M. i .

Crnogorevia 8 75000 Tuzla BOSNA-HERCEGOVINA

CENTAR

ZA EKOLOGIJU I ENERGIJU
tel/fax: ++387 (0)35 249-311 ceetz@bih.net.ba www.ekologija.ba

Uvod u obnovljive energije

Vodi za profesore, uenike i ostale

Pripremili su:

Sejfudin Agi, dipl.ing.elektro. George Stiff, dipl.geol.

Tuzla, oktobar 2009.

tampa d.o.o. Off-Set, Tuzla Tira 500 primjeraka

Ovaj dokument je pripreman od strane Centra za ekologiju i energiju u okviru projekta Odriva energija za odrivi razvoj. Projekat je finansirala Vlada Republike Slovenije. Sadraj izraava stav autora, ali ne i oficijelno reprezentativno miljenje Vlade Republike Slovenije.

Uvod u obnovljive energije

SADRAJ
Sva je energija u prirodi! ................................................................................................................................. 3 Tekua energija: hidroenergija........................................................................................................................ 4 Male hidroelektrane .......................................................................................................................................................................... 4 Energija vodenih valova................................................................................................................................... 5 Energija plime i oseke ....................................................................................................................................................................... 5 Toplotna energija okeana ................................................................................................................................................................. 5 Energija iz zraka: vjetar ................................................................................................................................... 6 iva energija: biomasa .................................................................................................................................... 7 Bioplin................................................................................................................................................................................................. 8 Biogoriva............................................................................................................................................................................................. 8 Energija Zemlje: geotermalna energija ............................................................................................................ 9 Energija dobivena od gorive elije .................................................................................................................10 Vodik ................................................................................................................................................................................................ 10 Energija sa zvijezda: Solarna energija............................................................................................................11 Sunce ............................................................................................................................................................................................... 11 Pasivna solarna energija................................................................................................................................................................... 11 Pasivni solarni kolektori.................................................................................................................................................................... 12 Pasivni solarni sitemi za toplu vodu............................................................................................................................................... 13 Sistemi zatvorene i otvorene petlje .............................................................................................................................................. 13 Termosifonski efekat........................................................................................................................................................................ 13 Solarne elektrane............................................................................................................................................................................. 14 Fotonaponska konverzija................................................................................................................................................................ 15 Solarni potencijal Bosne i Hercegovine ........................................................................................................................................ 16 akljuak ........................................................................................................................................................16

Uvod u obnovljive energije

Sva je energija u prirodi!

Globalno posmatrano moe se rei da je tehnoloki razvoja civilizacije doao do kraja jedne epohe, kada vie gosilna goriva, konvencionalni ili neobnovljivi izvori energije ne mogu biti osnova za planiranje budueg razvoja i kada se postavlja pitanje ta dalje? Odgovor je prvo razviti metode tednje i efikasnog koritenja postojeih energetskih resursa i drugo uvoenju novih izvora energije i intenziviranje rada na usavravanju, koritenju i pronalaenju novih, kako ih jo nazivamo. alternativnih, obnovljivih ili distribuiranih izvora energije. Stoljeima su nai preci ivjeli u skladu sa prirodom. Nisu troili onoliko koliko mi danas, a preivljavali su hiljadama godina oslanjajui se na prirodne energetske izvore koji jesu obnovljivi izvori. To su energetski izvori koji su dio tokova prirodnih procesa.

Zalihe razliitih energetskih resursa nisu neograniene. Rezerve urana, uglja, nafte i plina nee trajati zauvijek, niti e se vratiti same od sebe, a obnovljivi energetski resursi su nadohvat ruke. Obnovljiva energija je dobivena iz prirodnih procesa koji se konstantno obnavljaju. U svojim razliitim oblicima, dobiva se direktno iz sunca ili iz topline stvarane duboko u Zemlji. To jo ukljuuje elektrinu struju i toplinu dobivenu iz izvora poput suneve svjetlosti, vjetra, oceana, hidroenergije, biomase i geotermalne energije te biogoriva i vodonika dobivenog iz obnovljivih izvora.

Svaki od ovih izvora ima jedinstvene karakteristike koje utjeu na to kako i gdje su koriteni. Svake godine u svijetu potroimo energije koliko bi se dobilo sagorijevanjem 10.000.000.000 t uglja (crna loptica). Sve svjetske rijeke sadre koliinu energije jednaku onoj koju potroimo tokom jedne godine (tamno plavi krug), okeani sadre duplo vie energije (tirkizno plavi krug), iz geotermalnih izvora se moe dobiti 5 puta vea koliina energije od trenutne potronje (narandasti krug), bioplin i bioenergija mogu osigurati 20 puta vie energije u odnosu na trenutnu potronju (smei krug), vjetar 200 puta veu koliinu (svijetlo plavi krug) dok Sunce isija 2850 puta (uti krug) vie energije u odnosu na nae trenutne potrebe Obnovljivi izvori energije ne zagauju okoli u tolikoj mjeri kao neobnovljivi, ali nisu ni oni svi potpuno isti. To se posebno odnosi na energiju dobivenu iz biomase koja kao i fosilna goriva prilikom sagorijevanja isputa CO2. Ako izuzmemo energiju vode glavni problemi kod obnovljivih izvora su cijena i mala koliina dobivene energije. Potencijali obnovljivih izvora energije su veliki, ali trenutna tehnoloka razvijenost ne doputa nam oslanjanje samo na njih.

Uvod u obnovljive energije

Tekua energija: hidroenergija

Rije hidroenergija moe se odnositi doslovno na svaki oblik energije koji potie od vode, ali se u praksi najee odnosi samo na energiju koju dobivamo iz rijenih tokova i rjeica. Ovo je moda najstariji energetski izvor kojeg je ovjek koristio. Njena prva zabiljeena upotreba datira od prije 6.000 godina u Grkoj, a ogledala se u sistemima za navodnjavanje i vodenicama.

