TFEK MKROP VE ELK

JARED DIAMOND

nsz

MS 1500l yllarda Avrupal smrgeciler dnyaya yaylmaya balarken farkl ktalardaki halklar arasnda teknoloji ve siyasal rgtlenme bakmndan byk farkllklarn bulunduu anlalmtr. Son buzul ann sonuna (M 11.000) kadar btn ktalardaki btn halklar avclk ve toplayclk ile geiniyorlard. M 11.000- MS 1500 yllar arasnda farkl anakaralardaki farkl halklar farkl hzda geliim gstermitir. Avustralya ve Amerika yerlileri avc ve toplayc iken, Avrasya halklarnn byk blm ile Gney Amerika ve Sahrann gneyinde yaayan halklar tarm, hayvanclk, metal ileme teknolojisi, karmak siyasal rgtlenme becerilerini gelitirmilerdir. Avrasya da yaayan kabilelerin ekonomik ve sosyal alan dzenleme biimleri (yaz, bronz alet yapm, ta yontma yntemleri vb) dier blgelerdeki halkalara gre tarihsel olarak ok erken evrede gereklemitir. Bu kitap u soruya cevap aramaktadr: nsanlar neden farkl ktalarda farkl hzda geliti? Tarihin seyrini bu hz farkllklar (tarihsel yrnge farkllklar) oluturur ve kitap da bu farkllklarn gnmze yansmalarn, bu mirasn zellikle Avrupal olmayan halklar arasndaki karlkl etkileimlerini incelemeyi amalamaktadr. Yazar, insan topluluklarndaki corafi farkllklar inceleme amacn ; belirli bir insan topluluunu bir bakasyla karlatrp onu gklere karmak deil, yalnzca tarihte nelerin olup bittiini anlama abas olarak belirtmektedir. MS 1500 den sonraki yllarda Avrupal kaifler insan topluluklarnn teknoloji ve siyasal rgtlenme asndan farkl olularnn nedenlerini, doutan gelme yeteneklere bal olarak aklamlardr. zellikle Darwinden sonra bu tezin sahipleri, teknolojik adan ilkel halklarn maymunsu atalardan gelen insan soyunun kalntlar olduu, sanayilemi toplum temsilcilerinin bu halklar yurtlarndan kovmasn evrim teorisinin uy ya da yok ol ilkesiyle savunmulardr. Daha sonraki yzyllarda genetik biliminin bulgular da Avrupallarn Afrikallardan, Avusturya yerlilerinden daha zeki olduklarn ileri sren tezlere dayanak olarak kullanlmtr. zellikle Avustralya bu tezin savunucular iin iyi bir kant oluturmaktadr. Ayn corafyada (ayn evre koullar) yaayan iki halk farkl geliim evrelerine sahiptir. Bu blgede yaayan yerli halk en az 40.000 yldr avc ve toplayc kabileler olarak hala yaarken, beyaz gmenler sadece bir yzyl iinde okuryazar, sanayilemi, demokratik, metal alet kullanan, yiyecek retimine dayanan bir toplum yaratmlardr. Ancak insan topluluklar arasndaki teknolojik farkllklarla paralellik gsteren zeka farkllklarnn varl bilimsel olarak kantlanmamtr. nk birbirleriyle karlatrlan halklar arasnda toplumsal evre ve eitim olanaklar bakmndan var olan farkllklar, teknolojik farkllklarn zeka farkllklarndan doduunu snamay zorlatrmaktadr. Yani beyaz olmayan halklarn zekalarnda var saylan genetik bozukluk saptanamam; hatta evrelerindeki nesneler ve insanlarla daha ilgili olduklar, daha zeki, daha uyank ve daha davurumcu olduklar tespit edilmitir. ( Uzak kylerden kentlere gelen yerliler batllara aptal grnrken; sk ormanlarda geit bulmak gibi basit ! bir ii bile beceremeyen batllar da yerlilere aptal grnmektedir. Geleneksel toplumlarda zeki insanlarn kendilerini lm tehlikelerinden (yiyecek bulma, cinayet, kabile savalar gibi) koruma olasl topluluun daha az zeki olanlarna gre yksektir. Oysa geleneksel Avrupa toplumlarnda karlalan can kayplarndan ( ounlukla salgn hastalk) korunma nedenlerinin zeka ile ilgili deil vcut kimyasnn genetik direnciyle ilgisi olduu tespit edilmitir. Ayn ekilde yerli topluluklarn ocuklar zihinsel geliim asndan doa koullarnda uyar ve etkinliklerin fazla olmas nedeniyle stn dzeyde ortalama zihinsel ileve sahipken; Avrupal ve Amerikal ocuklar ise zamanlarnn ounu edilgen (radyo, tv) faaliyetlerle geirerek gelimiliin kt etkisine maruz kalmaktadr. Yine de bu tespitler, Avrupallarn genetik ansszlklara ve gelimiliin zararlarna karn, yerlilerden teknolojik bakmdan neden stn olduklarn aklamamaktadr. Avrupallarn baka halklar egemenlikleri altna almalarna olanak salayan (silahlar, bulac hastalklar, elik aletler, mamul rnler) etkenler sonucu belirlememekte ve silahlarn, mikroplarn ve eliin neden Afrikallara deil de Avrupallarn payna dtn tam aklayamamaktadr. Genelde
www.ozetkitap.com

ilk olma bir stnlk tamaktadr. O halde ilk insann evrimletii Afrika ktas neden daha nce elii bulamam, avclk ve toplayclk evresini aamamtr. Dnya tarihini bu genel perspektif iinde ele alan nedensellik ilikilerini byle kurgulayan bir tarih bilimi ne yazk ki mevcut deildir. evre bilimci corafyaclar, kltrel insan bilimciler, bitki ve hayvanlarn evcilletirilmesini inceleyen biyologlar, bulac hastalklarn insanlk tarihini nasl etkilediini inceleyen bilim adamlar dnya tarihinin bu karanlk noktalarna ksmi cevaplar bulmulardr fakat byk sentez hala tamamlanamamtr. Bu kitap; nsan atalarmzn Afrikadan teki ktalara nasl yayldklarn, Son 13.000 yl iinde evresel koullarn avc ve toplayc kabilelerden imparatorluklara kadar ok eitli yaam biimlerini oluturmadaki etkisini, Farkl ktalardaki halklarn dramatik karlamalarn, Avclk ve yiyecek toplayclndan farkllklarla ilikisini, yiyecek retimine gei srecinin blgesel

Bu retim srecinin dnya ktalarnda yaylma hz ve mikroplarla balantsn, Kalabalk nfuslu toplumlarda grlen mikroplarn evrimini, Halklar arasndaki mikrop deiiminin eitsizliini, Yaz ve corafya ilikisini, bugn dnya nfusunun te birini oluturan ve ekonomik gcn merkezi hale geldii lkelerin nasl biimlendiini,

evrimsel biyoloji-jeoloji-iklimbilim yntemleriyle insanlk tarihinin gelime evrelerinin anlalmasna dair bir ereve sunmaktadr. Tek bir cmle ile kitabn temel sav yle sylenebilir; tarih farkl halklar iin farkl ynde geliti ama bu evresel farklardan dolay byle oldu biyolojik farkllklardan tr deil. CENNETTE Modern tarih, fetihle, dnyann Avrupallar tarafndan fethiyle ekillendi. Yeni Dnya'ya gelen ve yerli nfusun byk bir ksmn yok eden birka yz spanyol fatihi bu fethe nclk etti. Peki, baarlarnn srr neydi? Avrupa kkenli insanlar, o zamandan bu yana ayn ekilde, askeri g, lmcl mikroplar ve gelimi teknolojiden oluan bir bileim ile dnyaya hakim oldular. Fakat bu avantajlar balangta nasl elde etmilerdi? Dnyada bu kadar ok eitliksiz nasl ortaya kt? Sahip olanlar sahip olmayanlardan ayran nedir? te bu sorularn yantlarn arayan Jared Diamond'n, eitsizliin kkenlerini ortaya kartmak iin yrtt aratrma Papua Yeni Gine'nin yamur ormanlarnda balad. Yeni Gine'de en azndan krk bin yldr insanlar yaamakta. Kuzey ve Gney Amerika ktalarnda olduundan ok daha uzun bir sre. Yeni Gineliler dnyann kltrel olarak en eitli ve uyum salayabilen insanlarndan biri. Peki, neden modern Amerikallardan ok daha fakirler? Bu soru Diamond'a, otuz yldan fazla bir sre nce, kumsalda karlat Yali adndaki, bir adam tarafndan sorulmutu. Beyaz adamn bu kadar ok kargosu varken, neden biz Yeni Ginelilerin bu kadar az? Yeni Gineliler kargo kelimesini, lkelerine ilk defa batllar tarafndan getirilen eyalar, tarif etmek iin kullanmlard. Kargo biroklar tarafndan beyaz adamn kudretinin bir kant olarak grlyordu. Kargoya neredeyse dinsel bir sayg ile yaklayorlard.

www.ozetkitap.com

Yali'nin sorusu gerekten artcyd. ok basit ve ak bir soru gibi grnyordu. Kolay ve apak ortada olan, bir cevab olmalyd ama Diamondn bu sorunun cevabnn ne olduu konusunda hibir fikri yoktu. Batl koloniciler tipik olarak gcn rk tarafndan belirlendiine inanyordu. Kendilerini yerli halktan genetik olarak, daha stn gryorlard. Onlara gre, batllarn bu kadar ok kargosu varken Yeni Ginelilerde bu kadar az olmas, doal bir eydi. Ancak Diamonda gre rk zerinden yaplan, bir aklama ok anlamszd. Yeni Ginelilerin genetik olarak daha az gelimi olmalarna inanmasn engelleyecek, gerekten akll birok Yeni Gineli tanyordu. Peki, bu yetenekli insanlar neden metal aletleri icat etmedi, byk ehirler kurmad ya da ada uygarla ait aralar gelitirmediler? Amerika, dnyann en zengin ve en gl lkesi. Birok Yeni Gineli'nin hayal edebileceinden ok daha fazla kargo ile tka basa dolu. Peki ama neden? Yali'nin renmek istedii buydu. Nasl oldu da dnyalarmz birbirinden bu kadar farkl hale geldi? Diamond, Yali'nin sorusunun bata grndnden ok daha byk ve karmak olduunu fark etti. Soru gerekten eitsizliin kkenleriyle, insanlk tarihinin kendisi kadar, eski bir meseleyle ilgiliydi. Antik zamanlardan beri neden baz toplumlar dierlerinden daha hzl gelitiler? Dnyann byk blmnde insanlar kendilerine bir yaam kurma abalarnn bandayken, Msrllarn byk piramitleri ina etmelerine, olanak veren ey neydi? Yunanllar nasl oldu da, bu kadar gelimi bir medeniyet kurdular? Romallar? Mayalar? Tm byk medeniyetlerin ortak baz noktalar var; gelimi teknoloji, byk nfus ve iyi dzenlenmi i gc. Eer bunlarn nasl ortaya ktn anlalrsa tarihin ak iinde baz topluluklarn neden dierlerinden daha hzl gelitii anlalabilir. Eitsizliin nereden geldiini anlamak iin Diamond'n eitsizlikten nce, tm dnyadaki insanlarn aa yukar ayn ekilde yaad bir zaman belirlemesi gerekiyordu. Saati binlerce yl geriye, ilk uygarlklardan daha ncesine evirmek durumundayd, tarih ncesine, on bin yl nce. Son Buzul a'nn tahrip edici etkileri artk bitmiti. Dnya daha scak ve nemli hale geliyordu. nsanln gelitii blgelerden biri Orta Dou'ydu. On bin yl nce daha ok ormana aaca ve bitkiye sahip olan Orta Dou bugnknden ok daha az kurakt. Buradaki insanlar o zamanlar dnyadaki tm dier insanlar gibi yayorlard gezici kk gruplar halindeki avc-toplayclar (hunter gatherer) olarak. Genelde hareket halindelerdi, avlayacak hayvan ya da toplayacak yiyecek bulduklar yerlere barnaklar kuruyorlard. Bu barnaklarda haftalarca ya da aylarca kalabiliyorlard. Fakat mevsimler deitike ve hayvanlar g ettike bir sonraki vadiye ya da tepeye doru, yeni yiyecek kaynaklar aramak iin hareket ediyorlard. Dnyada avc-toplayc insanlar bulmann hala mmkn olduu az saydaki yerlerden birisi Papua Yeni Gine'nin yamur ormanlardr. Bu hayat tarzn sadece arkeoloji kitaplarndan okumak yerine, buna dorudan doruya ahit olarak on bin yl nce hepimizin nasl yaadn ve nasl yiyecek bulduunu grmek burada mmkn. Bir hayvan yakalamak, yetenek, sinsilik ve yzlerce hayvan tr hakknda ansiklopedik bilgi gerektirir. Bir avc olmak iin olduka akll olmanz gerekir. On bin yl nce Orta Dou'daki insanlar, ayn Yeni Ginedeki gibi, bulabildikleri tm avlarn izini srerek avlanyorlard. Fakat avcln en temel sorunu, yeterli yemei bulmak iin asla verimli bir yol olmamasdr. Her bir hayvan takip etmek zaman alr. Ayrca bir ok ve bir yay ile avn nasl sonlanacan kestirmek zordur. Avclk bu kadar tahmin edilemez olduu iin geleneksel toplumlar genellikle yiyecek toplamaya daha fazla gvenmilerdir. Papua Yeni Gine'de toplama ii kadnlar tarafndan yaplmakta. Buradaki nemli yiyecek kaynaklarndan biri yabani sagu. Sagu palmiyesinin kabuklarn soyarak, aacn ortasnda bulunan ve daha sonra hamur haline getirilip piirilebilen ze ularlar. Fiziksel olarak daha zorlu bir i olsa da toplayclk avclktan daha verimli, bir yiyecek edinme yntemidir. Fakat gene de byk bir nfusu beslemek iin gerekli olan kaloriyi salamaz. Buradaki ormanlarn,
www.ozetkitap.com

