Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.

godine (11)

ARHITEKTURA VIRTUALNOG DOBA (1990-2000)

Promjena kao preduslov Padom Berlinskog zida 1989.godine, izgledalo je da su stari sukobi izmeu supersila ovog vijeka konano zavreni. Mogao se stei dojam da bi se sada bilo mogue opustiti i uivati u neoekivanom miru za kojim smo eznuli tako dugo vremena. Ali ako je polarizacija svijeta na Istok i Zapad stvar prolosti, vidljivi bezgranini optimizam i sretni osjeaj novog poetka ranih 1990-ih godina se izgubio. Otvorili su put novoj nesigurnosti, nahranjenoj injenicom da stari klieji Dobra i Zla nemaju isto znaenje u novom svjetskom poretku koje su nekad imali. Znaajno, okrutni graanski rat u bivoj Jugoslaviji je pokazao upravo kako je ustvari krhak jedva uspostavljeni novi svjetski poredak. I na mnogim drugim mjestima u svijetu, bilo da je to u Africi, ili u jugoistonoj Aziji, daleko je od jasnog u ta e se pretvoriti sljedeih nekoliko godina. Konano, broj ratnih zona se ne smanjuje od kraja Istok-Zapad sukoba; one jednostavno niu na razliitim mjestima. Tako su 1990-e godine predstavljale poseban izazov, posebno u pogledu novog milenijuma. Socijalni problemi i brojni etniki konflikti, koji su vrili sve vei pritisak, zahtijevaju brzu rezoluciju, a isprobane i testirane ekonomske i socijalne strukture ekonomski naprednih zemalja se moraju prilagoditi brzim promjenama globalnih okolnosti. Sa njihovim kompletno novim i, za mnoge ljude, iznenaujuim izazovima, 1990-e godine nisu decenija nade za odmor nego decenija za promenu i nove pravce. Dananje zgrade za sutranji svijet Jednako je teko za nas da vidimo ta e se za sto godina slaviti kao dogaaji 20.stoljea, kao to je teko znati, sa naeg savremenog aspekta, koji e se arhitektonski radovi slaviti kao remek-djela u godinama koje dolaze. Za tu ocjenu potrebna je kritina distanca, koju mi, htjeli-ne htjeli ne moemo imati. Bez takve distance postoji opasnost da se ono to je najvanije u dananjim trendovima u arhitekturi pretvori u lani trag, kratkotrajna moda iznjedrena iz duha vremena, koja e za 50 godina jedva biti vrijedna spomena. Niko ne zna kuda vodi na put ista je sudbina arhitekture. Unato neizbjenim preprekama kod utvrivanja koja e savremena remek-djela trajati, mogue je ukazati na sada aktuelne trendove. Odreene tendencije 1980-ih godina, kao to je Dekonstruktivizam nekoga kao Frank O. Gehry, ili Racionalizma jednog Aldo Rossi-a se nastavljaju danas, i razvijaju se kao reakcija promjenjljivim zahtjevima arhitekture. Ako bi neko postavio osnovna pitanja vezano za budui razvoj drutva, takoer bi naao odgovore o buduim oblicima arhitekture. Lekcija koja je konano nauena iz istorije arhitekture u 19. i 20.stoljea ta da drutvo i arhitektura utiu jedno na drugo. Bilo koja arhitektura, koja postoji samo za sebe i kojoj je cilj samo da zadovolji, ne uzimajui u obzir drutvene i kulturne potrebe njenih korisnika, je najmanje pogodna za finansiranje i teko da e sebi osigurati mjesto dugorono.

185

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

DEKONSTRUKCIJA - Novi putevi ka stvarnosti

Kada stojite na razliitim takama u Stirling-ovoj Neue Staatsgalerie iznenada dobijete elju da uznemirite posmatraa, i takoer da se naete u radu SITE-ovih arhitekata, koji se sastoji od udne upotrebe graevinskih elemenata zgrade. Jedan primjer ovoga je ideja igranja sa romantinim ruevinama, ili je tu masivna dupla T-greda, koja dri providni krov -baldahin i zavrava u praznom, poto bi oekivali sa graevinskog aspekta da je oslonjen na drugu gredu. Poto SITE i Stirling koriste ovaj efekat tedljivo, Amerikanac Frank O. Gehry ga je napravio jezgrom svojg stila. On ga je poeo razvijati od kraja 1970-ih godina, ali se tek sredinom 1980-ih godina probio na svjetsku scenu. Kao to arhitekte obino rade, on je iskoristio svoju vlastitu kuu da demonstrira snagu inovacije koju je obeao razviti u svim svojim zgradama. Ova kua, koju je gradio 1978.godine u Santa Monica-i, California, je sigurno bila udan komad arhitekture, koji se nikako nije uklapao u model koji su predlagali modernisti, sa njihovim strogim, racionalnim, bijelim kockama. Ipak se Gehry-eve zgrade nisu uklapale ni u model koji su tako uspjeno propagirali postmodernisti, sa njihovim posudbama od Antike i Renesanse. udna impresija koju je izazivala zgrada poinje sa koracima koji vode do ulaza: to su betonski etvrtaste ploe koje izgledaju kao da su stisnute skupa u ugao, i tako pravei vrstu podija koji podupire dvije male drvene platforme ispred drvenih ulaznih vrata. Iznad ulaznog prostora die se uvis udan kavez od iane reetke, dok na strani nevelianstvenih ulaznih vrata se nalazi vrsta valovite konstrukcije sa primjetnim nedostatkom pravih uglova i izraajnog uglastog prozora na kraju. Sve to je bilo potrebno za osjetljivu konstrukciju, sa nedvosmislenim rasporedom potpornih i nepotpornih dijelova, se izgleda rastopilo u haotinu zbrku jeftinih graevinskih materijala koji uopte ne pripadaju skupa. Gehry-eva kua je bila ciljana estoka arhitektonska provokacija, kombinacija estetskih nemogunosti koja je u potpunosti poremetila uobiajeni nain posmatranja. Ovaj estoki rani rad je bio prototip Gehry-evih sljedeih zgrada. Njeni elementi ne pripadaju nijednoj tradicionalnoj konstrukciji, ali postavljeni zajedno skoro kao da su rastavljeni i pomijeani, i onda ponovno montirani na novi oigledno nasumian nain. Racionalna funkcionalnost Konstrukcije pretvorila se u Dekonstrukciju.
Behnisch i partner, Hysolar Istraivaki Centar, Sttutgart, 1987 elini nosai isprueni van zgrade iskrivljuju spratove, krov koji izgleda kao da ga je vjetar odlijepio: mjeavina materijala od valovitog elika do drveta, elika, stakla i betona, i to je pretpostavljeno da bude najvea kontradikcija od svega: ova haotina zgrada je sluila za istraivanje na podruju solarnih instalacija egzaktna nauka. Ali svijet prirodnih nauka nije bio tako sigurno baziran na kraju 20.vijeka, kao to je to bio sluaj prije. Otvorene kontradikcije su postale blie stvarnosti, nego jednostavna objanjenja, to je razlog zato je Gunter Behnisch, najpoznatiji predstavnik Dekonstruktivizma u Njemakoj, izabrao da napravi kontradiktorne istine primjetnima. Dekonstruktivne konstrukcije postoje da uine granice opipljivim, ali ne i da poreknu snagu gravitacije. Uistinu, to to ova zgrada ustvari i dalje stoji, ini zakon gravitacije jasnijim. Otvoreni sukobi Dekonstruktivizma naglaavaju i individualnost svakog fenomena, kao i njegovu zavisnost o cjelini. Za Behnisch-a, Dekonstruktivizam predstavlja sliku individualiziranog drutva, demokratiju u zgradi.

