INSTYTUT HISTORII I STOSUNKW MIDZYNARODOWYCH UNIWERSYTETU SZCZECISKIEGO INSTYTUT POLITOLOGII UNIWERSYTETU ZIELONOGRSKIEGO Z A M I E J S C O W Y W Y D Z I A KULTURY F I Z Y C Z N E J P O Z N A S K I E J A W F W G O R Z O W I E WLKP.

P. STOWARSZYSZENIE WSPLNOTA POLSKA" ODDZIA W G O R Z O W I E WLKP.

HISTORIA I BIBLIOLOGIA

Ksiga dedykowana pamici doktora Zdzisawa Konstantego Jagodziskiego (1927 - 2001)

Pod redakcj Janusza Farysia i Marka Szczerbiskiego

Daniel Bokowski KULTURA RADZIECKA W P R A K T Y C E " NA PRZYKADZIE O B W O D U BIAOSTOCKIEGO (1939-1941)

Wkraczajc we wrzeniu 1939 r. na Biaostocczyzn administracja radziecka wraz z caym aparatem propagandowym przyniosa ze sob cakowicie nowe (dla osb, ktre znalazy si w granicach tzw. Zachodniej Biaorusi) zjawisko, jakim bya radziecka kultura masowa. W zaoeniu peni ona miaa nie tylko rol us'wiadamiajc i propagujc now rzeczywisto, ale te wspiera wadz w zmianie jakociowej" spoeczestwa - z buruazyjnego w proletariackie. By to take obszar (wraz z owiat), na ktrym mona byo - j a k si wwczas wydawao nowej wadzy - najlepiej pokaza wyszo pastwa radzieckiego nad pask Polsk" oraz w sposb propagandowo widoczny wyrwna krzywdy ciemionych w dwudziestoleciu mniejszoci. Oczywicie nie byo mowy o prawdziwym rozwoju kultury biaoruskiej, gdy ta (jak pokaza przykad Wilna w 1939 r.) stanowia takie same zagroenie, jak nacjonalistyczna" kultura Drugiej Rzeczypospolitej. Najwaniejsze cele stawiane przed nowymi wadzami obwodu biaostockiego zakaday walk z wszelkimi przejawami kultury innej ni proletariacka, co szybko sprowadzio si do niepisanej zasady, e wszystko, co nie radzieckie jest z zaoenia ze i niebezpieczne, a wic podlega bezwarunkowej sowietyzacji. Kulturalnym" mona byo od tej chwili by jedynie w oparciu o wszechobecn literatur propagandow goszc bezdyskusyjn wyszo wiatopogldu marksistowsko-leninowskiego. Aby tego dokona rozbudowywano struktury propagandy i agitacji, gwnie w oparciu o orodki szkolenia partyjnego (na poziomie obwodw) oraz gabinety partyjne (na poziomie rejonw), wiejskie wietlice (zwane szumnie izbami - czytelniami) oraz robotnicze domy kultury socjalistycznej i czerwone kciki" (krasnyje ugoka). Taka forma obcowania z kultur proletariatu bya anachroniczna i cakowicie niedostosowana do sposobu jej odbioru przez ludzi zamieszkujcych ziemie Drugiej Rzeczypospolitej wczone do Biaoruskiej SRR. W wikszoci przypadkw stanowia swoist sztuk dla sztuki", bardziej na uytek wadz obwodowych, mogcych wykaza si przed central, jak dalece rozwinity jest ju zakres uwiadamiania klasy robotniczej oraz chopw w kwestiach osigni najdoskonalszego pastwa w wiecie", ni faktycznie w celu masowego uwiadamiania spoeczestwa, ktre spdzane pod przymusem na liczne odczyty - w konfrontacji z otaczajc je rzeczywistoci w sposb jednoznaczny wyrabiao sobie opini o jej wartoci. Obszarami walki" kultury radzieckiej z pozostaociami buruazyjnej kultury polskiej stao si kino, teatr, radio oraz wszelkie sowo pisane. Nowa wadza od samego pocztku staraa si narzuci spoeczestwu swj jedynie suszny" punkt widzenia, wykorzystujc do tego cae spektrum dziaa propagandowych. Wraz z wyeliminowaniem z ycia spoecznego i politycznego wszelkich form i treci wiadczcych o polskoci zajtych ziem, wprowadzana na kadym kroku kultura radziecka staa si orem w rkach wa385