ok bereketli olduunu dnebilirsiniz, ama deil. Ormandaki aalarn birou rn vermez ve yenebilecek bir ey salamaz. Birka sagu palmiyesi var ve dier aalar yiyebileceimiz herhangi bir ey salamyor. Sagunun da kendine zg kstlamalar var bir aa otuz kilo civarnda sagu salayabiliyor. Bu aac ilemeleri ya da drt gnlerini alr, yani bu gerekten pek de fazla olmayan yiyecek iin ok fazla i demek, ayrca sagu niastas protein bakmndan fakirdir ve sagu uzun sre saklanamaz. Avc-toplayc toplumlarn seyrek nfuslu olmasnn sebebi budur. Eer ok fazla insan beslemek istiyorsanz farkl bir yiyecek salama yntemi ve verimli bir evre bulmak durumundasnz ve bu ortam sagularn olduu bir bataklk olamaz. Orta Douda durum farklyd. Orta Dou'da toplamak iin ok farkl bitkiler vard. Aalarn arasnda yabani olarak yetien iki tahl vard: arpa ve buday. Sagudan ok daha fazla miktarda ve ok daha besleyici bu basit bitkiler, insanl modern medeniyete gtren yola sokarak byk bir etkide bulunacaklard. Fakat bunun olmas iin iklimde katastrofik bir deiim olmas gerekliydi. On iki bin be yz yl nce dnyann iklimi ok deiken bir hale geldi. Son buzul an bitiren uzun vadeli erime aniden tersine dnd. Kresel scaklklar dt ve buzul a koullar geri dnd. Dnya daha souk ve daha kurak bir yer haline geldi. Orta Dou'da evresel bir k yaand. Hayvan srleri birbiri ardna ld. Birok bitki iin de ayns geerliydi. Kuraklk bin yldan daha uzun srd. nsanlar daha uzun yolculuklar yapmak ve yiyecek kayna bulmak iin ok daha fazla aba sarf etmek zorunda kald. Fakat tm bu koullara ramen bir ekilde hayatta kalmay baardlar, hatta gelitiler. Burada, Orta Dou'da yeni bir yaam ekli ortaya kyordu, dnyann grnn deitirecek bir yaam ekli. nsanlar kk salmaya balyorlard. Ayn yerde yaayan, 40-50 insandan oluan gruplar olumaya balad. Orta Douda Lut Gl yaknndaki rdn Vadisi'nde bulunan ve Dhra olarak bilinen bir yerleim alannda yaplan almalar, Avc/toplayc topluluklarn barnaklarndan ok daha karmak olan antik yerleim yerlerinin varln ispatlad. Burann bir ky, dnyadaki ilk yerleik kylerden biri olduu dnlyor. Yerleim alannn radyo karbon tarihini belirlediklerinde, kyn ilk olarak on bir bin be yz yl nce, Orta Dou'daki kurakln bitii ile ayn zamanda ortaya kt tespit edildi. Fakat artlar bu kadar zorken btn bir ky beslemek nasl mmkn olmutu? Dhra'daki drt yllk kaznn ardndan arkeologlar bir yant bulduklarna inanyordu. Yant ky ierisindeki esiz bir yapda gizliydi. Bu yap ierisinde bir blmede; tahllar ya da herhangi bir bitkinin, kurutulup konulabilecei, bceklerden, nemden ve szan sudan korunabilecei kuru, nemi kontrol edilebilen bir yer kefedildi. Arkeologlarn bak asna gre, ortaya kan ey muhtemelen dnyann ilk tahl ambaryd. Yiyecekleri belirli bir mekanda, yllk olarak depolayabilecekleri bir yer. Depolanan tahllar esas olarak buday ve arpayd. Dier bitkileri bulmak artk mmkn deilken bu tahllar hayatta kalacak kadar salam ve yllarca depolanacak kadar dayanklyd. Fakat ktlk yaanan bir zamanda bir ambar dolduracak kadar tahl nasl olabilirdi? Cevap insan davrannda kkten bir deiime iaret ediyor. Orta Dou'da yaanan kurakln bir noktasnda insanlar kendi yiyeceklerini yetitirmeye balamlard. Gezici bir hayat eklini srdremeyince, bulabildikleri su kaynaklarna yakn yerlerde kaldlar ve evrelerinde yeni arpa ve buday tarlalar oluturdular. Yiyecek kaynaklarn farkl yerlerde aramak yerine insanlar ilk defa bu kaynaklar kendi yaknlarna ektiler. Sadece hasat edilmi yiyecek olarak deil, ayn zamanda tohum olarak da. Bunlar kylerinin yaknnda yetitirdiler. Bu, dnyann herhangi bir yerinde grlen ilk rnektir. Orta Dou'nun Ta Devri insanlar ifti oluyorlard. Dnyann ilk iftileri. Bu yeni iftiler farknda olmakszn evrelerindeki ekinlerin niteliklerini de deitiriyordu. Ekme ve hasat
www.ozetkitap.com

srecinin her dngsnde tohumlar en byk, en lezzetli ya da tohumlar toplanmas en kolay olan arpa ya da buday baaklarn tercih ediyorlard. Dngye mdahale ettiler. evrenin olaan dzenine mdahale ettiler ve kendilerine en fazla kazanc salayacak olanlar dllendirerek bu bitkileri semeye baladlar. Her ne kadar rastlantsal olsa da, bu srecin balamas, insanlarn doay kontrol etmeye balamasyd. Ekinlerin insan mdahalesi yolu ile deitirilmesi yntemi tarmda evcilletirme olarak bilinir. Bugn bu i, genleri seerek, insanlar iin daha yararl olacak ekinler reten bilim insanlarnn olduu aratrma laboratuarlarnda yaplyor. Bu, belirli bir plan erevesinde dikkatle yrtlen bir sre. Fakat binlerce yl nce Orta Dou'da iftilerin bilinsizce yaptklarndan ok da farkl deil. Tarma gei insanlk tarihte nemli bir dnm noktasyd. Avc/toplayc olarak kalan insanlar, dnyann hibir yerinde iftiler kadar yiyecek retemediler, depolanabilecek kadar yiyecek de retemediler. Hep kronik bir dezavantajlar olacakt. Bu bulgular dorultusunda, insanlarn antik dnyann baka hangi yerlerinde ifti olduklarn incelemek gerekiyordu. Eer tarmn yaylmas ile uygarln yaylmas arasnda balantlar kurulabilir ise, Yali'nin sorusunu cevaplamak adna doru yolda ilerleniyor demekti. Antik dnyada birbirinden bamsz olarak tarm gelitiren sadece birka blge vard. Orta Dou'dan ksa bir sre sonra in geldi, insanlar burada yksek verimli dier bir tahl olan pirin yetitiriyordu. Amerika'da da tarm yaplan blgeler ortaya kt, buradaki tarm msr, kabak ve baklagillere dayalyd. Daha sonra, Afrika'da insanlar sprgedars, akdar ve yer elmas yetitirdiler ve tarmn grld yerlerin ounda, tarm, grece byk ve gelimi bir medeniyet izledi. Fakat bir istisna vard. Yeni Gine. Arkeologlar burada insanlarn yaklak on bin yldr tarm yaptklarn dnyor, yani neredeyse Orta Dou'da bulunan insanlarnki kadar bir sre. Bu insanlarn, Yali'nin halknn, dnyann ilk iftilerinden olduklarn dnmek ok artc. Fakat iftilik yaptlarsa neden Orta Dou'daki, in'deki ya da Orta Amerika'daki insanlarn medeniyete doru gittii yoldan gitmediler? Neden kendi mallarn retir hale gelmediler? phesiz Yeni Gine'deki iftiler dnyann dier yerlerindeki iftilerden daha yeteneksiz deiller. Peki, fark neydi? Dalk blge tarm, tahllardan ok farkl olan taro kkleri gibi rnlere dayalyd. Taro yetitirmek ok daha fazla emek isteyen bir ey. Taroyu tek tek ekmek zorundasnz, elinizle tohumu atp, topraa yaydnz buday gibi deil. Ve bu Yeni Gine rn, budayda olduu gibi yllarca saklanamaz ok abuk rr, ksa bir sre iinde yenmesi gerekir. Ayrca budayla karlatrldnda protein bakmndan fakirdir, yani Yeni Gine dalndaki iftiler protein eksiklii sorunu yayordu. Yeni Gine'deki dier rnlerden de alnacak ok protein yoktu. Muz, eker ve niasta asndan zengin olsa bile, taro gibi, protein bakmndan fakir bir rnd. Aslnda bu dalk blgedeki insanlarn bulabilecekleri o kadar az protein kayna var ki bazen beslenmelerine takviye yapmak iin dev rmcekleri bile yemeleri gerekiyor. Tm bu bulgular bir eyi ortaya karyordu. Tarm insan eitsizliinin hikayesini anlamak iin ok nemliydi fakat yaplan tarmn tr de ayn derecede nemliydi. En verimli rnlere ulam olan insanlar, en retken iftiler haline gelmiti. Sonuta her ey corafi ansa balanyordu. Dnyadaki eitsizliklerin yediimiz yiyeceklerden kaynakland dncesi ok arpc bir iddia. Amerikallar Yeni Ginelilerden daha avantajlyd nk asrlardr daha besleyici ve daha bereketli rnler retmilerdi. Aldklar kalorilerin bete birini salayan buday gibi rnler. Modern Amerika'nn zenginlii taro ve muz ile asla salanamazd. Sadece bitkiler, insanlk tarihinin aknda belirleyici bir gce sahip olabilir mi? Yoksa iin iinde baka eyler de mi var?
www.ozetkitap.com

Dnyann sahip olanlar ve sahip olmayanlar eklinde ikiye blnmesinin baka bir sebebi mi var? Dokuz bin yl nce, Orta Dou'daki ilk yerleim alanlar, yerlerini ok daha byk kylere brakyordu. nsanlar daha retken iftiler haline geldikleri iin bu lekte aabiliyorlard. Etraflar evcilletirilmi buday ve arpa tarlalar ile evrilmiti, fakat bu noktaya gelinceye kadar, bir baka dzenli yiyecek kayna daha bulmulard. Yaklak dokuz bin yl nce gerekleen ey, insanlarn hayvanlarla etkileimde gzle grlr bir dnmdr. Biz insanlarn, hayvanlarn hareketlerini, beslenmelerini ve remelerini kontrol ettikleri bir evcilletirme sreci gryoruz. Ava kmak zorunda olmak ve avlanmada grlen mevsimsel deiiklere maruz kalmak yerine, yaadnz yere yakn, yl boyunca kullanabileceiniz canl ve gvenilir bir et kaynana sahipsiniz. Hayvanlar, etin yan sra srekli bir protein kayna salayan stleri iin de kullanlabilirler. Kllar ve derileri, scak tutan giysiler yapmak iin kullanlabilir. Zaman iinde evcil hayvanlar yeni tarmsal yaam eklinin ayrlmaz bir paras oldular. Evcilletirilmi hayvanlara ilk sahip olan topluluklarn tahl rnlerine zaten sahip olduklarn biliyoruz, yani iftilikle urayorlard ve birbirlerini tamamlar nitelikte olduklar iin, bu bitkiler ve hayvanlarn bileimi olduka ekici bir hal alyor. Hayvanlar, hasat dneminden sonra bitkilerden kalanlar yiyebilmeleri iin tarlaya otlamaya karlabiliyordu. Bunun karlnda hayvan dks ekinlere bir tr gbre salamak iin de kullanlabiliyor, btn bu paket, karlkl olarak hem hayvanlar hem bitkiler ve tabii insanlar iin de yararl grnyor. Kei ve koyun antik dnyada evcilletirilen ilk hayvanlard, daha sonra onlar gnmz bykba iftlik hayvanlar takip etti. Balangta hepsi etleri iin kullanlyordu fakat baka ekillerde de ie yaradlar, zellikle sabann icadyla beraber. Endstri devriminden nce yk hayvanlar yeryzndeki en gl makinelerdi. Bir sabana balanm bir at ya da bir kz, tarlann verimliliini arttrarak iftilerin daha fazla yiyecek retmesini ve daha fazla insan beslemesini salyordu. Yeni Gine'de ve dnyann birok baka yerinde insanlar hibir zaman saban kullanmadlar nk saban ekecek hayvanlara hibir zaman sahip olmadlar. Yeni Gine'deki tek evcil bykba hayvan domuzdu ve o bile yerli deildi birka bin yl nce Asya'dan gelmiti. Domuz size st, yn, deri ya da post salamaz ve her eyden nemlisi domuzlar kas gleri iin kullanlamaz domuzlar saban ya da araba ekmez. Yeni Gine'deki tek kas gc insann kas gcyd. Bugn bile Yeni Gine'de yk hayvan yoktur ve neredeyse tm tarla ileri hala el ile yaplr. Fakat eer iftlik hayvanlar bu kadar ok ie yaryorsa neden Yeni Gineliler kendi hayvanlarn evcilletirmediler? Dnyadaki evcilletirilmi hayvanlarn tmn listelediiniz zaman bulduklarnzla hayrete dyorsunuz. Bilinen yaklak iki milyon vahi hayvan tr var fakat bunlarn byk ounluu insanlar tarafndan hi evcilletirilmemi. ou bcek ve kemirgenin, insanlar iin yararl olabilecek bir kullanm alan yoktur, bu yzden bu hayvanlar yetitirmek iin harcanan aba boa olur. Baz kular, balklar ve srngenler evcilletirildi fakat bunlarn ou yetitirilmeye uygun deildi. ou etobur iin de ayns geerli, tehlikeli olduklar iin deil, fakat onlar beslemek iin baka hayvanlar yetitirmek durumunda olduunuz iin. Yetitirmek iin en uygun hayvanlar, byk ot obur memeliler. Muhtemelen insanlar yllar boyunca bu hayvanlarn hepsini evcilletirmeye altlar, genellikle baarsz oldular. Afrikallar srekli abalarna ramen filleri asla evcilletiremedi. Gney Asya'da baz filler i hayvan olarak kullanlyor. Fakat bu ama iin yetitirilmiyorlar. Bunun yerine filler vahi doada yakalanyor ve daha sonra terbiye edilip eitiliyor. Olgunlamas ve reyebilecei yaa gelmesi 5 yl sren bir hayvan yetitirmek ekonomik adan ok mantkl deil.
www.ozetkitap.com

