A u krijua jeta?

Cfare beson ti?

Shume fetare qe besojne ne interpretimin fjale per fjale te Bibles, thone se toka dhe gjithcka ne te u krijuan ne gjashte dite 24-oreshe, vetem disa mijera vjet me pare. Disa ateiste mbrojne idene se nuk ka Perendi, se Bibla eshte nje liber mitesh dhe se cdo forme jete eshte produkt i ngjarjeve te rastesishme qe nuk jane drejtuar nga dikush.

Pjesa me e madhe e njerezve kane pikepamje qe jane diku aty ne mes te ketyre ideve kundershtare. Perderisa po lexon kete bro shure, ka te ngjare qe edhe ti te jesh nje nder ta. Ndoshta beson te Perendia dhe e respekton Biblen. Por mbase vlereson edhe me ndimin e shkencetareve shume te pergatitur e me inuence, te ci let nuk besojne se jeta u krijua. Nese je prind, ndoshta pyet veten si tu pergjigjesh femijeve kur te pyesin per evolucionin dhe krijimin. Kjo broshure nuk ka si qellim te vere ne loje as pikepamjet e fetareve qe besojne ne interpretimin fjale per fjale te Bibles, as ato te njerezve qe zgjedhin te mos besojne te Perendia. Ne shpresoj me qe kjo broshure te te nxite te shqyrtosh edhe nje here ku ba zohen disa nga bindjet e tua. Ajo do te jape nje shpjegim te tregi mit biblik te krijimit qe mund te mos e kesh menduar me pare. Gjithashtu, do te theksoje pse ka rendesi ajo qe beson per meny ren si ka filluar jeta. A do tu besosh pohimeve se nuk ka nje Krijues inteligjent dhe se Bibla nuk eshte e besueshme? Apo do te shqyrtosh ate qe thote ne te vertete Bibla? Cilat mesime meritojne besimin tend, ato te Bibles apo te evolucionisteve? (Hebrenjve 11:1) Pse te mos i shqyrtosh edhe nje here faktet?

Cili eshte qellimi i kesaj broshure?

Kapaku: Plazhi dhe koralet: 5 Digital Vision Ltd/age fotostock

A U KRIJUA JETA?

 Permbajtja
FAQJA 4

Planeti i jetes

FAQJA 11

Kush e projektoi i pari?

FAQJA 18

EvolucioniMitet dhe faktet

FAQJA 24

Shkenca dhe tregimi i Zanafilles

FAQJA 29

A ka rendesi cfare beson?

FAQJA 30

Bibliografi

5 2010 WATCH TOWER BIBLE AND TRACT SOCIETY OF PENNSYLVANIA Te gjitha te drejtat te rezervuara Botuesit WATCHTOWER BIBLE AND TRACT SOCIETY OF NEW YORK, INC. Brooklyn, New York, U.S.A. Shtypur ne vitin 2010 Ky botim nuk shitet. Ai botohet si pjese e nje vepre boterore te arsimimit biblik, qe perkrahet me kontribute vullnetare. Nese nuk tregohet ndryshe, citimet e Shkrimeve jane marre nga versioni ne gjuhen e sotme, Shkri met e ShenjtaPerkthimi Bota e Re Was Life Created? Albanian (lc-AL) Made in Britain by Watch Tower Bible and Tract Society of Britain, (Registered in England as a Charity) Made in Britain

 Planeti i jetes
Ne Toke nuk do te kishte kurre jete po te mos ishte per nje seri rastesish shume fatlume, disa prej te cilave nuk njiheshin ose nuk kuptoheshin shume deri ne shekullin e 20-te. Nder to jane: Vendndodhja e Tokes ne galaktiken Udha e Qumeshtit dhe ne sistemin diellor, si edhe orbita e planetit, pjerresia e boshtit, shpejtesia e rrotullimit dhe Hena e pazakonte Fusha magnetike dhe atmosfera, qe sherbejne si mburoje e dyfishte Ciklet natyrore qe furnizojne e pastrojne ajrin e planetit dhe rezervat ujore Teksa shqyrton secilen nga keto tema, pyet veten: A jane vecorite e Tokes fryt i rastesise se verber apo i nje projekti te qellimshem?
4 A U KRIJUA JETA?

 A mund t e ndodhej Toka ne pozicion me te mire per te mbajtur jeten?

Cfare perfshin kur shkruan adresen te nde? Mund te vesh shtetin, qytetin dhe rru gen ku banon. Per krahasim, le ta quajme galaktiken Udha e Qumeshtit shtetin ku ndodhet Toka, sistemin diellordiellin dhe planetet e tij,ta quajme qytetin e Tokes dhe orbiten e saj brenda sistemit diellor ta quajme rrugen ku banon Toka. Fale per parimeve ne astronomi dhe fizike, shkence taret i kane kuptuar mire epersite e strehes sone te vecante ne univers. Pikesepari, qyteti yne, pra sistemi di ellor, ndodhet ne nje zone ideale te ga laktikes Udha e Qumeshtit, as teper afer qendres, as teper larg saj. Kjo zone e ba nueshme, sic e quajne shkencetaret, ka

Adresa e persosur e Tokes

perqendrimin e duhur te elementeve kimi ke te nevojshme per jeten. Po te shkosh me larg, keto elemente jane teper te rra lla, kurse, po te futesh me brenda, zona pe rreth eshte mjaft e rrezikshme per shkak te shtimit te rrezatimit vdekjeprures dhe fak toreve te tjere. Jetojme ne lagjen me te zgjedhur,thuhet ne revisten Scientific American.1 Rruga ideale: Po aq e zgjedhur eshte edhe rruga e Tokes, pra orbita e saj ne si stemin tone diellor, ne qytetin ku banon Toka. Kjo orbite qe gjendet rreth 150 mili one kilometra larg Diellit, ndodhet ne nje zone te kufizuar qe eshte e banueshme se pse gjallesat as ngrijne, as piqen. Vec kesaj, itinerari i Tokes eshte gati rrethor, dhe kjo ben qe largesia nga Dielli te mbetet thuajse e pandryshueshme gjithe vitin. Nga ana tjeter, Dielli eshte central elek trik i persosur. Eshte nje burim i besue shem energjie dhe ka permasat e duhura ne perpjesetim me Token. Me te drejte eshte quajtur nje yll shume i vecante.2 Fqinja e persosur: Nese do ti zgjidhje nje fqinje Tokes, sdo te gjeje me te mire se Hena. Diametri i saj eshte pak me shu me se cereku i diametrit te Tokes. Prandaj,
PLANETI I JETES 5

& NASA/JPL/Caltech

 ne krahasim me henat e tjera te sistemit tone diellor, Hena jone eshte mjaft e madhe per planetin te cilit i vjen perqark. Thjesht rastesi? Duket e pamundur. Ne radhe te pare, Hena eshte shkaku kryesor i baticave qe luajne rol jetesor ne ekologjine e Tokes. Hena ndihmon edhe qe pjerresia e boshtit te planetit te mbetet e njejte. Pa Henen, qe eshte bere enkas per Token, planeti yne do te lekundej si fuge, e ndoshta do te kthehej sa ne nje ane ne tjetren. Ndryshimet te klima, te baticat dhe ndryshimet e tjera, do te ishin katastrofike. Rrotullim dhe pjerresi e persosur: Pje rresia e boshtit te Tokes prej rreth 23,4 gra desh shkakton ciklin vjetor te stineve, zbut temperaturat dhe krijon lloj-lloj zonash kli matike. Pjerresia e boshtit te planetit tone eshte tamam sic duhet,thuhet ne librin Rare EarthWhy Complex Life Is Uncommon in the Universe.3 Tamam si c duhet esht e edhe gjatesia e dites dhe e na tes, qe vjen nga rrotullimi i Tokes rreth vetes. Nese shpej tesia e rrotullimit do te ishte shume me e ngadalte, ditet do te ishin me te gjata dhe pje sa e Tokes nga ana e Diellit do te perzhitej, kurse pjesa tjeter do te behej kallkan. Ne te kundert, sikur toka te rrotullohej shume me shpejt, ditet do te ishin me te shkurtra, mbase vetem pak ore, dhe rrotullimi i shpejte i Tokes do te kri jonte stuhi te terbuara dhe pasoja te tjera te demshme.

