Sie sind auf Seite 1von 438

P O N T I F I C I A U N I V E R S I DA D

F A C U L TA D
DE

DE LA

S A N TA C R U Z

DERECHO CANNICO

ANTONIO J. GARCABERBEL MOLINA

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO


EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CC. 1133-1141)

Tesis de Doctorado dirigida por:

Prof. Dr. MIGUEL NGEL ORTIZ


ROMA 2003

NDICE

ABREVIATURAS .................................................................................................... XI

INTRODUCCIN .....................................................................................................1

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS DE LA CODIFICACIN DE LOS CNONES SOBRE LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN EL CDIGO DE 1917 ................................................................................................................................7
A. LA DIVISIN DE MATERIAS Y SU ASIGNACIN............................................................... 7 1. Introduccin. .................................................................................................................. 7 2. La convalidacin del matrimonio en el Index materiarum codicis iuris canonici.......................................................................................................................... 9 3. Los Postulata Episcoporum sobre la convalidacin del matrimonio............... 16 a) Postulata Episcoporum...................................................................................... 16 b) Appendix ad Postulata Episcoporum.............................................................. 27 c) Animadversiones Episcoporum....................................................................... 30 4. La asignacin de materias a Consultores y Colaboradores.................................... 31 a) Julius De Decker..................................................................................................... 35 b) Dominicus Palmieri. .............................................................................................. 38 c) Dr. Hugo Laemmer. .............................................................................................. 40 B. LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA LEGISLACIN PRECODICIAL........ 42 C. EL VOTO DE JULIUS DE BECKER SOBRE LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO...................................................................................................................... 49

IV

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

1. Presentacin del voto. ................................................................................................. 49 2. Convalidacin del matrimonio nulo por vicios del consentimiento. Canon I.......................................................................................................................... 50 a) Requisitos objetivo y subjetivo............................................................................. 51 b) La renovacin del consentimiento....................................................................... 53 c) La perseverancia del consentimiento. ................................................................. 55 d) Convalidacin del matrimonio nulo por vicio oculto....................................... 56 e) Convalidacin del matrimonio nulo por vicio pblico..................................... 57 f) Fuentes..................................................................................................................... 58 3. Convalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma. Canon II. ............... 59 4. Convalidacin del matrimonio nulo contrado entre sujetos jurdicamente inhbiles. Cnones III, IV y V.................................................................................... 60 a) Requisito objetivo de la convalidacin................................................................62 b) Requisito subjetivo de la convalidacin. ............................................................. 62 c) Forma de renovar el consentimiento. ................................................................. 64 5. La sanacin en la raz. Canon VI............................................................................... 65 6. Valoracin del voto de Julius De Becker.................................................................. 68 D. EL VOTO DE DOMINICUS PALMIERI SOBRE LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO...................................................................................................................... 70 1. Presentacin del voto. ................................................................................................. 70 2. La nocin del Nmero 1............................................................................................. 70 3. Convalidacin del matrimonio nulo por vicios del consentimiento. Nmero 2. ..................................................................................................................... 73 4. Convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes. Nmeros 3, 4, 5 y 6. .................................................................................................... 77 5. Convalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma. Nmeros 7 y 8. ................................................................................................................................... 79 6. Valoracin del voto de Dominicus Palmieri............................................................ 80

NDICE

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES ...............................................................................................................83


A. CONSULTAS PARCIALES Y ELABORACIN DE LOS ESQUEMAS SOBRE EL CAP. XI DE REVALIDATIONE MATRIMONII. ....................................................................... 83 1. Introduccin. ................................................................................................................ 83 2. Las Consultas Parciales............................................................................................ 84 3. Esquemas................................................................................................................... 85 B. EL PRIMER ESQUEMA (ESQUEMA A) DE MATRIMONIO REVALIDATIONE........... 86 1. Convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes. ................... 87 2. La renovacin del consentimiento. ........................................................................... 89 3. Convalidacin automtica o tcita............................................................................. 95 4. Convalidacin del matrimonio nulo por vicios del consentimiento. ................... 99 5. Convalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma.................................104 6. La sanacin en la raz. ...............................................................................................105 C. LA CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906. EL ESQUEMA B DE MATRIMONII CONVALIDATIONE. ................................................................................107 D. LA CONSULTA PARCIAL DEL 15 DE FEBRERO DE 1906. ...........................................115 E. LA CONSULTA PARCIAL DEL 1 DE MARZO DE 1906. EL ESQUEMA C DE MATRIMONII CONVALIDATIONE. ................................................................................119 F. LA CONSULTA PARCIAL DEL 5 DE ABRIL DE 1906. EL ESQUEMA D DE MATRIMONII CONVALIDATIONE. ................................................................................123 G. EVOLUCIN COMPARATIVA DE LOS CNONES SOBRE LA CONVALIDACIN........128 1. Art.I. La convalidacin del matrimonio. ................................................................128 a) El cambio de nombre..........................................................................................128 b) Matrimonio nulo por impedimento dirimente. ...............................................129 c) La renovacin del consentimiento.....................................................................130 d) Forma de renovar el consentimiento. ...............................................................132 e) Forma de dispensar el impedimento.................................................................133 f) Matrimonio nulo por defecto de consentimiento...........................................134 g) Matrimonio nulo por defecto de forma. ..........................................................135

VI

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

2. Art. II. La sanacin en la raz...................................................................................136 a) La definicin. ........................................................................................................136 b) La fictio iuris y los efectos retroactivos.........................................................138 c) Sanacin en la raz y vicios del consentimiento...............................................140 d) Sanacin en la raz e impedimentos de derecho divino o de derecho natural. ...................................................................................................................141 e) Potestad para conceder la sanacin en la raz..................................................142

CAPTULO III. LA CONSULTA GENERAL, LOS ESQUEMAS FINALES Y LA REDACCIN DEFINITIVA DE LOS CNONES DEL CAP. XI DE MATRIMONII CONVALIDATIONE DEL CIC DE 1917 ....................................................................................................................145
A. DESARROLLO DE LA CONSULTA GENERAL: LAS ANIMADVERSIONES CONSULTORUM AL CAP. XI DE MATRIMONII CONVALIDATIONE....................145 1. Canon 57. Convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes....................................................................................................................146 2. Canon 58. La renovacin del consentimiento. ......................................................147 3. Canon 59. Forma de renovar el consentimiento...................................................147 4. Canon 60. Convalidacin del matrimonio nulo por vicios del consentimiento. ..........................................................................................................149 5. Canon 61. Convalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma. ............152 6. Canon 62. La sanacin en la raz. ............................................................................153 7. Canon 63. Sanacin en la raz del matrimonio nulo por impedimentos de derecho positivo, por defecto de forma y por impedimentos de derecho natural o divino...........................................................................................................157 8. Canon 64. Sanacin en la raz del matrimonio nulo por defecto de consentimiento. ..........................................................................................................164 9. Canon 65. Potestad para conceder la sanacin en la raz. ...................................164 B. CUADRO SINPTICO DE LAS ANIMADVERSIONES CONSULTORUM....................165 C. LAS CONGREGACIONES PARTICULARES DE CARDENALES. ................................167

NDICE

VII

1. La Congregacin Particular del 18 de junio de 1906 y su resultado: el Esquema E De Matrimonii Convalidatione.......................................................167 2. La Congregacin Particular del 6 de agosto de 1906 y su resultado: el Esquema F De Matrimonii Convalidatione. ......................................................177 3. El Esquema G De Matrimonii Convalidatione. ................................................186 D. LAS ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM. ................................................................191 1. Cnones 412 y 414. Convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes..........................................................................................194 a) Canon 412. ............................................................................................................194 b) Canon 414. ............................................................................................................197 2. Canon. 413. La renovacin del consentimiento....................................................199 3. Canon 415. Convalidacin del matrimonio nulo por vicios del consentimiento. ..........................................................................................................201 4. Canon 416. Convalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma...........201 5. Cnones 417420. La sanacin en la raz. ..............................................................202 a) Canon 417. ............................................................................................................202 b) Canon 418. ............................................................................................................204 c) Canon 419. ............................................................................................................205 d) Canon 420. ............................................................................................................205 E. CUADRO SINPTICO DE LAS ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.......................206 F. LTIMOS ESQUEMAS.......................................................................................................208 1. Del Esquema G (1913) al Esquema H (1914).......................................................208 2. Del Esquema H (1914) al Esquema I (1916). .......................................................211 3. Del Esquema I (1916) a la redaccin definitiva. ...................................................213 4. El sistema de convalidacin configurado en el cdigo de 1917. ........................216 a) Art. I. Convalidacin simple. Cann. 11331137. .............................................216 b) Art. II. Sanacin en la raz. Cann. 11381141..................................................218 G. LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LOS CNONES DE LOS CDIGOS DE 1917 Y 1983. .............................................................................................219

VIII

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

CONCLUSIONES..................................................................................................223

APNDICE DOCUMENTAL. DOCUMENTOS DEL ARCHIVO SECRETO VATICANO ........................................................................................231


DOCUMENTO 1. VOTO DE JULIUS DE BECKER. .............................................................233 DOCUMENTO 2. VOTO DE DOMINICUS PALMIERI. ........................................................241 DOCUMENTO 3. POSTULATA EPISCOPORUM................................................................245 DOCUMENTO 4. APPENDIX AD POSTULATA EPISCOPORUM.....................................249 DOCUMENTO 5. ESQUEMA A DE MATRIMONII REVALIDATIONE. ..........................251 DOCUMENTO 6. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906........255 DOCUMENTO 7. ESQUEMA B DE MATRIMONII CONVALIDATIONE........................259 DOCUMENTO 8. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL 15 DE FEBRERO DE 1906............263 DOCUMENTO 9. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906...........267 DOCUMENTO 10. ESQUEMA C DE MATRIMONII CONVALIDATIONE......................269 DOCUMENTO 11. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906............273 DOCUMENTO 12. ESQUEMA D DE MATRIMONII CONVALIDATIONE. ....................275 DOCUMENTO 13. ACTA DE LA CONGREGACIN ESPECIAL DE 30 DE ABRIL DE 1906....................................................................................................................................279 DOCUMENTO 14. ACTA DE LA CONGREGACIN PARTICULAR DE 21 DE MAYO DE 1906. ............................................................................................................................283 DOCUMENTO 15. ACTA DE LA CONGREGACIN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906. ............................................................................................................................289 DOCUMENTO 16. ACTA DE LA CONGREGACIN PARTICULAR DE 2 DE JULIO DE 1906. ............................................................................................................................291 DOCUMENTO 17. ESQUEMA E DE MATRIMONII CONVALIDATIONE......................295 DOCUMENTO 18. ACTA DE LA CONGREGACIN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906. ............................................................................................................299

NDICE

IX

DOCUMENTO 19. ESQUEMA F DE MATRIMONII CONVALIDATIONE......................301 DOCUMENTO 20. ESQUEMA G DE MATRIMONII CONVALIDATIONE. ....................305 DOCUMENTO 21. ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM, RIASUNTO DELLE OSSERVAZIONE DEI VESCOVI E SUPERIORI..............................................................309 DOCUMENTO 22. ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM...............................................313 DOCUMENTO 23. ESQUEMA H DE MATRIMONII CONVALIDATIONE. ....................319 DOCUMENTO 24. ESQUEMA I DE MATRIMONII CONVALIDATIONE.......................323 DOCUMENTO 25. CAPTULO XI DE MATRIMONII CONVALIDATIONE EN EL CODEX IURIS CANONICI DE 1917.................................................................................327 DOCUMENTO 26. TRADUCCIN OFICIAL NO PUBLICADA DE 1929.............................331 DOCUMENTO 27. ITER REDACCIONAL DE LOS CNONES SOBRE LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO DEL CODEX IURIS CANONICI DE 1917. .....335 1. Iter redaccional del canon 1133...............................................................................335 2. Iter redaccional del canon 1134...............................................................................341 3. Iter redaccional del canon 1135...............................................................................345 4. Iter redaccional del canon 1136...............................................................................353 5. Iter redaccional del canon 1137...............................................................................359 6. Iter redaccional del canon 1138...............................................................................363 7. Iter redaccional del canon 1139...............................................................................373 8. Iter redaccional del canon 1140...............................................................................381 9. Iter redaccional del canon 1141...............................................................................385 DOCUMENTO 28. CUADRO SINPTICO DE LOS ESQUEMAS PREVIOS A LA CONSULTA GENERAL. ....................................................................................................389 DOCUMENTO 29. CUADRO SINPTICO DE LOS ESQUEMAS POSTERIORES A LA CONSULTA GENERAL. ....................................................................................................397 DOCUMENTO 30. CUADRO SINPTICO DE LAS ANOTACIONES A LOS CNONES DEL CAP. XI DE MATRIMONII CONVALIDATIONE. ...............................................403

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

BIBLIOGRAFA .....................................................................................................413
I. FUENTES..............................................................................................................................413 II. DOCUMENTOS DEL ASV ................................................................................................415 III. AUTORES ..........................................................................................................................419 IV. OTRAS OBRAS ...................................................................................................................426

XI

ABREVIATURAS

AAS art. ASS ASV can./cann. cap. Codex Cod. Corpus CIC17 CIC83 lib. o. c. scat./scatola tit. Vid.

Acta Apostolicae Sedis artculo Acta Sanctae Sedis Archivo Secreto Vaticano canon/cnones Captulo Codex Iuris Canonici Cdigo Corpus Iuris Canonici Codex Iuris Canonici 1917 Codex Iuris Canonici 1983 libro obra citada caja Ttulo Vase

INTRODUCCIN

El estudio de un instituto jurdico suele comenzarse refiriendo su gnesis legislativa porque cuanto ms se abunda en ese proceso y ms detalles se descubren, mayor es tambin la comprensin de la dimensin de justicia que pueden contener las leyes positivas. Es comn esta prctica en la doctrina cannica sobre todo si el objeto de la investigacin son las normas del cdigo actualmente vigente, pues el acceso a las fuentes est facilitado por la publicacin de la mayora de los documentos que justifican esas normas. Sin embargo, los tratadistas del siglo XX que elaboraron sus trabajos sobre la base del primer cdigo de derecho cannico de la historia de la Iglesia no dispusieron de un valioso material como son los documentos utilizados durante su elaboracin, a causa del secreto pontificio al que estaban sometidos. En esta investigacin nos proponemos abordar el iter de elaboracin de los cnones sobre la convalidacin del matrimonio en el cdigo de 1917. La actualidad de nuestro trabajo se comprende mejor a la luz de las palabras del Papa Juan Pablo II es su reciente discurso al Tribunal de la Rota Romana, en enero de 2002. Las consideraciones del Romano Pontfice nos sirven como marco de presentacin de nuestro estudio, pues sealan el relieve y trascendencia de esta institucin cannica:
Cuando se considera la funcin del derecho en las crisis matrimoniales, con demasiada frecuencia se piensa casi exclusivamente en los procesos que sancionan la nulidad matrimonial o la disolucin del vnculo. Esta mentalidad se extiende a veces tambin al derecho cannico, que aparece as como el camino para encontrar soluciones de conciencia a los problemas matrimoniales de los fieles. Esto tiene parte de verdad, pero esas posibles soluciones se deben examinar de modo que la indisolubilidad del vnculo, cuando resulte contrado vlidamente, se siga

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

salvaguardando. Ms an, la actitud de la Iglesia es favorable a convalidar, si es posible, los matrimonios nulos (cf. Cdigo de derecho cannico, c. 1676; Cdigo de cnones de las Iglesias orientales, c. 1362). Es verdad que la declaracin de nulidad matrimonial, segn la verdad adquirida a travs del proceso legtimo, devuelve la paz a las conciencias, pero esa declaracin y lo mismo vale para la disolucin del matrimonio rato y no consumado y para el privilegio de la fe debe presentarse y actuarse en un mbito eclesial profundamente a favor del matrimonio indisoluble y de la familia fundada en l. Los esposos mismos deben ser los primeros en comprender que slo en la bsqueda leal de la verdad se encuentra su verdadero bien, sin excluir a priori la posible convalidacin de una unin que, aun sin ser todava matrimonial, contiene elementos de bien, para ellos y para los hijos, que se han de valorar atentamente en conciencia antes de tomar una decisin diferente1.

La doctrina cannica ha dedicado atencin al estudio de la convalidacin del matrimonio, entendida tradicionalmente como una de las posibles soluciones pastorales para un matrimonio que se presume nulo. Sin embargo, la gnesis de la primera codificacin de esta figura jurdica an no ha sido abordada por los estudiosos del derecho matrimonial ni de la historia del derecho cannico. La finalidad que nos proponemos con este trabajo es presentar las fuentes inmediatas de la primera codificacin, sacando a la luz un material hasta ahora indito como son algunos documentos que sirvieron para la elaboracin del primer cdigo de derecho cannico de la Iglesia. Por tanto, el objeto de nuestro estudio est circunscrito cronolgicamente a este periodo histrico de la primera codificacin, y el trabajo se fundamenta sobre los antedichos documentos. Hemos aprendido cmo se debe afrontar la investigacin del iter redaccional de las normas que regulan un instituto jurdico-cannico en otras tesis doctorales y monografas que tras la apertura a los investigadores de los fondos del ASV correspondientes a los pontificados de Po X y Benedicto XV han sido ya realizadas y publicadas sobre el cdigo de 1917. Abordamos el estudio de la convalidacin del matrimonio tratando de asimilar el mtodo de nuestros predecesores, que estn convenientemente citados en la bibliografa. Nuestra investigacin se desenvuelve, fundamentalmente, apoyndonos sobre los dos ejes antes mencionados: la bibliografa publicada hasta el momento sobre el proceso codificador del cdigo piobenedictino, y el material indito que se halla en el ASV.

JUAN PABLO II, Discurso a la Rota Romana, 28 de enero de 2002, AAS 94 (2002), nm. 6, pp. 343-344.

INTRODUCCIN

Iniciamos la bsqueda en el ASV por aquellas cajas scatole que guardan los trabajos preparatorios, tratando de individuar toda la documentacin que directa o indirectamente se relacionara con la convalidacin del matrimonio. Continuamos en aquellas otras en las que se encuentran votos, esquemas y los documentos referidos a De convalidatione matrimonii. En el apndice documental reproducimos la documentacin que se conserva en el ASV relativa al iter redaccional de los cnones sobre la convalidacin del matrimonio en el cdigo de 1917. Despus de haber trabajado en el ASV consultando el ingente material que all hay, hemos comprobado personalmente parafraseando a Orlandis- que el estudioso de Humanidades que no haya investigado en el Archivo Secreto Vaticano no puede hacerse idea de lo que sea el lugar ideal para el trabajo cientfico2. Nos fueron de gran utilidad las microfilmaciones de algunos documentos del ASV que se pueden consultar en la Biblioteca de la Universidad de la Santa Cruz gracias a la colaboracin que presta el Instituto de Derecho Europeo Clsico. En la ltima etapa del trabajo procuramos ordenar, analizar y sistematizar todo el material que ya habamos recopilado. Las pginas que presentamos son el resultado inmediato de esta fase. Por tanto, el tipo de investigacin que hemos realizado nos impuso el mtodo: histricojurdico, ajustndonos siempre a la cronologa y a las distintas etapas del proceso de codificacin. Dividimos el trabajo en tres partes o captulos, que responden a las premisas sealadas anteriormente. Despus de reunir la documentacin, nos fijamos en un momento especialmente significativo de la codificacin que nos pudiera servir como punto de referencia para distinguir y delimitar periodos de trabajo. La fecha elegida fue la Consulta General. Por la propia dinmica de los trabajos de la codificacin nos vimos obligados a buscar y ordenar otros documentos votos, esquemas y actas relativos a materias conexas con el objeto de nuestro estudio. Se trata concretamente de los Cap. VI De consensu, el Cap. VII De forma matrimonii (del que no existen votos en las cajas del ASV) y los Caps. II, IV y V sobre impedimentos, todos dentro del Ttulo VII del Libro III. Al someter a examen en las Consultas Parciales de Consultores o en las Congregaciones Particulares de Cardenales los esquemas de las antedichas materias se discuti tambin sobre la convalidacin.

Vid. J. ORLANDIS, Memorias de Roma en guerra (1942-1945), Rialp, Madrid 1992, p. 43.

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

No nos hemos entretenido estudiando con detalle estas materias, fundamentalmente porque en buena medida han sido ya objeto de estudio en otros trabajos realizados o en vas de realizacin, y porque nos impedira abordar con profundidad nuestro tema. Incluimos en el Apndice documental algunas actas que hasta ahora no haban sido publicadas por los autores que citamos en la bibliografa y que reflejan discusiones sobre la convalidacin del matrimonio con ocasin del examen de algunos esquemas de estas materias conexas. En el primer captulo nos detenemos en los trabajos preparatorios de la codificacin. Comenzamos por la ubicacin sistemtica de la convalidacin en el index materiarum; recogemos las intervenciones y sugerencias del episcopado mundial (recogidas en los Postulata), estudiamos la asignacin de materias a los Consultores que elaboraron los votos, y, por ltimo, presentamos los votos que Julius de Becker y Dominicus Palmieri redactaron para el futuro cdigo. A partir de los votos surgi un primer esquema. Este momento seala un primer hito importante en la codificacin de nuestra materia. Por esta razn, dedicamos un captulo a la presentacin y estudio de los primeros cuatro esquemas que fueron realizados en la que denominamos primera fase de la codificacin (19041906). Gracias a las actas, o verbali, de las Consultas Parciales de la Comisin Especial de Consultores podemos reconstruir fielmente el iter de elaboracin de cada uno de los cnones en los diversos esquemas aunque tambin existen modificaciones sobre las que no hemos encontrado justificacin documental. Estos esquemas los reproducimos en el apndice documental. El comienzo del segundo periodo de la codificacin coincide con la Consulta General; comenzamos el tercer captulo estudiando su desarrollo. La documentacin sobre esta poca (19061917), en cuanto al objeto de nuestra investigacin, es muy completa. De esta fase hemos localizado dos actas de dos reuniones de Congregaciones Particulares de Cardenales (de las que surgiran los Esquemas E y F). Los documentos que permitieron seguir el iter de elaboracin del Cap. XI a partir del Esquema F fueron los propios esquemas y las anotaciones del Cardenal Gasparri en los distintos proyectos o borradores. En este periodo estudiamos los cinco esquemas previos a la redaccin definitiva que qued incorporada en el cdigo. En el apndice documental se ofrece la mayor parte de la documentacin que hemos utilizado para realizar este trabajo. Las erratas que hemos encontrado (en los votos y actas) las transcribimos corregidas. Hemos procurado que las conclusiones de nuestro estudio encuentren su justificacin en esos documentos. La documentacin del ASV la citamos segn dispone el artculo 20 del

INTRODUCCIN

Reglamento para los estudiosos3. En la bibliografa slo sealamos las cajas en las que efectivamente hemos encontrado documentos relacionados con el Cap. XI del Tit. VII del Libro III, aunque revisamos la documentacin de muchas otras cajas. Esperamos haber contribuido en alguna medida a una de las lneas de investigacin de las reas de trabajo de Historia del Derecho y de Derecho Matrimonial de la Universidad de la Santa Cruz, aunque slo haya sido ordenando unos valiosos documentos localizados en uno de los mejores archivos del mundo. Terminamos esta presentacin agradeciendo al Gran Canciller de la Universidad, Mons. Javier Echevarra, a los profesores Don Miguel ngel Ortz director de este trabajo- y Don Enrique de Len correlator-, y a todo el claustro de profesores de la Facultad de Derecho Cannico la formacin que he recibido durante estos aos. Agradezco tambin al P. Sergio Pagano, Prefecto del Archivo Secreto Vaticano, el permiso que me concedi para acceder a los fondos donde se custodia la documentacin que hemos utilizado.

ndice de los Fondos y relativos instrumentos de descripcin e investigacin, Archivo Secreto Vaticano, Ciudad del Vaticano 2002, p. 25.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS DE LA CODIFICACIN DE LOS CNONES SOBRE LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN EL CDIGO DE 1917

A.

LA DIVISIN DE MATERIAS Y SU ASIGNACIN.

1. Introduccin.
La primera codificacin del derecho de la Iglesia ha sido estudiada con detalle por la historiografa jurdica, sobre todo en los ltimos aos4; evitaremos repetir lo

Una manifestacin evidente es el nmero de tesis doctorales y monografas publicadas tras la apertura del Fondo Commissione cod. Diritto Canonico, del ASV. Entre otras, vid., G. Posada, El concepto de potestad delegada en la codificacin de 1917, Roma 1987; J. P. Ruisnchez Capelastegui, La potestad de orden en la codificacin de 1917, Roma, 1989; E. De Len, Partes procesales y apelacin en el proceso de nulidad matrimonial. Estudio histrico crtico de la codificacin de

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

que ya ha sido publicado por la doctrina con ms detalle sobre los prolegmenos, antecedentes, preparativos y aspectos organizativos de la codificacin de 19175, y slo presentaremos en este trabajo aquellos acontecimientos y fechas que entendemos ms relevantes para nuestro estudio. Como es sabido, los antecedentes inmediatos de la gran reforma del derecho cannico que se llev a cabo con el Cdigo de 1917 pueden situarse en la poca del periodo preparatorio del Concilio Vaticano I6. Po X, aos despus, se encarg de poner en marcha el proyecto, anuncindolo con el Motu Proprio Arduum sane Munus7, promulgado con fecha 19 de marzo de 1904. Con esta norma qued
1917, Roma, 1989; J. Navarrete Murra, Prueba, actos conclusivos y proceso documental en la codificacin de 1917, Roma 1990; P. Gefaell Chamocn, El rgimen de potestad delegada de jurisdiccin en la codificacin de 1917, Roma 1991; S. Sagastibelza Lugo, El derecho de asociacin del fiel durante el proceso de elaboracin del Cdigo de 1917, Roma 1993; J. Chapa Imaz, Las asociaciones in specie durante el proceso de codificacin del cdigo de 1917, Roma 1994; M. A. Cercas Rueda, El favor matrimonii en los procesos codificadores de 1917 y 1983: iter redaccional, Roma 1997; J. Crdenas del Carre, El iter del canon 1012 en la codificacin de 1917, Roma 1997; D. Cirrincione Scaiola, La inclusin del requisito de la participacin en la potestad en el canon 145 del CIC 1917, Roma 1997; M. A. Cordeiro de Lima, Iter redacional do cnon 1013 na codificacao de 1917, Roma 1998; S. Martn Andrs, La manifestacin externa del consentimiento matrimonial en la codificacin de 1917, Roma 1999; A. Montes Garca, Favor fidei y matrimonio en la codificacin del CIC 1917, Roma 1999; L. Prados Rivera, La separacin de los cnyuges en el Cdigo de 1917, Roma 2002; J. J. Bello Gonzlez, Los procedimientos administrativos en la codificacin de 1917, Roma 2002 Un estudio sobre la primera codificacin se encuentra en J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus nella codificazione del 1917 studi e documenti, vol I, Cenni storici sulla codificaczione. De iudiciis in genere. Il processo contenzioso ordinario e sommario. Il processo di nullit del matrimonio, Giuffr Editore, Milano 1999, pp. 17-81. Vid. S. Kuttner, El Cdigo de Derecho Canonico en la historia, Consejo Superior de Investigaciones Cientficas, Instituto San Raimundo de Peafort, REDC 68 (1968), p. 303. Vid., adems, el elenco bibliogrfico aportado sobre los antecedentes de la codificacin cannica por J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., p. 18, nota 2; vid. P. Card. Gasparri, Storia della Codificazione del diritto canonico per la Chiesa latina, en Acta Congressus Iuridici Internationalis VII Saeculo a decretalibus Gregorii IX et XIV a Codice Iustiniano promulgatis, Romae 12-17 novembris 1934, Pontificium Institutum Utriusque Iuris, 1937, pp. 4-10. ASS, vol. XXXVI, (1903-4), pp. 549-551.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

constituida la Pontificia Comisin para la Codificacin del Derecho Cannico, que fue presidida por el propio Papa, y compuesta por otros 16 cardenales. Trabaj como Secretario de la antedicha Comisin el Cardenal Pietro Gasparri. Adems, fueron nombrados los primeros Consultores, actuando tambin Gasparri como Presidente de la Comisin de Consultores. Con posterioridad, el 11 de abril, fue aprobado el Reglamento de la Pontificia Comisin para la Codificacin del Derecho Cannico8 que regulaba el sistema de trabajo en las comisiones y subcomisiones y estableci las normas para la elaboracin de los votos que seran asignados a los diversos Consultores. En esta fase inicial de la codificacin se tom la decisin de preparar un ndice sistemtico de todas las materias que se deberan estudiar para la elaboracin del futuro cdigo. El index constituye el primer proyecto de agrupacin sistemticocannica de las materias que deba contener el Codex9. El ndice de materias surgi como resultado de los trabajos de la Comisin de Consultores, aunque fue el Congreso de Cardenales con la presencia del Papa quien procedi a su aprobacin definitiva10.

2. La

convalidacin del matrimonio materiarum codicis iuris canonici.

en

el

Index

Comenzaremos el estudio de la convalidacin del matrimonio en el iter redaccional de los cnones del Cdigo de 1917 analizando el tratamiento que los Consultores dieron a este instituto en los diversos esquemas del Index materiarum11.

10 11

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 3. El texto completo publicado se puede consultar en J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., pp. 287-289. Vid. carta de Gasparri a los Cardenales Ferrara, Gennari, Vives y Tut, Cavagnis de fecha 31 de marzo de 1904. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1.; Vid. S. Kuttner, El Cdigo ..., o. c., p. 304, nota 12. Vid. J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., p. 42. En el ASV Fondo Commissione Riforma Cod. Diritto Canonico, scat. 1 y 2, se contiene el material manuscrito e impreso gracias al cual se puede reconstruir el iter de elaboracin del Indice de materias. La genessi dello schema della divisione delle materie sarebbe stato approvato dal Pontefice (26 e 28 giugno 1904) e servito per affidare la stesura dei primi voti

10

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

La primera reunin general de Consultores tuvo lugar el da 17 de abril de 190412. Previamente, cada uno haba recibido una propuesta con las materias que deba contener el futuro cdigo. El da 17 la discusin giraba en torno a la divisin

12

ai diversi consultori fu la seguente. La lettera Perlegisti, inviata da Gasparri alle Universit il 6 aprile 1904, conteneva una prima generica divisione. Infatti, vi era una Parte generale, in cui erano previsti quattro argomenti: a) de Summa Trinitate et fide catholica, b) de Constitutionibus, c) de Consuetudine, y d) de Rescriptis; e cinque libri di cui era indicato solo il titolo, senza alcun sviluppo del loro contenuto: Liber I (de Personis), Liber II (de Sacramentis), Liber III (de Rebus et Locis sacris), Liber IV (de delictis et poenis) e Liber V (de Iudiciis). Questa prima divisione, indicata dalla lettera Perlegisti fu trasmessa anche ai consultori affinch suggerissero critiche a tale progetto e il contenuto dei singoli libri. Infatti, vi sono, ad. es., i voti manoscritti di Benedetti (15 aprile 1904), De Lai (17 aprile 1904), De Montel (17 aprile 1904), Latini (22 aprile 1904, dattiloscritto), Bucceroni (24 aprile 1904), De Luca e Lega (senza data), ecc. Nella sessione del 17 aprile, Gasparri, in qualit di Presidente della commissione, propose come schema di lavoro una parte generale o preliminare che avrebbe ricompreso de summa Trinitate et Fide catholica, de costitutionibus, de consuetudine y de rescriptis; y despus, una parte especial dividida en cuatro libros: Libro 1, de personis; Libro 2, de rebus; Libro 3, de iudiciis; Libro 4, de delictis et poenis. Sulla base dei menzionati voti scritti dei consultori e dei suggerimenti avanzati durante ladunanza generale del 17 aprile fu stampato un secondo progetto di divisione delle materie (il primo in cui appare sviluppato il contenuto dei singoli libri senza lindicazione del loro nome generico: de personis, ecc.) e distribuito ai consultori in occasione della consulta parziale dell8 maggio 1904. Tale progetto fu sottoposto ad una prima lettura durante le consulte dei giorni 8, 15 e 23 maggio. distribuido a los consultores con motivo de la consulta parcial de 8 de mayo de 1904. Le risultanze di questa prima lettura furono accolte in un terzo progetto stampato, chiamato schema emendato (rispetto al primo, ampio, dell8 maggio), di cui parla la bozza manoscritta (28 maggio) relativa alla convocazione per la consulta del 5 giugno. (...) La seconda lettura della divisione delle materie fu interamente fatta durante ladunanza del 5 giugno, lultima dei consultori dedicata alla divisione delle materie. J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., pp. 43-44. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2. A esta reunin asistieron todos los consultores. Fue presidida por Gasparri e intervino E. Pacelli como asistente. Vid. documentos publicados en J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., pp. 291-339.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

11

de estas materias13, sobre la base del esquema tradicional, que haba sido propuesto por el Cardenal Gasparri para el inicio de los trabajos14. El matrimonio sera tratado sistemticamente en el Libro III, dividido en seis Secciones; cada seccin quedaba a su vez distribuida en Ttulos. La convalidacin del matrimonio, en esta primera propuesta de ndice, vendra ubicada y estudiada segn el siguiente orden15:
LIBER TERTIUS SECTIO PRIMA TITULUS VIII De matr imonio

13

14

15

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. Hay una propuesta distribuida a los consultores en un fascculo de 38 pginas. En la primera puede leerse: Nella prima adunanza generale dei Consultori per la codificazione del Diritto Canonico tenutasi Domenica 17 del corr. Mese, si discusse da essi principalmente la questione: Quale debba essere la divisione delle materie nel futuro Codice. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2. El acta de la primera reunin de la Comisin de Consultores, manuscrita por Pacelli, recoge: 1 Dubbio= Quale debba essere la divisione delle materie nel futuro Codice. Mons. Presidente= propone come base di discussione la divisione tradizionale. Dovrebbe premettersi una parte generale o preliminare, la quale conterrebe i titoli De summa Trinitate et fide catholica (ossia la formula di professione della fede cattolica), De constitutionibus, De consuetudine, De rescriptis. La divisione poi della parte speciale sarebbe data da questo criterio. Le leggi della Chiesa, conformemente al fine della medesima, sono dirette alla santificazione delle persone. Quindi il primo libro della parte speciale dovrebbe essere il De personis. Vengono poi i mezzi di santificazione (De rebus) colle loro relative suddivisioni, essendo alcuni di essi di diritto divino (sacramenti), altri di diritto ecclesiastico, e fra questi alcuni meramenti spirituali, altri misti (come i benefici), altri meramenti temporali (cio le res temporales Ecclesiae). In fine il terzo libro della parte speciale dovrebbe essere il De iudiciis, comprendente le leggi dirette a ristabilire lordine turbato, e il quarto il De delictis et poenis. Questo ordine potrebbe intanto servire almeno come schema di lavoro. Successivamente poi potrebbero introdursi in esso quelle modificazione che appariranno opportune, allo scopo di fissare alla fine lordine definitivo. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. Vid. J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c. pp. 301-302.

12

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

1. De sponsalibus 2. De probatione status liberi aliisque matr imonio praemittendis 3. De impedimentis in genere 4. De impedimentis impedientibus 5. De impedimentis dirimentibus 6. De consensu matrimoniali 7. De forma matrimonii 8. De tempore et loco celebrationis matrimonii 9. De vinculo matrimoniali 10. De matr imonii revalidatione 11. De causis matrimonialibus 12. De iur ibus parochialibus

Las propuestas de ndice fueron discutidas en las reuniones parciales de Consultores de los das 8, 15 y 23 de mayo, y 5 de junio de 190416. Existi un esquema inicial de trabajo el primero llevaba la fecha de 8 de mayo de 1904 y otro posterior, ms amplio, que surgi como consecuencia de los debates de las reuniones de los das 15 y 23 de mayo de 190417. La primera vez que se discuti en una Consulta Parcial sobre el orden del Libro III fue el da 15 de mayo de 1904. Participaron el Cardenal Gasparri, como Presidente, Giustini, De Lai, Sebastianelli, Lega, Latini, Lombardi y los PP. Wernz, De Luca, Oietti, Bucceroni; E. Pacelli trabajara como asistente y le correspondi

16 17

Vid. nota 11. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2, documento Biglietto di accompagnamento del 2 progetto dellIndex materiarum Codicis Iuris Canonici, 28 maggio 1904.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

13

hacer las transcripciones manuscritas de las actas de la reunin18. En esta convocatoria los consultores ya presentaron enmiendas al index, relativas, sobre todo, a cuestiones formales sobre el orden lgico que debera seguir el Libro III en el futuro cdigo. El ltimo proyecto del Index materiarum Codicis Iuris Canonici fue examinado en la Consulta Parcial de 5 de junio de 190419. Al Libro III no se hicieron observaciones ni modificaciones y qued como en el esquema inicial20. El proyecto definitivo se envi a la Comisin de Cardenales que se encargara de su estudio y aprobacin, reunida el da 26 de junio de 190421.

18

19 20

21

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2. En la parte correspondiente al Libro III, puede leerse en el Acta de la reunin: Quanto al titolo de matrimonio, il P. Wernz trova molto pi logico lordine delle Decretali, che pu ritenersi salvo poche modificazioni. Quindi sono da mantenersi le due rubriche del titolo I de sponsalibus et matrimonio, o meglio, separatamente, de matrimonio in genere e de sponsalibus. Di pi la questione de forma (substantiali et accidentali) sacramenti matrimonii, corrispondente al titolo delle Decretali de clandestina desponsatione, dove logicamente, e secondo lordine delle Decretali stesse, porsi prima degli impedimenti, i quali non costituiscono la regola ma la eccezione. Wernz hizo un comentario acerca de la convalidacin: su necesidad de que fuera tratada dividida en dos partes: una dedicada a la convalidacin y otra a la sanacin en la raz. En otro momento, ms adelante, encontramos: De Luca = nota che il consenso entra nellessenza stessa del contratto, quindi la sua trattazione dovrebbe essere inclusa nel de matrimonio in genere. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2. Ibidem. Las anotaciones recogidas en el acta de la reunin no transcriben ninguna modificacin: Libro III (de rebus) Parte I (de Sacramentis) Si accetta generalmente ut in folio. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2. Estuvieron presentes: Vannutelli S., Agliardi, Vannutelli V., Rampolla, Gotti, Ferrata, Cassetta, Mathieu, Gennari, Cavicchioni, Merry del Val, Steinhuber, Segna, Vives, Cavagnis y Mons Gasparri como Secretario. Todos los asistentes aprobaron el esquema como no definitivo, por tanto sujeto a las modificiones oportunas que surgieran a lo largo del proceso codificador. Vannnutelli S., por ejemplo,

14

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

En esta fase del proceso de codificacin, nos encontramos con el Index materiarum Codicis Iuris Canonici aprobado el 26 de junio por la Comisin plenaria de Cardenales22 y el 28 de junio por el Papa23. La convalidacin del matrimonio de matrimonii revalidatione estara contenida en la sistemtica del Libro III del siguiente modo:
LIBER TERTIUS DE REBUS PARS PRIMA DE SACRAMENTIS TITULUS VII De matr imonio (Canones pr aeliminares ) CAP. I. De sponsalibus CAP. II. De probatione status liberi aliisque matr imonio praemittendis CAP. III. De impedimentis in genere CAP. IV. De impedimentis impedientibus CAP. V. De impedimentis dirimentibus CAP. VI. De consensu matrimoniali CAP. VII. De forma matrimonii CAP. VIII. De tempore et loco celebrationis matrimonii CAP. IX.
aprobaba el esquema purch sia bene inteso che provvisorio, quindi modificabile sia nel decorso dei studii sia alla fine(...). Este esquema sirvi para confiar a los consultores la extensin de los votos con los cnones de todo el cdigo. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 3. De esta forma se daba cumplimiento a la indicacin del n. 7 del Reglamento de 11 de abril de 1904, que dice textualmente: las materias particulares que debern constituir el Cdigo y su divisin formarn el objeto de un estudio preliminar de la Consulta y de la plenaria de la Comisin de Cardenales.

22

23

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

15

De ef ectibus matrimonii CAP. X. De divortiis. CAP. XI. De matr imonii revalidatione CAP. XII. De secundis nuptiis

En el esquema final, corresponder a la convalidacin del matrimonio el Captulo XI del Ttulo VII, dentro de la primera parte del Libro III24. La trasposicin desde el esquema inicial, donde ocupaba el pargrafo dcimo, hasta el esquema definitivo, que sita la convalidacin dentro del Captulo XI, se debi a las modificaciones sustanciales que otras instituciones sufrieron en este breve proceso. As, el Captulo X De divortiis es introducido en el ltimo esquema por las observaciones que se hicieron en la reunin parcial de consultores del da 15 de mayo de 1904. Como consecuencia de la consulta se decidi crear un pargrafo en el que se incluyera de effectibus matrimonii quoad coniuges, quoad prolem, quoad bona, y otro en el que se mantuvieran los dos ttulos de las Decretales De divortiis y De secundis nuptiis25. Adems, se vio ms conveniente enviar el pargrafo 11, De causis matrimonialibus, al Libro IV De Iudiciis26.

24

25

26

En ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 3 se encuentra un fascculo fechado en junio de 1904, de 41 pginas, que contiene el Indice. En la pgina 17 comienza el Titulus VII De matrimonio, y en la pgina 18 est el Capitulo XI De matrimonii revalidatione. Tras la intervencin de Wernz sealada, vid supra nota 18, el acta comentada recoge que Tutti i Consultori convengono che debba porsi uno speciale paragrafo de dispensationibus matrimonialibus, come pure de effectibus matrimonii quoad prolem, quoad bona, e che debbano ritenersi i due titoli delle Decretali de divortiis e de secundis nuptiis. Acta de la primera reunin general de Consultores de 17 de abril de 1904, publicada por J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., p. 319. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2. La iniciativa parti de Wernz.

16

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

3. Los Postulata Episcoporum sobre la convalidacin del matrimonio.


El episcopado del mundo particip en los trabajos de la codificacin en varias ocasiones. La primera intervencin se produjo entre los aos 1904 y 190827. Las aportaciones de los obispos constituyen un valioso conjunto de sugerencias, tiles como elemento hermenetico para interpretar la mens legislatoris. La documentacin que contiene dichas sugerencias se encuentra en el ASV28, y nos referiremos a ella como Postulata Episcoporum (recopilacin de las aportaciones recibidas desde la recepcin de la Carta Circular hasta diciembre de 1905 realizada por el Padre Bernardino Klumper) y Appendix ad Postulata Episcoporum (recopilacin de sugerencias recibidas desde 1906 hasta 1908, tambin elaborada por el Padre Klumper). La segunda poca en que se pidi la colaboracin del Episcopado en lo que concierne a nuestro Libro fue el ao 1913. Esta intervencin de los obispos del mundo viene conocida con el nombre de Animadversiones Episcoporum29.

a) Postulata Episcoporum.
El nuevo cdigo fue ideado como un instrumento tcnico, eminentemente prctico, que recogera sistemticamente la gran cantidad de normas cannicas
27

28 29

Algunos autores se remontan al Concilio Vaticano I, sealando que fue la primera ocasin en la que se pidi explicitamente la realizacin de un Codex Iuris Canonici. Vid. M. A. Cercas, El favor matrimonii..., o. c., p. 28; J. Herranz, Studi sulla nuova legislazione della Chiesa, Milano, 1990, pp. 71-72. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 4. Una delle principali caratteristiche del processo di codificazione del 1917 consiste nella partecipazione, promossa dalla Santa Sede, dellEpiscopato mondiale allelaborazione del Codex. Detta partecipazione la prima per ci che riguarda un corpus legislativo- si articol in due grandi momenti: il primo, agli inizi dei lavori di codificazione, attraverso i Postulata Episcoporum; il secondo, in pieno processo di codificazione, quando ci si stava gi avviando alla fase conclusiva della stessa, atraverso le Animadversiones Episcoporum. J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., p. 46. Vid. J. Crdenas del Carre, Iter del canon 1012..., o. c., pp. 21-22.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

17

vigentes y dispersas recibidas de la tradicin multisecular. Quienes mejor conocan los problemas reales que surgan de la aplicacin de esas normas en la vida cotidiana eran, fundamentalmente, los obispos. Como el cdigo debera ser aplicado, sobre todo, a la realidad social del momento, tanto el m. p. Arduum sane munus como la Carta circular Pergratum mihi promovieron la participacin del episcopado en la elaboracin del Cdigo. El Arduum sane munus en el n. IV previ la colaboracin del episcopado mundial iuxta normas opportune tradendas30. La norma que desarroll el Arduum sane munus, y que concretaba la participacin del episcopado, es la Carta Pergratum mihi. En ella se peda a todos los obispos que con ocasin de la inminente redaccin del Codex enviaran, dentro del plazo de cuatro meses desde la recepcin de la Pergratum mihi, cuantas sugerencias les parecieran pertinentes sobre la codificacin en su conjunto: materias que se debieran tratar, lagunas a colmar, una posible distribucin de materias, etc:
Cum autem, ut in quarta paragrapho31 edicitur, ea sanctitatis Suae mens sit, ut universus episcopatus in gravissimum hoc opus, quod totius catholicae ecclesiae bonum utilitatemque summopere spectat, concurrat atque conspiret, idcirco Beatissimus Pater magnopere spectat, concurrat atque conspiret, idcirco Beatissimus Pater mandat, ut singuli Archiepiscopi auditis Suffraganeis suis aliisque, si qui sint, Ordinariis qui Synodo Provinciali interesse deberent, quamprimum, idest non ultra quattor menses a receptis his Litteris, huic Sanctae Sedi paucis refereant, an et quaenam in vigente iure canonico, sua eorumque sententia, immutatione vel emendatione aliqua prae ceteris indigeant32.

El episcopado de cada nacin tuvo la facultad de nombrar un representante ante la Comisin Pontificia para la Codificacin:
Insuper Summus Pontifex singularum nationum Episcopis facultatem tribuit ut unum vel alium virum sacrorum canonum ac theologiae scientia praestantem, ab eisdem Episcopis electum, atque ipsorum sumptibus alendum, Romam mittant, qui Consultorum coetui adscribi possit. Quod si eis magis libuerit, poteruntitem Episcopi singularum nationum unum ex illis designare, qui iam a patribus Cardinalibus Consultores, ut supra, electi sint, eique sua desideria
30

31 32

IV. Volumus autem universum episcopatum, iuxta normas opportune tradendas, in gravissimum hoc opus conspirare atque concurrere. Vid. Motu proprio Arduum sane munus, en ASS 36 (1903-1904), pp. 549-551. Se refiere al m.p. Arduum sane munus. Vid. Litterae circulares ad omnes Episcopos pro Ecclesiae legibus in unum redigendis, Pergratum mihi, ASS 36, (1903-1904), pp. 603-604. El manuscrito de la circular se encuentra en ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1.

18

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

transmittere cum Consultorum coetu communicanda; vel etiam aliquem e sua natione nominare, qui, licet extra Urbe commorans, per epistolas Consultoribus adiutricem operam aliqua ratione praestet33.

La respuesta de los obispos a la Carta Circular se produjo en dos momentos. El primero coincidi con la recepcin de la Circular por los obispos; los prelados acusaron recibo del m. p. y de la Carta Circular, y manifestaron su disposicin para colaborar. A la vez, algunos, plantean dificultades en el trabajo a realizar, o dudas sobre la justa interpretacin de la Pergratum mihi. La correspondencia la responda Gasparri, aunque las cartas estaban dirigidas al Cardenal Merry del Val, entonces Secretario de Estado. El conjunto de las respuestas de Gasparri tiene gran inters, porque en las contestaciones interpreta la Carta Circular y deja entrever cul era la mente del autor de la Pergratum mihi y el alcance de sta. Un documento significativo, en este sentido, es la carta del Nuncio en Pars, que tena cierta confusin en cuanto al nmero de representantes que el episcopado francs poda enviar a Roma a la Comisin de Codificacin. Gasparri, respondiendo el 13 de julio de 1904, aprovechaba para explicar exactamente en qu consista la intervencin de los Obispos segn la Pergratum mihi:
Nella lettera circolare del prelodato Emo. Superiore in data di 25 marzo p.p. si stabilivano due punti circa il concorso che lintero episcopato invitato a prestare, vista le intenzioni di Sua Santit, in questo gravissimo lavoro. In primo luogo, ciascun Arcivescovo deve, dentro un determinato periodo di tempo, esporre alla Santa Sede, quali punti del diritto canonico vigente, secondo lavviso suo e dei suoi Suffraganei, dovrebbero essere riformati od emendati. In secondo luogo, Sua Santit ha concesso allEpiscopato di ciascuna nazione il diritto o di inviare a Roma (a sue spese) un Consultore o di designare come suo rappresentante uno dei Consultori gi nominati dalla Commissione pontificia, o finalmente di nominare qualche canonista della propria nazione, il quale, pur dimorando fuori di Roma, possa per mezzo di corrispondenza epistolare prestare il suo concorso nellopera della codificazione. Su questo secondo punto, perci, i Vescovi di ciascuna nazione debbono intendersi fra loro, per poi riferire alla S. Sede la deliberazione presa di comune accordo (...)34.

33 34

Vid. Ibidem. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1, documento Risposta della Santa Sede e degli Ordinarii ed altre lettere.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

19

La segunda contestacin de los obispos a la Pergratum mihi tuvo lugar entre 1905 y 1908, y son propiamente los Postulata Episcoporum. Se trata ya de las sugerencias y propuestas concretas para la codificacin. stas fueron llegando a Roma poco a poco. Las recopil en dos volmenes uno de los Consultores, el P. Bernardino Klumper. El primer volumen lleva como ttulo Postulata Episcoporum in ordinem digesta (1905), y el segundo recoga sugerencias llegadas ms tarde: es el llamado Appendix ad Postulata Episcoporum (1908)35.

35

Los volmenes de Klumper se encuentran en ASV, Commissione cod. Diritto Canonico scat. 4 y 6. En la scat. 4 estn los Postulata Episcoporum ad ordinem digesta, y en la scat. 6 el documento Appendix ad postulata Episcoporum. Algunos originales estn contenidos en la scat. 96, otros en la scat. 84. El nico documento que hemos individuado en la scat. 84 en el que se trata de la convalidacin del matrimonio es una carta fechada en 5 de julio de 1904 enviada desde Polonia. Las animadversiones se contienen en cinco folios mecanografiados, escritos por una cara. Reproducimos el contenido: PROVINCIA POSNANIENSE. Eduardus Likowski. Archiepiscopus Gnesnensis et Posnaniensis. In convalidandis matrimoniis propter occultum, uni soli ex sponsis notum impedimentum invalidis, secundum formam tridentinam tamen contracti removenda conditio de certioranda altera parte. Dispensatio danda cum radicali impedimenti occulti ablatione, ut matrimonium sine novo consensu sit sanatum vel si in aliquo casu opportunum apparuerit, consensus renovetur ex una parte, conscia nempe impedimenti. Motiva: 1. Vias has cum multis gravis auctores, tum Benedictus XIV quae cardinalis et qua Summu Pontifex commendant, agnoscendo multas difficultates et scandala timendo ex certioranda parte inscia. Quae pericula nostris temporibus propter matrimonium civile in dies magis crescunt. 2. Quia in dispensationibus SS. Congregationibus ipsae ponant et quatenus haec certioratio absque gravi periculo fieri nequeat, renovato consenso juxta regulas a probatis auctoribus traditas. Atqui probati auctores ponum duplicem hanc viam ergo esset pro rei gravitate per viam certam relicta periculosa causa solvenda. Tambin examinamos el resto de la documentacin correspondencia- (carta del Arzobispo de Viena de 27 de julio de 1904; carta del Arzobispo de Argel de 7 de junio de 1904; carta del Arzobispo de Alcaranza de 21 de junio de 1904; carta de la Curia Capitular de Marsi de 21 de mayo de 1904; carta del Arzobispo de Chiapas de 4 de junio de 1904; carta del Obispo de Poznan de 5 de julio de 1904; carta del Obispo de Benevento de 12 de julio de 1904; cartas del Arzobispo de Montevideo de 30 de marzo de 1904 y de 19 de octubre de 1904; carta del Arzobispo de Toledo de 20 de julio de 1904; carta del Arzobispo de Torino de 11 de agosto de 1904; carta del Arzobispo de Burgos de 5 de agosto de 1904; carta del Arzobispo de LAquila de 10 de agosto de 1904; carta del Arzobispado de Aix, Arles y

20

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Las sugerencias de los obispos eran de diverso tipo, pues no respondan a un esquema previo36. La recopilacin del P. Klumper est hecha en latn. Rene, en prrafos separados, cada una de las observaciones aportadas por los obispos. Entre parntesis se colocan el autor o autores de cada propuesta. El trabajo de recopilacin lo realiz en dos etapas. La urgente necesidad de tener ordenadas todas las propuestas del episcopado, antes o al mismo tiempo que comenzaban a discutirse los primeros esquemas, y, por otra parte, los lgicos retrasos en el correo o de las contestaciones de algunos de ellos, oblig a editar en 1908 otro volumen con ms sugerencias venidas de todo el mundo37. Hemos examinado los Postulata38 y, por lo que se refiere a nuestra materia, es sorprendente el elevado nmero de las observaciones enviadas a Roma por el episcopado ofreciendo diversas frmulas para regular los aspectos que ellos entendan ms significativos en la convalidacin del matrimonio39. Analizaremos a
Embrun sin fecha; carta del Arzobispado de Volterra de 24 de agosto de 1904; carta del Arzobispo de Caracas y sufraganeos de 31 de julio de 1904) sin que haya referencias a la convalidacin del matrimonio. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico scat. 84. Vid. J. Crdenas, Iter del canon 1012..., o. c., pp. 21-26. Vid. L. Prados, La separacin..., o. c., p. 22. Vid. Apndice documental, Documento nmero 3. El Cap. VII De forma matrimonii fue una de las materias sobre las que ms observaciones llegaron del episcopado. En ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2 hay abundante documentacin y cartas que muestran esta preocupacin. Hay un fascculo manuscrito sin firma ni fecha en el interior de una carpeta que en la cartula dice Busta N. II y anotado a mano Carte diverse 1905, que contiene un documento que es representativo de cuanto decimos: Dalla Prelazione del Visitatore Apostolico Della Diocesi di Girgenti In occassione della visita a Bivona (anime 5000 piu 2000 emigrati) il visitatore riferisce: Questo Arciprete mi dice esser piu volte avvenuto gli emigrati in America, e anche qualche girovago in Italia ha sposato ecclesiasticamente due mogli: perch in America si consentono che quattro testimonii attestino lo stato libero dei contraendi, e in Italia il parroco di origine dopo le pubblicazioni rilascia la fede di stato libero, e il parroco a cui si presentano i contraendi deve contentarsi di questa e del giuramento. Se i contraendi ed i testimoni non hanno coscienza giurano in falso. Questo inconveniente non avviene nel contratto civile,

36 37 38 39

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

21

continuacin el contenido de cada una de estas propuestas40, siguiendo el orden de la recopilacin del volumen de Klumper. 1. El primer grupo de sugerencias procede de los obispos de Poznan (Polonia), del obispo de Wurzburg (Alemania), de los obispos de Prusia, y de los obispos de la provincia de Leopoli (actualmente Lviv, en Ucrania). Solicitan que se imponga en el futuro cdigo un rgimen ms flexible en la concesin de dispensas de impedimentos de derecho eclesistico, pues pretenden que goce de dicha facultad el ordinario del lugar. Se tratara de obtener la facultad de conceder la dispensa del impedimento en aquellos casos en que el matrimonio ha sido celebrado respetando la forma cannica (pero que sera nulo por la existencia del impedimento eclesistico).

40

perch la legge provvede che il Sindaco del luogo del contratto deve avvisarne i Sindaci di origine dei due individui, i quali non possano contrarre altrove senza la fede di statolibero del respettivo Sindaco di origine. Sembra dunque necessario che anche la Chiesa obblighi ciascun parroco ad avvisare dellavvenuto matrimonio i parroci dei paesi dove nacquero gli sposi, e obblighi questi parroci a registrare lavvenuto matrimonio. Tale sembra lunico e pi sicuro rimedio a siffatto abuso. En ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 4 existen 4 ejemplares completos de Postulata. Es un volumen de 283 pginas. Los Postulata sobre la convalidacin del matrimonio estn recogidos en las pginas 191 a 193. En ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 96 se pueden individuar los originales manuscritos enviados por los Obispos de todo el mundo con las sugerencias. Hemos cotejado la documentacin existente en esta caja con la impresa de Klumper. Tan slo comprobamos que no fue incorporado al volumen de la scat. 4 la propuesta llegada desde Buenos Aires que se encuentra en una carpeta en cuya cartula hay una inscripcin manuscrita en la que se lee 1914. Trascribimos dicha sugerencia, contenida en tres folios manuscritos con fecha y firma: Buenos aires 14 de julio de 1904. Que se declaren vlidos los matrimonios de los residentes aun en aquellas partes en que ha sido publicado el Concilio de Trento, como entre nosotros, pues cuando se convierte al catolicismo alguna de las partes, la otra rehusa revalidar el matrimonio, por creerlo innecesario y mientras viene de Roma la dispensa in radice, que suele demorar, la parte convertida no puede en conciencia creerse casada, lo cual impide su conversion o mancha su alma con el pecado.

22

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Post contractum matrimonium (in facie Ecclesiae), concedatur loci Ordinario facultas dispensandi in impedimentis iuris humani.

2. Los obispos de Poznan41 y Prusia plantean a los codificadores la posibilidad de que cuando se celebre un matrimonio, observando la forma cannica, pero nulo por un impedimento que slo uno de los contrayentes conoce, no se deba informar a la parte inocente del impedimento, sino que se acuda directamente a la sanacin en la raz; por tanto, ninguno de los dos cnyuges tendra obligacin de renovar el consentimiento, ni la parte ignorante habra de ser informada. Decamos, al comentar la primera sugerencia de los obispos polacos, que proponan un rgimen ms flexible. Teniendo en cuenta lo que plantean ahora, podramos decir que tambin es un rgimen ms prctico, porque no habra que acudir a la Santa Sede para obtener la dispensa del impedimento y el matrimonio quedara convalidado acudiendo a la sanacin en la raz, concediendo la dispensa el obispo, sin otras solemnidades. Tambin ofrecen una frmula alternativa de convalidacin para estos mismos casos cuando no se quiere acudir a la sanacin en la raz. El matrimonio podra ser convalidado si renueva el consentimiento slo la parte conocedora del impedimento.
In revalidandis matrimoniis, propter occultum uni soli parti notum impedimentum invalidis, sed in forma Tridentina contractis, non apponatu conditio de certioranda altera parte. Sanentur talia matrimonia in radice vel si in aliquo casu expedire visum fuerit, praescribatur renovatio consensus soli parti impedimenti consciae.

3. Los obispos de la Provincia de Lombarda (Italia) tambin estimaron que se deba atribuir al obispo la facultad de conceder la sanacin en la raz. Por tanto, correspondera al ordinario la facultad de conceder dos dispensas: la primera, la de la ley eclesistica de la renovacin del consentimiento, y la segunda, la del impedimento de derecho humano si ste no hubiera desaparecido.
Concedatur episcopo facultas sanandi matrimonia nulliter inita, saltem in quibusdam casibus qui communius contingant.

4. Los obispos de Cerdea (Italia) aportaban una iniciativa original. Sostienen que debera concederse efectos jurdicos a la cohabitacin matrimonial porque entienden que dicha cohabitacin por un periodo de tiempo podra ser causa para

41

Vid. nota 35.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

23

conceder la sanacin de todo impedimento42, y an con ms razn en el caso de que existiera prole. No sabemos el motivo que hay detrs de esta propuesta, pero s podemos intuirlo. Es obvio que la convalidacin del matrimonio es un remedio preventivo a las causas de nulidad matrimonial43, por tanto un instrumento tcnico al servicio de dos de los principios fundamentales sobre los que se sustenta toda la construccin tcnicojurdica del derecho matrimonial: la indisolubilidad del matrimonio y, como consecuencia, el principio del favor matrimonii, que aconseja evitar acudir a la declaracin de nulidad cuando puede salvarse el matrimonio, porque cuando el matrimonio es sustancialmente vlido (porque el consentimiento es matrimonial) pero formalmente nulo (por un impedimento o defecto de forma) hay que hacer lo posible porque la validez sustancial sea tambin formal. Los obispos de Cerdea, en pocas lneas, formulan un principio bastante sencillo aplicable a la convalidacin. En el mismo sentido, habamos encontramos la exposicin que en su momento hizo D. Palmieri en el nmero 2 de su voto44, sosteniendo la doctrina de que si aparece un motivo de nulidad, ser ms conveniente que el matrimonio siga existiendo, y con esta finalidad se podr convalidar el matrimonio mediante la renovacin del consentimiento y la continuidad de la vida matrimonial. Podramos pensar que la intencin de los obispos con esta frmula es que se introdujera una forma de convalidacin tcita o automtica, entendiendo que la vida matrimonial prolongada por un determinado periodo de tiempo debera tener algn valor tambin desde el punto de vista jurdicopositivo, y dicha convivencia marital podra identificarse y significar una determinada voluntad matrimonial. Con este motivo, no tendra sentido la renovacin de un consentimiento (cuando es naturalmente suficiente) que ya existe. La finalidad de esta solucin que ofrecen los obispos es admitir la posibilidad, histricamente aceptada, de la convalidacin

42

43

44

Los obispos no sealan si se refieren a la cohabitacin tras la celebracin cannica del matrimonio. Remedium ordinarium matrimonii invalidi, et semper praeferendum, quantum fieri potest, est eius convalidatio. F. Cappello, Tractatus canonico-moralis de Sacramentis, Vol V De matrimonio, Romae 1947, p. 842. Vid. Apndice documental, Documento nmero 2, voto de Dominicus Palmieri, y la nota a pi de pgina como anotacin a este nmero.

24

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

mediante la declaracin implcita, como la cpula o la cohabitacin durante un tiempo determinado45.


Cohabitatio per determinatum tempus et maxime susceptio prolis sanent omnia impedimenta antea incognita.

5. Los obispos de la provincia de Burgos pidieron que el futuro cdigo regulara que cuando los ordinarios deban ejecutar la dispensa apostlica de un impedimento, tambin puedan aplicar la sanacin en la raz. Con otras palabras, lo que solicitaban era la atribucin al ordinario de la facultad de conceder la sanacin en la raz.

45

Aun en nuestros das no hay acuerdo doctrinal sobre la necesidad absoluta de una nica forma de convalidacin. Tambin en los trabajos preparatorios del cdigo de 1983 se suscit la polmica por este motivo. El debate se centr entre Capello y Fedele. quel defenda la inhabilidad para acusar la nulidad del matrimonio una vez que haba cesado el temor en el matrimonio invlido ex capite vis et metus si los dos contrayentes conviven pacficamente como verdaderos cnyuges; la misma proposicin era extendida por dicho autor a los supuestos de matrimonios invlidos ex capite intentionis o conditionis contra matrimonii substantiam. Fedele, por el contrario, sostuvo que el principio inderogable de la insustituibilidad del consentimiento matrimonial postula que en el centro de la convalidacin del matrimonio cannico est la exigencia de la renovacin del consentimiento matrimonial explcito, rechazando la convalidacin ipso iure del matrimonio nulo. M. Lpez Alarcn y R. Navarro Valls, Curso de derecho matrimonial cannico y concordado, Ed. Tecnos, Madrid 1994, p. 273. El origen del debate mencionado se encuentra no en el periodo inmediatamente anterior a la elaboracin del CIC83, sino en una poca precedente al Concilio Vaticano II. En este sentido, vid. F. Cappello, La legislazione ecclesiastica e i suoi eventuali perfezionamenti, Dec 53 (1942), pp. 385-389; idem. Per la difessa della verit e della dottrina cattolica, Dec 54 (1943), pp. 286-290; idem. Breve risposta al prof. Fedele, Dec 55 (1944-45), pp. 32-33; P. Fedele, A proposito di eventuali perfezionamenti della legislazione acclesiastica in materia matrimoniale, Dec 53 (1942), pp. 76-80; idem. Per la difessa dellattuale legislazione ecclesiastica in materia matrimoniale, Dec 55 (1944-45) pp. 27-32; idem. In tema di convalida del matrimonio canonico nullo per difetto o vizio di consenso, en Studi di diritto canonico in onore di M. Magliochetti, II, Roma 1975, pp. 487-513. Idem. Insostituibilit e irrevocabilit del consenso matrimoniale, en Il matrimonio oggi tra crisi e rinnovamento. Atti del convegno internazionale promosso dalla Facolt di Giurisprudenza dellUniversit Cattolica del Sacro Cuore, Milano 9-10 aprile 1979, Milano 1980, pp. 84-103.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

25

Quoties Ordinarii apostolicam dispensationem in matrimoniis contractis exequuntur, valeant eo ipso, ubi opus esse iudicaverint, ad coniugii sanationem in radice devenire.

6. El episcopado de la Provincia Rhenense (que comprenda una gran zona cercana al ro Rin en la parte de Alemania), y el obispo de Tulle (Francia), tambin creyeron ms conveniente que corresponda al obispo la facultad de conceder la sanacin en la raz cuando se trate de matrimonios nulos en los que concurran las siguientes circunstancias: 1. La nulidad provenga de un impedimento dirimente que afecte slo a una parte. 2. La causa de nulidad pueda removerse por indulto apostlico. 3. Sea incmodo solicitar a la parte inocente la renovacin del consentimiento.
Possit episcopus dispensare in radice, quando comperitur adfuisse impedimentum dirimens super quo ex indulto apostolico dispensare possit, magnum foret incommodum requirendi a parte innoxia renovationem consensus, monita tamen parte conscia impedimenti de effectu sanationis.

7. Los obispos de las provincias de Rouen y Tours, en Francia, plantearon que slo con la concesin de la dispensa del impedimento los matrimonios celebrados de buena fe y en forma cannica, pero nulos por un impedimento de derecho eclesistico que los cnyuges desconocen, sean vlidos desde el momento de la celebracin. Para los casos en que el impedimento fuera pblico, sera necesario que el obispo concediera la oportuna dispensa tambin para el fuero externo. El supuesto as planteado provocara algunos inconvenientes prcticos. El primero proviene de la dificultad de conocer un impedimento oculto de alguno de los cnyuges, que incluso permanece oculto a los mismos cnyuges. Y el segundo problema prctico se plantea para el ordinario: cmo puede conocer un impedimento oculto del que los cnyuges no tienen conciencia.
In matrimoniis bona fide in facie Ecclesiae contractis, sed invalidis ob ignoratum impedimentum iuris ecclesiastici, Ecclesia ita dispenset ut ab initio haec matrimonia valeant in foro interno, salva manente gravi obligatione talia coniugia sanandi in foro externo per dispensationem ab episcopo datam, si quando impedimentum in notitiam veniat sive coniugum sive parochi aut episcopi vel confessarii.

8. Otra observacin del mismo tenor que la de los obispos de Lombarda, que hemos mencionado en tercer lugar es la que hacen los obispos de Munchen (Alemania). Entiendan que se ha de otorgar al obispo la facultad de conceder la

26

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

sanacin en la raz, y por tanto, anexa a aquella, la facultad de dispensar los impedimentos de derecho eclesistico y de dispensar de la obligacin de observar la ley de la renovacin del consentimiento.
Facultas sanandi matrimonia in radice concedatur episcopo saltem vigore quinquennalium.

9. Para los obispos de las provincias belgas y el obispo de Clermont (Pars) la sanacin en la raz sin necesidad de renovar el consentimiento por ninguna de las partes debera concederla el obispo cuando la nulidad del matrimonio est causada por un impedimento que afecta a una sola parte y sea conveniente no hacerle saber al otro cnyuge la existencia de dicho impedimento, o la renovacin del consentimiento. Aclaran que debe tratarse de impedimentos de derecho eclesistico.
Concedatur episcopis facultas sanandi in radice, quando revalidandum est matrimonium, cuius nullitatem una sola pars novit et magnum futurum sit incommodum requirendi a parte innoxia seu ignara renovationem consensus, (quando impedimentum est tale in quo R.P. dispensat).

10. El episcopado belga aporta una ltima propuesta. Creen conveniente que se otorgue a los obispos la facultad de conceder la sanacin en la raz a los matrimonios nulos por impedimentos pblicos u ocultos de consanguinidad o de afinidad en segundo grado de manera que no puedan separarse sine gravissimis incommodis quienes se tienen por cnyuges. Esta sugerencia es similar al supuesto que De Becker plantear en su voto en el Can. V 146, y tambin pensamos que son los casos a los que podran referirse los obispos franceses, que hemos sealado en el nmero 7.
Concedatur episcopis facultas convalidandi matrimonium quod reperitur invalide contractum ob impedimentum tam publicum quam occultum consanguinitatis vel affinitatis in secundo gradu, quotiescumque putati coniuges ab invicem sine gravissimis incommodis separari nequeunt.

11. Los obispos de las provincias de Cincinnati (USA), Boston (USA) y de Lepoli (Ucrania) estimaban ms oportuno no obligar a renovar el consentimiento a la parte que desconoca la existencia de un impedimento, y que, adems, la convalidacin se produzca statim inmediatamente por la renovacin del consentimiento de la parte afectada por el impedimento.
S. Sedes declaret simplicem dispensationem revalidare absque novo compartis ignorantis impedimentum consensu matrimonium, statim ac pars rea consensum novum dederit.
46

Vid. Apndice documental, Documento nmero 1, Voto de De Becker.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

27

12. Para los obispos de Quito los matrimonios nulos por impedimentos ocultos deberan ser convalidados sin necesidad de renovar el consentimiento ni de informar a la parte ignorante de la existencia del impedimento. Esta proposicin se asemeja a las examinadas en los nmeros 4 y 11, ofrecidas por los obispos de Cerdea, y por algunos obispos americanos y de Europa del Este. Tienen en comn la simplicidad del rgimen para convalidar estos matrimonios. La solucin de los obispos de Quito est planteada en trminos muy genricos, pero en su formulacin late un principio sobre la convalidacin que no pasa desapercibido: la necesidad de simplificar y reducir al mximo los formalismos que pudieran aadirse a la convalidacin, centrando su atencin en la finalidad de la institucin ms que en la forma.
Matrimonia invalida ob occulta impedimenta posint revalidare sine consensus renovatione nec alterius partis nullitatem ignorantis cognitione.

13. Tambin los obispos del noreste espaol (de la provincia eclesistica de Tarragona) pensaron que la facultad de dispensar los impedimentos de derecho eclesistico debera corresponder al obispo.
Valeat episcopus dispensare super omnibus impedimentis iuris ecclesiastici detectis post matrimonium bona fide saltem ab alterutra parte contractum, exceptis sacro ordine, voto solemni et affinitate in linea recta ex copula licita.

b) Appendix ad Postulata Episcoporum.


El documento elaborado por el P. Klumper Appendix ad Postulata Episcoporum47 en 1908 contiene las ltimas aportaciones recibidas del episcopado sobre la convalidacin del matrimonio48.

47

48

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 6. Es un volumen impreso por la Typografa Vaticana en 1908 que consta de 68 pginas. En las pginas 45 y 46 se recogen los ltimos postulata de los obispos hechos al Cap XI De matrimonio revalidatione del Libro III. La fecha de la recopilacin es 1908. En esta poca ya haban sido elaborados y discutidos seis esquemas para el Cap. XI De matrimonii convalidatione. De todas formas, la propuesta Bohemia quedara incorporada en todos estos antedichos proyectos.

28

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

1. Los obispos de Bohemia, en la zona europea de los Balcanes, estn de acuerdo en que no sea necesario informar a la parte que ignora la existencia de un impedimento o de un vicio del consentimiento.
In convalidationibus remittatur clausula certiorata prius altera parte, ita ut dispensatio semper habeat, in quantum opus, effectum sanationis in radice quoad partem impedimenti nesciam.

2. Por ltimo, el Arzobispo de Sassari (en Cerdea, Italia) se muestra partidario de conceder la sanacin en la raz a todos los matrimonios contrados; por tanto, incluye los matrimonios celebrados con un impedimento de derecho divino o natural (siempre que el impedimento hubiera desaparecido).
Sanentur in radice matrimonia iam contracta, quin adhibitae fuerint cautelae, quae insinuant theologi.

Examinando los postulata que varios obispos enviaron a Roma sobre el consentimiento matrimonial49 recogidos en el Appendix, hemos encontrado una referencia a la convalidacin del matrimonio. Se trata de una aportacin hecha por el episcopado bohemio. Afirman que los amentes que celebraron el matrimonio durante un intervalo de lucidez mental podran obtener la convalidacin de su matrimonio y, por tanto, la legitimacin de la prole.
Amentibus in lucidis intervallis tantummodo, si agatur de convalidando matrimonio prius contracto et legitimanda prole, contrahere permittatur.

Hemos cotejado el volumen donde est la recopilacin de postulata elaborada por Klumper y la documentacin original manuscrita enviada a Roma por los Obispos y otros eclesisticos50. Podemos concluir que, en lneas generales, la recopilacin de Klumper incorpora fielmente las peticiones del episcopado51.
49

50 51

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 6. En las pginas 43 y 44 se recogen las dos nicas sugerencias hechas por el episcopado al Cap. VI De consensu matrimoniali. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 96. Hemos examinamos el documento denominado Dessiderata dei Vescovi contenido en una carpeta en la que puede leerse en la portada Sezione Particolare, Codificazione del Diritto Canonico. 1904. Recoge las cartas enviadas por los Obispos de Argel, de la Regin Emiliana (Italia), del Obispo de Acerenga y Matera, del Vicario Capitular de Mansi, del Obispo de S. Angelo di Lombardi (Italia), del Arzobispo de Antequera (Mxico) y de sus sufragneos, del

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

29

Obispo de Anagni, del Episcopado Lombardo, del Arzobispo de Pars y sus sufragneos, del Episcopado de la Liguria, del Arzobispo de Montevideo, de los Obispos de la Delegacin Apostlica en las Indias Orientales, del Episcopado Holands de la provincia de Utrecht, del Episcopado campano, de algunos obispos espaoles, del Arzobispo de Naxos y sus sufraganeos, del Arzobispo de Colombo y sus sufraganeos, del Arzobispo de Viena, del Arzobispo de Avignon, de los Obispos de la Regin Umbria, del Arzobispo de Bombay, del Arzobispo de Alba Giulia, del Arzobispo de Oristano (Cerdea), de los Obispos de la Regin Subalpina, del Arzobispo de Burgos, de los Obispos de la Regin Abruzzese, del Arzobispo de Aix, del Arzobispo de Buenos Aires, del Obispo de Volterra, del Arzobispo de Caracas y sufragneos, del Obispo de Ugento. Entre esta documentacin no hay referencias a la convalidacin del matrimonio. Sin embargo, en otro documento, conservado en una carpeta de caractersticas similares a la descrita anteriormente, que contiene otras cartas de Obispos, s hemos encontrado algunas que tratan de la convalidacin del matrimonio y que no fueron incorporadas al volumen de Klumper. Reproducimos el texto de estas cartas relativo a la convalidacin del matrimonio: - Synopsis eorum quae in viginti iure canonico immutanda seu emendanda esse Episcopatus Borussiae arbitratur: In convalidandis matrimoniis propter occultum, uni soli ex sponsis notum impedimentum invalidis, secundum formam tridentina tamen contracti, removenda conditio de certioranda altera parte. Dispensatio danda cum radicali impedimenti occulti ablatione, ut matrimonium sine novo consensu sit sanatum vel si in aliquo casu opportunum apparuerit, consensus renovetur ex una parte, conscia nempe impedimenti. Se recogen los postulata en un fascculo compuesto de 9 folios con una impresin de muy buena calidad. - Episcopi Statum Foederationem Americae Septemtrionalis. Cum a modernis communiter sanatio in radice sic expliciter ut a simplici dispensatione differat tantummodo quoad modum obtinendi et applicandi, videtur opportunum Sanctae Sedis decretum secundum quod simplex dispensatio statim matrimonium convalidare possit, consentiente una parte solummodo, absque novo compartis ignorantis consensu. Estn recogidas en un manuscrito de 47 pginas. - Obsequentissimi, humillimi filii, Eminentissimus Cardinalis Archiepiscopus Mediolanensis et Episcopi eiusdem suffraganei Longobardae Provinciae: II. Circa matrimonium. e) Optandum esse videtur ut S. Sedes decretaria sententia pronunciet, quod si deprehendatur aliquod impedimentum dispensabile, quando omnia parata sunt, posit episcopus dispensare quoties sine gravissimo incomodo differi nequeat, sive in impedimento dirimente omnino occulto, sine in eiusmodi impedimento

30

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

c) Animadversiones Episcoporum.
La segunda intervencin de los obispos se produce con los trabajos de codificacin ya avanzados. Aunque las Animadversiones las analizaremos en el momento cronolgico correspondiente al iter de la convalidacin, podemos sealar ahora que los Obispos recibieron el Esquema oficial de 1913 de los libros III De
natura quidem publico, sed reipsa occulto, sive in impedimento materialiter publico, sed formaliter occulto; f) opportunum censeremus decerni irritum matrimonium quod coram parocho reluctante ac coacto attentatur, ac proinde temperandum caput TAMETSI; g) tandem quoad matrimonium optaremus concessam episcopis facultatem sanandi matrimonia nulliter inita, saltem in quibusdam casibus qui communius contingant. Al final incorpora la fecha (4 de julio de 1904) y la firma del Obispo Andreas C. Ferrari, con el sello de la Curia. - El Obiso de Reims escribi: Omnibus Episcopis concedatur facultas dispensandi in radice, quando conferitur adfuisse impedimentum dirimens super quo, ex indulto apostolico, dispensare possint magiscumque fore incommodum requirendi a parte innoxia renovationem consensus, monita tamen parte conscia impedimenti de effectu hujus sanationis. Est contenida en un fascculo de 11 pginas manuscritas; fechado el 15 de septiembre de 1904. - En cinco folios mecanografiados, sin fecha, encontramos la siguinte peticin: Gulielmus Henricus Elder, Archiepiscopus Cincinatensis. Gulielmus Mc. Closkey, Episcopus Ludovicopolitana. Francis. S. Chatand, Episcopus Indianapolitani. Joannes S. Foley, Episcopus Detroiensis. Josephus Richter, Episcopus Grandormensis. Camillus P. Maes, Episcopus Covingtonensis. Thomas S. Byrne, Episcopus Nashvillensis. Herman J. Alerding, Episcopus Waynecastrensis. Jacobus J. Hartley, Episcopus Columbensis. Henricus Moeller, co-adjutor Archiepiscopus Cincinatensis abfuit ille Rev. Ignatius Horstmann Episcopus Clevelandensis. Cum a modernis communiter sanatio in radice sit explicitur ut differat a simplici dispensatione tantummodo quoad modum obtinendi et applicandi dispensationem, videtur opportunum, ut Sancta Sedes declaret simplicem dispensationem matrimonium revalidare absque novo compartis ignorantis impedimentum consensu, statim ac pars rea consensum novum dederit. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 96.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

31

Rebus52 y IV De iudiciis para que plantearan observaciones sobre los cnones. No se trataba ya, por tanto, de sugerencias generales sino de observaciones detalladas sobre cnones aprobados por la Comisin Especial de Cardenales.

4. La asignacin Colaboradores.

de

materias

Consultores

La Carta Circular Pergratum mihi, de 25 de marzo de 190453, contiene en el mismo cuerpo del escrito el nombramiento de 17 Consultores, y en nota a pi de pgina otros 25. Junto a la Pergratum mihi se acompaaba tambin una copia del m. p. Arduum sane munus y una carta de Gasparri con una explicacin de las normas all contenidas54. El nombramiento de los Consultores correspondi al Papa. La aprobacin del ndice de materias permiti solicitar los votos a los Consultores. De acuerdo con el nmero 5 del Reglamento para la Comisin Pontificia instituida por el Santo Padre para la codificacin del derecho cannico, de 11 de abril de 1904, cada materia se distribuye entre, al menos, dos consultores55. Los votos sern la primera fuente del proceso codificador porque constituyen el punto partida del trabajo para la redaccin de los futuros esquemas56. Para

52

53

54

55

56

Es el Esquema que nosotros hemos denominado G. Vid. Apndice documental, Documento nmero 20. Fue el Cardenal Secretario de Estado Merry del Val quien la envi a todo el episcopado mundial. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1, documento Nomine, partecipazioni, inviti, biglietti, publicado por J. Crdenas del Carre, Iter del canon 1012..., o. c., Apndice I, documento nmero 12. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 3. En el nmero 5 se prescribe: Ogni materia verr da Monsignor Segretario distribuita almeno a due Consultori; ciascuno dei quali per la sua parte, la studieranno profondamente e con ogni diligenza, formulando in latino i rispettivi canoni od articoli. Questi lavori, stampati e distribuiti a tutti i Consultori, verranno discussi in Consulta. El Reglamento est publicado en J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., Documento 1.G, pp. 287-289. Vid. Ibidem, pp. 70-71.