dzy, majcym wypeni luk, jaka powstaa po cakowitym odrzuceniu wszystkiego, co miao jakikolwiek zwizek z istniejcym pastwem polskim, bd z szeroko pojt polsk wiadomoci narodow. Jednak zapewnienia, e nowa kultura odzwierciedla wielonarodowo ZSRR" byy jedynie kolejnym sposobem pozyskania mniejszoci biaoruskiej i ydowskiej, ktre dopiero z czasem uwiadomiy sobie, e jeli nawet bya ona cho troch narodowa w formie, to na pewno cakowicie socjalistyczna w treci. Najczstszym nonikiem nowej kultury byl jzyk rosyjski, za jej oparciem tradycja proletariacka. Tym samym nono kultury, jako czynnika wpywajcego pozytywnie na odrodzenie si wiadomoci narodowej przeladowanych w okresie midzywojennym braci Biaorusinw" okazaa si cakowicie zudna. Pomimo goszonego internacjonalizmu i rzekomego prawa narodw tworzcych ZSRR do samostanowienia adna z form rozwoju majca podnosi samowiadomo narodow Biaorusinw nie moga by brana pod uwag. Najlepszym przykadem wspierania" przez wadze radzieckie kulturotwrczej warstwy inteligencji biaoruskiej byy jej losy w Wilnie jesieni 1939 r. Wszyscy dziaacze biaoruscy, ktrzy przyjli propozycj wsppracy i ujawnili si wadzom radzieckim we wrzeniu 1939 roku, przypacili to aresztowaniem i zesaniem do agrw. Zatrzymano ich tu przed opuszczeniem miasta przez Armi Czerwon i przekazaniem go stronie litewskiej w ramach oczyszczania" miasta z elementw niepewnych i mogcych stanowi potencjalne zagroenie dla radzieckich celw politycznych 1 . Wszelkie obietnice rozwoju ycia narodowego i kultury biaoruskiej oraz zapewnienia o wsppracy na rwnych prawach byy zason dymn majc na celu wyapanie najbardziej kulturotwrczego elementu biaoruskiego. Nie mogo by inaczej, jeli jeszcze przed wkroczeniem do Polski Rosjanie opracowali wykazy wybitnych dziaaczy biaoruskich uznanych za niebezpiecznych dla misji stworzenia Zachodniej Biaorusi, a przebywajcych na terenie Wilna2. Wieloetniczna" kultura radziecka od samego pocztku zakadaa ujednolicenie" spoeczestwa oraz stworzenie idealnego czowieka sowieckiego, pozbawionego potrzeby i poczucia przynalenoci do konkretnej grupy narodowej. Biaorusini stali si jednym z gwnych celw. Przerabianie" Polakw uwaano pocztkowo za bezcelowe, z czasem za za zadecydowanie bardziej skomplikowane. Wszystko, co tworzono i realizowano w imieniu" i dla dobra" ciemionego" w okresie midzywojennym narodu biaoruskiego w ostatecznym rozrachunku sprowadzao si do stworzenia Biaorusina radzieckiego" - homo sovieticus bez wasnej, odradzajcej si wiadomoci narodowej. Przynt, na ktr starano si zapa najbardziej aktywn cz biaoruskiej spoecznoci, bya wtaczana w umysy wszechobecna propaganda, e wszystko, co jest czynione, czynione jest dla

1 Wicej na ten temat zob. Mikoaj Iwanow, Sprawa przynalenoci Wilna i problemy narodowociowe na Biaorusi [w:] Spoeczestwa biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939-1941, pod red. M. Giejewskiej i T. Strzembosza, Warszawa 1995, s. 85-92. 2 Byli to dziaacze m.in. Biaoruskiego Komitetu Narodowego, Towarzystwa Szk Biaoruskich, Biaoruskiego Instytutu Nauki i Kultury, Biaoruskiego Towarzystwa Naukowego, Biaoruskiego Zwizku Studentw, Spoecznej Rady Organizacji Biaoruskich, Spoecznej Rady Biaoruskiego Muzeum im. Iwana uckiewicza.