Hapesira eshte nje vend i rrezikshem ku rrezatimi vdekjeprures eshte i zakonshem dhe meteoritet jane nje rrezik i perher shem. Megjithate, planeti yne i kalter duket sikur del thuajse i paprekur teksa uturon permes ketij poligoni qitjeje ne galakti ke. Perse? Sepse Toka mbrohet nga nje ar mature mahnitese: fusha magnetike e fuqi shme dhe atmosfera e bere enkas per te. Fusha magnetike e Tokes: Qendra e Tokes eshte nje lemsh i madh hekuri te shkrire qe rrotullohet vazhdimisht, i cili ben qe planeti yne te kete nje fushe magne tike tejet te madhe e te fuqishme qe shtrihet tutje ne hapesire. Kjo mburoje na mbron qe rrezatimi kozmik te mos arrije te ne me gjithe fuqine e tij. Na mbron edhe nga for cat vdekjeprurese qe cliron Dielli, si: era di ellore, qe eshte nje vershim i vazhdueshem grimcash me ngarkese elektrike; shperthi met diellore, qe leshojne ne minute aq ener gji sa miliarda bomba hidrogjeni dhe shper thimet ne zonen e jashtme ose kuroren e Diellit, qe hedhin ne hapesire miliarda tone lende. Kemi disa perkujtues te dukshem qe

Mburojat mbrojtese te Tokes

Magnetosfera: NASA/Steele Hill; pjerresia e Tokes: Bazuar ne pamje te NASA/Visible Earth

A U KRIJUA JETA?

Mburoja magnetike e padukshme e Tokes

Agimi polar

na tregojne sa na mbron fusha magnetike e Tokes. Shperthimet diellore dhe ato te ku rores se Diellit shkaktojne agime polare te fuqishme, nje spektakel dritash shumengjy reshe qe shihet lart ne atmosfere afer pole ve magnetike te Tokes. Atmosfera e Tokes: Kjo mbulese e per bere nga gaze, jo vetem qe na lejon te ma rrim fryme, por siguron edhe nje mbrojtje tjeter. Nje nga shtresat e jashtme te atmo sferes, stratosfera, permban ozon, nje forme oksigjeni, qe thith deri ne 99 per qind te rre zatimit ultravjollce (UV). Keshtu, shtresa e ozonit mbron nga rrezet e rrezikshme mjaft gjallesa, perfshire njerezit dhe planktonin nga i cili varemi, sepse prodhon pjesen me te madhe te oksigjenit qe thithim. Sasia e ozonit ne stratosfere nuk eshte fikse. Ajo ndryshon, duke u rritur ne varesi te inten sitetit te rrezatimit UV. Ja pse shtresa e ozonit eshte nje mburoje dinamike e efektshme. Atmosfera na mbron edhe nga bresheria e perditshme e mbetjeve hapesinore, mili ona objekteve me permasa nga grimca te vogla deri ne madhesine e nje pople guri.

Shumica derrmuese e tyre digjen ne atmo sfere dhe behen shirita drite plot shkelqim qe quhen meteore. Por, mburojat e Tokes nuk e bllokojne rrezatimin e domosdo shem per jeten, sic eshte nxehtesia dhe dri ta. Madje atmosfera ndihmon qe nxehtesia te shperndahet rreth e rrotull globit dhe na ten sherben si batanije qe nxehtesia te lar gohet me ngadale. Atmosfera dhe fusha magnetike e Tokes jane dy kryevepra te projektuara qe ende nuk jane kuptuar plotesisht. E njejta gje mund te thuhet per ciklet qe mbeshtetin je ten ne kete planet.

Agimi polar: Fotografia: Jan Curtis (http://latitude64photos.com); meteoriti: ESA, NASA

Atmosfera na mbron nga meteoret

A eshte thjesht rastesi qe planeti yne mbrohet nga dy mburoja dinamike?

 Nese nje qytet nuk do te furnizohej me uje dhe sdo te kishte ajer te paster e do ti bllokoheshin kana lizimet, shpejt do te pasonin semundjet dhe vdekja. Por, planeti yne i ploteson vete nevojat e veta. Nuk eshte si nje restorant, ku ushqimet dhe furnizimet vij ne nga jashte dhe mbeturinat hidhen tej. Ajri dhe uji i paster nga te cilet varemi, nuk vijne nga hapesira, dhe as mbeturinat nuk hidhen ne hapesire. Atehe re, si ndodh qe Toka te mbetet e shendetshme dhe e banueshme? Pergjigjja qendron te ciklet natyrore, sic jane cikli i ujit, i karbonit, i oksigjenit dhe i azotit, qe shpjegohen ketu dhe paraqiten te thjeshtuara.
Cikli i ujit: Uji eshte i domosdoshem per
2 jeten. Askush nga ne sjeton dot pa te me shu me se disa dite. Me ane te ciklit te ujit shper ndahet uje i fresket e i paster ne gjithe planetin. Ky cikel perfshin tri faza. (1) Nxehtesia e diellit ben qe uji te ngrihet lart ne atmosfere me ane te avullimit. (2) Kondensimi i ketij uji te paster krijon rete. (3) Rete formojne shiun, breshrin, llo hen dhe boren qe bien ne toke, gati per tu avu lluar serish, duke mbyllur keshtu ciklin. Sa uje qarkullon cdo vit? Sipas disa llogaritjeve, aq sa do te mbulohej ne menyre te njetrajtshme e gji the siperfaqja e tokes me me shume se 80 cen 4 timetra uje.

Ciklet natyrore jetesore

3 1

Oksigjen

Dyoksid karboni

per te jetuar, duhet te marresh fryme, te thithesh oksigjen e te nxjerresh dyoksid karboni. Por, meqe miliarda njerez e kafshe marrin fryme, si ka mu ndesi qe atmosfera nuk mbetet kurre pa oksigjen dhe nuk mbingarkohet me dyoksid karboni? Per gjigjja gjendet ne ciklet e karbonit dhe te oksigjenit. (1) Ne nje proces mahnites qe quhet fotosinteze, bimet thithin dyoksidin e karbonit qe nxjerrim ne, pastaj e perdorin ate dhe energjine diellore per te prodhuar karbohidrate dhe oksigjen. (2) Kur thithim oksigjen, ne e mbyllim kete cikel. I gjithe ky prodhim karbohidratesh dhe oksigjeni ndodh pa ndotje, me efektshmeri dhe pa u ndier.

Ciklet e karbonit dhe te oksigjenit: Sic e di,

A U KRIJUA JETA?

 Azoti ze 78 per qind te atmosferes se Tokes

A
Baktere

Molekula organike

B
Perberje azoti

C
Baktere

Cikli i azotit: Jeta ne toke varet edhe nga prodhimi i molekulave organike, sic jane prote inat. (A) Per te prodhuar keto molekula, duhet azot. Lumturisht, ky gaz perben rreth 78 per

qind te atmosferes sone. Vetetimat dhe bakteret e shnderrojne azotin ne perberje qe mund te thithen nga bimet. (B) Bimet pastaj i shfrytezojne keto perberje per te formuar molekulat organike. Keshtu, edhe kafshet qe ushqehen me keto bime, marrin azot. (C) Se fundi, kur kafshet dhe bimet vdesin, bakteret zberthejne perberjet e azotit. Ky proces kalbjeje e cliron serish azotin ne dhe e ne atmosfere, duke mbyllur ciklin.
Stockbyte/Getty Images

Me gjithe teknologjine e perparuar, njere zit krijojne cdo vit kushedi sa tone mbetje helmuese te pariciklueshme. Kurse Toka i ri ciklon ne menyre te persosur te gjitha mbetu rinat e veta, duke perdorur metoda gjeniale te inxhinierise kimike. Si mendon se linden sistemet e riciklimit te Tokes? Nese ekosistemi i Tokes vertet do te kishte evoluar thjesht rastesisht, kurrsesi nuk do te kishte qene ne gjendje te arrinte nje nivel kaq te persosur harmonie ekologji ke,thote M. A. Koreji, qe shkruan per fene 5 dhe shkencen. A je dakord me perfundimin qe nxori ai?

Riciklim i persosur

Si do te pergjigjeshe?
A mendon se vecorite e Tokes jane fryt i nje projekti te qellimshem? Nese po, cilat nga faktet e mesiperme te bindin me teper? Cmendon per pohimin se Toka nuk ka asgje te vecante, por eshte thjesht nje nga vendet ku mund te ndodhte evolucioni?