32

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

nuestro estudio tienen un valor particular porque son el primer proyecto sistemtico de disciplina de la convalidacin del matrimonio57. Existe un documento denominado Indice delle materie del Codice di Diritto Can. col Nome ed indirizzo dei Sig. Consultori ed il termine per la consegna del lavoro58 que contiene las materias, segn el orden del Index materiarum, el nombre del Consultor o Colaborador al que fue asignado la elaboracin del voto, su direccin, y el mes y ao en que deba entregar el voto59. Los votos los estudi la Comisin de Consultores, y tras recorrer varias fases y revisiones fueron finalmente presentados a una Comisin formada por un restringido nmero de Cardenales60. La elaboracin de los votos sobre la convalidacin del matrimonio, De matrimonio revalidatione, fue inicialmente asignada al P. Dominicus Palmieri S. J., a Julius De Becker y al Dr. Hugo Laemmer. Palmieri y De Becker redactaron sus

57

58

59

60

Vid. Ibidem, p. 72. El propio Gasparri explica la importancia que tuvieron los votos para la elaboracin de los cnones del Cdigo: Nella Praefatio apposta al testo del Codice si dice che i Consultori, attenendosi alle regole prescritte, dovevano preparare i canoni sulla parte del Codice loro assegnata. A questo proposito debbo dire che una Commissione di scelti canonisti discusse innanzi tutto lindice del Codice che poi venne in parte modificato secondo che lo svolgimento del lavoro suggeriva; inoltre compil lelenco dei migliori canonisti conosciuti in tutta la Chiesa latina ed assegn a ciascuno la parte sulla quale doveva redigere i canoni (...) Come si dice nella Praefatio su ciascun punto scrissero almeno due Consultori, ma sui punti di particolare difficolt od importanza scrissero tre od anche quattro in guisa per che uno non sapesse dellaltro. Questi voti stampati e distribuiti servivano di base alle discussioni. P. Card. Gasparri, Storia della codificazione del diritto canonico per la Chiesa latina, Acta Congressus Iuridici Internationalis, Pontificium Institutum Utriusque Iuris, Romae 12-17 novembris 1934, Vol. IV, pp. 5-6. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. El Indice fue publicado por G. Felliciani, Mario Falco e la codificazione del diritto cannico, en M. Falco, Introduzione allo studio del codex iuris canonici, Torino 1925, pp. 36-49. Vid. J. J. Bello Gonzlez, Los procedimientos administrativos..., o. c., p. 57. Vid. J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., p. 73; vid. Ibidem, p. 74, nota 47. Sobre este procedimiento, vid. Ibidem, pp. 51-53. En cada fase de este trabajo haremos referencia a algunos aspectos organizativos de la codificacin.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

33

votos aportando las diversas hiptesis de trabajo que a continuacin estudiaremos ms detalladamente. H. Laemmer no lleg a participar en los trabajos de la codificacin. En el ASV61 hay un documento de inters que est recogido en una carpeta en cuya portada se lee: Indice dei voti62. En su interior custodia un primer grupo de documentos numerados con lpiz rojo en la parte superior derecha. Todos estos folios estn manuscritos63 y en la parte superior del primer folio puede leerse:
Indice Generale (ordine cronologico) degli stampati per la Codificazione del Diritto Canonico.

A continuacin contiene un elenco numerado de 130 documentos64 que hasta ese momento se haban producido durante esta primera etapa de la codificacin. En el nmero 28 se menciona el voto de Dominicus Palmieri De Matrimonio Revalidatione65. El documento numerado con el 13 es el voto de Dominicus Palmieri De consuetudine66 de 1904. El documento al que se refiere el nmero 39 es el voto de De Becker sobre De consensu matrimoniali67. Con el nmero 43 se identifica el voto de Julius De Becker De matrimonii revalidatione68.

61 62 63

64 65

66 67 68

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 3. Es una carpeta de color verde que contiene en la portada la inscripcin citada manuscrita. La caligrafa es muy semejante a la de Gasparri, por lo que probablemente fuera elaborado por el Cardenal. En realidad, la numeracin acaba en el 125, pero hay cinco documentos numerados bis. Est en el folio 2, a lpiz, al final de la lnea contiene una indicacin ilegible; y tambin se seala la fecha de entrega del voto: 1905. Fue elaborado en 1904. Se referencia en el folio 1 de este documento. Est enunciado en el folio 2 y la fecha es 1905. Est enunciado en el folio 2 y la fecha es 1905.

34

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

El nmero 48 contiene una inscripcin sobre otro voto elaborado por J. De Becker para el Libro III De Matrimonio69. En la misma carpeta citada se guarda otro boceto manuscrito de 5 pginas70. El encabezamiento del documento contiene la siguiente inscripcin:
Voti dei Revmi. Consultori (stampati) per la Codificazione del Diritto Canonico Distribuiti secondo le materie.

A continuacin, en un listado, se sealan las materias, el nombre, el ao y una referencia sobre la posicin de cada uno de los votos. De Becker y Palmieri aparecen distinguidos de este modo:
MATERIA 46 De matrimonio (prael) 49 De matrimonio (De consensu) 50 De matrimonio (De consensu) 60 De matrimonio (De convalid) 61 De matrimonio (De convalid) NOME De Becker Palmieri De Becker Palmieri De Becker ANNO 1905 1905 1905 1905 1905 POSIZIONE71 48 46 49 29 49 52 39 50 53 28 61 65 43 62 66

Tambin la scatola 3 contiene un documento que identifica los votos de Palmieri y De Becker. Es un cuaderno manuscrito de pastas rojas. En la portada tiene la inscripcin Codificazione del Diritto canonico. Protocollo generale. Slo hay anotaciones en las primeras 17 pginas. Se enumeran un total de 346 documentos elaborados

69

70 71

No sabemos con certeza a qu voto se refiere. Con cierta probabilidad se trata del voto relativo a los cnones preliminares, pues en el interlineado, anotado a mano puede leerse: (Praelim.-De Sponsal.-). La frase contina, pero es ilegible. Igualmente numeradas con lpiz rojo, manuscritas, probablemente, por Gasparri. Para referirse a la posicin hay tres columnas. En la primera es clara la anotacin original, porque est hecha con tinta y con la grafa del autor del resto del manuscrito (probablemente Gasparri). El segundo nmero est escrito a lpiz negro, y el tercero con trazos mucho ms gruesos con lpiz de color rojo.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

35

hasta finales de 1905. No todos los documentos que se recogen en el protocolo tienen la fecha. El primer documento del que se da fe es de fecha 1 de febrero de 1904. El ltimo que lleva la fecha es el nmero 338, datado el 2 de noviembre de 1905 y es el Acta de la Consulta Parcial del mismo da 2 de noviembre de 190572. Los votos de Palmieri y De Beker quedan anotados con estas referencias:
Nm de ordine 280 data oggetto Num del Vol, Num di Busta N.o.R.e. 3 2.
I. Voto del Rvmo De Becker sul Tit. De matrimon.

Voti dei Consultori Palmieri, Latini, Van Rossum sul Can. VI de Legibus

a) Julius De Decker.
De Becker no es nombrado en la Pergratum mihi y por tanto no asisti el 17 abril de 1904 a la primera reunin general de la Comisin de Consultores73. Pero con posterioridad a la Pergratum mihi, y por la colaboracin de las Universidades Catlicas74, se solicit a otros especialistas en derecho cannico que emitieran
72 73

74

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 3. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 2. Vid. J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., pp. 291-340, Documento 1.H. Verbali della Commissione per la subdivisione delle materie, 17 aprile-28 giugno 1904. Por carta fechada en 6 de abril de 1904 la Comisin Pontificia pidi la colaboracin de las Universidades Catlicas en la Codificacin. Era una peticin genrica. Las Universidades que respondieron proponan nombres de profesores expertos en las diversas disciplinas cannicas. En ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1 se encuentra el documento Risposte delle Universit Cattoliche con las respuestas oficiales de Universidades e Institutos Catlicos. Vid. ASS 37, (1904-1905), pp. 130-131; Assieme ai numerosi manoscritti di voti o progetti presentati dai consultori nellaprile del 1904 per lelaborazione dellIndex materiarum, abbiamo rinvenuto il manoscritto di una Circolare datata 6 aprile, la quale, bench la grafa non corrisponda a quella del Gasparri, gli di certo attribuibile quale promotore; detta Circolare era diretta alle Universit Cattoliche affinch anchesse prendessero parte al compito della codificazione. Essa consiste in un invito rivolto per dare attuazione al volere del Papa, perch si comunicassero i nomi di canonisti di prestigio e delle materie sulle quali avrebbero potuto formulare voti o progetti per il futuro codice. Tale lettera fu pubblicata cos come appare nel manoscritto che abbiamo rinvenuto. Dalle

36

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

votos sobre las materias que se les asignaron. Por tanto, en sentido tcnico no fue Consultor, sino Colaborador75. Existe abundante material en el ASV76 que permite reconstruir el proceso de su nombramiento como consultor77. No hemos localizado, sin embargo, entre dicha documentacin la propuesta de ndice que fue enviada a todos los Consultores en la que se asignaban las materias sobre las que deban elaborar los correspondientes votos78. A De Becker se le confi la elaboracin de tres votos, todos ellos sobre el Libro III De Matrimonio: Canones praeliminares79; De consensu80, y De matrimonii

75

76

77 78

79

risposte pervenute, alcune delle quali sono conservate in originale anche nellASV, vennero fuori i nomi di alcuni futuri consultori o collaboratori, e diversi voti e progetti per le distinte materie del Codex. Questa richiesta manifestava la consapevolezza dellutilit di chiedere, per il lavoro di codificazione, la collaborazione di canonisti ben preparati che lavoravano fuori Roma i quali, oltre ad apportare la propria competenza, avrebbero contribuito ad arrichire la legislazione universale con la lesperienza maturata dai diritti particolari. J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., pp. 48-49. Nella struttura organizzativa della codificazione in generale, lelemento differenziatore tra consultore e colaboratore conisteva essenzialmente nel fatto che i consultori erano presenti alle sessioni in cui si discutevano i progetti. Questa partecipazione dipendeva fondamentalmente della previa residenza in Roma, salvo qualche caso eccezionale in cui qualche collaboratore si trasfer allUrbe per intervenirvi, diventando cos, normalmente, consultore. Ibidem, p. 67. Revisando en ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1 y 2 hemos individuado 6 cartas. Tres estn dirigidas por De Becker a Gasparri y otras tres por Gasparri a De Becker. No descartamos que puedan encontrarse, traspapeladas entre otros documentos, alguna carta ms. Vid. Annuario Pontificio 1917, Roma 1917, p. 460. S se encuentra la que fue enviada (o una copia) a D. Palmieri. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 34. Vid. J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., p. 240. Documento 1.A.1. Este voto ha sido estudiado y publicado por J. Crdenas del Carre, Iter del canon 1012..., o. c., pp. 159-165, y Apndice I, 20, pp. 295- 302.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

37

revalidatione81. El documento ms antiguo que hemos encontrado donde aparece por primera vez nombrado De Becker en el ASV es un fascculo de 2 folios fechado en 7 de mayo de 190482. En este documento, junto a los nombres del P. de Luca y De Becker (Lovaina) est la siguiente anotacin:
La materia concernente gli impedimenti matrimoniali cognationis spiritualis, ordinis sacri, voti e ligaminis.

De la misma poca es tambin una carta83 redactada a mquina y firmada por el Rector de la Universidad Catlica de Lovaina dirigida a Gasparri. Lleva fecha 22 de mayo de 1904. El Rector propone la colaboracin de J. De Becker, Bondroit y M. Van Hove para los trabajos de la codificacin. El resto de la correspondencia es de los aos 1905 y 190684. Teniendo en cuenta lo expuesto, nos referiremos siempre a De Becker como Consultor85

80

81 82

83 84

85

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 36. Vid. J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., p. 241, Documento 1.A.1. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 38. Vid. Ibidem, p, 241, Documento 1.A.1. Es un manuscrito de dos hojas escrito por ambas caras. Parece el boceto o borrador de una propuesta de asignacin de materias a Consultores. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1 y 2. De Becker escribe a Gasparri el 1 de abril de 1905. Hay un borrador de carta dirigido a De Becker, sin firma (pero con la caligrafa de Gasparri) fechado en 2 de junio de 1905 por la que se le avisa de la fecha de comienzo de los trabajos de la Subcomisin que se encargara de elaborar el Libro III De matrimonio; y otra carta de De Becker a Gasparri con fecha 7 de agosto de 1906. Gasparri escribe un borrador de carta para De Becker por la que se le solicita informacin sobre los trabajos que la Comisin le haba encargado y se le seala el mes de abril del ao siguiente como trmino del plazo de entrega. Est fechada en 8 de agosto de 1906. En el voto, debajo del nombre, se le designa con el ttulo de consultoris.

38

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

obviando la discusin sobre la distincin entre Colaborador y Consultor86, ya que la mayora de los autores sostienen su relativa relevancia prctica87. Otro documento de inters, al que ya nos hemos referido88, es la distribucin de las materias entre los consultores y colaboradores. En la pgina 7 est escrita la asignacin del Cap. XI De matrimonii revalidatione a Palmieri, Laemmer89 y De Becker.

b) Dominicus Palmieri.
Naci en Piacenza el 4 de julio de 1829 y muri en Roma el 28 de mayo de 1909. Ordenado sacerdote en 1852, en el mismo ao entra en la Compaa de Jess. Fue profesor de filosofa en el Colegio Romano de 1861 a 1867, de teologa de 1867 a 1873 y de Sagrada Escritura en Holanda de 1878 a 1894. Cuando regres a Roma en 1894 trabaj como telogo de la Penitenciara, consultor del Santo Oficio y, posteriormente, como Consultor de la Comisin Pontificia para la elaboracin del Cdigo de derecho cannico90. Entre sus obras, en el mbito jurdico, destaca su tratado sobre el matrimonio91.

86

87

88 89

90

91

El Abogado Filippo Pacelli no aparece nombrado como Consultor en la Pergratum mihi, y sin embargo tuvo un papel relevante en todo el proceso codificador, habiendo intervenido hasta con la aportacin de sus animadversiones, una tarea que strictu sensu habra sido reservada exclusivamente a los Consultores. Vid. entre otros, J. A. Navarrete Murra, Prueba..., o. c., pp., 275-276; J. Cardenas del Carre, Iter del canon 1012..., o. c., pp. 53-58; L. Prados Rivera, La separacin..., o. c., p. 24, nota 24; J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., pp. 67-68. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. El documento est fechado en mayo de 1905 y Laemmer tiene una raya sobre su nombre. La palabra Collaboratori est escrita con otro tipo de tinta y caligrafa. Vid. AA. VV., Enciclopedia Cattolica, Firenze 1952. Tomo IX, pp. 660-661; Vid. F. Bonnard, voz Palmieri Dominique, en AA.VV., Dictionnaire de Theologie Catholique, Pars 1932, vol XI, p. 1835. D. Palmieri, Tractatus de matrimonio christiano, Roma 1880, y Prato 1897.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

39

Colabor en la codificacin redactando tres votos: para el Libro I (Normae Generales) se le asign de consuetudine92; para el Libro III (De Rebus) elabor los votos De consensu93 y De matrimonii revalidatione94. En la scatola 1 se conserva un fascculo de 11 pginas fechado en 18 de julio de 1904 que contiene el ndice de materias del futuro cdigo y la asignacin de las materias sobre las que Dominicus Palmieri S.J. debera elaborar los votos. Est firmado por Palmieri en la ltima hoja. All se dispone tambin el plazo lmite para la entrega de los votos que le correspondi redactar:
Non ultram proximum Octobris quantum pertinet ad L. I., Tit. II; non ultra mensem Maii 1905 quantum pertinet ad L. III tit VII cap. VI et ad L. III tit. VII cap. XI.

Otro documento del ASV donde figuran las materias que se atribuiran a Palmieri es un fascculo de dos folios mecanografiados que lleva por ttulo Consultori per la Codificazione del Diritto canonico95. Palmieri con la impresin de la mquina est sealado como nmero 35 de la lista, pero, tachado y sobrescrito a mano, es el nmero 33. Junto a su nombre se aade una anotacin manuscrita tambin con una tachadura encima en la que se lee: Teologo della Penitenzieria Apost. Existen otros 4 documentos similares al anterior que contienen listas de Consultores: una parte escritos a mquina y otra a mano. En todos, Palmieri es el nmero 35 impreso con la mquina, pero sobrescrito a mano es el 33. La diferencia entre estos documentos es que al final de cada elenco hay un aadido escrito a mano que completa la lista de los Consultores. Ningn documento lleva impresa la fecha.

92

93

94

95

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 10; vid. J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., p. 237, Documento 1.A.1. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 35; vid. J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., p. 240. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 38; vid. J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., p. 241. A mano hay un aadido que dice residenti in Roma. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1.

40

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

c) Dr. Hugo Laemmer.


En el ASV96 existen varios documentos que mencionan la participacin de Hugo Laemmer97 como posible Consultor para la codificacin, concretamente para la elaboracin del Cap. XI sobre la convalidacin del matrimonio. El primero es una nota redactada por Wernz, sin fecha, escrita por las dos caras y que tiene como ttulo: Elenchus quorundam canonistarum idonearum ad novam compililationem juris canonici. Es un conjunto de canonistas de prestigio que podran trabajar para la elaboracin del cdigo. Cuando en la lista le toca el turno a Laemmer, Wernz anota: Dr Laemmer. Professor juris canonici in Universitate Wratislaviensi. Vir eruditus, qui di codificatione juris canonici proprium publicaverat opusculum. El segundo, es un documento manuscrito98, sin fecha ni ttulo, donde se inscriben los consultores emparejados. Aparece Laemmer con Palmieri, y junto a sus nombres, a la derecha del folio, la inscripcin: De revalidatione. A la vista de esta documentacin, una primera conclusin nos aparece con cierta evidencia: el Consultor J. De Becker inicialmente no estaba previsto entre los que elaboraran los votos sobre la convalidacin del matrimonio. Sin embargo, en un tercer documento, un fascculo de 5 pginas escrito por las dos caras donde estn compilados los consultores que se encargaran de cada captulo99 s que aparecen juntos Laemmer y De Becker. En ese escrito podemos observar la siguiente anotacin: Cap XI De matrimonii revalidatione P. Palmieri Laemmer De Becker.

96 97 98

99

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. Era muy conocida su obra Institutionem des Katholischen Kirchenrechts, Freiburg 1882. Es un boceto o borrador, sin fecha, que se asimila a una propuesta de Consultores que deberan elaborar los cnones de cada materia. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. Este documento est fechado en mayo de 1905. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

41

Tambin existe una carta enviada por Laemmer a Gasparri, fechada el 16 de agosto de 1904 en la que H. Laemmer se disculpa y excusa de no poder colaborar en el proyecto de la codificacin100. Dos meses despus de que H. Laemmer escribiera, recibi una contestacin a su carta. Al menos es lo que podramos deducir de un borrador101, manuscrito, con el timbre de la Secretaria S. Congregationis Negotiis Ecclesiasticis Extraordinariis. Praepositae, que est fechado en 1 de octubre de 1904102. Probablemente en un primer momento De Becker no estaba includo entre los Consultores que se encargaran de elaborar los votos sobre la convalidacin del matrimonio, pero teniendo en cuenta las circunstancias de edad y salud de Laemmer se decidi cambiar de parecer.

100

101 102

En la carta, Laemmer explica que el motivo fundamental de su negativa es el mal estado de salud. Transcribimos el cuerpo de la mencionada carta: Ex Secretaria Pontificii Cardenalium Coetus pro Ecclesia legibus in unum redigendis literae ad me pervenerunt Romae d. XXI Julii a.c. a te datar, iusta quas pro futuro codice iuris canonici ordinando materia de consensu matrimoniali et de matrimonii revalidatione (L. III tit VII, cap. VI et XI) meo studio ita quit assignata, ut in ex tractanda praescriptas a purpuratis patribus noveras mihi fovent retinendae. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. Ibidem.

42

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

B.

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA LEGISLACIN PRECODICIAL.

Antes de analizar los votos de los Consultores, que constituyen una propuesta de regulacin ex novo de la convalidacin del matrimonio, es conveniente ofrecer un apunte histrico sobre la formacin de este instituto. Es difcil sealar con detalle cul era el derecho vigente anterior a la promulgacin del cdigo. Sobre las fuentes de la convalidacin, algunos autores afirman que en el derecho histrico este instituto tiene su antecedente en el matrimonio presunto que permiti revalidar el consentimiento de futuro (esponsales), el matrimonio bajo condicin suspensiva y el que era nulo por miedo u otro vicio del consentimiento o impedimento siempre que hubiera seguido cpula o cohabitacin con afecto marital, porque se presuma que haba existido consentimiento de presente en el caso de esponsales y consentimiento vlido en los otros supuestos103. En este sentido resolvieron las siguientes decretales: a) Convalidacin de esponsales: Veniens ad nos, X 4.1.15104; Is qui fidem, X 4.1.30105; b)

103

104

Un resumen sobre el satus quaestionis de legislacin vigente en la poca de la codificacin, se encuentra en F. X. Wernz, Ius Decretalium, Tomus IV, Ius Matrimoniale Eccles. Catholicae, Prati 1912, pp. 547-575, y la bibliografa all citada. Veniens ad nos G. lator praesentium sua nobis relatione monstravi, quod in domo sua mulierem quandam recepit, de qua prolem habuit, et cui fidem coram pluribus praestitit, quod eam duceret in uxorem. Interim autem, quum apud domum vicini sui pernoctaverit, eius filia nocte illa secum concubuit, quos pater puellae simul in uno lecto inveniens, ipsum eam per verba de presenti desponsare coegit. Qui nuper in presentia nostra constitutus nos consuluit, cui potius adhaerere deberet. Quia vero nequaquam innotuit nobis, utrum post fidem praestitam primam cognoverit. Ideoque mandamus, quatenus rei veritatem diligenter inquiras, et, si inveneris, quod primam post fidem praestitam cognoverit, ipsum cum ea facias remanere; alioquin secundae, nisi metu coactus, qui posset in virum costantem cadere, eam desponsaverit, adhaerere facias ut uxori. X 4.1.15.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

43

Convalidacin de matrimonio condicional: De illis, X 4.5.3106; Per tuas, X 4.5.6107; c) Convalidacin de matrimonios viciados: Ad id, X 4.1.21108; A nobis tua, X 4.2.8109; Veniens, X 4.7.7110; Insuper, X 4.18.4111; Si infantes, in VI 4.2, unicum112.
105

106

107

Is qui fidem dedit M. mulieri super matrimonio contrahendo, carnali copula subsecuta, etsi in facie ecclesiae ducat aliam et cognoscat, ad primam redire tenetur, quia licet praesumptum primum matrimonium videatur, contra praesumptionem tamen huiusmodi non est probatio admitenda. Ex quo sequitur, quod nec verum, nec aliquod censetur matrimonium, quod de facto est postmodum subsecutum. X 4.1.30. De illis. Si vero aliquis sub huiusmodi verbis iuramentum alicui mulieri praestiterit: ego te in uxorem accipiam, si tantum mihi donaveris, reus periurii non habebitur, si eam, nolentem sibi solvere quod iuramento sibi dari petit, non acceperit in uxorem nisi consensus de praesenti aut carnalis sit inter eos commixtio subsecuta. X, 4, 5, 3. Per tuas nobis literas intimasti, quod quum in praesentia tua quaedam mulier, P. nomine, quendam nomine N. postularet in virum, asserens, inter se mutuum de presenti consensum intervenisse, et carnalem copulam accessisse, vir ipse, quamvis contracta sponsalia et carnalem copulam non negaret, asserebat tamen, se illam in uxorem ducere non teneri, quia sponsalia inter ipsos sub hac fuerunt conditione contracta, si videlicet pater eius et patruus sponsalibus consentirent, sed ipsi, quam cito noverunt, et sponso contradixerunt et sponsae, quod idem vir idoneis nitebatur testibus comprobare. Verum mulier replicabat, quod, licet fides praestita fuerit ab utroque sub conditione praescripta, non tamen sibi fuerat a patre viri vel patruo aliquando contrdictum, et ante tempus contradictionis, expressum a testibus, et post illud dicebat inter se carnalem copulam accessisse. Addebat praeterea, quod licet a principio conditionaliter contraxissent, temporis tamen processu sine conditionis adiectione pure in matrimonium consenserunt, et hoc asserebat se testibus probaturam. Receptis itaque testibus utriusque, quum attestationes mulieris coram te praesentibus duobus examinatoribus faceres plublicari, testes, quorum dicta legebantur, illico proclamaverunt, quod ipsi quae legebantur non dixerant, et quae deposuerant scripta non erant. Sed a uno examinatorum tunc contra eos fuit fortiter obviatum. Et ob hoc mulier postulabat ut iidem testes vel alii super iisdem capitulis iterum audirentur, tu autem, hac novitate commotus, sequentem diem partibus praefixisti, quibus in tua praesentia constitutis, omnes examinatoris convocari iussisti, sub interminationi anathematis illos obtestans, ut dicerent, si essent ellae verae attestationes, quibus obviaverant testes; qui continuo alias attestationes in medium produxerunt. Quibus quum per advocatum viri fuisset obiectum, sicut prioribus fuerat a testibus obviatum, post allegationes multiplices secundae attestationes viri postea publicatae. Porro mulier illi praecipue articulo insistebat, quod ante renunciationem sponsalium et post idem vir carnaliter eam cognoverat, et ex ea filiam procreaverat; quod proprio nitebatur ostendere iuramento. Quia vero super his non solum opiniones varias, sed contrarias accepisti, ad magisterium sedis apostolicae recurrens, humiliter postulasti, quid sentiendum sit in talibus edoceri. Nos autem, inspectis attestationibus, admissis a partibus, quas nobis tuis misisti literis interclusas. Consultatione tuae taliter respondemus quod, quum liquido

44

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

108

109

110

constet per confessionem tam viri quam mulieris, quod post contracta sponsalia carnalis est inter eos copula subsecuta, pro matrimonio est vehementer quidem praesumendum, quia videtur conditione apposita recessisse. Nam etsi probatum sit utrumque per testes quod, postquam pater et patruus viri contradixere sponsalibus, idem vir mulierem illam carnali coniunctione cognoverit, non est tamen aliquo modo probatum, quod, antequam ipse cognovisset eandem, pater eius et patruus contradicere curavissent. X 4.5.6. Ad id, quod per tuas literas nobis intimasti de quadam parochiana tua, quam suus vitricus cuidam Teutonico matrimonialiter copulavit, taliter respondemus, quod quamvis undecim annos adhuc habens, ab initio invita fuisset et tradita et renitens, tamen, quia postmodum per annum et dimidium sibi cohabitans consensisse videtur, ad ipsum est cogenda redire. Nec de cetero recipiendi sunt testes, si quos memorata mulier ad probandum, quod non consenserit in eundem nominaverit producendos, quum mora tanti temporis huiusmodi probationem excludat. Mandamus igitur , ut propter hoc non omittas, quo minus appellatione remota per censuram ecclesiasticam utrumque compellas ad alterum maritali affectione tractandum, nisi forte vellent ad religionem pariter convocare, poenitentia eius coniuncta pro eo, quod ad alienos et illicitos concubitus uterque transivit. X 4.1. 21. A nobis tua discretio requisivit, utrum iis qui infra annos nubiles matrimonii nomine coniunguntur, vel eorum alteri, antequam ad annos aptos matrimonio perveniant, liceat a matrimonio tali discedere. Ad quod inquisitione tuae taliter respondemus, quod pro eo, quod ante nubiles annos coniugalem consensum de sanctorum Patrum non habent auctoritate, usque ad legitimam aetatem exspectare tenentur, et tunc aut confirmetur matrimonium, aut, si simul esse noluerint, separentur; nisi forte carnalis commixtio ante intervenerit, quum interdum illa tempus anticipare soleat pubertatis. X 4.2.8. Veniens ad praesentiam nostram G. laicus lator praesentium humili nobis insinuatione mosntravit, quod, quum olim in civitate Lemovicensi quandam sibi matrimonialiter copulasset, et per biennium cohabitasset eidem, ab ea demum animi levitate recedens Mesasnam advenit ubi M. mulierem, insciam penitus, quod idem G. aliam haberet uxorem, sibi solenniter copulavit, ex qua duos filios dignoscitur suscepisse. Verum quum eidem poenitentia fuisset iniucta, ut ad legitimam rediret uxorem, et ipse propter hoc in suam patriam rediisset, uxorem suam inveniens carnis debita persolvisse, ad Messanam dediit civitatem, et supra dictae M. tanquam legitimae cohabitavit uxori. Nunc autem impositam sibi pro priori excessu poenitentiam agens humiliter et devote, cohabitandi eidem M. a nobis licentiam postulavit. Licet autem praefectus G. vivente uxore legitima praedictam M. sibi copulare nequiverit in uxorem, quia tamen, uxore defuncta, utpote a lege ipsius solutus, in eandem M. de novo potuit matrimonialiter consentire, dummodo non praestiterit fidem adulterae, vel machinatus (non) fuerit in mortem uxoris; discreptione vestra per apostolica scripta mandamus, quatenus, si est ita, eidem G. ut supra dictae M. affectu adhaereat coniugali, sublato cuiuslibet contradictionis et appellationis obstaculo licentiam concedatis, non permittentes, eundem super hoc ab aliquibus indebite molestari. X 4.7.7.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

45

La convalidacin de matrimonios por va de presuncin iuris et de iure suscit serios conflictos entre fuero interno y fuero externo, que se agravaron con la exigencia de la forma sustancial exigida a partir del Concilio de Trento, que no fue de aplicacin en los territorios exentos. La Curia romana resolvi numerosos casos en los que se produca este conflicto entre el fuero interno y el fuero externo, hasta que el matrimonio presunto fue suprimido por el decreto Consensus mutuus de Len

111

112

Insuper adiecisti, quod aliquis, cum quadam innubili puella contraxit, quae, tandem aetatis metas attingens, et ab illo pluries cognita, post quator aut quinque annos, a praefacta aetate decursos, contra matrimonium proclamavit, asserens, se semper ab initio dissensisse ab illo, et quod dicit per testes probat fama et conversatione praeclaros. In hoc itaque casu sentimus, quod adversus matrimonium audiri non debet, quae, ante cognitionem sui legitimum annum attingens, quum potuit, minime reclamavit. Sicut enim ante legitimum consensum, qui in duodecimo anno spectatur, secundum ius canonicum potuit dissentire: sic, postquam legitimo tempore accedente semel etiam copulae carnali consensit, ex ratihabitione sibi super hoc silentium non ambigitur indixisse. X 4.18.4. Si infantes ad invicem, vel unus maior septennio, et alter minor, sponsalia contraxerint ipsi, vel parentes pro eis, nisi per cohabitationem eorum mutuam, seu alias verbo vel facto ipsorum liquido appareat, eosdem in eadem voluntate factos maiores septennio perdurare: sponsalia huiusmodi, quae ab initio nulla erant, per lapsum dicti temporis minime convalescunt, et ideo, quum sint nulla, ratione defectus consensus publicae honestitatis iustitiam non inducunt. Idem quoque, si pubes et impubes, vel duo impuberes non proximi pubertati, et in quibus aetatem malitia non supplebat, per verba contraxerint de praesenti. Sponsalia enim illa, quae iuris interpretatione tantum fuerunt sponsalia de futuro, licet verba consensum experimenta de praesenti haberent, et matrimonium contrahere intendere contrahentes, per adventum pubertatis in matrimonium non transeunt de praesenti. Nec matrimonium, quod in matrimonium aetate non tenuit prohibente, per lapsum dicti temporis convalescit, nisi per carnis copulam subsecutam, vel aliquem modum alium contrahentes eosdem cum eisdem perseverantia voluntatis ad pubertatis tempora pervenisse constiterit evidenter; per dictum tamen contractum, qui valuit, ut potuit, non sicuti agebatur, publicae honestitatis iustitia est inducta. Porro ex sponsalibus, quae parentes pro filiis puberibus vel impuberibus plerumque contrahunt, ipsi filii, si expresse consenserunt vel tacite, ut si praesentes fuerint, nec contradixerint, obligantur, et ex eis oritur iustitia publicae honestitatis. Et est idem, si filii, tempore sponsaliorum absentes, et etiam ignorantes, eadem sponsalia post scientes ratificaverunt tacite vel expresse; alias ex sponsalibus, contractis a parentibus pro filiis, nec ipsi filii obligantur, nec publicae honestitatis iustitia inde surgit. VI 4.2, unicum.

46

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

XIII, de 15 de febrero de 1892113 y la convalidacin qued reducida slo al fuero interno114. Segn la definicin clsica, la convalidacin se entenda como actus, quo matrimonium antea sub legitima specie et forma, sed nulliter celebratum ita restauratur, ut suum consequatur valorem115 y era comnmente estudiada segn la triloga de supuestos de nulidad a la que se aplicaba:
Convalidatio matrimonii dividitur: I. In convalidationem matrimonii irriti ex defectu consensus vel formae Tridentinae. II. In convalidationem matrimonii irriti ex inhabilitate personarum. III. In convalidationem per simplicim consensus renovationem aut per ordinariam dispensationem cum renovatione consensus aut per extraordinariam dispensationem sine renovatione consensus, sive per sanationem matrimonii in radice116.

Acerca de la configuracin histrica de la sanacin en la raz como instituto jurdico autnomo tampoco existe unanimidad en la doctrina117. Algunos autores

113 114

115 116 117

ASS, vol. XXIV, p. 422. Vid. M. Lpez Alarcn y R. Navarro Valls, Curso..., o. c., p. 274. Sostiene Fedele que vero che nella storia del diritto matrimoniale canonico v listituto del matrimonio presunto, al quale si richiam il Capello per sostenere la sua tesi della convalidatio ipso iure del matrimonio anche nei casi di nullit per vizio o per difetto di consenso. Ma anche vero che, come io risposi al mio contraddittore, i casi di matrimonio presunto di cui si parla nelle Decretali di Gregorio IX non hanno nulla a che vedere con questi casi, poich si riferiscono alla copula posteriore agli sponsali de futuro e fu la dottrina a trovare altri esempi di casi in cui poteva applicarsi la disciplina del matrimonio presunto. Tanto vero che Leone XIII, nellabrogare questa disciplina, si riferisce esclusivamente al caso tipico contemplato nelle Decretali gregoriane, cio al caso di matrimonio presunto derivante da sponsali de futuro motivando la sua abrogazione con la considerazione che nessuno ormai pi pensava, nellunirse con la fidanzata, di contrarre in tal modo matrimonio. P. Fedele, In tema di convalida del matrimonio canonico nullo per difetto o vizio di consenso, o. c., p. 499. F. X. Wernz, Ius Decretalium, o. c., p. 547. Ibidem, p. 548. Vid. A. Knecht, Derecho matrimonial catlico, Madrid 1932, p. 591; J. Bank, Connubia canonica, Romae 1959, p. 571; L. Bender, Convalidation du mariage, en Dictionnaire de Droit Canonique, IV, Pars 1949, col. 549; J. Bernhard, La sanatio in radice et le consentment matrimonial dans le droit canonique moderne (du Concile Trente au Code de droit canonique), Ephemerides Iuris Canonici 1950, p. 239; id., La explication juridique de la retroactivit de la

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

47

sostienen que el origen es desconocido118; otros, entienden que la sanacin en la raz tiene su origen en la fusin de dos institutos jurdicos: la legitimacin de los hijos y la sanacin de matrimonios nulos, que Benedicto XIV reuni en una nica institucin: la dispensatio in radice, a la que se denominara tambin sanatio in radice119. Los elementos histricos que configuran la sanatio in radice son la legitimacin de los hijos por subsiguiente matrimonio120 y la legitimacin de los hijos por rescripto, recibida del Derecho romano.

118

119 120

sanatio in radice dans le doctrine canonique moderne, Ephemerides Iuris Canonici 1951, p. 80; V. Del Giudice, Nociones de derecho cannico, Pamplona 1955, p. 240. Quoad historiam sanationis in radice adhuc complura sunt incerta. Neque in Decretalibus neque in Summa S. Raymundi mentio fit sanationis in radice. Nonnulli auctore vident prima illius vestigia in dispensationibus concessis a Bonifatio VIII, qui matrimonia inter Mariam et Snchez IV, regem Castiliae iam mortuum, et inter Ildephonsum regem Lusitaniae et comitissam Poloniae validum declaravit, non obstantibus impedimentis dirimentibus. Benedictus XIV clare proposuit doctrinam de sanatione in radice. Tempore primae revolutiones Gallicanae quam plurima matrimonia sanata sunt in radice. Hodie solet sanatio in radice concedi, quando simplex dispensatio cum renovatione consensus est moraliter impossibilis. D. M. Prmmer, Manuale..., o. c., p. 636. Vid. M. Lpez Alarcn, R. Navarro Valls, Curso..., o. c., pp. 277-278, nota 34. Alejandro III canoniz el principio de Derecho romano, segn el cual los hijos ilegtimos, excepto los adulterinos, se legitiman por el subsiguiente matrimonio de los padres, como recogen las siguientes decretales: Conquestus est nobis H. lator preesertium, quod, quum quandam mulierem neptem R. in uxorem acceperit praefatus R. patruus mulieris ipsam exheredare conatur eo, quod ante desponsationem matris suae nata fuerit, licet postea, prout dicitur, pater mulieris praefatae matrem ipsius acceperit in uxorem. Ideoque fraternitate vestrae per apostolica scripta praecipiendo mandamus, quatenus, si est ita, nullius contradictione vel apellatione obstante, eam legitimam esse iudicetis, praedicto R. ex nostra et vestra parte inhibentes, ne saepe dictae mulieri et heredibus suis hac occasione super hereditate paterna molestiam inferat vel gravamen. Si autem contra hoc venire praesumpserit, eum sublato appellationis remedio severitate ecclesiastica percellatis. X, 4, 17, 1; Significasti nobis, quod, quum P. civis Spoletanus quandam mulierem duxisset legitimae in uxorem, ea relicta cuidam meretrici adhesit, et quum ab eius contubernio ad torum non posset legitimum revocari, vos in eum excommunicationis sententiam protulistis. Verum quum medio tempore uxor ipsius esset viam universae carnis ingressa, meretricem, cui adherserat, desponsavit. Nos igitur inquisitioni tuae secundum formam canonicam taliter respondemus, quod, nisi alter eorum in mortem uxoris defunctae fuerit machinatus, vel ea vivente sibi fidem dederit de matrimonio contrahendo, legitimum iudices matrimonium supra dictum, excomunicatio munus absolutionis, si petierit, iuxta formam ecclesiae impensurus. X, 4, 7, 6.

48

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Los Papas legitimaban los hijos dispensando el impedimento que provoc la nulidad del matrimonio, y convalidando el matrimonio celebrado de mala fe. Los hijos deban legitimarse porque la convalidacin no tena efectos retroactivos. La potestad papal para legitimar hijos abarcaba la legitimacin ad spiritualia que, necesariamente, llevaba consigo la legitimacin ad temporalia, principalmente los derechos sucesorios. Algunos canonistas posteriores restringieron los efectos ad temporalia de la legitimacin pontificia, porque negaron que el Papa pudiera hacer que hijos ilegtimos sucedan a su padre (Vicente y Lorenzo Hispanos, Tancredo, Bernardo de Parma, Abbas Antiquus, San Raimundo de Peafort, Inocencio IV y Durando). Otros canonistas, que se oponan a la tesis de los anteriores, fundamentaron las bases de la dispensatio in radice matrimonii. El primero fue el Card. Hostiense, para quien la legitimidad de la prole procede del matrimonio legtimo y el matrimonio, regulado por el Derecho cannico, ser legtimo o no segn lo disponga la Iglesia. Por tanto, el Papa, legislador universal en la Iglesia, podr sancionar como ilegtimos los hijos naturales estableciendo un impedimento dirimente y podr hacer que sean legtimos los hijos a los que una ley de la Iglesia hubiera privado de la legitimidad. El problema de esta teora es el fundamento sobre el que se pretendi justificar, porque al conferir la legitimacin mediante un rescripto, el Papa se apoyaba, no en el matrimonio mismo, sino en un efecto, independientemente de su causa y movido por unos intereses temporales. Para salvar esta objecin, otro canonista, Juan Andrs, sostuvo que era preciso remitir la voluntad papal hasta la raz misma de la filiacin, es decir, hasta el matrimonio. Habra que admitir que el Papa, concediendo la dispensa de un impedimento dirimente, poda anular y borrar todos los efectos que el impedimento haba producido en el pasado en cuanto a la filiacin de los hijos y de este modo quedaban legitimados los hijos nacidos de ese matrimonio. La dispensa pontificia tendra efectos retroactivos o ex tunc, a partir del momento de la celebracin del matrimonio121. En los tiempos modernos esta doctrina evolucion y la sanatio in radice constituy una institucin nueva til, no slo para la legitimacin de los hijos, sino que acta principalmente sobre el matrimonio nulo en beneficio de los cnyuges sin necesidad de que estos renueven el consentimiento. El principal artfice de esta
121

Sobre la dispensa, vid. E. Baura, La dispensa canonica dalla legge, Giuffr, Milano 1997.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

49

creacin jurdica fue Benedicto XIV, cuyo pensamiento se resume en las siguentes ideas: a) la mayor parte de los canonistas postridentinos exigan en la dispensatio in radice la renovacin del consentimiento, si deseaba revalidarse el matrimonio, porque entendan que el consentimiento haba sido inexistente, debido al impedimento dirimente. Benedicto XIV se separa de esta opinin y niega la necesidad de la revalidacin; b) la sanacin produce efectos ex tunc, es decir, a partir del consentimiento inicial y perseverante. Benedicto XIV establecera como principio que sanatio in radice non requirit novum consensum, sed consensum in initio positum legitimum reddit122.

C.

EL VOTO DE JULIUS DE BECKER SOBRE LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO.

1. Presentacin del voto.


El voto de J. De Becker123 est impreso en un cuaderno de doce pginas124 fechado en Lovaina en 31 de marzo de 1905125. Respeta la estructura formal que establecieron las disposiciones del Reglamento de 11 de abril de 1904126 y en el Index materiarum Codicis Iuris Canonici de 28 de junio de 1904.

122 123 124

125 126

Benedicto XIV, De Synodo dioecesana 1, 13, c. 21, n. 7. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 38. Aunque el primer nmero de pgina impreso es el 4 y el documento acaba con el nmero de pgina 13. Vid. Apndice documental, Documento nmero 1, voto de De Beker. Especialmente en los principios o disposiciones de los nmeros 6: La codificazione dovr abbracciare la sola parte disciplinare della legislazione ecclesiastica. Ci non impedir che nel Codice possano o debbano figurare alcuni principi che appartengano al diritto di natura o al domma, 8: Nella compilazione dei canoni od articoli i Consultori dovranno conservare, per quanto possibile, le parole dei

50

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

De Becker estudia la convalidacin simple distinguiendo las tres causas generales de nulidad cannica del matrimonio: a) Por contraerse con vicios en el consentimiento (can. I). b) Por defecto en la forma cannica requerida (can. II). c) Por celebrarse siendo las partes inhbiles (cann. IIIV). En el can. VI trata la regulacin de la sanacin en la raz, sus efectos y condiciones. El voto no aporta una nocin de convalidacin, en el sentido de que presente una definicin o frmula cannica de esta institucin. Recoge y trata de sistematizar en seis cnones los elementos esenciales de la convalidacin tal y como haba sido entendida por la tradicin cannica:
Pauca, sane, elementa in Iure Decretalium et legislatione subsequenti reperiuntur quae adhiberi valeant in nova Codificatione ad efformandos Canones de matrimonii revalidatione. Recurrendum, proinde, est ad S. S. Congregationum Instructiones, Declarationes, ad praxim Romanorum Tribunalium, ac demum, ad probatorum Doctorum sententias. Quibus omnibus prae oculis positis, satis apte reduce posse videtur tota theoria de revalidatione matrimonii ad sex propositos canones, communissime admissam retinendo distinctionem inter matrimonia nulla ob defectum consensus vel ob defectum formae substantialis vel ob inhabilitatem partium.

2. Convalidacin del matrimonio nulo por vicios del consentimiento. Canon I.


Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum consensus substantialis requisiti, scilicet ob fictionem, vel errorem, vel metum vel conditionem contra substantiam matrimonii appositam, revalidatur per consensus renovationem etiam privatim elicitam si occultum fuit et remansit impedimentum; porro, quamvis tunc satius sit utriusque habere consensum de novo expressum,

documenti dai quali sono estratti, distinguendole con apposite virgolette, curando allo stesso tempo la brevit e la chiarezza e riportando quei brani che servono per ben apprezzare il lavoro di compilazione, con la indicazione esatta della pagina, volume ed edizione y 10: Se il Consultore giudicher necessaria od opportuna una modificazione del diritto vigente, rediger il canone od articolo, indicando che una modificazione e dandone brevemente le ragioni. Egualmente se creder necessaria od opportuna qualche nuova disposizione.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

51

satis tamen erit si perseverante valido alterius consensu olim praestito, accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum. Quodsi nullitas matrimonii publica ab initio fuit vel postea fiat, consensus ab utraque parte sub poena nullitatis est rursus exprimendus in forma ab Ecclesia praescripta, cap. VII.

Comienza el can. I distinguiendo las diversas formas de convalidacin del matrimonio nulo por defecto del consentimiento: matrimonium nulliter contractum ob solum defectum consensus substantialis requisit. Se presentan dos modos de convalidacin de estos matrimonios nulos, segn que el vicio sea oculto o pblico. A cada una de las formas de convalidacin ser aplicable un rgimen jurdico distinto, y propone diversas soluciones. En otro de los votos127 que De Becker elabor en la codificacin de 1917128, para el captulo VI De consensu matrimoniali, fechado en Lovaina en 31 de marzo de 1905, estableci en el can. I un elenco de los requisitos necesarios para la validez del consentimiento matrimonial:
Consensus ad valorem matrimonii requisitus debet esse verus, externus simul et internus, simultaneus mutuus et personalis in obiectum proprium et substantiale huius contractus. Regulariter autem praestetur modo absoluto, iuxta inferius dicenda129.

a) Requisitos objetivo y subjetivo.


Los diversos vicios del consentimiento que De Becker enumera son de diferente naturaleza: simulacin, error, miedo y condicin contraria a la sustancia del matrimonio (fictionem, vel errorem, vel metum vel conditionem contra substantiam matrimonii appositam). Unos vicios consisten en la discrepancia entre la voluntad interna y la exteriorizada, sin que haya una causa externa que motive dicho desajuste (simulacin). Otros pueden estar originados en una fuerza exterior (miedo, error). Slo en estos ltimos vicios se podra hablar de un elemento objetivo, que sera la

127 128

129

Vid. nota 80. El voto de De Becker para el Cap. VI De consensu ha sido estudiado en parte por S. Martn Andrs, La manifestacin externa del consentimiento..., o. c. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 36; ASV, Commissione cod. Diritto Canonico-Doppioni, scat. III.

52

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

causa externa motivante del consentimiento viciado. Para convalidar un matrimonio contrado as, es necesario que cese la causa que vici el consentimiento y provoc la nulidad del matrimonio. Segn este canon el elemento ms importante es que exista voluntad verdaderamente matrimonial, por lo que ha de suponerse tambin que si hubiera existido tal elemento objetivo, se entiende que habr desaparecido en el momento de renovar el consentimiento para convalidar el matrimonio130.
130

El alcance que tiene cada uno de los vicios del consentimiento que expone De Becker pensamos que habra que interpretarlo segn lo que este autor concibi al redactar los cann. II a VIII de su voto sobre el consentimiento matrimonial. En esta ocasin, De Becker dispuso que: Can. II. Defectus discretionis prouti in amentibus, furiosis, perfecte ebriis, et, nonnunquam, in quibusdam aliis infirmorum categoriis reperitur verum impedit consensum. Can. III. Error qui validum impedit consensum est error substantialis seu circa personam physicam contrahentis vel etiam circa qualitatem redundans in substantiam; error vero circa qualitatem aliam (nisi, forte, per appositam conditionem, valor matrimonii subordinetur existentiae huius qualitatis), sicuti etiam error theoreticus seu iuris (nisi praecise circa ius ipsum coeundi versetur) valorem consensus matrimonialis non afficiunt. Can. IV. Si alicubi vigeat servitus proprie dicta, legibus regionis sancita, error circa qualitatem servi huiusmodi, si altera pars est ingenua, validum impedit consensum matrimonialem. Can. V. Fictio seu externa simulatio consensus interne deficientis matrimonialem excludit consensum: in foro vero externo, ad obtinendam declarationem nullitatis matrimonii tales sint oportet probationes quae dubium prudens quodcumque excludant. Can. VI. 1. Metus gravis et iniustus ab extrinseco incussus ad extorquendum consensum valorem matrimonii impedit. 2. Metus vero levis et metus reverentialis qui non recidit in metum gravem similem effectum non habent. 3. Sub anathematis poena quam ipso facto incurrant, prohibentur domini temporales ac magistratus cuiuscumque gradus, dignitatis et conditionis existant ne quovis modo, directe vel indirecte, subditos suos vel quoscumque alios cogant quominus libere matrimonium contrahant. Can. VII. 1. Extra casum necessitatis consensus regulariter est exprimendus verbis ab ipsis nupturientibus prolatis, adhibitisque formulis Ritualis Romani vel aliunde a competenti auctoritate probatis. 2. Quare non valet consensus a parentibus datus, praesentibus et tacentibus filiis. 3. Neque valet consensus per epistolam vel per nuntium aut per interpreten datum nisi, ex gravi causa, id fuerit expresse ab Ordinarium permissum;

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

53

Respecto a la legislacin vigente en la Iglesia en el momento del inicio de la codificacin, este primer canon incorpora ya una modificacin: que no es necesario informar al contrayente que asisti vlidamente al matrimonio sobre la existencia de un impedimento en el otro cnyuge para convalidar el matrimonio.

b) La renovacin del consentimiento.


No explica qu ha de entenderse por renovacin del consentimiento, ni tampoco cmo deba hacerse. Es este uno de los elementos centrales y ms discutidos del instituto de la convalidacin. La duda que se presenta es determinar qu significa renovacin del consentimiento, y si dicha renovacin se identifica necesariamente con un nuevo consentimiento. La renovacin del consentimiento, segn De Becker, puede ser hecha de diversas formas, dependiendo del motivo de nulidad, as, en el can. I, donde trata la nulidad del matrimonio por vicios del consentimiento, utiliza el verbo accedat, sealando que el matrimonio se convalida una vez se encuentra verdadero consentimiento en quien no consinti inicialmente, en el momento celebrativo.

4. Neque VALET matrimonium per procuratorem contractum nisi, praeter expressam Ordinarii licentiam ex gravi causa datam, procurator speciali mandato fuerit munitus, suoque mandato personaliter fuerit functus (extra casum subdelegationis expresse concessae) ac demum, a mandante neque implicite neque explicite fuerit revocatus. Can. VIII. 1. Conditio suspensiva de futuro contingenti possibilis et honesta valide apponi non potest matrimonio nisi grave ex causa, accedente Ordinarii expresso consensu. Pendente conditione sic apposita, valor ipsius matrimonii in suspenso remanet; ipsa vero verificata, vel partibus ultro eidem renunciantibus, valet matrimonium quin requiratur consensus renovatio. Moneatur tamen parochus qui matrimonio conditionate celebrato adfuit. 2. Conditio suspensiva de futuro contingenti impossibilis vel turpis nullum reddit matrimonium sub tali conditione initum tam ante quam post adimpletam conditionem turpem. 3. Conditio de futuro contra substantiam matrimonii quae ius mutuum et maritale coniugum in corpus excludat, seu contra proprietates essentiales matrimonii uti contra bonum physicum prolis vel bonum fidei coniugalis vel bonum sacramenti, adnexa consensui matrimoniali illum reddit nullum et irritum. Modus tamen, sive sit turpis sive sit contra substantiam matrimonii, si realiter a conditione proprie dicta est distinctus, effectum irritandi consensum non habet.

54

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

En el can. IV, donde trata la convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos (rapto, edad, vnculo anterior, disparidad de culto e impotencia), la renovacin del consentimiento habr de hacerse mediante una nueva celebracin del matrimonio. El can. V, sobre nulidad por impedimento oculto, contiene al final una clusula que remite genricamente a la doctrina y la tradicin cannica antigua: renovatio consensus facta iuxta regulas a probatis auctoribus traditas. En el voto no se identifica consentimiento renovado con nuevo consentimiento. Sern, precisamente, las diversas formas de manifestar el consentimiento (renovndolo o prestndolo ex novo) las que permitan distinguir los diversos tipos de convalidacin, por lo cual, el consentimiento que se renueva para convalidar el matrimonio nulo no coincide siempre con un nuevo consentimiento. La convalidacin del matrimonio se verifica cuando concurren el consentimiento perseverante del cnyuge inocente y el renovado del que estaba inicialmente viciado. En el momento en que ambas voluntades se unen en un mismo objeto (el matrimonio) surge el vnculo. La doctrina cannica, tradicionalmente afirmaba que el consentimiento matrimonial puede ser actual o virtual. El consentimiento actual es el que existe en el momento en que se produce la determinacin de la voluntad, y el consentimiento virtual el que, una vez prestado, persevera en sus efectos por no haber sido revocado y por continuar influyendo en un momento posterior131. Podramos decir que tambin para el cnyuge que contrae de buena fe su consentimiento perseverante es consentimiento renovado, porque la convalidacin es una operacin jurdica que despliega su efecto cuando coinciden dos voluntades verdaderamente matrimoniales. Y esto mismo sera aplicable al consentimiento inicialmente viciado del cnyuge que conoca la nulidad: consentimiento renovado es consentimiento (sanado, o, ya noviciado) que persevera, pero que temporalmente tiene un punto de partida diverso al momento celebrativo del matrimonio (que fue invlido).

131

Vid. A. Bernrdez Cantn, Compendio de Derecho matrimonial cannico, Ed. Tecnos, Madrid 1986, p. 119. El autor cita a pi de pgina una consideracin de L. Migulez: En el momento de produccin del vnculo basta que persevere virtualmente el consentimiento actual prestado antes.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

55

c) La perseverancia del consentimiento.


En el caso del matrimonio invlido por vicio del consentimiento, el elemento realmente importante es el subjetivo, referido al consentimiento: perseverante valido alterius consensu olim praestito, accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum. Inicialmente el consentimiento matrimonial no existi y, por tanto, el matrimonio fue invlido porque un consentimiento viciado no tiene fuerza jurdica para causar el vnculo matrimonial. Tratando de profundizar en nuestro argumento, a partir de los elementos ya vistos, vemos que las dos voluntades de los dos contrayentes aparecen separadas, es decir, jurdicamente, son independientes una de la otra. Las dos voluntades que forman el consentimiento estn de tal manera desvinculadas que en un matrimonio invlido podra existir una manifestacin de voluntad de un contrayente naturalmente vlida y con posibilidad de ser jurdicamente eficaz, mientras que en el otro contrayente puede no haber existido esta voluntad matrimonial. En estos casos el consentimiento no se habra formado, y por tanto es la naturaleza misma del matrimonio la que exige que sea renovado (sin consentimiento no hay matrimonio) para que surja el vnculo. De Becker, aun contemplando la posibilidad de que el consentimiento se renueve totalmente (es decir, por los dos contrayentes: porro, quamvis tunc satius sit utriusque habere consensum de novo expressum...) entiende que bastar que slo uno de los cnyuges renueve el consentimiento, y a la perseverancia del consentimiento de la parte que contrajo de buena fe se le asignan efectos jurdicos: satis tamen erit si perseverante valido alterius consensu olim praestito; es decir, que la voluntad de una de las partes verdaderamente expresada en el momento de la celebracin del matrimonio (el cnyuge que contrajo de buena fe) se presume emitida en el momento de la convalidacin, presumiendo tambin que quien consinti vlidamente en la celebracin, persevera en su consentimiento en el momento de la convalidacin132; y esta convalidacin se realiza en el momento en que accede133 el

132

El consentimiento del cnyuge que contrajo de buena fe debe perseverar y por tanto no se exige para la convalidacin que consienta de nuevo, sino que visto desde otro punto de vista- no haya revocado su consentimieto. No se requiere que vuelva a querer ser cnyuge (pues ya lo quiso), sino que quiera seguir sindolo. El consentimiento perseverante no es lo mismo que el consentimiento inicial. Entre otras razones, ya he dicho que el primero es fundamentalmente un estado y el segundo es un acto. Sin embargo, el estado de la

56

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

consentimiento renovado de quien inicialmente consinti invlidamente. La forma en que debe realizarse el accedat del consentimiento renovado (del que conoce la nulidad) no lo explicita De Becker.

d) Convalidacin del matrimonio nulo por vicio oculto.


Segn De Becker, para convalidar un matrimonio nulo por vicio oculto ser necesario que se cumplan cumulativamente dos condiciones esenciales: A) Preste el consentimiento la parte que inicialmente no lo manifest: accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum. B) Persevere el consentimiento, vlidamente prestado, del otro contrayente. Cuando el vicio es oculto, la frmula para convalidar es taxativa, y dispone que revalidatur per consensus renovationem etiam privatim elicitam si occultum fuit et remansit impedimentum, sin que se requiera ninguna otra formalidad externa adicional. Slo se exigen los requisitos subjetivos relativos al consentimiento de los contrayentes. La convalidacin en este supuesto aparece como una solucin jurdica a un

133

voluntad, si bien no es un acto, en el sentido de una accin transente, no es tampoco una mera potencia. Es una permanente orientacin de la voluntad, y por lo tanto, es una actualizacin de la potencia voluntaria. No es, simplemente, una capacidad, una posibilidad de querer, sino un querer continuado y radical (...). Por otra parte, entre el consentimiento inicial y el consentimiento perseverante hay una evidente y clara relacin. Tanto el consentimiento inicial (el acto de compromiso) como el consentimiento perseverante son dos formas de existir la misma y radical actualizacin de la voluntad, dos formas de existir del mismo querer. J. Hervada, La revocacin del consentimiento matrimonial, Vetera et Nova, Pamplona 1991, pp. 736-737; tambin en IC (1976) pp. 271-285; vid. J. T. Martn de Agar, Matrimonio putativo y convalidacin automtica del matrimonio nulo, IC 81, (2001), p. 312. El verbo latino accedo (accedere, accessi, accessum) puede tener hasta diecisiete significados distintos. El verbo unirse, puede ser el que mejor expresa el sentido que tiene accedat tal y como lo utiliza De Becker. Vid. Oxford Latin Dictionary, Ed. P.G.W. Glare, Oxford University Press 1982, pp. 17-18. Benedicto XIV haba estipulado un supuesto de convalidacin para el que empleba esta frmula accedat ad conjugem nuciam nullitatis, petendo debitum conjugale, et ponendo ex parte sua novum consensum de praesenti habeat cum ea copulam affectu maritali. Vid. Benedicti XIV, Opera..., o. c., tomo XI, p. 836.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

57

matrimonio invlido por vicio oculto del consentimiento cuando los cnyuges siguen pretendiendo el fin que les llev a realizar el acto: satis tamen erit si perseverante valido alterius consensu olim praestito, accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum.

e) Convalidacin del matrimonio nulo por vicio pblico.


La ltima parte del canon que analizamos contiene una prescripcin sobre el modo de convalidar el matrimonio nulo cuando el vicio es pblico: Quodsi nullitas matrimonii publica ab initio fuit vel postea fiat, consensus ab utraque parte sub poena nullitatis est rursus exprimendus in forma ab Ecclesia praescripta, cap. VII134. Cuando el impedimento es pblico135 desde el inicio de la celebracin del matrimonio, o se descubre con posterioridad, s se exige la renovacin del consentimiento remitiendo a las normas sobre la forma cannica que sern reguladas por el Cap. VII del futuro cdigo. En este caso es difcil distinguir la diferencia que hay entre la convalidacin y la nueva celebracin del matrimonio en forma cannica136.

134

135

136

Cuando la causa de nulidad es un vicio pblico del consentimiento conocido desde el inicio o manifestado con posterioridad, el consentimiento deber ser expresado segn la forma cannica prescrita por el Captulo VII. Las nociones impedimento pblico e impedimento privado sern ampliamente debatidas de la mano de Gasparri- en las Consultas Parciales y en las Congregaciones Especiales. No teniendo en esta fase incipiente de la codificacin un elemento positivo que nos ayude a conceptualizar lo que sea el impedimento pblico, y tampoco De Becker ofrece algn criterio en este sentido, entenderemos que la categora de pblico o privado aplicado al vicio o impedimento depender del conocimiento efectivo por un nmero de personas y de su divulgacin. La Sesin XXIV del Concilio de Trento celebrada el 11 de noviembre de 1563 introdujo el conocido Decreto de reforma del matrimonio Tametsi, estableciendo la forma de contraer solemnemente el matrimonio prescrita ya en el Concilio de Letrn. A partir del Decreto se dispuso la celebracin del matrimonio in facie ecclesiae como requisito de validez.

58

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

f) Fuentes.
Las fuentes en las que De Becker fundamenta la redaccin del canon son tres: a) la doctrina comn de telogos y canonistas sobre la convalidacin del matrimonio por defecto del consentimiento, fundamentalmente recogida en las Decretales y en el Concilio de Trento; b) el contenido del 93 de la Instruccin Austriaca137, y c) algunos de los escritos de San Alfonso Mara de Ligorio sobre el matrimonio138.

137

138

Esta Instruccin Austriaca Instructio pro Judiciis Ecclesiasticis Imperii Austriaci quoad Causas Matrimoniales- fue preparada por el Arzobispo de Viena Jos Otmaro Rauscher quien la entreg, para que fuera revisada, al Nuncio de su Santidad en Viena, Mons. Viale-Prela, en los primeros meses de 1853. La Instructio constaba de dos ttulos, el primero De matrimonio y el segundo De processu matrimoniali. Un primer examen fue llevado a cabo por el Nuncio en Viena y por tres Arzobispos del Imperio Austraco. A continuacin el documento se remite a Roma donde fue estudiado detenidamente, primero por la S. Congregacin de Negocios Eclesisticos Extraordinarios y luego por dos comisiones nombradas para este objeto, una de telogos y otra de canonistas. Esta comisin de canonistas se design especialmente para el estudio del segundo ttulo De processu matrimoniali. E. De Len, El proceso de nulidad matrimonial..., o. c., pp. 42-43. Si la nulidad del matrimonio procediera de un impedimento oculto, no hay necesidad de que la revalidacin se haga de un modo pblico y solemne. San Ligorio dice, en su Teologa moral, que los matrimonios, una vez celebrados delante del prroco y testigos con impedimento dirimente oculto, luego que se quita este por la dispensa, vienen a ser verdaderos Sacramentos, despus que los contrayentes, obtenida la dispensa de Roma, o del Obispo en su caso, se prestan uno a otro nuevo y mutuo consentimiento. Hubo algunos autores que no creyeron bastante en el caso anterior esta prestacin de mutuo consentimiento; pero la Penitenciara romana resolvi lo contrario, segn afirma el abad Andrs en su Diccionario del Derecho cannico, en la palabra Rehabilitacin. L. Carbonero y Sol, Tratado terico-prctico del matrimonio, Madrid, 1877, p. 321; vid. Apndice documental, Documento nmero 1, voto de De Becker.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

59

De Becker hace ms bien una genrica alusin a las fuentes y no las detalla139, aunque s expone el fundamento de cada uno de los cnones en las explicaciones que ofrece al final, en sus comentarios.

3. Convalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma. Canon II.


Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum formae substantialis praescriptae cap. VII convalidari debet per novum consensum in debita forma expressum, nisi concedatur sanatio in radice de qua infra dicetur.

El can. II recoge un principio general y una excepcin. En la primera parte trata la convalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma: Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum formae substantialis praescriptae cap. VII convalidari debet per novum consensum in debita forma expressum. No se dice en qu pueda consistir el defectum formae140, pero como desde Trento la inexistencia de forma no puede darse en el matrimonio141, dentro de este supuesto estaran comprendidos los matrimonios nulos con un defecto de la forma en el sentido de que la forma existe, pero es defectuosa por ser jurdicamente incapaz de dar validez y eficacia a un consentimiento matrimonial manifestado por los contrayentes. La forma se entiende que es un elemento normativo sujeto a la regulacin del derecho positivo, segn deducimos de la remisin a las normas que contendr el futuro cap. VII.
139

140

141

En los manuales contemporneos a De Becker anteriores y posteriores a la codificacinse suele sealar como documento de relevancia la Instruccin que el Cardenal Caprara dirigi a los obispos de Francia, el 22 de mayo de 1803, que trata sobre la convalidacin de los matrimonios nulos contrados durante la Revolucin Francesa. ste es el documento ms completo que ha emanado de la autoridad apostlica sobre esta materia. L. Carbonero y Sol, Tratado..., o. c., p. 325. La Instruccin est reproducida en ibidem, pp. 325-330. Adems, vid. I. Chelodi, Ius Matrimoniale, iuxta Codicem Iuris Canonici, Tridenti 1921, p. 179. El matrimonio nulo no se identifica con el matrimonio no celebrado. En este sentido, la convalidacin se distingue esencialmente de la celebracin del matrimonio. Vid. S. Acua, La forma del matrimonio hasta el Decreto Ne Temere, en IC 25 (1973), pp. 137192; Vid. M. A. Ortiz, Sacramento y forma del matrimonio. El matrimonio cannico celebrado en forma no ordinaria, Pamplona 1995.

60

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

El consentimiento es uno de los elementos esenciales de la convalidacin; en estos matrimonios nulos la convalidacin no se realiza por la renovacin del consentimiento sino por la manifestacin de un novum consensum. Con esta norma, se pretende imponer, no una nueva celebracin del matrimonio, sino la expresin de un nuevo consentimiento para convalidar un matrimonio ya celebrado. Si no fuera as, se tornara la convalidacin en una especial forma de celebracin del matrimonio. El problema surge porque el nuevo consentimiento debe ser manifestado in debita forma, y esto independientemente del defectum formae que haya causado la nulidad. No parece entonces que pueda existir otra va distinta para convalidar el matrimonio que la nueva celebracin del mismo, es decir, prestar un nuevo consentimiento segn la forma cannica del captulo VII, aunque el consentimiento inicial hubiera sido manifestado ya vlidamente. Al exigir un nuevo consentimiento, en realidad estamos ante la celebracin de otro matrimonio, porque ambos consentimientos (el nulo originario y el nuevo convalidante) quedan totalmente desligados. La excepcin contenida en el canon: nisi concedatur sanatio in radice de qua infra dicetur, se refiere a la posibilidad de obtener la convalidacin de los matrimonios nulos por defecto de forma acudiendo a la sanacin en la raz, propuesta en el can. VI, y por tanto con la dispensa de la ley eclesistica que impone la renovacin del consentimiento. Esta excepcin, indirectamente, nos lleva a pensar que la renovacin del consentimiento no es un requisito esencial para la convalidacin de estos matrimonios nulos.

4. Convalidacin del matrimonio nulo contrado entre sujetos jurdicamente inhbiles. Cnones III, IV y V.
CAN. III. Matrimonium nulliter contractum ob solam inhabilitatem unius vel utriusque contrahentis diversimode convalidatur prouti decursu temporis impedimentum evanuit vel potius, perseverante inhabilitate, recurrendum sit ad dispensationem. CAN. IV. 1. Quare si iam evanuit inhabilitas, prouti contingere potest in impedimentis raptus, aetatis, ligaminis, disparitatis cultus et impotentiae, matrimonium convalidatur, praestito novo consensu utriusque partis in forma cap. VII praescripta, nisi forte agatur de matrimonio nullo ob

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

61

solum impedimentum ligaminis, vel disparitatis cultus vel impotentia in quibus ambae partes, bona fide, in forma debita iam contraxerunt et occulta sit nullitas: tunc enim, post cognitam nullitatem matrimonii, licet privatim renovare mutuum consensum; imo, quoties tale impedimentum unam tantum partem directe afficiebat (uti, v. gr. Ligamen et disparitas cultus), satis erit, et ex gravi ratione etiam licitum, si perseverante consensu alterius olim praestito, accedit novus consensus eius qui directe impedimento ligabatur. 2. Quodsi agatur de impedimento iuris mere ecclesiastici et impossibile sit expetere debita renovationem consensus ab eo qui directe ligabatur, locus erit sanatione in radice applicandae, prouti inferius dicetur. CAN. V. Si vero perseverat inhabilitas in qua tamen Ecclesia, ex proportionata causa dispensare soleat, ordinaria via convalidandi matrimonium est obtentio simplicis dispensationis quam sequitur renovatio consensus diversimode praestanda prouti agitur de impedimento occulto vel publico. Unde: 1. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum occultum, tale, nempe, quod in foro tantum internuo et fictis adhibitis nominibus dispensatur, sufficit, post rite concessam dispensationem, privata renovatio consensus utriusque contrahentis conscii de nullitate prioris matrimonii. Imo, cum in impedimento affinitatis ortae ex copula illicita certioratio de nullitate matrimonii absque gravi periculo nonnunquam fieri nequeat, licita tunc est renovatio consensus facta iuxta regulas a probatis auctoribus traditas. 2. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum publicum, tale nempe quod in foro externo et vere expressis nominibus partium dispensari debeat, requiritur ad validitatem ut, post rite concessam dispensationem, matrimonium in forma C. VII praescripta denuo contrahantur. Nihil tamen impedit quominus aliae solemnitates ad publicitatem celebrationis matrimonii concurrentes omittantur.

Para que puedan convalidarse estos matrimonios sern necesarias dos condiciones: 1. La desaparicin del impedimento por el transcurso del tiempo o por concesin de una dispensa: decursu temporis impedimentum evanuit vel potius, perseverante inhabilitate, recurrendum sit ad dispensationem (can. III). 2. La renovacin del consentimiento (can. IV 1). El can. III enuncia un principio general que ser completado en los cnones siguientes, como sealan los comentarios de dichos cnones.

62

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

a) Requisito objetivo de la convalidacin.


Se trata siempre de la dispensa de aquellos impedimentos que no sean de derecho natural, o la cesacin de aquellos de derecho eclesistico no dispensables, ya que uno de los presupuestos de la convalidacin es que el impedimento sea dispensable. Se requiere, por tanto, que el impedimento deje de existir, bien por el transcurso del tiempo (para los impedimentos que por su naturaleza son provisionales, como la edad) o porque haya desaparecido la causa que motivaba el impedimento (rapto, ligamen, disparidad de culto, impotencia si no es perpetua).

b) Requisito subjetivo de la convalidacin.


En el can. IV se impone la obligacin para las dos partes de renovar el consentimiento142 segn la forma establecida en el cap. VII cuando ya ha desaparecido el impedimento, excepto que se trate de un matrimonio nulo por impedimento de ligamen, disparidad de culto o de impotencia en el cual ambas partes, de buena fe, ya contrajeron en forma debida y la nulidad permanece oculta. En este caso, una vez que es conocida la nulidad del matrimonio, es lcito renovar privadamente el mutuo consentimiento. Veamos los criterios que propone este canon:

142

Conviene tener presente en este punto la aclaracin que el propio autor seala al canon: Canon propositus exigit in omni casu renovationem consensus utriusque partis, in forma substantiali in casu raptus vel impedimenti aetatis, ob indolem peculiarem horum impedimentorum et ut melius constet evanuisse impedimenta cum ipso consensu matrimoniali connexa, dum vicissim, distinctionem aliquam proponit quoad convalidationem matrimonii irriti ob impedimenta ligaminis, disparitatis cultus et impotentiae: pro hisce impedimentis videtur etiam exigenda renovatio consensus utriusque in forma substantiali quoties partes, vel una earum, fuit in mala fide, contrahendum tale matrimonium, vel etiam, quoties nullitas matrimonii effecta est publica. Verum, si simul concurrat et bona utriusque fides, et occulta nullitas, cur partes denuo obligare ad sistendum coram sacerdote? Quodsi admittatur privatam renovationem sufficere in hac hypotesi, ulterius est determinandum quomodo exigi debeat, utrum ab utroque consensu noviter praestito, an saltem novo consensu eius qui directe impedimento afficiebatur. Et rursus, hic proponitur doctrina in canone I proposita, quam S. Alphonsus vocat communem et veriorem. Hucusque de iis quae in 1 leguntur. Vid. Apndice documental, Documento nmero 1.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

63

Nulidad del matrimonio provocada por los impedimentos de rapto o edad. Ser necesario renovar el consentimiento por ambas partes in forma substantiali. Nulidad del matrimonio por los impedimentos de ligamen, disparidad de culto o impotencia, contrado de mala fe por una de las partes. Ser necesario renovar el consentimiento por ambas partes in forma substantiali. Nulidad del matrimonio por los impedimentos de ligamen, disparidad de culto o impotencia, contrado de mala fe por las dos partes. Ser necesario renovar el consentimiento por ambas partes in forma substantiali. Nulidad del matrimonio por los impedimentos de ligamen, disparidad de culto o impotencia independientemente de la buena o mala fe, cuando la nulidad es pblica. Ser necesario renovar el consentimiento por ambas partes in forma substantiali. Nulidad del matrimonio por los impedimentos de ligamen, disparidad de culto o impotencia, contrado de buena fe, o cuando la nulidad es oculta. Bastar renovar privadamente el consentimiento.

En los cuatro primeros casos que se proponen, la nica va para convalidar el matrimonio nulo es una nueva celebracin del mismo observando la forma cannica. La renovacin del consentimiento es un acto de la voluntad y el obstculo que provoca la nulidad en los casos que se regulan en el can. IV es un impedimento; no estamos, por tanto, ante un vicio del consentimiento143. El acto de voluntad el consentimiento en el momento de la celebracin fue jurdicamente suficiente (o sustancialmente vlido). El acto de voluntad que se requiere para renovar el consentimiento deber ser, en cierto modo, idntico al de la celebracin, en el sentido de que su objeto ser como en la celebracin el matrimonio mismo.

143

Segn la lgica de De Becker, en el caso del rapto podramos distinguir el supuesto de hecho fsico del que nace el impedimento- independientemente de la voluntad matrimonial de la persona raptada, y su consentimiento (que podr estar ms o menos viciado).

64

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Para los captulos de nulidad por impedimentos, la tradicin cannica unnimemente sostuvo que la renovacin del consentimiento no es un requisito de derecho natural144, porque el acto de voluntad de la convalidacin es una repeticin del acto de la celebracin y sera contradictorio afirmar la inatacabilidad del consentimiento inicialmente prestado en un matrimonio nulo por impedimento dirimente y a la vez exigir la renovacin del mismo. Esta afirmacin es una consecuencia lgica deducible de la aplicacin del principio de la validez sustancial del consentimiento. La nulidad del matrimonio la provoca una circunstancia externa, ajena al consentimiento matrimonial.

c) Forma de renovar el consentimiento.


En el 2 del can. IV y en los 1 y 2 del can. V se subrayan los criterios para determinar la forma de renovar el consentimiento dependiendo de que el impedimento que provoc la nulidad sea: A) Pblico. B) Oculto y conocido por ambas partes. C) Oculto y conocido por una sola parte.

Segn la aclaracin que contiene el can. V, entenderemos en este momento que el criterio para distinguir un impedimento pblico de otro oculto es el hecho fctico de su divulgacin145. Tendremos oportunidad de estudiar como Gasparri manifest un especial inters durante las discusiones de los Consultores para aclarar la diferencia entre impedimento pblico y privado.

A) Impedimento pblico.

144

145

Ser Palmieri en su voto quien sintetice esta doctrina en el comentario que hace al nmero 5: Per se cessante impedimento non est cur negetur, iure naturae consensum perseverantem in materiam iam aptam evadere posse efficacem: cuius rei certum indicium in eo est quod Eccleisa saepe non iubet renovari consensum, cum impedimentum aufert: at nihilominus Ecclesia, nisi ipsa in radice sanet, vult, non habita ratione prioris consensus perseverantis, novum elici consensum. Vid. Apndice documental, Documento nmero 2. Vid nota 114.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

65

El impedimento debe ser dispensado y se ha de contraer nuevamente el matrimonio segn la forma que establecer el captulo VII. No hay renovacin del consentimiento propiamente dicha, sino una nueva celebracin del matrimonio, aunque puedan ser omitidas las solemnidades concurrentes para la publicidad de la celebracin del matrimonio.

B) Impedimento oculto conocido por ambas partes.


Si el impedimento oculto es conocido por ambas partes y el matrimonio fue celebrado de buena fe, respetando la forma, los dos contrayentes debern renovar el consentimiento privadamente.

C) Impedimento oculto conocido por una parte.


Pero si slo una de las partes conoce el impedimento y se dan los requisitos anteriores, entonces, perseverando el consentimiento de la parte inocente accedit novus consensus eius qui directe impedimento ligabatur.

5. La sanacin en la raz. Canon VI.


CAN. VI. Extraordinaria via convalidandi matrimonium nullum est obtentio a Superiore legitimo sanationis in radice praedicti matrimonii qua, sine renovatione consensus partium, matrimonium realiter existere incipit a momento concessae sanationis et, ex fictione iuris, reputatur valide initum ab initio, unde proles nata antea tamquam legitima habetur. Ut concedi valeat sanatio in radice requiritur, praeter gravem et urgentem causam, quod exstiterit olim consensus matrimonialis quamvis, ob impedimentum, inefficaciter expressus, et quod dictus consensus saltem virtualiter in utroque perseveraverit; requiritur, insuper, quod impedimentum causans nullitatem sit Iuris mere ecclesiastici cum matrimonium contractum cum impedimento Iuris naturalis vel divini non possit sanari in radice, ac demum quod, post contractum illud matrimonium nullum ob impedimentum Iuris mere ecclesiastici non superveniat aliud impedimentum Iuris divini vel naturalis.

De Becker, como l mismo nos dice, pretende describir el instituto de la sanacin en la raz por sus efectos: Bene, autem, proponenda videtur descriptio sanationis

66

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

per suos effectus146. Presenta la sanacin en la raz como una forma especial de convalidacin cuyos requisitos esenciales son: No es necesaria la renovacin del consentimiento. Se entiende, por ficcin del derecho, que el matrimonio existi vlidamente desde el inicio.

La ficcin jurdica despliega sus efectos particularmente en cuanto a la legitimidad de la prole, pues es imposible jurdicamente, porque lo es metafsicamente, dar existencia a lo que nunca la ha tenido (el matrimonio putativo). El matrimonio como vnculo comienza a existir desde que se concede la sanacin: matrimonium realiter existere incipit a momento concessae sanationis. Para la sanacin en la raz se requieren las siguientes condiciones: 1. El matrimonio sea nulo por un impedimento de derecho eclesistico: impedimentum causans nullitatem sit Iuris mere ecclesiastici cum matrimonium contractum cum impedimento Iuris naturalis vel divini non possit sanari in radice. 2. Existi un consentimiento inicial manifestado por parte de ambos cnyuges naturalmente suficiente, pero jurdicamente ineficaz147: exstiterit olim consensus matrimonialis quamvis, ob impedimentum, inefficaciter expressus. 3. Perseverancia del consentimiento, pues esta perseverancia es uno de los fundamentos de la sanacin en la raz: quod dictus consensus saltem virtualiter in utroque perseveraverit.

146 147

Vid. Apndice Documental, Documento nmero 2. La misma terminologa ya nos est diciendo que el consentimiento ineficaz, naturalmente suficiente pero jurdicamente ineficaz, no tiene porqu confundirse con el pacto conyugal, pues este no es ineficaz, sino nulo. Ineficacia y nulidad son vicios distintos; mientras la ineficacia supone la validez del acto cuyos efectos no se producen por circunstancias exteriores a l-, la nulidad es precisamente la invalidez. Segn esto, consentimiento naturalmente suficiente pero jurdicamente ineficaz equivale a que el acto de la voluntad de los contrayentes carece de vicios propios, y que no produce su eficacia jurdica (causar el vnculo) por defectos ajenos a l mismo. J. Hervada, La revocacin del consentimiento..., o. c. p. 280; vid. tambin C. F. Castrilln Muoz, La sanacin en la raz del matrimonio civil de los catlicos segn el nuevo cdigo de derecho cannico, Pontificia Universidad Catlica Javeriana, Facultad de Derecho Cannico, Colombia 1984, p. 17.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

67

4. Causa grave y urgente: praeter gravem et urgentem causam148. Se propone que la potestad para conceder la sanacin en la raz corresponda al superior legtimo.