186

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Zgrade dekonstruktivista iz 1980-ih i 1990-ih godina su nepojmljive bez uticaja Modernista 1920-ih godina, i umjetnosti ruskih Konstruktivista. Njihove utopijske arhitektonske vizije, koje su ustvari rijetko silazile sa crtae table, je preuzela prethodnica mladih arhitekata i pretvorila u zgrade. Kako u Gehry-evim projetktima, tako i u onima od ostalih arhitekata kao to je Peter Eisenman, postoji odreena kvaliteta gradilita i nedogmatina upotreba graevinskih materijala ukazujui na hitnu potragu za novim pravcem u arhitekturi.
Frank O.Gehry, California Muzej, Los Angeles, 1984 Vazduno-kosmiki

Lockheed F-104 Starfighter visi iznad ulaza i svakom posjetiocu je odmah jasno da ova zgrada vezana za vazduno-kosmiki prostor. Frank O. Gehry je usklaeno definirao i volumene vazduno-kosmikog prostora na ovom malom gradilitu: klinastog oblika, dijagonalni, okrugli, ustrmljeni u oblik piramide, i bez ikakvog oblikovanog reda. S vanjske strane izgleda kao mali muzej; unutra se nudi prostor za interakciju sa svim velikim eksponatima. to s vanjske strane izgleda kao gomila autonomnih volumena pretvara se, unutra, u odjeljke isprepletenog zranog prostora, kroz koje posjetioc ide preko platformi, razgledajui galerije i mostove. U zrano-kosmikom muzeju, unutranja potreba graevinskog projekta se moe logino zakljuiti iz njenog vanjskog izgleda, ali ovo nije uvijek sluaj sa zgradama Frank O. Gehry-a. Na primjer zgrada jedne reklamne agencije s vana izgleda kao uspravljeni dvogled. Njegove formalne igre su, noramlno, jedino zadovoljile funkciju, da ljudi sigurno primijete zgradu.

Frank O. Gehry, Vitra International Furniture Manufacturing Facility and Museum Weil am Rhein, Njemaka, 1986-89 Vitra muzej uglavnom slui za izlaganje proizvoda velikih lanaca firmi. Uprkos oiglednoj kompleksnosti strukture, unutranjost nije naruena neiskoristivim prostorima. Skulpturalnog volumena Ghery-ieva arhitektura se ovdje pribliava neizvedenim dizajnima 1920. i 1930. godina, i kree se prema rijeniku laganih materijala u ijoj upotrebi je i bio pionir tople klime June Kalifornije.

187

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Modernizam je bio poznat kao zamrznut u tradiciji, ali umjesto njegovog prevazileenja vraanjem poto su postmodernisti radili uspjeno u to vrijeme dekonstruktivista povezanih sa arhitektonskom istorijom na drugaiji nain. Oni su pokuali da neobinim efektima otuenosti kako bi rijeili arhitekturu njene pretpostavljene perfektnosti: naruena perfekcija je bila posljedino jedan od formalnih imperativa dekonstruktivistike arhitekture. U isto vrijeme njihove djelimino rastavljene, djelimino izraajne zgrade su dale arhitektonski izraz drutvu bez pravca, i skoro nemoguem pokuaju stvaranja osjeaja kompletnosti bezbrojnih dijelova stvarnosti koji su inili Globalno Selo. Dekosntruktivisti su prvo primili meunatorodno priznanje izlobom Dekonstrktivistika Arhitektura, koju su organizovali Philip Johnson i Mark Wigley 1988.godine u Muzeju moderne umjetnosti. Prikazani su Gehry-ijevi radovi, a takoer i zgrade i projekti od Peter Eisenman-a, COOP Himmelblau-a i Bernhard Tschumi-a. Od tada na dalje bilo je samo pitanje vremena prije nego Dekonstruktivizam preraste u svjetski stilistiki pokret, i pokori dizajnerske studije kao i arhitektonske kole. Razbijanje funkcija i oblika na njihove sastavne dijelove (de-konstrukcija), ukljuivanje ovih dijelova u vee strukture bilo drutva ili grada i njhove analize, pronali su izraz ne samo u radu arhitekata, nego i u pisanjima francuskog filozofa Jacques Derrida pionira Dekonstruktivizma koji je ak uradio betonski rad sa Bernard Tschumi-em i Peter Eisenman-om izmeu ostalih, u Parc la Villette u Paris-u. Iz LA u svijet: Frank O. Gehry Zgradom Kalfornijskog Vazduho-kosmikog Muzeja, koji je Gehry zavrio 1984.godine, Dekonstruktivizam je u SAD-u bio spreman za javni debi. Iskrivljeni zidovi, razliiti materijali i isprepleteni volumeni pretvaraju zgradu u skulpturu. Lockheed F104 Starfighter, koji izgleda kao da nasre preko glavnog ulaza, to zgradi daje njen univerzalno pristupni ton, te jasno objavljuje da je to vazduno-kosmiki muzej. Ali radi jo i vie. Borbeni avion daje fasadi dinamian element, iji se eho osjeti u Gehry-evom neobinom dijagonalnom poloaju volumena zgrade. Dalje, unato iznenaujuem nainu gdje dijelovi zgrade presijecaju jedan drugog, naglom otvaranju uglova vizija i iskrivljenim zidovima, Gehry-ev Vazduno-kosmiki Muzej je ve izgubio dosta od svjee ravnodunosti i svjesnog negiranja konvvencije karakteristine za njegovu vlastitu kuu u Santa Monica-i. Poredei sa njegovom vlastitom kuom, muzej djeluje kao pas na uzici. Iznenaujua upotreba materijala kao to su valoviti elik, iana mrea, promiljen izgled projekta i privremeni stav koji su dali Gehry-evoj kui skoro osjeaj gradilita, stvara put neem mnogo bliem, stroije podreenom funkcionalnim potrebama
Thomas Spiegelhalter, Okohaus, Breisach, 1989-91 Odmah vas podsjeti na kuu Frank O. Gehry-a u Santa Monica-i ili Gunter Behnisch-ov Hysolar istraivaki institut u Stutttgart-u, ali ni razigranost ni ciljevi Dekonstruktivista nisu ukljueni. Krov u obliku bave je i rezervoar za kinicu. Kolektor za grijanje vode je takoer i suncobran, a solarni paneli, pored toga to proizvode struju, oznaavaju ulaz. Autonomna kua koja ne koristi elektrinu energiju sa nacionalne mree, niti vie vode nego to se besplatno snabdije iz prirode. Ostale instalacije se stapaju neprimjetno u jezik oblika Dekonstruktivizma. Nije sasvim jasno da li je stvarno ekoloki koristiti toliko tehnikih izvora koliko ih je ukljueno ovdje kako bi se napravila okolino prihvatljiva zgrada. Ono to je jasno jeste da e razmiljanje o ekolokim problemima biti glavni zahtjev arhitekturi 21.stoljea.

188

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

muzeja. U zadnje dvije decenije Gehry je postao jedan od najtraenijih arhitekata na svijetu, a primjeri njegovih zgrada se mogu vidjeti razbaccani svuda po svijetu. U Weil am Rhein on je dizajnirao Vitra Dizajn Muzej, u Prague-u je proizveo komercijalnu zgradu koja izgledom podsjea na par koji plee i 1997.godine je zavrio Guggenheim Muzej u Bilbao-u, koji ima siluetu nasukanog kita.

Frank O. Gehry Chiat/Day Main Street Venice, California, 1986-91

Gehry-ievi prijatelji Claes Oldenburg i Coosje van Bruggen su saraivali na ovom projektu, koji se nalayi na glavnoj cesti prema Santa Monici I Venice. Njihov doprinos je naravno bio dinovski dvogled u kome su smjeteni kancelarijski prostori. Automobili ulaye u podyemnu garau na mjestu izmeu dvije lee dvogleda.