386

jej dobra. e oto wadza radziecka odtwarza, organizuje, przywraca utracon w wyniku antynarodowej polityki wadz byej paskiej Polski" wiadomo kulturow. Oto przywracane s narodowi biaoruskiemu noniki jego kultury - prasa, literatura, szkolnictwo, teatr, audycje radiowe. Nie wiadomo tylko, dlaczego w prasie po biaorusku mona byo przeczyta jedynie o tym, czego od ludnoci oczekuje wadza; literatura - to gwnie pozycje propagandowe, wychwalajce istniejcy system lub tumaczenia literatury rosyjskiej; szkolnictwo biaoruskie - to rosyjskie szkoy z biaoruskim jzykiem wykadowym; nawet dokumenty wytwarzane przez miejscowe wadze biaoruskie" w 99% sporzdzane byy w jzyku rosyjskim. Jeszcze gorzej byo w przypadku kultury ydowskiej, ktra absolutnie nie pasowaa do nowej, socjalistycznej rzeczywistoci i wrcz - z racji jej gbokich zwizkw z tradycj ydowskiej gminy wyznaniowej - stanowia twr z gruntu niereformowalny, a wic skazany na zniknicie. Wadze zakazay wszelkiej literatury w jzyku hebrajskim, uznajc go za jzyk wrogi i buruazyjny. Wszelkie publikacje, gazety i ksiki mogy wychodzi jedynie w jidysz. Gwnym zadaniem stawianym przed twrcami kultury wiatowego proletariatu" byo rozbicie za wszelk cen wizi czcych modzie ydowsk z gmin. Wyrwanie jej ze rodowiska oferujcego tradycj i pochwa bycia pobonym ydem na rzecz bycia nowoczesnym", wolnym i nieskrpowanym tradycjami obywatelem pastwa radzieckiego. Zniechceni i sfrustrowani brakiem perspektyw modzi ludzie okazali si bardzo podatni na sowieck propagand, ktra gosia zmian stosunkw spoecznych, awans ponianych mniejszoci i kar dla wielkopaskich Polakw. Ten zlepek frazesw i obietnic w poczeniu z licznymi upokorzeniami ostatnich lat przed wybuchem wojny sprawi, e wielu modych ydw nie tylko aktywnie wczyo si w nowe radzieckie struktury, ale te postanowio odpaci swym niedawnym wspobywatelom - Polakom za faktyczne lub urojone krzywdy. Zachynicie si spoecznie non ideologi komunistyczn dla wielu modych ludzi zakoczyo si wyrwaniem z zakltego krgu przedwojennych nierwnoci, co jeszcze bardziej utwierdzio ich w przekonaniu susznoci obranej drogi. Propozycje nowego stylu bycia, wolnego od religijnych przesdw i zaciankowoci sprawiy, e tradycyjna kultura ydowska przegraa (przynajmniej w duych miastach) batali o umysy i serca modziey. Po latach podkrelaj to w licznych publikacjach ydowscy badacze tej problematyki 3 . Rozpatrujc dziaania wadz radzieckich podejmowane w stosunku do ludnoci polskiej musimy wprowadzi cezur jesieni 1940 r. Do tego momentu wszelkie decyzje podejmowane przez lokalne czynniki partyjne wszystkich szczebli miay jednoznacznie antypolski charakter, za marginalizowanie znaczenia polskiego spoeczestwa stao si jednym z gwnych celw nowej wadzy. Polacy stawiani byli na najniszym ze szczebli drabiny spoecznej, jako ci, ktrzy przez lata bezwzgldnie gnbili i wykorzystywali zamieszkujce te ziemie mniejszoci, polonizujc je i nawracajc na katolicyzm. Kultura staa si orem majcym zdemaskowa wrog, antysocjalistyczn ideologi oraz postawi tam

3 Pisa o tym szczegowo Ben-Cion Pinchuk, Shtetl Jews under Soviet Rule. Easter Poland on the Eve on the Holocaust, Basil Blackwell, London 1990.