148

El origen de este requisito est en el 7 de la Const. Ap. de Benedicto XIV Cum super de 27 de septiembre de 1755: Porro gratia concessa importat dispensationem in radice matrimonii, quae a Romans Pontificibus concedi consuevit urgente magna causa, et quando agitur de impedimento matrimonii ortum habente, et non a iure divino aut naturali, sed a iure ecclesiastico. Esta norma de Benedicto XIV recoge tambin un principio sobre los efectos retroactivos de la sanacin en la raz que quedar asumido por el futuro cdigo: per eam [sanationem in radice] non fit, ut matrimonium nulliter contractum non ita fuerit contractum, sed effectus de medio tolluntur, qui ob huiusmodi matrimonii nullitatem ante indultam dispensationem atque etiam in ipso matrimonii contrahendi actu producti fuerunt. Benedicti XIV P.O.M. Bullarium, III, Prato 1847, p. 584. Benedicto XIV, considerando la necesidad de facilitar medios que garanticen la tranquilidad de las conciencias, seal los siguientes medios de proceder en la convalidacin del matrimonio: a) que el cnyuge que conoce el impedimento se lo diga al ignorante. Si la parte ignorante manifiesta tambin un nuevo consentimiento de presente queda revalidado el matrimonio sin ms requisitos; b) que la parte conocedora del impedimento obtenga del otro un nuevo consentimiento de presente sin hacerle saber expresamente el vicio de nulidad; c) que la parte sabedora del impedimento diga a la otra que manifest un consentimiento nulo, y que ambos deberan renovar el consentimiento a solas y en secreto; d) cuando no sea conveniente manifestar al cnyuge inocente la existencia del impedimento, el cnyuge conocedor del impedimento (cuando el impedimento ha desaparecido o ha obtenido la oportuna dispensa), accedat ad conjugem nuciam nullitatis, petendo debitum conjugale, et ponendo ex parte sua novum consensum de praesenti (como si entonces se casase), habeat cum ea copulam affectu maritali (vel uxorio, si es la mujer). Y como este afecto marital se supone igual en la otra parte, o cnyuge ignorante, del dbito podra presumirse la renovacin del consentimiento que convalida el matrimonio. Vid. Benedicti XIV, Opera in duodecim tomus distributa, Roma 1750, institutio LXXXVII, nn. 69 y 73.

68

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

6. Valoracin del voto de Julius De Becker.


El voto de J. De Becker, como explica el propio autor, es un intento de sistematizar en pocos cnones la tradicin cannica y la praxis sobre la convalidacin del matrimonio149. De Becker es un jurista y adapta su trabajo a las directivas que se dieron a los Consultores en el Reglamento para la Codificacin del Derecho Cannico de 11 de abril de 1904. Los cnones estn formulados en latn, al final aade un elenco con las fuentes o el origen de la doctrina que incorpora en cada canon. Comienza explicando el sentido y la finalidad que tiene la convalidacin del matrimonio. Describe el instituto por los efectos que produce: la validez del matrimonio nulo. El primer canon recoge una frmula general de convalidacin del matrimonio nulo por vicios del consentimiento: quien no consinti en el momento de la celebracin, puede dar validez a su matrimonio en el momento en que supla aquel defecto renovando el consentimiento. A lo largo del voto se trata de la necesidad de renovar el consentimiento para convalidar el matrimonio en seis ocasiones150. No se aclara en qu consiste aquella renovacin ni con qu formalidades debe hacerse (si es que hubiera que exigir alguna). S parece con cierta evidencia que no puede confundirse renovacin del consentimiento con la manifestacin de un nuevo consentimiento. Analiza con detalle los diversos modos de renovar el consentimiento151: privadamente y en secreto, o de manera pblica. En la primera parte del can. I apreciamos la importancia y eficacia jurdica que tiene la vida conyugal como significacin del consentimiento matrimonial.

149

150 151

Vid. Apndice documental, Documento nmero 1, voto de De Becker, Adnotaciones ad canones. Vid. Ibidem, Cann. I, IV, V y VI. Vid. Ibidem, Can. V. La renovacin del consentimiento en caso de matrimonio nulo por impedimento oculto puede ser hecha privadamente y en secreto. Si el impedimento es pblico la renovacin del consentimiento se confunde con la nueva celebracin del matrimonio.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

69

En el caso del matrimonio nulo por vicios del consentimiento que puede ser convalidado, deber manifestar el consentimiento quien inicialmente no lo prest, pero no la parte inocente que celebr de buena fe, pues en sta se presume que ya persevera su consentimiento inicial. Como el objeto del consentimiento es el matrimonio152, la misma presuncin podra aplicarse para la parte que inicialmente consinti viciada pero a partir de un determinado momento presta su consentimiento. En este sentido se podra presumir la renovacin del consentimiento por la perseverancia de la vida matrimonial, como lgica consecuencia de la presuncin de que el consentimiento persevera mientras no es revocado expresamente153. Aqu encontraramos uno de los fundamentos doctrinales para la justificacin de la renovacin tcita del consentimiento de la que autores como Wernz hablarn durante el proceso de codificacin154 y que tendremos ocasin de estudiar ms detenidamente. De Becker es contrario a aplicar la sanacin en la raz a los matrimonios civiles, a los que llama uniones fornicarias. Tampoco es partidario de que la sanacin en la riz se distinga en completa e incompleta (sanacin plena y semiplena). Piensa que no se pueden sanar matrimonios contrados con impedimentos de derecho natural que ya han desaparecido. Veremos cmo estas opiniones se encuentran enfrentadas con los planteamientos de Gasparri.

152

153

154

Sostiene J. Hervada que el consentimiento matrimonial no requiere que los contrayentes piensen jurdicamente, que tengan la explcita representacin mental de un vnculo jurdico al modo que la tienen los juristas- y la adhesin, voluntaria y lcida, a esa representacin. Lo que requiere el consentimiento matrimonial es la voluntad de compromiso, de aceptar al otro y de entregarse a l como esposo o como esposa, en una relacin permanente, tipificada por los tres bona matrimonii. J. Hervada, La revocacin del consentimiento matrimonial, o. c., pp. 736-737. Explicando la presuncin de perseverancia del consentimiento, concluye Viladrich que si la voluntad matrimonial de los contrayentes no puede ser suplida, cuando no existi, tampoco puede ser ignorada por ninguna potestad humana, cuando existi. Comentario al c. 1107, en Comentario exegtico..., o. c., vol. III, Pamplona 1996, p. 1442. Vid. Apndice documental, Documento nmero 6. Acta de la Congregacin Particular de 8 de febrero de 1906.

70

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

D.

EL VOTO DE DOMINICUS PALMIERI SOBRE LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO.

1. Presentacin del voto.


El voto de D. Palmieri est impreso en un fascculo de cinco pginas155. Tiene fecha 20 de marzo de 1905. Utiliza una exposicin particular que no respeta totalmente las formalidades sealadas en el Reglamento de 11 de abril de 1904, porque trata la convalidacin en prrafos separados distinguidos cada uno de ellos por el cardinal correspondiente, no por cnones ni por pargrafos156. Est escrito en latn. El nmero 1 contiene una exposicin descriptiva de la convalidacin, centrada, sobre todo, en sus efectos. A continuacin, comienza un estudio sistemtico del instituto divididindolo en tres partes. La primera, sobre la convalidacin de matrimonios nulos por vicios del consentimiento (nmero 2). La segunda, dedicada a la convalidacin de matrimonios nulos por impedimentos dirimentes (nmeros 3 a 6). En la tercera y ltima trata la convalidacin de matrimonios nulos por defecto de forma (nmeros 7 y 8). Las anotaciones a cada nmero estn hechas en notas a pi de pgina. En total son 7, y no todos los nmeros estn anotados.

2. La nocin del Nmero 1.


Palmieri comienza el voto aportando una nocin de convalidacin. Es una frmula descriptiva que sintetiza la finalidad de la convalidacin de la siguiente manera: revalidatio matrimonii eo spectat, ut ex apparenti verum matrimonium incipiat exsistere. Resalta el efecto principal de la convalidacin: verum matrimonium incipiat exsistere. Este nmero afirma un principio general: la convalidacin es una
155 156

Segn la numeracin de las pginas acaba el documento en la pgina nmero 6. Llamamos nmero a cada prrafo, siguiendo el propio orden dado por Palmieri al voto.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

71

solucin jurdica para el matrimonio ex apparenti que no es tal. Son de inters los trminos que emplea Palmieri para referirse al primer matrimonio (invlido): ex apparenti157. El adjetivo apparenti tiene una significacin particular segn la propuesta de Palmieri. Es sabido que tradicionalmente la doctrina jurdica trat de distinguir el matrimonio inexistente del matrimonio nulo158, entendiendo que el matrimonio inexistente debera quedar al margen de toda proteccin por el derecho, excluyendo la aplicacin del principio del favor matrimonii y la consiguiente presuncin de validez que este principio contiene, referido al matrimonio celebrado en forma cannica. Al matrimonio inexistente acompaara la presuncin contraria. La pregunta que se nos plantea es a qu matrimonio se

157

158

De Becker comenzaba el can. I de su voto refirindose al matrimonium nulliter contractum. Vid. supra, Captulo I, apartado B; Vid. Apndice documental, Documento nmero 1. Apunta J. T. Martn de Agar que no es fcil definir qu se deba entender por matrimonio nulo o invlido. Ciertamente puede decirse que es aquel en el que no hay vnculo matrimonial. El problema es entonces definir el aqul de la anterior definicin, o sea: definir el matrimonio sin vnculo. Aqu entran en juego las relacions entre el in fieri y el in facto esse y las definiciones de matrimonio y de pacto matrimonial. Ntese que lo que se califica de matrimonio nulo es casi siempre una situacin o relacin conyugal actual, iniciada como consecuencia de un pacto nulo. El trmino matrimonio recibe un uso significativo pero impropio: se refiere a una apariencia y unas pginas ms adelante afirma que el matrimonio putativo es una especie concreta de matrimonio invlido; y precisamente aqul cuya nulidad ha sido despus constatada, al que la ley, no obstante, otorga cierta eficacia en razn de la buena fe con que fue celebrado por uno al menos de los contrayentes- y mientras sta hubiese durado. J. T. Martn de Agar, Matrimonio putativo y convalidacin..., o. c., pp. 295-296; Tambin U. Navarrete afirmaba que in matrimonio inexsistentia actus iuridici (contractus) provenire potest vel ex defectu consensus matrimonialis (causa efficiens et formalis contractus) vel ex defectu obiecti vere matrimoniabilis (causa materialis contractus). Distinguendum est igitur inter inexistentiam consensus matrimonialis et inexistentiam contractus matrimonialis. Si non habetur consensus matrimonialis non habetur contractus existens, quia deficit elementum essentiale (nempe, causa efficiens et formalis). Potest tamen existere consensus vere matrimonialis, quin tamen eo ipse habeatur contractus existens, cum deficere possit a parte rei obiectum matrimoniabile. U. Navarrete, De Convalidatione matrimonii, Pontificia Universitas Gregoriana, Roma 1964-1965, pp. 6-7.

72

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

refiere Palmieri en su propuesta, o, con otras palabras, cul es el matrimonio aparente: el matrimonio nulo, o el matrimonio inexistente? En cuanto a la validez, desde un punto de vista estrictamente jurdico, no hay diferencia entre nulidad e inexistencia159: tan invlido es un matrimonio nulo como uno inexistente; pero habr que tener en cuenta que el matrimonio denominado invlido, o rrito o nulo, debe tener unas caractersticas especficas; y el derecho, aunque no pueda atribuirle las propiedades y efectos que se predican del matrimonio pleno, le reconoce determinadas propiedades, ya que es el fundamento o la base sobre la que se opera la convalidacon simple y la sanacin en la raz. Por este motivo se denomina matrimonio putativo160. En cualquier caso, entendemos que matrimonio nulo no es slo aquel que se opone a matrimonio vlido. Nos interesa sealar porque lo hace Palmieri el aspecto positivo del matrimonio que llamamos nulo: que es posible su convalidacin o su sanacin en la raz161. La convalidacin presupone la nulidad forzosamente; es siempre un acto complementario, tendente a hacer vlido y eficaz un negocio viciado en su origen, por lo que el verdadero problema de la convalidacin, se resuelve en el fondo en un problema de nulidad, ya que aquella est determinada en un cierto sentido por esta. La convalidacin no puede hacerse sino tomando en cuenta lo que ya existe del negocio jurdico, es decir, el negocio nulo; afirmar lo
159

160

161

S que en la doctrina cannica falta el trmino matrimonio inexistente o matrimonio no existente; pero esto no impide que en el derecho cannico s se encuentre lo que con este trmino designan los civilistas, a saber, un acto que tiene alguna semejanza con el matrimonio (manifestacin del consentimiento matrimonial con total omisin de la forma prescripta por el derecho). Ese acto tampoco en derecho cannico es matrimonio, ni invlido ni vlido. Es cosa muy distinta: es lo que los civilistas llaman matrimonio inexistente. P. Bender, Monitor Ecclesiasticus, 1962, p. 541. La espiritualizacin y humanizacin de las instituciones llevada a cabo por el derecho cannico, tuvo una de sus ms destacadas realizaciones en la figura del matrimonio putativo mediante el cual se derogaron, en consideracin a la buena fe de los cnyuges, las rigurosas consecuencias del matrimonio nulo, de tal manera que ste produce sus efectos respecto de los hijos y del cnyuge o cnyuges de buena fe como si fuera vlido. M. Lpez Alarcn, R. Navarro Valls, Curso..., o. c., p. 256.; Matrimonio putativo y buena fe, aparecen indisolublemente ligados, en el sentido de que el primero obtendra de la segunda su ms profunda motivacin. A. Albisetti, Contributo allo studio del matrimonio putativo in diritto canonico, Milano 1980, p. 19. Vid. A. Pacheco, La convalidacin simple del matrimonio cannico, Roma 1954, pp. 54-55.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

73

contrario sera equiparar la convalidacin con la celebracin, y tal equiparacin no es correcta162. Sin tratar de profundizar en las implicaciones que hay detrs de esta sutil distincin, porque sobrepasa el objeto de nuestro estudio, nos hemos planteado esta pregunta porque resulta llamativo que Palmieri no se refiera al matrimonio nulo, sino al matrimonio que denomina aparente, y que podramos tambin traducir por invlido163. Estudiaremos a lo largo del proceso de codificacin de la convalidacin el impacto y la importancia que ha tenido esta primera descripcin de convalidacin que nos encontramos.

3. Convalidacin del matrimonio nulo por vicios del consentimiento. Nmero 2.


Si matrimonio exterius rite celebratu, alter ex contrahentibus vel ficte vel ex metu vel ex errore consensit, atque id occultum est, dummodo alterius consensus, qui fuit ex se efficax, perseveret, satis est, ut matrimonium exsistat, illum, exuta fictione vel metu vel errore, interius consentire et vitam sponte prosequi maritalem. Si porro uterque eo pacto consensit, ita tamen ut alter alterius defectum ignoret, tutus erit quisque in conscientia, si alterius consensum iure praesumens eo modo se gerat quo dictum est.

La primera parte del nmero 2 seala los elementos esenciales requeridos para que se opere la convalidacin en este supuesto: a) Existencia de un matrimonio celebrado segn una forma vlida.

162

163

Vid. E. Lalaguna, Matrimonio nulo y matrimonio inexistente, Estudios de derecho matrimonial, Rialp, Madrid 1962, pp. 269-280. Definitio matrimonii invalidi in fieri completa, continens elementum negativum quo matrimonium invalidum differt a matrimonio valido et elementum positivum, quo differt a mero concubinato sic sonare debet: matrimonium invalidum est actus viri et mulieris reciprocus externus que ex se est manifestatio consensus matrimonialis, sed propter causam aliquam accidentalem obstantem nullum habet effectum. Es la definicin de Bender, citada por A. A. Rey Martnez, La figura cannica del matrimonio nulo, Roma 1956, p. 119.

74

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

b) Uno de los contrayentes preste el consentimiento viciado por simulacin, miedo o error. c) El consentimiento del otro contrayente sea naturalmente suficiente y jurdicamente vlido. d) Desaparezca el vicio y el contrayente del nmero 2 manifieste su consentimiento internamente, o en secreto. e) Contine la vida matrimonial por s misma: vitam sponte prosequi maritalem. Nos interesa ahora resaltar los requisitos sealados en los nmeros d) y e); es significativo que para referirse al consentimiento no se utilice el verbo renovare sino interius consentire sin ms determinaciones. De la misma manera que en el caso de De Becker164, son criterios tiles de interpretacin de los vicios del consentimiento las circunstancias que Palmieri recoge en los nmeros 1, 3, 4, 7, 8, 9 y 10 de su voto sobre el consentimiento de consensu matrimoniali165. Aqu sealaba Palmieri que:
1. Matrimonium facit consensus expressus eorum, de quorum coniuntione agitur, praestitus secundum formam praescriptam. Consensus tum praesertim per verba tum etiam per aequipollentia signa exprimitur. Ut matrimonium sit oportet consensum esse efficacem, cuius efficaciam Ecclesia adimit impedimenta dirimenta apponens. Nulla lex aut auctoritas consensum matrimonialem supplere potest. 3. Nullus est consensus eius, qui de re matrimoniali nullam notitiam habet. Consensus idoneus matrimonio ante pubertatem non praesumitur. Surdi mutique simul non sunt quia tales a matrimonio repellendi. Consensus in matrimonium consistit cum ignorantia modi, quo eo sit utendum atque etiam cum voluntate interius retenta violandi eius obligationes susceptas, et cum falsa quoque existimatione exsistentis impedimenti si consentiens intendant facere quantum potest.
164 165

Vid. supra, Captulo I, apartado B. 2 y nota 109. Votum Rmi. P. Dominici Palmieri S. J. De consensu matrimoniali. Est fechado en 28 de febrero de 1905. Es un fascculo de 12 pginas. Formalmente mantiene la misma estructura que el que elabor para el Cap. XI De revalidatione matrimonii. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

75

At nullus est consensus matrimonialis, qui in unionem temporaneam feratur, quae nempe voluntate propria vel legis humanae auctoritate solvatur. 4. Consensus animi sempre praesumitur conformis verbis in celebrando matrimonio prolatis. Praesumptione manente, qui ficte consensit in matrimonium ceteroquim validum, tenetur fictionem exuere et consensum praestare. 7. Consensus per procuratorem exprimi potest, qui habeat speciale mandatum ad contrahendum cum determinata persona. Nulla erit procuratio nisi mandatum sit scriptum et subscriptionem praeseferat mandantis. Si procurator, antequam contraxerit, a domino fuerit revocatus, contractum postmodum matrimonium ab eodem, licet tam ipse quam ea quacum contraxit, revocationem huiusmodi penitus ignoraverint, nullius momenti exsistit, deficiente illius consensu, sien quo firmitatem habere nequit. Si, cum procurator contrahit, mandans in amentiam perpetuam inciderit, matrimonium placet esse nullum. Matromonium per procuratorem contrahi non permittitur absque licentia Episcopi loci ubi contrahitur. Consensus per epistolam aut per interpretem expressus ad matrimonium contrahendum non est idoneus. 8. In celebratione matrimonii consensus absolutus exprimendus est absque ulla conditione aut modo. Quaequmque conditiones de re futura incerta apponantur, actus vitiatur. Idem praestat modus, qui essentiae matrimonii adversetur. Si quis interius sub conditione consentiat, eo iure regitur quo qui ficte consentit. Si quid praesens vel praeteritum aut certe futurum sub forma conditionis apponatur, actus statim valet, vel non valet. 9. Error quantumvis vincibilis circa personam adimit consensum in matrimonio requisitum. Error qualitatis cuiuslibet, etsi det causam contractui, non officit valori eiusdem, nisi qualitas redundet in personam.

76

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Qualitas redundat in personam, cum illa est determinativa personae, quae nimirum ignota aliunde cum sit, per eam qualitatem a consentiente apprehenditur distincta a ceteris. 10. Consensum requisitum ad matrimonium abolet metus gravis, ille nempe qui ceteros contractus facit rescissioni obnoxios. Metus debet esse ab extrinseco, iniuste illatus, a quo ut quis se liberet, eligere cogatur matrimonium. Metus vim irritandi retinet, cum quis cogitur ex certis numeratis personis coniugem sibi eligere. Metus reverentialis, nisi adiiciantur minae graves cum probabilitate effectus aut importunae et repetitae preces molestae, non censetur auferre consensum requisitum. Quamvis consensui ex metu addatur iuramentum, consensus nullus manet, nec ullam obligationem parit iuramentum. Metus a metum passo allegari debet et ab allegante probandus est. Si tamen metus passus sponte deinceps cohabitaverit, non amplius est audiendus ().

Podramos decir que la sugerencia de Palmieri coincide sustancialmente en los casos de convalidacin por vicios del consentimiento con la de De Becker166; de las hiptesis de ambos deducimos tres circunstancias a las que se concede eficacia jurdica para que se opere la convalidacin: a) La perseverancia del consentimiento del cnyuge que contrajo de buena fe. b) La renovacin del consentimiento de quien consinti con un vicio, teniendo en cuenta que dicha renovacin puede ser hecha internamente. c) La continuidad de la vida matrimonial.

166

Vid. supra, Captulo I, apartado B. 2.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

77

4. Convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes. Nmeros 3, 4, 5 y 6.


3. Matrimonio exterius rite celebrato sed nullo propter impedimentum dirimens, quod utriusque consensui efficaciam detrahit, si impedimentum occultum sit unique ex contrahentibus notum matrimonium validum evadet, cum, dispensatione ab impedimento obtenta, novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori. Idem valet etiamsi uterque impedimentum noverit, dummodo publice contraxerint et impedimentum sit occultum.

El supuesto que se plantea en el nmero 3 es el de un matrimonio celebrado conforme a las exigencias exteriores de forma, pero nulo por un impedimento dirimente que anula la eficacia del consentimiento de ambos contrayentes. Si el impedimento es oculto y a uno de los contrayentes le parece vlido el matrimonio (es decir, desconoce la existencia del impedimento), obteniendo la dispensa del impedimento, ambos cnyuges debern manifestar un nuevo y absolutamente libre consentimiento independiente del anterior. El segundo prrafo contempla la posibilidad de que el otro cnyuge tambin conozca el impedimento (que era oculto) y ambos contrajeron el matrimonio pblicamente. En este caso ser de aplicacin el mismo rgimen anterior de convalidacin167. Es significativo que, tratndose del matrimonio invlido por causa de impedimento, Palmieri exija renovar el consentimiento novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori, es decir, mediante un nuevo acto de voluntad independiente del anterior. Con esta frmula quedara desdibujado el principio de la eficacia natural del consentimiento. Quizs por este motivo, y para salvar dicho principio, el nmero 4 remite a la posibilidad de obtener la sanacin en la raz, y por tanto, sin necesidad de renovar el consentimiento.
4. Si gravis difficultas occurrat in revelando impedimento parti ignoranti vel in obtinendo eius novo consensu, integrum erit Romano Pontifici per sanationem in radice instaurare matrimonium. Quae sanatio in radice ad cautelam implicite concessa intelligitur cum postulatur a dispensante, ut altera pars ignorans certior fiat de nullitate prioris consensus, ita tamen, ut, si

167

Sobre la desaparicin de los impedimentos, vid. supra, Captulo I, apartado C.

78

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

adfuit, crimen alterius non detegatur; hac enim conditione posita non eas formulas frequenter adhibere licet, quibus cum certitudine constet, novum consensum ab altero expressum esse.

Veremos en su momento cmo la frmula de Palmieri novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori, sistemticamente ubicada en la convalidacin del matrimonio nulo por impediementos dirimentes, acabar obteniendo autonoma y ser incorporada en un canon ad hoc como principio de validez general para todo el sistema de convalidacin. El nmero 4 contiene una excepcin a la frmula del prrafo primero del nmero 3, porque dispone que si existe una grave dificultad para revelar el impedimento a la parte ignorante168, o en obtener de ella el consentimiento nuevamente, podr acudirse al Romano Pontfice y solicitar la sanacin en la raz, porque es al Romano Pontfice a quien corresponde la potestad para conceder dicha sanacin169. Palmieri estara afirmando que en estos supuestos de convalidacin no es esencial la renovacin del consentimiento, sino la remocin del impedimento. El segundo prrafo del nmero 4 estipula que la sanacin en la raz se entiende implcitamente concedida cuando es solicitada a quien puede conceder la dispensa, siempre que conste la ignorancia de la nulidad del matrimonio para una de las partes. Como colofn, seala Palmieri, que esta frmula tiene carcter excepcional.
5. Etsi impedimentum, quocum celebratum est matrimonium, cesset ex se, puta impedimentum aetatis, raptus, lex tamen, nulla ratione habita consensus prioris perseverantis in materiam non amplius ineptam, postulat novum elici consensum, ut matrimonium sit.

El nmero 5 recoge el principio de la eficacia natural del consentimiento, entendiendo que no deber manifestarse un nuevo consentimiento para que surja el matrimonio cuando se trata de impedimentos que por su naturaleza pueden cesar por s mismos, como sucede con los de edad y rapto. Es llamativo que Palmieri incluya en un mismo rgimen impedimentos de naturaleza tan dispar como la edad o el rapto. El razonamiento de Palmieri lo encontramos en la nota a pi de pgina que comenta el nmero: la Iglesia suele conceder en estos casos la sanacin en la raz (por tanto sin necesidad de renovar el consentimiento). Podramos poner en relacin el presente canon con la doctrina vista, que recoge el

168 169

Se entiende que es la parte que contrajo el matrimonio de buena fe. El can. VI del voto de De Becker propone la concesin de la sanacin en la raz, no por el Romano Pontfice, sino por el superior legtimo. Vid. supra, Captulo I, apartado B 5.

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

79

nm. 1, y entender que la convalidacin se realiza en estos supuestos teniendo en cuenta dos circunstancias: la desaparicin del impedimento y la continuidad de la vida matrimonial.
6. Si fictio, metus, error et quolibet impedimentum dirimens publice cognoscantur vel in publicam lucem sint probabiliter evasura; matrimonium publice rursus erit celebrandum.

Por ltimo, en el nmero 6, propone que deba celebrarse de nuevo y pblicamente el matrimonio contrado nulo por los vicios pblicos de simulacin, miedo y error, o por cualquier otro impedimento dirimente que sea conocido pblicamente o que haya probabilidad de que llegue a ser conocido.

5. Convalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma. Nmeros 7 y 8.


7. Matrimonium absque debita forma contractum revalidare nequit nisi ea forma adhibita vel sanatione in radice.

El nmero 7 contempla la revalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma. Se plantean dos posibles soluciones: la nueva celebracin del matrimonio en la forma cannica debida, o bien la convalidacin mediante la sanacin en la raz.
8. Cum parochus aliique testes testimonium ferant non de valore matrimonii sed de eiusdem publica celebratione, nihil refert, eosdem privata scientia nosse, matrimonium esse nullum.

El nmero 8 seala que no tiene ninguna eficacia lo que por ciencia privada pudieran conocer el prroco o los testigos que asisten a la celebracin de un matrimonio nulo. Esta ltima afirmacin se asemeja a una clusula garantista de la forma, para proteger de alguna manera la apariencia de matrimonio. Dicha clusula encuentra su lgica en la concepcin de Palmieri a la vista de lo que hemos estudiado sobre el matrimonium apparens.

80

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

6. Valoracin del voto de Dominicus Palmieri.


La covalidacin se presenta fundamentalmente como un remedio al matrimonio invlido. En el nmero 2 del voto170 encontramos un principio general sobre la convalidacin: para que el matrimonio exista, basta que quien inicialmente no consinti, lo haga, y la vida matrimonial contine. Introduce una aclaracin de inters sobre la importancia que tiene en la convalidacin la continuidad de la vida matrimonial: la cohabitacin (la vida matrimonial) hace presumir el consentimiento.
Haec doctrina colligitur ex c. 21 de Sponsal. Ubi diuturna spontanea cohabitatio facit praesumere consensum et purgat metum. Doctores consentiunt.

Este principio es interesante si consideramos la doctrina que ya expusimos al comentar el voto de De Becker sobre la renovacin tcita del consentimiento171.
170 171

Vid. Apndice documental, Documento nmero 2, voto de Dominicus Palmieri, nmero 2. Comenta P. Fedele que a mio avviso, come nel caso in cui il difetto o il vizio di consenso sia mere internus, cos anche nel caso in cui sia esterno ma occulto, la soluzione del problema della possibilit o meno di convalidatio ipso iure non ha alcuna pratica rilevanza, posto che, trattandosi di difetto o vizio di consenso occulto, esso non suscettibile di prova nel foro esterno, e quindi il matrimonio, pur essendo nullo nel foro interno, valido nel foro esterno. La verit che il problema della possibilit o meno di convalidatio ipso iure del matrimonio nullo per difetto o vizio di consenso con riferimento ad elementi o argomenti idonei a dimostrare lesistenza dellanimus maritalis- sorge soltanto nei casi in cui il difetto o vizio di consenso possa essere provato nel foro esterno, e, data la necessit della forma di celebrazione del matrimonio, non pu non essere risolto in senso negativo, cos come lo hanno risolto sia il legislatore dello ius conditum sia quello dello ius condendum, a differenza, limitatamente al caso del vizio di consenso derivante da vis et metus, del legislatore dello ius vetus, il quale, non esistendo la necessit della forma di celebrazione del matrimonio, aveva potuto affermare nel c. XXI, lib. IV, tit. I delle Decretali di Gregorio IX, che matrimonium per vim contractum, cohabitatione spontanea convalescit. P. Fedele, In tema di convalida del matrimonio canonico nullo per difetto o vizio di consenso, o. c., p. 504. Hemos hecho esta citacin para sealar, por una parte que como sostiene Fedele- es posible hablar de supuestos de convalidacin automtica o ipso iure, con independencia de la mayor o menor relevancia prctica que tenga; y, por otro lado contrariamente a lo que sostiene Fedele- el principio de que la cohabitacin voluntaria y espontanea podra hacer presumir el consentimiento matrimonial

CAPTULO I. TRABAJOS PREPARATORIOS

81

Palmieri s especifica en algunos supuestos cmo debe renovarse el consentimiento para convalidar el matrimonio. Concretamente, al tratar del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes, dispone que el consentimiento que convalida sea un nuevo acto de la voluntad independiente del primero172, porque as lo haba impuesto recientemente la praxis de la Penitenciara Apostlica, que Palmieri conoci bien por su trabajo en ella como telogo. A lo largo de nuestro estudio veremos la importancia que ha tenido en la codificacin y tiene en el derecho positivo vigente la feliz frmula de Palmieri. Las referencias a la sanacin en la raz son mnimas. Encontramos un principio recogido en el comentario al nmero 5: no es necesaria la renovacin del consentimiento para conceder la sanacin en la raz. Las anotaciones a los numeros de su voto son muy especficas: recoge, fundamentalmente, la praxis de la curia romana y, sobre todo, de la Penitenciara Apostlica. Palmieri no aporta referencias histricas sobre el origen de la convalidacin.

172

no es slo una formulacin terica del ius vetus, pues tambin fue replanteado durante los trabajos de elaboracin del codigo de 1917, como lo prueba el voto de Palmieri. Vid. Apndice documental, Documento nmero 2, voto de Palmieri, nmero 3.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

A.

CONSULTAS PARCIALES Y ELABORACIN DE LOS ESQUEMAS SOBRE EL CAP. XI DE REVALIDATIONE MATRIMONII.

1. Introduccin.
Como sucede con otros institutos jurdicos, los votos constituyeron el punto de partida en el proceso codificador de la convalidacin del matrimonio173. A los votos sucedieron otros documentos de trabajo de distinta naturaleza e importancia que nos introducen en una nueva fase o etapa de la codificacin.

173

Vid. supra, Captulo I, apartados B y C.

84

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Los documentos que estudiaremos son de dos clases. La primera, la constituyen los Esquemas174. Son tambin propuestas normativas formalmente similares a los votos, pero de origen diverso. Las fuentes inmediatas del primer esquema fueron los votos de Palmieri y De Becker175. Los esquemas sucesivos nacen como resultado de las discusiones de la Comisin Especial de Consultores. La reconstruccin de los distintos esquemas es posible gracias a las actas o verbali de las reuniones de la Comisin de Consultores176, que conforman la segunda fuente o tipo de documentos que analizaremos. Las actas de las Consultas Parciales reproducen las opiniones de los Consultores.

2. Las Consultas Parciales.


La Comisin Especial de Consultores que trat el Cap. XI del Tit. VII del Libro III dedicado a la convalidacin del matrimonio estaba compuesta por Sebastianelli, Pompili, Wernz, De Lai, Van Rossum, Bastien, y Palmieri. El borrador del documento mediante el cual se compone esta Comisin est fechado en 17 de mayo de 1905. All se dice quines formaran parte de la Comisin, y el cmo, cundo y dnde se tendran las reuniones177. Janssens no aparece nombrado entre los Consultores miembros de la Comisin Especial, pero participa en la Consulta de 5 de abril de 1906, de la que surgira en
174

175

176

177

Si considerano Schemata le successive redazioni o bozze dei canoni di una materia, realizzate, in un primo momento, delle commissioni speciali dei consultori, e successivamente dai Congressi speciali dei Cardinali. Dopo la discussione dei primi vota di ogni materia, si provvedeva ad una nuova redazione introducendo le indicazioni e le osservazioni fatte nel corso del primo dibattito. Questa nuova redazione veniva stampata e distribuita tra i consultori prima della lettura successiva perch questi potessero fare di nuovo osservazioni od anche proposte di nuova redazione di uno o pi canoni. J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., p. 80. Denominamos al primer Esquema con la letra A, y seguimos este mtodo de identificacin para los sucesivos esquemas. La doctrina suele referirse a estos documentos como verbal (trasliterando la palabra italiana verbale) o tambin actas. Vid. S. Kuttner, El Cdigo de Derecho Canonico..., o. c., pp. 301-314. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. La carta est reproducida en L. Prados Rivera, La separacin..., o. c., p. 229.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

85

esta fase de la codificacin el ltimo Esquema178 que fue enviado para el examen de la Consulta General. Para nuestro estudio son de gran importancia las actas de las reuniones de esta Comisin Especial, porque nos permiten conocer los debates para la elaboracin del Libro III y reconstruir el iter de la redaccin de los distintos cnones de los Esquemas sobre la convalidacin, y, tambin, reconocer el origen de cada canon. Analizar la intrahistoria de la codificacin permitir establecer algunos criterios tiles para la interpretacin de las normas codiciales.

3. Esquemas.
En este periodo nos encontramos con cuatro esquemas diversos179. El primero surge a partir de la elaboracin de los votos de los consultores De Becker y Palmieri. Los siguientes son el resultado de las observaciones y objeciones hechas por la Comisin Especial encargada de estudiar el Ttulo VII del Libro III en las sucesivas Consultas Parciales. La convalidacin del matrimonio fue sometida a examen en las Consultas Parciales de los das 8 y 15 de febrero y 5 de abril de 1906.

178 179

Es el Esquema que denominamos D. Vid. Apndice documental, Documento nmero 12. Existen copias de algunos documentos del ASV, relativos al objeto de nuestro estudio, en distintos fondos o colecciones. En una publicacin reciente A. Rava, Il requisito della rinnovazione del consenso nella convalidazione semplice del matrimonio (Can. 1157 2). Studio storicogiuridico, Ed. Pontificia Universit Gregoriana, Roma 2001, en las pp. 191-200 trata de analizar gli schemata e la redazione finale dei canoni del Codex Iuris Canonici del 17 inerenti alla convalidatio matrimonii (cann. 1133-1137), perch, come gi detto, risultano la prima e chiara determinazione giuridica della legge ecclesiastica della renovatio consensus. La nostra analisi viene fatta sugli schemi ritrovati nel fondo del P. Ojetti, professore gesuita, presente nellArchivio della Pontificia Universit Gregoriana (pp. 191-192). Confrontando la documentacin del ASV y la publicada del Fondo Ojetti, comprobamos que, al menos para la reconstruccin del iter de los cnones sobre la convalidacin, es ms completa la documentacin del ASV, ya que en la publicacin citada el autor identifica como primer esquema de la codificacin el que nosotros denominamos Esquema C (que cronolgicamente sera el tercero).

86

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

B.

EL PRIMER ESQUEMA (ESQUEMA A) DE MATRIMONIO REVALIDATIONE.

Despus de haber analizado los votos de De Becker y Palmieri, nos situamos ahora frente al primer esquema que encontramos sobre la convalidacin del matrimonio, que denominaremos Esquema A180. El objetivo que nos proponemos es descubrir el origen de cada canon del Esquema; con este fin confrontaremos el material disponible: los dos votos con el propio Esquema. El Esquema A, sistemticamente, trata la convalidacin distinguiendo dos Artculos. El Artculo I, que comprende los cnones 39 a 44, dedicado a la convalidacin simple; y el Artculo II, compuesto por los cnones 45 a 49, donde se regula la sanacin en la raz181. Es un Esquema independiente que se recoge en un fascculo de 4 pginas182. No est integrado dentro de ninguno de los Esquemas correspondientes al Ttulo VII del Libro III que hasta ese momento se haban elaborado. Sorprende este descuadre sistemtico porque hubiera sido ms lgico pensbamos encontrar el Esquema A en un fascculo de 16 pginas183 impreso por la Tipografa Vaticana que contiene el Esquema III del Cap. VI De consensu matrimoniali (cann. 112), el Esquema II del Cap. VIII De tempore et loco celebrationis matrimonii (cann. 18), el Esquema II del Cap. IX De matrimonii effectibus (cann. 920), el Esquema I del Cap. X De divortiis (cann. 2138) y el Esquema 1 del Cap. XII De secundis nuptiis (cann. 3941). Sin embargo, se prefiri elaborar el primer esquema De matrimonii revalidatione como proyecto independiente. Veamos cada uno de los cnones de esta primera propuesta normativa.

180 181 182

183

Reproducimos el Esquema A en el Apndice documental como Documento nmero 5. Esta divisin en artculos continuar hasta el ltimo esquema. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. Vid. Apndice documental, Documento nmero 5. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

87

1. Convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes.


DE BECKER Can. III. Matrimonium nulliter contractum ob solam inhabilitatem unius vel utriusque contrahentis diversimode convalidatur prouti decursu temporis impedimentum evanuit vel potius, perseverante inhabilitate, recurrendum sit ad dispensationem. PALMIERI Nm. 3. ESQUEMA A Can. 39. 1. Ad revalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per mutationem facti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

Matrimonio exterius rite celebrato sed nullo propter impedimentum dirimens, quod utriusque consensui efficaciam detrahit, si impedimentum occultum sit unique ex contrahentibus notum matrimonium validum evadet, cum, despensatione ab impedimento obtenta, novus ab utroque consensus Can. IV 1. Quare si remotis quoque arbitris iam evanuit inhabilitas, ponatur independens a prouti contingere potest in priori. impedimentis raptus, aetatis, Idem valet etiamsi ligaminis, disparitatis cultus uterque impedimentum et impotentiae, noverit, dummodo publice matrimonium convalidatur, contraxerint et praestito novo consensu impedimentum sit utriusque partis in forma occultum. cap. VII praescripta, nisi forte agatur de matrimonio nullo ob solum impedimentum ligaminis, vel disparitatis cultus vel impotentia in quibus ambae partes, bona fide, in forma debita iam contraxerunt et occulta sit nullitas: tunc enim, post cognitam nullitatem matrimonii, licet privatim renovare mutuum consensum; imo, quoties tale impedimentum unam tantum partem directe afficiebat (uti, v. gr.

88

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

DE BECKER Ligamen et disparitas cultus), satis erit, et ex gravi ratione etiam licitum, si perseverante consensu alterius olim praestito, accedit novus consensus eius qui directe impedimento ligabatur.

PALMIERI

ESQUEMA A

En el Esquema A los requisitos esenciales exigidos por el can. 39 para la convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes son dos: a) La desaparicin del impedimento. b) La renovacin del consentimiento por ambas partes. Para De Becker el impedimento dirimente sera una circunstancia que afecta a la capacidad del contrayente, hacindole inhbil para el ejercicio del ius connubii. El matrimonio contrado con un impedimento puede ser convalidado de diversas maneras, bien porque se obtenga una dispensa del impedimento, renovando el consentimiento, o bien manifestando un nuevo consentimiento segn la forma prescrita en el Cap. VII cuando el impedimento desaparece y persevera la voluntad matrimonial de las partes. Por ltimo, tambin considera De Beker que en determinados casos la renovacin del consentimiento tambin podr ser hecha privadamente184.

184

Vid. Apndice documental, Documento nmero 1, voto de J. De Becker, Cann. III y IV. Podramos decir que De Becker acepta en determinados supuestos la perseverancia del consentimiento como causa eficiente de la convalidacin, mientras que en otros, exige la manifestacin de un nuevo consentimiento. Bajo esta diferenciacin podran estar latentes los conceptos de inexistencia e ineficacia del consentimiento. Si el consentimiento es inexistente, la renovacin debera consistir en la manifestacin de un nuevo consentimiento. Pero si el consentimiento, siendo sustancialmente vlido, es ineficaz, la renovacin podr manifestarse de diversas maneras. La primera postura (consentimiento inexistente) tiene su origen en la doctrina de T. Snchez: ceterum omnino tendum est id matrimonium minime convalescere, nisi novus utriusque consensus accedat: quia primus fuerit omnino ex parte utriusque invalidus, eo quod super illegitimam materiam ceciderit, denuo uterque renovandus est, nec durare potest consensus, qui nullus omnino fuit cum enim permanentia exsistentiam supponat: consensus qui nunquam extitit, permanere nequit. T. Snchez, De Sancto matrimonii sacramento, Venetiis

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

89

Palmieri, sin embargo, entendi que el impedimento dirimente haca ineficaz el consentimiento matrimonial, y para convalidar el matrimonio no bastaba slo remover aqulla circunstancia, sino que era necesaria tambin la manifestacin de un nuevo consentimiento por ambos contrayentes, que habra de ser independiente del anterior185 (y slo admita la norenovacin del consentimiento en el caso de que se acuda a la sanacin en la raz). La propuesta de De Becker es acogida en el can. 39 en su estructura ms elemental, en cuanto a la necesidad de la remocin del impedimento y la renovacin del consentimiento. Como en este momento nos encontramos en una fase incipiente de la codificacin, el can. 39 ser un punto de partida para posteriores proyectos, y por este motivo simplifica el rgimen de convalidacin sin distinguir entre impedimentos pblicos o privados, conocidos o no, por una o por las dos partes.

2. La renovacin del consentimiento.


DE BECKER No se pronuncia. PALMIERI Vid. Nm. 3. ESQUEMA A Can. 39 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

El 2 de este can. 39 es una clusula aclaratoria sobre la renovacin del consentimiento, sealando que dicha renovacin se requiere por derecho

185

1619, vol. 1, d. 32, n. 2. De Becker no cita a Snchez, sino que acude a la autoridad de San Alfonso Mara de Ligorio y Benedicto XIV, quienes admitieron la eficacia jurdica de la perseverancia del consentimiento cuando el matrimonio era nulo por la existencia de un impedimento dirimente. Vid. R. Quezada Toruo, La perseverancia del consentimiento matrimonial en la sanatio in radice, Analecta Gregoriana, Roma 1962, pp. 22-29. Vid. Apndice documental, Documento nmero 2, voto de Palmieri, Nm. 3.

90

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

eclesistico cuando el consentimiento inicial fue verdadero186. Al estudiar los votos de De Becker y Palmieri analizamos la importancia de la eficacia natural del consentimiento187. Considerar la renovacin del consentimiento como un requisito de derecho meramente eclesistico tiene importantes consecuencias jurdicas188, ya que dicha renovacin no se entendera con carcter constitutivo189 de la convalidacin y, por tanto, no se presenta, necesariamente, como requisito ad validitatem para la convalidacin y menos an para la sanacin en la raz190, porque en los casos de matrimonios nulos por un impedimento dirimente no existe razn jurdica para exigir que se renueve el consentimiento en el momento de la convalidacin con respecto a aquellos impedimentos que no implican una falta en el consentimiento, ya que ste pudo haberse formado ntegro y completo a pesar de la existencia del impedimento. Nos detenemos ahora en el Nm. 3 del voto de Palmieri, donde propona una regla que podra aparecer opuesta a la sealada por el canon que comentamos: novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori.
186

187 188

189

190

Significa la aclaracin de este pargrafo que la renovacin del consentimiento no es necesaria porque el consentimiento es posible, y, por tanto, el consentimiento es naturalmente suficiente para producir el vnculo. Vid. supra, Captulo I, apartados B y C. Cum renovatio consensus solo iure ecclesiastico requiratur, sequitur infideles, cessata invaliditatis causa, ad illius renovationem non teneri, cum legibus ecclesiasticis iidem non ligentur. Quare si neutra pars est baptizata, neutra tenetur renovare consensum. Si una pars non est baptizata et altera est dubie baptizata, item neutra tenetur: non prima ut patet ex allata ratione, non secunda quia lex dubia non obligat. Si una est baptizata et altera non baptizata, utraque, speculative loquendo, tenetur, prima quidem directe, altera indirecte propter individuitatem contractus matrimonialis. F. Cappello, Tractatus canonico-moralis..., o. c., p. 844. Al referirnos a los elementos que tienen carcter constitutivo en la convalidacin, sealamos los que ya hemos estudiado anteriormente (vid. supra, Cap. I, Apartado A, 3, a) y nota 44; Cap. II, Apartado C, 6), pues, evidentemente, en la configuracin jurdica de un instituto, si es voluntad del legislador, puede introducirse un requisito ad validitatem, como ocurre en algunos supuestos del rgimen actual de convalidacin. Vid. R. Quezada Touruo, La perseverancia del consentimiento..., o. c., pp. 125-129; J. Hervada, La revocacin del consentimiento matrimonial, Vetera et Nova, Pamplona 1991, pp. 736-737; A. Pacheco, La convalidacin..., o. c., p. 26.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

91

Ser, precisamente, en el can. 40 donde se recoja la doctrina postulada por Palmieri sobre la forma de renovar el consentimiento, exigiendo un nuevo acto de la voluntad.
DE BECKER No se pronuncia. PALMIERI Nm. 3. Matrimonio exterius rite celebrato sed nullo propter impedimentum dirimens, quod utriusque consensui efficaciam detrahit, si impedimentum occultum sit unique ex contrahentibus notum matrimonium validum evadet, cum, dispensatione ab impedimento obtenta, novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori.191. ESQUEMA A Can. 40. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

El can. 40, a primera vista, parece que alberga una contradiccin, porque si la renovacin del consentimiento (que slo se exige por derecho eclesistico) es un nuevo acto de la voluntad, ya no estamos propiamente ante una renovacin sino ante una nueva manifestacin de un consentimiento distinto del primero. Pero, dicha contradiccin se evita si entendemos que el legislador no quiso identificar voluntatis actus con consensus. El derecho natural exige la manifestacin del consentimiento naturalmente suficiente para constituir el matrimonio. El derecho eclesistico exige para convalidar el matrimonio nulo por un impedimento dirimente leemos en el can. 39 2 la renovacin del consentimiento. Pero si la renovacin del consentimiento que tambin es un acto de la voluntad queda totalmente desvinculada del consentimiento originario se estn sobreponiendo, hasta confundirse, dos niveles jurdicos distintos: el derecho natural y el derecho eclesistico.

191

La cursiva es nuestra.

92

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Tambin Gasparri192, en la poca inmediatamente precedente al inicio de los trabajos de codificacin, entendera que la renovacin del consentimiento, para convalidar el matrimonio invlido193, se confunde con la expresin de un nuevo consentimiento: Matrimonium revalidare, ait dAnnibale p. III, 483, est illud ex integro denuo contrahere. Quaecumque igitur eis ineundis, haec et revalidandis regulariter necessaria sunt Scilicet revalidatio matrimonii est operatio qua matrimonium invalidum redditur validum. Proinde sicuti in celebrando matrimonio necessaria est habilitas personarum, seu absentia cujuslibet impedimenti dirimentis, consensus internus, et expressio hujus consensus in debita forma, ita regulariter et in matrimonio revalidando. Novus consensus et nova ejusdem expressio in debita forma dicitur consensus renovatio194. Aunque Gasparri acude como argumento de autoridad a la opinin de DAnnibale, sta no es siempre tan inflexible, pues en algunos casos de nulidad del matrimonio por impedimentos bastar que renueve el consentimiento la parte que conoce el impedimento195.

192 193 194

195

P. Gasparri, Tractatus Canonicus De matrimonio, Ed. Tertia, Vol. II, Parisiis 1904, pp. 337-338. Escribe matrimonium invalidum, y no matrimonium nullum matrimonium irritum. Otros autores (tras la promulgacin del Cdigo), razonando sobre la base de las fuentes aportadas por De Becker en su voto, fundamentarn de manera diversa la renovacin del consentimiento. Es el caso, por ejemplo, de Chelodi: Antiquo iure dispensatio super impedimento occulto concedebatur adiecta clausula conditionali: dicta muliere (vel viro) de nullitate prioris consensus certiorata, sed ita caute ut latoris delictum numquam detegatur. Quae clausula, uti patet, saepe nata erat magnas facessere difficultates: proinde iam veteres doctores adlaboraberant in inveniendis formulis quibus certioratio obtineretur absque magno periculo. At ex omnibus quae communiter tradebantur nulla erat undequaque satisfaciens: quare haud raro necesse erat iterum S. Sede adire, ut conditionem remitteret. Tamen inde ab a. 1885, S. P. antiquam clausulam immutavit, additis verbis: et quatenus haec certioratio, absque gravi periculo fierit nequeat renovatio consensu iuxta probatus auctores; et exinde tuto in praxi adhiberi potuit modus a S. Alphoso aliisque propositus, nempe per simplicem copulam affecto maritali habitam. Nunc tota difficultas radicitus sublata est. I. Chelodi, Ius Matrimoniale, iuxta Codicem Iuris Canonici, Tridenti 1921, p. 181. At si impedimentum eget dispensatione, haec impetrata, necesse est (propter conditionem quae in ea continetur) consensum renovari invicem. Et si impedimentum est publicum, renovari debet coram parocho et testibus; sin occultum absque his renovari poterit: immo debebit, si oritur ex copula illicita. At vero, cum is, qui consensum supplet renovat, scire debeat matrimonium invalidum fuisse? Et videamus, utrum in litteris dispensationis insit, an minus ea conditio: altera parte de nullitate prioris consensus certiorata. Si non inest, non oportet eam certiorare. G. DAnnibale, Summula Theologiae, 387-388.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

93

El can. 40 exigira tres elementos que confirman la renovacin del consentimiento. 1. La existencia de un nuevo acto de la voluntad, distinto del originario. 2. El contenido de este acto de la voluntad es un consentimiento matrimonial manifestado ex novo. 3. Deben realizarlo ambas partes. El can. 41 mantendr la propuesta de De Becker (Can. V)196, sealando en el pargrafo segundo la obligacin de dar a conocer al cnyuge ignorante la existencia del impedimento, y debe ser ledo conjuntamente con el can. 42:
DE BECKER Can. V. Si vero perseverat inhabilitas in qua tamen Ecclesia, ex proportionata causa dispensare soleat, ordinaria via convalidandi matrimonium est obtentio simplicis dispensationis quam sequitur renovatio consensus diversimode praestanda prouti agitur de impedimento occulto vel publico. Unde: 1. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum occultum, tale, nempe, quod in foro tantum interno et fictis adhibitis nominibus dispensatur, sufficit, post rite concessam dispensationem, privata renovatio consensus utriusque contrahentis PALMIERI Vid. Nm. 3. ESQUEMA A Can. 41. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, satis est ut renovetur privatim et secreto; sed si uni parti sit ignotum, haec de eodem ab alia prius certioretur et deinde utraque consensum renovet.

196

Vid. supra, Captulo I, apartado B. Vid. Apndice documental, Documento nmero 1.

94

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

DE BECKER conscii de nullitate prioris matrimonii. Imo, cum in impedimento affinitatis ortae ex copula illicita certioratio de nullitate matrimonii absque gravi periculo nonnunquam fieri nequeat, licita tunc est renovatio consensus facta iuxta regulas a probatis auctoribus traditas. 2. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum publicum, tale nempe quod in foro externo et vere expressis nominibus partium dispensari debeat, requiritur ad validitatem ut, post rite concessam dispensationem, matrimonium in forma C. VII praescripta denuo contrahatur. Nihil tamen impedit quominus aliae solemnitates ad publicitatem celebrationis matrimonii concurrentes omittantur.

PALMIERI

ESQUEMA A

No existen diferencias sustanciales entre la aportacin de De Becker y la redaccin del can. 41. Cuando se trata de convalidar un matrimonio nulo por impedimento pblico habrn de verificarse dos condiciones: 1. La dispensa del impedimento. 2. La renovacin del consentimiento que consiste en la nueva celebracin del matrimonio. Si se trata de impedimentos ocultos, la convalidacin es posible si: 1. Es concedida la dispensa del impedimento. 2. El consentimiento es renovado, teniendo en cuenta que dicha renovacin puede ser hecha privadamente.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

95

Hasta aqu no encontramos diferencias sustanciales con la formulacin clsica de la convalidacin que se haba configurado en el derecho histrico. Veamos, sin embargo, las novedades que encontramos en el can. 42 de este primer esquema.

3. Convalidacin automtica o tcita.


DE BECKER Can. I. Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum consensus substantialis requisiti, scilicet ob fictionem, vel errorem, vel metum vel conditionem contra substantiam matrimonii appositam, revalidatur per consensus renovationem etiam privatim elicitam si occultum fuit et remansit impedimentum; porro, quamvis tunc satius sit utriusque habere consensum de novo expressum, satis tamen erit si perseverante valido alterius consensu olim praestito, accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum. Quodsi nullitas matrimonii publica ab initio fuit vel postea fiat, consensus ab utraque parte sub poena nullitatis est rursus exprimendus in forma ab Ecclesia praescripta, cap. VII. PALMIERI Nm. 2. Si matrimonio exterius rite celebratu, alter ex contrahentibus vel ficte vel ex metu vel ex errore consensit, atque id occultum est, dummodo alterius consensus, qui fuit ex se efficax, perseveret, satis est, ut matrimonium exsistat, illum, exuta fictione vel metu vel errore, interius consentire et vitam sponte prosequi maritalem. ESQUEMA A Can. 42. 1. Si certioratio de qua in canone praecedenti, absque gravi periculo fieri nequeat, ab eadem dispensare possit pro foro tantum internum tum Ordinarius at parochus etiam extra sacramentalem confessionem, tum confessarius in actu confessionis sacramentalis. 2. Haec dispensatio secumfert dispensationem a lege de renovando consensu pro parte ignara, non autem pro parte conscia. 3. Si ante dispensationis concessionem pars ignara debitum petat aliaque subterfugere nequeat, obligatio certiorationis et novi consensus partis ignarae ipso iure praestat et matrimonium revalidatur per ipsum coniugalem actum animo maritali positum.

96

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

El can. 42 del Esquema A es una regulacin sistemtica de la doctrina clsica propuesta por San Alfonso Mara de Ligorio sobre la convalidacin del matrimonio197. Incorpora la forma de renovacin del consentimiento facta iuxta regulas a probatis auctoribus traditas, segn haba expresado De Becker en su voto198. Como veremos, este canon ser radicalmente modificado. En l se estipulan las condiciones para gozar de la dispensa de informar al otro cnyuge de la existencia del impedimento, cuando hay grave motivo (justa causa, diramos con lenguaje actual). La dispensa del anuncio no implica la dispensa de la renovacin del consentimiento. El ltimo pargrafo obliga a comunicar el impedimento al cnyuge inocente cuando ste pide el dbito conyugal antes de que se haya concedido la dispensa del impedimento. Si el cnyuge inocente presta el dbito, se entiende convalidado automticamente el matrimonio. En el canon se afirma una doctrina que es consecuencia del principio de la eficacia natural del consentimiento. Comparando la sugerencia de Palmieri sobre la convalidacin del matrimonio nulo por vicio del consentimiento con la de De Becker encontramos tres elementos comunes que ambos autores entienden que deben existir para que se opere la convalidacin: 1. La perseverancia del consentimiento de un cnyuge. 2. La renovacin del consentimiento por el otro. 3. La continuidad de la vida matrimonial199.

197

198 199

Algunos autores sealan la evolucin en la doctrina de San Alfonso Mara, pues en una primera poca (vid. nota 210) entenda que para la convalidacin era necesario que ambos cnyuges conocieran la nulidad de su matrimonio. Sin embargo S. Alfonso, (Theologia Moralis, 1, VI, tr. 6, n. 1115), admita que no era necesario hacer conocer a ambos cnyuges la nulidad del matrimonio cuando se trataba de revalidar un matrimonio nulo por haber mediado impedimento dirimente, basndose en la Inst. Can. 87, n. 80 de Benedicto XIV, hecho que le hizo cambiar de opinin y admitir tanto la posibilidad de consentimiento cuando exista impedimento como la perseverancia de dicho consentimiento. R. Quesada Toruo, La perseverancia del consentimiento, o. c., p. 25, nota 94. Vid. Apndice documental, Documento nmero 1. Vid. supra, Captulo I, apartado B. 2, b y c. Sobre la discusin doctrinal acerca de la eficacia jurdica de la cohabitacin, vid. A de la Hera, La cohabitacin en el matrimonio, IC V (1965), pp. 499-544.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

97

Se da por supuesto que ambos contrayentes son hbiles segn el derecho y que el matrimonio se contrajo observando la forma debida. A la vista de este canon no hay inconveniente en sostener que el acto de renovacin del consentimiento necesario para la convalidacin puede revestir diversas formas200; as, podr presentarse como un acto meramente interno (cuando el cnyuge culpable ha obtenido la dispensa de informar al otro del impedimento), o exteriorizarse tambin mediante un conjunto de manifestaciones que confirmen el consentimiento matrimonial originario, como podran ser la realizacin del acto conyugal, el cumplimiento de los deberes conyugales con afecto marital, la libre cohabitacin, etc201. Los problemas que se nos plantean entonces son, al menos, dos. El primero es determinar (temporalmente) cul es y en qu consiste exactamente el acto que convalida el matrimonio. Si decimos que un conjunto de circunstancias que se circunscriben al mbito de la vida matrimonial como son el cumplimiento de los deberes conyugales despliegan eficacia jurdica, sera difcil sealar con precisin el momento de la convalidacin, porque esas circunstancias sern tan variadas como la vida matrimonial misma. Estas circunstancias podrn ser slo indicios de que efectivamente la parte ha consentido verdadera y conscientemente en el matrimonio.

200

201

Wernz, tratando la renovacin del consentimiento en la convalidacin del matrimonio nulo por vicios del consentimiento sostiene que consensus potuit esse mere internus, v. gr., in consenso ficto, cum fictio nullo modo externe revelata fuit, et potest esse externus ita ut ille defectus in consensu etiam externe prodierit. Si defectus in consensu fuerit mere internus, satis est ut pars sive unica sive utraque, quae vere non consenserat, suum novum consensum ponat etiam mere interne vel per exercitium officii maritalis, liberam cohabitationem, aliaque media, quae inter coniuges animi maritalis signum esse solent. Externa manifestatio in prima matrimonii celebratione facta, si ipsi nunc accedat ideoque ipsi respondeat verus internus consensus externe manifestatus, quo matrimonium perficitur. Id nonnulli antiquores canonistae negabant. F. X. Wernz-P. Vidal, Ius Canonicum, Romae 1946, p. 854. As entendemos que puede interpretarse el requisito vitam sponte prosequi coniugalem del can. 43 2 del Esquema A, y que ser mantenido en los distintos proyectos o esquemas como tendremos ocasin de estudiar, hasta su desaparicin, en el ltimo esquema-. No es una cuestn pacfica qu significa la renovacin del consentimiento y cmo ha de hacerse; autores como Chelodi, entendan comentando el Cdigo- que renovatio alterius partis autem fieri potest per actum mere internum vel per obsequia coniugalia. Vid. I. Chelodi, Ius Matrimoniale..., o. c., p. 181.

98

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

El segundo problema es moral, y est unido al jurdico: qu ocurre con la vida prematrimonial de los pseudocnyuges antes de la convalidacin, y en qu momento termina exactamente. En realidad, la finalidad de este canon era introducir una dispensa de la ley (eclesistica) que impone renovar el consentimiento en determinados casos. Se estara contemplando tambin la posibilidad de regular un tipo de convalidacin automtica o tcita, presumiendo la manifestacin de la renovacin del consentimiento matrimonial, que es eficaz para la convalidacin. Esta manifestacin de la voluntad se refiere a un comportamiento, al que vendran atribuidos efectos jurdicos, porque es la causa de la presuncin de dicha renovacin del consentimiento. En el 3 del can. 42 podramos encontrar un precedente de aqul intento de regular un tipo peculiar de convalidacin al que nos referamos202. El propio Wernz, pocos aos despus de la promulgacin del Codex admitir la posibilidad de la convalidacin ipso iure o automtica en relacin con los supuestos de defectus mere internus, afirmando que es suficiente para la convalidacin del matrimonio que la parte quae vere non consenserat suum novum consensum ponat etiam

202

La convalidacin automtica, ipso iure ipso facto, es un supuesto que era contamplado en la misma Instruccin Austriaca a la que De Becker remite como fuente de su canon I. El 116 estipulaba que propter errorem et coactionem iniustam, ea tantum pars, quae in errore versata, aut cui consensus coactione iniusta extortus est, matrimomonium accusaret potest. Iure suo excidit, quando postquam errorem agnovit, aut metus, qualis ad matrimonium irritandum sufficit, cessavit, debitum coniugale voluntarie ac scienter praestiterit, vel etiamm quin circunstantia ista probari possit, coniugale vitae consortium per sex menses voluntarie continuaverit. CONVENTUS VIENNENSIS EPISCOPORUM AUSTRIAE, Instructio Austriaca, 6 aprile 1856, 116, en Mansi XLVI, 411. Este peculiar tipo de convalidacin en realidad se configura como una limitacin del ius accusandi de la nulidad del propio matrimonio. El mismo discurso con similar argumentacin a la de la Instruccin Austriaca reprodujo Capello aos despus de la promulgacin del cdigo: non si vede la ragione per cui debba sussistere il diritto di accusare un simile matrimonio: tanto pi che nelle circonstanze predette, il consenso matrimoniale necessario e sufficiente per diritto divino gi esiste, e se la Chiesa non esigesse losservanza della forma canonica, e certamente potrebbe farlo, como lo fa in altri casi (cann. 1099, 1135 2 y 3, 1163 3), il matrimonio potrebbe anche ipso iure convalidarsi. F. Cappello, La legislazione ecclesiastica, p. 386.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

99

mere interne vel per exercitium officii maritalis aut liberam cohabitationem aliisve mediis, quae inter coniuges animi maritalis signum esse solent203. Es evidente que el can. I del voto de J. De Becker y el nmero 2 del voto de D. Palmieri trataron la convalidacin de matrimonios nulos por un captulo distinto del consentimiento. Pero nos interesa subrayar el origen de la doctrina que se contiene en el can. 42 del Esquema A. Este canon no fue propuesto por ninguno de los Consultores, sin embargo, los principios que alberga s. En este sentido, tambin podemos ver recogida aqu la mxima jurdica ubi diuturna spontanea cohabitatio facit praesumere consensum que ya estudi Palmieri en su voto204.

4. Convalidacin del matrimonio nulo por vicios del consentimiento.


DE BECKER Can. I. Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum consensus substantialis requisiti, scilicet ob fictionem, vel errorem, vel metum vel PALMIERI Nm. 2. Si matrimonio exterius rite celebratu, alter ex contrahentibus vel ficte vel ex metu vel ex errore consensit, atque id occultum est, dummodo ESQUEMA A Can. 43. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus revalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam

203

204

F. X. Wernz-P. Vidal, Ius canonicum, Tomo V, Ius Matrimoniale, Romae 1928, p. 790; de la misma opinin es V. Del Giudice, para quien la forma privada de renovacin del consentimiento puede ser presumida del hecho de la cpula carnal o de la cohabitacin. Vid. V. Del Giudice, Sommario di diritto matrimoniale canonico, Milano 1973, p. 111. A. C. Jemolo, sin embargo, sostena que en el caso de un vicio o defecto del consentimiento externo pero oculto (que no puede ser probado en el fuero externo), para la convalidacin del matrimonio ser necesario siempre que ocurra algo que haga conocer a la otra parte que existe un consentimiento matrimonial, y por tanto se debe excluir el acto meramente interno; adems, entiende que no basta la cpula con afecto marital si no es aadiendo otro elemento idoneo para demostrar la voluntad de convalidar el matrimonio. Vid. A. C. Jemolo, Il matrimonio nel diritto canonico, Milano 1941, p. 306. Vid. supra, Captulo I, apartado C; Vid. Apndice documental, Documento nmero 2, voto de Palmieri, Nm. 2.

100

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

DE BECKER conditionem contra substantiam matrimonii appositam, revalidatur per consensus renovationem etiam privatim elicitam si occultum fuit et remansit impedimentum; porro, quamvis tunc satius sit utriusque habere consensum de novo expressum, satis tamen erit si perseverante valido alterius consensu olim praestito, accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum. Quodsi nullitas matrimonii publica ab initio fuit vel postea fiat, consensus ab utraque parte sub poena nullitatis est rursus exprimendus in forma ab Ecclesia praescripta, cap.VII.

PALMIERI alterius consensus, qui fuit ex se efficax, perseveret, satis est, ut matrimonium exsistat, illum, exuta fictione vel metu vel errore, interius consentire et vitam sponte prosequi maritalem.

ESQUEMA A consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut matrimonium existat, partem interius consentire et vitam sponte prosequi coniugalem.

Si porro uterque eo pacto consensit, ita tamen ut alter alterius defectum ignoret, tutus erit quisque in conscientia, si alterius 3. Si fuit etiam consensum iure praesumens externus, necesse est eo modo se gerat quo consensum interne ponere 205. dictum est et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.

Los elementos ms destacados en esta redaccin del can. 43 entendemos que son los siguientes: 1. Para sealar la manifestacin del consentimiento necesario en la convalidacin no se emplea el verbo renovare sino los verbos consentire y ponere, y es lgico, puesto que no se puede renovar un consentimiento que no ha existido. 2. El defectum consensus no se dice en qu debe consistir. Entenderemos que dentro del trmino se incluyen todos los vicios que puedan hacer al consentimiento tanto inexistente como insuficiente.

205

El subrayado de los textos del cuadro sinptico son nuestros.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

101

3. Si el consentimiento es la causa eficiente del matrimonio (el matrimonio lo produce el consentimiento), y en este caso no ha existido, nunca hubo matrimonio, porque sin el consentimiento no hay posibilidad de hacer el matrimonio. La diferencia de este captulo de nulidad con los otros supuestos de convalidacin que podamos considerar es esencial. Aqu nos encontramos con una apariencia de matrimonio que vendra protegida por el ordenamiento jurdico. Y precisamente sta sera la figura ms tpica en la que se opera la convalidacin. El fundamento de la convalidacin es la apariencia de matrimonio: el matrimonio invlido. Precisamente as defina Palmieri el elemento caracterizador de la convalidacin: Revalidatio matrimonii eo spectat, ut ex apparenti verum matrimonium incipiat exsistere206. Existe apariencia de matrimonio porque el consentimiento interno necesario para contraer vlidamente se presume por la manifestacin externa. En los casos que tratan los pargrafos 2 y 3 in fine, el presunto consentimiento interno ha sido legtimamente exteriorizado y existe un conflicto entre la voluntad y su manifestacin, donde siempre se presume que el consentimiento interno de la voluntad est en conformidad con lo manifestado en la celebracin del matrimonio207. En el canon se regula la forma de prestar el consentimiento dependiendo de la parte a la que afecte el vicio de nulidad. Si vincula slo a una parte, en la otra slo se exige la perseverancia del consentimiento. Si los vicios fueron de los consentimientos de ambos contrayentes, ambos debern prestar mutuamente el nuevo consentimiento. Tambin distingue el canon varios modos de convalidacin dependiendo de que el vicio sea interno (oculto) o externo (manifiesto). Sealemos que se contempla un modo genrico y amplio nada rgido de convalidar el matrimonio nulo cuando el defecto del consentimiento no es pblico. La circunstancia realmente determinante para la convalidacin es la manifestacin del consentimiento: necesse est consensum interne ponere. El modo de aqulla manifestacin viene especificado de una manera flexible: alio modo privato et secreto. Podramos preguntarnos si el legislador estara contemplando dentro de este alio modo el transcurso del tiempo, la prolongacin pacfica de la vida conyugal, la

206 207

Vid. Apndice documental, Documento nmero 2, voto de Palmieri, Nm. 1. Vid. L. del Amo, La prueba de la simulacin en las causas matrimoniales, en REDC (53) 1963, pp. 390-391.

102

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

simple perseverancia de los pseudocnyuges en su vida matrimonial... Para resolver esta pregunta deberamos retomar, una vez ms, los criterios que ya estudiamos al tratar al convalidacin automtica o tcita208. Sealemos, adems, que el legislador no excluy la eficacia jurdica de esas circunstancias. Cuando el defecto del consentimiento es oculto, para convalidar el matrimonio basta que el consentimiento sea manifestado privadamente y en secreto. Estamos ante un supuesto de convalidacin propiamente dicha, ya que a pesar de la ausencia o del vicio del consentimiento no se exige una nueva celebracin acudiendo a la forma cannica. El consentimiento deber prestarlo una o a las dos partes, segn a quin afecte el vicio. Al estudiar esta va de convalidacin, nos encontramos ante uno de los casos de mayor dificultad desde un punto de vista prctico. Segn el 2 del can. 43 parece que existen dos formas de convalidacin: una interna, y otra externa (y a su vez, la externa dividida en pblica y privada). El problema que realmente aparece es determinar cundo podemos decir que existe jurdicamente un vicio del consentimiento mere internus, y, por tanto, qu trascendencia jurdica tiene la convalidacin del matrimonio mediante la renovacin del consentimiento realizada a travs de un consentimiento mere internus que no es exteriorizado. La redaccin de este 2 llevara tambin a cuestionar la posible declaracin de nulidad de un matrimonio celebrado con vicios del consentimiento meramente internos, pues la duda sobre la existencia o no de la convalidacin slo podra plantearse en el foro. Si realmente el matrimonio es nulo, nunca podr probarse la nulidad. Su validez sera indiscutible, porque un vicio mere internus, por su propia naturaleza, no puede ser conocido, a menos que a la conciencia del contrayente se le otorgara en la fase probatoria de un proceso fuerza suficiente para romper las presunciones que acompaan el favor iuris del que histricamente ha gozado el matrimonio cannico. El consentimiento que se manifiesta privadamente y en secreto si no hay otra disposicin que diga en qu consiste o cmo se hace se entiende que no ha de estar sujeto a ninguna formalidad especfica. Precisamente por ser privada no se exige forma jurdica substancial, y porque es secreta no implica ninguna divulgacin209.

208 209

Vid. supra, Captulo I, apartado B 2, b y c. Vid. A. Bernrdez Cantn, Comentario al canon 1158, en Comentario Exegtico al Codigo de Derecho Cannico, Pamplona 1996, Volumen III, pp. 1609-1614.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

103

Si el vicio del consentimiento afect a las dos partes, el consentimiento de ambos habr de ser mutuo y recproco, expresado mediante palabras o signos netamente reveladores de la entrega en calidad de esposo y esposa210. En los supuestos de nuevo consentimiento manifestado unilateralmente encontramos otra aparente incongruencia exigida por la necesidad de prestar un nuevo consentimiento, que ha de ser exteriorizado, pero que no ha de manifestarse a nadie. La lgica del 3 nos aparece ms clara, porque en aquellos casos, tanto el vicio como la convalidacin son manifestados exteriormente.
DE BECKER No se pronuncia. PALMIERI Nm. 6. Si fictio, metus, error et quolibet impedimentum dirimens publice cognoscantur vel in publicam lucem sint probabiliter evasura; matrimonium publice rursus erit celebrandum. ESQUEMA A Can. 43 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.

210

Para explicar las dificultades que ya se plantearon en esta fase de la primera codificacin bien podran servirnos las palabras de Lombarda comentando el mismo problema: hace falta voluntad interna y manifestacin; esta manifestacin, al no ir acompaada de la forma de recepcin, ni estar condicionada su eficacia por la exigencia de modalidades concretas en la forma de emisin, puede producirse en cualquier modo apto para que la voluntad de cada cnyuge conste claramente al otro: una declaracin privada o un comportamiento que d razn de la existencia de la voluntad matrimonial P. Lombarda, Supuestos especiales de relacin entre consentimiento y forma, en VV.AA. Derecho Cannico II, Pamplona 1974, p. 139. Sobre la manifestacin unilateral del consentimiento tambin aclaraba Lombarda que al bastar un acto unilateral privado y secreto no slo est ausente la forma de recepcin, sino que slo puede hablarse de forma de emisin de un modo excesivamente terico. En realidad se trata de que la parte que ha de renovar se comprometa ante su propia conciencia y exteriorice de algn modo, puesto que de un acto jurdico se trata, su voluntad matrimonial. Vid. Ibidem, p. 139.

104

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

El can. 43 del Esquema A ana las posiciones tanto de De Becker como de Palmieri. Cuando en el primer Esquema se trata del consentimiento independientemente de que el vicio sea interno o externo no se emplea el verbo renovare, sino que se acude a otras frmulas como interius consentire o consensus interne ponere. El can. 43 propone una frmula genrica que contiene dos circunstancias que han de ir unidas en la convalidacin: a) La primera, que la parte que manifest el consentimiento viciado en el momento de la convalidacin debe consentir internamente: interius consentire. b) La segunda, vitam sponte prosequi coniugalem. En este punto podramos aadir una vez ms la doctrina que ya hemos estudiado recogida por Palmieri sobre la importancia de la continuidad de la vida conyugal para la convalidacin211.

5. Convalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma.


DE BECKER Can II. Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum formae substantialis praescriptae cap. VII convalidari debet per novum consensum in debita forma expressum, nisi concedatur sanatio in radice de qua infra dicetur. PALMIERI Nm. 7. Matrimonium absque debita forma contractum revalidare nequit nisi ea forma adhibita vel sanatione in radice. ESQUEMA A Can. 44. Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

La propuesta del can. 44 del Esquema A es taxativa. La frmula utilizada plantea, sin embargo, la duda sobre la diferencia que existe entre la convalidacin y la nueva celebracin del matrimonio.

211

Vid. supra lo expuesto sobre la convalidacin automtica.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

105

La duda surge, precisamente, por la utilizacin del verbo contrahi debet, y porque en la redaccin del canon se trasluce que la finalidad de contraer un nuevo matrimonio es que ut validum evadat. Parece que en estos casos se confundira convalidacin con nueva celebracin. Comparando las tres propuestas, es significativo que ambos consultores s que utilicen los trminos convalidare debet (De Becker) o revalidare (Palmieri) y no quede reflejado as en el Esquema. Podramos decir que, desde un punto de vista de tcnica jurdica, el canon es ms preciso que las propuestas de los Consultores. Ambos autores hacen una referencia a la sanacin en la raz, como medio de convalidacin, que no queda incorporada en el canon.

6. La sanacin en la raz.
DE BECKER CAN. VI. Extraordinaria via convalidandi matrimonium nullum est obtentio a Superiore legitimo sanationis in radice praedicti matrimonii qua, sine renovatione consensus partium, matrimonium realiter existere incipit a momento concessae sanationis et, ex fictione iuris, reputatur valide initum ab initio, unde proles nata antea tamquam legitima habetur. Ut concedi valeat sanatio in radice requiritur, praeter gravem et urgentem causam, quod exstiterit olim consensus matrimonialis quamvis, ob impedimentum, inefficaciter expressus, et quod dictus consensus PALMIERI Nm. 4. Si gravis difficultas occurrat in revelando impedimento parti ignoranti vel in obtinendo eius novo consensu, integrum erit Romano Pontifici per sanationem in radice instaurare matrimonium. ESQUEMA A Can. 45.

Sanatio matrimonii in radice est eiusdem revalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte Quae sanatio in radice et prolis legitimationem. ad cautelam implicite Can. 46. concessa intelligitur cum postulatur a despensante, ut Matrimonium sanatum altera pars ignorans certior in radice valere incipit a fiat de nullitate prioris momento sanationis; consensus, ita tamen, ut, si validitas autem ad adfuit, crimen alterius non matrimonii initium detegatur; hac enim retrotrahitur tantummodo conditione posita non eas per fictionem iuris. formulas frequenter adhibere licet, quibus cum Can. 47. certitudine constet, novum 1. Nequit sanari in consensum ab altero radici matrimonium irritum expressum esse. ex defectu consensus in

106

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

DE BECKER saltem virtualiter in utroque perseveraverit; requiritur, insuper, quod impedimentum causans nullitatem sit Iuris mere ecclesiastici cum matrimonium contractum cum impedimento Iuris naturalis vel divini non possit sanari in radice, ac demum quod, post contractum illud matrimonium nullum ob impedimentum Iuris mere ecclesiastici non superveniat aliud impedimentum Iuris divini vel naturalis.

ESQUEMA A alterutra parte, sive Nm. 7. consensus ab initio defuerit, Matrimonium absque sive ab initio extiterit, sed debita forma contractum postea fuerit revocatus. revalidare nequit nisi ea 2. Quod si defectus forma adhibita vel sanatione consensus, ab initio in radice. existens, postea purgatus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. Can. 48. Matrimonium contractum, etiam in bona fede, cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum per mutationem facti cessaverit, Ecclesia non sanat in radice ne a momento quidem cessationis impedimenti. Can. 49. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede sive per se, sive per delegatum.

PALMIERI

Estudiando la redaccin del Esquema A (cann. 45 a 49) y el modelo que aporta De Becker, podemos apreciar un cierto paralelismo entre el contenido de ambas formulaciones, lo cual podra inducirnos a concluir que los cnones del Esquema A, en cierta manera, tienen su origen en el voto de J. De Becker, aunque tendremos ocasin de comprobar con detalle la evolucin de cada uno de los cnones y las transformaciones que se realizarn hasta la definitiva redaccin. El can. 45 comienza con una descripcin de la sanacin en la raz como una forma particular de convalidacin del matrimonio nulo en la que el elemento caracterizador del instituto es que no es necesario observar la ley eclesistica de la renovacin del consentimiento. Adems, seala el efecto principal de la

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

107

convalidacin: por ficcin del derecho, se entiende que el matrimonio ha existido desde su celebracin (can. 46), y, por tanto, la prole quedara legitimada. La opcin que Palmieri propona sobre la posibilidad de que para convalidar un matrimonio nulo por defecto de forma pudiera acudirse a la sanacin en la raz (Nm. 7) no qued recogida en este primer Esquema.

C. LA CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906. EL ESQUEMA B DE MATRIMONII CONVALIDATIONE.


El da 8 de febrero de 1906 se someti a examen de la Consulta Parcial el primer Esquema (A) del Cap. XI del Libro III De Matrimonii revalidatione. Tambin en esta misma sesin se estudiaron dos cnones sobre el Cap. XII De secundiis nuptiis. El acta de la Consulta se compone de un fascculo de cinco folios, firmados al final por Pacelli212. Estuvieron presentes los Consultores Sebastianelli, Pompili, Wernz, Palmieri y Van Rossum; Gasparri era el Presidente y Pacelli el Asistente. El debate se inici discutiendo el sentido que tiene la imposicin como norma de derecho eclesistico de la ley de la renovacin del consentimiento en la convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes213. Sebastianelli, en su exposicin, explicaba a los dems consultores que no entenda el sentido que pudiera tener introducir la mencionada norma. En opinin de Gasparri el motivo por el que habra de introducirse la clusula es la conveniencia de poner de manifiesto, precisamente, que la Iglesia puede dispensar de la obligacin de renovar el consentimiento por tratarse de una ley de derecho eclesistico, no de derecho natural, ni de derecho divino. En cierta

212

213

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. Reproducimos el acta en el Apndice documental como Documento nmero 6. Can. 39 2. Vid. Apndice documental, Documento nmero 6.

108

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

medida, con la frmula solo iure ecclesiastico requiritur se daba a entender explicara Gasparri el sentido contingente o formal que tiene la renovacin del consentimiento. As recoge el acta el argumento de Gasparri:
Cos si capisce poi la possibilit della dispensa dalla rinnovazione del consenso.

Otro polmico argumento, objeto de debate, fue el relativo al contenido que habra de tener esta renovacin del consentimiento. Wernz hizo una sugerencia apuntando que la renovacin del consentimiento debet esse non mera ratihabitatio prioris consensus..., pero Wernz no explic el sentido de su aclaracin o al menos no qued impreso en el acta, y tampoco se discuti sobre la finalidad que pudiera tener la introduccin de esta nueva redaccin, que no es una mera frmula de estilo, sino la obligacin de manifestar un consentimiento nuevo, distinto del primero, para que se opere la convalidacin en estos supuestos en los que el consentimiento original permanece inalterado y no existe relacin causal entre la voluntad de los contrayentes y el motivo de nulidad de su matrimonio. Sin embargo, s explic Wernz por qu no estaba de acuerdo en que ambas partes deban renovar el consentimiento en el caso del can. 41 2 cuando se trata de convalidar un matrimonio nulo por impedimento oculto que un contrayente desconoce. La propuesta de Wernz tiene dos partes. En la primera sugiere que, por las dificultades prcticas que pueden derivarse de la aplicacin de este canon (que impone la obligacin de informar al cnyuge inocente la existencia de un impedimento y, en un momento posterior, la renovacin conjunta del consentimiento), sera conveniente suprimir la obligacin de renovar el consentimiento214 para el cnyuge ignorante del impedimento. Y en la segunda parte Wernz entiende que la renovacin del consentimiento puede ser hecha de dos formas: de manera expresa, o de forma tcita. As qued recogido en el acta:
Non si esprime come tale rinnovazione debba essere fatta; quindi essa pu essere espressa o tacita215.