Evcilletirmeye uygun olan hayvanlar yaamlarnn ilk ya da ikinci ylnda doum yapabilirler. Ylda bir, belki iki dl verirler, yani reme potansiyelleri olduka yksektir. Davransal olarak sosyal hayvanlardr, yani erkekler, diiler ve genler hep beraber, grup olarak yaarlar, ayn zamanda grup iinde bir hiyerariye de sahiptirler, eer insanlar grubun liderini kontrol edebilirlerse tm sr zerinde de kontrole sahip olabilirler. Evcil hayvanlar iin bir baka nemli art daha var. Bu hayvanlarn insanlarla iyi geinmeleri gerekir. Baz hayvanlarn mizac iftlikte yaamaya uygun deildir. Potansiyel olarak bir at kadar kullanl olan zebra ideal bir evcil hayvan olabilirdi. Fakat Afrika'nn byk avclar ortasnda evrilen zebralar rkek ve tedirgin yaratklar haline geldi. nsanlarn terbiye edemedikleri bir doalar oldu. Bu, zebralarn hibir zaman bir sabana balanmamasnn ya da savata kullanlmamasnn sebebi olabilir. Karada yaayan, 45 kilodan ar 148 farkl yabani ot obur hayvan var. Fakat bu 148 hayvandan baarl ekilde yetitirilenlerin says sadece 14. Kei, koyun, domuz, inek, at, eek, ift hrgl deve, Arap devesi, su sr, lama, ren geyii, yak, yaban sr ve Bali sr. On bin yl sren evcilletirme ve sadece 14 hayvan. Peki, bu hayvanlarn atalar nerden gelmiti? Hibiri Yeni Gine'den ya da Avustralya'dan deildi. Sahra alt Afrika'dan ya da tm Kuzey Amerika ktasndan da deildi. Gney Amerika'da bu byk memelilerden sadece bir tanesinin atas bulunuyordu; lama. Dier on nn tamam Asya, Avrupa ya da Kuzey Afrika'dayd. Bunlarn iinden drt tanesi; inek, domuz, koyun ve kei Orta Dou'nun yerel hayvanlaryd. Dnyadaki en iyi ekinlere sahip olan blge ayn zamanda en iyi hayvanlarn da anavatanyd. Bu alann Bereketli Hilal olarak adlandrlmasna amamak gerekir. Bereketli Hilal'in insanlar, antik dnyadaki en iyi ekinlere ve hayvanlara ulamlar olduklar iin corafi olarak kutsanmt. Bu onlara nden balamalar iin, byk bir frsat vermiti. Buday yetitirmek ve kei gtmekle balayan ey, ilk insan uygarlna doru ilerliyordu. Gney rdn'deki Guer kaz alan dokuz bin yanda. Fakat bir kasabann tm zelliklerini tayor. Burada birka yz insan, teknoloji harikas olan evlerde yayordu. Kyler bydke tarlalarda alacak daha ok insan oldu. Daha fazla insan, daha verimli, ekilde daha fazla yiyecek retebiliyordu topluluktaki ustalar besleyebilecek kadar. iftilik yknden kurtulan baz insanlarn yeni yetenekler ve yeni teknolojiler gelitirmesi mmkn oluyordu. rnein kire tandan al retilmesi byk bir teknolojik gelimeydi. Talarn bin derece scaklkta, gnlerce stlmas gerekiyordu. Bugn nemsiz grnebilir fakat atele nasl allacan anlamak, dnyay dntrecek bir teknolojiye, elik ilemeye giden yolda ilk admd. Yeni Gine gibi yerlerde ise insanlar ileri teknolojiyi asla gelitiremediler. Bugn bile dalk blgedeki baz insanlar asrlardr deimemi yntemlerle alyorlar. Hala balta gibi ta aletler kullanyorlar. Peki, neden Yeni Gine, kendi metal aletlerini gelitirmedi? En sonunda, bakr ve demiri nasl kartracan bilen metal zanaatkarlarnn olmas iin toplumun ifti olan ksmnn bu insanlar beslemek iin yeterli yiyecei, retebilmesi gerektiini fark ettim. Fakat Yeni Gine tarm bu yiyecei salayacak kadar retken deildi ve sonu Yeni Gine'de ustalarn, metal iilerin, metal aletlerin olmamasyd. Yeni Gine'deki hayat tarz tamamen srdrlebilirdi. Binlerce yl dokunulmadan ayakta kalmt. Fakat insanlar teknoloji gelitirmemiti nk kendilerini beslemek iin ok fazla zaman ve enerji harcyorlard. Tm stnlklerine ramen Orta Dou dnyann iktidar merkezi ya da bir zamanlar olduu gibi tahl ambar deil. Orta Dou avantajn nasl kaybetmiti?
www.ozetkitap.com

Ortaya kmalarn takip eden bin yl iinde Bereketli Hilal'deki birok ky terk edilmiti. ronik bir biimde, blgenin ok nemli bir zayfl vard. Gezegen zerindeki en besleyici ekinlere sahip olmasna ramen iklimi ok kurakt ve ekolojisi srekli, youn tarm kaldramayacak kadar krlgand. nsanlar evreyi tahrip ediyordu. Su kaynaklar ar kullanlm, aalar kesilmiti ve az aacn olduu, otlarn olmad ve az su bulunan bir corafya haline dnmt. Topraklarn ileyemeyince topluluklar g etmek durumunda kald. Yzyllar sren evcilletirme sreci boyunca elde etmi avantajlar kaybetmi olabilirlerdi. Fakat corafya yine onlarn tarafndayd. Bereketli Hilal devasa bir kara kitlesinin, Avrasya'nn ortasnda. Burada tarmn yaylabilecei birok yer vard ve en nemlisi bu yerlerin ou hemen hemen ayn enlemde sahip, Bereketli Hilal'in dousundaki ve batsndaki yerlerdi. Bu neden bu kadar nemli? nk ayn enleme sahip herhangi iki nokta otomatik olarak ayn gn uzunluuna sahip olur ve ou zaman benzer bir iklimi ve bitki rtsn paylar. Bereketli Hilal'de evcilletirilen hayvanlar ya da ekinler Avrasya'nn dou bat ekseni zerindeki baka yerlerde de geliebildi. Buday ve arpa, koyunlar ve keiler, inekler ve domuzlar Bereketli Hilal'den, douya doru Hindistan'a, batya dou Kuzey Afrika'ya ve Avrupa'ya yayld. Gittikleri her yerde insan toplumlarn deitirdiler. Bereketli Hilal'in ekinleri ve hayvanlar Msr'a ulatnda burada bir medeniyet patlamasna sebep oldu. Birdenbire, firavunlar ve komutanlar, mhendisleri, katipleri ve piramitleri ina etmek iin gerekli insan ordusunu beslemeye yetecek kadar, yiyecek ortaya kmt. Ayns Avrupa medeniyeti iin de geerliydi. Antik zamanlardan Rnesans'a kadar, Avrupa'nn sanatlar, mucitleri ve askerleri Bereketli Hilal'in ekinleri ve hayvanlar ile beslendi. On altnc yzylda, ayn ekinler ve hayvanlar Avrupallar tarafndan Yeni Dnya'ya gtrld. O zamanlar Amerika'da ne tek bir inek ne de bir buday baa vard. imdi ise sadece Amerika'da yz milyon inek var ve Amerikallar ylda yirmi milyon ton buday tketiyor. Gnmzn endstrilemi dnlemezdi. Amerikas, tarmn Bereketli Hilal'den yaylmas olmakszn

Zenginlik ve g dalm gerekten ineklere ve budaya indirgenebilir mi? Kltre, politikaya ve dine ne demeli? Mutlaka onlar da nemliydi. Tabii ki ok byk kltrel farklar var ama bunlar esas olarak eitsizliin sonular, temelde yatan sebepleri deil. Eninde sonunda, ok daha nemli olan ey insanlara datlan eller, yani kullanmlarnda olan ham maddeler oluyor. Yeni Gineliler Avrasya'dan domuzu aldlar fakat inei, koyunu, keiyi ya da at, buday ve arpay almadlar. Avrupallarn ya da Amerikallarn gelitii ekilde gelimediler nk ayn ham maddelere sahip deillerdi. Papua Yeni Gine'nin dnyann geri kalanna yetimeye alan insanlarla dolu ehirleri byyor ve geliiyor. Fakat ne yazk ki, onlar iin almas gereken bir uurum var. Beyaz adamn bu kadar ok kargosu varken neden biz Yeni Ginelilerin bu kadar az var? Yali, otuz yl nce beni hazrlksz yakalamt. O zaman ona ne diyebileceim konusunda hibir fikrim yoktu. Fakat imdi cevab bildiime inanyorum. ''Yali, senin halknn modern teknolojiyi gelitirememesinin nedeni beceri eksiklii deildi. Yeni Gine'nin etin ortamna hkmetmeleri iin gereken hnerlere sahiptiler. Aslnda sorunun cevab tamamen corafyada yatyor.
www.ozetkitap.com

Eer senin halkn benimkinin sahip olduu corafi avantajlara sahip olsayd, helikopteri icat eden belkide siz olurdunuz.'' FETH 1532 Kasmnda bir gn, Eski Dnya ile Yeni Dnya arpt. 168 spanyol, Peru'nun dalk blgesinde nkalarn imparatorluk ordusuna saldrd. Gne batmadan nce yedi bin insan katlettiler ve nka mparatorluu'nun denetimini ele geirdiler. Bu srete bir tek spanyol bile hayatn kaybetmedi. Eski Dnya ile Yeni Dnya Arasndaki g dengesi neden bu kadar bozuktu ve sonraki yzyllarda dnyann byk blmn fetheden neden Avrupallar oldu? Bir spanyol fatihleri kafilesi, iki yldr altn ve onur aray iin seyahat etmekte. Hibiri profesyonel asker olmayan bu adamlar, emekli bir yzba olan Francisco Pizarro tarafndan ynetilen paral askerler ve maceraperestler. Pizarro Orta Amerika kolonilerinde zaten bir servet edinmiti. imdi askerlerini gneye, bilinmeyen blgeye doru sryor. Onlar, Andlara trmanan ve Gney Amerika'da bu kadar gneye giden ilk Avrupallar. Seyahat ettike, yerli byk bir medeniyetin izlerini bulurlar. Kudretli nka mparatorluu'nun snrna ularlar. Kzlderililer ve spanyollarn her ikisi iinde herhangi bir karlama, kltrel bir atmadr. Bu Kzlderililer daha nce, hi beyaz adam grmemilerdir ve bu adamlarn temsil ettii tehdit hakknda hibir fikirleri yoktur. Bu yabanclarn, dnyalarn birka gn iinde altst edeceini hayal bile edemezler. Bin be yz otuzlarda nka mparatorluu ok bykt. And dalar boyunda, gnmz Ekvator'undan ili'nin ortalarna kadar 2500 mil uzunluundaki bir alana yaylmt. Fakat be yz mil kuzeyde spanyol mparatorluu'nun en deerli toprak paralar olan Orta Amerika ve Karayip kolonileri uzanyordu. O zamanlar, spanyol kral, kta Avrupas'nn te birini kontrol ediyordu, fakat 700 yl boyunca Mariplilerin istilas tarafndan pskrtlen spanya, ancak yakn zamanlarda btnlkl bir devlet olmutu. spanya hala bir tarm toplumuydu. spanyol fatihlerinin ou Pizarro'nun byd yer olan Trujillo gibi, lkenin merkezinde bulunan kylerden ya da kk kasabalardan geliyordu. Pizarro ocukluunun byk ksmn tarlalarda domuz obanl yaparak geirdi. Bugn byk bir sava olarak hatrlanyor. Trujillo Meydan'nda bir heykeli var ve aile evi bir mzeye dntrld. Neden Pizarro ve adamlar nkalar yendiler ama bunun tersi olmad? Basit bir soru gibi grnyor. Cevap ise hemen ortaya kacak trden deil. Ne de olsa Pizarro balangta sradan bir insand ve Trujillo da olduka sradan bir kasaba. Peki, Pizarro ve adamlarna bu byk gc veren neydi? Avrupal iftiler daha ok insan beslemek ve daha byk ve karmak toplumlar oluturmak iin gerekli yiyecei retebiliyorlard. Yeni Dnya'da tarmda kullanlabilecek at ya da sr yoktu. Tm i el ile yaplyordu. Tek evcilletirilmi bykba hayvan lamayd, fakat bu uysal yaratklar hibir zaman sabana balanmamt. nkalar patates ve msr yetitirmede olduka yetenekliydiler, fakat corafi konumlar yznden asla Avrupallar kadar retken olamadlar. Atlar Avrupallara byk bir avantaj salyordu, atlara binilebiliyorlard. nkalar iin, tarlalarnn yanndan geen spanyol fatihlerinin grnts sra dyd. Daha nce hayvanlar tarafndan tanan insanlar hi grmemilerdi. Bazlar yar insan, yar hayvan olan bu garip grnml adamlarn Tanr olduunu dnyordu. nkalara bu kadar yabanc gelen atlar, spanya'da drt bin yldr zaten kullanlyordu. Atlar, motorlu tamann olmad bir dnemde insanlara hareketli olma ve topraklarn kontrol etme frsat veriyordu.