Frank O. Gehry Guggenheim Museum Bilbao, Spain, 1991-97 Skulpturalni krov sa titaniumskim oblogama je nejprimjetnijji element ove nove kulturne ustanove, ije je finansiranje i izvoenje objezbjedila panska vlada, dok New York-ki Guggenheim Muzej nam prua vei umjetniki doivljaj. U prvoj godini upotrebe Guggenheim Museum u Bilbao je dokazao da tako spektakularan spomenik zaista moe revitalizirati turizam i kulturni ivot jednog evropskog grada.

189

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Stambene zgrade, uredski blokovi, tvornice i muzeji: ovo e i dalje biti najvaniji zadaci arhitekture. Ali pritisak rastuih trokova na svjetskoj razini e uticati na to kako e izgledati i kako e postati. Skoro je neizbjeno da e razmatranje trokova uiniti racionalizaciju sve vanijom u arhitektonskim, kao i u drugim poduhvatima. Standardizacija i masovna proizvodnja vodee teme arhitekture 20.vijeka nastavljaju pokrivati sve, od totalnog plana do pjedinanog prozora. Samo par arhitekata i klijenata e biti u mogunosti da gradi kvalitetne zgrade pod ovim restriktivnim uslovima. ak i pod najpovoljnijim okolnostima, standardizirana prosjena arhitektura e nastaviti ostavljati znaajan trag na izgled naih gradova. Arhitektonsko isticanje, izvanredni dizajn i finalni proizvod sa kvalitetnim svim detaljima, e skoro neizbjeno ii korak po korak u drugi plan. Odluujuu ulogu u ovoj racionalizaciji je odigrao izum kompjutera, bez kojeg su nai dananji ivoti nezamislivi kao i ivot bez telefona ili automobila. Iako je kompjuterarhitekta jo uvijek nauna fantastika, ve due vrijeme se dosta arhitektonskog posla radi pomou kompjuterski podranih dizajnerskih programa, a i statika graevinskih projekata, kao i logistika graevinskog gradilita se raunaju pomou kolege kompjutera.

Frank O. Gehry, Poslovna zgrada za Nationale Nederlanden, Prague, 1995 Dva tornja, jedan stakleni, a drugi kameni, koje je Gehry dizajnirao za holandsku osiguravajuu kompaniju stisnuti jedan uz drugog kao plesni par. Blizanci-cilindi su stekli nadimak Ginger i Fred nakon Ginger Rogers i Fred Astaire-a, zvijezdi legendarnog Holywood-skog mjuzikla to je dokazalo da Frank O. Gehry-eve zgrade zaista bude asocijacije. Ova iva zgrada nadilazi treu dimenziju arhitekture: onu od volumena ili prostora. Iza fasade sa njenim valovima prozora koji idu unutra i van, su savreno sakriveni normalni, pravi spratovi. Kao Gahry-eve zgrade openito, ona odraava trend ka virtualnoj realnosti u cijelom svijetu, ali ne odraava, za razliku od Jean Nouvel-ovog rada, koritenje njenih tehnologija niti istie probleme koji se pojavljuju.

U velikim projektima virtualne ture kroz projicirane prototipove zgrada zamjenjuju monotoni posao prouavanja modela i crtea. Ustvari kompjuter moe voditi posmatraa na turu kroz dvorita i uredske zgrade, preko itavih gradskih podruja koja su jo u stanju planiranja, kroz bilo koji broj unutranjih soba, koje tek moraju biti instalisane. U najkraem moguem vremenu budua arhitektura ide ispred oka posmatraa, i zavodi laika snagom slike. High-tech arhitektura, koja je najprikladniji prevod u konkretnu stvarnost takvih principa planiranja, i koja ustvari postoji od 1970-ih godina u zgradama Norman Foster-a ili Richard Rogers-a, e odigrati vodeu ulogu u sljedeim decenijama na sceni svjetske arhitekture. Unato svim kritikama koje je izazvao svjetski doseg Interneta, i svim strahovima koje je iznio na povrinu, postoji ogromna fascinacija onim to je sada ve mogue.

190

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Poezija u staklu Joseph Paxton-ova Kristalna Palaa iz 1851.godine je bila ta koja je zapoela izvanredno uspjean napredak stakla u arhitektonskoj istoriji. Od Bruno Taut-ove Staklene Kue do Mies van der Rohe-ove Neue Berliner Nationalgalerie od vile do komercijalne zgrade: mnogostranost staklene fasade pokriva mnoge aplikacije, a materijal jo nije izgubio svoj arm. Francuski arhitekta, Jean Nouvel, je dodao novi, skoro poetski aspekt ve bogatom savremenom repertoaru arhitekture u staklu. On je prvi primio meunarodno priznanje za njegov Institut du Monde Arabe (IMA) u Paris-u (198187), na obalama Seine, a koji je prema Nouvel-ovoj linoj procjeni, jedna apsolutno moderna zgrada.

Jean Nouvel, Galeries Lafayette, Berlin, 1993-96 Zgrada postaje nematerijalna. Sve razumljivo nestaje iza poliranog visokokvalitetnog elika i ostalih nedostinih materijala. etiri neonske tube i ogledalo rastvaraju plafone u smrznuto nebo. Ekspanzivna konstrukcija dijagonalnih potpornika se gubi iza prelijevajueg omotaa dvostruke staklene fasade. Unutar Galeries Lafayette, njemakog ogranka francuske robne kue, dupli stakleni konus stvara efekata da nema gravitacije, kao hologrami i ogledala pretvoreni u kaleidoskop. Staklo se ovdje ne koristi kao u staklenim palaama u prethodnim godinama, kao providni posrednik kroz koji se vidi istina: stvara viestruke slike posjetilaca prodavnici; virtualna javnost je stvorena. Ali ovdje poinju kontradikcije zato to posao koji se odvija u ovoj zgradi ima materijalne interese. Ljudska percepcija ide iza onoga to se moe vidjeti. Optiki efekti ovdje, ipak, kreiraju mrtvu zonu za njihove sve druge osjeaje.

IMA je izrastao u jedan od grands projets to je pokrenuo Predsjednik Mitterand u Paris-u 1980-ih godina. Zbog svoje kolonijalne prolosti, posebno u 19. i 20.vijeku, Francuska je jo ima bliske veze sa arapskom kulturom. IMA je postao jedinstveno znamenito mjesto za tu kulturu u Paris-u, sa muzejima, sobama za posebne izlobe, bibliotekom, centrom za dokumentaciju, predavaonicom i restoranom, dodanim repertoaru moderne muzejske zgrade u 1980-im godinama. Posebna zasluga Nouvel-ovih zgrada je nain na koji povezuje tradicionalne arapske elemente, kao npr. dvorana sa stubovima (pillared hall) podsjea na damiju, sa staklenom high-tech arhitekturom. Uravnoteena slojevitost staklenih elemenata daje zgradi uzbudljiv estetski napon ak i s vanjske strane. Privlanost koja se otvara ponovo i ponovo kroz staklenu transparentnost zgrade se komplicira nadreenim interventnim graevinskim elementima. Unato eleganciji njenog oblika i materijala, opti efekat zgrade, sa svojim isprekidanim i reflektirajuim svjetlom, je jedna od bogatijih varijanti.