214

215

Las dificultades que relata Wernz estaran causadas por la aplicacin de la regla de San Alfonso Mara de Ligorio: Si occulta nullitas matrimonii (rite celebrati) alterutri et non utrique coniugi est nota, veteres theologi (Cf. S. Alph., Theol. mor. 1. 6., n. 1117) excogitaverum diversos modos, quomodo coniux ignarus impedimenti possit induci ad implicite renovandum consensum matrimonialem. D. M. Prmmer, Manuale..., o. c., p. 634. Vid. Apndice documental, Documento nmero 6.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

109

La propuesta de Wernz tuvo xito, y fue aprobada por unanimidad:


Tutti i Consultori convengono nella proposta del P. Wernz, la quale toglie molte difficolt pratiche216.

La mencionada discusin sobre la posibilidad de una renovacin expresa o tcita del consentimiento tiene un contenido doctrinal que no puede pasarnos desapercibido porque se est planteando la posiblidad de una convalidacin automtica cuando, una vez desaparecido el impedimento o manifestado un verdadero consentimiento, se verifica un comportamiento conyugal (como forma expresin tcita el consentimiento). La hiptesis de Wernz encuentra su lgica jurdica estudindola a la luz de lo que regulaba el can. 42 de este Esquema A, que en realidad ser el que queda sustancialmente modificado. En este punto nos encontramos con una de las paradojas del derecho (o del proceso de codificacin). Los consultores trataron de explicar cmo deba hacerse la renovacin del consentimiento, y en qu debera consistir exactamente. Al final de las discusiones terminarn formulando un canon en el que, de una interpretacin estricta y nicamente literal, podramos deducir exactamente lo contrario de lo que pretendieron los codificadores; pero tenemos un documento de valor incontestable, que es el acta de la reunin, gracias al cual, y sobre todo a la intervencin de Wernz que ah se contiene, sabemos que en la mente de los consultores estaba claramente formulada la posibilidad de que la renovacin del consentimiento pudiera ser hecha en dos formas distintas: tcita o expresa; y en esta propuesta coincidieron tutti i Consultori. Sorprende, adems, la unanimidad con la que fue aprobada la intervencin de Wernz, que es difcil encontrarla en las actas que reflejan las discusiones de los Consultores sobre cualquier otra materia que pudiera tener una trascendencia similar, pues a partir de ahora sera modificado el derecho histrico en un aspecto esencial. Al discutir sobre los impedimentos, Gasparri pretendi que se introdujera una aclaracin al 3 del can. 43 sobre el significado de los trminos pubblico y occulto217. As se recoge en el acta:

216 217

Vid. Ibidem. La doctrina cannica antecedente al CIC17, entenda, generalmente, por impedimento pblico el impedimento notorium vel famosum, vel saltem a tot personis cognitum, ut probabile sit periculum divulgationis, mientras que se consideraba impedimento oculto aquel que aliis non

110

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

MONS. PRESIDENTE prende occasione da questo paragrafo per notare come in questa materia della convalidazione del matrimonio pubblico significa: quod in foro externo probari potest, occulto: quod in foro externo probari nequit. Quindi crede utile che per non avere un doppio significato delle medesime parole, si adotti anche nel capo De impedimentis in genere la formula proposta da alcuni Consultori e riferita in nota: Impedimentum censetur publicum quod probari in foro externo potest; secus est occultum.

No era la primera vez que en una Consulta Parcial se discuta el alcance de los trminos pblico y oculto referidos a los impedimentos. Probablemente Gasparri tuviera presentes los argumentos que Wernz esgrimi en la Consulta Parcial de 11 de enero de 1906, dedicada a tratar el Esquema VII De Impedimentis218. En aquella ocasin el canon objeto de discusin fue el nmero 5:
Impedimentum censetur publicum non modo quod de facto notum pluribus est aut in iudicium deductum, sed etiam quod, licet actu ignoratum, legitimis tamen documentis continetur, quibus probari quandocumque potest; occultum quod a paucis discretis personis cognoscitur ita ut facile evulgari non praevideatur; omnino occultum, quod in foro externo demostrari nequit.

As queda reflejada en el acta la intervecin de Wernz:


Wernz trova difficolt in questo canone, perch sebbene esso riproduca la pratica attualmente in uso, pure non conforme al criterio adottato dalla S. C. del Concilio, secondo la quale occulto limpedimento quod in iudicio seu in foro externo non potest probari.

En la Consulta Parcial de 8 de febrero de 1906, Palmieri y Wernz estimaron necesario precisar el alcance de la eficacia retroactiva de la sanacin en la raz, dejando claramente explicitado que cuando se aplica la sanacin el matrimonio se entiende celebrado ex tunc, por ficcin del derecho, slo quoad canonicos effectus. Palmieri sugiri que se depurara el sentido de los trminos matrimonium irritum ex defectum consensus del 1 del can. 47219, porque entenda que el consentimiento

218

219

sit notum vel tantum adeo paucis et discretis personis, ut pro qualitate loci divulgationis periculum non adsit. Vid. A. Rey Martnez, La figura cannica..., o. c., p. 104. El acta de la Consulta Parcial es un fascculo firmado por E. Pacelli. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. El acta de la Consulta Parcial contiene, a nuestro entender, un error: PALMIERI osserva che il consenso giuridicamente inefficace per la esistenza di un impedimento dirimente, sebbene naturalmente valido, potr essere inteso per consenso nullo; quindi crede

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

111

jurdicamente ineficaz por la existencia de un impedimento dirimente, aunque es naturalmente vlido, puede ser concebido como consentimiento nulo. A propsito del can. 48 se suscit otro interesante debate entre Gasparri y Van Rossum sobre la facultad de la Iglesia para sanar un matrimonio nulo por impedimento de derecho natural o divino cuando ste ha cesado220. Gasparri explic que el canon tiene su origen en el decreto del Santo Oficio de 2 de marzo de 1904221. All se deca que Ecclessia non potest sanare un matrimonio nulo por impedimento de derecho divino. Pero al trascribirlo en el Esquema, en el can. 48 se dice que Ecclesia non sanat este tipo de matrimonios nulos. Segn Gasparri la frmula recogida en el Esquema A debera interpretarse como una realidad de hecho y no como una limitacin de la potestad de la Iglesia222. De Becker, sin embargo, era contrario a la opinin de Gasparri y ms favorable al criterio del Santo Oficio, pues en su voto sostuvo que matrimonium contractum cum impedimento Iuris naturalis vel divini non possit sanari in radice223. Van Rossum, por su parte, entendi que no puede haber consentimiento matrimonial cuando hay un impedimento de este gnero, y, por tanto, habra que respetar la literalidad del decreto e interpretarlo como una limitacin a la facultad de la Iglesia para sanar estos matrimonios.

220

221

222

223

necessario di determinare meglio la dizione irritum est defectum consensus. Donde dice irritum est defectum consensus pensamos que debera decir irritum ex defectum consensus. En este punto da comienzo una polmica doctrinal sobre esta materia que acabar siendo, como veremos a lo largo de este trabajo, una constante de todo el proceso de codificacin de la convalidacin del matrimonio. S. C. S. Off., 2 Mart. 1904. S. C. declaravi: Matrimonium contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini non posse sanari in radice. (Collectanea S. C. de Prop. Fide, Vol II, n. 2188). Gasparri, Codicis Iuris Canonici Fontes, Typis Polyglottis Vaticanis 1951, Vol. IV, p. 542. Sobre la sanacin en la raz de matrimonio nulo por impedimento de derecho divino o natural, vid. P. Ciprotti, De sanando in radice matrimonio irrito ob impedimentum iuris divini, en Apollinaris 12 (1939), pp. 411-423; L. Bender, Sanatio matrimonii invalidi ob impedimentum iuris divini, en Ephemerides Iuris Canonici 13 (1957), pp. 19-44; U. Navarrete, Ecclesia sanat in radice matrimonia inita cum impedimento iuris divini, en VV. AA., De matrimonio coniectanea, Roma 1970, pp. 341-375. Ninguno de estos autores refiere los debates sobre el canon que comentamos. Vid. Apndice documental, Documento nmero 1.

112

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Los dems Consultores estimaron que con la supresin del canon se evitara dudar de la facultad de la Iglesia para conceder la sanacin de aquellos matrimonios. Gasparri, sin embargo, era partidario de mantenerlo en el siguiente esquema (y, por tanto, pasar a los esquemas sucesivos). La ltima decisin de esta reunin fue suprimir la parte final subrayada del can. 49:
Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede sive per se, sive per delegatum.

Como consecuencia de las observaciones hechas al Esquema A en la Consulta Parcial de 8 de Febrero de 1906 surgir un nuevo Esquema, que denominamos B224. Est recogido en un fascculo impreso de 19 pginas y 62 cnones (numerados del 1 al 14 y del 1 al 48) que comprende el IV esquema del Cap. VI De consensu matrimoniali (cann. 114), el III esquema del Cap. VIII De tempore et loco celebrationis matrimonii (cann. 14), el III esquema del Cap. IX. De matrimonii effectibus (cann. 516), el II esquema del Cap. X. De divortiis(cann. 1734), el Esquema B del Cap. XI. De matrimonii convalidatione, dividido en dos artculos: Artculo I De convalidatione simplici (cann. 3540) y Artculo II De sanatione in radice (cann. 4145), el II esquema del Cap. XII De secundis nuptiis(cann. 4648)225.
ESQUEMA A 1905 CAPUT XI. DE MATRIMONII REVALIDATIONE ART I. DE REVALIDATIONE SIMPLICI. ESQUEMA B 1906 CAPUT XI. DE MATRIMONII CONVALIDATIONE ART. I. DE CONVALIDATIONE SIMPLICI. CAN. 35. Convalidatio matrimonii eo spectat ut ex apparenti verum matrimonium incipiat existere.

224

225

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. Vid. Apndice documental, Documento nmero 7. Se exponen comparativamente el Esquema A y B sealando en negrita los cambios entre los cnones de cada Esquema. Pueden consultarse tambin dichos Esquemas en al Apndice documental, Documentos nmeros 5, 7 y 28.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

113

ESQUEMA A CAN. 39. 1. Ad revalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per mutationem facti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. CAN. 36.

ESQUEMA B

1. Ad convalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per cessationem impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

2. Haec renovatio, si initio utraque pars 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur. revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur. CAN. 40. CAN. 37.

Renovatio consensus debet esse novus Renovatio consensus debet esse non voluntatis actus, a priori distinctus et mera ratihahitatio prioris consensus, sed independens, quo utraque pars rursus declaret novus voluntatis actus, a priori distinctus et se velle matrimonium. independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium. CAN. 41. CAN. 38.

1. Si impedimentum sit publicum, 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti 2. Si sit occultum, satis est ut renovetur privatim et secreto; sed si uni parti sit ignotum, notum, satis est ut renovetur privatim et haec de eodem ab alia prius certioretur et secreto. deinde utraque consensum renovet. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum renovet. CAN. 42. 1. Si certioratio de qua in canone praecedenti, absque gravi periculo fieri nequeat, ab eadem dispensare possit pro foro tantum internum tum Ordinarius at parochus etiam extra sacramentalem confessionem, tum confessarius in actu confessionis sacramentalis. 2. Haec dispensatio secumfert dispensationem a lege de renovando consensu pro parte ignara, non autem pro parte conscia. 3. Si ante dispensationis concessionem pars ignara debitum petat aliaque subterfugere nequeat, obligatio certiorationis et novi consensus partis ignarae ipso iure praestat et (Suprimido).

114

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA A matrimonium revalidatur per ipsum coniugalem actum animo maritali positum. CAN. 43. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus revalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. CAN. 39.

ESQUEMA B

1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

2. Si defectus consensus fuit mere 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut matrimonium existat, internus, satis est, ut pars interius consentiat partem interius consentire et vitam sponte et vitam sponte prosequatur coniugalem. prosequi coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus. secreto, si fuit occultus. CAN. 44. CAN. 40.

Matrimonium nullum ob defectum formae Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma. in legitima forma. ART. II.
DE SANATIONE IN RADICE.

ART. II.
DE SANATIONE IN RADICE.

CAN. 45. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem revalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem. CAN. 46.

CAN. 41. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem. CAN. 42.

Matrimonium sanatum in radice valere Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento sanationis; validitas autem incicipit a momento concessae sanationis; ad matrimonii initium retrotrahitur validitas autem ad matrimonii initium tantummodo per fictionem iuris. retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos. CAN. 47. CAN. 44.

1. Nequit sanari in radici matrimonium 1. Nequit sanari in radice irritum ex defectu consensus in alterutra parte, matrimonium quod ipso naturae iure

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

115

ESQUEMA A ESQUEMA B sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio irritum est ex defectu consensus in alterutra extiterit, sed postea fuerit revocatus. vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si defectus consensus, ab initio 2. Quod si consensus ab initio quidem existens, postea purgatus fuerit, sanatio concedi non extiterit, sed postea praestitus fuerit, potest a momento praestiti consensus. sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. CAN. 48. Matrimonium contractum, etiam in bona fede, cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum per mutationem facti cessaverit, Ecclesia non sanat in radice ne a momento quidem cessationis impedimenti. CAN. 43. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ab dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus. CAN. 49. CAN. 45.

Sanatio in radice concedi unice potest ab Sanatio in radice concedi unice potest Apostolica Sede sive per se, sive per delegatum. ab Apostolica Sede.

D. LA CONSULTA PARCIAL DEL 15 DE FEBRERO DE 1906.


El 15 de febrero de 1906 se reuni la Comisin Especial de Consultores, y asisten Sebastianelli, Pompili, Wernz, Palmieri, Van Rossum, Bastien; Gasparri como Secretario y como Asistente Pacelli. El objeto de estudio de la reunin fue el

116

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Esquema IV del Captulo VI De consensu matrimoniali. El acta de dicha reunin226 es relevante para nuestro trabajo porque en la discusin del Esquema se trataron algunos aspectos de especial importancia para el Cap. XI De matrimonii convalidatione. Nos interesa resaltar algunos elementos doctrinales que se pueden extraer de la exposicin de los Consultores, que sern tiles como criterios de interpretacin para valorar las opiniones y discusiones de los consultores cuando tratan la convalidacin. El can. 3 del Esquema IV De consensu matrimoniali haba establecido que:
1. Error circa personam invalidum reddit matrimonium. 2. Error circa qualitatem, etiam dans causam contractui, matrimonium irritat tantum: Si consensus datus fuit sub vera e proprie dicta conditione qualitas quae deficit. Si error qualitatis redundat in personam227. Si pars libera matrimonium contraxit cum parte quam liberat putavit, dum est serva, servitute proprie dicta.

Por la trascripcin al acta de la intervencin de Gasparri conocemos el sentido que tuvo haber mantenido la redaccin de este canon:
MONS. PRESIDENTE fa osservare come il n. 1 del par. 2 di questo canone stato conservato, nonostante la innovazione introdotta col Can. 13, perch esso pu avere importanza per la sanazione in radice228. Difatti, se la condizione si verificata, sebbene il matrimonio in forza del suddetto canone 13 sarebbe nullo, tuttavia pu essere sanato in radice; il che non potrebbe invece dirsi per il caso in cui la condizione non si fosse verificata (come al medesimo n. I), perch allora deficit consensus.

El can. 13, mencionado por Gasparri en sus observaciones, fue redactado as:
Matrimonium sub quavis conditione sive de praesenti aut praeterito sive de futuro, etiam licita, valide contrahi nequit.
226 227

228

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. En una nota a pi de pgina se dice: Il P. Palmieri vorrebbe aggiunta la definizione della qualitas redundans in personam. El subrayado es nuestro.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

117

En una nota a pi de pgina se aade una aclaracin sobre este can. 13:
Questo canone modifica il cap. Ult. De conditionibus, etc. Esso stato approvato dalla Consulta allunanimit, conformemente al principio: Actui legitimo conditio opponi non debet. Questa modificazione simplifica il diritto vigente, non sempre ragionevole, ma sempre assai complicato in questo punto.

Tambin es interesante mostrar la discusin tenida sobre el can. 5, que fue redactado inicialmente de esta forma:
Nec scientia aut opinio nullitatis matrimonii consensum matrimonialem necessario excludit.

Ser igualmente Gasparri quien explique la importancia de este canon:


MONS. PRESIDENTE spiega il senso di questo canone. Con esso si vuol stabilire il principio (sul quale si fonda la sanatione in radice) che pu aversi vero consenso matrimoniale allorch le parti conoscono la esistenza di un impedimento dirimente. Lo stesso si dica se i contraenti credono che il loro matrimonio sia nullo a cagione di un impedimento che di fatto non esiste. Osserva come nei precedenti schemi il canone era espresso in modo assoluto, ma fu modificato in seguito alla osservazione del P. Wernz, che cio in tal caso alcune volte il consenso pu essere concubinario229.

Observamos que el acta recoge la intervencin de Gasparri refirindose a una aportacin anteriormente hecha por Wernz sobre la posibilidad de emitir un consentimiento concubinario230. Efectivamente, esta observacin la realiz Wernz

229 230

El subrayado es nuestro. La aportacin de Wernz es relevante para considerar la posibilidad de aplicar la sanacin en la raz al matrimonio contraido civilmente entre bautizados catlicos. Como se desprende de algunos documentos pontificios de la etapa inmediatamente anterior a la codificacin, la Iglesia no equiparaba el matrimonio civil de los catlicos con el concubinato, as se deduce de un Decreto de la Sagrada Congregacin del Santo Oficio de 2 de febrero de 1888 que distingue entre aquellos que estn unidos en matrimonio civil iuxta leges civiles, y aquellos otros que viven en concubinato. La misma distincin entre matrimonio civil y concubinato aparece en la Instruccin de la Sagrada Congregacin del Concilio de 4 de julio de 1921. Vid. C. F. Castrilln Muoz, La sanacin en la raz del matrimonio civil de los catlicos segn el nuevo cdigo de derecho cannico, o. c., p. 41.

118

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

en la Consulta Parcial del 8 de febrero de 1906 cuando coment el can. 41 2 del Esquema A De matrimonio convalidatione, que ya hemos estudiado231. Otro momento que hemos encontrado en el que se trat de la convalidacin fue a propsito de la discusin del can. 14 del Esquema IV De consensu. Aquel can. 14 fue inicialmente propuesto as:
Matrimonialis consensus, semel praestitus, praesumitur perseverare, donec eius revocatio non probetur.

En el debate sobre esta norma intervendrn Palmieri, Sebastianelli, Wernz y Pompili con intencin de matizar algunos aspectos:
PALMIERI osserva come questo canone, espresso in forma cos generale falso, dicendovisi che matrimonialis consensus PRAESUMITUR perseverare, giacch nel matrimonio valido il consenso efficaciter irrevocabilis. Dovrebbe perci essere limitato al caso in cui il matrimonio sia stato contratto con un impedimento, aggiungendo si quando cum impedimento datus sit; il ch pratico per la sanatione in radice. SEBASTIANELLI sopprimerebbe questo canone, perch compreso nel Can. 39 de matrimonio convalidatione. WERNZ lo sopprimerebbe perch crede che la Chiesa non possa sanare il matrimonio in radice, se solamente praesumitur consensus perseverare, dovendo invece ci constare con prova positiva. Onde la formula della Penitenzieria e del S.O. non si usa la parola praesumitur, ma si dice dummodo consensus perseveraret. POMPILI sopprimerebbe questo canone perch potrebbe sollevare delle questioni.

Del texto que comentamos es significativo sealar las posturas encontradas entre Palmieri y Wernz. Para el primero, no slo la perseverancia del consentimiento tiene efectos jurdicos, sino que, adems, constituye el objeto

231

Para explicar la doctrina de Gasparri pueden ser tiles los argumentos de P. J. Viladrich cuando comenta el can. 1100 del vigente CIC Scientia aut opinio nullitatis matrimonii consensum matrimonialem non necessario excludit. Vid. P. J. Viladrich, Comentario al canon 1100, en Comentario..., o. c., Volumen III, pp. 1321-1322. Vid. Apndice documental, Documento nmero 6.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

119

propio de una presuncin, aplicable, al menos, a los supuestos de sanacin en la raz. Wernz, por el contrario, se mostr contrario a esta posicin. Una opinin similar a la de Palmieri encontraremos, casi un siglo ms tarde, en el pensamiento de J. Hervada. Probablemente Hervada no haba tenido acceso a los fondos del ASV cuando escriba que tratar de la revocacin del consentimiento matrimonial dentro de un sistema jurdico fundado en la ms fiel observancia de la indisolubilidad del matrimonio, es de suyo, un intento difcil, e incluso con sus puntos de paradoja. No es infrecuente or que el compromiso adquirido por los casados es irrevocable, o que irrevocable es la palabra dada al contraer. Al mismo amor conyugal se le califica de amor indisolublemente fiel (Const. Gaudium et Spes, n. 49), del mismo modo que se habla de consentimiento irrevocable. Cmo entonces puede tener sentido plantearse la revocacin del consentimiento?232.

E. LA CONSULTA PARCIAL DEL 1 DE MARZO DE 1906. EL ESQUEMA C DE MATRIMONII CONVALIDATIONE.


El da 1 de marzo de 1906 se rene nuevamente la Comisin de Consultores para someter a examen y debatir sobre el Esquema B233. Estamos estudiando, por

232 233

J. Hervada, La revocacin del consentimiento, o. c., p. 729. Estn presentes Sebastianelli, Pompili, Wernz, Palmieri, Van Rossum, Bastien, Gasparri como Presidente y Pacelli como Asistente. El acta de la reunin se compone de tres folios mecanografiados y firmados al final por E. Pacelli. En esta sesin se revisaron el can. 33 del Esquema II del Cap. X De divortiis, los cann. 38 y 41 del Esquema B del Cap. XI De matrimonii convalidatione y los cann. 47 y 48 del Esquema II del Cap. XII De secundis nuptiis. Escrito a mano, con caligrafa de Pacelli hay un inciso justo encima del can. 38 par 1. del Esquema B De matrimonii convalidatione donde se puede leer: si passa ad esaminare lo schema n. II del Cap. XI De matrimonii convalidatione. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. Vid. Apndice documental, Documento nmero 7.

120

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

tanto, la gnesis del tercer esquema sobre la convalidacin, que denominaremos Esquema C234. El Esquema C qued recogido en un fascculo de 24 pginas numeradas235. Adems se incluye el esquema V del Cap. VI De consensu matrimonialis (cann. 114), el esquema II del Cap. VII De matrimonii forma (cann. 1525), el esquema IV del Cap. VIII De tempore et loco celebrationis matrimonii (cann. 2629), el esquema IV del Cap. IX De matrimonii effectibus ( cann. 3039), el esquema III del Cap. X De divortiis (cann. 4056), el Esquema C De matrimonii convalidatione (cann. 5766) y el esquema III del Cap. XII De secundis nuptiis (cann. 6769). En la Consulta que estudiamos, la primera intervencin fue de Gasparri, que se mostr, una vez ms, interesado en introducir claramente la distincin entre impedimento pblico y privado, precisando la argumentacin que ya esgrimi en la reunin de 8 de febrero de 1906:
MONS. PRESIDENTE osserva come pubblicum qui significa quod in iudicio probari potest. Crede che questa significazione del pubblicum debba essere adottata anche nel De impedimentis in genere in sostituzione dellaltra puramente burocratica.

En un primer momento en la reunin de 8 de febrero Gasparri aportaba un concepto realista de impedimento pblico. Ahora le interesa ms subrayar el matiz procesal del trmino pblico. Con el nuevo concepto son pblicos entender Gasparri slo los impedimentos que puedan probarse en juicio. Esto comportara la necesidad de acudir a una instancia judicial para comprobar efectivamente la existencia o no de un impedimento pblico, pues de otra manera no se podra demostrar su publicidad. Tratando la convalidacin del matrimonio nulo por impedimento dirimente Wernz propuso aadir al can. 38 ab utraque parte impedimenti conscia. Y as se har en el futuro Esquema C. En este punto, s que Palmieri estuvo conforme con la opinin de Wernz.

234 235

Vid. Apndice documental, Documento nmero 10. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. Vid. Apndice documental, Documento nmero 10.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

121

ESQUEMA B Can. 38. Can. 60.

ESQUEMA C 236

1. Si impedimentum sit publicum, 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus consensus ab utraque parte impedimenti est in legitima forma. conscia renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et notum, satis est ut renovetur privatim et secreto. secreto. 3. Si sit occultum et uni parti 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, ignotum, satis est ut sola pars satis est ut sola pars impedimenti conscia impedimenti conscia consensum consensum privatim et secreto renovet. renovet.

El can. 41 del Esquema B contiene un intento de definir la sanacin en la raz:


Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

Es literalmente idntico al can. 45 del Esquema A, en el que encontramos su origen. Palmieri critic la redaccin. La crtica se centraba en el excesivo acento que se pona sobre el efecto de la sanacin, que es la fictio iuris237 y, por este motivo, propone una definicin que sea tal, es decir, referida a la esencia de la institucin, que para Palmieri se podra sintetizar as:
Est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur.

De la misma opinin que Palmieri era Wernz, para quien se debera comenzar por describir el elemento real de la sanacin en la raz, y tambin aport otra posible nocin:

236

237

A partir de ahora evidenciaremos las modificaciones en cada canon sealndolas en negrita. Los Consultores no definieron ni en este momento, ni a lo largo del proceso codificadorqu deba entenderse por fictio iuris. La doctrina clsica sostena que fictio iuris est legis adversus veritatem in re possibili ex iusta causa dispositio, fundatur in voluntate legislatoris. Vid. I. Chelodi, Ius Matrimoniale, iuxta Codicem Iuris Canonici, Tridenti 1921, p. 183, nota 2.

122

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Sanatione in radice est convalidatio matrimonii a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege ecclesiastica de renovando consensu.

Sin embargo, Gasparri defenda la redaccin del canon tal y como estaba. A pesar de que la opinin mayoritaria pareca favorable al cambio en la redaccin del canon adoptando la teora de Palmieri prevaleci el criterio de Gasparri238. Como consecuencia de este debate surgi una modificacin formal que afect al enunciado de la definicin de la convalidacin. A partir de ahora ya no se dice sanatio matrimonii in radice est eiusdem revalidatio, sino sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio. El cambio terminolgico para la convalidacin se produjo en el paso del Esquema A donde se adopt revalidatio al B, en el que ya aparece convalidatio. Una modificacin significativa que se produce en el paso del Esquema B al C, y no podemos pasar por alto, es la regulacin de la sanacin en la raz aplicable al matrimonio nulo por un impedimento de derecho divino o de derecho natural. La nueva redaccin provocar la divisin de opiniones entre los Consultores. Otro detalle nos puede ilustrar la autoridad de Gasparri en la direccin de los debates y, sobre todo, en la elaboracin de los Esquemas que resultaran de las consultas. Gasparri no slo es contrario a la opinin mayoritaria de la doctrina favorable al cambio en el can. 41, sino que piensa que los cann. 41 y 42 podran recogerse unidos en uno slo, como as se hizo. Y resulta que este es el origen del can. 63 del Esquema C.
ESQUEMA B Can. 41. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem. Can. 63. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retroacta ad matrimonii initiunt, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovatio consensu pro utraque parte et prolis legitimationem. ESQUEMA C

238

Inoltre tutti gli schemata passavano per le mani del Gasparri o del De Lai per essere inviati ai consultori della grande commissione, di cui accettava o respingeva le osservazioni che riteneva opportune prima di far pervenire lo schema al Congreso dei Cardinali. J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., p. 80.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

123

ESQUEMA B Can. 42. Matrimonium sanatum in radice valere incicipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos.

ESQUEMA C 2. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retroagitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos. 3. Fictitia retroactio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium et quoad aliquos tantum canonicos effectos.

F.LA CONSULTA PARCIAL DEL 5 DE ABRIL DE 1906. EL ESQUEMA D DE MATRIMONII CONVALIDATIONE.


En esta primera fase, el 5 de abril de 1906 fue la ltima vez que se reuni la Comisin Especial de Consultores para estudiar la convalidacin del matrimonio. A esta ltima reunin no asisti Palmieri. Desconocemos el motivo de su ausencia239. Estuvieron presentes los dems Consultores: De Lai, Sebastianelli, Pompili, Wernz, Van Rossum, Bastin, Janssens, Gasparri (Presidente) y Pacelli (Asistente)240. El resultado de la Consulta fue un nuevo Esquema que denominaremos Esquema D241 y ltimo en esta primera fase. Se presenta en un fascculo de 24 pginas numeradas, al que adems se acompaa el esquema VI del Cap. VI De

239

240

241

No hemos encontrado en la documentacin consultada en el ASV ningn documento, carta o escrito de Palmieri avisando o justificando su ausencia. El acta de la reunin es un folio por las dos caras firmado por E. Pacelli al final y con un encabezamiento manuscrito con caligrafa de Gasparri y tinta negra en el que puede leerse: Schema finale inviato alla Consulta Generale. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. Vid Apndice documental, Documento nmero 12.

124

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

consensu matrimoniali (cann. 114), el esquema III del Cap. VII De matrimonii forma (cann. 1525), el esquema V del Cap. VIII De tempore et loco celebrationis matrimonii (cann. 2629), el esquema V del Cap. IX De matrimonii effectibus ( cann. 3039), el esquema IV del Cap. X De divortiis (cann. 4056), el Esquema D De matrimonii convalidatione (cann. 5765) y el esquema IV del Cap. XII De secundis nuptiis (cann. 6668). Sorprende la primera decisin que se adopt en esta reunin: suprimir el can. 57, que deca:
Convalidatio matrimonii eo spectat ut ex apparenti verum matrimonium incipiat existere.

Hemos sealado la ausencia de Palmieri precisamente porque este canon tiene como origen el nm. 1 de su voto242. Ni en sta, ni en ninguna de las reuniones posteriores se har mencin de la supresin del canon. El acta de la sesin slo recoge el hecho y, segn los documentos, no parece que, sobre este punto, hubiera ms debate. Pompili propuso un cambio meramente formal para la redaccin del 2 del can. 58, que no afectara al contenido. Esta norma, en el Esquema C qued redactada as:
Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

Como consecuencia de la intervencin de Pompili, el canon adoptara una nueva redaccin (y pasara a ser el can. 57 2 en el Esquema D):
Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit.

Con una u otra formulacin del can. 58 2 en el Esquema C, o del can. 57 2 en el Esquema D la finalidad es idntica: sealar que la renovacin del consentimiento es un requisito exclusivamente de derecho eclesistico, que admite ser dispensado, como seal Gasparri. Pareca que las discusiones sobre la necesidad de renovar el consentimiento por una o por las dos partes en el caso de matrimonios nulos por impedimentos dirimentes haban concluido. Pero no fue as, y el debate vuelve a iniciarse una vez ms. De Lai introdujo el argumento a propsito del 1 del can. 60:

242

Vid. Apndice documental, Documento nmero 2.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

125

Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte impedimenti conscia renovandus est in legitima forma.

Los consultores decidieron, entonces, suprimir las palabras impedimenti conscia por los problemas que pudieran surgir de su interpretacin. Tambin el 2 del can. 64 ocasionar una nueva discusin:
Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

Van Rossum no estuvo de acuerdo con el sentido de este canon, porque entenda que no puede haber consentimiento matrimonial cuando no hay capacidad natural243. Wernz tambin era contrario a la redaccin del canon por los motivos que sucesivamente ha repetido: ser una definicin dogmtica ex cathedra, dice Wernz. Los consultores decidieron incluir en el texto la definicin de la sanacin en la raz que aport Wernz, y en nota a pi de pgina la de Palmieri. As quedara reflejado en el acta:
Quanto alla definizione della sanazione del matrimonio in radice, si conviene di porre nel testo la redazione del P. Wernz, mantenendo in nota laltra del P. Palmieri.

Encontramos tambin una variacin en la redaccin del 2 del can. 57 relativo a la necesidad de renovar el consentimiento en la convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes. El contenido continuara siendo el mismo que el de las redacciones anteriores.
ESQUEMA C Can. 58. 1. Ad convalidandum matrimonium Can. 57. 1. Ad convalidandum matrimonium ESQUEMA D

243

Con esta expresin entendemos que Van Rossum seala que no puede haber capacidad natural para manifestar el consentimiento cuando hay un impedimento de derecho natural o de derecho divino. Y por tanto es contrario a la sanacin en la raz de un matrimonio afectado por uno de estos impedimentos aunque haya desaparecido.

126

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA C ESQUEMA D irritum ob impedimentum dirimens, irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio sive dispensatio requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. matrimonialis ab utraque parte. 2. Haec renovatio, si initio utraque 2. Haec renovatio iure pars verum consensum praestiterit nec ecclesiastico requiritur etiamsi initio postea revocaverit, solo iure ecclesiastico utraque pars verum consensum requiritur. praestiterit nec postea revocaverit.

Las modificaciones ms sustanciales se produjeron en la redaccin de los cnones que regulaban la sanacin en la raz. Se introdujo la nocin de sanacin en la raz que sostuvo Wernz, tal y como recoge el acta de la Consulta Parcial de 1 de marzo de 1906:
Sanatione in radice est convalidatio matrimonii a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege ecclesiastica de renovando consensu244.

Esta definicin es tambin la que en un primer momento aport De Becker en el canon VI de su voto, y que l mismo comentara as:
proponitur in canone, imprimis notio characteristica sanationis, id est, adsentia renovationis consensus245.

El can. 63 advierte que es posible sanar el matrimonio nulo por causa de impedimento o por defecto de forma legtima, con tal de que persevere el consentimiento de ambas partes (y de esta manera quedaba incorporada la aportacin de Palmieri). Si se trata de sanar un matrimonio nulo por impedimento, expresamente se seala que ha de tratarse de un impedimento de derecho eclesistico, pues, a pesar de los debates de los Consultores, todava ha quedado establecido que matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessacerit, non potest sanare in radice. El 2 del can. 62 (del Esquema D) reformul el contenido de su precedente can. 63 (del Esquema C). En ambos se trataban los efectos de la sanacin en la raz en cuanto al matrimonio. Los efectos se producen ex tunc o, como recoge el canon, ab initio celebrationis matrimonii, es decir, con efecto retroactivo. La consecuencia
244 245

Vid. Apndice documental, Documento nmero 9. Vid. Ibidem, Documento nmero 1.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

127

principal de esta ficcin jurdica se proyecta, fundamentalmente, sobre los hijos nacidos del matrimonio invlido, quienes una vez concedida la sanacin sern considerados hijos legtimos, y no legitimados.
ESQUEMA C Can. 63. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retroacta ad matrimonii initiunt, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastiva de renovatio consensu pro utraque parte et prolis legitimationem. Can. 62. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis matrimonii. 2. Retrotractio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium; item dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine retroactione. ESQUEMA D

2. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retroagitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos.

3. Fictitia retroactio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium et quoad aliquos tantum canonicos effectos.

La numeracin de los cnones en el Esquema D cambi a causa de la desaparicin del can. 57 del Esquema C, que ya comentamos. El nuevo Esquema D comprender los Captulos VI a XII del Ttulo VII De matrimonio246.

246

En el encabezamiento del folio se puede leer: Schema finale inviato alla Consulta Generale. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55, volumen de esquemas y actas, folios 579 a 590.

128

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

La reunin del da 5 de abril de 1906247 marcara, por tanto, el punto de partida para el comienzo de una segunda fase del proceso de codificacin de la convalidacin del matrimonio. El Esquema D fue enviado a todos los Consultores en la primera semana de abril de 1906 con la indicacin de que lo estudiaran y realizaran las observaciones y comentarios que estimaran oportunos. Las diversas copias del Esquema contienen en el encabezamiento una anotacin manuscrita de Pacelli en la que se puede leer: Animadversiones mittantur non ultra diem 1 maii248.

G.

EVOLUCIN COMPARATIVA DE LOS CNONES SOBRE LA CONVALIDACIN.

1. Art.I. La convalidacin del matrimonio.

a) El cambio de nombre.
A partir del Esquema B no se vuelve a nombrar la revalidacin del matrimonio, sino que se hablar de convalidacin. No hemos encontrado en el ASV ningn documento que haga referencia a esta modificacin249.
247 248 249

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55. Vid. Ibidem. Algunos tratadistas clsicos haban utlizado el nombre de revalidacin o rehabilitacin. Rehabilitar o revalidar un matrimonio es un acto por el cual se da validez al que se contrajo con un vicio de nulidad, siempre que esta nulidad no procediera de derecho natural o divino. La revalidacin de todo matrimonio nulo puede hacerse siempre que la nulidad no sea de derecho natural o divino. Esta revalidacin puede hacerse, o necesitndose previa dispensa, o sin necesidad de dispensa. Con necesidad de previa dispensa cuando se contrajo de buena o mala fe un matrimonio, que por haber

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

129

ESQUEMA A
CAPUX XI De matrimonii Revalidatione.

ESQUEMA B
CAPUT XI De matrimonii Convalidatione.

ESQUEMA C
CAPUT XI De matrimonii Convalidatione.

ESQUEMA D
CAPUT XI De matrimonii Convalidatione.

b) Matrimonio nulo por impedimento dirimente.

ES QU E M A A
Can. 39. 1. Ad revalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per mutationem facti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

ES QU E M A B
Can. 36. 1. Ad convalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per cessationem impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

ES QU E M A C
Can. 58. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessati sive dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

ES QU E M A D
Can. 57. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.

2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit.

impedimento entre los contrayentes, no hubiera podido celebrarse sin dispensa. L. Carbonero y Sol, Tratado terico-prctico del matrimonio, o. c., pp. 319-320.

130

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Las redacciones de los cnones en los Esquemas A y B son idnticas. Las diferencias que se suceden a partir del Esquema C nacen como consecuencia de las discusiones que tuvieron lugar a partir de la Consulta Parcial de 1 de marzo de 1906. La primera reforma se aprecia en el 1, donde, a partir del Esquema C, no se habla de matrimonium exterius rite celebratum, sino, simplemente de matrimonium. El segundo cambio es en el 2 del Esquema D, que modifica el orden de la frase para subrayar la necesidad de la renovacin del consentimiento. El 2 del can. 58 del Esquema C podra interpretarse como que slo es posible la renovacin del consentimiento si ciertamente hubiera existido en el momento de la celebracin del matrimonio. El Esquema D no deja lugar a dudas y establece que tambin (etiamsi) es posible convalidar el matrimonio nulo cuando los contrayentes han prestado verdadero consentimiento en la celebracin y no lo han revocado. Por tanto, podra convalidarse un matrimonio nulo en el que, adems del impedimento dirimente, hubiera existido un vicio del consentimiento en el momento celebrativo, pero que ya no existe en el momento de la convalidacin. El Esquema D evoluciona hacia un sistema ms flexible y prctico que los anteriores.

c) La renovacin del consentimiento.

ESQUEMA A
Can. 40. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

ESQUEMA B
Can. 37. Renovatio consensus debet esse non mera ratihabitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

ESQUEMA C
Can. 59. Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

ESQUEMA D
Can. 58. Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

131

La renovacin del consentimiento se nos presenta como una imposicin del derecho positivo, meramente formal, no exigida por la naturaleza de la convalidacin y su eficacia es manifiesta en el mbito procesalcannico, donde bastara demostrar la existencia de la causa de nulidad matrimonial para que esta fuera declarada, salvo que se pruebe el acto de renovacin del consentimiento que revalidara el matrimonio. Wernz, y sobre todo Gasparri, aclaran que con la formulacin de este canon se pretendi reafirmar la potestad de la Iglesia para dispensar de la ley de la renovacin del consentimiento. La finalidad de la norma no es tanto imponer la renovacin del consentimiento, cuanto subrayar la naturaleza meramente formal de esta imposicin250.

250

Recogemos las conclusiones del estudio que, sobre la base de las fuentes publicadas en el Codex aporta Rava: Lanalisi dettagliata delle fonti ci ha dato la possibilit di vedere lo sviluppo della prassi adottata dai romani Pontefici e dalle varie Congragazioni romane per affrontare le diverse tipologie di invalidit matrimoniale. Abbiamo visto che la rinnovazione del consenso stata per lo pi richiesta per la concessione delle dispense matrimoniali allo scopo di effetuare la convalidazione del matrimonio; sono soluzioni tese soprattutto a regolare le situazioni sorte in terra di missione, quando si trattava di convalidare le unioni naturali degli infedeli convertiti al cristianesimo. Dallanalisi svolta risulta che il criterio generale era quello di garantire la pubblicit della rinnovazione del consenso e della convalidazione del matrimonio, sia perch risultando pubblica la nullit era necessaria una convalidazione pubblica, sia perch si voleva far sempre pi rientrare listituto familiare nella nuova dimensione cristiana della coppia e della societ, perch le culture non continuassero ad influenzarlo cos grandemente e la fede potesse essere maggiormente assorbita dai nuovi battezzati. In alcuni casi visti, fu data importanza anche alla copula maritale e alla coabitazione, come segno di rinnovazione consensuale. I documenti non esplicitano mai se la rinnovazione del consenso fosse richiesta por diritto naturale o solo iure ecclesiastico, e pensiamo perch la dottrina prese una posizione pi chiara in questo aspetto, molto gradualmente; sar il codice del 1917 a distinguere chiaramente le varie fattispecie con la conseguente distinzione riguardo a diritto naturale ed ecclesiastico, anche se gi si pu vedere negli autori precedenti. A. Rava, Il requisito della rinnovazione del consenso, o. c., pp. 165-166.

132

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

d) Forma de renovar el consentimiento.

ESQUEMA A
Can. 41. 1. Si impedimentum sit publucum, consensus ob utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, satis est ut renovetur privatim et secreto; sed si uni parti sit ignotum, haec de eodem ab alia prius certioretur et deinde utraque consensum renovet.

ESQUEMA B
Can. 38. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

ESQUEMA C
Can. 60. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte impedimenti conscia renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

ESQUEMA D
Can. 59. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum satis est ut renovetur privatim et secreto.

3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum renovet.

3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet.

3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet.

A partir del Esquema B cambia por completo el rgimen jurdico de la renovacin del consentimiento en la convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes. Todos los cnones de los cuatro esquemas contemplan las tres posibles circunstancias predicables de los impedimentos: pblicos, ocultos y conocidos por las dos partes, ocultos y conocidos por una sola parte. En el primer esquema para el supuesto de impedimentos ocultos conocidos slo por un contrayente se incorpora la obligacin de manifestar tal bice al otro contrayente. Dicha obligacin desaparece a partir del Esquema B. Conocemos bien el origen de dicha modificacin. Wernz, manifestando su desacuerdo en que ambas partes deban renovar el consentimiento en el caso de un matrimonio nulo por impedimento oculto que una parte desconoce, propuso que

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

133

por las dificultades prcticas que pueden surgir en la aplicacin de esta regla sera conveniente suprimir la obligacin de renovar el consentimiento. Y adems, sugiri la posibilidad de que la renovacin del consentimiento (por la parte afectada por el impedimento) pudiera ser hecha de manera expresa o tcita, como viene recogido en el acta: non si esprime come tale rinnovazione debba essere fatta; quindi essa pu essere espressa o tacita251. Aquella propuesta de Wernz qued aprobada por unanimidad: Tutti i Consultori convengono nella proposta del P. Wernz, la quale toglie molte difficolt pratiche252.

e) Forma de dispensar el impedimento.

ESQUEMA A
Can. 42. 1. Si certioratio de qua in canone praecedenti, absque gravi periculo fieri nequeat, ab eadem dispensare possit pro foro tantum internum tum Ordinarius at parochus etiam extra sacramentalem confessionem, tum confessarius in actu confessionis sacramentalis. 2. Haec dispensatio secumfert dispensationem a lege de renovando consensu pro parte ignara, non autem pro parte conscia. 3. Si ante dispensationis concessionem pars ignara debitum petat aliaque subterfugere nequeat, obligatio certiorationis et novi consensus partis ignarae ipso iure praestat et matrimonium revalidatur per ipsum coniugalem actum animo maritali positum.

ESQUEMAS B, C, D y E
Suprimido.

Slo en el Esquema A encontramos formulado este canon. Despus no sera recogido en los siguientes esquemas. No sabemos porqu fue suprimido este canon, ya que en el acta de la Consulta Parcial de 8 de febrero de 1906, de la que saldra elaborado el Esquema B no hay rastro de que se hubiera discutido.
251 252

Vid. Apndice documental, Documento nmero 6. Vid. Ibidem.

134

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

f) Matrimonio nulo por defecto de consentimiento.


ESQUEMA A Can. 43. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus revalidatur, si pars quar non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut matrimonium existat, partem interius consentire et vitam sponte prosequi coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus. ESQUEMA B Can. 39. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus. ESQUEMA C Can. 61. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto. ESQUEMA D Can. 60. 1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

Los cnones no sufrirn modificaciones sustanciales a lo largo del proceso de elaboracin de estos primeros cuatro esquemas. Para resolver la dificultad que se plantea sobre la interpretacin de la forma de renovar el consentimiento ya que no hay un canon paralelo al que regula la forma de renovar el consentimiento en el caso del matrimonio nulo por impedimento dirimente podramos pensar en la

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

135

aplicacin analgica del criterio aportado por Wernz en la Consulta Parcial de 8 de febrero de 1906253. Los 2 y 3 de cada uno de los cnones contienen normas de difcil interpretacin. En el 2, el consentimiento meramente interno y la continuidad de la vida matrimonial adquieren particular relevancia jurdica para que se verifique la convalidacin El 3 regula dos formas radicalmente diferentes de convalidar el matrimonio: una que podramos denominar convalidacin secreta, caracterizada por el modo privado y oculto de renovar el consentimiento254, y otra, que consiste en realidad en una nueva celebracin del matrimonio. La posibilidad de renovar el consentimiento de forma tcita; la pacfica cohabitacin matrimonial; el afecto marital; el consentimiento renovado privadamente y en secreto alio modo, son circunstancias a las que se quiso dar eficacia jurdica. Se trata de elementos de particular relieve y que han servido a la doctrina cannica para fundamentar una teora sobre la convalidacin automtica del matrimonio.

g) Matrimonio nulo por defecto de forma.


ESQUEMA A
Can. 44. Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

ESQUEMA B
Can. 40. Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

ESQUEMA C
Can. 62. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

ESQUEMA D
Can. 61. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

El rgimen aplicable a este tipo especial de convalidacin se mantiene invariado a lo largo de esta primera fase. Decimos que es un tipo especial de convalidacin pero en realidad lo que se impone es una nueva celebracin del matrimonio.

253 254

Vid. supra, apartado d. Un modo privado y secreto al que el legislador no quiso imponer restricciones, por lo que utiliz la genrica frmula alio modo privato et secreto.

136

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

2. Art. II. La sanacin en la raz.

a) La definicin.
ESQUEMA A
Can. 45. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem revalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

ESQUEMA B
Can. 41. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

ESQUEMA C
Can. 63. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retroacta ad matrimonii initiunt, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastiva de renovatio consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

ESQUEMA D
Can. 62. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis matrimonii. 2. Retrotractio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium; item dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine retroactione. (Suprimido)

2. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retroagitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos.

3. Fictitia retroactio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

137

ESQUEMA A

ESQUEMA B

ESQUEMA C
intermedium et quoad aliquos tantum canonicos effectos.

ESQUEMA D

Los Esquemas A y B mantuvieron la misma redaccin, aunque el trmino revalidatio del Esquema A se convirti en convalidatio en los siguientes Esquemas. Se propone la sanacin en la raz cuando el matrimonio nulo por defecto de forma o por inhabilidad de las partes no puede ser convalidado acudiendo a la convalidacin simple del Art. I. Gasparri coment el can. 5 del Esquema IV del Captulo VI De consensu matrimoniali, en la Consulta Parcial de 15 de febrero de 1906255, y precis cul era en su opinin el principio sobre el que se fundamenta la sanacin en la raz: que puede haber verdadero consentimiento matrimonial aunque exista y las partes conozcan un impedimento dirimente. El mismo principio propuesto por Gasparri trascendera y sera comnmente aceptado por la doctrina cannica posterior al cdigo256.

255 256

Vid. Apndice documental, Documento nmero 8. El fundamento estriba en que el consentimiento de los contrayentes es por su naturaleza suficiente, vlido y eficaz para que se realice el matrimonio, pero por oponerse a la ley irritante de un impedimento dirimente, se vicia y se torna jurdicamente, esto es, no en su naturaleza intrnseca, sino en su eficacia jurdica, invlido e ineficaz y, consiguientemente, no puede producir efecto alguno. Ahora bien, si la ley irritante de la que depende la nulidad del matrimonio o que el consentimiento no haya producido su efecto, es humana o eclesistica, la Iglesia podr como es lgico quitarla, y entonces removido este bice u obstculo, el consentimiento naturalmente eficaz y subsistente todava, tendr que ejercer su eficacia y producir por fuerza el matrimonio vlido, toda vez que en este caso no se exige por derecho positivo la renovacin del consentimiento. La subsanacin, por tanto, no hace ni puede hacer que el matrimonio contrado invlidamente, no haya sido contrado as, sino que remueve el obstculo jurdico que lo hizo y que lo mantena invlido, para que naturalmente surja la validez. F. Blanco Njera, El cdigo de derecho cannico traducido y comentado, Tomo segundo, derecho sacramental, Madrid 1945, p. 403.

138

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

A partir del Esquema C se regula, en pargrafos separados, la retroactividad de los efectos de la sanacin en la raz. El motivo de esta clarificacin fueron los debates de las Consultas Parciales257. Desde el Esquema D comienzan a distinguirse dos tipos de sanacin en la raz. El primero es la sanacin radical, perfecta o total (o sanacin propiamente dicha) que comprende una doble dispensa: del impedimento y de la ley eclesistica que exige renovar el consentimiento. El segundo es la sanacin imperfecta o parcial, que se produce cuando se conceden los efectos cannicos pero no surge el vnculo (por muerte de uno de los cnyuges), o se exige la renovacin del consentimiento de uno slo de los cnyuges, o la dispensa no se retrotrae al principio mismo del matrimonio sino a un tiempo intermedio.

b) La fictio iuris y los efectos retroactivos.


ESQUEMA A CAN. 46. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris. ESQUEMA B CAN. 42. Matrimonium sanatum in radice valere incicipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos. ESQUEMA C CAN. 64. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum ESQUEMA D CAN. 63. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest

257

Vid. Apndice documental, Documentos nmeros 9 y 11, Actas de las Consultas Parciales de 1 de marzo de 1906 y 5 de abril de 1906.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

139

ESQUEMA A

ESQUEMA B

ESQUEMA C cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

ESQUEMA D sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

Los cnones de los Esquemas A y B son sustancialmente idnticos. El Esquema B est formulado con trminos ms precisos. En ambos cnones hay contenida una declaracin de principios fundamentales para la sanacin en la raz. El primero de estos principios es que el matrimonio se hace objetivamente vlido ex nunc, desde el momento en que se concede la sanacin en la raz258. Sera imposible que la validez se concediera desde el momento celebrativo, pues la Iglesia no podra cambiar la naturaleza de las cosas haciendo que el matrimonio invlido en un principio sea realmente vlido. El segundo, consiste en que para algunos efectos cannicos fundamentalmente la legitimidad de la prole el matrimonio se considera jurdicamente, por ficcin del derecho, como si fuera vlido desde el momento de la celebracin. A partir del canon 64 del Esquema C queda positivizado el prinicipio de la eficacia natural del consentimiento como fundamento de la concesin de la sanacin en la raz.

258

Hasta la promulgacin del cdigo no fue una cuestin doctrinalmente pacfica determinar el momento de la validez del matrimonio sanado en la raz. Muchos autores pensaban que el matrimonio era vlido ex nunc y acudan a la autoridad de Benedicto XIV, aunque tambin pretendan justificar sus teoras sobre el fundamento del mismo Benedicto XIV quienes sostenan que la sanacin era concedida ex tunc, desde el momento en que el consentimiento fue inicialmente manifestado. Vid. R. Quezada Toruo, La perseverancia..., o. c., p. 23-24.

140

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

c) Sanacin en la raz y vicios del consentimiento.


ESQUEMA A Can. 47. 1. Nequit sanari in radici matrimonium irritum ex defectu consensus in alterutra parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. ESQUEMA B Can. 44. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. ESQUEMA C Can. 65. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. ESQUEMA D Can. 64. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

2. Quod si defectus consensus, ab initio existens, postea purgatus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Este canon fue modificado en el paso del Esquema A al B, y en las sucesivas redacciones de este periodo se mantiene inalterado. Debe existir el consentimiento de ambos contrayentes para que se conceda la sanacin en la raz, porque si falta el consentimiento falta la raz en la que se opera la sanacin. Y el consentimiento debe ser perseverante. La perseverancia del consentimiento se presume siempre259.

259

Vid. Captulo II, Apartado B, 2, c. De la presuncin de perseverancia del consentimiento queremos dejar constancia de que, a pesar de la tendencia generalizada que exista por parte de los Consultores de la supresin del canon, se reconoce finalmente en conformidad con la pratica della Penitenzieria e del S. Oficio, considerndola la base della Santa Sede nella sanazioni in radice. M. A. Cercas Rueda, El favor matrimonii..., o. c., p. 251.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

141

d) Sanacin en la raz e impedimentos de derecho divino o de derecho natural.


ESQUEMA A.
Can. 48. Matrimonium contractum, etiam in bona fede, cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum per mutationem facti cessaverit, Ecclesia non sanat in radice ne a momento quidem cessationis impedimenti.

ESQUEMA B
Can. 43. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ab dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

ESQUEMA C
Can. 64. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

ESQUEMA D
Can. 63. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

El canon inicialmente propuesto en el Esquema A sue modificado en el Esquema B, a partir del cual se mantendr inalterado en las sucesivas redacciones. En el origen de este canon se encuentra la polmica discusin entre la cuestin de derecho relativa al mbito de la potestad de la Iglesia para sanar matrimonios nulos contrados con un impedimento de derecho divino una vez que ha cesado el

142

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

impedimento, y la cuestin de hecho, es decir, que independientemente de su potestad la Iglesia no subsana estos matrimonios260. No hubo acuerdo entre los Consultores cuando se debati sobre la potestad de la Iglesia para conceder la sanacin en la raz en estos casos de nulidad. nicamente fue el Consultor Van Rossum la voz discordante que defendi una interpretacin literal de la declaracin del Santo Oficio de 2 de marzo de 1904 segn la cual el matrimonio contrado con impedimento de derecho natural o divino no puede ser sanado en la raz261. Para Van Rossum, jurdicamente, la existencia de una circunstancia que pudiera dar lugar a un impedimento de derecho divino o natural haca incapaz a una persona para manifestar el consentimiento matrimonial. Los dems Consultores (Gasparri, Sebastianelli, Pompili, Wernz y Palmieri) estimaban que la potestad de la Iglesia quedaba intacta para conceder la sanacin en la raz tambin cuando los matrimonios resultaran nulos por impedimentos de derecho divino o natural una vez que estos hubieran desaparecido262.

e) Potestad para conceder la sanacin en la raz.


ESQUEMA A
Can 49. Sanatio in radice concedi unice potest

ESQUEMA B
Can. 45. Sanatio in radice concedi unice potest

ESQUEMA C
Can. 66. Sanatio in radice concedi unice potest

ESQUEMA D
Can. 65. Sanatio in radice concedi unice potest

260

261

262

Vid. Apndice documental, Documento nmero 6, intervencin de Gasparri con ocasin de la discusin del can. 48. De la misma opinin es Cappello: Nam in iure divino sive naturali sive positivo Ecclesia nequit dispensare; proinde neque efficere potest ut vinculum ex nunc exurgat, neque convenienter potest fingere illud ex tunc adfuisse. Imo licet fictio iuris in casu theoretice sit possibilis, de facto tamen si impedimentum iuris naturalis adfuit vel supervenit, non conceditur sanatio pro tempore libero, neque si impedimentum iam cessavit, a momento cessationis. F. Cappello, Tractatus canonico-moralis..., o. c., p. 856. En la prctica de la Curia Romana existan precedentes para fundamentar jurdicamente la potestad de la Iglesia para conceder la sanacin. Un ejemplo es la respuesta de la S. Penitenciara in Parisien de 25 de abril de 1890, citada por F. Blanco Njera, El cdigo..., o. c. , p. 406.

CAPTULO II. PRIMEROS ESQUEMAS Y CONSULTAS PARCIALES

143

ESQUEMA A
ab Apostolica Sede sive per se, sive per delegatum.

ESQUEMA B
ab Apostolica Sede.

ESQUEMA C
ab Apostolica Sede.

ESQUEMA D
ab Apostolica Sede.

En nueve de los quince postulata sobre la convalidacin del matrimonio recibidas del episcopado mundial, entre otras peticiones, solicitaron que se otorgue a los obispos, como facultad propia, conceder la sanacin en la raz. Sin embargo, la normativa que reservaba esa potestad a la Sede Apostlica se mantendra uniforme desde el primero hasta el ltimo Esquema, e incluso fue hacindose ms rgida al desaparecer la posibilidad contemplada en el Esquema A de que la Sede Apostlica delegara la facultad de sanar.

CAPTULO III. LA CONSULTA GENERAL, LOS ESQUEMAS FINALES Y LA REDACCIN DEFINITIVA DE LOS CNONES DEL CAP. XI DE MATRIMONII CONVALIDATIONE DEL CIC DE 1917

A. DESARROLLO DE LA CONSULTA GENERAL: LAS ANIMADVERSIONES CONSULTORUM AL CAP. XI DE MATRIMONII CONVALIDATIONE.


La Comisin de Consultores tuvo la oportunidad de manifestar sus opiniones sobre la base del Esquema D que cada uno de sus miembros haba recibido. Hemos reunido cada una de las animadversiones que fueron hechas a los distintos cnones del Cap. XI De matrimonii convalidatione. Esta documentacin se compone de un conjunto de manuscritos263. Algunos consultores se detienen en

263

Entendemos manuscrito segn la terminologa ordinaria. Vid. J. Martnez de Sousa, Diccionario de tipografa y del libro, Labor, Barcelona 1974, p. 173, voz manuscrito: Original o

146

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

consideraciones meramente formales, o relativas a la redaccin de los cnones. Los temas que suscitaron un debate ms profundo durante las Consultas parciales vuelven a ser objeto de discusin en esta nueva etapa, como ponemos de manifiesto al final, sealando en un cuadro sinptico los cnones a los que se hicieron las observaciones y sus autores.

1. Canon 57. Convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes.


1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit264.

El nico comentario a este canon lo hizo el Consultor Ioannes De Montel265, quien pretendi que se introdujera una modificacin formal en el pargrafo segundo, adoptando la siguiente redaccin: Haec renovatio... etiamsi in266 initio....

264

265

266

copia de un texto an no impreso. Se le da este nombre incluso en el caso de que no est escrito a mano. 1. Para convalidar el matrimonio invlido por un impedimento dirimente, se requiere que cese o sea dispensado el impedimento, y que renueven el consentimiento ambas partes. 2. Esta renovacin se requiere por derecho eclesistico, aunque ambas partes hubieran prestado al inicio el consentimiento y despus no lo hubieran revocado. Sus observaciones estn hechas a mano, en cinco folios, escritos por ambas caras. En el encabezamiento de la primera hoja se lee Liber Tertius. Repasa, uno a uno, todos los cnones de los Captulos VI a XII del Ttulo VII que recoge el Esquema. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. El subrayado es nuestro. Introduciendo la preposicin in resultara ms evidente que el consentimiento renovado es distinto del que se prest en el momento inicial, constitutivo del matrimonio (invlido): esta renovacin... incluso si desde el inicio....

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

147

2. Canon 58. La renovacin del consentimiento.


Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium267.

Los Consultores no hicieron objeciones a la redaccin del canon. nicamente sealamos una sencilla correccin ortogrfica que Aloisius Veccia268 sugiri en sus animadversiones. Al margen del canon tach la segunda h de ratihahitatio y la sustituy por una b.

3. Canon 59. Forma de renovar el consentimiento.


1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum satis est ut renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet269.

Muestran disconformidad con la redaccin del canon y aportan enmiendas tres Consultores. La primera proviene de Ioannes De Montel270 que observa cmo en

267

268

269

270

La renovacin del consentimiento debe ser, no una simple ratificacin del consentimiento anterior, sino un nuevo acto de la voluntad, distinto e independiente del anterior, en el que una y otra parte declare por segunda vez que quiere el matrimonio. Sus anotaciones estn hechas en el margen del fascculo que le fue entregado. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. 1. Si el impedimento es pblico el consentimiento debe renovarse por ambas partes en la forma prescrita. 2. Si es oculto y conocido por ambas partes, basta que ambas renueven el consentimiento privada y secretamente. 3. Si es oculto y una parte lo desconoce, basta que slo la parte conocedora del impedimento renueve el consentimiento privadamente y en secreto. Vid. Folios de De Montel. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

148

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

el caso del pargrafo primero nulidad del matrimonio por impedimento dirimente pblico debe precisarse claramente que la renovacin del consentimiento habra de ser pblica y segn la forma legtima:
Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in publica et legitima forma271.

La segunda la realiza Spolverini272. No est conforme con la redaccin de los pargrafos segundo y tercero del canon ya que no entiende por qu la renovacin del consentimiento slo ha de hacerla la parte que conoce la existencia del impedimento. Spolverini se plantea qu ocurrira si la parte que desconoce el impedimento descubre la existencia del impedimento y no quiere renovar su consentimiento. En su manuscrito con una caligrafa difcilmente descifrable apunta:
In pars conscia impedimenti renovaverit privatim et secreto consensum, et postea pars inconscia scierit de impedimento et nollat renovaret consensum, quid iuris?273.

Y por ltimo, tambin a Janssens274 le disgusta la redaccin del pargrafo tercero, porque piensa que est redactado centrndose, sobre todo, en la situacin de la parte que celebr el matrimonio de mala fe. Hace la siguiente anotacin:
Nimis ampla mihi videtur haec redactio, utpote in favorem partis quae forte fraude usa est alteram recipiendo, et contra ius alterius partis, quae, cum libera sit, neque occasionem habet

271

272

273

274

Si el impedimento es pblico, el consentimiento debe ser renovado por ambas partes en forma pblica y legtima. Entrega las animadversiones en el mismo esquema que le fue enviado, donde va glosando, al margen de cada canon, los comentarios y modificaciones que le parecen ms oportunas. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Si la parte consciente del impedimento hubiera renovado el consentimiento privadamente y en secreto, y despus, la parte inconsciente conociera el impedimento y no quisiera renovar el consentimiento, cmo se resuelve?. Sus comentarios estn en un fascculo manuscrito, en latn, compuesto de cuatro folios, difciles de leer por la escritura. Encabezando la primera hoja se advierte: Animadversiones P. Janssens in L. III. Tit. VII de Matrimonio. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

149

utendi libertate. Unde adhaererem aliquid hujusmodi: nisi constat alteram partem, si fraude decepta sit, ita esse mente dispositam, ut, si liberam se scirem, consensum recusaret275.

4. Canon 60. Convalidacin del matrimonio nulo por vicios del consentimiento.
1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto276.

Este canon recibi cinco enmiendas. Una proveniente del Consultor Janssens277, quien sobre el pargrafo primero observa:

275

276

277

Esta redaccin me parece demasiado permisiva, porque se decanta a favor de la parte que quizs recibi a la otra con fraude y contra el derecho de la otra parte, que, aunque es libre, no tiene oportunidad de usar la libertad. Por lo cual yo estara de acuerdo con algo de este tipo: a no ser que conste que la otra parte, si ha sido engaada, si se supiera libre recusara el consentimiento. 1. El matrimonio invlido por defecto del consentimiento se convalida si la parte que no consinti, consiente ya, con tal que la causa por la que falt el consentimiento hubiera cesado, y el consentimiento manifestado por la otra parte persevere. 2. Si el vicio del consentimiento fue meramente interno, basta que la parte que no consinti consienta interiormente y la vida conyugal contine por s misma. 3. Si fuera tambin externo, es necesario prestar el consentimiento internamente y manifestarlo externamente en cualquier forma legtima si el vicio era pblico, o de un modo privado y secreto si fuera oculto. Las animadversiones del Padre Janssens estn recogidas en un fascculo de tres folios manuscritos. Encabeza la primera pgina: Animadversiones P. Janssens in L. III, tit. VII de

150

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Non video necesitatem ut addatur clausula dummodo causa etc. Potest enim, remanente causa mutari quoad illam affectus seu voluntas quod in caso sufficitur278.

Parece entender Janssens que de la redaccin del canon podra confundirse la causa por la que no se prest el consentimiento conyugal con un impedimento, y, por tanto, debera desaparecer la causa para que el consentimiento desplegara su eficacia natural. La segunda la realiz Alphonsus Eschbach279. Tampoco comparte la redaccin del primer pargrafo de este canon, y cree ms conveniente, sosteniendo el criterio de Janssens, modificar el canon y suprimir la parte final de la redaccin:
CANON 60. Primus H.C. paragraphus non satisfacit, quatenus requiratur ut causa propter quam consensus defuerit, cessaverit. Sane ponas sponsam coram parocho, repentina erga sponsum, forse nasutum nimis, aversione percussam, voce et non animo consensum praestasse. Causa itaque denegati consensus non cessabit, convalidari autem matrimonium non posse, vero consensu jam prestito, quis dicet? Placeret proinde Canon, modo verba causa propter quam cessaverit deleantur280.

278

279

Matrimonio. La caligrafa es deficiente y difcil de leer. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. No veo la necesidad de que se aada la clusula dummodo causa, etc. Puede, sin embargo, permaneciendo la causa, cambiar aquel afecto o voluntad que el consentimiento sea suficiente. Entenda Janssens que los vicios del consentimiento presuponen un sujeto jurdicamente capaz, es decir, presuponen un consentimiento. De este modo no sera correcto decir que la voluntad expresada por un amente es invlida por un vicio del consentimiento, sino que ms bien lo es porque el sujeto que la ha expresado es incapaz de consentir, por su anormalidad psicolgica. Si no se entiende esta distincin se podra confundir la causa del vicio con el vicio mismo. As, entre los vicios del entendimiento podran distinguirse dos grupos: unos son verdaderas incapacidades (locura, amencia, etc.) que hacen ineficaz el consentimiento emitido en virtud del vicio del sujeto, y otros son solamente vicios del consentimiento emitido (error, ignorancia, etc.), gozando el sujeto de plena capacidad jurdica. Vid. A. Pacheco, La convalidacin... o. c., p. 38. Sus animadversiones estn contenidas en dos folios mecanografiados y escritos por ambas caras, en latn. El documento no contiene la fecha. El encabezamiento dice: Liber III, Titulus VII. DE MATRIMONIO. En la primera hoja, en el margen superior izquierdo est firmado. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

151

La tercera observacin es del Consultor Benedetto Ogetti281. Critica la redaccin del pargrafo primero:
Can. 60 1. Le parole dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit, stanno bene per il caso in cui il consenso fosse mancato per errore o per timore. Ma starebbero egualmente bene, se il consenso fosse mancato per cattiva volont, per finzione? Non basterebbe allora cessare dalla finzione e dare il consenso, sebbene durasse ancora la causa che diede luogo a fingere, cio a negare il consenso della volont? Dallaltra parte le parole citate mi sembrano superflue anche nel caso dellerrore e del timore, perch sono comprese nel iam consentiat che le precede.

Podramos sealar que, en su opinin, en cierto modo, el texto confunde la causa del vicio del consentimiento con el vicio mismo. Ianuarius Bucceroni282 es autor de la cuarta animadversio. Plante una observacin formal sobre la ubicacin de este canon ya que, sistemticamente,

280

281

282

El primer pargrafo de este canon 60 no satisface, en tanto que se requiere que la causa por la que el consentimiento no se prest haya cesado. Imagnate que una esposa, ante el prroco, golpeada por una aversin repentina hacia su esposo, quizs demasiado narigudo, ha prestado el consentimiento con la voz y no con el nimo, as pues, aunque la causa del consentiminento denegado no cesar, quin dira que el matrimonio no puede ser convalidado, si se presta ya un verdadero consentimiento? Por tanto, me gustara que las palabras la causa por la cual... haya cesado fueran borradas. En cuatro pginas manuscritas comenta los cnones de los Cap. VI y ss. del Tt. VII De matrimonio. En el encabezamiento de la primera hoja escribe Animadverssioni ai capi VI e segg. Del Tit. VII de matrimonio. Est escrita en italiano, con una caligrafa esmerada. Con una letra que no es la del autor del documento, en la segunda linea del mismo folio estn anotados, en el margen superior izquierdo P. Benedetti, y en el derecho P. Klumper, este ltimo con una tachadura encima. Tambin encontramos tachaduras sobre el comentario a algunos cnones. Hara falta una pericia caligrfica para averiguar si fueron hechas por el autor o intervino otra mano en un momento posterior. En la ltima pgina est la firma claramente legible- del autor. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Sus animadversiones se recogen en forma de carta enviada a Gasparri. Son dos hojas manuscritas. En el encabezamiento pone la fecha (18 de abril de 1906) y la contestacin a Gasparri: Ho letto ed esaminto lo schema inviatomi sul Matrimonio Cap. 6-12. Ecco le

152

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

prefiere que el Cap. XI De convalidatione se inicie tratando la convalidacin del matrimonio nulo por vicio del consentimiento.
Can. 60, lo metterei prima dei canoni 57, 58, 59.

Como colofn, Evaristus Lucidi283 presenta sus observaciones en el mismo esquema que se le haba enviado, donde va haciendo anotaciones al margen de cada canon. Junto al pargrafo segundo del can. 60 escribe la siguiente glosa:
Vedere quanto si detto al Can. 6 par. 3.

En el prrafo 3 del can. 6 se haba dispuesto que:


Manente consensus praesumptione, qui ficte consensit in matrimonium tenetur fictionem exuere et consensum praestare284.

Lucidi criticara la redaccin de este canon285 e hizo la siguiente la anotacin:


Il contenuto del paragrafo 3 si riduce a quanto si legge nel paragrafo 2 del canone 60.

5. Canon 61. Convalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma.


Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma286.

283

284

285 286

poche osservazioni, che mi sembra poter fare (...). ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Fue nombrado en la carta circular Pergratum mihi. Su nombre est includo en la nota a pi de pgina que inclua a otros 25 consultores que deban residir en Roma. ASS, 36 (1903-4), pp. 603-604. Permaneciendo la presuncin del consentimiento, quien consinti en el matrimonio simulando est obligado a descubrir el engao y a manifestar el consentimiento. Vid. Folios de Lucidi. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. El matrimonio nulo por defecto de forma, para que sea vlido, debe ser contraido en forma legtima.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

153

El nico consultor que sostena que habra de modificarse este canon fue J. De Montel287 e hizo una propuesta de redaccin alternativa:
Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma, et quidem publice, si defectus est publicus, aliter secreto coram parocho et duobus testibus288.

Con la nueva regulacin, de lege ferenda, lo que pretendera De Montel podramos concluir es adoptar una distincin entre forma pblica de convalidacin del matrimonio y forma solemne. La nica va para convalidar el matrimonio sera acudiendo a una nueva celebracin y, por tanto, observando siempre una forma pblica, aunque puedan omitirse algunas solemnidades (relativas a la publicidad de la celebracin), y esto, tanto para el caso en que el defecto que hizo nulo el matrimonio fuera pblico como si es oculto.

6. Canon 62. La sanacin en la raz.


1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis matrimonii. 2. Retrotractio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium; item dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine retroactione289.

287

288

289

Vid. la ltima hoja de los folios de De Montel. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. El matrimonio nulo por defecto de forma, para que sea vlido, debe ser contrado en forma legtima, y pblica si el defecto fue pblico, o bien secreto ante el prroco y dos testigos. 1. La sanacin en la raz del matrimonio es una convalidacin del mismo desde el momento de la concesin de la sanacin, con la dispensa de la ley de renovar el consentimiento y con efecto retroactivo, por ficcin del derecho, en cuanto a los efectos cannicos, hasta el momento de la celebracin del matrimonio. 2. La retrotraccin puede ser hecha tambin, no slo hasta el inicio del matrimonio, sino tambin a un tiempo intermedio, y la dispensa de la ley de renovar el consentimiento puede ser concedida slo a una parte cuando de algn modo el consentimiento de la otra

154

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

El Consultor que sugiri una modificacin ms sustancial fue Eschbach290. Comienza resucitando la vieja polmica sobre la naturaleza del consentimiento en el matrimonio nulo por vicios de derecho natural o de derecho divino, citando la doctrina del Cardenal Gasparri. Inmediatamente redacta una posible frmula para el canon y, en sus animadversiones, advierte:
CANON 62. De Sanatione in radice hic agitur et a limine solvitur, saltem implicite, gravissima questio, inter doctissimos adhuc disputata, de natura consensus in matrimonio nullo ob impedimentum juris naturalis aut divini. Fateor me, cum cl. Gasparri, in oppositam potius quaestionis ejusdem solutionem inclinare. Hoc saltem optarem, ut vel in praesenti Canone scribendo, vitetur omne verbum quo in unam aut alteram291[sententiam] ferretur praejudicium. Quare vestigiis R. P. Palmieri insistens sic Canonem hunc conscriberem: 1. Matrimonii sanatio in radice est actus, quo partium consensus perseverans sed ob impedimentum juridice inefficax, hoc jam per dispensationem aut cessationem remoto, tanquam legitimus, quin renovetur, ab Ecclesia acceptatur, unde et matrimonium fit validum. 2. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus292. 3. Sanatio in radice communiter secum fert retrotractionem, qua per fictionem juris effectus canonici retrotrahuntur ad praeteritum293.

290 291

292

293

persevere, o bien a las dos partes, si perseveran en el consentimiento, o bien sin efectos retroactivos. Vid. Folios de A. Eschbach, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Entre las palabras alteram y ferretur, Eschbach hace una llamada de atencin escribiendo una T invertida. Junto al texto, manuscrito, introduce la palabra sententiam. Vid. Folios de A. Eschbach, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Este pargrafo contiene varias correciones a mano tachaduras de letras que sobran o aadiduras de algunas que faltan-. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Aqu se trata de la sanacin en la raz y desde el principio se resuelve, al menos implcitamente, una cuestin muy grave entre doctsimos varones, todava disputada, sobre la naturaleza del consentimiento en un matrimonio nulo por impedimentos de derecho natural o divino. Confieso que yo, con el Cardenal Gasparri, me inclino ms bien hacia la solucin opuesta del mismo. Deseara al menos esto, que al escribir este canon se evite toda palabra por la cual un prejuicio sea llevado a una u otra parte. Por lo cual, siguiendo las huellas de Palmieri, yo redactara conjuntamente este canon as:

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

155

Franciscus Do Rego Maia294 prefiere que se mantenga la teora que Palmieri haba expuesto295 y as se expresaba:
Magis placet quod in monito(1) pag. 22 proponuit P. Palmieri, in loco vobabuli initium296 dicatur praeteritum 297.

El can. 62 del Esquema D introdujo una llamada de atencin, en nota a pi de pgina, en la que se inclua la definicin de Palmieri que ahora reclama Do Rego Maia:
Il P. Palmieri in luogo dei due paragrafi del testo, porrebbe un canone concepito cos: Sanatio in radice est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur, et per fictionem iuris effectus canonici retratrahuntur ad initium matrimonii (o pi generalmente ad praeteritum)298.

Orestes Giorgi299 crea conveniente modificar la redaccin del canon para expresar con mayor claridad que los efectos retroactivos de la sanacin en la raz

294

295

296 297 298 299

La sanacin en la raz del matrimonio es el acto por el que perseverando el consentimiento de las partes, pero jurdicamente ineficaz por un impedimento, removido este por dispensa o por cese, de modo que no hace falta que sea renovado, y que es legtimo y aceptado por la Iglesia, por tanto, el matrimonio se hace vlido. La dispensa de la ley de renovar el consentimiento tambin puede ser concedida a una sola parte, de modo que la otra persevere en el consentimiento prestado, o a las dos partes ignorantes, si perseveran en el consentimiento. La sanacin en la raz trae consigo la retrotraccin, que por ficcin del derecho, los efectos cannicos se retrotraen al pasado. Las animadversiones estn en cinco folios manuscritos, con la firma en la ltima hoja y fechados en 28 de abril de 1906. Escrito en latn y con una grafa de difcil lectura. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Vid. Apndice documental, Documento nmero 11, Acta de la Consulta Parcial de 5 de abril de 1906 donde se decide incluir la definicin de Palmieri en el Esquema D. El subrayado es del original. Vid. Apndice documental, Documento nmero 11. Es mejor lo que propuso Palmieri, que en vez de la palabra initium se siga praeteritum. Vid. Apndice documental, Documento nmero 12, Esquema D, can. 62. Sus animadversiones componen un cuaderno manuscrito en italiano, de ocho folios, encabezados Liber tertius, tit. VII, De matrimonio, dejando amplios mrgenes a la izquierda de cada folio. Con la misma caligrafa del autor, est firmado en la esquina superior

156

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

tambin pueden referirse a un tiempo intermedio entre el matrimonio nulo y la concesin de la sanacin:
Nel paragrafo 1 dopo le parole renovando consensu direi qua quidem sanatione generativa effectu canonici per fictionem iuris retrotrahuntur sive ab initium celebrationis matrimonii sive ad aliud tempus intermedium. Comincerei poi il paragrafo secondo dalla parola Dispensatione, lo terminerei con la parola perseverantibus, cancellando il resto.

En la misma linea que el Consultor Do Rego Maia, el avvocato Filippo Paccelli300 se mostr partidario de la regulacin de la sanacin en la raz tal como haba sido propuesta por Palmieri:
Accetterei la dizione di questo canone com stata concepita dal P. Palmieri.

Tambin Ioannes De Montel301 comparte la opinin de Pacelli y escribe:


Cum P. Palmieri: sanatio in radice est actus quo consensus perseverans acceptatu ut legitimus ab Ecclesia, quin renovetur, et per fictionem juris effectus canonici retrotrahantur ab initium matrimonii.

Benedictus Melata302 se uni al grupo de los anteriores favorables al criterio de Palmieri:


Sto col P. Palmieri tanto pi che la sanazione in radice appartiene alla S. Sede, la quale nel caso di delega [tengasi]303 a dare le norme.

300

301 302

303

izquierda de la primera pgina. E igualmente en la ltima, donde adems escribe la fecha: Roma 1 de mayo de 1906. Sorprende encontrar las seis pginas escritas en italiano y con una pulcritud llamativa que conforman las animadversiones de Pacelli. No contiene la fecha. Pacelli no aparece en el elenco de la Pergratum mihi. Era el Decano del Colegio de Abogados Consistoriales. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Vid. Folios de De Montel. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Sus comentarios estn manuscritos en cuatro pginas, en italiano. Contiene la firma en el ltimo folio, pero no est la fecha en ninguno. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Esta es la palabra que parece deducirse del manuscrito, aunque se lee con dificultad.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

157

Para Ioannes B. Lugari304 la redaccin del canon es adecuada y prefire que quede inalterado, por lo que seala:
Lo mantengo come st: perch mi sembra tolga molti dubbi.

La ltima enmienda a este canon era de Janssens305, que no estaba de acuerdo con su redaccin:
Art. II. Ultima verba clara non omnia sunt. Vellem magis nitidam definitionem sanationis in radice. Redactio a D. P. Palmieri proposita multa habet unde probetur cum mutatione in parenthesi suggesta306.

7. Canon 63. Sanacin en la raz del matrimonio nulo por impedimentos de derecho positivo, por defecto de forma y por impedimentos de derecho natural o divino.
1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus307.

304

305 306

307

Dos hojas manuscritas en italiano y sin fechar contienen sus animadversiones. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Vid. Folios de Janssens. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Las ltimas palabras no son claras. Preferira una definicin de la sanacin en la raz ms ntida. Conviene que se apruebe con la redaccin del Padre Palmieri, con los cambios sugeridos en el parntesis. 1. Puede ser sanado en la raz cualquier matrimonio contrado con un consentimiento de ambas partes naturalmente suficiente, pero jurdicamente ineficaz por un impedimento dirimente de derecho eclesistico o bien por un defecto en la forma legtima.

158

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Do Rego Maia308 sostena que la formulacin del canon era la adecuada, como parece desprenderse de sus animadversiones, en las que, adems, introduce una descripcin sociolgica, con matices un tanto negativos, de la realidad social de la poca:
Ad Can. 63: Censeo cum pluritate Consultorum, prout exprimitur in monito (1) pag. 23, in hac temporum nostrorum calamitate, quando coniugale vinculum facilisime, ex quonis praestitu sumpsi homines blaterant, videtur retinendam sententiam A.A. qui censent possa Ecclesia seu Summus Pontifex in materia, de qua Can 63 agit consulere dignati sacramenti, et saluti animarum sanando in radice matrimonium.