Male hidroelektrane
Male hidroelektrane su hidroenergetski sistemi manjih snaga, uglavnom izgraeni na manjim vodotocima, odnosno na manjim rijekama, potocima, raznim kanalima pa ak i vodoopskrbnim sistemima. Malih hidroelektrana se dijele prema snazi na: mikrohidroelektrane (snage do 50 kW), minihidroelektrane (snage 50 - 500 kW) i male hidroelektrane (snage 500 - 5.000 kW). Govorei o hidroenergiji kao obnovljivom izvoru u uem se smislu misli samo na male hidroelektrane. Male hidroelektrane, u sluaju da su izbor lokacije i tehnolokog rjeenja primjereni, nema veih tetnih uticaja na ivotnu sredinu, ali i male hidroelektrane prave tetu vodotocima pogotovo ako se na jednom vodotoku nalazi vie hidroelektrana. Da bi se umanjili tetni uticaji, pri planiranju gradnje male hidroelektrane posebnu panju treba posvetiti adekvatnom izboru lokacija malih hidroelektrana, protoku vode, riziku od pogrenog upravljanja vodenim resursima, nedostatku biolokog minimuma koliine vode, uticaju na floru i faunu... Imajui u vidu negativne uticaje velikih i malih brana, posljednjih godina je inovirano mnogo projekata u vezi sa proizvodnjom hidroenergije povoljne za okoli. Jedna od njih je koritenje tekue voda za proizvodnju energiju. Na primjer, mikro-hidro turbine se ugrauju na vodovodnim cijevima i koriste pritiska kojeg voda stvara unutar cijevi pri njenom doticanju u domainstva za proizvodnju energije.

Hidropotencijale moemo koristiti na mnogo naina ukljuujui: velike hidroakumulacije i brane velikih dimenzija, male hidroelektrane koje proizvode do 5.000 kW snage, sisteme bez brane koji koriste kinetiku energiju rijeka ili okeana, snagu morskih struja koji koriste kinetiku energiju morskih struja, energiju plime i oseke u vertikalnom i horizonatalnom smjeru, energiju pohranjenu u valovima, snagu gradijenta slanosti, ili energiju dobivenu iz razlike u slanosti izmeu morske i slatke vode... Hidroenergija je jedna od najee koritenih obnovljivih energetskih izvora, a opskrbljuje energetske potrebe u iznosu od oko 3%. Brane ne moraju biti velike da bi izazvale znaajnu tetu po okoli i drutvo. Treba se sjetiti da gdje god postoji brana sa velikim vodenim rezervoarom iza sebe, da tu je nekada bilo zemljite koje je bilo dom nebrojenim ivotnim zajednicama biljaka, ivotinja i ljudima... Neeljene posljedice prekomjerne eksploatacije su nestanak zajednica riba, poplave, smanjenem koliine vode u nizvodnim tokovima...

Energetski potencijali malih hidroelektrana BiH iznosi 3.520 GWh elektrine energije godinje to predstavlja 12,64% ukupnog hidropotencijala BiH. Od toga je iskoriteno svega 1,59 MW elektrine energije, odnosno 2,44%

Uvod u obnovljive energije

Energija vodenih valova

Ova tehnologija ima komercijalno dobre izglede. Talasi su izuzetno uinkoviti u pogledu energije, jer vodeni talas prelazi velika rastojanja uz minimalni gubitak energije. Velika Britanija je posebno aktivna u razvijanju talasne tehnologije na obalama, a u dravama poput Japana se, jo od 1998. godine, radi sa funkcionalnim priobalnim modelom po imenu Moni Kit kapaciteta u iznosu od 120 kW.

Toplotna energija okeana

Pretvaranje toplotne energije okeana (Ocean thermal energy conversion - OTEC) je metoda generiranja elektrine energije koja iskoritava temperaturnu razliku koja postoji izmeu plitkih i dubokih voda okeana. Sunce kontinuirano grije povrine oceana koji pokrivaju oko 70% povrine Zemlje i time se stvara znatna temperaturna razlika izmeu povrinskih voda i dubokih voda, a ta temperaturna razlika potencijalno se moe iskoristiti za generiranje ogromnih koliina elektrine energije, a da se tim postupkom ne zagauje okolina niti se isputaju opasni stakleniki plinovi. Sam princip generiranja elektrine energije je vrlo jednostavan. Topla povrinska voda koristi se za grijanje tekuine koja ima nisku temperaturu vrelita (npr. propan), stvorena para pokree turbine generatora elektrine energije, a nakon toga se ta para hladi hladnom vodom iz dubine oceana i time se pretvara natrag u tekue stanje. Ukupna koliina energije koja se moe dobiti iskoritavanjem ovog naina pretvorbe energije je jedan do dva reda veliine vea od ostalih metoda iskoritavanja energije okeana, kao to je na primjer iskoritavanje energije valova ili iskoritavanje energije plime i oseke. Veliki problem kod iskoritavanja ovog oblika energije je skupa oprema i mala ukupna efikasnost procesa. Efikasnost je zbog male temperaturne razlike 1-3%.

Energija plime i oseke

Plime i oseke koje se redovno smjenjuju u toku dana, mogu se koristiti kao stalan i predvidljiv izvor energije. Trenutno su jedino Francuska, Rusija i Kanada izgradile elektrane koje rade na principu plime i oseke (one funkcioniraju slino tradicionalnim branama, ali su smjetene na uu umjesto na samoj rijeci). Naalost i ove velike morske brane su potencijalno ekoloki tetne kao i velike rijene brane, naroito po opstanak ribe. Ali, slino hidroenergiji rijeka, ve se realiziraju projekti manjih razmjera uz minimiziranje negativnog uticaja na okoli.

