 od 1.300 KS. Kod tog je modela,
a ih je bilo 1.311, uklonjen do-
vod zraka na' nosu, a poslije
prvih 260 komada produen je stranji
dio trupa za 50,8 cm kako bi se pobolj-
alo upravljanje avionom pri malim br-
zinama.
P-40K je proizveden u isto vrijeme kad
i P-40E, a imao je redni motor Allison
V-1710-73 od 1.325 KS. Maksimalna brzi-
na toga tipa bila je 579 km na sat, pre-
ma 600 km kod P-40E s Merlin motorom,
ali ie on sa svojih 4.536 kg bio najtei
model serije. Prvi su primjerci
imali originalni kratak trup i proiren
prednji dio vertikalnog stabilizatora, ali
je kasnije s produenim trupom
modela P-40E. Proizvodnja P-40K doseg-
la je brojku od 1.300 aviona, te jo 600
komada P-40M, koji je u osnovi bio P-40K
s motorom V-1710-81.
P-40G, kojih je 59 bilo sre-
dinom 1940, bio je model iz-
126
Naoruanje - est mitraljeza Browning
od 12,7 mm sa 281 metkom
po mitraljezu u krilima, plus do 318 kg
bombi
na 4.572 m
PenJan.le - 6.096 m za ll'
Dolet - 1.851 km
3.996 kg bruto
Razmah krila - 11.38 m
Duina - 9,50 m
Vislna - 3,23 m
Curtiss P-40D Kittyhawk I
Prikazan je avion B iz sastava
250. eskadrile "Sudan (kodna slova LD),
na kojem je u Zapadnoj pustinji letio
kapetan-pilot M. T. Judd '1942. godine.
Kamuflaa je standardna po "Uzorku
br. 1 Ministarstva za zrakoplovnu
proizvodnju za jednomotorne
jednokrilce i shemi boja za Srednji
istok - svijetlo
i (boje kamena) gornje
povrine i nebeskoplave donje povrine.
Znaci nacionalne pripadnosti su
Crvena strijela je osobni
znak pilota.
,iednosjed
Motor - iedan redni
Allison V-17l0-39 s dvanaest cilindara,
1.150 KS u polijetanju i na 3.566 m
Lijevo: Znak pobjede ucrtava. se na trup
u\:iona Curtiss P-40" iz sastava
26. eskadrile, 51. grupe
u Kini, gdje je tdj tip letio s dosta .
uspjeha.
vornog P-40 da bi mogao primiti krila
modela P-40E sa est mitraljeza. Model
P-40H nikad nije bio a projekt
P-40J je bio naputen. Stoga je
model bio P-40L, poboljana verzija P-40F,
olakan uklanjanjem dvaju mitraljeza i
smanjenjem zapremine rezervoara za go-
rivo i zatitnog oklopa. Iako mu je te-
ina bila smanjena samo za 113 kg, a
performanse tek neznatno poboljane, iz-
je bilo 700 aviona tog modela.
Uveden 1943. godine, P-40N je bio naj-
brojniji model serije aviona P-40, a iz-
ih Je bilo 5.200 prije nego to
jc: 1944. godine proizvodnja prestala.
P-40N je bio model lake kategorije, s
rednim motorom V-17l0-81 od 1.200 KS.
Teina mu je smanjena na 4.014 kg ukla-
njanjem dvaju mitraljeza iz krila, pred-
njeg rezervoara za gorivo i nekolikim
strukturalnim promjenama, je br-
zina na 608 km na sat. Kod
kasnijih modela su ta dva mi-
traljeza i za teret bombi
do 680 kg. Poslije 1977. avio-
na motor je bio zamijenjen sa V-17l0-99,
il nakon to je bilo 3.023 tih
modela, uveden je motor V-1710-115. Zad-
nji model te serije bio je XP-400, s
n:rokrakom elisom i hladnjacima moto-
ra Allison V-I71O-12l od 1.425 KS ugra-
u krila. su samo tri
aviona. tog modela.
127
Curtiss SB2C Helldiver
Curtiss SB2C Helldiver bio je na kraju
drugog svjetskog rata jedno od naj
nijih oruja ratne mornarice Sjedinjenih
Drava.
karijere SB2C bio je,
veoma buran i ne suvie uspjean, tako
da neko vrijeme nije izgledalo sasvim
sigurnim li taj tip aviona
u serijsku proizvodnju opsega.
Projektiran je bio 1939. god. kao za-
mjena dvokriInom bombarderu za ob
ruavanje Curtiss SBC Helldiver, koji se
tada serijski proizvodio za mornaricu, a
koja je Slhvatila da su dani dvokrilnim
avionima za slubu na brodovima-nosa-
odbrojani i dva prototipa
novih jednokrilnih bombardera za obru
avanje: Brewster SB2A Buccaneer (bru-
ster bakanir) i Curtiss SB2C Helldiver.
Po koncepciji, avioni su bili po ve-
likim trapezastim krilima u
masivan trup, veoma osobina vr-
lo potrebnih bombarderima za obruava-
nje. Buccaneer nije uspio, ali je
ipak 771 avion tog tipa, a ve-
su koriteni kao trenani avioni.
Glavni teret zamjene Douglas Daunt-
!t'ssa, najbrojnijeg bombardera za obru-
avanje u sastavu mornarice Sjedinjenih
Drava, pao je stoga na Helldiver i nje-
gov je prototip, XSB2C-J, prvi put pole
tio u decembru 1940. Serijska proizvod-
nja bila je prethodnog mjese
ca i pad prototipa samo nekoliko dana
poslije njegova prvog leta nije pokole-
bao mornaricu.
Program uvrtenja Helldivera u slu-
bu, je okolnost da je
ekipa projektanata morala na modelu iz-
vriti 881 modifikaciju. Glavne od njih
bile su revizija repnih povrina, koje je
trebalo znatno rezervoara za
gorivo, koje je trebalo pobolj-
i im zapreminu, te naoru-
anja, koje je od dva mitraljeza od 7,62
mm u gornjem dijelu nosa kod prototi-
pa promijenjeno na od 12,7 mm u
krilima. Dok su vrene te i druge izmje-
ne, je bila nova tvornica za
proizvodnju Helldivera i prvi SB2C-J se-
rijske proizvodnje poletio je u junu 1942.
Dok su se jedinice mornarice
upoznavale s novim avionom, ponovno
je bilo promijenjeno naoruanje, pa su
mitraljeza od 12,7 mm u krilima
zamijenjena s dva topa od 20 mm. De-
fanzivno naoruanje stranjeg strijelca od
dva mitraljeza kalibra 7,62 mm i ofanziv-
ni teret od 450 kg bombi noen u pro-
storu unutar trupa nisu mijenjani. Pro-
i7vodnja SB2C-J s mitraljeza u kri-
lima iznosila je ukupno 200, a SB2C-JC
s dva topa 778 aviona. Uprkos
nici da se proizvodnja
zahuktavati, prve operativne jedinice ni-
su dobile novi avion do decembra 1942,
a tek u novembru 1943, 11 mjeseci ka-
snije, poletio je Helldiver na svoju prvu
akciju na Pacifiku.
Samo je jedan XSB2C-2, model SB2C-J
pretvoren u hidroavion, bio i
model koji je 1944.
uao u serijsku proizvodnju bio je SB2C-3.
Imao je poboljan zvjezdasti motor
128
R-260Q-40 od 1.900 KS i eli-
su. Za pogon SB2C-4 sluio je isti motor,
ah se taj model razlikovao od svog pret-
hodnika time to je imao za no-
enje osam raketnih projektila od 12,7
mm i daljnjih 450 kg bombi pod krilima.
Izveden od SB2C4, model SB2C4E rao
spolagao je i radarskim lokatorom. Ma-
kompanija proizvela je ukupno 112
aviona modela SB2C-3 i 2.045 aviona mo-
dela SB2C4 s njegovom varijantom 4F.
Zadnji model u broju
bio je SB2C-5 s zapreminom
rezervoara za gorivo. Proizvodnja SB2C-5
dosegla je brojku od 970 primjeraka, a
prvi su bili u februaru 1945.
su bila samo dva primjerka
SB2C-6. Taj je model trebao biti isporu-
Civan u velikom broju, a imao je sna-
niji motor R-600-28 i dulji trup. Avione
Helldiver proizvodila je i kanadska in-
dustrija: Fairchild je isporu
300 aviona HSBF-J, SBF-J, SBF-3 i
SBF4, a Canadian Car and Foundry 894
aviona SBW-J, SBW-3, SBW4, SBW4E i
SBW-5 (Dijelovi oznaka iza crtice ozna-
broj modela izvornoga tipa aviona).
Oko 26 aviona Helldiver koje je izgradila
tvornica Canadian Car and Foundry pre-
dano je zrakoplovnim jedinicama flote
(Fleet Air Arm), ali ih one nisu opera-
th'no koristile. I Curtiss je izgradio oko
900 Helldivera s oznakom A-25A za po-
trebe snaga armije Sjedinjenih
Drava, ali ih je dio bio predan
korpusu pjeadije.
U toku 1944. godine Helldiver je sve vi-
preuzimao zadatke bombardiranja u
obruavanju od Douglasa SBD Dauntless,
koji je zastarijevao; ali ga nije mogao
potpuno nadomjestiti jer proizvodnja ni-
Je stizala udovoljiti zahtjevima. Ipak je
u bitkama na Pacifiku Helldiver igrao
dominantnu ulogu i pokazao se
orujem protiv ostataka flote i
brojnih japanskih garnizona na
kim otocima. Nakon to bi velikom pre-
odbacio svoje bombe, Helldiver
je i dalje bio sposoban nanijeti znatne
tete svojim raketama i vatrom iz svo-
ja dva topa. Bio je to tako uspjean
avion da je jo nekoliko godina poslije
rata zadran u slubi.
Curtiss SB2Cl HelIdiver
Prikazani avion ima standardnu
kamutJau za zadnje godine rata:
.gornje povrine i svijetlosive
donje povrIne. Vanjske plohe na donjim
povrin:ama krila su tamnoplave;
Kako bl, gledano IZ zraka izvrnute
povr!ne kad su kriia preklopljena
bHe. Iste bOJe .kao i gornje. Znaci
nacIonalne pnpadnosti su standardni
neto. nego na avionima '
snag.a armije Sjedinjenih Drava, kao
t? j.e .to .blla praksa u ratnoj mornarici
Bijela zvijezda
u u stvari sasvim bijela,
vec pr:lmjesom male plave,
to je .redo:vita praksa kod plavo
kamufhramh aVIOna
Tip - bombarder
za obruavanje i avion
'
Wright R-2600-8 Double Cyclone
s cilindara, i.700 KS
II polijetanju i 1.450 KS na 2.377 m
Naoruanje - defanziVIiO: fiksna
mitraljeza Browning od 127 mm
u i dva pokretljiva' mitraljeza
Browrung od 7,62 mm u stranjem
kabine
na 3.780 m
Dolet - 1.786 km
Duina - 11,18 m
Visina - 4,01 m
Dolje: Izvrsna studija najboljeg
bombardera mornarice Sjedinjenih
Drava "Curtiss Helldiver u letu,
snimljen iz zraka. Model na fotografiji
je "SB2C4F, koji je bio opremljen
malim radarskim u r e a j e m . Antena
sc vidi ispod lijevog krila.
."
129
l.
Douglas A-20 Havoc
Serija jurinih aviona Douglas A-20 nikad
nije dosegla slavu britanskog aviona de
Havilland Mosquito ili Jun-
kers 88, ali je to ipak bio avion
koji zasluuje panju nego to mu
poklanja, jer je to bila snana i sve-
strana borbena maina.
Projektiranje aviona Douglas Model
?A, koji se na kraju razviti u seriju
aviona A-20, je 1936. god. ekipa
pod vodstvom Eda Heinemanna (Ed Haj-
neman) po privatnoj inicijativi. Iako ni-
je bio izdan slubeni zahtjev, Douglas
je bio uvjeren da armiji biti potre-
ban jurini bombarder visokih perfor-
mansi i da radom na
takvom avionu. Prototip tog aviona, oz-
kao Model ?B, prvi put je pole-
tio u oktobru 1938. i odmah pobudio
zanimanje u Francuskoj. Douglas je pre-
radio avion u skladu s francuskim za-
htjevima i tako razvio model DB-?, pro-
totip kojeg je poletio u augustu 1939.
Francuska je velik broj DB-?,
ali ih je samo nekoliko operativno letje-
lo u vrijeme poraza Francuske u maju
i junu 1940. S nekim avionima preletjele
su njihove posade u sigurnost na terito-
riji Velike Britanije, a preostali dio
francuske narudbe je bio
RAF-u. U britanskoj slubi nazvan je DB-?
Boston I i II, od kojih je prvi bio ko-
riten kao trenani avion, a drugi kao
operativni bombarder.