191

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Dizajn june fasade IMA-e je posebno atraktivan. Nouvel koristi razliite geometrijske oblike koji se uobiajeno koriste u arapskoj arhitekturi, i stavlja ih u moderni titnik od sunca koji se sastoji od 27,000 lea(lens) koji se iri ili skuplja u skladu sa svjetlosti. Ovaj tit instaliran u staklenoj fasadi ne slui samo kao zatita od sunca, nego otvara i mogunost fascinantne igre svjetla i sjene u unutranjosti. Geometrijska mrea oblikovana od zatite od sunca ima napredniju funkciju, u tome da njen nefleksibilni jezik oblika nagovjetava vezu zgrade sa dvije kulture: arapskom i evropskom, koje su sintetizirane u njoj. Sljedei primjer Nouvel-ove vjetine u radu sa neznaajnim graevinskim materijalima kao to je staklo, je obezbjeen na Galeries Lafayette u Berlinu (1993-96), jedne od nekoliko arhitektonski ambicioznih komercijalnih zgrada koje su se izgradile u 1990-im godinama na Friedrichstrasse na pravcu obnove centralnog Berlina nakon ujedninjenja.
Jean Nuovel sa Gilbert Lezenes-om i Pierre Soria-em, Institut du Monde Arabe, juna fasada (lijevo) i vertikalni otvor za stepenite (desno), Paris, 1981-87 Na prvi pogled juna fasada izgleda kao arapski reetkasti paravan, komplicirano izbuena ustvari, sastoji se od hiljada i hiljada lea na motorni pogon, velikih i malih. Oni mijenju prodor svjetla u unutranjost u skladu sa jainom suneve svjetlosti, i otkrivaju igru svjetla i sjene sa meditativnom moi. Institut du Monde Arabe je fokusiran na arapsku kulturu. Duhovni, simbolini svijet Orijenta je ujedinjen sa racionalno usmjerenim svijetom Zapada. High-tech elementi, koji su bili ukljueni u 1970.im godinama zbog njih samih, ovdje su koriteni s ciljem postizanja globalnih umjetnikih ciljeva.

Jezgro komercijalne zgrade je robna kua koja zgradi daje ima, berlinski ogranak poznate parike robne kue Galeries Lafayette. injenica je da je u potroakoj kulturi Zapada zgrada robne kue poseban izazov. Koja vrsta atrakcije se moe iskoristiti da se zahtjevni kupci dovedu u iskuenje? Kako arhitektura moe dorasti izazovu? Jedno rjeenje je ponudila SITE u 1970-im godinama; pravljenje zgrada koje svakodnevnu kupovinu u supermarketu pretvaraju u poludramatino iskustvo.

Nouvel je krenuo drugim putem. On je teio arhitekturi velikih gradova, karakteristinoj po eleganciji i svjetlu, staklu i transparentnosti. Srce zgrade se sastoji od dva staklena korneta ije se baze sastaju na podu, jedan zailjen prema gore, a drugi izgleda kao zariven u zemlju. Impresija koju izaziva ovaj stakleni kornet je razbijajua, spektakularni estetski genijalni potez, nova interpretacija unutranjeg dvorita, koje je tako vaan element u arhitektonskoj istoriji robnih kua. I naravno, na mjestu gdje dominira staklo, tu je i obavezni stakleni lift. ak i s vanjske strane, Nouvel nastavlja uobraenost sa vijugavim staklenim omotaem fasade, koja klizi oko ugla prkosei susjednim blokovima sa fasadama od granita i krenjaka svuda oko nje. Nouvel je rijeio pitanje krova na razigran nain, tako to nije razvio ni isto ravni krov, ni tradicionalni ploasti krov, nego razvija svoj vlastiti posebni arhitektonski jezik kreiranjem krova ije su kose strane napravljene od stakla.

192

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

High-tech izraavanje Ininjeri su oduvijek inovativna i pokretaka snaga arhitekture. Iako su ljudi krajem 19.vijeka, kad bi se suoili sa Eiffel-ovim tornjem i prvim neboderima u Chicago-u, jo uvijek raspravljali po pitanju da li se radovi ininjera mogu smatrati kao da pripadaju stvarnoj arhitekturi, o tome se odavno odluilo. Bez fukcionalnog, kao i estetskog doprinosa ininjera, istorija arhitekture 20.vijeka bila bi nepojmljiva. Ali tehnika i moderna umjetnost se mogu udruiti na poezivanju graenja kao takvog, kao npr. u graevinama i skulpturama Santiago Calatrava-e, panjolca koji ivi u vicarskoj, iji se rad moe vidjeti u Muzeju moderne umjetnosti. Zakrivljeni, dinamini oblici, ija izraajnost je blagi podsjetnik na Eero Saarinene-ov TWA terminala u New York-u su tema vodilja Calatrava-ovog rada. Filigranski betonski potpornici se poput rebara razapinju kroz njegove prostore, dajui im ekstremno ivotan karakter pun pokreta, kao npr. njegova izlobena zgrada na panskom otoku Tenerife, jedan od Kanarskih Otoka (1992-95). Analogije sa ivim stvarima skoro da ih tjeraju na vas kad gledate Calatrava-inu ekspresivnu arhitekturu: riblja kima sa svim kostima koje se naginju pod jednim uglom od nje, ili luni ealj na leima prehistorijske ivotinje. Znaajan primjer ovoga je Alameda autobusna stanica u Valencia-i koju je Calatrava izgradio izmeu 1991. i 1995.godine, na nekoliko nivoa, kojom dominira veoma visoki luk na filigranskim potpornicima. Isti motiv se ponovno pojavljuje u mnogim njegovim detaljnim izradama dizajna za mostove.
Santiago Calatrava, Lyon-Satolas Railway Station Lyon, France, 1989-94 Ova stanica je namjenjena za brze TGV vozove, a objekat u obliku ptice je direktno povezan sa aerodromom Satolas i kao kompleks predstavlja jedan od najspektakularnijih primjera ovog slavnog panskog arhitekte i njegove upotrebe prirodnih oblika kao inspiracije ya stvaranj novih arhitektonskih oblika. Iako je rad predhodnika Calatrave kao to je Pier Luigi Nervi jako znaajan, energija sadrana u ovom objektu ga ini doista jedinstvenim arhitektosnkim djelom.

Santiago Calatrava, Pasarela de Urbitarte, pjeaki most preko rijeke Nerbio, Bilbao, 1993 ak i sam prilaz Calatrava-inom mostu nagovjetava doivljaj koji slijedi. Most se uzdie sa dvije elegantne, prelazne rampe. Ali vrhunac skulpturalne konstrukcije je parabola sa koje visi. Sve na ovoj graevini je napeto, kao da je u latentnom kretanju - nita nije kruto, ak vezano i za sam most preko rijeke, lagano je zakrivljen. Calatrava-in jezik oblika, koji podsjea na organske arhitipove, jo vie naglaava ovu senzualnu notu. Arhitekta je shvatio kako da svakodnevni prelazak preko mosta predstavi kao poseban doivljaj. Smjeli srpasti oblik njegovih mostova prati tradiciju velikih panskih konstruktora Antoni Gaudi-ija i Eduardo Torroja y Miret-a, kao i Francuza Gustave Eiffel-a

193

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Renzo Piano, Kansai International Airport, Osaka, Japan, 1988-95 Izgraen na 511 hektara vjetakog otoka, platform roena na mjestu spajanja mora i neba ovaj nevjerovatni aerodorm je bio predmetom internacionalnog natjeaja u novembru 1988. godine, koji je spojio petnaest grupa arhitekata i graditelja. Pobjednik, Renzo Piano je dizajnirao megastrukturu duine 1.7km kao glavni pjeaki terminal. Toyo Ito, Shimosuwa Lake Suwa Museum Shimosuwa-machi, Nagano, Japan, 1990-93 Lokacija ovog muzeja je 200 metara duga, ali jako uska, locirana izmeu etvero-tranog autoputa i trake koja je sainjena od voznih ina i drugog puta. Toyo Ito je zamislio ovu strukturu u obliku izvrnutog broda, zavren sa betonskim kormilom u zadnjem dijelu brodskog trupa. Uprkos relativno literalnoj prirodi ovog odnosa, Ito je napravio cjelokupni dojam dovoljno apstraktnim da bude prilino spektakularan.