Uvod u obnovljive energije

Energija iz zraka: vjetar

Pored koritenja energije iz okeana moemo koristiti i enegiju akumuliranu u vjetrovima koji su posljedica strujanja zraka uglavnom izazvani hlaenjem i grijanjem velikih vodenih i kopnenih povrina. Snaga vjetra je zapravo jedna od najstarijih poznatih energetskih izvora koje je koristio ovjek. Egipani su prvi za koje je poznato da su koristili energiju vjetra za plovidbu ak prije pet hiljada godina. Francuzi su izgradili prve evropske vjetrenjae, ali najpoznatije su one koje koriste Holanani. Oni su energiju vjetra koristili pri navodnjavanju, mljevenju ita i drenai morske vode. Energija vjetra ima veliki potencijal kao i moderne vjetrenjae (vjetrogeneratori, vjetroturbine) koje proizvode struju. Vjetro energija poinje dominirati energetskim tritem, sa porastom od 30% godinje, a devet od deset vjetro turbina se danas proizvodi u Evropi. Ako se postave jedna do druge, vjetrenjae mogu dovesti do maksimuma proizvodnju energije, na podrujima gdje vjetar dostie vee brzine. Danske i Holandija su postavljaju nekoliko farmi vjetrogeneratora u priobalnim podrujima umanjujui ovisnost o uvoznim energentima i borei se protiv klimatskih promjena. da proizvede 76 miliona kWh, to je jednako utedi oko 84.000 t lignita koji bi bio spaljen. Ako ovu koliinu uglja u vidu gomile postavila pored vjetrenjae bila bi skoro iste visine (oko 50m), a ak i ireg promjera (oko 80m). A ovo je samo jednu meu hiljadama turbina koje ve rade ili e uskoro da prorade. Novije vjetroturbine imaju raspon snage od 600 kW do 5 MW premda su turbine sa izlaznom snagom od 1.5 do 3 MW postale tipine za komercijalne svrhe. Izlazna snaga turbine je funkcija kubne brzine vjetra, tako se s poveanjem brzine vjetra znaajno povea izlazna snaga. Podruja gdje su vjetrovi snaniji i uestaliji, poput priobalja i mjesta velike nadmorske visine, preporuljiva su za izgradnju vjetroparkova. Vjetrogenerator snage 1 MW sa faktorom kapaciteta od 35% nee proizvoditi 8.760 MWh/godinje ve samo 0,35x24x365=3.066 MWh. Uz pomo dostupnih podataka za neke lokacije, faktor kapaciteta se moe izraunati na temelju godinje izlazne snage. Globalno gledajui, smatra se da dugoroni tehniki potencijal energije vjetra pet puta vei od konane svjetske proizvodnje energije, tj. da je 40 puta vei od trenutne potranje energije. Iskustva s priobalnim izvorima ukazuju na to da je tamo brzina vjetra ~90% vea od one na kopnu, pa bi tako priobalni izvori mogli pridonijeti znatno vie energije. Taj broj bi se takoer mogao poveati s poveanjem nadmorske visine vjetroturbina smjetenih na kopnu ili u zraku. Snaga vjetra je obnovljiva i ne uzrokuje staklenike plinove CO2 i metan. Poput ostalih oblika obnovljive energije, ni snaga vjetra nije savrena. Prvobitne turbine su pravile previe buke ili se smatralo da kvare estetski dojam krajolika. Bilo je problema sa tzv.udarima ptica, gdje su ptice ginule udarajui u turbine ili od njene lopatice. Dok je to validan argument, strunjaci udare ptica o turbine smatraju prilino rijetkim sluajem, a ostale visinske prepreke (strujne ice, graevine, itd.) predstavljaju ak i veu prijetnju naroito kada su smjetene na poznatim putanjama selidbe ovih ivotinja. Jo jedan problem je ometanje radijskih i televizijskih talasa lopaticama turbina. Potrebno je nai odgovarajue lokacije i sprovesti detaljne procjene o sveukupnom uticaju prije no to se jedna turbina vjetra ili farma vjetra izgradi. Praenjem propisa i uzimanjem u obzir uticaja na lokalno stanovnitvo i ekologiju, energija vjetra, narednih godina, moe postati jedna od najvanijih industrija i u BiH.

Na primjer, ivotni vijek vjetrenjae, visoke 67 m, kapaciteta 1,5 MW, u principu traje dvadesetak godina. U tom vremenskom periodu jedna vjetroturbina moe

Uvod u obnovljive energije

iva energija: biomasa

Biomasa je moderni termin koji oznaava ono to je najstariji energetski izvor kojeg je ovjek koristio. Biomasu ine brojni razliiti proizvodi biljnog i ivotinjskog svijeta kao to su grane, granice, kora drveta i piljevina iz umarstva i drvne industrije, slama, kukuruzovina, stabljike suncokreta, ostaci pri obrezivanj vpa, vinove loze i maslina, kopice vinje i kore od jabuka iz poljoprivrede, ivotinjski izmet i ostaci iz stoarstva, komunalni i industrijski otpad Biomasa je i obnovljivi izvor energije koji se moe direktno pretvarati u energiju izgaranjem te tako proizvesti vodenu paru za grijanje u industriji i domainstvima te dobivanje elektrine energije u malim termoelektranama. Najstariji, ali jo uvijek i najei oblik upotrebe biomase jeste spaljivanje drveta. Tehniki govorei, spaljivanje drveta se smatra oblikom koritenja biomase, dakle, obnovljivom energijom. Ali, daleko je od toga da je to jedini ili najprofinjeniji nain. Znatno veu energetsku gustou ima posebna vrsta repe ili kompresovani otpad iz drvne i poljoprivredne industrije, eerna trska i neke vrste trave. apsorbiran u toku rasta slijedeih usjeva. spaljivanjem biomase se javlja zagaenje zraka u vidu sitnih estica, NOx-a i drugih plinova. Biogorivo nastaje iz biomase, a moe biti u tekuem stanju i tada se naziva biodizelsko gorivo ili u plinovitom stanju i tada se naziva bioetanol. Veoma je bitno znati da upotreba biomase ne ubrzava proces klimatskih promjena. Biljke koriste CO2 tokom svog rasta i pohranjuju ga u svoje organe, korijen, stabljike, grane i sl. Kada se biljke spale pohranjena koliina CO2 se ispusti u atmosferu, a druge biljke u svom rastu koriste taj otputeni CO2. Upotrebom biomase, zatvara se krug ouvanja CO2.

BiH ima zavidne potencijale biomase emu ide u prilog i injenica da je oko 50% teritorije BiH je pokriveno umama pri emu ne treba zanemariti i biomasu nastalu u poljoprivredi. Prema studiji koju je za Innotech HT GmbH, Berlin sproveo GTZ , neiskoriteni su potencijali rezidualnog drveta i drvnog otpada za 2003. godinu iznosli priblino oko 1 milion m3 to bi moglo osigurati toplotnu energiju za 130.000 domainstava ili 300.000 graana. U Bosni i Hercegovini je udio biomase u ukupnom energetskom snabdijevanju 4,2%.