387

wpywom byej buruazyjnej Polski. Polski nurt w yciu kulturalnym ograniczony zosta do minimum. Pozostawiono tylko niektre wtki plebejskie oraz rewolucyjne. Aby udowodni wielowiekow przynaleno Biaostocczyzny do dawnego imperium rosyjskiego chtnie powoywano si na okres napoleoski, kiedy na mocy pokoju w Tyly w 1807 r. powiaty biaostocki, sokolski, drohiczyski i bielski odebrane zostay Prusom i ofiarowane carowi Aleksandrowi I tworzc guberni biaostock. Podkrelano przy tym, e ziemie te nigdy nie byy podbite, za ich przynaleno do Rosji, a tym samym i ZSRR wynika z praw historycznych, ktre zostay brutalnie podeptane w 1919 i 1920 r., kiedy to polskie pany" korzystajc ze saboci wadzy radzieckiej zbrojnie zagarny te tereny i przystpiy do ich bezwzgldnej polonizacji. Aktualna obecno na tych ziemiach wadzy radzieckiej to jedynie akt sprawiedliwoci dziejowej", dziki ktremu przywrcone zostao braciom Biaorusinom nalene im miejsce. Std by ju tylko krok do postawienia tezy, i wikszo osb uwaajcych si za Polakw przynajmniej na terenie Biaostocczyzny stanowi spolonizowani i wynarodowieni Biaorusini. Byo to szczeglnie podkrelane w przypadku, kiedy miejscowa ludno wyznania prawosawnego okrelaa si jako polska. W dokumentach radzieckich podkrela si wwczas czsto, e to wynik kolonizacyjnej polityki Drugiej Rzeczypospolitej i utraty wiadomoci narodowej przez lokaln spoeczno, gdy w terminologii radzieckiej praktycznie nie wystpowao pojcie prawosawny Polak", czego bolenie dowiadczyli na sobie m.in. Polacy wyznania prawosawnego mieszkajcy we wschodnich obwodach Biaoruskiej SRR, zwaszcza za na Dzieryszczynie. Pierwsze uderzenie wadza radziecka skierowaa na sowo pisane, w szczeglnoci na literatur. Polskie ksiki znajdujce si w bibliotekach prawie w caoci usunito i zniszczono. Na cenzurowanym znalazo si ponad 241 polskich pisarzy. Odbyo si to na mocy uchway Biura KC KP(b) z 15 marca 1940 r. O wycofaniu wrogiej literatury z bibliotek publicznych i sieci handlowej w zachodnich obwodach BSRR". Uchwaa sankcjonowaa wydane dwa miesice wczeniej (9 stycznia 1940 roku) rozporzdzenie Gawlitu BSRR o eliminowaniu z bibliotek wszelkiej wrogiej literatury 4 . Dotyczyo to wszystkich bez wyjtku bibliotek publicznych, szkolnych i stowarzyszeniowych. Apogeum tych dziaa byo uznanie za wrogie i niebezpieczne tumacze na jzyk polski arcydzie literatury wiatowej (m.in. Szekspira) oraz pisarzy i poetw rosyjskich. Jak podkrela w jednym z raportw sekretarz Biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B S. Igajew - Oblit BSRR wyda nawet rozporzdzenia nakazujce spali wszystkie polskie ksiki oraz ksiki wydrukowane w jzyku polskim". Uznane to jednak zostao za dziaanie zbyt radykalne, mogce doprowadzi do niepotrzebnych napi 5 . W Bibliotece Nauczycielskiej w Augustowie ksiki ostentacyjnie wyrzucano przez okno na ulic6. W Bibliotece Obwodowej w Biaymstoku jedyn zachowan powieci w jzyku polskim byo dzieo