Francuska je bila 105 aviona,
a istovremeno je i USAAC zna-
tan broj dvaju tipova izvedenih iz DB-?:
63 jurina bombardera A-20 i 143 modi-
ficirana jurina bombardera A-20A. A-20A
je imao dva zvjezdasta motora s turbo-
kompresorima Wright R-260Q-7 i posti-
zao 628 km/h, to je bila brzina
koju je postizala bilo koja od varijanti
A-20. avioni modela A-20 nikad
nisu bili koriteni tl ulozi za koju su
ih je 60 pretvoreno u
lovce P-?O s britanskim radarom u za-=-
t"orenom nosu i topa u bloku is-
pod trupa, a tri u avione za fotografska
Avioni modela A-20A,
bili su koriteni kao jurini bombarderi.
Imali su dva zvjezdasta motora R-260Q-3
bez kompresora i, uprkos tome to su
bili laki od A-20, postizali su samo 562
km/h. Mitraljesko naoruanje
im je dodavanjem po jednog mitraljeza
od.7,62 mm u svaku gondolu motora, po-
. r.ed standardna mitraljeza s djelo-
,'anjem prema naprijed, dva pokretna u
kabini na gornjem dijelu trupa i jednog
u donjem dijelu. Nosili su teret od 1.180
kg bombi.
A-20A je u svim vanijim pojedinosti
ma bio britanskom modelu Bo-
ston III i RAF je velik broj
aviona potonjeg tipa. Mornarica Sjedi-
njenih Drava primila je jedan
A-20A, kao DB-l, te osam komada A-20B
s oznakom DB-2, bez naoruanja. Za po-
trebe armije bio je samo pro-
totip XA-20B, a imao je kupolu s po dva
mitraljeza od 12,7 mm u nosu aviona,
na i trbunom poloaju. Projekt
aviona serijske proizvodnje A-20B, kojih
130
je bilo 999, bio je zapravo do-
vren ranije od A-20 i A-20A, jer je to
bila verzija francuskog modela
DB-?A. Iz njega je bio izveden morna-
tip DB-2. Za pogon su mu sluila
dva motora R-2600-1s, a nos mu je bio
za 12,7 cm dui od standardnog zbog
oblika zastakljenog nosa. Pro-
i7vodnja A-20B nije bila do
pred kraj 1940. godine.
Vrijedno je spomenuti da su Britanci
dotle proizveli pet varijanti Bostona pod
oznakom Havoc za operacije: bom-
barder za uznemiravanje Havoc I, Ha-
voe II sa zatvorenim nosom i 12 mi-
traljeza od 7,7 mm u njemu, lo-
vac Havoc III, bombarder za uznemira-
vanje Havoc IV i Turbinlite Havoc s re-
flektorom za osvjetljavanje
bombardera.
model, A-20C, bio je prvi ame
model koji se okuao u borbi. U
osnovi je bio jednak britanskom modelu
Boston III; u proizvodnju je uao 1941.
godine, a ih je bilo ukupno
948. Za pogon su mu sluili zvjezdasti
motori R-260Q-23, a kako mu je teina
porasla na 11.339 kg, brzina je pala na
550 km/h. Uklonjena su dva mitraljeza
iz gondola motora a je
za jedan torpedo od 907 kg ispod trupa.
Modela A-20E, modificiranih A-20A po
standardu A-20B, s zvjezdastim motori
ma R-260Q-ll, je samo 17 ko-
mada. Izgradnja modela, XA-
-;:OF, A-20A modificiranog za noenje jed-
nog topa od 37 mm u nosu i po dva
mitraljeza od 12,7 mm u i trbu-
noj kupoli, stigla je samo do faze pro
totipa. A-20D bio je otkazan.
Model A-20G bio je najbrojniji model
aviona serije A-20, a ih je bi-
lo 2.850 u onekoliko verzija. Prva je imala
zatvoren nos s topa M2 i dva
mitraljeza od 12,7 mm u nosu, te po
jednim mitraljezorn na i trbu-
nom poloaju. Slijedila je varijanta sa
est mitraljeza od 12,7 mm u nosu i, na-
poslijetku varijanta s proirenim trupom
kako bi se mogla montirati kupo
ln firme Martin s dva initraljeza od 12,7
mm, pod krilima, je omo-
noenje daljnjih 90 kg bombi, i
odbacivim rezervoarom za gorivo pod
trupom, je vrijeme odravanja u
zraku produeno na preko 10 sati. Po-
teine na 13.617 kg smanjilo je
brzinu na 510 km/h. Model A-20H bio
je u osnovi isti, a ih je bilo
412. Imao je zvjezdaste motore R-260Q-29
od 1.700 KS, je brzina bila
na na 518 km/h. Zadnje dvije varijante-
A-20J' i A-20K, su (450 komada
prve i 413 druge) zbog potrebe za boljom
opremom za bombardiranje i navigaciju.
Ta su se dva modela osnivala na A-20G,
odnosno A-20H, a u slubi RAF-a bile su
poznati pod nazivom Boston IV i V. Oba
su imala. nos od perplexa odliven u
jednom komadu, koji je produavao
avion za 17,8 cm. Sveukupno je bilo iz
7385 aviona ovoga tipa prije ne-
go to je u septembru 1944. proizvodnja
prestala.
Serija aviona A-20 imala je vanu ulo-
gu u ratu, slubu ne samo u
nim snagama Sjedinjenih Drava i
Francuske, Nizozemske; Velike Britanije
i Sovjetskog Saveza. Posebno je Sovjet-
6ki Savez dobro koristio skoro 3.000 avio-
na toga tipa to ih je primio, u ulozi
jurinih aviona. Havoc, kako se taj tip
nazivao u slubi sna-
ga, bio je i pokretan velikih
ofanzivnih sa svojim mitra
Ijezima, bombama i torpedima, te dob
rim performansama i kod kasnijih,
teko varijanti. Iako je pro-
izvodnja Havoca prestala krajem 1944.
godine, iz njega je izrastao nov tip, A-26
Illvader (invejder), koji bi bio proizvo-
den u velikom broju da je rat dulje po-
---
Tip - dnevni bombarder, trosjed
Wright R-2600-A5B Double Cyclone .
sa po cilindara, svaki snage
tl nosu, dva pokretljiva mitraljeza
Browning od 7,7 mm na
poloaju i jedan mitraljez Vickers K
od 7,7 mm na trbunom poloaju
ofanzivno: 907 kg bombi
Dolet - 845 km s teretom od 907 kg
bombi
10.109 kg bruto
Duina - 14,48 m
Visina - 5,36 m
Dolet - 1.754 km
13.608 kg bruto
Razmah krila - 18.69 m
Duina - 14,63 m
Visina - 5,36 m
Douglas DB-7B Boston III
Avion prikazan na dnu stranice desno
jc avion R iz sastava 24. eskadrile
snaga june Afrike, koja
jc krajem 1942. godine operativno letjela
II Zapadnoj pustinji. Obratite panju
na to da kodna slova eskadrile nisu
Kamuflaa je standardna
po "Uzorku br. 2 Ministarstva
za zrakoplovnu proizvodnju
za . jednokrilce s rasponom
knla manJim od 21 m, uz primjenu
sheme za Srednji istok
. a
l srednje gorniim
povrinama, te azurnoplavim donjim
vrinama. Znaci nacionalne
ripadnosti su britanske rondele umjesto
koje su imale
redite
Douglas A-2OG
Avion prikazan na slici desno
kamufliran je po standardu za 1943.
godinu: maslinastosive gornje povrine
i neutralno sive donje' povrine. Znaci
nacionalne pripadnosti su standardni
za evropsko operacija
Tip - laki jurini bombarder, trosjed
Wright R-2600-23 Double Cyclone
topa M2 od 20 mm i dva fiksna mitraljeza
Browning od 12,7 mm u nosu, dva
od 12,7 mm u kupoli i jedan
od 12,7 mm na trbunom poloaju
na 3.780 m
trajao. Ovako se [nvader samo pokazao
avionom i dostojnim nasljedni-
kom Havoca.
Lijevo kamuflirani jurini
ion "Douglas A-20G". Raniii modeli
...zali su proziran nos za bombardera-
;,crijelca. ali je on zamijenjen
-(iCvorenim nosom s naoruanjem,
:ako bi se udarna tog
" a za napad na zemaljske cilieve.
su u nosu bila
, CIri topa od 20 mm i dva mitraljeza
12,7 mm. Modifikaciie izvrene
Q bojnom poHu su dovele
. do nekoliko drugih rasporeda
oruanja. Kod prethodnika modela
-ZOG, "A-20C" je naknadno bio
i zatvoren s
:traljeza od 12,7 i ori 7.7 mm.
131
Douglas C-47 Skytrain
ninskih masiva, nametnula se potreba za
varijantom modela C-47 koja dosizati
visine. Za te je potrebe bio nami-
jenjen C-47B s dva zvjezdasta motora
R-183Q.90 ili -90B, koji su za let na veli
kim visinama bili opremljeni dvostepe-
nim kompresorima. Proizvedeno je bilo
oko 3.108 aviona modela C-47B, te 133 ko-
mada TC-47B, posebne modifikacije s
motorima R-1830-90C, kojoj je namijena
bila da kao kola slui nastavi iz
navigacije. I ratna mornarica Sjedinje-
nih Drava dobila je 458 aviona tipa C-47,
s oznakom R4D.
Avion C-47 razvio se i poslije zavret-
ka rata. Proizvodnja vojne verzije toga
tipa dosegla je na kraju brojku od 10.123
aviona.
,
II januaru 1942. (Treba spome-
nuti da se ime Dakota - iako se
koristi za sve avione koji su potekli orl
modela DC-3, civilne i vojne - zapravo
odnosi samo na model C-47 koji je bio
RAF-u, koji je i dao to ime
svom novom transportnom avionu.)
Svi vojni modeli aviona DC-3 imali su
zvjezdaste motore Pratt & Whitney Twin
Wasp, a prvi model, C-47 - ih
je bilo 953 - imao je verziju R-1830-92
oJ 1.200 KS. Slijedio je 4.931 avion mo-
dela C-47A, koji se od svog prethodnika
razlikovao samo time to je imao 24-volt-
ni umjesto 12-voJtni sistem. U
to je vrijeme Burmanska ce-
sta i, kako je u Kinu trebalo transporti-
rati materijal i gorivo preko visokih pla-
JOS Je uvijek u slubi, vojnoj i civilnoj,
trideset godina poslije njegova zavret-
ka. blistavog u slubi C-47 u dru-
gom svjetskom ratu nije bilo, tek mno-
tvo neophodnih svakodnevnih zadataka
(transport, evakuacija ranjenika, veze,
transport padobranskih trupa i je-
drilica), izvravanih i dobro.
Porodica Douglas Commercial,
no DC (daglas komerel) iz koje je pote-
kao C-47, osnovana je sa DC-1 iz 1933.
godine, koji nikad nije uao u proizvod-
nju, a skoro neposredno slijedio mu je
poboljani DC-2. Taj su model u znat-
nom broju civilni korisnici,
ali i USAAC. U decembru 1935. poletio
je prototip aviona 'DC-3 i ar-
mija se odmah zainteresirala za vojnu
verziju toga tipa, neto od svog
prethodnika i sposobnog. da ponese 360
kg korisnog tereta vie. Dok se
na dovrenje voinog mo-
dela, USAAC je prihvatio nekoliko vari-
janti krianca DC-2
i DC-3 kao dodatak svojoj floti aviona
modela DC-2, C-32 i C-34. Svi
su krianci imali vanjske dijelove krila
modela DC-3 kombinirane s trupom i
controplanom krila modela DC-2. Nosili
su oznake C-38 (avion za prijevoz trupa,
sa zvjezdastim motorima Wright Cyclo-
ne), C-39 (avion za transport tereta s mo-
torima Wright Cyclone) i C-41 (avion za
prijevoz trupa, sa zvjezdastim motorima
Pratt & Whitney Twin Wasp). Avione
modela DC-2 nabavila je i ratna morna-
rica Sjedinjenih Drava, a nosili su oz-
naku R2D-1.
Prva vojna verzija DC-3 bio ie C-S3
Skytrooper (skajtruper), a je
bilo 405 aviona serijske proizvodnje. Ma-
lo se razlikovao od civilnog
modela, da .ie bio namijenjen
transportu osoblja i imao pod
i samo jedna ulazna vrata na lijevoj
strani trupa, a u slubu je uao u ok-
tobru 1941. Definitivna verzija za vojne
potrebe bio je, C47 Skytra.in
(skajtrejn) je operaciona upotreba
Krajem drugog svjetskog rata uvrstio je
general armije Dwight D. Eisenhower
(Dvajt Ajzenhauer) vrhovni komandant
snaga na zapadnom frontu u
zavrnim borbama protiv -
zajedno s dipom, bazukom i atomskom
bombom, i avion C-47 ona
oruja to su najvie pridonijela pobje-
di u ratu. Pa iako mu bolja svedodba
ne treba, ipak vrijedi spomenuti da je
taj tip uao u slubu tri godine prije
drugog svjetskog rata kao civilni avion i
132
Douglas C47B Skytrain
Prikazani avion obojen je standardnom
maslinastosivom i neutralnosivom
bojom, s normalnim znakovima
nacionalne pripadnosti. Obratite panju
na velika dvostruka vrata za utovar
na boku trupa, svojstvena vojnim
verzijama DC-3
Tip - transportni avion za prijevoz
trupa i transport tereta, avion za bacanje
padobranskih jedinica i jedrilica,
sa posade
Pratt & Whitney R-1830-90 Twin Wasp
Lijevo: Jedini eksperimentalni
model "XC-47C s plavcima firme Edo.