Peter Cook and Colin Fournier, Kunsthaus, Graz, 2002-2003 Zahvaljujui svom jedinstvenom landscapingu krova, Gratz je uvrten u UNESCO World Heritage Site, a uprkos tome je otvoren za neobine moderne forme. Ove forme se posebno ogledaju u Kunsthaus umjetnikoj galeriji, koja se pojavljuje kao moni biomorfni balon, iz kojeg izbijaju kao surle izboine. Svijetlee tube su integrisane u pleksiglas fasade, kao media faliade, tako da se mogu emitovati svijtelee poruke cijelom Gratzu u toku noi. U enterijeru, umjetnika galerija ima veliki jedinstveni izlobeni salon bez ikakvog kontakta od samog grada tako da je enterijer orijentisan samo na

194

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Impresija pokreta Dinamizam to je prva impresija koju ostavlja Vitra vatrogasna stanica koju je iraki arhitekta nastanjen u Londonu Zaha Hadid realizirao u Weil am Rhein 1993.godine. To je bilo odlino gradilite. Ovdje je pradeda Dekostruktivizma, Frank O. Gehry izgradio Vitra Dizajnerski Muzej i utkao inovativni element u evropsku arhitekturu. I ovdje je na gornjoj Rajni, Britanac Nicolas Grimshaw takoer bio aktivan, dizajnirajui Vitra tvornicu namjetaja. Hahdova zgrada se zariva kao strijela u pejza. Juteni betonski baldahin kompleksa se oslanja na malu umu zadivljujue tankih, pravih i nagetih stubova, sa dramatinom, izraajnom gestom koji daje zgradi, za sve njene svjetovne potrebe, atmosferu spomenika. Nageti zidovi, zidovi koji jedan drugog presijecaju, i volumeni sloeni jedan na vrh drugog daju zgradi izraajnu originalnu i nemirnu snagu. Iz ptije perspektive zgrad izgleda kao papirni avion, elegantna i aerodinamina u isti mah, ali sa svojim vidljivo nagetim zidovima ona takoer podsjea na brod. Otvoreni i zatvoreni dijelovi zamjenjuju i prilagoavaju se tradicionalnim kanonima oblika. Ova arhitektura je voena znaajnim ulaganjem konstruktivne i kreativne snage ija individualnost je takva da, kao rad od Santiago Calatrava-e, cijelu zgradu svjesno uzdie na nivo skulpture. Zgrad je toliko zbunjujua zbunjujua sa svojom formalnom strukturom blokirajuih kosina, koliko i heterogena sa svojim razvojem materijala, od aluminija i glatkih materijala preko hermetikih stakala i trakastih prozora.

Zaha Hadid, Vitra vatrogasna stanica, Weil am Rhein, 1993.godina Nagete otrice od golog betona presjecaju jedna drugu. Ogromna staklena tabla pretvara vatrogasnu stanicu u osmatranicu. Dramatino zaotrene betonske ploe koje ine prednji pokrov izgledaju kao splav. Nageti elini tapovi koji ga podupiru prkose logici konstrukcije. Dekonstruktivista, Zaha Hadid je pod jakim uticajem ruskog Konstruktivizma. Teko da moe postojati bolje izraavanje sri projekta. Napetost je svakodnevica vatrogasne slube, a napetost je osnovna crta ove zgrade, smjetanje vatrogasnog odjela tvornice namjetaja. U ekscentrinost ove skulpturalne zgrade ima neto monumentalno, a njena funkcionalnost izgleda sporedno. I istina je da je vatrogasna stanica izgubila svoju originalnu funkciju; postala je skulpturalni muzejski dio sama po sebi u znaajnom arhitektonskom parku u Weil am Rhein.

Zgrada je sluila kao betonska pokrivka bez stubova za vatrogasna kola Vitra tvornice namjetaja, a u njoj su takoer smjeteni i kantina, sanitarni vorovi, kao i prostorija za fitnes. Danas je ona izgubila originalnu funkciju i predstavlja vaan dio arhitektonskog parka na Weil na Raini, gdje se koristi kao izlobeni prostor za Vitra kolekciju stolica, a moe se takoer koristiti za posebne dogaaje. Hadid-ova vatrogasna stanica je vrlo hvaljena, i euforine usporedbe su vuene prema vizijama ruskim Konstruktivistima iz 1920-ih godina, i prostornim efektima Mies van der Rohe-ovim Barcelona paviljonom. ovjek bi trebao ostati razuman unato takvom uzbuenju. Hadid je uistinu proizveo jako izraajnu vatrogasnu stanicu, koja predstavlja avangardu sa svojim citatima i savremenim 195

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

oblicima izraajnosti. Da li je ta zgrada ustvari vie od prekretnice Dekonstruktivizma, moderno blago u dijelu grada gdje ga se ne oekuje, ostaje da se vidi.
Zaha Hadid u saradnji sa Roland Mayer i Peter Maximilian Bahrle, Phaeno Science Center; Wolfsburg, 2001-2005 Integrisan u izgled grada autoindustrije, Phaeno dokazuje avanturistiki landscaping sa orginalnim formama. Prozorski otvori su neravnomjerno rasporeeni preko trupa objekta od izloenog betona tako da gledqjui izvana ne moemo procjeniti konvekcionalnu podjelu etaa u objektu. Teme s kojima se posjetitelj susree u enterijeru objekta su jednako neobine i raznovrsne kao i stil Phaenoa. Arhitektura i izlobeni koncept koji inspirira matu i radoznalost korespondiraju meusobno.

Reduciranje umjesto izraajnosti Kontrast ne moe biti vei izmeu neoEkspresionistikih/Dekonstruktivistikih zgrada i projekata Zaha Hadid-a ili Frank O. Gehry-a, koji su zbog njihovog umjetnikog intenziteta ponekad malo uzrujavajui, i svjetski zapaenih radova dvojice arhitekata iz Basel-a Jacques Herzog-a i Pierre de Meuron-a, koji su bili odabrani da izgrade novu Tate Galeriju u staroj Bankside trafo stanici u Londonu. Dvojica arhitekata su nekada bili uenici racionaliste Aldo Rossi-a, ali njihov rad je takoer jasno diferenciran od njegovog. Rano, ve sa Stone House, koju su izgradili u Tavole-i u Liguria-i izmeu 1982. i 1988. godine, dvojac je razvio njihov jednostavni ali estetski osnovni koncept. Kua je obini pravolinijski blok, sa strukturom nalik pergoli ispred kue, izgraena od jasno vidljivog betonskog okvira, sa punim zidovima od suhog kamena. Konstrukcijska jednostavnost zgrade je popraena ogromnim estetskim armom, koji je rezultat sinteze materijala koji imaju tako razliite osobine. Zgrada dobija svoju ivotnost kontrastnim vizualnim efektima vrlo razliitih struktura povrine. Kao dodatak ovome, dvije vrste materijala predstavljaju razliite periode arhitektonske istorije beton je glavni materijal Modernizma, dok neiskoriteno kamenje od zidova od suhog kamena predstavlja tradiciju koja see unazad stotinama godina.
Jacques Herzog i Pierre de Meuron, Kamena kua, Tavole, Liguria, 1988.godina Manje je vie je bilo miljenje Mies van der Rohe-a ranih 1920-ih godina. Danas arhitekte koji favoriziraju novu jednostavnost u njoj vide bogatstvo asketizma. Poput Mies-a, vicarske arhitekte Jacques Herzog i Pierre de Meuron rade sa jasnim etvrtastim oblicima i jednostavnom prostornom geometrijom. Ali njihovi materijali su raznolikiji i koriteni sa veom raznolikou i sa veim uticajem na osjeaje; oni ine njihovu poentu. Graevinski materijali postaju sirovine. Na zgradi Goetz Collection (ilustriranom ispod) prisutna je kombinacija golog betona, neobraene perploe i smrznutog stakla. U Tavole kui (lijevo) zidovi od suhog kamena napravljeni od blokova od domaeg krenjaka, koji izgledaju kao kriljane ploe, su iskoritene za popunjavanje nosivog modernog betonskog skeleta. Kua koja stoji usamljeno u brdovitom pejzau sa mrvljivim kamenim terasama za stabla maslina i vinograde, nagovjetavaju radikalnu apstrakciju i novu ozbiljnost u arhitekturi.