Eschbach309 se inclinara por un cambio sistemtico que comportara la supresin del canon siguiente (can. 63):
Semel posito canone 62 prout conscribendum hunc propono, jam delendus foret sequens C. 63310.

Vicentius Fernndez311 slo hizo un comentario al Cap. XI De matrimonio convalidatione, y fue precisamente sobre el pargrafo segundo de este canon:
Can. 63 2. Delerem nimis mihi videtur R. Pontificem tam absolute ea potestate, orbare, quam plures ei non in merito ad tribunal312.

308

309 310

311

312

2. El matrimonio celebrado con un impedimento de derecho natural o de derecho divino, incluso despus de que el impedimento hubiera cesado, no puede ser sanado en la raz, ni en el momento en que cese el impedimento, ni aunque hubiera cesado el impedimento y el el consentimiento fuera renovado. Vid. Folios manuscritos de Do Rego Maia, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Vid. Folios de A. Eschbach. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Una vez que se acepta el canon 62 tal y como lo propongo para que sea aprobado, entonces debera borrarse el siguiente canon 63. Sus animadversiones las recoge nicamente en un folio manuscrito en latn con una mala caligrafa. En el encabezamiento se lee: Animadversiones in lib. 3. Tit. VII. De matrimonio. No est fechado. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Lo borrara, me parece excesivo privar al Romano Pontfice de aquella potestad.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

159

Bernardino Klumper313 es contrario a la opinin anterior que recoge la doctrina ya expuesta por Gasparri en las Consultas Parciales y que Gasparri a este propsito- ya haba escrito en 1904: Si matrimonium ab initio nullum fuit ob impedimentum juris divini seu naturalis seu positivi ab Ecclesia indispensabile, idest impedimentum ligaminis aut impotentiae, quod deinde cessavit mutatione facti. Ita, e. g., Sempronia conjugata, a suo marito separata, per civile divortium, matrimonium civile init cum Titio, et deinde, mortuo suo marito, petit hoc matrimonium civile sanari in radice; vel Sempronia, impedimento impotentiae ob arctitudinem laborans, matrimonium inivit cum Titio et nunc, remoto impotentiae impedimento, petit matrimonium sanari in radice. Jam vero evidens est hoc in casu concedi non posse sanationem un radice plenam et propie dictam, quia, concedendo hanc sanationem, Ecclesia non solum dispensaret a lege de non renovando consensu, atque ita reciperet consensum ab initio praestitum et perseverantem, sed insuper hanc dispensationem per fictionem juris retrotraheret ad initum matrimonii, considerans matrimonium tamquam initum sine impedimento ideoque validum; atqui Ecclesia, nec per fictionem, habere potest validum matrimonium, cui obstat impedimentum juris divini ab ipsa indispensabile. Quaritur utrum Ecclesia in caso possit, necne, concedere sanationem in radice imperfectum et secundum quid, nempe dispensationem a lege de non renovando consensu cum fictitia retrotractione non ad initum matrimonii, sed ad momentum quo cessavit impedimentum juris divini et ideo cum legitimatione prolis ab hoc momento susceptae. Speculative loquendo, responsio maxime pendet a solutione alterius quaestinis, utrum, nempe, cum impedimento juris divini coexistere possit, necne, verus matrimonialis consensus, de qua n. 907 diximus; nam fictitia retrotractio nullam exhibet dificultatem. Sed S. C. C. Officii reposuit negative per decretum feriae IV, 2 Martii 1904, a SS. Probatum: matrimonium contractum cum impedimento juris naturalis vel divini non posse sanari in radice. Obstant nonnullae responsiones S. Poenitentiariae, prae primis responsio data in Parisiensis, 25 Apr. 1895; sed decretum S. C. S. Officii praevelet et servandum est, non sulum propter praevalentem auctoritatem ipsius Congregationis quae Suprema est, sed etiam quia S. Congregatio hac vice dubium generale ex professo ad examen revocavit. Porro hoc decretum non est intelligendum de sanatione in radice, durante impedimento, aut de sanatione in radice proprie dicte, remoto impedimento, de qua nulla quaestio erat aut esse poterat; sed intelligendum est de sanatione in radice imperfecta et secundum quid; et sensus ejusdem est, remoto quoque impedimento juris divini sive naturalis sive positivi,

313

En sus animadversiones solamente hace una referencia a la convalidacin del matrimonio en este canon. Sus sugerencias se renen en un folio manuscrito impreso por las dos caras y en latn. Inicia con la anotacin: Animadversiones ad cap. VII segg. De Matrimonio. Al final firma y aade la fecha: 25 de abril de 1906. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

160

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

matrimonium revalidare non posse absque renovatione consensus. Et comprehendit tum casum bonae fidei, tum casum malae fidei, tum partem liberam, tum partem quae fuerat ligata, quia verba decreti sunt generalia. Hoc autem decretum necessario non cogit ad dicendum cum impedimento juris divini seu naturalis seu positivi etiam in casu bonae fidei etiam in parte soluta verum matrimonialem consensum coexistere non posse, de qua re vide quae diximus cit. n. 907314. Klumper, sobre este punto escribe:
Ad Can. 63 2. Praestat ut supprimatur. Intrinseca urgens ratio cur existende impedimento juris naturae aut divini nequeat existere consensus naturalis, non affetur. Qui putant talem haberi, iis satisfit per Can. 64315.

Giuseppe Noval316 tampoco estara de acuerdo con el contenido del canon, pero no justifica su oposicin ni ofrece una propuesta alternativa. Pretende que sea ntegramente suprimido y se limita a escribir:
Can. 63. Per la soppressione.

Gennaro Bucceroni317 pens que debera suprimirse el calificativo iuris ecclesiastici. Pensamos que su sugerencia obedece a que entiende que el pargrafo primero hay que leerlo a la luz de lo que contiene el segundo, por lo que escribe318:
Can. 63 1. Toglierei le parole iuris ecclesiastici.

El mismo autor, comentando el pargrafo segundo319 aadi:

314 315

316

317 318

319

P. Gasparri, Tractatus Canonicus de Matrimonio, Ed. Tertia, Vol. II Parisiis 1904, pp. 372-374. Conviene que sea suprimido. No se diga que con un impedimento de derecho divino o natural puede existir consentimiento natural. Los que as piensan estaran satisfechos por medio del canon 64. Sus anotaciones componen dos folios escritos a mquina. En el encabezado se lee: Osservazioni al CODEX JURIS CANONICI. (Continuazione). LIB. III. TIT. VII. De matrimonio Cap. VI. De consensu matrimoniali. Intercala comentarios en latn sobre algunos cnones, con otros en italiano. La nica animadversio que pone sobre la convalidacin del matrimonio es a este canon 63. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Vid. Folios de Bucceroni, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. El subrayado es del original. Vid. Folios de Bucceroni, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Vid. Folios de Bucceroni, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

161

Il secundus del Can. 64320 lo sopprimerei, perch contiene una dottrina falsissima. La Chiesa pu molto bene sanare in radice un matrimonio contratto con impedimento di diritto naturale e divino, dopo che questo sia cessato; perch, come nel caso dimpedimento di diritto puramente positivo ecclesiastico, il consenso naturalmente valido e sufficiente321. ci che tutti insegnano nel trattato degli atti humani322 e la ragione ben chiara, a tutti nota, inutile ripeterla323.

A Giorgi324 tambin le pareci oportuno suprimir el canon, pero no por una razn doctrinal como a Bucceroni sino para evitar incluir en el cdigo una norma que juzgue sobre el lmite de la potestad de la Santa Sede:
Can. 63. Noi anocio a quei che vorrebbero soppresso questo canone, anche perch il codice non un regolamento interno per le SS. Congregazioni Romanae n fatto per iudicare alla Santa Sede la estensione o i limiti della sua potest325.

Para E. Lucidi326 la redaccin del canon era adecuada, por lo que anota al margen del ltimo pargrafo las siguientes palabras: come giace.

320

321 322 323

324

325

326

Bucceroni comete, a nuestro entender, un pequeo error porque en la segunda linea del reverso del folio escribe Il secondo del Can. 64 lo sopprimerei.... En realidad se est refiriendo al 2 del can. 63, y no al can. 64, como escribe. El subrayado es del original. Vid. Ibidem. Ibidem. El pargrafo segundo del canon 64 lo suprimira, porque contiene una doctrina falssima. La Iglesia puede perfectamente sanar en la raz un matrimonio contrado con un impedimento de derecho natural o divino, despus de que ste haya cesado; ya que, como en el caso de un impedimento de derecho puramente positivo eclesistico, el consentimiento es naturalmente vlido y suficiente. Esto es lo enseado por todos en el tratado sobre los actos humanos, y la razn est bien clara, evidente para todos, intil repetirla. La ltima sugerencia que propone en sus animadversiones es la supresin de este canon. Vid. Folios de Giorgi, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Nos unimos a aquellos que preferiran suprimir este canon, porque el cdigo no es un reglamento interno para las SS. Congregaciones Romanas, ni est hecho para juzgar soble la extensin o el lmite de la potestad de la Santa Sede. Su ltimo comentario sobre la convalidacin es esta anotacin manuscrita hecha en el margen derecho del ltimo pargrafo del can. 63, al comienzo del folio 23 de la copia del

162

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Albertus Pillet327 comenta el pargrafo tercero y manifiesta su opinin acerca del consentimiento manifestado en el matrimonio civil:
Can. 63. Addatur 3: Matrimonium civile et consensum in eo expresus non est sufficiens per sanatione in radice328. Et istud in odium matrimonii civilis, illius partis quae tanta damma secum profert329.

De Montel330 piensa que debera mantenerse el pargrafo primero, pero solicita que se suprima el segundo. No aade las razones de su opinin:
Can. 63. 1. Quolibet matrimonium. 2. Matrimonium vero contractum. (Deleatur).

Del comentario que hace el P. Janssens331 podramos deducir que no cree, como Gasparri, que pueda coexistir verdadero consentimiento matrimonial con un impedimento de derecho natural o divino, y por este motivo anota:
Can. 63 2. Stat parumper mutarum: Nisi a momento cessatis his impedimentis..... consensus saltem impliciter fuerit renovatus sive praestitus332.

327

328

329

330 331 332

Esquema que le fue enviada. Vid. folios de Lucidi, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Sus animadversiones estn en un folio manuscrito por ambas caras, en latn. Sobre la convalidacin del matrimonio nicamente comenta el canon 63. El folio est encabezado Codex Iuris Canonici. De matrimonio. Cap. VI de consensu Matrimoniale. A. Pillet, consultor. Al final aade la firma y la fecha: Die 26 aprilis 1906. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Como tendremos ocasin de ver, sobre este mismo argumento los Consultores tuvieron tiempo y escenario para discutir. El propio Gasparri era contrario a la opinin de Lucidi. Se aada al pargrafo 3 del canon 63: El matrimonio civil y el consentimiento en l manifestado no es suficiente para la sanacin en la raz. Y esto como rechazo del matrimonio civil, de aquella parte que trae consigo tanto dao. Vid. Folios de De Montel, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Vid. Folios de Janssens, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. El canon 63 pargrafo 2 se mantiene cambindolo un poco: a no ser que, cesados estos impedimentos... el consentimiento, al menos implicitamente, se renueve o sea prestado.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

163

Ogetti333, se pregunta por la finalidad que tiene introducir el pargrafo segundo:


Can. 63 2. Che necessit vi di decidere questa questione?.

Michele Lega334 no adopta una postura clara. Por un lado parece estar de acuerdo con el sentido del discutido Decreto del Santo Oficio y, por otro, tambin con sus detractores (como Gasparri); podramos decir que se inclina ms hacia la opinin de Gasparri:
Al Can. 63 2. Osservo che mi pare assai utile mantenere questa disposizione tenendo in conto il decreto del S. Officio. Siccome per giusta losservazione che lenunciazione del canone pu equivalere ad una definizione dogmatica, escludente della facolt alla S. Sede, pero mi pare si possa dare al paragrafo un senso pratico ed oggetivo, alieno dallintenzione dogmatica, se si esprime cos matrimonium non sanatur... (invece di non potest sanari...). Nel resto non che da approvare e lodare i proposti.

Por fin, encontramos tambin una extensa glosa al pargrafo tercero en las animadversiones de Veccia335, que propona suprimirlo:
Non conosco il decreto del S. O. a cui si accenna e molto meno le ragioni che lo emanarono. Del resto, col divorzio civile quasi ovunque vigente quanti di questi matrimonii nulli, p. e. ex impedimento criminis possano stati sanati post mortem coniugis da vescovi che ne hanno le facolt, e chi suposse che qualcuno non sia stato sanato anche dalle Romane Congregazioni. Questo canone per tanto potrebbe generare una quantit di reclami e cause quindi pur volendosi ritenere la decisione del S. O. che rispetto, sarebbe meglio eliminarlo e lasciare se vi sono tali casi disperati, i coniugi in buona fede.

333 334

335

Vid. Folios de B. Ogetti, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Es el nico comentario que hace al Captulo dedicado a la convalidacin del matrimonio. Sus animadversiones se recogen en dos folios manuscritos, con una caligrafa difcil de leer. Encabeza el primer folio as: Mons. Michele Lega. Animadversiones. Lib. III. Tt. VIII. De matrimonio. En la ltima pgina sin fecha- est firmado. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Las animadversiones componen un fascculo que contiene el esquema que le fue enviado, donde anota las modificaciones y perplejidades que le suscitan los cnones, o no hace ninguna anotacin cuando est de acuerdo con la redaccin. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

164

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

8. Canon 64. Sanacin en la raz del matrimonio nulo por defecto de consentimiento.
1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus336.

El nico Consultor que opuso objeciones a la redaccin del canon fue Janssens337; pero, ms que una objecin, recoge la divisin de opiniones entre los Consultores acerca de la redaccin del canon338:
Non omnes placet haec redactio339.

9. Canon 65. Potestad para conceder la sanacin en la raz.


Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede340.

Ningn consultor comentar este canon.

336

337 338

339 340

1. No puede ser sanado en la raz el matrimonio que es nulo por el mismo derecho natural por un vicio en el consentimiento en una o en ambas partes, si el consentimiento no hubiera existido desde el principio o si despus hubiera sido revocado. 2. Pero si el consentimiento realmente falt desde el principio, pero ha sido prestado despus, la sanacin puede concederse desde el momento en que se prest el consentimiento. Vid. Folios de Janssens, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. nicamente hemos podido transcribir estas palabras de su comentario, porque el resto de la frase dos lineas- es ilegible. Vid. Ibidem. Esta redaccin no convence a todos. La sanacin en la raz nicamente puede ser concedida por la Sede Apostlica.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

165

B. CUADRO SINPTICO DE LAS ANIMADVERSIONES CONSULTORUM.


El siguiente cuadro nos ilustra en modo grfico cules fueron los temas hacia los que los consultores concentraron la mayor parte de sus animadversiones, y cules fueron los aspectos de la convalidacin ms discutidos que, a pesar del filtro que supusieron las discusiones en las Consultas Parciales, continuaban suscitando perplejidad. Con una X quedan sealados los cnones a los que se hizo alguna sugerencia. En la primera columna de la izquierda est el elenco de los Consultores que escribieron animadversiones a los cnones sobre el Cap. XI. Es significativo que la mayor parte de las observaciones se concentraron sobre los cann. 62 y 63 que tratan las cuestiones ms nucleares de la sanacin en la raz.
Cnones 57 Consultores 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 DE MONTEL KLUMPER VECCIA NOVAL JANSSENS PILLET ESCHBACH BUCCERONI LUCIDI DE REGO M. GIORGI x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x 58 59 60 61 62 63 64 65

166

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Cnones 57 Consultores 12 13 14 15 16 17 18 PACELLI MELATA LUGARI FERNNDEZ SPOLVERINI B. OGETTI M. LEGA x x x x x x x x 58 59 60 61 62 63 64 65

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

167

C. LAS CONGREGACIONES PARTICULARES DE CARDENALES.

1. La Congregacin Particular del 18 de junio de 1906 y su resultado: el Esquema E De Matrimonii Convalidatione.


El Esquema D fue enviado a la Consulta General y, posteriormente, fue examinado por la Congregacin Particular de Cardenales. La primera vez que se renen para discutir el texto es en 18 de junio de 1906341. Asistieron los Cardenales Ferrata, Gennari, Cavicchioni, Vives y Cavagnis. Tambin estaban presentes Gasparri, como Secretario, y E. Pacelli, como asistente. Sin embargo, esta reunin de Cardenales no fue la primera en la que se discuti sobre la convalidacin del matrimonio en este segundo periodo de la codificacin. Revisando las actas de las Congregaciones Especiales de Cardenales que trataron los esquemas elaborados hasta ese momento sobre materias conexas con el captulo de la convalidacin De consensu y De impedimentis, encontramos el acta de la Congregacin Especial de 30 de abril de 1906342. Se contiene en un fascculo de dos folios mecanografiados y firmados en la ltima hoja por E. Pacelli. En esta reunin se estudiara el Esquema 1 De his quae matrimonii celebrationi praemitti debent, y el Esquema 1 De impedimentis in genere343. Gasparri con motivo de la discusin
341

342

343

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Vid. Apndice documental, Documento nmero 15. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Reproducimos el Acta de la reunin en el Apndice documental como Documento nmero 13. Se trata del primer Esquema que estudia la Congregacin Particular de Cardenales. Sobre el Cap. III De impedimentis in genere hemos localizado 7 esquemas anteriores a ste, que fueron

168

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

del canon 5 del Esquema 1 De impedimentis344 inicia nuevamente el debate sobre la definicin de impedimento pblico y oculto. El can. 5 de dicho esquema incorporaba un intento de delimitar conceptualmente el impedimento pblico y el impedimento oculto, estableciendo que:
Impedimentum censetur publicum non modo quod de facto notum pluribus345 est aut iudicium deductum, sed etiam quod, licet actu ignoratum, legitimis tamen documentis346 continetur, quibus probari quandocumque potest; occultum quod a paucis discretis personis cognoscitur ita ut facile evulgari, non praevideatur; omnino occultum, quod in foro externo demonstrari nequit347.

Para Gasparri, la definicin de impedimento pblico y de impedimento oculto que se inclua en el texto era burocratica, en el sentido de que serva slo para determinar la competencia de la Penitenciara Apostlica y de la Datara. Gasparri opinaba que la definicin jurdica era la que se introdujo en la nota a pi de pgina, y esas definiciones seran las que se habran de tener en cuenta en materia de convalidacin348:

344

345

346

347

348

objeto de debate en las Consultas Parciales y en la Consulta General. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. El Esquema es un fascculo de 20 pginas que contiene el Cap. III De impediementis in genere (cann. 1-26), el Cap. IV De impedimentis impedientibus (cann. 27-36) y el Cap. V De impedimentis dirimentibus (cann. 37-54). ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Se aade una nota a pi de pgina: Il P. Wernz vorrebbe: compluribus, ovvero: notabili parti communitatis. Se aade una nota a pi de pgina: Mons. Sebastianelli e il P. Wernz vorrebbero aggiungere: publicus vel quasi publicis, sia per escludere il documento privato, sia perch la pubblicit del documento che rende natura sua publicum limpedimento actu ignoratum; altri invece credono sufficiente dire legitima documenta, che include anche latto degli sponsali, il quale pu farsi pure con scrittura privata, ed esclude, ad esempio, una semplice letterina. Se aade una nota a pi de pgina: Mons. Giorgi, Mons. De Lai, il P. Wernz ed altri opinano che queste nozioni, incerte, indeterminate ad alquanto arbitrarie in materia gravissima, dovrebbero essere precisate, ritornando alla nozione di publico ed occulto, conosciuta da tutti: Impedimentum censetur publicum quod probari in foro externo potest; secus est occultum. Vid. Ibidem. El tiempo dara la razn a Gasparri, aquella frmula fue una fuente de dificultades interpretativas, debido sobre todo, a la inclusin en el mbito procesal de un canon que hablaba de impedimentis natura sua publicis. Pocos aos despus de la

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

169

Mons. Segretario fa osservare come la definizione dellimpedimento pubblico e occulto data nella redazione del testo definizione, per cos dire burocratica, la quale cio serve attualmente a determinare la competenza della Penitenzierie e della Dataria, e d luogo a mille difficolt e dubbi; mentre che la definizione giuridica quella data nella nota (I) a pag. 3. Tanto pi che secondo questultima definizione sintende impedimento pubblico e occulto per la convalidazione del matrimonio; onde mantenendo la definizione del testo, si avrebbero due distinte nozioni.

Gennari era contrario a la teora de Gasparri, y favorable a que la nocin de impedimentos pblico y oculto fuera la recogida en el mencionado texto349:
GENNARI osserva come secondo la definizione data nella nota, se limpedimento fosse conosciuto soltanto da due persone segrete, sarebbe tuttavia pubblico, perch probari in foro externo postes; ora ci eccessivo. Crede che la redazione del testo uti iacet stia bene, e corrisponde alla nozione ritenuta fino ad ora, bisognerebbe almeno aggiungere che limpedimento si considera ancora come occulto, quando sia conosciuto da poche persone, delle quali si sicuri che non lo riveleranno.

No se lleg finalmente a un acuerdo entre las partes enfrentadas, por lo que los Cardenales decidieron optar por una redaccin de compromiso, posponiendo para ulteriores debates la controversia350:
Gli Emi, riservandosi di ritornar sopra a questo gravissimo argomento, adottano per ora la seguente redazione: Impedimentum est publicum quod probari in foro externo potest; si tamen a paucis discretis personis cogniscitur ita ut facile evulgari non praevideatur, habeatur uti occultum, unendo cos le due idee. Inoltre, su proposta

349 350

promulgacin del Codex, la CPI dio una interpretacin autntica sobre qu deba entenderse por impedimento, AAS 21 (1921), p. 171. Reproducimos el contenido: D. Utrum vox impedimenti canonis 1971 1, n. 1 ingtelligenda sit tantum de impedimentis proprie dictis (cann. 10671080), an etiam de impedimentis improprie dictis matrimonium dirimentibus (cann. 1081-1103). R. Negative ad primam partem, affirmative ad secundam. La respuesta est firmada por Gasparri, Presidente del dicasterio en aquel momento. Para un comentario sobre dicha interpretacin, vid. R. Rodrguez-Ocaa, Comentario al canon 1674, en Comentario exegtico..., o. c., vol. IV/1, p. 1851. Vid. tambin J. Forns, comentario al canon 1074, en Cdigo de Derecho Cannico, Universidad de Navarra, Instituto Martn de Azpilcueta, Eunsa, Pamplona 1983, p. 637. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Vid. Ibidem.

170

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

dellEmo Vives, aggiungono il paragrafo seguente: In dubio an impedimentum sit publicum vel occultum, retineatur uti occultum, per togliere facili angustie di coscienza, specialmente per i confesori.

Otro momento en el que se debati sobre la convalidacin fue en la Congregacin Particular de 21 de mayo de 1906351. El acta de esta reunin es un fascculo de dos folios mecanografiados y firmados al final por E. Pacelli. Se trat slo del Esquema 1 De consensu matrimoniali352. El can. 5 regulaba que:
Nec scientia aut opinio nullitatis matrimonii consensum matrimonialem necessario excludit.

En una nota a pie de pgina de este esquema leemos:


Alcuni consultori vorrebbero soppresso questo canone; altri lo mantengono perch prattico per la sanazione in radice.

Entre los Consultores que eran partidarios de mantener este canon se encontraba Gasparri, quien seala que el can. 5 se habr de interpretar en el sentido de que el consentimiento prestado en el matrimonio civil puede ser verdadero consentimiento matrimonial, y la Santa Sede puede sanar en la raz los matrimonios celebrados as, como de hecho los sana353:
Mons. Segretario spiega il valore di questo canone. Due, ad esempio, si sono uniti col solo vincolo civile, pur non ignorando la nullit di tal matrimonio; mancato necessariamente il consenso matrimoniale? No; tanto vero che la S. Sede sana in radice quotidianamente tali matrimoni.

Vives comparta el pensamiento de Gasparri, y adems aadi con un tono un tanto radical que la opinin contraria no puede sostenerse como opinin sino que es un error354:

351

352

353 354

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Se reproduce el Acta de la Congregacin Particular en el Apndice documental como Documento nmero 14. Se recoge en un fascculo de 5 pginas y contiene 14 cnones. En realidad, se trata del primer Esquema que surgi tras la primera Congragacin Particular de Cardenales. Hemos individuado otros 6 Esquemas distintos anteriores a este, que trataron el Cap. VI De consensu matrimoniali. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Vid. Ibidem. Vid. Ibidem.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

171

VIVES approva, e aggiunge che, data la prassi della S. Sede, la sentenza contraria non pi opinione, errore.

A los Cardenales les parecera correcta la interpretacin de Gasparri y, por tanto, tambin la aclaracin de Vives y slo decidieron hacer una leve modificacin formal355. La nueva regulacin aparece en manifiesta contradiccin con la que en su da propuso J. De Becker356:
Eorum intentio sane, optima est, quatenus ita denegant possibilitatem sanationis pro unione mere fornicaria; attamen, cum non desint graves D. D. qui hanc figuram matrimonii nolint agnoscere matrimonio civili quod Pius PP. IX vocavit turpem concubinatum, et aliunde, indubitum sit Ecclesiam nonnunquam sanare in radice matrimonia civilia melius est hic praescindere ab hac conditione. Ceterum quoad sanabilitatem matrimonii civilis, id subsistet in nova legislatione quod hodie existit, scilicet: aliquando ibidem reperiri sufficientem consensum naturalem cui applicari valeat sanatio, aliquando vero plane deficere, cum indubium sit, contrahentes matrimonium civile non raro excludere quemcumque verum et internum consensum matrimonialem a coeremonia civili, illumque exclusive reservare pro matrimonio in facie Ecclesiae celebrando357.

El ltimo canon de este esquema sobre el consentimiento tambin contiene una referencia a la sanacin en la raz. Se trata del can. 14:
Matrimonialis consensus, etiam in invalido matrimonio praestitus, praesumitur perseverare, quamdiu non constet de eius revocatione.

La referencia est impresa en la anotacin a pi de pgina:


Alcuni Consultori sopprimirebbero questo canone. Il P. Palmieri lo vorrebbe limitato al caso del consenso dato con un impedimento dirimente. Altri finalmente lo mantengono prout iacet, perch il principio generale, quantunque, quando il matrimonio valido, la revoca del consenso non abbia effetti giuridici. Daltronde

355 356

357

Gli Emi approvano il canone con una lieve modificazione di forma. Vid. Ibidem. La opinin de De Becker pudo estar influenciada por la corriente doctrinal dominante en el siglo XIX. La mayor parte de los autores exigan la species extrinseca o figura matrimonii como uno de los requisitos para conceder la sanacin en la raz, de lo contrario, consideraban el consentimiento como fornicario. Vid. R. Quezada Toruo, La perseverancia del consentimiento, o. c., p. 76. Vid. Apndice Documental, Documento nmero 2,

172

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

questo canone, logico in se stesso, la base della prassi della Santa Sede nelle sanazioni in radice358.

Estudiando el acta de la Congregacin Particular de 21 de mayo de 1906, encontramos el resultado de las discusiones sobre este canon:
Gli Emi approvano questo canone, come conforme alla pratica della Penitenzieria e del S. Offizio359.

Finalmente, en la Congregacin Particular de 18 de junio de 1906 dedicada a la convalidacin se sometieron a examen cuatro cnones del Cap. XI, como recoge el acta de la reunin360. Gasparri es el primero que interviene. Como ya hiciera en otras ocasiones, ahora, discutiendo la redaccin del can. 59, insiste nuevamente en el significado que tiene impedimento pblico. Gasparri opina que el impedimento pblico es aquel que podra definirse como quod in foro externo probari potest. El 2 del can. 59 sufri una alteracin. La redaccin inicial era del siguiente tenor:
2. Si sit occultum, sed utrique parti notum satis est ut renovetur privatim et secreto.

Finalmente, se opt por modificar la redaccin y sustituir el canon:


2. Si sit occultum, et utrique parti notum satis est ut ab utraque parte renovetur privatim et secreto.

358 359

360

Vid. Ibidem. Acta de la Congregacin Particular de 21 de mayo de 1906. Es un documento compuesto por 4 folios mecanografiados y firmados al final por E. Pacelli. Vid. Apndice documental, Documento nmero 14. El acta la compone un documento de cuatro pginas escritas a mquina y firmadas al final por E. Pacelli. En esta reunin se estudiaron los cann. 59, 60 1, 62 y 63 2 del Esquema D (o tambin denominado Schema n. 1) del Captulo XI De matrimonii convalidatione, los cnones 66 y 67 del Esquema n. 1 del Captulo XII De secundis nuptiis, los cann. 4 1y 5 del Esquema n. 2 sobre los Canones praeliminares de matrimonio, los cann. 10 1, 11 1, 11 4 y 12 del Esquema n. 2 del Captulo I De sponsalibus, y el can. 21 del Esquema n. 2 del Captulo 2 De iis quae motrimonii celebrationi praemitti debent. Reproducimos el Acta en el Apndice documental como Documento nmero 15. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

173

Se tratara de variaciones formales, pero que intentan aclarar la necesidad de la renovacin del consentimiento por los dos cnyuges, y as lo recoger el acta de la reunin: inoltre per maggior chiarezza si aggiunge (...). No seala el acta de dnde surgi la iniciativa de esta modificacin. La modificacin del 3 (que sealamos subrayada) no fue propuesta por ningn Consultor, al menos, en los documentos no est reflejada.
ESQUEMA D Can. 59. Can. 30. ESQUEMA E

1. Si impedimentum sit publicum, 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti 2. Si sit occultum et utrique parti notum satis est ut renovetur privatim et notum, satis est ut ab utraque parte secreto. renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, 3. Si sit occultum et uni parti satis est ut sola pars impedimenti conscia ignotum, satis est ut sola pars consensum privatim et secreto renovet. impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

Otro cambio notable afect al 1 del can. 60; concretamente, los Cardenales estudian la forma de convalidacin del matrimonio nulo por causa de un defecto del consentimiento en una de las partes. Para estos casos las condiciones de convalidacin exigidas hasta ahora eran que consintiera la parte que inicialmente no lo hizo y perseverara el consentimiento del otro contrayente; en el Esquema D haba quedado dispuesto as:
1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Replantendose el contenido del canon piensan suprimir la clusula dummodo causa propter quam consensus defuerat cessaverit porque entienden que, aunque la causa por la que inicialmente no se consinti permanezca, la parte que no manifest el consentimiento puede cambiar su voluntad y prestarlo; de manera que el canon ahora lo encontramos formulado as:

174

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

De Lai, era favorable a la supresin del primer pargrafo.


ESQUEMA D Can. 60. 1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. Can. 31. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus perseveret. ESQUEMA E

2. Si defectus consensus fuit mere 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

La redaccin del can. 62 sobre la sanacin en la raz no pareci a los purpurados la ms adecuada, y decidieron corregirla. El cambio en el canon no tuvo como finalidad aadir nada nuevo al sentido de la redaccin original, pero, en el siguiente Esquema (E), el can. 62 aparecer con 3 pargrafos, y pasar a ser el can. 33:
ESQUEMA D Can. 62. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis Can. 33. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum ESQUEMA E

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

175

ESQUEMA D matrimonii.

ESQUEMA E retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum.

2. Retrotractio fieri etiam potest non 2. Retrotractio fieri potest vel ad ad matrimonii initium, sed ad tempus matrimonii initium, vel ad tempus intermedium; item dispensatio a lege de intermedium. renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine retroactione. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

La posibilidad de que la Iglesia conceda la sanacin en la raz a los matrimonios nulos por impedimentos de derecho natural o divino cuando stos han desaparecido fue una de las discusiones que ms se prolongaron durante los debates de los Consultores. As haba quedado propuesto el can. 63 2:
Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

Gasparri explica ahora a los Cardenales que una gran mayora de los otros Consultores eran partidarios de la supresin de este pargrafo. Efectivamente, as quedara impreso en la nota a pi de pgina que se aadi a este canon en el Esquema D361:
Cos il decreto del S. Offizio del 2 Marzo 1904. Il P. Van Rossum col P. Bastien lo mantiene, perch lo crede giusto; ma non sarebbe alieno anche dal sopprimerlo, perch lo crede inchiuso nel Can. 64 1. La maggioranza lo vorrebbe soppresso, perch non si deve negare alla Chiesa una facolt che i pi le attribuiscono con ragioni gravi ed importante per il bene delle anime; ora, rimanendo questo canone

361

Vid. Apndice documental, Documento nmero 12.

176

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

nel codice, ne seguirebbe che la Santa Sede definirebbe ex cathedra che no le compete tale facolt.

Gasparri esgrime una sntesis de los argumentos contrarios al mencionado Decreto del Santo Oficio, y sostiene que dicha norma negaba a la Iglesia la potestad misma de sanar en la raz un matrimonio nulo contrado con un impedimento de derecho divino o natural, ni siquiera en el momento en que desaparece el impedimento. Gasparri se cita a s mismo, reenviando a su tratado sobre el matrimonio y sostiene que debera redactarse, en vez de non potest sanare, simplemente non sanat, para constatar el hecho de que la Santa Sede no sana aquellos matrimonios, y de esta manera no se niega la potestad de la Iglesia. Tras la intervencin de Gasparri, los Cardenales deciden que se pregunte a la Sagrada Congregacin del Santo Oficio si en su Decreto de 2 de marzo de 1904, con las palabras matrimonium contractum cum impedimentuo iuris naturalis vel divini non posse sanari in radice ha pretendido negar a la Iglesia aquella potestad, o bien, simplemente, expresar la disciplina de la Santa Sede sobre este punto, disciplina que en el futuro podra ser modificada. Por tanto, en el paso del Esquema D al E el canon no fue modificado.
ESQUEMA D Can. 63. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus. Can. 34. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus. ESQUEMA E

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

177

2. La Congregacin Particular del 6 de agosto de 1906 y su resultado: el Esquema F De Matrimonii Convalidatione.


El 6 de agosto de 1906, en pleno verano romano, vuelven a reunirse los Cardenales para tratar del Cap. XI De matrimonii convalidatione362. En esta consulta slo estn presentes cuatro: Ferrata, Gennari, Cavicchioni y Vives. Tambin asistieron Gasparri como Secretario y E. Pacelli como asistente. El motivo de la reunin sera someter a examen el Esquema que hemos denominado E363. El resultado de las discusiones ser la aparicin de un Esquema nuevo que denominaremos F364. El Esquema F365 se contiene en un fascculo de 341 pginas, encuadernadas e impresas por la Tipografa Vaticana366. Por primera vez se incluyen en un esquema notas a pi de pgina en las que se referencian las fuentes de cada canon, y tambin la opinin de algunos Consultores367. El Esquema F est contenido en la Pars I De Sacramentis (cnones 1 a 449), que comprende ocho Ttulos. Est dividido en XII Captulos. En la pgina 121 comienza la regulacin del Ttulo VII De Matrimonio y acaba en la pgina 168; comprende los cnones 299 a 439. Las pginas 164 a 167 tratan el Captulo XI De Matrimonii convalidatione. En la portada puede leerse Liber II De Rebus, que es, evidentemente, un error de impresin remediado en la primera pgina del libro,

362

363 364

365 366

367

El acta es un documento de 3 folios mecanografiados, escrito en italiano y con algunos aadidos a mano con la caligrafa de Pacelli. En la reunin de este da se discutieron los cann. 28 2, 29, 30, 31 3, 33 y 35 del del Esquema II -que nosotros hemos denominado E- del Captulo XI De matrimonio revalidatione, y los cann. 37 y 38 del Esquema II del Captulo XII De secundis nuptiis. Al final est firmado por Pacelli. Al Captulo De secundis nuptiis viene asignado el nmero XI, que es, evidentemente, una errata. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Vid. Apndice documental, Documento nmero 14 ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 50. Reproducimos el Esquema F en el Apndice documental como Documento nmero 19. Vid Ibidem. No hemos podido determinar exactamente la fecha en que fue impreso el Libro III donde se recoge el Esquema F. Vid. Apndice documental, Documento nmero 30.

178

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

donde ya aparece bien impreso Liber III De Rebus. El libro rene un total de 850 cnones. En esta segunda etapa de la codificacin, la convalidacin del matrimonio se revis con profundidad en las sesiones de junio368 y agosto369 de 1906. Correspondiente al periodo de entresesiones, hemos estudiado el acta de la Congregacin Particular de 2 de julio de 1906. Est recogida en un fascculo de dos pginas mecanografiadas. En la consulta de este da se someti a examen el Esquema II del Cap. III De impedimentis in genere, el Esquema II del Cap. IV De impedimentis impedientibus, y el Esquema II del Cap. V De impedimentis dirimentibus370. Gasparri interviene para aclarar el sentido del can. 44 del Esquema II Del Cap. III De impedimentis in genere. El can. 44 dispuso que:
Impedimentum censetur publicum quod probari in foro externo potest; secus est occultum371.

As, nos encontramos que en esta norma est expresado el sentido que la Sagrada Congregacin del Concilio daba a los trminos impedimento pblico e impedimento oculto. Y, por tanto, ser el sentido con el que se han de interpretar estos impedimentos al tratar la convalidacin del matrimonio372. Pero Gasparri

368 369 370

371

372

Vid. Apndice documental, Documento nmero 15. Vid. Ibidem, Documento nmero 18. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56. Reproducimos el acta de la Congregacin Particular de 2 de julio de 1906 en el Apndice documental como Documento nmero 16. El can. 1037 del CIC17, en el Cap II De impedimentis in genere, del Tit. VII De matrimonio, adoptara esta misma definicin: Publicum censetur impedimentum quod probari in foro externo potest; secus est occultum. Transcurrido algn tiempo desde la promulgacin del CIC17, la CPI eman una respuesta que resolva un dubbio planteado. Sealaba que se debe considerar tambin como pblico el impedimento materialiter publicum et formaliter occultum, en el sentido de que se conozca y se pueda probar en el fuero externo la existencia del hecho material, pero se ignore que de este hecho resulte formalmente un impedimento matrimonial. Esto equivaldra a sostener que lo verdaderamente relevante desde un punto de vista jurdico, es el conocimiento del hecho mismo y no la scientia o ignorancia de los contrayentes o de otras personas sobre las consecuencias en el mundo jurdico. Vid. A. Rey Martnez, La figura cannica..., o. c., p. 105.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

179

sostiene que es una distincin puramente burocrtica; y todos los Cardenales, unnimemente, estuvieron de acuerdo con la interpretacin de Gasparri373. En la reunin de 6 de agosto de 1906 el primer canon que se estudi fue el 28 2. Los Cardenales aprueban la redaccin del canon tal y como haba sido introducido en el Esquema E374. Deciden mantener este canon porque en l se enuncia el fundamento de la sanacin en la raz. En la sanacin en la raz la Iglesia dispensa de la ley eclesistica de la renovacin del consentimiento. Aqu radica la esencia de la institucin, segn la Congregacin Particular. As quedara reflejado en el acta el resultado de la discusin:
Si approva questo paragrafo, che enuncia il fondamento della sanazione in radice. In essa cio la Chiesa dispensa dalla legge ecclesiastica della rinnovazione del consenso.

ESQUEMA E Can. 28. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. Can. 428.

ESQUEMA F 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

2. Haec renovatio iure 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi ab initio utraque pars ecclesiastico requiritur ad validitatem verum consensum praestiterat nec postea etiamsi initio utraque pars consensum revocaverit. praestiterit nec postea revocaverit.

373

374

Mons. Segretario fa notare che tale il senso che ad impedimento pubblico e ad impedimento occulto d la S. C. del Concilio; e tale pure il significato che impedimento pubblico e impedimento occulto hanno quando si trata della convalidazione del matrimonio. La sola difficolt che diverso il senso dato a quelle parole dalla Penitenzieria e dalla Dataria; ma si tratta di distinzione puramente burocratica. Gli Emi approvano il canone. En realidad el canon no haba sufrido alteraciones significativas desde que fue formulado por primera vez en el Esquema A. Vid. Apndice documental, Documento nmero 14.

180

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

As como comprobamos que hubo acuerdo entre los miembros de la Congregacin para sostener la doctrina que sustenta la sanacin en la raz, no sucedi igualmente cuando trataron de la renovacin del consentimiento en la convalidacin simple. Gennari entenda que el requisito de la renovacin del consentimiento debera ser introducido en el nuevo cdigo como condicin ad validitatem para que se opere la convalidacin, y, por tanto, tendra que quedar inequvocamente expresado en el texto del canon. Gennari lider una corriente doctrinal a la que no se unira ningn Consultor. Pero, su propuesta fue acogida e incorporada en el siguiente esquema. Una ltima sugerencia sobre este canon la hizo Ferrata. Propuso que el adjetivo verum375 fuera eliminado. El fundamento de su propuesta es que no puede existir un consentimiento matrimonial que no sea verdadero: o es consentimiento, o no lo es; por tanto, el calificativo verum aplicado al consentimiento es superfluo cuando se est tratando de un matrimonio vlido. En el Esquema F, efectivamente, desapareci el adjetivo. La siguiente norma revisada fue el can. 29. La redaccin del canon en el Esquema E376 haba quedado fijada de la siguiente manera:
Renovatio consensus debet esse non mera ratihabitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, rursus declaret se velle matrimonium.

Ferrata fue el nico Consultor que plante una objecin a este canon. Propuso redactarlo adoptando una formulacin ms clara para dejar en evidencia que la renovacin del consentimiento es un acto desligado totalmente de la primera manifestacin del consentimiento. As lo recoge el acta:
Ferrata sopprimirebbe le parole non mera ratihabitio prioris consensus, sed e a priori distinctus et independens.

La ltima parte del canon que encontramos modificada (matrimonium ab initio nullum) no fue sugerida por ningn Consultor377.

375

376

377

Canon 28 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit. Tambin se identifica como Esquema II De matrimonii convalidatione que estudia la Congregacin Particular de Cardenales. No fueron hechas observaciones en la Consulta General al can. 58, del que trae origen el que comentamos.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

181

ESQUEMA E Can. 29. Can. 429.

ESQUEMA F

Renovatio consensus debet esse non Renovatio consensus debet esse mera ratihabitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, quo utraque novus voluntatis actus, rursus declaret se pars rursus declaret se velle velle matrimonium. matrimonium ab initio nullum.

Sobre el can. 30 que regulaba la convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos se discutieron dos argumentos. El primero es el 3 relativo a la necesidad de que renueve el consentimiento slo la parte que conoce el impedimento. Para encontrar el origen de este canon hemos de remontarnos hasta el 3 del can. 38 del Esquema B:
3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum renovet.

Por tanto, cronolgicamente, fue introducido como consecuencia de los debates de la Consulta Parcial de 8 de febrero de 1906378. Y as ser mantenido379. La argumentacin que aporta el acta no es prolija en detalles.
Si approva parimenti il par. 3 che toglie molte difficolt.

Aunque no quedaran reflejadas en el acta de la reunin, las dificultades prcticas que se evitan con la forma de actuar que establece el canon podemos intuirlas. El bien jurdico que se protege en estos supuestos de convalidacin nulidad por un impedimento de derecho eclesistico es el matrimonio mismo (y por tanto sus propiedades esenciales de unidad e indisolubilidad), del que el consentimiento es su causa eficiente. Si surge un vicio de nulidad, ajeno al consentimiento, bastar removerlo bien porque desaparezca naturalmente o bien por concesin de la autoridad mediante un acto de gracia para que el consentimiento despliegue toda su eficacia jurdiconatural. Cuando se exige del cnyuge inocente que renueve el consentimiento para que se convalide su matrimonio, a la vez e indirectamente, se le ofrece la posibilidad de que se niegue a hacerlo; esta negativa, jurdicamente, sera legtima. Por tanto, en la
378 379

Vid. Apndice documental, Documento nmero 6. En el Esquema C pas a ser el 3 del can. 60; y en el Esquema D, el 3 del can. 59.

182

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

misma medida en que se le ofrece la opcin de salvar su matrimonio, se le plantea la posibilidad de impugnar la validez (sobre la que probablemente, de no haber conocido el impedimento, jams habra dudado). Por el mismo fin de la convalidacin, bastar que slo la parte que conoce de la nulidad del matrimonio haya de renovar el consentimiento. Vimos cmo esta idea era el fundamento de la propuesta que en su da hizo Wernz y que fue aprobada unnimemente por los Consultores. El otro argumento sobre el que se discuti se refera al 1 del can. 30 sobre la forma en la que se convalida el matrimonio nulo por un impedimento pblico. Consisti en aadir un calificativo a la forma en que debera renovarse el consentimiento. El canon quedara redactado as:
1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma a jure praescripta.

ESQUEMA E Can. 30. Can. 430.

ESQUEMA F

1. Si impedimentum sit publicum, 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est consensus ab utraque parte renovandus in legitima forma. est in forma iure praescripta. 2. Si sit occultum et utrique parti 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. parte renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

Existe en el ASV380 un fascculo impreso compuesto de 13 pginas, anotadas con la caligrafa de Gasparri, donde va aadiendo marginalmente, junto a cada canon, las correspondientes llamadas de atencin y las sugerencias que hicieron los Cardenales en la Congregacin Particular. Gasparri seala todas las observaciones que se recogen en el acta. Pero tambin hace una correccin sobre el 1 que nadie
380

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

183

haba propuesto: tacha la palabra legitima que califica a forma. Por tanto podramos atribuir al propio Gasparri la modificacin del pargrafo 1 del can. 30 tal y como la recoge finalmente el can. 430 del Esquema F. El can. 31 trataba la convalidacin del matrimonio nulo por defecto del consentimiento. Ferrata sugiri cambiar la redaccin del 3 y ofreca una alternativa a la redaccin:
3. Si fuit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et esterius manifestare in forma a iure praescripta; si fuit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto.

ESQUEMA E Can. 31. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus perseveret. Can. 431.

ESQUEMA F

1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

2. Si defectus consensus fuit mere 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto. 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in forma iure praescripta; si fuerit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto.

La propuesta de Ferrata fue ntegramente acogida en la nueva formulacin del canon. Lo que ningn Cardenal sugiri para la nueva redaccin fue que se modificaran los tiempos verbales del verbo sum. El pretrito perfecto del indicativo (fuit) de los pargrafos segundo y tercero del Esquema E se transfoma

184

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

en el subjuntivo (fuerit) en el Esquema F381. Pensamos que dicha variacin tambin fue introducida por iniciativa de Gasparri. Los tres pargrafos del can. 33 sobre la sanacin en la raz son transformados. Las alteraciones en la redaccin ofrecern un nuevo canon formulado con este tenor:
1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae382 cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum. 2.Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud exspresse caveatur383.

Ferrata sugiri que el ltimo inciso del 3 se suprimiera porque entenda que entraba en colisin con el 1, donde la retrotractio es el elemento esencial. En este momento tambin intervino Gasparri, con un criterio distinto del de Ferrata. Gasparri opinaba que la redaccin de ambos pargrafos no es contradictoria, porque el 3 del can. 33 trata de la sanacin en la raz imperfecta, pero el inciso final del can. 33 3 vel sine ulla retrotractione se puede suprimir porque queda incluido en el can. 28 2. sta sera la primera vez en la que aparecen tratados dos conceptos nuevos: sanacin en la raz perfecta y sanacin imperfecta.
ESQUEMA E Can. 33. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum. Can. 433. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum. ESQUEMA F

381

382 383

Es sabido que el subjuntivo, por las posibilidades de formular hiptesis generales y abstractas, es el tiempo verbal ms usado en la redaccin de los supuestos de hecho que se contienen en el articulado de los cdigos seculares. El subrayado es nuestro. Se modifica totalmente la redaccin anterior, que era: Retrotractio fieri potest vel ad matrimonii initium, vel ad tempus intermedium.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

185

ESQUEMA E

ESQUEMA F

2. Retrotractio fieri potest vel ad 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, vel ad tempus matrimonii initium, nisi aliud expresse intermedium. caveatur. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel sine ulla retrotractione.

Adems de las modificaciones comentadas, es evidente que sin que conste si lo discutieron en la Congregacin en el Esquema F surge un nuevo 3 sustancialmente distinto de su precedente. Con la nueva regulacin no se contempla la posibilidad de que se conceda la sanacin en la raz desconociendo las partes la concesin de la gracia. El ltimo canon que revisaron fue el 35, donde vuelven a discutir Ferrata y Gasparri:
1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Ferrata no entiende qu sentido tiene en el 1 la frase sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. Estamos estudiando el matrimonio nulo por defecto de consentimiento, y no por ningn otro impedimento. Ferrata cree ilgico que pueda decirse que el consentimiento inicialmente extitit y despus fue revocado, al menos en el caso en que el consentimiento ab initio extitit in utraque parte. Gasparri, para evitar las dificultades que planteaba Ferrata, propone que en el canon se introduzca: si in utraque vel alterutra parte deficit (en el momento presente, es decir, en el momento en que se debe conceder la sanacin en la raz) consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. Por tanto, pensamos que se debe atribuir tambin a Gasparri la paternidad del can. 435 del Esquema F.

186

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA E Can. 35. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. Can. 435.

ESQUEMA F

1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

2. Quod si consensus ab initio 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. praestiti consensus.

3. El Esquema G De Matrimonii Convalidatione.


El siguiente esquema que encontramos sobre la convalidacin del matrimonio se ubica cronolgicamente en 1913. Haban pasado casi 7 aos desde la elaboracin del anterior (Esquema E). Sealamos que en este periodo, y concretamente en 1912, se introdujo un canon relativo a la convalidacin en el mbito procesal384.

384

Nos referimos al origen del actual can. 1676 del CIC83 (Libro VII De los procesos matrimoniales, Parte III, De algunos procesos especiales, Tt. I De los procesos matrimoniales, Cap. I De las causas para declarar la nulidad del matrimonio, Art. 3. Del oficio de los jueces): Antes de aceptar una causa y siempre que vea alguna esperanza de xito, el juez emplear medios pastorales para inducir a los cnyuges si es posible a convalidar su matrimonio y a restablecer la convivencia conyugal. La primera vez que aparece formulado es en un Esquema de 1912. Se trata del can. 486, en el Cap. I De foro competenti, del Tit. I, De causis nullitatis matrimonii, en la Pars III De processu iudiciali in specie, del Liber Quintus De iudiciis: 1. Cum matrimonium a coniuge accusator ob impedimentum ad quod removendum eius consensus sufficit, curet ante omnia iudex ut monitionibus opportunis partem matrimonium accusantem ad consensum renovandum inducat vel etiam pro re nata obtineat ut consensus legitima forma exprimatur. 2. Quae monitiones, si in irritum cesserint, ad iudicialem causae tractationem deveniendum erit. El iter redaccional de este canon, as como la documentacin existente en

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

187

A este nuevo esquema lo denominaremos Esquema G385. Est recogido en un libro encuadernado e impreso por la Tipografa Vaticana. La scatola 51, en la que se encuentra, tiene una inscripcin en el lomo en la que se lee Schemi. En el interior encontramos dos libros de pastas rojas. En la portada de uno est impreso Liber III De Rebus, 1913. La portada del otro slo tiene una anotacin manuscrita: 1913. Por lo dems, son idnticos. Al igual que el Esquema F, los cnones estn anotados a pi de pgina con las fuentes386, pero a diferencia del F, ya no estn las observaciones de los Consultores. El elenco de las fuentes que aparecen como anotacin a los cnones en el esquema G es ms completo, y en algunos casos (siendo los cnones idnticos) las fuentes son distintas387. En total tiene 365 pginas y el esquema correspondiente a la convalidacin del matrimonio se encuentra en las pginas 170 a 172. Una peculiaridad significativa adems de que se asigna la titularidad de la propiedad intelectual sobre el Cdigo a la Santa Sede, y a Gasparri sobre las anotaciones a los cnones es la modificacin que aparece en la estructura sistemtica del Libro III. La convalidacin pasar a ser el Cap. X. As, encontramos en la primera pgina la siguiente inscripcin:
(Schema Codicis Iuris Canonici) (Sub secreto pontificio). SANCTISSIMI DOMINI NOSTRI PII PP. X CODEX IURIS CANONICI CUM NOTIS PETRI Card. GASPARRI ROMAE

385

386 387

el ASV, ha sido publicada por J. Llobell, E De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c.; vid. cuadro sinptico con la evolucin del canon en pp. 870-871. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 51. Reproducimos el Esquema G en el Apndice documental como Documento nmero 17. Vid. Apndice documental, Documento nmero 30. As ocurre, por ejemplo, en el can. 432 (esquema F) y can. 416 (esquema G) sobre la convalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma. Vid. Apndice documental, Documento nmero 30.

188

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

TYPIS POLYGLOTTIS VATICANIS MDCCCCXIII.

SEDES APOSTOLICA SIBI VINDICAT CODICIS PROPRIETATEM ET PIETRUS CARD. GASPARRI PROPRIETATEM NOTARUM ET, SI QUAE DEDERIT, COMMENTARIORUM.

CAP. I. De iis quae matrimonii celebrationi praemitti debent. Art. I. De investigatione a parocho facienda. Art. II. De publicationibus. Art. III. Quid, his praemissis, agendum. CAP. II. De impedimentis in genere. CAP. III. De impedimentis impedientibus. CAP. IV. De impedimentis dirimentibus. CAP. V De consensu matrimoniale. CAP. VI. De forma celebratione matrimonii. CAP. VII. De tempore et loco celebrationes matrimonii. CAP. VIII. De matrimonii effectibus. CAP. IX. De separatione coniugum. Art. I. De divortio pleno. Art. II. De divortio semipleno, seu separatione thori, mensae et habitationis. CAP. X. De matrimonii convalidatione. Art. I. De convalidatione simplici. Art. II. De sanatione in radice. CAP. XI. De secundis nuptiis.

En cuanto al contenido de cada uno de los cnones sobre la convalidacin, en el Art. I dedicado a De convalidatione simplici slo fue modificado el can. 432 que regulaba la convalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma. En el nuevo Esquema G se sustituye el verbo evadat por fiat.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

189

ESQUEMA F Can. 432. Can. 416.

ESQUEMA G

Matrimonium nullum ob defectum Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma. legitima forma.

Otras modificaciones afectaran sobre todo a la redaccin de los cnones sobre la sanacin en la raz. El 3 del can. 33 del Esquema E que fue alterado como resultado de las discusiones en la Congregacin Particular de 6 de agosto vuelve a ser incluido nuevamente, ahora bajo la forma del can. 417 del Esquema G.
ESQUEMA F Can. 433. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum. Can. 417. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quod ad effectus canonicos, ad praeteritum. ESQUEMA G

2. Retrotractio intelligitur facta ad 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur. caveatur. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel sine ulla retrotractione. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

Comprobamos cmo el 3 del can. 33 del Esquema E que trataba acerca de la dispensa de la ley eclesistica de la renovacin del consentimiento en la sanacin en la raz que fue reformado ntegramente en el Esquema F, vuelve a estar presente:

190

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA E Can. 33. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione. Can. 417.

ESQUEMA G

3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

Uno de los cnones ms controvertidos durante el proceso de codificacin surge ahora redactado con el sentido que debera tener segn la mayora de los Consultores que manifestaron su opinin en las Consultas Parciales388. Nos referimos a la potestad de la Iglesia para sanar en la raz un matrimonio nulo con impedimentos de derecho natural o divino389. El Cardenal Gasparri, en su intervencin de 8 de febrero de 1906390 haba hecho constar que el canon quedara redactado segn la literalidad del Decreto del Santo Oficio en el cual tiene su origen, pero que se hara una llamada de atencin a los Cardenales para resolvieran este punto391. As lo recogi el acta.
MONS. PRESIDENTE crede che sar utile riportare nello schema il canone secondo le parole stesse del decreto del S.O., richiamando per con una speciale nota lattenzione dei Cardinali su questo punto.

En la anotacin a pi de pgina que incorporaba el can. 434 del Esquema F se deca expresamente que este canon debera someterse a nueva revisin. No hemos encontrado en el material examinado en el ASV ningn acta o documento que d fe o refleje el motivo de esta modificacin.

388 389

390 391

Vid. Apndice Documental, Documento nmero 6. Recordemos que se decidi consultar a la Congregacin del Santo Oficio el alcance del Decreto de 4 de marzo de 1904. No hemos encontrado entre los documentos del ASV la contestacin a dicha consulta. Vid. Ibidem. No hemos encontrado en la documentacin examinada en el ASV la respuesta del Santo Oficio sobre el sentido del Decreto de 1904.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

191

ESQUEMA F Can. 434. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus. Can. 418.

ESQUEMA G

1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

Como hemos adelantado, otra diferencia significativa entre el Esquema F y el G es que ya no aparecen las opiniones de los Consultores en las anotaciones a los cnones. Subrayamos, tambin, que no hay constancia documental al menos, no hemos encontrado ninguna prueba que lo manifieste para justificar los cambios que sealamos entre uno y otro Esquema. S que existen las anotaciones manuscritas de Gasparri que podemos encontrar en el Esquema F. El Esquema G fue enviado a los Obispos y Superiores de rdenes Religiosas para su estudio.

D.

LAS ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.

A Gasparri le fue permitido con la venia del Santo Padre poner por obra su idea de realizar una consulta al episcopado latino sobre los trabajos que hasta ese momento haba realizado la Comisin Pontificia para la Codificacin del Derecho

192

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Cannico392. Cronolgicamente, nos situamos en el ao 1912. En marzo de este ao, Gasparri haba enviado una carta circular acompaando al Libro I Normae generales y al Libro II De personis. En 1913 fueron enviadas otras dos cartas (en abril y julio). El Libro III De Rebus fue enviado acompaando la carta de 1 de abril de 1913393. Otra carta ms sera enviada en 1914 (noviembre). Estos envos recogen las normas bsicas que deberan observar los Obispos y Superiores de rdenes religiosas para la elaboracin de sus observaciones. No a todos los Cardenales les pareci una buena idea, a la vista sobre todo de los casi diez aos que haban transcurrido ya desde el inicio de los trabajos de codificacin, y por el retraso que dicha consulta podra suponer394.

392

393

394

Quando il processo di codificazione aveva gi percorso un lungo cammino, si torn a sollecitare ancora una volta la partecipazione dellepiscopato mondiale (della Chiesa latina) nella codificazione canonica, furono le Animadversiones Episcoporum od osservazioni dei Vescovi allinsieme di articoli elaborato dalla commiissione di codificazione, su iniziativa dello stesso Gasparri. J. Llobell, E. De Len, J. Navarrete, Il libro de processibus..., o. c., pp. 81-82. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 1. Cartas circulares denominadas De mandato. Cada una ocupa un folio impreso y estn firmadas por Gasparri. Avanzando rapidamente la compilazione del Codice, il Signore mi ispir una buona idea. Man mano che terminava la preparazione dei Libri, io ritenni che sarebbe stato molto opportuno inviarli a tutti i Vescovi della Chiesa Latina, non esclusi i Vicari e Prefetti apostolici, con ordine di esaminarli ed inviare poi a me le loro osservazioni. P. Gasparri, Storia della codificazione del diritto canonico per la Chiesa latina, en Pontificium Institutum Utriusque Iuris, Acta Congressus Iuridici internationalis. VII saeculo a Decretalibus Gregorii IX et XIV a Codice Iustiniano promulgatis. Romae 12-17 novembris 1934, vol. 4, Romae 1937, p. 8.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

193

Los documentos que examinaremos se encuentran en las scatole 60395 y 84396 del ASV. En la scatola 60 hay un volumen titulado Riassunto delle osservazioni dei Vescovi e superiori regolari al Libro III del Cdice. Tambin lleva el ttulo en latn: Animadversiones episcoporum et superiorum regularium in Lib. III Codicis. Es un documento de 335 pginas. Las observaciones estn hechas sobre la base del Esquema que hemos denominado G. En las pginas 176 a 179 estn impresas las animadversiones sobre la convalidacin del matrimonio397, que presentamos a continuacin.

395

396

397

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 60. La caja contiene dos ejemplares encuadernados e impresos por la Tipografa Vaticana. Reproducimos las animadversiones hechas sobre los cnones de la convalidacin del matrimonio (412-420) en el Apndice documental como Documento nmero 18. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84. Existe abundante documentacin enviada por los obispos de todo el mundo para el proceso de codificacin. La documentacin no est ordenada, pues aparecen mezcladas cartas de obispos de los aos 1904, con otras de 1913 y 1914. Los volmenes que estn impresos en la scat. 60 fueron elaborados a partir de la documentacin de la scat. 84. Hemos cotejado los originales manuscritos con el libro editado por la Tipografa Vaticana. Reproducimos la documentacin relativa a la convalidacin del matrimonio en el Apndice documental como Documento nmero 22. Hemos examinado tambin ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. XVIIDoppioni, que guarda el documento Animadversiones Ordinariorum Provinciae Metropolitanae Strigonensis in Hungaria in Canones schematis Codicis Juris Canonici, qui agunt de Rebus seu Libri III. Es un impreso de 25 pginas. Lleva la fecha: 15 de enero de 1914. Est firmado por Joannes Csernoch, Princeps Primas Regni Hungariae, Archiepiscous Strigoniensis. No hay ningn comentario a los cnones sobre la convalidacin, aunque s se refiere a esta institucin comentando el canon 393 -del Esquema que nosotros hemos denomidado G-: Per subsequens parentum matrimonium sive verum sive putativum, sive noviter contractum sive convalidatum, etiam ratum tantum, legitima efficitur proles, dummodo parentes habiles extiterint ad matrimonium inter se contrahendum tempore vel conceptionis, vel praegnationis, vel nativitatis. Proponen modificar el canon e incluirlo con esta otra redaccin: Per subsequens parentum matrimonium, sive validum, sive putativum, sive noviter contractum, sive convalidatum, etiam ratum tantum legitima efficitur proles, dummodo inter parentes non extiterit indispensabile impedimentum tempore conceptionis vel praegnationis vel nativitatis prolis.

194

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

1. Cnones 412 y 414. Convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes.
Estudiamos conjuntamente las observaciones que se hicieron a ambos cnones porque eran los que regulaban directamente estos supuestos de convalidacin.

a) Canon 412.
1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ex utraque parte. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

1. Desde la provincia de Vercelli398 (en Italia) se sugiere aadir al 2 las palabras: salvis canonum sequentium dispositionibus. En realidad, es una modificacin formal que no afecta al contenido. 2. El Obispo de Quilon399 advierte una posible contradiccin entre el contenido del can. 412 1 y el can. 413 3. Ciertamente, en el primer caso se obliga a la renovacin del consentimiento a los dos cnyuges, con independencia de que el impedimento sea pblico u oculto. Y en el segundo caso, bastara que slo una parte renueve el consentimiento (en el supuesto de impedimento oculto en el que la otra parte ignora su existencia) para que se opere la convalidacin.
Can. 412 1 Can. 414 3

Ad convalidandum matrimonium Si sit occultum et uni parti ignotum, irritum ob impedimentum dirimens, satis est ut sola pars impedimenti conscia requiritur cessatio aut dispensatio consensum privatim et secreto renovet, impedimenti, et renovatio consensus dummodo altera in consensu praestito

398 399

Vid. Apdice documental, Documentos nmeros 21 y 22/10. Episcopus Quilonen. Expungenda censet in 1 verba ex utraque parte, quia in can 414 3 admittitur casus renovationis consensus ex parte impedimenti conscia tantum. Vid. Apndice documental, Documento nmero 21. En ASV no hemos localizado el documento original, por tanto no lo hemos cotejado con el Riassunto de la scat. 60.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

195

Can. 412 1 matrimonialis ex utraque parte.

Can. 414 3 perseveret.

Con este motivo, el obispo propone suprimir ex utraque parte del can. 412. 3. Los Obispos de rito latino de Zagreb formularon una observacin alertando de otra contradiccin, esta vez entre los cann. 412 2 y 414 3. Sugeran armonizar los cnones incorporando la siguiente redaccin:
Ad Can. 412 2 Addatur in fine salvo praescripto Can. 414 3 400.

Can. 412 2 Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit, salvo praescripto Can. 414 3.

Can. 414 3 Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

4. De la provincia de AixenProvence solicitan que se prevea en el cdigo la anotacin en los libros matrimoniales de la convalidacin del matrimonio:
Expediret, dicente provincia Aquensi, aliquid praecipere de adnotatione convalidationis matrimonii in libris matrimonialibus 401.

5. Desde la provincia de Tolosa llega otra observacin al 2, pues entienden que es contradictorio con lo que regula el can. 374402 en cuanto a la renovacin y a la perseverancia del consentimiento403:

400

401 402 403

Vid. Apndice documental, Documento nmero 22/8. Esta animadversio no est incorporada al Riassunto. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 60. Vid. Ibidem. Vid. Esquema G, en ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 51. Idntica objecin hemos encontrado en ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 96. Existe un documento de 16 pginas manuscrito, sin fecha ni firma, en el que existe el siguiente comentario al canon 412:

196

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Provincia Tolosan. Opinatur dispositionem paragraphi secundae non cohaerere cum Can. 374 quoad renovationem et perseverantiam consensus 404.
Can. 412 2 Can. 374

Haec renovatio iure ecclesiastico Etsi matrimonium invalide ratione requiritur ad validitatem etiamsi initio impedimenti initum fuerit, consensus utraque pars consensum praestiterit nec praestitus praesumitur perseverare donec postea revocaverit. de eius revocatione constiterit.

No ofrecieron ninguna solucin para resolver la contradiccin. La misma objecin la encontramos en la carta enviada desde la Provincia de Tours:
CAN. 374. Non apparet liquido quomodo sibi cohoreant canones 374 et 412, in quorum priori (374), data nullitate matrimonii, consensus praestitus praesumitur perseverare, dum in altero (412 2) jubetur idem consensus, etsi antea positus et non revocatus, iterari405.

El volumen denominado Riassunto delle osservazione dei Vescovi e superiori406 no recoge todas las animadversiones episcoporum, pues en la scat. 84407 se encuentran algunas observaciones originales enviadas por los obispos que no figuran en el Riassunto. Pero esto no significa necesariamente que dichas objeciones no las tuvieran en cuenta los codificadores, pues sobre ellas es fcil identificar anotaciones, tachaduras o comentarios.

404 405

406

407

412 2, non videtur cohoerere cum Can. 374, de renovatione consensus et ejus perseverantis. La peculiaridad de este documento es que est anotado por Gasparri, que aade una glosa marginal en la que escribe conservato rodeado por un crculo. No hemos incorporado esta animadversin en el Apndice documental al no haber podido identificar su autor. Vid. Ibidem. Vid. Apndice documental, Documento 22/1. Esta animadversio no fue incorporada al libro impreso que denominamos Riassunto. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 60. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 60. Vid. Apndice documental, Documento nmero 21. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84. Probablemente algunas animadversiones llegaron a Roma cuando el volumen del Riassunto ya haba salido de la imprenta. Otras no sabemos porqu no se incluyeron.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

197

6. Otra observacin que encontramos procede de algunos obispos de Canad. En su carta hacen una peticin genrica: que se simplifique el modo de actuar en la convalidacin del matrimonio:
Desiderat ut modus procedendi in convalidatione matrimonii magis expediatur 408.

7. Las animadversiones de la provincia de Leopoli no estn en el Riassunto. Los prelados entendan que el can. 412 2 no sera operativo cuando no hay esperanza de restaurar el matrimonio:
Sine spe redintegrandi matrimonii varba haec non sunt sat clara 409.

b) Canon 414.
1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta. 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

A este canon fueron propuestas 6 animadversiones. 1. Una de las ms originales aunque no es novedosa proceda del Obispo de Quiln (en India):
In 3 verbo renovet adderet etiam copulam animo coniugali admittendo. Eadem verba subiungeret in can 415 3 410.

Antes vimos cmo se mostraba interesado en la aclaracin de la renovacin y la perseverancia del consentimiento. Ahora ofrece una frmula prctica para calibrar en qu consiste la renovacin del consentimiento. En cuanto al 3 del can. 414, propone aadir al verbo renovet una frmula con la siguiente redaccin incluso admitiendo la cpula con nimo conyugal. Adems, sugiere que el mismo

408 409 410

Vid. Apndice documental, Documentos nmeros 21 y 22/5. Vid. Apndice documental, Documentos nmeros 21 y 22/7. Vid. Apndice documental, Documento nmero 21.

198

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

rgimen sea aplicable para la regulacin de la convalidacin por vicios del consentimiento en el supuesto contemplado en el can. 415 3. De acuerdo con esta propuesta de lege ferenda los cnones quedaran redactados as:
Can. 414 3 Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, etiam copulam animo coniugali admittendo, dummodo altera in consensu praestito perseveret. Can. 415 3 Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare forma iure praescripta; si fuerit quidem externus, sed occultus, satis est ut renovetur etiam copulam animo coniugali admittendo, alio modo privato et secreto.

Nuevamente nos encontramos con un intento materializado en una peticin formal a los codificadores de introducir una frmula de convalidacin automtica en el CIC17. 2. La siguiente observacin procede de la provincia de Toledo411. Opinaban los obispos que el acto por el que se manifiesta la perseverancia del consentimiento deba ser el nuevo acto al que se refiere el can. 413:
Petit an perseverantia actus sit novus actus de quo in Can. 413 412.

3. Desde Viena sugieren una forma de concretar la privacidad y el secreto de la renovacin del consentimiento en el caso de matrimonios nulos por impedimentos ocultos conocidos por ambas partes. De dicha renovacin no tendran que saber ni el prroco ni ningn testigo:
Verbis privatim et secreto adderet in 2 absque parocho et testibus 413.

4. De la provincia de Montreal no llegan sugerencias concretas, sino que plantean una duda: si en un matrimonio nulo por impedimento oculto conocido por ambas partes, el impedimento por casualidad llegara a hacerse pblico, se podra dar fe de la renovacin del consentimiento?. La misma pregunta la formulan para el supuesto que regula el can. 415 3: nulidad del matrimonio por impedimento externus, sed occultus:
411 412 413

Vid. Ibidem. Vid. Ibidem. Vid. Ibidem.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

199

Provincia Montis Regalis quaerit utrum in renovatione consensus, cum agitur de impedimento occulto utrique parti noto, requiratur praesentia unius saltem testis qui, quum idem impedimentum forte publicum evaserit, possit de renovatio consensu fidem facere? Eamdem quaestionem proponit quoad can 415 3 414.

5. En la provincia de Leopoli (Ucrania) juzgan que se deberan omitir las publicaciones de la convalidacin del matrimonio en los casos del 2 (matrimonio nulo por impedimeto oculto conocido por ambas partes):
Subiiciendum arbitratur paragrapho secundae omissis publicationibus415.

6. El Obispo de Cambrai (Francia) propona una nueva redaccin del 1, que resultaba as: Si impedimentum sit publicum de iure et de facto, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta
In 1 adiectivo publicum subderet de iure et de facto416.

2. Canon. 413. La renovacin del consentimiento.


Can. 413. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum.

A este canon se plantearon 4 animadversiones. 1. En la Provincia de Utrecht pensaban que la redaccin adecuada sera Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se scire matrimonium suum invalidum esse et ideo se velle inire matrimonium validum:
Provincia Ultraiecten. Post verbum declaret scriberet se scire matrimonium suum invalidum esse et ideo se velle inire matrimonium validum417.

414 415 416 417

Vid. Apndice documental, Documento nmero 21. Vid. Apndice documental, Documentos nmeros 21 y 22/7. Vid. Apndice documental, Documento nmero 21. Vid. Apndice documental, Documentos nmeros 21 y 22/4..

200

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Con la nueva frmula se entiende que el consentimiento renovado es un nuevo acto de la voluntad desvinculado por completo del primer consentimiento matrimonial. 2. El Obispo de Quilon ofrece tres posibles alternativas. La primera consistira en suprimir este canon; la segunda, cambiar la redaccin e incluir esta nueva: Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo partes aut pars impedimenti conscia declarent se velle matrimonium ab initio nullum; y la tercera para el caso de que se mantenga la formulacin del canon que no sea de aplicacin al supuesto que regula el can. 414 3: nulidad del matrimonio por impedimento oculto y conocido slo por una parte
Episcopus Quilonen. Aut omitteret canonem, aut vocabulo actus subiungeret quo partes aut pars impedimenti conscia declarent etc. Vel adderet canoni excepto casu de quo in Can. 414 3418.

3. El Cardenal Billot critica la redaccin del canon y entiende que con las palabras novus voluntatis actus quo... declaret no puede ser definido en qu consiste la renovacin del consentimiento. Propone una redaccin nueva: Renovatio consensus debet esse positivus voluntatis actus quo consentiatur in matrimonium ab initio nullum:
Cardinalis Billot adnotat quoad verba novus voluntatis actus quo... declaret actum voluntatis esse consentire, non autem declarare, nisi forte per actum voluntatis intelligatur actus imperatus, qui simpliciter actus voluntatis nec dicitur nec est. Quoniam definitio debet convenire cuilibet definito, et Can. 414 3 dicitur satis esse ut sola pars impedimenti conscia renovet consensum, idcirco, adnotante Cardinali Lorenzelli, non ita definienda est renovatio consensus, sicut in canone, quia in ea definitione ponitur utraque pars. Ipse vero diceret in Can. 413 Renovatio consensus debet esse positivus voluntatis actus quo consentiatur in matrimonium ab initio nullum419.

4. Desde la Provincia de Olomouc lleg la propuesta de redactar el canon con este tenor:
Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle validum matrimonium quod ab initio nullum erat.

418 419

Vid. Ibidem. Vid. Ibidem.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

201

... se velle matrimonio ab initio nullum proponatur ubernis = se velle validum matrimonium quod ab initio nullum erat 420.

3. Canon 415. Convalidacin del matrimonio nulo por vicios del consentimiento.
Can. 415. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam coniugalem, sponte prosequatur. 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare forma iure praescripta; si fuerit quidem externus, sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto.

Es el nico canon del Esquema G al que, salvo la duda planteada desde Montreal421, ningn obispo ni superior religioso plante objeciones.

4. Canon 416. Convalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma.


Can. 416. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

420

421

Vid. Apndice documental, Documentos 21 y 22/2. Esta animadversio no se incorpor al Riassunto. Sin embargo s que fue impresa por la Tipografa Vaticana la correspondiente al canon 417 recibida del mismo autor. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 60. Vid. Apartado a.

202

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Lleg desde Nueva Orleans la nica animadversio a este canon. Se propuso que la forma de celebracin sea pblica u oculta dependiendo del impedimento por el que fue nulo el matrimonio:
Provincia Nova Aureliae adderet canoni vel occulte vel publice, secundum quod nullitas sit occulta vel publica422.

5. Cnones 417420. La sanacin en la raz.

a) Canon 417.
1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quod ad effectus canonicos, ad praeteritum. 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

Se plantearon 3 objeciones a este canon. 1. La primera es una sugerencia de la Provincia de Olomouc. No estn de acuerdo con la definicin de la sanacin en la raz, y aportan otra nueva423:
Sanatio matrimonii in radice est ea matrimonii ob impedimentum iuris ecclesiastici invalide contracti convalidatio, qua cum dispensatione a consensu renovando lex impedimentum statuens non solum pro futuro, sed etiam pro praeterito quoad matrimonium sanandum sublata declaratur, omnes effectus canonici ex ea subsecuti fictione iuris abolentur, ac si non extitissent.

2. La segunda objecin es de Viena, y plantean la duda sobre los efectos cannicos de la sanacin en la raz. Preguntan si esos efectos cannicos son los

422 423

Vid. Apndice documental, Documentos nmeros 21 y 22/6. Vid. Apndice documental, Documentos nmeros 21 y 22/2.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

203

que vienen regulados por los cnones 387 a 394, correspondientes al captulo IX De matrimonii efectibus424:
Provincia Viennen scribit: quinam sum effectus canonici? Mutatis mutandis, enumerati in Can. 387-394? Dicatur quibus in casibus ad sanationem in radice recurrendum sit 425.

3. Por ltimo, el Vicario Capitular de Gnova critica la denominacin del Art. II correspondiente a la sanacin en la raz:
Vicarius Capitularis Ianuen. hic articulus, inquit, ut respondeat logice articulo I deberet inscribi: De convalidatione seu sanatione in radice. Sed hic titulus non congruit definitioni quae datur de sanatione in radice in canone 417, in quo id quod definitur declaratur per id quod supponitur minus notum in titulo articuli426

424

425 426

Vid. Esquema G, ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 51. Can. 387. Ex valido matrimonio enascitur inter coniuges vinculum natura sua perpetuum et exclusivum; matrimonium insuper christianum coniugibus non ponentibus obicem gratiam confert. Can. 388. Utrique coniugi ab ipso matrimonii initio aequum ius et officium est quoad actus proprios coniugalis vitae. Can. 389. Nisi iure speciali aliter cautum sit, uxor, quoad canonicos effectus, particeps efficitur status mariti. Can. 390. Parentes gravissima obligatione tenentur prolis educationem tum religiosam et moralem, tum physicam et civilem pro viribus curandi, et etiam temporali eorum bono providendi. Can. 391. Legitimi sunt filii concepti vel nati ex matrimonio valido vel putativo, nisi parentibus ob solemnem professionem religiosam vel susceptum ordinem sacrum prohibitus tempore conceptionis fuerit usus matrimonii antea contracti. Can. 392. 1. Pater is est quem iustae nuptiae demonstrant, nisi evidentibus argumentis contrarium probetur. 2. Legitimi praesumuntur filii qui nati sunt saltem post sex menses a die celebrati matrimonii, vel intra decem menses a die dissolutae vitae coniugalis. Can. 393. Per subsequens parentum matrimonium sive verum sive putativum, sive noviter contractum sive convalidatum, etiam ratum tantum, legitima efficitur proles, dummodo parentes habiles extiterint ad matrimonium inter se contrahendum tempore vel conceptionis, vel praegnationis, vel nativitatis. Can. 394. Filii legitimati per subsequens matrimonium, quoad effectus canonicos, in omnibus aequiparantur legitimis, nisi aliud expresse cautum fierit. Vid. Apndice documental, Documento nmero 21. Vid. Apndice documental, Documento nmero 21.

204

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

b) Canon 418.
1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

Sobre la facultad de la Iglesia para sanar en la raz el matrimonio nulo por impedimentos de derecho natural o divino ya haban discutido ampliamente los Consultores y los Cardenales. Decidieron adoptar la redaccin del canon evitando emitir un juicio sobre la existencia de la potestad. Probablemente las discusiones en el seno de las Consultas Parciales y de las Congregaciones Particulares no trascendieron, por lo que el Obispo de Segni (en la regin italiana del Lazio) se plantea si no es posible conceder la sanacin en la raz ni siquiera en casos gravsimos:
Episcopus Signin. Quoad verba Ecclesia non sanat in radice scribit: ne in gravissimis quidem casibus? Paragraphus videtur nimis rigida427.

Desde Montreal se pregunt si la sanacin en la raz sera aplicable tambin a los matrimonios mixtos en los que no es posible observar las garantas exigidas por la Iglesia:
Provincia Marianopolitana quaerit utrum valeat in radice matrimonium mixtum quando obtineri non possunt cautiones ab Ecclesia requisitae, vel quando defecit moralis certitudo de cautionum implemento?428.

Un grupo de Obispos franceses de la Provincia de Reims sugirieron introducir una aclaracin final al canon para sealar que el consentimiento debe perseverar:
Can. 418 1 Addatur: modo consensus perseveret429.

Tambin desde Francia, el Obispo de Pars entenda que la Iglesia tiene facultad para sanar estos matrimonios y, por tanto, se debera redactar el canon

427 428 429

Vid. Ibidem. Vid. Apndice documental, Documentos nmeros 21 y 22/5. Vid. Apndice documental, Documentos nmeros 21 y 22/3.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

205

introducindo un rgimen ms flexible, sealando que es posible la sanacin desde el momento en que desaparece el impedimento. Justifica su aportacin con la praxis de la Penitenciera Apostlica:
Lib. III, can 418 2 loco verborum ... ne a momento quidem... ponatur sed tantum a momento non desunt enim exempla recentia hujusmodi sanationum (v. g. S. Poen. 25 april. 1890, cit. in Gennari, Consult. I, p. 721) quae aliquando valide utile esse possunt430.

c) Canon 419.
1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit renovatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Slo hemos encontrado una animadversio a este canon. Fue hecha por el Obispo de Guayaquil (Ecuador), y se refera al 1, del que critica la oracin sed postea fuerit revocatus. Entiende el prelado que dicha redaccin podra dar lugar a graves errores:
Episcopus Guayaquilen. Clarius redigendum putat paragraphum primam et elucidandam praesertim clausulam sed postea fuerit revocatus, quea, ipsius sententia, gravibus erroribus ansam praebere potest431.

d) Canon 420.
Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

De la Provincia de Nueva Orleans pidieron que el canon fuera completado, ampliando la facultad de conceder la sanacin en la raz mediante la delegacin de la potestad
Provincia Novae Aureliae subderet canoni per se vel per delegatum432.

430

431

Vid. Apndice documental, Documento nmero 22/9. Esta animadversio no fue incorporada al Riassunto. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 60. Vid. Apndice documental, Documento nmero 21.