Obratite panju na
u donji dio plovka u kojima je noeno
i dodatno gorivo:
Dolje: "C-47 u ulozi bacanja
padobranskih trupa, u ovom
iznad Arnhema.
Naoruanje - nikakvo
Koristan teret - 27 vojnika pod orujem
ili 4.536 kg tereta
na 2.682 m
Penjanje - 3.048 m za 9' 36"
Dolet - 2.575 m
13.608 kg bruto
Duina - 19,43 m
Visina - 5,18 m
133
Grumman F4F Wildeat
Grumman F4F Wildeat bio je standardni
avion ratne mornarice Sjedinje-
nih Drava za slubu na avio-
na u toku prvih dviju godina rata, pa je
u tom svojstvu morao izdrati glavni
udarac japanske ofanzive s opa-
snim Mitsubishi A6M na Avionu ti-
pa F4F slui na to je, iako
u pogledu inferioran ja-
pan.skom lovcu, pruio ovome ot-
por, svoju vatrenu snagu
i veliku brzinu u obruavanju protiv
ckretnosti i ustrine "Zeroa.
Avion tipa F4F bio je prvi jednokrilac
koji je projektirala firma Grumman, a
njegovo podrijetlo od dugog niza dvokril-
nih aviona Grumman lako je
po zdepastom trupu i tipu ko-
ritenog stajnog trapa, kod kojega su
se u trup. Podrijetlo F4F
lei u zahtjevu mornarice iz 1935. godine
za avionom s visokim perfor-
mansama. Firma Brewster ponudila je
svoj jednokrilni F2A, koji na kraju
u slubu kao Buffalo (bafalo), ali
da bi se osigurala od neuspjeha
s jo neprovjerenim projektom jednokril-
nog aviona za mornarica
je i prototip dvokrilea Grum-
man F4F.
eksperimentalni rad sa F2A
i sve jasnije zastarjelost kon-
cepcije dvokrilnih aviona naveli su 1936.
godine Grummana da svoj avion
preradi u srednjokrilni jednokrilac s 07.-
nakom XF4F-2, za razliku od ranijeg dvo-
krilnog XF4F-J. Mornarica ,ie
prototip jednokrilca u julu 1936. i on je
svoj prvi let izvrio u septembru 1937,
pokazavi se odmah tipu
Brewster F2A u pogledu brzine. Po osta-
lim osobinama, Brewsterov lo-
vac je bio boW i po' zavrenim ispitiva-
njima u junu 1938. Brewster F2A je bio
izabran za serijsku proizvodnju.
Uprkos tome, osjetilo se da su perfor-
manse tipa XF4F-2 dovoljno dobre da bi
garantirale uspjean dalinji razvoj, pa je
bio model XF4F-3. Imao ie
zvjezdasti motor Pratt & Whitney XR-
-1830-76 od 1.200 KS sa dvostepenim kom-
presorom, umjesto motora R-1830-66 od
1.050 KS kod prvog modela, tupo rezane
vrhove krila i uglatije vertikalne repne
povrine. XF4F-3 je prvi put poletio u'
februaru 1939. i odmah pokazaQ dobre
performanse, a zabiljeena je brzina od
537 km na sat. Ispitivanja u letu otkrila
su probleme s motora, ali je
usprkos tome u augustu 1939. mornarica
odredila taj tip za serijsku proizvodnju,
po modelu izvedenom od drugog proto-
tipa XF4F-3. Kod tog prototipa izvre-
na su daljnja poboljanja, vertikalni sta-
bilizator i kormilo bili su mu okomitiji,
a horizontalne repne povrine podignute
iznad razine krila. Poslije nekoliko eks-
perimenata s mitraljeza
od 7,62 i 12,7 mm u trup i krila, stan:
dardizirano je naoruanje od mi-
traljeza 12,7 mm u krilima. Prvi F4F-3
serijske proizvodrije poletio je u februa-
ru 1940. i ubrzo impresionirao
ke pilote svojom brzinom, neto
od tadaniih lovaca kopnenih snaga Sje-
dinjenih Drava, te svojom brzinom pe-
njanja, kojom je neosporno nadmaio
lovce USAAF-a. Dozvoljen je bio i izvoz
novih Grummanovih lovaca, pa su usko-
ro stigle narudbe iz Francuske, i
Velike Britanije. U Velikoj Britaniji je
F4F u bio poznat pod imenom
Martlet (martlit).
Isporuke F4F-3 mornarici su
u decembru 1940. i do kraja 1941. mno-
,ge su eskadrile ratne mornarice
i korpusi pjeadije Sjedinje-
nih Drava bile opremljene novim avio-
nom. U toku 1940. bio je i ma-
nji broj F4F-3A: Imao je motor R-1830-90
s jednostepenim kompresorom,
da je s dvostepenim kod motora R-1830-
-7(' jo uvijek bilo problema. Proizvodnja
F4F-3 iznosila je ukupno 285, a F4F-3A
9 aviona.
se pojavio model F4F-4, koji
,ie prvi put poletio u aprilu 1941. Imao
je krila koje je osoblje sklapalo rukom
da bi se olakalo njegovo koriteni e na
aviona. U naoruanje je 'F4F-4
uao na vrijeme da bi odigrao
ulogu u bitkama u Koraljnom moru i
kod otoka Midway (Midvej), koje su po-
mogle da se potisne plima japanskih os-
vajanja na Jugozapadnom Pacifiku.
Grumman je izradio 1.169 aviona F4F-4,
a Eastern Aircraft Division, ogranak kor-
poracije General Motors, daljnjih 1.140 s
oznakom FM-J. Taj se model razlikovao
od F4F prvenstveno po svoja mi-
traljeza od 12,7 mm u krilima, umjesto
est kod modela Grumman
F4F-4.
su bila $amo dva aviona mo-
dela XF4F-5, s zvjezdastim motorom od
1.200 KS Wright R-1820-40 i prvi je po-
letio u decembru 1940. Samo jedan
XF4F-6 bio je u jesen 1940, da
hi se za model F4F-3A ispitalo
nje zvjezdastog motora R-1830-90 s jed-
llostepenim kompresorom. F4F-7 je bio
modelu F4F-4, ali namijenjen da-
ljinskom Bez naoruanja i s
goriva, to mu je ukup-
nu teinu na 4.685 kg, prvi od
100 aviona ovoga modela po-
letio je u decembru 1941, ali su poslije
79 aviona ostali bili otkazani
1942. F4F-7 za jednosjedni avi-
OIl imao je izvanredan dolet od 5.633 km.
Zadnji Grummanov model izveden od
F4F bio je XF4F-8, ali samo su dva avio-
na tog modela bila krajem
kao prototipovi za Eeastern FM-2.
Taj poslednji Wildeat nastao je da bi
se zadovoljila potreba za lakim lovcem
koji bi mogao djelovati s manjih uz-
letnih paluba eskortnih aviona,
koji su se u to vrijeme sve vi-
e: upotrebljavati. Za zmaj aviona manje
teine koriten je zvjezdasti motor od
1.350 KS Wright R-1820-56, a zadrano je
naoruanje modela FM-J od mitra-
ljeza kalibra 12,7 mm u krilima. Eastern
je izgradio ukupno 4.127 aviona modela
FM-2 i 340 aviona Wildeat VI, koji je bio
jednak modelu FM-2 ali za po-
trebe zrakoplovstva britanske flote.
Kao to je spomenuto, porodica
aviona F4F bila je glavni oslonac Sjedi-
134
Penjanje - 6.096 m za 9' 54"
Dolet - 1.384 km
3.698 kg bruto
Duina - 8,76 m
Visina - 2,81 m
Tip - lovac
Pratt & Whitney R-1830-76 Twin Wasp
s cilindara, 1.200 KS
Naoruanje - mitral jeza
Drowning od 12,7 mm sa 450 metaka
po mitraljezu u krilima i do 91 kg
bombi
Grumman F4F3 Wildeat
Prikazan avion je iz sastava
eskadrile VF-8 (kodna oznaka
F), koja je u decembru 1941. vrila
operacije s aviona USS Hornet.
Kamuflaa je standardna za to razdoblje,
a srednjosivim gornjim povrinama
: bijelim donjim povrinama. Znaci
acionalne pripadnosti
u za to razdoblje. Pruge
a vertikalnom kormilu, koje
. redstavljaju pruge zastave,
-inute su u februaru 1941.
:la kamufliranim avionima, a na ostalima
junu 1942. Da bi se izbjegla zamjena ...,_..
japanskim hinomaru, sredinji crveni _
- g je iz znakova nacionalne
?ripadnosti na krilima i trupu 18.
augusta 1942, a 29. juna 1943. uveden je
znatiji znak, koji se sastojao od kruga
: zvijezde s crveno obrubljenom bijelom
rugom, koja je od 17. septembra 1943.
"obila plavi rub
njenih Drava u borbi protiv japanskih
aviona u toku prvih dviju
godina rata s Japanskim carstvom. U
povoljnim okolnostima Wildcat se mo-
gao suprotstavljati japanskim lovcima,
ali je svoju stvarnu snagu pokazivao u
napadima na japanske bombardere. Avio-
ni te kategorije obilno su zastupljeni na
lis-ti obaranja Wildeata, pa je omjer za
ijelo razdoblje rata iznosio 6,9 obore-
nih japanskih bombardera prema 1 iz-
gubljenom lovcu. A tamo
je prestala kar' 'era aviona Wildeat,
nastavio je tip F6F Hellcat.
_ evo: Grumman F4F-4 Wildeat
o::.nakama nacionalne pripadnosti
"raja 1942, kad je bio isputen crveni
e .ar U bijeloj zvijezdi.
135
Grumman F6F Hellcat
F6F Helleat je izravni potomak tipa F4F
Wildeat s ciljem da se
aviona ratne mornarice Sjedinjenih Dr-
ava opreme lovcima koji biti spo-
sobniji od svog prethodnika da se rav-
nopravno nosi s japanskim
avionima. Nuno poboljanje performan-
si trebalo je do-
tjerivanjem aviona, koritenjem
bolje oblikovanog zmaja i ugradnjom
znatno motora. Projektiranje no-
vog aviona je
kom 1941, a u junu iste godine morna-
rica je dva prototipa: XF6F-l
sa zvjezdastim motorom Pratt & Whit-
ney R-2800-lOW i XF6F-2 s motorom R-
-2800-21 s kompresorom. Daljnjim modi-
fikacijama, a mnoge od njilh bile su re-
zultat borbenih iskustava s ti-
pom Wildeat, su ta dva pro-
totipa u modele XF6F-3, odnosno XF6F4.
Jo prije prvog leta XF6F-3 u. junu
1942. bila je proizvodnja veli-
kog broja aviona tog tipa i prvi F6F-3
serijske proizvodnje poletio je samo se-
dam tjedana kasnije. Isporuke operativ-
nim jedinicama su
1943. i taj je tip prvi put uao u borbu
u augustu 1943. To da su prole
samo dvije godine od narudbe prototi-
pa do vatrenog krtenja aviona serijske
proizvodnje u borbi. Dotle je proizvodnja
tipa Wildeat bila prenijeta na Eastern
Aircraft Division korporacije General
Motors i Grummanove tvornice mogle
su se koncentrirati samo na Helleat. U
aprilu 1944. je proizvodnja na
model F6F-5, ali su do tada bila
na 4.423 aviona modela F6F-3, od toga
18 kao F61l-3E s radarom APS-4 smjete-
nim u malom profiliranom is-
pod li ievog krila i 205 kao lovci
F6F-3N s radarom APS-6 u istom takvom
I Kraljevska mornarica Velike
Britanije primila je 252 lovca F6F-3, s oz-
nakom Helleat l.