www.ozetkitap.com

10

On altnc yzyla gelindiinde himeta tarz at srme spanyol svarisinde hakim sr stili olmutu. spanyol fatihleri atlarn byle sryor olmalydlar. Bu tekniklerin ustasydlar ve bu teknikleri boalarla uramak iin reniyorlard fakat bu teknikler askeri bir ortamda da ok faydalyd ve bu kontroln ak alanda insanlar ezip gemenizi salayacan anlyorum. Daha nce hi at grmemi insanlar bu manzaray grdklerinde kesinlikle dehete dm olmallar. Bu durum, bu hayvanlardan biri stnze doru komaya balamadan, sizi ezip gemeden, sizi ldrmeden nce bile ok garip ve korkutucu olmalydlar. Drt bacakl hayvanlar zerindeki Tanr benzeri yabanclarn haberleri kraliyet habercisi araclyla seksen bin kiilik bir ordu tarafndan korunan Kuzey Peru'daki Cajamarca Vadisi'nde bulunan nka mparatoru'na iletildi. Atahualpa'ya yaayan bir Tanr olarak, gnein olu olarak sayg duyuluyordu. Yakn zamanda kazand bir dizi askeri zafer iin minnetini sunmak amacyla Cajamarca'da dini bir inzivadayd. spanyollarn ilerleyiini duyduunda onlar ldrmemeyi seer. Onun yerine bir mesaj yollar. Onlar, bir an nce kendisine katlmas iin Cajamarca'ya davet eder. Atahualpa, spanyollarn Cajamarca'ya gelmesini ve tuzaa dmesini istiyordu ve spanyollarn byle yapacandan emin olmak iin onlara hediyeler gndererek ve gelmelerini rica ederek bir tr psikolojik oyun oynad. Atahualpa spanyollarn Tanr olmadklarn biliyordu. stihbarat, yzlerinde bir lama ya da bir alpaka gibi, yani bir hayvan gibi yn bulunan (sakall), insanlardan bahsediyordu. Kafalarnda yemek piirmede hi kullanlmam kk tencerelerle, oradan oraya geziyorlard. Kafanzda bir tencere ile dolayorsanz ldrm olmalsnz, bir kamp yerine gelip de bu tencereyi yemek piirmede kullanmyorsanz, sizin iin yaplacak pek bir ey kalmamtr. Atahualpa karsndakileri adamdan saymyordu. Birka atl ve yz ksur spanyol kudretli nka'ya ne yapabilirdi? Neredeyse hibir ey! Fakat Atahualpa'nn ajanlar spanyollarn dnya zerindeki en iyi silahlarn bazlarna sahip olduunu bilmiyorlard. spanyol fatihleri zamannda spanya, Avrupa'nn en byk ordusuna sahipti ve bu ordu imparatorluun bakenti olan Toledo'dan ynetiliyordu. Mariplilerle ve dier Avrupa ordularyla arpan spanyollar yedi yz yldan uzun bir sredir savataydlar. Avrupa'da bir silahlanma yar vard. spanyollar ayakta kalabilmek iin silah teknolojisindeki en son gelimeleri takip etmek durumundayd. Bin be yz otuzlara gelindiinde, akmakl tfekler spanyol cephanesinin nemli bir parasyd. Barut ilk olarak in'den gelmiti fakat bir silah olarak ilk defa Araplar tarafndan kullanlmt. Avrupallarn elinde silahlar daha hafif ve tanabilir hale geldi ve ilk defa sava alannda piyadeler tarafndan kullanld. akmakl tfekler hala kaba bir silaht, fakat savalarn grnmn deitirmeye devam edecekti. Bu silah, sesiyle, kokusuyla, kard dumanla ve ldrd insanlarla, onu daha nce grmemi birine ok rktc gelmeli. Bu 1532 tarz, dehet ve korku uyandrm olmal. Tm gsteriine ramen barut teknolojisi hala emekleme dnemindeydi. spanyol fatihlerinin gerek gc baka bir noktaya dayanyordu. elik retimi. Toledo dnyann en iyi kl ustalarna sahipti. Fakat buradaki insanlar, lmcl elik silahlar retebilirken nkalar neden hala basit bronz aletler yapyordu? Avrupallarn yksek kaliteli kl retmelerini salayan, doutan gelme stn zellikleri yoktu. Aynen silahlar gibi, kllar da, Avrupa dnda balayan uzun bir deneme-yanlma srecinin sonucuydu.
www.ozetkitap.com

11

nsanlar metal ilemeye yedi bin yl nce Bereketli Hilal'de balad ve Avrupa Bereketli Hilal'e corafi olarak yakn olduu iin Avrupallar bu metal teknolojisinin varisi oldular. Avrupallar bu teknolojiyi yeni bir dzeye tad. Avrupal askerler daha gl, daha sert ve daha keskin kllar istiyordu. Bir klta gerekli olan nitelikleri dnrseniz, her eyden nce yeterince sert olmaldr, metal keskin kenarlar oluturmaya yetecek kadar sert olmaldr ve bu da elii gerektirir, yani demirin karbonla karm hali. Demire ne kadar ok karbon eklerseniz metal o kadar sert olur. Fakat ok sert yaparsanz krlgan olur ve bunu da istemezsiniz nk eer birine vurursanz klcnz krlabilir, yani klcnzn belli bir esneklie, ilk ekline geri dnme yeteneine de sahip olmas gerekir. Bunu da klc belli scaklklara kadar starak, souk suya sokarak elde edebilirsiniz, bu ok fazla deneme demek. Uzun, zarif, ince ve me kadar ldrc bir eyin elde edilebilecei dzeye gelmesi asrlar ald. ok uzun bir baa sahip olan me bir dello silah olarak gelitirilmiti fakat Rnesans Avrupas'nda o kadar moda oldu ki gz yksekte olan her centilmenin silah konusunda tercihi oldu. Me kelimesi, spanyolcadaki espera ropera teriminden geliyor ve bu, elbise klc demek. spanya'da ilk defa insanlarn gnlk ilerini hallederken sivil elbiseleri ile kl tadn gryoruz. Bunu Orta a'da yapmyorlard. Bu on altnc yzylda ortaya kan bir eydi ve te ben geldim, ben bir centilmenim ve yksek bir snftanm ve Orta a valyelerinin soyundan geliyorum demekti. Me gz yksekte olan spanyol fatihlerinin hrslarnn sembolyd, onlar Amerika'ya srkleyen ey, altna duyduklar tutku ve kendini gelitirme ihtirasyd ve bence me, bu kstahl tamamen sembolize ediyordu. On be Kasm bin be yz otuz ikide Pizarro'nun maceraperestlerden oluan kafilesi Cajamarca Vadisi'ne geldi. Onlara Atahualpa'nn onlar burada bekledii sylenmiti. Fakat onlar karlayan manzaraya hazr deillerdi. Cajamarca ehri'nin arkasndaki tepelerde nkalarn imparatorluk ordusu vard, tam sava dzeninde seksen bin insan. spanyol fatihlerinin ilk izlenimlerine kendi gnlkleri ahitlik ediyor. Kamplar ok gzel bir ehre benziyordu. O ana kadar byle bir ey grmemitik ve bu bizi korkuttu nk saymz ok azd ve bu topraklarda ok ilerlemitik. Pizarro en iyi atllarndan bazlarn yzba de Soto ile birlikte nka kampnn kalbine gnderdi. Atahualpa'nn kamptan zarar grmeden gemelerine izin vermesi ve onlarla bulumaya rza gstermesi zerine kumar oynuyordu. Atahualpa bata Soto'nun varlna tepki gstermedi, sanki odaya kimse girmemi gibi. At nka'yla gz gze geldiinde, nka atn zerinde bir etkisi olmadn gsterecek ekilde sakindi, Soto'nun blfn grmt. Yzba, atn burun delikleri nka'nn alnndaki salara deecek kadar yaklat. Fakat nka hi kprdamad. Daha sonra, ksa bir sessizliin ardndan Atahualpa'nn patlamas geldi. Onlara, yaptklarnzn cezasn ekme zamannz geldi, diyordu. Soto kampa korku iinde dnecek kadar tedirgin olmutu ve bildiimiz kadaryla spanyollar bir nceki geceyi ar korku iinde geirmilerdi. spanyol fatihleri kamplarn Cajamarca ehri'nde kurmulard. Birou unutulmakla yzletiklerini dnyordu.

www.ozetkitap.com

12

En yakn spanyol'dan bin mil uzaklktaki yz altm sekiz asker, seksen bin nka'dan oluan bir ordu ile kar karyayd. O gece ok azmz uyudu. Yerli ordusunun kamp atelerini grebildiimiz meydana gidip duruyorduk. Korku verici bir manzarayd, sanki yldzlarla kapl gkyz gibi. Pizarro ve en gvendii subaylar Atahualpa'yla nasl uramalar gerektii konusundaki dncelerini tartrlar. Bazlar tedbirli olmay nerir, fakat Pizarro en uygun olann ertesi gn beklenmedik bir saldr dzenlemek olduunda srarc olur. Bu gemite baarl olmu bir taktiktir. Pizarro Peru'ya gitmeden on iki yl nce bir baka nl spanyol fatihi, Hernan Cortez, Meksika'ya gitmi ve bir baka byk uygarlkla, Azteklerle karlamt. lkeyi Aztek liderini kararak ve bu olay izleyen kaostan istifade ederek fethetmiti. Cortez'in hikayesi daha sonra yaynland ve her fatih aday iin bir el kitab haline geldi. Bu kitap Kuzey spanya'daki Salamanca niversitesi'nin byk ktphanesinde hala bulunabilir. Bu hikaye Pizarro'ya, nkalar'a kar deneyecei fikirleri veren bir rnekti. Yazya sahip olmayan nkalar sadece szl hafza yolu ile nakledilen yerel bilgiye sahipti ve bunlar yaznn eksiklii yznden, spanyollarla karlatrldnda basit ve naifti. Fakat eer kitaplar bu kadar yararlysa, nkalar neden okuyamyor ya da yazamyordu? Yeni bir yazm sistemini bamsz bir ekilde gelitirmek son derece karmak bir sretir ve bu insanlk tarihinde ok nadir grlmtr. Bu, ilk olarak en az be bin yl nce Bereketli Hilal'deki Smerliler tarafndan baarld. Smerliler ivi yazs denen ve muhtemelen anlamalar kayt altna almann bir yolu olan karmak bir semboller sisteminin ncs oldular. O zamandan beri, Avrupa'nn ve Asya'nn hemen hemen tm yazl dilleri iin ivi yazs rnek alnd, ivi yazs uyarland ya da ivi yazsndan ilham alnd. Kadn icad, mrekkep ve tanabilir basm harfleri yaznn yaylmasna nemli lde yardmc olmutu, tm bu yenilikler Avrupa dndan gelmiti fakat Avrupallar bunlardan bilginin esas aktarm aracn, matbaay yaratmak iin faydaland. Yazl eyler artk Avrupa ve Asya boyunca, hzl ve eksiksiz bir ekilde yaylabiliyordu. Yaz icat edilmeseydi, modern dnya imkansz olurdu. Fakat dnyada bamsz olarak yeni bir yazm sistemi gelitiren bir blge daha vard. Gney Meksika'da, en az iki bin be yz yl nce yerli insanlar, daha sonra Maya yazs eklinde evrimleen bir yntem gelitirdiler. Fakat Mayalar yazya sahip oldularsa, yaz neden And Dalar boyunca gneye doru yaylp nkalarn okuryazar olmasna yardmc olmad? Diamond'a gre cevap ktalarn eklinde yatyor. Avrasya ktasn oluturan Avrupa ve Asya dev bir kta fakat doudan batya doru yaylyor ve kuzey gney ynnde dar. Amerika ktas ise kuzey gney ynnde uzun, dou bat dorultusunda dar, yz milin altna dt Panama'da ok ok dar. ki kta da en uzun olduu yerde yaklak sekiz bin mil uzunlua sahip. Avrasya dou-bat boyunca sekiz bin mil, Amerika ise kuzey-gney dorultusunda sekiz bin mil. Sanki bu ktalar birbirlerinin doksan derece dndrlm halleri gibiler. Ayn enlemdeki yerler otomatik olarak ayn gn uzunluunu ve benzer bir iklimle bitki rtsn paylarlar. Fakat Amerika ktas Avrasya'nn tam ztt. Amerika'nn bir ucundan dier ucuna yaplan bir seyahat, kuzeyden gneye, farkl gn uzunluklarnn grld, farkl iklim blgelerinden geilen ve nemli lde farkl bitki rts ile karlalan bir seyahattir.
www.ozetkitap.com