206

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

In Can. 420 ubi dicitur quod sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede addere oporteret per se vel per delegatum, sicut dicitur pro simili casu in Can. 295 2433.

E.

CUADRO SINPTICO DE LAS ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.

Como hemos hecho anteriormente, al exponer las animadversiones que los consultores realizaron al Esquema D434, ilustramos en modo grfico cules fueron los cnones hacia los que los obispos dirigieron sus animadversiones435. Con una X quedan sealados los cnones a los que se hizo alguna objecin. Una [X]436 seala las animadversiones que fueron incorporadas en los sucesivos esquemas. En la primera columna de la izquierda est el elenco de los Obispos que escribieron animadversiones a los cnones sobre el Cap. XI. Si los consultores criticaron en sus animadversiones, sobre todo, los cnones de la sanacin en la raz, ahora la mayora de las observaciones de los obispos se concentran en los cnones del art. I de convalidatione simplici.
412 413 414 415 416 417 418 419 420

Art. I. De convalidatione simplici

Art. II. De sanatione in radice

432 433

434 435

436

Vid. Apndice documental, Documentos nmeros 21 y 22/6. Vid Apndice documental, Documento nmero 22/6. Esta animadversio no se incluy en el Riassunto. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 60. Vid. supra Apartado B. Recordamos que las animadversiones fueron hechas sobre la base del Esquema G que les fue enviado. Como tendremos ocasin de estudiar, nicamente fue la observacin del Obispo Quilonense (de India)

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

207

412
P. Vercellen.

413

414

415

416

417

418

419

420

X [X] X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

Ep.Quilone.

P. Aquensi.

P. Tolosan.

P. Marianop.

P. Ultraiect.

Card. Billot.

P. Toletan.

P. Viennen.

P. Montis R.

P. Leopol.

P. Camerac.

P. Nova Aur.

P. Olomuc.

V.C. Ianuen.

Ep. Signin.

Ep. Guayaq.

208

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

F.LTIMOS ESQUEMAS.

1. Del Esquema G (1913) al Esquema H (1914).


Una vez que haban sido recibidas y estudiadas las animadversiones hechas al Esquema G, Gasparri utiliza una copia de este Esquema (G) que le servir como borrador para realizar anotaciones manuscritas a los cnones437. En este esquemaborrador tambin encontramos la inclusin del nuevo Captulo VII De matrimonio conscientiae escrito a mano por Gasparri. Por tanto, sistemticamente, De matrimonii convalidatione volver a ocupar el Captulo XI. La modificacin ms evidente es el cambio de numeracin de los cnones. Ahora, el Libro III comprende los cann. 726 a 1157, correspondiendo a la convalidacin del matrimonio los cann. 1136 a 1140 para el Art. I De convalidatione simplici, y 1141 a 1144 para el Art. II De sanatione in radice. Los cnones relativos a la convalidacin del matrimonio del Esquema que denominamos H, estn impresos en 1914 en un volumen de 363 pginas que recoge el Libro III del Codex. La convalidacin del matrimonio se trata en las pginas 169 a 172438. Analizamos ahora la incidencia que tuvieron las animadversiones episcoporum sobre el contenido de los cnones relativos a la convalidacin. El primer cambio relevante se produce en el 1 del can. 1136 (anterior can. 412 1 del Esquema G) con el que comienza la regulacin de la convalidacin del matrimonio nulo por impedimento dirimente. El nuevo canon contiene ntegramente la animadversio proveniente del Obispo Quilonense439 y se reformula de acuerdo con la redaccin sugerida por l. Tengamos en cuenta que el can. 412
437

438

439

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 86, contiene los Esquemas de los Libros I, II y III con las anotaciones de Gasparri. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 87. Est el esquema completo del Libro III. Reproducimos el Esquema H en el Apndice documental como Documento nmero 23. Vid. Apndice documental, Documento nmero 21.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

209

del Esquema G fue el ms criticado por el episcopado; por tanto, el nuevo can. 1136 habra de interpretarse segn la propuesta del promotor de su modificacin. Es significativo que la contradiccin que estudiamos estuviera en siete de los nueve esquemas que, en total, fueron elaborados.
ESQUEMA G Can. 412. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ex utraque parte. Can. 1136. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis. ESQUEMA H

2. Haec renovatio iure ecclesiastico 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit. postea revocaverit.

El canon relativo a la renovacin del consentimiento tambin recibi considerables crticas del episcopado. Habiendo modificado el canon anterior, era lgico que fuera nuevamente redactado para no imponer la renovacin del consentimiento en cualquier supuesto de convalidacin a ambos cnyuges.
ESQUEMA G Can. 413. Can. 1137. ESQUEMA H

Renovatio consensus debet esse novus Renovatio consensus debet esse voluntatis actus, quo utraque pars rursus novus voluntatis actus, in declaret se velle matrimonium ab initio matrimonium quod constet ab initio nullum. nullum fuisse.

Con la nueva redaccin queda ms desdibujado an en qu debe consistir la renovacin del consentimiento. En cuanto al Art. II De sanatione in radice encontramos la primera modificacin en el can. 1141 (anterior can. 417 del Esquema G): en el primer pargrafo se introduce el concepto de sanacin en la raz plena; en el segundo, hay un cambio

210

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

meramente formal separar las palabras quo ad; al tercer pargrafo se da una nueva redaccin, pero que no modifica el sentido del texto.
ESQUEMA G Can. 417. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quod ad effectus canonicos, ad praeteritum. Can. 1141. 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quo ad effectus canonicos, ad praeteritum. ESQUEMA H

2. Retrotractio intelligitur facta ad 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur. caveatur. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti vel partibus insciis, dummodo utraque in praestito consensu perseveret vel sine ulla retrotractione.

La nueva formulacin del pargrafo primero del can. 1142 del Esquema H recogi ntegramente la sugerencia del grupo de obispos de la provincia de Reims440.
ESQUEMA G Can. 418. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in Can. 1142. 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum ESQUEMA H

440

Vid. Apndice documental, Documentos nmeros 21 y 22/3.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

211

ESQUEMA G radice sanari.

ESQUEMA H legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

2. Del Esquema H (1914) al Esquema I (1916).


El Esquema H fue impreso por la Tipografa Vaticana. Sobre la base de este esquema continuaron algunas modificaciones441 Como resultado de dichos cambios nacera el nuevo y ltimo esquema que denominamos I442. Del Esquema I se encuentran dos copias dispersas en el ASV. En la scat. 87 hay un volumen encuadernado, con pastas rojas, editado en 1916 y con 1013 pginas. En la portada se lee Esquema Codicis Iuris Canonici cum notis Pietro Card. Gasparri. Los cnones sobre la convalidacin del matrimonio estn recogidos en las pginas 477 a 480. Otro volumen idntico pero encuadernado con pastas blancas est en la scat. 88. El primer canon que sufrir una modificacin es el 1139. En el 2 se suprime et vitam coniugalem sponte prosequatur. Documentalmente la nica fuente en la que podramos encontrar el motivo de dicha supresin es una tachadura sobre el canon 1139 del Esquema G. El can. 415 del Esquema G, del que trae origen el actual 1139 del Esquema I, y que fue sometido a juicio del episcopado mundial, sera el nico canon al que no se plantearon animadversiones.

441

442

Pueden apreciarse con claridad los tachones y aadidos manuscritos con la caligrafa de Gasparri sobre el Esquema H. Vid. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 87. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 87 y 88. Reproducimos en el Apndice documental, como Documento nmero 24 los cnones correspondientes al Liber III, Pars I, Titulus VII, Cap. XI De matrimonii convalidatione.

212

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA H Can. 1139. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. Can. 1139.

ESQUEMA I

1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

2. Si defectus consensus fuerit mere 2. Si defectus consensus fuerit internus, satis est, ut pars quae non mere internus, satis est, ut pars quae consenserat interius consentiat et vitam non consenserat interius consentiat. coniugalem sponte prosequatur. 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus. 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

El otro cambio que se observa afect al can. 1141. En el Esquema H nos encontramos con el nuevo concepto de sanacin en la raz plena, pero el canon haba quedado incompleto, pues no explicaba en qu pudiera consistir entonces la sanacin semiplena. Es lo que hace ahora Gasparri introduciendo un nuevo pargrafo.
ESQUEMA H Can. 1141. 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quo ad effectus canonicos, ad praeteritum. Can. 1141. 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quoad effectus canonicos, ad praeteritum. ESQUEMA I

2. Retrotractio intelligitur facta ad 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur. caveatur. 3. Dispensatio vero a lege de 3. Dispensatio a lege de renovando

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

213

ESQUEMA H ESQUEMA I renovando consensu concedi etiam potest consensu concedi etiam potest vel una vel uni tantum parti vel partibus insciis, tantum vel utraque parte inscia aut sine dummodo utraque in praestito consensu ulla retrotractione. perseveret vel sine ulla retrotractione. 4. Si data fuerit sine ulla retrotractione aut una tantum parte inscia ita troinde443 ut altera consensum renovaret teneatur, habetur semiplena sanatio.

Los cnones del Esquema I no correspondern exactamente con la redaccin definitiva que se incorporar al promulgar el Codex.

3. Del Esquema I (1916) a la redaccin definitiva.


El ltimo esquema sobre la convalidacin del matrimonio no coincide exactamente con los cnones que fueron promulgados definitivamente en el cdigo. Encontramos una primera variacin en el can. 1136 (futuro can. 1133 del CIC17). Es completado el 1 del can. 1136, sealando quin debera ser el sujeto de la renovacin del consentimiento en el caso del matrimonio nulo por impedimento dirimente. En el cdigo se establecer que al menos la parte conocedora del impedimento deber renovar el consentimiento.
ESQUEMA I ART. I De convalidatione simplici Can. 1136. REDACCIN FINAL ART. I. De convalidatione simplici Can. 1133.

1. Ad convalidandum matrimonium 1. Ad convalidandum irritum ob impedimento dirimens, matrimonium irritum ob requiritur cessatio aut dispensatio impedimentum dirimens, requiritur ut

443

Esta palabra est impresa pero tachada, parece que por el propio Gasparri, con una lnea trazada a mitad de palabra. Al margen del canon hay una indicacin en forma de cruz. Parece una llamada de atencin que seala que el canon ha sido modificado.

214

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

impedimento, et matrimonialis.

renovatio

consensus cesset vel dispensetur impedimentum et consensum renovet saltem pars impedimenti conscia.

2. Haec renovatio iure ecclesiastico 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit postea revocaverit.

El ltimo canon del Art. I De convalidatione simplici relativo al matrimonio nulo por defecto de forma tambin fue alterado, incluyendo en la redaccin definitiva el adverbio denuo. Ahora s que podemos decir que queda confundida la convalidacin del matrimonio con la nueva celebracin del mismo.
ESQUEMA I Can. 1140. REDACCIN FINAL Can. 1137.

Matrimonium nullum ob defectum Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet formae ut validum fiat, contrahi denuo legitima forma debet legitima forma.

El primer canon del Art II De sanatione in radice es uno de los que han tenido una evolucin ms llamativa. A partir del Esquema G (can. 417) encontramos el intento de introducir una clasificacin dogmtica de la sanacin en la raz, distinguiendo la sanacin plena de la semiplena, siendo uno de los elementos caracterizadores de la plenitud o no de la sanacin la retrotraccin de los efectos cannicos de la sanacin. Finalmente, el cdigo no acoger formalmente esta distincin, que ya De Becker haba criticado en su voto:
Abstinendum plane esse censui ab introducenda, in codificatione, inutili distinctione inter sanatione in radice completam et incompletam. Sola de ea qua hic agendum videtur est quam nonnulli vocant completam et quae, absque renovatione consensus partium, efficit matrimonium validum ex nunc444.

ESQUEMA I ART. II. De sanatione in radice

REDACCIN FINAL ART. II. De sanatione in radice.

444

Vid. Apndice Documental, Documento nmero 2.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

215

ESQUEMA I Can. 1141. 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quoad effectus canonicos, ad praeteritum.

REDACCIN FINAL Can. 1138. 1. Matrimonii in radice sanatio est eisdem convalidatio, secumferens, praeter dispensationem vel cessationem impedimenti, dispensationem a lege de renovando consensu, et retrotractionem, per fictionem iuris, circa effectus canonicos, ad praeteritum.

2. Retrotractio intelligitur facta ad 2. Convalidatio fit a momento matrimonii initum, nisi aliud expresse concessionis gratiae; retrotractio vero caveatur. intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse caveatur. 3. Dispensatio a lege de renovando 3. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia aut sine ulla tantum vel utraque parte inscia. retrotractione. 4. Si data fuerit sine ulla retrotractione aut una tantum parte inscia ita troinde ut altera consensum renovaret teneatur, habetur semiplena sanatio. (Suprimido).

Una ltima modificacin, ahora meramente formal, la encontramos en el 2 del can. 1140 de la redaccin final, donde se sustituye el verbo defectivo exsisto por otra forma verbal de desum. El sentido del canon permanecer invariado.
ESQUEMA I Can. 1143. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. REDACCIN FINAL Can. 1140. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensu ab initio defuerit, sive ab initio praestitus, postea fuerit renovatus.

2. Quod si consensus ab initio 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus quidem defuerit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento fuerit, sanatio concedi potest a praestiti consensus. momento praestiti consensus.

216

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Por ltimo, sealamos que existe una traducin italiana de los cnones correspondientes al Libro III del Cdigo que fue realizada despus de la promulgacin del Cdigo. Est impresa por la Tipografa Vaticana, pero nunca lleg a ser un documento pblico445.

4. El sistema de convalidacin configurado en el cdigo de 1917.


Con la introduccin de las modificaciones referidas, el Cap. XI De matrimonii convalidatione quedaba definitivamente preparado para ser incluido en la redaccin definitiva del Cdigo, que fue promulgado mediante la Const. Ap. Providentissima Mater Ecclesia el da 27 de mayo de 1917, hecha pblica oficialmente en AAS el 28 de junio de 1917446. El sistema de convalidacin del matrimonio quedaba configurado jurdicamente en el nuevo cdigo regulando tres figuras o modos de convalidacin.

a) Art. I. Convalidacin simple. Cann. 11331137.


A. 1. Convalidacin simple del matrimonio invlido mediante la renovacin del consentimiento sin necesidad de obtener la dispensa del impedimento. En este supuesto quedaran includos tres formas: Matrimonio invlido por defecto del consentimiento447. Matrimonio invlido por impedimento que ces por s mismo448.

445

446 447 448

Reproducimos en el Apndice documental, como Documento nmero 26 los cnones correspondientes al Liber III, Pars I, Titulus VII, Cap. XI De matrimonii convalidatione. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 36. AAS, 9 (1917), Pars II. Can. 1136. Can. 1135.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

217

Matrimonio invlido por impedimento que fue removido por un acto de alguna de las partes449.

La convalidacin de estos matrimonios se opera por la renovacin del consentimiento450. El nuevo cdigo dispone un sistema de normas sobre la forma de dicha renovacin: Si el impedimento (y por tanto la nulidad) es pblico, el consentimiento matrimonial deber renovarse en la forma prescrita por el derecho451. Si el impedimento es oculto pero conocido por ambos cnyuges, habr de renovarse el consentimiento privadamente y en secreto452. Si el impedimento es oculto, y conocido por una parte, slo ha de renovar el consentimiento, privadamente y en secreto, la parte que conoce el impedimento si persevera el consentimiento del otro cnyuge453.

449 450 451 452

453

Can. 1135. Cann. 1133 y 1134. Can. 1135 1. Can. 1135 2. Vid. Apndice documental, Documento nmero 6, intervencin de Wernz sobre el can. 41 2 del Esquema A De matrimonii revalidatione en la Consulta Parcial de 8 de febrero de 1906: WERNZ, dopo aver richiamato il diritto vigente su questo punto prima del Concilio di Trento, propone di sopprimere pure et simpliciter la certioratio e la rinnovazione del consenso per la parte che ignora limpedimento, giacch esse sono in pratica di gravissima difficolt, specialmente per i confessori. Crede per necessario richiedere che la parte la quale conosce limpedimento rinnovi il consenso, perch essa pu aver dato non un vero consenso matrimoniale, ma un consenso concubinario. Onde porrebe: Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut consensus renovetur privatim et secreto; si sit uni parti ignotum, satis est ut pars impedimenti conscia consensum renovet. Non si esprime come tale rinnovazione debba essere fatta; quindi essa pu essera espressa o tacita. Tutti i Consultori convengono nella proposta del P. Wernz, la quale toglie molte difficolt pratiche. Can. 1135. Esta norma introduce una novedad legistativa, suprimiendo la regla de San Alfonso Mara de Ligorio (a la que se refiere Wernz en la nota anterior) que dispona la obligacin de obtener del cnyuge ignorante, aunque fuera de manera tcita, la renovacin del consentimiento.

218

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Si matrimonio es nulo por defecto de forma, deber ser contrado nuevamente.

A. 2. Convalidacin simple del matrimonio invlido mediante la renovacin del consentimiento obteniendo la dispensa del impedimento por acto de gracia de la autoridad eclesistica. Es necesaria la obtencin de la dispensa454 y la renovacin del consentimiento segn las reglas anteriores.

b) Art. II. Sanacin en la raz. Cann. 11381141.


Las definiciones estudiadas durante el proceso de codificacin fueron las aportadas por Wernz455 y Palmieri456. La mayora de los consultores se mostraron ms favorables hacia la de Palmieri. Para la sanacin en la raz del matrimonio invlido no es necesaria la renovacin del consentimiento; y en cuanto a los efectos cannicos, el matrimonio sanado en la raz se entiende vlido ex tunc457. En estas dos notas se individuan las diferencias fundamentales entre la convalidacin simple y la sanacin en la raz. Las condiciones exigidas por el texto legal podramos agruparlas en las siguientes: 1. 2. No haya un impedimento de derecho divino o natural458. Exista consentimiento matrimonial esencialmente vlido.

454 455

456

457

458

Can. 1133. Sanatio in radice est convalidatio matrimonii a momento concessae sanationis cum dispensatione vel cessatione impedimenti iuris ecclesiastici et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum fictiva retroactione quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis matrimonii. Vid. Apndice documental, Documento nmero 10, Esquema C De matrimonii convalidatione. Sanatio in radice est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur, et per fictionem iuris effectus canonici retrotrahuntur ad initium matrimonii. Vid. Apndice documental, Documento nmero 12, Esquema D De matrimonii convalidatione. Se entiende que quoad rationem sacramenti vero aliosque effectos morales tan sanatio in radice quam simplex dispensatio reddit matrimonium validum ex nunc. Can. 1139 2. Vid. supra Captulo III, Apartado A.

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

219

3. 4.

El consentimiento persevere en el momento de la sanacin, y no haya sido revocado eficazmente por ninguna de las partes459. Exista causa grave y urgente.

G.

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LOS CNONES DE LOS CDIGOS DE 1917 Y 1983.

Concluimos nuestro trabajo haciendo una referencia a la legislacin positiva vigente en la Iglesia. Presentamos en un cuadro sinptico comparativo las redacciones de ambos cdigos. La finalidad es mostrar el paralelismo que existe entre ambas formulaciones y, por tanto, la utilidad actual como criterio hermenutico de la evolucin y los debates sucedidos en el seno de los distintos organismos que fueron los protagonistas de la primera codificacin de la Iglesia que hemos estudiado en estas pginas.
CIC17 ART. I. DE CONVALIDATIONE SIMPLICI. Can. 1133. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur ut cesset vel dispensetur impedimentum et consensum renovet saltem pars impedimenti conscia. CIC83 ART. 1 DE CONVALIDATIONE SIMPLICI. Can. 1156. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur ut cesset impedimentum vel ab eodem dispensetur et consensum renovet pars impedimenti conscia.

2. Haec renovatio iure ecclesiastico 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque requiritur ad validitatem convalidationis, pars consensum praestiterit nec postea etiamsi initio utraque pars consensum revocaverit. praestiterit nec postea revocaverit. Can. 1134. Renovatio consensus debet esse novus Can. 1157. Renovatio consensus debet esse novus

459

Cann. 1139 1 y 1140.

220

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

CIC17 CIC83 voluntatis actus in matrimonium quod constet voluntatis actus in matrimonium, quod pars ab initio nullum fuisse. renovans scit aut opinatur ab initio nullum fuisse. Can. 1135. Can. 1158.

1 Si impedimentum sit publicum, 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta. forma canonica, salvo praescripto can. 1127 3. 2 Si sit occultum et utrique parti notum, 2 Si impedimentum probari nequeat, satis satis est ut consensus ab utraque parte est ut consensus renovetur privatim et secreto, renovetur privatim et secreto. et quidem a parte impedimenti conscia, dummodo altera in consensu praestito perseveret, aut ab utraque parte, si impedimentum sit utrique parti notum. 3 Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo a ltera in consensu praestito perseveret. Can. 1136. Can. 1159.

1. Matrimonium irritum ob defectum 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consensus convalidatur, si pars quae non iam consentiat, dummodo consenserat iam consentiat, dummodo consenserat, consensus ab altera parte praestitus perseveret. consensus ab altera parte praestitus perseveret. 2. Si defectus consensus probari nequeat, 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, satis est ut pars, quae non consenserat, privatim et secreto consensum praestet. interius consentiat. 3. Si defectus consensus probari potest, 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare, vel necesse est ut consensus forma canonica forma iure praescripta, si defectus fuerit praestetur. publicus, vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus. Can. 1137. Can. 1160.

Matrimonium nullum ob defectum formae, Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi denuo debet in ut validum fiat, contrahi denuo debet forma canonica, salvo praescripto can. 1127 3. legitima forma. ART II. DE SANATIONE IN RADICE. Can. 1138. 1. Matrimonii in radice sanatio est ART. 2 DE SANATIONE IN RADICE. Can. 1161. 1. Matrimonii irriti sanatio in radice est

CAPTULO III. CONSULTA GENERAL, ESQUEMAS FINALES Y REDACCIN DEFINITIVA

221

CIC17 eiusdem convalidatio, secumferens, praeter dispensationem vel cessationem impedimenti, dispensationem a lege de renovando consensu, et retrotractionem, per fictionem iuris, circa effectus canonicos, ad praeteritum.

CIC83 eiusdem, sine renovatione consensus, convalidatio, a competenti auctoritate concessa, secumferens dispensationem ab impedimento, si adsit, atque a forma canonica, si servata non fuerit, necnon retrotractionem effectum canonicorum ad praeteritum.

2. Convalidatio fit a momento 2. Convalidatio fit a momento concessionis gratiae; retrotractio vero concessionis gratiae; retrotractio vero intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud intellegitur facta ad momentum celebrationis expresse caveatur. matrimonii, nisi aliud expresse caveatur. 3 Dispensatio a lege de renovando 3. Sanatio in radice ne concedatur, nisi consensu concedi etiam potest vel una tantum probabile sit partes in vita coniugali perseverare vel utraque parte inscia. velle. Can. 1140. Can. 1162.

1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio praestitus, postea fuerit revocatus. initio praestitus, postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem 2. Quod si consensus ab initio quidem defuerit, sed postea praestitus fuerit, sanatio defuerat, sed postea praestitus est, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. concedi potest a momento praestiti consensus. Can. 1139. Can. 1163.

1. Matrimonium irritum ob 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter impedimentum vel ob defectum legitimae sufficiente, sed iuridice inefficaci ob dirimens formae sanari potest, dummodo consensus impedimentum iuris ecclesiastici vel ob utriusque partis perseveret. defectum legitimae formae, potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret. 2. Matrimonium vero contractum cum 2. Matrimonium irritum ob impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi impedimentum iuris naturalis aut divini positivi potest solummodo postquam postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanari sanat in radice, ne a momento quidem impedimentum cessavit. cessationis impedimenti. Can. 1164. Sanatio valide concedi potest etiam alterutra vel utraque parte parte inscia; ne autem concedatur nisi ob gravem causam. Can. 1141. Can. 1165.

Sanatio in radice concedi unice potest ab 1. Sanatio in radice concedi potest ab Apostolica Sede. Apostolica Sede.

222

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

CIC17

CIC83 2. Concedi potest ab Episcopo dioecesano in singulis casibus, etiam si plures nullitatis retiones in eodem matrimonio concurrant, impletis conditionibus, de quibus in can. 1125, pro sanatione matrimonii mixti; concedi autem ab eodem nequit, si adsit impedimentum cuius dispensatio Sedi Apostolicae reservatur ad normam can. 1078 2, aut agatur de impedimento iuris naturalis aut divini positivi quod iam cessavit.

CONCLUSIONES

1. Presentamos como primera y principal conclusin de nuestro trabajo el iter de elaboracin de los cnones sobre la convalidacin del matrimonio en el Codex Iuris Canonici de 1917 a partir del material indito que se contiene disperso en los diversos fondos del ASV. 2. Estudiar la intrahistoria de la codificacin de las instituciones cannicas es necesario para el jurista que desea hacer una correcta interpretacin de las normas positivas, porque permite establecer criterios hermeneticos clarificadores. Hemos conocido de primera mano la documentacin original que utilizaron los codificadores en su trabajo. Nuestra labor consisti fundamentalmente en recoger, sistematizar y reconstruir el iter de los cnones sobre el Cap. XI De matrimonii convalidatione a partir de la antedicha documentacin. 3. En el Apndice documental queda reproducida la documentacin ms relevante sobre el Cap. XI De matrimonii convalidatione: Postulata Episcoporum, votos previos elaborados por los Consultores, esquemas y actas de las Consultas Parciales y Congregaciones Particulares, animadversiones consultorum y animadversiones episcoporum. No hemos encontrado, sin embargo, documentacin que justifique las transformaciones en los cnones a partir del Esquema F. Por tanto, seguimos la evolucin de los cnones en los ltimos Esquemas (G de 1913, H de 1914 e I de 1916), realizando el trabajo sobre la base de los propios Esquemas y las anotaciones manuscritas, realizadas por el Cardenal Gasparri, que contienen dichos Esquemas o borradores. Cada modificacin encuentra su justificacin en apuntes de Gasparri. En este sentido, nuestro trabajo podr ser ampliado y mejorado en la medida en que se encuentre algn otro documento que

224

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

directa o indirectamente trate de la convalidacin del matrimonio y que nosotros no hemos localizado. 4. Ya en los primeros trabajos preparatorios de la codificacin la elaboracin del Index materiarum de 1904 se consider la necesidad de tratar la convalidacin en dos artculos, distinguiendo entre la convalidacin simple y la sanacin en la raz. En 1904 lleg a Roma un elevado nmero de sugerencias, como respuesta del episcopado mundial a la carta circular Pergratum mihi. En las propuestas episcopales late una sensibilidad pastoral tendente a defender celosamente el principio de la indisolubilidad del matrimonio. El contenido de aquellas propuestas por lo que se refiere a nuestro tema- podemos agruparlo en estos tipos de peticiones: a) Regular un rgimen ms flexible y prctico tanto para la renovacin del consentimiento en el caso de la convalidacin simple, como para la concesin de dispensas de impedimentos de derecho eclesistico en la sanacin en la raz. b) Atribuir la facultad para conceder la sanacin en la raz a los ordinarios del lugar. c) Admitir un tipo de convalidacin automtica concediendo eficacia jurdica a la cohabitacin matrimonial, respetando la posibilidad de la renovacin del consentimiento mediante una declaracin de voluntad implcita. 5. Las aportaciones de D. Palmieri fueron debatidas por el coetus encargado de discutir y aprobar los distintos esquemas elaborados como resultado de las reuniones de la Comisin Especial de Consultores, y posteriormente por la Congregacin de Cardenales. J. De Becker no particip en ninguna Consulta Parcial viva en Lovaina y no es mencionado en las discusiones que reflejan las actas. Este Consultor o Colaborador tuvo opiniones que eran abiertamente enfrentadas a las de Gasparri; como muestra, sealamos la discusin en la Congregacin Particular de 21 de mayo de 1906, en la que se debata uno de los esquemas del Tit. VI De consensu matrimoniali, y se trataba tambin de la convalidacin del matrimonio. Gasparri defenda que el consentimiento prestado en el matrimonio civil puede ser verdadero consentimiento matrimonial y la Santa Sede puede sanar en la raz los matrimonios as contrados. De Becker haba definido los matrimonios civiles como uniones fornicarias. 6. El primer Esquema (A) De matrimonii revalidatione fue elaborado a partir de los dos votos de los Consultores. La convalidacin del matrimonio fue sometida a examen por la Comisin Especial de Consultores encargada de estudiar el Ttulo VII del Libro III en las Consultas Parciales de los das 8 y 15 de febrero y 5 de abril de 1906. Como fruto de las observaciones y objeciones hechas en aquellas

CONCLUSIONES

225

Consultas fueron redactados nuevos esquemas. Existieron nueve esquemas diversos, previos a la redaccin final que fue incorporada en el Codex. 7. La nica definicin de convalidacin simple incorporada en un Esquema fue la de Palmieri. Aparece en los Esquemas B y C de 1906. Desaparecera posteriormente, sin que en las actas se explique el motivo de la supresin. Sin embargo, los Consultores continuarn en los sucesivos debates refirindose a la nocin aportada por Palmieri: revalidatio matrimonii eo spectat, ut ex apparenti verum matrimonium incipiat existere. 8. Al tratar los casos de convalidacin del matrimonio nulo por vicios del consentimiento, dentro del Art. I De convalidatione simplici, fue una constante en todos los esquemas que se tuvieran en cuenta tres circunstancias, a las que se concedera eficacia jurdica para que se opere dicha convalidacin: a) La renovacin del consentimiento del contrayente que consiente con un vicio del consentimiento. b) La perseverancia del consentimiento del cnyuge que contrae de buena fe. c) La continuidad de la vida matrimonial: vitam sponte prosequatur coniugalem (en los esquemas de 1906) o vitam coniugalem sponte prosequatur (en los esquemas de 1913 y 1914). Este requisito estuvo presente en 8 de los 9 esquemas previos a la redaccin definitiva. Ser precisamente en el ltimo esquema (I) de 1916 cuando desaparezca. 9. La posibilidad de renovar el consentimiento de forma tcita, la pacfica cohabitacin matrimonial, el afecto marital, el consentimiento renovado privadamente y en secreto alio modo, son circunstancias a las que se quiso dar eficacia jurdica. Por tanto, no podramos afirmar que la posibilidad de introducir un tipo de convalidacin tcita, automtica o ipso iure fuera rechazada; por el contrario, podramos sostener que en el cdigo de 1917 en cierta forma qued configurado un modo de convalidacin tcito aplicable al matrimonio nulo por vicio oculto del consentimiento. 10. Existen documentos con peticiones formales a los codificadores para incluir en el Codex este tipo de convalidacin automtica. Valga como ejemplo la sugerencia del Obispo de Quiln (India), que propuso aadir una frmula que contemplara la convalidacin etiam copulam animo coniugali admittendo en los supuestos de convalidacin de matrimonio nulo por impedimentos dirimentes, y sugiri que el sistema fuera tambin aplicable en la regulacin de otros casos de convalidacin por vicios del consentimiento. Tambin un importante sector de la doctrina post-codicial entendi que en estos matrimonios nulos consensus elici potest

226

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

per actum mere internum, per officia coniugalia, per liberam cohabitationem, quatenus pars sciens volens in matrimonium vere consentiat. La convalidacin automtica no ha sido una cuestin doctrinalmente pacfica. Encontramos posiciones dialcticamente opuestas, pues suele enfrentarse la caducidad del derecho al ejercicio de la accin para impugnar la validez del matrimonio con el principio de la insustituibilidad del consentimiento matrimonial. Sin embargo, en los documentos que hemos estudiado donde se contienen las opiniones de los codificadores, dicha tensin no fue planteada. 11. Uno de los cnones ms discutidos, ya desde el primer Esquema, fue el que impone la renovacin del consentimiento, estableciendo que esta renovacin debe ser un nuevo acto de la voluntad. Para una correcta interpretacin de esta norma deben tenerse presentes algunas circunstancias del proceso de codificacin, como fue la intervencin de Wernz en la Consulta Parcial de 8 de febrero de 1906, en la que aclara el significado del can. 41 2 del Esquema A. En el caso de un matrimonio nulo por impedimento oculto que una parte desconoce, Wernz manifest su desacuerdo en que ambos contrayentes deban renovar el consentimiento. Se opuso a la doctrina, comnmente sostenida hasta entonces que exiga obtener, de algn modo, la renovacin del consentimiento del otro cnyuge, aunque sin necesidad de revelarle el vicio. Wernz critica este complejo y poco prctico sistema, y entiende que basta la renovacin del consentimiento de una parte para covalidar el matrimonio, y adems la renovacin podra ser hecha de manera expresa o tcita. Todos los Consultores estuvieron unnimemente de acuerdo con el nuevo modelo de Wernz. En este punto cambiar la legislacin y la praxis vigente en la Iglesia hasta entonces. 12. La norma que impone la renovacin del consentimiento como requisito ad validitatem para la convalidacin tiene su origen en la intervencin del Cardenal Gennari en la reunin de la Congregacin Particular de 6 de agosto de 1906. Esta clusula qued incorporada a partir del esquema F. 13. Para Gasparri la renovacin del consentimiento en la convalidacin del matrimonio nulo por impedimentos dirimentes es una imposicin de derecho positivo, no exigida por la naturaleza misma de la convalidacin. Por tanto, esta renovacin no fue ideada en la codificacin con carcter constitutivo de la convalidacin. Qued as afirmado el principio renovatio consensus non iure naturali sed solum iure ecclesiastico necessaria est. Precisamente en la sanacin en la raz se dispensa de la ley eclesistica de la renovacin del consentimiento. 14. Conforme avanzan los trabajos de codificacin se entrelazan, en los cnones, nuevos y viejos elementos que intentan armonizarse en cada uno de los

CONCLUSIONES

227

esquemas. No es de extraar que existan a veces contradicciones entre cnones, como las que ponen de manifiesto, en sus animadversiones al Esquema G, los obispos de Quiln (India) y de Zagreb, o las que seala el Obispo de Tolosa entre los cnones 374 y 412 2 del mismo Esquema. 15. Gasparri y Palmieri sostuvieron opiniones coincidentes sobre el fundamento en el que se opera la convalidacin: la apariencia de matrimonio, o el matrimonio invlido. Para ambos la convalidacin est operatio qua matrimonium invalidum redditur validum. Existe apariencia de matrimonio (o matrimonio invalidum) porque, por la manifestacin externa, se presume el consentimiento interno necesario para contraer vlidamente. El presunto consentimiento interno ha sido legtimamente exteriorizado y hay un conflicto entre la voluntad y su manifestacin, donde siempre se presume que el consentimiento interno de la voluntad est en conformidad con lo manifestado en la celebracin del matrimonio. 16. Los conceptos de impedimento pblico e impedimento oculto fueron objeto de amplio debate, como una de las cuestiones ms repetidamente discutidas. Gasparri era el principal interesado e impulsor de estas discusiones y se mostr especialmente interesado en definir aquellos conceptos en las reuniones de las Consultas Parciales de 11 de enero, 8 de febrero, 1 de marzo, y en las Congregacines Particulares de 30 de abril y de 18 de junio de 1906. No todos los consultores estaban de acuerdo con las tesis de Gasparri, motivo ste por el que se prolongaban las discusiones. 17. Los cnones sobre el rgimen aplicable a la convalidacin del matrimonio nulo por defecto de forma se mantuvieron uniformes a lo largo del proceso codificador. Desde el inicio se concibi este tipo de convalidacin como una nueva celebracin, pues fue una constante las remisiones al Cap. VII De matrimonii forma, cuyos cnones tuvieron un peculiar iter de elaboracin. El problema de las nulidades matrimoniales llamadas tcnicas, por la carencia de facultad del testigo cualificado o por otro defecto de un requisito concreto de forma, no fue planteado por los codificadores. 18. En la configuracin jurdica de la sanacin en la raz, Wernz y Palmieri fueron quienes ms influencia tuvieron. La definicin aportada por Wernz (sanatione in radice est convalidatio matrimonii a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege ecclesiastica de renovando consensu) se incluy en el texto de varios esquemas, y en nota a pi de pgina la de Palmieri (est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur). De Becker tambin sostuvo en su

228

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

voto una definicin que contemplaba el elemento jurdico diferencial: imprimis notio characteristica sanationis, id est, adsentia renovationis consensus. 19. Las normas sobre la sanacin en la raz incorporan, desde el inicio, una declaracin de dos principios fundamentales. El primero es que el matrimonio se hace objetivamente vlido ex nunc, es decir, desde el momento en que se concede la sanacin en la raz. Sera imposible que la validez se concediera desde el momento celebrativo, pues la Iglesia no podra cambiar la naturaleza de las cosas haciendo que el matrimonio invlido en un principio sea realmente vlido. El segundo es que para algunos efectos cannicos fundamentalmente la legitimidad de la prole el matrimonio se considera jurdicamente, por ficcin del derecho, como si fuera vlido desde el momento de la celebracin: ex tunc. 20. La teora de que el fundamento de la sanacin en la raz es que puede existir verdadero consentimiento matrimonial aunque haya un impedimento dirimente fue unnimemente aceptada. Gasparri fue quien aport esta interpretacin. 21. En los Postulata recogidos por Klumper hay muchas peticiones de obispos solicitando la atribucin de la facultad para conceder la sanacin en la raz. Sin embargo, en todos los esquemas el sujeto de dicha facultad es la Santa Sede. Habr que esperar a la promulgacin del cdigo de 1983 para que de acuerdo con la eclesiologa del Concilio Vaticano II- se admita esa facultad de los obispos en un texto legal. 22. A partir del Esquema C encontramos una evolucin singular de la regulacin de la sanacin en la raz y se recoge, en pargrafos separados, la normativa sobre la retroactividad de los efectos jurdicos. El motivo de esta aclaracin fueron los debates de las Consultas Parciales. Desde el Esquema D comienzan a distinguirse dos tipos de sanacin en la raz. El primero es la sanacin radical, perfecta o total o sanacin propiamente dicha que comprende una doble dispensa: del impedimento, y de la ley eclesistica que exige renovar el consentimiento. El segundo es la sanacin imperfecta o parcial, que se produce cuando se conceden los efectos cannicos pero no surge el vnculo (por muerte de uno de los cnyuges), o se exige la renovacin del consentimiento de uno slo de los cnyuges, o la dispensa no se retrotrae al principio mismo del matrimonio sino a un tiempo intermedio. 23. Los cnones del Art. II de sanatione in radice fueron los que ms crticas recibieron por los Consultores en sus animadversiones. 24. La potestad de la Iglesia para sanar matrimonios nulos por impedimentos de derecho divino o natural cuando han cesado fue discutida repetidas veces. No

CONCLUSIONES

229

se lleg a un acuerdo en las discusiones de los Consultores, ni en las Consultas Parciales, ni en las Congregaciones Especiales. Algunos Consultores (Gasparri, Sebastianelli, Pompili, Wernz y Palmieri) se inclinaban por defender la potestad de la Iglesia para sanar estos matrimonios. Una minora (representada por Van Rossum) entenda que, jurdicamente, la existencia de una circunstancia que pudiera dar lugar a un impedimento de derecho divino o natural haca incapaz a una persona para manifestar el consentimiento matrimonial. En la doctrina postcodicial se entendi comnmente que, entre los requisitos para que se conceda la sanacin en la raz, debera tratarse de un matrimonio invlido propter impedimentum iuris ecclesiastici o bien ob defectum formae substantialis, y no por otro motivo, como pudiera ser un impedimento iuris divini. 25. La regulacin actual de la convalidacin del matrimonio en el cdigo vigente sobrepasa el objeto de nuestro estudio, pero basta hacer una lectura comparativa de ambos textos normativos para apreciar el paralelismo que existe en lo esencial entre los cnones de los dos cdigos. En este sentido, el conocimiento de la historia del Codex de 1917 contina siendo en nuestros das un instrumento actual de interpretacin del derecho vigente, como sealbamos al comienzo de estas lneas.

APNDICE DOCUMENTAL. DOCUMENTOS DEL ARCHIVO SECRETO VATICANO

APNDICE DOCUMENTAL

233

DOCUMENTO 1. VOTO DE JULIUS DE BECKER460.


(Sub secreto pontificio) LIBER TERTIUS TITULUS VII. DE MATRIMONIO. CAPUT XI. De matrimonii revalidatione. CAN. I. Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum consensus substantialis requisiti, scilicet ob fictionem, vel errorem, vel metum vel conditionem contra substantiam matrimonii appositam, revalidatur per consensus renovationem etiam privatim elicitam si occultum fuit et remansit impedimentum; porro, quamvis tunc satius sit utriusque habere consensum de novo expressum, satis tamen erit si perseverante valido alterius consensu olim praestito, accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum. Quodsi nullitas matrimonii publica ab initio fuit vel postea fiat, consensus ab utraque parte sub poena nullitatis est rursus exprimendus in forma ab Ecclesia praescripta, cap. VII. CAN. II. Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum formae substantialis praescriptae cap. VII convalidari debet per novum consensum in debita forma expressum, nisi concedatur sanatio in radice de qua infra dicetur. CAN. III. Matrimonium nulliter contractum ob solam inhabilitatem unius vel utriusque contrahentis diversimode convalidatur prouti decursu temporis impedimentum evanuit vel potius, perseverante inhabilitate, recurrendum sit ad dispensationem.

460

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 38.

234

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

CAN. IV. 1. Quare si iam evanuit inhabilitas, prouti contingere potest in impedimentis raptus, aetatis, ligaminis, disparitatis cultus et impotentiae, matrimonium convalidatur, praestito novo consensu utriusque partis in forma cap. VII praescripta, nisi forte agatur de matrimonio nullo ob solum impedimentum ligaminis, vel disparitatis cultus vel impotentia in quibus ambae partes, bona fide, in forma debita iam contraxerunt et occulta sit nullitas: tunc enim, post cognitam nullitatem matrimonii, licet privatim renovare mutuum consensum; imo, quoties tale impedimentum unam tantum partem directe afficiebat (uti, v. gr. ligamen et disparitas cultus), satis erit, et ex gravi ratione etiam licitum, si perseverante consensu alterius olim praestito, accedit novus consensus eius qui directe impedimento ligabatur. 2. Quodsi agatur de impedimento iuris mere ecclesiastici et impossibile sit expetere debita renovationem consensus ab eo qui directe ligabatur, locus erit sanatione in radice applicandae, prouti inferius dicetur. CAN. V. Si vero perseverat inhabilitas in qua tamen Ecclesia, ex proportionata causa dispensare soleat, ordinaria via convalidandi matrimonium est obtentio simplicis dispensationis quam sequitur renovatio consensus diversimode praestanda prouti agitur de impedimento occulto vel publico. Unde: 1. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum occultum, tale, nempe, quod in foro tantum interno et fictis adhibitis nominibus dispensatur, sufficit, post rite concessam dispensationem, privata renovatio consensus utriusque contrahentis conscii de nullitate prioris matrimonii. Imo, cum in impedimento affinitatis ortae ex copula illicita certioratio de nullitate matrimonii absque gravi periculo nonnunquam fieri nequeat, licita tunc est renovatio consensus facta iuxta regulas a probatis auctoribus traditas. 2. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum publicum, tale nempe quod in foro externo et vere expressis nominibus partium dispensari debeat, requiritur ad validitatem ut, post rite concessam dispensationem, matrimonium in forma C. VII praescripta denuo contrahantur. Nihil tamen impedit quominus aliae solemnitates ad publicitatem celebrationis matrimonii concurrentes omittantur. CAN. VI. Extraordinaria via convalidandi matrimonium nullum est obtentio a Superiore legitimo sanationis in radice praedicti matrimonii qua, sine renovatione consensus partium, matrimonium realiter existere incipit a momento concessae sanationis et, ex fictione iuris, reputatur valide initum ab initio, unde proles nata antea tamquam legitima habetur.

APNDICE DOCUMENTAL

235

Ut concedi valeat sanatio in radice requiritur, praeter gravem et urgentem causam, quod exstiterit olim consensus matrimonialis quamvis, ob impedimentum, inefficaciter expressus, et quod dictus consensus saltem virtualiter in utroque perseveraverit; requiritur, insuper, quod impedimentum causans nullitatem sit Iuris mere ecclesiastici cum matrimonium contractum cum impedimento Iuris naturalis vel divini non possit sanari in radice, ac demum quod, post contractum illud matrimonium nullum ob impedimentum Iuris mere ecclesiastici non superveniat aliud impedimentum Iuris divini vel naturalis. Adnotationes ad Canones (VI). Capitis XI De matrimonii revalidatione. Pauca, sane, elementa in Iure Decretalium et legislatione subsequenti reperiuntur quae adhiberi valeant in nova Codificatione ad efformandos Canones de matrimonii revalidatione. Recurrendum, proinde, est ad S. S. Congregationum Instructiones, Declarationes, ad praxim Romanorum Tribunalium, ac demum, ad probatorum Doctorum sententias. Quibus omnibus prae oculis positis, satis apte reduce posse videtur tota theoria de revalidatione matrimonii ad sex propositos canones, communissime admissam retinendo distinctionem inter matrimonia nulla ob defectum consensus vel ob defectum formae substantialis vel ob inhabilitatem partium. Praeter quaestionem revalidationis matrimonii nulliter initi, posset tractari quaestio cohonestationis matrimonii valide quidem sed illicite initi ob existentiam impedimenti mere impedientis. Satius tamen videtur tractanda haec quaestio modo peculiari (quantum necesse sit) occasione uniuscuiusque impedimenti; nemo enim non videt quam diversae sint obligationes partium post illicite contractum matrimonium, pro diversitate impedimentorum, v. gr. pro omissione bonnorum, pro dissensu parentum, pro incertitudine de obitu compartis, pro mixta religione (si tamen remanet impedimentum mere impediens), etc. Quibus praemissis: Ad Can. I. In hoc canone proponitur doctrina communis Theologorum et Canonistarum circa conditiones tam ex Iure naturale quam ex Iure positivo (Decretalium et Tridentino praesertim) requisitas ad convalidandum matrimonium nullum ex solo defectu consensus substantialis. Porro, eamdem doctrinam exprimit quod substantiam Instructio Austriaca 93, cuius tamen redactio minus placet ex eo quod non sufficienter distinguat inter occultam et inter publicam nullitatem matrimonii et aliunde, suadeat quidem renovationem consensus utriusque coniugis coram parocho et testibus sed nihil habet de privata consensus utriusque renovatione procuranda quantum fieri potest. Quare propositus canon admittit quidem sententiam S. Doctoris Alphonsi dum dicit: Sententia communis et verior docet sufficere quod

236

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

tantum ficte consentiens vel metum passus suum ponat consensum (Theol. Mor. VI, 1114) sed consulit renovationem consensus utriusque si facile procurari potest. Ceterum trita est distinctio inter nullitatem occultam et nullitatem publicam matrimonii, his etiam in casibus, quoad obligationem rursus adhibendi formam substantialem, nec ulla apparet ratio modificandi hac in re, ius existens. Ad Can. II. In dicto canone, certa et inconcussa proponitur doctrina hodie vigens circa modum revalidandi matrimonium nullum ob defectum formae tridentinae. Cum ignotum mihi sit quid intendatur circa generalizationem legislationis Tridentinae quoad catholicos (allatis, uti par est, non levibus modificationibus relate ad sacerdotem proprium, ad domicilium vel quasidomicilium), satius existimo canonem in praesenti forma proponere, cui modificationes poterunt afferri respondentes canonibus capitis VII. In fine canonis proponitur exceptio principio de necessaria renovatione consensus, in casu scilicet concessae sanationis in radice, de qua, ex professo agitur in Can. VI. Ad Can. III. Ne nimis longa videatur propositio doctrinae canonicae circa revalidationem matrimonii irriti ob inhabilitatem partium, opportunum videtur hunc canonem proponere cuius subsequentes canones enueleatio revera sunt. Ad Can. IV. Praesens canon, sepositis pluribus controversiis, communem et certam proponit doctrinam quatenus asserit consensum, ex iure saltem ecclesiastico, esse renovandum postquam evanuit inhabilitas partis vel partium, adeoque solam perseverantiam partium in consensu olim praestito non sufficere ad convalidandum matrimonium, prouti pluries declaravit S. Officium, notanter d. 31 Aug. 1887 et 8 Mart. 1899, (Monitore Eccl., XI, 27 et 105). At, quoad formam quam adhibendam proponit in renovando consensu, distinguendo scilicet inter impedimenta raptus et aetatis ex una parte, et ligaminis, disparitatis cultus et impotentiae ex altera parte, nonnihil a iure hodierno, satis obscuro in re praesenti, abstrahendum esse existimo. Canon propositus exigit in omni casu renovationem consensus utriusque partis, in forma substantiali in casu raptus vel impedimenti aetatis, ob indolem peculiarem horum impedimentorum et ut melius constet evanuisse impedimenta cum ipso consensu matrimoniali connexa, dum vicissim, distinctionem aliquam proponit quoad convalidationem matrimonii irriti ob impedimenta ligaminis, disparitatis cultus et impotentiae: pro hisce impedimentis videtur etiam exigenda renovatio consensus utriusque in forma substantiali quoties partes, vel una earum, fuit in mala fide, contrahendum tale matrimonium, vel etiam, quoties nullitas matrimonii effecta est publica. Verum, si simul concurrat et bona utriusque fides, et occulta nullitas, cur partes denuo obligare ad sistendum coram sacerdote? Quodsi admittatur privatam renovationem sufficere in hac hypotesi, ulterius est determinandum quomodo exigi debeat, utrum ab utroque consensu noviter praestito, an saltem novo consensu eius

APNDICE DOCUMENTAL

237

qui directe impedimento afficiebatur. Et rursus, hic proponitur doctrina in canone I proposita, quam S. Alphonsus vocat communem et veriorem. Hucusque de iis quae in 1 leguntur. In 2 vero, legislatio nova cavet de remedio apto proponendo pro casu quo debita renovatio, iuxta regulas superius datas fieri non possit. Sit exemplo casus sequens ex America, ante paucos annos, mihi propositus. Maria, puella americana nata et educata in diocesi in qua maiori numero incolae sunt catholici, ab omnibus credebatur valide baptizata; ipsa tamen baptismum nunquam receperat, adeoque sacerdotem secreto adiit pro instructione religiosa recipienda et postea, recipiendo baptismate. At dum sub instructione versaretur, alias fuit avocata, et, post annum, rediit ad pristinum locum, et sacerdoti narravit se fuisse matrimonio iunctam cum quodam catholico, servata omnino forma Tridentina, et ignorantibus omnibus defectum baptismi in Maria. Ipsa vero sacerdotem supplicavit ut statim baptizaretur et ita, (ut existimabat) matrimonium convalidare posset. Baptizata igitur Maria, sacerdos inquisivit quomodo erapse convalidare posset matrimonium attendendo ad hoc quod, iuxta Mariam, summopere imprudens fuisset monere virum de necessitate renovandi consensum, qui utpote indignabundus, probabiliter id recusasset; et tamen, cessante iam impedimento disparitatis cultus, necessaria omnino videbatur renovatio consensus saltem ex parte viri qui directe, lege ecclesiastica, afficiebatur impedimento. Quare, cum agatur de impedimento iuris mere ecclesiastici, nihil impedit quominus superior concedat sanationem in radice. Posset enim talem sanationem concedere perseverante impedimento disparitatis cultus, et cur non idem, cessante iam impedimento? At, uti in Can. VI explicite declaratur, locus non esset sanationi in radice si ageretur de impedimento iuris naturalis vel divini uti sunt ligamen et impotentia. Ad Can. V. Canon hic resumit doctrinam notissimam circa praxim dispensationum et renovationem consensus, attendendo non tantum ad ea quae Benedictus XIV tradit (notanter Instit. Eccles. 87, n. 63), sed etiam ad Instructiones et Indulta recentiora S. Poenitentiariae. Itaque in 1, praemittitur definitio quaedam impedimenti occulti, iuxta praxim vigentem. Utrum aliquid videatur modificandum in praxi curiae quoad sensum vocum occulti et publici, non est meum decernere: ceterum quaestio haec melius reliquenda est capiti III. Porro, iuxta hodiernum modum agendi ipsius Poenitentiariae, non amplius exigitur in omni casu certioratio de nullitatis prioris matrimonii: unde, opportunum visum est Instructiones huius S. Tribunalis hic etiam recipere et, cum eo, remittere tandem ad probatos auctores in casibus difficilioribus. In 2, praemissa notione impedimenti publici quoad rem praesentem, datur ius vigens, obligans nempe partes ad rursus contrahendum servata forma substantiali et omissis, si id expedire videatur, aliis formalitatibus quae ad substantiam non pertinent.

238

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Ad Can. VI. Non mediocri laborat difficultate confetio canonis accurate simul et breviter exprimentis doctrinam communiter receptam de sanatione in radice, eius effectibus, eiusque conditionibus. Utrum praesens canon hisce requisitis respondeat alii dixerint: interea, ad eius structuram utcumque vindicandam sequentia adnotare praestat. Abstinendum plane esse censui ab introducenda, in codificatione, inutili distinctione inter sanatione in radice completam et incompletam. Sola de ea qua hic agendum videtur est quam nonnulli vocant completam et quae, absque renovatione consensus partium, efficit matrimonium validum ex nunc. Quodsi, effectus quosdam analogos effectibus sanationis in radice qui ex FICTIONE legis proveniunt Superior aliquando concedat aliis dispensationibus, non videtur haec ratio sufficiens ad miscendos conceptus iuridicos de se claros, et ad introducendam novam speciem sanatione in radice. Qua animadversione facta, proponitur in canone, imprimis notio characteristica sanationis, id est, adsentia renovationis consensus. Et statim fit transitus ad effectus huius remedii quorum primus est sane realis, seilicet convalidatio vera matrimonii ipso momento quo sanatur matrimonium, alii vero fictioni sunt tribuendi. Non est enim cur hodie probari debeat falsitas opinionis adscribentis huic remedio vim sanandi realiter matrimonium ex tunc. (Cf. Bened. XIV, Const. Etsi matrimonialis, 27 sept. 1755, ad verbum: Per eam non fit ut matrimonium nulliter contractum non ita fuerit contractum). Bene, autem, proponenda videtur descriptio sanationis per suos effectus. Sequuntur iam conditones necessariae ad obtinendam dictam sanationem. Et merito indicatur gravis et urgens ratio tamquam necessaria ad obtinendum huius remedii extraordinarii applicationem, quin debeat addi hanc esse conditionem validitatis quoad inferiores Romano Pontifici, id quod ex theoria dispensationum matrimonialium satis eructur. Altera conditio de necessitate consensus utcumque matrimonialis olim praestiti non videtur magis explicite proponenda in canone: notanter, abstinendum videtur a modo loquendi plurium auctorum dum aiunt necessariam esse figuram matrimonii vel formam extrinsecam matrimonii. Eorum intentio sane, optima est, quatenus ita denegant possibilitatem sanationis pro unione mere fornicaria; attamen, cum non desint graves D. D. qui hanc figuram matrimonii nolint agnoscere matrimonio civili quod Pius PP. IX vocavit turpem concubinatum, et aliunde, indubitum sit Ecclesiam nonnunquam sanare in radice matrimonia civilia melius est hic praescindere ab hac conditione. Ceterum quoad sanabilitatem matrimonii civilis, id subsistet in nova legislatione quod hodie existit, scilicet: aliquando ibidem reperiri sufficientem consensum naturalem cui applicari valeat sanatio, aliquando vero plane deficere, cum indubium sit, contrahentes matrimonium civile non raro excludere quemcumque verum et internum consensum

APNDICE DOCUMENTAL

239

matrimonialem a coeremonia civili, illumque exclusive reservare pro matrimonio in facie Ecclesiae celebrando. Tertia conditio de necessaria perseverantia consensus olim dati non indiget ulteriori explicatione. Quarta conditio, quod nempe nullitas matrimonii debeat provenire ex impedimento iuris mere ecclesiastici videtur omnino inserenda in hoc canone, cum de tali conditione haud mediocris viguerit controversia inter recentiores D. D., cui tamen testante Illmo ac Rvmo D. P. Gasparri (t. II. p. 363) finis est imposita per declarationem S. Officii d. 2 Mart. a. 1904, cuius verba subnota reperiuntur in proposito canone. Quinta et ultima conditio videtur, ad complementum doctrinae, addenda reliquis a D. D. passim enumeratis. Fieri, siquidem, potest consensum matrimonialem datum fuisse sed inoperantem ob impedimentum clandestinitatis, talem consensum utique perseverare, at, supervenire novum impedimentum dirimens iuris naturalis vel divini, quo stante, evidenter contrahi non potest matrimonium inter hasce partes, v. gr. impedimentum impotentiae perpetua. In hoc casu, praecise ob superveniens tale impedimentum, neganda est possibilitas sanationis in radice. Etenim sanatio debet realiter efficere ut, hic et nunc, verum contrahetur matrimonium et recipiatur Sacramentum: unde, cum id sit absolute impossibile, expediens videtur propositam conditionem explicite novae codificationi inserire, sive in hac forma sive quacumque alia placuerit forma. De modo petendi sanationem in radice et de inscriptione matrimonii sanati hic non videtur agendum. Scribebam Lovanii, 31 Martii 1905. IULIUS DE BECKER.

APNDICE DOCUMENTAL

241

DOCUMENTO 2. VOTO DE DOMINICUS PALMIERI461.


(Sub secreto pontificio) LIBER TERTIUS TITULUS VII. DE MATRIMONII REVALIDATIONE 1. Revalidatio matrimonii eo spectat, ut ex apparenti verum matrimonium incipiat exsistere. 2. Si matrimonio exterius rite celebratu, alter ex contrahentibus vel ficte vel ex metu vel ex errore consensit, atque id occultum est, dummodo alterius consensus, qui fuit ex se efficax, perseveret, satis est, ut matrimonium exsistat, illum, exuta fictione vel metu vel errore, interius consentire et vitam sponte prosequi maritalem (1).
(1) Haec doctrina colligitur ex c. 21 de Sponsal. Ubi diuturna spontanea cohabitatio facit praesumere consensum et purgat metum. Doctores consentiunt.

Si porro uterque eo pacto consensit, ita tamen ut alter alterius defectum ignoret, tutus erit quisque in conscientia, si alterius consensum iure praesumens eo modo se gerat quo dictum est (1).
(1) Non puto casum esse metaphysicum saltem quoad consensum fictum vel ex metu: quid ergo in hac hypothesi dicendum? Perseverante ea conditione non est locus revalidationi matrimonii at quid honestum sit docere licet. Et sane quod quis vere consentiat tenemus ex praesumptione.

461

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 38.

242

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

3. Matrimonio exterius rite celebrato sed nullo propter impedimentum dirimens, quod utriusque consensui efficaciam detrahit, si impedimentum occultum sit unique ex contrahentibus notum matrimonium validum evadet, cum, dispensatione ab impedimento obtenta, novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori (2).
(2) Haec est praxis S. Poenitentiariae.

Idem valet etiamsi uterque impedimentum noverit, dummodo publice contraxerint et impedimentum sit occultum (3).
(3) Sic enim, renovato consensu, omnia prostant, quae ad validum matrimonium coram Ecclesia postulantur.

4. Si gravis difficultas occurrat in revelando impedimento parti ignoranti vel in obtinendo eius novo consensu, integrum erit Romano Pontifici per sanationem in radice instaurare matrimonium. Quae sanatio in radice ad cautelam implicite concessa intelligitur cum postulatur a despensante, ut altera pars ignorans certior fiat de nullitate prioris consensus, ita tamen, ut, si adfuit, crimen alterius non detegatur; hac enim conditione posita non eas formulas frequenter adhibere licet, quibus cum certitudine constet, novum consensum ab altero expressum esse (1).
(1) Hanc puto legitimam interpretationem intentionis S. Poenitentiariae, quae formulas quidem suadet adhibere propositas a probatis doctoribus, ignorare tamen nequit, plures ex illis esse parum idoneas a sententia eorundum doctorum.

5. Etsi impedimentum, quocum celebratum est matrimonium, cesset ex se, puta impedimentum aetatis, raptus, lex tamen, nulla ratione habita consensus prioris perseverantis in materiam non amplius ineptam, postulat novum elici consensum, ut matrimonium sit (2).
(2) Per se, cessante impedimento non est cur negetur, iure naturae consensum perseverantem in materiam iam aptam evadere posse efficacem: cuius rei certum indicium in eo est quod Ecclesia saepe non iubet renovari consensum, cum impedimentum aufert: at nihilominus Ecclesia, nisi ipsa in radice sanet, vult, non

APNDICE DOCUMENTAL

243

habita ratione prioris consensus preseverantis, novum elici consensum. Lique ex cap. un. de desponsatione imp. in 6, et constanti praxi.

6. Si fictio, metus, error et quolibet impedimentum dirimens publice cognoscantur vel in publicam lucem sint probabiliter evasura; matrimonium publice rursus erit celebrandum. 7. Matrimonium absque debita forma contractum revalidare nequit nisi ea forma adhibita vel sanatione in radice. 8. Cum parochus aliique testes testimonium ferant non de valore matrimonii sed de eiusdem publica celebratione, nihil refert, eosdem privata scientia nosse, matrimonium esse nullum (1).
(1) Ita plures doctores et ratio indicata est clara satis.

DOMINICUS PALMIERI S. I. Consultor. 20 Mart. 1905.

APNDICE DOCUMENTAL

245

DOCUMENTO 3. POSTULATA EPISCOPORUM462.


CODEX IURIS CANONICI POSTULATA EPISCOPORUM IN ORDINEM DIGESTA Rmo. P. BERNARDINO KUMPER O.F.M. CONSULTORE ROMAE TYPIS VATICANIS 1905

462

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 4.

APNDICE DOCUMENTAL

247

CAPUT XI. De matrimonii revalidatione. Post contractum matrimonium (in faciae Ecclesiae), concedatur loci Ordinario facultas dispensandi in impedimentis iuris humani.
(Postulant Patres Prov. Posnaniensis; Episcopus Herbipolensis; Episcopi Borussiae; Patres Prov. Leopoliensis).

In revalidandis matrimoniis, propter occultum uni soli parti notum impedimentum invalidis, sed in forma Tridentina contractis, non apponatu conditio de certioranda altera parte. Sanentur talia matrimonia in radice vel si in aliquo casu expedire visum fuerit, praescribatur renovatio consensus soli parti impedimenti consciae.
(Postulant Patres Prov. Posnaniensis; Episcopi Borussiae).

Concedatur episcopo facultas sanandi matrimonia nulliter inita, saltem in quibusdam casibus qui communius contingant.
(Postulant Patres Prov. Lomgobardae).

Cohabitatio per determinatum tempus et maxime susceptio prolis sanent omnia impedimenta antea incognita.
(Postulant Episcopi Sardiniae).

Quoties Ordinarii apostolicam dispensationem in matrimoniis contractis exequuntur, valeant eo ipso, ubi opus esse iudicaverint, ad coniugii sanationem in radice devenire.
(Postulant Patres Prov. Burgensis).

Possit episcopus dispensare in radice, quando comperitur adfuisse impedimentum dirimens super quo ex indulto apostolico dispensare possit, magnum foret incommodum requirendi a parte innoxia renovationem consensus, monita tamen parte conscia impedimenti de effectu sanationis.
(Postulant Patres Prov. Rhemensis; Episcopus Tutelensis).

In matrimoniis bona fide in faciae Ecclesiae contractis, sed invalidis ob ignoratum impedimentum iuris ecclesiastici, Ecclesia ita dispenset ut ab initio haec matrimonia valeant in foro interno, salva manente gravi obligatione talia coniugia

248

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

sanandi in foro externo per dispensationem ab episcopo datam, si quando impedimentum in notitiam veniat sive coniugum sive parochi aut episcopi vel confessarii.
(Postulant Patres Prov. Rothomagensis; Prov. Turonensis).

Facultas sanandi matrimonia in radice concedatur episcopo saltem vigore quinquennalium.


(Postulant Patres Prov. Monacensis).

Concedatur episcopis facultas sanandi in radice, quando revalidandum est matrimonium, cuius nullitatem una sola pars novit et magnum futurum sit incommodum requirendi a parte innoxia seu ignara renovationem consensus, (quando impedimentum est tale in quo R.P. dispensat).
(Postulant Patres Prov. Belgii; Episcopus Claramontensis).

Concedatur episcopis facultas convalidandi matrimonium quod reperitur invalide contractum ob impedimentum tam publicum quam occultum consanguinitatis vel affinitatis in secundo gradu, quotiescumque putati coniuges ab invicem sine gravissimis incommodis separari nequeunt.
(Postulant Patres Prov. Belgii).

S. Sedes declaret simplicem dispensationem revalidare absque novo compartis ignorantis impedimentum consensu matrimonium, statim ac pars rea consensum novum dederit.
(Postulant Patres Prov. Cincinnatensis; Prov. Bostoniensis; Prov. Leopoliensis).

Matrimonia invalida ob occulta impedimenta posint revalidare sine consensus renovatione nec alterius partis nullitatem ignorantis cognitione.
(Postulant Patres Prov. Quitensis).

Valeat episcopus dispensare super omnibus impedimentis iuris ecclesiastici detectis post matrimonium bona fide saltem ab alterutra parte contractum, exceptis sacro ordine, voto solemni et affinitate in linea recta ex copula licita.
(Postulant Patres Prov. Tarraconensis).

APNDICE DOCUMENTAL

249

DOCUMENTO 4. APPENDIX EPISCOPORUM463.


CAP. VI.

AD

POSTULATA

De consensu matrimoniali. Amentibus in lucidis intervallis tantummodo, si agatur de convalidando matrimonio prius contracto et legitimanda prole, contrahere permittatur.
(Postulant Episcopi Bohemiae).

Contrahere matrimonium sub conditione suspensiva omnino excludatur.


(Postulant Episcopi Bohemiae).

CAP. XI. De matrimonii revalidatione. In convalidationibus remittatur clausula certiorata prius altera parte, ita ut dispensatio semper habeat, in quantum opus, effectum sanationis in radice quoad partem impedimenti nesciam.
(Postulant Episcopi Bohemiae).

Sanentur in radice matrimonia iam contracta, quin adhibitae fuerint cautelae, quae insinuant theologi.
(Postulat Achiepiscopus Turritanus).

463

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 6.

APNDICE DOCUMENTAL

251

DOCUMENTO 5. ESQUEMA A DE MATRIMONII REVALIDATIONE464.


CAPUT XI. De matrimonii revalidatione. ART. I. De revalidatione simplici. CAN. 39. 1. Ad revalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per mutationem facti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur. CAN. 40. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium. CAN. 41. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, satis est ut renovetur privatim et secreto; sed si uni parti sit ignotum, haec de eodem ab alia prius certioretur et deinde utraque consensum renovet. CAN. 42.
464

Es un fascculo impreso compuesto de 4 pginas. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

252

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

1. Si certioratio de qua in canone praecedenti, absque gravi periculo fieri nequeat, ab eadem dispensare possit pro foro tantum internum tum Ordinarius at parochus etiam extra sacramentalem confessionem, tum confessarius in actu confessionis sacramentalis. 2. Haec dispensatio secumfert dispensationem a lege de renovando consensu pro parte ignara, non autem pro parte conscia. 3. Si ante dispensationis concessionem pars ignara debitum petat aliaque subterfugere nequeat, obligatio certiorationis et novi consensus partis ignarae ipso iure praestat et matrimonium revalidatur per ipsum coniugalem actum animo maritali positum. CAN. 43. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus revalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut matrimonium existat, partem interius consentire et vitam sponte prosequi coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus. CAN. 44. Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma. ART. II. De sanatione in radice. CAN. 45. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem revalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem. CAN. 46. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris. CAN. 47.

APNDICE DOCUMENTAL

253

1. Nequit sanari in radici matrimonium irritum ex defectu consensus in alterutra parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si defectus consensus, ab initio existens, postea purgatus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. CAN. 48. Matrimonium contractum, etiam in bona fede, cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum per mutationem facti cessaverit, Ecclesia non sanat in radice ne a momento quidem cessationis impedimenti. CAN. 49. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede sive per se, sive per delegatum.

APNDICE DOCUMENTAL

255

DOCUMENTO 6. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906465.


CONSULTA PARZIALE DEL 8 FEBBRAIO 1906. MONS. GASPARRI PRESIDENTE MONS. SEBASTIANELLI; MONS. POMPILI; P. WERNZ; P. PALMIERI; P. VAN ROSSUM Mons. E. Pacelli assistente. Si prende ad esame lo schema dufficio n I del CAP. XI DE MATRIMONII REVALIDATIONE. CAN. 39 PAR 2. SEBASTIANELLI trova difficolt in questo canone, perch risolve una questione controversa fra i Dottori. MONS. PRESIDENTE fa notare come la contraria opinione era possibile quando la prassi della Chiesa non era ancora cos definita come attualmente. Questo paragrafo del resto utile perch cos si capisce poi la possibilit della dispensa della rinnovazione del consenso. CAN. 40. WERNZ aggiungerebbe ...debet esse non mera ratihabitio prioris consensus, sed novus voluntatis actus.... CAN. 41 PAR. 2. WERNZ, dopo aver richiamato il diritto vigente su questo punto prima del Concilio di Trento, propone di sopprimere pure et simpliciter la certioratio e la rinnovazione del consenso per la parte che ignora limpedimento, giacch esse sono in pratica di gravissima difficolt, specialmente per i confessori. Crede per necessario richiedere che la parte la quale conosce limpedimento rinnovi il
465

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

256

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

consenso, perch essa pu aver dato non un vero consenso matrimoniale, ma un consenso concubinario. Onde porrebe: Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut consensus renovetur privatim et secreto; si sit uni parti ignotum, satis est ut pars impedimenti conscia consensum renovet. Non si esprime come tale rinnovazione debba essere fatta; quindi essa pu essera espressa o tacita. Tutti i Consultori convengono nella proposta del P. Wernz, la quale toglie molte difficolt pratiche. CAN. 43 PAR. 3. MONS. PRESIDENTE prende occasione da questo paragrafo per notare come in questa materia della convalidazione del matrimonio pubblico significa: quod in foro externo probari nequit. Quindi crede utile che per non avere un doppio significato delle medesime parole, si adotti anche nel capo De impedimentis in genere la formula proposta da alcuni Consultori e riferita in nota: Impedimentum censetur publicum quod probari in foro externo potest; secus est occultum. CAN. 45. PALMIERI e WERNZ osservano come la dizione convalidatio retrotracta ad matrimonii initium pu essere male intesa; onde aggiungerebero o qui o almeno nel seguente canone 46 la restrizione quoad canonicos effectus. CAN. 47 PAR. I. PALMIERI osserva che il consenso giuridicamente inefficace per la esistenza di un impedimento dirimente, sebbene naturalmente valido, potr essere inteso per consenso nullo; quindi crede necessario di determinare meglio la dizione irritum est defectu consensus. CAN. 48. MONS. PRESIDENTE fa notare come questo canone riproduce il decreto del S. Offizio del 2 Marzo 1904 (riferito in GASPARRI, II, 1444), colla differenza per che mentre il canone espresso come una cosa di fatto Ecclesia non sanat, il decreto del S.O. dice non potest sanare. Egli, del resto, non ha mai capito, perch il Papa in quel caso non possa concedere la sanazione in radice dal momento della cessazione dellimpedimento. Non crede difatti vera la ragione che suole addursi, che cio il vero consenso matrimoniale non possa coesistere con un impedimento di diritto divino naturale o positivo, specialmente nel caso della buona fede.

APNDICE DOCUMENTAL

257

VAN ROSSUM opina che il consenso dato cum impedimento iuris divini non sia vero consenso matrimoniale, onde trova giusto il decreto del S.O. Crede per che il presente canone, sotto questo rispetto sia inchiuso nel precedente; onde potrebbe sopprimersi. Gli altri Consultori convengono con Mons. Presidente. Essi opinano che, nonostante il decreto del S.O., lultima parola su questa questione non sia stata datta; credono o falso o almeno inopportuno di negare alla Chiesa una facolt che molti le attribuiscono con ragioni gravi, e non vedono anzi nemmeno la ragionevolezza del semplice fatto enunciato nel canone in discussione. Quindi lo vorrebero soppresso. MONS. PRESIDENTE crede che sar utile riportare nello schema il canone secondo le parole stesse del decreto del S.O., richiamando per con una speciale nota lattenzione dei Cardinali su questo punto. CAN. 49. Si sopprimono come superflue le parole sive per se sive per delegatum. Si passa ad essaminare lo schema dufficio n I del CAP. XII DE SECUNDIS NUPTIIS.

APNDICE DOCUMENTAL

259

DOCUMENTO 7. ESQUEMA B DE MATRIMONII CONVALIDATIONE466.


CAPUT XI. De matrimonii convalidatione. ART. I. De convalidatione simplici. CAN. 35. Convalidatio matrimonii eo spectat ut ex apparenti verum matrimonium incipiat existere. CAN. 36. 1. Ad convalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per cessationem impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur. CAN. 37.
466

Est recogido en un fascculo impreso de 19 pginas y 62 cnones (numerados del 1 al 14 y del 1 al 48) que comprende el Esquema IV del Cap. VI De consensu matrimoniali (cann. 1-14), el Esquema III del Cap. VIII De tempore et loco celebrationis matrimonii (cann. 1-4), el Esquema III del Cap. IX. De matrimonii effectibus (cann. 5-16), el Esquema II del Cap. X. De divortiis (cann. 17-34), el Esquema B del Cap. XI. De matrimonii convalidatione, dividido en dos artculos: Artculo I De convalidatione simplici (cann. 35-40) y Artculo II De sanatione in radice (cann. 41-45), el Esquema II del Cap. XII De secundis nuptiis (cann. 46-48). ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

260

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium. CAN. 38. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum renovet (1)467. CAN. 39. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus. CAN. 40. Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma. ART. II. De sanatione in radice. CAN. 41. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.
467

Con questo paragrafo si modifica il diritto vigente, che presentava gravissime prattiche difficolt, esigendo la cerziorazione della parte ignara e la rinnovazione del consenso di ambedue le parti.

APNDICE DOCUMENTAL

261

CAN. 42. Matrimonium sanatum in radice valere incicipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos. CAN. 43. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus (1).
(1) Cos il decreto del S. Offizio del 2 Marzo 1904. Il P. Van Rossum lo mantiene, perch lo crede giusto e prattico; gli altri lo vorrebbero soppresso, perch lo giudicano falso o almeno perch non si debe negare alla Chiesa una facolt che i pi le attribuiscono con ragioni gravi ed importante per il bene delle anime.

CAN. 44. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. CAN. 45. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

APNDICE DOCUMENTAL

263

DOCUMENTO 8. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL 15 DE FEBRERO DE 1906468.


CONSULTA PARZIALE DEL 15 FEBBRAIO 1906. MONS. GASPARRI PRESIDENTE. MONS. SEBASTIANELLI; MONS. POMPILI; P. WERNZ; P. PALMIERI; P. VAN ROSSUM; P. BASTIEN. Mons. E. Pacelli assistente. Si prende ad esame lo schema dufficio n. IV del CAP. VI DE CONSENSU MATRIMONIALI. CAN. I. WERNZ vorrebbe che si aggiungesse qui nulla auctoritate humana..., perch quanto alla divina vi controversia. CAN. 2 PAR. I. SEBASTIANELLI propone di modificare la forma di questo paragrafo ponendo: Matrimonialis consensus non habetur (o deficit), si partes ignorent.... Vari Consultori aderiscono alla redazione di Mons. Sebastianelli. CAN. 3. MONS. PRESIDENTE fa osservare come il n. I del par. 2 di questo canone stato conservato, nonostante la innovazione introdotta col Can. 13, perch esso pu avere importanza per la sanazione in radice. Difatti, se la condizione si verificata, sebbene il matrimonio in forza del suddetto canone 13 sarebbe nullo, tuttavia pu essere sanato in radice; il che non potrebbe invece dirsi per il caso in cui la condizione non si fosse verificata (come al medesimo n. I), perch allora deficit consensus.

468

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

264

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Ci nonostante vari Consultori preferirebbero che il n. I venisse soppresso, perch nuoce allunit del canone, trattandosi in esso non dellerrore, ma del consenso, mentre daltra parte, sebbene verissimo, non sembra per necessario. CAN. 5. MONS. PRESIDENTE spiega il senso di questo canone. Con esso si vuol stabilire il principio (sul quale si fonda la sanazione in radice) che pu aversi vero consenso matrimoniale allorch le parti conoscono la esistenza di un impedimento dirimente. Lo stesso si dica se i contraenti credono che il loro matrimonio sia nullo a cagione di un impedimento che di fatto non esiste. Osserva come nei precedenti schemi il canone era espresso in modo assoluto, ma fu modificato in seguito alla osservazione del P. Wernz, che cio in tal caso alcune volte il consenso pu essere concubinario. SEBASTIANELLI sopprimerebbe questo canone. PALMIERI idem, perch, sebbene in s vero, sembra per tutto teolgico e scolastico. POMPILI ne trova oscura la dizione. CAN. 6 PAR. 2. PALMIERI trova difficolt nellinciso aut ius ad coniugalem actum, giacch sembrerebbe troncare la contraversia, se valga il matrimonio contratto colla condizione di osservare la castit. Ora i Dottori, che sostengono la validit, distinguono fra il ius utendi corpore alterius e lexercitium iuris. Onde porrebbe aut omne ius ad coniugalem actum. CAN. 10 PAR I. SEBASTIANELLI direbbe ab ipsius parocho AUT a duobus testibus. POMPILI osserva come potrebbe darsi il caso che il mandante non sapesse scrivere. Direbbe perci che del mandato deve constare per legitimum documentum, de cuius authenticitate nullo modo dubitari liceat, senza entrare in troppe prescrizioni dettagliate, le quali in alcuni casi non potranno essere osservate. WERNZ osserva come il mandato ad validitatem (dummodo); onde la formula di Mons. Pompili sarebbe troppo vaga. Egli o conserverebbe il canone uti iacet, od anche userebbe la formula usata per la forma degli sponsali, con che si avrebbe il vantaggio di non introdurre troppa variet in questi documenti legittimi. In questo caso si prescriverebbe la scrittura, la sottoscrizione del mandante (il

APNDICE DOCUMENTAL

265

quale, se non sa scrivere, potr fare la croce), e quella del parroco o di due testimoni. CAN. 10 PAR. 3. WERNZ vorrebbe aggiunto Ut matrimonium validum sit. CAN. 13. SEBASTIANELLI vorrebbe ristretto il canone alle sole condizioni de futuro, perch quelle de presenti e de praeterito sono condizioni impropriamente dette. PALMIERI conviene. Gli altri Consultori mantengono il canone uti iacet, perch anche la condizione de praesenti e de praeterito fanno difficolt nel contratto matrimoniale. SEBASTIANELLI aggiungerebbe sive ante sive in ipsa matrimonii celebratione apposita, per troncare la nota questione tra Pignatelli e Pitonio. CAN. 14. PALMIERI osserva come questo canone, espresso in forma cos generale falso, dicendovisi che matrimonialis consensus PRAESUMITUR perseverare, giacch nel matrimonio valido il consenso efficaciter irrevocabilis. Dovrebbe perci essere limitato al caso in cui il matrimonio sia stato contratto con un impedimento, aggiungendo si quando cum impedimento datus sit; il che pratico per la sanatione in radice. SEBASTIANELLI sopprimerebbe questo canone, perch compreso nel Can. 39 de matrimonio convalidatione. WERNZ lo soprimerebbe perch crede che la Chiesa non possa sanare il matrimonio in radice, se solamente praesumitur consensus perseverare, dovendo invece ci constare con prova positiva. Onde nella formula della Penitenzieria e del S.O. non si usa la parola praesumitur, ma si dice dummodo consensus perseveraret. POMPILI sopprimirebbe questo canone, perch potrebbe sollevare delle questioni. VAN ROSSUM, BASTIEN lo conserverebbero.

APNDICE DOCUMENTAL

267

DOCUMENTO 9. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906469.


CONSULTA PARZIALE DEL I MARZO 1906. MONS. GASPARRI PRESIDENTE. MONS. SEBASTIANELLI; MONS. POMPILI; P. WERNZ; P. PALMIERI; P. VAN ROSSUM; P. BASTIEN. Mons. E Pacelli assistente. Si termina lesame dello schema n. II del CAP. X DE DIVORTIIS. CAN. 33. Si conviene di sopprimere al par. I le parole expensis rei, perch qui entra la competenza dei tribunali civili, e di unire in un solo i due paragrafi, facendo comune ad ambedue la clausola del par. I nisi iudex in utroque caso pro ipsorum..., perch potrebbe accadere che il coniuge fedele sia stato il colpevole e che allora il giudice stimi pi conveniente affidare ad altra persona fedele, ad esempio ad un tutore, la catolica educazione della prole. WERNZ fa notare la importanza di affermare il principio contenuto in questo canone, massime ai giorni nostri. Crede inoltre necessario per i nostri tempi dire qualche cosa della competenza dellautorit ecclesiastica nelle cause di separazione; ma osserva che di ci si potr parlare nella parte giudiziale. CAN. 38 PAR. I. MONS. PRESIDENTE osserva come publicum qui significa quod in iudicio probari potest. Crede che questa significazione del publicum debba essere adottata anche nel De impedimentis in genere in sostituzione dellaltra puramente burocratica.