Samo jedan prototip aviona
XF6F4 bio je Temeljio se na
drugom izvornom prototipu i imao zvjez-
dast motor Pratt & Whitney R-2800-27
kad je prvi put poletio u martu 1943.
taj tip nije uao u serijsku proizvodnju.
pa je nasljednik modela F6F-3 u tom po-
gledu bio model F6F-5. Prvi F6F-5 pole-
tio je prvi put u aprilu 1944. i odmah
bio stavljen u serijsku proizvodnju. Raz-
likovao se od F6F-3 zatitnim ok-
lopom za pilota, preoblikovanim
tem motora, modificiranim vjetrobra-
nom pilotske kabine, poboljanim naoru-
anjem i snanijim motorom. Pobolja-
nje naoruanja izvreno je osposobljava-
njem aviona za noenje dviju bombi po
450 kg sredinjep. dijel? kril? i
est raketa od 127 mm pod krilima, a na
kasnijim avionima te ozn;ike s
cu zamjene unutarnjeg para mitraljeza
od 12,7 mm topovima od 20 mm. Sna-
niji motor bio je Pratt & Whitney R-
-2800-lOW, koji je u potrebe po-
stizao snagu od 2.200 KS ubrizgavanjem
vode, to je obiljeeno slovom "W (wa-
ter - voda) u oznaci motora. Kao i kod
modela F6F-3 proizvedena je i verzija
lovca s radarom APS-6, s ozna-
kom F6F-5N. Od 6.436 aviona
modela F6F-5, 1.189 bili su F6F-5N, a 930
komada bilo je ustupljeno Kraljevskoj
mornarici kao Helleat Il.
Zadnji ratni model tipa Helleat imao
je motor Pratt & Whitney R2800-18W.
su bila samo dva prototipa s
oznakom XF6F-6, a prvi je poletio u ju-
lu 1944. Helleat je zadran u operativnoj
slubi mornarice i u prvim po-
slije rata, pa su bila razvijena dva dalj-
nja modela. Bili su to F6F-5P opremljeni
kamerama, kao avioni za fotografsko iz-
i F6F-5K, avioni-mete s daljin-
skim upravljanjem, koji su sluili za is-
pitivanje projektila. Neki od njih bili
su koriteni i kao bombe u ko-
n:jskom ratu pedesetih godina.
Helleat je bio vrlo uspjean avion i u
njegovu aktivu upisano je oko 75'
3
/0 svih
obaranja to su ih avioni Sjedinjenih
drava s postizali u
nim borbama u drugom svjetskom ra-
tu. Osim tih 4.947 pobjeda, avioni Helleat
iz kopnenih baza oborili su daljnjih 209
neprijateljskih aviona, to da su
avioni Helleat unitili ukupno
5 156 neprijateljskiIh aviona. Ukupno iz-
12.272 aviona tipa Helleat poka-
zali su se vrlo korisnima i, osim svojih
sposobnosti u borbi, ispoljili ve-
liku udarnu i u napadima na ze-
maljske ciljeve, to su u zadnje dvije
godine rata dobro osjetili japanski
ni
136
Gnunman F6F5 HeOcat
Prikazani avion obojen je po slubenoj
hemi ratne mornarice Sjedinjenih
Drava u morskoplavoj boji,
sa standardnim znakovima nacionalne
pripadnosti za razdoblje poslije 29. juna
l 3, dana kad je da se crveni
rub na znakovima nacionalne pripadnosti
promijeni u plavi, kako bi se izbjegla
\'aka zamjene s japanskim
oznakama
Tip - lovac
- lovac-bombarder, jednosjed
. 'otor - jedan zrakom zvjezdasti
Pratt & Whitney R28QO-10W Double
,rasp S osamnaest cilindara, 2.000 KS
polijetanju i 1.975 KS na 5.151 m
Lijevo gore: Lovci-bombarderi Grumman
F6P Hellcat zagrijavaju motore prije
polaska na borbeni z,adatak s lakog
Lijevo: P6P-5 Hellcat u letu.
. a dnu stranice: P6P-5 Hellcat u letu.
Taj se model razlikovao od P6P3
uglavnom po tome to je imao
::tl noen;e est raketa od 127 mm pod
rilima.
Naoruanje - est mitraljeza Browning
u krilima, plus 907 kg bombi ili est
raketa od 127 mm
Penjanje - 6.096 m za lO'
Dolet - 1.674 km pri brzini od 256 km/h,
s gorivom noenim u avionu; 2.462 km
s odbacivim rezervoarom
6.991 kg bruto
Duina - 10,24 m
- 3,99 m - Povrilna krila - 31,Q3 ml
137
Grumman TBF Avenger
Uveden u borbu u vrijeme bitke kod oto-
ka Midway u junu 1942, upravo kad se
ratna okretati u korist Sje-
dinjenih Drava, Grumman TBF Aven-
ter je veoma nesretno svoju ka-
rijeru. Kad su, njegove posa-
de kako da se na najbolji
slue svojim avionom, Avenger se po-
kazao kao stvoren da, zajedno s avio-
nom Curtiss SB2C Helldiver, postane
jednom od pokora za japanske
brodove, ratne i Avion Aven-
ger koristili su s velikim uspjesima i ne-
ki od saveznika Sjedinjenih Drava, a u
ratnoj mornarici Sjedinjenih Drava vr-
io je slubu u raznim ulogama sve do
1954. godine.
Avenger je projektiran 1941.
god. na osnovi zahtjeva mornarice za
avionom koji zamijeniti njen torped-
ni bombarder Douglas TBD Devastator.
Iako kompanija nije nikad ranije proiz-
vodila takav tip aviona, projektanti su
se s voljom dali na posao,
svoj rad na avionu F4F Wild-
cat: zdepast trup, konfiguracija srednjo-
krilca i povrine. U
aprilu 1940. su dva prototipa
XFBF-l i gradnja je ubrzo Ofan-
zivni teret od jednog torpeda ili 900 kg
bombi noen je u prostranom unutra-
njem prostoru za bombe, a ofanzivno
naoruanje sastojalo se od jednog fik-
snog mitraljeza kalibra 12,7 mm u
noj kupoli na pogon i jednog
pokretnog mitraljeza od 7,62 mm u tr-
bunom poloaju.
Mornarica je bila 286 avio-
na serijske proizvodnje oko osam mje-
seci prije nego to je u augustu 1941.
poletio prvi prototip, a za operativnu
slubu je TBF u decembru
1941. Prvi avion serijske proizvodnje pri-
mila je mornarica u januaru
godine i jedinice su se upozna-
vati s novim torpednim bombarderom
najblie to je bilo Uprkos ka-
tastrofi u njegovoj prvoj akciji, kojom
prilikom je od est u borbu
aviona modela TBF-l oboreno pet, na-
rudbe su za taj avion rasle i Grumman
nije mogao udovoljiti svim zahtjevima.
Stoga je od Eastern Aircraft Division
korporacije General Motors zatraeno da:
i ona preuzme proizvodnju Avengera s
tim da nastavi i s proizvodnjom drugog
aviona tipa Grumman koji je proizvodi-
la, lovca Wildeat. Eastern je avione Aven-
ger s oznakom TBM-l
ti u novembru 1942, osam mjeseci po-
to je primio narudbu. Grumman je ta-
nastavio s proizvodnjom do po-
1944. godine pa je do tada izgra-
dio 1.525 aviona modela TBF-l i 764 ko-
mada modela TBF-1C, koji je imao dva
fiksna mitraljeza od 12,7 mm u krilima
umjesto ranijeg jednog u oplati moto-
ra. Eastern je izgradio 550 aviona mo-
dela TBM-l i 2.332 modela TBF-l bile su
7'BF-1D s radarom, avion TBF-
-JCP sa specijalnim kamerama, TBF-1E
s radarom i TBF-1L s malim reflekto-
rom u prostoru za bombe. Eastern je gra-
dio iste takve modele. Kraljevska morna-
lica dobila je 395 Avengera tipa TBF-1B,
najprije kao Tarpon, a zatim
Avenger I, te 334 aviona modela TBM-1C,
s oznakom Avenger Il.
Zadnji modeli tipa Avenger koje je
gradio Grumman bila su tri prototipa:
jedan XFBF-2 sa zvjezdastim motorom
Wright R-26oo-1O i dva XTBF-3 s moto-
rom Wright R-260Q-20. Prvi prototip ni-
je bio dalje razvijan, a drugi je uao u
serijsku proizvodnju tvornice Eastern
kao TBM-3. I sama tvornica Eastern pro-
iZ\"ela je prototipa. Osim svog
snanijeg motora, koji je davao 200 KS
vie, avioni ..orodice TBM-3 bili su isti
kao i TBM-l, a i su bili u istim
podserijama, s dodanim slovima D, P, E
i L svojim oznakama. Model TBM-3H
bio je opremljen radarskim lokatorom.
Zadnja ratna verzija aviona Avenger tre-
balo je da bude TBM-4, ali su bila izgra
samo tri prototipa XFBM-4 u svr-
hu ispitivanja zmaja aviona.
Ukupna proizvodnja aviona tipa Aven-
ger iznosila je 9.839 komada, od je
Grumman izgradio 2.293, a Eastern osta-
lih 7.546. Britanija je 1.058 avio-
na tog tipa, ali je Kraljevskoj mornarici
bio samo 921, te daljnja 63
Kraljevskim snagama Novog Ze-
landa. U britanskoj slubi bio je TBM-3
kao Avenger Ill, TBM-3E kao
A\'enger AS Mark 4, a TBM-4
kao Avenger IV.
Poslije rata stekao je ovaj tip veliku
popularnost kao avi
on opremljen radarom u kupoli ispod
trupa, dok je mitraljeska kupola
bila uklonjena. Takav je bio
i nekim saveznicima Sjedinjenih Drava.
Proizvodila se i transportna verzija s
prostorom za sedam putnika, TBM3R,
a sluila je za prijevoz osoblja na nosa-
aviona na
Dolje: Avion TBM-3 kompanije Eastern,
u slubi zrakoplovnih jedinica britanske
flote kao Avenger Il1. Mitraljez
od 7,62 mm utrbunoj stepenici vrlo
je neu!{odno iznenadio mnoge pilote-
-lovce Osovine koji bi taj tip drali
z.a F4F ili F6F.
138
/
f
Grumman (Eastern) TBM-IC Avenger
P.: azani avion ima standardnu
amuflau ratne mornarice Sjedinjenih
rava, stamnoplavim, slu7beno
orskoplavim, gornjim povrinama
:,eutralno sivim donjim povrinama.
Z aci nacionalne pripadnosti su normalni
z::. kasniju fazu rata
np - torpedni bombarder,
jed
otor - jedan zrakom zvjezdasti
, :ght R-2600-8 Double Cyclone
- trnaest cilindara, 1.700 KS
poliietanju
. - oruanje - defanzivno: dva fiksna
-'ralieza Browning od 12,7 mm
'rili ma, jedan pokretl,iiv mitraljez
ro ning od 12.7 mm u kupoli
-edan pokretljiv mitraljez Browning
- .62 mm II trbunom tunelu
zivno: jedan torpedo od 55,9 cm ili
907 kg bombi
'!'\malna brzina - 414 km/h
6-8 m
rzina krstarenja - 389 kmIh
'etna brzim., nenjanja - 411 m/min
ianie - 3.048 m za 13'
rativni plafon - 6.523 m
et - 1.778 km storpedom; 3.758 kg
_ ofanzivnog tereta
--ne - 4.7R8 kg prazan; 7.444 kg
O;:: 7.534 kg bruto
ah krila - 16,51 m
_"iIla - 12.19 m
sina - 5 OO m
ina krila - 45,52 m'
139
Lockheed P-38 Lightning
avion Lockheed P-38 bio je je-
dan od najsporijih aviona u drugom
svjetskom ratu, da su ga nje-
govi piloti ili vrlo voljeli, ili
intenzivno mrzili. je bio u ma
njem broju od aviona Republic P-47
Thunderbolt ili Nort American P-5l Mu-
stang, ali je operativno sluio na vie
ratnih poprita i pokazao se svestranijim
avionom. Nije bio pokretan kao drugi
jednosjedi, niti tako brz, ali je
ipak stekao znatno potovanje
kih pilota, koji su Lightningu dali nadi-
mak gabelschwanz Teufel, odnosno
vo s repom.
Avion P-38 projektirala je 1937. godi
ne ekipa pod vodstvom H: L. Hibbarda
prema zahtjevu USAAC-a za visinskim
Kako ni jedan
motor nije imao traenu snagu, Lock-
heedova ekipa se za tip dvomo-
tornog aviona, kakav je u to vrijeme bio
u modi za jednosjedne avione kod evrop-
skih projektanata. (Ovaj trend je dao
nekoliko zanimljivih projekata, os-
talima britanski Westland Whirlwind i
Focke Wulf l87.) Pitanje os-
novne koncepcije vjeto je rijeeno sa
dva vitka trupa na koje su montirani
motori, i hladnjaci,
kao i glavne noge stajnog trapa tipa
tricikl, dok je trupova bila gon-
dola s pilotQm, naoruanjem i prednjim
nosem stajnog trapa. Repne povrine bi-
le su trupova. Naoruanje se sa-
stojalo od jednog topa kalibra 23 mm
i mitraljeza od 12,7 mm grupira-
nih u nosu centralne gondole ispred ka-
bine pilota. Bilo je to teko naoruanje
za avione onoga vremena, ali
je uprkos tome, na koncepciji i
vrlo velikom u junu 1937.