Upotreba biomase podrazumijeva i neke ivotinjske proizvode. ivotinjski izmet se direktno moe spaliti, ili ekati da fermentira i da se stvori tzv.bioplin. Svakog dana se stvara jednaka koliina energije od izmeta stotine pilia, triju svinja ili jedne krave kao i od jednog litra dizela! Jedna od najjaih prednosti biomase je injenica to je ona u principu CO2-neutralna, jer se u procesu uzgoja biljke apsorbira CO2, a spaljivanjem se plin ponovo oslobaa u karbonskom ciklusu da bi ponovo bio

Uvod u obnovljive energije

Bioplin

Metanske bakterije nastanjivale su Zemlju jo u doba kada atmosfera nije sadravala kisik prije otprilike 3,5 milijarde godina. Ti organizmi ne mogu koristiti kisik, jer na njih ima toksino djelovanje. Najznaajniji predstavnici metanskih bakterija su methanobacterium formicicum, methanobacterium bryantii, methanobrevibacter arboriphilus ... Metabolizam bakterija odgovoran je za raspadanje (truljenje, fermentacija) organskih tvari.

Biogoriva su goriva koja se dobivaju preradom biomase. Ekoloki su daleko prihvatljivija od fosilnih, ali im je proizvodnja jo uvijek skuplja. Proizvode se u Brazilu, iz eerne trske, a u SAD-u, iz kukuruza. Glavna biogoriva su bioetanol i biodizel. Bioetanol predstavlja alternativu benzinu. U SAD-u se uglavnom dobiva iz kukuruza gdje etanolske smjese ine oko 9% ukupne godinje prodaje benzina. Pretpostavlja se kako su amerika vozila od 1979. godine do danas prela priblino 3 milijarde kilometara koristei etanolske smjese. U Brazilu, koji je i vodea zemlja u svijetu u proizvodnji i primjeni etanola za vozila, bioetanol se dobiva iz eerne trske. Oko 15% brazilskih vozila se kree na isti etanol dok preostala koriste dvadesetpostotnu smjesu s benzinom. Bioetanol se moe dobivati i od ostalih itarica kao to su penica i jeam te od krumpira. Biodizel (metilni ester repiinog ulja) je gorivo za motorna vozila koje se dobiva od ulja uljane repice ili recikliranog otpadnog jestivog ulja. Biorazgradiv je i nije opasan za okoli. U nekim zemljama Evropske Unije, biodizel je u odreenom postotku ve zastupljen u gorivima, te takoer neka vozila ve mogu voziti na 100%-tni biodizel. Dobiva se kroz proces esterifikacije, tako to biljno ulje reagira s metanolom i natrijevim hidroksidom kao katalizatorom, te nastaje ester masnih kiselina zajedno s ostalim nusproduktima: glicerolom, gliceridskim talogom i sapunom.

Biogoriva

Openito, svi organski materijali podloni su fermentaciji. S tehnikog odnosno energetskog gledita, najvaniji organski materijali su: komunalne otpadne vode i kruti otpad (razgradnja prije odlaganja), poljoprivredni otpad (ivotinjsko gnojivo, biljni ostaci), industrijski organski otpad (hemijska industrija, prehrambena industrija), otpaci iz klaonica, kuhinjski otpad (restorani) i plantano uzgojeno raslinje namijenjeno za iskoritavanje u energetske svrhe. Bioplin se moe dobiti s odlagalita otpada. Kada se otpad razgrauje oslobaa se plin metan. U odlagalite se postave cijevi te se metan moe sakupljati. Zatim se plin spaljuje u termoelektrani kako bi se proizvela elektrina energija. Slina stvar moe se napraviti u talama farmi. Na farmama gdje se uzgaja mnogo stoke proizvodi se gnojivo (stajnjak). Kad se gnojivo razgrauje ono takoer isputa plin metan slino kao i otpad. Taj se plin moe spaljivati na samoj farmi te tako proizvoditi energiju potrebnu za rad farme. Izgradnja elektrane na biomasu kota oko 800-850 /kW.

Biodizel i bioplin se koriste i u gradskom prevozu.

Uvod u obnovljive energije

Energija Zemlje: geotermalna energija

Rije geotermalna potie iz grkog jezika i sadri rijei: zemlja i toplota. Kao sloenica se odnosi na toplotu koja se nalazi unutar zemljine kore, iste one energije koja potie procese koji se odvijaju duboko u zemljinoj kori i omotau, kao i one koje su odgovorne za vulkanske erupcije. Stoljeima je zemljina toplota koritena kao energetski izvor, ali nije bila koritena na industrijskom nivou. U posljednjem stoljeu ljudi su uvidjeli da, ako u zemlji ima dovoljno energije koja moe topiti kamen i izazivati vulkane, onda ima i dovoljnih koliina pare koja pokree turbine u elektranama. Medij koji prenosi toplinu iz unutranjosti na povrinu je voda ili para koja se pojavljuje u obliku gejzira i vruih izvora. geotermalnih izvora moe se proizvoditi 24 sata na dan. Geotermalne elektrane imaju vrlo niske trokove proizvodnje jer zahtijevaju samo energiju za pokretanje vodenih pumpi, a tu energiju proizvodi elektrana sama za sebe. Najvei nedostatak je to to nema mnogo lokacija koje su prikladne za iskoritavanje geotermalne energije. Problem kod koritenja je isputanje materijala i plinova iz dubine zemlje koji mogu biti tetni kada izau na povrinu. Najopasniji je vodikov sulfid koji je vrlo korozivan i vrlo ga je teko pravilno odloiti. Statistike pokazuju da je poveana pojava potresa u regijama gdje se iskoritava geotermalna energija. Potencijal geotermalne energije je ogroman, ima je 50.000 puta vie od sve energije koja se moe dobiti iz nafte i plina irom svijeta. U prirodi se geotermalna energija najee pojavljuje u formi vulkana, izvora vrue vode i gejzira. Procjenjuje se kako toplinski tok iz unutranjosti do povrine Zemlje iznosi 42 TW. Pri tome 8 TW potjee iz Zemljine kore (2%), 32,3 TW iz plata (82%), a tek 1,7 TW iz jezgre (16%), ali samo se se mali dio te energije moe isplativo iskoritavati, svega do dubine 5.000 m. Najvei geotermalni sistem koji slui za grijanje nalazi se na Islandu (Reykjavik) u kojem gotovo sve zgrade koriste geotermalnu energiju. Voda iz geotermalnih rezervoara koristi se za grijanje staklenika za proizvodnji cvijea i povra.