Micha Gnatowski, W radzieckich okowach. Studium o agresji 17 wrzenia 1939 r. i radzieckiej polityce w regionie omyskim w latach 1939-1941, oma 1997, s. 98. 5 Pastwowe Archiwum Organizacji Spoecznych Obwodu Grodzieskiego w Grodnie (dalej PAOSOG Grodno), zesp 6195, opis 1, teczka 238, karta 113. 6 Wojciech leszyski, Okupacja sowiecka na Biaostocczynie 1939-1941. Propaganda i indoktrynacja, Biaystok 2001, s. 339.

388

Wandy Wasilewskiej. Jedynym miejscem, gdzie przechowywano polsk literatur, by zamknity zesp w Bibliotece Obwodowej, do ktrego miay trafi po dwa egzemplarze kadej pozycji wycofywanej z oficjalnego obiegu 7 . Za wrogie uznano nawet dziea Elizy Orzeszkowej, Juliusza Sowackiego i Adama Mickiewicza. Na szczcie prace nad cenzurowaniem bibliotek nie przebiegay tak sprawnie, jakby tego chciay miejscowe wadze, co pozwolio niektrym zbiorom bibliotecznym doczeka w zamkniciu do wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej. O tym, e jest to droga do nikd mwi w lutym 1940 r. I sekretarz KC KP(b) Biaorusi Pantalejmon Ponomarienko: Biaystok to wane miasto, tam chamstwem niczego si nie zaatwi, tylko si zdyskredytujemy. Tam trzeba ludzi du kultur zjednywa. Miasto due, kulturalne i nard kulturalny i klasa robotnicza kulturalna. A u nas wysano tam ludzi, a ci zaczli tam robi czort wie co. Nic poza tym, eby jak najwicej ludzi zrazi" 8 . W innym swoim wystpieniu, jesieni 1940 r., podkrela, e takie dziaania doprowadzi mog tylko do narastania spoecznego oporu, e dziaacze radzieccy nie maj adnego pojcia o wartoci polskiej literatury, e nawet Stalin zna i ceni niektrych polskich pisarzy potpianych przez czynniki lokalne. Jeden z naszych kierownikw Obwodowego Wydziau Owiaty wystpi na zebraniu polskich nauczycieli i owiadczy: Wiele si mwi o tym kontrrewolucjonicie Mickiewiczu. My jego utworw upowszechnia nie pozwolimy, itd., itd. Diabli wiedz, co to za niedorajda. Mickiewicz naley nie tylko do Polakw, on naley do wsplnej kultury wszystkich narodw, tak samo jak nasz Tostoj, Gribojedow, Turgieniew, Dostojewski, Puszkin i Gogol. A on widzicie zdecydowa rozprawi si z Mickiewiczem. On zapewne o nim nie sysza i myla, e to moe jaki taki facet jak Mociki, Pisudski. Jaki tam z Mickiewicza i jemu podobnych pisarz - nie wiadomo kiedy i co on napisa. Dlaczego zatem zajmowa si nim, myle, czy nie popeni bdu - zaliczy do wrogw i koniec. Nie, Mickiewicza zaliczy do wrogw my nie pozwolimy. Mickiewicz powinien swoj twrczoci dla nas suy, powinnimy to umie wykorzysta" 9 . Sytuacja odmienia si dopiero jesieni 1940 roku, kiedy to wadze przyjy bardziej pro polski kurs swej polityki. Postanowiono o wydaniu wielu dzie wybitnych polskich pisarzy i poetw, jednak deklaracje te w wikszoci pozostay na papierze. Z 23 planowanych do druku pozycji literatury piknej do wybuchu wojny ukazaa si tylko jedna 10 . Wyrazem zmiany miejscowych wadz w stosunku do Polakw i polskiej kultury byy niewtpliwie obchody 85 rocznicy mierci A. Mickiewicza poczone z otwarciem jego muzeum w Nowogrdku, otwarcie muzeum J. Sowackiego w jego rodzinnym domu w Krzemiecu oraz muzeum E. Orzeszkowej w domu pisarki w Grodnie.