USAAC prototip XP-38.
Gradnja XP-38 je mjesec da-
na kasnije, a prvi put je poletio u ja-
nuaru 1938. Performanse XP-38, koji su
pokretala dva redna motora po 960 KS
Allison V-l7lo-11/15, bile su dobre i na-
je 13 pretproizvodnih aviona XP-
-38, uprkos da je u toku po-
kusnih letova XP-38 bio potpuno uni-
ten i bez obzira na oko otkla-
njanja vibracija repnih povrina. Avioni
YP-38 imali su motore Allison V-171O-27j
129 po 1.150 KS i promijenjeno naorua-
nje od jednog topa Oldsmobile kalibra
37 mm, dva mitraljeza Browning od 12,7
i dva Colt od 7,62 mm. Proizvodnja je
ugovorena u septembru 1939. i prvi jc
-38, uprkos da je u toku po-
letio u junu 1941. je bilo sa-
mo 30 aviona modela P-38, dok je ostatak
od 66 aviona prve partije dovreno kao
P-38D, prvi operacioni model. Kod njih
je promijenjen napadni kut horizontalne
repne povrine, jer se otkrilo da je to
bio uzrok vibracijama kod ranijih mo-
dela. Proizvodnja P-38E, s topom Hispa-
no od 20 mm i izmijenjenim nosom, iz-
nosila je ukupno 210 aviona, od kojih je
prvi bio u martu 1942, ali je
njih 99 modificirano u avionu za foto-
grafsko F-4, kod kojih je top
u nosu aviona zamijenjen kamerama.
140
LIghtning, kako su bili nazvani svi mo-
deli poslije modela D, je i Ve-
lika Britanija. Narudba je, ot-
kazana nakon to su bila ispitana dva
primjerka, jer su performanse bez tur-
bokompresora, koji nije bio odobren za
izvoz, bile za britanske zahtjeve.
Zmajeve aviona po britan-
skoj narudbi otkupile su poslije otkaza
USAAF i dovrile ih kao model P-38F, s
motorima V-1710-49/53 od 1.350 KS. Mo-
del P-38E za USAAF zamijenjen je po-
1942. u proizvodnji modelom P-
-38F, koji se od prethodnoga razlikovao
po za dvije bombe
po 450 kg, dva torpeda od 55,9 cm ili od-
bacive rezervoare pod centroplanom kri-
la. Na P-38F uveden je i za borbu po-
deen poloaj flapsova, kako bi avion do-
bio pokretljivost, posebno u zaokre-
tima. Od. 527 P-38F, 20 ih je
bilo pretvoreno u avione za fotografsko
F-4A zamijenom naoruanja ka-
merama. P-38F je bio prvi model koji
je u augustu 1942. uao u borbu, ali nije
bio koriten u znatnijem broju sve do
iskrcavanja Saveznika u Francuskoj isje-
\'ernoj Africi u novembru 1942.
Model P-38G, koji se od P-38F razliko-
vao po motorima V-171o-51/55 i nekim
promjenama u opremi, zamijenio je mo-
del P-38F u proizvodnji u junu 1942. Iz
su bila 1
4
82 aviona tog modela
prije nego to je u martu 1943. proiz-
vodnja prestala. Avioni Lightning mode
la G sudjelovali su u najpoznatijoj po-
akciji u ratu: u aprilu 1943.
avioni toga tipa, iz
baze Henderson Field na Guadalcanalu,
presreli su i oborili transportni avion
II kome se nalazio general Jamamoto, vr-
hovni komandant Carske japanske moro
narice, na preko 805 km udaljenosti od
svoje baze. Kao i kod drugih modela ti-
pa Lightning, su bile i verzije
modela P-38G za fotografsko
U maju 1943. uao je u operativnu slu-
bu prvi od 601 P-38H. Taj je
model imao motore V-171o-89/91 od 1.4i5
KS i mogao ponijeti teret od 726 kg na
svakom pod krilima. Kad su za
letove na vrlo velike udaljenosti na te
postavljani rezervoari za gorivo,
i izvanredan akcioni radijus avio-
na Lightning bio je jo od 1.368 km,
kakav je imao model P-38G. Avioni F-5C,
kojih je bilo 128 komada, bio
je verzija za fotografsko na
osnovi modela P-38H. U augustu 1943.
pojavio se P-38J i kod tog je modela
vanjski izgled aviona Lightning po prvi
put bio bitno izmijenjen. Uz iste moto-
re kao kod njegova prethodnika, kod
modela P-38] uvedeni su hladnjaci ispod
motora. Bolje je da
motori razviju svoju punu snagu,
jc brzina P38J porasla na 676 km na sat.
Od 2.970 aviona modela P-38J,
nekoliko stotina ih je bilo pretvoreno u
\'erzije za fotografsko F-5E i
F-5F prije nego to se u junu 1944. po-
javio model P-38L. Bio je to najbrojniji
model aviona tipa P-38, su bi-
la 3.923 komada. Imao je motore V-l71o-
-Ill 1113 od 1.600 KS i bio prvi model
aviona Lightning naoruan raketnim pro-
jektilima, sa po pet raketa od 127 mm
na nazvanom .. drvce
pod svakim krilom. I ovdje je nekoliko
stotina aviona bilo pretvoreno u avione
za fot.ografsko standarda F-5E,
F-5F l F-5G. Zadnji model aviona tipa
P38 t;I slubi bio je, u za
vrnoJ fazI rata s Japanom, P-38. Bio je
to model P38L u tip
lovca-dvosjeda.
Kapetan Richard Bong,
ki as sa 40 pobjeda, letio je samo na
avionu Lightning, pa je da je u
pravim rukama to bio izvrstan avion. A
ipak su se u toku rata razmahala sna'
na za i protiv ovoga tipa avio-
na i jedva da su se' do danas smirila
bivim pilotima i
Cini nam se opravdanom
ocjenom da je taj tip manje od
opratao neiskusnim pilotima, ali
da Je u pravim rukama bio izvrstan avi.
on, osobito u ulozi visinskog
za koju je bio i namijenjen.
Lockheed P38J Lightning
Prikazan je avion G iz sastava 428.
eskadrile (kodna oznaka 7Y),
4. grupe 9. zrakoplovne armije
Sjedinjenih Drava na evropskom
ratnih operacija u godini 1944.
Obratite panju da je avion dovren
II prirodnom metalu, da zbog
labljenja Luftwaffe kamuflaa
uglavnom nije bila potrebna. Zadravanje
prirodne metalne povrine .......
je ujedno i bolje performanse.
iaslinastosive plohe na nosu
I s unutarnje strane obaju motorskih
gondola imaju svrhu da pilota
zatite od bl,ijetanja. Znaci nacionalne
pripadnosti su
jednosjed
Iotori - dva redna
Allison V-1710 (1710-111 kao desni motor
i 1710-113 kao lijevi motor) sa po dvanaest
aoruianje - jedan top AN-M2
od 20 mm sa ISO. metaka i
mitraljeza Browning M2 od 12,7 mm
a 500 metaka po mitraljezu, plus 1.452 kg
bombi ili deset raketa od 127 mm
.Iaksimalne brzine...,.... 666 km/h
na 7.620 m; 579 km/h na 1.524 m
na 3.048 m
Dolet - 724 km pri brzini od 467 km/h,
s gorivom noenim u avionu; 4.184 km
pri brzini od 319 km/h, s odbacivim
rezervoarima
9.798 kg bruto
Duina - 11,53 m
Isina - 3,01 m
Lijevo: Lijepa studija aviona Lockheed
P-38H Lightning. Obratite panju
na turbokompresore na gornjem dijelu
i hladnjake sa svake strane vitkih
trupova. Naoruanje se sastoji od jednog
topa kalibra 20 mm i mitraljeza
od 12,7 mm.
---
----
141
Martin 8-26 Marauder
Vrlo u estetskom pogledu, B-26
Marauder bio je u stvari nezgodan avion
za letenje i rano u svojoj karijeri ste-
kao nezavidnu reputaciju smrtonosne
zamke za svoje posade. Razlog je leao
II velikom krila, to je opet
bila posljedica vrlo tekih uvjeta USAAC-
-a kojima je projekt trebao odgovoriti.
U januaru 1939. izdala je armija zahtjev
za novim srednjim bombarderom s vr-
lo velikim performansama.
d,. potrebne performanse na vi-
sini operativnog plafona ne moe posti-
avion s malim krila,
USAAC svjesno nije ni spominjao brzi-
ne slijetanja i gubitka uzgona, priznaju-
time preutno da ranije neprihvat-
ljive brzine za ta dva leta sada
biti
Firma Martin odgovorila je na zahtjev
krasno oblikovanim avionom vrlo malih
povrina s dva velika motora.
Potreba za novim avionom bila je tako
hitna da je u septembru 1939. armija na-
neposrednu proizvodnju 1.000 avio-
na tog tipa, normalan po-
stupak izgradnje prototipova X i Y i
pretproizvodnih modela u svrhu ispitiva-
nja. To moda nije bio mudar potez, jer
je projekt Peytona M. Magrudera imao
do tada krila od
svih aviona. Prvi B-26, s dva
zvjezdasta motora Pratt & Whitney R
-2800 Double Wasp po 1.850 KS i naoru-
an sa po jednim mitraljezom od 7,62
mm na nosnom i repnom poloaju, te
dva od 12,7 mm u kupoli, izvrio
jc svoj prvi let u novembru 1940. Prvih
nekoliko aviona bilo je za ispi-
tivanje i ocjenu, a puna proizvodnja kre-
nula je 1941. godine.
Oznaku B-26 dobilo je prvih 201 izgra-
aviona. Imali su motore R-2800-5
i mogli nositi teret od 2.630 kg bombi.
Maksimalna brzina, od cijele se-
rije aviona toga tipa, iznosila je, uz bru-
to-teinu od neto preko 13.600 kg, 507
km na sat. Prijelaz na novi tip aviona
nuno je bio dug proces i prva
jedinica opremljena avionima Marauder
nije postala operativno spremna do de-
cembra 1941. Operativno prelaenje na
novi tip aviona jo je vie otegnuto uvo-
teeg (14.600 kg) modela B-26A
drugom polovinom 1941. godine. Razlog
teini bili su dodatni rezervoari
za gorivo u prostoru za bombe, promje-
na kalibra mitraljeza u nosu i repu od
7,62 na 12,7 mm i ugradnja tor-
peda od 55.9 cm na donjem dijelu tru-
pa. Proizvodnja modela B-26A, koji je
142
imao zvjezdaste motore R-2800-9 ili R-
-2800-39, dosegla je brojku od 139 aviona.
Model B-26B uao je u proizvodnju u
maju 1942. godine.
je bilo nekoliko podvarijanti
modela B-26B, koje su se podudarale s
partijama aviona. Prva je par-
tija imala zvjezdaste motore R-2800-5 po
1.850 KS i teinu od 16.556 kg. Do
Ilje je dolo zatitnog oklo-
po. za posadu, dodavanjem jednog trbu-
r,og mitraljeza u tunelu i
vanjem naoruanja na repnom poloaju
na dva mitraljeza od 12,7 mm. Druga par-
tija imala je zvjezdaste motore R-2800-41
ili -43, dva mitraljeza od 12,7 mm za
obranu umjesto jednog od 7,62
mm na trbunom poloaju kod prve par-
tije, te dulju nogu nosnog staj-
nog trapa, kako bi se napadni
kut krila i poboljale performanse u po-
lijetanju.
Radikalnija promjena izvrena je kod
partije. U nastojanju da se sma-
nji krila i time otklone pro-
blemi upravljanja avionom pri malim br-
7inama, raspon krila je za 1,8 me-
tara na 21,6 metara, je povrina
krila za 5,2 m
2
Time su se
stvari trebale znatno poboljati, ali je
taj efekt poniten daljnjim
teine na 17.327 kg dodavanjem drugog
mitraljeza u nosu i ugradnjom
novih mitraljeza, sva fiksna, po
dva sa svake strane nosa aviona. Isto-
vremeno je i prethodna repna kupola
zamijenjena kupolom Martin-Bel, a ver-
tikalne repne povrine Proiz-
vodnja te podvarijante iznosila je 2.477
aviona.
Po jedan XB-26D i XB-26E bili su eks-
perimentalni avioni, prvi namijenjen is-
pitivanju opreme za
nje, a drugi da se provjeri pomi-
canja kupole prema naprijed. Ni
jedan od njih niie uao u proizvodnju,
pa je tako model po-
stao B-26F, s 300 aviona 1943.
godine. U daljniim nastojanjima da se
poboljaju karakteristike polijetanja i
sli ietanja toga tipa aviona, napadni kut
krila je za 3,5 stupnja. Izvre-
ne su bile i druge manje modifikacije.