13

Bu temel farklar, ekinlerin ve hayvanlarn yaylmn engelledii kadar, insanlarn, fikirlerin ve teknolojinin de yaylmasn engelledi. Andlardaki insanlar yazya ya da Amerika'daki dier yeniliklere ulamlar olmayacak ekilde yaltlmlard. Onlarla karlatrldnda Pizarro ve adamlar corafi olarak kutsanmt. spanyollar, Avrasya boyunca kolaylkla yaylan teknolojilerden ve fikirlerden faydalanyorlard. Bin be yz otuz iki olaylarnn zerinde, tek bir spanyol'un ya da nka'nn kontrol yoktur. Ktalarn ekli, bitki ve hayvan dalm, Avrasya teknolojisinin yaylm, bunlar corafi olgulard ve oyunun her perdesinde corafya Avrupallarn yanndayd. 16 Kasm sabah, bin be yz otuz ikide Atahualpa spanyollarla Cajamarca'da bulumay kabul eder ve maiyetini nden gnderir. Fakat kaderini etkileyecek bir karar verir; askerleri silahsz olacaktr. Yerliler aslnda mzisyen ve dansydlar. Askerdiler fakat silahszdlar. Atahualpa neden kendi askerlerini silahszlandrd, neden? nk bayram havas iindeydi, bir kutlama yapyordu. Bir savaa gitmiyordu. Tm insanlarn, bu szde Tanr'larn korku iinde kan grecekleri bir kutlamaya gidiyordu. Baz insanlarn, spanyollarn Tanr olduunu dnmesi Atahualpa'nn amacna daha iyi hizmet ediyordu. Eer onlarn Tanr olmadn biliyorsam ve onlar bozguna uratrsam, tabii ki herkes benimle beraber olur. Fakat ya Tanr'lar hibir kuvvet gsterisi olmadan yenersem? O zaman Tanrlardan bile daha stnmdr. Diye dnyor olmalyd. Atahualpa ve adamlar Cajamarca'ya girdiklerinde, spanyollar gzden uzak bir yerde bekliyordu. Be ya da alt bin adam vard, arkalarnda ise tylerle bezenmi, altn ve gmle sslenmi tahtrevannda, Atahualpa oturuyordu. Meydan Atahualpa'nn adamlar ile doluydu fakat ortalkta grnen tek bir spanyol bile yoktu. tahualpa sorar; Nerede bu kpekler? Sa kollarndan biri cevap verir; Muhteem nka'dan korktuklar iin katlar. Tabii ki tm kalabalk bunu duyar ve olaylarn byle gerekletiini dnr. Pizarro rahibini Atahualpa'ya gnderir. spanyol fatihleri, iddete bavurmadan nce yerli halkn dinini deitirmeye abalamakla ykmldrler. Sen neden bahsediyorsun kll surat? Ben Gne'in oluyum! Kendi halkm ynetmeye hakkm var. Benimle bu ekilde konumaya ne hakkn var? Yetkim Tanr'dan geliyor. Szleri bu kitapta yazyor. Bu mu gcnz? Atahualpa daha nce hi kitap grmemiti. Onunla ne yapacan bilmiyordu. 1Deersiz. Bahsettiin szleri duymuyorum. Bu ne cret, yerli kpek! Ortaya kn spanyollar! Tanr'ya sayg duymayan bu kpekleri yok edin! Kalabaln tamamen hazrlksz olduu o anda atlar ortaya kt. Devasa bir panik vard. Cajamarca'daki manzaray bir dnn. nkalar daha nce hi at grmemiti ve bunlar sradan atlar da deildi, spanyol atydlar, hiddetli, byk, sava atlard. nsanlarn arasna dalabilirler, insanlar ezebilirler ve en mkemmel platformu olutururlar. Atn zerinden klcnz sol aaya, sa aaya saplayabilirsiniz, etrafnzdaki her eyi kesip dorayabilirsiniz. Eer nkalar, svarilere kar yapmalar gerekenin sabit durmak olduunu bilselerdi, durumlar iyi olabilirdi, say bakmndan daha stndler fakat bunu bilmiyorlard.

www.ozetkitap.com

14

Katlar, saflar dattlar, daha sonra atllar aralarna girebildi ve onlar ldrd. Viracoxa isimli bir nka Tanr's vard, beyaz bir adamd ve gk grlts Tanrsyd, nkalar bu adamlar Viracoxa'nn bizzat vcut bulmu hali sandlar. Atahualpa tayclarnn omuzlarndaki tahtrevanndayd. spanyollar, yapabildikleri ilk anda, tahtrevann peinden gittiler ve tayclar ldrmeye baladlar. Bir tayc ldnde, bir dieri onun yerini alyordu. Trajedinin sadece ok, ok, ok sonlarnda taht hareket etmeye balad nk daha fazla tayc kalmamt. Taht dtnde Atahualpa'y Pizarro'nun kendisi yakalar. Plan kusursuz ekilde ilemitir. Atahualpa Cajamarca'daki kraliyet merkezinde bulunan geici bir hapishaneye gtrlr. Onu ldreceklerini dnyordu, fakat ona Hayr, Hristiyanlar sadece savan scaklnda ldrr dediler. Darda binlerce nka lmtr. Ordunun geri kalan tepelere ekilir. Saydaki devasa dengesizlie ramen spanyol atlar, kllar ve stratejisi sonu getirmitir. Fakat spanyollarda, sahip olduklarndan haberdar bile olmadklar bir baka silah daha vard onlarn nnden grnmez bir biimde giden bir kitle imha silah. Mikroplar! Gnmzde bulac hastalklara kar sava Gney ngiltere'deki Porton Down merkezlerde yrtlyor. Burada, dnyadaki lmcl virslere kar a retiyorlar. gibi

On altnc yzylda a yoktu ve bulac hastalklarn snr tanmayan yaylmasna kar bir nlem yoktu. Pizarro Cajamarca'ya gelmeden on iki yl nce, bir spanyol gemisi Meksika'ya yelken at. Gvertedeki klelerden biri hummann ilk belirtilerini yayordu. Bu, Amerika anakarasna, lmcl bir hastalk getiren ilk insand. Hastalk iek hastalyd. Haftalar iinde iek hastal virs, tek bir kaynaktan yaylarak binlerce Amerikan yerlisine bulat. iek hastal virs, havadaki paracklar soluduunuzda vcudunuza girip boaznzn arkasna ve akcierlerinize yerleir. Hastalanmadan nce iki ya da gn geer, daha sonra klasik atak grlr ve en iddetli biimlerinde bu hastalk, ilk nce sivilceler ve daha sonra olduka byk kabarcklarla eller ve yzden balar. Tm deri iek hastal kabarcklar ile doluncaya kadar, vcudun geri kalann kaplayacak ekilde yaylr. Bu zamandan sonra hastalnn bakalarna bulama olasl olduka yksektir. nk bu kabarcklarn her biri iek hastal paracklaryla doludur, eer bir kabarc patlatrsanz, iindeki sv dar kacaktr ve byk miktarda virs dokunduu her eye bulaacaktr. On, on iki gn sonra hastann arkadalar hastalanr, ondan on-on iki gn sonra onlarn arkadalar. Bu tarz bir oran, hastaln eksponansiyel olarak yayld anlamna gelir. Art hz byr, byr, byr ve hastalk en sonunda nfusta ok byk bir ykma sebep olacak kadar fazla insana bular. Yeni Dnya'daki ilk iek hastal salgn Orta Amerika'y sprerek nka mparatorluu'na kadar ulat. Virs, getii her yerde yerli nfusun byk blmn yok ederek, onlar spanyol igali iin daha kolay bir av haline getirdi. Peki mikroplar neden bu kadar tek taraflyd? Neden spanyollar hastalklarn nkalara bulatrdlar da bunun tersi olmad? Bu, Pizarro'nun gizli silah; domuzlar ve inekler, koyunlar ve keiler, evcil hayvanlar. Pizarro'nun domuz oban olduunu hatrlayn. Kulbelerde hayvanlar ile yakn temas iinde, mikroplarn soluyarak, stlerindeki mikroplar ierek bymt ve insanlar iin lmcl olan hastalklar ev hayvanlarndaki mikroplardan evrimlemiti, mesela bizim gribimiz domuzlarda bulunan ve tavuklar ve rdekler aracl ile yaylan bir hastalktan evrimleti.

www.ozetkitap.com

15

Kzam ineklerden aldk, iek hastaln evcil hayvanlardan edindik, yani insan rknn bu korkun katilleri, sevgili ev hayvanlarmzla on bin yllk temasn bir miras. Orta a boyunca bulac hastalklar Avrupa'da yayld ve milyonlarca can ald. Fakat elikili bir biimde, tekrar eden salgnlar Avrupallar daha direnli yapt. Her bir salgnda virsle savamak iin genetik adan daha stn insanlar vard. Bu insanlarn hayatta kalmas ve ocuk sahibi olmas daha olasyd. Sre iinde genetik direnlerini aktardlar. Yzyllar iinde, insanlar iek hastal gibi hastalklara kar bir derece koruma kazand nkalarn asla sahip olmad bir koruma. iek hastal Yeni Dnya'ya gtrldnde, Yeni Dnya'daki hi kimse daha nce byle bir hastalk grmemiti, bu yzden bu hastalktan etkilenebileceklerin says ok daha fazlayd. Doal baklklar yoktu ve bu yzden hastalkla hem temas edecek hem de onu yayacak ve yaylan bu hastaln bulaaca insan says ok daha fazla ykselecekti. Daha ok insan lecek, daha ok insan hastala yakalanabilecekti. Nfusta hzla yaylacak ve lm oran inanlmaz boyutlara varacakt. Neden Amerika yerlileri iek hastalyla daha nce karlamamt ve neden spanyollara bulatrabilecekleri kendi lmcl hastalklar yoktu? nk iftlik hayvanlaryla temas konusunda ortak bir gemie sahip deillerdi. nkalarn lamas vard fakat lamalar Avrupallarn inekleri ve koyunlar gibi deildi. Lamalar salmyor, byk srler eklinde tutulmuyor ve insanlara yakn kulbe ya da ahrlarda yaamyorlard. Lamalarla insanlar arasnda nemli bir mikrop alverii yoktu. Lamann dndaki byk iftlik hayvanlarnn tmnn anavatan Avrasya ve Kuzey Afrika'yd. Hibiri, Kuzey Amerika'da, Sahra Alt Afrika'da ya da Avustralya'da evcilletirilmemiti. Sonu olarak en kt bulac hastalklarn da anavatan Avrasya ve Kuzey Afrika'yd ve lmcl etkileri olacak ekilde dnyaya yaylmlard. spanyol fethi srasnda len yerli insanlarn says hakknda uzun bir tartma olmutur. Baz bilim insanlar, yirmi milyon yerli Amerikalnn lm olabileceini ve bunlarn byk ounluunun, belki yzde doksan beinin, Eski Dnya'nn hastalklar tarafndan ldrldn dnmektedir. Neredeyse insanlar tamamen boaltlm bir kta. Atahualpayla ileri bitip onu ldrdkten sonra, spanyol fatihleri Peru'nun geri kalann koloniletirmeye devam ettiler. Tfeklerinin, mikroplarnn ve eliklerinin gcne gvenerek. spanyol kolonilerindeki altn Gney spanya'daki Sevil'e getiriliyordu. Bugn Guadocreata'da Nehri'nde ok az faaliyet var, fakat on altnc yzylda buras dnyann en nemli, en kalabalk limanlar arasndayd. Amerika'dan altn tayan gemilerin srekli ak spanya'nn dnyann en zengin milletlerinden biri olmasna yardm etti. spanyol fatihleri, Eski Dnya ile Yeni Dnya arasndaki ilikiyi sonsuza kadar deitirmiti. Fethin ve Avrupa'nn yaylmnn, Avrupallarn cesur, gz pek, yaratc ya da zeki olmasndan kaynaklandn anlatan bir mitoloji var, fakat cevabn Avrupallarn kiisel zellikleriyle hibir ilgisinin olmad ortaya kt. Evet, Pizarro ve adamlar cesurdu, fakat birok cesur nka da vard. Avrupallar tesadfi olarak galip gelen oldular. Corafi konumlar ve tarihleri sayesinde tfekleri, mikroplar ve elii edinen ilk insanlar oldular. On dokuzuncu yzyln sonunda, Avrupal kuvvetler Amerika'nn ilerine ilerlemi, Afrika, Avustralya ve Asya'nn byk blmn koloniletirmilerdi. Cajamarca'da balayan sre mantksal sonularna ulamt.
www.ozetkitap.com

16

Avrupal tfek, mikrop ve elik dnyay yeniden ekillendiriyordu. TROPKAL BLGELERDE Afrika, insanln doum yeri, atalarmzn ilk admlarn att yer olarak adlandrlr. Ancak byk bir tropikal medeniyete de ev sahiplii yapt daha yeni ortaya kt. Bu ktay bir zamanlar ehirler ve krallklar kaplyordu. Ama sonra arkalarnda iz brakmadan kayboldular. Bu byk baarya ne oldu? A snf, 19D Gney Afrika Demiryollar buharl lokomotifi. skoya'nn Glasgow kentinde 1932'de retildi. Teknoloji ve insann baarsnn bir miras. Bir kta boyunca uzanan bir yol amak iin ina edilmi bir ara. Avrupal tfein, mikrobun ve eliinin zaferinin kalc sembol. Avrupallar dnyaya yayldka, dier insanlara hkmettiler, demiryollar ina ettiler, Avrupa modelinde zengin toplumlar gelitirdiler, bunu Kuzey ve Gney Amerika ve Avustralya'da baaryla yaptlar. Daha sonra Afrika'ya ulatlar ve bu ayn eyin tekrardan balamas gibi grnd. Fakat Afrika farkl olacakt. Oras, yabanc istilaclardan saklanm tehlike ve srlarn mekanyd. lk Avrupal yerleimciler Gney Afrika'ya 1600'lerin ortalarnda geldiler. Ktann gney ucundaki mit Burnu'nda karaya ktlar. iftlikler kurarak, buday ve arpa ekerek, sr ve koyun gderek abucak bu yeni ktaya yerletiler. Fakat Gney Afrika Avrupa'dan 5 bin mil uzakta. Yerleimciler iin Avrupa ekinlerini ve hayvanlarn dnyann bunca uzak bir yerine ihra etmek nasl mmkn olmutu? Bu yetenek kadar iyi ansa da dayanyordu. Corafi konum yerleimcilere son derece iyi bir el datmt. Gney yarmkrede, Avrupa'ya benzeyen az saydaki blgelerden birine rastlamlard. nk mit Burnu ve Avrupa ayn enlemde veya ekvatordan ayn uzaklkta yer alr ve birbirinden olduka ayr olan bu blgelerin scaklk ve ikliminin neredeyse tamamen ayn olduu anlamna gelir. Avrupallarn geliiyle beraber, yerel insanlar kendi ktalarndan srldler. Fakat fethin grlmez ve hatta daha ykc bir yzyle de karlatlar. nsanlk tarihinin en byklerinden biri olan bir gle, mikroplarla. Evcil hayvanlar Avrupallara tamamen habersiz olduklar bir avantaj getirmiti. iftlik hayvanlarnn yaknnda yaayarak, bu hayvanlardan, daha sonra insan hastalklarna sebep olacak ekilde evrim geiren mikroplar ve virsleri aldlar. Yzyllar boyunca buna maruz kalan Avrupallar bu hastalklara kar bir derece diren kazand. Fakat Avrupallar dnyaya yayldka ayn dirence sahip olmayan ve ykc hastalk salgnlarna, zellikle de iek hastalna yenik den insanlarla karlatlar. Amerika'da, milyonlarca yerli insan bu hastalktan ld. Hastalk, mit Burnu'nda Koisan halkna da ayn hasar verdi. iftilikleri ve mikroplaryla, Avrupallar Afrika'nn gney ucunda kendilerine salam bir yer edindiler. Artk genilemeye ynelmilerdi. 1830'larda nclk ruhunda, Avrupallarn, Kuzey Amerika'dan Avustralya'ya uzanan yaylnda grlene benzer ekilde bir patlama yaand.