PAOSOG Grodno, zesp 6195, op. 1, t. 411, k. 9. Stenogram posiedzenia Biura KC KP(b)B z 16 lutego 1940 r.. Narodowe Archiwum Republiki Biaoru' (dalej NARB), zesp 4, op. 33a, t. 919, k. 8. 9 Stenogram narady w KC KP(b)B w Misku z 19-20 wrzes'nia 1940 r. sekretarzy komitetw rejonowych KP(b)B i naczelnikw rejonowych wydziaw (oddziaw) NKWD rejonw nadgranicznych [w:] Polacy-Sowieci-ydzi w regionie omyskim w latach 1939-1941, wybr, opracowanie i tumaczenie M. Gnatowski, tom II: Dokumenty radzieckie, oma 2004, dok. 34, s. 217. 10 M. Gnatowski, op. cit., s. 100.
8

389

Bardzo wane miejsce w tworzeniu nowego spoeczestwa odgrywao kino. Rosjanie doskonale zdawali sobie spraw z siy, jak niesie ze sob film, nawet propagandowy, kiedy wywietla si go w miejscowociach i wsiach, do ktrych nigdy wczeniej adne objazdowe kino nie dotaro. Dlatego te na rozwj sieci kin stacjonarnych oraz objazdowych nie szczdzono si i rodkw. D koca 1940 roku powstao 29 stacjonarnych kino-teatrw, 15 kin zakadowych oraz co najmniej 14 kin objazdowych. Wywietlane tam obrazy nie zawsze byy typowo propagandowe (np. Wydarzenia na Ukrainie Zachodniej i Biaorusi Zachodniej 1939 r., Wyzwolenie od Bialopolakw miasta Biaystok 1939 r., Wspaniae oswobodzenie, czy te sztandarowy film dokumentalny A. Dowenki Wyzwolenie). Bardzo czsto starano si dobiera filmy tak, aby ukaza w jak najbardziej wyidealizowany sposb ycie w Zwizku Radzieckim. Tym celom suyy zwaszcza komedie i filmy muzyczne (Woga Woga, wiat si mieje, Cyrk). Z kolei due produkcje rewolucyjne (Czapajew, My Z Kronsztadu) i historyczne (Suworow, Piotr I, Aleksander Newski, Bohdan Chmielnicki) miay podkrela si duch narodu rosyjskiego i wielkoruskiej tradycji. Radio nie odgrywao jeszcze znaczcej roli, gdy znajdowao si w stadium rozwoju. Wadza doceniaa jednak jego fundamentalne znaczenie, starajc si w moliwie szeroki sposb dotrze z audycjami do ludzi - gwnie dziki rozbudowywanej sieci megafonw (tzw. gromkogoworitieli). Nie zdecydowaa si take na konfiskat radioodbiornikw, zalecajc jedynie ich rejestracj. Najwaniejsz rol miay jednak do odegrania sieci radiowzowe. Do marca 1941 r. powstay one w Grodnie, Augustowie, omy i Ciechanowcu. W trakcie budowy byy radiowzy w Grajewie, Kolnie i Sokce, w planach bya budowa radiowzw w niadowie, Sopokiniach i Czyewie. Zgodnie z raportami liczba opaconych toczek ksztatowaa si wiosn 1941 r. nastpujco: Biaystok - 662, Grodno - 415, Augustw - 7, oma - 2 1 , Ciechanowie - 10, Grajewo - 49, Kolno - 110, Sokka - 4 1 . W tym samym czasie zarejestrowano na terenie obwodu biaostockiego 7984 odbiorniki radiowe, z czego 3460 przypadao na Biaystok. Wadze radzieckie szacoway jednak faktyczn liczb radioodbiornikw znajdujcych si w rkach ludnoci na 15,5 tys. Poza retransmisj programw oglnokrajowych i republikaskich nadawano w miecie specjalne Wieci obwodowe". W sumie wyemitowano ich 437, z czego w jzyku polskim - 79, w jzyku ydowskim - 75. Transmitowano m.in. koncerty z powoanej przez wadze filharmonii biaostockiej. Audycje w jzyku polskim miay by nadawane we wtorki i czwartki od 2106 do 2315, pitki 20 30 -23 13 , niedziela 18 00 -l 858. W praktyce audycje te nadawane byy bardzo nieregularnie. Aby nie dopuci do suchania przez miejscow ludno wiadomoci w jzyku polskim nadawanych m.in. przez Radio Francuskie i BBC, wadze okupacyjne ju 3 padziernika 1939 r. podjy decyzj o wybudowaniu w miecie radiostacji zaguszajcej wrogie radiostacje nadajce z zachodu". Braki materiaw budowlanych i sabe tempo realizowania inwestycji sprawiy, e jeszcze w lipcu 1940 r. nie byo wiadomo, czy i kiedy stosowna radiostacja powstanie, mimo, e ju w maju 1940 r. przywieziono niezbdne wyposaenie techniczne. Znaczce miejsce w planach wadz obwodowych i republikaskich odgrywa natomiast teatr oraz zespoy muzyczne. W wielu wystpieniach wadze chtnie podkrelay, e dopiero Zwizek Radziecki sprawi, i sztuka teatralna staa si powszechnie dostpna, za mniejszoci narodowe uzyskay swobod wypowiedzi. Faktem jest, e nakadem ogromnych si i rodkw powoano w Biaymstoku i Grodnie szereg placwek teatralnych i muzycznych. Pozwolio to wielu polskim artystom na znalezienie pracy, dalszy rozwj 390