Zadnji borbeni model aviona Marauder
bio je B-26G, samo neznatno od
B-26F. Prije nego to je u martu 1945.
prestala proizvodnja tog modela, bila su
893 aviona B-26G i 57 TB-26G,
ovaj drugi kao trenani avion i avion za
meta. Zadnji model aviona tipa Ma-
rauder bio je XB-26H, sluio je za ispi-
tivanje stajnog trapa s dvije noge sa po
kakav je kasnije koriten
kod mlaznog aviona Boeing B-47. Cjelo-
kupna proizvodnja tipa B-26 iznosila je
5.157 aviona. Avion Marauder koristile su
i Kraljevske snage: 52 aviona Ma-
rauder I (B-26A), 19 Marauder lA (B-26B),
lOC Marauder II (B-36C), i 350 Marauder
III (B-26F i G). U Sjedinjenim Drava-
ma, nakon to su bili iz slu-
be prve borbene linije, modeli B-26B i C
pretvoreni su u avione za meta s
oznakom AT-23. Tako je modificirano
208 aviona modela B i 350 modela C.
Iako aviona Marauder u ope-
rativnu slubu nije ni izdaleka teklo
glatko i u bilo puno u
borbenim uvjetima, Marauder je doao
do punog izraaja u zavrnim fazama ra-
ta, kad su ga njegova velika brzina i
teko naoruanje nenadmanim
avionom za podrku. Njegovo
veliko krila uvijek je ostalo
pl'Oblem, ali kako su s razvojem rata pi-
loti postajali sve iskusniji, su ka-
ko da s tim na kraj, pa su gubici
B-26 bili na kraju razmjerno najmanji
od sviju tipova aviona.
Martin B-26G Marauder
Prikazani avion nije kamufliran, poput
aviona Sjedinjenih Drava
u zavrnoj fazi rata u Evropi. Obratite
panju na matcrnu plohu protiv
blijetanja na trupu ispred poloaja
pilota. Znaci nacionalne pripadnosti
!>u normalni
Tip - laki bombarder 5a sedam
posade '
Motori - zrakom zvjezdasta
Pratt & Whitney' R-2800-43 Twin Wasp
sa po osamnaest cilindara, svaki snage
aoruanje - defanzivno: fiksna
u nosu, jed<\D pokretljiv mitraljez
Browning od 12,7 mm na nosnom
dva pokretljiva mitraljeza
Browning od 12,7 mm u kupoli,
dva pokretljiva mitraljeza Browning
od 12,7 mm u repnoj kupoli i dva
od 12,7 mm, po jedan na svakom od dva
trbuna poloaja za obranu
n., 1.524 m
Dolet - 1.770 km
Duina - 17,09 m
\"isina - 6,20 m
Lijevo: Laki bombarderi Martin B-26C
M.arauder u akciji nad neprijateljskim
teritorijem. Avion kojega
pokriva maina u prvom planu upravo
jc odbacio svoj teret od est bombi
po 227 kg.
143
North American 825 Mitchell
Nort American B-25 Mitchell je,
zajedno s avionima Douglas A-20 Havoc
i Martin B-26 Marauder, glavninu jedi-
nica USAAF-a za podrku u
drugom svjetskom ratu. je
Mitchell bio mnogostrano upotrebljiv i
obljubljen avion. Iako njegov teret bom-
bi nije bio osobito velik, opremljen je
bio tekim ofanzivnim i defanzivnim va-
trenim naoruanjem, pa su ga se nje-
talijanski i japanski piloti veoma
plaili. A i smioni napad na Tokio u ap-
rilu 1942. izvrila je jedinica opremljena
avionima Mitchell s
VSS Hornet - iako Mitchell nije nikada
bio za djelovanje s
aviona, da je to bio velik avion,
srednji bombarder za operacije iz kop-
nenih baza.
Podrijetlo serije aviona B-26 lei u
zahtjevu USAAC-a iz 1938. godine za
srednjim bombarderom, kome je firma
North American prilagodila svoj po pri-
vatnoj inicijativi projektirani NA-40. Bio
je to skladan avion s tri posade,
srednjokrilac s dvostrukim vertikalnim
repnim povrinama, tekim defanzivnim
naoruanjem i dva zvjezdasta motora
Prat & Whitney R-1830-56C3-G po 1.100 KS.
NA-40 je prvi put poletio u januaru 1939.
i, poto su mu bili drugi mo-
tori, Wright GR-2600-A71 od 1.350 KS, pre-
dan je u martu USAAC-u na slubeno
ispitivanje. Nedugo nakon to su ispiti-
vanja NA-40 je bio izgubljen u
ali su njegove performanse osta-
vile tako dobar dojam da je USAAC za-
traio od Nort Americana da i dalje ra-
di na razvoju tog tipa i projektira
verziju aviona. Tako je nastao NA-62, s
trupom, dvostruko nosivo-
bombi, krilima povijenim nadoije i
posadom na pet
Nort American je zavrio nov model
u septembru 1939. i USAAC je odmah
184 aviona serijske proizvodnje,
kao B-25, bez du-
programa izgradnje prototipo-
va i pretproizvodnih aviona. S radom se
najbre to je bilo i
prvi je B-25 bio spreman za let u augu-
stu 1940. Imao je dva zvjezdasta motO-
ra Wright R-2600-9 po 1.700 KS i teinu
od 12.388 kg, za 5f,JJ!o od NA-40. Po-
ispitivania u letu dala su zadovo
rezultate, osim nedovoljne uz-
dune stabilnosti, to je ispravljeno sma-
njenjem kuta V-oblika vanjskih dijelo-
va krila. Kako nisu bili pravi
prototipovi, prvi seriiski B-25
zadrani su radi ispitivanja. od toga pr-
vih devet s punim kutom V-oblika krila,
a daljniih 15 sa smanjenim k1\tom V-ob-
lika vanjskih dijelova krila. Ta 24 avio-
na treba smatrati prototipovima, mode-
lima za ispitivanje i ocienjivanie, dok ie
pIvi borbeni tip bio B-25A, kojih je bilo
40.
Model B-25A bio je u osnovi isti kao i
avioni B-25 kasnije proizvodnje, ali op-
remI ien zatitnim oklopom za
osoblje posade rezervoa-
rima. Borbena iskustva u Evropi, koja
su Britanci prenijeli Amerikancima, po-
kazala su da .ie to za borbeni av'ion nu-
no. Isooruke USAAF-u su 1941.
i na kraju godine je nekoliko iedinica
opremlienih avionima Mitchell bilo
spremno za akciju. U 1941. godini bio ie
i model B-25B s ukupno 120
aviona. I ovaj je bio iednak
svojim prethodnicima, ali se donekle raz-
likovao naoruaniem: imao ie kupole
"Bendix s po dva mitralieza od 12.7 mm
na i trbunom poloaju, a uklo-
njen ie hio mitraliez od 12.7 mm II re-
nu. se i ukupna teina na 12.909
kg. Avioni Mitchell toga tipa izvrili su
r:\niie soomenuti Doolittleov naoad na
Tokio. Godine 1941. ie u Kali-
forniii proizvodni a modela.
B-25C, a u isto vriieme gratten ie u Texa-
su skoro jednak model, B-25D.
Sliiedila su tri eksperimentalna mode-
l". sva tri temeliena na modelu B-25C.
Sa XB-25E isoitivan je bio ure-
za a sa XB-25F isti ta-
kav Na avionu XB-25G
pokusno je jedan od naiteih
topova to ga ie koristio ijedan avion u
drugom svjetskom ratu - pol jski top
M4 kalibra 75 mm dobiven od armi ie.
Pokusi s tim topom bili su tako usp.ie-
ni da je model B-25G naoruan topom
od 75 mm bio stavlien u serijsku pro-
izvodnju. Svaka od 21 noene granate te-
ila je 6,8 kg, a punjenje
vrio je navigator. S tim topom, kojim
se nianilo uz dvaju mitraljeza
od 12,7 mm u nosu, 450 avio-
na modela B-25G postalo je razornim
orujem za napad na brodove kad bi se
avion naao u povoljnom poloaju za ga-

Poslije B-25G u proizvodnju je uao
model B-25H opremljen lakim topom
od 75 mm Tl3El i brojnim drugim va-
tJ'enim orujima, pa je to bio najtee
naoruan model serije aviona B-25. Iako
je bilo 1.000 aviona modela
B25H, top od 75 mm nije se pokazao
osobito djelotvornim na Pacifiku i Dalee
kom istoku, gdje je aviona mode-
la B-25H bila
Model koji je slijedio, B-251, bio je s
oko 4.318 aviona najbrojniji
rr.odel tipa Mitchell. Imao je stariji tip
prednjeg dijela aviona s mno-
QO stakla, te naoruanje od jednog po-
kretnog i dva fiksna mitraljeza od 12,7
mm. Ostali dijelovi aviona bili su jedna-
ki modelu B-25H. Zvjezdasti motori R-
-2600-13 ili -29 kod B-25H zamijenieni su
kod modela B-251 motorima R-2600-92. S
opadanjem snage japanskog zrakoplov-
stya u 1944. godini, avioni B-25 mogli su
djelovati na vrlo malim visinama, gdje
nije bio potreban bombarder-strijelac pa
je konstruiran nov nos aviona s osam
mitraljeza od 12,7 mm. Istvremeno je
Mitchell bio osposobljen i za noenje
osam raketnih projektila od 127 mm pod
krilima.
Avioni Mitchell bili su u veo
likom broju, od je USAAF primio
9.816 komada, a ostale
snage jo nekih 2.500. Za svoju
bio je Mitchell razmjerno pokretan aVI-
on, a to se pokazalo velikom
II operativnim zadacima na kojima se
osobito isticao: bombardiranju s malih
visina i napadima na uporita i brodo-
ve. Sve u svemu, Mitchell je igrao ulogu
koju bi teko bilo precijeniti. K tome
za razliku od mnogih drugih sred-
njih bombardera i jurinih aviona, mo-
gao osloniti na vlastitu obranu od na-
pada neprijateljskih lovaca, pa mu uglav.
nom nije bila potrebna pratnja.
144
na 3.962 m
Dolet - 2.173 m
Duina - 16,13 m
Visina - 3,98 m
...,...,
Motori - dva zrakom zvijezdasta
Wright R-260Q-92 Double Cyclone
J.700 KS u polijetanju
Naonlanje - dvanaest
fiksnih mitraljeza Brownmg od 12,7 mm
u nosu, dva pokretljiva mitralje.za .
Browning od 12,7 mm u
dva pokretljiva mitraljeza Browmng
od 12,7 mm u repnoj kupoli dva
pokretljiva mitraljeza Browmng .
od 12,7 mm, po jedan na dva poloaja
po sredini aviona ...
ofanzivno: do 1.361 kg bombI Ih osam
raketa od 127 mm
ort American B-25J Mitchell
Prikazani avion nije kamufliran, to
je bila praksa kod aviona
Sjedinjenih Drava u kasnijim fazama
rata. Obratite panju na maternu plohu
protiv blijetanja na nosu aviona. Znaci
na"cionalne pripadnosti su normalni
Tip - laki bombarder i jurini avion,
sa tri do est posade
Lijevo: Nort American Mitchell,
u slubi Kraljevskih snaga
kao Mitchell llI. Obratite panju
na bombarderski nos, nanovo
poto se top od 75 mm
"B25H nije pokazao osobito uSPJenim.
145
North American P-51 Mustang
North American P-Sl Mustal1g je jedan
od najslavnijih aviona svih vremena.
Iako su prvi modeli Mustanga s moto-
rom Allison bili dobri avioni za male
visine, tek s motora Rolls-
-Royce Merlin kod kasnijih modela do-
stigao je Mustang svoju pravu vrijed-
nost. U jednostavnosti osnovne koncep-
cije kombinirane vrlo lijepim linijama
leale su velike razvoja, pa
se Mustang na dva
djelovanja: kao lovac-bombarder velike
udarne snage za operacije na malim vi-
sinama i kao lovac za velike
udaljenosti i velike visine. U prvom
svojstvu mogao je Mustang na
cilj goleme mitraljeske i topov-
ske vatre, raketa i bombi, a u drugom
je, uz odbacivih rezervoara, bio
prvi avion koji je
prodro do Berlina i Tokija. Mustang
.ic: bio izvanredan avion. Proiek-
tiran po britanskoj specifikaciji, bio je
jedan od rijetkiJh aviona konstruiranih
za vrijeme rata koji su uli u upotrebu
irokih razmjera.
1940. godine Britanci su ku-
povali borbene avione u Sjedinjenim Dr-
7.avama. Kako nisu nali avion
koji bi odgovarao zahtjevima to su se
kroz borbeno iskustvo pokazali neophod-
nima, Britanci su se obratili firmi North
American, koja je imala malo iskustva
na tom polju, s pitanjem ne bi li mogla
u vrlo kratkom roku od 120 dana kon-
struirati avion po britanskoj spe-
cifikaciji. Avion je trebao imati dobre
performanse, naoruanje od osam mitra-
ljeza, zatitni oklop za pilota, samobrt-
rezervoare za gorivo i redni motor;
ovo zadnje u skladu sa svim britanskim
jednomotornim avionima toga
razdoblja.