PLANETI I JETES

 Gelon nga jeta

Askush se di sa lloje gjallesash ka ne toke. Perllogaritjet shkojne nga 2 milione deri ne 100 milione lloje.6 Sa e perhapur eshte jeta ne planetin tone? Toka: Eshte zbuluar se vetem njeqind grame dhe kane 10.000 lloje bakte resh,7 pa permendur numrin e per gjithshem te mikroorganizmave. Disa lloje jane gjetur gati tre kilometra nen 8 toke. Ajri: Pervec shpendeve dhe insekte ve qe pershkojne ajrin, atmosfera eshte e mbushur me pjalm e me spo re te tjera, si dhe me fara e me mijera lloje mikroorganizmash. Shumelloj shmeria e mikroorganizmave ne ajer barazohet me ate ne dhe, sipas revi stes Scientific American.9 Uji: Oqeanet ne pergjithesi mbeten mister, sepse per te studiuar thellesi te e ujerave shpesh shkencetareve u duhet te perdorin teknologji te ku shtueshme. Edhe shkembinjte koralo re, qe pak a shume jane te arritshem dhe jane studiuar mire, mund te stre hojne me miliona lloje ende te panjohura. A erdhi rastesisht kjo shumellojshme ri mahnitese gjallesash? Shume veta jane dakord me poetin qe shkroi: Sa te shumta jane veprat e tua, o Jeho va! Qe te gjitha i ke bere me mencuri. Toka eshte plot me ato qe ke bere ti.1Psalmi 104:24.
1 Ne Bibel, emri i Perendise eshte Jehova. Psalmi 83:18.

Baktere nentokesore

Pjalm

Anemone

10

A U KRIJUA JETA?

Bakteret: Universiteti Shteteror Pen, laboratori i Xhin Brenclit, dhe me lejen e miresjellshme te Springer Science Business Media: Ekstremofilet, ultramikrobaktere te sapoizoluara ne nje shtrese te thelle te akullit te Grenlandes paraqitin nje lloj te ri te propozuar, Chryseobacterium greenlandense sp. nov., janar 2010, Jennifer Loveland-Curtze; pjalmi: 5 Fotosearch

Kush e projektoi i pari?

Vitet e fundit, shkencetaret dhe inxhinieret kane lejuar ne kuptimin e plote te fjales qe bimet dhe kafshet ti mesojne. (Jobi 12:7, 8) Ata po studiojne dhe po imitojne vecorite e krijesave te ndryshme, me qellim qe te krijoj ne gjera te reja e te permiresojne funksioni min e atyre ekzistuese. Kjo fushe njihet si biomimetike. Teksa shqyrton shembujt e meposhtem, pyet veten: Kujt i takon ne te vertete merita per keto projekte?

11

 Cfare mund te mesojne nga balena me gu nge projektuesit e avioneve? Me sa duket, shume. Nje balene e rritur peshon rreth 30 tone, sa nje kamion i ngarkuar, dhe ka nje trup disi te ngrire, me pende notimi te medha qe ngjajne si krahe. Kjo kafshe 12 metra e gja te eshte tejet e zhdervjellet nen uje. Ajo qe i bente vecanerisht kureshtare stu diuesit ishte se si ka mundesi qe kjo krijese me nje trup si bllok arrin te beje kthesa ja shtezakonisht te veshtira me nje zhdervjell tesi kaq te madhe. Zbuluan se i gjithe sekre ti ishte te forma e pendeve te notimit. Pjesa e perparme e pendeve nuk eshte e lemuar, si krahet e avionit, por e dhembezuar, me nje varg gungezash. Kur balena rreshqet ne uje, keto gunge za rritin forcen ngritese dhe zvogelojne rezi stencen e ujit. Ne cmenyre? Revista Natu ral History shpjegon se gungezat bejne qe uji te kaloje me shpejt mbi pende me nje levi zje te rregullt rrotulluese, edhe kur balena ngrihet gati vertikalisht.10 Per cfare mund te hyje ne pune ky zbu lim? Nga sa duket, krahet e avioneve te ndertuar sipas ketij projekti, do te ki shin nevoje per me pak nenkrahe te levizshem ose pajisje te tjera

Mesojne nga pendet e notimit te balenes

per te ndryshuar drejtimin e rrymes se ajrit. Keta krahe do te ishin me te sigurt e me te lehte per tu mirembajtur. Specialisti i bio mekanikes Xhon Long mendon se se shpej ti ka shume te ngjare qe cdo avion qe do te na shohin syte, do te kete gunga si ato te pe ndeve te balenes me gunge.11

Imitojne krahet e pulebardhes

Sigurisht, krahet e avionit tashme jane bere ne imitim te kraheve te zogjve. Megjith ate, kohet e fundit inxhinieret e kane kopju ar edhe me mire projektin e kraheve te zogj ve. Studiuesit ne Universitetin e Florides kane ndertuar nje prototip avioni me teleko mande, i cili ka aftesine e pulebardhes per te qendruar pezull, per tu zhytur e per tu ngji tur me shpejtesi,thote revista New Scientist.12 Pulebardhat kryejne akrobaci ajrore te ja shtezakonshme duke i thyer krahet te be rrylat dhe shpatullat. Revista thote se duke

12

A U KRIJUA JETA?

 kopjuar projektin e ketij krahu te perthye shem, avioni prototip 24 inc [rreth 60 cen timetra] perdor nje motor te vogel per te kontrolluar nje varg shufrash metalike qe le vizin krahet. Keta krahe te projektuar me mjeshteri bejne te mundur qe avioni i vogel te qendroje pezull e te futet midis ndertesa ve te larta. Disa oficere ushtarake mezi pre sin te ndertojne nje avion kaq te manovrue shem qe ta perdorin per zbulimin e armeve biologjike ose kimike ne qytetet e medha.

ngrohte dhe ai i ftohte rrjedhin ne te njej tin drejtim, rreth gjysma e nxehtesise perci llet tek uji i ftohte. Por, nese uji i ngrohte dhe ai i ftohte rrjedhin ne kahe te kunderta, gati e gjithe nxehtesia do te percillet nga uji i ngrohte tek ai i ftohte. Kur pulebardha qendron mbi akull, shke mbyesit e nxehtesise ne kembet e saj e ngro hin gjakun nderkohe qe kthehet nga kembet e ftohta. Shkembyesit e nxehtesise e ruajne nxehtesine e trupit te zogut dhe pengojne lar gimin e saj nepermjet kembeve. Artur P. Fra si, inxhinier mekanik dhe aeronautik, e per shkroi kete projekt si nje nga shkembyesit rigjenerues te nxehtesise me te efektshem ne 13 bote. Kaq mjeshteror eshte ky projekt, sa inxhinieret njerezore e kane kopjuar.
5 Fotosearch

Avioni: Kristen Bartlett/University of Florida

Kopjojne kemben e pulebardhes

Pulebardha nuk ngrin nga te ftohtet edhe kur qendron mbi akull. Si e ruan nxehte sine e trupit kjo krijese? Pjeserisht sekreti qendron te nje vecori mahnitese projektimi e disa kafsheve qe banojne ne rajonet e ftoh ta. Behet fjale per shkembyesit e nxehtesise me kahe te kunderta. Cfare eshte nje shkembyes nxehtesie me kahe te kunderta? Per ta kuptuar, perfyty ro dy tuba uji te lidhur fort me njeri-tjetrin. Ne njerin tub rrjedh uje i ngrohte, kurse ne tjetrin, uje i ftohte. Nese uji i

Nxehtesia shkembehet, mbetet ne trup Te ftohtet mbetet te kembet

 Nje makine prototip imiton projektin e peshkut-kuti, qe ka stabilitet dhe nje ferkim cuditerisht te vogel kur noton

Radari i delfineve ua kalon shume here atyre qe ka bere njeriu

Kujt i takon merita?

Nderkohe, Enti Kombetar Aeronautik dhe Hapesinor (NASA) po krijon nje robot shumekembesh qe ecen si akrep, kurse in xhinieret ne Finlande tashme kane ndertuar nje traktor gjashtekembesh qe mund te ngji te pengesa, sikur te ishte nje insekt gjigant. Kerkues te tjere kane projektuar pelhura me pala qe hapen e mbyllen si bocet e pishes. Keto pelhura pershtaten me temperaturen e

Kujt i takon e drejta e patentes se natyres?

trupit te atij qe i vesh. Nje shoqeri makinash po nderton nje automjet duke kopjuar pro jektin e peshkut-kuti, qe ka nje ferkim cudi terisht te vogel kur noton. Kerkues te tjere po mundohen te kuptojne aftesite amortizu ese te guaskes se aliotidit, nje lloj molusku, me synimin qe te bejne jeleke antiplumb me te forte e me te lehte. Nga natyra jane marre kaq shume ide te mira, saqe studiuesit kane krijuar nje baze kompjuterike te dhenash ku tashme rendi14 A U KRIJUA JETA?