www.ozetkitap.com

17

Bu sefer sz konusu olan Hollandal yerleimcilerdi, ve bu ncler, Kuzey Amerika ve Avustralya boyunca ilerleyen ncler gibi i ksmlara girdiler. 1830'lar boyunca, binlerce Hollandal ifti, aileleri ve sahip olduklar ile beraber at arabalarna binerek yerlemek iin yeni topraklar bulmak zere mit Burnu'ndan ayrld. Bu Hollandal yerleimciler kendilerine Voerttekker dediler. Bu ncler Avrupal fethin bir baka aracn, tfei kullandlar. Her Voerttekker'n arabasnda bulunduraca, tipik bir silah olan, azdan doldurulan bir tfek. Tfekler ve yapldklar elik Avrupallarn kendileriyle beraber dnyaya tadklar byk avantajlarn son ikisiydi. Tfekler, Avrupa'nn dnda balayan fakat Avrupallarn mkemmelletirdii binlerce yllk karmak teknolojik gelimelerin bir sonucudur. Ve bu tamamen, tarmn onlara binlerce yl nce verdii avantajdan kaynaklanyor. Cep telefonu olmadan dar kamazsnz; o gnlerde akmaktal silahnz olmadan kamazdnz. Bu ekilde silahlanan Avrupal yerleimciler Afrika ilerine doru ilerlerken her trl engelin stesinden gelecekleri konusunda kendilerine gveniyor olmalydlar. 17 ubat 1838'e gelindiinde, yerleimciler mit Burnu'ndan 800 mil ieriye ulatlar. Fakat yabanc ve kefedilmemi bir blgeye giriyorlard. Birdenbire, karanln iinden Afrikal yerlilerden oluan bir ordu kverdi. Kurbanlarnn tamamen bozguna uramadan, tek bir el bile ate edecek zamanlar olmad. Birka saat iinde, yze yakn yerleimci lmt. Dman acmaszca saldrd. Erkekleri, kadnlar ve ocuklar ldrd. Bylesine acmasz ve hesaplanm bir saldry gerekletirebilen ve Avrupallar yollarndan alan kim olabilirdi? Aslnda Voertrekker'lar kudretli bir Afrika krallnn snrlar iinden gemilerdi. Burada mit Burnu'ndaki Koisan'lardan ok farkl insanlar yayordu. Zulularla karlamlard. Zulular, o zamana kadar karlatklar herkesten ok farkl olan bir insan grubu idi. Bu, organize olmu bir insan topluluuydu. Zulular, bir benzeri olmayan ve olduka gelimi bir Afrika devletinin kurucularyd. Askeri yetenekleri, yerli komular Afrikallar yenmelerini salamt. Yaklak 80 bin metrekare topra ellerinde tutuyorlard, olduka karmak bir ekonomi ve toplum kurmulard. Zulularn topraklarn iddetli biimde savunmalar Voertrekker'larn bekledii bir ey deildi. Onlarn ba edebileceinden ok daha fazla saydaydlar. Zululardan gelecek bir saldrya hazr deillerdi. Hibir problemle karlamadan 10-15 bin askeri seferber edebilecek bir kralla kar karyaydlar. Her grevi stlenebilirlerdi, tamamen korkusuzdular. Yerleimciler sersemlemi ve mahvolmulard. Voertrekker'lar ve tfek, mikrop ve eliin gc Afrika'da dengini mi bulmutu? Voertrekker'lar Zulularn kim olduuyla ya da bylesine karmak bir devleti nasl kurduklaryla ok az ilgilendi. stedikleri kavgayd. Dank haldeki kuvvetleri at arabalarndan oluan byk bir emberin arkasnda toplad, ve kendilerini savaa hazrladlar. 16 Aralk'ta, afak vakti 10 bin Zulu saylar kendilerinden ok daha az olan yerleimcileri yok etmek iin anszn saldrd. Fakat bu sefer Avrupallar teknolojilerini mmkn olan en yksek verimde kullanabildiler.

www.ozetkitap.com

18

Azdan doldurmal tfeklerinin ate hzn arttrmak iin, bazlar tfekleri doldururken dierleri ate ediyordu. Ate ediyorlar, silah geri veriyorlar ve baka bir silah daha alyorlard. Bylece her be ya da alt saniyede bir at yapabiliyordunuz. Anlayacanz zere, bu ok nemli bir eydi. Bu sefer tek bir Zulu bile kamp alanna 10 adm yaklaamamt. Tam bir katliamd. Voertrekker'lar muhtemelen 3000-3500 Zuluyu ldrd. Kendilerinde ise sadece 3 yaral vard. Bu atma, Kan Nehri Sava olarak bilinmeye balad. Zulular bozguna uramt. Tfek, mikrop ve elik stn gelmiti. Muzaffer Avrupal yerleimciler Zulu topraklarnn tesine doru devam ettiler bu arada teknolojilerindeki yeni gelimeler fethin kapsamn geniletmelerine izin veriyordu. Demiryollar nemliydi. Demiryollaryla beraber, birok insan ve bu insanlarn ihtiyalar geni blgelerde tanabiliyordu. Avrupallar Afrika'da tren yollar ina ettiler i blgelere doru ilerlediler, kendilerini ve gereksinimlerini tadlar. Endstri devrimi ayd Afrika'nn koloniletirilmesi iin kullanlacak bir silah daha sunan bir a. Kan Nehri'nde grlen ykc ate gcn tek bir adamn eline veren bir silah geliti. Mitralyz! (Makineli Tfek) Eski, tek atlk silahlarla karlatrldnda bu silah bu kadar mkemmel yapan ey, bu silahn dakikada 500 kere durmakszn ate edebilmesi. Tek atlk silahlara sahip yaklak 100 adamnkine eit bir ate gc var. Avrupallar, Afrika'da ilerledike istilaya Zulular kadar dmanca karlk veren baz kabilelerle karlatlar. Fakat Matabele gibi halklarn dnyann ilk tam-otomatik silahna verecekleri bir cevap yoktu. 1893'n Ekim'indeki Matebele atmas saatlerle llebilecek kadar ksa srd. Yerleimciler, Matabele savalarn geriye sadece birka kalncaya kadar ldrd. Antik teknolojinin, Avrupa'daki bulular dnldnde en son ve en ileri teknoloji ile karlamasnn gerek bir rneiydi. Bu yeni bir an douu gibi grnyor. Afrika ilerine kadar uzanan yollar aan Avrupallar. Kabileleri arka arkaya yenmeleri gnllerinin istedii yere yerlemeleri. Tfein, mikrobun ve eliin galip gelmesi. Fakat artk bu yerleimciler tamamen yeni bir dmanla yzleeceklerdi. Bir zamanlar en byk mttefikleri olan bir dmanla. Corafyayla. Yerleimciler, kuzeye doru ilerleyip topraklar tarla yapmak iin temizlediler, Afrika'da refah iinde bir hayat kurabileceklerinden emindiler. Birdenbire iler ters gitmeye balad. Topra srmek imkansz hale gelmiti. Ekinleri bymeyi reddediyordu. Ayakkablar amurda paralanyordu. Ve bu daha sadece balangt. Avrupallarn karlat ikinci byk problem hayvanlarn lmesiydi. Atlar ve kzleri dnyann dier blgelerindeki Avrupal avantajnn nemli bir parasyd. kzler eki hayvan, atlar askeri hayvanlar olarak kullanlyordu. Fakat burada Avrupallarn hayvanlar lyordu. Bu evcil hayvanlar ve ekinler Avrupa medeniyetini binlerce yl ayakta tutmutu. Tfek, mikrop ve elik olmasa fetih ve kolonileme tarihi olmazd. Ve imdi, evrelerinde Afrika yerlilerini salkl bir ekilde iftilik yaparken ve sr gderken gren yerleimcilerin kendileri, korkun ateler iinde hasta dyorlard.
www.ozetkitap.com

19

Bu nasl mmkn olmutu? Bu garip ve yeni topran srlar nelerdi? Tfek, mikrop ve eliin arkasndaki fikirlerin tm corafyadan kt. Ve corafya Avrupallarn neden baarszla uradn aklyor. Avrupal ekinler mit Burnu blgesinde iyi gelitiler. nk benzer bir enlemde bulunan mit Burnu Avrupa'nn bir aynas gibiydi. Fakat yerleimciler Afrika'nn ilerine doru ilerledike kuzeye hareket ediyor, yava yava Ekvatora yaklayordu. Yaklak 23 derece gney enleminde, Limpopo Nehri'nin yaknlarnda, Olak Dnencesi olarak bilinen nemli bir corafi snr getiler. Tandk Avrupa iklimini arkalarnda brakyor ve tamamen yeni bir dnyaya giriyorlard. Tropikal blgeye girmilerdi. Avrupa'yla ya da lman blgelerle karlatrldnda, Tropik blge tamamen farkl kurallarla iliyordu. Avrupa, Kuzey Amerika ve mit Burnu'nun drt mevsimi yerine burada sadece iki mevsim vard. Kurak mevsim ve yal mevsim. Buday ve arpa, Avrupa uygarln asrlardr ayakta tutan ekinler, bu tropik iklimde hayatta kalacak ekilde evrimlememiti. Fakat Afrika yerlileri, Zulular, Matabeleler yerleimcilerin karlat tm kabileler tarma Avrupallar kadar bamlyd. Avrupallar baarszla uruyorken onlar nasl baarl oluyorlard? Bugn bile Afrika ktas, binlerce farkl kabileden oluur. Her birinin gelenekleri ve dilleri dierinden ok ince izgilerle ayrlmt. Bu kadar byk bir eitlilik, ou Afrikalnn birden ok dil renmesi gerektii anlamna gelir ve bu yetenekleri ok kk yata edinirler. Gne kelimesiyle ilgili bulduklarm unlar: Neanca dilinde gnein karl azuba, Bemba dilinde haka zuba, iva dilinde ise dzuba ve Senga dillerinde tekrar zuba. Ya da su iin kullanlan kelime. Neanca dilinde manzi, Bemba dilinde ameni ve ivada manzi. Gene birbirlerine ok benziyorlar. Bu linguistik benzerlikler bize ne anlatyor? Tropik Afrika'daki ou modern dilin ortak bir kkenden geldiini. Bugn konuulan dillerinin ounun atas olan ve tek bir insan grubu tarafndan konuulan, atadan kalma tek bir dil. Dilbilimsel analiz, bat Tropik Bat Afrika'da ortaya kan ve Bantu olarak bilinen bir dil ailesini ayrd. Yaklak 5000 yl nce Bantu dilini konuan ilk insanlar, ekinleri, hayvanlar ve dilleriyle beraber yeni topraklara yaylmaya balad ve yzyllar iinde, Bantu kltr, Afrika'nn tropikal blgesine yaylan yzlerce kabileye blnerek evrimleti. Fakat bu pan-Afrikal uygarln varl uzun yllar boyunca gzard edilmitir. Limpopo nehri kysndaki arkeolojik bir alann Kralie Cape ya da erken dnem beyaz bir uygarln merkezi olduu syleniyordu. Mapungudwe bir merkezdi, devasa bir devletin bakentiydi ve bu tepenin etrafnda 5000 kadar insan yayordu. Fakat vadide yaayan ve ehri beslemek iin gerekli tarm mahsullerini reten birka bin insan daha vard. Srlara, koyunlara sahiptiler, sprgedars ve akdar yetitiriyorlard, demir iliyorlard. Bu, Gney Afrika'da grlen devasa, artc bir gelimeydi ve bu, yaltlm bir devlet deildi. Gney Afrika'ya ve tesine yaylan ok daha byk bir ekonomik an parasn oluturuyordu. Kuzey Botswana'ya kadar giden ve oradan ald mallar Hint Okyanusu'na kadar tayan bylesine karmak bir ticaret a kurmak Afrikallarn inanlmaz bir baars. Yani Afrikallar, Avrupal yerleimcileri bozguna uratan tarm sorunlarn amlard. Hindistan kadar uzak bir yerle ticaret yapabilen karmak toplumlarn temeli haline gelen ve kta boyunca yaylan benzersiz bir tropik tarm sistemi gelitirdiler. Fakat filizlenmekte olan bu tropik uygarln kalbinde ok daha sra d bir hikaye yatyordu.