artystyczny i karier, take na scenach Miska, a nawet Moskwy. Wprawdzie za rodki finansowe i mecenat wadze day penej dyspozycyjnoci politycznej, za w sztukach oczekiway odpowiedniego zaangaowania ideologicznego, jednak dla wielu artystw cena ta - w zamian za moliwo obcowania ze sztuk (a zwaszcza polsk literatur oraz jzykiem) - wydawaa si do przyjcia. Przez sceny Grodna i Biaegostoku przewinli si m.in. Aleksander Wgierko, Irena Borowska, Jacek Woszczerowicz, Jerzy liwiski, Iza Kozowska, Irena Orzecka, Bronisawa Gerosnwna, Ewa Kryska, Stanisaw Staszewski, Seweryn Butrym, Andrzej Szalawski, Ludosaw Kozowski, Leon Rytowski, Mikoaj Aleksandrowicz, Tola Mankiewiczwna, Stanisaw Znicz 11 . W sumie w okresie 1939-1941 w Biaymstoku oraz obwodzie biaostockim uruchomiono Polski Teatr Dramatyczny, Polski Teatr Kukiekowy, Biaostocki Teatr Miniatur, Zespl Jazzu Teatralizowanego, Zesp Jazzowy Henryka Golda i Jerzego Petersburskiego (przeistoczy si z czasem w Pastwow Biaostock Orkiestr Jazzow), ydowski Teatr Dramatyczny, ydowski Teatr Miniatur, Rosyjski Teatr Dramatyczny, Filharmoni Obwodow oraz Zespl Pieni i Taca Biaorusi Zachodniej 12 . Wrd wystawianych w Teatrze Dramatycznym sztuk byo bardzo wiele klasyki polskiej: Konrad Wallenrod, Pan Tadeusz i Dziady A. Mickiewicza, Zemsta A. Fredry, Moralno pani Dulskiej G. Zapolskiej oraz wiatowej: Pigmalion G.B. Shawa, czy te Wesele Figaro Beaumarchaisa. Warto te wspomnie o Polskim Teatrze Kukiekowym. Skada si on wprawdzie z amatorw, lecz mieli oni niebywae szczcie pobiera nauk tego nieatwego zawodu od najwybitniejszego radzieckiego lalkarza, twrcy Centralnego Teatru Kukiekowego w Moskwie Sergiusza Obrazcowa. Biaostoccy muzycy jazzowi koncertowali w Moskwie, Leningradzie, Kijowie, Erewaniu, Odessie, Baku, Swierdowsku, Orenburgu, Archangielsku, Murmasku, Sewastopolu, Jacie, Soczi, Astrachaniu, Gorki, Kazaniu. Upowszechnianiu kultury proletariatu suyy take muzea. Polityka wadz radzieckich wobec tych placwek bya identyczna jak w przypadku teatrw, czy kin. Ju z chwil wkroczenia radzieckiej administracji wszystkie zbiory muzealne oraz cenne kolekcje prywatne zostay znacjonalizowane, a nastpnie poddane selekcji ze wzgldu na zawarte w nich czynniki ideologiczne". Eksponaty, ktre nie potwierdzay obowizujcej rzeczywistoci zostay wycofane. Nowa sie muzew odpowiada miaa nowej strukturze administracyjnej Zachodniej Biaorusi, za zbiory dzieli si zasadniczo na trzy typy - przyrodnicze, historyczne oraz marksistowsko-leninowskie. Wszystko po to, by ukaza nieprzerwanie toczc si od niepamitnych czasw walk wiatowego proletariatu, zakoczon upragnionym sukcesem, jakim byo powstanie i rozwj ZSRR. W obwodzie biaostockim w omawianym okresie powstay 4 muzea. Dwa w Grodnie, jedno w Biaymstoku (Muzeum Sztuk Piknych) i Wokowysku (Rejonowe Muzeum Krajoznawcze). Placwk o znaczeniu republikaskim byo Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Grodnie, ulokowane w starym zamku. Zbiory uzupeniono jedynie o dzia powicony wyzwoleczej walce ludu biaoruskiego spod jarzma polskich panw". Wiosn 1941 roku z inicjatywy miejscowych wadz powstao Muzeum Literatury im. Elizy Orzeszkowej w Grodnie.