Geotermalna elektrana je kao svaka druga elektrana, osim to se para ne proizvodi izgaranjem goriva ve se dobiva iz zemlje. Hladna voda upumpava se na vrue granitne stijene koje se nalaze blizu povrine, a van izlazi vrua para na iznad 200 C i pod visokim pritiskom i ta para onda pokree generatore. Nakon turbine para odlazi u kondenzator, kondenzira se da bi se tako dobijena voda injektirala nazad u geotermalni izvor. Najvea prednost geotermalne energije je to to je ista i sigurna za okoli. Ne stvara emisije tetne za okoli. Smanjuje se koritenje fosilnih goriva, to takoer smanjuje emisiju staklenikih plinova. Zalihe geotermalne energije su praktino neiscrpne. Geotermalne elektrane zauzimaju mali prostor, grade se direktno na izvoru energije i lako opskrbljuju okolna podruja toplinskom i elektrinom energijom. Geotermalna energija je pouzdana jer ne zavisi meteorolokim utjecajima i elektrina energija iz

Iskoritavanje geotermalne energije se kod nas sprovodi u ljeilitima sa termalnim izvorima. Na naim prostorima postoji veliki broj termalnih izvora koji se ne koriste na racionalan nain, a preliminarna istraivanja su pokazala da se rezerve tople vode na manjim dubinama nalaze u irem podruju sjeverne BiH.

10

Uvod u obnovljive energije

Energija dobivena od gorive elije

Gorive elije ili gorivi lanci su elektrohemijski pretvarai energije koji iz hemijske energije goriva izravno, bez pokretnih dijelova i izgaranja, proizvode elektrinu (i toplinsku) energiju. Sam naziv 'gorive' pomalo zavarava, jer u njima nita ne gori. Po svome naelu rada gorive elije su sline baterijima. Ali, za razliku od njih, zahtijevaju stalan dovod goriva i kiseonika (O2). Pri tome gorivo moe biti vodonik (H2), sintetski plin (smjesa H2 i CO2), prirodni plin ili metanol, a produkti njihove reakcije s kiseonikom su voda, elektrina struja i toplina, pri emu je cijeli proces, zapravo, suprotan procesu elektrolize vode.

Vodik
H2 najei je element u Svemiru i jedan od najeih na Zemlji. Ipak, na Zemlji se gotovo iskljuivo nalazi u vezanom obliku, odnosno u raznim hemijskim spojevima. Najlaki je element u prirodi i ak je 14 puta laki od zraka. Na sobnoj je temperaturi (21C) i pri atmosferskom tlaku, u plinovitom je stanju, bez boje, okusa i mirisa, zapaljiv, ali neotrovan. Na zraku H2 gori blijedoplavim, gotovo nevidljivim plamenom temperature oko 2.045C (na istom kisiku gotovo 2.800C), pri emu ne nastaje aa, a zraenje plamena je oko 10 puta manje nego kod drugih gorivih plinova. Zbog toga je i smanjena opasnost od zagrijavanja neposredne okolice i moguih ozljeivanja ljudi. Njegovim izgaranjem nastaje samo vodena para, posve nekodljiva za okoli. Ipak, energija potrebna za zapaljenje na zraku je 12 puta manja nego kod benzina, ali je brzina izgaranja 8 puta vea. U hemijskom je smislu H2 redukcijsko sredstvo i spaja se s brojnim drugim elementima. Najea mu je uporaba kao reaktivni sudionik reakcija, zatitni plin, vana sirovina u brojnim industrijama, za oplemenjivanje u hemijskoj, farmaceutskoj ili prehrambenoj industriji itd. H2 je zasigurno gorivo budunosti. Naalost, postoji jedan problem: H2 je plin koji se ne moe lako upumpati u rezervoar. U Berlinu je u novembru 2006. godine lansiran BMW Hydrogen 7, prvi serijski automobil na vodonikov pogon u povijesti. Njegov motor kao gorivo moe koristiti uobiajeni benzin, ali i plin H2.

Ovisno izvedbi, odnosno o primijenjenom elektrolitu, postoji vie vrsta gorivih elija. Alkalijske gorive elije kao elektrolit koriste kalijev hidroksid, sumpornu kiselinu ili membranu na osnovi ionske zamjene i za svoj rad zahtijevaju posve ist H2 i O2. Zbog toga se i koriste samo u svemiskom programu, ali nakon nezgode atla Challenger NASA ozbiljno razmatra njihovu zamjenu suvremenijima gorivim elijama s polimernom membranom. Zbog vrlo povoljnog omjera postignute snage i mase, one su vrlo zanimljve za primjenu u automobilima i u stacionarnim energetskim postrojenjima malih snaga (od 200 do 250 kW). Gorive elije s fosfornom kiselinom takoer su ve komercijalizirane i najee se koriste u kontejnerskim energetskim postrojenjima u kojima kao gorivo slui prirodni plin. Zbog visokih pogonskih temperatura gorive elije s rastopljenim karbonatom i krutim oksidom nazivaju se visokotemperaturnim i jo su u fazi razvoja, iako je izvedeno nekoliko pokusnih postrojenja (snage i do 2 MW). Danas se gorive elije uspjeno koriste u vozilima kao osnovni izvor energije za pogon elektromotora, u stacionarnim postrojenjima za proizvodnju elektrine energije, te u kotlovima za sisteme grijanja i pripremu potrone tople vode u kuama, stambenim ili poslovnim zgradama, manjim naseljima i manjim industrijskim pogonima, to je veliki doprinos smanjivanju oneienja okolia.

U BMW-u smatraju da je pogon na H2 rjeenje za predstojea desetljea, tokom kojih e nafte biti sve manje, a zatim e se i sasvim iscrpiti. H2 se moe dobiti iz mnotva izvora: solarnotermalnom metodom, iz biomase, zemnog plina, ali i posredno iz energije vjetra i vode. Ako zatreba, i iz elektrine struje dobivene bilo kojom drugom metodom (u nuklearnim ili termo elektranama). Druga velika prednost mu je ta to ne oneiuje - iz ispuha BMW-a Hydrogen 7 izlazi vodena para.