www.ozetkitap.com

20

Tropik blgeye girer girmez, Avrupallar ve hayvanlar korkun hastalklara yenik dtler. Ate, nfuslarn harap etti. Fakat tropik blgedeki Afrikallar ayn belirtilerin ok daha azn gsterdiler. ou, Avrupa silahlarnn en lmcl olannn, iek hastalnn karsnda bile hayatta kalmay baard. Kuzey ve Gney Amerika'nn yerli halkn ve mit Burnu'ndaki Koisanlar mahveden hastalk. Bu nasl mmkn olmutu? Diamond hepsinin corafyayla ilgili olduunu dnyor. Avrupal yerleimcileri ve hayvanlarn ldren hastalklarn ou tropik dnyaya zgyd. Avrupallar daha nce bu hastalklarla karlamamlard. Bu, fethin olaan gidiatnn tersine dnmesiydi. Yeni Dnya'da mikroplar, yerli insanlar ldren Avrupallarn tarafnda olan bir silaht. Burada ise Avrupallar ldren, Avrupallarn gemilerinde maruz kalmad yerli mikroplard, yani burada da silahlar, mikroplar ve elik i banda fakat mikroplar Avrupallar ldrerek ters ynde alyordu. Yerleimciler ve beraberlerinde getirdikleri iftlik hayvanlar, tropikal enfeksiyon ve hastalk ordusuna yenik dmt. Fakat Afrika'daki srlar, binyllar iinde bu tropik mikroplarn ouna kar direnli hale geldiler. Bu hayvanlar, tropik blgedeki Afrikallarda iek hastalndan lmn Koisanlarda olduu kadar ok olmamasnn nedenini aklayabilir. iek hastal virs, srdan insana ilk defa yzyllar nce geti ve u anda uzmanlar bu virsn ilk olarak tropik Afrika'da ortaya km olabileceini dnyor. Afrikallar kukusuz bu hastala ainayd. Hatta hayat boyu baklk salayacak a yntemleri bile gelitirdiler. Daha fazlas da vard. Afrika yerlileri, dnya zerindeki en lmcl hastalklardan birine, stmaya kar antikorlar gelitirdi. Avrupal yerleimcileri alt st eden, sivrisinek tarafndan tanan bu hastalkt. Tropik blgedeki Afrikallar, stmayla sadece antikorlardan fazlas ile savayorlard. Tm bir uygarlk, ncelikle mikrop kapmay engellemeye yardmc olacak ekilde evrimlemiti. Yksek ve kuru yerlere, sivrisineklerin redii nemli ve rutubetli yerlerden uzaa yerlemeye meyilliydiler. Geni alanlara yaylm, nispeten kk topluluklarda yaayarak, Afrikallar stmann bulama orann snrlayabiliyordu. Bu olaanst bir baaryd. Fakat Avrupallar Afrikallarn yaam eklini pek anlamad. Yerleimlerini su iin kullandklar nehirlerin ve gllerin yaknna, sivrisinekler tarafndan istila edilen yerlere kurdular. Binlerce Avrupal ld. Tropikler Avrupal tfekleri, mikroplar ve elii malup etmi, ve Afrikallar galip olmu gibi grnyordu. Tropik dnyaya iyi uyum salam, kompleks bir medeniyete sahiptiler. Geni bir kltrel dalmla ktaya yaylm bir medeniyet. Bu Avrupal tfeklerin, mikroplarn ve eliin sonu muydu? Gelecek bu kudretli tropikal uygarlk iin ne getirecekti? Avrupallar Afrika'ya yerleemedi. Afrika, Kuzey ya da Gney Amerika gibi olmayacakt. Ama Afrika, kolonici gleri hala kendine eken bir eye sahipti. Byk miktardaki doal kaynak rezervi; bakr; elmas ve altn. Avrupa fethi, tfek, mikrop ve elik hikayesi artk yeni bir dneme giriyordu. Belikallar, bin sekiz yzlerin sonlarnda, u anda Kongo Demokratik Cumhuriyeti olarak bilinen yerde milyonlarca Afrika yerlisini kylerinden srerek, kauuk toplamak, bakr ve dier madenleri karmak iin altrdlar. Arkalarndan evlerini yaktlar. Bin yllk tropik medeniyetlerini kle ve toza dntrdler. ok az Belikallarnki kadar merhametsizceydi, fakat ktadaki milyonlarca Afrikal tropik artlara tamamen uyum salam bir hayat tarzn brakmaya ve Avrupallar iin almaya zorland. Afrika'nn doal zenginliklerini Avrupa'ya tamak iin Avrupallar tekrar teknolojilerine dnd. Daha fazla demiryolu yaptlar. Yarm asrdan daha uzun bir sre ve on binlerin emeinden sonra, parlayan elikten raylar, mit Burnu'ndan tropik blgenin tam kalbine kadar ulayordu. Avrupallarn Afrika'nn zenginliklerini ele geirmeleri iin yaplmt. Afrika medeniyetinin harabeleri zerine kurulmutu.
www.ozetkitap.com

21

Bu raylar hala kullanlyor. Balangtaki grevlerini hala yerine getiriyor. Trenler Afrika'nn gney ucundan gnmz Kongo'suna ve Zambiya'sna yolculuk ediyor, tonlarca bakr ve dier madeni tayor. Fakat Afrika artk bir koloniler ktas deil. Milletleri zgr ve bamsz. Tfek, mikrop ve elik teorimi gnmz Afrika'sndaki yeri ne? Afrika'nn ve tm dnyann en fakir lkelerinden biri olan Zambiya'da ortalama yllk gelir birka yz dolar ve bir Zambiyalnn ortalama hayat sresi 35 yl, yani ben u ana kadar iki Zambiyal mr yaadm. Buradayken aklmdan geen tarih, corafya, tfek, mikrop ve elik, Zambiya'nn bugnk kt durumunu anlamamz salayacak neler syleyebilir? sorusu. Modern Zambiya'da, tropik Afrika'da bir zamanlar gelien byk yerli medeniyetlerin izlerini ok az grebiliyorum. Onun yerine grdm, kolonileme ile ekillenmi bir lke. Avrupa modeline gre ina edilmi ve Avrupallar tarafndan kurulan madenlerin ve demiryollarnn hemen bitiiinde gelien ehirler ve kasabalar gryorum. Peki ya bu ktay ve bu insanlar balangta ekillendiren byk kuvvetler? Avrupallar tarafndan fethinin arkasndaki gler. Tfek, mikrop ve elik, modern Afrika'nn neresinde? Stma, Zambiya'da endemik bir hastalk. Bu bir numaral kamu sal problemi ve zellikle ocuklara baktnzda, bir salk kuruluuna gittiinizde, hastanenin ayakta tedavi servisindeki ocuklarn %45'inde stma var. Diamond'n tarihin byk glerinden biri olarak tanmlad mikrop, modern Zambiya'nn hikayesini hala ekillendiriyor. Sadece yakn zamandaki AlDS felaketi deil fakat ayn zamanda Avrupallar hezimete uratan antik tropik hastalk stma. Stma u anda be yan altndaki Afrikal ocuklarn bir numaral katili. Tropik blgedeki Afrikallar bir zamanlar geni alanlara yaylm yerlerde yayorlard, bu stmann yaylmn en aza indiriyordu. Fakat artk yksek nfus younluuna sahip modern ehirlerde ve kasabalarda yayorlar, enfeksiyon oran nemli lde artt. Mikroplarn getirdii yk, lkenin bana bela olan en byk problemlerden biri. phe yok ki stma lkeye ok byk bir ekonomik yk getiriyor nk, birok ocukta stma var, eer sadece bir koutaki ocuklar gz nne alrsak, onlarn anneleri bir yerlerde alp bir eyler retiyor olabilirlerdi, bu retkenliin dorudan, byk lde etkilendiini bildiimiz yollardan biri. nemli iktisatlar, son yarm asr boyunca, Afrika'daki yllk %1 bymenin tamamyla stmaya balanabileceini tahmin ediyor. Afrikallarn, bin yllar iinde stmadan korunmak iin gelitirdikleri baklklar ve antikorlar artk onlara yeterli koruma salamyor. Hastaln zellikleri mutasyona uruyor, ve standart ilalar daha az etkili hale geliyor. Stma vakalarnn ykseldii mevsimlerde bir hastanede gnde 7 ocuk lebiliyor. Otuz yl nce bir yolculua baladm. Dnyamzdaki eitsizliin kaynan renmek iin bir aray. Hikayenin, uygarln balangcna kadar gittiini ve gezegenimizin corafyasnda yattn kefettim. nsanlar iftilie ilk baladklarnda, kk bir alan en iyi ekinlere ve hayvanlara sahip olacak kadar anslyd ve bu bir grup insana ei olmayan tarihsel bir stnlk verdi. Avrupallar silahlar ve elii mkemmelletirdiler, lmcl hastalklar ve mikroplar evrimletirdiler. Daha sonra bunlar ktalar fethetmek ve sra d bir servet edinmek iin kullandlar. Corafyann, tfeklerin, mikroplarn ve eliin, dnyamzn tarihini ekillendiren en gl etkenler olduu sonucuna vardm.
www.ozetkitap.com

22

Zambiya'da bu kuvvetler bugn dnyay hala ekillendiriyor. Tropik mikroplar bu lkeyi ve insanlarn alt st ediyor onlar yoksullua srklyor. Bu Zambiya'nn her zaman tarihin ve corafyann byk kuvvetlerinin kurban olaca anlamna m geliyor? Ya da Afrika'nn imdi olduu gibi fakir bir gelecee mahkum olduu anlamna m? Kesinlikle hayr. Ve mesajn umut dolu bir mesaj olduunu syleyebilirim, Afrika ve az gelimi blgeleri unutun diyen, determinist, kaderci bir mesaj deil. Dnyann farkl blgelerinin bu hale gelmesinin belirli sebepleri olduunu ve bu sebepleri anlayarak, bu bilgiyi tarihsel olarak dezavantajl olmu blgelere yardm etmek iin kullanabileceimizi sylyor. Malezya ve Singapur dnyann en zengin ve en hareketli ekonomileri arasnda. Onlar da Afrika'yla ayn corafi problemlere ve salk sorunlarna, ayn endemik stmaya sahip olan tropik lkeler. Fakat her ikisi de evrelerini anlayarak kendilerini dntrdler. 50 yl nce bu lkeler corafyann ve mikroplarn oluturabilecei yk fark ettiler. Ortaklaa bir aba ile, stmay topraklarndan neredeyse tamamen kazmay baardlar. Ekonomileriyle yaam biimlerini deitirdiler. Malezya ve Singapur'un hikayesi, corafyay ve tarihi anlamann neler yapabileceini gsteriyor. Aklamalar size g verir, deitirme gcn. Bize, gemite neyin neden olduu anlatrlar, ve biz bunlar gelecekte farkl eylerin olmasn salamak iin kullanabiliriz. Zambiya hkmeti buna katlyor. lkedeki stmay sonlandrmak iin ulusal apta bir proje balattlar, tpk Malezya ve Singapur'daki gibi. Yeni ilalar, hatta muhtemel bir a onlara artan bir baar ans veriyor. Stmann kontrol altna alnmas insanlarn refahnda art anlamna gelecek ve insanlarn refahndaki art yksek verimlilik anlamna gelecek. Tarihten bahsettiimizde geliimden bahsederiz, toplumlar arasndaki rekabetten ve uluslarn zenginliinden bahsederiz, kulaa entelektel gelebilir fakat Afrika'da insan bununla yzleiyor. Ve Diamond iin, 30 yllk soruturma ve dnmeden sonra bile tfek, mikrop ve eliin arkasndaki soru her zaman olduu kadar nemli. Neden dnyamz zenginle fakir arasnda blnm durumda ve bunu nasl deitirebiliriz? Hayatmn geri kalannda ne konuda alrsam alaym, asla tfek, mikrop ve elik sorusu kadar heyecan verici olamaz, nk bunlar insanlk tarihinin en byk sorular. Ktalarn insanlk tarihinin yrngelerini etkileyen evre zellikleri bakmndan farkllk gstermelerinin nedenleri: Gerek savalarn kazanlmasn salayacak sayda kalabalk nfusun olumas gerekse teknolojik ve siyasal stnlk salayan toplumlarda yiyecek retimiyle uramayan uzmanlarn beslenebilmesi amacyla yiyecek retiminin gerekletirilmesi ok nemlidir. Ekonomik olarak karmak, toplumsal olarak katmanl, siyasal olarak merkezilemi toplumlarn, kk olgunlamam efliklerin dzeyini aan tm gelimeleri gsterebilmeleri yiyecek retimine bal olmutur. Yiyecek retimi ise, yaban hayvan ve bitki trlerinin evcilletirmeye uygunluuyla yakn ilikilidir. Ancak, evciletirilmeye aday yaban trlerin says; ktalarn yzlmne ve soylar tkenen trlerin varlna baldr. Her ktada evcilletirmeye uygun bitki ve hayvan varl ancak birka merkezle snrldr. (kitapta her kta iin byk yaban etobur ve otobur kara memeli hayvanlarnn ve bitki trlerinin saylar verilmitir). Dolaysyla, ktalarn yiyecek retme kapasitesine bal olarak geliim farkllklar ortaya kmtr.

www.ozetkitap.com

23

Toplumlar kendi icat ettikleri eyden daha ounu, teknolojik yenilikleri hatta siyasal kurumlar baka toplumlardan alrlar. Genelde uzun vadede, gelimeler topluluklar arasnda paylalr. Yani stnlkten yoksun toplumlar ya bu stnle sahip toplumlara bakarak o stnl kendileri de edinirler ya da yerlerini stn topluma brakrlar. O halde, kta iinde yaylma ve g toplumlarn gelimesinde nemli rol oynamaktadr. Yaylma ve g etkileyen koullar ise; iklim, corafi enleme bal olarak bitki ve hayvan hareketinin varl, evresel ve corafi engellerin varlna (rnein, engebeli arazi, yksel dalar siyasal ve dilsel birlii nlemektedir) bal olarak olumaktadr. Ktalararas yaylma kolaylk bakmndan farkllklar gstermektedir. Baz ktalar daha yaltlm durumdadr. Hele yarkreleraras yaylma, aa enlemlerde okyanuslar yukar enlemlerde sadece avclk ve toplaycla elverili bir iklim ve corafyayla yaltlm olmas nedeniyle ok yava gereklemitir. Geni yzlm ve kalabalk nfus demek; mucitlerin birbiriyle yaran toplumlarn, benimsenecek yeniliklerin saysnn daha fazla olmas demektir. Ayrca yenilikleri benimsem ve koruma basks da artar nk bunu yapamayan toplumlar genellikle yartklar dier toplumlar tarafndan elenirler. Ktalar arasnda yzlm ve yaran toplumlarnn says en yksek olan Avrasya, en dk olan Avustralya idi, Amerika ktas geni yzlmne karn corafya ve evre koullar yznden paralanm bir haldeydi.