196

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Ova ozbiljnost u upotrebi oblika i materijala, koja vodi specifinoj funkciji zgrade na njenoj lokaciji, je lajtmotiv Herzog i Meuron-ovog rada. U neto drugaijem obliku, ali sa slinim estetskim efektom, nalazimo ovaj lajtmotiv ponovo u zgradi izgraenoj 1993.godine na kui Kunstsammlung Goetz (Goetz Umjetnika Kolekcija) u Munich-Oberfohring. Jo jednom je tijelo zgrade strogo, dijagonalno poloen pravolinijski blok. Kao i kod Kamene kue u Tavole-i, materijali iznenauju: beton, drvo i ledenosmrznuto staklo. Proizvedni efekat boje je jedinstven, vrlo delikatan i suzdran, to zgradi daje jednu vrstu prozranosti skoro veselosti, unato njenoj introvertnoj pojavi.

Jacques Herzog i Pierre de Meuron, Goetz Kolekcija, Munich-Oberfohring, 1993

Iznad potpuno staklenog prizemlja na kojem su smjeteni biblioteka i dvorana, odvojeno neznatnim zelenkastim svjetlom koje potie od smrznutog stakla, nalaze se zasbene tri izlobene sobe. Sastoje se od duplog okvira od borovine koji su ispunjeni bukovim ploama. ak u upotrebi ovih drvenih materijala moete vidjeti arhitektin istanan osjeaj za diferencijaciju.

Jo Coenen, Nederlands Architectuurinstitut, Rotterdam, 1993-95 Teleskopski i ukrteni volumeni Coenen-ovog Architektuurinstitut u Rotterdam-u, koji ukljuuju druge, manje arhitektonske institucije, nudei primjer savremene arhitekture koji je pun vizualne tenzije i igra se svjesno sa razliitim stilskim resursima Modernizma 20. vijeka. Glavna zgrada Instituta uzdie se ispred duge zgrade arhiva, koja zaklanja prostor u proirenom luku. To je prekriveno monumentalnom konstrukcijom nalik pergoli, koja je oslonjena na prijetei zailjenim elinim stubovima. Unutar ove dinamine konstrukcije, koja je toliko nefunkcionalna koliko i impresivna, nalazi se skoro potpuno ostakljen pravolinijski izlobeni prostor. Posebno po nonoj svjetlosti, ovaj prostor izgleda kao obrnut, oslikavajui se u vodi koja ga okruuje.

197

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Alvaro Siza, Portugalski paviljon za Expo '98., Lisbon, 1994-98 Izgraen na keju biveg lukog bazena na uu Tagus-a, ova izlobena zgrada utjelovljuje novo samopouzdanje modernog Portugala. Sastoji se od dva dijela, same izlobene zgrade, koja se otvara prema vodi sa dvospratnom arkadom, i Praca Ceremonial, iroki kvadrat natkriven laganim betonskim baldahinom, gdje gosti drave mogu biti primljeni. Potporni zidovi ovog baldahina, s vanjske strane obojeni krenjakom i poploani sa crvenim i zelenim azulejos s unutranje strane imaju Rimsku masivnost u potpunom kontrastu sa elegancijom slobodno viseeg baldahina. Na istonoj strani paviljona je vrt sa starim stablima masline i objeljenim zidovima, reflektirajui ljepotu pejzaa junog Portugala. Namjera je bila da poslije Expo '98. zgrada bude proirena i postane sjedite vijea ministara.

Svijetli efekti boje proizvedeni glatkim, skoro bjelkastim bukovim elementima su u kontrastu sa neto tamnijim okvirimaod borovine, koji daje vie strukturni i sirovi efekat prisustvom vorova. Ova pravougaona drvena konstrukcija je u sendviu izmeu dvije trake smrznutog stakla. Oni slue da osvjetle izlobene sobe iznutra, dok s vanjske strane kompletiraju hramoninu simetriju zgrade. Ovom Izlobenom zgradom u Munich-u Herzog i de Meuron su ostvarili cilj postizanja vrlo uzdranog stila arhitekture koji se podreuje umjetnikim djelima izloenim ondje, ali dalje ostaje izvanredno umjetniko djelo arhitekture efekta kreiranog najekonominijim sredstvima, iznenaujuom i neobino atraktivnom upotrebom materijala. Proirenje i obnova uraena na Swiss Unfallversicherungsanstalt (Ured osiguranja u sluaju nezgoda) u Basel-u, koje su uradili Herzog i de Meuron 1995.godine, je slina u pogledu osnovne strukture i po dijagonalnom poloaju zgrade. Posebno je vrijedan panje na ovom projektu izvanredan nain na koji su pristupili starom dijelu zgrade; bio je jednostavno upakovan u staklenu fasadu koja je izgraena od razliito tretiranih staklenih ploa. Na ovaj nain stara zgrada se i dalje mogla vidjeti sa vanjske strane, i najveim dijelom je ostala nepromijenjena. Ipak ova procedura je postigla jo dodatni efekat namjernim postavljanjem novog uznemirujueg sloja preko zgrade upotrebom razliitih tipova stakla sa razliitim stepenima prozirnosti, i sa nejasnom artikulacijom stare fasade koja lei iza njih.
Wiel Arets Architect & Associates, University Library, Utrecht, 1998-2004 Uprkos napretku modernih medija, ipak su zgrade biblioteka te koje spadaju u grupu izuzetnih objekata a poetka 21. stoljea. Sa bibliotekom u Utrechtu, Wiel Arets je stvrio minimalistiki moderni pristup za ove tradicionalne objekte sa veoma monim efektima. Staklena obloga fasade je izraena sa printovima sa osnovnim idejom da se ponavlja kao na betonskim konstrukcijama u enterijeru osmospratnice. Biblioteka sa svojim glatkim crvenim ipkama se uklapa u povremeno abrazivan arhitektonski jezik, koji ima potpuno ulnu notu i utjecajan je kroz svoj tenzijom ispunjen koncept.

198

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Odrazi i uvidi, iskrivljenost u strukturisanim oknima, i sjene koje bacju roletne i potporni okvir rezultiraju veoma ugodnom intelektualnom igrom izmeu istorijskih i savremenih elemenata zgrade, oblikujui ih u novu cjelinu. Slino, tipina ozbiljnost Herzog-a i de Meuron-a se takoer moe vidjeti u obnovi i proirenju koje su napravili za vicarsko Osiguranje u sluaju nezgoda. Primjetno je da se istie otrim kontrastom u odnosu na razigranu ironinu ekspresivnost njihovih mnogih savremenih djela.
John Pawson, Our Monastery Lady, Novy Dvur, Czech Republic, 19992004 Sa svojim reduciranjem konstrukcija, John Pawson je naporno radio da bismo ga mogli zvati kraljem minimalizma. Kruna svih njegovih prethodnih radova bi mogao biti Cistercian samostan u boemskom Novy Dvuru gdje je suplementirao barokne konstrukcije. Bez suvinih detalja, obogatio je crkvu i oltar sa svojim svjetlosnim efektima. Pa ipak Pawsonova arhitektura sa svojim tihim mjestima i izabranim materijalima se dokazala kao moderni prevod principa jednostavnsti, utilizacije i tedljivosti utemeljenog od strane Bemhard of Clairvauxa jo u 12. stoljeu.