Uvod u obnovljive energije

11

Energija sa zvijezda: Solarna energija

Najpopularniji obnovljivi energetski izvor je solarna energija, imenovana po latinskoj rijei koja oznaava sunce sol. Oboavano od davnina i injenica da je jedno od primarnih pokretakih sila ivota uopte, na sunce se ponovo gleda kao na spasioca ovjeanstva, ovoga puta ne u religijskom kontekstu, nego u smislu spasavanja ovjeanstva od tetnih posljedica na okoli.

Sunce
Sunce je naa najblia zvijezda te, neposredno ili posredno, izvor gotovo sve raspoloive energije na Zemlji. Suneva energija potie od nuklearnih reakcija u njegovom sreditu. Ova se energija u vidu svjetlosti i topline iri u svemir pa tako jedan njen mali dio dolazi i do Zemlje. Sunevom energijom se koristimo oduvijek i svakodnevno, a da toga najee nismo ni svjesni (npr. suenje vea, zagrijavanje prostora i sl.). Danas se suneva energija moe koristiti i na mnogo efikasnije naine, meu njima su najpoznatiji: Solarni kolektori - sistemi koji pretvaraju sunevu energiju u toplotnu energiju vode (ili nekog drugog tekueg medija). Fotonaponske elije - direktno pretvaraju sunevu energiju u elektrinu energiju. Efikasnost ime je od 10% za jeftinije izvedbe s amorfnim silicijem, do 25% za skuplje izvedbe. Ulaganja u solarne sisteme su minimalna. Kako? Sva ulaganja su na poetku primjene, pri ugradnji sistema, i tu se sve zavrava. Koristimo ih maksimalno 20, 30, 50 godina ili bolje reeno vjeito, bez rauna, bez plaanja, bez ekanja u redu. Isplati se...

Iako ima mnogo mjesta na Zemlji na kojima nema fosilnih goriva ili urana, nema mjesta bez suneve svjetlosti. Suneva svjetlost izaziva temperaturne promjene koje pokreu vjetrove i okeanske struje, ivot biljaka i ivotinja koje su neophodne za koritenje biomase, a neophodna je i za odravanje vodenog ciklusa rijeka i mora. Bez sunca naa planeta ne bi ni bila dovoljno topla da odrava geotermalne izvore. ak i fosilna goriva su stara biomasa nastala i djelovanjem svjetlosti.

Pasivna solarna energija

Arhitekti koriste pasivni solarni princip kako bi proizveli najvee koliine besplatnog osvjetljenja i grijanja uz pomo suneve svjetlosti. ak su i stari Grci koristili princip da bijela boja reflektira svjetlost, to bi znailo da se moe odravati hladnija temperatura u kuama. Obratni uinak se na slian nain moe postii farbanjem zidova kua u crno, u svrhu maksimiziranja grijanja kue sunevom energijom.

Pod nazivom solarna energija smatra se energija koju sadri suneva svjetlost. Moemo je upotrijebljavati na mnogo naina, ukljuujui: proizvodnju elektrine energije upotrebom fotonaponskih solarnih elija, proizvodnju vodika upotrebom fotoelektrohemijskih elija, proizvodnju elektrine energije upotrebom koncentrirane solarne energije, proizvodnju elektrine energije zagrijavanjem uhvaenog zraka koji okree turbine u solarnom tornju, zagrijavanje zgrada, direktno kroz konstrukciju pasivne solarne zgrade, zagrijavanje prehrambenih proizvoda uz pomo solarnih penica, zagrijavanje vode ili zraka pomou solarno toplinskih panela, zagrijavanje i hlaenje zraka kroz upotrebu solarnih kamina, proizvodnja elektrine energije u geosinhronoj orbiti pomou solarnih satelita, solarne klimatizacijske jedinice...

12

Uvod u obnovljive energije

Pasivni solarni kolektori

Pasivne solarne kolektore dijelimo niskotemperaturne, srednjetemperaturne visokotemperaturne kolektore.

na i

Niskotemperaturni kolektori se izvode kao ravne ploe, a namjenjeni su za grijanje vode i klimatizaciju. Ugao postavljanja solarnih grijai vode odreuje se prema geografskoj irini radi postizanja vee korisnosti. Niskotemperaturni kolektori se uglavnom ugrauju za grijanje bazena i vode u domainstvima, a mogu se koristit i za grijanje, hlaenje te ventilaciju prostora. U takvim kolektorima najei mediji za prijenos topline su zrak ili voda. Tehnologija grijanja vode je vrlo efikasna iako uinak zavisi od geografske lokacije kolektora. Kolektori izvedeni kao ravne ploe i kolektori s vakuumskim cijevima imaju korisnost preko 60% za normalnog naina rada, a koriste se za grijanje vode na niim temperaturama (25-70C).

Suneva energija moe se koristiti za kuhanje, suenje i pasterizaciju. Kolektori koji se koriste za pripremu hrane smanjuju potanju za gorivom, drvom i poboljavaju kvalitetu zraka smanjujui koliinu dima koja bi se inae oslobodila. Koncentrirajui solarni kolektori koriste reflektore za usmjeravanje suneva zraenja na posudu za kuhanje. Kao reflektori najee se koriste ravne ploe, diskovi i parabolini kanali. Ovakve izvedbe mogu postii temperaturu i do 350C. Viskotemperaturni kolektori koncentriraju sunevo zraenje koristei ogledala ili lee te se uglavnom koriste za proizvodnju elektrine energije.

Spremnici toplinske energije spremaju sunevu energiju tokom dana i oslobaaju je za vrijeme hladnijih perioda. Najei materijali koji se koriste kao spremnici toplinske energije su kamen, beton ili voda. Prilikom odabira veliine i poloaja spremnika uzima se u obzir klima, dnevna osunanost i zasjenjivanje. Kada je pravilno ugraen, spremnik toplinske energije moe pasivno zadravati ugodnu temperaturu, smanjujui pritom potronju energije. Srednjetemperaturni kolektori su najee izolirani kolektori s pokrovom, a koriste se za zagrijavnje vode za stambenu ili komercijalnu upotrebu.