ten me mijera projekte gjeniale te natyres. Revista The Economist thote se shkenceta ret mund te hulumtojne ne kete baze kom pjuterike per te gjetur zgjidhje natyrore per problemet qe hasin me projektet. Projek tet natyrore qe permban kjo baze te dhenash njihen si patenta biologjike. Norma lisht, ai qe ka te drejten e patentes eshte personi ose shoqeria qe regjistron ligjerisht nje ide ose nje shpikje te re. Duke diskutuar per kete baze te dhenash te patentave biolo gjike, The Economist thote: Duke i quajtur projektet biomimetike patenta biologjike, studiuesit thjesht po nxjerrin ne pah se ne te vertete mbajtesja e se drejtes se patentes eshte natyra.14 Nga i linden natyres gjithe keto ide te shkelqyera? Per keto projekte gjeniale qe shihen ne natyre, shume studiues ia ja pin meriten miliona viteve eksperimentale te evolucionit. Megjithate, studiues te tje re arrijne ne nje perfundim tjeter. Ne gaze ten The New York Times te 7 shkurtit 2005, mikrobiologu Majkell Bihi shkroi: Projekti qe duket qarte [ne natyre] na jep nje argu ment te thjeshte qe te carmatos. Sipas tij, kur provat qe vertetojne nje fakt jane te boll-

Peshku-kuti dhe makina: Mercedes-Benz USA

 Shkencetaret po studiojne aftesite amortizuese te guaskes se aliotidit

Gekoja mund te ngjitet edhe ne siperfaqet me te lemuara, duke perdorur forcat molekulare

shme e asin qarte, dhe nuk ka prova binde se qe vertetojne te kunderten, atehere nuk ka nevoje per prova te tjera. Ne cperfundim arriti ai? Projekti nuk duhet shperfillur ve tem sepse duket kaq qarte.15 Sigurisht, inxhinierit qe projekton nje avi on me te sigurt e me cilesor, i takon merita per projektin e tij. Po keshtu, shpikesit qe krijon nje material me te rehatshem per rro ba ose nje automjet me cilesor, i takon me rita per projektin. Nje prodhues qe kopjon projektin e tjeterkujt, por nuk ia njeh ose nuk ia jep meriten projektuesit, mund te quhet kriminel. Tani, mendo per keto fakte: studiues shu me te pergatitur perpiqen te imitojne deri diku projektet ne natyre, per te zgjidhur pro bleme inxhinierike te veshtira. E megjith ate, disa ia japin meriten per gjenialitetin e idese origjinale nje evolucioni pa inteligjen ce. A te duket e arsyeshme kjo? Nese per te bere nje imitim, kerkohet nje projektues inteligjent, po per origjinalin? Vertet, kush ka me shume merite, inxhinieri qe eshte mjeshter apo nxenesi qe imiton projektet e tij?

Pasi shqyrtojne me kujdes provat qe fla sin per nje projekt ne natyre, shume njerez bashkohen me ndjenjat e Pavlit, nje shkrim tari te Bibles, qe tha: Cilesite e tij [Perendi se] te padukshme, madje edhe fuqia e tij e perjetshme dhe Hyjnia e tij, shihen qarte qe nga krijimi i botes, pasi dallohen nga gjerat e bera.Romakeve 1:19, 20.
Si do te pergjigjeshe?
A te duket logjike te besosh se projektet gjeniale inxhinierike qe jane te dukshme ne natyre, erdhen rastesisht? Cmendon per pohimin se jeta vetem sa duket se eshte e projektuar?

Nje perfundim logjik

Kemba e gekos: 5 Fotosearch; kolibri: Laurie Excell/Fogstock/age fotostock

KUSH E PROJEKTOI I PARI?

15

 A eshte projektuar?
Fibrat

Nese per nje imitim kerkohet nje projektues, po per origjinalin?

Produkti i njeriut: Kevlari eshte nje fije e forte, e prodhuar nga njeriu, qe perdoret per artikuj te tille si veshjet antiplumb. Per ta prodhuar, duhet temperature e larte dhe tretes te rrezikshem. Produkti natyror: Merimanga endese prodhon shtate lloje fijesh. Me e forta prej tyre eshte fija qe perdorin si litar zbrites, e cila eshte me e lehte se pambuku, por me e forte se celiku dhe kevlari me te njejten peshe. Nese do te kishte permasat e nje fushe futbolli, nje rrjete e endur me kete fije, e trashe 1 centimeter dhe me fijet 4 centimetra larg njera-tjetres, mund te ndalte nje avion shume te madh ne uturim. Merimangat e prodhojne kete fije ne temperature dhome, duke perdorur si tretes ujin.
Pamje ne mikroskop e fijes se merimanges tek sekretohet
Copyright Dennis Kunkel Microscopy, Inc.

16

A U KRIJUA JETA?

Orientimi

Produkti i njeriut: Disa avione pasagjeresh kane sisteme autopilotimi te kompjuterizuara qe jo vetem mund ta drejtojne avionin nga njeri vend ne tjetrin, por edhe ta ulin. Kompjuteri i perdorur ne nje sistem autopilotimi eksperimental, ka pothuajse permasat e nje karte krediti. Produkti natyror: Flutura monarke ka nje tru qe eshte gati sa pika ne fund te kesaj fjalie. Megjithate, ajo shtegton 3.000 kilometra nga Kanadaja te nje pyll i vogel ne Meksike. Kjo utur orientohet sipas diellit dhe ka aftesine te ndjeke levizjet e tij.

Thjerrat

Produkti i njeriut: Inxhinieret kane arritur te krijojne nje sy te perbere artificial me 8.500 thjerra, qe eshte sa nje koke gjilpere. Keto thjerra mund te perdoren per te krijuar dedektore qe kapin levizje me shpejtesi te madhe dhe kamera tejet te holla qe vrojtojne ne shume drejtime. Produkti natyror: Syri i piliveses perbehet nga rreth 30.000 thjerra. Pamjet e perftuara nga cdo thjerre bashkohen si nje mozaik dhe krijojne pamjen e plote. Syte e perbere te piliveses i diktojne levizjet ne menyre te shkelqyer.

KUSH E PROJEKTOI I PARI?

17

Evolucioni
Mitet dhe faktet

Evolucioni eshte nje fakt sic eshte nxehtesia e diellit,deklaron profesori Ricard Dokins, nje shkencetar i shquar evolucionist.16 Sigurisht, eksperimentet dhe vrojtimet e drejtperdrejta vertetojne se dielli eshte i nxehte. Por, a e mbeshtetin ne menyre po kaq absolute eksperimentet dhe vrojtimet e drejtperdrejta teorine e evolucionit?

Perpara se ti pergjigjemi kesaj pyetjeje, duhet te sqarojme dicka. Shume shkence tare kane vene re se me kalimin e kohes, pasardhesit e gjallesave mund te ndryshoj ne paksa. Per shembull, njerezit mund te zgjedhin e te kryqezojne lloje qensh, ne me nyre qe pasardhesit e tyre te kene kembe

Carls Darvini dhe libri i tij Prejardhja e llojeve

me te shkurtra ose qime me te gjate se pa raardhesit.1 Keto ndryshime te vogla disa shkencetare i quajne mikroevolucion. Megjithate, evolucionistet thone se ndry shimet e vogla jane grumbulluar dalenga dale gjate miliarda vjeteve dhe kane sje lle ndryshimet e medha qe u deshen per ti shnderruar peshqit ne amfibe dhe majmunet ne njerez. Keto ndryshime te medha te supo zuara perkufizohen si makroevolucion. Per shembull, Carls Darvini mesonte se ndryshimet e vogla qe mund te veme re,
1 Ndryshimet qe mund te shkaktojne rritesit e qen ve, shpesh vijne ngaqe disa gjene e humbin funksionin e tyre. Per shembull, trupi i vogel i qenit dakshund eshte i tille ngaqe kercet nuk zhvillohen normalisht, dhe kjo con ne shkurtesi.