Prototip NA-73, kako je taj projekt na-
zvan, bio je dovren tri dana prije bri-
tanskog roka i odmah se vidjelo da je
izvanredno oblikovan - krila s laminar-
nim aeroprofilom, trupa malog aerodina-
otpora i besprijekorno
linije. Posli ie ugradnje rednog mo-
tora Allison V-1710-P3R od 1.100 KS pro-
tatip je izvrio prvi let u oktobru 1940.
i odmah uao u proizvodnju, a prve su
isporuke u decembru. Prvi avi-
oni, Mustang I imali su naoruanje od
mitraljeza kalibra 7,62 i dva od
12,7 mm u krilima, te dva mitraljeza od
12,7 mm u trupu.
Kao jedan od uvjeta za izvoznu dozvo
lu bilo je da se dva aviona
NA-?3 armiji Sjedinjenih Dra-
va radi prociene. na su i deseti
avioni bili predani i ispitivani
kao XP-Sl. USAAF su 150 avio-
na tog tipa, s topa od 20 mm, kao
model P-Sl, da bi ih po Zakonu o zajmu
i najmu mogle ustupiti Velikoi Britaniji
kao Mustang lA. poslije japan-
skog napada na Pearl Harbor. nekoliko
primjeraka zadrale su USAAF.
Prvi model aviona Mustang za
same USAAF bio je A-36A, verziia ju
rinog aviona koji je prvi put poletio u
septembru 1942. Naoruanje se sastoj a-
jo od est mitraljeza kalibra 12.7 mm 1\
krilima i dvije bombe po 227 kg ispod
krila. Isporuka 500 aviona tog
modela zavrena je u martu 1943. Zbog
motora tioa Allison koji ie bio
II ove modele. USAAF i RAF su
avione Mustang koristile kao .iurine
avione za male visine, odnosno avione za
operativnu suradnju s armijom. ali je
ubrzo zatraeno da MustanR dobije mo-
tor koii maksimalnu snagu razviiati
na visinama. rieenie
ie s motorom Allison V-1710-81
od 1.200 KS, koii je koriten za model
P-SlAo Godine 1942. ie bilo 310
aviona tog tipa. Ugradnjom moto-
ra tipa Allison. samoie djelo-
bio riieen problem nezadovol.ia-
performansi aviona Mustang iz-
nad srednjih visina. pa je trebalo
novo rjeenje. Odgovor je u ori-
iedlogu Britanca. da se umiesto motora
Allison uzme Rolls-Royce Merlin. I u Sie-
dinjenim Dravama i u Velikoj Britanj-
ji eksperimentalno su biJi ti
motori. proizvedeni u jednoj i drugoj
zemlji. Za serijsku proizvodnju bila je
izabrana verzija. Zadnja ispiti-
vanja, koja su pokazala da se s motorom
Merlin maksimalna brzina Mustanga po-
za po prilici 80 km/h i
iz osnova promijenila performanse avio-
na na velikim visinama, bila su zavre-
na u septembru 1942. i novi je tip pu-
[ten u proizvodnju na irokoj osnovi. U
Kaliforniji i Texasu su dva
istovjetna modela, P-SIE i P-Sle. U po-
je avion s motorom
V-1650-3 od 1.300 KS, ali je kasnije bio
V-1650-7 sa 1.695 KS. Naorua-
nje modela P-SlC i D bila su u
topa od 20 mm, ali je to kasnije
promijenjeno na est mitraljeza od 12,7
mm. Noeni su i odbacivi rezervoari,
me se dolet na 3.348 km. Proiz-
vodnja modela P-SIE dosegla je brojku
od 1.988, a modela P-SIC, 1.750 aviona.
model, P-SID, bio je
u broju nego svi ostali modeli
aviona tipa Mustang zajedno. Glavna
po kojoj se taj model razliko-
vao od drugih bio je potpuno izmijenjen
oblik pilotske kabine kako bi se pobolj-
alo vidno polje pilota. je bio
stranji dio trupa i kapkasti
pokrov kabine od "perspexa u jednom
komadu umjesto ranijeg okvirima ispre-
sijecanog pokrova. Naoruanje od est
mitraljeza postalo je standardno, kao
motor V-1650-7, a poslije nekoliko ispo-
aviona dodan je i vertikalnom
stabilizatoru hrpteni greben radi bolje
stabilnosti po pravcu. Takav greben je
naknadno dodan i mnogim avionima mo-
dela P-SlE i e. Proizvodnja modela P-SlD
iznosila je 7.956 aviona, od kojih je 280
bilo predano RAF-u kao Mustang IV.
Zadnji model serijske proizvodnje bio
je P-SIH, s motorom V-1650-9 od 2.218 KS,
pilotskom kabinom, dodatnim
rezervoari ma za gorivo i viim vertikal-
nim stabilizatorom i kormilom. Model
PSl H bio je za 499 kg- laki od P-SlD i
sa 784 km/h najbri od sviju varijanti
aviona Mustal1g. Samo ih je 555 bilo iz-
prije nego to je, posliie kapi-
tulacije Japana, daljnja proizvodnja ot-
kazana.
Mustang je bio izvanredan avion u
146
147
\
413392
North American PStD Mustang
Prikazani avion ima prirodnu metalnu
povrinu a radi se o avionu R iz sastava
374. eskadrile (kodna oznaka
361. grupe 8. zrak.opl?vne.
S iedinjenih Drava u Velikoj BntaniJI
u i v ljeta v'
Obratite panju na sluzbena
normalne znake nacionalne pnpadnostI,
maslinastosivu plohu protiv blijetanja
na nosu aviona, utu boju
za identifikaciju grupe na kapi elise
i nosu, te crno-bijele "invazione pruge
na donjim povrinama trupa i krila.
Individualne oznake pilota su naziv
Tika IV na nosu i niz od est znakova
pobjeda ispod pilotske kabine
Tip - lovac i lovac bombarder, jednosjed
Motor - jedan redni
Packard V-1650-7 Merlin s dvanaest
--
Naoruanje - est mitraljeza
Browning MG 53-2 od 12,7 mm sa 400
metaka po mitraljezu za unutarnji par
i 270 metaka po mitraljezu za dva vanjska
para, plus 907 kg bombi ili deset raketa
od 127 mm
na 7.620 m; 636 km/h na 1.524 m
Penjanje - 6.096 m za 7' 18"
na 7.620 m, s gorivom noenim u avionu;
3.348 km pri brzini od 393 km/h
na 3.048 m s odbacivim rezervoarima
5.489 kg bruto
: c-\. Razmah krila - 11,28 m
r I "- Duina - 9,83 m
Visina - 3,71 m
\'akom pogledu, njegovi piloti i posade
bombardera koje je pratio mnogo su ga
mljeli, a i japanski piloti veo-
ma su ga se bojali. S motorom Merlin
imao je Mustang veliku horizontalnu br-
zinu, veliku brzinu penjanja i ubrzanje.
Zajedno s velikom to je
dalo avion koji ulijeva potova-
nje - a njegove linije ga tipom ko-
ji se pamti.
LljCI'O: Cet iri aviona "Nort
.:"Illerican P-SJ Mustang" iz sastava
. zrakoplovne armije Sjedinjenih
Drava. Vide se tri razna tipa: na
;" model "D" bez hrptenog grebena;
,.;emu najblii je model "D" sa takvim
'ebenom; najdalje je model "B"
originalnim tipom uokvirenog pokrova
; Ilotske kabine.
Republic P-47 Thunderbolt
Republic P-47 Thunderbolt bio je najve-
ci i najtei jednomotorni jedno-
sjed s klipnim motorom to je ikad bio
koriten u operativnoj slubi, a po ve-
i teini nadmaio ga je samo eks-
perimentalni model lovca za avio-
na Boeing XF8B-l iz 1943. godine. Poput
aviona Nort American P-Sl Mustang,
Thunderbolt je u cijelosti bio zasnovan
i u toku ratnih godina, ali je
istovremeno predstavljao i zavr-
etak cijele serije tipova lo
aviona firme Republic, koja se
od modela P-3S iz tridesetih godina raz-
vijala do P-43 Lancer (lanser) iz 1940.
Model P-47 bio je ujedno i zadnji lo-
avion sa zvjezdastim motorom ko-
ji je u velikom broju vrio slubu u
lTSAAF.
Prva dva aviona oznake P-47, XP-47 i
XP-47A, u stvari su malo na
ni tip aviona Thunderbolt, jer su bili
projektirani s namjerom da odgovore
zahtjevu USAACa za lakim lovcem. Iako
je USAAC pokazao zanimanje za oba mo-
dela, izvjetaji o bitkama u Ev-
ropi uvjerili su nadlene da
jedinice morati snabdjeti mai-
nom koja premaiti XP-47
i XP-47A od 644 km na sat, imati tee
naoruanje i biti opremljena zatitnim
oklopom rezervoarima za
gorivo.
U skladu s novim zahtjevima, ekipa
firme Republic pod vodstvom Alexande-
ra Kartvelija potpuno je preradila prve
nacrte i projektirala XP-47B. Imao je
7vjezdasti motor Prat & Whitney R-28oo
Double Wasp od 2.000 KS, a nije uloen
nikakav napor da se na perfor-
rijansi ili' borbene sposobnosti avionu
smanii teina. U stvari .ie predloeno na-
oruanie - osam mitraljeza od 12,7 mm
u krilima - bilo po mierilima onoga
vremena izvanredno teko. Iako bi po
teini od 5.443 kg taj tip bio
naitei avion do tada.
lJSAAF su u septembru 1940. dale firmi
Republic nalog da nastavi rad
njom prototipa.
centar novog lovca bio je
njegov velik zvjezdasti motor s pripada-
turbokompresorom. Kartaveli je
s problemom gdje da smjesti
kompresor, a potom je oko te dvije
glavne komponente aviona gradio trup.
Radi bolje ravnotee, kompresor je bio
smjeten u stranji dio trupa aviona. To
je da se zrak kojega kom-
presor sabijati usisivati na nosu aviona,
voditi cijevima u kompresor na stra-
njem dijelu aviona i potom voditi na-
trag do motora. Ispuni plinovi za po-
gon kompresora su od motora
do stranjeg dijela trupa i, nakon to
su iskoriteni, isputani ispod stranjeg
dijela trupa. Da bi snaga motora bila
potpuno iskoritena, bila je potrebna
elisa velikiJh dimenzija, a
to je opet zahtijevalo visok stajni trap
da elisa ne bi tlo. Avion je
trebao nositi velike goriva, a
konstrukcija zmaja trebala je biti
sta, kako bi mogla podnijeti silu trzaja
osam mitraljeza, pa je XP-47B, koji je
prvi put poletio u maju 1941, nuno bio
vrlo debeo, teak avion. Maksimalna br-
zina bila mu je 663 km na sat, to je
potpuno opravdavalo narudbu 773 avio-
na serijske proizvodnje, koju su USAAF
izvrile u septembru prethodne godine.
Isporuka aviona modela P-47B, koji se
od prototipa razlikovao po kliznom um-
jesto preklopnog pokrova pilotske kabi-
ne' i motoru R-2800-2, je 1942.
godine i do kraja je bio 171
avion. U borbi je P-47B prvi put bio ko-
riten u Evropi i iskustva iz susreta s
lovcima u aprilu i maju 1943.
pokazala su da novom lovcu, iako mu
pokretljivost i brzina penjanja nisu bili
njegova teina daje fe-
nomenalnu brzinu u obruavanju, a nje-
gova konstrukcija sposobnost da
podnese borbena koja bi uni-
tila svaki drugi avion.
Proizvodnja 602 aviona modela P-47C
je u zadnjoj 1942. Taj
Je model nosio odbacivi rezervoar ispod
trupa, a sam trup bio je produen za
koja 33 cm, kako bi se pokret-
ljivost aviona. S odbacivim rezervoarom
je dolet od 885 na 2.012 km, a
ugradnjom motora R-2800-5 od 2.300 KS
znatno poboljana brzina penjanja, kao
i ostale performanse. Taj' je motor s
ubrizgavanjem vode, mu se u slu-
Laju nude u borbi snaga na
2.535 KS, postao standardnim za kasnije
primjerke serijske proizvodnje
modela, P-47D. je bio
u broju (12.608) od bilo kojeg
drugog modela, a pod svakim krilom
imao je i za odbacive rezervoare.
S njima je model P-47D dobio akcioni
radijus od 2.897 km, je avionu Thun-
derbolt da bude vrlo kori-
stan na zadacima pratnje bombardera
na velike udaljenosti. Kasnije u karijeri
lI10dela P-47D uklonjeni su za od-
bacive rezervoare, mu je
no da nosi bombe do ukupne teine od
i.134 kg. Tako naoruan postao je P-47
od kraja 1943. godine uspjean lovac-
-bombarder. Kako bi se poboljalo vidno
polje, na kasnijim avionima modela p-41
uveden je i mjehurasti pokrov 'pilotske
kabine.