Solarni kolektori izvedeni kao ravne ploe su najee koriteni nekoncentrirajui kolektori tamo gdje zadovoljavajua temperatura medija ne prelazi 95C. No tolika temperatura medija nije dovoljna za efikasnu proizvodnju elektrine energije. U solarnim termalnim elektranama sunevo zraenje se leama i ogledalima koncentrira radi postizanja vee temperature. Takva tehnika naziva se suneva (solarna) koncentrirana energija.

Uvod u obnovljive energije

13

Pasivni solarni sitemi za toplu vodu

Kljuni dio sistema solarnog kolektora jeste panel. On radi na principu minijaturnog staklenika smjetenog na krovu kue. Na povrini panela postavljen je transparentni prekriva koji spreava izlazak suneve svjetlosti, dok apsorbirajua ploa i izolacija slue kao apsorberi solarne energije, slino kao to to ini zemljina povrina pri zagrijavanju.

zagrijavamo u bojleru. Sistem otvorene petlje, sa druge strane, mijea vodu koja se grije u panelu sa vodom koja se koristi iz bojlera. Najvei problem sa sistemima otvorene petlje je to brzo dolazi do kalcifikacije u sistemu cijevi a pri niskim temperaturama moe doi i do pucanja cijevi. Po svojoj prirodi, sistem zatvorene petlje ne koristi svjeu/novu vodu, jer zadrava istu tenost cijelo vrijeme, minimizirajui taloenje kamenca. Da bi se suzbilo smrzavanje koristi se kao tenost antifriz - etilen glikol ili propilen glikol. Obje solucije su otporne na niske temperature, ali se trebaju provjeravati i mijenjati svakih 3-10 godina. Sistemi zatvorene petlje funkcioniraju na principu neprekidne cijevi pri emu zagrijana tenost krui iz kolektora u bojler i tako ukrug. Unutar bojlera imamo izmjenjiva toplote koji zagrijava voda za upotrebu.

Koritenjem pravih materijala mogue je minimizirati gubitke refleksije, sa bone ili donjih strana panela. Rezultat je maksimalna koliina energije dobivena i apsorbirana u sistemu, koja se predaje tenosti unutar sistema cijevi.

Termosifonski efekat

Najjeftiniji solarni kolektor radi bez pumpi ili drugih pokretnih dijelova zahvaljujui tzv. termosifonskom efektu. Prenos toplote i zagrijavanje tenosti nastaje uslijed prirodnih temperaturnih razlika. U sistem uvodimo hladnu vodu koja puni sistem cijevi i rezervoar do vrha. Sunce zagrijava vodu unutar cijevi smjetenih u kolektoru, a kako se toplota poveava, topla voda se prirodno penje do vrha, gdje izlazi iz panela i penje se do rezervoara sa vodom. Topla voda koja je napustila panel se zamjenjuje hladnom vodom iz rezervoara. Cjelokupni proces stvara prilino brz vodeni tok u iznosu od oko 60 l/sat.

Na sunanom, ljetnom danu, tenost u cijevima dosee temperature 60-80C ili vie, dok se na sunanom zimskom danu postiu temperature 50-65C. To znai da solarni kolektori rade jednako dobro i tokom zime. Najvanija je prisutnost suneve svjetlosti.

Sistemi zatvorene i otvorene petlje

Solarni sitem zatvorene petlje, je dobio naziv jer tenost koja prenosi toplotu (npr. antifriz za centralno grijanje) nije u direktnom dodiru sa vodom koju

14

Uvod u obnovljive energije

Neki od najee implementiranih modela solarnih elektrana koriste, radi maksimalnog uinka, ogledala za skupljanje svjetlosti. Najkompaktnija od njih funkcioniu u vidu solarnih antena, gdje se suneva svjetlost reflektira do take koja je u stanju da direktno proizvede struju. itav sistem izgraen je tako da prati poloaj sunca.

Solarne elektrane

Elektrane s parabolinim kanalnim reflektorima sastavljene su od mnotva paralelno postavljenih ogledala koji reflektiraju direktno sunevo zraenje na kolektore koji se nalazi iznad njih. Ogledala su parabolina u jednom i ravna u drugom smjeru. Kako promjena poloaja sunca paralelna s kolektorom ne skree fokus s kolektora, potrebno je mijenjati poloaj kolektora samo radi okomitih promjena poloaja sunca. Ravna ogledala fokusiraju svjetlo na vrh tornja. Bijala povrina ispod kolektora slui za podeavanje poloaja ogledala. Trea vrsta modela, sistem korita, koristi polje rotirajuih parabolinih ogledala, da bi sabrala sunevu svjetlost sa prolaza izlijevanja tenosti na centralizovanu lokaciju u svrhu proizvodnje struje ili centalnog grijanja.

Elektrane sa sredinjim solarnim tornjem koriste mnotvo ravnih, pominih ogledala za fokusiranje sunevih zraka na kolektor tornja. Prednost ovakve izvedbe je via temperatura pri kolektoru, za razliku od paraboline kanalne izvedbe. Naime, toplinska energija se na viim temperaturama moe efikasnije pretvoriti u elektrinu energiju ili spremiti za kasniju upotrebu. Nedostatak ovakve izvedbe je injenica da svako ogledalo mora imati vlastiti dvoosovinski sistem pomicanja, to oteava njegovo odravanje, dok kod paraboline kanalne izvedbe jednoosovinski sistem upravlja velikom skupinom ogledala. Velika polja rotirajuih ogledala usmjeravaju sunevu svjetlost na centralni strujni toranj, gdje zagrijane tenosti koje se unutra nalaze doseu temperature do 1500C.

Ova izvedba koristi veliko parabolino reflektirajue ogledalo u obliku tanjira. Ono fokusira sunevo zraenje u toki iznad reflektora, gdje se na kolektoru Stirling motorom ili parnim strojem pretvara u mehaniku energiju pa potom generatorom u elektrinu. Prednost izvedbe s koncentrirajuim tanjirom je mogunost postizanja vrlo visokih temperatura.

Uvod u obnovljive energije

15

Fotonaponska konverzija

Aktivne metode za koritenje solarne energije, ukljuujue fotonaponske/ fotovoltaike elije, iji naziv potie iz grkih rijei za svjetlo photo i jedinice za elektrini napon volt. Logikim slijedom moemo zakljuiti da je svrha ove vrste tehnologije dobivanje elektrine struje iz svjetlosti.

potrebna mala snaga (satovi, depna raunala) ili kao element fasade. Galij arsenidne (GaAs) elije imaju visoku apsorpciju pa je potrebna debljina od samo nekoliko m da bi apsorbirao suneve zrake. Zbog visoke cijene koristi se u svemirskim programima i u sistemima s koncentriranim zraenjem gdje se tedi na elijama.