Darvini: Nga libri Prejardhja e llojeve, 1902; libri: AbeBooks.com

 nenkuptojne se mund te ndodhin edhe ndryshime shume me te medha, te cilat as 17 kush nuk i ka pare. Ai mendonte se gja te periudhave shume te gjata, disa forma te para te jetes, te ashtuquajtura te thjeshta, evoluan dalengadale, nepermjet modifiki meve fare te vogla, e sollen miliona llojet e 18 gjallesave ne toke. Shume vetave u duket i logjikshem ky pohim. Ata thone: Perderisa brenda nje lloji mund te ndodhin ndryshime te vogla, perse evolucioni nuk mund te sjelle ndry shime te medha gjate periudhave kohore te gjata?1 Por, ne te vertete, teoria e evoluci onit bazohet ne tre mite. Shqyrto sa vijon. Miti 1. Mutacionet sigurojne lenden e pare qe nevojitet per te krijuar lloje te reja. Teoria e makroevolucionit bazo het ne pohimin se mutacionet, pra ndry shimet e rastesishme ne kodin gjenetik te bimeve e te kafsheve, jo vetem qe mund te prodhojne lloje te reja, por mund te for mojne familje bimesh dhe kafshesh krej tesisht te reja.19 Faktet. Shume vecori te nje bime a te nje kafshe percaktohen nga udhezimet qe gjenden ne kodin gjenetik te sajprojekti i mbyllur ne berthamen e cdo qelize.2 Studi uesit kane zbuluar se mutacionet mund te sjellin ndryshime te pasardhesit e bimeve e te kafsheve. Por, a prodhojne vertet muta cionet lloje krejtesisht te reja? Cfare eshte zbuluar gjate nje shekulli studimesh ne fu shen e gjenetikes? Ne fund te viteve 30 te shekullit te kalu ar, shkencetaret perqafuan me entuziazem nje ide te re. Ata tashme mendonin se selek 1 Ne kete pjese, fjala lloj shpesh eshte p erdorur ne kuptimin shkencor te ketij termi. Ne Bibel, ne li brin e Zanafilles, kjo fjale ka nje kuptim shume me te gjere. Shpesh, ajo q e shkencetaret e quajne evolucion i nje lloji te ri, eshte thjesht ceshtje varietetesh brenda nje lloji sipas konceptit te perdorur ne tregimin e Zanafilles. 2 Studiuesit thone se edhe citoplazma e qelizes, membranat e saj dhe strukturat e tjera luajne rol ne vecorite qe do te kete organizmi.

sionimi natyrorprocesi gjate te cilit orga nizmi qe pershtatet me mire me mjedisin e vet, ka me shume te ngjare te mbijetoje e te shumohetmund te formonte lloje te reja bimesh nga mutacionet e rastesishme. Prandaj, dolen ne perfundimin se seleksionimi artificial i mutacioneve, pra i drej tuar nga njeriu, duhej te bente te njejten gje, por edhe me mire. Euforia pushtoi biolo get ne pergjithesi e sidomos gjenetistet e rri tesit e bimeve dhe kafsheve,tha Volf-Eke hart Lenigu, shkencetar ne Institutin Maks Plank per Kerkime ne Kultivimin e Bi meve ne Gjermani.1 Perse kjo eufori? Le nigu, i cili ka rreth 30 vjet qe studion gje netiken e mutacioneve te bimet, tha: Keta studiues mendonin se kishte ardhur koha
1 Lenigu beson se jeta u krijua. Komentet e tij ne kete botim shprehin mendimin e tij dhe nuk perfaqe sojne mendimin e Institutit Maks Plank per Kerkime ne Kultivimin e Bimeve.

Normale

Miza e uthulles mutante, edhe pse e keqformuar, ka mbetur nje mize uthulle

Mutacionet mund te shkaktojne ndryshime te bimet, si kjo bime mutante me lule me te medha, por vetem brenda kufijve Normale

EVOLUCIONIMITET DHE FAKTET

19

 te revolucionarizonin metoden tradicionale te rritjes se bimeve e te kafsheve. Mendonin se duke nxitur e duke perzgjedhur mutaci onet e dobishme, mund te merrnin bime e kafshe te reja dhe me te mira.20 Madje, disa shpresonin te krijonin lloje krejtesisht te reja. Shkencetare ne Shtetet e Bashkuara, Azi dhe Evrope ndermoren programe kerkimo re te financuara mire, duke perdorur me toda qe premtonin pershpejtimin e evolu cionit. Cilat ishin rezultatet pas me shume se 40 vjet kerkimesh intensive? Pavare sisht nga shpenzimet kolosale,thote studi uesi Piter fon Zengbush,u pa me se miri se orvatja per te krijuar varietete gjithnje e me pjellore me ane te rrezatimit [per te shkaktuar mutacione], deshtoi.21 Edhe Lenigu tha: Rreth viteve 80, shpresat dhe eu foria e shkencetareve kishin perfunduar ne deshtim mbareboteror. Vendet Perendimo re hoqen dore nga kultivimi me ane te mu tacioneve, si nje dege me vete kerkimesh. Pothuajse te gjitha format mutante . . . mo ren fund ose ishin me te dobeta se varietetet natyrore.1 Megjithate, te dhenat e mbledhura nga afro 100 vjet kerkime per mutacionet ne pergjithesi dhe sidomos nga 70 vjet ekspe rimentime duke perdorur mutacionet per rritjen e bimeve e te kafsheve, i ndihmoj ne shkencetaret te nxjerrin perfundime per aftesine e mutacioneve per te prodhuar llo je te reja. Pasi shqyrtoi provat, Lenigu per fundoi: Mutacionet nuk mund te transfor mojne nje lloj natyror [bime ose kafshe] ne
1 Eksperimentet me mutacione treguan njeri pas tjetrit se numri i formave te reja mutante zvogelohej vazhdimisht, nderkohe qe shfaqeshin rregullisht mu tante te te njejtit tip. Vec kesaj, me pak se 1 per qind e mutacioneve te bimet u zgjodhen per kerkime te metejshme dhe me pak se 1 per qind e ketyre mu tacioneve te zgjedhura ishin te pershtatshme per tu shfrytezuar per qellime tregtie. Por, nuk u krijua kurre asnje lloj krejtesisht i ri. Rezultatet ne mbareshtimin e kafsheve me ane te mutacioneve ishin edhe me te do beta se te bimet, prandaj u hoq dore plotesisht nga kjo metode.

nje lloj krejt tjeter. Ky perfundim pajtohet me te gjitha provat dhe rezultatet ne fushen e kerkimeve per mutacionet gjate shekullit te 20-te, te marra se bashku, si edhe me ligjet e probabilitetit. Pra, a mund te evoluoje nje lloj gjallese ne nje lloj krejt te ri me ane te mutacione ve? Provat pergjigjen jo! Kerkimet qe beri, e kane cuar Lenigun ne perfundimin se llo jet gjenetikisht te ndryshme nga njera-tjetra, kane vertet kufij qe nuk mund te shkelen ose te kapercehen nepermjet mutacioneve te rastesishme.22 Mendoni se cfare duan te thone faktet e mesiperme. Nese shkencetare shume te pergatitur nuk jane ne gjendje te prodhojne lloje te reja duke nxitur e duke perzgjedhur artificialisht mutacione te dobishme, a ka mundesi qe nje proces pa asnje drejtim inte ligjent te arrinte dicka me te mire? Nese ker kimet tregojne se mutacionet nuk mund ta transformojne nje lloj ne nje lloj krejt te ri, atehere, si mendohet te kete ndodhur makroevolucioni? Miti 2. Seleksionimi natyror con ne formimin e llojeve te reja. Darvini mendonte se seleksionimi natyror, sic e qu ante ai, favorizon format e jetes qe per shtaten me mire me mjedisin, kurse ato qe pershtaten me pak, dalengadale zhdu ken. Evolucionistet modern e thone se nderkohe qe llojet perhapen dhe izolohen nga te tjerat, seleksionimi natyror zgjedh ato lloje qe, fale mutacioneve gjenetike, jane te afta te mbijetojne ne mjedisin e ri. Si pasoje, evolucionistet ngrene hipo tezen se keto grupe te izoluara, si per fundim, evoluojne ne lloje krejtesisht te reja. Faktet. Sic u tha me siper, provat qe vij ne nga kerkimet tregojne pa pike dyshimi se mutacionet nuk mund te formojne lloje krejt te reja bimesh a kafshesh. Megjithate, cfare provash japin evolucionistet per te ar gumentuar se seleksionimi natyror zgjedh

20

A U KRIJUA JETA?