12

" W. leszyski, op. cit., s. 350. PAOSOG Grodno, zesp 6195, op. 1, t. 369, k. 31.

391

Wszystkie te dziaania miay na celu nakonienie miejscowej ludnoci do przyjcia wadzy radzieckiej oraz nowej, socjalistycznej rzeczywistoci. Mimo ogromnych si i rodkw nie okazay si one skuteczne, zwaszcza w przypadku ludnoci polskiej. Przeniesienie kalki" wzorcw radzieckich na ziemie pnocno-wschodniej Polski byo eksperymentem nieudanym, gdy nie nioso ze sob poszanowania lokalnej tradycji, zwyczajw i historycznej pamici. Dotyczyo to wszystkich nacji - Polakw, Biaorusinw i ydw. Zaproponowane przez wadz treci byy zlepkiem ideologicznych frazesw powielajcym do znudzenia sprawdzone w radzieckiej rzeczywistoci schematy, ktre jednak w zetknicie z wspomnieniami czasw przedradzieckiej rzeczywistoci" przegryway w walce o umysy lokalnych spoecznoci. Nie oznacza to, e nie byo ludzi, ktrzy dali si zwie nowej rzeczywistoci i przynajmniej na zewntrz uwierzyli w podawany im obraz najszczliwszego ustroju pod socem". W kocu repertuar rodkw wykorzystywanych przez wadz by na tyle szeroki, e kady mg tu znale co dla siebie. Jednak wikszo spoeczestwa nie uwierzya w podawane im slogany. Przyczynia si do tego take stosunkowo krtka obecno Rosjan na tym terenie, a wic i czas prania mzgw", jakim poddawani byli mieszkacy ziem wczonych po 17 wrzenia 1939 r. do BSRR.

392