Da bi dobili elektrinu energiju fotoelektrinim efektom trebamo imati usmjereno gibanje fotona svjetlosti koje dovodimo na povrinu poluprovodnika silicijuma. Sve nabijene estice, a tako i fotoelektroni gibaju se usmjereno pod utjecajem elektrinog polja. Vlastito elektrino polje nastalo uslijed formiranja dva tipa poluvodia u silicijumu (tzv. PN spoj) se formira oko osiromaenom podruju. Zbog njega se fotoelektroni i upljine u poluvodiima, nagomilavaju na suprotnim krajevima i na taj nain stvaraju elektromotornu silu. Ako na takav sistem spojimo troilo, potei e struja. Na ovakav nain sunane elije proizvode napon oko 0,5-0,7 V uz struju od oko nekoliko desetaka mA/cm2 ovisno o snazi sunevog zraenja ali i o spektru zraenja. Korisnost fotonaponskih solarnih elija kree se od nekoliko do 40%. Ostala energija, koja se ne pretvori u elektrinu, uglavnom se pretvara u toplinsku i grije eliju. Monokristalne Si elije mogu pretvoriti 1.000 W/m2 sunevog zraenja u 140 W elektrine snage s povrinom elija od 1 m2. Polikristalne Si elije mogu pretvoriti 1.000 W/m2 sunevog zraenja u 130 W elektrine snage s povrinom elija od 1 m2. Amorfne Si elije mogu pretvoriti 1.000 W/m2 sunevog zraenja u 50 W elektrine snage s povrinom elija od 1 m2. Ukoliko se tanki film silicija stavi na staklo ili neku drugu podlogu to se naziva amorfna ili tankoslojna elija. Debljina sloja iznosi manje od 1 m, stoga su trokovi proizvodnje manji u skladu sa niskom cijenom materijala. Prvenstveno se koristi u opremi gdje je

Kadmij telurijeve (CdTe) elije su pogodne za upotrebu u tankim PV modulima zbogo fizikalnih svojstava i jeftinih tehnologija izrade.

Vrijeme povrata uloene energije je vrijeme koje fotonaponska elija mora raditi da bi proizvela elektrinu energiju koja je bila potrebna za njenu proizvodnju. To vrijeme iznosi od jedne do nekoliko godina, dok je rok trajanja od 10 do 30 godina, ovisno o tehnologiji. Zahvaljujui fotonaponu, strunjaci na Sjevernom i Junom polu su u mogunosti da izvre svoja ispitivanja sa vie nego dovoljnom koliinom struje na raspolaganju.

16

Uvod u obnovljive energije

Najvei problem za modernu fotonaponsku industriju jeste cijena. Proizvodnja fotonaponske ploe je skupa. Iako je silicij jedan od najzastupljenijih elemenata na Zemlji, dobivanje njegovih najiih oblika zahtijeva novac i specijalnu tehnologiju.

Solarna energija je esto skuplja nego struja dobivena od drugih izvora. Solarna energija nije dostupna nou te pri loim vremenskim uvijetima, stoga moramo koristiti spremnike. Solarne elije proizvode istosmjernu struju koji mora bit pretvoren u izmjenini a to podrazumijeva gubitak energije od 4 do 12%. Solarna energija ima jako malu gustou tj. daje malo energije po jedinici povrine.

Solarni potencijal Bosne i Hercegovine

Teoretski potencijal suneve energije u BiH (koja ima prosjeno oko 2.000 sunanih sati godinje) iznosi oko 74,65 TWh to je 1.250 puta vea koliina energije od ukupno potrebne primarne energije FBiH u 2000. godini. Moe se rei da BiH predstavlja jednu od povoljnijih lokacija u Evropi kada je radijacija Suneve energije u pitanju. Prema dostupnim podacima Sunce godinje preda, na 1m2 horizontalne plohe, na sjeveru BiH oko 1.240 kWh energije, a na jugu zemlje oko 1.600 kWh energije.

akljuak

21. vijek jeste vijek borbe za energiju i hranu. Broj ljudi na Zemlji stalno raste, dosada poznati, fosilni izvori energije se iscrpljuju, a obradive zemlje za dobivanje hrane je sve manje. Energija je kljuni faktor koji treba da odri ravnoteu i omogui ljudima opstanak na Zemlji. Zadovoljavanje potreba za energijom na dosadanji nain skupo je stajalo mnoge generacije ljudi i dalji pravci u potrazi za potrebnom energijom su ve drugaiji od dosadanjih. Da bi se to ublailo, razvijaju su nove tehnologije za koritenje obnovljivih izvora energije. U ovom vodiu smo se dotakli samo jednog segmenta novih tehnologija za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora elei popuniti nedostatak literature iz ove oblasti za polaznike razliitih seminara i kolskih programa.

Prednosti fotonaponskih tehnologija su da su to relativno iste tehnologije. Tokom rada ne optereuje, u prevelikoj mjeri, okoli i ne proizvodi staklenike plinove. Trokovi odravanja su jako mali.

Smjer u kojem elimo djelovati je sistematiziranje novih znanja koje nameu nove energetske tehnologije i informiranje i podizanje svijesti graana o ovoj temi. Teme koje treba obraditi su utede i energetska efikasnost, potronja energije u zgradarstvu, toplinska zatita zgrada, udobnost i komfor stanovanja, priprema i potronja toplinske energije, sistemi za grijanje i hlaenje.... ekoloki aspekti proizvodnje, transporta i potronje energije, mogunosti i potencijali obnovljivih izvora energije... Nabrojali smo samo neke teme koje bi se veoma brzo mogle implementirati u redovne kolske planove i programe svih zanimanja i struka. Pravilno i pravovremeno informiranje kroz obrazovni sistem je pravi put u formiranju kritine mase ekoloki svjesnih pojedinaca koji e uestvovati u kreiranju humane, iste i odrive ljudske zajednice.

Fotonaponska solarna elektrana Serpa u Portugalu snage 11 MW