 Harabeloret e Darvinit, e shumta tregojne se nje lloj mund te pershtatet me ndryshimet e klimes

mutacionet e dobishme per te prodhuar llo je te reja? Nje broshure e botuar ne vitin 1999 nga Akademia Kombetare e Shkenca ve (NAS) ne Shtetet e Bashkuara, permend 13 llojet e harabeloreve qe Darvini studioi ne ishujt Galapagos, qe tani njihen si hara beloret e Darvinit.23 Ne vitet 70, nje grup studiuesish te drejtuar nga Piter dhe Rozmari Granti, nga Universiteti i Prinstonit, filluan te studionin keta zogj dhe zbuluan se pas nje viti thate sire ne ishuj, zogjte qe kishin sqepa pak me te medhenj mbijetuan me kollaj se ata me sqepa me te vegjel. Meqe vezhgimi i perma save dhe formes se sqepit eshte nje nga me nyrat kryesore per ti dalluar nga njeri-tje tri 13 llojet e harabeloreve, menduan se keto zbulime ishin domethenese. Broshura vazhdon: Grantet parashikuan se, ne qofte se ne keta ishuj thatesirat ndodhin me per afersi nje here ne dhjete vjet, vetem brenda 200 vjetesh mund te dale nje lloj i ri harabe loresh.24 Megjithate, kjo broshure nuk permend se ne vitet qe pasuan thatesiren, zogjte me sqep te vogel mbizoteruan serish. Studiuesit

zbuluan se me ndryshimin e kushteve kli matike ne ishull, harabeloret me sqep me te gjate mbizoteruan nje vit, por me pas mbi zoteruan ata me sqep te vogel. Gjithashtu, verejten se disa lloje te ndryshme harabe loresh po kryqezoheshin dhe po jepnin pa sardhes qe mbijetonin me mire se prinde rit. Prandaj, arriten ne perfundimin se po te vazhdonte, kryqezimi do te sillte shkrirjen e dy llojeve ne nje te vetem.25 Pra, a krijon lloje krejt te reja seleksioni mi natyror? Dekada me pare, biologu evo lucionist Xhorxh Kristofer Uilliams nisi te vinte ne dyshim nese seleksionimi natyror e kishte kete fuqi.26 Ne vitin 1999, teoricieni evolucionist Xhefri Shvarc shkroi se ndoshta seleksionimi natyror po i ndihmon llojet te pershtaten me kushtet e ndryshue shme te jeteses, por nuk po krijon dicka te re.27 Vertet, harabeloret e Darvinit nuk po be hen dicka e re. Ata mbeten harabelore. Dhe fakti qe po kryqezohen, ngjall dyshime per metodat qe perdorin disa evolucioniste per te percaktuar nje lloj. Gjithashtu, infor macioni per keta zogj nxjerr ne shesh te
EVOLUCIONIMITET DHE FAKTET 21

Vizatimet e sqepave: Nga libri Journal of Researches, i Carls Darvinit (1873), pamje e marre me miresjelljen e Biodiversity Heritage Library

 verteten se edhe akademite shkencore pre stigjoze mund te jene te anshme ne paraqitjen e provave. Miti 3. Fosilet provojne se ka pasur ndryshime makroevolucioniste. Broshu ra e NAS-it, e permendur me siper, i krijon lexuesit pershtypjen se fosilet e gjetura nga shkencetaret japin prova te mjaftueshme per makroevolucionin. Aty thuhet: Jane zbuluar kaq shume forma te ndermjetme midis peshqve dhe amfibeve, midis amfi beve dhe zvarranikeve, midis zvarranikeve dhe gjitareve, si edhe ne linjen e primateve, saqe shpesh eshte e veshtire te percaktosh ne menyre kategorike kur ndodh kalimi nga njeri lloj te tjetri.28 Faktet. Deklarata e thene me kaq bindje ne broshuren e permendur me siper, eshte
Fosilet provojne se te gjitha grupet kryesore te kafsheve u shfaqen papritur dhe nuk ndryshuan pothuajse fare

EvolucioniCeshtje besimi

mjaft befasuese. Perse? Najellz Eldrexhi, nje evolucionist i akte, pranon se fosilet e gjetura tregojne, jo se ka nje grumbullim gradual ndryshimesh, por se ne periudha te gjata kohe ne shumicen e llojeve kane ndodhur pak ose aspak ndryshime evoluese.129 Deri me sot, shkencetaret anembane bo tes kane nxjerre nga toka dhe kane klasifi kuar rreth 200 milione fosile te medha dhe nje mori fosilesh te vogla. Shume studiues jane dakord se ky mal deshmish te hollesi shme tregon se te gjitha grupet kryesore te kafsheve dolen papritur dhe mbeten thuaj se fare te pandryshuara, nderkohe qe shu me lloje u zhduken po aq papritur sa cer dhen ne ekzistence.
1 Edhe ata pak shembuj nga fosilet qe studiuesit i permendin si prove per evolucionin, jane te debatue shem. Shih faqet 22 deri ne 29 te broshures Origjina e jetes: Pese pyetje qe ia vlen ti besh, botuar nga Deshmi taret e Jehovait.

Pse shume evolucioniste te shquar ke mbengulin se makroevolucioni eshte nje fakt? Ricard Leuontini, nje evolucionist me inuence, shkroi hapur se shume shkence tare jane gati te pranojne pohime shkenco re te pavertetuara, sepse kane nje detyrim kryesor: ti qendrojne besnike materializ mit.1 Shume shkencetare nuk pranojne as te marrin ne shqyrtim mundesine e nje Projektuesi inteligjent, sepse, sic shkruan Le uontini, nuk mund te lejojme te na shkele ne dere nje kembe hyjnore.30 Lidhur me kete, ne revisten Scientific American citohen fjalet e sociologut Rodni Stark: Ka 200 vjet qe propagandohet ideja qe nese deshiron te jesh ne anen e shken ces, duhet ta mbash mendjen te lire nga var gonjte e fese. Me tej, thuhet se ne universi tetet qe merren me kerkime, njerezit fetare e mbajne gojen mbyllur.31 Qe ta pranosh si fakt makroevolucionin, duhet te besosh se shkencetaret agnosti ciste dhe ateiste nuk i lene bindjet e tyre personale te ndikojne ne interpretimin qe u bejne zbulimeve shkencore. Duhet te besosh se mutacionet dhe seleksionimi naty ror sollen te gjitha format e nderlikuara te jetes, pavaresisht nga nje shekull kerkimesh qe tregon se mutacionet nuk kane transfor muar as edhe nje lloj ne nje lloj krejt te ri. Duhet te besosh se te gjitha krijesat evolu an gradualisht nga nje paraardhes i perba shket, pavaresisht se mbetjet fosile tregojne qarte se llojet kryesore te bimeve e te ka fsheve u shfaqen papritur dhe nuk evoluan ne lloje te tjera, edhe pse kaluan mijevje care te tere. A te duket e bazuar ne fakte apo ne mite nje bindje e tille? Ne fund te fu ndit, te mbeshtetesh teorine e evolucionit do te thote te kesh besim te verber.
1 Ne kete kontekst, materializmi i referohet teori se qe thote se cdo gje ne univers, ku perfshihen te gji tha format e jetes, erdhi ne ekzistence pa ndonje nder hyrje te mbinatyrshme.

5 Juan Carlos Mu noz/age fotostock, dhe me miresjellje nga Royal Tyrrell Museum of Palaeontology

22

A U KRIJUA JETA?

 Si do te pergjigjeshe?
Cmendon per pohimin se provat e te ashtuquajturit mikroevolucion tregojne se duhet te kete ndodhur edhe makroevolucioni? Pse eshte domethenese qe fosilet e gjetura tregojne se shumica e llojeve ndryshuan shume pak ne periudha shume te medha kohore?

Shkenca dhe tregimi i Zanafilles

Shume veta thone se shkenca e hedh poshte tregimin biblik te krijimit. Por ne te vertete kontradikta nuk qendron mes shkences dhe Bibles, por mes shkences dhe bindjeve te disa grupeve fetare qe thone ne menyre te rreme se, sipas Bibles, i gjithe krijimi fizik u be ne gjashte dite 24-oreshe, rreth 10.000 vjet me pare. Megjithate, Bibla nuk e mbeshtet kete ide. Nese do te ishte keshtu, atehere shu me zbulime shkencore qe jane bere shekullin e fundit, do te hidhnin vertet dyshi me mbi saktesine e saj. Nje studim i kujdesshem i Bibles zbulon se ajo nuk bie ndesh aspak me faktet shkencore te provuara. Per kete arsye, Deshmitaret e Je hovait nuk jane dakord me shume nga keto grupe fetare qe perkrahin kete teori. Ne vazhdim do te shohim se cfare meson vertet Bibla.

Tregimi i Zanafilles nis me nje pohim te thjeshte, por te fuqishem: Ne fillim Perendia krijoi qiejt dhe token. (Zana filla 1:1) Shume studiues te Bibles jane dakord se ky pohim tregon nje veprim te ndare nga ajo qe ndodhi gjate diteve te krijimit per te cilat itet nga vargu 3 e me tej. Domethenia eshte e thelle. Sipas fjaleve hapese te Bibles, universi, perfshire edhe planetin Toke, ekziston te prej nje kohe te pacaktuar, perpara se te fillonin ditet e krijimit. Gjeolog et llogaritin se Toka esht e 4 miliarde vjet e lashte dhe astronomet thone se universi mund te kete 15 mili arde vjet qe ekziston. A bien ndesh me Zanafillen 1:1 keto zbulime ose zbuli me te tjera me te sakta qe mund te be hen neser? Jo. Bibla nuk e specifikon
24 A U KRIJUA JETA?