Yukardaki drt neden, llebilir byk evresel deiikliklerle ilgilidir. Bu noktada dikkat edilmesi gereken en nemli husus, insann yaratclna gz ard eden corafi gerekircilik tuzana dmemek olacaktr. Btn insan toplumlarnda yaratc insanlar vardr. Ancak baz yaam evreleri baka yaam evrelerine gre bize daha fazla balang malzemesi ve icatlar kullanmak iin daha olumlu koullar sunmaktadr. nemsiz, geici, yerel nedenlerden dolay kk kltrel bir zellik oluabilir, kkleir, toplumu nemli kltrel seimlere nceden hazrlar. Bu durum tarihte ngrde bulunmay olanakszlatran sreleri tanmlamakta yardmc olmaktadr. (M 8.500 ve MS 1.450 yllar arasnda yaayan ve o zaman gelecekteki tarihsel yrngeleri tahmin etmeye alan bir tarihi Avrupann egemenliini en az olaslk olarak grrd) nsan toplumlaryla ilgilenen bilimler zellikle tarih en uzak ve en yakn nedenlerle ilgilenir. Fiziki bilimlerde en arkada yatan neden ama ilev gibi kavramlar anlamszdr ama genel olarak insan etkinliini anlama bunlar ok nemli kavramlardr. Fizikiler ve kimyaclar mikroskobik dzeyde evrensel belirlenimci yasalar formllendirebilirler ancak biyologlar ve tarihiler yalnzca istatistiki eilimleri ortaya koyabilirler. Tekrarlanabilir, denetimli deneysel mdahaleler yapmann olanakszl, deikenlerin saysnn fazlalndan doan karmaa, bu yzden her sistemin benzersizlii, sonuta evrensel yasalar oluturmann imkanszl, sonradan kacak zellikleri ve ilerideki davranlar tahmin etmenin gl gibi skntlar tarih bilimini, en ok byk mekanlar ve uzun dnemler leinde almasn zorunlu klmaktadr.

www.ozetkitap.com

24

Tarih ncesine Ait Son Srlar Jean Clottes Express Dergisi Makalesi Orta Fransada ve genelde halka kapal olan baz tarih ncesi maaralara, zaman zaman yabanc ve tuhaf ziyaretiler uramaktadr. Bu maaralarda, karanlk iinde, ok eskiye dayanan, yaa bulanm liken fitilinin yanmakta olduu kalker lambalarn i duvar boyunca dolatran gizemli glgeleri grmek mmkndr. Bu titrek alev sayesinde, gz kamatrc ekilleri ancak fark edilebilen ve gnmzden 20.00030.000 yl ncesindeki gibi mamutlar, yaban kzleri, rhinocroslar ve dier maara hayvanlar, derin uykularndan uyanp kayalarn oyuklarndan frlarcasna, evrenin bilinmeyen zn de beraberlerinde gtrerek koyu karanlkta kayboluyor gibiler. Merak etmeyin: bu izinsiz ziyaretiler ne aman ne de Vandaldrlar, onlar aslnda tarih ncesi koullarna yakn koullardaki gc ile bizi sarsan, karmakl ile bize fazla gelen bir sanatn gizlerini anlamaya alan arkeologlardr. Avlanmann bys nden, yapsalclktan geerek amanizme, yzyllardr inandrlmaya alan sofistike teorilere ramen, bu primitif*lerin dncesi, belli belirsiz kayalk duvarlara kzl a boyas veya odun kmr ile ilenmi (kazlm) ve bizleri neredeyse kk drecek ekilde direniyor. Atalarmz, son yllarda birbirinden nemli grsel bulularn nda bildiklerimizi alt st etmekten gizli bir memnuniyet duymua benziyorlar. Marsilyada Cosquer maarasndaki foklarn ve penguenlerin, ok yakn bir gemite (1991de), gn na karlmasnn ardndan 3 yl sonra kefedilen Chauvet maarasnn iindeki estomp ile yaplm yabani hayvan resimleri, olaanst ve grlmemi - duyulmam gzellikleriyle dnyada ok etkisi yapmt. Bu resimler zellikle yakn gemite yaplan incelemeler neticesinde de tespit edildii gibi, akl almaz (ya) ile: en yksek tahminlere gre M. 32.000 yl nce, yani Lascaux dan 10.000 yl nceye dayanmaktadr. Arde blgesi maarasnn incelenmesinden sorumlu nl tarih ncesi uzman Jean Clottesa gre: bundan byle sanatn kaba ve deersiz ilklerle balayp izgisel bir gelime gsterdii dnlemez . Bu sefer farkl bir lkede ki dier bir byk keif ise bir baraj ina edilmesi sz konusu oluncaya kadar kimsenin fark etmedii Portekiz de Duoro nehrinin kollarndan birinin kysnda, 17 km boyunca ak havada Foz Ca da izilmi gravrlerdir. Tm bunlar << Maara Adamnn>> birok paradokstan sadece biri deil aslen darya ait bir hayvan olduunu kantlyor. Ayrca 22.000 yl ncesine ait yzlerce gravr ve iinde gml 5 insan ile 8 sene nce Dordogneda ortaya kan Cussac maarasndan da sz edilebilir. Burada, homurtular ile kendilerini ifade eden, Cadalozlarn salarndan tutup yerlerde srndren silik Pierrefeu ailesinin klie olmu davranlarnn son bulduu kesin. 30.000 yl ncesinin << maara adam >> aslnda, 2008 ylnn ehirli insan ile ayn fiziki grnme, ayn tanma becerisine, ayn teknik yeteneklere ve ayn sanatsal yaratcla sahipti. <<CroMagnon aslnda biziz ve bu hakikati her zaman hatrlamalyz>> diye vurguluyor Jean Clottes. Defne yapra biiminde ekillendirilmi akmaktalarna fildiinden yaplm yar insan yar hayvan heykelciklere; ya da Marche maarasnda bulunan bir izgi filmden alnm gibi olan akl almaz karikatrlere nasl hayran kalnmasn? Tarih ncesi aratrmacs Emmanuel Anatinin gzelce sz ettii gibi Homosapiens sapiens/O gnn insan (<<iki defa bilge>>) bir anda bu merakl aratrmac oluveriyor. O, Silikon Vadisinin bin mhendisinden daha yeniliki; hi yoktan aletleri, llere saygy, sanat, mcevherleri, yay ve pimi topra yaratm. Ayn Neandertal, Cro-Magnonun hdk selefi, gncel bilim tarafndan yaplan deerlendirmeden yararland ve iki yzl - bifaces sofistiquslerden istifade edip llerini zenle topraa gmmeye devam etti. Tabii tm bu kk dnya yeri geldiinde biraz kana susam gibi ...

www.ozetkitap.com

25

lk toplumlar iin ok normal olan ve kendilerine geici olarak verilen bu uygulama hakkn ecdatlarmzn rencide edileceinden ekinen baz eski a tarihileri kabul etmekte ok zorlandlar. Maara adamlar, insan m? fazlasyla insan m? Bu sorular Lascauxnun 1940l yllardaki kefinden bugne kadar durmadan zihnimizi kartrmaya devam ettiler. Tarih ncesini incelemek; ryalarn, masallarn, sylentilerin belirsizliklerini yeniden canlandrmak, bilinmezlikler ile ilgili kendimizi aydnlatmaktr. Jean Clottes a gre, bu durumda artc bir ey yok, zira bizler << ksa bir sredir sanayiye ve kente dein bir kltrde yayoruz. Yzlerce bin yldr avc - toplayc idik. Bakn gnmzde hala insanlar, paraya bile mal olsa hala avlanma ihtiyac duyuyorlar >>. Picassodan, Miquel Barcelo ya kadar Sanatlarn maara duvarlarna yaplan resim sanatndan esinlenmeleri bir tesadf deildir. Lascaux tarafndan bylenmi olan Georges Bataille da bunu onaylyordu: <<derin hassasiyetimize dokunuyor , bizleri heyecanlandrmaya devam ediyor>>. La Roc aux Sorciers Lascaux de la Sculpture sit alan bilimsel sorumlusu, Genieve Pinon << Bu sanat hissiyatmza hitap ediyor, zira Evrendeki yerimiz konusunda bize bir eyler sylyor. Bunu, farkl eyler ifade eden hayvanlar vastasyla, manta aykr bir ekilde yapyor diye yorumluyor. Ne kadar tecrbeli olursa olsun, bu tarih ncesi aratrmacs, Chauvet Maarasn ssleyen kurbanlarna doru uzanan aslanlara kar anlatlmas g byk bir korku duyduunu da sylyor. Bu ok etkileyici bir manzara, karanlkta karlaldnda insana hemen dar kmas, orada kalnmamas gerektiini dndryor. Atalarmz ok ciddi bir iklimsel snmaya maruz kalmlar Tarih ncesi insanlar bizlere bilmediklerimizi mi yoksa daha fazlasn sylyorlar? Bunun cevab bilginlerin en temel sorular zmek amal yaptklar tartmalar bile amaktadr. Her eyin ardndan, zamann balangcnda ilk Avrupallarn doa ile i ie dayanma iinde bir arada yaayarak <<kkten komnizm>> gibi bir sistem tatbik ettiklerini renmek, nemsiz saylmayacaktr, Ya da tam tersine doutan yamac insanolu kundaktan balayarak planeti yamalamaya balayan ve sosyal hiyerarilerden kurulmu en kt vahete ok erkenden kurban edilmitir. Tarih ncesi aratrmaclar tarafndan verilen yantlar ideolojik eilimleri dorultusunda deiiktir ve bunu kabullenmek gerekir. Gnmzde yaanan olaylardan dolay, bundan 11.000-12.000 yl nce yaanan, deniz seviyelerinin yz metreden fazla ykselmesine neden olan iklimsel snmann tatl bir akaya benzedii ve atalarmz gemite yaanan sz konusu snma ile ilgili evre konusunda sorgulamak isteyeceimiz kesindir. klimsel snma Bundan 12.000 yl nce buzullarn erimesiyle birlikte, denizlerin seviyesi birdenbire 100 mt nin zerinde ykselmiti. Eski ta a tamamlanyor ve Lascaux nun parlak uygarl yok oluyordu. Mevcut iklimsel snma ile, deniz seviyeleri gnmzden 2100 ylna kadar 3 mt ykselir mi? Bilim adamlar tarafndan gnmzde atlan alarm l, tarih ncesi atalarmz gldrecek gibi zira, tm gezegende o dnemlerde iki - milyon ile snrl olan insanolu, gnmzde sera etkisi yaratan gazlarn neden olduu etki ile hibir ortak boyutu olmayan, ok ar iddette bir iklimsel deiime maruz kalmlard. Sz konusu ekolojik sarsnt; M 10.0009.000 yllarnda bir anda gereklemi gibi grnse de, aslnda yava deiimlerle olumutu. Yerkre ekseninin yer deitirmesi, byk volkanik pskrmeler, gne lekelerinin tesiri gibi birok hipotezler bu konuyu akla kavuturmak iin ne srld. Her ne olursa olsun, neredeyse Avrupann tm kuzeyini kaplayan buzullar eriyerek devasa hacimde svy serbest brakm oldular. Sular, belki de birok insan topluluunu da iine alarak baz kylarda 100 kmnin zerinde ieriye girerek ok geni kara paralarn kapladlar. Tepeler adalara, ovalar bataklklara ya da gllere dnt. rnein gnmzde Marsilya da denizin altnda 37 mt seviyesinde bulunan Cosquer maarasnn girii ve geitlerinin girii bu ekilde sular altnda
www.ozetkitap.com

26

kalmtr. Kuru ve gneli souk, gnmzde yaanan lman iklime dnmtr. Blge hayvanlar bozkrlara ve tundra ya uyum salarken, ren geyikleri kuzeye yneldi ancak mamutlar buzullamann sonunu gremediler. Cro-Magnon, bu ekilde ken, byk ba avcl zerine kurulu bir yaam tarzdr. Cilal ta devrimi, insanolu yerleik hayata geiyor. Binlerce yl insanoullar gebe- avc olarak hayatlarn srdrrler ancak; gemi yaam tarzlarna sadk kalan << epipaleolitik >> lerden baz kalifiye gruplar gn getike toplayc, balk yada midye toplayclara dneceklerdir. Ak alanda bykba hayvanlarn avna ynelik mzrak yerini; ormanlk alanda nian at yapma olana salayan ok/ yay a brakmtr. akmaktandan yaplan ok ular ve aralar son noktasna kadar kltlyor ve microlitheleri oluturuyorlar. Bu evrede Orta ta a insann inanlar da deiir. Eski avclarn kavramsal, dinsel ve ideolojik dnyalar dorudan Lascaux yada Chauvet maaralarnn duvarlarnda yer alan hayvan yklerine balyd. Tarih ncesi aratrmacs Jean Airvauxnun da belirtmi olduu gibi blge hayvanlarnn seyrelmesi, ardndan da yok olmas bu insanlarda; atalarmzn, hayvanlarn, dncelerin karlamaktan kand, derin bir sarsnt yaratmtr. Ancak insanolu, uyum salama konusunda ok rahattr; gemi kltrlerde hazr bulunan kaynaklara bavurarak yeni durum ile yzlemeyi baarabilmitir>>. Fransz topraklarnda terk edilmi kutsal maaralar ve grkemli resimler, kayalarn yzeylerindeki maara sanat artk yerini soyutlua gtren daha ematik, daha sevimsiz bir sanata brakt. Tarmn ortaya k; insanln gemiindeki bu kkl deiim, baz aratrmaclar tarafndan, iklimlerdeki sarsntnn uzun vadedeki neticesi olarak nitelendiriliyor. M.. 12.000 ylndan nce, insanlar su kaynaklarnn civarlarnda, gzde yerleim yerlerinde yerleik hayata gemilerdir. nsanolu bu yeni yaam tarzna uyum salarken sknt ekmenin yannda bitkileri ve hayvanlar evcilletirir. M.. 8000 ylndan itibaren merkezlerde ayn anda doan, bu Cilalta Devrimi, Orta Doudan itibaren ncler halinde , en son toplayc-avc topluluklar yok sayarak yava yava Avrupaya yaylacaktr. Ancak insanolu, tarihinin geliim eklini deitiren iklimsel sarsntnn hatrasn unutmayacaktr. Zira, ncilde yer alan veya nka efsanelerinde anlatlan Dlugenin evrensel masalnda ki, baz tarih ncesi aratrmaclar bu (cataclysme) tufan ve de getirmi olduu kkl deiikliklerin hatrasn net bir ekil de gryor. *primitif: ilkel

www.ozetkitap.com

27

www.ozetkitap.com

28