469

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

268

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

WERNZ conviene, ma osserva che bisogna qui aggiungere ab utraque parte IMPEDIMENTI CONSCIA, perche, essendo sufficiente per la prova in giudizio che limpedimento sia conosciuto da due o tre persone, potrebbe accadere, ad esempio, che uno degli sposi lo ignorase. PALMIERI E POMPILI accettano questaggiunta. Osservano difatti come, secondo la prassi della S. Penitenziaria, quando una sola della parti conosce limpedimento, se laltra parte si pu ammonire, si rinnova il consenso coram partibus et duobus testibus confidentibus; altrimenti si provvede colla sanazione in radice. CAN. 41. PALMIERI ha difficolt per la forma di questo canone, perch in esso si mette come cosa principale leffetto secondario della fictio iuris per cui la validit del matrimonio quoad effectus canonicos retrotrahitur ad initium. Comincierebbe perci da ci che costituisce lessenza della sanazione in radice, dicendo che essa est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur e poi aggiungerebbe et per fictionem iuris quoad affectus canonicos retrotrahitur ad initium matrimonii od anche ad praeteritum, per lasciare insoluta la questione se si possa sanare in radice a momento cessationis impedimenti un matrimonio nullo in principio per un impedimento di diritto divino, es. ligaminis. WERNZ conviene anche egli nellosservazione del P. Palmieri. Dice che bisogna cominciare dallelemento reale della sanatione in radice, cio che est convalidatio matrimonii a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege ecclesiastica de renovando consensu; ed osserva che su questo punto vi la confusione negli autori, giacch vi sono alcuni autori anche recenti i quali sostengono che colla sanatione in radice il matrimonio vere et obiective convalidato ex nunc ossia ab initio. Poi parlerebbe della fictio iuris quoad effectus canonicos sia quanto agli sposi che quanto alla prole. Crede che il canone uti iacet potr essere non bene inteso, sebbene spiegato poi dal canone seguente. MONS. PRESIDENTE difende la redazione del canone uti iacet, la quale, a suo parere, corrisponde perfettamente alla vera figura giuridica della sanatione in radice. La Chiesa convalida il matrimonio, utique per fictionem iuris e non vere et obiectiva. Il che sarebbe assurdo usque ab initio, e come conseguenza si ha la dispensa della rinnovazione del consenso e la legittimazione della prole. Crede tuttavia che potrebbero unirsi i canoni 41 e 42. Si passa ad esaminare la redazione n. II del Cap. XII De secundis nuptiis.

APNDICE DOCUMENTAL

269

DOCUMENTO 10. ESQUEMA C DE MATRIMONII CONVALIDATIONE470.


CAP. XI. De matrimonii convalidatione. ART. I. DE CONVALIDATIONE SIMPLICI. CAN. 57. Convalidatio matrimonii eo spectat ut ex apparenti verum matrimonium incipiat existere. CAN. 58. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessati sive dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur. CAN. 59.

470

El Esquema C est recogido en un fascculo de 24 pginas numeradas. Adems se incluye el Esquema V del Cap. VI De consensu matrimonialis (cann. 1-14), el Esquema II del Cap. VII De matrimonii forma (cann. 15-25), el Esquema IV del Cap. VIII De tempore et loco celebrationis matrimonii (cann. 26-29), el Esquema IV del Cap. IX De matrimonii effectibus ( cann. 30-39), el esquema III del Cap. X De divortiis (cann. 40-56), el Esquema C De matrimonii convalidatione (cann. 57-66) y el esquema III del Cap. XII De secundis nuptiis (cann. 67-69). ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

270

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium. CAN. 60. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte impedimenti conscia renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet (1)471. CAN. 61. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto. CAN. 62. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma. ART. II. De sanatione in radice. CAN. 63. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retroacta ad matrimonii initiunt, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovatio consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

471

Con questo canone si modifica il diritto vigente, che presentava gravissime prattiche difficolt. Esigendo la cerziorazione della parte ignara e la rinnovazione del consenso di ambedue le parti.

APNDICE DOCUMENTAL

271

2. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retroagitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos. 3. Fictitia retroactio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium et quoad aliquos tantum canonicos effectos (1)472. CAN. 64. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus (2)473. CAN. 65. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. CAN. 66. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

472

473

Il P. Wernz, in luogo dei tre paragrafi del testo, porrebbe un canone concepito cos: Sanatio in radice est convalidatio matrimonii a momento concessae sanationis cum dispensatione vel cessatione impedimenti iuris ecclesiastici et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum fictiva retroactione quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis matrimonii. Il P. Palmieri porrebbe: ... est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur, et per fictionem iuris effectus canonici retrotrahuntur ad initium matrimonii (o pi generalmente ad praeteritum). Cos il decreto del S. Offizio del 2 Marzo 1904. Il P. Van Rossum col P. Bastien lo mantiene, perch lo crede giusto; ma non sarebbe alieno anche dal sopprimerlo, perch lo crede inchiuso nel Can. 65 1. Gli altri lo vorrebbero sopresso, perch non si deve negare alla Chiesa una facolt che i pi le attribuiscono con ragioni gravi ed importante per il bene delle anime.

272

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

APNDICE DOCUMENTAL

273

DOCUMENTO 11. ACTA DE LA CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906474.


Schema finale inviato alla Consulta Generale CONSULTA PARZIALE DEL 5 APRILE 1906 MONS. GASPARRI PRESIDENTE. MONS. DE LAI; MONS. SEBASTIANELLI; MONS. POMPILI; P. WERNZ; P. VAN ROSSUM; P. BASTIEN; P. JANSSENS. Mons. E. Pacelli assistente. Si prende ad esame lo schema dufficio n. III del CAP. XI DE MATRIMONII CONVALIDATIONE. CAN. 57. Si sopprime. CAN. 58 PAR. 2. POMPILI, per evitare la forma scolastica del paragrafo, propone di formularlo cos: Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur, etiamsi initio utraque pars.... Si approva. CAN. 60 PAR I. DE LAI trova difficolt nelle parole ab utraque parte IMPEDIMENTI CONSCIA, perch limpedimenti conscia potr essere interpretato come condizionale, e si conchiuder che, se una parte non est impedimenti conscia, non deve rinnovarre il consenso. Opina che, prestandosi le parole impedimenti conscia a una falsa interpretazione, si debbano sopprimere, tanto pi che rimane sempre vero ci che con quelle parole voleva indicarsi, cio che se limpedimento pubblico ma conosciuto da una sola delle parti, laltra parte deve essere cerziorata. Si dice difatti che consensus AB UTRAQUE PARTE
474

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

274

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

RENOVANDUS EST; ora, per rinnovare il consenso secondo la nozione data al precedente Can. 59, la parte che ignora limpedimento, deve necessariamente essere cerziorata. POMPILI conviene. Ci corrisponde alla regola generale seguita dalla Penitenziaria, che cio il consenso sia rinnovato da ambedue le parti. Solo fa eccezione, quando si prevede che tale cerziorazione sia pericolosa. Si conviene di sopprimere impedimenti conscia. CAN. 63. BASTIEN vorrebbe che si aggiungesse che la sanazione in radice si d talvolta anche PARTIBUS INSCIIS. POMPILI osserva che, secondo una Instruzione del Card. Cagiano Penitenziere Maggiore, la sanazione in radice generalmente non si da insciis partibus e se talvolta si d, quando la nullit del matrimonio avvenuta per colpa dellautorit ecclesiastica. Non crede prudente di porre quellaggiunta. Quanto alla definizione della sanazione del matrimonio in radice, si conviene di porre nel testo la redazione del P. Wernz, mantenendo in nota laltra del P. Palmieri. CAN. 64. PAR 2. VAN ROSSUM mantiene la sua opinione espressa in nota. Dice che non vi pu essere consenso matrimoniale, quando non vi capacit naturale. WERNZ insiste per la soppressione, tanto pi perch, ponendosi questo canone nel Codice, si avrebbe una definizione ex cathedra, e quindi il decreto del S.O. diverrebbe irreformabile. Dopo di ci si prendono brevemente ad esame i due VOTI dei Consultori D. Lorenzo JANSSENS O.S.B. e P. Claudio BENEDETTI C.SS.R. sul TIT. VIII DE SACRAMENTALIBUS. Si cfr. lo schema sufficio n. I. E. Pacelli assistente.

APNDICE DOCUMENTAL

275

DOCUMENTO 12. ESQUEMA D DE MATRIMONII CONVALIDATIONE475.


CAP. XI. De matrimonii convalidatione ART. I. De convalidatione simplici CAN. 57. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit. CAN. 58. Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium. CAN. 59.

475

El Esquema D se contiene en un fascculo de 24 pginas numeradas, al que adems se acompaa el Esquema VI del Cap. VI De consensu matrimoniali (cann. 1-14), el Esquema III del Cap. VII De matrimonii forma (cann. 15-25), el Esquema V del Cap. VIII De tempore et loco celebrationis matrimonii (cann. 26-29), el Esquema V del Cap. IX De matrimonii effectibus (cann. 30-39), el Esquema IV del Cap. X De divortiis (cann. 40-56), el Esquema D De matrimonii convalidatione (cann. 57-65) y el Esquema IV del Cap. XII De secundis nuptiis (cann. 66-68). ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 55.

276

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum satis est ut renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet (1)476. CAN. 60. 1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret (2)477. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto. CAN. 61. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma. ART. II. De sanatione in radice. CAN. 62. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis matrimonii. 2. Retrotractio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium; item dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest

476

477

Con questo paragrafo si modifica il diritto vigente, che presentava gravissime prattiche difficolt, esigendo la cerziorazione della parte ignara e la rinnovazione del consenso di ambedue le parti. Mons. De Lai sopprimerebbe questo primo paragrafo.

APNDICE DOCUMENTAL

277

uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine retroactione (1)478. CAN. 63. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus (1)479. CAN. 64.

478

479

Il P. Palmieri in luogo dei due paragrafi del testo, porrebbe un canone concepito cos: Sanatio in radice est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur, et per fictionem iuris effectus canonici retrotrahuntur ad initium matrimonii (o pi generalmente ad praeteritum). Cos il decreto del S. Offizio del 2 Marzo 1904. Il P. Van Rossum col P. Bastien lo mantiene, perch lo crede giusto; ma non sarebbe alieno anche dal sopprimerlo, perch lo crede inchiuso nel Can. 64 1. La maggioranza lo vorrebbe soppresso, perch non si deve negare alla Chiesa una facolt che i pi le attribuiscono con ragioni gravi ed importante per il bene delle anime; ora, rimanendo questo canone nel codice, ne seguirebbe che la Santa Sede definirebbe ex cathedra che no le compete tale facolt.

278

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. CAN. 65. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

APNDICE DOCUMENTAL

279

DOCUMENTO 13. ACTA DE LA CONGREGACIN ESPECIAL DE 30 DE ABRIL DE 1906480.


CONGREGAZIONE SPECIALE DE 30 APRILE 1906. EMI FERRATA, GENNARI, CAVICCHIONI, VIVES, CAVAGNIS. Mons. GASPARRI Segretario Mons. Pacelli assistente. DE HIS QUAE MATRIMONII CELEBRATIONI PRAEMITTI DEBENT (Schema n. I). CANN. 33 e 30. GENNARI al Can. 33, riferendosi a quanto espresse la scorsa volta, legge la Istruzione del S. Officio del I febbraio 1865, confermata dalla medesima S. C. il 30 Nov. 1898. Mons. Segretario fa per osservare come questa Istruzione riguarda propriamente non le pubblicazioni, ma il processetto. Il canone uti iacet riproduce il diritto vigente, a norma della Istruzione del S. Officio 29 Agosto 1890 n. 2. GENNARI osserva che ad ogni modo il canone oscuro, e tutto in esso rimesso al parroco. Ocorre invece dare norme precise; altrimenti ne verranno molti matrimonii nulli. Vorrebbe perci che le pubblicazioni dovessero farsi anche in locis ubi coniuges commorati sint saltem per annum post pubertatem (il tempo di un anno corrisponde a quello fissato nella succitata Istruzione del S. O.), stabilendo inoltre che quante volte le pubblicazioni devono esser fatte fuori della parrocchia, sia necessario lintervento dellOrdinario. Gli Emi accettano queste proposte dellEmo Gennari.

480

Es un fascculo de dos folios mecanografiados y firmados en la ltima hoja por E. Pacelli. La reunin trat el Esquema I De his quae matrimonii celebrationi praemitti debent, y el Esquema I De impedimentis in genere. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

280

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

GENNARI crede inoltre necessario aggiungere al Can. 30 (modificato secondo le risoluzioni prese nalla passata Congregazione) che, quallora il parroco non possa aver due testimoni i quali attestino dello stato libero delle parti per il tempo durante il quale esse han dimorato altrove, debba allora ricorrere, come ad ultimo rimedio al giuramento suppletorio delle parti medesime, purch siano degne di fede. VIVES, allargando il pensiero dellEmo Gennari, propone di porre un canone generale in questo senso: Quando fatte tutte le investigazioni, non si hanno risultati sufficienti, ma rimangono ancora dei dubbi sulla assenza di impedimenti, il parroco ricorra al giuramento suppletorio delle parti; aggiungendo, per il caso speciale contemplato dallEmo Gennari: praesertim quoad eos qui alibi tanto tempore commorati fuerint ut facile potuerint aliquod canonicum impedimentum contrahere. Gli Emi accettano. FERRATA osserva come in questo modo si sono stabilite basi sufficienti e norme precise per ch gli Ordinari e i parroci possano assicurarsi della assenza degli impedimenti; ma occorre guardarsi dallo stabilire un esagerato formalismo, il quale avrebbe per conseguenza di aumentare i concubinati. DE IMPEDIMENTIS IN GENERE (Schema n. I). CAN. 1. Gli Emi adottano la redazione del testo, sopprimiendo la parola competenti, che ritengono non necessaria. In fatti, non pu dirsi tale il IUS che non competente, ossia che non ha forza di obbligare. CAN. 2. VIVES si dichiara contrario alla nota che ritiene pericolosissima. Osserva che se gli eretici si esimeranno dagli impedimenti matrimoniali di diritto ecclesiastico, essi potranno validamente contrarre anche in quei gradi e in quelle condizioni in cui Sedes Apostolica non solet dispensare. Ma anche qualora con una clausola speciale si rimediasse a questo inconveniente, nota I che la Chiesa ha ritenuto sempre come nulli i matrimonii contratti dagli eretici con impedimenti di diritto ecclesiastico; 2 che praticamente bene spesso tale nullit facilita le conversioni al cattolicismo; 3 che, daltra parte, agli inconvenienti derivati dalla nullit del matrimonio porta riparo la buona fede, in cui si travano generalmente le parti, nate ed educate nelleresia. Del resto gli impedimenti saranno diminiuti; onde gli eretici si troveranno sempre in condizioni migliori delle attuali. Crede opportuno che questa questione venga sottoposta alla S. C. del S. Officio. Gli altri Emi convengono di interrogare su questo punto la S. C. del S. Offizio. CAN. 5.

APNDICE DOCUMENTAL

281

Mons. Segretario fa osservare come la definizione dellimpedimento pubblico e occulto data nella redazione del testo definizione, per cos dire burocratica, la quale cio serve attualmente a determinare la competenza della Penitenzierie e della Dataria, e d luogo a mille difficolt e dubbi; mentre che la definizione giuridica quella data nella nota (I) a pag. 3. Tanto pi che secondo questultima definizione sintende impedimento pubblico e occulto per la convalidazione del matrimonio; onde mantenendo la definizione del testo, si avrebbero due distinte nozioni. GENNARI osserva come secondo la definizione data nella nota, se limpedimento fosse conosciuto soltanto da due persone segrete, sarebbe tuttavia pubblico, perch probari in foro externo posset; ora ci eccessivo. Crede che la redazione del testo uti iacet stia bene, e corrisponde alla nozione ritenuta fino ad ora, bisognerebbe almeno aggiungere che limpedimento si considera ancora come occulto, quando sia conosciuto da poche persone, delle quali si sicuri che non lo riveleranno. Gli Emi, riservandosi di ritornar sopra a questo gravissimo argomento, adottano per ora la seguente redazione: Impedimentum est publicum quod probari in foro externo potest; si tamen a paucis discretis personis cogniscitur ita ut facile evulgari non praevideatur, habeatur uti occultum, unendo cos le due idee. Inoltre, su proposta dellEmo Vives, aggiungono il paragrago seguente: In dubio an impedimentum sit publicum vel occultum, retineatur uti occultum, per togliere facili angustie di coscienza, specialmente per i confesori. CAN. 9. VIVES sopprimerebbe et parochi, perch altrimenti si verrebbe a riconoscere che il parroco possa dare un precetto; il che sarebbe cosa totalmente nuova. Gli Emi convengono in questa soppressione. CAN. 11. Si pone nova impedimenta introducens. CAN. 12. Si pone immediatamente dopo il Can. 10, e si sopprime impedimento proportionata. CAN. 13. Si approva questo canone colle modificazioni di diritto che esso introduce. Si sopprime la parola cuiusque. CAN. 14. Si approva.

282

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

CAN. 15. GENNARI afferma che secondo linsegnamento dei Teologi (tra i quali S. Alfonso, che non contradice in qeusto a Roncaglia, Pignatelli, ecc.), quando non vi tempo di ricorrere allautorit diocesana e la celbrazione del matrimonio non si pu differire senza timore di gravi mali, il parroco potrebbe dichiarare che la legge ecclesiastica, ossia limpedimento, anche pubblico, non obbliga in tal caso. Onde aderisce alla proposta di Mons. Giorgi espressa nella nota (2). Anche agli altri Emi aderiscono alla proposta di Mons. Giorgi. CAN. 17. FERRATA trova che non vi sia perfetto nesso logico nella prima parte del canone tra foro esterno e impedimento occulto. Inoltre oserca che se la dispensa stata data etiam pro foro externo ed stata perci notata nei libri parrocchiali, limpedimento eo ipso divenuto pubblico natura sua; onde gli fa difficolt letsi postea occultum impedimentum publicum evaserit. Mons. Segretario osserva come nellinciso etsi la parola publicum ha il senso di notorium; onde ad evitare la difficolt fatta dallEmo Ferrata si potrebbe sostituire notorium a publicum. Gli Emi approvano. VIVES alla seconda parte vorrebbe espresso che il matrimonio gi valido prima della nuova dispensa pro foro externo. FERRATA osserva che dal momento che limpedimento in realta stato gi tolto, non si pu pi propriamente parlare di nuova DISPENSA. Vorrebbe che si trovasse unespressione pi esatta. Gli Emi convengono di porre per ora alla seconda parte si dispensatio concessa fuerit pro solo foro interno et impedimentum publicum evaserit, incaricando per Mons. Segretario di interpellare in proposito Mons. Pompili, per conoscere la prassi della Penitenzieria su questo punto. Pacelli, assistente.

APNDICE DOCUMENTAL

283

DOCUMENTO 14. ACTA DE LA CONGREGACIN PARTICULAR DE 21 DE MAYO DE 1906481.


CONGREGAZIONE PARTICOLARE DEL 21 MAGGIO 1906 EMI. FERRATA, GENNARI, CAVICCHIONI, VIVES, CAVAGNIS. Mons. GASPARRI Segretario Mons. Pacelli assistente. DE CONSENSU MATRIMONIALI (Schema dufficio n. I). Gli Emi convengono di conservare uti iacet la rubrica di questo capo, anzich adottare quella proposta in nota del P. Wernz, perch limpedimento propriamente detto consiste nella inabilit della persona a contrarre il matrimonio, mentre in questo capo si considera il matrimonio nullo per difetto del necessario consenso. CAN. 2. Mons. Segretario fa osservare che scopo di questo canone di indicare il minimum necessario ex parte intellectus ut matrimonialis consensus haberi possit. Non si richiede difatti che le parti conoscano il modo della generatione (il che non di rado ignorano le fanciulle educate in famiglie cristiane), ma necessario che le parti conoscano che il matrimonio una societ diretta alla procreazione della prole. Onde sarebbe nullo il matrimonio se le parti credessero che il matrimonio sia una societ puramente amichevole (mutuum adiutorium). Cos pure crede che sarebbe nullo, se le parti intendessero di contrarre il matrimonio solo ad sedandam concupiscentiam, ignorando che da essa segue la procreazione della prole (caso del resto metafisico), giacch allora sarebbe non societ coniugale, ma societ di piacere.

481

Se recoge en un fascculo de dos folios mecanografiados y firmados al final por E. Pacelli. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

284

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Gli Emi convengono, ma opinano che sarebbe forse migliore la forma negativa proposta da alcuni Consultori Non habetur conensus matrimonialis, si contrahentes ignorent, matrimonium esse societatem.... CAN. 3. GENNARI vorrebe posta la definizione dellerror qualitatis redundans in personam, affine di dar luce in un punto cos oscuro ed ambiguo. Direbbe Si error est in qualitate quae unice intenditur, quidquid sit de persona. FERRATA e VIVES credono difficile dare su questo punto una definizione : vi saranno sempre difficolt. Lascerebbero com questa frase, nata ai Canonisti. GENNARI aggiungerebbe al 2 un n. 3 cos concepito: Si qualitas deducatur in pactum et ipsa deficiat. VIVES crede che, se si accetta laggiunta proposta dallEmo Gennari, necessario esprimere ut conditio sine qua non. Gli altri Emi per osservano che nella anzidetta aggiunta dellEmo Gennari non si riguarda propriamente lERRORE (al quale si riferisce il presente canone), ma la CONDIZIONE, venendo a mancare la quale, non vi pi consenso n matrimonio. CAN. 4. Mons. Segretario fa osservare come la forza del canone sta nella parola SIMPLEX error, la quale sufficientemente esprime il concetto. Cio io credo che sia ammesso il divorzio, e in questa credenza contraggo il matrimonio; il matrimonio in tale caso vale. Invece sarebbe invalido, se lesistenza del divorzio non costituisse um semplice errore, ma fosse posta come consizione sine qua non al consenso; ad esempio se io dicessi: contraggo matrimonio, PURCH sis permesso il divorzio. Gli Emi approvano il canone uti iacet. CAN. 5. Mons. Segretario spiega il valore di questo canone. Due, ad esempio, si sono uniti col solo vincolo civile, pur non ignorando la nullit di tal matrimonio; mancato necessariamente il consenso matrimoniale? No; tanto vero che la S. Sede sana in radice quotidianamente tali matrimoni. VIVES approva, e aggiunge che, data la prassi della S. Sede, la sentenza contraria non pi opinione, errore.

APNDICE DOCUMENTAL

285

Gli Emi approvano il canone con una lieve modificazione di forma. CAN. 6. Gli Emi approvano pienamente il canone. CAN. 7 1. FERRATA, GENNARI, VIVES preferiscono la redazione del P. Palmieri proposta nella nota. In tal modo rimane soppressa la clausola in ordine ad extorquendum consensum coniugalem. CAN. 7 2. Mons Segretario dice che con questo si esclude la falsa sentenza tenuta da alcuni autori, secondo la quale nullo (in foro interno) il matrimonio contratto sub metu etiam levi, ma dante causam contractui, cio senza del quale non sarebbe stato contratto il matrimonio. Il timore reverenziale non escluso; esso talvolta per una fanciulla pu essere gravissimo. Gli Emi approvano il . CAN. 8 e 9. Gli Emi al Can. 8, per far pi chiaramente intendere che lespressione del consenso verbis non ad validitatem, convengono di porre ... neque liceat parocho aequipollentia signa admittere, nisi.... Approvano la innovazione del diritto contenuta nel Can. 9. Inoltre per escludere anche il matrimonio per telefono, per telegrafo, ecc. (Cfr. losservazione del Consultore Pezzani al Can. 9), convengono di porre un canone redatto nella sostanza cos (al luogo dei Can. 8 e 9): 1. Ut validum sit matrimonium, sponsi personaliter praesentes sive per se sive per procuratorem esse debent. 2. Sponsi matrimonialem consensum verbis exprimere debent, neque liceat parocho aequipollentia signa admittere, nisi partes loqui nequeant. CAN. 10 1. Gli Emi convengono di modificare questo , adottando le medesime disposizioni stabilite per la forma degli sponsali. CAN. 10 3.

286

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Gli Emi convengono che si richiedano per il submandato le stesse formalit che per il mandato. CAN. 12. Gli Emi correggono questo canone nel senso che il ricorso allOrdinario si richiegga soltanto nel caso in cui tempus suppetat. CAN. 13 1. Mons Segretario espone le ragioni che hanno indotto la Consulta a proporre questa innovazione del diritto vigente, e fa soprattutto notare la sconvenienza di celebrare il matrimonio sub conditione. FERRATA trova per eccessivo di andare fino alla nullit del matrimonio. Si limiterebbe a porre un precetto al parroco di non ammettere le condizioni nella celebrazione del matrimonio. GENNARI inclina anchegli a porre piuttosto un precetto al parroco. VIVES, CAVICCHIONI son favorevoli al canone uti iacet. CAN. 13 2. Mons. Segretario fa notare come la frase pro non adiecta habeatur, desunta dalla decretale di Gregorio IX in questa materia, deve evidentemente intendersi nel senso di una praesumtio iuris, che vale finch non si provi che la condizione sia stata veramente apposta, perch in questo caso mancherebbe il consenso matrimoniale, che dalla legge ecclesiastica non pu esser supplito. FERRATA vorrebbe che ci fosse espresso con dizione pi chiara, affine di evitare il pericolo che quella frase sia intesa nel senso che in ogni caso la condizione deva considerarsi per non apposta ed il matrimonio aversi per valido. CAVAGNIS propone la seguente formula Adiectio conditionis ante matrimonium non praesumitur, sed probanda est. Gli Emi adottano questa formula, e convengono che, poich le diverse condizioni (lecite, turpi, contra substantiam matrimonii, ecc.) hanno effetti diversi, occorre qui riassumere la dottrina canonica su questo punto. CAN. 14. Gli Emi approvano questo canone, come conforme alla pratica della Penitenzieria e del S. Offizio. E. Pacelli assistente.

APNDICE DOCUMENTAL

287

APNDICE DOCUMENTAL

289

DOCUMENTO 15. ACTA DE LA CONGREGACIN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906482.


CONGREGAZIONE PARTICOLARE DEL 18 GIUGNO 1906 EMI FERRATA, GENNARI, CAVICHIONI, VIVES, CAVAGNIS. Mons. GASPARRI Segretario Mons. Pacelli assistente. CAP. XI DE MATRIMONII CONVALIDATIONE (Schema n. I) CAN. 59. Mons. Segretario fa notare come qui IMPEDIMENTUM PUBLICUM = quod in foro externo probari potest. Al 2 si pone Si sit occultum ET utrique...; inoltre per maggior chiarezza si aggiunge satis est ut AB UTRAQUE PARTE renovetur....... CAN. 60 I. Gli Emi convengono di sopprimere linciso dummodo causa, propter quam consensus defuerat cessaverit, (come anche hanno domandato alcuni Consultori), perch potrebbe accadere che, anche perdurando la causa, la parte, che non pose il consenso, mutata la volont, lo ponga. CAN. 62. Gli Emi approvano, come pi completa, la redazione del testo con qualche modificazione di forma. CAN. 63 2. Mons. Segretario riferisce che anche la grande maggioranza degli altri Consultori (oltre quelli componenti la piccola Consulta, dei quali si parla in nota)

482

Se recoge en un fascculo de dos folios mecanografiados. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

290

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

favorevole per la soppressione di questo . Riassume gli argomenti che militano contro quel decreto del S. Officio, in quanto nega alla Chiesa la potest stessa di sanare in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, il matrimonio contratto cum impedimento iuris naturalis vel divini; argomeni che si possono vedere nel suo trattato De matrimonio, vol II, n. 907 e 1444. Crede che occorrerebbe almeno dire, anzich non POTEST sanare, semplicemente non SANAT, con che si esprimerebbe il fatto che la S. Sede non sana quei matrimoni, non si negherebbe la potest. Gli Emi convengono che si domandi alla S. C. del S. O. se nel suo decreto del 2 Marzo 1904 colle parole matrimonium contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini NON POSSE sanari in radice ha inteso negare alla Chiesa quella potest, ovvero semplicemente esprimere la disciplina della S. Sede su tal punto, disciplina che in avvenire potrebbe essere modificata.

APNDICE DOCUMENTAL

291

DOCUMENTO 16. ACTA DE LA CONGREGACIN PARTICULAR DE 2 DE JULIO DE 1906483.


CONGREGAZIONE PARTICOLARE DEL 2 LUGLIO 1906 EMI FERRATA, GENNARI, CAVICCHIONI, VIVES, CAVAGNIS Mons. GASPARRI Segretario Mons. Pacelli assistente. CAP. III DE IMPEDIMENTIS IN GENERE (Schema II) CAN. 42 2. Gli Emi convengono che la questione se gli eretici debbano dichiararsi legati dagli impedimenti matrimoniali, stante la sua gravit, venga sottoposta alla S. C. del S. Uffizio. CAN. 44. Mons. Segretario fa notare che tale il senso che ad impedimento pubblico e ad impedimento occulto d la S. C. del Concilio; e tale pure il significato che impedimento pubblico e impedimento occulto hanno quando si trata della convalidazione del matrimonio. La sola difficolt che diverso il senso dato a quelle parole dalla Penitenzieria e dalla Dataria; ma si tratta di distinzione puramente burocratica. Gli Emi approvano il canone. CAN. 45.

483

Recogida en un fascculo de dos pginas mecanografiadas por ambas caras. En la sesin de este da se someti a examen el Esquema II del Captulo III De impedimentis in genere, el Esquema II del Captulo IV De impedimentis impedientibus, y el Esquema II del Captulo V De impedimentis dirimentibus. No est firmado en la ltima hoja. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

292

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

VIVES propone di sopprimere la parala privato, perch il canone sarebbe vero anche se si trattasse di incomodo pubblico; ad es., se il matrimonio di un Re (al quale ostasse un impedimento dirimente) fosse molto utile alla nazione. CAN. 51. Mons. Segretario propone di aggiungere un 2 cos concepito: In impedimentis autem ex sacro presbyteratus ordine et affinitate in primo grado lineae rectae ex licita copula provenientibus Ecclesia dispensare non solet, ritenendo utile determinare quali siano gli impedimenti dai quali la Chiesa non suole dispensare. Gli Emi approvano. CAN. 54 2. Si pone ... parochus de concessa dispensatione Ordinarium certior en faciat eamque adnotet in libro matrimoniorum. CAN. 55. Mons. Segretario ricorda che il foro esterno o interno, e il foro interno si suddivide alla sua volta in sacramentale e extrasacramentale. Ora, per evitare le difficolt che possono nascere nel caso in cui venga a divulgarsi un impedimento gi occulto e che fu dispensato solamente pro foro interno, senza che della data dispensa consti in foro esterno, stabilirebbe che tutte le dispense concesse in foro esterno extrasacramentale debbano essere notate nel libro segreto dei matrimoni, di guisa che esse valgano anche pro foro externo. Onde il canone dovrebbe essere concepito cos: Dispensatio extra forum sacramentale concessa super impedimentuo occulto, adnotetur in libro secreto diligenter ab Episcopo asservando, nec alia dispensatio est necessaria, etsi postea occultum impedimentum publicum evaserit; sed ea necessaria est pro foro externo, si dispensatio concessa fuerat pro foro sacramentali tantum. Nota ancora che, sebbene la dispensa sia stata annotata, limpedimento rimane sempre occulto, perch si tratta di libro segreto, che quindi non si pu produrre, onde limpedimento non si pu provare in foro esterno; come accadrebbe se esso fosse conosciuto da due persone legate da segreto, le quali perci non potrebbero attestarlo in foro esterno. Gli Emi approvano la proposta modificazione. CAN. 57 1.

APNDICE DOCUMENTAL

293

Si conviene di sopprimere lultima parte et dispensatio concessa.... Questa disposizione, infatti era stata posta in vista della grande difficolt che vi era nel computare gli impedimenti molteplici di consanguinit ed affinit, o quindi i facili484 errori e matrimoni nulli; ma ora che limpedimento di consanguinit e di affinit stato ridotto al secondo grado, non sembrano pi possibili gli errori, e perci non sembra pi necessaria quella misura. CAN. 58. Mons. Segretario dice che la ragione della prima parte del canone sta in ci, che la S. Sede, conoscendo tutti gli impedimenti, forse non concederebbe la dispensa; la seconda parte poi contiene un cambiamento del diritto vigente. FERRATA non vede la ragione della differenza tra la prima parte e la seconda, verificandosi anche per questa la ragione addotta da Mons. Segretario per la prima; la S. Sede, cio, non avrebbe forse concessa la dispensa, se avesse conosciuto laltro impedimento. Trova quindi poco logica la diversit di disposizioni per i due casi. GENNARI E VIVES trovano equo il mutamento del diritto nella seconda parte. FERRATA crede che almeno conviene esprimere cos la seconda parte: Si tamen impedimentum..., eadem S. Sedes indulget ut Episcopus suis facultatibus uti possit, per far comprendere in tal modo che si tratta di un indulto. Si approva. CAN. 61. Si sopprime linciso si ad expedire iudicaverit, facendo cos di quella notificazione un obligo generale, essendo sempre espediente, anzi, necessario, che lOrdinario del luogo ove si celebra il matrimonio, sappia della concessa dispensa (N. B. Le parole si id expedire iudicaverit si trovano nel decreto del S. Ufficio 20 Febr. 1888, n. 4 della seconda parte, da cui desunto il presente canone).

484

Estas palabras o quindi i facili impresas estn tachadas, y, manuscrito encima por Pacelli, se aade: donde seguivano facilmente.

294

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

CAN. 62 1. Si fanno queste modificazioni di forma ... nequeunt occasione dispensationis aliquod emolumentum exigere,... excepta pro non pauperibus modica aliqua praestatione titulo....

APNDICE DOCUMENTAL

295

DOCUMENTO 17. ESQUEMA E DE MATRIMONII CONVALIDATIONE485.


CAP. XI. De matrimonii convalidatione. ART. I. De convalidatione simplici. CAN. 28. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi ab initio utraque pars verum consensum praestiterat nec postea revocaverit. CAN. 29. Renovatio consensus debet esse non mera ratihabitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, rursus declaret se velle matrimonium. CAN. 30. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut ab utraque parte renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

485

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

296

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

CAN. 31. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto. CAN. 32. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma. ART. II. De sanatione in radice. CAN. 33. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum. 2. Retrotractio fieri potest vel ad matrimonii initium, vel ad tempus intermedium. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione. CAN. 34. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

APNDICE DOCUMENTAL

297

CAN. 35. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. CAN. 36. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

APNDICE DOCUMENTAL

299

DOCUMENTO 18. ACTA DE LA CONGREGACIN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906486.


CONGREGAZIONE PARTICOLARE DEL 6 AGOSTO 1906 EMI FERRATA, GENNARI, CAVICCHIONI, VIVES. Mons. GASPARRI Segretario Mons. Pacelli assistente. CAP. XI = De matrimonii convalidatione (Schema II). CAN. 28 PAR. 2. Si approva questo paragrafo, che enuncia il fondamento della sanazione in radice. In essa cio la Chiesa dispensa dalla legge ecclesiastica della rinnovazione del consenso. GENNARI porrebbe ... requiritur AD VALIDITATEM etiamsi ..., per esprimere chiaramente che la rinnovazione del consenso si richiede ad validitatem. FERRATA sopprimerebbe la parola verum. CAN. 29. FERRATA sopprimerebbe le parole non mera ratihahitatio prioris consensus, sed e a priori distinctus et independens. CAN. 30.

486

El acta es un documento de 3 folios mecanografiados, escrito en italiano y con algunos aadidos a mano con la caligrafa de Pacelli. En la reunin de este da se discutieron los cann. 28 2, 29, 30, 31 3, 33 y 35 del Esquema II (que nosotros denominamos E) del Captulo XI De matrimonio revalidatione, y los cann. 37 y 38 del Esquema II del Captulo XII De secundis nuptiis. Al final est firmado por Pacelli. Al Captulo De secundis nuptiis viene asignado el nmero XI, que es, una errata. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 56.

300

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Al par. I si pone in fine in forma a iure praescripta. Si approva parimenti il par. 3 che toglie molte difficolt. CAN. 31 PAR. 3. FERRATA propone la seguente redazione pi chiara: Si fuit externus et publicus, necesse est... in forma a iure praescripta; si fuit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio.... CAN. 33. Al par. I si pone a momento concessionis gratiae. Al par. 2 si pone Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse caveatur. Al par. 3 lEmo FERRATA propone di sopprimere lultimo inciso vel sine ulla retrotractione, che sembra in collisione con par. I ove la retrotractio si pone come elemento essenziale. Mons. Segretario osserva che collisione propriamente non v, giacch in questo paragrafo si tratta di sanatione in radice imperfetta, ma quellinciso si pu ben sopprimere, perch inchiuso nel Can. 28 par. 2. CAN. 35. FERRATA ha difficolt nelle ultime parole: sive (consensus) ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. Si trata difatti di matrimonio nullo ex defectu consensus, e non per altro impedimento; non si vede perci come possa dirsi che il consenso ab initio extitit, e poi fu revocato, almeno nel caso in cui il consenso ab initio extitit in utraque parte. Mons. Segretario per evitare la difficolt dellEmo Ferrata propone di dire: Si in utraque vel alterutra parte deficit al presente: al momento cio in cui si deve concedere la sanazione in radice consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit sive....

APNDICE DOCUMENTAL

301

DOCUMENTO 19. ESQUEMA F DE MATRIMONII CONVALIDATIONE487.


CAP. XI. De matrimonii convalidatione. ART. I. De convalidatione simplici. CAN. 428. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit. CAN. 429.

487

El Esquema F se recoge en un fascculo de 341 pginas, encuadernadas e impresas por la Tipografa Vaticana. Por primera vez se incluyen en un esquema notas a pi de pgina en las que se referencian las fuentes de cada canon, y tambin la opinin de algunos Consultores. El Esquema F, sistemticamente, queda en la Pars I De Sacramentis (cnones 1 a 449), que comprende ocho Ttulos. Est dividido en XII Captulos. En la pgina 121 comienza la regulacin del Ttulo VII De Matrimonio y acaba en la pgina 168; comprende los cnones 299 a 439. Las pginas 164 a 167 tratan el Captulo XI De Matrimonii convalidatione. En la portada puede leerse Liber II De Rebus, que es, evidentemente, un error de impresin remediado en la primera pgina del libro, donde ya aparece bien impreso Liber III De Rebus. El libro rene un total de 850 cnones. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 50.

302

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum. CAN. 430. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in forma iure praescripta. 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret. CAN. 431. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret (1).
(1) C. 21, 30, X, de spons., cit.; c. 2, 4, X, de coniug. serv., IV, 9.

2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in forma iure praescripta; si fuerit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto. CAN. 432. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma (1).
(1) S.C.C., Vigilien., 23 iun., 13 iul., 22 sept. 1725.

ART II. De Sanatione in radice. CAN. 433. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum.

APNDICE DOCUMENTAL

303

2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse caveatur. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel sine ulla retrotractione. CAN. 434. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus(1).
(1) S. Off. 25 april. 1904. Questo paragrafo deve essere preso a nuovo esame.

CAN. 435. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. CAN. 436. Sanatio in radice concedi unive potest ab Apostolica Sede.

APNDICE DOCUMENTAL

305

DOCUMENTO 20. ESQUEMA G DE MATRIMONII CONVALIDATIONE488.


CAPUT XI De matrimonii convalidatione. Art. I. De convalidatione simplici. CAN. 412. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ex utraque parte. C. 7, X, de eo, qui duxit, IV, 7; Bened. XIV, const. Singulari, 9 febr. 1749; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II; instr. 16 sept. 1824, ad 4; 8 iun. 1836; 12 iun. 1850, ad 2; 20 sept. 1854; instr. 9 dec. 1874; S. C. C., Rosnavien., 20 aug. 1780. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit. C. 7, X, de eo, qui duxit, IV, 7; Bened. XIV, const. Singulari, 9 febr. 1749; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II; instr. 9 dec. 1874. CAN. 413.

488

El Esquema G est includo en un libro encuadernado e impreso por la Tipografa Vaticana. La scatola 51, en la que se custodia, tiene una inscripcin en el lomo en la que se lee Schemi. En el interior encontramos dos libros de pastas rojas. En la portada de uno est impreso Liber III De Rebus, 1913. La portada del otro slo tiene una anotacin manuscrita: 1913. Igual que el Esquema F, los cnones estn anotados a pi de pgina con las fuentes, pero a diferencia del F, ya no estn las observaciones de los Consultores. En total tiene 365 pginas y el esquema correspondiente a la convalidacin del matrimonio se encuentra en las pginas 170 a 172. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 51.

306

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum. S. C. S. Off., 8 iun. 1836; 12 iun. 1850, ad 2. CAN. 414. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta. S. C. S., Hispalen., 20 iun. 1609; Constantinopolitan., 2 et 16 dec. 1634; Mediolanen., 13 iul. 1725. 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret. S.C.S. Off., 12 ian. 1769, n. II. CAN. 415. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. C. 2, 4, X, de coniugio servor., IV, 9; S. C. S. Off., instr. 6 apr. 1843; S. C. C., Vigilien., 23 iun., 13 iul. et 22 sept. 1725. 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam coniugalem, sponte prosequatur. 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare forma iure praescripta; si fuerit quidem externus, sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto. CAN. 416. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma. S.C.C, Poloniae, 13 nov. 1638.

APNDICE DOCUMENTAL

307

ART. II De sanatione in radice. CAN. 417. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quod ad effectus canonicos, ad praeteritum. S.C.S. Off., 8 mart. 1900; 2 mart. 1904. 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione. S.C.S. Off., 11 mart. 1868; instr. 9 dec. 1874; 22 aug. 1906, ad 4. CAN. 418. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. S.C.S. Off., 22 aug. 1906, ad 3. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti. CAN. 419. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit renovatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. CAN. 420. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede. S.C.S. Off., 11 mart. 1868; 11 sept. 1878, ad 1; 22 aug. 1906; S.C. de Prop. Fide, 17 ian. 1836, ad 1; 1 iun. 1845.

APNDICE DOCUMENTAL

309

DOCUMENTO EPISCOPORUM,

21.

ANIMADVERSIONES

RIASUNTO DELLE 489 OSSERVAZIONE DEI VESCOVI E SUPERIORI .


CAN. 412.

Provincia Vercellen. In 2 adiungeret salvis canonum sequentium dispositionibus. Episcopus Quilonen. Expungenda censet in 1 verba ex utraque parte, quia in can 414 3 admittitur casus renovationis consensus ex parte impedimenti conscia tantum. Expediret, dicente provincia Aquensi, aliquid praecipere de adnotatione convalidationis matrimonii in libris matrimonialibus.

489

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 60. La caja contiene dos ejemplares encuadernados e impresos por la Tipografa Vaticana. Reproducimos las animadversiones hechas sobre los cnones de la convalidacin del matrimonio (412-420); ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84. Existe abundante documentacin enviada por los obispos de todo el mundo para el proceso de codificacin. La documentacin no est ordenada, pues aparecen mezcladas cartas de obispos de los aos 1904, con otras de 1913 y 1914. Los volmenes que estn impresos en la scatola 60 fueron elaborados a partir de la documentacin de la caja 84; ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. XVIIDoppioni contiene el documento Animadversiones Ordinariorum Provinciae Metropolitanae Strigonensis in Hungaria in Canones schematis Codicis Juris Canonici, qui agunt de Rebus seu Libri III. Es un impreso de 25 pginas. Lleva la fecha: 15 de enero de 1914. Est firmado por Joannes Csernoch, Princeps Primas Regni Hungariae, Archiepiscous Strigoniensis. No hay referencias a los cnones sobre la convalidacin, aunque s alguna referencia al comentar el can. 393 del Esquema G.

310

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Provincia Tolosan. Opinatur dispositionem paragraphi secundae non cohaerere cum Can. 374 quoad renovationem et perseverantiam consensus. Provincia Marianopolitana, excepto Episcopo Joliettensi, desiderat ut modus procedendi in convalidatione matrimonii magis expediatur. CAN. 413. Provincia Ultraiecten. Post verbum declaret scriberet se scire matrimonium suum invalidum esse et ideo se velle inire matrimonium validum. Episcopus Quilonen. Aut omitteret canonem, aut vocabulo actus subiungeret quo partes aut pars impedimenti conscia declarent etc. Vel adderet canoni excepto casu de quo in Can. 414 3. Cardinalis Billot adnotat quoad verba novus voluntatis actus quo... declaret actum voluntatis esse consentire, non autem declarare, nisi forte per actum voluntatis intelligatur actus imperatus, qui simpliciter actus voluntatis nec dicitur nec est. Quoniam definitio debet convenire cuilibet definito, et Can. 414 3 dicitur satis esse ut sola pars impedimenti conscia renovet consensum, idcirco, adnotante Cardinali Lorenzelli, non ita definienda est renovatio consensus, sicut in canone, quia in ea definitione ponitur utraque pars Ipse vero diceret in Can. 413 Renovatio consensus debet esse positivus voluntatis actus quo consentiatur in matrimonium ab initio nullum. CAN. 414. Episcopus Quilonen. In 3 verbo renovet adderet etiam copulam animo coniugali admittendo. Eadem verba subiungeret in can 415 3. Provincia Toletan. Petit an perseverantia actus sit novus actus de quo in Can. 413. Provincia Viennen. Verbis privatim et secreto adderet in 2 absque parocho et testibus. Provincia Montis Regalis quaerit utrum in renovatione consensus, cum agitur de impedimento occulto utrique parti noto, requiratur praesentia unius saltem testis qui, quum idem impedimentum forte publicum evaserit, possit de renovatio consensu fidem facere? Eamdem quaestionem proponit quoad can 415 3. Provincia Leopolien. Subiiciendum arbitratur paragrapho secundae omissis publicationibus.

APNDICE DOCUMENTAL

311

Provincia Cameracen. In 1 adiectivo publicum subderet de iure et de facto. CAN. 416. Provincia Nova Aureliae adderet canoni vel occulte vel publice, secundum quod nullitas sit occulta vel publica. CAN. 417. Provincia Olomucen. Hisce fere verbis describendum censet sanationem matrimonii in radice Sanatio matrimonii in radice est ea matrimonii ob impedimentum iuris ecclesiastici invalide contracti convalidatio, qua cum dispensatione a consensu renovando lex impedimentum statuens non solum pro futuro, sed etiam pro praeterito quoad matrimonium sanandum sublata declaratur, omnes effectus canonici ex ea subsecuti fictione iuris abolentur, ac si non extitissent. Provincia Viennen. Scribit: quinam sum effectus canonici? Mutatis mutandis, enumerati in Can. 387394? Dicatur quibus in casibus ad sanationem in radice recurrendum sit. Vicarius Capitularis Ianuen. hic articulus, inquit, ut respondeat logice articulo I deberet inscribi: De convalidatione seu sanatione in radice. Sed hic titulus non congruit definitioni quae datur de sanatione in radice in canone 417, in quo id quod definitur declaratur per id quod supponitur minus notum in titulo articuli. CAN. 418. Episcopus Signin. Quoad verba Ecclesia non sanat in radice scribit: ne in gravissimis quidem casibus? Paragraphus videtur nimis rigida. Provincia Marianopolitana quaerit utrum valeat in radice matrimonium mixtum quando obtineri non possunt cautiones ab Ecclesia requisitae, vel quando defecit moralis certitudo de cautionum implemento?. CAN. 419. Episcopus Guayaquilen. Clarius redigendum putat paragraphum primam et elucidandam praesertim clausulam sed postea fuerit revocatus, quea, ipsius sententia, gravibus erroribus ansam praebere potest. CAN. 420. Provincia Novae Aureliae subderet canoni per se vel per delegatum.

312

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

APNDICE DOCUMENTAL

313

DOCUMENTO EPISCOPORUM.

22.

ANIMADVERSIONES

1. PROVINCIA TURONENSIS490 In novum Codicem Juris Canonici Animadversiones Ab ILL ae RR Archiepiscopo et Episcopis Provincia Turonensis Proposita CAN. 374. Non apparet liquido quomodo sibi cohoreant canones 374 et 412, in quorum priori (374), data nullitate matrimonii, consensus praestitus praesumitur perseverare, dum in altero (412 2) jubetur idem consensus, etsi antea positus et non revocatus, iterari. 2. PROVINCIA OLOMUCENSIS491 Arch. OLOMUCENSIS492

490

491

Se recogen en un pliego de cuatro caras, manuscrito, sin fecha ni firma. Los nicos datos tiles para identificarlo son los que aparecen en el margen superior izquierdo como encabezamiento. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84. Componen las animadversiones 75 cuartillas, sin numerar, sin fecha ni firma, y desordenadas, en las que el autor comenta los cnones a los que piensa que se debera hacer alguna modificacin. La nica anotacin por la que se puede atribuir la autora al Arzobispo de esta provincia es la que se comenta en la nota siguiente. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84.

314

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Pag. 170 Can. 413 ... se velle matrimonio ab initio nullum proponatur ubernis = se velle validum matrimonium quod ab initio nullum erat. Pag. 171 Can. 417 Definitio sanationis matrimonii in radice melius ordinetur et si opus fuerit, per plures proponatur. Sanatio matrimonii in radice est ea matrimonii ob impedimentum iuris ecclesiastici invalide contracti convalidatio, qua cum dispensatione a consensu renovando lex impedimentum statuem non solum pro futuro, sed etiam pro praeterito quoad matrimonium sanandem sublata declaretur omnesque effectus canonici ex ea subsecuti fictione iuris abscentur, ac si non extitissent493. 3. PROVINCIA REMENSIS494 Provincia Remensis In Galliis Animadversiones In Codicem Juris Canonici Lib. III et IV

492

493 494

Anotacin hecha en el margen superior izquierdo con bolgrafo azul. No parece que lo escribiera el autor del texto. Esta definicin est manuscrita a lpiz, pero con la misma caligrafa que el resto del texto. Las animadversiones estn escritas a mquina en varios pliegos con tinta azul, un tanto llamativa- que componen ocho folios escritos por ambas caras. No estn las firmas estampadas. Transcribimos el encabezamiento porque, adems de recoger la fecha, aporta informacin sobre los Obispos que las elaboraron. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84.

APNDICE DOCUMENTAL

315

Die 28 octobris anni 1913 Episcopi Provinciae ecclesiasticae Remensis in Galliis conventum haberunt ut in unum conferrent animadversines, quisque suas, circa canones Libri III et Libri IV novi Codicis Juris Canonici. Aderant Em. Ac Rmus. Cardinali Luon, Archiepiscopus Remensis, RR. DD. Pchenard, Epus. Suessionensis, Dovais, Epus. Bellovacensis, Tissier, Epus. Catalaunensis. R. D. Dizien, Epus. Ambianensis, infirmam valetudinem excusaverat et observationes suas scripto consignatus ad Archiepiscopus Remensem transmiserat. Animadvertiones notatur et ab omnibus admissae hac sunt: Can. 418 1 Addatur: modo consensus perseveret. 4. PROVINCIA UTRECHT495 AARTSBISDOM VAN UTRECHT Archiepiscopus et metropolita ultraiectensis.... Can. 413. Se scire matrimonium suum invalidum esse et ideo se velle inire matrimonium validum. 5. PROVINCIA MARIANOPOLITANA496
22 enero 1914

Can. 418. Utrum valeat in radice matrimonium mixtum quando obtineri non possunt cautiones ab Ecclesia requisitae, vel quando difecti moralis certitudo de cautionum implemento?

495

496

Las animadversiones se recogen en un pliego manuscrito de 8 caras. En el encabezamiento se puede leer la fecha: 26 octobris 1913. Al final est firmado. La firma es ilegible. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84. Componen las animadversiones un fascculo de 4 folios mecanografiados. Estn firmados al final con la siguiente rbrica: Paulus arch. Marianopolitanae. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84.

316

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Can. 414 etc. Desiderant Archiepiscopus Marianopolitanus, episcopi Campivallensis, Sherbrookensis, et Santi Hyacinthi ut modus procedendi in revalidatione matrimonii magis expeditur. 6. PROVINCIA NEOAURELIANENSIS497 BREVES OBSERVATIONIS PROVINCIAE NEOAURELIANENSIS IN LIB. III SCHEMATIS IURIS CANONICI In Can. 416 ubi declaretur matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debere legitima forma addi posset vel occulte vel publicae, secundum quod nullitas sit occulta vel publica. In Can. 420 ubi dicitur quod sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede addere oporteret per se vel per delegatum, sicut dicitur pro simili casu un Can. 295 2. 7. PROVINCIA LEOPOLIENSIS498 ANIMADVERSIONES CIRCA DECRETA SCHEMATE SS. D. N. PII PP. X CODICIS IURIS. CANONICI AB EPISCOPIS LEOPOLIENSIS LATINORUM ET ARCHIEPISCOPO LEOPOLIENSI ARMENORUM PROPOSITAE

497

498

Recogidos en un pliego manuscrito firmado por Jacobus Hubertus Bleubs, Archiepps. Novae Aureliae. No est impresa la fecha. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84. Las animadversiones se contienen en un cuaderno de 7 pginas mecanografiadas por ambas caras. Probablemente sean las animadversiones que mejor presentacin tienen, por el orden y claridad. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84.

APNDICE DOCUMENTAL

317

TITULUS
VII DE MATRIMONIO

CANON
412 2 414 2

ANIMADVERSIONES
Sine spe redintegrandi matrimonii varba haec non sunt sat clara Addatur ad finem omissis publicationibus.

8. PROVINCIA ZAGRABIENSIS499 Nr. 157/pr. Eminentissime Domine! In conventu Zagrabiae die 24 novembris a. c. celebrato omnes ritus latini Antistites ecclesiasticae provinciae Zagrabiensis post diligens examen unanimi consensu animadversiones ad Libros III et IV Codicis Juris Canonici probaberunt sequentes500: LIBER III 62501/ As Can. 412 2 Addatur in fine salvo praescripto Can. 414 3. 9. PROVINCIA PARISIENSIS502 Animadversiones Ill. Rev. Episcoporum Prov. Parisiensis In Lib. III De Rebus Et in Lib. IV De Delictis et Poenis

499

500 501

502

Reunidas en 11 folios escritos a mquina y firmados al final por el Dr. Antonius Brauer, Archiepiscopus Pessinuntinus Coadjutor Zagrabiensis. Junto a la firma est impreso el tampn de la Curia. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84. Esta palabra aparece manuscrita con la caligrafa de Gasparri. Vid Ibidem. El autor numera cada una de las observaciones a los cnones del Esquema que le fue enviado. Vid. Ibidem. Las animadversiones quedan manuscritas en 7 pliegos con amplios mrgenes a la izquierda- y firmados al final por el Card. Ameth, Arzobispo de Pars. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84.

318

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Schematis Codicis Juris Canonici.


Nov. 1913

Lib. III, can 418 2 loco verborum ... ne a momento quidem... ponatur sed tantum a momento non desunt enim exempla recentia hujusmodi sanationum (v. g. S. Poen. 25 april. 1890, cit. in Gennari, Consult. I, p. 721) quae aliquando valide utile esse possunt. 10. PROVINCIA VERCELLENSIS503 In Codicis Iuris Canonici. Liber III Schema Eporum. Eccl. Provinciae Vercellensis Animadversiones 412 2 adiungendum salvis Can. sequentium dispositionibus.

503

Estn contenidas en un manuscrito de 4 pginas. Llevan fecha de 31 de agosto de 1913. Tambin incorpora el sello de la Curia y la firma del Obispo Valfr de Bonzo. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 84.

APNDICE DOCUMENTAL

319

DOCUMENTO 23. ESQUEMA H DE MATRIMONII CONVALIDATIONE504.


Caput XI. De matrimonii convalidatione Art. I. De convalidatione simplici. Can. 1136. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis.
C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV Constit. Singulari, 9 febr. 1749; S.C.S Off. 12 ian. 1769 n. II; Instr. 16 sept. 1824, ad 4; 8 jun 1836; 12 jun 1850, ad 2; 20 sept 1854; Inst. 9 dec 1874; S.C.C. Rosnavien., 20 aug 1780.

2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.
C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV Constit. Singulari 9 febr. 1749; S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II; Instr. 9 dec 1874.

Can. 1137. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse.
S.C.S. Off. 8 iun. 1836; 12 iun. 1850, ad 2.

504

El Esquema H fue impreso en 1914. Est en un volumen de 363 pginas que contiene todo el Libro III del Codex. La convalidacin del matrimonio se trata en las pginas 169 a 172. ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 87.

320

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Can. 1138. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta.
S.C.C. Hispalen., 20 iun. 1609; Costantinopolitan., 2 et 16 dec. 1634; Mediolanem., 13 jul. 1725.

2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.
S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II.

3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.
S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II.

Can. 1139. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.
C.2,4,X de coniugio servor., IV,9; S.C.S. Off. Instr. 6 apr. 1843; S.C.C. Vigilien., 23 ian. 13 iul et 22 sept. 1725.

2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius consentiat et vitam coniugalem sponte prosequatur. 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus. Can. 1140. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.
S.C.C. Poloniae 13 nov. 1638.

Art. II. De sanatione in radice. Can. 1141.

APNDICE DOCUMENTAL

321

1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quo ad effectus canonicos, ad praeteritum.
S.C.S. Off. 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti vel partibus insciis, dummodo utraque in praestito consensu perseveret vel sine ulla retrotractione. Can. 1142. 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.
S.C.S. Off. 22 aug. 1906 ad., 3.

2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti. Can. 1143. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. Can. 1144. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolice Sede.
S.C.S. Off. 11 mart. 1868; 11 sept. 1878, ad., 1; 22 aug. 1906; S.C. de Prop. Fidei, 17 ian. 1836 ad., 1; 1 iun. 1845.

APNDICE DOCUMENTAL

323

DOCUMENTO 24. ESQUEMA I DE MATRIMONII CONVALIDATIONE505.


Caput XI De matrimonii convalidatione. Art. I. De convalidatione simplici. Can. 1136. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis.
C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV Constit. Singulari, 9 febr. 1749; S.C.S Off. 12 ian. 1769 n. II; Instr. 16 sept. 1824, ad 4; 8 jun 1836; 12 jun 1850, ad 2; 20 sept 1854; Inst. 9 dec 1874; S.C.C. Rosnavien., 20 aug 1780.

2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.
C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV Constit. Singulari 9 febr. 1749; S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II; Instr. 9 dec 1874.

Can. 1137.

505

Del Esquema I existen dos copias. En ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 87 hay un volumen encuadernado, con pastas rojas, editado en 1916 y con 1013 pginas. En la portada se lee Esquema Codicis Iuris Canonici cum notis Pietro Card. Gasparri. Los cnones sobre la convalidacin del matrimonio estn en las pginas 477 a 480. Otro volumen idntico pero encuadernado con pastas blancas- se localiza en ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 88.

324

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse.
S.C.S. Off. 8 iun. 1836; 12 iun. 1850, ad 2.

Can. 1138. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta.
S.C.C. Hispalen., 20 iun. 1609; Costantinopolitan., 2 et 16 dec. 1634; Mediolanem., 13 jul. 1725.

2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.
S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II.

3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.
S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II.

Can. 1139. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.
C.2,4,X de coniugio servor., IV,9; S.C.S. Off. Instr. 6 apr. 1843; S.C.C. Vigilien., 23 ian. 13 iul et 22 sept. 1725.

2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius consentiat. 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus. Can. 1140. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.
S.C.C. Poloniae 13 nov. 1638.

APNDICE DOCUMENTAL

325

Art. II. De sanatione in radice. Can. 1141. 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quoad effectus canonicos, ad praeteritum.
S.C.S. Off. 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur. 3. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia aut sine ulla retrotractione.
S.C.S. Off. 11 mart. 1868; Instr. 9 dec. 1874; 22 aug. 1906 ad., 4.

4. Si data fuerit sine ulla retrotractione aut una tantum parte inscia ita troinde ut altera consensum renovaret teneatur, habetur semiplena sanatio.
S.C.S. Off. 11 mart. 1868; Instr. 9 dec. 1874; 22 aug. 1906 ad., 3, 4.

Can. 1142. 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.
S.C.S. Off. 22 aug. 1906 ad., 3.

2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti. Can. 1143. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

326

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. Can. 1144. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolice Sede.
S.C.S. Off. 11 mart. 1868; 11 sept. 1878, ad., 1; 22 aug. 1906; S.C. de Prop. Fidei, 17 ian. 1836 ad., 1; 1 iun. 1845.

APNDICE DOCUMENTAL

327

DOCUMENTO 25. CAPTULO XI DE MATRIMONII CONVALIDATIONE EN EL CODEX IURIS CANONICI DE 1917.


CAPUT XI. De matrimonii convalidatione. ART. I. De convalidatione simplici. Can. 1133. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur ut cesset vel dispensetur impedimentum et consensum renovet saltem pars impedimenti conscia.
C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; Reg 18, R. J., in VI; Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, 1, 20; S. C. S. Off., 12 ian 1769, n. II; (Rosnavien.), 20 aug. 1780; instr. (ad Archip. Quebecen.), 16 sept. 1824, ad. 4; 8 iun. 1836; (Conchinchin. Occident.), 12 iun. 1850, ad. 2; (Yunnan), 20 sept. 1854; (Iaponiae), 11 mart. 1868; istr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788.

2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.
C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, 1, 20; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5; (Iaponiae), 11 mart. 1868; Instr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. in ora Coromandel), 5, iul. 1788; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

Can. 1134. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse.

328

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

S. C. S. Off., 8 iun. 1836; (Cochinchin. Occident.), 12 iun. 1850, ad. 2.

Can. 1135. 1 Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta.
Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, 1, 20; S. C. S. Off. (Rosnavien.), 20 aug. 1780; (ad Archiep. Scopien.), 15 nov. 1882; S. C. C., Hispalen., 20 iun. 1609; Constantinopolitana 2 et 16 dec. 1634; Reatina, 13 iul. 1725, ad 2; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788.

2 Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto.
S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5.

3 Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.
C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5.

Can. 1136. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat iam consentiat, dummodo consensus ab altera parte praestitus perseveret.
C. 2, 4, X, de coniugio servorum, IV, 9; S. C. S. Off., instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae) 6 apr. 1843; instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae Central.), 18 dec. 1872; S. C. C., Vigilien., 23 iun., 13 iul., 22 sept. 1725.

2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat. 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare, vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus, vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.
S. C. S., Off. Instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae), 6 apr. 1843.

Can. 1137.

APNDICE DOCUMENTAL

329

Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi denuo debet in legitima forma.
S. C. C., Poloniae, 13 nov. 1638; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

ART. II. De sanatione in radice. Can. 1138. 1. Matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio, secumferens, praeter dispensationem vel cessationem impedimenti, dispensationem a lege de renovando consensu, et retrotractionem, per fictionem iuris, circa effectus canonicos, ad praeteritum.
S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; istr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; 8 mart. 1900; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788.

2. Convalidatio fit a momento concessionis gratiae; retrotractio vero intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur. 3 Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia.
S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; instr (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; 22 aug. 1906, ad 4; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

Can. 1139. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficiente, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.
S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; 12 apr. 1899; 22 aug. 1906, ad 3; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788.

2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.
S. C. S. Off. 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

Can. 1140.

330

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio praestitus, postea fuerit revocatus.
S. C. S. Off., 22 aug. 1906, ad 3.

2. Quod si consensus ab initio quidem defuerit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. Can. 1141. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.
Pius X, const. Sapienti Consilio, 29 iun. 1908 1, n. 3, 2; S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; (Coreae) 11 sept. 1878, ad 1; 12 apr. 1899; 22 aug. 1906; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 de iul. 1788; (Sutchuen.), 17 ian. 1836, ad 1.; (Yunnan.), 1 iun. 1845; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830; Ordo servandus in S. Congregationibus, Tribunalibus, Officis Romanae Curiae, 29 sept. 1908, Pars. II, Normae Peculiares, cap. VII, art. III, n. II, a.

APNDICE DOCUMENTAL

331

DOCUMENTO

26. TRADUCCIN PUBLICADA DE 1929506.


CAPO XI.

OFICIAL

NO

Della Convalidazione del matrimonio. ART. I. Della convalidazione semplice. Can. 1133. 1. Per convalidare un matrimonio irrito per impedimento dirimente, si richiede che limpedimento cessi o se ne ottenga dispensa, e che rinnovi il consenso almeno la parte consapevole dellimpedimento.
Pontif. Commissione per linterpretazione del Codice di D. C. 23 giugno 1918, n. IV: D. 7. Che deve dirsi di quei matrimoni, che sono nulli per impedimenti abrogati dal nuovo codice? Diventano tali matrimoni validi con la stessa promulgazione del nuovo Codice, oppure anche dopo detta promulgazione hanno bisogno di dispensa, sanazione, ecc? R. Negativamente alla prima parte; affermativamente alla seconda. Cfr. Canone 1017, in nota D 6.

2. Questa rinnovazione per diritto ecclesiastico si richiede alla validit, bench da principio ambedue le parti abbiano prestato il consenso n poi labbiano revocato. Can. 1134.

506

ASV, Commissione cod. Diritto Canonico, scat. 36.

332

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

La rinnovazione del consenso deve essere un nuovo atto della volont in ordine al matrimonio che consta essere stato nullo da principio. Can. 1135. 1. Se limpedimento pubblico, il consenso deve rinnovarsi da ambedue le parti nella forma prescritta dal diritto. 2. Se occulto e nota ad ambedue le parti, basta che il consenso sia rinnovato privatamente ed in segreto da ambedue. 3. Se occulto e ignoto ad una delle parti, basta che la sola parte consapevole dellimpedimento rinnovi il consenso privatamente ed in segreto, purch laltra perduri nel consenso prestato. Can. 1136. 1. Il matrimonio irrito per difetto di consenso si convalida, se la parte, che non aveva consentito, ora acconsente, purch perduri il consenso prestato dallaltra parte. 2. Se il difetto di consenso fu meramente interno, basta che la parte, che non aveva consentito, consenta internamente. 3. Se fu anche esterno, necessario manifestare il consenso anche esternamente, o nella forma prescritta dal diritto, se il difetto fu pubblico, o in altro modo privato e segreto, se fu occulto. Can. 1137. Perch diventi valido il matrimonio nullo per difetto di forma, si deve di nuovo contrarre nella forma legitima. ART. II. Della Sanatione in radice. Can. 1138. 1. La sanazione del matrimonio in radice la convalidazione del medesimo, che trae seco, oltre la dispensa o la cessazione dellimpedimento, la dispensa dalla legge della rinnovazione del consenso, e la retroattivit al passato, per finzione del diritto, circa gli effetti canonici. 2. La convalidazione avviene dal momento della concessione della grazia; la retroattivit poi sintende estesa dallinizio del matrimonio, eccetto che espressamente si stabilisca altrimenti.

APNDICE DOCUMENTAL

333

3 La dispensa dalla legge della rinnovazione del consenso si pu anche concedere senza saputa di una sola parte o di ambedue le parti. Can. 1139. 1. Qualunque matrimonio contratto con il consenso naturalmente sufficiente di ambedue le parti, ma giuridicamente inefficace per impedimento dirimente di diritto ecclesiastico o per difetto di forma legettima, pu sanarsi in radice, purch perseveri il consenso. 2. Per la Chiesa non sana in radice, neppure dal momento della cessazione dellimpedimento, il matrimonio contratto con impedimento di diritto naturale o divino, bench dopo sia cessato limpedimento. Can. 1140. 1. Se in ambe le parti o in una sola manchi il consenso, il matrimonio non pu essere sanato in radice, tanto se il consenso sia mancato da principio, quanto se, prestato da principio, sia stato poi revocato. 2. Che se il consenso manc bens al principio, ma fu poi prestato, la sanazione pu concedersi dal momento del consenso prestato. Can. 1141. La sanazione in radice pu concedersi unicamente dalla Sede Apostolica.

APNDICE DOCUMENTAL

335

DOCUMENTO 27. ITER REDACCIONAL DE LOS


CNONES SOBRE LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO DEL CODEX IURIS CANONICI DE 1917.

1. Iter redaccional del canon 1133.


1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur ut cesset vel dispensetur impedimentum et consensum renovet saltem pars impedimenti conscia. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.
ESQUEMA A Can. 39. 1. Ad revalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per mutationem facti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. ESQUEMA B Can. 36. 1. Ad convalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per cessationem impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. ESQUEMA C Can. 58. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessati sive dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. ESQUEMA D Can. 57 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

336

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.
ESQUEMA E

2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.
ESQUEMA F

2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur.
Can. 1136.

2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit.
ESQUEMA I

ESQUEMA G

ESQUEMA H

Can. 28. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi ab initio utraque pars verum consensum praestiterat nec postea revocaverit.

Can. 428. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

Can. 412. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ex utraque parte. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

Can. 1136. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit

1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

VOTOS.
De Becker. CAN. III. Matrimonium nulliter contractum ob solam inhabilitatem unius vel utriusque contrahentis diversimode convalidatur prouti decursu temporis impedimentum evanuit vel potius, perseverante inhabilitate, recurrendum sit ad dispensationem.

APNDICE DOCUMENTAL

337

CAN. IV 1. Quare si iam evanuit inhabilitas, prouti contingere potest in impedimentis raptus, aetatis, ligaminis, disparitatis cultus et impotentiae, matrimonium convalidatur, praestito novo consensu utriusque partis in forma cap. VII praescripta, nisi forte agatur de matrimonio nullo ob solum impedimentum ligaminis, vel disparitatis cultus vel impotentia in quibus ambae partes, bona fide, in forma debita iam contraxerunt et occulta sit nullitas: tunc enim, post cognitam nullitatem matrimonii, licet privatim renovare mutuum consensum; imo, quoties tale impedimentum unam tantum partem directe afficiebat (uti, v. gr. Ligamen et disparitas cultus), satis erit, et ex gravi ratione etiam licitum, si perseverante consensu alterius olim praestito, accedit novus consensus eius qui directe impedimento ligabatur. Palmieri. 3. Matrimonio exterius rite celebrato sed nullo propter impedimentum dirimens, quod utriusque consensui efficaciam detrahit, si impedimentum occultum sit unique ex contrahentibus notum matrimonium validum evadet, cum, despensatione ab impedimento obtenta, novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori. Idem valet etiamsi uterque impedimentum noverit, dummodo publice contraxerint et impedimentum sit occultum.

Localizacin:
Voto de J. De Becker en scatola 38. Voto de D. Palmieri en scatola 38.

ESQUEMA A.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. Can. 39 2. SEBASTIANELLI trova difficolt in questo canone, perch risolve una questione controversa fra i Dottori. MONS. PRESIDENTE fa notare come la contraria opinione era possibile quando la prassi della Chiesa non era ancora cos definita come attualmente. Questo paragrafo del resto utile perch cos si capisce poi la possibilita della dispensa della rinnovazione del consenso.

338

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA B.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. No se discuti el canon.

ESQUEMA C.
Localizacin: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.


Localizacin: scatola 55. Can. 58 2. POMPILI, per evitare la forma scolastica del paragrafo, propone di formularlo cos: Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur, etiamsi initio utraque pars.... Si approva.

ESQUEMA D.
Localizacin: scatola 55.

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM
Localizacin: scatola 56. Ioannes De Montel, al pargrafo segundo: Haec renovatio... etiamsi in initio....

CONGREGACIN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.


Localizacin: scatola 56. No se discuti el canon.

ESQUEMA E.
Localizacin: scatola 56.

APNDICE DOCUMENTAL

339

CONGREGACIN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.


Localizazin: scatola 56. Can. 28 2. Si approva questo paragrafo, che enuncia il fondamento della sanazione in radice. In essa cio la Chiesa dispensa dalla legge ecclesiastica della rinnovazione del consenso. GENNARI porrebbe ...... requiritur AD VALIDITATEM etiamsi ........, per esprimere chiaramente che la rinnovazione del consenso si richiede ad validitatem. FERRATA sopprimerebbe la parola verum.

ESQUEMA F.
Localizacin: scatola 50.

ESQUEMA G.
Localizacin: scatola 51.

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.
Localizacin: scatole 60 y 84. Can. 412. Provincia Vercellen. In 2 adiungeret salvis canonum sequentium dispositionibus Episcopus Quilonen. Expungenda censet in 1 verba ex utraque parte, quia in can 414 3 admittitur casus renovationis consensus ex parte impedimenti conscia tantum. Expediret, dicente provincia Aquensi, aliquid praecipere de adnotatione convalidationis matrimonii in libris matrimonialibus. Provincia Tolosan. Opinatur dispositionem paragraphi secundae non cohaerere cum Can. 374 quoad renovationem et perseverantiam consensus. Provincia Marianopolitana, excepto Episcopo Joliettensi, desiderat ut modus procedendi in convalidatione matrimonii magis expediatur.

ESQUEMA H.

340

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Localizacin: scatola 87.

ESQUEMA I.
Localizacin: scatole 87 y 88.

FUENTES.
C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; Reg 18, R. J., in VI; Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, 1, 20; S. C. S. Off., 12 ian 1769, n. II; (Rosnavien.), 20 aug. 1780; instr. (ad Archip. Quebecen.), 16 sept. 1824, ad. 4; 8 iun. 1836; (Conchinchin. Occident.), 12 iun. 1850, ad. 2; (Yunnan), 20 sept. 1854; (Iaponiae), 11 mart. 1868; istr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788. Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

APNDICE DOCUMENTAL

341

2. Iter redaccional del canon 1134.


Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse.
ESQUEMA A Can. 40. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium. ESQUEMA B Can. 37. Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium. ESQUEMA C Can. 59. Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium. Can. 1137. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse ESQUEMA D Can. 58. Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.
ESQUEMA I

ESQUEMA E

ESQUEMA F

ESQUEMA G

ESQUEMA H

Can. 29. Renovatio consensus debet esse non mera ratihabitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, rursus declaret se velle matrimonium.

Can. 429. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum.

Can. 413. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum.

Can. 1137. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse

VOTOS.
Palmieri. 5. Etsi impedimentum, quocum celebratum est matrimonium, cesset ex se, puta impedimentum aetatis, raptus, lex tamen, nulla ratione habita consensus prioris perseverantis in materiam non amplius ineptam, postulat novum elici consensum, ut matrimonium sit. Localizacin: Voto de D. Palmieri en scatola 38.

ESQUEMA A.

342

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. Can. 40. WERNZ aggiungerebbe ...debet esse non mera ratihabitio prioris consensus, sed novus voluntatis actus....

ESQUEMA B.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. No se discuti el canon.

ESQUEMA C.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.


Localizacin: scatola 55. No se discuti el canon.

ESQUEMA D.
Localizacin: scatola 55.

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM
Localizacin: scatola 56. Los Consultores no hicieron objeciones a la redaccin del canon.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.


Localizacin: scatola 56. No se discuti el canon.

APNDICE DOCUMENTAL

343

ESQUEMA E.
Localizacin: scatola 56.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.


Localizazin: scatola 56. Can. 29. FERRATA sopprimerebbe le parole non mera ratihabitio prioris consensus, sed e a priori distinctus et independens.

ESQUEMA F.
Localizacin: scatola 50.

ESQUEMA G.
Localizacin: scatola 51.

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.
Localizacin: scatole 60 y 84. Can. 413. Provincia Ultraiecten. Post verbum declaret scriberet se scire matrimonium suum invalidum esse et ideo se velle inire matrimonium validum. Episcopus Quilonen. Aut omitteret canonem, aut vocabulo actus subiungeret quo partes aut pars impedimenti conscia declarent etc. Vel adderet canoni excepto casu de quo in Can. 414 3. Cardinalis Billot adnotat quoad verba novus voluntatis actus quo... declaret actum voluntatis esse consentire, non autem declarare, nisi forte per actum voluntatis intelligatur actus imperatus, qui simpliciter actus voluntatis nec dicitur nec est. Quoniam definitio debet convenire cuilibet definito, et Can. 414 3 dicitur satis esse ut sola pars impedimenti conscia renovet consensum, idcirco, adnotante Cardinali Lorenzelli, non ita definienda est renovatio consensus, sicut in canone, quia in ea definitione ponitur utraque pars. Ipse vero diceret in Can. 413 Renovatio consensus debet esse positivus voluntatis actus quo consentiatur in matrimonium ab initio nullum.

ESQUEMA H.

344

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Localizacin: scatola 87.

ESQUEMA I.
Localizacin: scatole 87 y 88.

FUENTES.
S. C. S. Off., 8 iun. 1836; (Cochinchin. Occident.), 12 iun. 1850, ad. 2.

APNDICE DOCUMENTAL

345

3. Iter redaccional del canon 1135.


1 Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta. 2 Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. 3 Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.
ESQUEMA A Can. 41. 1. Si impedimentum sit publucum, consensus ob utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, satis est ut renovetur privatim et secreto; sed si uni parti sit ignotum, haec de eodem ab alia prius certioretur et deinde utraque consensum renovet. ESQUEMA B Can. 38. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto. ESQUEMA C Can. 60. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte impedimenti conscia renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto. ESQUEMA D Can. 59. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum satis est ut renovetur privatim et secreto.

3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum renovet.
ESQUEMA E ESQUEMA F

3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet.

3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet.
ESQUEMA I

ESQUEMA G

ESQUEMA H

Can. 30. 1. Si impedimentum

Can. 430. 1. Si impedimentum

Can. 414. 1. Si impedimentum

Can. 1138. 1. Si impedimentum

Can. 1138. 1. Si impedimentum

346

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma.

sit publicum, sit publicum, consensus ab consensus ab utraque parte utraque parte renovandus est in renovandus est forma iure forma iure praescripta. praescripta.

sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta.

sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta.

2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut ab utraque parte renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.

VOTOS.
De Becker. CAN. V. Si vero perseverat inhabilitas in qua tamen Ecclesia, ex proportionata causa dispensare soleat, ordinaria via convalidandi matrimonium est obtentio simplicis dispensationis quam sequitur renovatio consensus diversimode praestanda prouti agitur de impedimento occulto vel publico. Unde: 1. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum occultum, tale, nempe, quod in foro tantum internuo et fictis adhibitis nominibus dispensatur, sufficit, post rite concessam dispensationem, privata renovatio consensus utriusque contrahentis conscii de nullitate prioris matrimonii. Imo, cum in impedimento affinitatis ortae ex copula illicita certioratio de nullitate matrimonii absque gravi periculo nonnunquam fieri nequeat, licita tunc est renovatio consensus facta iuxta regulas a probatis auctoribus traditas.

APNDICE DOCUMENTAL

347

2. Ad convalidandum matrimonium nullum ob impedimentum publicum, tale nempe quod in foro externo et vere expressis nominibus partium dispensari debeat, requiritur ad validitatem ut, post rite concessam dispensationem, matrimonium in forma C. VII praescripta denuo contrahatur. Nihil tamen impedit quominus aliae solemnitates ad publicitatem celebrationis matrimonii concurrentes omittantur. Localizacin: Voto de De Beker en scatola 38.

ESQUEMA A.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. Can. 41 2. WERNZ, dopo aver richiamato il diritto vigente su questo punto prima del Concilio di Trento, propone di sopprimere pure et simpliciter la certioratio e la rinnovazione del consenso per la parte che ignora limpedimento, giacch esse sono in pratica di gravissima difficolt, specialmente per i confessori. Crede per necessario richiedere che la parte la quale conosce limpedimento rinnovi il consenso, perch essa pu aver dato non un vero consenso matrimoniale, ma un consenso concubinario. Onde porrebe: Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut consensus renovetur privatim et secreto; si sit uni parti ignotum, satis est ut pars impedimenti consensum renovet. Non si esprime come tale rinnovazione debba essere fatta; quindi essa pu essera espressa o tacita. Tutti i Consultori convengono nella proposta del P. Wernz, la quale toglie molte difficolt pratiche.

ESQUEMA B.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. Can. 38 I.

348

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

MONS. PRESIDENTE osserva come publicum qui significa quod in iudicio probari potest. Crede che questa significazione del publicum debba essere adottata anche nel De impedimentis in genere in sostituzione dellaltra puramente burocratica. WERNZ conviene, ma osserva che bisogna qui aggiungere ab utraque parte IMPEDIMENTI CONSCIA, perche, essendo sufficiente per la prova in giudizio che limpedimento sia conosciuto da due o tre persone, potrebbe accadere, ad esempio, che uno degli sposi lo ignorase. PALMIERI E POMPILI accettano questaggiunta. Osservano difatti come, secondo la prassi della S. Penitenziaria, quando una sola della parti conosce limpedimento, se laltra parte si pu ammonire, si rinnova il consenso coram partibus et duobus testibus confidentibus; altrimenti si provvede colla sanazione in radice.

ESQUEMA C.
Localizacin: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.