Kur ishte fillimi?

moshen e qiejve dhe te tokes. Shkenca nuk bie ndesh me tekstin e Bibles.

Cte themi per gjatesine e diteve te krijimit? A ishin vertet dite 24-oreshe? Disa thone se meqe Moisiushkrimtari i Zanafillesme vone iu referua dites qe pasoi gjashte ditet e krijimit si nje model per sabatin e perjavshem, secila nga di tet e krijimit duhet te kete qene 24-ore she. (Dalja 20:11) A e mbeshtetin kete perfundim fjalet e Zanafilles? Jo, aspak. Ne fakt, fjala hebraike e perkthyer dite mund te nenkuptoje periudha te ndryshme kohore, jo vetem nje periudhe 24-oreshe. Per shembull, kur e permblodhi vepren krijuese te Pe rendise, Moisiu iu referua t e gjashta

Sa te gjata ishin ditet e krijimit?

Mjegullnaja: IAC/RGO/David Malin Images

Zanafilla nuk tregon se Toka dhe universi u krijuan ne gjashte dite 24-oreshe, vetem disa mijera vjet me pare

 Disa ngjarje qe filluan ne nje dite, vazhduan edhe ne nje ose disa dite te tjera

diteve te krijimit si nje dite e vetme. (Zanafilla 2:4) Pervec kesaj, ne diten e pare te krijimit, Perendia nisi ta quan te driten Dite, kurse erresiren e quajti Nate. (Zanafilla 1:5) Ketu, fjala dite perdoret vetem per nje pjese te periu dhes 24-oreshe. Sigurisht, nuk ka asnje baze ne Shkrime per te bere pohime ar bitrare se cdo dite e krijimit ishte 24-ore she. Por, atehere, sa te gjata ishin ditet e krijimit? Bibla nuk e thote, por gjuha e perdorur ne kapitujt 1 dhe 2 te Zanafi lles, tregon se ato perfshinin sasi te konsiderueshme kohe. Moisiu e shkroi tregimin e tij ne heb raisht dhe nga kendveshtrimi i nje nje riu ne toke. Keto dy fakte, bashke me njohurine se universi ekzistonte perpa ra se te fillonin periudhat ose ditet e krijimit, u japin fund shume polemika ve rreth tregimit te krijimit. Si e bejne kete? Nje shqyrtim i kujdesshem i tregimit te Zanafilles ben te qarte se disa ngjar26 A U KRIJUA JETA?

Gjashte periudha krijimi

je filluan ne nje dite e vazhduan edhe ne nje ose disa dite te tjera. Per she mbull, perpara se te fillonte dita e pare e krijimit, dielli tashme ekziston te, por drita e tij ne njefare menyre nuk arrinte dot deri ne siperfaqen e Tokes, ndoshta per shkak te reve te dendura. (Jobi 38:9) Gjate dites se pare, kjo barriere nisi te davaritej, duke lejuar qe drita e shperhapur te depertonte ne atmosfere.1 Diten e dyte, atmosfera me sa du ket vazhdoi te qartesohej, duke formu ar nje hapesire ndermjet reve te dendu ra siper dhe oqeanit poshte. Diten e katert, atmosfera gradualisht ishte qar t esuar n e at e mas e, saq e dielli dhe h ena dolen n e hapesir en e qiejve. (Zanafilla 1:14-16) Me fjale te tjera, nga kendveshtrimi i nje njeriu ne toke, dielli dhe h ena u b en e t e duksh em. Keto ngjarje ndodhen gradualisht. Zanafilla tregon edhe se, ndersa at 1 Kur pershkruhet cndodhi diten e pare, fjala hebraike e perdorur per driten eshte ohr, pra drite ne kuptimin e pergjithshem, por p er diten e katert, fja la e perdorur eshte maohr , qe i referohet burimit te drites.

 mosfera qartesohej, diten e peste ni sen t e shfaqeshin krijesa uturuese, qe perfshinin insektet dhe krijesat me krahe. Tregimi i Bibles e lejon mundesine qe disa ngjarje kryesore te seciles dite ose periudhe krijimi, te kene ndodhur gradualisht dhe jo menjehere, e ndoshta disa prej tyre vazhduan edhe gja te diteve te tjera te krijimit.1 Mos valle kjo shfaqje graduale e bi meve dhe e kafsheve tregon se Pere ndia perdori evolucionin per te pro dhuar larmin e e jashtezakonshme te gjallesave? Jo. Ne Shkrime thuhet qar te se Perendia krijoi te gjitha llojet baze te bimeve dhe te kafsheve. (Zanafilla 1:11, 12, 20-25) A ishin programu ar keto lloje origjinale te bimeve dhe te kafsheve per tu pershtatur me ndry shimet e mjedisit? Cili eshte kufiri i nje
1 Per shembull, gjate dites se gjashte te krijimit, Perendia dekretoi qe njerezit te shumoheshin e ta mbushnin token. (Zanafilla 1:28, 31) Megjithate, kjo ngjarje nisi te ndodhte vetem diten tjeter.Zanafilla 2:2.

Sipas llojit te vet

 Kerkimet e sotme vertetojne se te gjitha gjerat e gjalla riprodhohen sipas llojit te tyre

lloji? Bibla nuk thote gje. Megjithat e, ajo pohon se krijesat e gjalla gelonin, se cila sipas llojit te vet. (Zanafilla 1:21) Ky pohim tre gon se ka nje kufi per larmine qe mund te kete brenda nje lloji. Si gjetjet fo sile, ashtu edhe kerkimet e sotme mbe shtetin iden e se gjat e periudhave t e medha kohore, kategorite kryesore te bimeve dhe te kafsheve kane ndryshu ar shume pak. Ndryshe nga ajo qe thone disa grupe fetare, Zanafilla nuk meson se universi perfshire Token dhe te gjitha gjalle-

Si do te pergjigjeshe?
Cilat jane disa ide te gabuara qe kane ne pergjithesi njerezit per tregimin biblik te krijimit? Pse eshte e mahnitshme qe Bibla dhe shkenca jane dakord ne shume pika?

sat ne teu krijua ne nje periudhe te shkurter, jo shume kohe me pare. Per kundrazi, disa aspekte te pershkrimit te Zanafilles per krijimin e universit dhe per fillimin e jetes ne toke, jane ne harmoni me zbulime shkencore te ko heve te fundit. Shume shkencetare e hedhin poshte pohimin e Bibl es se Per endia krijoi gjith cka, pasi besojn e n e idet e e ty re ose ne idete e propaganduara nga shkenc etare t e tjere. Gjithsesi, esht e interesante se ne librin e lashte biblik te Zanafilles, Moisiu shkroi se universi pati nje fillim dhe se jeta u shfaq ne disa faza, progresivisht, ne periudha kohe. Nga e dinte Moisiu rreth 3.500 vjet me pare kete informacion te sakte shken cor? Ka vetem nje shpjegim te logjik shem. Ai qe kishte fuqine e mencuri ne te krijonte qiejt dhe token, sigurisht qe mund tia jepte Moisiut kete njohuri te perparuar shkencore. Kjo u jep me teper peshe fjaleve te Bibles se ajo eshte e frymezuar nga Perendia.12 Timoteut 3:16. Por, ndoshta ti pyet veten: a ka ver tet rendesi nese e besoj apo jo tregimin biblik te krijimit? Shqyrto disa arsye bi ndese perse pergjigjja ka rendesi.
1 Per me teper informacion rreth kesaj teme, shih broshuren Nje liber per te gjithe njerezit, botuar nga De shmitaret e Jehovait.

Pinguinet: Me miresjellje nga John R. Peiniger

28

A U KRIJUA JETA?

 A ka rendesi cfare beson?

A mendon se jeta ka nje qellim? Evolucionisti Uilliam Provain thote: Ajo qe kemi mesuar per procesin e evo lucionit do te thote shume per ne dhe ndikon te ndjenja qe kemi per qellimin e jetes. Ne cperfundim arriti ai? Nuk shoh asnje qellim te vertete per jeten njerezore ose universin.32

Shqyrto se cdo te thone keto fjale. Nese jeta nuk do te kishte asnje qellim te vertete, atehere njeriu sdo te kishte sy nim tjeter ne jete pervecse te perpiqej te bente ndonje te mire dhe, mbase, tia ka lonte brezit pasardhes vecorite e tij gje netike. Kur te vdiste, do te pushonte se ekzistuari nje here e mire. Truri i tij, me aftesine per te menduar, per te arsyetuar e per te medituar rreth domethenies se je tes, do te ishte vecse nje teke e natyres. Por nuk mbaron me kaq. Shume veta qe besojne tek evolucioni thone se Pere ndia nuk ekziston ose se nuk do te nder hyje ne ceshtjet e njerezimit. Ne te dyja rastet, e ardhmja jone do te varej nga udheheqesit politike, intelektualet dhe udheheqesit fetare. Duke gjykuar nga e kaluara me udheheqes te tille, kaosi, kon iktet dhe korrupsioni qe mundojne sho qerine njerezore, do te vazhdonin. Pra, po te ishte i vertete evolucioni, do te du kej me se e arsyeshme te jetonim me mo ton fataliste: Le te hame e te pime, se ne ser do te vdesim.1 Korintasve 15:32. Krejt ndryshe nga kjo, Bibla meson: Ti [Perendi] je burimi i jetes. (Psalmi 36:9) Keto fjale kane domethenie te madhe.