Praktino ali ne strogo Formalna uzburkanost mnogih dekonstruktivistikih arhitektonskih fantazija je jednako udaljena od rada portugalskog arhitekte Alvaro Siza kao i od rada Herzeg-a i de Meuron-a. To ne znai da on, ili oni, ne mogu napraviti uzbudljivu zgradu! Najbolji primjer Siza-ine mogunosti da stvori modernu arhitekturu koja je i provokativna za misli i uzbudljiva jeste niz bijelih pravolinijskih struktura, koje je on izgradio na kosoj lokaciji zapadno od njegovog rodnog grada Port-a, a koje skupa ine fakultet arhitekture. Izgraene izmeu 1986. i 1995.godine, zgrade stoje u parku okruene zelenilom, u realtivnoj izolaciji i oputenosti.

Dani Karavan, Spomenik Walter Benjamin-u, Port-Bou (panija), 1994. 26.septembra 1940.godine doao je kra leta iz nacistikog reima i kraj ivota Walter Benjamin-a u Port-Bou. U znak sjeanja na ovaj dogaaj izraelski umjetnik Dani Karavan je dizajnirao nacrt spomenika na nekim konvencijama koritenim u pejsau. U skladu sa Benjamin-ovog naina ivota i naslova jednog od njegovih glavnih radova (Passagen), rad se sastoji od tri staze, od kojih svaka oznaava drugaiju taku. Trea, ujedno i posljednja staza sastoji se od nagetog tunela probijenog kroz stijenu, iji zidovi su prekriveni zaralim elikom. Zavrava naglo listom stakla, iza kojeg hui more. Jedini izlaz je beznadni ponor. Bogat konotacijama, ekstremno ekonomian po svojim sredstvima, spomenik u Port-Bou mogao bi biti 199 pokaziva smjera razvoja arhitekture u sljedeem milenijumu.

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

etiri pravolinijska volumena, koje su jasna zadubina klasine Modernistike tradicije, veoma lie jedan drugom na prvi pogled, ali ako se bolje pogleda usluni prostor, koji lei iza njih, izgledaju vrlo razliito jedan od drugog. Unato upotrebi standardnih graevinskih dijelova, varijacija oblika zadivljuje. Visoki pravougaoni prozori i horizontalne prozorske trake daju fasadna lica, koja su dodatno naglaena umetanjem i projiciranim prostorima, polukrovovi su pomjereni unazad na zgradi da obezbijede zatitu od sunca, i krovovi projektirani preko preko terasa. Galerije i velike staklene zone na prostoru izmeu zgrada slinom kampusu daju fakultetu koji je u strogom kontrastu sa njegovim vie zatvorenim vanjskim aspektom jedan otvoreni i prozrani karakter. Studentima arhitekture u Porto-u se tako nudi bogata ponuda moguih oblika arhitekture samim gledanjem u zgrade njihovog univerziteta. Postoji opasnost kod takvih varijacija arhitektonskih jezika zbog nedostatka povezanosti, ali majstor kakav je Alvaro Siza zna kako to izbjei. Pojedinani dijelovi njegove eme se uklapaju harmonino, i formiraju slobodnu, ali originalno povezanu cjelinu, koja je lijepa, i jo uvijek nudi prostor za sve potrebne institucije, od radionica do predavaonica, izlobena soba, uredi i obavezna kafeterija. Funkcionalizam Siza-ine arhitekture ne rezultira monotonijom. Ustvari, njegova oigledna ozbiljnost se pretvara, bliim razmatranjem, u jasnou oblika i sadraja, to Siza-i njegovu zasluenu poziciju jednog od najvanijih arhitekata savremenog vremena. Skulptura i arhitektura Jedan od najkontraverznijih umjetnika kasnih 1980-ih i 1990-ih godina je Daniel Libeskind (Berlin, Los Angeles). Iznenauje da njegov rad izaziva tako unu raspravu, kad on iza sebe ima samo mali korpus zavrenog rada. Njegov radikalni jezik oblika i znatan intelektualni intenzitet njegovog angamana istorijskog i politikog konteksta njegovih zgrada privlae mnogo ljudi, ali je isto tako mogue da mnogo drugih i plai, ukljuujui potencijalne klijente.
Daniel Libeskind, Jevreskji Muzej, Berlin, 1989-98

Jevrejski muzej je prvi dizajn koji je Libeskind, najintelektualniji od Dekonstruktivista uspio izgraditi. Njegove konture predstavljaju dio Davidove zvijezde. Kroz ovu liniju ivota, bogatu zaobilaznicama, protee se ravna staza praznine koja oznaava gubitak jevrejske kulture u Holocaust-u. Svaki od prozora, urezan precizno kao po nitu u cinanu fasadu, pravi mentalnu povezanost sa stvarnim mjestima gdje se nekad ovaj ivot odvijao. Iako se ovdje Libeskind-ovi dizajni sastoje samo od linija, oni stvaraju impresivnu arhitekturu. ak iako e kompleksne akademske referense biti nedokuive neupuenom posjetiocu, snaan uticaj arhitekture na osjeaje prenosi poruku zgrade

200

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Jedna od nekoliko zgrada koje je do sada realzirao Libeskind, koji je pobjednik nekoliko arhitektonskih takmienja, uglavnom u Njemakoj, je Jevrejski Muzej ili preciznije Jevrejski odjel Berlinskog Muzeja koji je otvoren u januaru 1999.godine. Njegova jedina slinost sa dobro poznatim muzejskim zgradam u 1980-im i 1990-im godinama jeste da je to zaista muzej. Ne valja se razdragano u citatima kao to je sluaj sa postmodernisitikom James Stirling-ovom i Michael Wilford-ovom Staatsgalerie u Stuttgart-u (ilustracija na 96.str), niti ima plemenitu eleganciju Jean Nouvel-ova Institut du Monde Arabe u Paris-u (ilustracija na 103.str). Libeskind-ov muzej je namijenjen predstavljanju ivotu Jevreja u Berlinu. Libeskind je sam okarakterisao zgradu kao metaforiki simbol, kao muzej izgraen oko praznine, praznine koja predstavlja gubitak jevrejskih ivota u Holocaust-u. Poput Zaha Hadid-ove Vitra vatrogasne stanice u Weil am Rhein, Jevrejski Muzej, koji je podzemno povezan sa baroknom muzejskom zgradom, podsjea na strijelu ili krivudavi trag svjetlosti. Ovo ima dublje zanenje kod Libeskind-a, u tome to to moete vidjeti kao dekonstruisanu Davidovu zvijezdu, povezanu sa mjestima koja su nekad bili centri ivota Jevreja u Berlin-u. Cilj koji Daniel Libeskind pokuava dostii je visok, jednako kao i intelektualna konstrukcija kojom on radi. Njegova tema je teka i glomazna, a njegova arhitektura je u skladu s tim nezgrapna, ide naprijed i nazad, sa praznim uglovima i visokim betonskim zidovima, koji namjerno odbijaju posjetioce i ljude koji dou pogledati i daju karakter komplikovane arhitektonske skulpture. Unato, ili moda prije zbog, ove kompleksnosti, moe se pretpostaviti da je Daniel Libeskind-ov Jevrejski Muzej radikalno, jedinstveno i intenzivno upletenu u svoju istorijsku lokaciju e se u budunosti smatrati jednom od najvanijih muzejskih zgrada, ne samo u 1990-ih godina, nego i vijeka. Reakcije Fiziko zatvaranje sjeanja u svetilite Ako 1980-e godine, sa njihovim velikim muzejskim kompleksima, izgledaju u retrospektivi kao buna decenija slavljenja kulture, 1990-e godine bi se najbolje mogle opisati kao decenija refleksivnije memorijalne kulture. Ova upletenost istorije i uspomena na ljude i dogaaje postaje jedna od centralnih tema decenije, sa spomenicima, izlobama i memorijalima. Razlozi za ovo su kao i uvijek raznovrsni. Bez sumnje, pribliavanje kraju tri vremenska razdoblja decenija, vijek i milenijum igra vanu ulogu u procesu refleksije na ono to je bilo, kao i onoga to tek dolazi. Ali takoer, sjene vanih godinjica, kao to je pedeseta godinjica zavretka Drugog svjetskog rata, su ostavile svoje obiljeje. Nije sluajnost da se veina novije arhitekture moe interpretirati i kao spomeniku skulpturu. Ovo je posebno istina za rad Daniel Libeskind-a, iji kompleksni jezik oblika povezuje njegove radove sa istorijom lokacije za koju su planirani, na duboko promiljen nain. Ali na isti nain kao to je arhitektura ula u dijalog sa skulpturom, brojne savremene skulpture otkrile jasne veze sa arhitekturom. U mnogim sluajevima izgleda kao da je granica izmeu arhitekture i skulpture na taki sloma. Jedan od najimpresivnijih i moda ak najprovokativnijih spomenika koji izraava svoju poruku putem arhitektonskih sredstava je Commemorative Passages za Walter Benjamin-a, koji je dizajnirao izraelski umjetnik Dani Karavan 1994.godine na granici izmeu Francuske i panije u malom panskom obalskom gradu Port-Bou. Jevrejski filozof i pisac Walter Benjamin, koji je roen u Berlinu, doao je ovdje 1940.godine bjeei od nacastike vladavine terora, i u najdubljem oaju sebi oduzeo ivot. Dani Karavan je opisao ovo sa velikom senzitivnou i vizualnom vjetinom u arhitekturi njegovog spomenika. Izmeu 201