Pojava najnovijih aviona i
bombe V-l dovela je krajem 1944.
do razvoja modela P-47M. Taj je model
bio zasnovan kao lovac i sva
oprema lovca-bombardera bila je uklo-
njena sa 130 aviona tog mo-
dela. Zadnji model aviona Thunderbolt
serijske proizvodnje - P-47N - bio je
namijenjen za koritenje na
bojitu, gdje je vrlo velik akcioni radi-
JUs bio od bitne vanosti. je bio
modelu P-47M, ali s razma-
hom krila za 55,9 cm, ti. na 12,98 me-
tara. Imao je motor R-2800-77 od 2.800 KS,
a zapremina rezervoara za go-
rivo je model P-47N s doletom
od 3.782 km avionom s doletom
od svih modela Thunderbolta. Oprema
lovca-bombardera mu je a hrp-
teni greben bio od onoga to se
prvi put pojavio kod modela P-47D. Pro-
izvodnja modela P-47N iznosila je 1.816
148
aviona prije nego to je zavretak rata
s Japanom doveo do otkazivanja izgrad-
nJe daljnja 5.934 aviona Thun-
dcr bolt. Sveukupno su bila
15.683 aviona ,tipa Thunderbolt.
Taj su tip koristile i snage Slo-
hodne Francuske, Sovjetskog Saveza i
Velike Britanije. Britanci su primljenih
340 aviona modela P-47D rane proizvod
nje kao Thunderbolt I, a 590
P-47D kasnije proizvodnje i daljnje mo-
dele kao Thunderbolt II.
Lijevo: lovac-jednosjed
s klipnim motorom u operativnoj slubi
u drugom svjetskom ratu, Republic
P-47 Thunderbolt". Na fotografiji
je model D, prvi smjehurastim
pokrovom pilotske kabine.
I
Republic P-47M Thunderbolt
Prikazani avion dovren je u prirodnom
metalu, s matcrnim plohama protiv
blijetanja. Znaci nacionalne pripadnosti
su normalni
Motor - jedan zrakom zvijezdasti
Pratt & Whitney R28DO-57 Double Wasp
s osamnaest cilindara, 2.800 KS
na 9.906 m
Naoruanje - osam mitraljeza
Browning sa 425 metaka po mitraljezu
na 9.906 m; 644 km/h na 3.048 m
Penjanje - 9.906 m za B' 24"
Dolet - 901 km na 3.048 m (s gorivom
J10enim u avionu)
Telne - 4.728 kg prazan; 6.022 kg
7.031 kg bruto
Duina - 11,07 m
Visina - 4,50 m
---""u'---v---.,
Vought F4U Corsair
F4U bio je bez sumnje najbolji
avion za slubu na brodovima-
u drugom svjetskom ratu, a
mogao bi s pravom konkurirati i za uop
najboljeg ratnog lovca. Bio je to iz-
vanredno lovac, a kao lovac-bom
barder pokazao se 'tako efikasnim protiv
Japanaca da su mu nadjenuli nadimak
smrt.
Podrijetlo Corsaira lei u zahtjevima
ratne mornarice Sjedinjenih Drava iz
godine za lovcem koji se
mjeriti s performansama bilo kojeg kop-
negog aviona. Na osnovi tog zahtjeva,
kompanija Vought je izradila projekt
'V-166B i u junu 1938. dobila ugovor za
izgradnju jednog prototipa. Po izgledu
izvanredno impresivan projekt izradila
je ekipa pod vodstvom Texa B. Beisela
(Teks Bejsel). Da bi se postigle traene
visoke performanse, novi je lovac bio
projektiran sa zvjezdastim motorom
Pratt & Whitney XR-2800 Double Wasp,
a dimenzije trupa zadrane su na naj-
manjoj mjeri koliko je to do-
zvoljavao motor. Konstrukcija krila bi-
la je vrlo domiljata, oblika izvrnutih
krila galeba, tako da je potrebna po-
vrina dobivena uz manji razmah. Bu-
da su se krila i preklapala na mje-
stu gdje su bila svinuta pod kutom, to
jc i visina aviona s preklopljenim krili-
ma bila manja. Stajni trap, koji se uvla
unazad, je bio smjeten na
poloaju gdje su krila bila svinuta pod
kutom, to je da noge budu
kratke, se utedjelo na
teini.
Prvi Corsair, prototip XF4U-l izvrio
Je svoj prvi let u maju 1940. i uskoro
ispoljio svoju brzinu, a sposoban je bio
letjeti brzinom od preko 644 km na sat.
l.' to je vrijeme bio jedini lo-
avion koji je razvijao tu brzinu.
Naoruanje se sastojalo od jednog mitra-
ljeza kalibra 7,62 i jednog od 12,7 mm
u trupu, te po jednog mitraljeza od 12,7
mm u krilima, kao i 10 malih bombi ko-
je su se bacale na formacije neprijatelj-
skih bombardera. Krajem juna 1941.
mornarica je 584 aviona modela
F4U-l serijske proizvodnje.
Prvi je poletio u junu 1942, a isporuke
su u oktobru. Ti su avioni ima-
li motor R-2800-8 umjesto R-2800-4 kod
prototipa, te dva mitraljeza vie u kri-
lima. je razlika bila pomak-
nuta pilotska kabina za 91 cm unatrag,
kako bi se u trupu moglo nositi vie go
riva. Time je na alost bilo smanjeno
prednje vidno polje pilota kad je avion
stajao na tlu, pa je mornarica
da se Corsair ne moe operativno kori-
stiti s aviona. Stoga su prvi F4U-l
bili predani korpusu pjeadi-
je Sjedinjenih Drava i djelovali iz kop-
nenih baza, a u borbu u sastavu morna-
pjeadije prvi put stupili u februa
ru 1943.
Proizvodni kapaciteti kompanije Vought
nisu mogli udovoljavati zahtjevima, pa
su stoga avion Corsair gradile i kompa-
nije Brewster (Bruster) kao F3A-l i
Goodyer (Gudjir) kao FC-l. Kasniji mo-
deli to su ih gradile sve tri kompanije
imali su neto uzdignut pokrov pilotske
kabine, to je uvedeno kod 689. proizve-
denog aviona Corsair. Ostali mo-
deli bili su: FC-1A s fiksnim krilima;
F4U-1C s topa od 20 mm umjesto
est mitraljeza od 12,7 mm u krilima kod
ranijeg modela, te F4U-1D/FG-1D/F3A-ID,
koji su imali motor R-2800-8W s ubrizga-
vanjem vode, noenja odba-
ch'og rezervoara ispod trupa i za
po jednu bombu ili rakete od 127
mm ispod svakog krila, se Corsair
pretvarao u lovcabombardera. Proizvod-
nja tih modela u pogonima svih
triju kompanija iznosila je ukupno 8.663
aviona, od je 370 bilo
zrakoplovnim snagama Kraljevske mor-
narice Novog Zelanda, a 2.012 zrakoplov-
nim jedinicama flote Kraljevske morna-
l ice. Prve operacije Corsaira s palube no-
aviona izvele su zrakoplovne jedini-
flote u aprilu 1944, iako su pokusni
letovi bili s uspjehom obavljeni skoro de
ret mjeseci prije. U to je vrijeme i mor-
narica Sjedinjenih Drava izda-
la dozvolu za koritenje Corsaira u ope-
racijama s aviona.
Kako se u operacijama na Pacifiku
prisustvo Corsaira, na
stavljen je bio i rad na verziji
lovca, XF4U-2. Taj prototip nije bio do-
vren, a od tri aviona modela Xf4U-3,
iako je rad na njima jo u mar-
tu 1942, prvi nije poletio sve do 1946.
godine. Isto tako bilo je dovreno samo
B od 27 aviona modela FC-3
kompanije Goodyear. model se-
rijske proizvodnje bio je stoga F4U-4, od
kojih je prvi poletio u aprilu 1944. Za
pogon mu je sluio motor R-2800-18X s
ubrizgavanjem vode, snage 2.100 KS. Do-
datnih 350 KS ovog motora, dobivenih
ubrizgavanjem vode, je mak-
simalnu brzinu Corsaira za 34 km, na
718 km na sat. Ostale verzije modela
F4U bile su: F4U4C naoruan s
t0pa od 20 mm; lovac F4U4N s
cetiri topa i radarom APS-5 u
montiranom pod krilom; F4U4E s
tiri topa i radarom APS-4; avion kompa-
nije Goodyear jednak modelu F4U4, tc
model za fotografsko F4U4P s
kamerama. Cjelokupna proizvodn ja seri
.ie F4U4 dosegla .ie brojku od 2.556 avio-
na, i 200 komada verzije PG4.
To su bile zadnje ratne verzije Cor-
sara, ali iako su u septembru 1945. bili
otkazani mnogi ugovori za proizvodnju
tog aviona, izvrsni lovac kompanije
Vought zadran je u proizvodnji, samo
su bili neto smanjeni razvojni planovi.
Zadnji Corsair je u decembru
1952, pa se taj tip aviona zadrao u pro-
1"0

iZ\'odnji vie od 10 godina. U borbi je
Corsair u sastavu mornarice Sjedinjenih
Drava i korpusa pjeadije
prYenstveno sluio na boji-
lU, gdje je izvrio ukupno 64.051 opera-
timi zadatak. U operacijama protiv ja-
panskih lovaca postigao je Corsair iz
ya.nredan odnos od 11 obaranja prema
jt.dnom izgubljenom avionu, unitivi
1.140 aviona uz gubitak samo 189 iz vla-
titih redova. I u ulozi lovca-bombardera
postigao je Corsair izvrsne rezultate svo-
iom da velik ofanzivni te,
ret prenese na cilj znatnom brzinom i ve-
likom
Lijevo: Lovci-bombarderi "Vought F4U-4
ll/oda najsvestraniji avion mornarice '
Sjedinjenih Drava u drugom svjetskom
ralu, a svakako najuspeniji
lovac log rala.
Vought F4U-ID Corsair
Prikazani avion kamufliran je po
standardnoj shemi za lovce
na Pacifiku, s morskoplavim
(tamnoplavim) gornjim povrinama
i azurnoplavim (svijetloplavosivim)
donjim povrinama. Znaci nacionalne
pripadnosti su normalni, ali obratite
panju da su bijele povrine
prljavobijele, to se postizalo
mijeanjem bijele i neutralno sive boje
tl jednakim
Tip - lovac
Motor - jedan zrakom zvijezdasti
Pratt & Whitney R-2800-8W Double
Wasp s osamnaest cilindara, 2.000 KS
tl polijetanju i 2.250 KS na visinama
operativnog djelovanja
aoruanje - est mitraljeza Browning
MG 53-2 od 12,7 mm sa 400 metaka
po mitraljezu u krilima, plus do 907 kg
bombi ili osam raketa od 127 mm
Penjanje - 6.096 m za 7' 42"
U avionu; 2.514 km s odbacivim
rezervoarima
5.951 kg bruto
uina - 10,16 m
Visina - 4,60 m
P( vrina krila - 29,17 m'
Indeks fotografija
152
Fotografije u boji:
Associated Press: stranice 120-121; Bap ty: stranice 18 (sasv,im dolje), 24; Biblio-
theque Nationale-Signal/Foliot: strana 22; Fox Photos: strana 88, Signal: stranice
30-31/Nicole Marchand, 32; US Air Force: 118-119, 126; US Army: stranice 132-
132; US Navy: strana 132 (sasvim gore).
Crno-bijele fogografije:
Blitz Publications: stranice lO-ll, 12, 14, 16, 18 (sasvim gore), 20, 26, 28, 34, 36,
38--39, 40, 41, 42, 44--45, 46, 48, 50, 52, 54, 56, 60, 62,.64--65, 68--69, 70, 72, 74, 76,
78, 80, 82, 84 (sasvim gore/Charles E. Brown), 84 (sasvim dolje), 86, 90-91, 92, 96-97,
98, 102, 104, 106-107, 108, 112-113, 114, 116-117,122-123,124-125,128--129, BO, 134,
136 (sasvim dolje), 138, 140, 142, 144, 146, 148, 150; Fujiphotos: stranica 58; Fox Pho-
tos: stranice 66-67; Novosti: stranice 100-101, 110-111.

"ALFA" - Zagreb, 7/III
Za
RADE RADOSAVLJEV
Urednik
BOREN RASPICA
urednik
ELJKO
Lektor
SMILJKA
Tisak
"NOVI DANI" - Beograd

II Svjetski Rat - Avioni - Christopher Chant

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

II Svjetski Rat - Avioni - Christopher Chant

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

-akajima Ki-43IIb Hayabusa (sokol)

verzije: VA s osam mitraljeza, VB s dva

Das könnte Ihnen auch gefallen