Nese eshte e vertete ajo qe thote Bibla, jeta ka nje qellim. Krijuesi yne ka nje qe llim te dashur per te gjithe ata qe zgjedhin te jetojne sipas vullnetit te tij. (Eklisiastiu 12:13) Ky qellim perfshin premtimin per te jetuar ne nje bote te lire nga kaosi, kon iktet dhe korrupsioni, madje te lire edhe nga vdekja.Psalmi 37:10, 11; Isaia 25: 6-8. Me shume te drejte, miliona njerez ne mbare boten besojne se duke mesuar per Perendine dhe duke iu bindur atij, jeta merr nje kuptim qe nuk ia jep asgje tjeter. (Gjoni 17:3) Ky besim nuk eshte thjesht iluzion. Provat jane te qarta: jeta eshte krijuar.

& Faunia, Madrid

Si do te pergjigjeshe?
Cfare te duket me e besueshme: qe kemi evoluar apo qe jemi krijuar? Pse mendon keshtu? Cilat jane disa arsye te vlefshme per te shqyrtuar ku bazohen bindjet e tua?

29

Bibliografi
Planeti i jetes 1. Scientific American, Special Issue 2008 entitled Majestic Universe, f. 11. 2. Perfect Planet, Clever SpeciesHow Unique Are We? nga Uilliam C. Bergeri, 2003, f. 24, 34. 3. Rare EarthWhy Complex Life Is Uncommon in the Universe, nga Piter D. Uardi dhe Donald Braunli, 2000, f. 224. 4. The Sacred BalanceRediscovering Our Place in Nature, nga David Suzuki, 2007, f. 102. 5. God and the New CosmologyThe Anthropic Design Argument, nga M. A. Koreji, 1993, f. 144, 145. Kutia: Gelon nga jeta 6. Wildlife in a Changing WorldAn Analysis of the 2008 IUCN Red List of Threatened Species, botuar nga Zhan-Kristof Vje, Krejg Hilton-Tejlor dhe Sajmon N. Stjuart, 2009, f. 6. 7. Journal of Industrial Microbiology, Total Bacterial Diversity in Soil and Sediment CommunitiesA Review, nga V. Torsvik, R. Srheim dhe J. Goksyr, vellimi 17, 1996, f. 170-178. 8. Science, Environmental Genomics Reveals a Single-Species Ecosystem Deep Within Earth, nga Dilan Kivian, et al, vellimi 322, 10 tetor 2008, f. 275-278. 9. Scientific American, Microbe Census Reveals Air Crawling With Bacteria, nga David Biello, http://www.scienticamerican.com/ article.cfm?id6microbe-census-reveals-ai. Kush e projektoi i pari? 10. Natural History, As the Whale Turns, nga Adam Samersi, qershor 2004, f. 24-25. 11. Science, Random Samples, Flippered Flight, 21 maj 2004, f. 1106. 12. New Scientist, Technology, Is It a Bird, Is It a Plane . . . , 3 shtator 2005, f. 21. 13. Heat Exchanger Design, botimi i dyte, nga Artur P. Fras, 1989, f. 2. 30 A U KRIJUA JETA?
5 David Hawks

14. The Economist Technology Quarterly, Report, Technology That Imitates Nature, 11 qershor 2005, f. 18-22. 15. The New York Times, Design for Living, nga Majkell J. Bihi, 7 shkurt 2005, f. A21. EvolucioniMitet dhe faktet 16. Natural History, Darwin & EvolutionThe Illu sion of Design, nga Ricard Dokinsi, nentor 2005, f. 37. 17. Origin of Species, nga Carls Darvini, botimi i pare, 1859, botimi i gjashte, 1872, f. 285-286. 18. Charles DarwinThe Origin of Species, para thenia nga ser Xhulian Haksli, 1958 per parathenien, First Signet Classic Printing, shtator 2003, f. 458. 19. Nobel Lectures, Physiology or Medicine 1942-1962, 1999, The Production of Mutations, nga H. J. Muler, 1946, f. 162. 20. Mutation Breeding, Evolution, and the Law of Recurrent Variation, nga Volf-Ekehard Lenigu, Expectations in Mutation Breeding, 2005, f. 48, dhe intervista me Volf-Ekehard Lenigun. 21. Mutation Breeding, Evolution, and the Law of Recurrent Variation, f. 48-51. 22. Mutation Breeding, Evolution, and the Law of Recurrent Variation, f. 49, 50, 52, 54, 59, 64, dhe intervista me Volf-Ekehard Lenigun. 23. Science and CreationismA View From the National Academy of Sciences, Evidence Supporting Biological Evolution, 1999, f. 10. 24. Science and CreationismA View From the National Academy of Sciences, Evidence Supporting Biological Evolution, f. 11. 25. Scientific American, Natural Selection and Darwins Finches, nga Piter R. Granti, tetor 1991, f. 87; Nature, Oscillating Selection on Darwins Finches, nga H. Lajl Gibsi dhe Piter R. Granti, 11 qershor 1987, f. 511; Science, Hybridization of Bird Species, nga Piter R. Granti dhe B. Rozmari Granti, 10 prill 1992, f. 193-197. 26. Adaption and Natural Selection, nga Xhorxh K. Uilliamsi, 1966, f. 54. 27. Sudden OriginsFossils, Genes, and the Emergence of Species, nga Xhefri H. Shvarci, 1999, f. 317-320.

28. Science and CreationismA View From the National Academy of Sciences, Evidence Supporting Biological Evolution, f. 14. 29. The Triumph of Evolution and the Failure of Creationism, nga Najellz Eldrexhi, 2000, f. 49, 85. 30. The New York Review of Books, Billions and Billions of Demons, nga Ricard C. Leuon tini, 9 janar 1997, f. 28-32. 31. Scientific American, Scientists and Religion in America, nga Eduard J. Larsoni dhe Leri Uithami, shtator 1999, f. 91. A ka rendesi se cfare beson? 32. Science, Technology, and Social Progress, botuar nga Stiven L. Goldmani, Evolution and the Foundation of Ethics, nga Uilliam B. Provaini, 1989, f. 253, 266.

NASA, ESA, and the Hubble Heritage (STScl/AURA)-ESA/Hubble Collaboration

NJ E LIB ER PER T E GJITH E NJER EZIT

permban parime qe vlejne per te gjithe njerezit e qe nuk u iken kurre koha? ka ndikuar kaq shume te ligjet? i ka frymezuar disa njerez deri aty sa kane rrezikuar jeten per ta perkthyer e kopjuar? Broshura me 32 faqe Nje liber per te gjithe njerezit trajton keto arsye dhe shume te tjera pse duhet ta lexosh Biblen.

Cili liber tjeter . . .

Mund te gjesh pergjigje edhe per keto pyetje:

CFARE MESON vertet BIBLA?

Pse kemi vuajtje? Si ta bejme edhe me te lumtur jeten familjare? Cfare ndodh me njerezit kur vdesin? Libri me 224 faqe Cfare meson vertet Bibla? u pergjigjet ketyre pyetjeve dhe shume te tjerave. Mund ta kerkosh broshuren ose librin duke shkruar ne nje nga adresat e pershtatshme te renditura me poshte.

Mund te kontaktosh Deshmitaret e Jehovait ne adresen www.jw.org.

A do te deshiroje me shume informacion?

 A u krijua jeta apo kemi ardhur thjesht si pasoje e ngjarjeve te rastesishme qe sjane drejtuar nga askush? Te pakta jane pyetjet qe shkaktojne kaq shume polemika. Megjithate, per gjigjja ka rendesi jetesore. Ne kete broshure, shqyrtohen pyetje si keto: A u projektua per jeten planeti yne? Cmund te mesojme nga projektet qe duken qarte ne natyre? A bazohet ne fakte te forta teoria e evolucionit? A ka vertetuar shkenca se tregimi biblik i krijimit nuk eshte i vertete? Pse ka rendesi cfare beson ti?
www.watchtower.org
lc-AL