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

dva ravo crvena, elina zida svaki 2.35 metra visok, veoma usko stepenite od 87 stepenica, takoer napravljenih od elika, vodi dole strminu od pogrebnog mjesta sanjive male granine luke. Gornje stepenice su pokrivene krovom, dok su dojnje otkrivene. Stepenice ne vode nigdje. Na dnu nema niega, osim udarajueg mora, ponor beznaa koji je sam Benjamin moda osjetio kada je shvatio da njegov let ne vodi nigdje. Povezanost sa istorijom, posebno sa Nazi reimom ije je obiljeje bilo nepotivanje svih moralnih zakona izmeu 1933. i 1945.godine, je takoer jedna od glavnih preokupacija njemakog umjetnika koji ivi u Paris-u, Jochen Gerz-a. U njegovim radovima, koji zahtjevaju uee posmatraa ak vie nego Karavan-ov spomenik, on takoer stalno posee za tradicionalnim arhitektonskim sredstvima. Jedan od njegovih najvanijih projekata je spomenik Schlossplatz iz 1993.godine u Saarbrucken-u, gdje su imena svih Jevrejskih grobalja, koja su postojala u Njemakoj prije Drugog svjetskog rata, ugravirana sa dojnje strane 2,146 kamenja za kaldrmu. Sljedei spomenik, nazvan Die Bremer Befragung (Bremenski upitnik), postavljen 1995.godine, stri kao posmatraka platforma mosta preko rijeke Wesser. Izgravirana ploa tjera prolaznike da razmiljaju kakav bi njihov vlastiti spomenik i njegova tema bili. Njegov rad sa arhitektonskim oblikom je najkonkretniji na spomeniku protiv faizma koji je realizirao sa svojom suprugom Esther Shalev-Gerz u Hamburg-u (1986-93). Spomenik se sastoji od 12 metara visokog stuba pokrivenog olovnim limom, koji se postepeno uranja u zemlju. Ljudi koji prolaze kraj njega godinama su bili pozvani da ugraviraju njihovo miljenje o faizmu u mekanu povrinu olova prije nego to se stub u potpunosti zario u zemlju, uvajui njihove zapise ondje. Kao to je Libeskind ostvario povezivanje istorije i njegove arhitekture uticanjem na osjeaje, Karavan i Gerz izazivaju gledaoce njihovih arhitektonskih skulptura njihovim temama da se ukljue. Savremeni umjetnici i skulptori su zauzeli poziciju intenzivnog povezivanja istorijskih dogaaja i ljudi, to je ukazivalo na budue pravce ova oba umjetnika oblika.

202

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

OBJEKTI ZNAAJNI SPOMENA Nova geometrija od postmodernizma do dekonstruktivizma

Richard Meier, Getty Center Los Angeles

Rem Koolhaas, Grand Palais Lille, France, 1990-94

Peter Eisenman, Max Reinhardt Haus, Berlin, Germany, 1995 (project) .

203

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Bernard Tschumi, LaVillette "Follies, Paris,France, 1992-85

Alessandro Mendini et al., Groninger Museum Groningen, The Nethertands, 1990-94

Eric Owen Moss, The Box, Culver City, California, 1990-94

Nicolas Grimshaw, Izdavaki uredi i tampa Western Morning News-a, Plymouth, 1993.godina

204

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Asymptote, Steel Cloud West Coast Gateway, Los Angeles, California, 1988 (Project)

Fumihiko Maki, Kirishima Concert Hall Aira, Kagoshima, Japan, 1993-94

Urbane strategije transport, komunikacije, urbana tkiva

Nicholas Grimshaw, Waterloo International Terminal London, Great Britain, 1990-93

Arquitectonica Times Square Building New York, New York, 1995-2000

205

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Hiroshi Hara, Umeda Sky City Kita-ku, Osaka, Japan, 1988-93

Cesar Pelli, Petronas Towers, Kuala Lumpur, Malaysia, 1991 96 Ken Yeang, Menara Mesiniaga, Kuala Lumpur, Malaysia, 1990-92

Hodgetts + Fung, Towell Temporary Library UCLA Los Angeles, California, 1991-93

206

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Prostor za umjetnost nove generacije muzeja

I.M.Pei Louvre Pyramid, Paris

Herzog & de Meuron Tate Gallery of Modern Art Bankside Power Station London, Great Britain, 1995- 2000

Tadao Ando Naoshima Museum and Hotel Naoshima, Kagawa, Japan Phase I, 1990-92

207

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Toyo Ito Yatsushiro Municipal Museum Yatsushiro, Kumamoto, Japan 1989-1991

Mario Botta San Francisco Museum of Modern Art San Francisco, California, 1990-94

Antonie Predock American Heritage Center Laramie, Wyoming, 1987-93

MJESTA SUSRETA Kongresi, sport, religija, edukacija

Fumihiko Maki Tokyo Metropolitan Gymnasium Tokyo, Japan, 1986-90

208

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Richard Meier Exhibition and Assembly Building Ulm, Germany, 1986-1993

Makoto Sei Watanabe Aoyama Art School Tokyo, Japan, 1988-90

Kijo Rokkaku Tokyo Budokan Tokyo, Japan, 1987-89

Frank O. Gehry Disney Concert Hall Los Angeles, California, 1988

Christo & Jeanne-Claude Wrapped Reichstag Berlin, Germany, 1971-95

209

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Enric Miralles Unazuki Meditation Center Toyama, Japan, 1993-94

Massimiliano Fuksas Entrance to Grotto Niaux, France, 1988-93

OUTLOOK Oblici za budunost

Itsuko Hasegawa Museum of Fruit Yamanashi-shi, Yamanashi, Japan, 1993-95 .

Frank O. Gehry Vitra Headquarters Basel, Switzerland, 1992-94

210

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (11)

Sir Norman Foster. SECC Conference Center Glasgow, Scotland 1995-

Erick van Egeraat Nationale Nederlanden and ING Bank Budapest, Hungary, 1993-95

Sir Richard Rogers European Court of Human Rights Strasbourg, France, 1989-95

Valode & Pistre Loreal Factory Aulnay sous Bois France, 1988-91

211