Localizacin: scatola 55. Can. 60 I. DE LAI trova difficolt nelle parole ab utraque parte IMPEDIMENTI CONSCIA, perch limpedimenti conscia potr essere interpretato come condizionale, e si conchiuder che, se una parte non est impedimenti conscia, non deve rinnovarre il consenso. Opina che, prestandosi le parole impedimenti conscia a una falsa interpretazione, si debbano sopprimere, tanto pi che rimane sempre vero ci che con quelle parole voleva indicarsi, cio che se limpedimento pubblico ma conosciuto da una sola delle parti, laltra parte deve essere cerziorata. Si dice difatti che consensus AB UTRAQUE PARTE RENOVANDUS EST; ora, per rinnovare il consenso secondo la nozione data al precedente Can. 59, la parte che ignora limpedimento, deve necessariamente essere cerziorata. POMPILI conviene. Ci corrisponde alla regola generale seguita dalla Penitenziaria, che cio il consenso sia rinnovato da ambedue le parti. Solo fa eccezione, quando si prevede che tale cerziorazione sia pericolosa. Si conviene di sopprimere impedimenti conscia.

ESQUEMA D.
Localizacin: scatola 55.

APNDICE DOCUMENTAL

349

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM
Localizacin: scatola 56. Ioannes De Montel: Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in publica et legitima forma. Spolverini : In pars conscia impedimenti renovaverit privatim et secreto consensum, et postea pars inconscia scierit de impedimento et nollat renovaret consensum, quid iuris?. Janssens: Nimis ampla mihi videtur haec redactio, utpote in favorem partis quae forte fraude usa est alteram recipiendo, et contra ius alterius partis, quae, cum libera sit, neque occasionem habet utendi libertate. Unde adhaererem aliquid hujusmodi: nisi constat alteram partem, si fraude decepta sit, ita esse mente dispositam, ut, si liberam se scirem, consensum recusaret.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.


Localizacin: scatola 56. Can. 59. Mons. Segretario fa notare come qui IMPEDIMENTUM PUBLICUM = quod in foro externo probari potest. Al 2 si pone Si sit occultum ET utrique...; inoltre per maggior chiarezza si aggiunge satis est ut AB UTRAQUE PARTE renovetur....

CONGREGACIN ESPECIAL DE 30 DE ABRIL DE 1906.


Localizacin: scatola 56. Mons. Segretario fa osservare come la definizione dellimpedimento pubblico e occulto data nella redazione del testo definizione, per cos dire burocratica, la quale cio serve attualmente a determinare la competenza della Penitenzierie e della Dataria, e d luogo a mille difficolt e dubbi; mentre che la definizione giuridica quella data nella nota (I) a pag. 3. Tanto pi che secondo questultima definizione sintende impedimento pubblico e occulto per la convalidazione del matrimonio; onde mantenendo la definizione del testo, si avrebbero due distinte nozioni.

350

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

GENNARI osserva come secondo la definizione data nella nota, se limpedimento fosse conosciuto soltanto da due persone segrete, sarebbe tuttavia pubblico, perch probari in foro externo posset; ora ci eccessivo. Crede che la redazione del testo uti iacet stia bene, e corrisponde alla nozione ritenuta fino ad ora, bisognerebbe almeno aggiungere che limpedimento si considera ancora come occulto, quando sia conosciuto da poche persone, delle quali si sicuri che non lo riveleranno. Gli Emi, riservandosi di ritornar sopra a questo gravissimo argomento, adottano per ora la seguente redazione: Impedimentum est publicum quod probari in foro externo potest; si tamen a paucis discretis personis cogniscitur ita ut facile evulgari non praevideatur, habeatur uti occultum, unendo cos le due idee. Inoltre, su proposta dellEmo Vives, aggiungono il paragrago seguente: In dubio an impedimentum sit publicum vel occultum, retineatur uti occultum, per togliere facili angustie di coscienza, specialmente per i confesori.

ESQUEMA E.
Localizacin: scatola 56.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.


Localizazin: scatola 56. Can. 30. Al par. I si pone in fine in forma a iure praescripta. Si approva parimenti il par. 3 che toglie molte difficolt.

ESQUEMA F.
Localizacin: scatola 50.

ESQUEMA G.
Localizacin: scatola 51.

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.
Localizacin: scatole 60 y 84. Can. 414. Episcopus Quilonen. In 3 verbo renovet adderet etiam copulam animo coniugali admittendo. Eadem verba subiungeret in can 415 3.

APNDICE DOCUMENTAL

351

Provincia Toletan. Petit an perseverantia actus sit novus actus de quo in Can. 413. Provincia Viennen. Verbis privatim et secreto adderet in 2 absque parocho et testibus. Provincia Montis Regalis quaerit utrum in renovatione consensus, cum agitur de impedimento occulto utrique parti noto, requiratur praesentia unius saltem testis qui, quum idem impedimentum forte publicum evaserit, possit de renovatio consensu fidem facere? Eamdem quaestionem proponit quoad can 415 3. Provincia Leopolien. Subiiciendum arbitratur paragrapho secundae omissis publicationibus Provincia Cameracen. In 1 adiectivo publicum subderet de iure et de facto.

ESQUEMA H.
Localizacin: scatola 87.

ESQUEMA I.
Localizacin: scatole 87 y 88.

FUENTES.
C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5. Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, 1, 20; S. C. S. Off. (Rosnavien.), 20 aug. 1780; (ad Archiep. Scopien.), 15 nov. 1882; S. C. C., Hispalen., 20 iun. 1609; Constantinopolitana 2 et 16 dec. 1634; Reatina, 13 iul. 1725, ad 2; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788. S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5.

APNDICE DOCUMENTAL

353

4. Iter redaccional del canon 1136.


1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat iam consentiat, dummodo consensus ab altera parte praestitus perseveret. 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat. 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare, vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus, vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.
ESQUEMA A Can. 43. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus revalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut matrimonium existat, partem interius consentire et vitam sponte prosequi coniugalem. 3. Si fuit etiam ESQUEMA B Can. 39. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. ESQUEMA C Can. 61. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam ESQUEMA D Can. 60. 1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam

3. Si fuit etiam

354

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.
ESQUEMA E

externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus.
ESQUEMA F

externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.
Can. 1139.

externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.
ESQUEMA I

ESQUEMA G

ESQUEMA H

Can. 31. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in

Can. 431. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in

Can. 415. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam coniugalem, sponte prosequatur. 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare

Can. 1139. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius Consentiat.

1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius consentiat et vitam coniugalem sponte prosequatur. 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure

3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure

APNDICE DOCUMENTAL

355

legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto.

forma iure praescripta; si fuerit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto.

forma iure praescripta; si fuerit quidem externus, sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto.

praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

VOTOS.
De Becker. CAN. I. Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum consensus substantialis requisiti, scilicet ob fictionem, vel errorem, vel metum vel conditionem contra substantiam matrimonii appositam, revalidatur per consensus renovationem etiam privatim elicitam si occultum fuit et remansit impedimentum; porro, quamvis tunc satius sit utriusque habere consensum de novo expressum, satis tamen erit si perseverante valido alterius consensu olim praestito, accedat maritalis consensus partis quae, antea, validum non praestiterat consensum. Quodsi nullitas matrimonii publica ab initio fuit vel postea fiat, consensus ab utraque parte sub poena nullitatis est rursus exprimendus in forma ab Ecclesia praescripta, cap. VII. Palmieri. 2. Si matrimonio exterius rite celebratu, alter ex contrahentibus vel ficte vel ex metu vel ex errore consensit, atque id occultum est, dummodo alterius consensus, qui fuit ex se efficax, perseveret, satis est, ut matrimonium exsistat, illum, exuta fictione vel metu vel errore, interius consentire et vitam sponte prosequi maritalem. Si porro uterque eo pacto consensit, ita tamen ut alter alterius defectum ignoret, tutus erit quisque in conscientia, si alterius consensum iure praesumens eo modo se gerat quo dictum est. Localizacin: Voto de J. De Becker en scatola 38. Voto de D. Palmieri en scatola 38.

ESQUEMA A.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. Can. 43 3.

356

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

MONS. PRESIDENTE prende occasione da questo paragrafo per notare come in questa materia della convalidazione del matrimonio pubblico significa: quod in foro externo probari nequit. Quindi crede utile che per non avere un doppio significato delle medesime parole, si adotti anche nel capo De impedimentis in genere la formula proposta da alcuni Consultori e riferita in nota: Impedimentum censetur publicum quod probari in foro externo potest; secus est occultum.

ESQUEMA B.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. No se discuti el canon.

ESQUEMA C.
Localizacin: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.


Localizacin: scatola 55. No se discuti el canon.

ESQUEMA D.
Localizacin: scatola 55.

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM
Localizacin: scatola 56. Janssens: Non video necesitatem ut addatur clausula dummodo causa etc. Potest enim, remanente causa mutari quoad illam affectus seu voluntas quod in caso sufficitur. Alphonsus Eschbach: CANON 60. Primus H.C. paragraphus non satisfacit, quatenus requiratur ut causa propter quam consensus defuerit, cessaverit. Sane ponas sponsam coram parocho, repentina erga sponsum, forse nasutum nimis, aversione percussam, voce et non animo consensum praestasse.

APNDICE DOCUMENTAL

357

Causa itaque denegati consensus non cessabit, convalidari autem matrimonium non posse, vero consensu jam prestito, quis dicet? Placeret proinde Canon, modo verba causa propter quam... cessaverit deleantur. Benedetto Ogetti al pargrafo primero: Can. 60 1. Le parole dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit, stanno bene per il caso in cui il consenso fosse mancato per errore o per timore. Ma starebbero egualmente bene, se il consenso fosse mancato per cattiva volont, per finzione? Non basterebbe allora cessare dalla finzione e dare il consenso, sebbene durasse ancora la causa che diede luogo a fingere, cio a negare il consenso della volont? Dallaltra parte le parole citate mi sembrano superflue anche nel caso dellerrore e del timore, perch sono comprese nel iam consentiat che le precede. Bucceroni: Can. 60, lo metterei prima dei canoni 57, 58, 59. Evaristus Lucidi: Vedere quanto si detto al Can. 6 par. 3.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.


Localizacin: scatola 56. Can. 60 I. Gli Emi convengono di sopprimere linciso dummodo causa, propter quam consensus defuerat cessaverit, (come anche hanno domandato alcuni Consultori), perch potrebbe accadere che, anche perdurando la causa, la parte, che non pose il consenso, mutata la volont, lo ponga.

ESQUEMA E.
Localizacin: scatola 56.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.


Localizazin: scatola 56. Can. 31 3.

358

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

FERRATA propone la seguente redazione pi chiara: Si fuit externus et publicus, necesse est....... in forma a iure praescripta; si fuit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio......

ESQUEMA F.
Localizacin: scatola 50.

ESQUEMA G.
Localizacin: scatola 51.

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.
Localizacin: scatole 60 y 84. Fue al nico canon al que no se hicieron observaciones.

ESQUEMA H.
Localizacin: scatola 87.

ESQUEMA I.
Localizacin: scatole 87 y 88.

FUENTES.
C. 2, 4, X, de coniugio servorum, IV, 9; S. C. S. Off., instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae) 6 apr. 1843; instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae Central.), 18 dec. 1872; S. C. C., Vigilien., 23 iun., 13 iul., 22 sept. 1725.

APNDICE DOCUMENTAL

359

5. Iter redaccional del canon 1137.


Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi denuo debet in legitima forma.
ESQUEMA A Can. 44. Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.
ESQUEMA E

ESQUEMA B Can. 40. Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.
ESQUEMA F

ESQUEMA C Can. 62. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma.

ESQUEMA D Can. 61. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

ESQUEMA G

ESQUEMA H

ESQUEMA I

Can. 32. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

Can. 432. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma.

Can. 416. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

Can. 1140. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

Can. 1140. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma.

VOTOS.
De Becker. CAN. II. Matrimonium nulliter contractum ob solum defectum formae substantialis praescriptae cap. VII convalidari debet per novum consensum in debita forma expressum, nisi concedatur sanatio in radice de qua infra dicetur. Palmieri. 7. Matrimonium absque debita forma contractum revalidare nequit nisi ea forma adhibita vel sanatione in radice. Localizacin: Voto de J. De Becker en scatola 38. Voto de D. Palmieri en scatola 38.

360

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA A.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. No se discuti este canon.

ESQUEMA B.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. No se discuti el canon.

ESQUEMA C.
Localizacin: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.


Localizacin: scatola 55. No se discuti este canon.

ESQUEMA D.
Localizacin: scatola 55.

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM
Localizacin: scatola 56. J. De Montel: Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma, et quidem publice, si defectus est publicus, aliter secreto coram parocho et duobus testibus.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.


Localizacin: scatola 56.

APNDICE DOCUMENTAL

361

No se discuti este canon.

ESQUEMA E.
Localizacin: scatola 56.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.


Localizazin: scatola 56. No se discuti este canon.

ESQUEMA F.
Localizacin: scatola 50.

ESQUEMA G.
Localizacin: scatola 51.

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.
Localizacin: scatole 60 y 84. Can. 416. Provincia Nova Aureliae adderet canoni vel occulte vel publice, secundum quod nullitas sit occulta vel publica.

ESQUEMA H.
Localizacin: scatola 87.

ESQUEMA I.
Localizacin: scatole 87 y 88.

FUENTES.
S. C. C., Poloniae, 13 nov. 1638; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

APNDICE DOCUMENTAL

363

6. Iter redaccional del canon 1138.


1. Matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio, secumferens, praeter dispensationem vel cessationem impedimenti, dispensationem a lege de renovando consensu, et retrotractionem, per fictionem iuris, circa effectus canonicos, ad praeteritum. 2. Convalidatio fit a momento concessionis gratiae; retrotractio vero intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur. 3 Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia.
ESQUEMA A Can. 45. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem revalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem. ESQUEMA B Can. 41. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem. ESQUEMA C Can. 63. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retroacta ad matrimonii initiunt, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastiva de renovatio consensu pro utraque parte et prolis legitimationem. 2. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retroagitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus ESQUEMA D Can. 62. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos inde ab initio celebrationis matrimonii. 2. Retrotractio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium; item dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in

364

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

canonicos.

praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine retroactione. (Suprimido).

3. Fictitia retroactio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium et quoad aliquos tantum canonicos effectos.
ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G ESQUEMA H

ESQUEMA I

Can. 33. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum. 2. Retrotractio fieri potest vel ad matrimonii initium, vel ad tempus intermedium.

Can. 433. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum. 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse caveatur.

Can. 417. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quod ad effectus canonicos, ad praeteritum. 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

Can. 1141. 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quo ad effectus canonicos, ad praeteritum. 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

Can. 1141. 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quoad effectus canonicos, ad praeteritum. 2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

APNDICE DOCUMENTAL

365

3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel sine ulla retrotractione.

3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti vel partibus insciis, dummodo utraque in praestito consensu perseveret vel sine ulla retrotractione.

3. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia aut sine ulla retrotractione.

4. Si data fuerit sine ulla retrotractione aut una tantum parte inscia ita troinde ut altera consensum renovaret teneatur, habetur semiplena sanatio.

VOTOS.
De Becker. CAN. III. Matrimonium nulliter contractum ob solam inhabilitatem unius vel utriusque contrahentis diversimode convalidatur prouti decursu temporis impedimentum evanuit vel potius, perseverante inhabilitate, recurrendum sit ad dispensationem. CAN. IV. 1. Quare si iam evanuit inhabilitas, prouti contingere potest in impedimentis raptus, aetatis, ligaminis, disparitatis cultus et impotentiae, matrimonium convalidatur, praestito novo consensu utriusque partis in forma cap. VII praescripta, nisi forte agatur de matrimonio nullo ob solum impedimentum ligaminis, vel disparitatis cultus vel impotentia in quibus ambae partes, bona fide, in forma debita iam contraxerunt et occulta sit nullitas: tunc enim, post cognitam nullitatem matrimonii, licet privatim renovare mutuum consensum; imo, quoties tale impedimentum unam tantum partem directe afficiebat (uti, v. gr. Ligamen et disparitas cultus), satis erit, et ex gravi ratione etiam licitum, si perseverante consensu alterius olim praestito, accedit novus consensus eius qui directe impedimento ligabatur.

366

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Palmieri. 3. Matrimonio exterius rite celebrato sed nullo propter impedimentum dirimens, quod utriusque consensui efficaciam detrahit, si impedimentum occultum sit unique ex contrahentibus notum matrimonium validum evadet, cum, despensatione ab impedimento obtenta, novus ab utroque consensus remotis quoque arbitris ponatur independens a priori. Idem valet etiamsi uterque impedimentum noverit, dummodo publice contraxerint et impedimentum sit occultum. Localizacin: Voto de J. De Becker en scatola 38. Voto de D. Palmieri en scatola 38.

ESQUEMA A.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. Can. 45. PALMIERI e WERNZ osservano come la dizione convalidatio retrotracta ad matrimonii initium pu essere male intesa; onde aggiungerebero o qui o almeno nel seguente canone 46 la restrizione quoad canonicos effectus.

ESQUEMA B.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. Can. 41. PALMIERI ha difficolt per la forma di questo canone, perch in esso si mette come cosa principale leffetto secondario della fictio iuris per cui la validit del matrimonio quoad effectus canonicos retrotrahitur ad initium. Comincierebbe perci da ci che costituisce lessenza della sanazione in radice, dicendo che essa est actus quo consensus perseverans acceptatur ut legitimus ab Ecclesia quin renovetur e poi aggiungerebbe et per fictionem iuris quoad affectus canonicos retrotrahitur ad initium matrimonii od anche ad praeteritum, per lasciare insoluta la questione se si possa sanare in radice a

APNDICE DOCUMENTAL

367

momento cessationis impedimenti un matrimonio nullo in principio per un impedimento di diritto divino, es. ligaminis. WERNZ conviene anche egli nellosservazione del P. Palmieri. Dice che bisogna cominciare dallelemento reale della sanatione in radice, cio che est convalidatio matrimonii a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege ecclesiastica de renovando consensu; ed osserva che su questo punto vi la confusione negli autori, giacch vi sono alcuni autori anche recenti i quali sostengono che colla sanatione in radice il matrimonio vere et obiective convalidato ex nunc ossia ab initio. Poi parlerebbe della fictio iuris quoad effectus canonicos sia quanto agli sposi che quanto alla prole. Crede che il canone uti iacet potr essere non bene inteso, sebbene spiegato poi dal canone seguente. MONS. PRESIDENTE difende la redazione del canone uti iacet, la quale, a suo parere, corrisponde perfettamente alla vera figura giuridica della sanatione in radice. La Chiesa convalida il matrimonio, utique per fictionem iuris e non vere et obiectiva. Il che sarebbe assurdo usque ab initio, e come conseguenza si ha la dispensa della rinnovazione del consenso e la legittimazione della prole. Crede tuttavia che potrebbero unirsi i canoni 41 e 42.

ESQUEMA C.
Localizacin: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.


Localizacin: scatola 55. Can. 63. BASTIEN vorrebbe che si aggiungesse che la sanazione in radice si d talvolta anche PARTIBUS INSCIIS. POMPILI osserva che, secondo una Instruzione del Card. Cagiano Penitenziere Maggiore, la sanazione in radice generalmente non si da insciis partibus e se talvolta si d, quando la nullit del matrimonio avvenuta per colpa dellautorit ecclesiastica. Non crede prudente di porre quellaggiunta. Quanto alla definizione della sanazione del matrimonio in radice, s conviene di porre nel testo la redazione del P. Wernz, mantenendo in nota laltra del P. Palmieri.

ESQUEMA D.
Localizacin: scatola 55.

368

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM
Localizacin: scatola 56. Eschbach: CANON 62. De Sanatione in radice hic agitur et a limine solvitur, saltem implicite, gravissima questio, inter doctissimos adhuc disputata, de natura consensus in matrimonio nullo ob impedimentum juris naturalis aut divini. Fateor me, cum cl. Gasparri, in oppositam potius quaestionis ejusdem solutionem inclinare. Hoc saltem optarem, ut vel in praesenti Canone scribendo, vitetur omne verbum quo in unam aut alteram ferretur praejudicium. Quare vestigiis R. P. Palmieri insistens sic Canonem hunc conscriberem: 1. Matrimonii sanatio in radice est actus, quo partium consensus perseverans sed ob impedimentum juridice inefficax, hoc jam per dispensationem aut cessationem remoto, tanquam legitimus, quin renovetur, ab Ecclesia acceptatur, unde et matrimonium fit validum. 2. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus. 3. Sanatio in radice communiter secum fert retrotractionem, qua per fictionem juris effectus canonici retrotrahuntur ad praeteritum. Do Rego Maia: Magis placet quod in monito(1) pag. 22 proponuit P. Palmieri, in loco vobabuli initium dicatur praeteritum . Giorgi: Nel paragrafo 1 dopo le parole renovando consensu direi qua quidem sanatione generativa effectu canonici per fictionem iuris retrotrahuntur sive ab initium celebrationis matrimonii sive ad aliud tempus intermedium. Comincerei poi il paragrafo secondo dalla parola Dispensatione, lo terminerei con la parola perseverantibus, cancellando il resto. Filippo Paccelli: Accetterei la dizione di questo canone com fata concepita dal P. Palmieri. De Montel:

APNDICE DOCUMENTAL

369

Cum P. Palmieri: sanatio in radice est actus quo consensus perseverans acceptatu ut legitimus ab Ecclesia, quin renovetur, et per fictionem juris effectus canonici retrotrahantur ab initium matrimonii. Benedictus Melata: Sto col P. Palmieri tanto pi che la sanazione in radice appartiene alla S. Sede, la quale nel caso di delega tengasi a dare le norme. B. Lugari: Lo mantengo come st: perch mi sembra tolga molti dubbi. Janssens: Art. II. Ultima verba clara non omnia sunt. Vellem magis nitidam definitionem sanationis in radice. Redactio a D. P. Palmieri proposita multa habet unde probetur cum mutatione in parenthesi suggesta.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.


Localizacin: scatola 56. Can. 62. Gli Emi approvano, come pi completa, la redazione del testo con qualche modificazione di forma.

ESQUEMA E.
Localizacin: scatola 56.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.


Localizazin: scatola 56. Can. 33. Al par. I si pone a momento concessionis gratiae. Al par. 2 si pone Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud exprese caveatur.

370

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Al par. 3 lEmo FERRATA propone di sopprimere lultimo inciso vel sine ulla retrotractione, che sembra in collisione con par. I ove la retrotractio si pone come elemento essenziale. Mons. Segretario osserva che collisione propriamente non v, giacch in questo paragrafo si tratta di sanatione in radice imperfetta, ma quellinciso si pu ben sopprimere, perch inchiuso nel Can. 28 par. 2.

ESQUEMA F.
Localizacin: scatola 50.

ESQUEMA G.
Localizacin: scatola 51.

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.
Localizacin: scatole 60 y 84. Can. 417. Provincia Olomucen. Hisce fere verbis describendum censet sanationem matrimonii in radice Sanatio matrimonii in radice est ea matrimonii ob impedimentum iuris ecclesiastici invalide contracti convalidatio, qua cum dispensatione a consensu renovando lex impedimentum statuens non solum pro futuro, sed etiam pro praeterito quoad matrimonium sanandum sublata declaratur, omnes effectus canonici ex ea subsecuti fictione iuris abolentur, ac si non extitissent. Provincia Viennen. Scribit: quinam sum effectus canonici? Mutatis mutandis, enumerati in Can. 387394? Dicatur quibus in casibus ad sanationem in radice recurrendum sit. Vicarius Capitularis Ianuen. hic articulus, inquit, ut respondeat logice articulo I deberet inscribi: De convalidatione seu sanatione in radice. Sed hic titulus non congruit definitioni quae datur de sanatione in radice in canone 417, in quo id quod definitur declaratur per id quod supponitur minus notum in titulo articuli.

ESQUEMA H.
Localizacin: scatola 87.

ESQUEMA I.
Localizacin: scatole 87 y 88.

FUENTES.

APNDICE DOCUMENTAL

371

S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; istr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; 8 mart. 1900; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788. 22 aug. 1906, ad 4; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

APNDICE DOCUMENTAL

373

7. Iter redaccional del canon 1139.


1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficiente, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.
ESQUEMA A Can 46. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris. ESQUEMA B Can. 42. Matrimonium sanatum in radice valere incicipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos. ESQUEMA C Can. 64. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum ESQUEMA D Can. 63. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum

374

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

consensus fuerit renovatus


ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMA G

consensus fuerit renovatus


ESQUEMA I

ESQUEMA H

Can. 34. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 434. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 418. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 1142. 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

Can. 1142. 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus.

2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

ESQUEMA A.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.


Localizacin: scatola 55.

APNDICE DOCUMENTAL

375

No se discuti este canon.

ESQUEMA B.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. MONS. PRESIDENTE difende la redazione del canone uti iacet, la quale, a suo parere, corrisponde perfettamente alla vera figura giuridica della sanatione in radice. La Chiesa convalida il matrimonio, utique per fictionem iuris e non vere et obiectiva. Il che sarebbe assurdo usque ab initio, e come conseguenza si ha la dispensa della rinnovazione del consenso e la legittimazione della prole. Crede tuttavia che potrebbero unirsi i canoni 41 e 42.

ESQUEMA C.
Localizacin: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.


Localizacin: scatola 55. Can. 64. 2. VAN ROSSUM mantiene la sua opinione espressa in nota. Dice che non vi pu essere consenso matrimoniale, quando non vi capacit naturale. WERNZ insiste per la soppressione, tanto pi perch, ponendosi questo canone nel Codice, si avrebbe una definizione ex cathedra, e quindi il decreto del S.O. diverrebbe irreformabile.

ESQUEMA D.
Localizacin: scatola 55.

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM
Localizacin: scatola 56. Do Rego Maia:

376

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Ad Can. 63: Censeo cum pluritate Consultorum, prout exprimitur in monito (1) pag. 23, in hac temporum nostrorum calamitate, quando coniugale vinculum facilisime, ex quonis praestitu sumpsi homines blaterant, videtur retinendam sententiam A.A. qui censent possa Ecclesia seu Summus Pontifex in materia, de qua Can 63 agit consulere dignati sacramenti, et saluti animarum sanando in radice matrimonium. Eschbach: Semel posito canone 62 prout conscribendum hunc propono, jam delendus foret sequens C. 63. V. Fernndez: Can. 63 2. Delerem nimis mihi videtur R. Pontificem tam absolute ea potestate, orbare, quam plures ei non in merito ad tribunal. Bernardino Klumper: Ad Can. 63 2. Praestat ut supprimatur. Intrinseca urgens ratio cur existende impedimento juris naturae aut divini nequeat existere consensus naturalis, non affetur. Qui putant talem haberi, iis satisfit per Can. 64. Giuseppe Noval: Can. 63. Per la soppressione. Bucceroni: Can. 63 1. Toglierei le parole iuris ecclesiastici. Il secundus del Can. 64 lo sopprimerei, perch contiene una dottrina falsissima. La Chiesa pu molto bene sanare in radice un matrimonio contratto con impedimento di diritto naturale e divino, dopo che questo sia cessato; perch, come nel caso dimpedimento di diritto puramente positivo ecclesiastico, il consenso naturalmente valido e sufficiente. ci che tutti insegnano nel trattato degli atti humani e la ragione ben chiara, a tutti nota, inutile ripeterla. Giorgi: Can. 63. Noi anocio a quei che vorrebbero soppresso questo canone, anche perch il codice non un regolamento interno per le SS. Congregazioni Romanae n fatto per iudicare alla Santa Sede la estensione o i limiti della sua potest. E. Lucidi:

APNDICE DOCUMENTAL

377

come giace. Pillet: Can. 63. Addatur 3.: Matrimonium civile et consensum in eo expresus non est sufficiens per sanatione in radice. Et istud in odium matrimonii civilis, illius partis quae tanta damma secum profert. De Montel: Can. 63. 1. Quolibet matrimonium. 2. Matrimonium vero contractum. (Deleatur). Janssens: Can. 63 2. Stat parumper mutarum: Nisi a momento cessatis his impedimentis..... consensus saltem impliciter fuerit renovatus sive praestitus. Ogetti: Can. 63 2. Che necessit vi di decidere questa questione?. Michele Lega: Al Can. 63 2. Osservo che mi pare assai utile mantenere questa disposizione tenendo in conto il decreto del S. Officio. Siccome per giusto losservazione che lenunciazione del canone pu equivalere ad una definizione dogmatica, escludente della facolt alla S. Sede, pero mi pare si possa dare al paragrafo un senso pratico ed oggetivo, alieno dallintenzione dogmatica, se si esprime cos matrimonium non sanatur... (invece di non potest sanari...). Nel resto non che da approvare e lodare i proposti. Veccia: Non conosco il decreto del S. O. a cui si accenna e molto meno le ragioni che lo emanarono. Del resto, col divorzio civile quasi ovunque vigente quanti di questi matrimonii nulli, p. e. ex impedimento criminis possano stati sanati post mortem coniugis da vescovi che ne hanno le facolt, e chi suposse che qualcuno non sia

378

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

stato sanato anche dalle Romane Congregazioni. Questo canone per tanto potrebbe generare una quantit di reclami e cause quindi pur volendosi ritenere la decisione del S. O. che rispetto, sarebbe meglio eliminarlo e lasciare se vi sono tali casi disperati, i coniugi in buona fede.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.


Localizacin: scatola 56. Can. 63 2. Mons. Segretario riferisce che anche la grande maggioranza degli altri Consultori (oltre quelli componenti la piccola Consulta, dei quali si parla in nota) favorevole per la soppressione di questo . Riassume gli argomenti che militano contro quel decreto del S. Officio, in quanto naga alla Chiesa la potest stessa di sanare in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, il matrimonio contratto cum impedimento iuris naturalis vel divini; argomeni che si possono vedere nel suo trattato De matrimonio, vol II, n. 907 e 1444. Crede che occorrerebbe almeno dire, anzich non POTEST sanare, semplicemente non SANAT, con che si esprimerebbe il fatto che la S. Sede non sana quei matrimoni, non si negherebbe la potest. Gli Emi convengono che si domandi alla S. C. del S. O. se nel suo decreto del 2 Marzo 1904 colle parole matrimonium contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini NON POSSE sanari in radice ha inteso negare alla Chiesa quella potest, ovvero semplicemente esprimere la disciplina della S. Sede su tal punto, disciplina che in avvenire potrebbe essere modificata.

ESQUEMA E.
Localizacin: scatola 56.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.


Localizazin: scatola 56. No se discuti este canon.

ESQUEMA F.
Localizacin: scatola 50.

ESQUEMA G.
Localizacin: scatola 51.

APNDICE DOCUMENTAL

379

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.
Localizacin: scatole 60 y 84. Sobre la facultad de la Iglesia para sanar en la raz el matrimonio nulo por impedimentos de derecho natural o divino ya haban discutido ampliamente los Consultores y los Cardenales. Decidiron adoptar la redaccin del canon tal y como se nos presenta evitando emitir un juicio sobre tal potestad. Probablemente las discusiones en el seno de las Consultas Parciales y de las Congregaciones Particulares no trascendieron, por lo que el Obispode Segni (en la regin italiana del Lazio) se plantea si no es posible conceder la sanacin en la raz ni siquiera en casos gravsimos. Desde Montreal se pregunta si la sanacin en la raz sera aplicable tambin a los matrimonios mixtos en los que no es posible observar las garantas exigidas por la Iglesia. Un grupo de Obispo franceses de la Provincia Remense sugirieron introducir una aclaracin final al canon para sealar que el consentimiento debe perseverar. Tambin desde Francia, el Obispo de Pars entenda que la Iglesia tiene facultad para sanar estos matrimonios y, por tanto, se debera redactar el canon introducindo un rgimen ms flexible, sealando que es posible la sanacin desde el momento en que desaparece el impedimento. Justifica su aportacin con la praxis de la Penitenciera Apostlica.

ESQUEMA H.
Localizacin: scatola 87.

ESQUEMA I.
Localizacin: scatole 87 y 88.

FUENTES.
S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; 12 apr. 1899; 22 aug. 1906, ad 3; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788. S. C. S. Off. 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

APNDICE DOCUMENTAL

381

8. Iter redaccional del canon 1140.


1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio praestitus, postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem defuerit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.
ESQUEMA A Can. 47. 1. Nequit sanari in radici matrimonium irritum ex defectu consensus in alterutra parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si defectus consensus, ab initio existens, postea purgatus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.
ESQUEMA E Can. 35. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio

ESQUEMA B Can. 44. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.
ESQUEMA F Can. 435. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab

ESQUEMA C Can. 65. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.
Can. 1143. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab

ESQUEMA D Can. 64. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.
ESQUEMA I Can. 1143. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab

ESQUEMA G Can. 419. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab

ESQUEMA H

382

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

initio extiterit, sed postea fuerit renovatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

ESQUEMA A.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. Can. 47 I. PALMIERI osserva che il consenso giuridicamente inefficace per la esistenza di un impedimento dirimente, sabbene naturalmente valido, potr essere inteso per consenso nullo; quindi crede necessario di determinare meglio la dizione irritum est defectu consensus.

ESQUEMA B.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. No se discuti este canon.

ESQUEMA C.
Localizacin: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.


Localizacin: scatola 55. No se discuti este canon.

APNDICE DOCUMENTAL

383

ESQUEMA D.
Localizacin: scatola 55.

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM
Localizacin: scatola 56. Janssens: Non omnes placet haec redactio.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.


Localizacin: scatola 56. No se discuti este canon.

ESQUEMA E.
Localizacin: scatola 56.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.


Localizazin: scatola 56. Can. 35. FERRATA ha difficolt nelle ultime parole: sive (consensus) ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. Si trata difatti di matrimonio nullo ex defectu consensus, e non per altro impedimento; non si vede perci come possa dirsi che il consenso ab initio extitit, e poi fu revocato, almeno nel caso in cui il consenso ab initio extitit in utraque parte. Mons. Segretario per evitare la difficolt dellEmo Ferrata propone di dire: Si in utraque vel alterutra parte deficit al presente: al momento cio in cui si deve concedere la sanazione in radice consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit sive....

ESQUEMA F.
Localizacin: scatola 50.

ESQUEMA G.
Localizacin: scatola 51.

384

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.
Localizacin: scatole 60 y 84. La nica animadversio fue hecha por el Obispo de Guayaquil (Ecuador), y se refera al 1, del que critica la oracin sed postea fuerit revocatus.

ESQUEMA H.
Localizacin: scatola 87.

ESQUEMA I.
Localizacin: scatole 87 y 88.

FUENTES.
S. C. S. Off., 22 aug. 1906, ad 3.

APNDICE DOCUMENTAL

385

9. Iter redaccional del canon 1141.


Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.
ESQUEMA A Can. 49. ESQUEMA B Can. 45. ESQUEMA C Can. 66. ESQUEMA D Can. 65.

Sanatio in radice Sanatio in radice Sanatio in radice Sanatio in radice concedi unice potest concedi unice potest concedi unice potest concedi unice potest ab Apostolica Sede ab Apostolica Sede. ab Apostolica Sede. ab Apostolica Sede. sive per se, sive per delegatum.
ESQUEMA E ESQUEMA F ESQUEMAG ESQUEMA H ESQUEMA I

Can. 36. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Can. 436. Sanatio in radice concedi unive potest ab Apostolica Sede.

Can. 420. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

Can. 1144. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolice Sede.

Can. 1144. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolice Sede

ESQUEMA A.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 8 DE FEBRERO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. Can. 49. Si sopprimono come superflue le parole sive per se sive per delegatum.

ESQUEMA B.
Localizacin: scatola 55.

CONSULTA PARCIAL DE 1 DE MARZO DE 1906.


Localizacin: scatola 55. No se discuti este canon.

ESQUEMA C.

386

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Localizacin: scatola 55

CONSULTA PARCIAL DE 5 DE ABRIL DE 1906.


Localizacin: scatola 55. No se discuti este canon.

ANIMADVERSIONES CONSULTORUM
Localizacin: scatola 56. Ningn consultor coment este canon.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 18 DE JUNIO DE 1906.


Localizacin: scatola 56. No se discuti este canon.

ESQUEMA E.
Localizacin: scatola 56.

CONGREGACIN PARTICULAR DE 6 DE AGOSTO DE 1906.


Localizazin: scatola 56. No se discuti este canon.

ESQUEMA F.
Localizacin: scatola 50.

ESQUEMA G.
Localizacin: scatola 51.

ANIMADVERSIONES EPISCOPORUM.
Localizacin: scatole 60 y 84. De la Provincia de Nueva Orleans pidieron que el canon fuera completado, ampliando la facultad de conceder la sanacin en la raz mediante la delegacin de la potestad.

APNDICE DOCUMENTAL

387

La misma observacin hicieron algunos obispos de Nueva Orleans.

ESQUEMA H.
Localizacin: scatola 87.

ESQUEMA I.
Localizacin: scatole 87 y 88.

FUENTES.
Pius X, const. Sapienti Consilio, 29 iun. 1908 1, n. 3, 2; S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; (Coreae) 11 sept. 1878, ad 1; 12 apr. 1899; 22 aug. 1906; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 de iul. 1788; (Sutchuen.), 17 ian. 1836, ad 1.; (Yunnan.), 1 iun. 1845; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830; Ordo servandus in S. Congregationibus, Tribunalibus, Officis Romanae Curiae, 29 sept. 1908, Pars. II, Normae Peculiares, cap. VII, art. III, n. II.

APNDICE DOCUMENTAL

389

DOCUMENTO 28. CUADRO SINPTICO DE LOS ESQUEMAS PREVIOS A LA CONSULTA GENERAL.


ESQUEMA A 1905 CAPUT XI. DE MATRIMONII REVALIDATIONE ART I. DE REVALIDATIONE SIMPLICI. ESQUEMA B 1906 CAPUT XI. ESQUEMA C 1906 CAPUT XI. ESQUEMA D 1906 CAPUT XI.

DE DE DE MATRIMONII MATRIMONII MATRIMONII CONVALIDATIONE CONVALIDATIONE CONVALIDATIONE ART. I. DE CONVALIDATIONE SIMPLICI. CAN. 35. Convalidatio matrimonii eo spectat ut ex apparenti verum matrimonium incipiat existere. ART. I. DE COVALIDATIONE SIMPLICI. CAN. 57. Convalidatio matrimonii eo spectat ut ex apparenti verum matrimonium incipiat existere. CAN. 58. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessati sive dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. CAN. 57. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. ART. I. DE CONVALIDATIONE SIMPLICI

CAN. 39. 1. Ad revalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per mutationem facti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

CAN. 36. 1. Ad convalidandum matrimonium exterius rite celebratum, sed irritum ob impedimentum dirimens, requiritur remotio impedimenti sive per dispensationem sive per cessationem impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte.

390

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA A 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur. CAN. 40. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium.

ESQUEMA B 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur. CAN. 37. Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium. CAN. 38. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

ESQUEMA C 2. Haec renovatio, si initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit, solo iure ecclesiastico requiritur. CAN. 59. Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium. CAN. 60. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte impedimenti conscia renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum, satis est ut renovetur privatim et secreto.

ESQUEMA D 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi initio utraque pars verum consensum praestiterit nec postea revocaverit. CAN. 58. Renovatio consensus debet esse non mera ratihahitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, a priori distinctus et independens, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium. CAN. 59. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, sed utrique parti notum satis est ut renovetur privatim et secreto.

CAN. 41. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum, satis est ut renovetur privatim et secreto; sed si uni parti sit ignotum, haec de eodem ab alia prius certioretur et deinde utraque consensum renovet.

3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum renovet. CAN. 42. 1. Si certioratio

3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet.

3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet.

APNDICE DOCUMENTAL

391

ESQUEMA A de qua in canone praecedenti, absque gravi periculo fieri nequeat, ab eadem dispensare possit pro foro tantum internum tum Ordinarius at parochus etiam extra sacramentalem confessionem, tum confessarius in actu confessionis sacramentalis. 2. Haec dispensatio secumfert dispensationem a lege de renovando consensu pro parte ignara, non autem pro parte conscia. 3. Si ante dispensationis concessionem pars ignara debitum petat aliaque subterfugere nequeat, obligatio certiorationis et novi consensus partis ignarae ipso iure praestat et matrimonium revalidatur per ipsum coniugalem actum animo maritali positum. CAN. 43. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus revalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et consensus, ab altera

ESQUEMA B

ESQUEMA C

ESQUEMA D

CAN. 39. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et

CAN. 61. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et

CAN. 60. 1. Matrimonium irritum ob solum defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo causa propter quam consensus defuerat, cessaverit et

392

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA A parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut matrimonium existat, partem interius consentire et vitam sponte prosequi coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus. CAN. 44. Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma. ART. II.
DE SANATIONE IN RADICE.

ESQUEMA B consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare sive in legitima forma, si defectus fuit publicus, sive etiam alio modo privato et secreto, si fuit occultus. CAN. 40. Matrimonium nullum ob defectum formae substantialis, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma. ART. II.
DE SANATIONE IN RADICE.

ESQUEMA C consensus, ab altera parte praestitus perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto. CAN. 62. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet in legitima forma. ART. II.
DE SANATIONE IN RADICE

ESQUEMA D consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo privato et secreto. CAN. 61. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma. ART. II.
DE SANATIONE IN RADICE

CAN. 45. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem revalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

CAN. 41. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retrotracta ad matrimonii initium, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastica de renovando consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

CAN. 63. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio retroacta ad matrimonii initiunt, secumferens, nisi aliud caveatur expresse, dispensationem a lege ecclesiastiva de renovatio consensu pro utraque parte et prolis legitimationem.

CAN. 62. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos inde ab

APNDICE DOCUMENTAL

393

ESQUEMA A

ESQUEMA B

ESQUEMA C

ESQUEMA D initio celebrationis matrimonii. 2. Retrotractio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium; item dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, aut partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine retroactione. (Suprimido).

2. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retroagitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus canonicos.

3. Fictitia retroactio fieri etiam potest non ad matrimonii initium, sed ad tempus intermedium et quoad aliquos tantum canonicos effectos. CAN. 46. Matrimonium sanatum in radice valere incipit a momento sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris (?). CAN. 42. Matrimonium sanatum in radice valere incicipit a momento concessae sanationis; validitas autem ad matrimonii initium retrotrahitur tantummodo per fictionem iuris quoad effectus caeonicos (sic). CAN. 64. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest

CAN. 63. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest

394

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA A

ESQUEMA B

ESQUEMA C sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus CAN. 65. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. (Suprimido).

ESQUEMA D sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus CAN. 64. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

CAN. 47. 1. Nequit sanari in radici matrimonium irritum ex defectu consensus in alterutra parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si defectus consensus, ab initio existens, postea purgatus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. CAN. 48. Matrimonium contractum, etiam in bona fede, cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum per mutationem facti cessaverit, Ecclesia non sanat in radice ne a momento quidem cessationis impedimenti.

CAN. 44. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus. CAN. 43. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ab dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea

APNDICE DOCUMENTAL

395

ESQUEMA A

ESQUEMA B impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus. CAN. 45. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

ESQUEMA C

ESQUEMA D

CAN. 49. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede sive per se, sive per delegatum.

CAN. 66. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

CAN. 65. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

APNDICE DOCUMENTAL

397

DOCUMENTO 29. CUADRO SINPTICO DE LOS ESQUEMAS POSTERIORES A LA CONSULTA GENERAL.


ESQUEMA E 1906 ESQUEMA F 1906 ESQUEMA G 1913 ESQUEMA H 1914 ESQUEMA I 1916

ART. I DE ART. I DE ART. I DE ART. I DE ART. I DE CONVALIDATIONE CONVALIDATIONE CONVALIDATIONE CONVALIDATIONE CONVALIDATIONE SIMPLICI. SIMPLICI. SIMPLICI. SIMPLICI. SIMPLICI. Can. 28. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur etiamsi ab initio utraque pars verum consensum praestiterat nec postea revocaverit. Can. 29. Renovatio consensus debet esse non mera ratihabitatio prioris consensus, sed novus voluntatis actus, rursus declaret se velle matrimonium. Can. 428. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.. Can. 429. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum. Can. 412. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ex utraque parte. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.. Can. 413. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle matrimonium ab initio nullum. Can. 1136. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis. Can. 1136. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis.

2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.. Can. 1137. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse

2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit. Can. 1137. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio nullum fuisse

398

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA E Can. 30. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in legitima forma. 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut ab utraque parte renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.. Can. 31. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus perseveret. 2. Si defectus consensus fuit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuit etiam externus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in legitima quidem forma, si defectus fuit publicus, si vero fuit occultus, etiam alio modo

ESQUEMA F Can. 430. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in forma iure praescripta. 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret. Can. 431. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in forma iure praescripta; si fuerit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur

ESQUEMA G Can. 414. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta. 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret. Can. 415. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam coniugalem, sponte prosequatur. 3. Si fuerit externus et publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare forma iure praescripta; si fuerit quidem externus, sed occultus, satis est ut renovetur

ESQUEMA H Can. 1138. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta. 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret.. Can. 1139. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius consentiat et vitam coniugalem sponte prosequatur. 3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

ESQUEMA I Can. 1138. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta. 2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito perseveret. Can. 1139. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius Consentiat.

3. Si fuerit etiam externus, necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus

APNDICE DOCUMENTAL

399

ESQUEMA E privato et secreto. Can. 32. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma. ART. II DE SANATIONE IN RADICE Can. 33. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessae sanationis cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum. 2. Retrotractio fieri potest vel ad matrimonii initium, vel ad tempus intermedium. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione.

ESQUEMA F etiam alio modo privato et secreto. Can. 432. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma. ART. II DE SANATIONE IN RADICE Can. 433. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad praeteritum.

ESQUEMA G etiam alio modo privato et secreto. Can. 416. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma. ART. II DE SANATIONE IN RADICE Can. 417. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quod ad effectus canonicos, ad praeteritum.

ESQUEMA H

ESQUEMA I

Can. 1140. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma. ART. II DE SANATIONE IN RADICE Can. 1141. 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quo ad effectus canonicos, ad praeteritum.

Can. 1140. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma ART. II DE SANATIONE IN RADICE Can. 1141. 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quoad effectus canonicos, ad praeteritum.

2. Retrotractio 2. Retrotractio 2. Retrotractio 2. Retrotractio intelligitur facta ad intelligitur facta ad intelligitur facta ad intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi matrimonii initum, nisi matrimonii initum, nisi matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur. aliud expresse caveatur. aliud expresse caveatur. aliud expresse caveatur. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel sine ulla retrotractione. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione. 3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti vel partibus insciis, dummodo utraque in praestito consensu perseveret vel sine ulla retrotractione. 3. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia aut sine ulla retrotractione.

4. Si data fuerit sine ulla retrotractione aut una tantum parte inscia ita troinde ut altera consensum renovaret teneatur,

400

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA E

ESQUEMA F

ESQUEMA G

ESQUEMA H

ESQUEMA I habetur semiplena sanatio. Can. 1142. 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

Can. 34. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus. Can. 35. 1. Nequit sanari in radice matrimonium quod ipso naturae iure irritum est ex defectu consensus in alterutra vel utraque parte, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Can. 434. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus. Can. 435. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Can. 418. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

Can. 1142. 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.. 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

Can. 419. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit renovatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Can. 1143. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

Can. 1143. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

APNDICE DOCUMENTAL

401

ESQUEMA E Can. 36. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

ESQUEMA F Can. 436. Sanatio in radice concedi unive potest ab Apostolica Sede.

ESQUEMA G Can. 420. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

ESQUEMA H Can. 1144. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede.

ESQUEMA I Can. 1144. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede

APNDICE DOCUMENTAL

403

DOCUMENTO 30. CUADRO SINPTICO DE LAS ANOTACIONES A LOS CNONES DEL CAP. XI DE MATRIMONII CONVALIDATIONE.
ESQUEMA F 1906 CAPUT XI. De matrimonii convalidatione. ART. I. De convalidatione simplici. Can. 428. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio seu dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ab utraque parte. ESQUEMA G 1913 CAPUT XI. De matrimonii convalidatione. ART. I. De convalidatione simplici. Can. 412. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimenti, et renovatio consensus matrimonialis ex utra que parte. ESQUEMA H 1914 CAPUT XI. De matrimonii convalidatione. ART. I. De convalidatione simplici. Can. 1136. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis. ESQUEMA I 1916 CAPUT XI. De matrimonii convalidatione. ART. I. De convalidatione simplici. Can. 1136. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimento dirimens, requiritur cessatio aut dispensatio impedimento, et renovatio consensus matrimonialis. CIC17 1917 CAPUT XI. De matrimonii convalidatione. ART. I. De convalidatione simplici. Can. 1133. 1. Ad convalidandum matrimonium irritum ob impedimentum dirimens, requiritur ut cesset vel dispensetur impedimentum et consensum renovet saltem pars impedimenti conscia.

C. 7, X, de eo, qui duxit, IV, 7; Bened. XIV, Const. Singulari, 9 febr. 1749; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II; Instr. 16 sept. 1824, ad 4; 8 iun. 1836; 12 iun. 1850, ad 2; 20 sept. 1854; instr. 9 dec. 1874; S. C. C.,

C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV, Constit. Singulari, 9 febr. 1749; S.C.S Off. 12 ian. 1769 n. II; Instr. 16 sept. 1824, ad 4; 8 jun 1836; 12 jun 1850, ad 2; 20 sept 1854; Inst. 9 dec 1874;

C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV Constit. Singulari, 9 febr. 1749; S.C.S Off. 12 ian. 1769 n. II; Instr. 16 sept. 1824, ad 4; 8 jun 1836; 12 jun 1850, ad 2; 20 sept 1854; Inst. 9 dec 1874;

C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; Reg 18, R. J., in VI; Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, 1, 20; S. C. S. Off., 12 ian 1769, n. II; (Rosnavien.), 20

404

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA F

ESQUEMA G Rosnavien., 20 aug. 1780.

ESQUEMA H S.C.C. Rosnavien., 20 aug 1780.

ESQUEMA I S.C.C. Rosnavien., 20 aug 1780.

CIC17 aug. 1780; instr. (ad Archip. Quebecen.), 16 sept. 1824, ad. 4; 8 iun. 1836; (Conchinchin. Occident.), 12 iun. 1850, ad. 2; (Yunnan), 20 sept. 1854; (Iaponiae), 11 mart. 1868; istr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788. 2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit. C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, 1, 20; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5; (Iaponiae), 11 mart. 1868; Instr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. in ora Coromandel), 5, iul. 1788; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830. Can. 1134. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus in matrimonium quod constet ab initio

2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit.

2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit. C. 7, X, de eo, qui duxit, IV, 7; Bened. XIV, Const. Singulari, 9 febr. 1749; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II; instr. 9 dec. 1874.

2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit. C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV Constit. Singulari 9 febr. 1749; S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II; Instr. 9 dec 1874.

2. Haec renovatio iure ecclesiastico requiritur ad validitatem, etiamsi initio utraque pars consensum praestiterit nec postea revocaverit. C. 7, X, de eo qui dixit, IV, 7; Bened. XIV Constit. Singulari 9 febr. 1749; S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II; Instr. 9 dec 1874.

Can. 429. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se

Can. 413. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, quo utraque pars rursus declaret se velle

Can. 1137. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio

Can. 1137. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus, in matrimonium quod constet ab initio

APNDICE DOCUMENTAL

405

ESQUEMA F ESQUEMA G velle matrimonium ab matrimonium ab initio nullum. initio nullum. S. C. S. Off., 8 iun. 1836; 12 iun. 1850, ad 2. Can. 430. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est in forma iure praescripta. Can. 414. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta. S. C. S., Hispalen., 20 iun. 1609; Constantinopolitan., 2 et 16 dec. 1634; Mediolanen., 13 iul. 1725.

ESQUEMA H nullum fuisse.

ESQUEMA I nullum fuisse. S.C.S. Off. 8 iun. 1836; 12 iun. 1850, ad 2.

CIC17 nullum fuisse. S. C. S. Off., 8 iun. 1836; (Cochinchin. Occident.), 12 iun. 1850, ad. 2. Can. 1135. 1 Si impedimentum sit publicum, consensus ab utraque parte renovandus est forma iure praescripta. Benedictus XIV, ep. Singulari, 9 febr. 1749, 1, 20; S. C. S. Off. (Rosnavien.), 20 aug. 1780; (ad Archiep. Scopien.), 15 nov. 1882; S. C. C., Hispalen., 20 iun. 1609; Constantinopolitana 2 et 16 dec. 1634; Reatina, 13 iul. 1725, ad 2; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788. 2 Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5. 3 Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito

Can. 1138. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta. S.C.C. Hispalen., 20 iun. 1609; Costantinopolitan., 2 et 16 dec. 1634; Mediolanem., 13 jul. 1725.

Can. 1138. 1. Si impedimentum sit publicum, consensus utraque parte renovandum est forma iure praescripta. S.C.C. Hispalen., 20 iun. 1609; Costantinopolitan., 2 et 16 dec. 1634; Mediolanem., 13 jul. 1725.

2. Si sit 2. Si sit occultum et occultum et utrique utrique parti parti notum, satis est notum, satis est ut ut consensus ab consensus ab utraque parte utraque parte renovetur privatim renovetur et secreto. privatim et S. C. S. Off., 12 secreto. ian. 1769, n. II. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu praestito

2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu

2. Si sit occultum et utrique parti notum, satis est ut consensus ab utraque parte renovetur privatim et secreto. S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II. 3. Si sit occultum et uni parti ignotum, satis est ut sola pars impedimenti conscia consensum privatim et secreto renovet, dummodo altera in consensu

406

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA F ESQUEMA G dummodo altera perseveret. in consensu praestito perseveret. S.C.S. Off., 12 ian. 1769, n. II.

ESQUEMA H praestito perseveret.

ESQUEMA I praestito perseveret.

CIC17 perseveret.

S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II.

S.C.S. Off. 12 ian. 1769, n. II.

C. 7, X, de eo, qui duxit in matrimonium, quam polluit per adulterium, IV, 7; S. C. S. Off., 12 ian. 1769, n. II, 5. Can. 1136. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat iam consentiat, dummodo consensus ab altera parte praestitus perseveret.

Can. 431. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. C. 21, 30, X, de spons., cit.; c. 2, 4, X, de coniug. serv., IV, 9.

Can. 415. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret.

Can. 1139. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. C.2,4,X de coniugio servor., IV,9; S.C.S. Off. Instr. 6 apr. 1843; S.C.C. Vigilien., 23 ian. 13 iul et 22 sept. 1725.

Can. 1139. 1. Matrimonium irritum ob defectum consensus convalidatur, si pars quae non consenserat, iam consentiat, dummodo consensus, ab altera parte praestitus, perseveret. C.2,4,X de coniugio servor., IV,9; S.C.S. Off. Instr. 6 apr. 1843; S.C.C. Vigilien., 23 ian. 13 iul et 22 sept. 1725.

C. 2, 4, X, de coniugio servor., IV, 9; S. C. S. Off., instr. 6 apr. 1843; S. C. C., Vigilien., 23 iun., 13 iul. et 22 sept. 1725.

C. 2, 4, X, de coniugio servorum, IV, 9; S. C. S. Off., instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae) 6 apr. 1843; instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae Central.), 18 dec. 1872; S. C. C., Vigilien., 23 iun., 13 iul., 22 sept. 1725. 2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est ut pars quae non consenserat, interius consentiat.

2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam sponte prosequatur coniugalem. 3. Si fuerit externus et

2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat, interius consentiat et vitam coniugalem, sponte prosequatur.

2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius consentiat et vitam coniugalem sponte prosequatur.

2. Si defectus consensus fuerit mere internus, satis est, ut pars quae non consenserat interius Consentiat.

3. Si fuerit externus et publicus,

3. Si fuerit etiam externus,

3. Si fuerit etiam externus,

3. Si fuerit etiam externus,

APNDICE DOCUMENTAL

407

ESQUEMA F publicus, necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare in forma iure praescripta; si fuerit quidem externus sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto.

ESQUEMA G necesse est consensum interne ponere et exterius manifestare forma iure praescripta; si fuerit quidem externus, sed occultus, satis est ut renovetur etiam alio modo privato et secreto.

ESQUEMA H necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

ESQUEMA I necesse est consensum etiam exterius manifestare vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

CIC17 necesse est consensum etiam exterius manifestare, vel forma iure praescripta, si defectus fuerit publicus, vel alio modo privato et secreto, si fuerit occultus.

S. C. S., Off. Instr. (ad Vic. Ap. Oceaniae), 6 apr. 1843. Can. 432. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum evadat, contrahi debet legitima forma. S.C.C., Vigilien., 23 iun., 13 iul., 22 sept. 1725. ART II. De Sanatione in radice. Can. 433. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione per fictionem iuris quoad effectus canonicos ad Can. 416. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma. S.C.C, Poloniae, 13 nov. 1638. Can. 1140. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma. S.C.C. Poloniae 13 nov. 1638. ART II. De Sanatione in radice. Can. 1141. 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quo ad effectus Can. 1140. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi debet legitima forma. S.C.C. Poloniae 13 nov. 1638. ART II. De Sanatione in radice. Can. 1141. 1. Plena matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quoad effectus Can. 1137. Matrimonium nullum ob defectum formae, ut validum fiat, contrahi denuo debet in legitima forma. S. C. C., Poloniae, 13 nov. 1638; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830. ART II. De Sanatione in radice. Can. 1138. 1. Matrimonii in radice sanatio est eiusdem convalidatio, secumferens, praeter dispensationem vel cessationem impedimenti, dispensationem a lege de renovando consensu, et retrotractionem, per fictionem iuris, circa effectus canonicos, ad praeteritum.

ART II. De Sanatione in radice. Can. 417. 1. Sanatio matrimonii in radice est eiusdem convalidatio a momento concessionis gratiae cum dispensatione vel cessatione impedimenti et dispensatione a lege de renovando consensu, et cum retrotractione, per fictionem iuris, quod ad effectus canonicos, ad praeteritum.

408

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA F praeteritum.

ESQUEMA G

ESQUEMA H canonicos, ad praeteritum.

ESQUEMA I canonicos, ad praeteritum.

CIC17

S.C.S. Off., 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

S.C.S. Off. 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

S.C.S. Off. 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; istr. (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; 8 mart. 1900; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788. 2. Convalidatio fit a momento concessionis gratiae; retrotractio vero intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur. 3 Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia.

2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initium, nisi aliud expresse caveatur.

2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

2. Retrotractio intelligitur facta ad matrimonii initum, nisi aliud expresse caveatur.

3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel sine ulla retrotractione.

3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti, dummodo altera in praestito consensu perseveret, vel partibus insciis, sed in consensu perseverantibus, vel sine ulla retrotractione. S.C.S. Off., 11 mart. 1868; instr. 9 dec. 1874; 22 aug. 1906, ad 4.

3. Dispensatio vero a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel uni tantum parti vel partibus insciis, dummodo utraque in praestito consensu perseveret vel sine ulla retrotractione.

3. Dispensatio a lege de renovando consensu concedi etiam potest vel una tantum vel utraque parte inscia aut sine ulla retrotractione.

S.C.S. Off. 11 mart. 1868; Instr. 9 dec. 1874; 22 aug. 1906 ad., 4.

S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; instr (ad Ep. S. Alberti), 9 dec. 1874; 22 aug. 1906, ad 4; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830.

APNDICE DOCUMENTAL

409

ESQUEMA F

ESQUEMA G

ESQUEMA H

ESQUEMA I 4. Si data fuerit sine ulla retrotractione aut una tantum parte inscia ita troinde ut altera consensum renovaret teneatur, habetur semiplena sanatio. S.C.S. Off. 11 mart. 1868; Instr. 9 dec. 1874; 22 aug. 1906 ad., 3, 4.

CIC17

Can. 434. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 418. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari.

Can. 1142. 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.

Can. 1142. 1. Quod libet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficienti, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.

Can. 1139. 1. Quodlibet matrimonium initum cum utriusque partis consensu naturaliter sufficiente, sed iuridice inefficaci ob dirimens impedimentum iuris ecclesiastici vel ob defectum legitimae formae, potest in radice sanari, dummodo consensus perseveret.

S.C.S. Off., 22 aug. 1906, ad 3.

S.C.S. Off. 22 aug. 1906 ad., 3.

S.C.S. Off. 22 aug. 1906 ad., 3.

S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; 12 apr. 1899; 22 aug. 1906, ad 3; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 iul. 1788.

410

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

ESQUEMA F 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, non potest sanari in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti, nisi post cessatum impedimentum consensus fuerit renovatus. S. Off. 25 april. 1904. Questo paragrafo deve essere preso a nuovo esame. Can. 435. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus. 2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

ESQUEMA G 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

ESQUEMA H 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

ESQUEMA I 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessatione impedimenti.

CIC17 2. Matrimonium vero contractum cum impedimento iuris naturalis vel divini, etiamsi postea impedimentum cessaverit, Ecclesia non sanat in radice, ne a momento quidem cessationis impedimenti.

S. C. S. Off. 8 mart. 1900; 2 mart. 1904.

Can. 419. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit renovatus.

Can. 1143. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 1143. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanare in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio extiterit, sed postea fuerit revocatus.

Can. 1140. 1. Si in utraque vel alterutra parte deficiat consensus, matrimonium nequit sanari in radice, sive consensus ab initio defuerit, sive ab initio praestitus, postea fuerit revocatus. S. C. S. Off., 22 aug. 1906, ad 3. 2. Quod si consensus ab initio quidem defuerit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

2. Quod si consensus ab initio quidem non extiterit, sed postea praestitus fuerit, sanatio concedi potest a momento praestiti consensus.

APNDICE DOCUMENTAL

411

ESQUEMA F Can. 436. Sanatio in radice concedi unive potest ab Apostolica Sede.

ESQUEMA G Can. 420. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede. S.C.S. Off., 11 mart. 1868; 11 sept. 1878, ad 1; 22 aug. 1906; S.C. de Prop. Fide, 17 ian. 1836, ad 1; 1 iun. 1845.

ESQUEMA H Can. 1144. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolice Sede. S.C.S. Off. 11 mart. 1868; 11 sept. 1878, ad., 1; 22 aug. 1906; S.C. de Prop. Fidei, 17 ian. 1836 ad., 1; 1 iun. 1845.

ESQUEMA I Can. 1144. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolice Sede. S.C.S. Off. 11 mart. 1868; 11 sept. 1878, ad., 1; 22 aug. 1906; S.C. de Prop. Fidei, 17 ian. 1836 ad., 1; 1 iun. 1845.

CIC17 Can. 1141. Sanatio in radice concedi unice potest ab Apostolica Sede. Pius X, const. Sapienti Consilio, 29 iun. 1908 1, n. 3, 2; S. C. S. Off. (Iaponiae), 11 mart. 1868; (Coreae) 11 sept. 1878, ad 1; 12 apr. 1899; 22 aug. 1906; S. C. de Prop. Fide, litt. (ad Coadiut. Superior. Mission. In ora Coromandel), 5 de iul. 1788; (Sutchuen.), 17 ian. 1836, ad 1.; (Yunnan.), 1 iun. 1845; Secret. Status, instr. 27 mart. 1830; Ordo servandus in S. Congregationibus, Tribunalibus, Officis Romanae Curiae, 29 sept. 1908, Pars. II, Normae Peculiares, cap. VII, art. III, n. II, a.

BIBLIOGRAFA

I. FUENTES
Annuario Pontificio, Roma 1912 y ss. AAS, Acta Apostolicae Sedis, Romae 1909 y ss. ASS, Acta Sanctae Sedis, Romae 18651908. BENEDICTI XIV P.O.M. Bullarium, Prato 1845. De Synodo Dioecesana, Venetiis 1775. Opera in duodecim tomus distributa, XI, Romae 1750.

BENEDICTO XV, Const. Apost. Providentsima Mater Ecclesia, 27 de mayo de 1917, en AAS, 9, pars II (1917).

414

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

PIO X Pont. Max. Iussu digestus, BENEDICTI PAPAE XV auctoritate promulgatus, Codex Iuris Canonici. Praefatione, Fontium Annotationes et Indice AnalyticoAlphabetico ab Emo. P. Card. Gasparri, Romae 1917. Codex Iuris Canonici, Typis Polyglottis Vaticanis, Romae 1918. Codex Iuris Canonici, Cdigo de Derecho Cannico 1983, ed. bilinge y anotada, a cargo del Instituto Martn de Azpilcueta, Pamplona 1983. COMISIN DE CODIFICACIN DE 1917, Carta Prelegisti, enviada por Gasparri a las Universidades el 6 de abril de 1904, ASS, 37 (19045), pp. 130131. Concilio de Trento, sesin XXIV De matrimonio, en DENZINGERSCHONMETZER, Enchiridion Symbolorum, BarcinoneFriburgi BrigosviaeRomae 1976.

Corpus Iuris Canonici, (Ed. E. Friedberg), Leipzig 1879=Graz 1956. GASPARRI P., Codex Iuris Canonici Fontes, voll. IIII Romae 1923; vol. IV, Romae 1926; vol. V, Romae 1930; vol. VI Romae 1932; vol. VII Romae 1935. GASPARRI P.SEREDI G., Codex Iuris Canonici Fontes, vol. VIII Romae 1938; vol IX, Romae 1939. Instructio pro iudicii ecclesiasticis Imperii Austriaci quoad causas matrimoniales, Roma 4 de mayo de 1855, (aprobada en Roma en dicha fecha por una Comisin de Cardenales designada al efecto), en Analecta Juris Pontificii, serie II, col. 2515 ss. JUAN PABLO II, Discurso a la Rota Romana, 28 de enero de 2002 AAS, 94 (2002). Litterae circulares ad omnes Episcopos pro Ecclesiae legibus in unum redigendis, Pergratum mihi, ASS 36, 19031904, pp. 603604.

BIBLIOGRAFA

415

PIUS PP. X. Motu propio Arduum sane munus De Ecclesiae legibus in unum redigendis, 14 de abril de 1904, en ASS 36, pp. 549551 y 603. Pontificia Commissio Codici iuris canonici recognoscendo. Communicationes, Vol. V. 1973.

II. DOCUMENTOS DEL ASV


ndice de los Fondos y relativos instrumentos de descripcin e investigacin, Archivo Secreto Vaticano, Ciudad del Vaticano, 2002. Fondo Commissione Riforma Codice di Diritto Canonico. Scatola 1. Borrador del m.p. De Ecclesiae legibus un unum redigendis. Carta Circular Pergratum mihi del Cardenal Merry del Val. Actas de las reuniones de Cardenales miembros de la S. C. de los Asuntos Eclesisticos Extraordinarios, marzo de 1904. Varios ejemplares de la carta Litterae circulares ad omnes Episcopos pro Ecclesiae legibus in unum redigendis. Documento Distribuzione delle materie proposti dai Consultori. Documento Indice delle materie del Codice di Diritto Can. col nome ed indirizzo dei Sig. consultori ed il termine per la consegna del lavoro.

416

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Nomine, partecipazioni, inviti, biglietti, 19041905. Risposte delle Universit Cattoliche. Schemi di divisione della materia proposti dai Consultori. Voti ed appunti dei Consultori. Correspondencia de Merry del Val con Nuncios, Obispos y Universidades Catlicas Elenco de las Universidades Catlicas del mundo. Correspondencia de Gasparri con Consultores y Colaboradores. Carta de Gasparri de 17 de mayo de 1905 comunicando la creacin de la Comisin Especial De Matrimonio. Cartas Circulares De mandato enviadas a Obispos y Superiores de rdenes religiosas solicitando sus observaciones. Scatola 2. Documento Regolamento per la Commissione Pontificia instituita dal Santo Padre per la Codificazione del Diritto Canonico, 11 aprile 1904. Acta de la reunin general de Consultores de 17 de abril de 1904. Observaciones de los Consultores al Index materiarum. Correspondencia de Gasparri con Consultores y Colaboradores. Cartas con postulata.

BIBLIOGRAFA

417

Scatola 3. Documento Indice Generale (ordine cronologico) degli stampati per la codificazione del Diritto Canonico. Voti dei Revmi. Consultori (stampati) per la codificazione del Diritto Canonico distribuiti secondo le materie. Documento Protocollo generale. Scatola 4. Postulata Episcoporum in ordinem digesta, Rmo. P. Bernardino Klumper O. F. M., Romae 1908. Scatola 6. Appendix ad Postulata Episcoporum. Rmo. P. Bernardino Klumper O. F. M., Romae 1908. Scatola 36. Ejemplares del voto de Palmieri sobre el Cap. XI De matrimonii convalidatione. Ejemplares del voto de J. De Becker sobre el Cap. XI De matrimonii convalidatione. Scatola 50. Volumen con el esquema completo del Liber III De rebus. Scatola 55.

418

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

Votos de los consultores. Volumen de esquemas y actas de las Consultas Parciales, de las Congregaciones Particulares de Cardenales. Scatola 56. Actas de las Congregaciones Particulares De indulgentiis, De matrimonii. Osservazioni dei Consultori sul Titolo De matrimonio, Cap. VI XII. Osservazioni dei Consultori sul tit. De matrimonio: Canones praeliminares, Cap. I De Sponsalibus, Cap. II De his quae matrimonii celebrationi praemitti debbent. Osservazioni dei Consultori sul tit. De Matrimonio, Cap. IIIV. Voti dei Consultori, manuscritti, De matrimonio. Scatola 60. Riassunto delle osservazioni dei Vescovi e Superiori regolari al Libro III del Codice o Animadversiones episcoporum et superiorum regularium in Lib. III Codicis. Scatola 84. Cartas con Animadversiones episcoporum. Scatola 86. Volumen con los Esquemas de los libros I, II y III anotados por Gasparri. Bozze 1913. Esquemas de 1909, 1913 y 1917. Scatola 87 y 88.

BIBLIOGRAFA

419

Schema Codicis Iuris Canonici 1914 y 1916. Volumen con un esquema completo del Codex Iuris Canonici. Scatola 96. Cartas manuscritas con postulata.

Fondo Commissione Riforma Cod. Diritto CanonicoDoppioni.


Scatola XVII. Documento Animadversiones Ordinariorum Provinciae Metropolitanae Strigonensis in Hungaria in Canones schematis Codicis Juris Canonici.

III. AUTORES
ACUA, S., La forma del matrimonio hasta el Decreto Ne Temere, en IC 25 (1973), pp. 137-192. ALBISETTI, A., Contributo allo studio del matrimonio putativo in diritto canonico, Milano 1980 BANK, J., Connubia canonica, Romae 1959. BAURA, E., La dispensa canonica dalla legge, Milano 1997. BELLO GONZLEZ, J. J., Los procedimientos administrativos en la codificacin de 1917, Roma 2002.

420

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

BENDER, L., Convalidation du mariage, en Dictionnaire de Droit Canonique, IV, Pars 1949. Sanatio matrimonii invalidi ob impedimentum iuris divini, en Ephemerides Iuris Canonici 13 (1957), pp. 19-44. BERNRDEZ CANTN, A., Compendio de Derecho matrimonial cannico, Madrid 1986. Comentario al canon 1158, en Comentario Exegtico al Codigo de Derecho Cannico, Pamplona 1996, Vol. III. BERNHARD, J., La sanatio in radice et le consentment matrimonial dans le droit canonique moderne (du Concile Trente au Code de droit canonique), Ephemerides Iuris Canonici 1950. La explication juridique de la retroactivit de la sanatio in radice dans le doctrine canonique moderne, Ephemerides Iuris Canonici 1951. BLANCO NJERA, F., El cdigo de derecho cannico traducido y comentado, Tomo segundo, derecho sacramental, Madrid 1945. CAPELLO, F., Tractatus canonicomoralis de Sacramentis, Vol V De matrimonio, Romae 1947. La legislazione ecclesiastica e i suoi eventuali perfezionamenti, DEc 53 (1942), pp. 385-389. Per la difessa della verit e della dottrina cattolica, DEc 54 (1943), pp. 286-290. Breve risposta al prof. Fedele, DEc 55 (194445), pp. 32-33. CARBONERO Y SOL, L., Tratado tericoprctico del matrimonio, Madrid, 1877.

BIBLIOGRAFA

421

CRDENAS DEL CARRE, J., El iter del canon 1012 en la codificacin de 1917, Roma 1997. CASTRILLN MUOZ, C. F., La sanacin en la raz del matrimonio civil de los catlicos segn el nuevo cdigo de derecho cannico, Pontificia Universidad Catlica Javeriana, Facultad de Derecho Cannico, Colombia 1984. CERCAS RUEDA, M. A., El favor matrimonii en los procesos codificadores de 1917 y 1983: iter redaccional, Roma 1997. CHAPA IMAZ, J., Las asociaciones in specie durante el proceso de codificacin del cdigo de 1917, Roma 1994. CHELODI, I., Ius Matrimoniale, iuxta Codicem Iuris Canonici, Tridenti 1921. CIPROTTI, P., De sanatione in radice, en Apollinaris 11 (1938). De sanando in radice matrimonio irrito ob impedimentum iuris divini, en Apollinaris 12 (1939), pp. 411-423. CIRRINCIONE SCAIOLA, D., La inclusin del requisito de la participacin en la potestad en el canon 145 del CIC 1917, Roma 1997. CORDEIRO DE LIMA, M. A., Iter redacional do cnon 1013 na codificacao de 1917, Roma 1998. DE BECKER, J., De matrimonio: praelectionem canonicae, Louvain 1931. Institutionem des Katholischen Kirchenrechts, Freiburg 1882. DE LA HERA, A., La cohabitacin en el matrimonio, IC 5 (1965), pp. 499-544. DE LEN, E., Partes procesales y apelacin en el proceso de nulidad matrimonial. Estudio histrico crtico de la codificacin de 1917, Roma, 1989.

422

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

DEL AMO, L., La prueba de la simulacin en las causas matrimoniales, en REDC 53 (1963), pp. 387-438. DEL GIUDICE, V., Sommario di diritto matrimoniale canonico, Milano 1973. Nociones de derecho cannico, Pamplona 1955. DANNIBALE, J., Summula Theologiae Moralis, Romae 1892. FALCO, M., La codificazione del diritto canonico, Milano 1921. FEDELE, P., A proposito di eventuali perfezionamenti della legislazione acclesiastica in materia matrimoniale, DEc 53 (1942), pp. 76-80. Per la difessa dellattuale legislazione ecclesiastica in materia matrimoniale, DEc 55 (194445), pp. 27-32. In tema di convalida del matrimonio canonico nullo per difetto o vizio di consenso, en Studi di diritto canonico in onore di M. Magliochetti, II, Roma 1975, pp. 487-513. Lo spirito del diritto canonico, Padova 1962. Insostituibilit e irrevocabilit del consenso matrimoniale, en Il matrimonio oggi tra crisi e rinnovamento. Atti del convegno internazionale promosso dalla Facolt di Giurisprudenza dellUniversit Cattolica del Sacro Cuore, Milano 910 aprile 1979, Milano 1980, pp. 84-103. FELLICIANI, G., Mario Falco e la codificazione del diritto cannico, en FALCO, M., Introduzione allo studio del Codex Iuris Canonici, Bologna 1992. GASPARRI, P., Tractatus Canonicus De matrimonio, Ed. Tertia, Vol. II, Parisiis 1904.

BIBLIOGRAFA

423

Storia della Codificazione del diritto canonico per la Chiesa latina, en Acta Congressus Iuridici Internationalis VII Saeculo a decretalibus Gregorii IX et XIV a Codice Iustiniano promulgatis, Romae 1217 novembris 1934, Pontificium Institutum Utriusque Iuris, 1937. GEFAELL CHAMOCHIN, P. El rgimen de potestad delegada de jurisdiccin en la codificacin de 1917, Roma 1991. HERVADA XIBERTA, J., La revocacin del consentimiento, Vetera et Nova, Pamplona 1991. HERRANZ, J., Studi sulla nuova legislazione della Chiesa, Miln 1990. JEMOLO, A. C., Il matrimonio nel diritto canonico, Milano 1941. KNECHT, A., Derecho matrimonial catlico, Madrid 1932. KUTTNER S., El Cdigo de Derecho Canonico en la historia, REDC 68 (1968), pp. 301-314. LAEMMER, H., Institutionem des Katholischen Kirchenrechts, Freiburg 1892. LALAGUNA, E., Matrimonio nulo y matrimonio inexistente, Estudios de derecho matrimonial, Madrid 1962. LIGORIO, A. M. (San), Theolologia Moralis, Tomo IV, Mechliniae, 1828. LOMBARDA, P., Supuestos especiales de relacin entre consentimiento y forma, en VV.AA. Derecho Cannico II, Pamplona 1974. LPEZ ALARCN M.NAVARRO VALLS, R., Curso de derecho matrimonial cannico y concordado, Madrid 1994.

424

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

LLOBELL, J., DE LEN, E., NAVARRETE J., Il libro de processibus nella codificazione del 1917 studi e documenti, vol I, Cenni storici sulla codificaczione. De iudiciis in genere. Il processo contenzioso ordinario e sommario. Il processo di nullit del matrimonio, Milano 1999. MAROTO, Instituciones de Derecho Cannico, I y II, Madrid 1917. MARTN ANDRES, S., La manifestacin externa del consentimiento matrimonial en la codificacin de 1917, Roma 1999. MARTN DE AGAR, J. T., Matrimonio putativo y convalidacin automtica del matrimonio nulo, IC 81 (2001), pp. 293-317. MARTNEZ DE SOUSA, Diccionario de tipografa y del libro, Barcelona 1974. MARZOA, A., MIRAS. J., RODRGUEZ OCAA, R., (dir.) Comentario Exegtico al Codigo de Derecho Cannico, Instituto Martn de Azpilcueta, Facultad de Derecho Cannico Universidad de Navarra. MIGUELEZ, L., El favor iuris en el matrimonio, en REDC 2 (1948), pp. 353-410. MIGUELEZ, L., ALONSO, S., CABREROS, M., Cdigo de Derecho Cannico. Comentado, 4 ed., Madrid 1952. MONTES GARCA, A., Favor fidei y matrimonio en la codificacin del CIC 1917, Roma 1999. NAVARRETE, U., De Convalidatione matrimonii, Pontificia Universitas Gregoriana, Roma 19641965. Ecclesia sanat in radice matrimonia inita cum impedimento iuris divini, en VV. AA., De matrimonio coniectanea, Roma 1970. NAVARRETE MURIA, J. A., Prueba, actos conclusivos y proceso documental en la codificacin de 1917, Roma 1990.

BIBLIOGRAFA

425

ORLANDIS, J., Memorias de Roma en guerra (19421945), Madrid 1992. ORTIZ, M. A., Sacramento y forma del matrimonio. El matrimonio cannico celebrado en forma no ordinaria, Pamplona 1995. PACHECO, A., La convalidacin simple del matrimonio cannico, Roma 1954. PALMIERI, D., GURG, J., Compendium theologiae moralis; adnotationibus locupletatum, Antonio Ballerini s.j., Textu identidem emendato a Domenico Palmieri s.j., Roma 1907. PALMIERI, D., Tractatus de matrimonio christiano, Roma 1880. POSADA, G., El concepto de potestad delegada en la codificacin de 1917, Roma 1987. PRADOS RIVERA, L., La separacin de los cnyuges en el cdigo de 1917, Roma 2002. PRMMER, D. M., Manuale Theologiae Moralis, Romae 1961. QUEZADA TORUO, R., La perseverancia del consentimiento matrimonial en la sanatio in radice, Analecta Gregoriana, Roma 1962. RAVA, A, Il requisito della rinnovazione del consenso nella convalidazione semplice del matrimonio (Can. 1157 2). Studio storicogiuridico, Roma 2001. REY MARTNEZ, A., La figura cannica del matrimonio nulo, Roma 1956. RUISNCHEZ CAPELASTEGUI, J. P., La potestad de orden en la codificacin de 1917, Roma 1989. SAGASTIBELZA LUGO, S., El derecho de asociacin del fiel durante el proceso de elaboracin del cdigo de 1917, Roma 1993. SNCHEZ, T., De Sancto matrimonii sacramento, Venetiis 1619.

426

LA CONVALIDACIN DEL MATRIMONIO EN LA CODIFICACIN DE 1917 (CAN. 1133-1141)

VILADRICH, P. J., Comentario al canon 1100, en Comentario Exegtico al Codigo de Derecho Cannico, Pamplona 1996, Vol. III, pp. 1319-1322. WERNZ, F. X., Ius Decretalium, Prati 1912. WERNZ, F. X.VIDAL, P., Ius Canonicum, Romae 1946. Ius canonicum, Tomo V, Ius Matrimoniale, Romae 1928.

IV. OTRAS OBRAS


DICTIONNAIRE DE THEOLOGIE CATHOLIQUE, Pars 1932. ENCICLOPEDIA CATTOLICA, Firenze 19481954. OXFORD LATIN DICTIONARY, Ed. P.G.W. Glare, Oxford University Press 1982.

Das könnte Ihnen auch gefallen